Skip to main content

Full text of "Lehrbuch der Kirchengeschichte"

See other formats


^CM 


!0> 


•<ß 


:C0 


^sä?»^    '-^ 


.;^^    ^-  •  ■ 


%-;  ^  ^  ^ 


,;-x:-'^* 


i\  ^^ 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2010  witii  funding  from 

University  of  Toronto 


Iittp://www.arcliive.org/details/pt2lelirbucliderkir03gies 


n  VA 
Gl. 


S^  t  ^  t  ^  n  d) 


t>er 


Äirißenöefdptc&te 


t)  0  n 


Dr.  So|).  6atl  ßubm.  ©iefeler. 


^V 


5)  r  i  1 1  e  n   ^  o  n  b  e  ö    j  io  e  i  t  e  51 6  t  fj  c  i  I  u  n  g. 


Sonn 

bei     '•2(  t>  0  I  ^3  I;     «W  a  r  c  u  ö. 
1833. 


^  n  l)  a  i  U 


0.  1517-1648. 

2)c§  erften  Xi)tiM 

bet  ®efcl)id)te  ber  9?efoumation 

(Sefd)td^te  bev  enodfdjen  Stefovmotion  Seite 

§.  26.    unter  ^eintic^  VIII.  (f  1547) 2 

§.  27.    untec  Sbuarb  VI.  (f  1553)  unb  t)llaxia  (f  1558)    ...  16 

§.  28.    unter  Slifabetf)  (f  1603) 23 

§.  29.     unter  Sacob  I.  (f  1625)  u.  (Saxl  I.  (f  1649)     ....  35 

S5ierte§  Qapitd. 

@efd)tcl)te  ber  Eleineven  jur  3eit  ber  SReformatlon 

cntjlanbenen  Äirdt)enparteten. 

§.30 48 

§.  31.    Unitartec 57 

§.  32.     2Rennoniten 90 

§.  33.    Sd^wcntffelber 102 

Bii^eiter  ^'^eil. 

Snnere  ®e[d)tci)te  ber  eoangelifdöcn  Äird^en. 

erjleä  QapiUl 
2Cuöbttbung  beö  2ei)tbegrijfö  in  benfelben. 

§.  34.    ©rfte  2(ugbtlbun3  be§  ßefjrbegriffö  in  ber  lutl^erifc^cn  Äird^e  115 

§.35.    (5rfte2rugbilbungbe§Sef)rbe9viffä  inber  ®d^tt)ciäerifd)enÄird£)C  143 

§.  36.    5Keland)t()önö  ttjeotogifcIjeS  S3erf)altnif  ju  Sutfjer      ...  187 

§.  37.    ©treit  ber  ^()iltpptfien  unb  firengen  ßut^eraner  biö  1560  208 

§.  38.     gortgefc^ter  ©treit  biä  1574 244 

§.  39.     Öfianbrifdjc  ©trcttigfeitcn 269 

§.  40.    2(bfa|Tung  ber  (Soncorbienformel 289 

§.  41.    25eutfcl);reformirte  Ätrdjen 311 

§.  42.    2fbfd)luf  ber  tutf)erifd^en  Ätrd^en(<^rc 323 

§.  43.    SalDtnigmuö  in  ber  nieberl.  Äird;e,  3(rminionifd)c  (Streik 

tigfeiten 330 

§.  44.    SßSettere  ©d^icffalc  ber  SRcmonjiranten 343 

§.  45.    ^räbe(iinationöle{)re  in  ber  reform.  Äird^e  naä)  ber  ©^nobe  , 

oon  S)ortred)t 347 

3tt)eite§  Qapitel. 

2(u§bilbung  ber  aufern  Orbnungen  in  ben  eoangelifci^en 
Äird^en. 

§.  46.    MuSbilbung  ber  SSerfaffungen  ber  eüong.  Äini^en       .    .    .    352 
§.  47.    2(u6bilbung  ber  gottcöbienj^Ud^en  einridjtungen    ....    390 


VI  Sn^alt. 

@eite 

©efd^id^te  bei;  t^eologifd^en  unb  celigtöfen  S3ilbung  in  ben 
etjangelifdicn  Äir(|cn. 

§.  48.    ®t\äi\i)U  bct  S()eolo9ie 410 

§.  49.    sReligionSbilbung  beg  SSolfe§ 424 

§.  50.    ©cgennjitfungeti  bcr  SJiijfiif  unb  bei    tcbenbigen  6()rijlens 

t^umS  in  bec  lutt).  Äit^e 433 

§.  51.    gricbenSbemiifjungen 449 

§.  52.    ©eorg  Salijrtug 466 

®efc^id)te  bec  c6mif(^s  fatf)olifd^en  Äitd^c. 

aSig  jum  Anfange  bei  Sribent.  ßoncilö  (See.  1545). 
§.  53.    aSirfungen  bec  Slefotmation  auf  bic  fat^ol.  Äir^c  ...    483 
§.  64.    Sicue  Ocben 490 

Sweiteg  (5öpitc(. 
3eit  be§  Stibentinifd^en  Sonetts  ».  1545—1563. 

§.  55.    aSon   1545  bis  1551.    (©rfle  ^eriobe  beS  SoncilS  o.  13. 

35ec.  1545  bii  11.  SOlärj  1547) 505 

§.  56,    aSon  1551  bis  1562.    (3tt)eite  ^etiobc  beS  GSoncilS  ».   1. 

gjlai  1551-28.  Hpx.  1552)       520 

§.  57.    jDrittc  ^etiobe  beS  SoncilS  ».  18.  Sa«.  1562— 4.  See.  1563    542 

£)ritte§  Kapitel. 

S3on  bem  @nbe  beS  Scibent.  ßonciis  bis  jum  weftp^äl.  gtieben 

ö.  1563  —  1648. 

§.  58.    ®efd)id^tc  beS  ^apflt^umS 570 

§.  59.    ®ef(^id)tc  bec  Sefuiten 602 

§.  60.    ©eftaltung  bec  ficcfelid^en  SBiffenfcä^aft  unb  beS  tivä)üäjen 

gebenS  untcc  Sefuitifd^em  einfluffe 629 

§.  61.    gjiiffionen  bec  Sefuiten 658 

§.  62.    9leue  Ocben 679 


SSierte§  ßopitel. 
©efc^id^te  bec  t^eotogifc^en  SBiffenfd^aften. 


§.63. 


685 


@efd^i^te  bec  ocientatifd^en  .Kicc^en. 
§.64. 694 


®.  544  3.  4  u.  5  jlatt  Hpt.  1562  l.  Zpt.  1563. 


l>.  1517  —  1648. 

S)e§  erpen  Sbc«c§, 

ber   ©efc^ic^te   ber  Oieformatton, 
©efdji^tc   ber   eugltf^en  Slcformation. 

T/«^  History  of  the  Reformation  of  the  Chiirch  of  England,  by 
Gilb.  Bimiet  (SSifd^of  o.  SaliSbur^  f  1715)  f.  7.  //.  London 
1679.  1681.  £di7.  IF.  1715.  fol.  (gef)t  biö  1559.  \at.  Genevae 
1686  u.  1689  fol.)  1),  /Äe  <Ä^■rd  Fßr/,  beiny  Suppletnent  to 
the  iwo  Volumes  formerly  publish^d.  London  1715.  fol,  Dr 
©.  SSurnet'6  Siefofmationegefdbidbte  ber  Äirdje  oon  ©nglanb 
SSon  b.  SSf.  felbfl  tnö  Äüraere  gebogen.  2C.  b.  ©ngl.  mit  "Knm 
u.  einem  2fnf)Qnge.  SSrQiinfd)iüeig  1765.  70.  2  SBbe  8.  (t5gl.  & 
SQ3ebev  übev  bie  ßeiflungen  b.  Sngtänber  ouf  b.  ©ebietc  b.  Äg 
(gngtanbg,  in  ©d)mtbt'6  3eitfd)i-ift  f.  @cfd)id)t§»tfTenfrf)aft  /,  385 
Ecclesiasiical  Memorials  relating  chiefly  to  Religion  and 
the  Reformation  of  it,  and  the  Emergencies  of  the  Church 
of  England  under  hing  Henry  Vlll. ,  K.  Edicard  VI.  and 
Queen  Mary  by  John  Strype.  3  voll.  London  1721.  fol.  unb 
bie  beiben  govtfe^ungen  beffelben  SSerfafferö  Ammls  of  Refor- 
mation and  Establishment  of  Religion  under  the  reign  of 
Queen  Elizabeth.  3  voll.  London  ed.  2.  1725—1737  (oon  1558 


1)    ?laä)  bieder   lat.  Uebevfe^ung  wirb  im  ^otgenben   citirt:  Burnet 

111.  ift  abec  bloö  englifd)  oort)anben. 
(«iefelet'g  Äir^engef*.  3rSb.  2te2tbtl)l.  1 


2        SSkrte  ?)cnobe.     2fbf4)n.   1.     m.  1517—1648. 

big  1588)  unb  Brief  Annnls  of  the  Church  and  State  under 
the  Reign  of  Queen  Eliz,  London  ed.  2.  1738  (oon  1589  V\^ 
J603)  fämmtlid)  in  55ol. 

The  hislory  of  the  Purilans  or  Protestant  Nou-Confor- 
mista  by  Dan.  Neal.  Ed.  2.  Lond.  1723  —  38.  4  Voll.  8.  a 
neiD  Edition  revised,  corrected,  and  enlarged  by  Joshua 
Toulmin.  Lond.  1797.  5  voll.  8.  (überfe^t,  1.  St),  ^a^c  1762.  8.) 

The  History  of  the  Reformation  of  the  Church  of  Eng- 
land by  Henry  Soames  (M.  A.  Rector  of  Shelley.  Essex). 
vol.U2.  («Meineid)  VIII.)  vol.  3.  (Sbuarb  VI.),  vol.  4.  (SO^aria 
u.  eiifabetf))  London  1825—1828.  8.  Seffelben  Elizabethan 
Religious  History.  London  1839.  8. 

^arteüfcb  füc  bte  vömtfd)e  Mtdjt  ifr  bie  Äirc^en9ej'd)id^te 
(gnglonbö  oon  Sevetip  Sollicr  (2.  voll.  London  1708.  14. 
fol.)  unb  bie  9ro5entf)et(ö  mit  Senu^ung  bevfelben  abgefaßte  Hi- 
story  of  England  tili  the  Revolution  of  1688  by  John  Lingard 
(fatf).  ^cieper  ju  5RcwcQple  am  Zt)ne  in  9Jörtl)umberlanb).  14 
voll.  London  1819-31.  8.  (vol.  I-IO.  ed.  3.  u.  vol.  11.  12. 
ed.2.  1829)5  beutfd^e  Ueberff^ung  begonnen  ö.  greif),  o.  <Sal\§, 
fottgefe^t  o.  SSecli).  gran!f.  a.  m.  14  S3be.  1828-33. 

§.     26. 

unter  ^einrtd)  VIII.  (f  28.  San.  1547). 

The   Life  and   Raigne   of  King-  Henry   the   Eighth,    by    Edw.  Lord 
Herbert  of  Cherbury.  London  1649.  fol. 

3n  ©nglanb  waren  tie  gelten  SBicliffeä  nod)  m(i)t  öers 
gcffen  0/  «I^  2utf)er§  madjtige  ©timme  au6)  bort^in  crfc^atts 


1)  IJeber  bie  ßoU()arben,  weld^e  nod)  im  2(nfange  beS  16.  Saf)r^.  J)in; 
gerid)tet  irurben,  f.  Ja.  Fox  (lebte  vertrieben  in  SSafel,  gule^t  ^räs 
benbariuä  in  Salisbun)  f  18.  2rpr.  1587)  rerum  in  Ecclesia  ge- 
starum,  quae  postremis  et  periculosis  his  temporibus  evenerunt, 
maximarumque  per  Eiiropam  persecutionum,  ac  Sanciorum  Dei 
Martyrum  coimnentarii.  P.  1.  de  rebus  per  Angliam  et  Sco- 
tiam  gestis  (Basil.  1559.  fol.)  p.  117.  ©rgän jungen  b.  Burnet 
I,  15. 


XI).  I.  (5ap.  III.  ^uQl  «Reformation.  §.  26.  ^cinrid;  VIII.     .S 

U,  unb  um  fo  el^er  SSiele  für  ftrf)  geroann  2).  Äonic)  ^ein; 
rld)  VIII.,  ein  eben  fo  fiaxxex  Sfjomifl  al§  2)egpot,  be* 
fampfte  bie  neue  Äe^erei  iUQkid)  mit  bcm  <3d()ti)erte  unb  ber 
§eber.  ©eine  Adsertio  VII.  Sacraiucntorum  adv.  M.  Lii- 
thcruni  3)  ujurbe  Don  bem  ^apjle  unb  beffen  ^(nbangern  mit 
bem  (autejien  SBeifalle  begrüpt ,  unb  üon  jenem  mit  bem 
'Hitd  eineö  Defcnsor  fidei  belohnt  4):  biefer  ©vfolg,  mie 
gut^erS  berbe  Zntxvoxt^),  ermunterte  ben  Äonig  ^u  öerbop; 


2)  SßStc  fef)c  bie  Slot^tüenbigfeit  etncc  Reformatio  Cleri  et  Sacro- 
rum  omnium  aud)  t)in  gefüf)U  ttJurbe,  beweiset  bas  ®d)retben  beS 
SSifd^ofeS  0.  SßSind^efler  S?td).  goic  an  ben  Sarbinal  S()om.  SBolfei) 
üom  2.  San.  1517  (in  Slrype  Ecclesiastical  Memorials.  T.  I. 
Docum.  p.  19  unb  hn  Gerdes  T.  IV.  Monum.  p.  109),  in  weU 
(^em  biefelbe  oertangt  wirb,  atö  oblatrantem  diu  populum  pla- 
catura,  Clerum  illustratura.  Regem  ipsum  Serenissimum  et 
Optimates  omnes  Clero  conciliatura,  et  Deo  imprimis  Opt. 
Max.  plus  Omnibus  sacrificiis    placitura. 

3)  Lond.  1521.  4.  gegen  CutfjerS  ®d)rift  de  captiv.  Bobyl.  gevid^; 
Ut,  nac^gebrucft  Antverp.  1522.  4.  ofjne  SJriirfort  1523.  4.  ®eutfd) 
0.  ^ieron.  ©mfer  1522.  4.  ogl.  ?)lancf'§  ©efdi.  beö  prot.  8ef)rs 
begriffö  //,  98.  —  S3gl.  ^eintic^.ö  ®d)i-eiben  o.  20.  «s^ai  1521 
on  ben  6f)urf.  gubmig  ».  b.  ^fatj  (Äapp'6  5RQcl)(efe  II,  458)  unb 
an  ben  Äai[er  (Syprian'ö  nü$t.  Urfunben  //,  222),  in  we(d}en 
et  jut  SSectilgung  bcr  Äe^ec  auffovbcrt. 

4)  um  weld^en  cc  fid)  [djon  fröfjer  bcmüf)t  l)atte,  Pallnvicini  hist. 
Conc.  Trid.  Hb.  11.  c.  I.  Sie  S3uUe  5Jeo'6  X.  o.  11.  Set.  1521 
in  Rymeri  Foed.  XIII,  756.  Conc.  Magn.  Brit.  III,  693. 
SSeftätigungöbuUc  Clemens  VII.  t>.  5.  SJZars  1523  6.  %wer  XIV, 
13.  Cowc.  M.  ßr?7.  ///,  702.  Sa6  93ud)  war  im  ?0?f.  bem  ^apffe 
jiti;  @enet)migung  öocgelegt,  unb  [o  erfd^icn  [d^on  in  ber  erflen 
?(u6gabe  jene  25uUe  8eo'6  X.  mit  ber  5Rad}fd)rift :  Librum  hunc 
Henrici  VIII  —  legentibus  X  annorum  et  totidem  quadrage- 
narum  indulgentia  apostoiica  auctoritate  concessa  est  (Gerdes. 
IV,  178). 

5)  contra  Henricum  Regem  Angliae  1522.  4.  in  Opp.  lat.  ed. 
.Ten.  II,  516.  ^einrid)  befd)Werte  fid)  über  biefe  @d)rift  bei  ben 
fäd)ftfd)en  Sür|ten   (f.   (Sd)reiben  dd.  22.  San.  1523.   in   Cyprinni 

I* 


4        SSicrte  ^etiobc.     'äb\d)n.  1.     §ß.   1517—1648. 

:peltem  ßifer  für  bk  alte  2e()re.  ^ennoc^  fanb  felbfl  auf  ben 
ganbeäimiöerfitdten  £)i:fort>  unb  ßambribge  6)  unter  ben 
jungem  ©liebern  i>k  Steformation  ©ingang:  unb  Sodann 
%xx>ti)  unb  2Ö  i  1 1).  S  t;  n  b  a  1 1 ')  trurben  »on  ^rforb  nur 
vertrieben,  um  üom  2{u§lanbe  aü§'  bejlo  ungel)emmter  jal^ls 
rcicl;e  ©cbriften  für  biefelbe  unter  ba§  englifdie  58ol!  ju  ocrs 
breiten  8),  obne  ba§  be§  SIbomaS  9)?oru§  ®egenfd)riften  ^), 
bie  S5emübungen  ber  SSifcbofe  ^o)   unb   hie  ba^teften  ©trafen 


Epistt.  clnroruni  viroruni  ex  Bibl.  Colli,  aulographis  p.  9  b. 
Gerdes  fF.  Momnn.  p.  119);  bcr  ©fjurfürfl  antwortete  abfefincnb 
(Spprianö  nä|li(^c  UvEunben  //,  276).  dagegen  crfdjicnen:  Jo- 
nnnis  Ep.  Roffensis  (SoJ).  ^i\t)et  58.  ö.  Siod^eflcr)  adsertionis 
Lutheranae  confutatio.  1523.  4.  Guil.  Rossei  (oietm.  Sfjomag 
93loru§)  liesponsio  ad  convilia  M.  Lutheri  congesta  in  Henri- 
cum  R.  Amjl.  1523. 

6)  Sn  Öjrfovb  finbcn  ft(^  bie  erflen  ©puren  1521  [.  Wood  hisi.  et 
aniiquitates  Universitatis  Oioniensis  I,  247.  Gerdes  IV,  187. 
3m  3-  1526  mürbe  bo§  oon  SBotfe^  fo  eben  gegriinbetc  Car- 
dinal College  ([päter  Christ  College)  ber  .^auptft^  beg  Sutf)ers 
t^umo.  3n  ben  unterirbifdjen  Ä'erfern  biefeö  Sollege  ftarben  met)5 
rere,  anbere  rcurben  oerbrannt,  anbere  auSgefio^en,  anbere  «ibecff 
riefen.  Wood  p.  250.  Fox  p.  128.  —  5n  Sambribge  f)ielten 
met)rere  S3i[d)öfe  1523  eine  S3ifitation  wegen  Äc|crei  für  n'6ti}iQ, 
welche  aber  SJBolfei)  oer()tnbcrte,  Burnet  I,  18. 

7)  Ueber  beibe  Fox  p.  127  u.  138,     Gerdes  IV,  181  ss. 

8)  f.  baö  SQcräeicbnii  ber  üom  Srjb.  ü.  Santerburp  1526  »erbotenen 
23üd)er  Conc.  M.  Brit.  III,  707.  —  ein  anbereg  üon  1529  in 
Jo.  Fox  acts  and  monuments  of  the  church  or  the  book  of 
martyrs  {Lond.  1583.  fol.  2  voll.)  II,  234  u.  b.  Gerdes  IV. 
Monnm.  p.  139.  @in  britteg  angebt.  a\x6)  Don  1529  in  Conc.  M. 
Brit.  III,  719  b.  Gerdes  l.  c.  p.  134  muf  jünger  fei)n,  ba  in 
bemfelben  fc^on  bie  STuggb.  (Sonfcffton  genannt  ifl. 

9)  Sf)omag  «Olorug  con  9{ubf)art,  9iürnberg  1829,  ©.  275  ff. 
433  ff. 

10)    \i)xe  SJifttationen  Gerdes  IV,  214. 


Zi).  I.  6ap.  III.  engl.  SJcfovmation.  §.  2i).  ^mtiö)  VIll.     5 

(imi)aU  ti)ün  fonnfen.    2Cm  burd)()reifenbf!en  toixfk  Stjnballä 
Ueberfei^ung  bcö  dhmn  S£cjlament§  '0- 

©ro^er  alä  tk  (SvQehmt)dt  ^dmidi)^  VIII.  gegen  ben 
^öpjl  mar  beffen  eigenwiüe.  ©eine  <it)e  mit  Qati)axim  ü. 
TlvaQonkn,  aB  beö  SSruberö  SBittwe,  war  tro^  ber  Sig|)en- 
fation  :3uliuö  II.  fdjon  friil)er  il^m  unb  3(nbern  bebenfUc!) 
gen)cfen'2):  je^t  Qah  feine  ßeibenfdjaft  für  2(:nna  S5olei;n  ben 
2(u§fd)lag  J3)^  «nb  er  forberte  ben  ^apfl  auf,  feine  e(;e  für 

11)  ^entateud)  unb  Steueö  Sejl.  jDen  jucrfl  in  6ö(n  beobftdjttgten 
•Druc!  oer()tnberte  ßod^läuö/  f.  beff.  Comm.  de  actis  et  scriptis 
Lutheri  ad  ann.  1526.  p.  132.  (Sä  erfd^ien  bann  in  2Cnttüerpen 
1526,  tüurbc  abec  nad)^er  olelfad)  njiebec  gebnicEt,  unb  burd)  beut; 
fd^e  Äaufleutc  nad)  (Sngtanb  gebcocl^t,  f.  Gerdes  hist,  Ref.  Uly 
107.  iF,  205.  —  Fox  herum  in  Eccl.  gestarum  p.  138  ei*jäl)(t, 
wie  eutbfct  SonjIaU  33.  o.  Sonbon,  um  biefelbe  ju  oevtilgen,  bic 
ecfte  Jfuögabe  in  2(ntn)erpen  aufgeJauft,  babucd)  aber  SynbaU  f9lit= 
tet  gewährt  f)abe,  eine  zweite  oerbeffecte  ju  oeranfialten. 

12)  ßwrwef  I,  21  s*.  «Ranfe'ö  beutfd)e  ©e[d).  im  3citaUec  b. 
SfJeform.  ///,  16. 

13)  bie  ältevn  cnglifd^cn  ^ijiorifec  net)men  an,  ha^  bec  Tfntrag  auf 
e()e[d)eibun9  oor  bcm  S3crt)ä(tnijfe  beö  ÄönigS  mit  2(nna  S3oict)n 
gemad^t  fep  {Burnet  I,  24),  bie  Äatf)olifen  (bef.  Lingard  VI,  131) 
evfläven  biefe  ßeibenfcijaft  für  bie  einzige  Utfad^e.  Sie  ©vünbe, 
weld^e  für  bic  @£)el'd)eibung  gettenb  gemad)t  würben,  f.  in  beö 
garbinalö  SQSolfei)  ©d^retben  an  ben  engl.  2(genten  ©regotiuö  Saffati 
in  9lom  o.  5.  S5ec.  1527  {Burnet  I.  App.  p.  9);  a  variis  multis- 
que  Doctoribus  asseritur,  quod  Papa  non  potest  dispensaie 
in  primo  gradu  affinitatis,  tanquam  ex  jure  divino  (Leu.  18, 16. 
20,  21.),  moraliter,  naturaliterque  prohibito,  ac  si  potest, 
omnes  affirmant  et  consentiunt,  quod  hoc  non  potest,  nisi  ex 
urgentissimis  et  arduis  causis,  quales  non  subfuerunt.  Bulla 
praeterea  Dispensationis  fundatur  et  concessa  est  sub  quibus- 
dam  falso  suggestis  et  enarratis :  in  ea  enim  asseritur,  <]uod 
haec  Regia  Majesias  matrimonium  hoc  cum  Regina  percupie- 
bat  pro  bono  pacis  inter  Henricum  VII.,  Ferdinandum  et  Eli- 
zabelham ,  quum  revera  nullu  iunc  dissensio  aut  belli  suspicio 
esset  inter    dictos  Principes    vei    Regiam  Majestatem    praedi- 


6       Stierte  ^eriobe.     2Cbf4)n.   1.     SS.   1517     1648. 

mä)tiQ  ju  erflaren  (1527).  tiefer  wdre  gern  bem  Äönige 
gefällig  geworben,  wenn  er  baburc^  nid)t  bie  35ig:penfation 
feineä  SSorgdnger^  für  unbefugt  ju  erfldren,  unb  ben  Äaifer 
ju  beleibigen  gen6t()tgt  gewefen  wdre  ") :  fo  t)aä)U  er  burcb 
langwierige  Unterfudjungen   ben  Äonig  ab5ufü{)(en  »s).     2(uf 


ctam,  quae  in  t«neris  adhuc  annis,  nee  in  discretione  aut  ju- 
dicio  constitutis  agebat,  nunquam  deinde  assensit,  aut  qaic- 
quam  cognovii  de  hujusmodi  Bullae  impetratione,  nee  unquam 
hoe  matrimonium  optavit,  aut  aliquid  de  eo  aeeepit  ante 
Bullae  impetrationem.  Quoeirca  ab  his  omnibus  Doctoribus 
aique  Praelatis  judicatur  hujusmodi  dispensationeoi  non  adeo 
validam ,  —  iit  praedictum  matrimonium  manifeste  justum  le- 
gitimumque  sit;  sed  potius  quod  multa  possunt  objiei  —  in 
non  leve  periculum  Regiae  prolis,  totiusque  Regni  ac  subdi- 
torum  gravem  perturbationem.  Ad  haec,  postquam  Regia 
Majestas,  qui  Walliae  Princeps  tune  erat,  decimum  quartum 
annum  attigissel,  contraetus  revoeatio  subsecuta  est,  Rege 
patre  expresse  nolenie,  quod  hujusmodi  matrimonium  ulio 
paeto  sortiretur  effeetum. 

14)  f.  bte  S5ecid)t«  beä  fgl.  ©eccetaciuS  Äntgtf)  au§  Slom  o.  1.  San. 
1528  b.  Burnet  1.  App.  p.  18,  TOonad^  bie  Siöpenfation  fd^on  be; 
»ütUigt  unb  entworfen  jpar.  ©regoriug  Saffali  ÜjzilU  aber  dd.  13. 
San.  im  cngfien  SSertrauen  ben  gef)eimen  Stati)  beö  ^apfteS  mit, 
quod  Rex  deberet  eommittere  istie  causam  Cardinali,  —  et 
ubi  causa  fuerit  commissa,  si  Rex  eonscientiam  suam  persen- 
liat  coram  Deo  exoneratam,  et  quod  recte  possit  facere  quod 
quaerit,  —  aliam  uxorem  ducat.  3flöbann  muffe  unb  werbe  bie 
<Baä)i  balb  erlebigt  werben.  Snbeffen  trat  gegen  biefen  S3orfc^lag 
baö  SBebenfen  ein,  ba^  bie  Cegitimität  bcr  auS  einer  fold^cn  Qt)e 
erzeugten  Äinbec  jweifeltjaft  fei)n  fönne. 

15)  35en  beiben  Sarbinälen  SßSolfei)  unb  SampegiuS  übertrug  ber  ^apft 
bie  Unterfud^ung  unb  baö  Urt^eil  im  gebr.  1528  ([.  bie  SuUe  b. 
Burnet  1.  App.  p.  20).  «Rad^bem  er  aber  mit  bem  Äaifcr  fid^  oer? 
föf)nt  Ijatte  (Ubti).  1.  §.  4.  not.  32  u.  43),  fo  rief  er  bie  ©adje 
nad)  $Kom  al^  b,  19.  3ul.  1529  {Burnet  l.  c.  j^.  49).  «Ranfe  III, 
131. 


Sf).  I.  eap.  III.  engt.  SJeformation.  §.26.  ^einvid)  VIII.     7 

Stomas  ßranmer'g")  diat\)  Ik^  ber  Äönicj  baröuf  Don 
«tlen  d)riilltdjen  Uniöerfitdten  ®ütaö:)Un  dn\)oUn,  um  burcf) 
biefelben  bcn  ^apfl  jum  Urt^ei(e  ju  notljigen  ").  2((Sbann 
folgten  S5erorbnungen  jur  S5efd)rdnhin9  ber  ^dpfllidjen  ^QÖ)t 
tn  ^nglanb:  unb  ber  englifdjc  ÄleruS  opferte,  um  fid)  beä 
SSolf§I)affe§,  ber  Ungnabe  beS  tprannifd^en  Äonigä,  unb  ber 
Sieformation  ju  exroel)xen,  hcxdttoiüi^  ten  ^ap\i  bem  Könige 
auf '8).    ZU  ber  ?)apf!  bennodj  unbeweglid)  blieb,  fo  bitxa(i)i 


16)  Joī  Strype  MemoHals  of  the  most  Rev.  Father  in  God, 
Thoni.  Cranmer.  London  1694.  fol. 

17)  Burnet  J,  70.  ®utad)tcn  o.  Ojcforb  u.  litten  bavübet  \.  Wood 
hist.  et  ant.  Univ.  Oxon.  I,  254.  Burnet  angL  III.  App.  p.  25. 
Conc.  M.  Brit.  III,  726.,  Don  Sambribge  Burnet  I.  App. 
p.  51,  auöiüärtigec  Unioerfttäten  Burnet  I.  App.  p.  53.  Ryiner 
foedera  XIV,  391.  "Km  ungünftigj^en  für  ben  Äönig  uctf)eiUen  bie 
Sieformatoren :  3tt)inglt,  oon  ©tmon  @>;i)näuä  befragt,  tjl  gegen 
bie  S«id)ttgEcit  ber  glje,  rätf)  eine  geridjtlid^e  (5()efii)eibung  an: 
Cut()er  in  einem  prioatgutadjten  an  Stob.  SSarneö  (Cutfjerö  SSriefe 
ö.  be  aSJctte  IF,  294)  erflärt  bas  mofaifd)e  ef)ege[c^  fitr  unüer? 
binbli(]^,  bie  @l^e  aber  für  unauflöslich.  Sagegen  erflärten  fid) 
^H^r.  Oslander  (beffen  9lid)te  ^ranmer'ö  grau  war)  in  einer 
(Sd)rift  de  matrimoniis  incestis,  weld^e  in  2Cug6burg  crfd)ien,  aber 
fogteid)  oon  bem  Äaifer  »erboten  «jurbe,  unb  Oecotampabiuö 
für  ben  Äönig. 

18)  Älagen  im  Unter{)aufe  1529  über  (Sitten  unb  v^abfud)t  ber  ®eijl? 
lidjen  f.  «Räumer  //,  22.  —  ^a&)  2Bolfei)§  ^aVi  (£)ct.  1529) 
fiellte  ber  Jtönig  bie  ganje  ©eijitUd^feit  in  2fnElage|lanb,  voixl  fie 
im  SßSiberfpruci^  mit  bem  alten  längft  aufer  Uebung  gekommenen 
©efe^e  Praemunire  eine  auSlänbifd)e  Suri6biction  anerkannt,  päpfts 
lid^e  SSuUen  gefud^t,  unb  bei  bem  Segaten  ^roceffe  anl)ängig  gemad^t 
l^ättt.  «Sie  mufte  um  ftd)  gu  löfen  eine  grope  (Summe  bewilligen:. 
in  ber  ffiewiHigungöurEunbe  ber  Synodus  provincialis  Cantuarien- 
sis  ».  24.  San.  1531  (Conc.  M.  Brit.  III,  742)  Ijeift  eS:  Tanta 
sunt  illustrissiroae  ejus  Majestatis  in  nos  merita,  quod  nnllis 
laudibus  aequari  —  queant.  Etenim  sicut  äuperioribus  diebus 
universalem  Ecclesiam  —  studiosissime  calamo  et  sumtuosissimo 


8      Stierte  ^eriobe.    2(bfc^n.  1.     SJ.  15J7— 1648. 

Uk  JQdmid)  ouf  Um  @utod)ten  geflutt  feine  bi§f)eri9e  @^c 
alö  nid)ti9 ,  unb  f)eixati)eU  Zma  SSotepn  (14.  9?oo.  1532). 
2)ie  pdpf}tid)e  S5annanbrof)un9  beantwortete  er  enblicb  iidmit, 
ba0  er  ben  ^ap\t  oüer  SOZac^t  in  (^nglanb  oerlujlig  erflaren 
(1534)  '9) ,  unb  ftd)  alä  ^ber^aupt  ber  englifcben  Ätrdje  ben 


bello  contra  hostes  defendit;  —  sie  impraesens  quamplurimos 
hostes,  maxime  Lutheranos,  in  perniciem  Ecclesiae  et  Cleri 
Anglicani,  cujus  singularem  protectorem  unicum  et  supremum 
dominum,  et  quantum  per  Christi  legem  licet,  etiam  supremum 
Caput  ipsius  Majestatem  recognoscimus ,  conspirantes,  ac  in 
Praelatoruni  et  Cleri  fatnam  et  personas  sparsis  famosis  libel- 
lis,  mendaciis  et  tnaledictis  jampridem  hoc  animo  debaccban- 
les,  ut  illorum  aestimationem  laederent,  et  vulgo  contemnen- 
dos  propinarent;  sapientissima  ejus  Majestas  —  taliter  contu- 
dit  et  repressit,  quod  illorum  audacia  coepit  refrigescere.  — 
fSexbot  bit  2Cnnaten  im  gebe.  1532  oom  9)ar(amcntc  befd^loffen, 
am  9.  3uf-  1533  öom  Äönige  9enet)mtgt  Burnet  J.  App.  p.  61. 
lieber  @ü[abet()  SSarton,  the  Maid  of  Kent,  xoe\i)t  gegen  bte  neue 
e^e  beS  Äöntgö  »tieiffagte,  unb  nebft  ben  fte  begünjügenbcn  ^cies 
jlecn  ben  20.  2(pr.  1534  {)ingerid^tet  rourbe,  f.  Burnet  I,  87. 
19)  9lai^bem  ttit  ?)apfi  b.  23.  ^Mxi  1534  in  bec  et)efad)c  gegen 
jQi\x\t\6)  entfd^ieben  ^atte  {Conc.  M.  Brit.  III,  769),  fo  lief  bec 
leitete  allen  geifilid^cn  Korporationen  feines  S?ei(^eö  bie  grage  cor* 
legen:  an  Romanus  Pontifex  .habeat  aliquam  majorem  Juris- 
dictionen) coliatam  sibi  a  Deo  in  s.  Scriptura  in  hoc  regno 
Angliae,  quam  alius  quivis  externus  Episcopus?  unb  bte  im 
^ai  unb  Suni  eingel)enben  2£ntraorten  »erneinten  alle  biefe  S^ge, 
f.  bicfelben,  namentlich  oon  ben  Sonoocationen  (^rootncialfpnoben) 
X).  ©anterburt)  unb  S)orf,  u.  ben  Unioerfitäten  Öjrforb  u.  (Sambrtbge 
bei  Burnet  angt.  III.  p.  52.  Cowc.  M.  Brit.  III,  769  ss.  X)at: 
auf  erfolgte  ein  fönigl.  ©biet  ü.  9.  Sun.  1534,  burci)  ttjeld)eö  bit 
ufurpirte  ®e»ralt  beö  ^apfleö  auf9el)oben  rcurbc  {Conc.  Magn.  Brit. 
III,  772),  unb  b.  3.  5«üO.  1534  befc^log  ia^  5)arlament  hu  ©u; 
pvematöiJCcte  {Stat.  of  the  Realm  III.  p.  492.  chapter  1.  Zi)os 
maä  sOiotuS  d.  SRub^art  ©.  422)  beö  5nl)altö,  that  ihe  Kyng  our 
Soveraign  Lorde  bis  heires  and  successours  Kynges  of  this 
Realme  shal  be  takyn  accepted  and  reputed  the  onely  supreme 


Z^.  I.  aap.  III.  engl.  ^Deformation.  §.  2G.  ^einlief)  VIII.     9 

©uprcmatöeib  20)  leijlen  (ie0. 

©0  fid  ^eimiö)  VIII.  oon  t>em  topfite  ab  21),  oJ)nc  bc§s 
(idb  bcr  a^Jcformation  beizutreten:    er   woUte   eine  englifclje 


heed   in   erthe  of  the  Churche   of  England    callyd  Anglicana 
Ecclesia. 

20)  govmeln/  mit  benen  er  bamalg  geletfiet  trurbe,  f.  Durnet  I. 
App.  p.  74.  Conc.  M.  Brit.  17/,  780.  Rymer  XIV,  487  ss. 
554.  X>ev  Sn^alt  becfelben  ijt:  SEreuc  bcm  Äöntge  Henrico,  in 
terris  Ecclesiae  Anglicanae  supremo  immediate  sub  Christo 
capiti,  quod  poslhac  nulli  externo  Principi  aut  Piaelato,  nee 
Romano  Pontifici,  quem  Papam  vocant,  fidelitatem  et  obedi- 
entiam  promittam  aut  dabo;  JfnerEennung  ber  fönigl.  &i)e,  fecs 
nei:  quod  Episcopus  Romanus,  qui  in  suis  Bullis  Papae  nomen 
usurpat,  et  summi  Pontificis  primatum  sibi  arrogat,  nihilo  ma- 
joris  neque  auctoritatis  aut  jurisdictionis  habendus  sit,  quam 
caeteri  quivis  Episcopi  in  Anglia  vei  alibi  gentium  in  sua 
quisque  dioecesi.  Item  quod  soii  diclo  domino  Regi  et  suc- 
cessoribus  ejus  adhaerebimus,  atque  ejus  decreta  ac  proclama- 
tiones,  insuper  omnes  Angliae  leges  —  perpetuo  manutenebi- 
mus,  Episcopi  Romani  legibus,  decretis  et  canonibus,  si  qui 
contra  legem  divinam  et  sacram  Scripturam  esse  invenientur, 
imperpetuum  renunciantes.  Item  quod  nullus  nostrum  omnium 
in  uUa  vel  privata  vel  publica  concione  quicquam  ex  sacris 
Scripturis  desumtum  ad  alienum  sensum  detorquere  praesumet, 
sed  quisque  Christum  ejusque  verba  et  facta  simpliciter,  aperte, 
sincere,  et  ad  normam  seu  regulam  sacrarum  Scripturarum 
et  vere  catholicorum  atque  orthodoxorum  Doctorum  praedica- 
bit  catholice  et  orthodoxe. 

21)  3uc  S3ert{)eibt9un9  beö  2(bfaUg  fc^rieb  .^einric^  de  potestale 
chrislianorum  Regum  in  suis  Ecclesiis  contra  Poniificis  tyran- 
nidem  et  horribilem  impietatem  (fd^ctnt  mä)t  gebfudft  ju  fei)n 
Gerdes  IV,  236),  Ed.  Fox,  SSifd^of  oon  ^ereforb,  de  vera 
di/f'erenlia  Regiae  potestatis  et  Ecclesiae  1534. ,  Steph.  Gardi- 
tier,  aSifd).  0.  Sßind)ejlei- ,  de  vera  obedientia  (2(uö5Ug  in  Sehet' 
hornii  amoenitates  hist.  eccl.  I,  837).  "Km  meiften  gefiel  bcni 
Äönige  Rieh.  Sa7npsonis  oratio  de  dignilate  et  poteslate  Regis. 
1535   (tüiebec  gebcudt  bei    Gerdes  IV.   App.  p.  148;    aUe  biefe 


10    stierte  ^criobc.     lth\ä)n.  I.    «S.  1517—1648. 

©taatäürd^e  mit  f4)o(aftifd)5fatf)olifcl()em  ^^ogma,  in  xvüd)ix 
t)er  Äonig  aB  ^apfl  ^errfdje  22).  2(n^anger  beg  ^apfieä  23) 
unb  greunbe  ber  S^eformation  24)  befüegen  je^t  nbwedjfelnb 
ba§  SBlutgerüft:  auä  gurdjt  heuQU  fid)  2(:Ue§  unter  ben  2ßili 
len  beä  Despoten,  bie  Ueberjeugungen  ff;eilten  fid)  ou4)  {)ier 
nur  md)  ben  beiben  großen  ©egenfd^en  ber  Bdt.  ©0  trennte 
fiel)  felbji  ber  ^of  in  eine  eoangelifdje  Partei,  wetd^e  ju  iu 


©d^riften  finb  gefammclt  in  b.  Ueformatio  Ecclesine  Anglicanae, 
quibus  gradibus  inchoata  et  perfecta  sit.  Lond.  1603.  fol.):  et 
]d)idte  biefelbe  aud^  feinem  SSerroanbten,  bem  in  Stallen  Icbcnben 
Heginaldus  Folus,  lüeldjec  bagegen  bie  {)efttge  ©c^rift  pro  unita- 
tis  ecclesiasticae  defensione  1535  (kb^a^U ,  unb  äur  SSelo^nung 
1536  ©avbinal  rcurbe.  S)iefe  ©d^rift  erfc^ien  Romae  1539.  fo/. 
eine  ©efd^id^te   berfelben    in  Schelhomii  amoenitates    hist.  eccl. 

/,   1   SS. 

22)  S3gl.  iu  S3ortebe  beö  Äönig6  ju  bec  Jfuögabe  ber  Biblia  Latina, 
bie  er  1535  oecanftalten  liep:  Nos  itaque  considerantes  id  erga 
Deum  officii,  quo  suscepisse  cognoscimur,  ut  in  Regno  simus, 
sicut  anitna  in  corpore,  et  sol  in  mundo,  utque  loco  Dei  Ju- 
dicium exerceanius  in  Regno  nostro,  et  omnia  in  potestate 
babentes,  quoad  jurisdictionem,  ipsam  etiam  Ecclesiam  vice 
Dei  sedulo  regamus  ac  tueamur,  et  disciplinae  ejus,  sive  au- 
geatur,  aut  solvatur,  nos  ei  rationem  reddituri  simus,  qui 
nobis  eam  credidit,  et  in  eo  Dei  vicem  agentes,  Deique  ba- 
bentes imaginem,  quid  aliud  vel  cogitare  —  potuimus,  quam 
ut  eodem  confugeremus,  ubi  certo  discendum  esset  caet.  9)Zün= 
gen  mit  lateinifd)er,  griec^.  u.  1c)ibt.  Umfdjrift:  Henricus  VIII. 
Angliae  Franc,  et  Hib.  Rex  in  terr.  Eccles.  Angl.  et  Hib. 
sub  Christo  caput  supremum  f.  Biblioth.  Anglaise  XIV,  18  ss. 

23)  ©0  mci)rere  SJlöndje,  bef.  (Savti)äufei-,  bann  gi[(;er,  Stfd^.  o. 
Slodjeficr:,  b.  22.  Sun.  1535  {Burnet  I,  192),  Zf)omaä  SOiorug 
b.  6.Su(.  b.  S-  (SKubf)ai-t'6  S()omaä  SOiüvug  ®.  398). 

24)  Sof).  Srotf)  ben  22.  Sun.  1533  in  Sonbon  oevbrannt  (f.  oben 
not.  7).  S»"  3«  1536  würben  12  beutfc^e  SBicbertäufer  üecbcannt 
(Fox  p.  144),  1538  So.  Cambectuö  »üegen  Säugnung  ber  SSransfub; 
ftantiation  (Fox  146). 


Z\).  I.  6ap.  III.  engl.  SJefoimation.  §.  26.  ^einrid;  Vlll.     1 1 

ner  üolljlanbigen  ^Reformation  fortjufdjrciten  tt)unfcl)te,  3:()0; 
maä  ßranmer,  f.  1533  dv^h.  b.  QanUxhmt) ,  unt)  Zi)Os 
ma6  ßromweU,  f.  1534  Regis  Vicarlus  generalis  in 
rebus  ccclesiasticis  25),  an  bcr  ©pt^e;  unb  in  eine  pd^j!(id)e 
^avUi,  beren  .^dupter  ber  ^erjog  o.  ^orfolf,  unb 
©arbtner,  ^ifd).  ü.  SBindjefler,  tt)aren;  unb  n)eld)e  jebe 
weitere  Sf^euerung  gu  f)inbern  i\xd)te,  um  einjl  be|Io  Ui(i)Uv  ju 
bem  alten  äujltanbe  5urüt!fef)ren  ju  !onnen.  Sie  eoangelifcljc 
Partei,  unterjiu^t  oon  ben  Königinnen  2(nna  Solenn  (Ijins 
gcr.  19.  ü)?ai  1536)  unb  Sane  ©etjmour  (f  24.  ;Oct.  1537), 
fonnte  ben  Äonig  leid)t  gegen  bie  9Kond()e,  aB  bie  eifrigften 
2fnl;dngcr  beö  ^apfleö,  einnel)men:  bie  Älofier  würben  üifitirt 
(1535)26),  bann  t}k  fleineren  eingebogen  2'),  mUiö)  md^  iu 


25)  f.  »ollmad^t  Conc.  M.  Brit.  III,  784. 

26)  Burnet  I,  105.  Snftruction  fiij;  bie  SSifitatorcn  Conc.  M.  Brit. 
III,  786.     Burnet  I.  App.  p.  75. 

27)  ®U'\6)  nad)  ber  SSifitation  würben  üiele  Älöfler  oon  if)ren  SSewo^s 
ncrn  bem  Äöntge  übergeben.  3uerjl  baö  ^rämonjtratcnferflojiter  in 
ßangbon,  beffen  2fbt  mit  einer  ^ure  iiberrafd^t  war.  Sn  ber  Ur= 
funbe  Dom  13.  5«oö.  1535  (b.  %mer  XIV,  555)  erflaren  3(bt  unb 
ßonoent  felbji:  Domus  —  statum  —  considerantes,  quod  nisi 
celeri  renaedio  Regia'  provisione  huic  monasterio  —  brevi  suc- 
curratur  et  provideatur,  funditus  in  spirilualibus  et  tempora- 
libiis  adnihiletur,  dedimus  et  concessimus  —  Iliustrissinio  Prin- 
cipi  —  Henrico  VIII.  —  dictum  Monasterium  caet.  S3er3?id^= 
nif  ber  Älöjier,  bie  in  berfelben  gorm  übergeben  würben,  /.  c.  p. 
557,  Sn  anbern  SKeftgnationäurfunben  t)et^t  eö  {Burnet  I.  App. 
p.  86);  Quandoquidem  —  serio  perpendimus,  totam  vivendi 
rationem,  quam  nos  et  Religio  nostra  hactenus  observavimus, 
—  potissimum  in  certis  quibusdam  ceremoniis  et  constilutioni- 
bus  Episcopi  Romani  —  consistere,  illasque  solummodo  ur- 
geri,  nee  veram  legis  divinae  cognitionem  ostendi,  —  submit- 
tentes  nos  ipsos  potissimum  exteris  Potesiatibus ,  quibus  nun- 
quam  cuiae  erat  eos  coirigeie  enoies  et  abusus,  qui  nunc 
inter  nos  legnare  deprehengi  sunt  caet.     Ober:   Quandoquidem 


12    fSkxk  ^cciobe.    ^Tbfc^n.  1.    SS.  1517—1648. 

ner  üon  ^bnä)en  (1336)23)  oeranjiaUeten  Empörung  alle 
auf9ef)oben  29),  unb  ibre  frommen  S3etrugereien  bem  SSolfe 
5ur  ©cbau  gefieüt  ^o).  Um  bie  Ueberjeugung  ju  begrünten, 
tia§  Weber  ^apjltbum  nod)  50?ond}tbum  oon  ßbriflo  eingefei^t 
fei),  würbe  iiic  S5ibel  in  ber  ßanbeäfpracbe  üerbreitet  (1538)  3i), 


—  serio  ad  animum  revocavimus,  perfectionem  vitae  christianae 
non  consistere  in  ceremoniis,  tunica  alba,  larvis,  nutationi- 
bus,  gestatione  cuculli,  aliisque  hujusmodi  pontificiis  ceremo- 
niis, qiiibus  nos  hactenus  potissimum  exercuimus;  sed  veram 
viam  Deo  placendi,  —  sincere  nobis  a  domino  nostro  Jesu 
Christo,  ejus  Evangelistis,  et  Apostolis  ostensam  esse;  nos 
imposterum  eandem  secuturi,  et  ad  voluntatem  supremi  nostri 
sub  Deo  in  terra  capitis  et  Regis  nos  ipsos  conformaturi,  ue- 
que  superstitiosas  potestatis  alicujus  exterae  traditiones  ob- 
servaturi,  —  renunciamus  caet.  3n  ^olg^e  beö  ^ar(amentöbcs 
fd;lu|Teö  ü.  1536  jur  2fuft)ebung  bec  Älöjter,  wetd^e  iüentgec  o(ä  12 
aSeiüo^net:  jäfjlten  {Bu7-net  I,  110),  mutben  376  Älöftec  aufge; 
{)oben. 

28)  juerfi  in  bec  @i:affd)aft  Ctncoln  Burnet  I,  129. 

29)  auf  bem  S3Sege  ber  Stefignatton,  tt>elc^e  aber  freütd^  jum  S^eit 
erzwungen  fepn  mag,  Burnet  I,  133.  25aä  Parlament  genehmigte 
im  SJiai  1539  alle  bicfe  9ieftgnationen  {l.  c.  p.  146),  unb  303  1540 
bie  Q5üter  beö  So^anuiterorbenö  ein  (p.  154). 

30)  jßMrne/  /,  136. 

31)  Sicfelbe  war  auf  Seranlajfung  ^ranmerö  ,oon  ber  ^rooincialfi)ns 
übe  0.  Santerbuct)  fd^on  1534  (f.  Conc.  M.  Brit.  III,  776)  unb 
1536  {Burnet  I,  111)  beantragt.  35ie  2(uögabe  würbe  juerft  in 
^ariä  beforgt,  aber  bort  oor  i^rer  SSoUenbung  oernic^tet  (Sleida- 
nus  l.  XII.  ed.  am  Ende  II,  124),  bann  in  Sonbon  roieber  ge; 
brucEt  {Le  Long  Biblioth.  Sacra  II,  325).  3ugtfid}  erging  ein 
königlicher  SSefet)!  {Burnet  I.  App.  p.  101.  Gerdes  IV.  App. 
p.  186),  ia^  bie  Pfarrer  biefe  engtifd)C  SBibet  in  ifjrer  Äird^c  fo 
auflegen  foUten,  ia^  fie  oon  "iiHen  gelefen  werben  fönne,  aud)  jur 
ßefung  ermuntern,  ita  tarnen  ut  sedulo  moneas,  ut  omnes  vitent 
altercationes  et  litigia,  atque  in  pervestigando  vero  sensu  ho- 
nesta utaniur  sobrietate,  explicationemque  locorum  obscurorum 
viris   in  Scriptura   sacra  exercitatis  relinquant.     2(Ue  »iec  ^O; 


ZI).  I.  (Sa\>.  III.  gngl.  «Reformation.  §.  20.  ^einric^  VIII.     1 3 

unb  aU  cinjtge  IHueÜc  bei-  ße^rc  anerfannt  32).  SBnf)renb  fo 
t)er  SGBcg  ju  einer  reineren  S^eligionöerfenntnifj  ficf)  eröffnete, 
würbe  t)k  Zxcimunci  üon  SRom  biird)   bie  SSannbuHe  ^niu 


nate  foU  in  jcbet:  Äird)e  ivenigftenS  einmal  gepcebigt,  pure  et  sin- 
cere  verum  Christi  Evangelium  üerfiinbet,  linb  ba6  S3olE  ad 
Opera  caritatis,  misericordiae  et  fidei  in  Scriptlira  mandaia 
evmai)nt ,  baijegen  gclcf)rt  Jtevben,  non  fidendum  esse  in  nllis 
aliis  hominum  arbitrio  extra  Scripturas  excogitatis  operibus, 
peregrinationibus  religiosis,  oblatione  nummoriim,  candelarum, 
voi  coreorum ,  imaginihus  ac  relifjuiis,  vel  earundem  deoscu- 
latione,  recitatione  certarum  precum  caet. 
32)  ©d)on  1536  ^atte  (Stomweü  dlcimen^  beS  Äöntgö  bfv  9?eid)6[pnobc 
(Sonwocation)  worgcfdjlagen  {Burnet  I,  122),  ut  rilus  et  ceremo- 
niae  ecclesiasticae  ad  norroam  Scripturae  sacrae  corrigantnr, 
—  absurdum  namque  esse,  potius  ad  glossas  et  Pontificum 
decreia,  quam  ipsam  Scripturam ,  quae  sola  religionis  leges 
conlineat,  recurrere.  5n  S^lg^  baoon  njaren  »on  bcr  ©ijnobc 
SReformationgartifcl  6efd)loJTcn,  unb  Don  bem  Äöntgc  mobificirt  iinb 
ei-raffen  [Bnmet  l.  c.  Conc.  M.  Brit.  III,  817):  I.  liüe  foUen 
bev  i)eH.  ©djrift  unb  bcn  bcei  öcumenifd)pn  ©i}mboli§  glauben.  II. 
©egen  iie  SBtebevtäufer.  III.  SSupe  bejite{)t  auä  contritio,  confes- 
sio  unb  vitae  emendatio.  SKit  ber  contritio  mu^  ber  ®laube  an 
©otteg  ©nabe  oetbunben  fcpn,  fo  ba^  ntd)t  oon  eigenem,  [onbern 
oon  bem  Berbtenfte  ©l)t:iflt  ©ünbenoecgebung  erwartet  wirb.  SScs 
ftättgung  ber  priefterlldjen  2(bfolutton  unbOl)renbetd^te.  IV.  Stangs 
fubflantiotton.  V.  9tot£)iüenbigfeit  ber  guten  SßScrfe,  bte  aber  in= 
necltc^  burd^  ben  f)eil.  ©eifi  gewirkt  werben.  VI.  SSilber  foUen 
(SrwecEungömittel  fei)n,  aber  nid)t  oere^rt  werben.  VII.  Jßon  ben 
^eiligen  fann  man  ntd)t  et^alten,  wa^  mä)t  allein  öon  @ott  er; 
galten  werben  fönnte :  if)re  Sugenben  foUen  nad)geat;mt,  unb  VII. 
fte  felbjl;  oljne  2(berglauben  um  il)re  gitrbttte  angerufen  werben. 
VIII.  2)ie  gotte6btenftrid)en  ©ebräudjc  foU  bog  SBoie  nidjt  al6  not^= 
wenbig ,  aber  alä  nü|lid^  betrauten  lernen.  IX.  gür  bie  Seelen 
im  gegfeuer  ju  beten,  aud)  in  SKeffen,  unb  2(lmofen  3u  geben,  tjl 
ber  (j^rijll.  ßtcbe  gcmaf.  2lberglaube  tft  eö  aber,  bajj  päpftlicl^e 
2fbIäfTe  unb  ?Dleffen  an  gewiJTen  Orten  gelefen  für  fie  bcfonberS 
vüirEfam  wären. 


14     miexk  ?)cnobc.     7th^d)n.   l.     §8.  1517—1648. 

lug  III.  (7.  ^ec.  1538)33)  mlmlbax,  weldje  in  ber  ^off. 
nung,  ben  Äonig  wieberjugewinnen ,  bi§  ba^in  5uru(f9e{)alten 
tt)ar.  S^ennod)  hlkb  ber  Äonig  üon  ben  ©runbfa^en  ber 
beutfd}en  9?eformation  weit  entfernt:  fein  S5eri)altnip  ju  ben 
beutfd)en  proteflantifdjen  g^urjlen  toax  ein  blop  au0erlict)e§, 
inib  allein  burd)  ta^  gemeinfame  Sntereffe  gegen  ben  ^apft 
begrunbet  s«),  ^urd)  ba§  blutige  (Statut  ü.  28.  Sul.  1539  35) 
njurben  ber  3?eformation  ibre  ©ranjen  gefiecft,  ein  Äatecbiös 
inu6  ( Institution  of  a  Christian  Man  1537 ,  neue  2(ugg. 
1540)  i>erbeut(id)te  bem  fSolfe  "oen  f6nigHd)en  ßebrbegriff  36); 


33)  ©ic  mat  fd)on  b.  30.  Jfug.  1535  auögefertiijt  {Conc.  M.  Brit. 
III,  792),  aber  fuöpcnbtrt,  unb  würbe  nun  ben  7.  See.  1538  ^jros 
clatnirt  (/.  c.  p.  840).     f.  biefelbe  auä)  b.  Burnet  I.  App.  p.  93. 

34)  X)aä  ©d)retbeii  ber  fd)inalcatb.  Sunbeggenoffen  o.  16.  gebr.  1531 
(Melanthonis  opp.  ed.  Breischneider  II,  477)  beantwortete  er 
freunblid) ,  aber  auf  Scrlef)ren  fjinbeutenb,  ben  3.  50fat  {Seckendorf 
comin.  de  Lutheranismo  III,  13).  —  Ucber  bie  S3erf)anblungen 
1535  u.  1538  f.  oben  liht\:).  1.  §.  7.  not.  24. 

35)  Conc.  M.  Brit.  III,  848.  Burnct  I,  145.  sRanEe'6  Zeitalter 
b.  Steform.  V,  158.  @6  bejlanb  au6  6  2trtifcln,  in  benen  I.  bte 
Srangfubftanttation  feftgefteHt,  II.  bie  Unnötfjigfeit  ber  communio 
sub  utraque,  unb  III.  \>o.^  bie  ^riefter  nad)  ber  SBet^e  lege  di- 
vina  nidjt  f)eiratt)en  bürften,  hi^aw'pUt ,  IV.  ^ii  Äeuf{:^t)eitögelijbbe, 
V.  bie  ^riüatmeffen,  VI.  "die  O^renbeidjte  betätigt  würben.  ®e; 
gen  biejenigen,  wetci^c  biefe  2frtifel  »erlebten,  würbe  für  bie  meiften 
gälte  Sobeßflrafe  unb  ©üterconftScation  feflgefe^t.  —  S3gl.  ber 
SBittenberger  Si)eotogen  ®utad)ten  über  biefeS  ©biet  o.  23.  öct. 
1539  bti  Bretschneider  III,  797.  unb  9}?eland^tf)onö  auf  93eran= 
laffung  be§  öf)urfür(len  an  ben  Äönig  erlaffeneö  ©einreiben  üom  1. 
SfZoo.  öoU  ber  ernftejlen  SJorfieUungen  gegen  biefeö  Edictum  contra 
piam  doctrinam  et  Ecclesiae  necessariam,  quam  profitemur, 
editum  /.  c.  p.  804.     Seckendorf  III,  226. 

36)  Ueber  bie  crfte  2(u6gabc  f.  ^eaVä  ©cfd).  b.  Puritaner  (^alte 
1762)  I,  33.  Ueber  bte  jweite  ganj  umgearbeitete  Bnmet  I,  159 
(bie  babd  ftattgetjabten  t^eologifd)en   S3eri()anbtungen   über  bie  ©a= 


ZI).  I.  (5a|).  III.  ©ttöl.  ^Reformation.  §.  20.  ^einric^  VIIl.     1 5 

alle ,  weldje  iibcr  benfelbcn  I^inauögingen  ^7) ,  n)ie  biejenigen, 
weldje  hinter  bemfelben  jurudPblicben  ^s)^  würben  {)in9ericl)tet; 
aucb  ßrornnjcag  ^au)ßt  fkl  hcn  28.  Sul.  1540  s9).  sjjnr 
ßranmcv  wu^te  fid)  aud)  unter  biefen  fdjwien'gen  Umf!anben 
ba^  SSertrauen  be§  ÄonigS  ju  er()a(ten  '^").  3^cr  t()eotoc|ifcl)e 
®eg|3ot  glaubte  anfangs,  burd)  ^ret'gebung  ber  l)eil.  ®cl)rift 
bfe  Ueberjeugung  feiner  Untertbanen  für  feine  2el}re  ju  geujin: 
mn  "!•)•  balb  aber  erfannte  er  feinen  Srrtbum,  unb  befd;ranfte 
bie  8efung  berfelben  auf  bie  SSornebmen  (1543)  ^2), 


cramentc  f.  App.  p.  112).    @tne  britte  Tfuög.  o.  5.  1543  foll  «on 
ber  jwettcn  wlcberum  abireid)en  (Gerdes  hist.  Ref.  IV ,  316). 

37)  Sn  furäcc  3ett  nad)  jenem  «Statut  rcaren  500  ?5}Ienfdien  im  ®e: 
fängniffe,  unter  tf)nen  bie  SStfd^öfe  ©^afton  »on  ®ali6burt>  unb 
gatimer  öou  S5Sord)efter,  trerd^e  fogteid^  abbanfen  mußten  {Bumet 
I,  149).  2)ie  ^inrirfjtungen  begannen  erft  nad)  Si-omwellö  gall. 
©0  lüurben  ben  30.  5ul.  1540  brei  ^rebiger,  unter  t{)ncn  SJofecrt 
aSarnefiuö,  weldier  1535  im  3Cuftragc  bei  Äönigö  in  SBittenberg 
mit  5Ke(ancl^t{)on  öcvl)anbelt  ^atte,  Ijingerid^tet  (Bumet  I,  lfi3  s*.). 
ßine  @rjäf)lung  Don  beg  SSarneftug  SOfJävti)rertobe  rcurbe  beutfd)  oon 
eut()ecn  t)erauggegeben  (Sßaldjö  2(u6g.  Z^.  21.  5Jad)le|e  ®.  186)' 
Unter  ben  fpätern  ^inrid)tungen  modite  "axi  ber  2(nna  miauofy  1546 
großes  2fuffe^en  {Fox  p.  184.     Gerdes  IV,  334). 

38)  ©0  würben  mit  SSarnefiuö  jugleid)  ivoei  ^apiflen  f)ingerid)tct 
(Bumet  I,  164). 

39)  Fox  p.  154.     Bumet  I,  154. 

40)  er  rcurbe  1543  (Bumet  I,  179)  unb  1546  (/.  c.  p.  187)  angesagt. 

41)  Sflod)  im  SOiat  1542  würbe  ber  S3efef)l  erneuert,  in  ben  Äird)en 
i)ie  englifd)e  S3ibel  jum  @ebraud)e  ber  Saien  augjulegen  (Bumet  I. 
App.  p.  134),  aber  mit  ber  SSemerEung,  bieg  gefdjefje  nid)t,  ut 
aliquis  ex  laicis,  Biblia  sacra  legens,  iillam  disputationem, 
vel  mysteriorum  divinorum  expositionem  instituere  praesiimat; 
sed  ut  quivis  laicus  cum  humilitate,  mansuedidine  et  reveren- 
tia  pro  sua  instructione,  aedificatione  et  viiae  enrendatione  — 
ea  legal. 

42)  Bumet  I,  177.  Sn  ber  SSerorbnung  t)ie^  e§:  Qnemvis  nobiiem 
posse  curare,    ut  Biblia  in  aedibns  f=uis   placide  et  sine  turbis 


16    «Sicrtc  ?)enobe.     2fbfc^n.  l.     S5.  1517—1648. 

Sn  Stianb  würben  bie  iixä)ü(i)m  SSerorbnungen  ^cins 
rid(j§  jwor  oud)  oerfünbet,  fonben  ober  in  ber  S?o()^ett  be§ 
^(eru§  unb  be§  SSolfeö,  unb  in  ber  ZhQemiQt\)dt  be§  Ic^tcrn 
c^egen  bie  englifdje  |)errf(ijaft  uniiberfiei9(id)e  ^inberniffe  ^s), 

§.    27. 

unter  Sbuarb  VI.  (f  6.  Sul.  1553)  unb  SJiario 

(f  17.  91  oö.  1558). 

i 

gur  ben  neunjährigen  ©buarb  VI.  frot  eine  SRegentfdjaft 
mit  bcm  ^erjoge  ü.  ©ommerfet  aI6  ^rotector  an  ber 
<S)3{/|e  ein,  in  rvdd)ex  hie  eüangelifdje  Partei  i>ie  Sberl)anb 
l^atte.  ^einric^g  VIII.  firdjlidje  ©efe^e  würben  fogleid)  obs 
9efd)afft  0«  ßranmer  berief  5)etru§  fO?artt)r  unb  S5ernl^. 
£)d)inu§2)  nad)  Sxforb  (1547)  unb  9J?artin  S3ucer  unb 
^aulu§  ^agiuö  nad)  ßambribge  (1549),  um  üon  i\)nm 
unterfingt  bic  SJeformation  einzuführen  3).    25ie  ©runblagen 


legantur.  Cuivis  mercatori ,  si  sit  paterfamilias,  eadein  legere 
licitum  esse:  mulieribus  vero,  opificibus  tironibiis,  artificibus 
servis,  aliisque  servis,  imo  etiam  agricolis  vel  colonis  minime. 
43)  f.  Primordia  Reformationis  Hibernicae  in  Gerdesii  Miscel- 
lanea  Groning.  VII,  l.  (überfc^t  au6  ber  engl.  (Sd)rtft  The  Phe- 
nix  2  voll  Lond.  1707.   1708.  8.)  p.  120  ss. 

1)  Burnet  II,  26. 

2)  f.  "Kbti).  1.  §.  19.  not.  14.  15.  27.  28. 

3)  ©letci^  nad)  ^einrtd)^  Sobc  an  mand^en  Orten  Sßeg^d^affung  ber 
SSilber,  oon  oben  begünftigt,  Bnrnet  II,  6.  Sit  See  1547  ^er; 
fieltung  ber  Communio  sub  utraque,  unb  2(bfdi}affung  ber  ^t'waU 
mcffen  l.  c.  p.  27.  5m  50^ärj  1549  rcurbe  burd)  ^arlamentöbefd^Ui^ 
bie  ^rie|leret)e  gejlattet,  obgleid^  ein  reiner  ßöübat  für  ^rieper  oiel 
angemefTener  fe^  p.  59:  ber  fOZigbeutung,  als  ob  bie  ^riefiere^c  nur 
nad)gefet)en  werbe,  al[o  eigentlid)  ungültig  fei),  begegnete  ein  ^ar; 
lamentebefdjlu^  o.  1552,  njoburd)  biefelbe  für  eine  gefe|lio)e  unb  bie 
Äinbcr  für  eljelid^  crüärt  würben  p.  128.  —  SSorjügtid^  öiele  SSc^ 
»egungen  ocrucfad^te  bie  grage  über  i>a§  Jfbcnbmal.    ^einric^  VIII. 


Zt).  I.  (Jap.  III.  en^l.  «Reformation.  §.  27.  @buarbVI.     17 

bcrfelbcn  würben  bag  ^omilienbucf)  (1547)  4),  bfe  neue  eng; 
lif4)C  Stturgie  (Book  of  Commoa  Prayer  1548,  reöibirt 
1552)5),  unb  t>ie  42  ©laubenöartifer  (1552)6).  T)urd)  Äa-- 
tecfjiömen  ')  würbe  für  ben(Sd[)ulunterric()t  geformt.  T)a  ßranmer 


t)Otte  auf  bie  Äranöfubjlantiation  ben  ^öd)ften  SQSertf)  gelegt,  oiete 
»tjaren,  weil  fie  btefel&e  läugneten,  f)ingerid^tet.  5e§t  würbe  bie 
gcage  burd^  bie  fremben  S^eologen  auf  ben  Reiben  Unioerfttäten  neu 
angeregt,  ^etruö  SKartpr  lef)rte  -winglifci^,  S3ucer  t)ielt  eine  mitts 
lere  S^einung  jttJtfd^en  Cutter  un^b  3n5ingli  fcft,  ber  caloinifdjen 
äf)nlid).  Sener  bieputirte  bariiber  in  Opforb  im  ?Oiai  1549:  in 
ßambribge  folgten  Disputationen  im  Suni  1549.    Bum.  II,  71. 

4)  12  ^omilien,  oon  Sronmer/  Catimer,  SSifd^.  ö.  SQSorcefter,  unb 
sRiblei),  aSifd).  ü.  9Jod)ejler,  abgefaßt.  Buryiet  II,  18.  Gitit.  Ni- 
chols  defensio  Eccl.  Angl.  P.  II.  c.  14.  p.  326. 

5)  Burnet  II,  47  s*.  102.  113.  SUot'S  ©efd).  ber  Puritaner  /, 
66.  2(nfangö  würben  bie  fatt)ol.  ^Prieperfleiber  t)eibel)alten :  al§ 
^oopcr,  jum  SSifd^.  ».  ©locefter  ernannt  1550,  fid^  weigerte  fie 
ju  tragen,  würbe  er  fogar  eine  Zeitlang  gefangen  gel)alten.  Sn; 
beffen  würbe  bie  gange  Siturgie  einer  neuen  a3eraff)ung  unterworfen, 
äu  weld^er  befonberö  Bucerus  burd()  f.  Censura  super  libro  Sa- 
crorum  (in  Ejusd.  scriptis  Anglicanis  Basti.  1577.  fol.  p.  456) 
mitwirkte.  :Sn  %o\q,t  baoon  erfci^ien  bie  jweite  Bearbeitung  1552, 
burd^  weld^e  ber  ©ebraud^  beö  ^cil.  Oelg,  iin^  ©cbet  für  bie  SSer^ 
jitorbcnen,  bie  £)l)renbeid)te  unb  \)a^  Äreuafd)lagen  abgefc^afft  würbe. 
a3on  ba  an  legten  bie  @eiftlid)en  aud)  bie  fat^ol.  ^JtiefterEleibung  <xh. 

6)  Burnet  II,  111.  ®er  im  App.  p.  123  gegebene  lateinifdje  Sejct 
ift  eine  neue  Ueberfc|ung  aug  bem  ©nglifd^en,  üon  bem  Ucbeife^cr 
beö  aSurnetfd)en  SBer!ö  abgefaßt,  weldjer  cö  überfal),  ba^  biefe 
"KttiM  einen  officieUen  lateinifc^en  Zext  i)ab?n,  weld)er  in  ben 
Co7ic.  M.  Brit.  IV,  73  unb  nad)  einer  3ürid^er  2fu6gabe  oon  1553 
aud^  in  Niemeyer  collectio  Confessionum  in  Ecclesiis  Reform, 
publicatarum  p.  592  abgebrucEt  ifl. 

7)  Sranmer'ö  Äated)iömu6  1548  {Burnet  II,  47)  war  ber  inö  (ängi 
lifd^e  überfe^te  Äated)i6muö  beö  Suftu§  3onaS,  f.  Fox  rerum  in 
Ecclesia  gestarnm  comm.  p.  418,  unb  entl)ielt  alfo  bie  lutl)ert[d)e 
2lbenbmalölei)re,  wetd)e  Sranmer  bamalä  nod^  ttjcilte,  f.  fortgef. 
Sammlung  oon  2(.  u.  9t.  tljeol.  Sarfjen  1731.   ©.  97.    Jtödjer'ö 

©iefelev'S  Äird^engcfd).  3rSö.  Itilkhüjl.  2 


18     SSierte  ^eriobs.     ?rbfd)n.   1.     m.  1517—1648.' 

mit  (jroper  S5el)utfam!eit  t)erfu()r,  unb  öüe  ©egenfa^e  mogs 
U<i)ft  ju  »ermitteln  fud)te,  fo  genügte  er  freilidE)  feiner  ^ar; 
tei  s ).      Snbeffen    e§    ftanben    if)m    nidjt    b(o§    Diele    ®eg; 


(5ated)et.  ©efditd^te  ber  rcf.  Ätrdjen.  Sena  1756.  ©.  61.  SRaii)()er 
wenbete  fic^  berfelbe  aber  ber  catoinifd^en  2{benbmalälef)re  ju,  trel; 
({)e  atäbann  fowof)t  in  ben  42  "Kttileln,  als  in  bem  Äated)iömu6  »on 
1553  auögefprodjen  lüotben  ifl.  (ERanEe  SRcfovm.  F,  165).  Sicher 
leitete,  bie  ©runbtage  beö  Church  Catechism,  tüaijrfdjeintid^  öon 
3o.  ^oinet ,  SSifd^.  ö.  Sßind^eper,  abgefaßt,  rciirbe  oom  Äönige  20. 
SOiai  1.553  beptigt  {Conc.  M.  Brit.  IV,  79),  f.  Äö^er  ©.67  ff. 
8)  ©aloin,  rceldber  bem  ^rotectoc  in  einem  ausführlichen  ©(^reiben 
0.  22.  Oct.  1548  (Episiol.  ed.  Genev.  1575  p.  65  im  franj.  Ori; 
ginale  in  SaloinS  £eben  ocn  ^enrt)  S3b.  2.  Beilagen  ®.  26)  fRati): 
fdjiägc  gut  3Jeformation  gegeben  \)atte,  fd)reibt  an  ßranmer 
(Epistt.  p.  101):  Conjecti  sunt  in  te  bonae  partis  oculi,  vel  ut 
tuum  motum  sequantur,  vel  ut  cessationis  tuae  praetextu  tor- 
peant.  Atque  utiiiam  te  duce  aliquante  longius  jam  ante  tri- 
ennium  progressi  forent,  ne  tantum  hodie  negotii  crassis  su- 
perstitionibus  tollendis  ac  certaminum  restaret.  Fateor  equi- 
dem,  ex  quo  serio  refloruit  Evangelium  in  Anglia,  intra  bre- 
ve  tempus  non  parvas  accessiones  esse  factas.  Verum  si  repu- 
tas,  et  quid  adhuc  desit,  et  quam  nimis  fuerit  in  multis  rebus 
cessatum,  non  est  quod  remissius  ad  metam,  quasi  magna  sta- 
dii  parte  confecta,  properes.  —  üt  libere  loquar,  magnopere 
vereor,  —  ne  tot  cunctando  transigantur  autumni,  ut  perpe- 
tuae  tandem  hiemis  frigus  succedat.  Jam  aetas  quo  magis  in- 
gravescit,  acrius  te  Stimulare  debet,  ne,  si  rebus  confusis  e 
mundo  sit  migrandum,  magna  te  ex  conscientia  tarditatis 
anxietas  constringat.  Res  confusas  appello :  quia  sie  cor- 
rectae  sunt  externae  superstitiones,  ut  residui  maneant  innu- 
meri  surculi,  qui  assidue  puUulent.  Imo  ex  corruptelis  Pa- 
patus  audio  relictam  esse  congeriem,  quae  non  obscuret  modo, 
sed  propemodum  obruat  purum  et  genuinum  Dei  cultum  caet. 
Ucber  bie  englifdie  fiiturgie  urtfjeiltc  er  ad  Anglos  Francfordenses 
dd.  18.  3(Jn.  1555  (/.  c.  p.  158);  In  Anglicana  liturgia,  qualem 
describitis,  multas  video  fuisse  tolerabiles  ineptias.  His  duo- 
bus  verbis  exprimo,  non  fuisse  eam  puritatem,  quae  optanda 
fuerat. 


ZI).  1.  (5ap.  III.  e-ngl.  ^Deformation.  §.  27.  ebuarb  VI.     19 

ner  ö),  fonbeni  aud)  fcl)n)cr  auä^urottenbc  fird)ltcl)e  ?0?i6braucl)c 
entgegen  '<>).    2(u5erbem  war  baä  SSoIf  ju  burdjgreifenbern  SSers 


9)  an  if)ter  ©pi^e  bie  ^rtnjefftn  SO^arta,  welö^e  hef^anliä)  it)ren 
Eatf)oltfd)en  ^auggottegbienjl  fc|lf)ielt  {Burnet  II,  68  s.  115  ss.), 
unb  bie  SSifc^öfe  ©arbinec  oon  SBindieftcf  unb  SSonner  oon  ßonbon. 
@ie  tücnbetfti  inöbcfonbcve  ein,  ba^  iräi)renb  ber  DDJinbei-iätjvigfeit 
beä  Äönigö  nid)t6  gcänbert  ttierben  biirfc  (»gl.  über  SJiaria  Burnel 
II,  26.  App.  p.  71).  Sonner  würbe  bcgf)alb  1549  obgefe^t  {Bur- 
net II,  81),  ©orbiner  1551  (/.  c.  p.  HO). 

10)  f.  Epistola  (Buceri)  ad  Calvinum  dd.  Cantabrig.  d.  Penl"c, 
1550  (in  Calvini  epistl.  p,  96);  Res  Christi  hie  quoque  geri- 
tur,  ut,  nisi  Dominus  innocentissimum  et  religiosissimiim  Re- 
gem et  alios  aliquot  pios  homines  singulari  respiciat  demen- 
tia, valde  verendum  sit,  ne  horrenda  Dei  ira  brevj  et  in  hoc 
Regnum  exardescat.  Inter  Episcopos  hactenus  de  Christi  do- 
ctrina  convenire  non  potuit,  multo  minus  de  disciplina.  Pau- 
cissimae  Parochiae  idoneos  habent  Pastores,  pleraeque  ve- 
nundatae  sunt  Nobilibus:  sunt  etiam  ex  ecclesiastico  Ordine, 
atque  ex  iis  quoque  qui  Evangelici  videri  volunt,  qui  tres 
aut  quatuor  atque  plures  Parochias  tenent,  nee  uni  ministrant, 
sed  sufficiunt  sibi  eos  ,  qui  minimo  se  conduci  patiuntur,  ple- 
rumque  qui  nee  Angliee  legere  possunt,  quique  corde  puri 
puti  Papistae  sunt.  Et  Pi  mores  quidem  regni  multis  Paro- 
chiis  praefecerunt  eos,  q"'  in  eoenobiis  fuerunt,  ut  pensione 
eis  persolvenda  se  liberarent,  qui  sunt  indoctissimi ,  et  ad 
sacrum  otinisterium  ineptissimi.  Hinc  invenias  Parochias,  in 
qaibus  aliquot  aniiis  nulla  sit  habita  coneio.  Quid  autem  nu- 
dis  edictis  et  remotione  instrumentorum  superstitionum  profici 
queat  ad  regni  Christi  restitulionem,  non  ignoraiis.  Utraque 
hie  Aeademia  habet  permulta  egregia  collegia.  —  Sed  ca 
pridem  inolevit  conniventia,  et  hoc  maxime  tempore  ita  est 
corroborata,  ut  multo  maxima  pars  eollegarum  sint  vel  acer- 
bissimi  Papistae,  vel  dissoluti  Epicurei ,  qui  quantum  pos- 
sunt juventutem  ad  sua  studia  pertrahunt,  et  odio  imbuunt 
sanae  Christi  doctrinae  atque  disciplinae.  Atqui  nostri  quo- 
que adeo  sunt  parci  concionum  suarum,  ut  per  totam  Quadra- 

2* 


I 


20     SSierte  ^crioDe.     2fb[c^n.   1.     2^.  1517  —  1648. 


gesimam  exceplo  uno  aut  altero  dominico  die,  —  in  die  ipso 
memorlae  mortis  Christi  ac  etiam  resurrectionis,  neque  hodie 
ullatn  populo  concionem  dederint.  Interim  plerique  Parocho- 
rum  sie  sacra  recitant  et  administrant,  ut  populus  tantundem 
de  Christi  mysteriis  intelligat,  atque  si  adhuc  latina  et  non 
vernacula  lingua  uterentur.  Cum  vero  de  hac  tarn  horrenda 
Ecclesiarum  deformitate  querelae  deferuntur  a  sanctis  homini- 
bus  ad  regni  Proceres,  dicunt,  his  malis  mederi  esse  Episco- 
porum:  cum  deferunt  ad  Episcopos  Evangelium  pridem  pro- 
fessos,  respondent  illi,  se  ista  emendare  non  posse,  nisi  pu- 
blica regni  constitutio  de  eo  fiat.  Siefelben  Ätagen  f.  in  Bu- 
ceri  de  re  vestiaria  in  sacris  responsum  (Ejusd.  scripta  An- 
gticaua  Basti.  1577.  fol.  p.  705).  Siefeö  ©crnälbf  !ann  nod)  ocr= 
OoUjtänbigt  »erben  auö  Fetri  Martyris  epist.  ad  H.  Bullingerum 
dd.  1.  Jim.  1550  b.  Burnet  111.  App.  p.  199.  (U.  a.  PerxnuUa 
certe  sunt,  quae  nobis  obstant,  cumprimis  adversariorum  co- 
pia,  concionatorum  inopia,  et  eorum  qui  profitentur  Evange- 
lium crassa  vitia,  et  quorundam  praeterea  humana  prudentia, 
qui  judicant  religionem  quidem  repurgandam,  sed  ita  vellent 
demutari  quam  minime  fieri  possit,  quod,  cum  animo  sint  et 
judicio  civiles  (^olitüer),  existimant  maximos  motus  reipubli- 
cae  fore  perniciosos);  u.  Pauli  Fagii  epistt.  ad  Marbachium 
dd.  26.  Apr.  u.  29.  Jul.  1549  in  Jo.  Fechtii  hist.  eccl.  saec. 
XVI  supplementum,  plurimorum  Theologorum  epislolis  ad  Mar- 
bachios  constans ,  Durlaci  1684.  4.  Epistt.  p.  8  u.  11.  (U.  a. 
Putant,  vix  decem  Concionatores  in  toto  Regno  Angliae  ex- 
tare,  qui  aliquid  praestare  possint.  —  Non  tantum  rari  sunt 
hie  concionatores,  sed  etiam  apud  ipsos  concionatores  rarissi- 
mae  conciones  aut  plane  nullae.  Interim  tarnen  habent  ma- 
gnas,  multas  et  pingues  praebendas,  et  sunt  magni  domini: 
satis  esse  putant,  in  conviviis  et  colloquiis  posse  aliquid  de 
Evangelio  nugari,  captiosas  ac  curiosas  quaestiunculas  movere, 
eui  vitio  video  Anglicara  gentem  admodum  obnoxiam.  In 
summa  luditur  cum  Christo,  cum  sancto  Evangelio,  et  Eccle- 
sia  ejus.  —  Nos  libenter  faceremus,  quicquid  possemus :  sed 
quia  linguam  ignoramuS;  non  videmus,  quomodo  mulium  prod- 
esse  possinius:  neque  enim  concionari^  neque  cum  hominibus 
loqui  valenius.j 


XI) A.  Qap.  III.  (SnQl  JRcfovmation.  §.27.  mana.     21 

anberungen  nod)  ntd)t  reif"):  eö  mupte  juDorberj!  burrf) 
SBilbung  üon  ^rebigern  bafur  geforgt  werben,  baß  bie  Slefors 
mation  in  Den  ©emiitljern  SBurjel  fajje  '2).  ^^od;  fonnte 
ßronmer  nid^t  einmal  fein  SBerE  burd)  ^infu^rung  ber  neu 
beaxhdtetm  Äird()engefe^e  ^3)  yoUenben :  ©buarb  VI.  jlarb 
fd)on  ben  6.  Sul-  1553,  unb  mit  i^m  fdjienen  aüe  ^offnun^ 
gen  ber  9Jeformötionöfreunbe  untergegangen  ju  fei;n. 

CDlaria  aö;)Uk  t()re§  hd  ber  2:f)ronbejieigung  gegebenen 
SSerfprecbenö,  in  Sieligionöfacben  feinen  3tt)ang  anwenben  5U 
wollen  '^),  nid)t  lange.  3uer|!  würben  bie  üerl;eiratt)eten  ©eijl; 
li^jen  üerbrängt,  unb  ber  Uvö)üd)c  Sufianb  foUte,  tois  er  ju 


11)  ®ie  2(ufflänbe  in  mcfjveren  ^^roDinsen  waren  jwav  größtent^etlä 
gegen  ben  Srucf  beö  2(belö  Qexxd)tct,  bie  Stufröl^cej:  in  2)eoonf{)ive 
ocrlangten  aber  (1549)  in  15  2(rtiEeln  iie  ^evjleUung  ber  alten 
Äicii)enlel)rc  unb  Äird)enorbniingen  {Bumet  II,  76).  2Cud^  m6)^et 
tjielten  ftd)  23te(e  oon  bem  neuen  ©otteöbienfte  entfernt,  unb  eä 
würben  gegen  fie  1552  !ird)lid)e  Senfuren  gefe^lid)  angeorbnet  (/.  c. 
p.  126). 

12)  Seöljalb  würben  6  tüd^tige  ^rebiger  t.  S-  1350  ju  Kapellanen 
bcS  ÄönigS  ernannt,  üon  benen  fletö  üier  im  SJetd^e  umf)erreifen, 
unb  bem  S3olEe  prebigen  foUten  {Bumet  II,  114).  —  ^aä)  ben 
oon  Sranmer  entworfenen  Äird^engefe^en  Tit.  VII.  follten  in  jeber 
Siöcefe  ©oangeliften  ju  jenem  3wecEe  angejlellt  werben  (l.  c.  p.  131). 

13)  Sie  9'lot{)wenbigEeit  ^atte  Sranmer  [cl)on  bei  ^^einridj  VIII.  1544 
in  ^(nrcgung  gebraci)t  (Bumet  I,  181.  App.  p.  137).  ^uvä)  einen 
Eönigl.  SSefeljl  com  11.  9loü.  1551  (Cowc.  M.  Brit,  IV,  69) 
würbe  eine  6ommiffton  für  biefen  3wecB  niebergcfe^t,  welii)e  unter 
6ranmer6  Ceitung  im  gebr.  1553  ba^  SßerE  beenbigte,  beffen  wirE^ 
lici^c  einfü()rung  aber  buvd)  b^n  Sob  beö  Äönigä  ge^inbert  würbe. 
Cf.  Reformatio  legum  ecclesiasticarwn  ex  auctoritate  primuni 
Henrici  VIII,  inchoata,  deimle  per  Regem  Eduardum  VI.  pro- 
vecta  adauctaque,  Londin.  1640.  4.  Bumet  II,  130.  Gerdesii 
hist.  Ref.  IV,  383. 

14)  Bumet  II,  159.  (gbicte  ü.  18-  2(ug.  1553  in  Conc.  M,  Brit. 
IF,  86.)  SRaumer'ö  @efd).  (guiopaöll,  76.  2(ud)  Äaifcr  Karl  V. 
l)atte  fef)r  pr  a5orftd)t  u.  SWilbe  geratl)en.    5R  a  u  m  e  u'  6  SSriefe  II,  78. 


22    SSicrte  ^eriobc.     2£bfd)n.  1.     SS.  1517—1648. 

^nbe  ber  JKegierung  .^einridjg  VIII.  war,  wieberljergeflellt 
werben  ^^).  darauf  würbe  aucf)  bie  SSerbinbung  mit  fRom 
wieberangefniipft,  S^eginatbug  ^ülu§  erfd)ien  a(ä  pdpjKidjev 
gegat  (®ept.  1554)  i«) ,  unb  bie  Königin  t)ermd()lte  fkf)  mit 
bem  fanatifd)en  ^{)ilipp  IL,  .Könige  üon  (Spanien  (Sul.  1554). 
fOiit  bem  S.  1555  begann  \)k  furd)tbarf!e  SSerfolgung  ber 
9?eformation  1^'  tt>eld)e  felbjl  ^o(u§  unangemeffen  fanb  is). 
2fud)  ßranmer  fiel  berfeiben  al§  £)pfer  (in  £)rforb  ben  21. 
«JKdr^  1556)  19):  Saufenbe  wichen  if)r  burcf)  2(uött)anberung 
au§.  gjiarienö  Sob  (17.  9^oü.  1558)  führte  eine  neue  SBens 
bung  ber  2)inge  herbei. 


15)  Sie  2(cten  einet  eonferenj  bei-  (3ei\tüä)Uit ,  wetd)e  ju  btefem 
3n)ec!e  im  Oct.  1553  oon  ber  Königin  oeranftaltet  lüurbe,  f.  b. 
Fox  rerum  in  Ecclesia  gestarum  comm.  p.  215  ss,  ®leid^  bat? 
auf  erfolgte  ber  ^arlamentöbefc^lu^,  Burnet  II,  166. 

16)  Sie  SJecrete,  it)e((^e  ^oluä  jur  Leitung  biefer  SKeformation  ciU 
fa^te,  f.  Conc.  M.  Brit.  IV,  792.  Libri  duo  D.  Reginaldi  Poli. 
Primus  über  de  concilio  agit,  alter  de  Reformatione  Angliae 
sancta  et  huic  aetati  vulde  commoda  decreta  describit.  Dilin~ 
gae  1562.  8.  p.  172. 

17)  üorjüglid^  geleitet  oon  ©arbincr,  SSifd^.  ü.  S(Btnd)ej!er  unb  San^; 
ler,  ber  aber  fd)cn  b.  12.  9^oo.  1555  jlatb/  unb  nod)  mef)r  oon 
S3onner,  S3.  o.  Conbon.  25a6  SBcrf  oon  Jo.  Fox  rerum  in  Ec- 
clesia gestarum  comm.  Basil.  1559  ijl  jur  großem  >^älfte,  Oon 
p.  215  an,  ber  SarjleUung  biefer  SSerfolgung  geioibmet. 

18)  Burnet  II,   196    215. 

19)  Fox  p.  708  SS.  Burnet  II,  218.  ©benbafelbft  loaten  fd^on  ben 
4.  Öct.  1555  bie  S3ifd)öfe  Stiblen  o.  Sonbon  u.  ßatimer  o.  2Sorce= 
fter  ccrbtannt.  Fox  p.  705.  Burnet  II,  209.  .^ooper,  23-0. 
(Sloce|!er,  toac  in  ©locefler  ben  8.  gebr.  1555  oerbrannt.  Fox  p. 
279.  Burnet  II,  199.  3m  ©ansen  finb  untfr  mtavia  ber  9?eligion 
tt?egcn  300  btö  400  a)?enfdjen  f)ingerici^tet.  Siaunier'6  <3i\ä).  (5u- 
copaö  II,  93. 


ZI).  I.  (5ap.  II.  (?ncjl.  9?eformation.  §.  28.  ^lifabetl;.       23 

§.     28. 
unter  ettfabctf)  (f  3.  2ivt.  1603). 

©Ic  blutigen  SSerfotgungen  unter  Wlaxia  i)attm  jwar 
feineäwegä  tem  ^ap(lt(;ume  neue  Siebe  genjonnen:  bennodf) 
war  bie  2(ufgabe  feljr  grofj,  njeldje  ©Ufabet^  iibernaf)m,  aia 
fie  ficb  t>on  bem  Parlamente  tie  bocbfie  Ätrcbengewalt  lieber 
übertragen  lief  (gebr.  1559)  ').  @ie  wollte  »olle  ©ewiJTenöi 
freif)eit  gewahren,  glaubte  aber  eine  au0ere  fircblicbe  ©infors 
migfeit,  welche  ibr  für  baä  @taatön>obl  notbwenbig  fcbien, 
obne  SSerte^ung  berfelbcn  erreidjen  ju  fonnen  2).  ©o  lief  fie 
bie  giturgie  ©buarb§  VI.  burd)  einige  2{enberungen  ben  Äas 
tbolifen  annebmbarer  macben^),  unb  burcb  bie  Uniformis 
tät$acte  für  alle Äircben  beö  Sveicbeä  bejldtigen  (Sun.  1559)  ^). 
SBirflicb  bequemten  fid;  aucb  hie  meiflen  Äatbolifen  ju  berfel; 
ben,  felbjl  ber  gropte  Sbeil  ber  niebern  fatbolifcben  ®eif!licl;5 
feit:  nur  hk  ®ifd;ofe  fonnten  ffcb  nicbt  wobl  ^\x  einer  ^rbs 
nung  befennen,  weldje  fte  fo  eben  üerfolgt  bitten,  unb  würben 
abgefegt  5).    fOZattbduä  ^arfer,  ber  ebemalige  2ebrer  ber 


1)  Burnet  II,  252.    ««faTö  ®efd).  ber  Puritaner  I,  155  ff. 

2)  f.  if)reö  ?Olinifierä  granj  SßSalf tn9{)am  Sdjretben  an  einen  öor; 
nc{)men  granjofen  b.  Bumel  II  y  275. 

3)  5n  ber  Litanei  tuurben  bie  SBorte  geftric^en:  >.'S3or  ber  3:i)rannet 
beö  röm.  SSifc^ofö  unb  allen  feinen  abfd)euttd)en  ©raufamfeiten  be; 
l)üte  uns,  lieber  ^ecr  ©Ott.«  @ben  fo  W  SSemerfung ,  ■n'iia^  beim 
s^ieberfnien  beim  ^Ibenbmale  nic^t  eine  ^Tnbetung  ber  förpertid)en 
©egenwart  e()rtfli  gemeint  fep«  SSilber,  (5ruciftj:e,  53ocaU  unb 
SnflrumentalmuftE  unb  bie  prieftcrl.  Äleibungen  (ogl.  §.  27.  nor.  5) 
fotlten  beibet)alten  werben. 

4)  9leat  I,  171. 

5)  23on  9400  ©eiftlid^en  üertoren  14  SSifdiöfe,  15  a3orfiel)er  üon 
geipl.  (Stiftungen,  50  (5()or()erren  unb  itroa.  80  ^riejter  il)rc  ''Pfriin= 
ben,  f.  9leal  I,  192.  Staumer'S  ©efd).  Suropaö  II,  428.  — 
Cf.  Nic.'Sanderi  {Saunders ,  (Sanonift  in  Övfovb,  oeclieji  1560 
englanb,    um  im  ©ienfte  beö  ^appce    für   bie   SKiebergcwinnung 


24     SSiertc  ^eriobe.     2rbfcf)n.   1.     SS.   1517—16-18. 

Äonigin,  würbe  @rjbifd)of  öon  ßanterburt),  unb  t>cr  gcijKicfjc 


fctncö  SSaterlanbeö  ju  orbdten  f  1583)   de  origine  ac  progressu 
Schismaiis  Anglicani  libb.  III.    (l^iecauSgegcben  Colon.  1585.  8. 
üon  ©b.  SiifHon,  cbenfaUö  einem  engl.  fatt).  ^rieftet:  unb  SJJiffto; 
nariuö  f  1595,  weld^er  aud)  baö  britte  SSud^   t)inaufÜ9te,   naä)^et 
oft  iütebec  gebvudt.    2ä)   gebraucl^e  bie  2(u6gQbe  Gedani  1698.  8.) 
Hb.  III.  p.  509:    Praeter  plurimos  ex  Optimatibus   praecipuis 
—  pars  major  inferioris  nobilitatis  erat  plane  catholica;   ple- 
beji  quoque,   qui  agriculturam  per   totum  regnum  exercent  — 
novitatem  istatn  inprimis  detestabantur:   nee   regni  illius    pro- 
vinciae  aliae,  quam  quae  sunt  prope  Londiiium  et  aulam,  nee 
civitates  fere,   nisi  maritimae,  —  ultro  haeresim  amplexaban- 
tur.  —    Praeter  istos  ergo  licet  caeteri  fere  essent  corde  Ca- 
tholici,   tarnen   putabant  aliquousque  in  exteriori  vita  et  obe- 
diendum   legibus ,  et   regiae   voluntati   cedendum ;    et  si  quid 
in  ea  re  peccetur,  id  tribuendum  Principi  vel  Magistratui ,  et 
non    sibi,    qui  judicabant  se   utcumque    hac   necessitate  excu- 
sari.     Venerum  quoque  in  hanc  ipsam  sententiam  nonnulli  ex 
inferiori  Clero  Presbyter!  et  Parochi,  Ecclesiarumque  cathe- 
dralium  vel  collegiatarum  Canonici  non  pauci,   qui    ex   animo 
sectam  damnabant,  et  aliquamdiu  etiam  a  faciendis  istis  novis 
officiis  propter  conscientiam   abstinebant.  —     Sed  cum  Eliza- 
betha  paulo  post  —  visitationem  Cleri    fecisset,   ac   in  Paro- 
chos,    qui    ritus    parlamentarios   in  Parochiis  suis  —  non  obi- 
bant,   diligenter  inquisivisset;   plurimi  metu  amissionis  bono- 
rum et  officiorum  ad  nova  ista  sacra  se  accommodabant.   — 
Atque  ita  vel  vi  vel  arte  factum  est,  ut  maxima  Catholicorum 
pars  usque  adeo  bis  primis  initiis  —  hostibus   paulatim  cede- 
ret,    ut    Schismaticorum  Ecclesias,    conciones,    communionem 
ac   conventicula  aliquando  publice  adire  non  recusarent.     Ita 
tarnen,  ut  interim  IVIissas  secreto  domi  per  eosdem  saepe  Pres- 
byteros ,   qui  adulterina  haerelicorum  sacra  in  templis  publice 
peragebant ,    aliquando  per  alios  non  ita  schismate  contamina- 
tos ,  celebrari  curarent,    saepeque  et  mensae  Domini,  ac  cali- 
cis  Daemoniorum,  hoc  est  sacrosanctae  Eucharistiae  et  coenae 
Calvlnicae,    uno  eodemque  die,  illo  luctuosc    tempore  partici- 
pes  iierent-     Imo  quod  magis  mirum  ac  miserum    erat,   Sacer- 


S^.  I.  6ap.  III.  engl.  JRcfotmation.  §.  28.  eiifabctl).     25 

SSater  beä  folcjenbcn  englifdjcn  ©pifcopatä  e).  Sn  9(Iuc!ficl)t 
auf  bie  ©taubenölebre  würbe  ben  8aien  üoUc  ^xeii)dt  gelaJTen: 
aB  8d)rt>orfcl)nft  für  bie  ©cijlltd^feit  würben  üon  bcr  ßonüo^ 
cntion  berfelben  bie  42  lixüM  ©buarbä  VI.,  nadjbem  fie  in 
39  Zxtifd  sufammengejogen   waren,   angenommen  (23.  San. 


dos  nonnumquam  prius  rem  sacram  domi  laciens,  deferebat 
pro  Caiholicis,  quos  ipse  id  desiderare  cognoverat ,  hostias 
secundum  formatn  ab  Ecclesia  usilatam  consecratas ,  quas  eo- 
dem  tempore  iisdem  dispensabat,  quo  panes  haerelicorum  ritu 
confectos  caeteris  catholicae  fidei  minus  studiosis  distribuebat. 
6)  @t  irui-be  oon  SSifd)öfen  geweitjt,  ttJeld)C  unter  SÄavria  uerttiebcn 
WQven ,  ben  17.  See.  1559  in  ber  (5apeUc  beö  Sambett)pata|leö,  bcr 
Siefibenj  beö  @rjb.  o.  ffanterburp  in  gonbon.  (Sonfecrator  war  ber 
fd^on  unter  .^»einrid)  VIII.  geweif)ete  Marlon)  33.  ö.  aSat^  u. 
SßSellö,  welcher  auö  feinem  @):ite  In  @mben  gurücf9eEef)vt,  unb  je^t 
ä»m  SSifc^ofe  oon  ß^ic^ejler  ernannt  war:  brei  SSifd^öfe  affiftirtcn 
bem[elben.  Sie  ©ülttgfeit  bicfer  oon  bcm  ^apfte  nid)t  gene()migten 
unb  nic^t  nad^  römifd)em  SRituö  ooUjogenen  Örbination  würbe  fos 
gleich  in  ben  jaljlreidjen  fat^otlfd^en  ©treit[d()riften,  Vücld)c  in  fSeU 
gien  gegen  bie  neue  englifi^e  Äird^e  erfd^ienen,  bejlritten:  aber  crft 
ber  Sffuit  (S^riftopf)  ^olljwoob  (De  investiganda  vera  et  invi- 
sibili  Christi  Ecclesia.  Antw.  1604.  p.  68)  erjä^lte  ^iOii  alberne 
?i}läl)rd^en ,  ba^  parier  unb  bie  übrigen  neuen  S3i[cl)öfe  in  einer 
SßSeinfc^enfe  jum  ^fetbeEopfe  (at  the  Nag's-Head  Tavern)  in 
6t)eapfibe  in  ©rmangelung  eineö  S3ifd)ofeö  oon  einem  abgefallenen 
ajlönd)c  nid^t  confecrirt,  fonbern  auf  eine  täd^erUdE)e  Söeife  ernannt 
worben  fet)en.  2(Uer  urfunbli(^en  Sßiberlegungen  ungead^tet  würbe 
biefer  ^ot)n  öon  !at^olifd^en  ©d}rtftjlellern  ^aufig  wicbcrljolt,  unb 
alö  F.  F.  Le  Courayer  bie  ©ültigfeit  ber  cnglifd)cn  Orbinationen 
üertf)eibigte  {Dissertation  sur  la  validite  des  ordinations  des 
Anglois  et  sur  la  succession  des  Eviques  de  l'Egiise  Anglicane. 
a  Bruxelles,  eig.  Nancy,  1723.  8.);  würbe  er  üon  ben  Scfuiten 
fo  »erfolgt,  \i(k^  er  in  ©nglanb  ©d^u|  fud^cn  mußte,  f.  Relation 
hist.  et  apologetique  des  sentimens  et  de  la  conduite  du  P.  le 
Courayer.  2  T.  a  Amsterdam  1729.  8.  Olai  Kiörningii  comm. 
qua  nobiiissima  controversia  de  consecrationibus  Episcopormn 
Anglorum  recensetur  et  dijudicatur.   Helmstadii.  1739,  4. 


26     SSierte  ?)enobe.     Zh^d)n.  1.     S5.   1517—1648. 

1563)'),  aber  er|!  im  2rpr.  1571  t)om  Parlamente  heU- 
ÜQt  8).  ©0  bietete  ffcf)  bie  engltfcbe  ©pifcopalfircl)e ,  welche 
ffd)  t»on  ben  Srrtf)ümern  ber  romtfdjen  Äirdje  trennen,  aber 
baä  fat^orifdje  ^riej^ert^um  ntd)t  fahren  laffen  woate,  unb 
voei(i)e  in  gotge  baoon  in  eine  fd)tt)an!enbe  Wtte  5n)ifc|)en 
Äatf)olici6mu§  unb  ?)rotefianti6mu§  gerietb,  inbem  fie  halb 
bie  ^et(.  ©djrift  al^  alleinige  Sluelle  ber  2e()re  anerfannte, 
balb  auä)  ber  Srabition  ber  altern  Äird)e  ein  gefe^gebenbeö 
Znfdjen  jujU9e|!el)en  fid)  genotl;igt  falj  »). 

£>a   Weber  burd)  pdpjllidje  S^ro^ungen   no(^  S3erl)ei0uns 
gen  i°)    in  biefem  ©ange  ber  fircf)lid)en  @inricl;tungen  üvoa^ 


7)  f.  btefelben  in  S3entf)em'S  (gngelänb.  Ätt:d)=  u.  ©djulenflaat. 
2c  2Cufl.  ©.  170/  «30  in  ben  2fnmerfungcn  oudti  iie  Jfbweid^ungen 
öon  ben  42  2frtifeln  bemerft  finb ,  u.  in  Niemeyer  coUedio  Cori' 
fessionum  p.  601.  ogt.  'Sleal'i  @cfd^.  b.  Puritaner  I,  217. 

8)  2)er  »Parlamentebefd^luß  üerpflid^tet  nur  bie  ©eifllid^cn  jur  Uns 
terfd^rift  ber  "itttitü,  unb  fo  erfdjienen  biefetben  aud)  1571  unter 
bem  Sitet:  Articuli,  de  quibus  convenit  inter  Archiepiscopos 
et  Episcopos  utriusque  Provinciae  et  Clerum  Universum  in  Syn- 
odo  Londin.  1562  secundum  computationem  Eccl.  Anglicanae, 
ad  tollendam  opinionum  dissensionem ,  et  consensum  in  vera 
Religione  firrnandum.     SJleal  ®.  327. 

9)  (Soc^mann'ö)  SSetracljtungen  über  bm  ^roteftanti6mu6.  Reibet; 
berg  1826.  8.  ©.  206.  2CnfangS  oertf)eibigte  man  W  bifdiöfl.  SScr; 
fafTung  alö  äwccfmä^ige  menfd^tirfje  Ocbnung:  D.  SSancroft,  (SapeU 
tan  beö  @rjb.  ü.  Santerburi),  prebigte  1588  juerft,  ha^  h\t  SSifcl^öfe 
jure  divino  ben  Siang  üor  ben  ^reSbijtern  l)ätten,  unb  fanb  fel^c 
allgemeinen  SDSiberfprud):  felbfl  fein  ©räbifd^of  Sß{)itgift  iüiinfd^te 
mei)£  bie  SBaf)i-{)eit  biefer  8ef)ve,  a(S  ia^  er  fie  glaubte  (9ieal  I, 
605) :  fcl)on  unter  Sacob  1.  würbe  fie  in  ber  (Jpifcopalfirc^e  l;err; 
fdjenb. 

10)  Raynaldi  Ann.  Eccl.  unn.  1559.  no.  2.;  Elisabetha  —  cum 
suam  in  Regno  successioneni  —  significasset  Paulo  Pontilici, 
ille,  ut  erat  juris  pontificii  assertor  acerrimus,  respondit, 
Regnuni  Angliae  beiieficiariuni  esse  sedis  apostolicae,  nee 
ipsaui  ob  inipedimenta  nalalium,  jurisque  contiovcrsiam  Regni 


st).  I.  6ap.  III.  engl.  9?efovmai{on.  §.  28.  eiifabetf).     27 

üerdnbert  irorben  war,  fo  fpracl?  ^tuö  V.  enblid)  Sönnn  unb 
2(bfe^ung  gegen  @(tfabet()  auö  (27.  üpv.  1570)  «')•  SSon  ben 
engltfd)en  Kollegien,  tüelcl;e  in  mehreren  fatf)olifd;en  ßanbern 
errtdjtet  würben  i^)^    gingen  aufregenbe  ©djriften  ^3)  unb  eis 


administrationem  sede  apostolica  inconsulta  jure  corripere 
potuisse,  eamque  est  hortatus,  quo  rite  omnia  fierent,  ut  se 
pontificio  arbitrio  peimitteret,  paternique  in  eam  animi  nulla 
officia  praetermissum  iri.  @inen  ganj  anbcrn  Son  alä  biefec  fas 
natifdje  ^aul  IV.  fltmmte  gleid^  barauf  fein  Sfiac^folgev,  ber  ge« 
mäßigte  ^iu6  IV.  an.  Sc  fenbete  einen  9luntiu6,  unb  \(t)n«b  in 
betn  aSeglaubigungöfd^teiben  beffelben  o.  5.  ^ai  1560  (b.  Ruynatd 
ad  h.  a.  iio.  42)  ber  Äönigin  :  omnia  de  nobis  polliceare,  quae 
non  modo  ad  animae  tuae  salutem  conservandam,  sed  etiam 
ad  dignitaiem  tuam  regiam  stabiliendam  et  contirmandam  — 
a  nobis  desideraris.  ®urcl)  ben  Stuntiuö  bot  er  bie  SSeftätigung 
bec  engUfd)en  Siturgie,  bie  ©tlaubnijj  beö  2(benbmalS  sub  utraque, 
unb  S3ernid)tun9  beö  ©prudjeö  gegen  W  (5^e  if)rer  SKutter  an: 
aber  bie  Königin  trollte  if)r  Supremat  nid^t  aufgeben.  @in  jireiter 
5Runtiu6  würbe  1561  gar  ntd)t  nad)  Snglanb  jugelaffen.  ^aal 
©.  2!0. 

11)  tiefes  Saturn  (5  Cal.  Maj.  1570)  ^<xt  \ik  SSuüc  nac^  bem  rö; 
mifci^en  Bullarium:  b.  Burnet  II.  App,  p.  221  i)at  fte  baö  falfd)e 
Saturn  5  Cal.  Mart.  1569  (b.  i.  nad)  unfeccm  Salenber  1570). 

12)  SBilljelm  2(lanuö,  welcher  öon  einem  Sanonicate  ju  S)orE  t>er; 
trieben  n?ar  (f  al6  Sarbinat  1594),  oeranlagte  bie  Stiftung  ber 
erften,  näml.  beS  ju  Souat)  1569  oon  ?>6ilipp  II.,  ju  5Rom  1579 
üon  ©regoriuäXIIL,  ju  SSallabolib  1589  u.  au  ©eoilla  1593 
»on  ?)l)ilipp  II.  9tad)l)cr  würben  ncd)  anbere  gegrünbet  ju  ©t. 
Omer  1596,  SOiabrtb  1606,  Söwen  1606,  iüttiä)  1616,  unb 
©ent  1624.  f.  ^eal  @efc^.  b.  Puritaner  ®.  413.  3(u|5erbem 
würbe  eine  Congregatio  Angliae  Monachorum  nigrorum  1607  ge; 
grünbet,  ober  Monachi  Anglicanae  Missionis,  weld}e  aucl^  mel); 
rere  Älöfter  in  SSelgien  erf)ielten,  f.  Clem.  Reyneri  Apostolalus 
Benedictinorum  in  Anglia.    Duaci  1626.  fol. 

13)  fü  befonberö  oon  SBiK).  :?f(anuö  f.  not.  12.,  3:i)oma6  ^arbing 
in  ßöwen  (f  1572),  St)oma6  ©tapleton  ßanonicuö  in  Söwen  (f 
1598),  bem  Scfuiten  5Rob.  '■perfonö  (f  in  Siom  1610)  u.  f.  w. 


28     SSicrfe  ^eviobc.     2rbfd)n.   I.     SB.  1517—1648. 

frige  9)rfe|tcr  '*)  jn  SKenge  au6,  um  in  ^nglanb  für  ben  Äa; 
t{)o(ici6mu§  unb  für  SOiaria  ©tuart  ju  wirfen.  Siefem  oufs 
ritf)rertfd)en  treiben  würbe  burd)  |!renge  ©efei^e  begegnetes): 
aud)  Wlavia  Stuart  mu^te  if)re  Sbeilnabme  an  bemfelben  mit 
hm  geben  bü§en  (16.  gebr.  1587) "). 

Seiber  bilbete  fid)  aber  aud)  in  ber  englifd)en  Äirclje  felbjl  eine 
bcF(agcnött)ertl;e  ©paltung  au^.  Unter  ben  ©ngldnbern,  tt)eld)c 
n)af)rcnbCi}?aria'ö  9?eg{erung  üerbannt  gewefen  waren,  ^ottenSSielc 
ben  einfad)en  calüinifdjen  ßuttu§  liebgewonnen"),  fonnten  ficl[) 


14)  fo  fcnbeten  bie  beiben  ßoUegten  in  X)ouai)  unb  9?om  bis  1585 
allein  über  300  ^^rieper  tjetmlid^  nad)  Snglanb,  f.  Nie.  Sander  de 
schismale  Anglicano  Hb.  III.  p.  548. 

15)  mei)xm  3fuffl:änbc  Don  1579  bi§  1582  Slaumer  11,549.  ßbicte 
oon  1580,  woburc^  eö  oerbotcn  irirb,  3(ngef)örige  in  auswärtigen 
©eminarien  ober  ßoUegien  erjiefjen  ju  taffen:  ^riejler  ober  Sffui* 
tcn,  rceld^e  bie  Untertf)anen  ber  Äönigin  jur  röm.  Äird^e  gu  oerleis 
ten  fuc^en,  foUen  atä  8Serrätt)er/  biejenigen,  welä)e  fie  aufne{)men/ 
alä  ^ebter  ber  SScrrätberei  beflraft  werben  {Sander  l.  c.  p.  571. 
S^eal  ©.455).  (Sbict  o.  1585:  3u  Steifen  in  baö  2fuSlanb  bebürfen 
HUe  aufer  ben  Äauficuten  obrigfeitlid^er  @r(aubnif.  35ie  Sngläns 
ber  in  ben  auswärtigen  Kollegien  [oUen  bü  SSerluft  ibrer  ©ütec 
unb  lebenSlänglid^er  S3erbannung  jurücffebren:  alle-S^fuiten  ocr= 
laffen  binnen  40  Sagen  boS  3?eid^,  wer  fie  t)erbeimltd)t/  ijl  beö 
Sobeg  f^utbig,  Sander  p.  625.  «Räumer  II,  551.  SSiS  1570 
würbe  fein  Äatbolif  i)iniimä)M,  oon  1570  —  1580  jwölf  ^riefter, 
üon  1580—1590  würben  fünfzig  ^riejler  binflerid^tct,  unb  55  üer= 
bannt,  cf.  Sander  p.  615:  Et  hanc  in  omnes  Ordines  crudeli- 
tatem  dicunt  se  non  exercere  propter  religionem,  —  sed  ad 
Reginae  ac  Reipublicae  securitatem,  quam  per  Catholicos  In- 
dios numero  ac  studio  in  Reginam  Scotiae  crescentes,  magis 
magisque  periclitari  asserunt. 

16)  SiamentlidE)  wufte  fie  um  SSabi ngton'S  Unternebmen,  weld)er 
aufgereiht  üon  ben  Sefuiten  in  3ii)emä  fid)  mit  SJiebreren  gur  (5r; 
morbung  (Slifabetbö  oerfdjworen  i)atte ,  SRaumer  II,  554. 

17)  SB.  ßblebuö,  bie  Siffenterö  in  (gnglanb,  in  Sficbner'ö  3eit- 
fdjrift  f.  b.  bijl.  Sbeol.  1848.  I,  80.  «Streit  in  granffurt  a.  m 
->wifd)cn  ben  üertriebenen  ©nglänbern,   ob   in  ibrer  ©emeinbc  bie 


;iS().  1.  (5ap.  III.  QnqU  «Reformation,  i  28.  mi^ahetl).     21) 

baber  jc^t  mit  ber  englifcfjcn  ÄirdjcnoerfafTung  unb  Siturgie  nidjt 
wieber  bcfreunben,  uni)  naljmen  befonber§  gropen  2(nflo|j  an  ber 
beibehaltenen  fatl^otifdjen  ^rief!erf teibung  »s).    3u  biefen  ^  u  r  i; 


Liturgie  bei  Äöntgö  ebuavb  VI.,  obev  eine  Etrrf)!.  Örbnung  wie  in 
ben  übrigen  reformirten  Äirdien  ju  gebraucf)en  fei)  1554-  1556.  f 
9leal  ©.  135.  Sie  caloinifd^  gcftnnten  fammelten  ftd)  barauf  in 
@enf  iü  einer  ©emeinbe,  wählten  3of).  Änor  gum  ^rebiger,  naf).- 
men  bie  ©enfcr  Orbnung  an,  unb  j!eUtcn  biefelbe  auf  in  ber  ®d)rift: 
The  Service,  discipline  and  form  of  Common  Prayers  and 
administration  of  Sacraments  used  in  the  English  Church  of 
Geneva,  1556.  9teal  ©.  141. 
18)  f.  bie  ©treitpuncte  9?eol  I,  177.  Ser  Puritaner  Sor.  .^um-- 
p^rei;  giebt  fte  ben  3äcid^ern  alfo  an  (ßumet  III,  App.  p.  334): 
Aliquot  maculae,  quae  in  Ecclesia  Anglicana  adhuc  haerent. 
1.  In  precibus  publicis,  etsi  nihil  impurum,  est  tarnen  species 
aliqua  superstitionis  Papisticae.  Quod  non  modo  in  matutinis 
et  vespertinis,  sed  in  sacra  etiam  Coena  videre  est.  2  Prae- 
ter musicae  sonos  fractos  et  exquisitissimos  Orgauorum  usus 
in  templis  invalescit.  3.  In  administratione  Baptismi  Minister 
infantem  alloquitur:  ejus  nomine  sponsores  parente  absente  de 
fide,  de  mundo,  carne,  Diabolo  deserendo  respondentj  bapti- 
zatus  cruce  Signatur.  4.  Mulierculis  etiam  domi  baptizandi 
potestas  facta  est  (9Iotf)taufe).  5,  In  Coena  dominica  sacrae 
vestes,  nempeCappa  et  Superpelliceum,  adhibentur;  communi- 
cantibus  genuflexio  injungitur;  pro  pane  communi  placeniula 
azyma  substituitur.  6.  Extra  templum  et  Ministris  in  Univer- 
sum singulis  vestes  Papisticae  praescribuntur ,  et  Episcopi 
suum  lineum ,  rochetum  vocant,  gestant,  et  utrique  pileos 
quadros,  liripippia,  togas  longas  a  Papistis  mutuo  sumptas 
circumferunt.  7.  De  nervo  autem  Religionis,  disciplina,  quid 
dicemus?  Nulla  est,  nee  habet  suam  virgam  Ecclesia  nostra : 
nuUa  censura  exercetur.  8.  Conjugium  Ministris  Ecclesiae, 
publicis  Regni  legibus,  concessum  et  sancitum  non  est;  sed 
eorum  liberi  a  nonnullis  pro  spuriis  habentur.  9.  Solennis 
desponsario  fit  more  rituque  Papistico  per  annulum.  10.  Mu- 
lieres  adhuc  cum  velo  purificaniur  (nad^  bem  SBod^cnbefte).  11. 
In    regimine  Ecclesiastico    multa  antichristianae  Ecclesiae   ve- 


30     Stierte  ?)enobe.     ?fbfd)n.   I.     SS.   1517— 1648. 

tancrn  ober  ?flonconfovmi\len  geborten   gerate  ble  Üja^ 
tigjien   unb  eifrig|!en  ^rebiger,   burd)  ireldje  üorjuggireife  bie 


stigia  servantur.  Ut  enim  olim  Romae  in  foro  Papae  omnia 
fuerunt  venalia;  sie  in  Mettopolitani  Curia  eadem  fere  omnia 
prostant:  pluralitates  Sacerdofiorum  ,  licentia  pro  noii  resi- 
dendo,  pro  non  initiando  Sacris,  pro  esu  carnium  diebus  in- 
terdictis  et  in  quadragesima ,  quo  etiam  tempore,  nisi  dispen- 
setur  et  numeretnr ,  nuptias  celebrare  piacnlum  est.  12.  Mi- 
nistris  Christi  libera  praedicandi  potestas  adempta  est,  Qui 
jam  concionari  volunt,  lii  rituum  innovalionem  suadere  non 
debent,  sed  manus  subscriplione  ceremonias  omnes  approbare 
coguntur.  13  Postremo,  articulus  de  spirituali  manducatione, 
qui  disertis  verbis  oppugnabat  et  toilebat  realem  praesentiam 
in  Eucharistia,  et  manifestissimam  continebat  veritatis  expla- 
nationem,  Eduardi  VI.  temporibus  excusus,  nunc  apud  nos 
evulgatur  mutilatus  et  truncatus  (beäi?J)t  ftd)  auf  eine  2(u6laffung 
im  28.  "Kttitel,  burd)  weld^e  inbefTen  bte  Ce^re  nidjt  gcänbert  tüor= 
ben  ifi).  23gt.  bagegen  ba^  S?ect)tfertt9ung§fd)reiben  bev  SSifi^öfc  ö. 
£onbon  u.  SßSinc^ejlec  an  SSuUinger  u.  SBaUec  in  3uri<^  »•  6.  gebr. 
1567  l.  c.  p.  341.  (Sie  läugnen  ©tntgeg,  geben  2(nbei'eö  ju,  unb 
oerfpredjen  auf  aUmät)li9e  iJIbfd^affung  ju  benEen  :  iibrtgeng  be^aup; 
ten  fie,  H^  bi§  baf)tn  nur  bie  ^riejterfteibung  ftrcitig  geicefen  fet): 
Summa  controversiae  nostrae  haec  est:  nos  tenemus,  Ministros 
Ecclesiae  Anglicanae  sine  impietate  «ti  posse  vestium  discri- 
mine  publica  auctoritate  jam  praescripto,  tum  in  administra- 
tione  Sacra,  tum  in  usu  externo,  praesertim  cum  ut  res  in- 
differentes proponantur,  tantum  propter  ordinem  ac  debitam 
legibus  obedientiam  usurpari  jubeantur,  et  omnis  superstitio- 
nis  cultus  ac  necessitatis,  quod  ad  conscientias  attinet,  opinio 
—  omnino  condemnetur.  Uli  contra  clamitant,  vestes  has  in 
numerum  röiv  dSia.q.6QU}v  jam  haudquaquam  esse  adscribendas, 
impias  esse,  papisticas,  ac  idololatricas:  et  propterea  omnibus 
piis  uno  consensu  Ministerio  cedendum  potius,  quam  cum  istis 
panniculariis  papisticis,  sie  enim  loquuntur,  Ecclesiae  inser- 
vire :  licet  doctrinam  sincerissimam  praedicandi  nee  non  omni- 
modos  errores  seu  abusus  sive  in  ritibus ,  sive  in  doctrina, 
sive   in    sacramentis,    sive  in   moribus,    per  sanam  doctrinam 


ZI).  I.  Qap.  III.  ©ngl.  SRcfovmatlon.  §.  28.  dU^aUtl).     31 

^ci)xe  ber  9ieformation   unter  bem  ä^olfe  jum  geben  ()ebract)t 
tuurbe,   ba   unter  ben  übrigen  ®eif}(ict)en  tie  untl;dttgcn  ober 


subaccusandi ,  exagitandi  ,  condeinnandi  summam  hahemus  li- 
bertatein.  SSuUingec  i)atte  fd)on  Uüi)et  (Tiguri  Cal.  Muß.  1566) 
bie  Puritaner,  »on  bencn  it)m  übet  bie  Äteiberangete9enf)eit  fragen 
oovgelegt  tt»aren,  jur  9lad)gicbi9fett  ermaf)nt  (/.  c.  p.  325);  Si  in 
ritibus  iiulla  est  supeisiiiio,  iiuUa  impietas,  urgentur  lamen 
et  imponuiuur  bonis  Fastoribus,  qui  mallent  illos  sibi  noii 
imponi :  dabo  sane,  et  qiiidem  ex  abundanti ,  onus  et  servitu- 
tem  ipsis  itnponi^  sed  non  dabo  ideo  justissimis  ex  causis, 
Stationen!  vel  Ministerium  propterea  esse  deserendum,  et  lo- 
cum  cedendum  liipis,  —  vel  ineptioribus  Ministris.  SJtevfrtJiirs 
VxQ  ifl  nodö  bie  \^va  tjorgelegte  grage  unb  feine  2fnttt)ort  auf  bie; 
felbe:  An  in  reformatis  Ecclesiis  a  Principe  praescribendum  in 
ceremoniis  sine  voluntate  et  libero  consensu  Ecclesiasticorum? 
Resp.  Si  voluntas  Ecclesiasticorum  semper  sit  expectanda 
Principi,  nunquam  forte  sapientissimi  et  piissimi  Reges,  Asa, 
Ezechias,  Josaphat  et  Josias,  aliique  Principes  boni  Levitas 
et  Ministros  Ecclesiarum  redegissent  in  ordinem.  Quamvis 
noiim  prorsus  excludi  Episcopos  a  consultationibus  Ecclesia- 
sticorum ,  nolim  rursus  eam  sibi  potentiam  vindicare,  quam 
sibi  usurparunt  contra  Principes  et  Magistratus  in  Papatu, 
nolim  item  tacere  Episcopos,  et  consentire  ad  iniqua  Princi- 
pum  instituta.  Sie  a3ifd)c>fe  liepen  biefeS  ®ütad)Un  SSuUingcrö 
bcudfen  unb  uecbreiten,  um  ben  Puritanern  llhbmä)  ju  t^un.  Sar* 
über  befd)tt>erte  fid)  aber  SSuUinger,  oon  ben  Puritanern  ücranlaft, 
njeil  er  bloö  oon  ber  ^rieflerfteibung  gcfprocI)en,  »on  btefer  S)i|fc; 
renj  bamalä  auä)  allein  gercu^t  i)ahe,  unb  feine  (ärHärungen  nun 
auf  alte  ftreitige  ^unEte  bejogen  würben:  f.  ©(^reiben  an  b.  @ra= 
fen  ö.  SSebforb  o.  11.  ©cpt.  1566  {l.  c.  p.  337);  Audimus  enim 
jam  non  de  solo  vestitu  apud  vos  contendi,  sed  insuper  multa 
alia  obtendi  piis  Ministris ,  quae  merum  Papatum  redolent, 
imo  in  Antichristi  schola  primum  fabricata  sunt,  et  proinde 
salva  pietate  recipi  aut  dissimulari  non  possunt.  2(uc^  S3eja 
gab  in  biefer  2fngelegen^eit,  oon  ben  Puritanern  »eranla^t,  ein 
@utad)tcn  dd.  Genevae  24.  Oct.  1567  {Epistolarum  theologica- 
ritm  Th.  Bezae   Vezelii  liber   unus.  Genevae    1573.    8.    p.  103). 


32    §8mU  ^edobe.     3rbfc^n.   I.    m.  1517—1648. 

untauglid)en  ^frunbcnbefi^cr  wnt)  t>te  fjeimlidjen  Äat()o(ifen 
eine  gro^e  B^i)l  bitbeten  ^^).  %i^  t)ie  SSlaa^xcQQln  gegen  t)ic 
nonconformiflifdjen  ®ei|ilid)en  immer  flrenger,  unb  üiele  bers 
felben  abgefeilt  würben,  fo  ricbteten  i>k  U^Uxn   feit  1566  eis 


Qv  miSbiUigt  alle  tiefe  ©ebräuc'^e,  t'dt^  ahn-,  ha  fie  nid^t  per  se 
impia  et  idololatrica  fepen,  fie  gu  ertragen:  suademus  Pastori- 
bus, ut  postquam  et  coram  Regia  Majestate  et  apiid  Episco- 
pos  suas  conscientias  modesta  quidem  —  et  tarnen  gravi  — 
obtestatione  liberarint ,  aperte  quidem  apud  suos  greges  ea 
inculcent,  quae  ad  toUendum  hoc  off'endiculum  pertinent,  et 
in  istorum  etiara  abusuum  emendationem,  prudenter  simul  ac 
placide,  —  incumbant:  sed  ista  tarnen,  quae  mutare  non  pos- 
sunt,  ferant  potius,  quam  Ecclesias  ob  eam  causam  deserendo, 
majoribus  et  periculosioribus  malis  occasionem  Satanae  nihil 
aliud  quaerenti  praebeant.  —  Sin  vero  Ministris  non  tantum 
ut  ista  tolerent,  praecipitur,  sed  etiam  ut  ea  tanquam  recta 
vel  chirographo  comprobent,  vel  suo  silentio  foveant:  quid 
aliud  suadere  possimus,  quam  ut  de  sua  innocentia  testati ,  et 
omnia  remedia  in  timore  Dei  experti,  reanifestae  violentiae 
cedant?  3ule^t  bic  bringenbe  ©rmai^nung  an  alte  Anglicarum 
Ecclesiarum  fratres,  ut  omni  animorum  exacerbatione  depo- 
sita  (quae  sane  veremur  ut  utrinque  hoc  malum  vehementer 
auxerii) »  salva  manente  doctrinae  ipsius  veritate,  et  sana 
conscientia,  alii  alios  patienter  ferant,  Regiae  Majestati  cle- 
mentissimae  et  omnibus  Praesulibus  suis  ex  animo  obsequan- 
tur,  Satanae  denique  occasiones  omnes  tumultuum  et  infinita- 
rum  calamitatum  quaerenti,  animis  in  Domino  concordibus, 
etiamsi  non  statim  idem  de  quibusvis  sentiant,  constanter  ob- 
sistant.  Sem  SBifci^ofe  ö.  Sonbon  ©buarb  ©rinbaU  madjte  er  bic 
bripgenbflen  SSorjIeUungen  dd.  5  Cal.  Julias  1566  [l.  c.  p.  73), 
unb  i)a  ijii^t  eö  u.  a.  auäj  p-  87;  Denique  quo  tandem  jure, 
sive  Dei  verbum,  sive  veteres  omnes  canones  spectes,  vel  ci- 
vili  Magistratui  per  se  liceat  constitutis  jam  Ecclesiis  novos 
aliquos  rilus  superinducere,  aut  veteres  abrogare:  vel  Epi- 
scopis  absque  sui  presbyterii  judicio  ac  voluntate  quicquam 
novi  ordinäre  fas  sit,  ego  quidem  nondum  didici. 
19)     «Real  I,  419.  446.  579. 


Zi).  I.  eap.  III.  engt.  9?eformation.  §.  28.  eiifabcff;.     33 

mn  getrennten  Äircl)ent)erein  md)  catüim'fcljen  ©runbfa^en 
ein  20),  an  tt>eld)en  fi'd)  aber  beimü'd)  aud)  üiele  ®eif}(id)e  unb 
ßaien  onfrf)(ofTen ,  tt)elrf)C  au^erlid)  nod)  in  ber  bifcbofitcben 
Äirdje  blieben,  ^er  dii^  jwifcben  betben  Z^dUn  würbe  jwar 
großer,  nacbbem  man  feit  1592  ©efangni^flrafen  gegen  t>ie 
9?onconformiflen  anroenbete  21),  unb  nacbbem  feit  t)em  ^af)u 
1595  neben  i>en  ändern  Ärbnungen  aud)  bie  ßebren  üom 
^ahbaU  unb  üon  ber  ©nabenwal^l  flreitig  genjorben  ttjaren^a): 
bennod)  blkh  ber  ^uritanigmuö  mit  einem  Su0e  immer  in 
ber  Äir^e,  bilbete  in  berfelben  gerabe  \)a^  (ebenbigjle  ^rincip, 
50g  fortttjdbrenb  bie  ebelfien  Ärdftc  an  ftcb,  unb  bewahrte  fid) 


20)  9leal  I,  281.  Sm  5-  1572  bttbetc  ftc^  ingge^eim  bie  crjle  purü 
tanifd^e  ©emetnbe  ju  SßSanbömortf),  einem  S)orfe  bei  Sonbon,  unb 
njäf)Ue  ein  ^ceöboterium,  9^ea(  I,  368.  S3alb  oerbreitete  fid^  eine 
9et)eime  pregb^terianifd^e  Äird^enDerfaffung ,  ©emeinben  ju  Stoffen 
eereinigt,  inöbefonbere  in  Q^ex,  SBattt)icEfi)ire,  9tortl^amptonf()ire 
u.  f.  w. ,  unb  gu  iijnen  getjörte  i^eimlid^  ein  großer  Sfjeil  bec  ©eijt* 
lid^cB  bec  bi[d)öflid}en  Äivd)e,  ffteal  I,  421.  593. 

21)  ?)arlamentSacte,  ba0  alle,  weld^e  ftd)  t)artncidfig  weigern  bem  öfs 
fentlid^en  ©otteöbienfte  beiäUiüol)nen/  obec  anbere  baju  oerteiten, 
gefangen  genommen  unb  fid)  unterwerfen ,  ober  nad^  brei  SKonaten 
be§  Sanbeö  öerwiefen  werben  foUen  1592.    S^tcat  I,  663. 

22)  ^ie  ^re6bt)teriancr  be()nten  i>a&  mofaifc^e  ^ahhaUOit^e^  auf  bcn 
(^riftlid^en  ©onntag  au§,  9^eal  I,  707:  wäi)renb  bie  (gpiffopalen 
bamalö  nod)  benfelben  oorjugSweife  ju  8ujlbar!etten  benu^ten, 
S^eal  I,  476.  2)cn  calöinifd)en  ^articulariömuS  beftritt  äuerjl  nad) 
beS2(rminiuä  SBorgonge  SSarret  indambribge,  9?eal  1,710,  u.  mußte 
tüiberrufen,  ba  bie  englifd^e  Äirc^e  nod)  6atoin6  Institutiones  fefts 
^ielt.  25er  (Srjb.  öon  Santerburt)  lief  bagegen  bie  flreng  catoinifd^e 
Ce()re  in  bcn  fogen.  Sambetl)i2(rtiEeln  (the  nine  articles  of  Lam- 
beth)  feftjlellen:  inbeffen  bicfc  2(rtifel  muften  wieber  unterbrüdft 
werben,  ba  fic  o()nc  ©eneljmigung  ber  ÄiJnigin  auögefieUt  waren 
(95cntt)em'S  enget.  Äiri^;  u.  (Sdt)ulenjtaat  @.  521  ff.):  unter  ben 
©pifEopalen  waren  niete  arminianifd}  gefinnt,  unb  nur  bie  ^urita= 
ner  waren  flrenge  Satoinifien. 

(SiefeUr'S  Äirdbengefc^.  3rSb.  2e2(bt^l.  3 


34     Stierte  ^eviobc.     2(bfd)n.   1.    S5.  1517—1648. 

fo  bi'e  SO^oglic^feit  unter  üeranberten  Umjldnben  ta§  ^errf^jcntc 
(Softem  ber  englifdjen  Ätrdfje  ju  werben. 

3;)a9e9en  fa^te  ber  fanatifcl)e  Stöbert  SSromn  ben  dals 
t}ini6mu6  fo  fcbroff  auf,  ba§  er  feit  1580  gegen  bie  engtifc^c 
Äirdje  al6  gegen  eine  falfdje  Äirc^e  prebigte,  unb  eine  üoüig 
bemo!ratifrf)e  Äird^enüerfaffung  für  i>k  aüein  fdjriftmdpige  crs 
flarte23).  ;C)bgreid)  er  felbfl  nnc^ber  jur  Äircbe  jurücffe^rte, 
unb  obgleidf)  gegen  feine  ^{n^dnger  auf  baö  i)äxU\te  üerfabren 
würbe  2«),  fo  fanb  bocb  feine  8ebre  großen  ^nflang  unb  jdblte 
balb  taufenbe  üon  2(nbdngern  (S3ron)nifien,  Snbepenbcns 
ten,  ßongregationalijlen),  welche  aller  ©emeinfc^aft  mit 
ber  epiffopalürcbe  üoüig  entfagten  25).  ßine  fd)n)drmerifcl)c 
SBieberfduferpartei,  bie  gamiliflen,  ben  Sorifien  üerwanbt, 
gelangte  nie  ju  einiger  S3ebeutung  26). 


23)  9leal  I,  457.  ©täublin'l  u.  Sjf d)i rner'ö  Jfrd^ti)  für  Airs 
djcngeji*.  II,  III,  564.  ^.  g.  Uf)ben'ö  @efc^.  b.  (Songrcgationa.- 
lijlen  in  «Reu^englanb  bi§  1740.  ßeipsig  1842.  ©.  19.  6()lebu§ 
über  bie  Snbepenbenten  in  syiiebncr'ö  ^eitfc^r.  f.  b.  i)i%  Sljeol. 
1848.  I,  129. 

24)  i^te  ^rebiger  eUaö  Si)acfer  unb  Sof).  ßopping  geljängt  1583, 
Stcal  I,  474.  5m  3.  1593  reurbe  eine  ii)ver  Serfammlungen  über= 
fallen,  ungefähr  56  gefangen  genommen  (9?eal  I,  667)  unb  i^re 
J^äupter  SSarrowe  unb  ©reennjoob  get)ängt  (®.  683). 

25)  S5iele  flüchteten  nad)  ^^oUanb,  unb  bitbeten  bafelbfl  ©emeirben, 
rco  Siobinfon,  n:<eld)er  eine  ©emeinbe  in  Serben  crridjtete  (f. 
Jtip  in  b.  Nederlandsch  Archief  voor  kerk.  Gesch.  VIII,  369), 
i^r  ^aupt  würbe,  unb  fte  ben  Slamen  Snbepenbenten  annal)men, 
Ufeben  ®.  23.  S3on  ba  jogen  fid^  ffiiele  nad)  Sleuenglanb  in  Ämes 
xiU.  Sleal  I,  707.  ©täublin'S  u.  Säfd^irner'S  2(rd)io  a. 
0.  O.  ®.  571.    Uf)ben  ®.  33. 

26)  3f)r  Stifter  ^einr.  ««iclaS  fam  in  ben  legten  Sauren  ©buarbg  VI. 
naä)  Snglanb:  (älifabetf)  erlief  ein  jlrengeS  ®efc|  gegen  fte.  3a= 
cob  I.  bejeid)net  fie  in  bem  Frooemium  ju  bem  Ba,at,XL*6v  Swqov 
{Opp.  p.  13)  als  infamem  Anabaptistarum  sectam,  quae  familia 
amoris  vocatur.    ügl.   SSa umgartcn'g  ®efd).  ber  SKeligionöpots 


ZI).  I.  ßap.  III.  engl.  «Reformation.  §.  29.  Sacob  I.     35 

§.  29. 

unter  Sacob  I.  (f  6.  2fpr.  1625)  u.  (Savl  I.  (^ingeridjtct 
ben  30.  San.  1649). 

Neal's  History  of  the  Puritans  T.  IL   u.  ///.     JRaumer'S   @efd^. 
europa's  feit  bem  @nbe  beö  15.  Sa^r^.  IV,  248  ff.  V,  1  ff. 

Söcob  I.,  langfl  ter  ©c^ranfen  mute,  welche  i^m  in 
©cbottlanb  ber  finflere  unb  migtrautfcbc  ^rcabpterianiamuö 
gefegt  \)C^tU^),   meinte  auf  bem   englifcben  Sbvone  ein   in 


tctcn  ©.  1065.  aBat(i)'§  «Religionöftreitigfeiten  ou^et  bec  lut^er. 
Äirdie  IV,  840.  Uebcr  Sorijlen  f.  2{btf).  l.  §.  24.  not.  14. 
1)  fein  Urtf)eit  über  bie  fd^otttfd^e  SJeformation  in  b.  BaaiUxov  Sm- 
Qov  ad  Henricum  filiiwi  Hb.  II.  (Jacobi  M.  Brit.  Regis  opera 
edita  ab  Jac,  Montacuto.  Lond.  1619.  fol.  p.  147);  Religionis 
in  Scotia  reformatio  non  sine  arcano  numinis  auxilio  peracta 
fuit:  tarn  multa  in  populari  tumultu,  et  rebellione  civium  per- 
turbate  facta  fuere  ab  iis,  qui  suis  indiilgentes  affectibus  Dei 
opus  nescientes  promovebant:  —  et  haec  omnia  absque  Prin- 
cipis  jussu.  —  Hie  e  ministerio  homines  nonnulli  praecipites, 
ignei,  audaces  in  iiac  humanarura  divinarumque  rerum  confu- 
sione  fam  gratiosi  ad  plebem  facti  sunt,  ut  degustata  dotnina- 
tionis  duicedine  coeperint  democraticam  Reipublicae  fortnam 
sibi  somniare:  et  primo  aviae,  deinde  matris  meae  subversione 
elati  (et  nimium  sane  blandiebatur  iis  successus)  postremo  pu- 
piilari  mea  aetate  ad  democratiae  suae  stabilimentum  diu  abusi, 
jam  potestatem  tribunitiam  spe  certa  devoraverant:  ut  in  po- 
pulari republica,  cum  plebem  quo  vellent  faciie  circumduce- 
rent,  omnium  negotiorum  momenta  soli  temperarent  —  Cre- 
brae  adversus  me  in  tribunitiis  concionibus  calumniae  sparge- 
bantur:  non  quod  crimen  aliquod  designassem,  sed  quia  Rex 
eram,  quod  omni  crimine  pejus  habebatur.  Ac  quoniam  hanc 
odii  causam  palam  profiteri  pudor  erat,  sollici(e  in  vitam 
meam  moresque  inquirebant,  minima  quaeque  errata  augentes 
in  immensum,  rumoribus  etiam  falsis  ad  calumniam  arreptis.  — 
Gonsilia,  quae  tanto  studio  tegebant,  suo  prodebant  indicio, 
nempe  omnes  Reges  et  Principes  Ecclesiae  libertati  esse   ini- 

3* 


36    mtvtt  ^cnobe.     2(bfd)n.  I.    B.  1517—1648. 

Qtaat  unb  Äird^e  njefentlid)  unbefdjrdnftcS  Ä5ni9tf)um  2),  auf 
tic  ©runbfd^c  ber  (gpiffopalfirdje  ö^l^"^^    S«  fi'nben,   wnb 


micos,  et  jugum  Christi  non  ferre  aequanimiter:  hac  doctrinae 
salubritate  suos  illi  greges  pascebant.  —  Homines  factiosi 
unum  furoris  sui  praesidium  in  paritate  coHocarunt,  qua  freti 
homines  improbi,  audaces,  imperiti  pios,  sapientes  et  modeslos 
redarguerent.  Est  haec  paritas  mater  confusionis,  inimica  uni- 
tatis,  quae  est  ordinis  parens:  quod  genus  si,  ut  in  Ecclesia 
ita  quoque  in  Republica  obtineret,  omnia  certo  certius  misceri 
necesse  foret.  Si  utramque  ames,  ex  utraque  pestem  hanc 
egere,  Furitanos  inquam,  quos  nee  beneficiis  dcvincias,  nee 
jurejurando  fidos  facias,  nee  promissis  constringas:  sine  modo 
ambitiosos,  sine  causa  maledicos,  nee  quicquam  spirantes  nisi 
seditiones  et  calumnias:  quibus  una  conscientiae  regula  est, 
non  divini  verbi  auctoritas,  sed  commentorum  suorum  vanitas. 
Testor  ilium  magnum  Deum,  nunquam  inter  Montanos  aut 
limitaneos  nostros  latrones  majorem  ingratitudinem  aut  perfi- 
diara  reperiri  posse,  quam  inter  hos  fanaticos  nebulones:  nee 
patere,  si  pacate  vivere  decreveris,  ut  hi  eadem  tecum  patria 
fruantur.  —  Una  est  contra  hanc  pestem  cautio,  si  e  Mini- 
sterio  viros  doctos  et  pios  —  ad  Episcopatus,  aliosque  in  Ec- 
clesia honores  selegeris,  pudenda  illa  Annexationis  lege  {Co- 
venant),  nisi  mea  opera  antiquatara  inveneris,  abrogata.  Ita 
subrutis  fundamentis  non  modo  imaginariam  illam  paritatem 
evertes,  quae  cum  legitima  administratione  Ecclesiae,  aut  Rei- 
publicae  pace,  aut  Monarchiae  bene  institutae  legibus  nun- 
quam conveniat;  sed  etiam  in  regni  comitiis  antiquum  illum 
triura  ordinum  honorem  restitues,  id  quod  aliter  fieri  omnino 
non  potest.  Ego  tibi  hac  in  re  (si  Deus  dederit)  viam  prae- 
muniam:  tu,  quod  reliquum  erit,  iisdem  vestigiis  persequere. 
Ad  summam,  id  tibi  de  ordine  ecciesiastico  consultum  velim, 
ut  bonum  pastorem  impense  diligas,  superbum  Puritanum  ira- 
pense  oderis,  nee  ullum  titulum  splendidiorem  putes,  quam 
ut  Ecclesiae  nutritius  saluteris. 
2)  Satobö  ^arlamentgcebe  t.  S.  1609  {Opp.  p.  524);  Nihil  est  in 
terris,  quod  non  sit  infra  Monarchiae  fastigium.  Nee  enim 
golum  Dei  vicarii  sunt  Reges,  Deique  throno  insident,  sed  ab 


Zf).  I.  6ov.  ni.  dnQl  ^Reformation.  §.  29.  Sacob  I.     37 


ipso  Deo  Deorum  nomine  honorantur.  p.  526:  Regum,  qui 
ab  initio  aut  belli  aut  electionis  jure  praeerant,  arbitria  pro 
legibus  erant:  ut  primum  autem  humanitate  et  prudentia  civili 
firmari  coeperunt  regna,  Reges  etiam  legibus  mentem  suam 
exponere  coeperunt,  quae  rogantur  a  populo,  sed  a  Regibus 
solis  proprie  feruntur,  iisque  auctorihus  vim  habent.  Atque 
ita  Rex  evasit  lex  loquens.  —  Quisqnis  igitur  in  regno  com- 
posito  susque  deque  habet  leges  suas,  Regis  nomen  amitlit, 
et  in  tyrannum  degenerat.  p.  527;  Quemadmodum  —  apud 
Theologos  blasphemia  est,  quid  Deus  possit ,  inquirere,  licet 
autem  vestigare,  quid  velit:  —  ita  quid  Rex  suprema  potesta- 
.  tis  suae  vi  possit  facere,  nemo  subditus  nisi  sediliosus  inqui- 
rat:  at  justi  Regis  est,  si  divinam  iram  viiare  cupiat,  notam 
facere  populo  voluntatem  suam.  Non  patior  disputandi  mate- 
riam  fieri  potestatem  meam ,  at  factorum  meorum  causas  indi- 
care ,  eaque  omnia  ad  leges  exigere  semper  utique  paratus 
sum.  Ejusdeni  Jus  liberae  Monarchiae  {Opp.  p.  184);  Quum 
Omnibus  Christianorum  regnis  tanquam  exemplar  quoddam 
proponi  debeat  Monarchia  Judaica,  quae  ab  ipso  Deo  insti- 
tuta  nulias  leges  habuit,  nisi  divino  editas  oraculo,  cur,  ob- 
secro ,  turbulenti  et  factiosi  homines  in  Christianorum  Princi- 
pum  regnis  libertatem  sibi  vendicent,  quae  Dei  populo  non 
debebatur]  praesertim  cum  nullius  unquam  Regis  major  fue- 
rit  enormitas  aut  superbia,  quam  populo  Israelitico  hie  prae- 
dicta  est  (1.  Saw.8,9s*.). —  Nunquam  legimus  suadentibus  Pro- 
phetis,  quantumvis  in  impium,  fuisse  olim  a  populo  rebellatum. 
3)  Sacobö  erfle  ^adamentörebe  19.  smärj  1604  (Opp.  p.  489); 
Adveniens  unam  in  Anglia  religionem  publicam  et  probatam 
lege,  quam  et  ipse  profiteor,  offendi:  at  altera  in  ejus  visce- 
ribus  latere  mihi  visa  est,  praeter  sectam  quandam  occuilam. 
Prima  vera  est  et  orthodoxa  religio,  quae  mihi  semper  cordi 
fuil,  et  jure  regni  meruit  sola  obtinere.  Secunda  est,  quae 
injuste  nomen  usurpat  catholicae,  cum  sit  papistica.  Tertia, 
quae  magis  secta  est,  quam  religio,  Puriiuiiorum  est  et  No- 
vatoruni,  qui  non  (am  fide  distingiiunlur  a  iiobis,  quam  poli- 
(iae  specie,  neuipe  ochlocraticae  pariiatiä  studio,   et  potestatis 


38    ^mti  ^eriobc.     ?rbfc^n.   I.     35.  1517—1648. 
erwarteten  jwar  Don  bem  ©o()ne  einer  foniQUcIjen  SRdrtpres 


superioris  impatientia,  praesentisque  Ecclesiae  regiminis  odio, 
unde  fit,  ut  in  bene  constituta  Republica  intolerabiles  sint.  — 
Romanam  Ecciesiam  Ecciesiarutn  agnosco  matrem,  erroribus 
tarnen  et  corruptelis  inquinatatn,  quales  erant  Judaei  cum 
Christum  crucifigerent.  Sie  ©efe^e  gegen  bte  Äatf)olifen  foUen 
geprüft  werben,  quo  demum  pacto  —  dubitatio  omnis  tolli  pos- 
sit,  si  forte  severius ,  quam  legislatoris  mens  erat,  hae  leges 
a  judicibus  fuerint  exercitae,  aut  ita  conscriptae,  ut  insonti- 
bus  pariter  ac  sontibus  noceant.  Sie  moderati  et  pacis  publi- 
cae  amantes  unter  bcn  latl)ol.  Caten  foUen  gef(i)ont  »erben.  Ego 
auctor  non  essem  ut  mentis  errores,  quos  divinae  emendationi 
par  est  commendare,  luant  corporibus.  —  De  Ciericis  vero 
hoc  sine  circuitione  eloquar,  ni  duas  res,  quarum  alteram 
docent,  alteram  faciunt,  prorsus  ejurarint,  merito  ex  hoc 
regno  exulare.  Docendo,  fastuosum  ilium  Romani  Fontißcis 
primatum  citra  modum  extollunt:  illum  non  modo  esse  chri- 
stiani  orbis  spirituale  caput,  verum  etiam  (si  Diis  placet)  in 
Reges  et  Imperatores  potestatem  habere  civilem  plane  et  im- 
peratoriam:  —  faciendo  autem,  publicum  merentur  odium, 
dum  sua  aut  aliena  manu  Reges  occidunt,  sibique  laudi  du- 
cunt,  quod  in  suos  quoque  Principes,  pontificio  damnatos 
anathemate,  nihil  hostile  omittunt,  subditos  ab  omni  fidelitatis 
sacramento  liberant,  et  regna  r^tAoyw  Monarchae  vel  monstro 
potius,  ipsorum  capiti,  in  justam  praedam  exponunt.  Pluri- 
bus  hie  opus  non  est:  utinam  niveus  ille  dies  mihi  luceat, 
quo  omnes  Christiani  posita  pertinacia  ab  extremis  recedant, 
et  in  medio,  perfectionis  centro ,  dextras  conjungant:  nihil 
mihi  prius  foret  vel  antiquius  ,  quam  beatissimae  illius  unio- 
ni?  membrum  censeri.  Certe  si  recentia  illa  et  crassa  com- 
menta,  quae  nee  ipsi  possunt  tueri,  et  corrigi  oportere  non 
negant,  tandem  aliquando  pudore  abjicerent ,  et  novitatis  Stu- 
dium hinc  indeque  ponerent,  non  dubitarem  ego  in  media  via 
illis  occurrere.  Nam  ut  fides  mea  vera  antiqua  est,  catholica 
et  apostolica,  sacris  literis  et  expresso  Dei  verbo  fundata; 
sie  in  rebus  ad  politiam  Ecclesiasticam  spectantibus  antiquita- 
tem   inprimis   revereor :   qua  ratione   satis  mihi   cum  Oeo  ca- 


Z^.  I.  Qap.  in.  engt.  9?eformation.  <§.  29.  Sacob  I.     39 

ttn  ju  üief,  unb  mußten  nach  ber  ^ulüert)erfd)tt)6run9  (1605)  4) 
bie  8el)re  Don  ber  ^oljeit  beö  ^apfle§  über  gefronte  Rauptet 
öbfd)w6ren  5 ) :    inbeffen   nad)  SSefeitigung  biefer  gefabrnc^en 


vebo,  ne    vel    in    fide   haereticiis,    vel    in     poliiia  schisimaticus 
jure  videar. 

4)  S)e6  ÄöniflS  eigene  @rjQf)(unc5 :  Conjuralio  sulphnrea,  Opp.  p. 
211.  ®arnetö,  ©upertorö  ber  Sefuitcn  in  Snßlanb,  unb  feinet 
sOTttfcl)ulbi9en  ^roceg.  ^iiltietüt'rfd)n)örung  f.  in  b.  SJJiöceUen  auS 
ber  neuejlen  auölänb.  Literatur,  ^eft  12.  1827. 

5)  The  oath  of  allegianca  in  b.  Conc.  M.  Dr.  IV,  425.  ©ic 
raupten  fd)n)ören,  that  our  sovereign  lord  king  James  is  lawful 
and  rightl'ul  king  of  this  realm,  —  and  that  ihe  pope  neither 
of  himself,  nor  by  any  authority  of  the  church  —  hath  any 
power  or  authority  to  depose  the  king,  —  or  to  discharge 
any  of  his  subjects  of  their  allegiance  and  obedience  to  his 
majesty,  or  to  give  licence,  or  leave  to  any  of  them  to  bear 
arms,  raise  tun)ults,  or  to  offer  any  violence  or  hurt  to  his 
majesty's  royal  person,  State,  or  governement.  35ann  mußten 
fi'e  faith  and  true  allegiance  gegen  ben  Äöntg  fd^trören,  tüOüon 
feine  päpjiltcl)e  ®iöpen[ation  unb  2(bfolution  fie  löfen  fönne,  unb 
öerfpced)en,  alle  S3erf(i)wöcungen ,  iie  if)nen  beEannt  trücbcn,  ju 
entberfenj  ferner  mußten  fte  if)ren  2(6fd)eu  gegen  ben  oerruij^ten 
©a^  auöbrürfen,  that  princes,  which  be  excommunicated  or 
deprived  by  the  pope,  may  be  deposed  or  murdered  by  their 
subjects,  or  any  oiher  whatsoever;  enblid)  mußten  fie  fdjwören, 
baf  fte  tt>eber  oon  bem  ^apfle  noc^  öon  einem  2tnbern  oon  biefem 
eibe  entbunbcn  werben  ju  fönnen  glaubten,  unb  ba^  fte  ben  le^te; 
ten  oi)ne  fOJentarreferoation  leifteten.  2)er  ^apft  ^auluö  V.  erlieg 
bagegen  ein  SSreoe  an  bie  engli[cl)en  Äatf)olifcn  dd.  X  Cal.  Oct. 
1606  (Jacobi  I.  Opp.  p,  241),  worin  er  benfelben  erflärte,  quod 
hujusmodi  juramentum,  salva  fide  catholica,  et  salute  anima- 
rum  vestrarum,  praestari  non  polest,  cum  multa  contineaf, 
quae  fidei  ac  saluti  aperte  adversantur,  o^ne  boä)  bicfe6  näf)ec 
anzugeben,  unb  rcieberljolte  biefe  QcrElärung  in  einem  S3reüe  dd. 
X  Cal.  Sept.  1607.  (/.  c.  p.  250).  2)cr  (Sarbinal  SeUarmin  be; 
t)auptete  in  einem  ©dbreiben  an  ben  englifi^en  föräpriejlcr  (3.  SSlacf; 
vot\l,    juramenium  eo   tendere,   ut  auctoritas  capitis  Ecciesiae 


40    sßictrfc  ?)ßnobc.     7Cb\d)n.  I.     ^.  1517—1648. 

ßc^rc  \ä)im  tem  Äonigc  bic  romifc&e  9}?utterfirrf)e  ber  englu 
fd[)cn  Socl^ter  na^c  genug  ju  jle{;en,  um  eine  einflige  SBieber« 
Bereinigung  f)offen  gu  fonnen,  unb  fo  würben  bie  Äatt)olifen 
nid)t  nur  gebulbet,  fonbern  aud;  nidjt  jurücfgefe^t.  ©ie  ^us 
ritaner  bagegen  foüten  fid)  fog(eic|)  conformiren,  unb  njurben, 
oI§  fte  fid)  beffen  weigerten,  »erfolgt.  (5ben  baburd?  würben 
ffe  ober  auf  ii)xc  fReäjte  aufmerf famer  gemad^t,  üert^eibigten 
biefelben,  aüerbingä  oft  mit  fefjr  gefabrlidjen  <5d^en ,  gegen 
t)k  foniglic^c  2BiÜ!ur6),  unb  gewannen  baburd)  ben  Qf)as 


a  successore  S.  Petri  ad  successorem  Henrici  octavi  in  Anglia 
transferatur.     ©egcn  tiefe  brei  ©einreiben   rid^tetc  Socob  I.  feine 
Apologia   pro  juramento    fidelitatis.    Lond.    1608.    8.   {Opp.   p, 
237).    Sarauf  ertüiberte  aSellarminuö,  unb  fo  begann  ein  leb* 
f)aftcr  ©treit,  in  it>eld)en  fid^  Eat()olif(i)ec  ^eiU  audE)  bie  Sefuiten 
Sac.  ©retfcr,  50lart.    SSecanuö,    unb   granj  ©uarej,  reformirtcc 
©eitö  35ao.  ^areuö  unb  ^ett.  SKolinäuä  mi^ä)ten,   f.  bic  ßiteratuc 
in  Walch  bibl.  theol.  II,  213.    25ie  metftcn  cnglifdien  Jlatt)olifen 
leiteten   ben  (Sib,    unb   Guit.  Barclujus  de  potesiate  Papae,  an 
et   quatenus  in  Reges  et  Principes  saeculares  jus  et   imperium 
habeat.    Lond.  1609.   8.    läugnete  biefe  ©emalt.     Sagegen  [dtfricb 
Rob.    Bellarmimis   de  summi  Pontificis  in  rebus  temporalibus 
potestate,  Rom,  1610.  8.,    unb  üeranlapte  wieberum  üielc  ©egcn« 
fc^riften  {Walch  II,  211). 
6)    Sm   5.  1609  öert{)eibtgte  ein  SSaccalaureuö  in  Ojrfocb,  ßbmunb 
Lampion,  bic  Sf)cftö,  licere  subdito  Religionis  causa  a  Principe 
deficere,    et  arma  contra  eum  sumere,    unb  mu^te  biefelbc   »oc 
bem   afabcmifd)en  ©enat  iriberrufcn  (Wood  hist.  et  antiquitates 
Univ.  Oxon.  I,  315).    3m  3-  1622  prebigte  ebenbafelbfl  ein  SO?a? 
giftcr  SBiU.  Äntgtjt  nad^  1.  Reg.  19,  9.  über  bie  S3erfotgung  be§ 
eiiaä,  unb  behauptete  jule^t  ebenfalls  jene  8ef)rc  /.  c.  p.  326.    cf. 
Doubletii  ep.   ad   G.    J.    Vossium  dd.  Lond.   16.   Aug.  1622   in 
Vossii   Opp.    T.  IV.    Ep.  48;     Cum    prius    generalia    quaedam 
proposuisset,  ex  quibus  vereri  videbatur,  ne  quid  Religio  re- 
formata,  ubiqne  fere  terrarum  nunc  concussa,  etiam  in  Anglia 
detrimenti  caperet,    tandem    eousque  deveniebat,    ut  assereret, 
in  tali  casu  fas  fore  subditis,  aut  saltem  inferioribus  Magistra- 


^i).  I.  (Jap.  III.  engl.sRcfoi'mation.  §.  29.  Sacob  I.     41 

xatkx  cfncv  patxioti\d)en  ^ppofiüon,  fo  ba^  ftd)  ouc^  üiclc 
epiffopalcn  ölö  ?)uritanet  im  ©taate  ben  ^uritrts 
ncrn  in  ber  Äircf)e  onfd)roffen.  TCnfangö  fuf)rte  fic^  S«- 
cob  mit  ben  Puritanern  im  ©Inuben  gnnj  einig  '):    aber  ber 


tibus,  etiam  invito  et   aliud   moliente  Principe,   omnibus  mo- 
dis,  atque  adeo  vel  armis,  Rcligionem  veram  ejusque  publicum 
execcitium  tueri:  addens  illustrandae  theseos  suae  causa,  exi- 
stimare  se,   Regem  Galliarum,  si,  dum   exercitui  Reformatos 
in   urbe  aliqua  obsidenti   interest  quotidie,    ferro  per  manum 
subditi  caderet,  juste  et  sine  ullo  mactationis  crimine  occisum 
iri.    ©arübec  jur  «Rebe  gefteUt,  erwibertc  er,  credidisse  se,  esse 
hanc  communem   omniura  Reformatorum   sententiam,   atque  ita 
se    a   Reformatis    Doctoribus   esse    edoctum ,    citans   Paraeum 
(2)aöib  5)atcu6,  ?)»:of.  in  >f)cibelberg  f  1622)   in  commentariis  in 
Epist.   ad  Rom.  (ju  cap.  13),  Bucanum  (?)cof-  in  Saufanne  ju 
jener  3eit)  in  locis  communibus,  et  Stephanum  Junium  Brutum, 
sive  auctorem    libri,    cui  titulus:    Vindiciae  contra  Tyrannos 
(bec  S3f.  war  Hubert  Languet  a\x^  S3ourgogne,  m&j  etnanber  in 
fädtififd^en ,  pfarjtfd)en  unb  niebcriänb.  ©taatöbienften  f  1581.    ©te 
©d)rjft  crfd)ten  mit  bem  falfc^en  Flamen  Steph.  Jun.  Brutus).  — 
Itaque  ipso  in  carcere  detento,   censurae  Academiarum  postea 
traditi  fuere  praedicti  auotores.    Ac  Oxoniensis  quidem  capita 
aliquot  selecta   pro  erroneis,   falsis,    impiis   damnans   (f.   iai 
beeret  b.  Wood  1,  327),    Paraei  solum  commentarios   ad  Ro- 
manos publice  conflagrandos  censuit,  quod  etiam  factum,  con- 
quisitis  quotquot   in  Officinis  Bibliopolarum   et  Museis  studio- 
sorum  reperiri   poterant,   exemplaribus.     Cantabrigiensis   vero 
etiam    Bucani    locos   communes,     et    Bruti    vindicias    publice 
flammis   tradidit.  —     Videbar  ego   in   Cantabrigiensi  Senatus- 
consulto    videre  plusculum   bilis    in   rigidos    istos   Genevensis 
reformationis   professores:   sive   ea  causa  sit,    quod   Purijano- 
rum  omne  nomen  exosum  habent,   sive  quod  plerique    ibi  Re- 
monstrantium   sententiae   sunt  addictissimi.     Änigl)t  mußte   jwei 
Sa^re  im  ®efängnt|Te  jubringen. 
7)     f.    Prooemium    ad   Baovhxov  Smqov   (Opp.   p.  133):     Quod    ad 
caeteros  concionatores  attinet,   aliosve  etiam,  quibus  simplex 
illa  nostrae  Ecclesiae  (Stoticae)  politia  Anglicanae  ceremoniis 


42      SStertc  ^crioDe.     2(bf4)n.  1.     SS.  J  5 17— 1648. 

3orn  gegen  if)re  Unfoigfamf eit  mad;)te  ii)n  immer  me()r  aUen 
if)ven  ©igent^umlidjfeiten  abgeneigt.  @o  empfahl  er  1617 
bie  üon  i^nen  üerabfcbeueten  ©onntag6üergnugungen  s):  unb 
nadf)bem  er  anfangt  ten  jirengen  ßabiniSmug  gegen  bie  Zn 
minianer  üevtfjeibigt  unb  bie  ©pnobe  üon  2)ortred)t  befd)i(ft 
):)atU^),  nai)m  er  beren  S3efd}lü[fe  bennoct)  für  t>k  englifcbc 


praefertur,  quibiis  episcopalis  dignitas  papaleni  fastum  redo- 
let,  et  pileus  quadratus  et  superpellicium,  et  id  genus  alia, 
Papatus  insignia  videntur,  hos  (testor  honorem  meum)  nun- 
quam  intellexi.  Imo  vero  tantum  abest,  ut  de  talibus  rebus, 
quas  semper  adiaphoras  aestimavi ,  rixandum  putem,  ut  utri- 
usque  parlis  eruditos  et  graves  assertores  pari  honore  et 
amore  prosequar.  Non  nostrum  est  inter  eos  litem  tarn  vete- 
rem  componere :  de  fundamento  fidei  per  Dei  gratiam  inter 
nos  convenit.  Et  ex  polemica  hac  partium  acerbitate  pax 
Ecclesiae  turbatur,  et  schismatis  occasione  Papistis  aperiiur 
janua,  qua  redeant.  Una  tarnen  his  cautio  est  atque  provisio, 
ut  suarum  quisque  opinionum  conscientia  domi  et  apud  se 
contentus  sit;  neque  in  publicum,  ubi  legibus  contrarium  de- 
finitum  est,  eas  producant,  nedum  ut  pervicacia  sua  schisma- 
tis aut  seditionis  in  populo  auctores  esse  velint;  sed  legibus 
et  patria  consueludine  acquiescentes  modestiae  et  paci  stude- 
ant,  et  rationum  momentis  aut  suam  sententiam  caeteris  per- 
suadeant,  aut,  si  alteram  partem  fortiorem  senserint,  positis 
opinionum  praejudiciis  ne  erubescant  accedere.  —  SJeligtonSs 
gefpräd^  jwifd^en  (äpiffopaten  unb  Puritanern  ju  »^amptoncourt  in 
beö  ÄönigS  ©egenirart,  San.  J604,  Neal  II,  6.  Äönigl.  S3cfe()t 
an  me,  fid^  ^u  conformiren  16.  3ul.  1604,  Conc.  M.  Brit.IV,  406. 

8)  in  bem  book  of  Sports  1618.     iStäubltn  II,  15. 

9)  ©eine  Snftruction  fiir  bie  bortfjin  gefenbeten  englifrfien  ®ei|llis 
d^en  {Co)ic.  M.  Brit.  IV,  460)  ging  ba|)in,  ba^  fic  ftc^  an  bie 
{jeil.  ®d)rift  unb  bie  Ce^re  ber  engt.  Äird^e  tjalten,  aber  bafüt 
njirfen  füllten,  ha^  W  ftreitige  ßei^rc  ber  ©d^ule  ubertaffen  bleibe, 
unb  nid^t  auf  bcn  Äanjeln  erörtert  werbe.  25a^  er  unb  bie  öffcnt; 
lid^c  8e()re  ber  englifi^en  Äird^.;  bamalä  nod)  calöiniftifdj  war,  f. 
Moshemii  not.  ad  Jo.  Halesii  historiam  Concilii  Dordraceni 
(Hamburgi  1724.  8.)  p.  233.  450. 


Zi),  I.  6ap.  III.  engt.  «Reformation.  §.  29.  Sacob  I.     43 

Äirdtje  nicl[)t  on^"),  unb  ha\)nU  iiatmd)  t»em  2(rminffln{ämu§ 
in  t)cr  ©cftalt  beS  ßatitubinariSmuö  ten  Eingang  in 
bic  epiffopalfirrfje  »')•  2(ud)  t>ic  fdjottifdjc  Äirclje  fud)tc  er 
burd)  SBieber{)er|ienun9  beS  ©piffopatö  (1610)  '2),  unb  burcf) 
bic  2(rtifel  \>on  ^ext^  (1618)^3)  einer  üoüigen  SSereinigung 


10)  ©et  Äönig  befat)!  in  golge  bcc  ^cebigt  oon  Änt9t)t,  f.  wo«.  6. 
{JDoubletii  ep.  l.  c),  Pontificios  omnes  e  carcere  liberari,  qui, 
quod  juramentum  fidelitatis  Regi  pracstare  recusarant,  magno 
numero  per  totam  Angliam  detinebantur  caplivi  5  IVIinistris 
praeterea  omnibus  interdixit,  iie  uUa  inter  Pontificios  et 
Reformatos  controversa  capita  in  publicis  concionibus  dispu- 
tarenl:  solis  enim  £piscopis,  Decanis  et  Doctoribus  ea  in  um- 
bone  attingere,  si  opus  sit,  fas  esse  voluit.  5>tamentlid^  »erbot 
er  1622,  wie  übet:  bie  «Keimte  beö  ÄönigS,  fo  aud^  über  ^räbejlt- 
nation  ju  prebigen  {Conc,  M.  Br.  IV,  465). 

11)  Obgleidö  ber  'iftami  beö  Satitubinariömuö  erft  um  1660  auffam, 
fo  hUiete  fid)  bie  Slid^tung  beffelben  bod)  fd^on  je^t.  "Kn  ber  ©pi^e 
flanb  Sota.  Saub,  bamalS  SSifd^.  0.  SSatf)  u.  SßSelö,  rcelcfier  be= 
beutenben  ßinflu^  auf  ben  Äönig  i^atte ,  Wood  hist.  et  antiquit. 
Univ.  Oxon.  I,  329.  Jfu^erbem  3o^.  ^alei,  Sef)rer  in  Ston  f 
1656,  ttjeld^er  qIö  aSeooUmad^tigter  beö  Äönigö  in  Sortredht  geraes 
fen,  unb  bort  oon  (SpifEopiuö  für  ben  2(rniinianiömuö  gewonnen 
toar  (f.  Moshemius  in  vita  Jo.  Halesii  oor  beff.  Hist.  Conc. 
Dordr.  p.  149).  ©ein  S5ud^  de  schismate ,  gefd)rieben  1636,  ijl 
ganj  (atitubinariftifd)  (/.  c.  p.  159).  eben  fo  feineö  greunbeS  Joh. 
Chillingworth  (eanjlcrö  ber  Äird^e  ju  ©atiSburi)  f  1644)  @ä)viUi 
the  religion  of  Vroteslants  a  safe  way  to  Salvation  1637. 

12)  0.  JWubloff'g  @ef(3^.  b.  «Keform.  in  ©d)ottlanb  (2  ffif).  SScrlin 
1847.  49)  I,  266.  S)ic  brei  erpen  fc^ottifc^en  SSifdjöfe  mußten  V\t 
SBei()e  auö  ©nglanb  t)olen:  Sacob  gab  einigen  englifdien  S3ifd)öfen 
auf,  Conc.  M.  Brit.  IV,  443,  eos  in  Episcopos  juxta  ritum  et 
formatn  consecrationis  in  Ecciesia  nostra  Anglicana  receptam 
et  usitatam  ordinäre,  auctorizare,  et  consecrare.  Snbeffcn  blieb 
bod)  bie  General  Assembly  nod^  bie  i)iiä)^e  fird)lid)e  a3et)örbe. 

13)  1.  ®aö  2(bcnbmalt  wirb  fnienb  empfangen.  2.  es  barf  Äranfcn 
in  ii)xen  Käufern  crtf)cilt  werben.     3.    ^rioattaufen  ftnb  erlaubt. 


44     SSiertc  ?)enobc.     2rbfcf)n.   I.    §ß.  1517— 1648. 

mit  ber  englifdjen  (ipi\fo)ßaltixd)z  entgegenjufü^rcn.  ®ur(l(^ 
folc^ß  SBiüfur  ma(i)U  fiä)  Sacob  üerbapt,  burd)  SiJiangel  öti 
Äraft  üerai^tet,  unb  fo  l)intexlie^  er  feinem  (Sobne  ßarl  I. 
(1625)  ba6  9?eid()  fdjon  in  bebenf(id[)er  ©d^rung  ").  ^inmö) 
glaubte  ber  ße^tere  ben  ©runbfd^en  feinet  SSaterö  treu  blet^ 
ben  ju  muffen,  unb  achtete  be§  ?)arlamente§,  welcbeS  feine 
SBiÜfurberrfcbaft  gu  befcl[)rdnfen  ftrebte,  fo  wenig,  i/a^  er  feit 
1629  baf["elbe  gar  nicbt  md)x  berief,  ©o  würbe  \)k  Unjufries 
benbeit  immer  großer  unb  bebenflicber,  unb  iiie  Qp\\topaU 
Ürcbe  fonntc  burcb  ii^xc  ^rebigt  t)om  leibenben  (Seborfam  *5) 
biefelbe  um  fo  weniger  befd)wid)tigen ,  al§  fie  unter  ber  8cis 
tung  öon  SBilliam  iauh ,  f.  1633  ßrjb.  ü.  ßanterburt), 
ftd)  immer  mebr  ju  üerweltlicben  unb  bem  Äatbolici§mu§  ans 
jundbern  fd)ien  ^ß).    2)ie  firdjUcben  SOZaaSregeln   be§  Ä6n{g6 


4.  3£c^tiäf)cige  Ätnbcc  burfen   confirmtrt/   5.   gewllfc  ^cfltagc  foUcn 
wifber^ergeflellt  rccrben.    ».  Slubloff  I,  273. 

14)  Histoire  de  la  Revolution  d'Angletirre  par  M.  Guizot.  Par- 
tie I.  in  2  Tomes.  Paris  1826  u.  1827.  8.  (öon  1625  btö  1649). 
Seutfd)  naä:)  bec  3.  2fu6gabe.  2  S3be.  3ena  1844.  Collection  des 
Memoires  relatifs  a  la  Revolution  d'Angleterre  par  M.  Guizot, 
2  voll.    Paris  1823  ss.  8. 

15)  ©0  prebigte  ber  Soctoc  ©ibtfjorp,  rcenn  ber  ^ürfl  ettuaS  be* 
fel)lc,  voQä  bie  Untertf)anen  nid^t  t{)un  fönnen,  »eil  eö  gegen  bie 
©ebote  ©ottcö  ober  unmögticJ^  fei),  fo  mütfen  fie  bo^  bie  ©träfe 
i{)teg  Un^efjotfamö  gcbulbig  tragen,  unb  ftd^  in  leibenbem  ©es 
f)otfam  unterwerfen.  25er  S)octor  932an»aring  prebigte  in  ®e; 
genn)art  beö  ÄonigS:  ber  Äönig  tfl  nid)t  oerppid^tet,  bie  ©efe^e 
be6  KeidjeS  über  bie  Siechte  unb  ^cioilegien  ber  Untertf)ancn  ju 
beobad)ten.  Scber  fönigl.  S3efe{)l,  5.  SS.  in  >f)inftd^t  auf  ©teuern 
unb  "ünU^ne,  oerpf[id)tet  bie  ©etriffen  ber  Untertt)anen  hei  ©träfe 
ctüiger  SSerbammni^.  ®ie  3uflimmung  be6  ^artamentö  ift  gum 
2(u6fd}reiben  unb  (Svi)iben  ber  ©teuern  nid^t  nöt^ig  u.  f.  w.  Slaus 
mer  IV,  308.  324. 

16)  SBiebcrf)crfteUung  »on  ©cmälben,  Äreujen,  2((tären  u.  bgl.  Neal 
II,  178.  212.    ajielc  Pfarrer  warben  gricbcnöricl)ter,  3«ron  Sifd). 


^\).  I.  Sap.  III.  engt.  9?eformafion.  §.  29.  Gart  I.     45 

in  ©d)0ttlanb  ")  enff4)ieben  fein  Unglucf.  X)a  et  namtic^ 
eine  r)büiQe  SSereinigung  ber  f(i)oüifd)en  Äirdf)c  mit  ber  engtis 
fdjen  hmixhn  wollte ,  fo  bilbete  ftd)  feit  1638  ber  doücs 
nant^  ein  S5unb  bc§  fdjottifdjen  fßolh^  für  ben  ^re§bt)terias 
niömu6 1^).  SSergebenä  fudfjte  ber  Äontg  burcf)  t)alhc  SScn^iÜis 
gungen  ben  ©türm  ju  befd[)n)6ren,  aud)  in  ©nglanb  entffans 
ben  unruhige  Bewegungen,  weldjc  burd)  bie  fnedjtifdjen  8e^s 
ren  ber  ©piffo^jalfirdje  i^)  nur  gejleigert  würben.  3)te  (Sd)ot; 
ten  rucften  in  baS  n6rblid)e  ^nglanb  ein:  ta§  in  ber  ^Rot^ 
ben  3.  9lot>.  1640  eröffnete  englifdje  §)arlament  öc^tetc  balb 
be0  Äonigö  fo  wenig,  wie  eö  früher  üon  i^m  geadjtet  war, 
«nb  begann  eine  Sieformation  in  'Btaat  unb  Äirdjc.     X)et 


».  ßonbon  ßorb;©d^a^mcijler,  f.  beö  ?)ar(ament6feccetair6  3;()omag 
50?ai)  ©efc^.  bcö  langen  ^arlamentö  in  Guizot  collection  I,  55. 
^ugteid)  jirebten  bie  S3ifd)öfe,  tüie  fte  bem  Äönige  im  ^taatt  eine 
unbebingte  SJJad^t  grünben  wollten,  eine  fold)e,  felbjl  Dorn  Äönige 
unabhängige  QJewalt  in  ber  Äird^e  ex  jure  divino  ju  griinben,  f. 
Guizot  histoire  1,1,  88  «*.  96.  ügl.  can.  6.  ber  ©pnobe  oon 
1640  unten  not.  19. 

17)  SBuä)  ber  6anonö  1635,  o.  JRubloff  I,  327.  Sie  neue,  ber 
englifc^en  cntfpredienbe,  Siturgic  gab  burd)  if)re  einfuf)rung  in 
ebinburg  (Suli  1637)  bie  SSeranlaffung  ju  ben  erften  Unruhen, 
bof.  ©.  333. 

18)  «j.  sRubloff  I,  348.  35ic  Urfunbe  in  Ä.  ^.  (Satf'ö  Äircbe  oon 
®d)ottlanb  (2.  Sf).  ^eibelberg  1844.  45.)  II,  1. 

19)  f.  bef.  bie  SSefd^tüfTe  ber  ©pnobe  öon  1640  in  Conc.  M.  Brit. 
IV,  543.  9^amentli(^  can.  1  über  hie  föniglid^c  50iacf)t,  wo  ben 
Äönigen  aud)  ein  unbcbingteä  S?e(t)t  über  baä  SSermögen  i|)rer  Un; 
tertl)Qnen  beigelegt  wirb,  unb  can.  6,  burci^  weldien  allen  ©eiftli; 
d^en  ein  ©ib  jur  ©rbaltung  ber  8e()re  unb  SSerfaffung  ber  Äirdt)e 
aufgelegt  würbe,  in  weld^em  eS  u.  "K.  I)ieg:  nor  -will  I  ever  give 
my  consent  to  alter  the  government  of  this  church  by  arch- 
bishops,  bishops,  deans,  and  archdeacons  etc.  as  it  Stands 
now  established,  and  as  by  right  it  ought  to  stand,  ber  fogc; 
nannte  <gtcetera  =  (gib.  »gl.  3odt)mann'ö  SSctrad^tungen  über  ben 
9)roteflantiömuS  ©.  248.  265. 


46    sßiertc  5)enobc.     3fbfd)n.  1.    35.1517-1648. 

Äoni'g  fd^wanfte  anfangt  5tt)ifd)en  ^lad^giebigfett  unb  SBibcrs 
jianb:  im  S-  1642  Um  e6  jwifd)en  ibm  unb  feinem  Carlas 
ttiente  jum  Kriege,  ©d)ottlanb  fd^lo^  fid)  1643  bem  le^tern 
an,  biefeö  trat  bem  ßoüenant  hd,  unb  fe^te  an  bie  ©tettc 
ber  t)ert)a^ten  @piffopal!trcf)e  bie  ^re6bi)terianifd[)e  Äird^enüers 
faffung  20).  X)Qt  Äampf  gegen  burgerlicbe  unb  religiofe  Zx)- 
tannei  2')  ^atte  aber  mit  ber  greil)eitö(iebe  and)  ©cbtt>armerei 
«nb  ganatigmuä  gewecft,  unb  fo  lieüten  ficb  bem  unbulbfamen 


20)  ®a6  Parlament  berief  aum  1.  SuU  i643  eine  Assembly  of  di- 
vines  naä)  58Seftminfter,  eine  aus  fiaien  unb  @eifHi(^en  bc|lcl)enbc 
©t)nobe,  um  bei  ben  fird)[id)en  SSevänberungen  aU  betattienie  fßes 
{)örbe  it}ni  pr  Seite  ju  fte()en,  S3entf)em'ö  (Sngelänb.  Äirc^;  u. 
©c^ulenpaat  ©.  536.  ®ie  SBeftminjlerfijnobe  1643  —  1649  oon  o. 
SfJubloff  in  S^iebncc'g  Bcitfci^rift  1850.  II,  238.  Sm  Octobec 
1643  würben  bie  Silber,  "Kltäve ,  Orgeln  u.  f.  ».  aug  ben  Äics 
(^en  weggefd^afft  5  ben  4.  San.  1615  an  bie  ©teile  ber  Citurgte 
ein  Directory,  bem  fdjottifdjen  äf)nli(j^,  gffe^t.  23on  ba  an  bes 
fc^äftigte  fid^  bk  S3erfammlung  mit  ber  Jtbfafjung  einer  Sonfeffion 
unb  jweicr  Äated)iemen.  35ie  ©onfefftcn  (Articles  of  religion, 
fpäter  ge«>öl)ntid^  Confessio  Westmonasteriensis  genannt,  ed.  Dr. 
H.  A.  Niemeyer  in  Collectionis  Confessionum  in  Ecclesüs  Re- 
formatis publicaiariim  Appendice.  Lips.  1840.  8  p.  1.)  würbe 
üon  bem  englifd)en  Parlamente  ben  20.  Sun.  1648  genel)migt,  nad); 
bem  jur  SBal)rung  ber  meltlici^en  S!}Jad)t  Sap.  20.  §.  4.  über  baS 
5Berfat)ren  gegen  Srrtetjrer  unb  ©d^iömatifer,  ein  S^eil  oon  (Sop. 
24.  über  Qi)c  unb  (5f)efd)eibung,  Sap.  30.  über  ,K:ircftencenfuren/ 
unb  6ap.  31.  über  ©ijnoben  unb  (Soncilien  auägefd)lofTen  waren: 
bie  fd)ottifd)e  ÄirAe  nai)m  barauf  bie  ganje  Sonfeffion  an.  25te 
Äated)i6men,  ber  grofe  jum  fird^lid^en  Unterridbte  ber  @rn)od)fencn, 
ber  f leine  für  Äinbcr  (f.  beibe  bei  Nietneyer  l.  c.  p.  47),  würben 
ben  15.  ®ept.  1618  genehmigt,  f.  Neal  111.  chap.  8. 

21)  585il^.  ßaub  ben  10.  San.  1845  l)ingerid)tet,  «Räumer  V,  143. 
Sm  >^erbj^e  1646  würben  alle  ©üter  ber  SpiffopalEirc^e  mit  Ses 
fc^lag  belegt,  unb  \ijxe  Erträge  gu  Ärieg6ta(len  unb  (Sd)UlbentiU 
gung  öcrwenbet.  Sn  So^S^  baüon  waren  oicle  ®emeinben  ol)ne 
®etfiUd)e,  «Raum er  V,  244. 


Zf).  I.  (Sap.  III.  engt.  «Rcfotmation.  §.  29.  Gart  I.     47 

^rc^h\)tmam§muä  22)  batb  mnnd)errci  ©ecten  23)  «nb  ©injeli 
mcinungen  entgegen:  mancfce,  burcf)  eben  tiefe  ©ectenfireitigs 
feiten  gegen  alleg  ^jofttiüe  6{;rif!enf()um  miätrauifd)  gemadjt, 
njenbeten  fi4)  aüein  ber  ^ernunftreligion  ju  24).  $8oräügtic() 
verbreiteten  ftd)  ober  bie  Snbc^jenbenten,  irelcbe  ibren 
©tiH^unct  in  bem  |)eere  bcö  ^arlamentä  25)  ^^y^^  {„  i,g|yg„ 
2tnfübrer  ^liüer  ßromwett  fanben.  ^em  fanatifd)en 
Snbepenbentenbeere  fonnte  Qaü  nicbt  wiberf^eben,  er  mupte 
ficb  1646  p  bem  fcbottifdjen  |)cere  flücbten,  unb  würbe  1647 
bem  englifcben  Parlamente  auggeliefert  26).  T)er  in  txm  U%: 
tern  ^errfdjenbe  ^re^bpteriani^muS  mupte  ficb  balb  ber  inbe* 
^enbentifcben  2(rmee   beugen  27):   enblic|)  würbe  eg  fogar  ge^ 


22)  Guizot  hist.  I,  II,  I. 

23)  ßcoeHerö,  mltije  aüe  äufece  liuctotität  unb  Öcbnung  in  «Reit; 
gionSfad^en,  felbjl  bie  Sßibet,  oerwarfen,  bIo6  bem  (Seifte  get)ord)en, 
unb  aud^  im  2(eugern  greif)eit  unb  ©leid^fieit  lüoUteni  ©eeferS, 
mU)e  aüe  Zeiten  beö  e^ri|lent{)um6  be^meifeUcn,  unb  bie  redete 
iei)xe  fud)ten,  cf.  Anonymi  epistola  (o.  S  1654)  de  nova  Secta 
Quaerentium,  vulgo  Seekers,  in  Anglia  exorla  (©öttinger  ^fingfts 
Programm  o.  1814  ocn  ©täubtin)?  ©raflianer,  folgten  ben  (SJrunbs 
fäfeen,  weld)e  Z\)omai  @ta|itu6,  ^rof.  bec  SOiebicin  in  SSafel  f  1583, 
in  ber  Sd^rift:  Explicatio  gravissimae  guaestionis,  ulrum  ex- 
communicatio  mandato  nilatur  divino,  an  excogitata  sit  ab 
hominibusl  entwirfett  i)atU,  unb  üerwarfen  jebe  Äirdljenregiecung. 
2Cud)  SöiebertQufer,  in  ©nglanb  SSaptiften  genannt,  t)atten  [eit 
1608  2fni)ang  gefunben,  unb  «jurben  je^t  5af)lreid^er,  ©täubUn'l 
u.  Safc^irner'ö  2(rd)io  f.  Äird)engefc^.  II,  582,  —  Ueber  bie 
Ranters,  Muglelonians  etc.  f.  Sentfjem'ä  enget.  Äirdt);  unb 
©d^ulenfiaat  ©.  549. 

24)  Rationalists,  Naturalists.  @.  S.  eed}rer'ö  ©efdjid^te  beg 
englifdjen  35ei6mug.    (Stuttgart  u.  Tübingen  1841.  ©.  61. 

25)  ö.  Stubloff  II,  95. 

26)  sRaumer  V,  175.     Guizot  hist.  I,  II,  196.     o.  «Rublof  f  II,  108. 

27)  «Räumer  V,  223.     Guizot  I,  II,  252. 


48     SJicrfc  i$)enobc.     2(bfc^n.  1.     SS.  1517—1648. 

waltt^ÜQ  gereinigt  (35cc.  1648)  28),  unb  naö)  einem  ©pruc()c 
t)e§  t)on  bem  ^eere  abl)dngigen  Unter^aufeS  würbe  Qarl  I. 
(30.  San.  1649)  Eingerichtet  29),  ^n  ber  neuen  fÜepuhUt 
galt  allgemeine  ©ewiffenäfrei^eit,  üon  welcher  nur  Äat^olifen 
unb  ^piffopalen  auggefdjloiyen  waren. 


@efc^i(^te   ber   fleineren  jur  ßtit  ber  ^ieform  ation 
entjtanbenen  Jtirc^eniparteien. 

§.  30. 

Sf^ac^bem  burd)  bie  9Jeformation  1)ie  <Bd)xiU  geöffnet,  bic 
2fuctorität  ber  Äird()e  gerfiort,  unb  ber  ©ebanfe  frei  geworben 
war;  fo  fonnte  eö  Ui  ber  gewaltigen  Erregung  ber  @ei(ler 
nid)t  fe^Utt,  bap  ffd)  vielerlei  SKeinungen  unb  Parteien  hiU 
beten,  üon  benen  jebe  erft  bie  rechte  9Jeformation  in  ber  QnU 
I)üÜung  ber  üoUen  SBabr()eit,  unb  in  ber  SSegrunbung  ber 
dcf)ten  ©ittUd)feit  ber  SBelt  gu  bieten  meinte.  Ungeachtet  t)ie 
Sieformation  \)a,  wo  ffe  inä  geben  getreten  war,  fefjr  bebeus 
tenb  auf  ©ittenoerbefferung  gewirft  t)atU^)'^  fo  fehlte  eö  ibr 
bocb  aucb  nicbt  an  blo6  au^erlicben  SSefennern,  unb  an  fol« 
eben,  weld)e  bie  neugewonnene  greibeit  miäüerftanben  unb 
miöbraucbtcn  2).     £)aburcb  begrunbeten  Einige  bie  SKeinung, 


28)  9ia  um  er  V,  264.     Gutzot  1,  II,  373. 

29)  Slaumer  V,  268.    Guizot  I,  II,  384.    o.  Siubloff  II,  127. 

1)  fi^on  burd)  baö  SSeifptel  eincö  gefittetern  6lcru6  unb  burd)  SSc; 
förbevung  beö  3ugenbunterrid)t6,  ogt.  bie  äeugniffe  glcidiieitiger 
Eonflanjifd)er  (Sf)conij^en  in  ©c^tciber'ö  Safdjenbud)  für  (15ffd)id)te 
u.  2(ltectf)um  in  ©iibbeutfd^tanb.  greiburg  im  SSreiögau  1841.  ®. 
73.    ®aä  auffaUenbfie  SSeifpiel  gab  @enf  f.  2(bt().  1.  §.  10.  not.  39. 

2)  Erasnuis  in  f.  Spougia  adv.  Huttenicas  adspergines  (Opp.  ed. 
Lugd.  X.)  1523:    Sunt  quidam  indocti,  nullius  judicii,  vitae 


Zi).  I.  (Sap.  IV.  kleinere  ^arfdcn.  §.  30.  49 

ol§  ob  tic  Sveformation  ju  weit  üon  ber  alten  Äird^c  obgcs 
Wieben  wäre  3),  2(nbcrcn  fcbten  fie  tagegen  auf  f)alUm  Söegc 


impurae,    obtrectatores,  pervicaces,   intractabiles,  sie  addicti 
Luihero,    ut    nee   sciant,    nee  servent    quod   Liitherus    docet. 
Tantum  Evangelium  habent  in  ore,    negligunt  preces  et  sacra, 
vescuntur   quibus   libet,  et   maledicunt   Romano  Pontifici:   sie 
Lutherani  sunt.    Sn   tiod^   prteren  gormcn  wiebn^oU  et  bicfeS 
Urt()cil  nad)  feinem  Streite  mit  Cutter  oft,  befonberö  in  f.  Epistola 
contra  quosdam ,   qui  se  falsa  jactant  Evangelicos,  1529.    (Opp. 
T.  X).      2(f)er  aud)   Suttjcc  felbfl   unb   feine   greunbe  ftimmen  in 
biefe  klagen  ein,   3.  S5.  ^augpojliUe  (2Bard^frf)e  2fiigg.  XIII,  19): 
»®er  Seufcl  fäfjret  nun  mit  «Raufen  unter  bie  Ceute,  baf  ft'e  untec 
bem  f)eUen  ßiii^te  beö  ©oangctii  finb  geiziger,  lijligev,  oortf)eilifi^er, 
unbarmfierjiger,   unjiid)tiger,    fred^cr  unb  ärger,   bcnn  unter  bem 
^ap|lt{)um.t     ogt.  v^an6  (Sad)fcnö  ©efprcii^  etneä   eöangclifd)en 
(S^rijiten  mit  einem  Uit^crifd;fn,  worin  ber  ärgerlid)e  SDSanbel   etli; 
djev,  bie   ft'i^   lutf)erifd}  nennen,  angezeigt   unb  brübertid^  gfflraft 
wirb.     1524  (f.  ben  ^Cugjug  üon  a3eefenmei)er  in  SSater6  tnäjenl^i^. 
3frd)tDe  für  1826.  ©.263).    ßberlinä  tjon  ©unjburg  (f.  2(btf). 
1.  §.  I.  not.  103)  @d)riften:   00m    SKi6braudö  rf)rifttid)er  grei()eit 
1522.    SBie  ftd^  ein  S)tener  ©otteö  SBortS  in  all  feinem  Sl)un  t)aU 
tcn   foll.    1525.     @ine    getreue  SBarnung  an   bie  e^riften  in  ber 
S3urgauifd)en  ^^laxf,   ftd^  auä)   fitrof)in   ju  l)üten  oor  2(ufruf)r  unb 
cor  falfi^en  ^rebigern  1526  (f.  bie  'ZfuSäuge  im  Jlttborfifd^en  Utes 
tot.  «OTufeum  I,  374.  403.  417).    Siele  ©teUen  biefer  2Crt  ftnb  ge^ 
fammelt  in  2(rnolb'ä  Äirc^en;  u.  Äe^erf)tftorte.  Zi).  II.  S3.  XVI. 
6ap.  13. 
3)    fo  (graSmu§  in  SSejiefiung  auf  !ird^ltd)C  Örbnungen,   »afjrenb 
er   ben  efoterifecn  im   Sogma  tnggef)eim  alte  greitjeit  jugeftanb: 
biefe  2fnftd)t  lag  öUcn  feinen  S3ereinigunggoorfd}lägen  jum  ©runbc 
f.  Tihti).  1.   §.  1.   not.  67  u.  93.  §.  3.   not.  18.     2Cnbere  glaubten 
bagegen,    bo^  bie   8e^re  »on  bem  allein  red^tfertigenben   ©lauben 
©ittenloftgfcit  beförbere.    ©0  ®eorg  SBijel,  tt)cld)er  0.  1525  — 
1531  lutl)erifd)er  Pfarrer  in  9^ieme(f  war,   bann  ftd)  jur  fat^oli; 
fd)en  Äird^e  jurüd^wenbete,  0.  1533—1538  obgteid^  Der^ciratf)et  tas 
tf)otifd^er  ^riefler  in  ©iöleben  war,  unb  bann  in  gulba  unb  SRatns 
lebte  t  1571.    ©c  meinte  in  ber  ?9?ittc  jtt>ifd)en  ber  alten  unb  neuen 
f«iefelei'6  Äir^engef*.  StSb.  2tem>t6l.  4 


50      S5ierte  ^eriobe.     2rbfc^n.  1.     §».   1517—1648. 

flel^en  geblieben  ju  feijn:  unb  fo  fud)ten  Sene  bte  SBöf)rbcit 
in  ber  fÜJitte  jwifcben  bcn  f!rcitenben  Sbeifen,  £)iefe  glaubten 
über  bie  JKeformatoren  nod)  binau^geben  gu  muffen.  35ie  ©is 
gentbumlicbfeiten  ber  geisteren  beruben  t^sil^  auf  einer  ftrcng 
bucbfldblicben  2(uffaffung  ber  beiHgen  ©cbrift,  t'i)dH  auf  SSer; 
nunftfritif  ber  fircbficben  ßebrc,  tfieil^  auf  einer  »ilben  )(>f)ans 


Äicci)C  bie  altapoftoUfd^e  Ätrdjc  tt?teber{)eräuf!eUen :  f.  ^auptfcf)nft 
ijl  auf  SßcranlaJTung  Äoiferö  J^fi^^^inanb  I.  abgefaßt :  Via  regia  s, 
de  controversis  religionis  capitibus  conciliandis  sententia,  1564. 
03I.  über  t^n  ©trobel'ö  ^Beiträge  S5b.  2.  ©t.  1  u.  2.  SRie« 
näcfcr  in  SBatci'S  Etrd)enl)i|l.  2Crd^iü  1825.  ©.  312.  1826.  ©.  17. 
^.  Neander  comm.  de  G.  Vicelio.  Berol.  1839.  4.  S^canber'ö 
ba€  eine  u.  SOZannidjfaltige  beö  ä)vifll.  Scbenö.  S3erlin  1840.  ©.  167. 
^otät)aufen  in  S^iebner'S  3eitfd)c.  1849.  ©.382.  Sinen  af)ntidt)cn 
©tanbpunct  naf)m  S^eobalb  St)amer  ein,  üon  1543 — 1549  ^ros 
feffoc  bev  Sf)eolo9ie  in  ?Ü?arbuvg,  aber  burd^  ben  2fn(iof,  ttJel(j^en 
cc  on  bem  allein  red)tfertigenben  ©lauben  na^m,  jur  fat^olifd^en 
Äird^c  jurücf gefu{)rt ,  naci^f)ec  in  SKinben  unb  SKainj,  äule|t  ^ro; 
feffor  ber  S()eoto9ie  ju  greiburg  im  SSreiögau  ,  f.  ©alig'S  @efd^. 
b.  ^(ugöb.  (Sonfeffion  III,  199.  SuUingec'S  ßebenSgefd).  0.  ^cf 
II,  60.  Zi).  Sf)amer,  bec  SRepräfentant  unb  SSorgänger  raobcrner 
®ei(legrid)tung  ,  üon  Dr.  Ti,  ^eanbet.  SßexUn  1842.  8.  ^ierf)in 
9e{)öi*t  aud)  ber  freilid)  »erwicrte  3f{upred)t  ü.  ?Oloef)aim/  frü{)cc 
S)ombed[)ant  in  ^aJTau  (f  1543)  ogl.  ©tcobel'6  SOJiäccltaneen  V, 
1.  ©benfo  bie  meiften  fatf)oUf(^en  S()cologen,  rceld^e  bei  bem  9ic= 
ligionögefpräd}c  in  Siegenöbuvg  (f.  "iLbti).  1.  §.  7.  not.  40)  unb  ju 
bem  2Cu96burger  Interim  (§.  9)  mitn^irften.  Siamentlid)  aud)  ®e= 
org  ßaffanber  (teerte  in  SSriigge  u.  @ent,  lebte  bann  am  .^ofc 
beö  ^^ecjegS  Söil^.  0.  Äleoe,  cnblid)  in  Äöln  f  1566)  f.  f.  ©d)rif* 
ten:  De  officio  pii  ac  publicae  tranquillilutis  vere  amantis  viri 
in  hoc  religionis  dissidio  1561.  De  articulis  religionis  inter 
Catholicos  et  Protesiantes  controversis  ad  Impp.  Ferdin.  I.  et 
Maxim.  II.  1564.  ogl.  (Sonringö  Sammlungen  biefer  irenifd)en 
©d)riften:  G.  Wicelii  via  regia  etc.  Helmstadii  1650.  u.  Cas- 
sandri  et  Wicelii  de  sacris  nostri  iemporis  controversiis  libb» 
IL  1659. 


ZI).  I.  6ap.  IV.  mdmvi  Parteien.  §.  30.  51 

ta(lifcl)cn  ©pccuktion:  in  bcn  crjlen  get)rfi)j!cmcn  bicfer  Zxt 
Ingen  biefc  t)erfd;{etiencn  Elemente  oft  in  bunter  SKifc^ung 
buvd)einanber.  ©te  Beitgenoffen  bejeidjneten  beren  2(nb(ln9,er 
naö)  ben  Se{)rabtreid)ungen ,  \veld)c  befonbcr»  U)xen  2{bfd;cii 
erregten,  aU  Söiebertdufer  unb  2(ntitrin{tarier. 

3uerfl  txaUn  bie  triebertauferifcl^en  ^ropljeten  l)en)or, 
wclcbe  auf  ben  Srümmevn  V)on  'Btaat  unb  Äircl}e  ba6  ficbt; 
bdre  9veirf)  ©ottcö  grünben  ivoütcn^).  Sf)r  treiben  erreidE)te 
tn  ber  ÄatajiroplK  ^"^^  50?iinfler  fowol;!  feine  ©pi/^e  al§  feis 
nen  Untergang  s).  dhUn  i^nen  taud^en  mandjerlei  pf)antaftii 
fd)e  ©i)|Ieme  auf,  in  bcnen  mc{(!en§  and)  bie  S^ertrerfung  ber 
Äinbertaufe  ein  untergeorbnete6  SO?oment  war,  ttJeldje  aber 
befonberä  wegen  2(ntafiung  ber  8c()ren  üon  ber  3^reieinigfeit 
unb  ber  ^erfon  Qi)xi^i  at§  beibnifd;e  ©rauel  erfcljicnen. 
^antl;eijlifd)er  %xt  waren  bie  ©püeme  öon  Sobonneä  S)en(f 
(f  in  SSafel  1528) «),   bem  fic^  ßubwig  ^e^er  (gefopft  in 


4)  [.  2fbtf).  I.  §.  1.  not.  87.  §.  3.  not.  43-50.  60—67. 

5)  f.  "Kbti).  1.  §.  7.  not.  13. 

6)  ttom  Stectorate  gu  ©t.  ©ebalbuö  in  9lunibfrg  1524  entfe^t,  bann 
in  ©t.  ©allen,  in  SSafel,  im  @lfaffe,  unb  vokbet  in  SBafel.  Ucbec 
i^n  f.  Bock  hist.  Antilrinitariorum  II,  238.  g.  Sred^fcl  pro* 
teftantifd)e  ÜCntitcinitaricr  üof  gouftuö  ©ocin  S3ud)  1.  (^eibclberg 
1839)  ©.  16.  5.  Senf  u.  f.  S3üd)lein  üom  ©efc^,  tton  heberte, 
in  b.  ©tubien  u.  Änt  1851.  I,  121.  II,  412.  ©edjS  feiner  Fuv; 
jen  Scactätlein  ftnb  wiebergcbrucFt  unter  bem  Sitel:  ®eif!ltd)e§ 
astumengäctlein.  3Cmfterbam  1680  (©teilen  barauö ,  abct  nid)t  im? 
mec  bie  für  feine  8el)re  bebeutcnben,  f.  in  2(rnolb'ö  Äird^ens  u. 
Äe^ert)ift.  ©d^afljaufen  1740.  I,  1303).  maä)  il)m  ifl  ©Ott  ber  Ux: 
quell  aller  Kreaturen,  n3cld)er  burtfi  ben  ©eift  (b.  i.  bie  «Kraft  ©ot? 
te§)  bas  Sfßort  (b.  i.  bie  ©cfammtf)eit  ber  SKenfdjenfeelen)  au6  ftd) 
felbcr  l)eröorbrai^te.  6{)rtft:uö  ift  blo§  SKenfd},  in  bem  bie  l)öd)fte 
Siebe  gu  ©ott  lebte,  unb  ber  burd^  ßel;re  unb  SSeifpiel  feiig  madjt. 
^ö^er  alg  bie  l)eil.  ©d)rift  ift  ia^  Sßort  ©otteß:  aud)  ol)ne  ^re= 
bigt  unb  ©d)rift  fann  ein  ©rwäljlter  felig  iverben.  jlinbertaufe  ifl 
nidjt  üon  ©ott  geboten,   aber  jureidjenb.    Sm  9?eid)e  ©otteö  giebt 

4* 


52     Stierte  ^eriobe.     3rb[d)n.   1.     S5.   1517-1648. 

Gonflanj  tcn  4.  gebr.  1529)')  nnfd)(op,  unb   öon  Wlid)ad 
©erüetug  (üerbrannt  in  @enf  ben  27.  £:)ct.  1553)  8).    2(uf 


c6  feine  äufere  menfc^lii^e  ObrigJeit.    "Km  (gäbe  aUgcmeine  KpoEa- 
taftafiö,  aud)  ber  böfen  ©elfter. 

7)  früf)ev  latl).  ^riefter  in  äürid) ,  ffiafel,  feit  1527  mit  Sentf  im 
eifaffe.  Sgl.  ßocÄ  II,  231.  Sred)fel  I,  18.  a3on  ii)m  unb 
25en(f  gemeinfdjaftlid)  erfd)tenen:  2dle  ^i'opf)eten  nad)  i)ebx.  B^tadje 
öerteutfd)t.  SBormö  1527.  gol. ,  iüetd)e  audj  Sutfjer  gegen  2B.  ßinf 
(be  SßSe tte  III,  172)  lobt.  —  SBaf)rfd)etnlid)  finb  SencE  u.  ^e|er 
i>ie  Samosateni  neoterici,  weld^e  in  bei*  2fuggb.  (Sonfeffion  Art.  1. 
öevbammt  tüerben.  Srül)e»:  »evpanb  man  biefelben  oon  ©eroetuö  u. 
feinen  ^(nljängern:  5i)io6f)eim  {hist.  Mick.  Serveti.  Heimst.  1121. 'i.) 
ba^te  on  ©ampanuö:  bagegen  oert^etbigte  S-  ©•  SOS  ald)  (diss.  de 
Samosatenianis  neotericis ,  quorum  mentio  fit  in  A.  C.  Jenae 
1730.  4.)  bie  alte  9}?einung,  f.  50?o§l)eim'6  anberweit.  SSerfuc^ 
einer  Äe|ergefd).  ©.  116.  ©eroet  !ann  auä  d)ronologifd)cn  ©rün? 
ben  nid)t  gemeint  fein,  (5ampanu6  nid^t,  weil  feine  3vrle()re  eine 
ganj  anbere  ijl.  —  (Sin  greiinb  üon  S)encB  u.  ^e^er  war  ^atoh 
Äaii^,  ^vebiger  in  2Bormö:  f.  8el)rfä|e  in  gü^li'ö  Beiträgen  V, 
148.  »gl.  ^agen'ö  JReformationääeitaltcr  III,  289. 

8)  aug  SSiUanueoa  in  ^fragonien,  fam  1530  nad)  SSafel,  f.  1532 
unter  bem  Slamen  ?OJid).  de  Villeneuve  in  ^arig,  OvleonS,  ix)ot\, 
1540  in  SSienne,  wo  er  1553  wegen  ber  Christ.  Restitutio  oon 
ber  Snquifition  »erf)aftet  würbe,  aber  auä  bem  ©efängnifTe  entflol). 
S3gl.  3.  S.  t».  9)?o6l)eim'ö  anberweitiger  S3erfuc!^  einer  üoUjIänbis 
gen  unb  unparteiifd)en  Äe|ergefd}id}te.  vgtelmftäbt  1748.  35eff. 
neue  9lad)rid)ten  oon  50iid}.  ©eroeto.  ^elmj^äbt  1750.  4.  g. 
Sredifel  I,  61.  u.  222.  ^enn)'6  Seben  (5aH)in§  III,  I,  95. 
lieber  ©eroet'ö  Srinitätßlcfjre  u.  eijriflologie  f.  ^eberle,  in  b. 
Sübinger  eüang.  tljeot.  Beitfdjrift  1840.  ^eft  2.  ©.  5.  u.  SSaur'ä 
£el)re  o.  b.  S)reieintgEeit  III,  54.  ©(^enfeFö  SQSefcn  beö  ^rotes 
jtantiömuä  I,  371.  Relation  du  proces  criminel  contre  M.  Ser- 
vet,  redigee  d'apres  les  documents  originmix  pur  A.  Ililliet, 
Geneve  1844.  (ogl.  (Sbrarb'6  Jfbenbmal  II,  573).  -  ©eine 
®d)riften:  De  triniiatis  erroribus  libb.  VII,  per  Michaelem 
Serveto,  alias  Reves  ab  Aragotiia  Ilispanum  (vg)agenau)  1531. 
fl.  8.     Diatogorum  de  Trinitate  Hb.  II.  de  justilia  Regni  Chri- 


Zf).  I.  6ap.  IV.  kleinere  Parteien.  §.  30.         53 
S)aöib  Soriö   (f  in  S5a[el  26.  2(ucj.   1556);    ml6)n  oB 


s/«  capitula  IV.  per  Mich.  Serveto  etc.  (J^agenau)  1532.  Et.  8. 
Christia7iismi  Restitutio.  Totitis  ecclesiae  aposlolicae  ad  sua 
limina  vocatio ,  in  integrum  restituta  cognitione  Dei  etc. 
(Sienne)  1553.  8.  (micber  gebrucft  Stiirnberg  1791).  S«  tiiefe^ 
lf|te  SöevE  ftnt»  auc^  bie  bciben  erflcn,  jebod^  in  bucdjgreifenber 
Umarbeitung,  bem  bogmatifdjen  gortfd)ritte  beö  93evfafferä  entfpre; 
cl)enb,  aufgenommen.  25ie  Ce^ve  ber  Restitutio  ift:  p.  128:  Deus 
est  oranis  essentiae  fons,  Ions  luminis,  fons  vitae,  pater  spi- 
rituum ,  pater  luminum.  Coelestes  spiritus  ille  essentiat,  ab 
eo  fluunt  essentiales  divinitatis  radii ,  et  essentiales  angeli, 
qiii  iterum  ejus  essentiam  in  res  alias  effundunt.  —  Ipse  pa- 
ter hanc  essentiandi  vim  ita  Christo  totam  tribuit,  ut  ille 
alias  res  omnes  essentiet.  Omnia  per  ipsum  Christum,  et  in 
ipso  sunt,  et  consistunt,  ut  docet  Paulus.  —  Per  angelos 
Deus  lucem  suam  mittit,  et  hoc  ipsum  est  ipsemet  Deus:  et 
Christus  ipse  est  ejus  lucis  dispensator,  eam  de  substantia 
sua  mittens,  spiritum  de  substantia  sua  raittens,  cui  angeli 
rainistrant.  Per  angelos  spiritum  ipse  miitit,  et  hoc  ipsum  est 
ipsemet  Deus.  Semper  ibi  relucet  essentia  Dei,  spiritus  ipse 
Dei,  divinitas  ipsa,  lux  ipsa  Deus.  —  Ea  ipsa  Dei  univer- 
salis et  omniformis  essentia  homines  et  res  alias  omnes  essen- 
tiat: ejus  Spiritus  est  nobis  ab  initio  insitus,  et  postea  iterum 
in  nos  copiosus  elTusus,  —  Unde  concludimus  oppositum 
eorum,  quae  trinitarii  sophistae  docent.  Nam  ipsi  metaphy- 
sicas  tres  res  invisibiles  in  una  essentia  et  natura  ponunt, 
quasi  in  uno  puncto  tria  puncta.  Nos  contra  unam  solam  rem 
esse  dicimus,  et  habere  inßnitorum  millium  essentias,  et  infi- 
nitorum  millium  naturas.  Non  solum  innumerabilis  est  Deus 
ratione  rerum,  quibus  communicatur ,  sed  et  ratione  modorum 
ipsius  deitatis.  —  Unicus  est  modus  divinus  insignis,  et 
principium  aliorum.  Hie  est  modus  plenitudinis  substantiae, 
modus  divinus  sine  mensura  ,  in  solo  corpore  et  spiritu  Jesu 
Christi.  ©Ott  ifl  alfo  iai  2öefen  allec  Singe,  an  fid)  beti;ad}tet 
unbegveiflid^,  intä)  feine  Sbeen,  modi,  bie  eben  baö  Söefen  aller 
(äinäelbingc  auömad}en,  ftd)  unauff)örlid)  offenbarenb:  ber  Inbegriff 
biefcr  Sbecn  ift  tili  Sbealwelt,  mundus  archetypus  (p.  137),  Uyoq, 


54    SSievte  ^eviobe.     2Cbfd)n.   I.     S5.  1517—1648. 

6&n|lu§  ^aüib   gröper    fet)n    woate  aB  Scfu§  ß{)ri(Ju§  »), 


idealis  ratio  (p.  141),  Christus,  prima  Dei  cogitatio  (p.  284): 
bie  |icl)tbare  SOBelt  ijl  etvoa^  Untt)af)reä  p.  148:  veritas  in  corpori- 
bus  non  est:  mutaretur  enim  corporibus  mutatis.  —  Vanitas 
ergo  vanitatutn  hie  mundus  est,  et  res,  quae  non  est:  ac  al- 
terius  rei  existentis,  scilicet  intelligibilis  mundi  simulacruni 
et  umbra.  SBoct  unb  ©eijl  ftnb  nur  üerfdt)icbene  6rfd)einun9gfor? 
men  bcflfelben  göttlid}en  SßSei'cnö,  unb  in  biefem  @innc  ^crfonen 
(p.  676.  personam  dico  esse  faciem,  vultum  seu  rem  ipsam 
apparentem),  tüeld)e  auf  eine  gettlid^e  ÖeJonomic  5urücEäufiif)ren 
ftnb  (p.  48).  S3ei  (5f)rifli  Beugung  üectrat  ©Ott  bie  (Stelle  beS 
SSaterö  (p.,  159),  in  feinem  Äörper  ift  @öttlidt)cö  unb  SÄenfdjltd^eS 
fo  innig  gemifd^t,  ba^  eä  ntc^t  gefonbert  »erben  fann  (p.  263).  — 
Sieben  ber  ®reteinigfeit6lel)re  beMmpfte  ©eroet  befonberö  bie  Äin* 
bertaufe  alö  burdjauS  oenüerflid^  (p.  564  ss.).  Sine  Sobfünbe 
Eann  üor  bem  20ften  3<3^ce  ntd)t  begangen  werben  (p.  363),  boljcr 
fann  bei  Äinbern  burd)  bie  Saufe  feine  ©iinbe  abgewafd^en  werben. 
Sic  rechte  3eit  jur  Saufe  ift  baä  30fte  Sa^C/  in  weld)em  6l)rtftuö 
fte  empfing  (p.  412).  »gl.  p.  576:  Paedobaptismum  esse  dico 
detestandam  abominationem,  Spiritus  sancti  extinctionem,  Ec- 
clesiae  Dei  desolationem,  totius  professionis  christianae  con- 
fusionem,  innovationis  per  Christum  factae  abolitionem,  ac 
totius  ejus  regni  conculcationem.  SSon  bcn  SßSiebertäufern  n)eid;t 
©eröet  ahet  barin  ah,  ba^  er  Öbrigfett  unb  ©olbatenftanb  julä^t 
(p.  655),  aud)  ben  (gib  jur  ©teuer  ber  Sßaljr^eit,  nid^t  abet  cibs 
lid^e  SSerpflid^tungen  für  bie  3utunft  (p.  430). 
9)  ®r  war  5ßifdE)of  ber  SßSiebertäufer  in  ®elft,  1539  öon  bort  oers 
trieben,  ging  nad^  Öftfrieölanb,  unb  1544  nad)  SSafel,  wo  er  un« 
tcr  bem  Sf^amen  Sol).  u.  SSrucf,  äu^erlid)  alö  SJeformirter,  lebte. 
f.  "Kbti}.  1.  §.  24.  not.  14.  ^iflorie  Saoib  Sort6  beö  (5rjfe|erS 
QUO  ^oUanb,  burd)  ben  JKector  u.  bk  Unioerfität  einer  löbl.  ©tabt 
SSafel.  SSafel  1559,  4.  Historia  vitae ,  doctrinae  ac  rertim 
gestarum  Dav.  Georgii  haeresiarchae,  conscripta  ab  ipsius 
genero  Nicol.  Blesdykio,  edita  a  Jac.  Revio.  Daventr.  1642.  8. 
©.  8eben6befd)rctbung  üon  H.  9K.  (Sramer  in  Kist  en  Royaards 
Nederlandsch  Archief  vor  kerkel.  Geschiedenis  V ,  1.  (1845), 
9iad)trag    VI,  289  (1846).     (äintge   nod;  ungebrudtc  9iad;rid;ten 


Zi).  I.  (Sap.  IV.  tlclneve  Parteien.  §.  30.         55 

fdjcint  t»ie  @ccte  t)e§  freien  ©cifleö  nld)t  oI)ne  ©influp  genjc; 
fcn  ju  fei)n,  welcl)c  bamaB  in  ben  ^iicberlanben  2(n(;an(j 
Ijattc '0),  unb  in  @enf  grope  Unru()en  erregte  *').    !DZe(d)ior 


öbct  t^n  in  SKo§{)eim'ö  onber».  SScrfurf)e  einet  Äc^ecgefd^.  ©. 
425.  ügl.  SSvec^fcl  I,  36.  ©eine  @d)viften  T  Wonderboeck 
1542.  4.  üev:me{)rt  unb  üerbeffert  1550.  gol.  Verklaeringe  der 
Scheppenissen.  1553.  /"o/.  Christlijke  Sendlbrieven  3  S5be.  4. 
(o{)ne  Saf)Cö5af)0  unb  öiele  Steine  Scactate  (»gl.  ^aUifcl)e  SSiblio; 
t^ef  V,  261.  305.  ßocft  II,  286).  i;.  Hardericyk  in  b.  Nederl. 
Archief  voor  kerkel.  Gesckiedenis  VII,  393.  Sleic^e  2fu65Üge 
aus  benfelben  in  SeU^ninö  Jfufgebctf'te  Cavoe  Saöibiö  ©corgii. 
Äiel  1670.  4.  2(ud)  er  bekämpft  bie  8ef)re  Bon  brci  ^ec[onen, 
v&ott  ifl  u.  bleibt  unpetfönlid): «  er  t)at  fid^  aber  in  brci  menfc^= 
lid^en  ^erfonen  geoffenbart,  ben  2Cnfängern  breier  SQSeUpcrioben, 
«Oiofeö ,  6()riftuS  unb  Saoib.  S)er  traljre  gi)riftu6  ijl  baö  ctrige  in 
ftd)  verborgene  SßSort,  ift  nid)t  etgcntlid)  50Zen[d)  geworben,  ^at 
aber  in  Sefu  gcwotint,  fo  ba^,  iüaS  an  unb  non  Se[u  Sl;rifio  leib; 
lid^  Qi\ä)a^,  all  Iciblid^eS  S3orbilb  beS  neuen  Cebenö  aufjufafTen  ift. 
3n  Saöib  (SoriS)  ift  aber  ber  wabre  ©bvifiuä  nad^  bem  ©eifre  era 
fd^ienen,  um  bie  öoMommene  geiftt.  ©rfenntnt^  p  bringen,  unb 
baö  ewige  Steici^  ©otteö  aufjuric^ten,  in  weldjem  alle  (3evoalt  ber 
menfci^l.  Öbrigfeit  aufhört,  unb  (5l)rijtuö  Saüib  ^irte  u.  Äönig 
fepn  wirb  obne  ©ebot  u.  ©ewatt,  burd)  ben  bloßen  Zxkb  bcä  in 
2Cllen  Wirffamen  ©eifteS.  ®urd)  Supe  u.  ©lauben  wirb  ber  SiJJenfiJ^ 
öor  ©Ott  gered)t  gemad^t,  unb  wirb  bann  ganj  frei  oom  ©efe^ej 
er  barfJfUeö  tf)un,  voa^  i{)m  gelüftet^  er  fann  nidjt  me^r  fiinbigen: 
»CS  ift  alles  gut,  wa^  ber  gute  SSaum  l)eroorbringet,  in  ©otteS, 
aber  in  beS  SOZenfci^en  3(ugen  nid)t  alfo.«  2tuc^  l)eud)lerifd)e  Jlnbes 
qucmung  an  bürgerlid)e  unb  firdjlid^e  Örbnungen  ijl  bemfelben  ers 
laubt,  ja  ^flic^t:  »lajfet  niemanb  euer  ^erj  wiffen,  benn  ibr 
müJTet  fd^einen,  baS  ibc  nid)t  fei)b,  nemtid)  ein  @fau  »on  aufen, 
bennod()  »on  innen  Sacob  in  ber  SBa^rbeit.«  —  &t)e^anb  unb  na* 
türlid^e  ©d}aam  finb  SßSerfe  bcS  Seufelö.  ®ie  ^Bereinigung  foU 
frei,  in  brünftiger  Siebe  ©otteS,  jur  ©r^eugung  cincS  reinen  @e; 
fd^led)te6  gefd)el)en. 

10)  f.  Tibti).  1.  §.  24.  not.  11. 

11)  f.  2tbtl;.  1.  §.  10.  not,  36. 


56     SSievte  ^eriobe.     2rbfd)n.  I.     SS.   1517—1648. 

^ofmann  (f  im  ©efangniffe  in  ©traf bürg  um  1540), 
^a\ipt  einer  SBietertauferpartei,  läu^mU,  t)a§  ß^rijluö  üon 
t»er  5JKaria  fein  gleifd)  angenommen  i)ahc^^);  Sodann  ßams 
i)anul  (f  im  ©efdngntffe  gu  dleüe  nacb  1574)  lehrte  jlatt 
trcier  jwei  göttliche  ?)erfonen  '3). 


12)  dt  voat  ein  Äurfd)ner  au6  ©d)tt5aben,  1524  mit  SJinf  u.  Änip* 
perboUing  in  ©d^rceben,  zweimal  in  Sorpat  unb  SBittenberg,  öon 
1527  —  1529  ^rebiger  in  Äie(,  oon  boct  üeriüiefen,  abwed^felnb  in 
(Strasburg  u.  Smben,  unb  würbe  1533  in  ©traöburg  gefangen  gcs 
fc^t.  S5gl.  SS.  SfJ.  Äro{)n'6  ®efclE).  b.  Söiebettäufei:  t)ornef)mtid)  in 
9lteberbeutfd)(anb.  ?0l.  v^ofmann  unb  bte  ©ecte  ber  >§ofmannianer. 
geipjig  1758.  8.  Joh.  Molleri  Cimbria  literata  II,  347.  Bock 
II,  292.  2(uf  bem  @cfpi-äcl)e  ju  ©tragburg  ben  11.  Sun.  1533  (f. 
SK.  aSucer'S  >g)anb(ung  in  bem  öffentlid^en  ©cfpräd^  ju  (Strasburg 
jöngjl  im  ©i)nobo  gehalten,  gegen  Wl.  ^offmann  burd)  bie  5)rebis 
ger  bafelbjl.  Strasburg  1533.  4.)  würbe  mit  \i)m  wegen  üier  2^ts 
lefjren  uerf)anbelt:  1.  ba^  i>a^  ewige  fDSort  ®otte§  unfcre  Statur 
unb  unfer  gteifd)  »on  ber  Sungfrau  ?Olaria  nid)t  angenommen 
^atte,  [ö  ia^  unfer  ^err  (5()rifiuö  nur  einer  unb  nid)t  jwoer  5la; 
turen  fep.  (@r  i)atte  bie^  in  ber  ©djrift:  SJon  ber  ?Üienfd^werbung, 
wie  bag  SBort  gtcifd)  geworben,  unb  unter  unö  gewo{)nt  iiabe. 
Strasburg  1532.  ju  erweifen  gefud)t.)  2.  ®ie  ©rlöfung  S()rifti/ 
in  ber  SSeäaI)lung  ber  ©rbfünbe,  wirb  allen  gleid^  ju  S^eil:  cg  ijl 
allen  gegeben,  ©otteö  Äinber  su  werben,  wenn  fte  bie  i|)nen  gebo; 
tene  ©nabe  ©ottes  wol)l  gebraud)en.  3.  2Ber  ß^riftum  einmal  er; 
fannt  unb  ongenommen  f)at,  berfelbe  ^at,  wenn  er  wiffentlid^  füns 
bigt,  cwiglici^  feine  23er3eil)ung  ju  erwarten  (nad^  ^ebr.  6,  4.  unb 
10,  26)    4.  £iie  Äinbertaufe  ift  aus  bem  Seufel  aufgeEommcn. 

13)  @r  fam  1528  als  ^ofmeifler  einiger  junger  (Sbelleute  nad^  SBits 
tenberg,  regte  bann  im  Sülid^fc^en  baS  SanbüolE  burd)  ffierfünbis 
gung  beS  nal)en  SßSeltenbeö  auf,  unb  würbe  nad)  1553  in  Sleoe  gc« 
fangen  gefegt.  S3gt.  J.  G.  Schelhorn  de  Jo.  Campuno  Antitrini- 
tario  in  bef]".  Amoenitates  literariae  XI,  1.  Bock  II,  244. 
Srec^fel  I,  26.  ©eine  ©d^rift  »Sffitber  bie  8ut^erifdt)en  unb  alle 
aBclt  nad)  ben  2fpofteln,«  weldje  Sutf)er  1531  in  ber  .panbfd^rift 
las  (Sifd^reben  gol.  277.  Melanchthon  ad  C.  Heresbac/i,  dd.  15. 
Jul.    1531   Corp.  Refonnat.   II,  513),  fd^cint  gar  nid^t   gebvucft 


ZI).  I.  (Sap.  IV.  kleinere  fanden.  §.31.  llnitai'ier.    57 

Sn  bei-  ®af)run9  tiefer  @d()Jt)drmereien  verflogen  oDlmdf); 
lig  bie  :pf)antaflifcl;en  Ueberfc^wenglidjfeiten ,  unb  nadjbem  fid) 
bic  nid()t  5ufammengcf)5renben  ©egenfd^e  üon  cinanber  öb^cs 
fonbert  ijattm,  gingen  bavauS  alä  bauernbe  Parteien  f)cx\)ot 
^ie  fritifd)  üerflänbigen  Uni  tarier,  bie  buc|)jTdblid)  biblifdjen 
SOZennoniten,  unb  t)k  einer  praftifdjen  9J?i)|lif  ergebenen 
(5d)tt)enffelber. 

§.     3L 

U  n  i  t  a  V  i  e  r. 

Christoph.  Sandii  (ait§  Äönigöberg,  trennte  ftd)  mit  f.  S3ater  qI§  "Ktion 
nee  Bon  bec  tutljei:.  Äivdje  f  in  3Cmfterbam  1680)  bibliotheca 
Antilrinilariorum.  Freistadii  (b.  i.  2Cni|lerbam)  1684.  8.  F. 
S.  Bock  historia  Antitrinitariorum,  maxime  Socinianisrni 
et  Socinianornm.  Uegiom.  et  Lips.  1774—84.  8.  (T.  I.  entf)ält 
eine  Biblioth.  Anlitr.  T.  II.  De  Antitrinitariis  ante  Soci- 
nos  u.  De  Socinis.  (56  foUten  nod^  er[d)cinen  T.  III.  Hist. 
Antitr.  in  Polonia  et  Lithuania  T.  IV.  in  reliquis  Europae 
regionibus  T.  V.  Systema  iheol.  Socinianae  etc.).  %.  ^tt6)- 
l'el'ö  bie  protefl.  2Cntttvinitarier  oor  gaujluS  ©octn  2teö  f&\xi), 
Jietio  ©ojini  u-  W  2fntttrinitaviec  feinec  3eit,  ^etbelberg  1844. 
35ec  ©ocinianiSmuS  nad}  f.  Stellung  in  b.  ©efammtentwidfetung 
b.  d)rifK.  ©eifteä,  nad}  f.  t)ift.  S5er(auf  u.  nad)  f.  Ce^jrbcgrif 
bargeüeUt  oon  Ö.  ^od.  2  2(btf)(.   Äicl  1847. 

£)ie  fritifcbe  9tid)tung,  ttjeldje  feit  bem  15ten  'Sa\)X^. 
üiele  italidnifc^e  «f)umani|len  U^  jur  SSermerfung  oUer  9^elis 


gu  [ei)n.  23on  ber:  »©öttlid^ec  u,  t)ei!,  ©d^rift  SKefiitutton  unb 
SSeffecung  1532.  8.«  ein  2(u65ug  b.  Schelhorn  l.  c.  p.  78.  (5c 
lei;rte,  baß  nad)  Gen.  l,  26.  27.  u.  5,  1.  2.  bec  e{)elic^e  SOZenfd), 
b.  i.  äwei  ^cr[onen  in  einem  ?OZenfd)en,  nad)  ®otte6  SSilbe  gefci^afs 
fen  fe^,  unb  fonad^  in  (55ott  jwei  ^crfonen,  SSater  unb  @o{)n,  feijen, 
eine  wie  SJlann  unb  SDSeib  (Sof).  10,  30).  S)er  ©oI)n,  eroig  auö 
ber  (Sub|!anä  beS  Sßatccö  geboren,  fei)  beffen  2fmtmann,  IXwttx^tfc, 
S)iener,  SSote,  ©efanbte,  'ba\:)it  Cogoö.  2)er  ©eift  ift  nid)t  ^er[on, 
fonbern  einerfeitS  bie  gemeinfame  9latur  üon  SJater  unb  (Sol()n, 
anbererfeits  ii)re  gemeinfame  Sßirhing  im  SOtenfdjen, 


58    SSicrtc  ^eriobc.     llh\ö)n.  1.     S5.  1517—1648. 

Qwn  füf)rte ') ,  üer[6f)nte  ffrf)  jtrar  in  ben  ber  Sveformation 
jugcffjanen  Greifen  mit  bem  6i)ri|tent()ume,  fing  aber  l)ier  on, 
einjelne  Ä{rcl)enle()ren  gum  ©egenftanbe  ber  Prüfung  ju 
ma(j()en.  2)ie  ©djrift  be6  ©erüetuä  de  trlnitatis  errorl- 
biis  (1531)  2)  Qcih  bcfonbera  berfelben  92a{)run9 :  unb  in  unb 
um  SSicenja  follen  gegen  40  ber  SJeformation  ergebene  ©e* 
lehrte  burc^  \)dmUü)m  2(u5tau[ct)  fo(d)er  Sbeen  eng  vereinigt 
gewefen  fepn  3) ,  unb  inöbefonbere  hk  fird)(ic^e  Srinitdtaie^re 


1)  f.  oben   II,  IV,  §.  154.  not.  g  ff. 

2)  f.  oben  §.  30.  not.  8. 

3)  Slanislai  Lubieniecii  jun.  (focin.  ^rebiger  f  in  «Hamburg  1675) 
historia  Reformalionis  Polonicae.  Freistadii  (2(mfterbQm)  1685. 
8.  p.  38;  Ex  commentariis  mss.  Budzinii  (SSubäiniuö  wax.  ®C; 
cretaic  »on  fiiSmaninuä,  einem  greunbe  beS  ßätiuö  ©ocinuö,  ges 
toefen,  unb  Ijatte  eine  po(nifd)  gefi^riebene  @efdt)id^te  ber  Unitarier 
l)anbfd}riftrid)  fjinterlaffen ,  f.  Bock  I,  J,  85)  et  vitae  Laelli  So- 
cini  curriculo  (ifl  öerloren)  colligo,  circa  annum  1546  in  agro 
Veneto,  Vicentiae  et  in  aliis  urbibus  non  paucos  veritati  in- 
dagandae  opeiam  dedisse,  et  huic  fini  coliegia  et  coUoquia 
pia  instituisse.  Pertractabant  hi  praecipua  fidei  christianae 
capita.  Unum  seil,  esse  Deum  altissimum,  qui  cuncta,  ut 
crearit,  potenti  verbo  et  efficaci  jussu  suo,  ita  et  sapienti  ac 
benigna  Providentia  sua  conservet.  Filium  ejus  unigenitum 
esse  Jesum  Nazarenum,  hominem  verum,  at  non  simplicem, 
utpoie  virtute  Spiritus  Sancti  in  casta  virgine  genitum.  Hunc 
a  Deo  Patribus  promissum  tempore  definito  posteris  eorum 
missum,  mysterium  Evangeiii  salutaris  hominibus  annunciasse, 
viam  vitae  aeternae  non  indulgendo  carni,  sed  pie  vivendo 
conäequendae  monstrasse:  ex  voluntate  paterna  vitam  paran- 
dae  et  sanciendae  peccatorum  remissioni  impendisse,  ab  eo 
resuscitatum  et  exaltatum  esse,  credentes  in  Christum  eique 
mojigeros  a  Deo  justificari:  ita  pios  homines  immortalitatem 
in  primo  Adamo  perditam  in  novissimo  Adamo  eandem  recu- 
perare:  hunc  solum  populi  sibi  subjecti  esse  caput  et  domi- 
num: hunc  omnium  vivorum  et  moriuorum  constitutum  judi- 
cem,  in  ultimo   die  ad   nos  venturum :    interea   regnum  mille 


SSf).  I.  (aap.  IV.  kleinere  Parteien.  §.  31.  Unitaner.     59 

unb  Ätnberfaufe  Demorfen  ^aben.     ZU  burd)  b(e  Snquifis 
tion  bte  2(n(;anger  ber  9vcformation  auö  Stallen  oertriebm 


annorutn  recuperaturum  et  oblenturum;  ad  ultimum  Deo  Patri 
regnum  traditurum,  eique  subjectum  iri,  ut  Deus  sit  omnia  in 
Omnibus.  Caeterum  dogmata  vulgo  recepta  de  Trinitate,  de 
Christo  Dei,  qui  sit  ipse  Deus  Creator,  idera  Deus,  qui  Pa- 
ter, de  Spiritu  Sancto  Dei,  qui  Deus  pariter  sit,  de  justifica- 
tione,  vel  per  opera  meritoria,  vel  per  fidem  solam  meritum 
Christi  sibi  applicantem,  aliaque  his  similia  esse  opiniones 
per  Philosophos  Graecos  iniroductas.  Quae  saiie  praecipuam 
religionis  christianae  partem  constituunt,  et  in  lucem  prolata 
totum  christiaiiuin  orbem,  ut  excusso  vitiorum  veterno  evigi- 
laret,  concusserant.  Erat  ex  liac  pia  societate  Abbas  quidam, 
Bucali  dictus  (in  Sajidii  Bibl.  Antürin.  p.  18  l^ei^t  ev  Leonar- 
dus,  Abbas  Busalis),  qui,  arcanis  suis  collegiis  et  studiis 
evulgatis,  in  praesentissimo  cum  versarentur  discrimine  sa- 
lutis,  una  cum  aliis  XL  viris  fuga  se  eripuit,  et  quam  Chri- 
stianus inter  Christianos  habere  non  poterat,  apud  Turcas 
quaesivit  et  invenit  salutem.  Thessalonicam  isti  concesserant, 
exceptis  tribus ,  Julio  Trevisano,  Franco  de  Ruego,  et  Jacobe 
de  Cbiar,  quorum  illi  duo  Venetiis  sufTocati,  tertius  iste  morte 
naturali  obiit.  Et  Abbas  quidem  Damasci  vitam  finivit.  Qui 
vero  ad  Turcas  se  non  contulerunt,  silentio  tempestivo  tecti, 
nee  tamen  satis  in  patria  tuti,  in  Helvetia,  Moravia,  tandem 
et  in  nostra  Polonia  refugium  invenerunt.  Inter  hos  Laelius 
Socinus  Senensis  fuit,  vir  non  tantum  natalium  splendore,  ut- 
pote  vel  sanguine  ,  vel  afßnitate  Pontificibus  et  multis  Itali- 
cis  Principibus,  ut  vidimus,  innexus,  sed  et  eruditione  ac 
singulari  morum  probitate  clarissimus.  Is  itaque  tum  illius 
periculi  metu,  tum  compertis  et  lastiditis  erroribus  studio  in- 
quirendae  et  confitendae  veritatis,  patria  relicta  anno  Christi 
1547  in  Helvetiam  primum  se  contulerat.  Dehinc  ut  Galliam, 
Brilanniam,  et  utramque  Germaniam  peragrarat,  ita  et  Polo- 
niam  anno  155L  salutaverat,  et  semine  pietatis  in  cordibus 
Lismanini  et  aliorum  sparso,  paulo  post  in  Moraviam,  inde 
in  Helvetiam  reverterat.  In  Moravia  vero  J'aruta,  Gentilis, 
Darius  et  Alciutua  agentes  in  indagando  vero   eolerter  sc  ex- 


60    SSierte  ^eviobe.     3rbfd)n.  1.     §S.  1517—1648. 

würben  (feit  1542)'»),  unb  ftcfj  mei'flena  nad[)  ber  (Sd[)n)eij 
tt)enbeten,  waren  unter  i|)nen  SSiele  foldjen  öbweictjenben  SOZeis 
nungen  guget^an.  S3alb  gaben  biefelben  in  ©raubünbten 
ju  ©treitigfeiten  SSeranlaffung  s)^  unb  tu  itaUdnifct)en  %ln(i)U 


ercebant,  ita  et  Franc,  Niger,  et  Bernardinus  Ochinus:  quo- 
rum  quidam  in  Polonia,  alii  alibi  e  vita  exiverunt.  Qui  in 
Moravia  degebant,  subinde  theses  de  Trinitate,  et  ambiguis 
Scripturae  sacrae  phrasibus  in  Poloniam  vicinam  mittebant. 
Atque  haec  serainaria  veritatis,  ut  suo  loco  videbimus,  fuere. 
S3on  jener  ©efeUfd^aft  im  SSenettanifci)en  erjö^len  aud),  tt)at)rfd)ein= 
Üd)  auö  benfetben  SlueUen  Andreas  Wissowatius  junior  (focin. 
^rebiger  f  in  2tmfterbam  1678)  in  bec  Narratio  compendiosa  in 
Sandii  Dibl.  Antitrin.  p.  209  s.  unb  Sandius  l.  c.  p,  18.  35as 
mit  ftimmt  überein  iie  früf)e  fflerbreitung  bec  Sieformatton  im  &e: 
biete  üon  SSenebig  ([.  oben  "Kbt^.  I,  §.  19.  not.  12)5  Melanchtho- 
nis  ep.  ad  Venetos  guosdam  Evangelii  studiosos  ö.  3-  1539 
{Corp.  Refortnat.  III,  748):  Intellexi  istic  circumferri  Serveti 
libellum.  —  Vos  admonendos  atque  obtestandos  esse  duxi,  ut 
liortatores  atque  auctores  silis,  ut  fugiant,  abjiciant,  execren- 
tur  impium  Serveti  errorem,  worauf  eine  weitläuftigc  3Biberle= 
gung  biefeS  SJ^vt^umö  folgt.  Sene  ©efeUfc^aft  mup  o{)ne  alle  fefte 
S3erfaf]"ung  gebad}t  werben :  eö  voat  eine  formlofe  ge{)eime  S3erbins 
bung,  mit  welcher  aud^  ©ntferntere  im  3u[ammen^ange  ftc^en 
mod}ten,  unb  in  wetd^er  mannidjfaltige  ?Oleinungen  fidE)  gegen  eins 
anber  geltenb  madjten.  23on  Subienicdfi)  ftnb  ^ter  fpätere  foctniar.i= 
fd^e  £e{)ren  fubftituirt.  cf.  Mosheim  institutiones  hist.  eccl.  p. 
812.  Chr.  F.  lügen  Symbolarum  ad  vitam  et  doctrinam  Laelii 
Socini  illustrandam  Fart.  I.  Lips.  1826.  4.  3;red)fel  II,  391. 
»gt.  ^eberle  in  b.  tfieot.  ©tubien  u.  Äritif.  1846.  II,  414. 

4)  f. -oben  III,  I,  §.  19.  not.  26. 

5)  ogl.  F.  D.  R.  de  Foria  hist.  Reformationis  Ecclesiarum 
Rhaelicarum  [Curiae  Rhaetorum  et  Lindaviae  2  Totni.  1772  — 
76.  4.)  /,  II,  62  5s.  3uerp  erregte  Franciscus  Calaber,  weld^er 
im  untern  ©ngabin  ^rebtger  geworben  war,  Unruf)en,  inbem  er 
bie  Äinbertaufc  üerwarf,  ben  fittlirl^n  Unterfd)ieb  äwifd)en  ©utem 
unb  SSöfem,  unb  iia^  S3erbienft  beS  2eiben6  (S^rifti  läugnete,  unb 
beljauptete,   ba^   bie  ©eligfeit  erft  mit  bem  ®erid)te  begänne.    6c 


Z\).l  (5a^  IV.  Äleinej;e  Parteien.  §.31.  Unifaricr.     61 
linge  würben  aU  'i)dmUä)i  llnütxmtaxkx  unb  "Kmhapüücn 


ttjurbe  1544  abgefe|t.  de  Porta  l.  c.  p-  67.  Srecgfet  II,  77. 
9^oci^  größere  SSerwirvung  richtete  Camillus  Renatus,  ein  ©icilia; 
nei',  ^riüatlef)rei-  in  Sf)iaüenna,  [.  1547  an,  de  Porta  l.  c.  p.  81. 
©eine  Cet)ven  ()at  fein  ©cgner,  2Cugujlinu6  SJlapnarbuö,  ourf)  ein 
üertviebener  Staliener  unb  ^rebiget  in  (5f)iaoenna,  in  Sf)e[en  ju; 
fammengejieUt,  weld)e  er  tf}ei(6  ciuö  ^anb[d)riften  beö  6amiUuö, 
ti)eil€  auö  beffen  tractatus  de  Sacramentis,  tt)iHä  ou§  miinblid^en 
2feu^erungen  beJTelben  gefdjöpft  l^aben  wiü  (f.  /.  c  p.  12>  :  nur 
Thes.  11.  12  u.  17  will  er  aiiö  ben  S3erid)ten  2(nberer  entnommen 
t)aben.  Sie  nierJwiirbigftcn  ftnb  (p.  83)  I  quod  anima  rationalis 
sit  mortalis,  ac  moriatur  una  cum  corpore:  sed  in  novissimo 
die  resuscitetur  una  cum  corpore,  et  quod  tunc  demum  lotus 
homo  fiat  immortalis.  (®ie^  galt  aber  bloö  üon  ben  ©ercdjten: 
cf.  Thes.  XII:  quod  homines  impii  non  sint  resurrecturi  cor- 
poraliter  in  extremo  die,  Thes.  IL  üon  einer  dormitio  anima- 
rum  ifl  bie  einzige  unter  biefen  S£)e[en,  welä^e  fid)  ntd)t  auf  ^a: 
milluö  hliie^t,  [.  Maynardus  l.  c.  p.  127).  III.  quod  homines 
non  resuscitentur  in  eadem  ipsa  natura  et  substantia,  in  qua 
prius  fuerunt,  sed  in  alia,  quia  corpus  animale  et  corpus 
spirituale  differunt  et  substantia  et  natura.  IV.  quod  non  sit 
aliqua  lex  naturalis  in  homine,  qua  cognoscuntur  res,  quas 
vel  facere  vel  vitare  debemus.  V.  quod  Decalogus  non  sit 
utilis  credentibus,  causa  quod  non  sint  sub  lege,  et  quod  ho- 
mines pii  non  habeant  opus  alia  lege  quam  Spiritus.  VI.  quod 
per  peccatum  Adae  mors  corporis  non  intravit  in  mundum, 
et  quod,  si  non  peccasset  Adam,  mortuus  nihilominus  luisset 
corporali  morte,  tarn  ipse  quam  posteri  ipsius.  VII.  quod 
Sacramenta,  veluti  baptismus  et  coena  Domini,  non  sint  uti- 
iia  his  qui  recipiunt;  sed  sint  instituta  tantuni  pro  signis, 
quibus  discernuntur  Christiani  a  non  Christianis,  et  ut  homo 
testificetur,  se  in  Christum  credere.  {cf.  IX.  quod  Dens  per 
Sacramenta  nullam  rem  operetur  in  his  qui  utuntur,  sed  quod 
solummodo  monstrent  illa  quae  est  operatus).  VIII.  quod 
Christus  habuerit  carnem  peccati  et  concupiscentiam ,  et  ob 
id  sit  dictus  maledictus  peccator,  non  quod  fuerit  sacrificium 
pro  peccato,  aut  crucis  ignominiam  passus  pro  peccaiore,  sed 


62    sßicrtc  ^enobc.     2fbfrf)n.  1.    S5.  1517— 1648. 

oUgcmem  t)erbad)ti'(j  ß).    Sn   ©cnf,   wo  fi'e  feit  1542  eine 


quia  fuit  conceptus  in  peccato  originali,  et  qiiantumcunque 
non  habuerit  peccatum  actuale,  potuit  tarnen  peccare.  X.  quod 
Christus  non  habuerit  aliquod  meritum,  quia  hoc  non  inveni- 
tur  expressum  in  Scriptura  sancta,  XI.  quod  Christus  in 
cruce  desperarit,  vel  Deo  sit  diffisus,  quando  dicebat: 
Deus  meus ,  Deus  meus,  quid  me  dereliquisti  ?  XV IL  quod 
homines,  qui  a  Deo  non  sint  renati,  sint  irrationales,  sicut 
bruta ,  quousque  per  Spiritum  Dei  non  fuerint  translati  in 
regnum  Christi.  3fußcfbem  fd)cieb  er  Adversus  baptismum, 
quem  sub  regno  Papae  atque  Antichristi  acceperamus ,  unb 
oernjarf  in  btefer  <Sd)ctft  nid)t  nur  bieÄinberfaufe,  [onbern  crElärte 
bie  Saufe  überhaupt,  nad)bem  bie  Äirdje  gegn'inbet  [et),  für  übers 
flüfftg  (p.  88).  £)ie  2ref)nlid)fett  btefer  £eE)ren  mit  ben  focinianis 
feigen  ift  unoerEcnnbar,  unb  fo  ijl  eö  »id^tig,  ia^  Cäliuö  ©ocinuS 
gerabe  in  biefer  ^eit  in  Sf)ia»enna  ftd)  einige  3ett  üuf()ielt,  unb 
mit  SamiUuS  in  freunbfd^aftlic^cn  S3er{)ältniffen  jtanb,  ungead^tet 
er  an  bem  Streite  nid^t  tt)eilnaf)m  (p.  86.  cf.  Illgen  vita  L.  So- 
cini  p.  17).  ©amilluä  würbe  1550  ercommunicirt,  de  Porta  I, 
II,  104.  g.  5}ie9cr'ö  bie  eoangel.  ©cmeinbe  in  ßocarno  (3ürid> 
1336)  I,  50.  Sredjfel  II,  85.  2Cud)  fpäter  erregten  bie  2(nf)än3 
ger  beß  SamiUuö  in  Sf)iaöenna  Unrul)en,  unb  ftanben  mit  anbern 
»ertitebenen  Staliänern,  namentl.  Jflctatuö,  SStanbrata  u.  Öd^inuS 
in  aSerbinbung,  de  Porta  I,  II,  390  ss.  493  ss.  Qt\t  feit  bie 
S3ünbner  S^nobe  ö.  1571  bie  S?efte  ber  antitrinttarifd^sanabaj^tiftts 
fd)en  Partei  eycommuntcirt  i)atte ,  i)'6vte  {)ier  ber  ©treit  auf, 
Srec^fet  II,  135. 
6)  "KÜQemeine  2feu^erungcn  über  fie:  (Somanber,  ^reb.  in  6f)ur,  an 
JBuUinger  1548:  Sunt  ingenia  illa  Italica  ad  contentionem  pro- 
na,  et  ad  placandum  difficilia:  possent  tandem  illorum  litigia 
et  contentiones  nobis  omnibus  damnum,  et  jacturam  Evange- 
lio  quoque  adferre  {de  Porta  I,  II,  94).  ^ud)  ßcntutuö,  ^res 
bigcr  im  S3elt(in,  felbft  ein  Staliäner,  i)atte  mit  fold^en  homini- 
bus  Italis  ju  fämpfen ,  quibus  nuUa  religio  placet,  quando 
papistica  eis  incepit  displicere  (f.  ©djretben  an  3o().  SBolf  in 
3ürid^  0.  1566,  f.  de  Porta  I,  II,  496).  ^ieron.  3and)iug, 
aud^  eine  3eiftan9  ^rebiger  in  (§t)iaüenna,  bat  aSuUingern  1565, 


Zi).l  6ap.  IV.  Äfeincrc  9)artctcn.  §.31.  Unltader.    63 

eigene  ©emeinbe  bifbeten  ') ,  würben  nad)  ©crüeta  ^\m\(!l)s 
tung  (1553)  bic  2fntitri'nitarier  nur  üorfidjtfger:  erfl  burcl^ 
t>ie  ^fufforberung  jur  Unterfd)rift  cine§  ®laubengbe!enntniffe§ 
(1558)  würben  fte  vertrieben  s).    Sn  3u*^icl)  fjatte  man  bie 


feinem  Statianec  ein  ^eugnip  ju  geben,  tjon  bem  er  nid^t  gewiß 
wäre,  baß  ec  in  ben  2(rtiteln  de  Deo,  de  peccato  oripinali,  de 
satisfaclione  Christi,  de  praedestinatione,  et  de  animarum 
post  exitum  e  cotpore  sorte  redjtgläiibig  fei),  dt  pflegte  ju  fa= 
gen:  Hispania  (©eroetö  SSaterlanb)  gallinas  peperit,  Italia  fo- 
vit  ova,  nos  jam  pipientes  pullos  audimus  (de  Por/a /,  17,  493. 

7)  (Saloinä  ßeben  öon  ^cnr^  II,  420.    Sred^fcl  II,  280. 

8)  Valentini  Geniilis  justo  capitis  supplicio  Bernae  affecti  bre- 
vis  hisloria.  Auetore  Bened.  Aretio,  Bernensis  Ecclesiae 
dociore  iheologo.  Genevae  1567.  4.  initio:  Valentiniis  Gentilis 
Campanus,  post  relictam  patriam  Cosentiam,  peragrata  Nea- 
poli,  Sicilia,  et  Italia,  tandem  Genevam  pervenit.  Aderant 
Ulm  in  Italica  Ecciesia  homines  permulti  ex  tota  Italia,  qui 
alii  alias  ob  causas  eo  sese  contulerant:  inprimis  vero,  qui 
pietatis  nomine  extorres,  e  patria  illuc  profugerant.  Inter 
hos  erant  quidam  y.awwv  Soyuärwv  ivQftai.  Georgius  enim 
Blandrata,  professione  medicus,  negotium  Trinitatis  recenter 
coeperat  convellere:  agebatur  tarnen  id  adhuc  privatim,  et 
familiari  scriptione  nitro  citroque.  Lis  erat  de  vocibus  re- 
ceptis,  ut  est  ovala,  vnöaTaaiq,  Trinitas,  ofioovaiov  etc.  Vol- 
vebant  interea  idem  saxum  Maithaeus  Gribaldus ,  Jurisconsul. 
tus  celebris  (au6  (5f)tert  in  ?)iemont),  et  Jo.  Paulus  Alciatus 
quidam,  Mediolanensis  (t>telmet)r  Pedemontanus).  Hanc  con- 
certationem  cum  intelligeret  novus  hospes  Gentilis,  coepit 
acumen  ingenii  in  eodem  argumento  exercere.  Ac  in  eo  brevi 
cum  aliis  ita  profecit,  ut  non  dubitarent  affirmare,  Ecclesias 
evangelicas  adhuc  graviter  errare  una  cum  Papistis,  quibus 
in  articulo  Trinitatis  adhuc  parerent.  Nam  illas  cum  Papatu 
tueri  non  Trinitatem,  sed  Quaternitatem  potius.  Veram  Tri- 
nitatem  habere  tres  aeternos  et  distinctos  Spiritus,  non  tarn 
personali ,  quam  essentiali  numero  differentes.  Haec  tum 
omnium  communis  et  uniformis  erat  sententia,  a  quo  mox  alii 
aliis  diverticulis  abeuntes,  in  opiniones  pugnantes  et  raonstro- 


64    §Btcrtc  ^cviobc.     %^6)n.  1.    S5.  1517—1648. 

itandnifd)c  ©emeinbe  oon  Socörno  oufgenommen  (1555) »), 
lie^  iiieklhc  ober  narf)  bcr  SSerwetfung  i^reg  ^rebigerS  S3ers 
narbo  £)c^ino'o)  n^ieber  ein9ef)en  (1563),  um  bie  SSerbrei's 


sas  sunt  prolapsi.  ©cibalbuö  er!(ärte  fiel)  tt)äf)renb  beg  »yroceffeS 
teö  ©eroetuä  gegen  ©laubenöoerfolgung,  tjerrietf)  ftd)  aber  nad^{)ei: 
fclbjl;  alö  Srrlcfjrer,  unb  würbe  au6  ©enf  oerbannt  1555  (f.  Cal- 
vini  ep.  ad  Georg.  Com.  Wirtebercjensern  d.  VI.  Non,  Maß 
1557  (Epp.  ed.  Genev.  p.  183).  ©päter  UhU  er  auf  bem  erfaufs 
ten  Sanbgute  S^'^Öfö  i"  ber  bernifd^en  ßanbfdjaft  ©er,  unb  ftanb 
üon  iia  auö  mit  bem  naf)en  ©enf  fcrtrcäJjrenb  in  S3erbinbung.  S5ag 
t)on  Satoin  abgefaßte  ben  Staliänern  jur  Unterfd^rift  öorgelegte 
©laubengbefenntni^  o.  18.  SJZai  1558  f.  in  Valeniini  Gentilis, 
teterrimi  haeretici,  impietalum  ac  triplicis  perfidiae  et  perju- 
rii  brevis  explicatio  ex  actis  publicis  Senatus  Genevensis 
optima  fide  descripta.  Cum  praef,  Th.  Bezae.  Genevae  1567.  4. 
p.  1. ,    n?ieberabgebruc!t    in   Jo.  Calvini    traciatus  iheologici   ed. 

•  "  Amsielod.   1667.   p.  568.     ^a6)   Iebf)aftem   ©treite   unterfc^ricben 

•  öud^  bie  S3erbäd)tigen ,  gaben  aber  balb  rcieber  2(nta5  ju  Ätagen. 
2(tciati  unb  SSlan-brata  entflofien  ju  ©ribaioug,  ©entilis  ebenfallg, 
aber  erft,  nad}bem  er  wegen  SiücffaU  öffentliche  SSufe  in  ©enf  "i^attt 
tt)un  muffen,  »gl.  Valeniini  Gentilis  impietatum  explicatio  etc. 
vg)cbcrlc  auö  bem  Seben  con  ©.  SSlanbrata,  in  b.  Sübinger  ^dU 
fd^rift  für  Sl)eologie  1840.  vfjeft  4.  ©.  116.    Sreii)[el  II,  313. 

9)  £)ie  eoangel.  ©emeinbe  in  ßocarno/  if)re  3lu§wanberung  nad^ 
3ürid^,  unb  il)re  weitem  ©d^idffale,  üon  %.  SKetjer.  (2  SSbe. 
3üric^  1836)  II,  1. 
10)  (»gl.  2(bt^.  1.  §.  19.  not.  14.  27).  ®ie  Urfadbe  berfelben  waren 
f.  Dialogi  XXX  in  duos  libros  divisi.  Basil  1563,  weld^e  öon 
if)m  italiänifd)  abgefaft,  unb  Bon  gaftellio  lateinifd)  iiberfe^t  waren 
(im  3Cu6juge  in  b.  Observatt,  selectis  Halensibus  V,  1).  Obs 
Q\eiä)  er  in  benfelben  felbjl  bie  9?ed^tgläubigfeit  gegen  S^rtbümer  ju 
üertl)eibigen  fd^ien,  fo  mad^te  i^n  bod)  bie  fdjarfe  SScgrünbung  ber 
le^tcrn  unb  bie  fd^wad^e  SBiberlegung  üerbäd^tig.  Sn  ^ünä)  würbe 
Dial.  XXI.  gegen  if)n  cntfdjeibenb,  in  weld()em  er  unter  befonbern 
S3erl)ältni|Ten  bie  ^oli)gamie  ju  gepatten  fd^ien.  "übet  aud)  Dial, 
XIX  u.  XX  de  Trinitate  fd^tenen  eine  geheime  Steigung  für  bie 
Unitarier  ju  oerratt)en.    »gl.   SJieijer'S   ©emeinbe  in  i^ocarno  11- 


3:^.1.  Qap.W.  Äleinevc  Parteien.  §.31.  Unitarier.    C5 

tung  U$  ^vttf)um^  ju  (jinbern.  Snbeffen  fonnte  SdHuö 
©ocinu§  (©ojjtni)  'i),  \veld)cx  nur  burd)  grubeinbe 
SSSipbegier  ftcl)  bemevfbar  madE}fe,  feine  Ueberjeugungen  aber 
ju  terbe()len  n)upte'2),    in  3üricl;  rubig  jlerben   (14.  ^ai 


168  ff.  Od^inuö  oei't()eibi9te  ftci^  nad)  feinet  SGerweifung  in  einem 
italiänifdjcn  2)ialot3e  (in  Sd}elf)orn'ö  ®i'9ö^lid)Eciten  III,  2009): 
bagegen  liefen  bic  3ürid)er  ccfd^einen:  Spongia  adv.  aspergines 
Bern.  Ochini,  qua  verae  causae  exponwitur ,  ob  quas  ille  ab 
urbe  Ttgurina  fuil  relegaius.  m.  Marlio  1564  (wiebecabgebrucft 
in  H.  Uottinger  hist.  eccl.  N.  T.  IX,  475.  b,  Bcijiii)Oxn  III, 
2157.)   ogl.  überf).  Sred^fet  II,  221. 

11)  Bock  hist.  Anlür.  II,  568.  Vita  L.  Socini.  Scripsit  Chr.  F. 
Jllgen.  Ups.  1814.  8.  Ejusdem  Symbolariim  ad  vitam  et  do- 
ctrinam  L.  Socini  illustrandam  Part.  1  et  2,  Lips.  1826.  4. 
2äliu§  ©ocinug  öon  5.  Ä.  o.  Orelli,  in  b.  S[Bi|Tenfd)aftl.  3eit= 
fd)rift  Saf)r3.  2.  (SSafet  1826)  ^eft  3.  ©.  28.  UngebvucEte  UrEun= 
ben  jum  geben  »on  2.  ©ocinuS.  (äbenb.  ®.  138.  ogl.  Sred^fet 
II,  137. 

12)  (Sc  »ei-lief  Italien  1547,  ging  juerll  nad)  ©raubiinben,  reifete 
bann  über  ®enf  burd}  gvanfceid),  ©ngtanb,  SSelgien,  fam  nad^ 
S5a[e(  u.  3ürid),  ging  1550  SOleland^tf)onä  ttJegen  nad)  SBittenbevg 
(c/".  Z//gf/2  Symbolarian  P.  IL),  reifete  oon  ba  1551  nad^  ^olen, 
ging  abn  in  bemfelben  Sa^ce  nad)  bei-  ®d)it»eiä  jurudf,  lebte  an= 
fangö  abwed^felnb  in  ®enf  iinb  3ürid^,  balb  ahev  auöfdjlieplid)  in 
ber  le^tern  ©tabt,  oon  wo  auö  n  1558  auf  furje  3eit  nod)  einmal 
nad)  ^olen,  unb  1559  nad)  Stalien  reifete.  Ucberaa  bel)elligte  er 
bie  3;f)eologen  mit  tfjeologifdjen  Problemen  unb  ^ifeifeln,  of)nc  felbjl: 
feine  fSteinung  funb  ju  geben,  ©o  6aloin  1548  über  bie  3uläffig: 
feit  ber  päppl.  Saufe,  3lufer|itel)ung  ber  Sobten  u.  Ti.  (Saloinö 
3Cntn)ort  i)at  in  Calv.  epistt.  Genev.  1575  p.  84  bie  falfd)e  3Cuf= 
fd)rift  Farellus  Calvino,  in  ber  .^anauifd^en  rid)tig  Calvinus 
Zozino).  ®d)on  (Jaloinö  jweiteö  ©d)reiben  (7  /</.  Dec.  1549  ed. 
Gen.  p.  93)  weifet  bie  übertriebene  ©rübelei  jurücE:  Ideo  serius 
quam  optabas  ,  respondeo,  fjuia  invitus,  ut  verunf)  fatear ,  quo 
me  vocant  literae  tuae,  protrahor.  De  lesurrcctione  carnis 
Video  tibi  minime  esse  satisfactum.  Atqui  si  plus  a  me  postu- 
las,   ne  sciie  quidem  ultra  quam  docui  appeto  etc.     S)lod^  ftär; 

05  i  e  f  e  ( c  i'  g  ÄivcTicnnefdO.  3v  S&.  2te2(^tF)(.  5 


66    SSiertc  ^eviobc.     'Kb\d)n.  1.     fS.  1517—1648. 


Ux  ahn  Cal.  Jan.  1552  (in  b.   Vila  F.  Socini  tjon  Sam.  Przyp- 
covius    oor  F.  Soc.  opp.   p.  2.    auä)  in  ^enrp'ö  ßcben  Saloinö 
S3b.   l.  SSeit.   ®.  57):    Non  est,    quod    expectes,    dum  ad    illa, 
quae    objicis,   quaestionuni   portenta   respondeam.     Si   tibi  per 
aereas  iilas  speculationes  volitare  libet,  sine  me,  quaero,  hu- 
milem    Christi   discipulum    ea   rneditari,    quae    ad    fidei    meae 
aedißcationem  faciunt.    Ac  ego  quidem  silentio  meo  id  ,  quod 
cupio  ,  consequar,    ne  ta  mihi  posthac  sis  molestus.     Liberale 
vero  ingenium,  quod  tibi  Dominus  contulit,  non  modo  in  re- 
bus nihiii  frustra  occupari,  scd  exitialibus  ßgmentis  corrumpi, 
vehementer   dolet.      Quod    pridem    testatus  sum,    serio   iterum 
moneo ,    nisi  hunc  qnaerendi  pruritum  mature  corrigas,  metu- 
endum  esse,  ue  tibi  gravia  tormenta  accersas.     Ego,  si  indul- 
geniiae    specie    viiium,     quod    maxime     noxium    esse    judico, 
alerem,    in    te    essem    perßdus    et   crudelis.     Itaque   paululum 
nunc  mea  asperitate  te  offendi  malo,  quam  dulcibus  curiosita- 
tis  illecebris  male  captum  non  retrahi.     Erit  tempus,  ut  spero, 
cum    te    ila  violenter   expergefactum    fuisse  gaudebis.     SJZUbec 
wieg    H)n  Su  King  er   jurecf)t   (ßebenö9efd)td}te  SSuUingecS   uon  S. 
•^ff  II,  50.)    U.  "iL.   Video  te  studiosissimum  esse  sacrarum  li- 
terarum,    et  negotii  salutis  nostrae  verae,   sed  simul  et  valde 
curiosum,    qui    mullos   subinde    quaestionum   modos    flectis    et 
reflectis,    implicas    item    et  dissolvi   postuias.  —     Alii  quidem 
voluptatibus    se   dedunt    Principum    aulas    sectantes;   —    tu   — 
mavis  peregrinando  et  disputando,   et  opportune  et  imporiune 
interrogando  ,  quid  certo  credas  discere.   —     Ceterura  requiro 
modum    et    in   liac  quoque   re    optima.  —     Nostra   religio  non 
est  inßnita,    sed  in  compendium  redacta.  —     Omnia  refert  ad 
pietateni.      IVil    curat   quaestioiies    varias    et    implicatas.     Non 
probat  Apostolus  eos  qui  semper  discunt,    nunquam  ad  cogni- 
tionem    veritatis,    ut   in    ea   acquiescant,    perveniunt.  —     Noli 
hoc   meum    consilium  spernere:    7ion   primus  hoc  objicio.      ^x\: 
befTen  würbe  Soctuuä  oon  ©raubünben  aue,  öon  Julius  Mediola- 
nus,  Pfarrer  in  ^ofd)iaoo,  bei  SuUinger  »erbäd^tigt,  quasi  Ario, 
vel  Serveto,    aut  Anabaptistis    favens   adorandam    Dei    trinita- 
tem  non  agnoscat,  necjue  sincere  fateatur.     SSuUinger  oeranlaptc 
if)n    jur   Jluffiellung    eineö    @(auben6bcfenntni|Te6,     barauf    burd^ 
freunblidjc   SSemerhingen    (ber  Srief   in   U.  Uoltiiujer  hist.  eccl. 


3:^.  I.  (5ap.  IV.  kleinere  ^ai-tcien.  §.31.  Unitaticr.     G7 


IX,  427  ift  üon   SuUingec,  f.  ^eß  II,  55)   ju  einigen  Jöeränbc; 
rungen  in  bemfelben:    unb  fd^icFte  bann  baffclbe   mit  einem  ©d)reii 
ben,  in  tt)eld)em  cc  @ocinu6  in  ©dju^  natim,  an  Suliui   {Hottin- 
ger  l,  c.   p.  417).    35a6  ©taubcngbcfenntnifj  ü.  15.  Sul.  1555   Ut 
ginnt  olfo:    Ego   Laelius   Socinus   a    piieris   unum    Symbolum 
didici,   et    nunc    scio  et  agnosco,   quod  Apostolorum    dicitur, 
esse  antiquissimum,  omnibus  temporibus  in  Ecclesia  receptum, 
tametsi  varie  scriptum.     Sed    nuper  legi   etiam  aliii,  et  liono- 
rem  tribuo,    quem  possum   et    debeo,    Symboiis    vetustissimis, 
JVicaeno   et  Constantinopolitano.     Praeterea,    quod   ignari   ho- 
roines    peilinaciter    inficiantur,    ego    Triiiitatis,     Personarum, 
vTioaTi'aeioqy  consubstantialitatis,  unionis,  distinctionis,  et  alias 
similes  voces  agnosco  non  recens  excogitaias,   sed  a  1300  an- 
nis,    inde  usque  a  temporibus  Justiiii  Martyris,    in   toto   fere 
christiano    orbe   fuisse   usitatas,    et  quidem    maximis  gravissi- 
misque    de    causis.      Verumtamen    libere    dicam,    quod    sentio 
ego:  modis  omnibus  probarem,  si  adhuc  verbis  Christi,  Apo- 
stolorum   et  Evangelistarum    christiana,     apostolica   et    evan- 
gelica  fides   nobis   explicaretur :   nee   ideo  illa  vocabula  nego 
Patribus  necessaria  fuisse,    ad  ea  splendidius  efferenda,    quae 
jam  calholice  nobis   traduntur,  ac   sane  tanta  cum  veneratione 
ab  Ecclesiis    recipiuntur:    multo  minus    in  dubium  verto  chri- 
stianae  religionis  fundamenta,  quae  singulis  Orthodoxis  cer- 
tissima  debent  esse,    ac  utinam   mihi  reddantur  certiora:   quia 
non   contendo ,    Patrem   esse  eundem,   qui  Filius   et  S.   Spiri- 
tus.   Non  imaginor  tres  Jehovas,   Deos   nostros  coessentiales : 
non    discindo   in   Christos   duos  unam  Christi    personam,    vel 
naturarum  confusionem  uUam   admitto ,   sed   ingeniorum   lasci- 
viam  et  petulantiam  valde   meluo,     Proinde   caveo    semper    ab 
hujusmodi  letiferis  paradoxis,    necnon  Catabaptistarum  errores 
omnes     fugio,    Serveti    dogmata,     Arianismum    totum    execror 
horreoque.  —     Fateor  ingenue,    me  curiosiorem  fuisse,    quam 
poiuerint  ferre  nimis  zelotypi  quidam  Pythagorici:    sed    erga 
me    tanta    nunc    extilit  Patris    coelestis    benignitas,    ut   plane 
confidam,  me  posthac  longe  dexterius  versaturum  esse  in  con- 
gressibus  homiuum    satictissimis.      Ego   nempe   phantasticorum 
speculationibus  omissis ,  ineptis  argutiis,  fallacibus  ratiunculis 
Sophistarum  jam   valediciis,    quod    maximum,   quod   excellen- 

5* 


68    SSievtc  ^enot)e.     2Cb[cl)n.  1.     SS.  1517—1648. 


tissimum  Dei  beiieficiutn,  e  terrae  pnlveribus  rae  omnino  ex- 
citandum  spero  caet.  SuliitS  wiebec^otte  inbeJTen  [einen  SSerbod^t 
gegen  SSuUtngev  (dd.  4.  Nov.  1555  in  Fueslini  episiotae  ab 
Ecclesiae  Helveticae  Reformatoribus  vel  ad  eos  scriptae  p. 
353).  Sßie  ®ocinu§  i)tmliä)  für  feine  8et)ve  iüirfte,  fd^ilbert  Hie- 
ron. Zanchius  (auä)  ein  oertrtebenei*  Staliänec  f.  SSb.  1.  §.  19. 
not.  31,  ber  nad)  einanber  ^vofeffor  in  ©trafjburg,  ^rebiger  in 
6f)iat>enna  unb  ^pvof.  in  ^eibelberg  voat  f  1590)  Hb.  de  tribus 
Elohirn  (Francof.  1572)  in  praef.  Fuit  is  Laelius  nobili  ho- 
nestaque  tamilia  natus,  bene  graece  et  hebraice  doctus,  vitae- 
que  etiam  externae  inculpacae,  quarum  rerum  causa  mihi 
quoque  intercesserat  cum  illo  non  vulgaris  amicitia:  sed  liomo 
fuit  plenus  diversarum  haeresium,  quas  mihi  tarnen  nunquam 
proponebat,  nisi  disputandi  causa,  et  semper  interrogans, 
quasi  cuperet  doceri.  Hanc  vero  Samosatenianam  inprimis 
annos  multos  lovit,  et  quoscunque  porro  potuit ,  in  cundem 
penraxit  errorem.  Perlraxit  autem  non  paucos.  Me  qucque, 
Ht  dixi ,  diversis  tentavit  rationibus,  si  eodem  possit  errore 
simul  et  aeterno  exitio  secum  involvere:  quemadmodum  fece- 
rat  etiam  antea  Matthaeus  Gribaldus  et  aiii.  gauftuä  (So; 
cinuS  fagt  über  tfinen  £)()eim  Säliiiö  (fracjm.  de  Christi  natura, 
Opp.  I,  782);  Tantum  abfuit,  ut  is  in  religione  nihil  certi 
habuerit,  quemadmodum  aliqui  constanter  afiirmant,  ut  nemo 
unquaui  exactius  de  omnibus  christianae  religionis  dogmati- 
bus  vel  senserit,  vel  cum  opportunum  ei  videbatur,  locutus 
fuerit.  Verum  cum  praeter  pauca  quaedam,  ea  videlicet, 
quae  ad  salutem  sunt  prorsus  necessaria,  nihil  fere  in  Eccle- 
siis,  quae  Romanum  Antichristum  execrantur,  post  tantas 
tamque  diuturnas  tenebras  suae  pristinae  claritati  restitutum 
videret,  nolebat  ille  sentenliam  suam,  nisi  in  levioribus  qui- 
busdam  contro versus,  omnibus  aperire,  ne  turbarentur  Eccle- 
siae, et  infirmi,  quorum  maximam  semper  habuit  rationem, 
offenderentur ,  et  a  vero  Dei  cultu  ad  idola  fortasse  iterum 
adducerentur,  neve  tandem  divina  veritas  ab  eo  praedicata, 
qui  Jieque  pastoris  neque  doctoris  officio  in  Ecclesia  funge- 
retur,  ob  auctoris  non  magnam  auctoritatem  ,  magno  christiani 
orbis  detrimento,  passim  rejiceretur,  ac  propemodum  concul- 
caretur.    Praesertim  cum  apud  aliquas  Ecclesias  eam  opinio- 


Zi).l  eap.  IV.  Äldneic  ?)ai'teien.  §.  31,  Unifancr.     69 

1562)  '3).    £)fl(jcgcn  würbe  bcr  minber  üorftd)tt()e  SSalenti^ 
nu§  ©cntilig  in  S5ern  entr;auptet  (1566)  >4),  50?attr;auä 


nem,  eumqiie  morem  jani  invaluissc  cerneret,  ut  execrabiles 
liaberentur,  quicunque  adversus  receptas  sententias  vel  mutire 
quidcm  ausi  essent.  Praesiare  igitur  aibitrabadir,  dubia  et 
quaestiones  illustribus  in  £cclesia  viris  identidem  proponere, 
ut  ea  ratione  paulatim  via  ad  veritatem  slerneretiir,  addubi- 
tantibus  illis  interdum  üb  argumenta  ab  eo  allata  de  invetera- 
tarum  opinionura  firmitate,  easque  non  anaplius  populo  tam- 
qnam  christianae  religionis  axiomata  obtrudentibus ,  quod 
tarnen,  ut  omnem  offensionem  vitaret,  addiscendi  tanfum  stu- 
dio a  se  ücri  dicebat  (qua  tarnen  ratione  ab  initio  idem  vere 
ab  eo  factum  fuisse  verisimile  est):  quare  etiam  discipulum 
semper  se,  nunquam  autem  doctorem  profitebatur.  Hoc  tarnen 
suum  institutum  amicis  non  usque  adco  probari  sentiebat, 
quibus  dum  obsequi  recusat ,  non  sine  Dei  consilio  vir  sum- 
mus  immatura  morte  sublatus  est,  quod  mox  patefieri  coepit, 
cum  statim  fere  post  mortem  ejus  eorum ,  quae  ipse  palam 
docere  non  audebat ,  pars  aliqua  et  literis  consignari,  et  pas- 
sim  divulgari  est  coepta,  id  quod  eo  vivente  nunquam  for- 
tasse  contigisset.  —  Hac  scilicet  ratione  Dens  ,  quae  illi  uni 
pateieceral,  omnibus  manifesta  esse  voluit,  ut  ignorantiae  te- 
nebris  penitus  discussis  incipial  tandcm  cbristianus  populus  ei 
ex  animo  fidere,  debitamque  obedientiam  praestare,  exteri 
vero  ad  ejus  veram  et  salutarem  per  Jesum  Christum  cognitio- 
nem  facilius  pertrahi  possint. 

13)  Faustus  Socinus  ep.  ad  Andr.  Diidithium  (Opp.  I,  508):  In 
medio  viiae  cursu ,  anno  aetalis  37,  eo  ipso  tempore,  cum 
amicorum  precibus  tandem  permotus  constituissel  atque  etiam 
coepisset,  saltem  inter  ipsos,  nonnulla  in  apertum  proferre, 
breviter,  cum  fructum  aliquem  tanlorum  tamque  laboriosorum 
in  theologia  studiorum  videre  debuisset,  quem  fructum  alii 
postea  ac  fere  statim  ab  illius  morce  viderunt. 

14)  Ucbev  it)n  f.  bie  not.  8  angefiitjvten  ®d)rtftcn  »on  2fvctiuö  unb 
SSe^a.  Bock  Inst.  Antitr.  1,  I,  369  unb  II,  427.  Ztei^Wi  H, 
316.  B.  Confessio  evangelica  (in  ßi)on  um  1561  gcbnicj't)  [.  b. 
Zteä)Ul  n,  471. 


70     SSiecte  ^evtobe.     2(bf^n.  I.     «8.  1517—1648. 

©ribalbuS   (®ribaub)  würbe  burd)  bie  ^ejl  (1564)  einem 
gleichen  ®d)idfaU  cntriffen  i^). 

25a  bie  <Bä))!vd^  feine  fiebere  3uflud)t6flatte  bot,  fo  jOs 
gen  fid)  mehrere  antitrinitarifdje  Stalianer  nacb  ?)olen  "), 
wo  üiele  ©rofe  eben  fo  bie  9?eformation  befcbu^ten,  a(§  feine 
itatidnifcbe  SSilbung  wiUfommen  biegen,  längere  3eit  »er; 
hxeitiU  ftd)   aud)   i)kt  ber  2(ntitrinitarii0muö  nur   bfim^icb* 


15)  Bock  II,  456.  Uebec  ben  Se^rbeariff  bec  ©enfer  3rntitrinitarifc 
©rtfcalbt,  SStanbrata,  ©entile  unb  2tlciatt  f.  ^eberU  in  b.  Sü; 
bingec  3eitfci)r.  f.  2;f)eol.  1840.  IV,  128  ff.  5«ad)  it)ncn  rcacen 
(Sof)n  unb  ©eiji  jirei  ewige  ahn  befd)ränfte  Gmanationen  auS  bem 
Sater:  jte  flimmten  alfo  aUerbingö  im  SOSefentlid^cn  mit  bcn  oor= 
nicäifd^en  SSätern  überein,  auf  rcefd^e  fie  fic^  auii)  beriefen,  »gl. 
Valentini  Gentilis  impietalum  brevis  expÜcatio  auct.  J.  Cal- 
vino  in  ber  oon  S?esa  fjerauögegebenen  ©d^rift  (f.  not.  8)  unb  in 
Calvini  tractatus  theologici.  Amstel.  166?.  p.  568.  Sred^fel 
II,  282. 

16)  f.  b.  2(nf)änge  ju  Sandii  hibl.  Antitrin.  näml.  p.  181;  Jo. 
Stoinii  (feit  1612  ^aftor  in  9Jafau  f  1654)  epitome  historiae 
originis  ünitariorutn  in  Folonia ;  p,  189 ;  Ge.  Schomanni  ( f. 
1560  ^rebiger  in  ^incsora  f  1591)  testamentwn ;  p.  207;  Andr. 
Wissowalii  jun.  (focin.  ^rebiger  f  in  2£m|lerbam  1678)  narratio 
compendiosa,  quomodo  in  Folonia  a  Trinitariis  Reformatis 
separati  sint  christiani  Unitarii.  —  Adriani  Regenvolscii 
(pfeubonpm)  systema  historico-chronologicum  ecclesiarum  sla- 
vonicarum,  Traj.  ad  Rhenum  1652.  4.  (unter  bem  nsafjren  Stamen 
beg  fficrfafferö  Andr.  Wengeiscii ,  SBengiergfi,  ref.  ^rebigerö  im 
Sijiricte  o.  Sublin  f  1649  roiebcr  i)erauäge.3eben  1679).  Slanislai 
Lubieniecii  jun.  (focin.  ^^rebiger  f  in  :^amburg  1675)  hisloria 
Reformationis  Folonicae.  Freistadii  (2(mjlcrbam)  1685.  8.  G. 
W.  C.  Lochneri  comm.  qua  enarrantur  fala  et  rationes  earum 
familiarum  christianarum  in  Folonia,  quae  ab  Ecclesia  Ro- 
viano-cutholica  alienae  fuerunt ,  usque  ad  Consensiis  Sendovii- 
riensis  tempus,  in  b.  Ada  Socielutis  Jablonoiiunae  nova  T.  IV. 
Fase.  II.  [Lips.  1632.  4.)  p.  E6.  ©efct)id)te  ber  Stcformafion  in 
-Polen,  üom  ©rafcn  23alerian  ÄrafinSfi,  auö  bem  6ngt.  »on  2B. 
2C.  Sinbau.  Seipjig  ISU.  8.  ®.  143  ff.  308  ff. 


ZI).  I.  (5ap.  IV.  ^(dnerc  ^orteien.  §.31.  Unifavicr.     71 

?)etrug  ©onef iu0  (ßonijja)  ücrfunbete  if)n  juerjl  louter  in 
^inqow  (f.  1556)'').  S3efonfc)erg  aber  ivivfte  Sof).  ©corg 
S5lanbr ata,  welcfjer  au§  ®enf  tJcrtricben  ebenfaliä  na^ 
5)olen  fam  (1558),  für  benfelben:  il)m  fdjloffen  fiel;  »ornams 
Ud)  an  ^ranceöco  ßi^manini,  ©regoriuö  ^auli, 
?)rebf9cr  in  Ärafau,  ^etcr  <Statoriu§,  f.  1559  Siector  in 
?)incjon?,  unb  (Beorg  ©4)omann  f.  1560  ?)reb{()er  ba; 
felbfl  '3).  gorberlid)  würbe  iljnen  bie  bort  fe^r  lebenbige  S3es 
ftieitung  ber  Se()rc  beö  ^ranceöco  ©tancaro,  bap  ßt)rijltu§ 
bloö  feiner  menfd)Uct)en  Sf^atur  naä)  9Ritt(er  fep  '9).  T)enn 
fie  be(}auptcten  nidjt  ü()ne  (Erfolg,  bap  ftd[)  biefer  Srrtf)um 
nur  burcl)  bie  ücrfanntc  SBaijrtjeit  wibcricgen  laffe,  ba§  ber 
SSater  gropcr   fci)   a(§   ber   ©of)n  ^o).     sQaih  gingen  (Einige 


17)  Lubieniecius  p.  111.  ^ebecle  in  b.  Äübtnget  3fitfci^v.  für 
S{)eot.  1840.   IV,  138. 

18)  Ge.  Schomanni  testamentum  ^inter  Sandii  Bibl.  Antilr.  p. 
193.  ad  ann.  1359:  Pinczoviae  ego  cum  Petro  Statorio  Thi- 
onvillano  Gallo,  el  Johanne  Thenaudo  Bituricensi  Gallo,  D. 
Francisco  Lismanino ,  D.  Georgio  Blandrata  medico ,  Ber- 
nardino  Ochino  faxniliariter  vixi,  et  evidenter  didici,  errorem 
esse,  non  fidem  christianam ,  Trinitatis  personarum  omnimo- 
dam  aequalitatem:  sed  unum  esse  Deum  Patrem ,  unum  Dei 
Filium,  unum  Spiritum  Sanctum :  licet  adhuc  multa  non  intel- 
ligeremus  ad  hoc  pertinentia. 

19)  ©tancoro  au§  sOJantua,  1551  ^rofeffot  in  Äönigöberg  /  wat 
iütä)  ten  aBibcrfprud^  gegen  Öfianber  auf  biefe  fiet)rc  gefommen, 
geriet^  be6f)alb  fottJof)l  Ijter,  al§  in  gwnffuct  a.  b.  Ober,  \vot)\n 
et  1552  ging,  in  (Streitigfeiten,  unb  braclitc  biefelbcn  1553  awä) 
naä)  ^olen.  1554  ging  er  nad)  Siebenbürgen,  1558  wieber  nad) 
^olen  t  1574.  Ueber  f.  unruljigcn  6l)QraEter  f-  bie  Urtt)eile  con 
3eitgenoffen  in  bem  SBriefe  ö.  SOdainarbo  an  SSuUinger  1548  in  b. 
Mtisewn  helvct.  XIX,  491.  f.  ^landE'6  ©efcl).  be§  prot.  Celjrs 
begriffä  IV,  449.    »gl.  ^cbcrle  ©.  156.  f.  unten  §.  39.  not.  31. 

20)  Lubieniecius  p.  117:  Stancarus  statuebat,  Filium,  cum  unus 
idemque  Deus    cum  Patre  credatur,     Mediatorem   non  secun- 


72    SStcrte  ?)enobe.     2Cbfc§n.  1.    35.  1517—1648. 

no4)  weiter,  unb  laugneten  iik  ®ottf)eit  be6  f)ei(.  ©eijieS  ^i), 
2(nbere  verwarfen  bie  Äintertaufe  22).  SBergebenö  warnte 
ßalötn  öor  ber  neuen  3rrlef)re  23) :    tic  (Stjnoben,  »eldje  um 


dum  divinam  naturam ,  ne  sui  ipsius  Mediator  esset,  —  sed 
tantum  secundum  humanam  esse.  S^agegen  Lismarmms  in  epist. 
ad  Stan.  Iwan.  Karninscium  l,  c.  p.  122:  Dico  et  repeto, 
quod  nisi  apertissime  ostendatur,  quomodo  Filius  est  aequalis 
Patri,  et  quomodo  Pater  est  major  Filio,  antequam  homo 
fieret,  nunquam  discedent  a  Stancarismo  nostri  fratres  seducti. 
—  p.  119:  Arianus  est,  qui  non  confitetur,  Filium  esse  con- 
substantialem  et  coaeternum  Patri,  non  qui  a  Sabellianismo 
liberat  homines,  ne  Patrem  et  Spiritum  S.  incarnatum  et  pas- 
sum  cogantur  asserere.  Verbis  Stancarus  distinguit  Patrem  a 
Filio,  re  autem  ita  confundit,  ut  generationem  Filii,  et  pro- 
cessionem  Spir.  S.  toUat  oranino.  (So  f)ielten  fie  alfo  bie  ii^xe 
bec  ©enfer  2fntitrtnitarier  fejl  f.  not.  15. 

21)  2fuf  ber  ©ijnobe  in  ^incsott»  9?oö.  1559  würbe  ein  SSrtef  eon 
ß^elmöEi  vorgelegt,  quibus  in  dubium  vocabat  invocationem 
Spiritus  Sancti.  gür  ben  Ucfjeber  btefeö  3n?eifetg  galt  aber  ^ctruS 
(StatoriuS,  Lubieniecins  p.  148:  bamalö  oerläugnete  bcrfelbe  nod) 
tiefe  8ef)re,  Regenvolscius  p.  184:  fpatcr  aber  fprad)  er  offen  au6, 
Spiritum  S.  non  esse  tertiam  Deitatis  personam,  nee  Deum, 
sed  Dei  virtutem  et  donum,  quod  Deus  in  cordibus  fidelium 
excitet,  Lnbiertiechis  p,  149. 

22)  3uerfl  übergab  ^etruö  ©oneftuö  ber  «Sijnobe  ju  SSreef  in  ZiU 
t(;auen  (See.  1558)  einen  libellum  contra  paedobaptismum ,  quo 
ritum  hunc  nee  Scripturae  sacrae,  nee  primae  antiquitati,  nee 
sanae  rationi  convenire  docuit ,  unb  fanb  allgemeinen  Söiber; 
fprud),  Lubieniecius  p.  144.  35ann  würbe  1559  in  SBilna  barübec 
geftritten/  voo  SDZartinuS  S5ed)00iciuä  ber  üornef)mfte  ©egner  bec 
Äinbertaufe  war:  auf  ben  ®t)noben  ju  SSräftn  unb  Sßengroo  1565 
war  if)re  1i.x\ia\)\  f(^on  fef)r  bebeutenb,  f.  Lubieniecius  p.  176. 
(cf.  M.  Czechovicii  de  Paedobaplistarum  errorum  origine. 
Lublini  1575.  4.  fvüf)er  potntfd}  crfd)ienen.  S)aö  2ef)rgebäube  ber 
Sßicbertäufer  nad)  ben  ©runbfä^en  teg  5K.  Sjedjowil,  oon  3-  5R. 
.Sterling.    Sieöal  u.  Seipjig  1776.  8.) 

23)  ©0   warnte   er  »or  Stanbrota   bie  böf)mif(i)en  SSrüber  in  ^o(en 


^i).l  6a)).  IV.  Älcinevc  5)artcien.  §.31.  Umtaxkv.     73 

fic  ju  bampfen  üeranftaltet  würben,  fadfjten  ba6  ^eucr  nur  noc^ 
met)r  an  24) :  eg  bilbete  fi'd)  eine  ®emeinfcJ;aft  üon  Unitan's 
ern,  weldje  1565  in  ^etrifow  üon  bcr  reformirten  Äiräjens 
gemeinfdjaft  rtu^cjefdjloffen  rourbe  25).    ^^x  ^auptfi^  war  jus 


prid.  Cal.  Jul.  1560  (E/»/>.  ed.  Genev.  p.  233),  inöbefonbcce  bfn 
Surften  SlabätüiU,  bec  beffcn  befonbercc  ©önnec  wax,  in  bem  S5e= 
bicationgfd)ret6en  bev  jvüeiten  2fu6gabe  feines  ©ommentarö  gut: 
2rpojlet3efd[)id)te  dd.  1.  2fug.  1560.  Sc  befdiulbigte  ben  Slanbrata 
be§  ©croetiani§mu6:  biefer  beruf)i9te  ahn  feine  ©önnec  boburd^, 
ba^  ec  brei  ^ecfonen,  gleidjen  Sßefenö  unb  gletcf)  ewig,  befannte. 
©0  red)tfectigte  ev  ftij^  üoc  ber  ©pnobe  ju  ^incjoiü  (3an.  1561) 
Regenvolscius  p.  86 ,  unb  man  tt)itcbe  über  Saloin  fef)r  ungef)ats 
ten,  f.  be|T.  Sriefe  ü.  1561  nad^  ^o(en  {Epp.  ed.  Genev.  p.  256  ss.)« 
3(ud)  Vxi  ^üin&jn  warnten  bie  ?)o(en  in  einem  ©einreiben  o.  SJJärä 
1561  jugleidö  »or  ©tancaruö  unb  oor  ben  2(ntttrinitariern/  f. 
Schlüsselburg  Catalogiis  haereticorum  {Francof.  1597  ss.  IX 
voll.  8.)  IX,  224.  9?ad)()er  erfd^ienen  üon  me^xeun  Seiten  (Streit^ 
fd^riften  gegen  ben  neuen  2{rianilmu§  in  ^oten  (gefammelt  in  Va- 
lentini  Gentilis  impietatum  brevis  explicatio  ed.  Th.  Beza. 
Genev.  1567.  4.  />.  56  ss.),  öon  Sabin  jwei  ©d)reiben  ad  fratres 
Polonos,  1563  (aud)  in  beff.  Tractaliis  theol.  ed.  Atnslelod.  p. 
589),  »on  Sofias  ©tmler,  ^rof-  in  ^üvid) ,  So.  SOSiganb,  Uiex. 
2Cteftug ,  ^rof.  in  Ceipäig  ,  unb  won  ben  ©enfer  ©eifttidien  (1565). 

24)  Sie  ©Qncbe  in  ^incjo»  2(pr.  1562  befd)lo^  (Lubieniecius  p, 
131),  ut  Ministri  abstineant  a  modis  loquendi  philosophicis  de 
Trinitate,  de  essentia,  de  generatione,  de  modo  procedendi, 
quae  omnia  sint  extra  verbuni  Dei;  sed  ut  quilibet  se  conti- 
neat  intra  terminos  Prophetarum,  Apostolornm  et  symboli 
apostolici.  ©ine  tt>a()rfd)einrid)  biefer  ©i)nobe  oon  SSlanbrata 
übergebene  Confessio  [jat  ^enfe  {Opusc.  acad.  p.  245)  mit  einer 
Söibertegung  »on  gtaciuö  f)erauägegeben.  SnbefTen  fing  ber  ©treit 
balb  wieber  an  3tt)ifd)en  ©regoriug  ^auti,  ^Prebiger  gu  Ärafau, 
unb  bem  l;eftiöen  Srinitarter  ©taniöl.  ©arniciuö,  ^Jrebiger  auf  ei; 
nem  Sorfe  bei  Ärafau. 

25)  Lubieniecius  p.  201.  Surd)  ein  fönigl.  ©biet  oom  6.  2Cug.  1564 
würben  aUe  Ee^erifd)e  Staliäncv  auö  bem  ^ii6)i  uevwicfen  {Regen- 


74     SSierfe  ^eriobe.     Uh\d)n.  l.     m.  1517—1648. 

erji  ^incjon),  bann  baä  1569  erbouete  9?afow:  fte  ^atU 
in  ?)Dlen  jerilreut  unter  bem  (3ci)u^e  gunfltger  ®runbl)erren 
mel)rerc  ©emcinben:  ju  btefen  S3Gfd)ü|ern  gcljorte  a\i6)  bcr 
beriif)mte  2fnbreag  2I)ubitf)26).  SSlanbrata  ging  1563 
Yiad)  (Siebenbürgen,  gewann  al§  2:Qihar}^t  ben  Äonig 
So{)ann  SigiSmunt  für  feine  Se{;re,  unb  üerfc^affte  1571  feis 
ner  Partei  9?eIigionöfrei()eit  27).  gran^  :Saöibi§  würbe 
f)ier  it)TC  erfler  «Superintenbent. 


volscius  p.  222),  unb  burd^  ein  auf  bem  ?Rei(i)itaQe  ju  Subttn  1566 
erlaffeneg  @efe^  { Lubieniecius  p.  194)  alle  Unitavicr:  tnbeJTcn 
tarn  baö  leitete  ntd)t  jur  2(uöfü()rung,  unb  feit  1573  rourben  oucl^ 
bie  Unitarier  burd)  bie  Pax  Dissidentium  gefc^ült  (f.  "Khtf).  1.  §. 
15.  not.  23). 

26)  früf)er  SSifd^.  o.  Sina,  unb  a(ä  fold^er  auf  bem  tribent.  Soncitio, 
bann  ö.  günffirc^en,  t)eiratf)ete  in  ?)oIen  1565  unb  erfaufte  bie 
>^errfd)aft  Smigia  in  ber  JÖSoi^wcbfc^aft  ^ofen  15B3,  beffen  friif)e; 
rer  SSeft^er  [d^on  ein  33e[ii;ü^er  ber  Unitarier  gewcfen  roar,  f.  SOI. 
3fbelt  9'lac{)ri(^t  o.  b.  cf)emaügen  ©(^miejlifc^en  2(rianilmuö. 
Sanjig  174!. 

27)  ogl.  libti).  1.  §.  16.  not.  19.  20.  ®er  Äönig  würbe  befonberi 
burc^  jtDei  Stetigionägefpräd^e  ju  @tu()[n)cifenburg  1566  u.  1568 
genjonnen,  in  n)etd)em  S5(anbrata  unb  S^aoibiS  burd)  ii)te  ©ewanbt; 
f)eit  baä  Uebergeroic^t  über  bie  Sleformirten  behaupteten.  Sie  2fcten 
finb  gebrutft,  bie  beö  erften  in  Slaufenburg  1566.  (Sandü  bill.  p, 
30),  bie  be§  jweitcn:  Disputaiio  in  causa  s.  Trinilatis  inter 
novatores  D.  6.  Blandratam  caet.  et  Pastores  minislrosque 
Ecclesiae  Dei  catholicae  Albae  Juliae  —  habita.  Claudiopoli 
1568.  4.  üon  ben  reformirten  ^rebigern  {)eraucgegeben  (2tu63ug  in 
©.alig'6  ©efc^.  b.  Jfugsb.  Sonf.  II,  855).  5n  ber  ©öttinger 
S3ib(iot()eE  ijt  Sunitna  professionis  doctrinae  de  uno  lero  Deo 
Fatre  Filioque  ejus  unigenito  J.  Chr.  crucifixo,  hör  um  denique 
Spiritu  sancto  —  scripta  et  edila  per  Ministros  Eccl.  Claii- 
diopolitnnae,  Claudiopoli  1570  in  ^tbfdjrift  oor^anben  (Mss.  theol. 
thet.  I.  107.  b.).  Ueber  ben  Jßorreurf,  ha^  bie  !at^oIifd;e  Srinis 
tat  cigentlid)  eine  Cluatcrnität  fei;,  [.  Royaards  de  Leer  der 
Quaterniteit ,  Nederl.  Archief  door  Kist  en  Royaards  II ^  263. 


Zi).  I.  (5ap.  IV.  ^Uinm  Parteien.  §.31.  Unifaricv.    75 

2)a  ber  UnitariiSmuä  üon  Dielen  unabl^dngigen  ^in^eU 
meinungen  ausgegangen  war,  fo  gelangte  auä)  t»tc  neue  ©es 
mefnbe  nidjt  fogleid)  jur  ®tauben§ein()cit.  9J?it  ber  SSerwer; 
fung  ber  Äinbertaufe  brangen  aud)  anbere  anabaptifiifdje  dU 
gentf)iimncl;fciten  ein,  unb  würben  |!reitig  28);  in  ber  2ef)rc 
üon  (5()rijlo  würbe  ber  anfängliche  ©uborbinatianiSmuä  balb 
aufgegeben ,    unb    t)iele    gingen  jum   ©bionitiämuä  über  29). 


28)  Sie  SJafQuer  f)teUen  alle  bofüf,  ia^  ein  Sf)ri{l  fein  obrigFeitti; 
d)e6  2tmt  beftciben  bürfe  {Sa^dn  bibl  p.  45);  alä  Sacobuö  ^atäo^ 
logug,  aud^  ein  Unitarier,  bagegcn  j'd)rieb,  fo  uert^eibtgte  @re= 
goriuö  ^auli  1573  jene  2ef)re  gegen  ii)n  {Bock  II,  801  s.)  unb 
1574  gegen  Staniälaue  SSubstniud  (ßocÄ  /,  /,  86  u.  /,  //,  613). 
Martin.  Czechovicius  de  vita  et  moribus  primitivae  ecclesiae 
Christi,  2(ppcnbir  ju  feinen  Dialogen  1575  lcf)rte  baffelbe,  unb 
aud),  't>a^  ein  ßfjrifl  nidjt  baö  ©djivevt  führen  biirfe  {Sandii  bibl. 
p.  51).  ©tanißlauö  SSub^intuö  lel)rte  ein  taufenbiä{)rigeö  Sieiöj, 
unb  Jüurbc  beg^alb  öon  ©regoriuS  ^auU  unb  gaufiuö  ©ocinuö  be« 
Eämpft  {Bock  I,  I,  86.  /,  ii,  G13),  cf.  Fausti  Socini  contra 
Chilicistas  ad  Synodum  Chmielnicensem  epist.  dd.  17.  Sept. 
15S9.  {Opp.  I,  440)  tt)0  au(^  Martinus  Czechovicius  acerrimus 
conlrariae  sentenliae  propugnator  genannt  >virb. 

29)  Schomanni  teslamentum  {Sandii  bibl.  p.  194  s.)  ad  ann.  1566: 
Sub  id  fere  tempus  ex  rhapsodiis  D.  Laelii  Socini  qtiidam 
fratres  didicerunt,  Dei  Filium  non  esse  sectindam  Trinitatis 
personam  Patri  coessentialem  et  coaequalem :  sed  hominem 
Jesum  Christum  ex  Spiritn  Sancto  conceplum,  ex  Virgine 
iVIaria  natum,  crucifixum  et  resuscitatum:  a  quibus  nos  com- 
moniti  sacras  literas  perscrutari,  persuasi  sunius.  ®agege;i 
hielten  ^ctruä  ©onefiuS  unb  ©tanigt.  garnooiuS  bie  ältere  93?et; 
nung  (f.  not.  15)  fefl  unb  würben  nun  öon  ben  übrigen  Unitaricrn 
eben  fo  für  Jtiamt  erftärt,  wie  biefe  fröf)er  felbjt  bafür  erflärt 
waren.  3wifd)en  beibcn  SI}cilcn  würbe  auf  ben  ©ynoben  ju  Sanfut 
u.  ®frjt)nna  (1567)  öergeblid)  oei1janbc(t  {Lubicniecius  p.  215  ss.). 
Sic  le|tere  befd)lo§  (p.  219  s.):  i^'^  et  sancte  Triniias  retinemJa 
est  ea  lege,  iit  fraterna  Caritas  ex  praescripio  Filii  Dei  scr- 
vetur,  et  alter  alterius  infirinitatcs  tolerei,  iiullo  vcro  prorsiis 


76    SSicttc  ^etiobe.     ?rbfc^n.  I.     §B.  1517—1648. 

^ic  9)?eI)rjaI)P0)  vereinigte    ftc^   inbeffen  ju  bem  ©lauben, 
welchen  ber  im  S«^re  1574  in  Ärafau   erfd)ienene  ÄatedE)iäs 


modo  alter  alterum  convitiis  incessat.  —  Interea  integrum  est 
per  scripta  de  eo  agere,  sed  ita  ,  ne  alter  altenim  calnmnie- 
tur.  —  Orationes  et  conciones  sacras  alii  aliorum  audire 
possunt  ea  cautione  sicuti  orationes  peractae  luerint  ea  forma, 
quae  in  verbo  Dei  est  tradita.  —  Si  forte  illas  orationes  vel 
conciones  audire  nolens  foras  exierit,  non  est  id  ei  vitio  le- 
rendum ,  quasi  vinculum  fraternae  dilectionis  solveret.  — 
alter  alterius  fidei  imperare  nolens,  cum  istius  dominus  et 
largitor  sit  ipse  Dens,  usquequo  is  miserit  sapientiores  Mi- 
nistros  Angelos  suos,  tempore  suo  zizania  avulsuros,  et  a 
tritico  separaturos.  Interim  nos  alii  alios  non  evellamus,  nee 
laceremus  :  hoc  enim  Christus  noiuit  permittere  Apostolis, 
tanto  minus  id  nobis  permisit.  Hud)  biefe  b(oö  äupevc  Sinigfcit 
witvbe  nic^t  eri-eid^t:  garnouiiiS  bitbete  in  ©anbccä  an  bcc  ungari? 
fdE)en  ©rän^e  eine  eigene  ®ecte  (j^arnoüinner),  weldf)e  aber  nad^  fei? 
nem  Sobe  (f  nacl^  1615)  ftd)  aiiftöfete  {Regenvolscius  p.  89).  3n= 
beffen  entflanb  unter  ben  übrigen  Unitariern  eine  neue  Spaltung, 
inbem  granc.  Saöibiö^  ©upertntenbent  in  ©iebenbiiigen,  aUe 
2fnrufung  3e[u  »erwarf.  SBlanbrata  iüiberfprad)  if)m,  unb  lief 
gauftuS  ©ocinuä  1578  nad)  (Siebenbürgen  fommen,  um  lf)n  oon 
biefer  fOTetnung  abzubringen.  25a  bteß  nid^t  gelang,  [o  oerurtf)ctlte 
\i)n  eine  (Scneralfpnobe  in  Sf)orba  1579:  ber  gürjl  üerbammte  i^n 
äu  ewiger  ©efangenfc^aft ,  in  roeld^er  er  nod)  1579  fiarb  (beS  ^at 
üibiS  S^efeS  unb  bes  SSlanbrata  2lntitt)e[eö  f.  in  Lampe  hist.  Ec- 
clesiae  Reform,  in  Hungaria  et  Transylvania  p.  306.  De  J. 
Chr.  invocatione  disp.  quam  F.  Socinus  per  scripta  habiiit  cum 
Franc.  Davidls  anno  1578  et  1579.  in  F.  Socini  Opp.  II,  709). 
25i,e  2e{)re  biefer  Semijudaizantes  fanb  auä)  in  ^olen  2(nl)änger. 
©imon  SSubnäug,  it)r  >|)aupt  (bal)er  SSubnejaner),  würbe  inbeffen 
1582  ab^efe|t,  unb  wiberrief  fpäter  feine  £el)re  [Sandii  bibl.  p.  54. 
Bock  I,  I,  80). 
30)  Racovienses  genannt  (fo  oon  g.  Socinuö  in  ber  Responsio  pro 
Racoviensibjis  ad  Jac.  Falacolocjum  1581 ) :  baf)er  aud)  biefer 
Äatec^iömuS/  obgleid)  in  Ärafau  gebrückt,  ber  erflc  JRafauifc^e 
genannt  »Pirb,  Sandii  bibl.  p.  41. 


Z^.l  6ap.IV.  Äteincrc  ^avtcicn.  §.  31.  Unitavicv.    77 
mua  auafprac^  31 ).    ^^  Saf)re  1579  tarn  gaupiiö  ©ocü 


31)  Catechesis  et  confessio  fidei  coelus  per  Foloniam  congregali 
in  nomine  Jesu  Christi ,  Domini  nostri  crucifixi  et  resuscilati, 
Cracoviae  \51i.  12.  nad)  Sandii  bibl.  p.  44  93er;miitf)ung  üoväüglid) 
t)on  ©regoriuö  ^auU,  Senior  in  Äcafau,  abgefapt,  \vai)x^ä)eu\Ui 
ö)et  öon  ©corg  ©d)omann,  bamolö  ^rebigcr  in  Ärafau,  Bock  I, 
II,  826.  Uebec  biefeö  [etjc  fcltene  S5ud)  f.  S-  2f.  sSZüUer  in 
SSartl^olomai  foctgcf.  nü|l.  2(nmevfungen  XXI,  758.  Mosheim 
institiilt.  p.  815.  SSaiimgarten'ö  Sfladjvidjten  XI,  35.  VLibet 
baffelbe  [einrieb  bei-  unitarifd)e  ©uperintenbent  ®eorg  (äniebinuö 
(t  1597)  eine  erflärung  (Sandii  bibl.  p.  93).  (So  äf^f^Ut  «n  bie 
3(bfd)nitte  I.  D<?  Deo  et  Jesu  Christo.  IL  De  justificatione 
nostri.  III.  De  disciplina.  IV.  De  oratione.  V.  De  baptismo. 
VI.  De  Coena  Domini.  SSogen  b.  3.  Qi/irf  «s<  Jesus  Christus, 
filitis  Dei?  Est  Homo,  mediator  noster  apud  Deutn  ,  patribus 
olim  per  Prophetas  promissus,  et  ultimis  tandem  temporibus 
ex  Davidis  semine  natus,  quem  Deus  pater  fecit  Dominum  et 
Christum,  hoc  est,  perfectissimum  Prophetam ,  sanctissimum 
sacerdotem ,  invictissimum  regem,  per  quem  novum  mundum 
creavit,  omnia  restauravit,  setum  reconciliavit,  pacilicavit,  et 
vitam  aeternam  electis  suis  donavit:  ut  in  illum  post  Deum 
altissimum  credamus,  illum  adoremus,  invocemus,  audiamus, 
pro  modulo  nostro  imitemur,  et  in  illo  requiem  animabus 
nostris  inveniamus.  SSogen  c.  6.  übt  vero  scribitur  de  ea, 
quam  dicis ,  nova  creatione ?  Es.  65,  17.  Ecce  ego  creo  coe- 
los  novos  et  terram  novam.  Es.  66,  22.  Ezech.  36,  26.  Dabo 
vobis  cor  novum,  et  auferam  cor  lapideum.  Ps.  51,  12.  Cor 
mundum  crea  in  me,  Deus,  et  spiritum  rectum  innova  in  vi- 
sceribus  meis.  übi  vero  scriptum  extat,  per  Jesum  omnia 
denuo  esse  creata,  restaurata,  reconciliuta  et  pacificata?  Jo.  1. 
Omnia  per  ipsum  facta  sunt.  2.  Cor.  5.  Si  quis  est  in  Chri- 
sto Jesu,  nova  creatura  est,  vetera  praeterierunt,  ecce  nova 
facta  sunt  omnia.  2)ann  folgen  ci)ne  weitere  ©rflärung  Hebr.  I, 
2.  Hebr.  2,  5.  Col.  1,  16  —  20.  Eph.  1,  3.  10.  2,  3-18.  4, 
22—24.  SSogcn  e.  2.  Spiritus  sanctus  est  virtus  Dei,  cujus 
plenitudinem  dedit  Deus  pater  Filio  suo  unigenito,  domino 
nostro,  ul  nos  adoptivi  ex  plenitudine  ejus  accipeiemus.    93o= 


78    Stierte  ^cviobe.     2(bfrf)n.  1.    SS.  1517—1648. 
nu^^^),    weldjev    fd)on    fruf)er  burcf)   ©inwirfungen    feinet 


gen  e.  5.  Quid  «s/  justificatio  ?  Est  ex  mera  gratia  Dei  per 
dominum  iiostrum  Jesum  Chri?lum,  sine  operibus  et  merilis 
nostiis,  omnium  praeteritoium  peccatorum  nostrorum  in  viva 
fide  remissio,  viiaeque  aeieinae  indubitata  explicatio,  et 
auxilio  Spiritus  Dei  vitae  nostrae  non  simulata,  sed  vera  cor- 
rcctio,  ad  gloiiam  Dei  patris  nostri,  et  aedificationem  proxi- 
morum  nostrorum.  SSogen  i.  6.  Baptismus  est  hominis  Evan- 
gelio  credentis  et  poenitentiam  agentis  in  nomine  Patris  et 
Filii  et  Spiritus  Sancti,  vel  in  nomine  Jesu  Christi,  in  aquam 
immersio  et  emersio  ,  qua  publice  profitetur  se  gratia  Dei 
Patris,  in  sanguine  Christi,  cpera  Spiritus  Sancti,  ab  omnibus 
peccatis  ablutum  esse,  ut  in  corpus  Christi  insertus,  mortifi- 
cet  veterem  Adamum,  et  transformetur  in  Adamum  illum  coe- 
lesCem,  certus,  se  post  resurreclionem  consecuturum  esse 
vilam  aeternam.  SSogen  k.  3.  Omnes  igitur  baptizandi  verbiim 
Dei  audire,  credere,  confiteri  et  poenitentiam  agere  debent? 
Planissime,  mit  >^intt?eifung  auf  Act.  8,  35  ss.  Hebr.  6,  1  s. 
Gal.  3,  26.  27.  Act.  8,  12.  Sed  baptizabant  Iotas  fainilias  in 
fidem  patrumfamilias  ?  Non.  Nam  justus  sua  fide  (non  aliena) 
\ivit,  Hab.  2  et  Act.  16.  übi  dicuniur  baptizasse  familias, 
nonnisi  audientes  et  credentes  baptizarunt.  Sogen  k.  6:  Quid 
est  coena  Domini?  Est  actio  sacra,  ab  ipso  Christo  domino 
instituta,  in  qua  probati  discipuli  Christi,  in  coelu  sacro  ad 
mensam  Domini  devote  discumbentes,  Deo  patri  pro  ejus  in 
Christo  beneficiis  ex  animo  gratias  agunt,  panem  frangentes 
edunt,  et  ex  calice  Domini  bibunt,  ad  devotam  recordatio- 
nem  corporis  Christi  domini  pro  nobis  in  mortem  traditi,  et 
sanguinis  ejus  effusi  in  remissionem  peccatorum  nostrorum, 
excitantes  se  invicem  ad  constantem  sub  cruce  patientiam,  et 
sinceram  fraternam  dilectionem.  Sogen  1.  4.  Quomodo  autevi 
Christus  huic  actioni  adest,  quum  eum  oporteat  coelo  capi 
usque  ad  iempus  restaurationis  omniuvi^  Act.  Z?  Adest  cer- 
tissime  suis  fidelibus,  ut  promisit  Matth.  28.  Ecce  ego  voüiscum 
su?H  omnibus  diebus  uscjue  ad  consummationem  saeculi:  adest 
inquam  non  carnaliler,  sed  Spiritu  suo  sanclo,  ut  est  Jo.  14. 
Rogabo  Patrem  et  alium  Faracletum  dabit  vobis  caet. 
32)     Tita    Faust i   Socini   Senensis,     descripta    ab   Equite  Polono 


Zt),  I.  6a|).  IV.  kleinere  ?)ai-tdcn.  §,31.  Unitaticr.     79 

£){)eim§  HliuB  in  feiner  tl)eolo()tfcben  SSilbung  geleitet  war, 
unb  auä  beffen  nad;ge(a|Tenen  ^anbfcl)riften  fid()  uoUig  beffen 
Ueberjeagungen  angeeignet  (jntte,  nad)  ^olen.  dv  würbe 
nnfangö  tjon  ben  Unitariern  nidjt  jugelaffen,  weil  er  \iä) 
r\\d)t  wiebertaufcn  tajjen  woUte  33):  öümd^lig  gewann  er 
aber   if;re    JQaüpkv,    unb    bitrd^    biefe    bie    ©emeinben   für 


{Sam.  Przypcovio).  1636.  4.  (aud)  üoc  F.  Sociiii  Opp.  Irenopoli. 
1656  (2  Tomi  fol.)  üoc  T.  1.).     Bock  Inst.  Antitrin.  II,  654  — 
850.    Socf',  I,  159.    Uitf)etl  bcc  ©ocinlancr  über  i^n  : 
Aha  mit  Babylon;  destruxit  tecta  Lutherus, 
Muros  Calvijius,   sed  fundamenta  Socinus. 

33)  F.  Socinus  ad  Sophiam  Siemichoviam  (Opp.  I,  432);  Quod 
mihi  objicis,  me  communionem  cum  fratribus  et  Christifideli- 
bus  spernere,  iiec  curare,  ut  una  cum  ipsis  coenam  Domini 
celebrem ,  quam  tarnen  celebrare  ab  ipso  Domino  omnes  ju- 
bemur:  respondeo,  me ,  postquam  in  Poloniam  veni,  nihil 
antiquius  habuisse,  quam  ut  me  quam  maxime  cum  fratribus 
conjungerem,  licet  invenissem  illos  in  non  paucis  religionis 
noätrae  capitibus  a  me  diversum  sentire.  —  Quod  si  nihi- 
lominus  aquae  baptismum  una  cum  illis  non  accipio ,  hoc 
proplerea  fit,  quia  id  bona  conscieniia  facere  nequeo,  nisi 
publice  antea  protester,  me,  non  quod  censeam  baptismum 
aquae  mihi  meique  similibus  ullo  modo  necessarium  esse,  sed 
ut  cum  fratribus  arctius  conjungar,  id  facturum  esse:  id  quod 
fratres  nullo  pacto  mihi  concedere  volunt.  —  Cum  mihi 
aquae  baptismus  non  videatur  necessarius  iis,  qui  ex  Christia- 
nis, i.  e.  Christum  prolitentibus  nascuntur,  et  in  ea  profes- 
sione  parentes  imitantur,  atque  iia  nihil  revera  referre  arbi- 
Irer,  nisi  propter  scandalum  ,  utrum  isti  necne,  et  an  potius 
adulti,  quam  infantes  baptizentur.-  propterea  non  difliteor, 
me  circa  infantium  baptisinum  haud  dilficilem  futurum,  si 
contiogeret,  Ecclesiae  aedificationem  sie  postulare,  illumque 
citra  omne  scandalum  dari  posse.  cf.  Ejusdem  episl.  ad  Sim. 
Ronembergium  (/.  c.  p.  429),  tt)0  er  befonbevö  auf  bie  äußern 
9lad)t()fite  aufmevffam  macl^t,  weldje  bcv  ®emeintie  auö  \in  allgc- 
tnein  eect)a^tc»  SKicbcvtaiife  enuüd)[cn. 


80     SSiertc  ^eriobc.     3rbfrf)n.   I.    §B.  1517—1648. 

fi'd)34)^    unb    üerwanbelte    fo    tie    polnifcljen   Unitarier    in 
(BocinianeXf  bereu  ßefjrbegnf  in  bem  Qkiö)  nad)   feinem 


34)  Przypcovius  l.  c.  —  migravit  in  Poloniam,  ubi  Ecclesiis 
Polonicis,  quae  solum  patrem  Domini  Jesu  summum  Deum 
agnoscunt,  publice  adjungi  anibivit.  Sed  cum  dissensionein  in 
quibusdam  dogmatis  non  premeret ,  satis  acerbe  atque  diu  re- 
pulsam  passus  est.  Qua  tarnen  ignominia  minime  accensus, 
vir,  non  tarn  indole,  quam  animi  instituto  ad  patientiam  com- 
positus,  nulla  unquam  alienati  animi  vestigia  dedit.  Quin 
potius  impressionem  variorum  hostium,  a  quibus  tunc  illae 
Ecclesiae  vexabantur,  suo  sibi  ingenio  sumpsit  propulsandam. 
Stefe  ©trettfdjriften  werben  beseid^net,  unb  bie  Unfälle,  welche  it)n 
tcafen-  In  tot  maus  solatium  a  negotio  petit,  quod  sibi  repur- 
gandis  qui  tum  in  Ecclesia  vigebant  erroribus  divinitus  da- 
tum  senliebat.  Quanquam  igitur  antea  quoque  Ecclesiasticos 
conventus  frequentare  solitus,  anno  tarnen  lo8S  in  Brescensi 
S^^nodo  —  majore  quam  antea  conalu  atque  l'ructu  de  morte 
et  sacrificio  Christi,  de  justiticatione  nostra,  de  corrupta  ho- 
minis natura,  denique  cum  Davidianis  et  Budneistis  de  Jesu 
Christi  invocatione  diäputa\flt.  Hie  fuit  annus,  quo  primum 
Luclaviciani  coetus  cura  atque  provincia  mandata  est  Petro 
Stoinio.  —  Is  non  minus  judicio  acer,  quam  promtus  eloquio, 
postquam  Socini  amicitiae  copia  facta  est,  in  sententiam  ejus 
libenter  concessit.  Paulo  ante  quoque  non  paucos  e  praecipuis 
privatim  in  suam  sententiam  pertraxerat,  et  suffragantium  sibi 
non  exigua  indies  fiebat  accessio.  Relragabantur  tamen  adhuc 
■viri  maximae  auctoritatis,  Nemojevius  ac  Czechovicius,  et 
plerique  e  Ministris  natu  majoribus.  —  Jamque  et  aiii  cer- 
tatim  e  pastorum  ordine  partibus  addebantur,  praesertim  e 
junioribus,  quos  minus  morabatur  inveteratae  opinionis  atque 
au'ctoritatis  praejudicium.  —  In  magno  sententiarum  dissensu 
laudabilis  liaec  fuit  illius  Ecclesiae  concordia,  quod  tantum 
opinionibus,  non  etiam  odiis  homines  illi  pugnaverint,  et 
cum  alii  aliorum  senlentias  detestarentur ,  sese  tamen  mutuo 
minime  damnarent.  Itaque  integra  utrinque  tolerantia  saepius 
acriter  disceptabant ,  atque  hoc  fuit  praecipuum  illarum  Sj'no- 
dorum  negotium.   —     Repurgata  sie  plene  ab  erroribus  Eccle- 


ZI).],  ^ap.  IV.  Äicincrc  Parteien.  §.31.  ©ocinianei*.     81 

Zohc  (f  1604)  erfcl)ienenen  9vafauifcl)cn   Ärttcd[)iSmu6 
(1605)  35)  feinen  2i;u§bvucf  fanb  36). 


sia,  veliiti  ad  unam  eam  rem  huciisque  vita  producta,  (Soci- 
nus)  non  tarn  immaturo  sibi,  quam  luctuoso  suis  fato  eripitur 
Luclaviciis,  exeunte  bruma,  anno  aetatis  quinto  ultra  sexage- 
simum.  Ultima  morientis  vox  excepta,  se  non  magis  aevi, 
quam  invidiae  et  molestiarum  saturum,  laeta  atque  intrepida 
spe  propendere  in  supremum  illum  fati  sui  articulum ,  qui 
missionem  ab  aerumnis  simul  et  laborum  Stipendium  osten- 
deret.  —  Nemo  memoria  nostra  de  toto  christiano  orbe,  sed 
inprimis  de  Ecciesiis  Polonicis  melius  meruit.  Primum  enim 
genuinam  sacrarum  literarum  mentem  tot  editis  lucubrationi- 
bus,  innumeris  in  locis,  aperuit.  Deinde  sententias  de  Dei 
atque  Christi  persona,  quas  jam  in  Polonia  vigentes  depre- 
henderat,  solidis  argumentis  confirmari ,  et  a  subtilibus  cavil- 
lis  atque  sophismatis  perite  defendi  unus  egregie  docuit. 
Mox  quasdam  impias,  alias  profanas  sententias,  quarum  exi- 
tiabile  virus  furtim  in  Ecclesiae  gremium  irrepebat,  felicis- 
sime  exstinxit.  Nemo  acrius  Judaizantes  repressit:  idem 
Chiliastarum  opinionem,  idem  multa  praeterea  alia  fanatica 
somnia  explosit.  Errores  autem ,  qui  a  reformatis  Ecciesiis 
hausti  magno  adhuc  numero  in  ea  Ecclesia  regnabant,  mira 
felicitate  exstirpavlt.  Talia  erant  de  justificatione,  de  pla- 
cauda  justitia  Dei,  de  praedeslinatione,  de  Servitute  arbitrii, 
de  peccato  originis ,  de  coena  quoque  Domini,  de  baptismo, 
et  alia  sinistre  intellecla  dogmata.  Denique  sublatis  pernicio- 
sis  erroribus,  ne  quid  ineptiarum  quoque  in  Ecclesia  relin- 
queret,  superstitiones  plurimas  circa  res  indifferentes  extermi- 
navit.  Ex  hoc  genere  fuit  nimia  vilis  vestitus  ambitio,  de- 
inde capessendi  magistratus,  aut  etiam  citra  vindictae  Studium 
sui  juris  persequendi  religio,  et  si  quos  similes  naevos  primi 
fervoris  inconsideratior  zelus  asperserat. 
35)  Sie  ffievfafTer  befTelben  xcaten  bie  5Ra!auifd)en  ^rebiger  ^etvu§ 
©tatoviuö  ober  ©toiniug,  bec  aber  1605  n)ä()rcnb  ber  JCbfaffung 
^arb,  unb  SSalent.  ©malciuS^  ber  SCftagnat  v^tcron.  ?02o6corooiu6, 
unb  bec  Slntot  in  Söengrow,  fpäter  y>a^ot  in  Smigta,  Sof). 
SSolfelluö  {Bock  1,  II,  847).  &t  ecfdjien  jucrfl  potnifc^  1605 
'■(©iefcler'S  Äitdfienflefdi.  3i  S8b.  2e2(btf)l.  6 


82     SSierfc  ^eriobe.     2fbfd)n.   1.     «8.1517—1648. 

£)b9leic^  bie  Unitaricr  in  (Siebenburgen,  wo  fte  jiet§ 


in  12.  (Scmdii  bibl.  p.  100),  bann  oon  SRolcorotiiug  lateinifd) 
iiberfe^t:  Catechcsis  Fxclesiarnm,  guae  in  Ket^no  Foloniae  et 
magno  Ducotu  Lithuaniae  —  affirmant ,  neminem  alium  prae- 
ter Patrem  Domint  nostri  J,  Chr.  esse  illum.  unum  Deum  Is- 
raelis, hominem  auteni  illum  Jesmn  Nazarenvm ,  qni  ex  vir- 
gine  natus  est,  nee  alium,  praeter  aut  ante  ipsum,  Dei  filium 
unigenitum  et  agnoscunt  et  confitentur.  Racoviae  1609.  12. 
(roieber  abgebrudt  in  G.  L.  Oederi  Catechesis  Racoviensis  s. 
liber  Socinianorum.  primarius.  Francof.  et  Lips-  1739.  8.  Sic 
neue  2Cuflage  Irenopoli  post  annum  Dom.  1659  (näml.  1665)  8. 
ift  oon  5o^.  QveU.  unb  Sonaö  ©c^li(i)ting  überarbeitet  unb  um  mef)C 
aU  bie  ^älfte  oermet)rt.  ®matciu§  gab  1608  eine  beutfd^e  Ucber= 
fc^ung  au§  bem  ^olnifd)en,  welche  öon  ber  latein.  beä  SKogcorooiuö 
in  Äleinig!eiten  abweidet.  J.  A.  Schtnid  progr.  de  Calechesi 
Racoviensi.  Heimst.  1707.  4.  go(f  I,  183. 
36)  Catechesis  Racov.  I.  De  Scriptura  sacra.  p.  1.  Religio 
christiana  est  via  patefacta  divinitus,  viiam  aeternam  conse- 
quendi.  (cf.  F.  Socini  leciiones  sacrae,  Opp.  I,  290;  Chri- 
stiana religio  non  luimanae  rationi  ullo  pacto  innititur,  sed 
tota  ex  voluntate  Dei  pendet,  et  ex  ipsius  patefactione. 
Fjusdem  brevissima  institutio  christianae  religionis ,  Opp,  I, 
675:  nihil  verisimilius  et  verbis  ipsius  Christi  magis  consen- 
tanenm  est,  quam  ipsum  Christum,  postquam  natus  est  homo, 
et  antequam  munus  sibi  a  Deo  patre  suo  demandatum  obire 
inciperet ,  in  coelo,  divino  consilio  atque  opera  fuisse,  et  ali- 
quamdiu  ibi  conimoratum  esse,  ut  illa  ab  ipso  Deo  audiret 
et  praesens  apud  ipsum,  ut  ipsa  Scriptura  loquitur,  videret, 
quae  mundo  mox  annunciaturus  et  patefacturus  ipsius  Dei 
nomine  erat.)  II.  De  via  salutis.  p.  18.  ut  homo  natura  nihil 
habet  commune  cum  immortalitate,  ita  eam  ipse  viam ,  quae 
nos  ad  immortalitatem  duceret,  nulla  raiione  per  se  cognoscere 
potuit.  III-  De  cognitione  Dei  p.  31.  Vox  Dcus  duobus  po- 
tissimiim  modis  in  Scripturis  usurpatur.  Prior  est,  cum  de- 
signat  illum,  qni  —  ita  omnium  auclor  est  et  principium,  ut 
a  nemine  dependeat.  Posterior  modus  est,  cum  eum  denotat, 
qui  potestatem  aliquam  sublimem  ab  uno   illo  Deo  habet,    aut 


Zt).  I.  6öp.  IV.  kleinere  Parteien.  §.31.  Unifaricr.    83 
anerfannte  9Jdi9ionöfrci()cit  befapcn,    fid)   6ffentltc{j   fiir  bie 


deitatis  unius  illius  Dei  aliqua  ralionc  particeps  est.  Elenim 
in  Scripturis  proplerea  Deus  ille  uniis  Dens  Deortim  vocatur 
(Fs.  50,  I).  Aique  ea  quidem  posteriore  ralione  Filius  Dei 
vocatur  Deus  in  quibusdam  Scripturae  locis  (ogl.  3o()-  lü^  35. 
36.).  IV.  De  cognitione  Chrisli.  p.  47.  ©()vi)ltuö  ifl  natura 
homo  verus,  abet  niäjt  purus  homo.  Etenim  e-t  conceptus  e 
Spiritu  sancto,  natus  ex  Maria  virgine,  eoque  ab  ipsa  con- 
ceptione  et  ortu  filius  Dei  est.  (F.  Socini  breviss.  instit. 
Opp.  I,  654;  quanqiiam  istnd  ipsum,  qiiod  Christus  ea  ratione, 
qua  dixi  conceptus  ac  formatus  liierit,  et  propra  atque  uni- 
geniti  Filii  Dei  appellatione  continetur,  proprie  loquendo  ad 
ipsius  Christi  essentiam  referri  non  debet:  aiioquin  sequerc- 
tur,  —  aliam  esse  humanam  Christi  naturam,  aliam  nostram. 
p.  655.  Christum  Dei  filium  proprium  et  unigeiiitum  esse, 
quia  ex  ipsius  Dei  substatilia  sit  generatus,  istud  merum  est 
humanum  commentum.)  p.  103.  Aequaliias  Christi  cum  Deo 
in  eo  est,  quod  ea  virtute,  quam  in  eum  contulit  Deus,  ea 
omnia  etTecerit  et  efficiat  quae  ipsius  Dei  sunt^  tanquam  Deus 
ipse.  V.  De  prophetico  J.  Chr.  mutiere^  Cap.  1.  De  prae- 
ceptis  Christi,  quae  legi  addidit.  p.  145.  Quid  Dominus  Je- 
sus praecepto  primo  addidit  ?  Id  quod  etiam  Dominum  Jesum 
pro  Deo  agnoscere  tenemur,  i.  e.  pro  eo,  qui  in  nos  potesta- 
tem  habet  divinam ,  et  cui  nos  divinum  exhibere  honorem 
obsiricli  sumus.  In  quo  is  honor  divinus  Christo  debitus  con- 
sistit?  In  eo,  quod  quemadmodum  adoratione  divina  eum 
prosequi  tenemur,  ita  in  omnibus  necessiiatibus  nostris  ejus 
opem  implorare  possumus.  Adoramus  vero  eum  propter  ipsius 
sublimem  majestatem  :  imploramus  opem  ipsius  propter  subli- 
mem et  divinam  ejus  potestatem.  Cap.  2,  De  praeceptis 
Christi  sigillatini  ab  eo  traditis.  Cap.  3.  De  coena  Dotnini. 
p.  187:  Est  Christi  Domini  institutum,  ut  fideles  ipsius  paneni 
frangant  et  comedant,  et  ex  calice  bibant,  mortis  ipsius  an- 
nunciandi  causa,  quod  permanere  in  adventum  ipsius  oportet. 
Quid  vero  est  annunciare  mortem  Domini?  Est  publice  ac 
sacrosancte  Christo  gratias  agere,  quod  is  pro  ineß'abili  sua 
erga    nos    caritate  corpus    suum    torqueri,    et    quodammodo 

6* 


84      mkxk  ^eriobe.     2fbfc^n.  1.     §8.  1517— 1648. 

'KnhetnnQ  G^rtfit  erfidren  muf ten,  fo  bauertcn  bie  t)on  ^xam. 


frangi,  et  sanguinem  fundi  passussit,  et  hoc  ipsius  beneficium 
laudibus  tollere  et  celebrare,  —  Nonne  alia  causa,  ob  quam 
Coennm  instituit  Dominus,  superest?  Nulla  prorsus :  etsi  lio- 
mines  mnltas  excogitarint ,  cum  alii  dicaiit,  esse  sacrificium 
pro  vivis  et  mortuis,  alii  usu  ipsius  se  consequi  peccatorum 
remissionem  et  firmare  fidena  sperent.  Cap.  4.  De  baptismo 
aquae.  p.  195.  Quid  vero  sentis  de  aquue  baptismo?  Id,  quod 
sit  riius  exterior,  quo  homines  vel  e  Judaismo,  vel  e  Genli- 
lismo  ad  religionem  chrisiianam  accedentes,  manifeste  profi- 
tebantur,  se  Christum  pro  suo  Domino  agnoscere.  ]Sum  ergo 
ad  eum  ritum  infanles  pcrtinent?  Nullo  pacto.  Nam  nee  in 
Scripturis  ullum  mandatum  aut  exemplum  ea  de  re  habemus, 
neque  ipsi  (ut  res  ipsa  indicat)  Christum  pro  suo  servatore^ 
agnoscere  per  aetatem  possnnt.  Quid  vero  de  iis  sentiendum 
est,  qni  infantes  baptizant?  Quantumvis  hac  in  re  errent,  non 
licet  tarnen  ideo  eos  condemnare,  modo  alioquin  idololatrae 
non  sint,  sed  pie  secundum  Christi  praecepta  vivant,  et  alios 
sententiam  ipsorum  repudianfes  non  persequantur.  Non  con- 
sistit  enim  regnum  Dei  in  hujusmodi  externis,  sed  in  justitia, 
pace  et  gaudio  in  Spiritu  sancto.  Cap.  5.  De  promisso  vitae 
aeternae.  Cap.  6.  De  promisso  Spiritus  sancti.  Cap.  7,  De 
confirmatione  diiinae  volunlatis.  Cap.  8.  ;  De  morte  Christi. 
6t)viflu6  mufte  leiben  unb  jlerben,  p.  220:  eo  quod  ab  ipso  ser- 
vandi  iisdem  afflictionibus  et  reorti  ejusmodi  plerumque  sunt 
obnoxii.  35enn  qua  ratione  Christus  suo  ipsius  exemplo  cre- 
dentes  ad  persistendum  in  illa  singulari  pietate  et  innocentia, 
sine  qua  servari  nequeunt,  movere  potuisset,  nisi  atrocera 
mortem,  quae  pietatem  facile  comitari  solet,  gustassetl  aut 
gui  curam  suorum  in  tentationibus  et  periculis,  iisque  ab 
omnibus  maus  liberandis,  tantam  gerere  potuisset,  nisi,  quan- 
topere  gravcs  et  naturae  humanae  per  se  intolerabiles  essent, 
ipse  expertus  esset?  2(uferbem  p.  223:  mors  Christi  nos  mani- 
feste de  ingenti  in  nos  Dei  caritate  certos  reddidit:  —  resur- 
reciione  Christi  —  de  resurrectione  nostra,  et  porro  vita 
aeterna  consequenda  certiores  facti  sumns,  si  praeceplis  Do- 
mini Jesu  paremus.     p.  227 :  Nonne  est  etiam  aliqua  alia  mar- 


Zt).l.  (5ap.  IV.  Äleinevc  Parteien.  §.  31.  Unitavier.    85 
£)aDibiö  nuögecjangenen  Non  adorautcs  bod)   bi§  1638  unter 


tis  Chrisli  causa?  Nulla  proisus.  Etsi  nunc  vulgo  Christiani 
sentiunt,  Christum  morte  sua  nobis  salutem  meruisse,  et  pro 
peccatis  nostris  plenarie  satisfecisse,  quae  sententia  fallax  est, 
et  erronea,  et  admodum  perniciosa.  (F.  Socini  breviss.  inslit. 
Opp.  I,  676:  Christi  obedientia  usque  ad  mortem  crucis,  ejus- 
que  sanguinis  fusio,  —  quamvis  nee  suo  pretio,  neque  ipsae 
per  se  eftecerint,  ut  veniam  peccalorum  nostrorum  adepti  si- 
mus,  Ulis  tarnen  peractis  ex  decreto  et  benignitate  Dei  factum 
est,  ut  nos  a  poenis  peccatorum  libcrati  simus.  Christus  enim 
—  per  istam  obedientiam  et  sanguinis  sui  fusionem,  plenissi- 
mam  potestatem  ab  ipso  Deo  est  consecutus  salutem  reipsa 
nobis  dandi,  et  ab  omni  miseria  atque  ab  interitu,  quae  pro- 
priae  peccatorum  sunt  poenae,  nos  peuitus  liberandi.)  Cap.  9. 
De  fide  p.  246.  Quae  fides  est,  quam  necessario  consequitur 
Salus?  Est  fiducia  per  Christum  in  Deum.  Unde  apparet, 
eam  in  Christum  fidem  duo  comprehendere :  unum,  ut  non 
solum  Deo,  verum  et  Christo  confidamus;  deinde,  ut  Deo 
obtemperemus  non  in  iis  solum,  quae  in  lege  per  Mosen  lata 
praecepit,  et  per  Christum  abrogata  non  sunt,  verum  etiam 
in  iis  Omnibus,  quae  Christus  legi  addidit.  Cap.  10.  De  libero 
arbitrio.  p.  249.  Estne  id  situm  in  nostra  potestate,  ut  ad 
cum  modum  Deo  obtemperemus?  Prorsus.  Etenim  certum 
est,  primum  hominem  ita  a  Deo  conditum  fuisse,  ut  libero 
arbitrio  praeditus  esset,  nee  vero  ulla  causa  subest,  cur  Deus 
post  ejus  lapsum  illum  eo  privaret:  ac  neque  justitia  Dei  ad- 
mittit,  nee  etiam  inter  poenas,  quibus  Adae  peccatum  punivit 
Deus,  ejusmodi  poenae  ulla  mentio  extat.  —  Peccatum  origi- 
nis  nullum  prorsus  est:  —  et  lapsus  Adae,  cum  unus  actus 
fuerit,  vim  eam,  quae  depravare  ipsam  naturam  Adami,  multo 
minus  vero  posterorum  ipsius  posset,  habere  non  potuit. 
p.  252:  Communiter  in  hominibus  natura  exiguae  admodum 
sunt  vires  ad  ea,  quae  Deus  ab  illis  requirit,  perficiendum: 
at  Voluntas  ad  ea  perficiendum  omnibus  adest  natura.  Nihi- 
lominus  tarnen  eae  vires  non  ita  prorsus  exiguae  sunt,  ut 
homo ,  si  vim  sibi  facere  velit,  divino  auxilio  accedente,  non 
possit   voluntati    divinae   obsecundare.     Auxilium    vero    suum 


86    ^mk  ??eviobc.    2(bfd)n.  I.    SJ.  1517— !  648. 


nemini  Deus  prorsus  denegat  ex  iis,  quibus  voluntatem  suam 
patefecit:  alioquin  Deus  nee  castigare,  neque  punire  juste 
contumaces  poss^et,  quod  tarnen  utrumque  facit.  —  Auxilium 
divinum  istud  duplex  est,  interius  et  exterius.  —  Aux.  inte- 
rius  est,  cum  Deus  in  cordibus  eorum,  qui  ipsi  obediunt, 
quod  promisit,  obsignat.  Cap.  11.  De  justificaitone  p.  270. 
Per  tidem  in  Christum  consequimur  justificationem.  —  Justifi- 
catio  est,  cum  nos  Deus  pro  justis  habet,  quod  ea  ratione  fa- 
cit, cum  nobis  et  peccata  remittit,  et  nos  vita  aeterna  donat.  — 
VI.  De  officio  Christi  regio  p.  274  .•  Quae  ipsius  regni  est  ra- 
tio? Ea,  quod  Deus  eum  suscitatum  a  mortuis,  et  in  coelos 
assumptum  a  dextris  suis  collocavit ,  ei  potestate  in  coelis  et 
in  terra  omni  data,  et  omnibus  ipsius  pedibus,  se  excepto, 
subjectis,  ut  fideles  suos  gubernare,  tueri,  et  aeternum  ser- 
vare  possit.  (F.  Socini  brevissima  tnstitutio ,  Opp.  1,  668." 
Necesse  est,  omne  istud  Judicium,  quod  sibi  a  Patre  datum 
fuisse  Christus  ait,  esse  —  omninm  ad  ipsius  Christi  regnum 
quovis  modo  pertinentium  hominum  —  gubernationem  cum 
summa  potestate  atque  imperio  conjunctam ,  et  qualem  ipse 
Pater  habet,  qui  nunc  eam  —  non  ex  sua  persona  seu  per  se 
ipsum,  sed  ex  persona  Christi,  et  per  Christum  exercet. 
p  669;  Est  enim  Christus  Patri  subordinatus,  cum  —  omnem 
suam  potestatem  ab  illo  acceperit ,  eamque  pro  eo  exerceat, 
atque  una  cum  ipsa  totus  perpetuo  ab  illo  pendeat;  ita  ut  ne- 
cesse sit,  quidquid  hac  subordinatione  inspecta  —  a  Christo 
petitur,  id  eadem  opera  a  Patre  peti.)  —  VII.  De  munere 
Christi  sacerdotali.  p.  285.  Munus  sacerdotale  in  eo  situm 
est,  quod,  quemadmodum  pro  regio  munere  potest  nobis  in 
omnibus  nostris  necessitatibus  subvenire:  ita  pro  munere  sa- 
cerdotali subvenire  vult,  ac  porro  subvenit.  Atque  haec  illius 
subveniendi  seu  opis  afferendae  ratio  sacrificium  ejus  appella- 
tur.  Quare  haec  ejus  opis  afferendae  ratio  sacrificium  voca- 
tur?  Vocatur  ita  figurato  loquendi  modo,  quod,  quemadmo- 
dum in  prisco  foedere  summus  Pontifex>  ingressus  in  sancta 
sanctorum,  ea,  quae  ad  expianda  peccata  populi  speclarent, 
perficiebat ,  ita  Christus  nunc  penelravit  coelos,  ut  illic  Deo 
appareat  pro  nobis ,  et  omnia  ad  expiationem  peccatoruni 
nostrorum  spectantia  pcragat.     Quid  porro  est  peccalorum  ex- 


Xt),l  6aj).  iV.  meinm  ^Pavkkn.  §.  31.  Unitavier.     87 
i^nen  fort  3').    ®ic  üon  ben  Sefuiten  brofjcnbe  @efa(;i;  ging 


piaiio?  Est  a  poenis,  quae  peccata  tum  temporariae  tum 
aeternae  comitantur,  et  ab  ipsis  etiam  peccacis,  ne  eis  servia- 
mus,  liberatio.  Qut  expiationeni  peccalorum  nostrornm  Jesus 
in  coelis  peragit?  Primuin  a  peccatonim  poenis  nos  iiberat, 
dum  viitute  et  potestate ,  quam  a  Patre  plenam  et  absolutam 
consecutus  est,  perpetuo  nos  tuetur ,  et  iram  Dei,  quae  in 
impios  effundi  consuevit,  interventu  suo  quodammodo  a  nobis 
arcet:  quod  Scriptura  exprimit,  dura  alt,  eum  pro  nobis  inter- 
pellare.  Deinde  ab  ipsorum  peccatorum  Servitute  nos  Iiberat, 
dum  eadem  potestate  ab  omni  flagitiorum  genere  nos  retrahit 
et  avocat:  id  vero  in  sua  ipsius  persona  nobis  ostendendo, 
quid  consequatur  is  qui  a  peccando  desistit;  vel  etiam  alia 
ratione  nos  hortando  et  monendo ,  nobis  opem  ferendo,  ac 
interdum  puniendo ,  a  peccati  jugo  exsolvit.  —  VIII.  De 
Ecclesia  Christi.  Cap.  I.  De  Eccl.  visibili.  Cap.  2.  De  re- 
gimine  et  gubernaiione  Ecclesiae  Christi.  Cap.  3.  De  disci- 
plina  Eccl.  Christi.  Cap.  4.  De  Ecclesia  Christi  invisibili. 
»gl.  3te9ler'S  Sarftellung  be6  elgent()ümli(^cn  8ef)i-6e3viffö  beö 
gaufluö  ©ocinug,  in  v^enfe'6  Sleuem  SKagaalne  IV,  II,  201. 
^ecrcnnet'ö  Sfleuec  äJcrfud)  juv  SBeftimmung  ber  bogmat.  @vunb= 
lcf)v*en  öon  Offenbarung  unb  t)eil.  @d)rtft  nad)  bem  ©ijftcme  ber 
focinianUdien  Unttarier.  Sena  1820.  SSaur'ö  Cet)ce  o.  b.  S)rciet= 
nigfeit  in  it)rec  9efcf)td)tl.  @nt>üi(fetung  III,  104,  gocf'ö  ©oci- 
nianiSmuS  II,  289.  25aS  bcbeutenbjle  bogmatt[d)e  8et)vbuci^  bev 
©ociniancc,  ouf  Äojlen  ber  ©emetnbe  {jerauögegeben,  ijl  Jo.  Vol- 
kelii  de  vera  Religione  libri  F,  quibus  praefixus  est  Jo.  Crel- 
lii  lib.  de  Deo  et  ejus  ecttributis ,  ita  ut  unum  cum  Ulis  opus 
coustituat,  Hacoviae  1630.  4.  (recus.  Amstelod.  1642.  4.) 
37)  Uebev  bie  fe()r  unooUfiänbig  bekannte  ©efd^td^tc  ber  Unitatiec  in 
©iebenbücgen ,  f.  Petri  Dod  de  Felsö  -  Tsematon  hist.  Uniturio- 
rum  in  Transylvania.  Lugd.  Bat.  1776.  SJßald)'ö  neiiejte  SUeü: 
gionögefdjic^te  V,  173.  VII,  345.  ©täublin  im  m-d)iü  f.  aUe 
unb  neue  Äicd)engefd)id)te  IV,  I,  149.  2Cuf  £iaüibiö  folgte  1579 
als  ©uperintcnbent  25emetc.  .^uni)abi,  rceld)er  in  einem  ®lau; 
bcnöbefenntnilTe  (b.  SBaldi  V,  182)  bie  Tlnbetung  (Sl)rifti  auS; 
fpcad}^  unb  ein  Scriptum,  quo  Paedobaptismus  etc.  ab  Ecclesia 


88     meüe  ^eriobc.     ?rbfd)n.   I.     SS.  1517—1648. 

bolb  öoruber  38) ;  jener  Swiefpalt  wirfte  ober  baju  mit,  ba^ 
unter  tem  reformtrten  dürften  ®eorg  S^afocji  t)kU  Unttarier 
jur  reformirten  Ätrd)e  übertraten  39).  :3)ie  2ef)re  ber  Ado- 
rantes  war  jiemlid)  bie  foctnianifcbe:  bennod)  würbe  ber  ffia^ 
fauifcbe  ÄatecbiSmuä  nidbt  eingefüt^rt,  unb  ber  9?ame  ©ocis 
nianer  f^etö  abgelefjnt  40). 

£)ie  <3octnianer  in  ^o(en  üerbanften  ifjren  ©cbu^  bem 
2(bel,  unb  behaupteten  ibren  einflu0  auf  biefen  burcb  böbere 
SSilbung,     beren   Pflegerin    Porjüglicb    bo§    1602    erricbtetc 


iiitermissa  recipi  et  observari  jubentur,  ecUef,  f.  Scriptum 
fralrum  Transylvayiorum  in  b.  Defensio  Franc.  Davidis  in  ne- 
gotio  de  non  invocando  J.  C.  in  precibus.  Basil.  1581.  8.  p. 
277).  See  britte  Supecintcnbent  f.  1592,  ©eorg  (änpebin,  Us 
günjligte  bie  JVon  adorantes  (SBold)  V,  184),  gegen  tueld^e  in= 
bef  ber  gürfl  ©eorg  Stafc^i  bie  ältere  SSerorbnung  fircng  f)anbjU5 
f)aben  anfing  1638  (SBalc^  V,  188.    goc!  I,  258.). 

38)  f.  oben  2(btf).  1.  §.  16.  not.  23. 

39)  fo  unter  ben  ©jeElern  me^r  a(ö  60  ©emeinben  (Jfrdöto  f.  Ä.®. 
IV,  1,  154),  befonbecö  bie  Non  adorantes  SBald)  V,  189,  unb 
2(blic^e  SBald)  VII,  351. 

40)  S^c  Cef)rbegrtff  ift  enttüic!ett  in  b.  Summa  universae  theologiae 
christianae  secundum  Vnitarios,  Claudiopoli  1787.  8.  (auö  ben 
{jinterlaffenen  papieren  be6  (Superintcnbenten  SD^idjael  ßombarb  ©j. 
2(6raf)ami  f  1758  f)eraueigegebcn  oon  ©eorg  9)Zartc6,  ^rof.  ber 
S{)eol.  in  Slaufenburg  f.  2rrc^io  f.  Ä.®.  I,  1.  86.  IV,  1,  155). 
3fugjug  aus  berfelben  öon  StofenmüKer,  in  ©täublin'S  unb 
Sifd)trner'ö  2(rd)io  f.  Äirchengefd^id)te  I,  I,  83.  .:^ier  erfrf)ei; 
nen  Saufe  u.  ?(6enbmal  a(ö  sacramenta  (einen  2£u6bruc!,  weld^en 
©ocinu§  oerwarf)  b.  i.  als  mutuae  inter  Deum  ac  homines  sa- 
crae  confoederationis  tesserae:  non  enim  sunt  tantum  tesdmonia 
obedientiae  christianae,  sed  etiam  grahae  divinae  in  nos  col- 
latae  et  conferendae  signa,  vim  sigiiiticandi  non  a  natura, 
sed  ex  instilutione  Dei  et  Christi  habeniia.  S)ie  Saufe  ijl  alS 
einwciljungSgebraud)  für  2(1  le  »evorbnet,  bie  Äinbertaufe,  obgleid^ 
aus  bem  91.  S.  nid^t  nadjiueiöbar,  ijl  beizubehalten,    gocf  I,  261. 


Zl).h  Qap.iy.  itlelnm  Parteien.  §.31.  (Sociniancr.     89 

®pmnaftum  (n  9Ja!au  würbe '^0-  Sm  SBetteifer  mit  bcmfelbeu 
gewannen  nber  bie  Sefuitenfcl)u(en  immer  me{;r  2£nfe()en,  unb 
bem  .^afTc  ber  Sefuitenpartei  ^dan^  eä  enblid),  baffelbe  ju 
5er(][6ren,  unb  tk  ©ocinianer  nu§  fKaUu  ju  vertreiben 
(1638)  42).  2)amit  begannen  bic  SSerfolgungen ,  tt)e(cbe  mit 
ber  üoüigen  SSerjagiing  berfelben  au^  ^oUn  (1658)  enbig; 
ten  43).  T)ie  «Vertriebenen  fanben  nur  hei  il)xcn  @(aubenä; 
brubern  in  ©iebenbiirgen  Dofle  ^ulbung,  auperbem  in  ^reus 
0en  unb  in  ber  ^axt  fo  üiete  S'lacbfKf^t,  ha$  ft'ii)  einige 
fümmerlidje  9{ej!e  erbaltcn  fonnten^^).  ^n  |)o(tanb  würbe 
ben  ©injelnen  üoUe  greibeit  gewahrt,  aber  feine  ©emeinbe 
gebulbet:  üiele  »on  ibnen  fd)Ioffen  ftcb  ()ier  an  iiii  SKenno^ 
niten  unb  an  bie  9vemonfiranten  an  45). 


41)  Lubieniecius  p.  239.  F«7a  A.  Wissowatii  ()intev  Sandii  bibl. 
p.  229.  Äraftnäü  ©efd).  ber  «Reform,  in  ^olcn  ®.  318.  gocf 
I,  214. 

42)  Fe7a    Wissowatii  l.  c  p.    233.     ÄtafinSEi   ©.    321.      gocE 

I,  220. 

43)  ©ie  würben  beg  2anbe§t5erratf)ö  im  Äviegc  mit  ®d)iüeben  ange; 
Elagt,  aud^  in  ber  ©d^rift;  Vrodiiiones  Arianortim  patriae  suae 
Foloniae  sub  tempus  belli  Suecici.  1657.  4.  dagegen  [d^rieb 
Stanisl.  Lubieniecius  Memoriale  in  causa  Fratrnm  Vnitario- 
rum.  Stetini  1659.  (Ms.  f.  Bock  I,  I,  455  s.).  eben  fo  Satn. 
Frzypkovius  Vindiciae  pro  Unitariorum  in  Polonia  religionis 
libertate  (abgebt.  f)tnter  Sandii  bibl.  p,  267.  cf.  Bock  I,  II,  699). 
Lubieniecius  p.  293.  ^«7«  Wissou-atii  p.  248.  ©djröd^V^ 
Äirdjengefc^.  f.  b.   «Ref.  IX,  427.     Äcaftnöfi  ©.  323.      gocE 

II,  226. 

44)  5Rambaci^'6  Sieligionöjlvcitigfeiten  mit  ben  ©ocinianern  @.  190. 
©d)cöctf)  IX,  443.     gocE  II,  234.  251. 

45)  Stambad)  @.  177.    gocE  1,242. 


90    mkxtc  ^mobe.     Zh\d)n.  I.    SJ.   1517-  Iö18. 

§.  32. 

SÄcnnontten. 

J.  H.  Oltii  annales  anabaptistici.  Basti.  1672.  4.  —  ©rünblid^c 
^iflocic  oon  ben  SSegebcnl^eiten,  (Streitigkeiten  unb  Swnnungeii/ 
fo  unter  ben  3:aufgeftDnten  bis  1615  oorgegangen  (a.  b.  ^oU. 
beö  6.  »an  ®ent)  o.  S.  6f)r.  Se^ring,  Sena  1720.  — 
H.  Schyn  hist.  Christianorum ,  qui  in  Belgio  foederato  Men- 
nonitae  appellantur,  Amstelod.  1723.  Ejusd.  hisloriae  Men- 
nonilarum  plenior  deductio.  A^nstel,  1729. —  S«  2f.  ©tarf'ö 
@efd).  b.  Saufe  u.  Saufgeftnntcn,  Seip^ig  1789.  —  @.  S.  ». 
Stciömife  u.  gr.  SßSabjedE  ©taubenöbefcnntnig  ber  SOlennoni? 
tcn  u.  9tad)rtd)t  oon  if)ren  ßolonieen  nebfi  Cebengbefdireib.  SJJenno 
Simoniä,  ^Berlin  1824.  2ter  S{)eil.  SleiSjDt^  SSeiträge  jur 
.Kenntnis  ber  SiJtennontten,  SSreSlou  1829, 

Unter  ben  SBtebertaufern  Wör  immer  z'm  S^eil  gewefen, 
weldjer  o()ne  jene  fd)n)ärmerifd[)en  2(nfpriid()e  auf  auferorbents 
nd)e  ©eifleögaben  unb  auf  Umgeflaltung  ber  öügemeinen  SScrs 
t)dltni|Te  nur  felbj!  nad^  bem  ßüangelio  jlreng  ju  leben  ftrebte  i). 


I)  (Sebaftiangrande'ö  6f)roniE  1536.  gol.  S.  448-  a:  etliche 
unter  if)nen  rcoUen,  eS  fei  fo  ein  t)eilige6,  einfältige^,  unfträflid)eö/ 
abgefiorbeneö ,  ooltfommeneS  ®ing  um  einen  6()rtjiten,  alfo  baf  er 
nad)  bem  gtcifc!^  nimmer  lebe,  nod)  ixx^  auf  @rben  fei)  fud^en  möge. 
S)e^l)alb  foU  un-b  möge  ein  <St)rifl  ber  SQJelt  nid)t  me{)r  leben,  nidjtS 
SBäcltlic^cö  raet)r  ad)ten,  bem  gleid^  gelte  flerben  alö  leben,  ja  bem 
bie^  geben  eine  ßangtücite  fei):  ber  aller  Sing  gelaffcn  ftel/,  ge; 
fci^lagen  nid)t  lüieber  fd)lage,  ber  fogar  oerläugnet  fein  felbft  nid^t 
mcljr  fet),  \)a^  er  allen  Kreaturen  »iberfagt  l^ab,  ixi^  er  nid)t§ 
me'f)r  nac^  bem  glcifdje  fenne ,  ber  (Sterben  für  einen  ©eiüinn  ad^s 
tit,  9ietc^tf)um  für  Äotl),  ja  ber  SBelt  greub,  SBoUufl:,  et)re, 
geben  für  getb,  Unluft,  ®d)anbe  unb  Sob  a6)tit,  —  ber  liebe  feinen 
geinb,  benebeit  bie,  bie  il)n  wermalebeien,  ber  aller  S5ing  in  allen 
Singen  @ott  frei  lebig  unb  gelaffen  in  freiem  Sabbatlj  ftel)e,  in 
bem  ©Ott  allezeit  feinen  ^la^  unb  SOSerf  möge  t)aben,  ber  willig 
unb  gern  ©eiüalt   leibe,   baö  (Seine  mit  ®i\v<x\t  genommen  nid)t 


^l).  I.  ßop.  rv.  Ätcinerc  ^avtcicn.  §.32.  g)?onnonitcn.     91 

Snbcjfcn  erjl  nad)  bm  munj!erfd)en  Unru()en  2)  erljob  fidf) 
SKcnnoSimonä,  bi^  t>at)in  tat\)o\\\d)cx  Pfarrer  ^u  SBits 
marfum  hei  %xamht,  welches  burcb  ßefung  bcr  S3ibel  unb 
bcr  ©djn'ften  ber  SJeformatoren  cbenfaflä  auf  jenen  ©tanbs 
punct  gelangt  war,  (1536)  um  bm  Berflreueten  Jöerfaffung 
unb  £)rbnung  ju  ^ehen  3).  35urcf)  unermübefe  Zf)ati^Mt  unb 
unter  jteten  £ebcnö9efa()ren  gelang  eä  i^m  befonberö  in  bcn 


wiebcc  focbcre,  ber  Sfbfn^ann  gebe  unb  Uii)e,  wtt  bittet  unb  fovs 
bevt,  unb  ntd^tS  bafüt  {)offc,  ber  allcc  Sing  ntd^t  fd^wöte ,  nid^t 
»or  ®erid)t  f)anUe ,  nid)t  Eriegc,  feine  Süäaffcn  tröge,  ber  fein 
weltlich  >|)errfci^aft,  3inö  ober  Äncc^t  möge  l)aben,  ber  aller  Sing 
olö  ein  gejlorbener  ?OZenfd[)  einf)er9ef)e  of)m  allen  ©efd^mucf,  ber 
nid^ts  SigeneS  möge  fjaben  unb  mä)t§  mit  ber  SÖelt  gemein,  alg 
©aflung,  greubenmal,  «^änbel,  3unft,  @efeUfd)aft,  aBirtf)fd)aft, 
.^od)jeit,  Stande  u.  f.  \x>. 

2)  Sie  miinflcrfcl^c  Unterne:^mung  miSbiUigte  Ubbo  ^I)ilippö,  weU 
ä)et  aug  einem  fatJjolifd^en  ^rie|!er  in  ßeeuwarben  1534  cineö  ber 
Häupter  ber  SBiebertäufer  geworben  war,  unb  Saoib  Sori6  (f.  §. 
30.  not.  9),  5D?enno  ®imon6  unb  feinen  SSruber  Sirf  ^f)itipp6 
(Schyn  II,  185)  ju  ©eifllid^en  ber  ©ecte  gen>ei()t  f)atte,  voie  er  in 
feinem  mä)  feinem  Ucbertritte  jur  reformirtcn  Äird)e  abgefaßten 
SSefenntniffe  fetbjl  fagt,  f.  baffelbe  b.  Setjring  ®.  216.  Gerdesii 
hist.  reform.  III,  112.  2tud^  SKenno  fprid)t  ftd)  oft  flarE  gegen 
i)ie  SKönjlerfc^en  au6;  »gl.  oud^  f.  ©djrift  legen  Jan  van  Leyden, 
opp.  p.  1165. 

3)  Ucber  f.  Ceben  f.  Jo.  Mollert  Cimbria  literata  II,  835.  M. 
M.  Cramer  hei  Leven  en  de  Verriglingen  van  Menno  Simons. 
Amsl.  1837.  SOJcnno  ®t)monö  gefdjilbert  oon  35.  Ä.  Sioofeit 
menn.  9)rebiger,  Seipjig  1848.  ©einen  2fu6gang  ou6  bcm  ^apfl= 
t()umc  l^at  er  in  ber  Ciaren  Beanlwoordinge  over  eene  Schrift 
Gellii  Fabri  1552  felbfl  em^U,  Opp.  p.  470.  latein.  b.  Schyn 
II,  119,  bcutfdi  0  ©ittermann  in  ©täubfin'ö  u.  S^fdiirner'ö 
2(rd)iü  f.  Äicdiengcfd^.  II,  I,  102  unb  b.  D.  sReieiüi^  u.  SBabjecE 
1,  49.  —  Opera  Menno  Symons  ofle  groot  Sommarie  dal  is 
Vergaderingh  van  sijne  Boecken  en  Schriften.  1646.  4.  (in  bie= 
fer  ©efammtauögabe  ift  inbeffcn  mandieS  gcä'nbevt,  f.  Oltius  p.  97) 


92    §8mk  ^eviobc.     2fbfcf)n.  1.    m.   1517—1648. 

0iieber(anben ,  bann  aber  auä)  in  mand;en  @ee|!dbten  oon 
9?orbbeutfct)lanb  unb  ?)reupen  ©emeinben  ju  grunben  '*):  er 
befd)(op  fein  jletä  bebro^eteö  Sebcn  in  grefenbiirg  hd  iDlbeä^ 
loe  in  |)oIf!ein  ben  13.  Sun.  1561. 

S)er  unterfcbeibenbe  ß^arafter  ber  SOZennonitcn 
(Doopsgezinden)  5)  be|!anb  barin,  \)a^  fte  einfad)  unb  flreng 
alle  2e{;ren  unb  SSorfcbriften  ber  beil.  Ocbrift  mit  glaubigem 
©cmütbe  ju  erfaffen  un^    im  iihm   barjuliellen    fucbtenß), 


4)  Seine  9Jeifen  unb  oerfd^tebenen  2(ufentf)altöot:te  taffen  fid)  nid)t 
genau  nad)U)ei[en.  ^\xet\t  f)ieltei-fid)  inSBej^fvteglanb  auf,  bt6  et  boxt 
buvd)  ein  (äbict  1543  füc  oogelftei  erftärt  Jüuvbe  {Oitius  p.  100). 
S)ann  voat  et  längere  3eit  in  (Smben  (Ubbo  Emmius  in  historia 
Fris.  p.  921),  fpätec  auc^  in  Sübecf  unb  SBiämai',  f.  Mollert 
Cimbria  literata  p.  S37.  35er  reformirte  ^rebiger  in  (Smben 
gjlartin  SKicroniuS  fd)reibt  1556  an  SuUingert  Mehnonis  regnum 
latissime  in  hisce  umnibus  maritimi»  regionibus  patet ,  ab  ex- 
tremis Flandriae  oris  Dantiscum  usque  (Ottius  p.  125). 

5)  Ueber  ben  Urfprung  biefer  9iamen/  »üeld^e  juerjt  nac^  1570  oor« 
lommen,  f.  Jaarboekje  voor  de  doopsgezinde  Gemeenten  in  de 
Nederlanden,  Amsterd.  1837,  p.  39.  Sn  SKenno'S  ©d^riften  fin? 
ben  fic^  nur  Sejeicfcnungen  »ie  Gemeente  Gods,  ellendige, 
weerloze  Christenen ,  broeders  u.  f.  tu. 

6)  SKenno  [d^ilbert  in  feiner  ©d^rift  van  het  rechte  Christen  ge- 
loove,  1556  {Opp.  p.  154)  ben  ©tauben  ber  ^apiften,  ben  ber  Cu? 
t{)erfcf)en  (fie  lef)ren,  dat  ons  het  geluobe  alleen  salich  maeckt, 
oock   sonder   eenighe    toedoen   der  wercken.     2)af)er   ij^  unter 

...i^nen  ein  fo  milbeS  ßeben,  dat  men  onder  de  Turcken  ende  Tar- 
taeren  (vermoede  ick)  naenwe  soo  een  godtloos  leelijck  leben 
vinden  sal),  unb  ben  ©lauben  ber  Engeischen  oft  Zwingeischen 
(fie'  glauben,  datter  twee  Sonen  in  Christo  sijn,  ®otte§  ©of)n 
of)ne  SOiutter,  9Jlarten6  (Sof)n  of)ne  S3atcr).  Sagegen  p.  158:  Wy 
leeren  ende  gelooven,  ende  dat  met  kragt  ende  geweit  der 
gantscher  schriit,  als  dat  de  geheele  Christus  Jesus  van  boven 
tot  beneden ,  van  binnen  ende  van  buyten,  sienlijtk  ende 
onsienlijck  Godts  eerstegeborene  ende  eengheborene  eygen 
Sone  is,  het  onbevindelijck  eeuwighe  woort  daer  alle  dingen 


Z\).\.  eap.  IV.  mcinm  ^axtdm.  §.32.  «Kennoniten.     93 


door  gescha>)en  sijn,  de  eeslgeborne  aller  Cieatneren,  een 
waerachtich  mensch,  door  des  Almachligen  eeiiwiglien  Vaders 
eeuwige  geest  ende  sterclver  kracht  boven  alder  menschen 
begrijp  ende  wetenschap  in  Maria  de  rej'ne  .lonckvronwe  ge- 
worden, unfec  SKeffiaö,  ^ropfjet,  2e{)vec  unb  .^ol)epriefler,  die 
ons  sijns  Vaders  goede  vilie  ende  welbehagen  geleert  heeft, 
ons  als  een  onstraffelijck  voorbeelt  voorgewandelt  heelt,  ende 
heeft  also  hem  sehen  voor  onse  sonden  in  het  cruys  den  va- 
der  tot  eencn  soeten  reuck  vrywillichlijck  henen  gegeven, 
door  den  weicken  w}'^  al  te  samen  hebben  (die  dat  metter 
herten  gelooven)  quytscheldinghe  onser  sonden,  genade ,  gon- 
ste,  barmherticheyt,  vryheyt,  vrede,  dat  eeuwige  leven,  een 
versoende  vader,  ende  eenen  vryen  toeganck  tot  Godt  in  den 
Geest.  Ende  dit  alle  door  sijn  Verdiensten,  gerechligheyt, 
voorbidden  ende  bloet,  ende  niet  door  ouse  wercken  eeuwe- 
lijck.  Alle  die  dit  aldus  voor  gevtis  ende  wacrachtig  nietter 
herten  können  gelooven,  ende  sijn  door  het  woort  in  haeren 
geest  besegelt,  alsodanige  worden  in  den  inwendigen  men- 
sche verändert,  ontfanghen  des  Heeren  vreese  ende  lielde, 
baren  uyt  haer  geloobe  de  gerechtigheyt,  vrucht,  kracht,  een 
onbestraffeiiick  leven,  ende  nieuwe  wesen  (alfo  im  SBcfentlicl^en 
bte  gcfd^mäljete  lut!)ei-ifd}e  M)te).  p.  160:  Siet,  so  moet  men 
metter  herten  gelooven,  als  Paulus  seyt,  ,dat  is,  wy  moeten 
soo  aen't  woordt  hangen  ende  kleben,  so  aennemen  ende  in- 
drucken,  dat  wy  ons  daer  nimniermeer  van  af  en  keeren, 
noch  afkeeren  en  laten,  dan  dattet  in't  herte  noch  al  dieper 
ende  dieper  altijt  inwortelt ,  op  dat  wy  door  sijn  kracht 
Godt  uyt  allen  onsen  vermögen  vreesen ,  ende  onse  sonden 
recht  boeten  mögen.  Want  de  herlgrondelijcke  ongeverwede 
vreese  d.rijft  de  sonden  uyt,  ende  is  onmogelijck  sonder 
Godts  vreese  rechtvcerdich  te  worden,  p.  167:  Dat  rechte 
Evangelische  geloove  siet  ende  achtet  alleene  op  Chrislus 
leere,  Ceremonien ,  gebod,  verbod ,  ende  onbestraffelijck 
voorbeelt,  ende  schickt  hem  daer  na  uyt  alle  sijn  vermögen. 
p.  128:  De  almachlige  groote  Heere  en  wil  hem  met  geen 
bloote  namen  laten  te  vreden  stellen,  maer  hy  wil  een  waer- 
achtich vruchtbaer  goloove,  een  ongeverwede  vierige  liefde, 
een   nieu    omgekeert  verändert   herte,    een    waerachtige    oot- 


94     agierte  ?)cnobe.     Wc^n.  J.     S5.   1517—1648. 

of)ne  fpmbünfdt)e  ©djriften  anjuerfennen '),  unb  auf  wiJTeni 
fdEjaftndje  2(ugbilbung    bea  ße()rbe3riffg  SSertf)    ju    legen  s). 


moedicheyt,  bermherticheyt ,  kuysheyt,  lijtsaemheyt,  gerech- 
ticheyt  ende  vrede:  hy  wil  den  geheelen  mensch,  hen,  mont 
ende  daet,  die  sijne  lust  in  des  Heeren  woort  heeft,  die  de 
waerheyt  van  herten  spreect,  die  zun  vlees  cruyst,  en  die 
sijn  goet  en  bloet  (alst  de  noot  eyscht)  gewillichlic  voor  des 
Heeren  woort  steh. 

7)  lieber  if)rc  ölten  ©laubenöbcfenntniffe  f.  Schyn  II,  78.  Sag 
ättefte  0.  3.  1580  ift  oon  Sof).  3l\§,  ^xeb.  ber  SSSatcrlänbet:  in 
7ilcmat  (Schyn  II,  279)  u.  Subbert  ©eracb,  (atein.  b.  Schyn 
/,  172. 

8)  Menno  p.  666:  Maer  soo  verre  als  mijn  onwetenheyt  betreft, 
die  hy  my  hier  met  groote  bitterheyl  voorwerpt,  en  schäme 
ick  my  niet  voor  alle  man  te  bekennen,  so  ick  niet  alleen 
onwetende,  maer  oock  geheel  ongeleert  ben,  der  Tongen 
weynich  oft  niet  ervaren.  —  Maer  so  wijt  der  hemelscher 
wijsheyt  aengaet,  ben  ick  door  des  Heeren  genade  so  verre 
van  Godt  geleert,  dat  ick  van  herten  bekenne,  dat  mijn  Ver- 
losser  ende  Heylant  Christus  Jesus  Gods  eengeborn  ende  erst- 
geboren eygen  Sone   is  u.  f.  ro.     Ende    dese   selbige  wijsheijt 

—  achte  ick  de  alderweerdichste  te  zijn  die  men  noemen 
kan,  oftse  oock  alschoon  van  eenen  ongeleerdenKardrijber  oft 
Colendrager  geleert,  ende  weder  aen  den  dach  gebracht  werde. 

—  Siet,  mijn  Leser,  om  deser  Philosophien  soeticheyt,  eer- 
barhej't,  deucht,  vrucht,  liefde  ende  schoonheydt,  die  ick 
van  geen  hoochberoemde  Doctoren,  noch  in  geen  hooge 
scholen  geleert  hebbe,  —  heb  ick  lieber  uytverkoren  aller 
werelt  Geleerden  onwetende  ende  ongeleerden  Sot  te  zien, 
op  dat  ick  voor  mijnen  Godt  wijs  bevonden  werde,  dan  der 
Weteltwijsen  de  alder  beroemsteeen  te  zijn,  ende  ten  laetsten 
voor  den  wijsen  Godt  een  Sot  te  zijn.  Uebev  bie  ©e(ef)rten 
flogt  «OZenno  oft ,  otä  2Serfälfd)cr  beS  (Sl)rif!entf)um6  unb  Sßerfolget 
ber  rcal)ren  6f)cijlcn.  ©o  rebet  et  p.  119  bie  römifd^en,  lüt^nis 
fd^cn  unb  ^rctnglifd^en  @ct|llid)en  on  (u.  o.  p.  120:  Godts  naem 
lästert  ghy,  sijn  heylige  Woort  vervalscht  ghy,  sijne  kinde- 
ren  ende  dienaren  vervoolght  ghy,  ende   op  sijn  genade  doet 


ZI).  I.  eap.  IV.  Äldncve  ^aitcicn.  §.  32.  g)?cnnonitcn.     95 

©ic  üerwarfen  tal)er  tcn  ^ib  {^aU\).  5,  37),  bcn  ©ebraud) 
ber  Sßaffcn  (9)?attl;.  26,  52),  jebe  2Crt  üon  »ifldjc  (5Katt^. 
5,  39),  bic  ei^cfcl^eibung  aufjet  im  galle  beö  ebebrud)ä 
(gK(j«b.  5,  32)  unb  bie  Äinbcrtaufe  {Tlam.  28,  19)9). 
Sn  ber  Ui)xc  Don    ber  ©nabe  waren  fie   Uniüerfaliflen  '"), 


ghy  alle  quaet)  »gl,  p.  590.  609.  —  Prolocolluni  Frankentha- 
lense  o.  1571  (f.  unten  not.  20)  b.  Schyn  II,  226:  Quaeritur, 
an  Pater,  Filius  et  Spiritus  sanctus  sint  unica  divina  esseiuia, 
sed  in  tribus  personis  distincta.  Tota  tiaec  disputatio  nil  nisi 
mera  est  logomachia,  nam  in  re  ipsa  —  plane  conveniuni;  et 
Mennonitae  solummodo  admodum  anxii  sunt,  in  lam  sublimi 
myslerio,  humanum  excedente  sensum  ,  aliis  uti  verbis,  quam 
Spiritus  sanctus  ipse  in  sacra  Scriptura  usus  fuit,  quare  ipsis 
voces  vnootäofoK  et  personae  minime  arridebant,  puiantes  il- 
las  a  Patribus  excogitatas  mysterium  Trinitatis  magis  obscu- 
rare  quam  explicare,  quare  sese  stricte  retinebant,  et  suam 
mentem  solummodo  exprimere  volebant  phraseologiis  a  Spiritu 
sancto  usitatis,  et  non  humanis  vocibus.  S3gl.  t^te  ben  @tän; 
ben  oon  ^oUanb  1626  übergebene  ßonfeffion  (b.  Schyn  II,  82): 
Verbum  o/ioovatoq,  ut  etiam  verba  triplicitas  et  tres  personae 
a  veteribus  olim  excogitata  nos  devitamus,  quia  sacra  Scriptura 
ea  haud  novit ,  et  periculosum  est  de  Deo  aliis  ac  Scriplurae 
verbis  loqui. 

9)  Sc  nennt  fic  Opp.  p.  882  eine  schadelickeii  superstitie,  unb 
[agt,  datse  niet  uyt  Godt  ende  Godis  Woort,  maer  uyt  Anti- 
christ, ende  uyt  den  putte  des  afgronts  voortgekomen  ende 
gesproien  is.  35afür  würben  bic  SKennoniten,  weil  fte  bie  Äinbcc 
nid^t  tauften,  oon  ifjren  ®egnern  Kinderenzielmoorders  genannt 
(Opp.  p.  964). 

10)  Menno  Simons  van  de  Rechtveerdichmakinghe  Opp.  p.  869. 
Jo.  liisii  et  Lubb.  Gerardi  confessio  ü,  1580.  art.  7.  b.  Schyn 
I,  179:  Christus  pro  omnibus  ad  propitiationem  datus,  obla- 
tus  et  mortuus  est.  In  cujus  rei  confirmationem  voluit  Deus 
ut  gratia  haec  universalis,  Caritas  et  benignitas  per  praedica- 
tionem  Evangelii  omnibus  creaturis  seu  populis  annuntiaretur 
el  ofFerretur.  Omnes,  qui  poeniteiUes  et  credenles  gratiosum 
islud  Dei  in  Christo  beneiiciuni  admitlunt  aut  accipiunt,  atque 


96     ^mti  ^etiobe.     ?rbfd)n.   I.     m.   1517— J  648. 

über  ba6  ?fbentmal  jiimmten  ffe  mit  Bwingti  ii)-  ^ie  Äircbe 
war  t()nen  eine  ©emeinte  ter  v^eiligcn,  burdt)  j!renge  Airs 
d)en3ucl)t  in  if)rer  9veint)eif  §u  ert)a(ten  ^2) :  bie  n)eülicf)e  ^ibrig* 


in  ea  peiseverant,  sunt  et  manent  per  ejus  tniseiicordiam 
electi,  de  quibus  Deus  ante  jacta  niundi  fundamenta  decrevit, 
ut  regni  et  gloriae  coelestis  participes  evaderent.  Sed  qui 
oblatam  istam  gratiam  dedignantur  aut  lespuuni,  teiiebras 
loco  lucis  amant,  in  impoenitentia  et  increduliiate  peiseverant, 
seipsos  per  istam  malitiam  salutis  redduni  iiidignos  eic. 

11)  Menno  p.  43:  Ons  en  is  niet  een  letter  in  de  gantsche 
Schrift  bevolen,  als  dat  w\  over  dat  sienelijcke  ende  taste- 
lijcke  signo  disputeren  suUen,  wat  dat  in  hem  sy.  De  geeste- 
lijcke  rechten  alle  dingen  geestelijck:  want  wat  dat  in  der 
substantie  sy,  mach  met  banden  getast,  met  oogen  gesien, 
ende  meften  monde  gesmaect  worden.  I\laer  dat  staet  ons 
meest  te  bedencken,  dat  wy  dat  significato,  dat  is  dat  gene, 
dat  met  desen  signo  (dat  is  teken)  allen  waerachligen  Christ- 
geloovigen  voorgedragen,  afgebeelt  ende  vermaent  wort,  in 
onser  swackheyt  mögen  na  komen,  ende  so  veel  als  in  ons  is, 
gelijckfosmich  zijn.     ogl.  p.  531  u.  883. 

12)  Menno  p.  555:  bie  Äird^e  ifl  een  vergaderinge  der  Godtvruch- 
tigen  ende  een  gemeynschap  der  Heyligen,  p.  541  :  Soo 
lange  de  Herders  ende  de  Leeraers  dat  godisalige  vrome  le- 
ben in  der  kracht  dreven,  Doop  ende  Nachtmael  den  boet- 
veerdighen  alleene  toedienden,  ende  de  Afsonderinghe  na  der 
Schrift  recht  hielden,  zun  sy  Christi  Gemeynte  ende  kercke 
gebleven.  Maer  soo  haest  sy  dat  gemackelijck  ruyme  leven 
sochten,  dat  cruyce  Christi  hateden,  hebben  sy  die  Roede 
neder  gheleyt,  den  Yolcke  vrede  toegeseyt ,  den  Ban  metter 
tijt  milder  gemaeckt,  ende  also  een  Gemeynte  Antichristi, 
Babel,  ende  Werelt  geworden,  gelijck  van  vele  hondert  Ja- 
ren  herwaeris  wel  gesien  is.  —  Gelijck  een  Wijnberch  son- 
der ihuyn  ende  graven,  ende  een  Stadt  sonder  mneren  ende 
Poorten  is:  soo  is  oock  een  Gemeynte,  die  sonder  Afsonde- 
ringhe ende  Ban  is.  Want  die  Vyandt  tot  alsulck  een  vryen 
inganck  hebben  ,  ende  zun  verdoemelijck  Oncruydt  onverhin- 
dert   zaeyen   ende    planten   mach.    Risii   et  Gerardi  confessio 


ZI),  l  6op.  IV.  mmm  Parteien.  §.  32.  9.)?cnnonifen.     07 

feit  crFlarfen  ffe  jwar  für  jcf^t  nod)  notf)wenb{9 ,  ober 
Qi)v\iii  9{cicf)e  fremb,  fo  bn^  feiner  ber  S()ri9en  obri9fettl{d()c 
licrnUx  übernehmen  bürfe  '3). 


art.  24.  {Schyn  I,  201):  Tales  fideles  et  regenerati  homines, 
per  totum  lerranun  orbeni  dispersi,  sunt  verus  Dei  populus, 
sive  Ecciesia  Jesu  Christi  in  terra.  —  At  cjnamvis  hanc  in- 
ter  Ecclesiam  ingens  simulatorum  et  liypocritarum  lateat  et 
versetur  muliitudo,  illi  tarnen  soli,  qui  in  Christo  regenerati 
et  sanctificati  sunt,  vera  corporis  Christi  sunt  membra,  aique 
ea  propter  beatorum  promissorum  haeredes.  Art.  25:  In  hac 
sua  sancta  Ecciesia  Christus  ordinavit  Ministerium  evangeü- 
cum,  nenjpe  doctrinam  verbi  divini,  usum  sacrorum  Sacra- 
mentorum,  curamque  pauperum,  ut  et  Ministros  ad  perfun- 
gendum  istis  ministeriis:  atque  insuper  exercitium  fraternae 
allocutionis ,  punitionis  et  tandem  amotionis  eorum,  qui  in 
impoenitentia  perseverant:  quae  ordinationes  in  verbo  Dei 
conceptae  solummodo  juxta  sensum  ejusdem  verbi  exequen- 
dae  sunt. 

13)  Risii  et  Gerardi  confessio  art.  37.  {Schyn  I,  214):  Potestas 
sive  magistratus  politicus  necessaria  Dei  ordinatio  est,  insti- 
luta  ad  gubernationem  communis  societatis  humanae,  et  con- 
servationem  vitae  naturalis  et  civiliter  bonae,  ad  defensionem 
bonorum  et  castigationem  malorum.  Agnoscimus,  verbo  Dei 
nos  obügante,  officii  nostri  esse,  potestatem  revereri,  eique 
honorem  et  obedientiam  exhibere  omnibus  in  rebus,  quae 
verbo  Domini  non  sunt  contrariae.  Nostri  officii  est,  Deum 
omnipotentem  pro  eis  deprecari,  illique  pro  bonis  et  aequis 
magistratibus  gratias  agere  ,  atque  absque  murmuratione  justa 
tributa  et  vectigalia  reddere.  Potestatem  hanc  politicam  Do- 
minus Jesus  in  regno  suo  spirituali,  Ecciesia  Novi  Tesia- 
inenti ,  non  instituit,  neque  hanc  officiis  Ecclesiae  suae  ad- 
junxit:  neque  discipulos  aut  sequaces  snos  ad  regalem,  duca- 
!em ,  vel  aliam  potestatem  vocavit,  neque  praecepit,  ut  illam 
arriperent  et  mundano  more  gubernarent:  multo  minus  Eccle- 
siae suae  membris  dedit  legem  tali  muneri  aut  dominio  con- 
venienlem:  sed  passim  ab  eo  (cui  voce  e  coelo  audita  auscul- 
tandum    erat)    vocantur   ad    imitationem    inermis    ejus  vitae  et 

®  i « f  e  l  c  r ' «  Äirdbengef.:^-  3t  Sb.  2te  ZCbtöL  7 


98     agierte  ^evlobe.     2(bfd)n.   I.     S5.   1517-1618. 

©djon  1554  ücranla^te  bie  (Streitfrage  über  bie  Strenge 
teS  ÄircbenbanneS  bie  Trennung  ber  milberen  SOBrtterlanber 
(grobe  SDZennoniten)  unb  ber  jlrengeren  ober  feineren  Wlenno: 
niten,  wetcbe  (entere  fid)  feit  1565  in  brei  ?)arteien  (Sln^ 
minger,  ^riefen,   2)eutfcbe)  trennten  i^).    X)k^e  ©pat= 


vesligia  ciucem  ferentiaj  et  in  quo  nihil  minus  apparuit, 
quam  mundauum  regnum  ,  polestas  et  gladius.  Hisce  omnibus 
igitur  exacte  peipensis  (atque  insuper,  non  pauca  cum  mnuere 
potestatis  politicae  conjuncta  esse,  ut  bellum  gerere ,  hosiibus 
bona  et  vitam  eripere  etc.  quae  vitae  Christianorum,  qui 
mundo  mortui  esse  debent,  aut  male  aut  plane  non  conveni- 
unt),  hinc  a  talibus  otticiis  et  adminisirationibus  nos  subdii- 
cimuö. 
14)  SBaterlanb  am  ^ampuö  in  5Rüvb{;oUanb.  —  ©te  ©paltuno  1565 
cntjlanb  in  grieölanb  jwtfd^en  grtcfen  unb  gtamingcvn  (@ef{üd;= 
teten  auS  glanbern).  Sie  ftreneflen  waten  bie  giamtnger,  unb  ber 
wid^tigjie  ©treitpunct  ber  Äivd)enbann,  rcetc^er  naö)  ben  ©tren; 
gen  weoien  jebeS  23ev9e()enö  of)ne  üovijergegangenc  ©rmaljnung  oer; 
ijängt  werben,  unb  fetbft  bie  (Semcinfdjaft  jwifdjen  a^e^atten  unb 
SSerwanbten  auft)eben  foUte.  SOJenno  wax  anfangt  ouf  ber  niilberen 
©eite  (f.  ©djretben  an  bie  SBrüber  ju  gtanecfer  1555  unb  an  bie 
aSrüber  ju  (£mben  1556  b.  3 et) ring  ©.  222),  trat  bann  aber  ju 
ber  fireugern  über  (f.  Banboeck  ,  opp.  p.  349).  2(uferbem  tjielten 
bie  geinen  bie  9}ieinung  SKenno'ö  feft,  bap  Sf)rijluö  aU  50lenfd)  in 
bem  ^eibe  ber  93Zaria  erfd^affen  fei;,  o|)ne  oon  i()r  irgenb  cttraö 
ansunetjmen,  ügt.  Opp.  p.  667.  1021.  f.  baä  SSefinntni^  ber  grie= 
fen  u.  ©eutfc^en  x>.  1630  b.  Schyn  II,  92,  über  bie  ®adc  iöid. 
p.  164.  (ogl  ?m.  ^ofmaun  §•  30,  not.  12).  ©nblid)  unterfd}ieben 
fid^  bie  geinen  nod^  bur(^  bie  gu^wafd^ung ,  f.  baö  SSefcnntnig  o. 
1630  art.  13.  {Schyn  II,  101):  Sequitur  adhuc  Sanctorum  lotio 
pedum  cum  a  fidei  consorlibus  e  longinquo  advenientibus 
invisimur,  ut  eorum  pedes  secundum  consuetudinem  veteris 
Testamenti  et  Christi  exemplum  data  occasione  lavemus ,  eo 
contestanles  nostram  coram  Deo  proximoque  humilitatem, 
supplici  voto,  ut  Dominus  nos  quotidie  in  humilitate  corro- 
boret,    et  uti   nos  inviceni  aliorum  pedes  lavimus,    ita  et   ipsi 


ZI).  I.  6ap.  IV.  kleinere  fanden.  §.  32.  9^?cnnoniten.     00 

tünchen  uerlorcn  fcbon  im  17fcn  ^(i\)r\).  ii)xe  SSebeutuncj  ^^): 
bnöcgcn  griff  eine  in  ^fmflerbam  1664  ent|!ant>ene  Spaltung 
t)er  remonfirantifcl;  gefinnten  9}?ennoniten  i>on  ben  alt^imhu 
gen  and)  in  bcn  anbern  nieberlanbifcijen  ©emeinben  weit  um 

ßange  würben  bie  5i)?ennoniten  ben  fcl)n)armerifd)en  2Bie; 
bertaufern   gleid()   geacl)tet  unb  blutig  verfolgt  i'),   aber  t>a$ 


complaceat  nostra?  animas  suo  sanguinc  ac  aquis  Spiritus 
sancti  ab  omni  maciila  et  impuritate  peccati  emendare  et  de- 
purare.  Sie  au§füt)i-ttcl)e  oon  einem  JCugenjeugcn  f)erru(jrenbe  ©rs 
aät)tuug  biefer  ©paltunoen,  üfaerfe^t  bei  Sefjting  ©.  104,  giebt 
iai  wibvige  SSilb  einer  oon  (SJjrgeij  unb  9{ed)tf)aberei  ber  fleinUcl)= 
flen  2Cvt  burd)?i'euäten  roi)en  grömmigfeit. 

15)  2tuf  eineu  SJerfammlung  in  Sötn  1591  Gereinigten  ftd)  bie  gviefen 
unb  ©eutfrfjcn  (Oltius  p.  187):  ba^  bort  angenommene  65(aubenä= 
befenntni^  ift  ba6  (Soncept  o.  Söln  o.  1.  SRai  1591  (Set)ring 
®.  181).  ®tefe  oereinigten  ftd)  lüieber  mit  ben  glamingern  in  2Cm; 
fterbam  1630,  unb  biefe  ^Bereinigung  würbe  meljreremal  erneuert, 
u.  a.  in  liei)ben  1664,  f.  i)en  bort  aufgericijteten  Sergleicl)  b.  S?t)- 
ring  @.  275  cf,  Schyn  II,  42.  Sn  allen  biefen  ^Bereinigungen 
fiegte  bie  milbere  SReinung,  alfo  bie,  tre(d)c  urfpri'ingiiclt)  bie  bec 
aßaterlänber  war,  3ef)ring  ©.  21.  einige  ©emeinben,  inöbef. 
ber  griefen,  blieben  a\x6)  [päter  unoereinigt. 

16)  ®er  2(nfül)rer  ber  remonpvantifcl^  ober  focinianifd^  geft'nnten  war 
D.  Galenus  Abrahams  (f.  5Bentl)em'ö  {)oUänb.  Äird);  u.  @cl)U; 
lenilaat  I,  832.  Sel)rin9  ©.  30),  ba^et  ©alenijlen,  unb  »on  i£)= 
rem  S3erfammtung6()aufe  bij  het  Lam  ßamijten  :  bie  ©egner  t)iefien 
»on  i^rem  gül)rer  D.  Samuel  Apostool  2(poftoolen,  unb  oon  iljrem 
^aufe  in  de  Zon  ((Sonne)  3onijiten.  ©urd)  bie  1811  gegrünbete 
algemeene  Doopsgeziiide  Societeit  ftnb  beibe  ©emeinben  vricber 
in  nät)ere  ®emeinfd)aft  getreten,  f.  Jaarboekje  voor  de  Doops- 
gez.  Gemeenten  1838  en  1839  p.  118  cf.  p.  99. 

17)  Menno  opp.  934  fül)rt  bie  SSorwürfe  auf,  \velä)e  \i)nen  9emad)t 
würben,  unb  rcibertegt  fie.  ^Rämlid)  1.  fte  fei)en  SO^iinfterfd^e,  2. 
fie  wollten  ber  Öbrigfeit  nid)t  gel)ord)en ,  3.  fte  fepcn  2fufrül)rer, 
unb  tüollten  ®täbte  unb  ßänber  einnel)men,   wenn  fie  nur  ©ewalt 

7* 


100     SSierte  ^eriobe.     2rbfd)n.   I.     S5.   1517—1618. 

SSeifpiel  U)xex  9)?ärti)rer  befefligfe  nur  i\)xc  «Stanb^aftigfeit  >8). 
2)itrcl;  Slci^,  ©^Jarfamfeit,  ^b^Iic^ffit  unb  Sriebensliebe  ge* 
longten  fte  ju  SBoblj^anb  unb  2(d)tun(}.  Sn  ben  9^iebers 
lanben  erbteften  fi'e  1572  burcb  bebeutenbe  bem  ^rinjen 
SBilbelm  üon  £)ranien  geleijlete  ©elbuntcrjlii^ungen  jucrj! 
2)ulbun.9  lö)  ^  unb  1626  formitcbe  D^eligiongfreibeit.  Sn  ben 
(Scefüdbten  ©mben,  Hamburg,  ^Xinjig  unb  ©Ibingen 
gewann  i'bnen  ib^e  faufmannifd)e  SSebeutung  S^ulbung. 

2rucb  in  ber  ^fat§  bef!anben  ©emeinben  ber  Saufgefinn; 
ten,  welcbe   mit  t)m  nieberlanbifcben  SOZennoniten  Äircbenges 


Ratten,  4.  fie  f)ätten  iiju  ©iltcc  gemein,  5.  fte  f)citten  »iel  grauen, 
unb  i)ixtten  bie  grauen  gemein,  seggen  tot  malkanderen :  Suster, 
mijn  geest  begeert  u  vieesch,  6.  wenn  jemanb  nad}  empfangener 
Saufe  tüieber  in  ©iinben  fiele,  fo  treigerten  fte  bemfelben  alle  SSufe 
unb  @nabe.  7.  Sy  scheiden  ons,  wy  zijn  Lantloopers,  hey- 
nieliciie  sluypers ,  oti  sluypers  in  die  huysen  ,  vervoerders» 
nieuwe  Monnicken,  Glyseners,  dat  wy  ons  beroemen  sonder 
sonde  te  zijn,  Hemelstormers  ende  ■werckheyligen ,  di  door 
onse  Verdiensten  ende  wercken  willen  salich  worden,  een 
godtloose  Secte  ende  Rotterije,  Kinderenzielmoordenaers, 
Wederdopers,  Sacramentschenders,  ende  dat  wy  met  den 
Dujvel  beseten  zijn.  8.  55}Zan  fagte:  Welaen ,  hebben  sy  die 
waerheyt,  so  laet  haer  int  openbaer  komen. 

18)  3)aä  3(nben!en  berfelben  rcurbe  forgfältig  burct;  ©d^riften  <vi)aU 
ten.  S)aS  erfte  SKartljroIogium  ttat:  Het  off  er  des  Heeren  1542. 
in  12.  oft  njiebergebrudt.  Sann  liefen  bic  SBatertänber  ben  Mar- 
ielaarspiegel  der  weereloze  Christenen  ,  Haarlem  1615  u.  1631. 
4.  crfc^einen,  bie  griefen  festen  bemfetben  bie  Historie  van  de 
vrome  gettiigen  Jesu  Christi,  Hoorn  1617  u.  1826  entgegen, 
»eil  in  bem  9}?ärti)rerfpiegel  bie  SrElärungen  ber  2)iärtt)rer  über 
bie  SKenfd^roerbung  6{)ri|l:i  oerfälfd^t  fe^n  foUten.  3utefet:  Het 
bloediyh  Tooneel  der  Dopsgezinde  etc.  door  Tieleman  Jans  van 
Braght,  Dordrecht  1660.  fol.  u.  Amsterdam  1685.  2  T.  fol. 
»gl.  Jaarboekje  1838  en  1839.  p.  102. 

19)  Wagenaar  Beschrijving  van  Amsterdam  Deel  III,  Boek  III. 
bl.  237.     Ottius  p.  158. 


511;.  I.  (5a)).  IV.  kleinere  Parteien.  §.32.  g)?cnnoniten.     101 

meinfd;aft  unterl;ielten  20):  locferer  toax  ber  3ufammenf)an(j 
ber  le^teren  mit  bm  ©emeinben,  tt)eld[)e  tro^  aller  ©trafge; 
fe^e  in  ber  ^<i)Xoeii  in  bebeutenber  3a()l  unb  ©tdrfe  fort^ 
bauerten^i;,   unb  oon   bort  aud?   nacfj  9J?a{)ren  f amen  22). 


2ü)  ?D?enno  foU  1544  fctbft  in  (Sö(n  gewefen  ffi)n^  unb  mit  beti  SDSie; 
bectäiifern  jener  ©egenb  üerf)anbelt  t)abfn  {Jaarboekje  1838  e/» 
1839  p.  57).  —  35ie  Serfammlung  ber  fd^n)ei3erifd)en  unb  beut; 
fc^en  SBifbertäufer  in  Strasburg  1555  beriet^  über  bie  grage  üon 
ber  fOlenfc^wcrbung  6f)rifii ,  f.  Martelaarspiegel  p.  193.  «^oorns 
fd[)eS  g)Zärti)rerbud)  p.  210.  -  (S^urfürft  griebrti^  III.  lief  1571 
in  granEent()al  ein  ©efpräd^  mit  ben  SSJiebertäufern  i)a\tm  (^roto= 
coU  b.  t.  aüe  ^anbtung  beö  ©efpräc^ä  ju  gvanfentfjal  mit  benen 
fo  man  Sßiebertäufer  nennet,  ^eibelberg  1573.  Struoen'ö  pfäl^ 
jifc^e  Äird)ent)iftorie  ©.  238),  beffen  ^rotocoU  oon  ben  «ÖZennoniten 
ju  i{)ren  ©laubengurfunben  gejäfitt  mirb,  Schyn  II,  223.  —  SSer; 
cinigung  ber  ^riefen   unb  35eutfc^en  in  SÖIn  1591  f.  oben   not.  15. 

21)  Ueber  bie  oer[d^iebencn  "Kxten  ber  fc()jreijerifc^en  Säufer  f.  Jg. 
aSuUingcr'S  ber  SDSibertöujferen  Urfprung,  gürgang,  ©ecten, 
SBefen^  fürneme  unb  gemeine  i^rer  8ef)r  3frtiEel,  3ürii^  1560.  4. 
S3l.  17.  grbfam'ä  (Uefrf).  b.  protefl.  ©ecten.  @.  556.  Unter 
ifjnen  bauerten  nod)  5Je|!e  be§  urfprünglidjen  ganatiömuö  lange 
fort,  unb  fo  unterfd)ieben  fie  ftd}  öon  ben  SJiennoniten  {Ottius  p. 
302.  327):  bennod^  betrad^tcten  biefe  fte  alö  iljre  ©laubenöbcüber, 
unb  üeranlaften  mef)reremal  Sutercefftonäfd^reiben  ber  ©eneraljlaas 
ten  für  biefelbcn  an  bie  (Santone,  fo  an  ^ürici^  1660  {Ottius  p, 
348),  an  SSern  1710  b.  Sef)ring  @.  282. 

22)  @ie  wqren  t)ier  fd^on  feit  1547  oertrieben  {Ottius  p.  109):  in* 
belfcn  waren  mand)e  surücfgeblieben,  unb  oerftärEten  ficl^  auö  ber 
©d^tueii  {Ottius  p.  162  ss.  170  s.  222).  S5Jiäf)ren  würbe  baö  gelobte 
8onb  ber  Säufer,  if)re  ©enbboten  luben  überall  bortt)in  ein  {Ottius 
p.  178).  ©ie  lebten  l)ier  in  einer  ftreng  georbncten  @emeinfcl)aft 
(f.  bie  SScfc^reibung  in:  33ier  unb  fünfzig  erljeblid^cUrfadjen,  warum 
bie  SBiebertäufer  nid^t  fein  im  Canbe  ju  leiben,  burd)  ßt)V.  li. 
gif d) er,  fatl)ol.  Pfarrer  ju  SJclbfperg,  Sngolftabt  1607.  Ottius  p. 
201.  240.  ©rbfam  ©.  572)}  offenbar  t)abcn  bie  ^ercenljuter  üicle 
iljrer  (Sinridjtungen  oon  Ijierljer  entlel)nt. 


J02     Stierte  ^eviobc.     2(bfd;n.  I.     «B.   1517-1018. 

2(u§  50?a()ren  trurben  biefelben  oon  gerbinanb  IL  1622  öer; 
trieben  23)^  au§  ber  ©cbweij  trieben  fie  ben  SSerfolgungen 
feit  1659  nacb  bem  eifaffe  unb  ber  9ibeinpfa(§  24). 


§.     33. 

©d^raencEfelber. 

iSatioi'ö  ^iflorte  b.  ^fiigfpiuM.  Sonfeffion  III,  950.  —  »pianc!'6 
@efd>  b.  Sntfle^ung  k.  unfereö  proteft.  CeljrbegriffS  V,  I,  75. 
—  ^.  SB.  ©rbfam'ö  ®efd).  in  proteft.  ©eJten  im  3eitaltec 
b.  «Reformation/  Hamburg  u.  &oti)a  1648,  ©.  357.  —  G.  L. 
Hahn  Schicenckfeldii  senlentia  de  Christi  persona  et  opere 
exposita ,  Vratislav.  1847. 

6a§par  «Scbwencffelb  üon  ^Offing  0/  ein  ©belmönn  im 
S)ienfte  beg  ^erjogö  ö.  ßiegnii^,  z'm  frommer  unb  eifriger 
^eforberer  ber  Sieformation  2),  fragte  balb  über  ibve  Unju; 
(dnglicbfeit,  ba  fie  jlatt  eine§  dcbt  cbriftlidjen  2ebfn§  nur 
einen  t^Wn  ©lauben    ht\  öieien    ibrer  S3e!enner   wirfte^). 


23)  Otiius  p.  245.    <Bi(  f(ii(i)fcten  nocf)  Ungarn  unb  ©iebenbfirgen. 

24)  Ottiits  p.  337. 

1)  2)er  gamilienname  ift  ©djnjenrffelb,  Offtng  fein  Sfittergut  im 
8iiben[d)cn  Ärei[e  beö  gürftent[}um6  Siegnt^,  Slofenberg'ä  fdjlef. 
9?eformation6gefd[).  S.  54. 

2)  üyU-  ®in  d)ri)ll.  Srmanung  ju  fürbern  baä  SQSort  ®otte6  an 
ben  ^evvn  SSifrljof  ju  SSveelau  burd}  bie  ßblen  ^.  'Di.  ü.  Sangen- 
ivatbe  unb  (5.  ®d)iüencBfelb  o.  ÖfficE  o.  I.  San-  1524.  4.  f.  ©alig 
III,  955. 

3)  üCjC  (Svmal)nung  bcö  5jjjt^braud)6  et(id)er  fürnet)mfien  5(rti6et  be6 
ßoangeliunie,  auö  tDeld)er  Unücrflaiib  ber  gemeine  ?Kann  in  flcifd}= 
lid)e  gretbeit  unb  Sprung  geführt  lutib  ü.  !1.  Sun.  1524.  4,  2C[ö 
biefe  gcmt6braud)ren  2frfifet  bejeid^net  er  biefe :  1.  ba^  allein  ber 
©laube  uuö  red)tfertige,  2.  ba^  lüir  feinen  freien  SBiUen  f)at)cn, 
3.  "dd^  Jüir  ©ottcö  ©ebote  nid)t  tialten  mögen,  4.  ha^  unfere  SQäerle 
nidjtö    fei;en,    5.    ba^  ßl;riPuö   (jabe   für   und   genug  getfjan.    So 


ZI).  I.  eap.  IV.  Äleinm  Parteien.  §.  33.  (Sd;wcnrffclbei-.    103 

111$  hex  2(benbmalößrcit  jwifd^en  ßutt)cr  unb  äwingli  begann, 
fo  glrtubfc  er  (1525)  burcb  eine  £)ffenbarun9  tiQ  allein  vid); 
t'iQe  ©eutung  bcv  (^infe/^ung^würte  empfangen  jü  ()aben, 
unb  naberte  ficb  burcb  biefelbe  ben  ©cbweijcrn  *).  Snbem  er 
aber  algbann  in  ficb  immer  mebr  bie  S^orfteÜung  befcftigte, 
t>a^  bie  innere  Sßiebergeburt  bcä  ?J)?enfd)en  burcb  eine  unmit; 
telbare  SBirffamfeit  ©otteg  in  ber  ®cele,  nicbt  burcb  bie 
auperlicben  fircbnd;en  ^eiBmittel,  bcnjirft  werbe,  burcb  ta^ 
innere  SBort,  ßbvijlum,  nicbt  burcb  ta^  aujiere  SBort  ®ot; 
teä  5) ;  fo  bilbete  er  eine  bleibe  nn;fiifcber  ©pecutationen  au^, 


työxte  man:  »@i)  wex  Eann  @otte6  ©cbot  fjalten  ?  Unfere  ©etigfeit 
bcftef}t  ja  nirl)t  in  SBevEcn,  fonbern  in  ©toiiben,  t)ohen  wir:  borf) 
baö  (Soangelion  b.  i.  eine  ti-ö|llid)c  a3ot[cl)aft,  unb  (5t)riftug  fjat 
unö  Dom  ©effft  befveiet.«  —  »@6  ftnb  alle  SBieröäufer  ooU  un? 
nü^ec  ^uebiger,  laffcn  fidt)  bebünfen,  fo  fte  nuc  einen  3anif  wiit 
©otteö  aSort  anrid)ten,  Sßibevpart  tjaften  konnten,  unb  feljr  fd)rcien, 
faufcn,  unb  alle  ©itelEeit  treiben ,  eö  ftunbe  cjanj  woljl  in  ber 
6f)riftcnl)eit,  man  rebete  (ietö  »on  &ott,  unb  fagen,  fte  jtcl)en  bei 
©otteö  SBort.  —  Sßenn  fte  abn  ben  ©prud}  6l)riPi  ju  ^er^en 
näl)men:  »meine  Sßorte  finb  ®eift  unb  ßeben,  fo  «würben  fte  nic^t 
fo  unfd)ic!(id)  bamit  trüvfeln  ,  fcnbevn  in  anbcrer  SBeife  bem  fBortc 
nad)trad)ten.« 

4)  ®i-  gewann  für  biefelbe  Valentin  Ävautwalb,  ^vebiger  in  ßieg- 
ni^,  iüeldjev  fte  aud)  juerjt  in  Briefen  mittl)eilte  ((Spiftülare  S(;.  2. 
S5ud)  2  im  2fnf.)-  @r  evElävtc  bie  (ginfe^ungSworte  f o ;  quod  ipse 
panis  i'ractns  est  corpori  esurienM  ,  nempe  cibus  ,  hoc  est  cor- 
pus nienm,  cibus  videlicet  esurientium  animarum.  Ueber  bie 
58erf)anblungen  baviiber,  wdäje  ©cbwendf^^i^  i'^d)  im  3.  1525  mit 
8utf)crn  in  SBittcnbcrg  i)att(,  f.  beS  (gvifevn  ffirief  an  D,  ^and) 
(gpift.  II,  II,  2n)  u.  g.  0.  SBalben  (/.  c.  p.  24)  ogl.  ©alig  III, 
961.  Srbfam  ®.  370.  Sie  ^rebigev  in  ßiegni^  tljeilten  (ifie 
©d)wenrffflöö  5}Jeinung,  f.  iljvc  ©vfläcung  an  ben  v^cvsog  ü.  S- 
1527  in  SRofenbevg'6  fd)lef.  «Wcformationggefd).  ©•  412. 

5)  ©0  öUevft  in  bev  ©djrift  de  cursti  verbi  Dei,  orifjine  fidei  et 
ruiione  jualificutioms    epist.   C.   Sclmenkfeldii   cum  praef,  Jo. 


101     SSicvte  ^eriobc.    2(bfcl)n.   1.     ^.  1517—1618. 

tuxd)  wd(i)c  er  mit  aüm  ä)xi^iid)en  Daviden  in  entfcljiebencn 
SBIberf^rurf)  trat.  Unter  allen  Kreaturen,  fo  teerte  er,  fet; 
aUdn  ter  g}?enfc{)  befümmt,  beS  gottlicben  2Befen§  tbeilb^^ftig 
5U  werben  6).  3u  biefem  ^nbe  fep  ba§  SÖort  «OZenfd)  gewors 
ben,  aiiti)  aB  SiJJenfd)  nidjt  erfcbaffen,  fonbern  in  ber  Sung^ 
frau  aus  bem  gottlicben  Sßefen  erzeugt,  unb  alfo  bem  SBorte 
wefentlid)  gleidjformig  ').    ©o   ^abe  6brijlu§  am  Äreuje  un^ 


Oecolampadii ,  Basil.  1527.  8.  beutfd)  in  b.  ©pifiolare  II,  II, 
361.  »gl.  ©.  371:  »©Ott  6rau(i)f  feine  äugecltdjen  Singe  unb  ?0?its 
tel  ju  feiner  innerlid^en  @nabe  unb  geiftüd^cm  >g)anbet.  —  5{ßet 
oon  au^en  ein  unb  burci^  baS  2(eufere  in  baö  Snnere  will  fommen/ 
bcc  oerfle^t  nid)t  bcn  ©nabenlauf.  —  35er  SKenfd^  muß  MUel  oers 
geflfen  unb  fallen  laffen,  unb  ju  bem  dinfpre^en  ber  ©nabe  aller 
Singe  lebig,  gelaffen,  unb  allen  .Sireaturen  genommen  feijn,  gänä? 
üä)  ©Ott  ergeben.  —  S)ertt)egen  ift  ber  ©nabe  unb  beö  t)eiU  ©eis 
(ieo  einiger  Od^litt  unb  SQlittel,  barin  er  in  bie  fülle,  lebenbige 
©eele  rutfd^t,  fein  allmäd^tigeä  eirigeö  SSJort,  fo  of)ne  SCRittel  oon 
bem  SJiunbe  ©ottee  auöge()et,  unb  gar  nid^t  burd^  bie  Schrift, 
äu^ereö  SBort,  ©aErament,  ober  irgenb  eine  Äreatürlid^Eeit  im 
Fimmel  unb  auf  (ärben.  ©ott  tt>iU  if)m  biefe  e()rc  felbft  unb  allein 
oorbel)alten  l)aben,  ben  aKenfd)en  burd)  fid^  fclbfl  begnabigen,  lel)= 
rcn,  ben  l)eili9en  ©eift  mtttl)eilen  unb  feiig  mad^en,  unb  bie  ©nabe, 
(Srleudjtung  unb  Scligfeit  burdti  feine  Ärcatur  Witten,  weit  aud^ 
baö  ^leifc^  6f)rtfli  nid)t  ein  genugfam  Snflrument  baju  war,  eg 
nuifte  üor  oerElärt,  in  baö  i^immlifd^e  SQSefen  oevjucft/  unb  öon  uns 
fern  2(ugen  weggenommen  werben.« 

6)  epifiolare  II,  II,  461.  851. 

7)  (Sonfeffion  oon  2-  (S^t.  S^.3.  (in  @d)wenffelb'ö  d^riftl.  ortf)ObO)i:is 
fd)en  SSiid)ern  I,  226):  »Sold)6  ncmlid),  t>a$  ©ott  biefeö  9Ken= 
fdtieng,  ja  beä  ganjen  6f)rifti,  beö  einigen  (Sol)ne6  ©ott  unb  Wiens 
fd)en6,  ganzer  ffiater,  aud^  im  ©rjeugen  unb  ©mpfcngnuß  fcineö 
gleifd)ö  ift,  fo  wot  alö  ber  ganje  6l;ci)IuS  ©otteö  unb  SKariä  ei-- 
nigcr  ©ol)n  ift,  wollen  fie  nid)t  gnug  bebenden,  fe^en  auf  bie  SKuts 
ter  511  oiel  jur  linfen  ©eiten,  alfo  bog  fie  ©ott  ben  5ßater  jur 
9icd)ten  l)interftcUig  laffen,  gleid)  al6  ob  6f)ciftuS  nid)t  ganj  (aud) 
nodj   feinem  S)lenfct)en)  ©ottcö  ©ol)n  wäre,  fonber  ^alb,   alfo  iu 


3;i;.l.  Qap.  IV.  kleinere  ^avtcien.  §.33.ed;tt)cncffclbci:.    105 


rebcn,  t>ii  fßatetn,  unb  bte  anbev  ^älfte  bcr  Glittet  war:  wie 
foUten  fie  bcnn  nii'^t  mit  ifjm  unter  bie Kreaturen  fdjtagen?  [o  bod) 
©Ott  ber  l)immlifd)e  fSatet  (oon  tuelij^em  alle  ©ippfd)aft  IjerEommt) 
auä^  ba  fein  oäterlid^  "Kmt  braudjt,  wie  if)m  gebiiljret,  ta^  ijl 
göttlid)  unb  l)immltfd},  ia^  ?Oiaria  fd^wanger  wirb,  ^a^  fie  i()m 
einen  ganjen  ©ofjn  sum  »^eitanb  aller  Sffielt  empfanget  unb  gebie« 
ret.  ©er  9}?enfd)  3efu6  6f)ri(lu6  ijl  ein  neuer  SDJenfd}/  ein  anber 
2fbam/  Weber  ber  erfte  2(bam,  unb  feine  9?ad)fömmlinge  creaturifc^c 
SOlenfd)en  feijn,  unb  ob  er  it>of)l  ein  SiJJenfd^,  aud)  in  ben  Sagen 
feineö  g(eifc^e6  ein  fterblid)er  xoai)tet  SDienfti^  geweft  ift,  fo  ift  er 
bod)  ®otte6  natiirltd)er  ©o{)n/  er  ift  nici^t  gefc^affen,  fonbern  auö 
(SJott  unb  einer  l)eil.  Jungfrauen  burc^  ben  t)ei(.  ®ei|l  gebof)rcn. 
©r  l)at  wofjl  ein  raenfd^lid^  gleifd)  unb  ift  gleifd^,  eö  i)at  aber  uiel 
ein  anber  ©efialt  mit  feinem  gleifc^e,  weber  mit  allem  creaturlidtjcn 
erfc^affenen  j5leifd)e.  —  SOBcnn  fie  nun  nidjt  gern  mutl)n)iUi9  unb 
fürfe^lid)  wollen  irren,  fo  werben  fie  bie  zweierlei  2Cmt  ©otteö, 
baä  limt  ber  ©djöpfung  unb  fein  oäterlid)  limt,  mit  ber  i).  Sd^rift 
unterfdieiben,  unb  auö  SQlatt^.  1.  ßuc.  I.  beben!en,  wo()er  SDlaria 
fei)  fd)wan9er  worben,  wa6  aud)  Unterfd^eibeö  fet)n  möge  jwifd^en 
einem  auö  @rb  ober  ©taub  erfd^affnen  SO'ienfd)en,  unb  einem 
SOfenfd)en,  ber  auö  @ott  unb  feinem  ©eifte  urfprünglic^  oon  einer 
l)eil.  Jungfrauen  ift  gebo()ren,  ober  (wie  eS  ^-pauluö  untcrfdjeibet) 
jwifc^en  einem  gleifd)e  ber  Sünben  unb  einem  anbcrn/  bao  wot)t 
in  bcr  ®leid)l)eit  beä  gleifd)ö  ber  ©ünb,  aber  bod^  nid^t  ein  ^Ui^ä) 
ber  ©ünben  war,  voie  benn  6l)rtftuö  ein  fold^  l)eilig  neu  glcifd^, 
aud)  üom  erjlen  Sßl\($  feineä  (ämpfängnuä  auö  SÄaria  ge|)abt  l)at. 
2(lfo  benn  mögen  fie  balb  finben,  ba^  (5l)riftuS  ein  göttlid^er  SKenfd)/ 
&iäv&Qb}noq,  ein  neuer  Ijimmlifc^er  SJJenfd^,  ein  9Kittler  unb  fons 
berlic^er  >^err  unb  ^eilanb  ifl.  Sarum  follen  fte  bebenden,  ia^ 
©Ott  ber  ailmädjtige  feinen  göttlid^en  Siati)  beim  a}ienfd)en,  ober 
beim  gleifc^e  unb  SÄenfd^werbcn ,  nid^t  auf  einen,  nod^  auf  einerlei 
SOlenfd^en  ober  2Cnfunft  beö  SJtenfd^enö,  fonber  auf  jwenc  unter? 
fcfecibne  9Jlenfc^en  fürgenommen  unb  geftellt  ^at.  2tuf  jween,  fag 
id),  beren  einer  irbifd),  ber  anber  f)immlifd)  war,  nid^t  alfo  t)imm= 
lifd),  ba^  ec  nid)t  ein  wal)re6  gleifd)  unb  SSlut  i)ab ,  nod)  auffem 
gteifd)  9}lariä  nidjt  fei)  erjcuget  unb  gebol)ren,  fonber  ^a^  er  üon 
i^r  neuer  l;immlifd)ev  göttlid)cr  Söeife  erzeuget ,  unb  in  it)r  fei) 
empfangen,  ^a^  fein  2(nfang  auö  ©ott  ijl  l)fr£ommen,  wie  eö  aud) 


106     mcxk  5)enobe.     2Cbfd;n.   1.     §B.   15 17—16 18. 

fere  <Sunte  getilgt  ^),  fei;  aber  alöbann  nadj  feiner  (ix^bi)ünQ 


bie  fSätet  ali'o  auägclegt  unb  oerflonben  f)a6en.  2(uö  weld^em  oUem 
—  mögen  fte  guten  Sefd^etb  f)aben,  baf  bev  ?5}?enfcl)  Sefiiö  S()nftuä 
Hein  Kreatur  obec  ©efd^öpf,  aud)  in  ben  Sagen  feineä  gleifrf)fö  nie 
geweft  ul.  Senn  [oUt  et  ein  Sreatiic  Ux)n ,  fo  miijjtö  ja  en^webec 
com  S3ateL-  obcv  oon  bec  5)}iuttec  f)eifommen :  nid)t  uom  föaUx, 
weil  ©Ott  bec  S3atcr  feiner  cvfd^affnen  Steatur,  al6  eveatur,  S}o= 
tei-,  fonbev  itjc  ©cl)öpfer:  iffc:  aud)  nid)t  oon  bev  SJJuttev,  benn  fte 
l)at  it)nen  nid)t  uermögen  ju  fdiaffen,  nod)  ha^  SÖefen  geben,  fo 
wenig  [te  auä  eigner  Äraft  f}ätt  möaen  fd)wangec  >.verben,  ob  [ie 
wofjt  t[)r  iungfrautid}eö  gteifd)  barju  bargcveid)t  Ijat,  bap  er 
9Renfd)  ifi  gcbo{)rcn:  xvoi)n  [oUt  benn  Sfjriftuä  ein  gefd)affne  Srea; 
tur,  unb  nid)t  Dielme{)r  ©otteä  natürlicher  etngebo^rner  ©oljn 
fei)n?»  2(uf  biefem  Sffiege  altein  glaubte  Sdjw.  bie  @tnl)cit  bei* 
göttlid}en  unb  men[d)tid)en  Statur  in  einer  ^erfon  begreifen  äu 
fönnen,  inbem  er  iie  geiröijnlidje  2fuffaffung,  nad)  n3eld)er  mani^eä 
allein  ber  menfc^lid)cn/  anbereS  oUein  ber  göttlidjen  9tatur  beigem 
legt  lüurbe,  für  9ie|lcrtaniömuä  erklärte i  »gl.  23on  ber  ©anjljeit 
Sl;rifti,  bcibe  im  ^<!eiben  unb  in  feiner  ^errlid^feit,  mit  Jiufbedrung 
unb  treuer  Sßarnung  an  alle  Sliripen,  ftd^  ä"  l;üten  für  ben  wieber; 
tjolten  Siejlorianifdien  3rrtt)um  ber  3l)eitung  beö  eingebornen  un; 
gcrtljeiligen  Soljneö  ©otteg  1542.  4.  unb  SafftanuS  öon  ber  S)lenfd^- 
werbung  (Stjrifti  wiber  ben  5le(toriani[d)en  Sci^t^um  ber  St)eiUing 
ßhrifli  4.  Dgl.  SrbEam  ©.  450.  —  Unbegreiflich  bleibt  freilid), 
wie  aus  bem  göttlichen  SßSefen  etwaä  2(nbereö  ate  üoUfommener 
©Ott  gezeugt  werben  fonnte,  unb  wie  baö  oon  ber  SKaria  jur  3eu= 
gung  beigetragene  nid^te  ßreatürUd^cö  gewefen  fepn  foU.  S)or; 
ner'ö  ©ntwicfelungägefd).  b.  ücf)re  o.  b.  ^erfon  S^rifti  S.  204. 
SSaur'ä  8el)re  o.  b.  Sreieinigfeit  unb  SUJcnfctiwerbung  ©ottcö  in 
iljrer  gefd;id)tl.  ©ntwicflung  III,  219. 
8)  eonfeffion  oon  3-  ©^r.  S^.  3.  (Ortl)obOic.  23üc^er  I,  28G) :  v2(tfo 
fagen  wir,  bap  (Sljrifiuö  Sefuö,  fo  er  unfer  93Iittter  unb  ^o()epries 
f!er  i\t,  ber  fei),  weldjer  feinen  Seib,  ja  ftd)  felbft,  jum  immer; 
wäl;renben  Opfer  aufgeopfert,  unä  n>:t  ©ott  oerfüljnct,  oom  cwi; 
gen  Sobe  gefreiet,  tie  Sünbc  mit  feinem  SSlute  abgewufc^eu,  unb 
berfelbigen  SJergebung,  aud)  bie  >:^eiligung  unb  ta^o  ewige  Zihcn 
buri^  feinen  btttern  Sob  i^ab  erworben,    ©oldjeä   l;at  bem  93iitt(er 


Xt)A.  6ap.  IV.  jtleineve^avteien.  §.  33.(Sd)WencffeIbev.    107 

(janj  in  bie  ®ott()eit  aufgenommen ,  fo  bap  anä)  fein  gleifd; 
gan^  burdfjgüttct  unb  bai  geworben  fet;,  \va§>  ©oft  fclbj!  fey : 
fo  bkibe  er  ewig  in  jwei  S^iaturen,  aber  feine  menfd)Hcl}e 
9?atur  fei;  gottliclj  9).    Tjfcfcr  regierenbe  ©nabenfonig  wivfc 


©otteö  iinb  bet  5}Zfnl"d)cn,  bcm  Ferren  5,  6f)i*  nad)  bem  5ffiiUm 
feineö  S3atcr6  w'öüen  Qebüijten,  n)eld)cö  aud)  alleine  ifjnen  auö  bev 
Sveatuccn  Oibnung  ju  t)cbin  mef)r  benn  genuij  wate.  9^ad)bcm 
ftd)  aber  biefer  SJlittlci;  unb  v^o(;epvie|ler  felbjl  für  iin6  i)at  aufcic^ 
üpfcct,  unb  buuc^  fdn  eigen  SSUit  einmal  in  Sancia,  b.  i.  in  bea 
^immel  felbft  xvax  eingegangen,  unb  eine  ewige  (gvtöfung  i)C[t  n- 
funben,  mittlet  ev  nun  weiter,  bag  gebadete  ©rföfung  unb  feine 
SßSo{)ltf)at,  ja  a\U?, ,  tüa6  er  in  [einer  Sifpenfation  burd)  ben  @c; 
fjorfam  beö  Äreujeö  unb  burd)  fein  l)eitig  Ceiben  ^(xt  erworben, 
unb  im  ^immet  ju  ber  S?ed()ten  diotteS  eingenommen,  aud)  nun 
burd)  if)n,  ja  in  if)m,  unb  ant  ilim  auf  unö  fomme,  unb  bei  un? 
ferm  "^erjen,  @eel  unb  ©ewiffen  jur  ewigen  ©etigJeit  tcerbe  ans 
gelegt.  ®eöf)alben  er  benn  üon  @ott  feinem  SJater  sum  ^aupt  ber 
©emeine,  weld)e  fein  ßeib  ijl,  gegeben,  auf  'i)a^  er  nit  aUeinc  ber 
fei),  weld^er  unfcr  23epö  hti  ©otte  Ijanblet,  unb  alleä  bei  iljm  er^ 
wirbet,  fonber  bcn  eingenommenen  9?eid)t()um  @otte6  aud)  felbft  in 
bie  ©lieber  feineö  ßeibcö  —  burd)  ben  {)eil.  ©eift  einfließe  unb  au6= 
t^eile,  \)a^  \ii  au6  feinem  geiftlii^en  (ginflujj  tt)ad)fe,  ftd)  näl)re  unb 
erijalten  werbe,  "ba^  eben  biefer  9}{ittler,  ber  SJJenfc^  ^t\n^  6()ri= 
ftuo,  weld)er  unö  SScrgebung  ber  ©iinben  f)at  erworben,  aud^  fold)e 
gebe,  unb  wir  in  itjm  l)aben  unb  empfangen.« 
9)  eonfeff.  0.  3-  Sl)r.  Sf).  1.  (Ortl)oboic.  S3üd)er  I,  125);  »i>^^  id) 
aber  gefd)rieben,  Sl;ri|luö  fe^  l)eut  in  ber  ©loria  !ein  Kreatur,  l)ab 
id)  bamit  wollen  anzeigen,  \)a^  er  aud)  nad)  feinem  i))tenfd)en  burd) 
bie  SJerflärung  unb  @rl)8|)ung  in  ©ott  unfec  >^err  unb  ©ott  fei) 
worben  (2fct.  2).  SRx^jt  ba^  er  je  ein  Srcatur  fei)  geweft,  fonber 
ba^  er  alles  woö  creatuvlid)er  2lrt,  @igcnfd)aft,  ober  biefcS  leibli^ 
d)cn  Sßefenö  an  feinem  ?i3^enfd)en  bort  befunben  0>a  er  ber  8eiblid)= 
feit  unb  aller  ©i'irftigfeit  um  unfer  Sföillcn  unterworfen) ,  ja  alle 
Sbiomata,  fo  bem  S'f'fd)  jeitlid)  anl)angen,  nu  burd)  ben  Sob  \j<xh 
abgelegt,  bagegen  aber  eine  üoUfommne  5)ieuig?eit,  Unfterblid)Eeit, 
unb  ba6  t)immtifd^c  SBcfen  burd)  bic  ©loria  ©otteö  fcineö  S3aterö 
angelegt,  unb  bamit  fei)  befleibet.    ?Jid)t  meine  id)ö  alfo,  bajj  fein 


108    maU  ^cvlobe.     2(bfcf)n.   I.     «B.  1517—1648. 

unmittelbar  in  ben  ^erjm  ber  9J?enfcben  bte  SBiebergeburt, 
inbem  er  jiä)  felbfl  benfelben  mittbeile,  mit  gleifcb  unb  Slut 
wie  mit  bem  ©ei|!e  in  benfelben  wo^ne  ^^) ,   unb  bie  wafjr; 


menfd^ltd)e  9?atuv,  8eib  u.  ©eet,  bvum  in  fotd)er  ©loria  abgetitgct 
unb  aufge^öret  ^ab,  —  al6  ob  bie  51iJfenfd)^eit  g^rifii  fei)  5ur  ©Otts 
i)eit  tt)orben,  ober  in  bie  @ottf)cit  fe^  oeriüanbelt,  rcie  mir  ©tlid^e 
unbiUig  julegen:  —  glaube  unb  benenne,  baf  (Si)t.  S-  aud^  nod^ 
t)eut  u.  enjig  ein  voa\)tiv  ganzer  SJJenfd)  mit  Seib,  glei[c^,  SSlut  u. 
©ebein  ift  in  l)immnfci^ec  Älart)eit  in  einem  unbegreiflidjen  8id)t  u. 
SßSefen:  eö  ijl  fein  9)lenfc^|)eit  gcänbcrt  ober  gewanbelt,  nid)t  oer? 
Eet)ret,  nod)  üer5ef)vet,  fonbec  genjanbelt  fprid^  id),  burd^  bie  ^imms 
lifd)e  ©loria  gebeffert^,  unb  mit  göttUd^em  5ieid)tl)um  geme()ret. 
(5()rtftu6  ift  nad^  feiner  50Zenfd^l)eit  in  iie  ^errlid)eit  beS  SBefenS 
©otteä  fommen^  barinnen  ganj  göttlid^  unb  geiftli^,  ja  na\i)  bem 
SßSefen  alleö  i)a^  Jüaö  ©Ott  njorben,  ia^  biefer  l)immlifd^e  SOienfd), 
unfer  ^ecr  unb  Äönig  ©IjriftuS,  burd)  fein  @rl)öl)ung  alle  göttliche 
Sbiomata  unb  ®igenfdf)oft  ©ottcö  fjat  erreid)t  unb  eingenommen, 
übet  gßttlid)e  SBer! ,  'tiat  l)immlifd)e  "iimt.  fSieid)  unb  SSermögen.« 
10)  ©enbbrief  o.  b.  Suftification  (Ortt)übor.  S3ü(^er  I,  484):  »Sn 
©umma,  wir  feinb  auö  ()eil.  ©d)rift  gewi^,  gottlob,  ba^  justifica- 
tio  ba  in  5^aulo  ein  ©ered^tmad^ung,  unb  justificare  gercd()t 
mad)en,  loie  aud^  jusiitia  Dei  ©otteö  ©erec^tigfeit  b.  i.  bie  ©ütc 
unb  gromfeit  beö  frommen  treuen  ©ottcS  aUba  l)eift,  meldje  er 
burd)  (S^riftum  im  ^etl.  ©eifte  feinen  2Cuöent)äl)lten  allbie  mittl)ei; 
let  burd)  bcn  ©lauben:  —  nad)bem  er  biefelb  unb  aU.e  l)immUfd)e 
©üter  in  6f)riftum  al6  in  ben  ©d^a^Eajlen  ber  ewigen  ©eligfeit 
l)at  gelegt,  in  quo  tota  plenitudo  diviniiatis  corporaliter  inha- 
bitai,  —  ba5  wir  eS  bei  ii)m  burd^  ben  ©lauben  foUcn  fud^en, 
wie  benn  (S^riftuö,  ber  regierenbe  ©nabenfönig,  fold^e  ®ered^tig= 
feit  ©otteö,  gromfeit.  Hebe,  ©iite  unb  ©ottfeligfeit  allliie  nad^ 
bem  sSJiaag  beö  ©laubenö  auögeu^t  in  alle  au6erwäf)lte  neu9ebol)rne 
^erjcn.  —  (§f)riftuö  follte  jlerben,  unb  unS  nad)  bem  Söillen  ©ots 
teö  feineö  SSatern,  and)  naä)  feinem  felbft  SQSillen  —  crlöfen,  unb 
fo  ta^  alleö  gefd^e^en,  foUt  er  alöbann  unö  ju  einem  aSerfü()ner, 
^eilanb  unb  @ered)tigEeit  fürgcfc^t  werben.  Unfev  ©eligfeit  foUte 
juoor  gans  auögerid)t  werben,  wir  foUtenö  glauben  (ba  fömmt  iie 
©nab  unb  (3abe  beö  f)eil.  ©eifte),   unb  im  ©lauben  an  beme,   ber 


Z\).  1. 6ap.  IV.  kleinere  Parteien.  §.33.  (Sd)tt)cncffetbcv.    1 09 
f)aftc  <Bpd{e  bcrfelbcn  fet),   wdä)e  im  2£benbmare  nur  ah^e-. 


für  iin§  gelitten,  aUeö  lebenbig  flnben,  unb  ita^r^aftig  unb  we^ent; 
tic^  cmpfa{)cn  jum  ewigen  Ccbcn.  ©o  nun  bie  ©clöfung  gefd)ehen, 
unb  Sefuö  6{)vifluö  mit  [einem  gteifd)  unb  SStut  in  alle  göttlid)e 
©loriQ  aufgenommen,  ja  gans  in  ®ott  ßcrfe^t,  gang  göttlid)  unb 
fjecclid)  ift  werben  j  fo  mad^t  er  unä  burd^  ben  ()cil.  ®n\t,  meid^en 
er  üom  SSatev  eingenommen  (Act.  2.)  gered)t.  ßr  erneuert  unfern 
©inn,  rciebergebierct  unS,  feiiget,  fpeilct  unb  t)eiliget  un6  in  ber 
einigfeit  beS  einigen  ewigen  2ßefen§  ®otteö.  Sßie  war  er  fonjl 
bie  s«at)rung,  ©peife  unb  ÄranE  unfer  ©eclen  (3o().  6.)/  wenn  er 
nit  unfer  ©erec^tigfeit  war?  Ö  feiig  feinb,  bie  nad)  fold^er  @e= 
redt)tigfeit  l)ungert  unb  biirftet!  ^atti).  5.  35al;er  get)ört  nun  baS 
für  je  (goangelium,  weld^eö  auö  ^aulo  an  jweien  Orten  ifl  auSge; 
jogen,  unb  lautet  alfo:  6f)riftug  ijl  geworben  um  unfer  ©ünben 
willen,  unb  ijt  aufgewecEt  um  unfer  ®ered)twcrbunge  willen  (3?öm. 
4.)/  auf  ^(^h  fo  wir  burd)  feine  ©nabe  gcrcd)t  gemad)t,  Srbcn 
wären  beg  ewigen  £cben6  nac^  ber  Hoffnung  (Sit.  3.).  SaS  ift  bie 
©umrna  unferö  d)riftlid)en  ©laubens  «  Siefe  ©erec^tigfeit  empfan* 
gen  wir  allein  burd)  ben  ©lauben  ol)ne  3utl)un  ber  SBerfe.  3(ber 
ber  gered)tmad)enbe  ©laube  ijt  (ScFanntnu6  unb  «Rec^enfdjaft  o.  b. 
.^auptpuncten  beö  djrifll.  ©laubcne,  £)rtl)oboic.  SSüc^ev  I,  8.)  »nicj^t 
ein  vernünftiger  aS?;at)n  ober  t)iftorifd)e  ffiercbung,  fonber  ein  ©abe 
Uä  i).  ©eiftö,  ia  im  ©runbe  ein  Sßefen  mit  beme  ber  iljn  fd^enEt 
ober  giebet:  er  ift  m  Icbenbige  empfinblidje  Äraft  beS  lebenbig; 
madjenben  ©otteö,  baburd)  bie  fersen  gcreiniget  unb  erneuert  wer; 
ben,  weld)er  ©laube  aud)  bie  ©eredjtigfcit  ©otteö,  Sl;ripum  3e= 
fum,  wal)rl)aftig,  wirSlid^  unb  empfinblid)  nac^  feiner  ?OlaJTe  mit 
ins  gläubige  ^erj  bringt.«  ©egen  bie  lutl)erifd)e  unb  fatboUfdje 
ße^rc  öon  ber  SRedjtfertigung  fprid)t  er  gpiftolare  I,  812:  »bie 
Sutl)erifd^en  f)aben  einen  t)ijtorifd5en  gl)riftum  ,  ben  fte  nad)  bem 
S5ud)ftaben  ernennen,  nad)  feinen  ©efd)id)ten,  Cel)re,  sQIiraEeln  unb 
3;t)aten,  nid)t  wie  er  t)cut  lebcnbig  ift  unb  wirft.  SBie  fte  aud^ 
einen  l)iftorifd)en  SSernunftglauben  unb  l)iftorifd)e  Suftiftcation  H- 
ben,  bie  fie  auf  promissiones ,  auf  bie  a3erl)ei{jungen,  unangcfe; 
t)en  weme  fte  jupenbig  fein,  —  grünben.  —  3f)re  justitia  ober 
@ered)tigfeit  ift  allein  Vergebung  ber  ©ünbcn  auöwenbig  auS 
©läuben,   wie  man  etwa  2lblü^   faufte,    unb   baf   unö   ©ott  um 


110     «Slcrte  ^eviobe.     ?(bfd;n.  I.     SS.   1517— 1618. 

bilbet  werbe  ")•    ^urcb  folcf)e  SBiebergeburt  werbe  ber  Wlmfd) 


6f)rt}li  mediatoris,  bc§  ?0?tttlerö  willen  bic  ©linb  ntd^t  wolle  ju= 
redE)nen.  2)a§  ifi,  ob  wir  fd^on  ©i'inber  fein,  unb  böfe  Silben 
bleiben,  fo  werben  wir  bod)  propter  fidem,  um  beä  ©laiibenö 
willen  in  (Sbi'iffnm  uon  @ott  für  geredjt  gehalten  unb  angenom- 
men, wie  fie  meinen,  aU  ob  ®ott  ju  «nö  im  Sterben  ober  am 
iüngften  Sag  fagen  würbe:  »fommt  tjer  \i)v  SBuben  in  Fimmel  um 
(Sbi'ifli  meineg  @o{)n6  willen  jc«  ®ott  f)ält  feinen  für  geredet,  in 
beme  gar  nii^tö  feiner  wefentli(^en  ©ereAtigfeit  ifl.  —  ^aäj  bem 
©tauben  unb  (ärfanfnif,  ba  man  allein  glaubt,  bag  (Sbrifiug  ha^ 
fei),  wag  bie  ©d^rift  uon  il^m  fagt,  wirb  niemanb  gerecht  nod^  feiig 
uor  ©otte;  fonfl  miifjten  alle  gercd)t  unb  feiig  fei)n,  bie  (5t)rijlum 
für  ibren  Srlöfer  unb  ©eligmad^er  nad)  bem  ^euqni^  ber  l^eit. 
©d)rift  b^ben  angenommen,  unb  (5l)riften  genennet  werben,  ©rum 
trad)ten  fo  wenig  8utf)erifd)e  nad)  red)tfd)affner  58u^e  unb  $8efferung 
beö  ?ebeng,  unb  wirb  atfo  bie  Heiligung  be§  ©eifieg,  iU  (Srneuwe? 
rung  beö  ©emüt^ä,  unb  bie  red)te  grommigfeit  in  Sbriflo,  wie 
aud)  bie  neuwe  ©eburt,  bie  guten  SBerf  unb  SSufe  öerbunfelt,  ba^ 
id)  nit  fage  gar  aufgebaben.  dagegen  fui^en  hai  ©egentbeil  (bie 
Äatl)olifen)  in  gemein  bie  grommigfeit  ober  ©erec^tigfeit  in  ifys 
ren  SßSerfen,  Applicationibus,  Zueignungen,  S3erbicnfl  unb  ©eres 
monien  fürnebmlid):  Christus  regnans  et  jiistificans,  ber  regie= 
renbe  gered)tmacl^enbe  Sb^-'if^uö  mu9  überall  iiaö  Stacbtraben  i)alUin. 
©te  wollen  (beebe  ^art)  ben  neuwen  5JJei'ifd)en ,  ber  nad)  ©otte  ge= 
fd)affen  ift  in  >:^eiligfeit  unb  ©eredittgfeit  ber  SBa^rbeit,  oom  alten 
nid)t  unterfd)etben,  nod)  bie  neuwe  Sreatur,  bie  in  (Si)vifto  ^e^u 
Bcr  ©Ott  allein  gilt  (@al.  6.),  nid)t  red)t  bebenfen ,  welci^eS  t>iet 
Srrtbum  gebieret «  2\t  in  bem  wiebergeborenen  5Renfd)en  bie  we= 
fentlid)e  göttlidje  ©ered)tigEcit,  fo  fd)eint  berfelbe  ol)nc  ®ünbe  fet)n 
äu  muffen ,  unb  biefc  Folgerung  wirb  ba^er  aud)  guerft  üon  glaciuö 
alö  ®d)wendfelbg  Cebre  aufgefleUt,  fpäter  aud^  in  ber  ©oncorbiens 
formet  (cap.  12.).  ©c^wencffelb  felbft  läugnet  wieberbolt  biefe  ^ot; 
gerung  ab:  aud)  bie  Sßiebergeborenen  follen  nod)  in  Vielem  nad^ 
bem  anbangenben  alten  ?CTcnfd}en  fünbigen,  erft  in  ber  Ttuferfiebung 
ber  Sobten  folten  fte  oollEommen  wiebergeboren  werben,  f.  '3)1  and! 
V,  I,  221.  erbEam  ©.  413.  2fnm. 
11)    SSefanntnuö    unb   3{ed)enfd^aft    ü.   b.   -^auptpuncten    beg   d)riftt. 


Zi).  I.  (^a\\  IV.  ^(eincrc Parteien.  §.  33.  (Sd)menrffelbci\    i  1 1 

Qeve(l)t  gemad^t,  unb  feiner  urfprünQlidjcn  SBcflimmung  gemafj 
bcv  Qottliöjen  9'?nfur  unb  beg  Qbttü(i)m  Söefcnä  t()cin)aft((j. 
©cl)n)encffclb   mußte  im  S-  1528  (Scl)tefien   uerlaffen  ''^), 


©(aubenö  (Ortf)obo?:.  S?iid)ci-  1 ,  16) :  3n  S3ejte{)ung  auf  bie  Saufe 
ifl  äiüeicrlei  SBaffer  5U  uiiterfrt)cibcn,  «nämltci^  ein  geiftlid),  öottlid) 
SBaffer  ber  ©naben,  ein  SSab  bcö  SBaffevö  im  SSSorte  beö  Cebenö 
(weldig  bcr  (;.  @ei(l  ift),  bamit  bev  Ijimmltfdje  ^ül)e))viefter  3cf"ö 
6f)r.  inncr(id)  bie  ©cel,  vg)erj  unb  ©ewiffcn  gur  Söergcbung  bev 
©ünben  tauft,  unb  ein  leiblid^  clementifd)  SBaffer,  tamit  ber  35ie: 
ner  äujjerlid)  ben  ßciO  ober  bog  lieu^ete  am  SJfenfdjen  auf  taä  7ir\: 
rufen  unb  25eEanntnuö  beS  StamenS  beö  Ferren  tauft.«  3ene  S?eis 
nigung  gefd^tcl^t  burd)  ben  ©tauben  an  baS  SStut  Qi)nfti.  »35aö 
SBaffcr  beö  ©acramentg  iüäfdjet  ben  Cetb,  unb  bebeutet  baä  wag  in 
bei*  @eel  gefdjiei)t,  iüeld)e  buvd)  ben  ©eift  trivb  gereintget.«  @ben 
fo  finb  in  SSejiebung  auf  ba^  9{aci^ttnaf)l  jweievlei  ©peifen  ju  uns 
terfd^ciben  (®.  18):  »nämltd}  ein  geifttid),  götttid^,  t)immtifdö 
S3rot,  ©peifc  unb  Äranf,  tt)eld}e§  ber  ßeib  (Si)vifti  für  unö  gegeben, 
unb  fein  f^iiliOi  Slut  ifi,  ba§  jur  SSergebung  ber  ©ünben  ift  »ers 
goiyen:  unb  ein  leiblid)  facramentlic^  SSrot  unb  Sranf,  fo  ber  ^erre 
SefuS  im  «Rad^tmal  ju  feinem  SBiebergebäd)tnuö  p  bred^en,  ju  effcn 
unb  ju  trtnfcn  fi'ir  feinem  2(6fd}etbe  ben  ©einen  t)at  befo{)ten.  ®a6 
erft  aSrot  giebt  allein  @f)riftuö  ber  ©o^n  be6  5)3?enfd)en  innerlid)  jur 
©pcife,  .Kraft  unb  9^af)rung  ber  d}rijtgläubigen  ©eele,  wie  er  foU 
djeö  jUüor  3ob.  6.  i)at  oerl^eifen,  weld)er  aud)  oon  ©Ott  bem  $ßater 
allein  barju  ip  befiegelt.  —  ®a6  anbcr  SSrot  ^eijjt  baä  SSrot  beö 
Ferren,  weld^eS  ber  Wiener  giebt,  ober  mit  ber  c^rijltl.  ©emeine 
brid)t  gum  Sßtebergebädjtnuö  beä  >g)erren.«  ®aä  innerlid}e  geijllici^e 
ßffen  foU  üorange{)en,  ta^  facramentlidje  äu^erlidje  ßffen  aber  nad)= 
folgen,  ©o  beftceitet  er  ©.  22  bie  (ut|)erifd)e  tüie  bie  jrainglifd)e 
Tfbenbmatöle^re,  befonberß  aber  (Spiftol.  I,  104.)  ben  bröternen 
Qi)xi^üä,  »ber  ftd^  mit  bem  irbifdjen  SBrote  will  vereinigen  ,  bap  er 
brunter,  brinnen  ober  bamit  möge  genoffen  werben.  Unfer  Sbripuö 
ift  f)eut  nid)t  mel)r  unter  ber  ©emalt  ber  ©iinber,  bap  iljn  hie 
©ottlofen  jur  ©peife  geniepen« 
12)  geben  unb  SßSirfen  6.  ©d)wenEfelb6  in  ©d^leften  1490—1528  üon 
2C.  SBadjler  in  ben  fd)lefifd)en  ^roDingialblättern  1833.  I,  119. 


112     S5icrfc  ^criobe.     2rbfcf)n.   1.     S5.  1517—1648. 

l)ielt  fid)  abwcd^felnb  in  (Strasburg,  ^fuggburg,  ©petjer  unb 
Ulm  cuf,  trat  fetner  ber  bejlebenben  Parteien  hei,  ödjtetc 
aber  unter  benfelben  bte  SSiebcrtaufer,  t)on  benen  50?and)e 
ibm  geifiig  üerwanbt  ttjaren,  am  meifJen  »3),  unb  fianb  lan; 
gere  ^Qit  nod)  in  einigem  SSernebmen  mit  ben  ©cbweijcrn. 
9'Zad)bem  er  aber  feine  eigentbümlicben  SD?einungen  üoüflanbis 
ger  auSgefprocben  'i)atk,  ergeugte  ftcl)  feit  1538  ein  Äampf, 
in  wetcbem  er  üon  aflen  Seiten,  befonberg  wegen  feineS  Qix^ 
tpcbianiSmuä,  angegriffen,  in  einer  unjdbligen  9)?enge  oon 
©treitfcbriften  '^)  jebem  2fngriffe  begegnete,   unb  in§befonbere 


13)  epiftotare  IT,  II,  307  ;  »Jitc  fßSifbevtäufec  finb  mit  be6f)alb  befto 
lieber,  ba^  fie  ftd^  um  göttliche  5Baf)rt}eit  etvoa^  me()r,  bcnn  oiele 
ber  @elet)rten  bekümmern.  SSScr  @ott  fudjt  im  (Srnfle,  ber  trirb 
if)n  finben.«  3ttbeffen  njorf  er  il)nen  boc^  aud}'öiele  5rrtf)ßmer  öor, 
namenttid)  i>ie  Ueberfc^a^ung  if)rer  Saufe  unb  ber  ©emeinfc^aft  mit 
iJjrer  ©emeinbe,  unb  fo  lehnte  er  ben  i^m  ijäufig  gemachten  23ors 
tüurf  ab,  baß  er  ein  f)eimlid^er  Sßiebertäufer  fei),  unb  beäiei)t  ftd^ 
barauf,  baß  bie  S3or|!ef)cr  ber  SBiebertäufer  ben  5f)rigen  öUen  SSers 
l?i)X  mit  if)m  bei  ©träfe  be§  SSanneö  »erboten  {)ätten,  Spift.  II, 
II,  1012.  »gl.  Ortf).  SSüc^er  I,  371  ff. 

14)  S5ie  in  ©d)malcalben  im  9J?ärj  1540  oerfammelten  (utf)er.  Z^ea 
logen  erließen  eine  üon  53lelaniiit()on  abgefaßte  Srflärung  de  Fran- 
cko  et  Schwenckfeldio  {Corp.  Ref.  III,  983),  in  ireldjer  beS 
le^tcrn  Cef)re,  humanitatem  Christi  post  glorificationem  non 
esse  creaturam  alö  impium  delirium  »ertrorfen  wirb.  Sine  an= 
bere  ebenfalls  oon  g)?elan(^tl)on  abgefaßte  ©rflärung  erließen  bie  in 
SQSormö  üerfammelten  Sljeologen  4.  Öct.  1557  befonber§  gegen 
®c{)»tienc!felb6  2el)re,  ba^  juerfl  bie  Jßergottung  gefd)e{)e,  barnad) 
ia^  äußerlidie  SBort  jur  Uebung  beö  äußerlichen  SO?enfd)en  fommc 
{Corp.  Ref.  IX,  324.).  -  ©altg  III,  968.  füf^rt  ©djirendffelbö 
©d)riften  in  dH"cnologifd^er  ^olge  auf,  unb  giebt  2fui'jüge  auö  il)s 
nen.  35ie  begonnene  ©ammlung  in  4  gotianten  umfaßt  faum  bie 
>:^älfte,  nämt.  I.  »S)er  crftc  S()eil  ber  d^rijtl.  ortl)oborifd)en  SSiidjer 
unb  ®d)rtften  beö  eblen  Jc  5JJann6  (5agp.  @d)trencffelbt,  1564. 
gol.  sine  loco  (entf)ätt  bie  bebeutenbfien  Sei^rfd^riften,  ein  gweiter 
Sljeil    ijl   nid;t    erfd^ienen).      II.    ßpiftolar  beS   eblen    k.    QaSp. 


ZJ).  I.  (5ap.  IV.  mdme  Parteien.  §.33.  ©(^wcncffclbcr.    1 1 3 

t)ie  6reaturlid)!ett  be§  SlfifflK^  ßfjnfJi  oI6  ben  fdjwerflm  afler 
Srrtl)ümer  befampfte.  Snbem  er  inbeffen  immer  jugleicij  tien 
l)b(i)\ien  SSertf)  ouf  bie  burd)  baö  6{)rifienff)um  ju  wirfenbe 
innere  Heiligung  legte '5);  fo  gewann  er  nic^t  nur  bie  2(d^; 
fung  me()rerer  gürf^en,  namentlid^  beg  ßanbgrafen  ^t)ilipp  x>. 
^eJTen,  beS  ß^urfurfJen  Soac^im  t>.  SSranbenburg,  fonbern 
oucb  unter  bem  fcbwabifcben  2(bel  unb  in  ©djrefien  2(nbangcr, 
welcbe  iid)  bie  äßefcnner  ber  ©lorie  ßljrijli  nannten.  Sm 
SQBürtembergifcben  erlagen  ftc  ben  feit  1558  gegen  fie  beginn 
nenben  S3erfolgungen  •6).     Sn  ©djlefien  unb  ber  £)berlauft§ 


®dt)tt)enc!felbt§,  ^rtftlid)  rcf)rt)afte  SOJifft'ocn  1566.  (boctcineUen  unb 
erbautirficn  Snf)alt6).  III  u.  IV.  ^et  jweite  Zi)eii  beö  (gptftolarS- 
foUtc  bie  @cnb[d^reiben  gpgen  bie  öict:  djriftt,  sg)au})tpartetfn  in  »ier 
S3ud)ei-n  enthalten:  eö  finb  aber  nur  ba6  erfie  S3ud^  oon  ber  ^apis 
fien  eef)r  unb  ©lauben,  unb  i>ai  groeite  S3ud^  oon  ber  8ut()erifd^cn 
8e:^r  unb  ©lauten ,  beibe  1570.  gol.  sine  loco  gebrucft,  baS  3te 
unb  4te  tßüä)  gegen  bie  3winglifc^en  unb  Sßiebertäufer  ftnb  ni(i)t 
erfd^ienen. 

15)  Spijtot.  II,  II,  683.  an  ben  ganbgrafcn  Wüpp:  »«Weine 
reblidje  SKeinung,  ©einreiben,  ©cunb  unb  ©taube  ijl  in  ©umma 
bal)in  gerid^tet,  ba^  wir  mai)xe  ßtjriften,  für  ©Ott  fromm,  geredet 
unb  [clig  möd^ten  »erben,  bap  mir  ©oft  ben  S3ater  unb  5.  (5^r. 
feinen  ®ol)n  (watjren  ©Ott  unb  SKenfd^)  als  unfern  ^crrn  im  l)eil. 
©eifie  rcc^t  lernten  ernennen,  wie  wir  auc^  beö  i/eil.  ©eiftel,  beö 
©eijleö  ber  ©nabcn  unb  bc6  9Jeid^tl)umö  ©otteö  in  unferm  «C^fJ^ä^w 
möd)ten  tljcilljaftig  werben  j  item  wie  wir  unfern  alten  2(bam  außs 
giet)en,  bie  eingefd^riebene  9JJalebei;un3  auölöfd^en,  unb  bogegen  eis 
nen  neuen  SiJJenfcljen  in  göttlicher  SSenebei)ung,  in  ^eiligfeit,  ©es 
red^tigEeit  unb  8Bal)rt)eit  gum  ewigen  Ceben  möd()ten  anjiel^en,  unb 
einmal,  wie  wir  für  ©Ott  ein  gut,  ftd^er,  fröljlidö  ©ewiflfen  crtans 
gen  unb  inS  Steiä)  ©otteS,  in  bie  t)immlifd^e  S3ürgerfd)uft  Sefu 
6t)rifti  immer  weiter  werfest  würben,  baf  wir  in  griebe,  Ciebe, 
©tnigfcit,  fo  in  (5l)rij!o  ift,  aufwad)fen  unb  in  aller  ©otteSfur(l)t 
leben  unb  wanbeln  möd)ten.« 

16)  ©d)nurrer'S  (Erläuterungen  ber  SBürtemberg.   ÄirdiensStefoc^ 
@  t  e  f  e  ( e  t'  g  .KirdOensefd^.  3i  fBi>.  2te  UUt)i.  8 


114     sßierfe  ^eriobc.     2rbfd)n.   1.     fS.  1517  —  1648. 

dauerten  fie  audj  md)  feinem  Sobe  (f  10.  2)ec.  1562  in 
Ulm)  fort  1'),  mußten  aber  ben  SSerfolgungen  feit  1718  ouä 
©djleften  meiflena  nad)  ber  £)berlauft^  vreicben  ^^),  unb  wens 
beten  ftd)  1730  gropentljeira  nad)  ^ennft;lt)anien.  Sn^i'"c() 
b.  ®rofe  Qah  enblicb  bem  geringen  SJefte  in  @4)(efien  SRelii 
gionSfrei^eit  ^9). 


mationö;  u.  ®elef)rten-@efd)id)te.    (Sübingen  1798)    S.  154.  256. 
erb f am  ©.  408. 

17)  ®m'6^nüd)  wirb  1561  a(§  SobeSjafjr  angegeben,  f.  bagcgen 
(Srbfam  ®.  411.  ©eine  2Cn^änger  btlbetcn  feine  georbnete  ®e= 
meinben,  [onbern  i)atten  bloö  6ont>cntiEet,  f.  ^ijl:.  S^ad^rid^t  üou 
^crrn  (5aSp.  ©cf)wenc!fetb  ».  Öfftng  (o.  b.  ^rebiger  2f.  ÄöpdPe). 
^ren^tau  1744.  ©.  181. 

18)  So'^fS«^  Sammlung  üon  alten  unb  neuen  tf)eolog.  Sad^en  1720. 
®.  494. 

19)  f.  tai  ©biet  ü.  8.  SKärs  1742  in  b.  ^ijl.  5«ad)rid}t  »on  ^errn 
(S.  ©d)Wencffelb  o.  Öffing  ©.  2. 


3»ncre  @efd;td;te  bec  cijangelif(f;eii  J\ird;eu. 


QhtStttIbuuä  beS  :Sel^i-ttegriffö  in  ben  eöangetiftä^en 

§.   34. 

erfte  ITuöbilbung   beö  Set)i()e9i-if fö   in  ber  Uttf)ct:i|'ct)en 

Ätrd)e. 

SO?,  ©oebet'ö  bic  religiöfe  @tgentf)umlid^fett  bcr  (utf)ertfd}en  unb  bec 
reform.  Äird^e,  SSonn  1837.  25.  ©c^cnfel'ä  baö  aSe[en  beö 
^ruteftantismuö  Qu6  ben  GueUen  beS  9{eformation6äettalterö  bar? 
gelleUt,  3  SSbe.  ©d)afi)auffn  1846—51. 

2ßte  alle  dcl)te  SftefürmationSbeflrebungen  in  ber  Äird)e 
i)on  bem  2(ugujliniömuö  ausgegangen  waren ,  wcUl)tx  ber 
SBerf^eiligfcit,  bem  ©runbDerberben  ber  Äircl;e,  gegenüber 
W  ü6nige  J^iüflofi'gfeit  be6  2)?enfcf)en  auäfpradi,  unb  baburc^ 
gur  S)emuti;,  bem  SBefen  aller  aci)ten  grommigf eit,  l)inleitete; 
fo  war  e§  aucb  tk  8el)re  be§  2luguflinug  üon  ber  SScrberbts 
l^dt  ber  menfdjlicljen  Sf^atur,  unb  üon  ber  alleinigen  Sicttung 
ber  5i)?enfd;en  burc^  bte  güttlid)e  ®nabe  burd)  6l)rifium,  üon 
n)elcl)er  bie  Steformatoren  be§  fecl)g5el)nten  Sal)rl)unbertg  aufä 
ticffle  burcl)brungen  waren,  unb  welclje  fte  taljev  aufö  (ebens 
bigjle  gcltenb  machten. 

8* 


116    SSiertc  ^eriobc.    llb\d)n.  1.     5».  1517—1648. 

ßut^er  fd)lo§  fid)  baburd[)  nod)  enger  a(ä  ^(ugujiinuö 
on  bcn  ^aulu6  an,  ba^  er,  weil  aud)  bie  ©eredjtigfeit  be§ 
dvtüüijlUn  al6  unöollfommen  cor  @ott  nidjt  befleljen  fann, 
mit  9'?ad)brucf  (el)rte,  ba^  bie  SfJedjtfertigung  be§  9)?enfd)cn 
üor  ©Ott  bloö  eine  ©eredfjterHdrung  um  be§  S3erbienfte§ 
Qi)xi\ii  wiQen  fep,  tt)e(d)e  aliein  burd)  ben  ©lauben  an  biefe§ 
SSerbienfl  of)ne  aüe  SBerfe  gewonnen  werbe  i).     ^ie  fittlic^en 


1)  ^(ugsburg.  ßonfeff.  Sf).  1.  2(tt.  4:  SBeiter  »icb  fletc()tt,  baf 
rote  Vergebung  ber  ©unbe  unb  ©ercdjtigfeit  für  ©ott  nit  erlangen 
tnugen  burc^  unfcr  SSerbienft,  SßerE  unb  ®cnugtt)uen,  fonber  ba§ 
wir  Vergebung  ber  ©unbe  befummen  unb  oor  ®ott  geredet  werben 
aus  ©naben  um  (5t)rt|iuS  jüiUen  burd)  ben  ©lauben,  fo  rcir  glaus 
ben,  ia^  Sf)rirtuä  für  unä  gelitten  f)at,  unb  baf  unö  um  feinet« 
willen  bie  ©unbe  oergcben  ,  ©eredjtigfeit  unb  ewigö  Ceben  gefdienEt 
wirb:  bann  biefen  ©lauben  will  ©ott  für  ©erec^tigfeit  für  i^me 
I)alten  unb  jured)nen,  wie  ®ant  ^Paul  fagt  ju  SRomern  am  3  u.  4. 
Melanchthon  ad  J.  Brentium  1531  {Corp.  Ref.  II,  501);  De 
fide  teneo  quid  te  exerceat.  Tu  adhuc  haeres  in  Augustini 
imaginatione ,  qui  eo  pervenit,  ut  neget  rationis  justitiam 
coram  Deo  repuiari  pro  justitia;  et  recte  sentit.  Deinde 
imaginatur,  nos  justos  reputari  propter  hanc  impletionem  le- 
gis, quam  efficit  in  nobis  Spiritus  sanctus.  Sic  tu  imagina- 
ris,  fide  justificari  homines,  quia  fide  accipiamus  Spiritum 
sanctum,  ut  postea  justi  esse  possimus  impleiione  legis, 
quam  efficit  Spiritus  sanctus.  Haec  imaginaiio  collocajt  justi- 
tiam in  nostra  irapletione,  in  nostra  munditie  seu  perfectione, 
etsi  fidem  sequi  debet  haec  renovatio.  Sed  tu  rejice  oculos 
ab  isla  renovatione  et  a  lege  in  totum  ad  promissionem  et 
Christum,  et  sentias,  quod  propter  Christum  justi,  hoc  est 
accepti  coram  Deo  simus  et  pacem  conscientiae  inveniamus, 
et  non  propter  illam  renovationem.  Nam  haec  ipsa  noviias 
non  sufficit.  Ideo  sola  fide  sumus  justi,  non  quia  sit  radix, 
ut  tu  scribis,  sed  quia  apprehendit  Christum,  propter  quem 
sumus  accepti:  qualis  sit  illa  novitas ,  etsi  necessaiio  sequi 
debet,  sed  non  pacificat  conscientiam.  Ideo  non  dilectio, 
quae  est  impletio  legis,    justificat,   sed  sola  fides,    non  quia 


Zl)M.  e.I.  glittet:.  8ef)renttt)idectun9.  §.34.  2utr)cr.     117 

SSerF)5rtntf]"e    !5nnc   jwar  ber  Wlenfd)  burc^  feine  SSernunft 
erfennen  unb  beurt^eilen  2) ,  aber  nidjt  beffern  3) :  crfl  burcf) 


est  perfectio  quaedam  in  nobis,  sed  tantum  quia  apprehendit 
Christum:  justi  stimus  non  propter  dilectionem,  non  propter 
legis  impletionem,  non  propter  novitatem  nostram ,  etsi  sint 
dona  Spiritus  sancti,  sed  propter  Christum,  et  hunc  tantum 
fide  apprehendimus.  Augustinus  non  satisfacit  Pauli  senten- 
tiae ,  etsi  propius  accedit  quam  Scholastici.  Et  ego  cito  Au- 
gustinum  tanquam  prorsus  o/ii6tiJ7]q>ov  propter  publicam  de  eo 
persuasionem,  cum  tarnen  non  satis  expiicet  fidei  justitiam. 
Crede  mihi,  mi  Brenti,  magna  et  obscura  controversia  est  de 
justitia  fidei,  quam  tamen  ita  recte  intelliges,  si  in  totum 
removeris  oculos  a  lege  et  imaginatione  Augustini  de  imple- 
tione  legis,  et  defixeris  animum  prorsus  in  gratuita  promis- 
sione,  ut  sentias ,  quod  propter  promissionem  et  propter 
Christum  justi  h.  e.  accepti  sumus,  et  pacem  inveniamus, 
Haec  sententia  est  vera,  et  illustrat  gratiam  Christi,  et  miri- 
fice  erigit  conscientias.  —  Quando  haberet  conscienlia  pacem 
et  certam  spem,  si  deberet  sentire,  quod  tunc  demum  justi 
reputemur,  cum  illa  novitas  in  nobis  perfecta  esset?  Quid 
hoc  est  aliud  quam  ex  lege,  non  ex  promissione  gratuita 
justificari?  2utt)erö  9lad)fcl)i:tft :  Et  ego  soleo,  mi  Brenti,  ut 
hanc  rem  melius  capiam,  sie  imaginari,  quasi  nulla  sit  in 
corde  meo  qualitas,  quae  fides  vel  Caritas  vocetur,  sed  in 
loco  ipsorum  pono  ipsum  Christum  et  dico:  haec  est  justitia 
mea;  ipse  est  qualitas  et  formalis,  ut  vocant,  justitia  mea,  ut 
sie  me  liberem  ab  iniuitu  legis  et  operum^  imo  et  ab  intuitu 
objectivi  islius  Christi,  qui  vel  doctor  vel  donator  intelligi- 
turj  sed  volo  ipsum  mihi  esse  donum  et  doctrinam  per  se, 
ut  omnia  in  ipso  habeam.  SSrentiuö  ern>ibert  bacauf  5.  Sul- 
(p.  510):  didici  vobis  doctoribus  non  solum  recte  sentire,  ve- 
rum etiam  recte  loqui. 
2)  Sn  33eäief)un9  auf  fotd^e  aSert)ältnifTe  beruft  fiel)  8utf)ec  oft  auf 
bie  Söcrnunft,  auf  $8evnunft  unb  gemeinen  ©inn,  auf  gutes  &es 
wiffen  unb  veblid)e  SSernunft,  auf  iai  natürtidjc  ©efeg,  f.  ■iQas 
gen' 6  35eutfd^(anb§  9Sert)ättnifTe  im  SKeformatiünöseitatter  II,  400. 
404.  406:  bagegcn  rceifet  et  bie  SSernunft  aufö  prtefte  jurütf,  wo 


118     a5ierte  ^eriobe.     lib\d)n.   1.     «ß.   1517—1648. 

jene  Sled^tfertigung  trete  er  in  eine  innigere  @emeinfd)aft 
mit  ©utt,  unb  werbe  mit  ber  ^iehc  ^u  ©Ott  erfüllt,  welclje 
nÜein  ii)n  innerlid()  ):)dÜQen,  unb  n)a^rf)aft  gute  SBerfe  i)eri 
borbringen  fonne  M-    2(ucl^   tie  2(ugujlinifd[)e  ^rdbeflinationö- 

fie  über  poft'tiue  Offenbarunggle^ren  urtf)eilen  will,  j.  35.  SßSibev 
bie  I;tmmlifd^en  ^ropfjeten.  Sf).  2.  1525.  (SBald)  XX,  280): 
»2tbeu  >üenn  man  al[o  mit  unferm  ©lauben  will  ixmQe^in,  ba^  wix 
unfern  Sünifel  juoor  in  bie  @ct)rift  tragen,  unb  barnad)  biefelbige 
nad)  unferm  ©inn  lenfen,  unb  allein  barauf  fel)en,  was  bem  ^0= 
bei  unb  gemeinen  S)ünfel  eben  iji,  fo  tüirb  fein  2trtifel  beS  ®lau- 
benö  bleiben.  2)enn  eg  ifl  feiner,  ber  nic!^t  über  SSernunft  fet)  üon 
©Ott  geflellet  in  ber  Schrift.«  ©.  309:  »^infürber  lehret  er 
((Sarlftabt)  unä,  rcaö  grau  ^ulba,  bie  natürlid^c  SSernunft  ju  bie? 
fen  ©adjen  fagt :  gerabe  alö  wüften  wir  nic^t,  ia^  bie  SSernunft 
beö  Seufelä  ^ure  ifi,  unb  nicbtö  fann  benn  läfiercn  unb  fd^änben 
alles  was  @ott  rebt  unb  tf)ut.« 

3)  Sn  ben  (Sd)malcalb.  2frtiEeln  1537.  Sl).  3.  2(rt.  l.  werben 
als  l)eibnifd}e  8el)re  verworfen:  »ha^  nad)  bem  @rbfal  2tbä  bcö 
?!)ienfd)en  natürliche  Äräftc  finb  ganj  unb  unoerberbt  blieben.  Unb 
ber  SJZenfd}  i)ahe  oon  5Ratur  eine  red)te  Vernunft  unb  guten  SSSillen, 
wie  bie  ^l)ilüfopf)i  fold^eS  lehren.  Stem,  ta^  ber  S}Jcnfc^  l)abe 
einen  freien  SSillen  guts  ju  ti)nn  unb  böfeS  ^u  laffen,  unb  wie 
berum  guts  gu  laffen  unb  böfes  ju  tl)un.  Stern  ba^  ber  9}?enfd) 
müge  auS  natürlid^cn  Gräften  alle  ©ebot  ©otteS  ttjun  unb  f)alten. 
3tem,  er  müge  auä  natürlid^en  Gräften  ©Ott  lieben  über  aUiä  unb 
feinen  9'läl)efien  als  ftc^  felbs.  3tcm  /  wenn  ein  55}?enfcl^  tljut,  fo 
oiel  an  iljm  ifl,  fo  giebt  i^m  ©ott  gewi^ltd^  feine  ©nabe.« 

4)  L.  ad  Spalatinum  1516  (be  Sßette  I,  40):  Non  enim,  ut  Ari- 
sioteles  putat,  justa  agendo  justi  efticimur,  nisi  simulatorie; 
sed  justi  (ut  sie  dixerim)  fiendo  et  essendo  operamur  justa: 
pri'us  necesse  est  personam  esse  mutatam,  deinde  opera:  prior 
placet  Abel,  quam  munera  ejus.  Saffelbe  auSfül)rlid)er:  (Sermon 
u.  b.  Srcil)eit  eines  (Sl)riftenmenfd)en  1520  (Slßald)  XIX,  1225). 
LutK  comm.  in  epist.  ad  Gal.  1535  ad  Gat,  2 ,  16  ( Opp.  Jen. 
T.  IV.  f.  43  verso):  Fides  christiana  non  est  otiosa  qualitas 
vel  vacua  siliqua  in  corde,  quae  possit  existere  in  peccato 
tnortaH ,    donec   Caritas  accedat  et   eam   vivificetj    sed   si   est 


ZI).  II.  6.  I.  iüt\)cv.  M)ventmmimQ.  §.31.  gutl)cr.     119 
Iclire  genügte  8utlE)ern  nidjt,    wenn  er  für   fetn  t)emutf)igcö 


vera  fides,  est  quaedam  certa  fiducia  cordis  et  firmus  assen- 
sus,  quo  Christus  appiehenditur.  Ita  ut  Christus  sit  objectum 
fidei,  imo  non  objectum,  sed ,  ut  sie  dicam ,  in  ipsa  fide 
Christus  adest.  Fides  ergo  est  cognitio  quaedam  vel  tenebra, 
quae  nihil  videt,  et  tarnen  in  istis  tenebris  Christus  fide  ap- 
prehensus  sedet,  sicut  Deus  in  Sinai  et  in  templo  sedebat 
in  medio  tenebrarum.  —  Justißcat  ergo  fides,  quia  appre- 
liendit  et  possidet  istum  thesaurum,  scilicet  Christum,  prae- 
sentem.  fol.  44  verso:  Fides  apprehendit  Christum,  et  habet 
eum  praesentem ,  inciusumque  tenet ,  ut  annulus  gemmam, 
Et  qui  luerit  inventus  hac  fiducia  apprehensi  Christi  in  corde. 
ilium  reputat  Deus  justum.  Haec  ratio  est  et  meritum ,  quo 
pervenimus  ad  remissionem  peccatorum  et  justitiam.  Quia 
credis,  inquit  Deus,  in  me,  et  fides  tua  apprehendit  Chri~ 
stum ,  quem  tibi  donavi ,  ut  esset  mediator  et  pontifex  tuus, 
ideo  sis  justus.  Itaque  Deus  acceptat  seu  reputat  nos  justos 
solum  propter  fidem  in  Christum.  Et  valde  necessaria  est 
acceptaiio  seu  repuiatio :  primum,  quia  nondum  sumus  per- 
l'ecte  justi ,  sed  in  hac  vita  haeret  adhuc  peccatum  in  carne: 
hoc  reliquura  in  carne  peccatum  purgat  in  nobis  Deus:  deinde 
relinquimur  etiam  quandoque  a  Spiritu  sancto,  et  labimur  in 
peccata,  ut  Petrus,  David  et  alii  Sancti.  Habemus  tamen 
semper  regressum  ad  istum  ariiculum,  quod  peccata  nostra 
tecta  sint,  quodque  Deus  ea  non  velit  nobis  imputare,  Psalm. 
32  et  Rom.  4.  —  Postquam  fidem  in  Christum  sie  docuimus, 
docemus  etiam  de  bonis  operibus.  Quia  apprehendisti  fide 
Christum,  per  quem  justus  es,  incipe  nunc  bene  operari,  di- 
lige  Deum  et  proximum,  invoca,  gratias  age,  praedica,  lauda, 
confitere  Deum,  benelac  et  servi  proximo,  lac  officium  tuuni. 
Haec  vere  sunt  bona  opera,  quae  Huunt  ex  ista  fide  et  hila- 
ritale  cordis  concepta,  quod  gratis  habemus  remissionem  pec- 
catorum per  Christum,  ad  v.  20  fol.  55  verso:  Quare  fides 
pure  est  docenda,  quod  scilicet  per  eam  sie  conglutineris 
Christo,  ut  ex  te  et  ipso  fiat  quasi  una  persona,  quae  non 
possit  segregari,  sed  perpetuo  adhaerescat  ei,  ut  cum  fiducia 
dicere  possis:  ego   sum  Christus  h.  e.  Christi  justilia,   victo- 


120     SSiertc  5)enobe.     2rbfc^n.   1.     SS.  1517—1648. 

©eful^l  einer  unbebingten  ^(bfidngigfeit  üon  ®ott  ben  entf:pre= 


ria,  vita  etc.  est  mea;  et  vieissim  Christus  dicat:  ego  sum 
ille  peccator,  h.  e.  ejus  peccata,  mors  etc.  sunt  mea.  fol.  56. 
verso :  Ex  his  intelligi  potest,  unde  veniat  iila  aliena  et  spi- 
ritualis  vita,  quam  animalis  homo  non  percipit.  —  Quia  illa 
vita  est  in  corde  per  Adem,  ubi  extincta  carne  regnat  Chri- 
stus cum  suo  Spiritu  sancto,  qui  jam  videt,  audit,  loquitur, 
operatur,  patitur  et  simpliciter  omnia  agit  in  ipso,  etiamsi 
caro  reluctetur.  Breviter,  ista  vita  non  est  carnis,  licet  sit 
in  carne,  sed  Christi  tilii  Dei,  quem  fide  possidet  Chrisiia- 
nus.  2rugö().  Sonf.  Zi).  l.  Hvt.  20:  »2)er  ©taub  ergreift  aU: 
geit  allein  @nab  u.  SSergebung  ber  ©unbe,  u.  bierceil  butä)  ben 
©tauben  bec  tjetttg  @ei|i  geben  wirb,  fo  rcirb  aud)  bag  ^erj  gc= 
fi^tcft  gute  SSerE  ju  tf)un.  S)ann  äuoorn  bteweit  eS  ot>n  ben  Ijeif. 
©eift  ift,  fo  ifl  CS  ju  fc^wad)  ^  barju  \\i  eS  inö  Seufels  ©ewalt. — 
S)erl)alb  ift  bie  Cei)re  öom  ©tauben  nid)t  ju  fd^elten,  ba^  fte  gute 
SBer!  oerbiete,  fonber  üiel  me[)er  ya  rutjmen,  tia^  fie  lebre  gute 
Sßerf  3U  tt)un,  u.  ^lilf  anbiete,  voie  man  ju  guten  SGSerEen  foni; 
men  muge.  £)ann  aupec  bem  ©tauben  u.  Qufert)atb  S()rifto  ift 
ntenfdjtidje  Statur  u.  SBermugen  oiel  ju  fdgwadj,  gute  SBerf  ju 
t^un,  ©Ott  onjurufen,  ©ebulb  ju  haben  im  ßeiben,  ben  9lärf)ftcn 
lieben,  befotjlne  2femter  fteifig  auijuridjten,  get)crfam  ju  fepn, 
bofe  2u(i  ju  tneiben:  fold^e  t)üd)e  u.  red}te  SBerf  mugen  nit  ges 
fd)e^en  ot)n  bie  ^ütf  (5t)rij!i,  trie  er  fetbs  fprid^t  Sot)ann.  15:  O^n 
mid^  funnt  it)r  nici^ts  ttjun.«  2iuglegung  ber  Iften  (äpifl. 
^etrt.  1523  ju  1,  17.  (SBald)  IX,  672):  »Sa^  nun  Ijier  bec 
2fpoflel  faget,  ba^  &ott  nad)  ben  SBerfon  rid)tet,  ift  aud^  ma^v: 
abet  bafür  foU  manS  getüi^tid)  tjatten,  wo  ber  ©taube  nid^t  ift, 
ba^  ba  aud)  !ein  gut  3Berf  Eönne  fei)nj  unb  rcieberum  ba^  ba  fein 
©taube  fep,  wo  nid^t  gute  SBerle  ft'nb.  Sarum  fdjteu^t  er  ben 
©tauben  u.  gute  SBerfe  jufammen,  ba^  atfo  in  ben  beyfaen  bie 
©umma  be§  ganjen  d^rifttic^en  8eben6  (let)e.  SBie  bu  nun  lebeji, 
fo  tt?irö  eg  bir  get)en,  barnac^  wirb  bid)  ©Ott  vidjten.  Sarum,  ob 
un§  ©Ott  n?ol  nad)  ben  SBeiEen  richtet,  fo  bleibet  bcnnod^  baä 
\val)t,  ba^  bie  SBerte  allein  grüßte  ftnb  beS  SSaumS,  bei  n)eld()en 
man  ftel)et,  wo  ©taube  ober  Unglaube  ift:  bacum  wirb  bic^  ©ott 
auö  ben  SßSejjfen  urtt)eflen  unb  ubetjcugen,  baf  bu  gegläubet  ober 


Sf).  II.  6.1.  2utr;er.  M;rcntn)i(fclun9.  §.  31.  Sutf;ec.     121 

djenbcn   fpeculafiücn  2(u6t»rucf  fud^tc^):    wie  er  aber  über; 
f)aupt  auf  bem  religiofen  (^ihkU  ber  ©peculation  abgeneigt 


nid)t  gegläubct  ()aft.«  23qt.  3ol).  S3rtcfmanö  Unterrid^t  u.  ©rs 
inaf)nun9  an  bie  djrtjll.  ®cniein  ju  Cottbus  J523,  mitgetfjcilt  o. 
D.  Comma^fcl)  in  $)ticbner'ö  ^eit\ä)V.  f.  b.  fjtft.  3:t)eol.  III,  507. 
Iffite  cö  ßuttjevn  um  eine  ftttlidje  ©rneiierung  beS  Snnern  ju  tf)un 
ttjai'/  f.  dzsp.  //i.  contra  Antinomos  1528,  T.  I.  Jen.  fol.  519; 
1.  Poenitentia  Papistanim,  Turcarum,  Judaeorum  et  omnium 
infidelium  et  hypocritarum  est  per  omnia  similis.  2.  Ea  est 
de  aliquo  vel  aliqnibus  peccatis  actualibus  dolere  et  satisfa- 
cere,  pos(ea  esse  securum  de  aliis  peccatis  seu  originali  pec- 
cato.  3.  Haec  autem  poenitentia  eorum  est  particularis  et 
temporalis,  tantnm  de  aliquibiis  peccatis,  et  in  aliqua  parte 
vilae.  4.  Cogimtiir  ita  sentire,  qui  peccatum  originale  pror- 
sus  non  inteiiigunt  corriiptionem  et  perditionem  esse  totius 
natiirae.  5.  Poenitentia  fidelium  in  Christo  est  ultra  peccata 
actnalia,  perpeiua,  et  usque  ad  mortem  per  toiam  vitam. 
6.  Quia  ipsorum  est,  morbum  seu  peccatum  naturae  detestari 
et  odisse  usque  ad  finem.  7.  Recte  enim  Christus  dicit  Omni- 
bus suis:  poenileuiimn  agile,  totam  scilicet  vitam  suorum  vo- 
lens  esse  poenitentiam.  9.  Quare  omnia  opera  post  justilica- 
tionem  sunt  aliud  nihil  quam  poenitentia  seu  bonum  proposi- 
tum  contra  peccatum.  10.  Nihil  aliud  enim  agitur,  quam  ut 
peccatum  per  legem  ostensum  et  in  Christo  remissum  ex- 
purgetur. 
5)  S3gl.  inöbef.  L.  de  servo  arbitrio  ad  D.  Erasmum.  Roterod. 
1525  (ügl.  im\).  I.  §.  3.  not.  15).  3-  33.  T.  Jen.  III.  f.  165: 
Est  itaque  et  hoc  inprimis  necessarium  et  salutare  Christiane 
nosse,  quod  Deus  nihil  praescit  contingenter,  sed  quod  omnia 
incommulabili  et  aeterna  infallibiiique  voluntate  et  praevidet, 
et  proponit,  et  facit.  Hoc  fulmine  sternitur  et  conteritur 
penitus  liberum  arbitrinm.  —  Ex  quo  sequitur  irrefragabili- 
ter:  omnia  quae  lacimus,  etsi  nobis  videntur  mutabiliter  et 
contingenter  fieri  et  fiant,  —  revera  tarnen  fiunt  necessario  et 
immutabiliier,  si  Dei  voluniatem  spectes.  —  Optarim  sane 
aliud  melius  vocabulum  dari  in  hac  disputaiione,  quam  hoc 
usitatum  necessitas ,  quod  non  recte  dicitur,   neque  de  divina 


122     58iei1c  ^ei-iobe.     2(bfc^n.   I.     3$.   1517— 1618. 

war  6),    fo   wollte  er  oudj  über   tiefe  S^iefen  ber  ®ottI)eit 


neque  humana  voluntate.  —  Voluntas  enim  sive  divina  sive 
humana  nuUa  coactione,  sed  mere  lubentia  vel  cnpiditate 
quasi  vere  libera  facit  quod  facit ,  sive  bonum  sive  malutn. 
Sed  tarnen  immutabilis  et  infallibilis  est  voluntas  Dei,  quae 
nostram  voluntatem  mutabilcm  gubernat,  fol.  198  verso:  Pri- 
mum  ,  etiam  ratio  et  diatribe  concedit,  Deum  omnia  in  Omni- 
bus operari ,  ac  sine  ipso  nihil  fieri  nee  efficax  esse.  — 
'^uando  ergo  Deus  omnia  in  omnibus  movet  et  agit,  necessa- 
no  movet  etiam  et  agit  in  Satano  et  impio.  Agit  autem  in 
illis  taliter,  quales  illi  sunt,  et  quales  invenit,  h.  e.  cum  illi 
sint  aveisi  et  mali,  et  rapiantur  motu  illo  divinae  omnipoten- 
tiae,  non  nisi  aversa  et  mala  faciunt.  —  Hie  vides,  Deus 
cum  in  malis  et  per  malos  operatur,  mala  quidem  fieri; 
Deum  tarnen  non  posse  male  facere,  licet  mala  per  malos  la- 
ciat,  quia  ipse  bonus  male  facere  non  potest,  malis  tarnen 
instrumeniis  utitur,  quae  raptum  et  motum  potentiae  suae  non 
possunt  evadere.  cf.  Jul.  Müller  Lutheri  de  praedestinatione 
et  libero  arbitrio  doctrina.  Gottingae  1832.  4.  S3er[d)iebene  Uvs 
tf)cile  ter  [päteven  lutfier»  3:f)eologcn  über  biefe  2et)re  Cut()er§  f. 
2Sald)'6  einleituns  äu  Sf).  18.  o.  Suti)er6  ©divtften  ®.  129. 
©intge  erfannten  \^xi  Uebeceinjlimmung  mit  Salötn  an,  fo  6^9= 
träuS  (f.  unten  §.  42.  not.  4)  unb  ealtyti  bie  meiften  flreng  oi:tt)o? 
bo]cen,  j.  S3.  Saloö  unb  Söfd^er,  ernannten  mand^eS  Jfnfiöftge  an, 
fudjtcn  eö  aber  ju  entfd)Ulbigen  u.  be[onberä  jebe  Uebereinftimmung 
8utt)erö  mit  galoin  abäu«>et)ren;  ©tnige  enbltd^  fud)ten  burd)  @r= 
ftärung  biefe  ©djrift  mit  ber  Ortfjoborie  ju  öer[ö()nen,  fo  aud^ 
9iubelbad)'6  ^Reformation  ©.  279. 
(j)  ÄirdienpofliHe  jum  Sonntag  ber  ^.  Sreifaltigfeit  (2!Sa(d)  XI, 
1548):  »gJlan  begebet  f)eute  \iO.^  gefl  ber  (jett.  Sreifaltigfeit,  irel^ 
üjii  lüir  aud)  ein  iüenig  muffen  rüf)ren,  \}a'^  rcirS  ntd^t  umfonft 
feiern:  wiejüol  man  biefen  9lamen  SreifalttgEeit  nirgeub  finbet  in 
ber  ©c^rift,  fonbern  bie  SKenfcl^en  f)aben  il)n  n't)ad)t  unb  erfunbcn. 
Sarum  lautet  eö  jumal  falt,  unb  uiet  beffer  fpräd^e  man  ®ott, 
bcnn  bie  Sreifattigfeit.  —  Sie  ^ot)en  ©deuten  f)aben  mand)erlei 
Disiinctiones,  Sräume  unb  @rbid}tung  erfunbcn,  bamit  fte  i;abcn 
tüoUcn  anseigen  bie  {jeit.  2)rcifaltigfeit,  unb  finb  barüber  i\x  Starren 


SI).!!.  6.1.  Sut^er.  ßeljrentmicfetung.  §.34.  gut()ei'.     123 
nidjt  gegrübelt  Ijaben').    ^logegen  madjte  er  bie  2e|)re  oon 


»oocben.  25afum  wollen  wir  auä  bev  Sdjrift  citct  ©priidje  x\e1)mei\, 
bamit  wir  faffen  unb  befdjlic^cn  wollen  bie  @ottl)eit  ßljrtfii.«  Ra- 
tiottis  Latomianae  Lutherana  confulatio  J521  {Tom.  Jen.  II. 
fol.  407):  Noc  est  quod  mihi  homousion  illud  objectes  adver- 
sus  Arianes  reteptum.  Non  fuit  receptum  a  multis,  iisque 
praeclaiissiniis,  quod  et  Hieronymus  optavit  aboleri.  —  Quod 
si  odit  anima  mea  vocem  homousion,  et  nolim  ea  uti ,  non 
ero  haereticus.  Qiiis  enim  me  coget  uti ,  modo  rem  teneam, 
quae  in  concilio  per  Scripturas  definita  est?  Melanchthonis 
loci  communes  verum  theologicarum  ed.  L52I.  A.  IV  :  In  his 
(locis)  nt  quidam  prorsus  incomprehensibiles  sunt,  ita  rursus 
sunt  quidam  ,  quos  universo  vulgo  Christianorum  compertissi- 
mos  esse  Christus  voluit.  Mysteria  divinitatis  rectius  adora- 
verimus,  quam  vestigaverimus.  Immo  sine  magno  perjculo 
tentari  non  possunt,  id  quod  non  raro  sancti  viri  etiam  sunt 
experti.  —  Proinde  non  est  cur  multum  operae  ponamus  in 
locis  illis  supremis,  de  Deo ,  de  unitate,  de  trinitate  Dei,  de 
mysterio  cieationis,  de  modo  incarnationis»  Quaeso  te,  quid 
adsecuti  sunt  jam  tot  saecuiis  scholaslici  theologistae  cum  in 
his  locis  solis  versarenlur?  Nonne  in  disceptationibus  suis, 
ut  ille  ait,  vani  facti  sunt,  dum  tota  vita  nugantur  de  univer- 
salibus,  formalilalibus,  connotatis,  et  nescio  quibus  aiiis  ina- 
nibus  vocabulis?  Et  dissimulari  eorum  stultitia  posset,  nisi 
Evangelium  Interim  et  beneficia  Christi  obscurassent  nobis 
illae  stultae  dispiitationcs.  —  Reliquos  vero  locos,  peccati 
vim,  legem,  gratiam  qui  ignoravit,  non  video  quomodo  Chri- 
stianum  vocem :  nam  ex  his  proprie  Christus  cognoscitur, 
siquidem  hoc  est  Christum  cognoscere,  beneficia  ejus  cogno- 
scere,  non,  quod  isti  docent,  ejus  naturas,  modos  incarnatio- 
nis  contueri,  —  Haec  demum  christiana  cognitio  est,  scire 
quod  lex  poscat ,  unde  faciendae  legis  vim,  unde  peccati  gra- 
tiam petas,  quomodo  labascentem  animum  adversus  daemo- 
nem,  cariiem  et  mundum  erigas  ,  quomodo  adtliclam  conscien- 
tiam  consoleris.  Scilicet  ista  docent  scholastici  ]  S5aur'ö 
djvipi.  8ft)t:e  o.  b.  Sreicinigf.  u.  ?Olenfd)wei-bung  ©otteö  in  iliccc 
9cfd)id)tt,  (gntiüicElung  III,  19. 
7)     L.   enarratio   in  Genesin  (gcfci^r.  1536—1515)    ad  Gen.  6,  5. 


124     SSievte  Verlobe.    2rb[cf)n.  1.     S5.  1517  —  1618. 

ter  9Je4)tferti9ung  allein  burd;  ben  ©lauben  gum  SJJittelpunctc 


(T.  Fi.  Viteberg.  1561.  /"oZ.  97  ^•«r*o):  Sequor  autein  ego  hanc 
perpetuam  regulam,  ut  quantum  potest  ,  (ales  quaestiones 
vitera,  quae  nos  piotrahunt  ad  soiium  summae  majestatis. 
Melius  autem  et  tutius  est  consistere  ad  praesepe  Christi  ho- 
minis. Plurimum  enim  periculi  in  eo  est,  si  in  illos  laby- 
rinthos  divinitatis  te  involvas.  fol.  98:  De  hac  voluntaie  sub- 
siaiiiiali  et  divina  nihil  scru(andum  ,  sed  simpliciter  abstinen- 
dum  est,  sicut  a  majeslate  divina:  est  enim  inscrutabilis,  nee 
voluit  eam  Dens  proponere  in  hac  vi(a.  Quibusdam  involucris 
voluit  eam  ostendere,  baptismo,  verbo,  sacramento  coenae, 
Haec  sunt  divina  simulacra  et  voluntas  signi,  per  quae  pro 
nostro  caplu  nobiscum  agit.  Igitur  in  haec  tantum  intuendura 
est.  Voluntas  beneplaciti  simpliciter  dimittenda  est,  nisi  sis 
vel  Moses,  vel  David,  vel  aliquis  similis  perfecius  vir,  quan- 
quam  hi  quoque  in  voluntatem  beneplaciti  sie  intuiti  sunt,  ut 
a  voluntate  signi  nusquam  averterent  oculos.  ad  Gen.  26,  9. 
fol.  385;  Audio  spargi  passim  sceleratas  voces  inter  nobile» 
et  magnates  de  praedestinatione  sive  praescientia  divina. 
Sic  enim  loquuntur:  si  sum  praedesiinatus,  sive  bene,  sive 
male  egero ,  salvabor:  si  non  sum  praedestinatus,  damnabor 
nuila  ratione  habita  operum.  —  Sunt  haec  diabolica  et  vene- 
nata  tela,  et  ipsum  peccatum  originale,  quo  seduxit  diaboluä 
primos  parentes,  cum  diceret:  eritis  sicut  dii.  Non  enim 
erani  conienti  revelata  divinitate,  qua  cognita  beati  erant, 
sed  volebant  penetrare  profunditatem  divinitatis.  —  Sic  igi- 
tur in  iibello  de  servo  arbitrio  et  alibi  docui,  esse  distin- 
guendum  ,  quando  agitur  de  notitia  vel  potius  de  subjecto  di- 
vinitatis. Aut  enim  disputandum  est  de  Deo  abscondito  aut 
de  Deo  revelato.  De  Deo,  quatenus  non  est  revelatus  ,  nulla 
est  fides ,  nulla  scienlia  et  cognitio  nulla.  Atque  ibi  tenen- 
dum  est  quod  dicitur:  quae  supra  nos.  Ejusmodi  enim  cogi- 
tationes,  quae  supra  aut  extra  revelationem  Dei ,  sublimius 
aliquid  rimantur,  prorsus  diabolicae  sunt,  quibus  nihil  am- 
plius  proticitur,  quam  ut  nos  ipsos  in  exitium  praecipitemus, 
quia  objiciunt  objecium  impervestigabile  ,  videlicet  Deum  non 
revelatum.    v^auSpojlille  ©onnt.  ©eptuageftmae  h.  SBalc^  XIII, 


Zi)M  6.1.  Sut^ec.  Sc^rcntnjicfclung.  §.  34.  2utf)ei\     125 

fetneg  gangen  religiofcn  gebend  s ) ,    unb  ju   tem  ^rufflei'ne, 
nad)  weld)em  er  oUc  anbere  Se()ren  unb    tixü)l\6)e  £)rbnuns 


473.  2Cu6lf9un9  b.  2tfn  ©pift.  1524  ju  2  ^etr.  1 ,  10  b.  2Batrf) 
IX,  846.  jruätegung  teö  17tcn  (Sap.  So^anntS  1530  ju  83. 
6  b.  SBald^  VIII,  723.  Slroftbrief  an  einen  Ungenannten  wegen 
3n)eifel  an  ber  ern)ä()lung  ».  20.  Sul.  1528  b.  be  SBette  III,  354: 
»®ott  ber  2(Umäc^ti9e,  im  gall  ba^  cc  alle  Sing  wei^,  unb  mü|Tcn 
oUe  2Bei-E  unb  ©ebanfen  in  allen  (Sreaturen  narf)  feinem  SÖJillen  ge« 
Sä)ef)en,  juxta  decrelum  voluntatis  suae,  fo  ift  bod^  [ein  ernjllis 
äjix  SBiU  unb  9}ieinung,  aurf)  SSefetjl,  üon  Siüigfcit  befd)loffen, 
alle  2Äenfd)en  feiig  unb  ber  ewigen  greuben  tt)eill)aftig  au  madjen, 
wie  Qjed).  am  18.  (5ap.  (S.  23)  Härlid)  gemelbt  wirb,  ba  er  fa= 
get:  »®ott  will  nid^t  ben  Sob  beS  ©ünberö,  fonbern  baß  er  \iä) 
»befeljre  unb  lebe.«  Iffiill  er  nu  iie  ©ünber,  bie  unter  bem  toii: 
ten,  i)Oi)en  »f>immcl  allenthalben  leben  unb  fd)n)eben,  feiig  mad)en 
unb  t)aben:  fo  wollet  il)r  eud^  burd^  euer  närrifd^e  ©ebanfen,  oom 
Seufel  eingegeben,  nid)t  abfonberu/  unb  oon  ber  @nabe  ®otte§ 
fd)etben.  —  2)aju  gel)(Srt  ein  red^ter  watirer  ©laube,  ber  fold^  3a= 
gen  unb  SJerjnjeifeln  auftreibe,  weldjeö  ijl  unfcr  ®cred}ti9feit,  wie 
aum  SfJöm.  am  3  (83.  22)  fte^et:  »bie  ®ered)tigfeit  ©otteg  burd^ 
»ben  ©lauben  an  5-  6i)i^-/  welcher  ift  in  allen  unb  über  alle 
»SKenfd^en.«!« 
8)  L.  comm.  major  in  epist.  ad  Galatas.  1535  praef.  brevis  {Jen. 
T,  IV,  fol.  3  verso):  Periculum  hoc  maximum  et  proximum 
est,  ut  diaboluä  ablata  pura  fidei  doctrina  rursus  invehat 
doctrinas  operum  ac  traditionura  huraanarum.  —  Quare  haec 
doctrina  nunquam  satis  tractari  et  inculcari  polest.  Ea  ja- 
cente  et  pereunte  jacet  et  perit  simul  tota  cognitio  veritatis, 
ea  vero  florente  florent  omnia  bona,  religio,  verus  cultus, 
gloria  Dei,  certa  cognitio  oinnium  statuum  et  rerum.  ad  Gal. 
3,  13.  fol.  90  verso:  Ita  oportet  nos  magnificare  articulum 
justitiae  christianae  contra  justitiam  legis  et  operum,  quan- 
quam  nuUa  vox  aut  eloquentia  sit,  quae  digne  possit  conci- 
pere,  multo  minus  eloqui  ejus  magnitudinem.  fol.  91  verso: 
Locus  igitur  juslificationis,  ut  saepe  moneo,  diligenter  discen- 
dus  est.  In  eo  enim  comprehenduntur  omnes  alii  fidei  nostrae 
articuli,  eoque  salvo  saivi  sunt  et  reliqui.    @d^malcalb.  "Kts 


126    mmk  ^cnobc.     2(bfcf)n.  l.     S5.  1517—1648. 

gen,   ja   ben  SBertl^  fcer  üerfdjiebenen   bibl{fd()en  ©djriften  ^) 
fdjn^te.    2)a6  SSerfennen  tiefer  Söa^rl;eit  vrar  i^m  ba§  ©runb; 


tifel  Sf).  2.  3frt.  1:  »93on  btefem  ?frtifel  !ann  man  nid^tä  »eitlen 
ober  nadjgeben,  cg  falle  ^immel  unb  @rben,  ober  was  ntd)t  biet; 
ben  iüill,  benn  eö  ift  Eein  anber  9lame  bcn  ?OJenfd^en  gegeben,  ha: 
burd)  wir  fönncn  fetig  werben,  fpridjt  ©.  ^etru6  Tict.  4.  Unb 
burc^  feine  Sßunben  finb  wir  gefjeilet,  S^f-  53.  Unb  auf  biefem 
2frtifel  fte^t  aUe^,  bog  wir  wiber:  ben  ^apft,  Seufel  unb  SBelt  lc{)s 
ren  unb  leben.  ■Darum  muffen  wir  beg  gar  gewi^  fei)n  unb  niciit 
gweifeln.  ®onjl  iftö  aUe6  üerloren,  unb  behält  ^apft  unb  Seufel 
«nb  aUeö  wiber  un6  ben  «Sieg  unb  Sted^t.«  "iin  bie  ©emeinbe  ju 
esiingen  »on  11.  Oct.  1523  b.  be  SBette  II,  417. 
9)  SSorr.  äum  91  S.  1524  b.  Sßald)  XIV,  105:  »SBeil  nun  5os 
f)anneö  gar  wenig  SÜSerfe  oon  Sljrifto ,  aber  gar  oiel  feiner  ?)rebigs 
ten  fd)reibt5  wieberum  bie  anbern  brei  Soangeliften  oiel  feiner 
SßSerfe,  wenig  feiner  SßSorte  befd)rieben :  ift  Sol)anniö  ©oangelium 
iaß  einige  garte,  rechte  ^auptcüangelium,  unb  benen  anbern  breien 
weit  oorjujiefcen  unb  pöer  ju  l)eben.  2(lfo  aud}  ©t.  ^auli  unb 
^etcr§  ©pijleln  weit  über  bie  brei  (Soangelia  ?DIattl)äi ,  ?Warci  unb 
Sucä  öorget}en.  ©umma,  ®t.  3ol)anni§  Soangelium  unb  feine 
crfte  ©piftel,  ©t.  ^auli  ©pipeln,  fonberlid}  bie  ju  ben  SJömern, 
©alatern,  @pl)efern,  unb  @t.  ^eterö  erfte  gpiftel,  ia^  finb  bie 
S5iid}er,  bie  bir  6l)riftum  geigen,  unb  alleö  lel)ren,  bas  bir  ju 
wiffen  notl)  unb  feiig  ift,  ob  bu  fd^on  fein  anber  SSud^  norf)  ßef)rc 
nimmermel)r  fe^ieft  nod)  l)5refl.  S)arum  ift  ©t.  Sacobö  (gpiftel  eine 
reifte  |l;röl)erne  Spiflel  gegen  fie,  benn  fte  bod)  feine  eoangelifdje 
2frt  an  il)r  l)at.«  ©amit  Ijing  8utl)erö  freiftnnige  2fnftd)t  über  Sns 
fpiration  jufammen,  ogl.  S3orrebe  über  D.  SÖSenc.  Sinfeng  Hn: 
notationeö  über  bie  5  S.  50?oftg  1543.  b.  SBald)  XIV,  172:  »Unb 
I)aben  ot)ne  äweifel  auf  biefe  Stöeife  bie  ^copfjeten  im  9}?ofe,  unb 
bie  legten  ^ropl)eten  in  ben  er|ten  frubiret,  unb  i|}re  guten  ©eban? 
!en,  üom  i)ci\.  ®ei|l  eingegeben,  in  ein  SSud)  aufgefdirieben.  — 
<Db  aber  benfelbcn  guten  treuen  2el)rern  unb  gorfdjern  ber  ©d)rift 
5uweilen  aud)  mit  unterfiel  <^eu,  ©trol),  ^olj,  unb  nidjt  eitel 
©ilber,  ®olb  unb  ©betgcjletn  bauetcnj  fo  bleibet  bod)  tec  ®runb 
ba:  i>(x^  anbere  »eräet)ret  baä  geuer  be6  Sageö.«  ©d^enfel  I, 
53.  168. 


3:^.11.  (5.1.  gut!)er.  2ef)rentmicfcam9.  §.34.  guttjcr.     127 

ücrberben  ber  Äird()e,  unb  bie  Urfad),  tt)elrf)e  if)n  j^ur  S^rens 
nung  t?on  berfelben  äwang,  fo  f4)wer  if)m  biefclbc  and) 
würbe  '0).  SBenn  biefe  S!Öaf)r^eit  aua  bem  lautern  £luett  ber 
£)ffenbarun9 ,  ber  ^eiligen  @cl;rift,  üerfitnbet  ^')  unb  in  ^en 


10)  f.  Hbti).  1.  §.  1.  not.  7.  8.  54.  L.  de  abroganda  Missa  pri- 
vata.  Vraef.  ad  fratres  suos  Augustinenses  dd,  l.  Nov.  1521 
{T.  Jen.  IL  f.  442  verso):  Ego  quolidie  in  meipso  experior, 
quam  difficile  sit  conscientiam  longo  impietatis  usu  vexatam 
ad  sanam  pietatis  scicntiam  revocaie  et  infirmitatem  ejus  sa- 
nare.  Qiiot,  rogo,  medicamentis,  quam  robusta  resina  Galaad 
(Oflt-  See-  8/  22),  quam  potentibus  et  evidentibus  scripturis 
meam  ipsius  conscientiam  vixdum  stabilivi ,  ui  auderem  unus 
contradicere  Papae ,  et  credere  eum  esse  Antichristum  ,  Epi- 
scopos  esse  ejus  Apostolos,  Academias  esse  ejus  lupanaria! 
Quoties  mihi  paipitavit  tremulum  cor,  et  reprehendens  objecit 
eorum  fortissimum  et  unicum  argumentum:  tu  solus  sapisl 
totne  errant  universi?  tanta  saecula  ignoraverunt ?  Quid,  si 
tu  erres,  et  tot  tecum  in  errorem  trahas  damnandos  aeternali- 
ter?  Et  tandem  confirmavit  me  verbis  suis  certis  et  tidelibus 
Christus,  ut  jam  nee  tremat  nee  palpitet,  sed  insnltet  cor 
meum  his  papisticis  argumentis,  non  aliter  atque  tutissimum 
littus  minaces  et  tumidas  procellas  ridet. 

11)  L.  de  servo  arbitrio  ad  D.  Erasmum  1525  {T.  Jen.  Hl.  fol, 
162):  Quid  ais  Erasme  ?  Non  satis  est  submisisse  sensum 
Scripturis?  etiam  Ecciesiae  decretis  submittis?  Quid  illa  pol- 
est decernere  non  decretum  in  Scripturis?  Deinde  ubi  manet 
libertas  et  potestas  judicandi  decretores  ilios,  ut  Paulus  l  Cor. 
14  docet:  caeleri  dijudicent?  —  Quae  ista  nova  religio  et 
humilitas,  ut  nobis  tuo  exemplo  potestatem  adimas  judicandi 
decreta  hominum ,  et  subjicias  sine  judicio  hominibus?  fol. 
162  verso:  Sed  esse  in  Scriptura  quaedam  abstrusa,  et  non 
omnia  exposita,  invulgatum  est  quidem  per  impios  Sophistas, 
quorum  ore  et  tu  loqueris  hie,  Erasme,  sed  nunquam  unum 
articulum  produxerunt ,  nee  producere  possunt,  quo  suam 
hanc  insaniam  probarent.  Talibus  autem  larvis  Satanas  abs- 
terruit  a  legendis  literis  sacris ,  et  reddidit  Scripturam  sa- 
cram  contemptibilem,  ut  suas  pestes  ex  philosophia  in  Ecclesia 


128     SSierte  ^edobc.    2fbfd)n.  1.    «8.  1517—1618. 

^erjen  lebenbig  gemadjt  würbe;  fo,  ba§  erfannte  er  mit 
(Sicl)erl)eit,  mußten  alle  in  bie  Äirdje  eingebrungene  Srrtf)Us 
mer  unb  ^i^hxand)^  üon  felbjl  fallen,  bie  Äirc()e  würbe  üon 
ber  Änec{)tfd)aft  frei,  in  welche  fie  burd)  5Kenfd)entrug  gefall 
len  war,  bie  SSefferung  ber  <B\tUn  ergab  ftd)  in  notbwenbis 
gergolge*^).  ßutber  wollte  bie  fircbücben  ©ntwicfelungen 
feineSwegeö  fcblecbt^in  verwerfen,  üielmebr  legte  er  2Bert() 
auf  bie  Uebereinflimmung  mit  ber  allgemeinen  Äirdjei^):  er 


faceret  regnare.  Hoc  sane  fateor,  esse  muha  loca  in  Scriptu- 
ris  obscura  et  abstrusa,  non  ob  majestatem  rerum ,  sed  ob 
ignorantiam  vocabulorum  et  grammalicae ,  sed  quae  nihil  im- 
pediant  scientiam  omniutn  rerum  in  Scripturis.  Quid  enim 
polest  in  Scripturis  auguslius  latere  relif]uum ,  postquam 
fractis  signaculis  et  voluto  ab  ostio  sepulcri  lapide,  illud 
summum  mysterium  proditum  est,  Christum  filium  Dei  factum 
hominem ,  esse  Deum  trinuni  et  unum ,  Christum  pro  nobis 
passum  et  regnaturum  aeternaliter?  Nonne  haec  etiam  in 
biviis  sunt  nota  et  cantaia?  Tolle  Christum  e  Scripturis,  quid 
amplius  in  illis  invenies?  Res  igitur  in  Scripturis  contentae 
omnes  sunt  proditae,  licet  quaedam  loca  adhuc  verbis  inco- 
gnitis  obscurae  sunt.  Stultum  est  vero  et  impium,  scire,  res 
Scripturae  esse  omnes  in  luce  positas  clarissima,  et  propter 
pauca  verba  obscura  res  obscuras  diclare.  Si  uno  loco  ob- 
scura sunt  verba,  at  alio  sunt  clara.  fol.  184:  Si  scriptura 
obscura  vel  ambigua  est,  quid  illam  opus  fuit  nobis  divini- 
tus  tradi?  annon  satis  sumus  obscuri  et  ambigui  ,  nisi  de 
coelo  nobis  augeatur  obscuritas  et  ambiguitas  et  tenebrae?  — 
Debent  omnes  Chrislianorum  articuli  tales  esse,  ut  non  modo 
ipsis  certissimi  sint,  sed  etiam  adversus  alios  tarn  manilestis 
et  claris  Scripturis  firmati,  ut  omnibus  os  obstruant ,  ne  pos- 
sint  quicquara  contradicere. 

12)  g.  oom  2(nbcten  bcö  ©acramentö  an  bie  a3öt)mcn  1523  [.  2Cbt^. 
1.  §.  14.  not.  2  am  ®d)luJTe. 

13)  ©0  oertI;eit)igte  ec  bie  Äinbertaufe,  ep.  ad  Melanchth,  13.  Jan. 
1522  (be  SSSettc  H,  127):  Ego  vero  video  id  singulari  miraculo 
Dei    factum,    ut  solus    hie   articulus   de   parvulis    baptisandis 


ZI).  11.  (S.  I.  Ht\)cv.  M)xmtmäilm\Q.  §.  34.  2utt)er.     129 

wollte  ober  aUe  ßel)ren   itnt>  Ärbnungen   ber  Äird;e  nad)   ber 
()cü.  ©djrtft  geprüft,  unb  nicl)tä  jugetaffen  (jaben,  »raö  gegen 


nunquam  luerit  negatus  ne  ab   haereticis  quidem  :    adco  nulla 
est   confessio   illius  in   opposilum,   sed   e    contra   totiiis  orbis 
confessio  constans  et  una  ad  propositum.     Hanc   autem  contes- 
sionem  negare  esse  Ecclesiae  illius  verae    et  legitimae,   arbi- 
tror  impiissimum  esse.     Idem   enim    mihi  videtur  atque  Eccle- 
siam    negare.  —     Quod  ergo   non   est  contra  Scripturam,    pro 
Scripciira  est,  et   Scriptura  pro  eo.     i.  an  ^erjog  2abrfcl)t  oon 
^reufen    1532.    b.   be  SBette  IV,  354.   über  bic  2(benbmQl6tet)re: 
»3ubem  [o  ifl  bie[er  3(ftiEel  nid)t  eine  ße{)re   ober  2(uffa^  auger  ber 
®cl)vift  oon    5Cftenfd)en   erbiditet,    fonbern    flärltd)    im   goangelio 
burd)  t)eUe,  reine,   ungesweifelte  SßSort  Sijrtfli   gejtift  unb  flegriins 
bet,    unb  oon    liufang,   ber   d)ri|ltid)en  Äird)en  in   aUer  Sßelt  biä 
auf  biefe  ©tunb  etnträditigtid)   gegläubet   unb   get)arten  :  —  wei6:)$ 
3eugni9  ber  ßanjen   i)eUiq,en  d)riftlic^en  Ätrd}en   (wenn   wir  fdion 
nid)tö  mei)r  i)'dtten)  foU  unö  aUein  cinugfam  [e^n,  bei  biefem  2frtts 
fei   äu    bleiben,   unb    baruber  feinen  Stottengetil:   ju   pren   nod)   ju 
leiben.    Senn  eS  fä()rlid}  ift  unb  erfd]recElid^,    eUvaä  5U  Ijören  ober 
ju  glauben  vuiber  ba6   etnträd^tig  3eiigntß/   Glauben  unb  8cl)ve  ber 
ganjen    Ijetligen  c^rijllidjen  Äird)en,  fo  oon  2Cnfang   i)n ,    nu  über 
funf3el)en  l)unbert  Sai)t  in  aUec  SBelt   einträd)tiglid)   gef)alten  t)at. 
Sßennö    ein    neu    ^Trtifel  wäre,   unb   nid)t   oon    7(nfang    ber  i)iH. 
djriftl.  Äirdjen,   ober  war  nid)t  bei  allen  Äird^en  nod}  hei  ber  gan^ 
Sen  (5l)riftcnl)eit  in  aller  Sßelt  fo  einträd)ttglid)   gebalten:   wäre   eä 
nid)t  fo  fäljrlid)  nod)  fd)recElid),  baoon  su  zweifeln  ober  biöputiren, 
ob   eg  red)t   fei).    SRu   er  aber  oon  Jlnfang   l)er,   unb   fo  weit  bie 
ganjc  (S()riftenl)ett  ijl,    einträc^tigltd)  get)alten   ift:    wer   nu   bran 
jweifelt,  ber  tl)ut  eben  fo  oiel,  alö  glaubet  er  Eein  djrijllidje  Ätrd)e, 
unb  oerbammt  bamit  nid)t  allein  bie  ganje  f)eilige  d^rifttidje  Äircl^e, 
al6  eine  oerbammteÄe^erinn,  fonbern  aud)  S^riftum  felbg  mit  ollen 
^(pof^eln  unb  ^ropljeten,  bie  biefen  2(rtilel,  ba  wir  fpredjen:     »3d) 
glaube  eine  ()eitige  d)rt|lltd)e  Äird)e«  gegviinbet  baben,  unb  gewaltig 
bejeuget,    nämlid)  (5l)rif!ug  matti).  28;    »Sielje,    id)  bin   bei   end) 
big  an  bcc  Sßelt  ©nbecc,  unb  ®t.  9)aulug  1  Sim.  3:    »Sie  Äirdje 
©otteg    ifl    eine    ©äule   unb    ©runboefte  ber   üBal)rl)eit.«     3n   ber 
2fug6burg.   ©onfeffion  l)eipt  eö  am  ©djluffe ,   cS   fe»;  baö  Se^ 
©iefelct'g  .Kir*eii!i,cfcb.  Si'ÜBb.    'ie'Kbtöl.  9 


130     mi\:U  ^eciobe.     2fbfc{)n.  1.     S5.  1517— 1648. 

biefelbe  fep  >*).    daneben  wollte  er  tie  ®laubengfrei()eit  beS 


Fenntni^  9efd)e^en ,  «bomit  man  bavaiiS  be jler  ba6  ju  oernef)men 
tjabe,  ba^  bei  unö  ntii)t§  weber  mit  ßeljre  nod)  mit  Zeremonien 
angenommen  ifl,  baS  entnjeber  ber  t)eili9en  ©d)rift  ober  gemeiner 
ci^rifilid)en  .Riechen  suentgegen  rcäre.«  cf.  Melanchtlion  ad  Cam- 
pegium  dd.  6.  Jul,  1530.  2tbt().  1.  §.5.  not.  22.  ejusd.  epist. 
nuncupatoria  ad  Frid.  Myconium  oor  b.  Sentent.  velerum  ali- 
quot scriptorum  de  coena  Domini  Viteberg.  1530.  Corp.  Ref. 
II,  29:  Quanquara  autem  fides  non  pendeat  ab  humana  aucto- 
ritale  sed  a  verbo  Dei,  tarnen  cum  Scriptura  imbecilies  a 
lortioribus  confirmari  velit,  juvai  habere  Ecclesiae  testimonia  in 
onnni  genere  tentationum.  Ut  enim  vivos  libenter  consulimus, 
quos  judicamus  usum  aliquem  habere  spiritualium  rerum,  ita 
et  veteres,  quorum  scripta  probantur,  censeo  consulendos  esse. 
14)  8.  an  ben  Jaiferl.  ©tattfjalter  unb  ©tänbe  beö  faiferl.  Slegimentä 
ju  9iurnbcrg  2fug.  1523  (be  SBette  II,  367)  beruft  fic^  gegen  ben 
Ijiten  %xt.  beö  Eaiferl.  Sbictö  com  6.  SJ^cirä  1523:  »man  foUe  baö 
©öangelion  prebtgen  nacl^  2(uölegung  ber  8et)rer,  oon  ber  d)rifl(. 
Äird)en  angenommen  unb  approbirt,«  auf  Augustini  ep,  19.  ad 
Hieronymum  de  Petro  reprehenso  a  Paxilo  c.  1 :  »3(^  gebe  aU 
lein  ben  {)eil.  S3ßd)ern,  bie  ba  canonici  ()ei^en,  bie  6f)re,  baf  \i) 
glaube,  feinen  berfelben  (Sd)reiber  geirret  {)aben:  bie  anbern  alle 
lefe  ic^  alfo,  ba^,  rcie  l)ocl^  fie  fd)einen  mit  Äunjl  unb  ^eiligfcit, 
bennod^  nid^t  barum  recl^t  ad^te,  ba^  fie  atfo  galten?  fonber  voo 
fie  mirö  mit  ben  ©priid)en  ber  t)eil.  ©d^rift  ober  f)eUer  SSernunft 
beweifen.«  Saju  fc^t  ßutt)er:  »^ie  fet)en  wir  \<x ,  ba^  >St.  Jlugu; 
jlinuä  ein  3iel  ftecFt,  V\e  8el)rer  anjunef)men,  unb  wirft  fie  alle 
unter  'oa^  Urtfjeil  ber  l)eil.  ©d^rift,  wie  billige  ha^  über  bie^  3iel 
fid)  nid^t  gebüfjrt  Senianb  anjuneljmen,  er  fei)  wie  heilig  u.  geleljrt 
er  müge.  ©eldjen  23erftanb  oon  ben  ßeljrern,  fo  bie  d)riftt.  jtirc^e 
an-genommen  unb  approbirt  ^at,  ad)ten  wir  audt)  im  93ianbat  fet)nj 
wollen  unb  f unten  auc^  feinen  anbern  leiben,  eö  %i\)i  baiiiber,  xo'xt 
©Ott  will«  L.  Comm.  major  in  epist.  ad  Galatas.  1535.  ad 
Gal.  1  ,  11.  12.  {T.  Jen.  IV.  fol.  23);  Valde  igitiu  speciosum 
et  robustum  hoc  argumentum  Pseudoapostolorum  fuit,  quod 
et  hodie  plures  commovet,  scilicet:  »Apostoli,  sancti  Patres, 
»et   eorura   succesaores   sie  docuerunt,    Ecclesia  sie  sentit  et 


a:i).II.e.  I.  2utf;er.  gefji-enfmicfelung.  §.  31.  ßutl;cr.     131 
SKenfdjen,    unb  bie  gm'l^eit   beö    ß^fifien    in  greic^gultigen 


»credit:  impossibile  est  autem  ,  quod  Christus  tot  saeculis 
»Ecclesiam  suam  errare  sinat.  Tu  certe  solus  non  sapis  plus, 
»quam  tot  sancii  viri,  et  tota  Ecciesia  etc.«  —  Quando  Sa- 
tan hoc  urget,  et  conspirat  cum  carne  et  ratione,  perterrefit 
conscientia  et  desperat,  nisi  coiistanter  ad  te  redeas,  et  di- 
cas:  »sive  s,  Cyprianus,  Ambrosius,  Augustinus,  sive  s.  Pe- 
»trus,  Paulus,  Johannes,  imo  angeius  e  coeio  aliler  doceat, 
»tarnen  hoc  certo  scio,  quod  humana  non  suad(0,  sed  divina, 
»h.  e.  quod  Deo  omnia  tribuo,  hominibus  nihil.«  —  At  ais : 
»Ecciesia  est  sancta,  Patres  sunt  sancti.a  Bene,  sed  Ecciesia, 
quamlibet  sancta,  tarnen  cogitur  orare:  »remitte  nobis  debita 
»nosira.tt  Sic  Patres,  quamlibet  sancti,  tarnen  per  remissio- 
nem  peccatorum  salvati  sunt.  Ergo  neque  mihi,  neque  Eccle- 
siae,  neque  Patribus,  neque  Apostolis ,  neque  angelo  e  coelo 
credendum  est,  si  quid  contra  verbum  Dei  docemus  :  sed  ver- 
bum  Domini  siat  in  aeternum.  Alioqui  hoc  argumentum 
Pseudoapostolorum  maxime  valuisset  contra  Pauli  doctrinam, 
quia  profecto  magna,  magna,  inquam,  res  fuit,  opponere  totam 
Ecclesiam  cum  toto  choro  Apostolorum  Galatis  contra  Pau- 
lum  unicum,  et  eum  recentiorem,  ac  minus  auctoritatis  ha- 
bentem.  Firmissimum  ergo  hoc  argumentum  fuit,  et  potenter 
conclusit:  nemo  enim  libenter  dicit  Ecclesiam  errare,  et  tamen 
necesse  est  dicere,  eam  errare,  sl  extra  vel  contra  verbum 
Del  aliquid  docet.  —  Hoc  argumentum  et  hodie  maxime 
praegravat  causam  nostram.  Nam  si  neque  Papae ,  neque 
Patribus,  neque  Luthero  etc.  credendum  est,  nisi  doceant 
purum  Dei  verbum,  cui  tum  credendum  est?  Quis  Interim 
cerlas  faciat  conscientias,  utri  purum  Dei  verbum  doceant, 
nos  an  adversarii  noslri?  JNam  et  ipsi  jactant  se  purum  Dei 
verbum  haf<ere  et  docere.  Nos  Papistis  non  credimus,  quia 
verbum  Dei  non  docent,  neque  possunt  docere.  E  contra  ipsi 
acerrime  nos  oderunt  et  insectantur,  ut  pestilentissimos  haere- 
ticos  ac  seductores.  —  Quisque  igitur  videat,  ut  certissimus 
sit  de  sua  vocatione  et  doctrina,  ut  cum  Paulo  certissime  ac 
securissime  ausit  dicere:  »etiamsi  nos  aut  angeius  e  coelo  etc.« 
©d)enEel  I,  19. 

9* 


132     mmU  ^criobe.     'Kh\6)n.   1.     S5.   1517—1648. 

fingen  Qeaö;)tet  ^^),    unb   hei  ben    fird)(id[)en  ^fenberungcn 
oudj  bic  fd)tt)ad)en  ©ewiffen   gefdjont  wilJen  'ß).    ^er  ungcs 


15)  g.  Unterricht  an  alle  S?etc!)tf inber.  1521.  b-  SBatd)  XIX, 
1009;  »SfJiemanb  [oU  jum  ©(auben  geäiüungen,  fonbern  nur  berus 
fen  »erben.  ©oU  jemanb  fommen,  ®ott  njirb  if)n  burc^  ein  Stufen 
ttJol)l  beiuei^en:  bercegt  er  it)n  nid)t,  rcaö  mad^ft  bu  mit  beinern 
treiben?«  ©.  1012:  «3uni  eilften.  SJarum  l}üte  bic^,  unb  la^  ja 
fein  Sing  [o  gru^  fc^n  auf  (Srbcn,  ob  c6  quc^  Snget  oom  .^immet 
wären,  bog  bid)  triber  bein  ©ewiffen  treibe  oon  ber  2ef)re,  bic  bu 
göttlid^  erfenneft  unb  adjtefl;.«  ß.  oon  ber  Sßctd)te  an  g.  o.  Sis 
fingen  1521  b.  SBald)  XIX,  1036:  »2rber  ber  ^apjl  unb  gei)llid)e 
Se^er,  bie  fahren  mit  ?ucifcr  über  ben  ^immel,  geben  Dor,  it)C 
Sing  fep  göttlid),  unb  mac^e  oor  ©ott  fromm,  regiere  unb  fu{)re 
bie  ©eiüifTen  ju  red)t  S)a6  fann  ©ott  nid^t  leiben,  ba  ift  er  ein 
©iferer.  Senn  in  ben  ©enjiffen  lüill  er  allein  fetjn,  unb  fein  Söort 
allein  regieren  laffen,  ba  foU  greil)eit  fepn  oon  allen  SO'lenfd)ens 
fa|ungen.«  ß.  Tlntrcort  auf  Äönig  ^einrid)6  VIII.  o. 
Sngtanb  Sud)  1522  b.  SBald)  XIX,  333-  ^^^ni,  frei,  frei 
»üoUen  unb  fotlen  wir  fe^n  in  allem,  ha^  au^er  ber  ©d^rift  ifl: 
tro|  ber  eg  unö  TOcl)re.«  2.  an  b.  ©emeinbe  gu  Solingen. 
21.  Öct.  1523.  b.  be  SGSette  II,  419:  »2Baf)r  ifl6,  bap  id)  gefagt 
t)abe,  eg  fei)  gut  Sing  um  Seid)ten.  Stern  ic^  tt)ef}re  unb  üerbeut 
nit  fajlen,  irallen ,  gifd)  effen,  feiren  :c. ,  aber  bod^  alfo ,  ba§ 
fold)g  frei  aefd)el)e.  —  SaS  ©ereiffen  rcöllen  unb  follen  wir  frei 
^aben  in  allen  SßSerfen,  bie  nit  jum  ©lauben  ober  ber  ßiebc  bc8 
gf^äd^ften  btenen.«  2.  Eurgeö  23efenntnig  oom  b^it-  ®acra? 
ment  1544  (Sßald)  XX,  2225):  ^)2Ba6  frev)  iji,  nemlid)  rceber 
geboten  nod)  oerboten,  barin  man  tt5eber  fünbtgen,  ncd^  oerbienen 
Eann,  ba§  foll  in  unfer  3}tad)t  flebcn,  alö  unfer  Vernunft  unterwor; 
fen,  bap  wirg  mögen,  ohn  alle  ®ünbe  unb  %aht  bes  ©eraiffen^, 
braud)en  ober  nid)t  braud)fn  ,  ijalten  unb  fahren  laffen,  nad)  un; 
ferm  ©efallen  ober  9iott)burfti  unb  reellen  {urjum  l)ierin  fret)e  |)er= 
ren ,  unb  nid)t  .Kned^te  fe^n.« 

16)  ß.  an  ©palatin.  7.  SKärj  1522  b.  be  SBette  II,  145:  »Sd) 
ocrbamme  alä  ein  ©reuel  ber  ^apiflen  5D?effe,  bavaug  fte  ein  Opfer 
unb  gut  5BerE  mad)en,  baburd)  ber  fCRenfd)  ©ctt  Derfiil)net  mirb. 
3d)  aber  will  nid)t  opanb  anlegen,    nod)  Sfmanb,   fo  oljn  ©lauben 


Zf)M  6. 1.  m\)et.  $?c!)ventn?icfclun9.  §.  34.  Ht\)cv.     133 

bunbenen  ^veit)eit  ber  ©djwarmer  aber,  welcbe  unabl)an9{9 
ton  ber  'i)dl  ©cbrift  ftd)  auf  ein  innere^  SBort  beriefen, 
jleHte  er  ben  ©runbfa^  entgegen,  ba^  ber  ©eift  nid)t  ot)ne 
5i)?iftel  ben  SD?enfct)en  gegeben  werbe,  iinb  bap  ber  ©laube 
öug  bem  SBorte  ©otteö  fomme  ").    2(euperlid[)  wollte  er  abs 


iil,  bereben,  Dtelweniger  jwingen,  ba^  ev  ftc  fe(6ä  mit  ©ewalt  ai^ 
tf)ue.  3fl[etn  treibe  unb  oerbamme  iä)  [oId)en  ?Wi^braucl)  ber  !J}Je|Ten 
burci^6  2Bort.  SBerö  glaubt,  ber  glaube  eö,  unb  folge  ungenötl)i= 
Qeti  ttjerg  aber  nid^t  glauben  will,  ber  laffc  unb  faf)re  immer  f)in: 
benn  niemanb  foll  jum  ©lauben,  unb  wag  ben  ®lauben  belanget, 
gejwungen,  fonbern  burd)6  SBort  gejogen  unb  gewonnen  werben.  — 
3d)  öerwerfe  aud)  bte  SSilbe,  bie  man  e()ret,  aber  burd}6  SßSorti 
treibe  bie  ßeute  nid)t,  baf  fte  fie  »erbrennen  follen,  [onbern  ia^ 
ftc  if)r  3uoerftcbt  unb  Vertrauen  nid)t  brauf  fe$en,  wie  biö^er  ge= 
f<%el^cn,  u^ib  nocli  gefd)ief)t.  Sie  würben  wot)l  üon  if)nen  felbö 
fallen,  wenn  baä  fflol!  recht  burcf^ö  Sßort  unterweifet  wü^te,  bap 
fte  für  ®ott  ntd^tö  finb  nod)  gelten.  2Clfo  oerbamme  iä^  aixi)  be§ 
^apftg  @efe|e  »on  ber  Oljrenbeid^t,  üom  ®ebot,  pm  l)eil.  ©acra= 
ment  gu  beftimmter  3eit  jU  gef)en,  »om  ®ebet  unb  2Cnrufen  ber 
^eiligen,  i{)nen  ju  feiren  unb  faften.  Sd)  tl)ue  eö  aber  mit  unb 
burd^ö  SQJort,  baf  id)  bie  ©ewiffen  frei  mad^e,  unb  t>on  fold)en 
©triefen  erlcbige.  SßSenn  bag  gefd^ietjt,  fteljetS  benn  hei  i^nen,  baf 
ftc  bcrfclbcn  entweber  braudben  um  ber  ©d^wadjcn  willen,  bte  nodj 
bran  tjangen  unb  brinnen  oerwirret  finb,  ober  nid)t  braud^en,  wo 
ftc  unb  anbere  ftar!  finb:  baf  alfo  bie  Siebe  {)errfd^e  unb  £)berf)anb 
bcl)alte  in  biefen  unb  bergleid)en  äuperlid)en  Sßerfen  unb  ©efe^en.« 
£.  an  bte  ©emeinbe  ju  Solingen  21.  £)ct.  1523  b.  be  SBette  II, 
419:  »Sßäcil  nun  otel  fdjwac^er  ©ewiffen  feinb,  bie  in  ^apjtö  @e= 
fe|en  gefangen  liegen,  fo  ifts  wol)lgetf)an,  ba^  bu  nit  gleifd} 
cfTejl  2C.  Senn  fold^  nit  glctfd^  effen  wirb  bamit  ein  SBerE  ber 
Sieb,  weil  bu  bamit  beincm  S'iäd^ficn  bteneft,  feiner  SBeifc  ju  fol= 
gen,  unb  feincg  ©cwiffenö  ju  üerfd)onen.«  S3gl.  8.  ad)t  ®er^ 
mone,  weld)e  er  wiber  D.  garlftabtö  Steuerungen  ju  aßittenberg 
in  ber  gajten  gcprebtgct  1522  b.  Sßalc^  XX,  4. 
17)  £.  wtbcr  bte  Ijimmlifc^cn  ^ropl)ctcn.  Äl).  2.  1525  b. 
2Bald)  XX,  271 :  »©o  nun  ©Ott  fein  beiligeö  goangelium  l)at  ouö; 
lafTen  gel)en,   t)anbelt  er  mit  unö   auf  aweteclci  Sßeife.     einmal 


134     sßtevtc  ^cnobe.     3(bf(^n.  1.     §B.  J517— 1618. 

ttjci^cnbe  8e^rc  burcf)  bie  weltlidjc  £)bri()fe{t  nur  fo  weit 
befcbrdnft  wiffen,  ba^  burd)  fie  bie  öffentliche  iDrbnung  n{d)t 
geflort  würbe  >8):   bagegen    oerwarf  er  alle  Sejlrafung  ber 


aufcrltd),  taö  anbctcmal  innerlid).  3(euferli(^  t)anbclt  cc  mit  uns 
burd^  mitnblirf)e  SBorte  beg  ßoangetü  unb  burd)  bie  leiblidben  3ei= 
^en,  olö  ba  i(l  Saufe  unb  ©acrament.  Snnerlid^  ^anbelt  er  mit 
unö  burd^  bcn  ^eiU  ®cift  unb  ©tauben  famt  anbern  ©aben.  Tibet 
baö  aUe$  im  SJiapen  unb  ber  Örbnung,  ba^  bie  äu^crlidjen  ©tiicfe 
foUen  unb  muffen  »orgeljen,  unb  bie  innerliii)en  ^etnati)  unb  burd^ 
bie  äuperlid^en  !ommen,  atfo  ia^  erö  befd}loffen  ^at,  feinem  SJien; 
fd^en  bie  innerlidijen  ©tutfc  ju  geben  ot)ne  burd^  bie  äuferUd)en 
(Stürfei  benn  er  will  niemanb  ben  ©eift  noc^  ©tauben  geben  ofjne 
i)aä  äu^erlic^e  SDBort  unb  3eid[)en,  fo  er  baju  eingefe^t  f)ut,  »ie  er 
fiuc.  16,  29  fprid[)t:  »£a^  fte  50Jofen  unb  iie  ^rop^eten  fjören.« 
S)a{)er  aud)  ©t.  ^auluö  barf  nennen  bie  Saufe  ein  S3ab  ber  neuen 
©eburt,  barinne  ©Ott  ben  t)ei(.  ©eift  reid^lid^  auggeußt,  Sit.  3, 
5.  6.  7.  Unb  bag  miinbtii^e  ©tjangelium  eine  göttlidje  Äraft,  bie 
ba  feiig  mad^e  alle,  bie  bran  glauben,  «Rom.  1,  16.« 
18)  e.  2fu6tegung  beS  82ten  ^fatmö.  1530  ju  2S.  4  b.  SBatc^  V, 
1055.  @r  unterfdjeibet  Ijier  öier  gälle:  »@rftlic^  finb  etlid^e  Äe= 
|er  aufrüljrifd),  bie  öffentlid)  lef)ren,  ba§  man  feine  Obrigfeit  lei= 
ben  folt.  3tem  baß  fein  Qtivi^l  möge  im  (Stanbe  ber  Obrigfeit 
ft^en.  Stern  ia^  man  foll  nid^ts  (Sigeneö  ^aben,  fonbern  üon  SBeib 
unb  Äinb  laufen,  ^au6  unb  ^of  laffen,  ober  alle  Singe  gemein 
Ratten  unb  {)aben.  Siefc  ftnb  ftrarfö  unb  o^ne  allen  3«'eifet  iu 
jlrafen  oon  ber  Obrigfeit,  alö  hie  ha  öffentlid^  wiber  hie  nseltlic^en 
«Rechte  unb  Obrigfeit  jtreben,  9Jöm.  J3,  2.  S)enn  fie  ftnb  nid)t 
fdjted)t  allein  Äe^er,  fonbern  al6  hie  2i:ufrüf)rer  greifen  fte  hie 
Öbrigfeit  unb  i^r  SfJegiment  unb  Orbnung  an,  gteidjwie  ein  ^ieh 
frcmbeö  (3nt ,  ein  ?0?örber  fremben  Seib,  unb  ein  (5f)ebred)er  frem= 
beö  ©emal^l  antaflet,  rceldjeg  alleS  nid)t  iU  leiben  ift.  3um  2(n= 
bern,  reo  etlidje  wollten  lel)ren  wiber  einen  öffentlid)en  2trtifel  beö 
©laubeng,  ber  flärlid)  in  ber  (Sd^rift  gegrünbet,  unb  in  aUer  5Be(t 
gegläubet  ift  oon  ber  ganzen  (5()ri|tenl)eit,  gleid)n?ie  bie,  fo  man 
bie  Äinber  lebrct  im  (Srebo:  al6  wo  jemanb  let)ren  wollte,  baß 
(Sf)rifiu6  nidjt  ©Ott  fe^ ,  fonbern  ein  fd)led^ter  sjjjenfd),  unb  gleid^ 
wie  ein  anberer  9)ropl)et,    voie  hie  Surfen  unb  bie  SQßiebertäufer 


3;().II.  6.1.  2utf)ec.  2cf)i:cntn)tc!cluncj.  §.34.  2utf)er.     135 


i)alten5  bic  foU  man  au(^  ntd^t  Teiben,  fonbcrn  olS  bte  öifentUdbcn 
Säflcrei:  ftrcjfcn:  benn  fte  feinb  aud)  x\iä)t  fd)lcd)t  aUcin  Äe|et,  fon; 
bern  ciffentlidie  Säfterer.  9lun  ift  ja  bic  ÖbrigEeit  fd)ulbtg ,  bte  öf; 
fentlid?en  Cäjlercc  ju  flrafen,  alö  man  bie  jlrafet,  fo  fonfl  fluiden, 
fd^wören,  fd)mät)en,  läftern,  fd)anben,  üerleumben.  —  35enn  l)iers 
mit  wirb  niemanb  jum  ®lauben  gebruncjen,  benn  et  Unn  bennod^ 
wol  glauben,  traö  er  wiü.  Mein  ba6  Seiten  unb  ßäftern  wirb 
i^m  »erboten,  bamit  er  wiU.  ®ott  unb  ben  6{)riften  i()re  Set)rc  unb 
Söort  nel)men,  unb  »iU  fold)e6  bennod)  unter  berfelbigen  eigenen 
©d)u^  unb  @emeinfd)aft  aller  weltlidjen  S^u^ung  ju  itjrem  ©d^aben 
tl)un.  @r  9ei()e  ba()in,  ba  nid)t  Sl)rifl;en  ftnb,  unb  t^ue  c6  bafclbft. 
S)enn,  wie  i^  mct)r  gefagt,  wer  bei  SBürgern  ftd)  nät)ren  will,  ber 
foU  baß  (Stabtred)t  l)alten,  unb  baffelbige  nid)t  fd)änben  unb  fd)mä= 
t)en,  ober  foU  ftd)  trollen.  —  3um  ©ritten,  wo  fid)6  begibt, 
ba^  in  einer  Pfarre,  ^tabt  ober  .^crrfd^aft  bte  ^apijten  unb  Sutl)e; 
rifd)cn  (wie  man  fte  nennet)  gegen  einanber  fdjreien  unb  wiber  eins 
anber  prebigen  über  etlid^cn  2Crti!eln,  ba  beibeg  Sl)eil6  bie  ®d}rift 
»or  ftd)  t)aben  will,  woUte  ic^  bennod)  fold)e  3wiefpalt  nid}t  gerne 
teiben ,  unb  meine  8utl)ertfd)en  foUten  aud)  fclbft  gerne  abtreten 
unb  fd)weigen,  wo  fie  merfen,  ba^  man  fie  nid)t  gerne  l)öret,  wie 
ef)riftuö  lel)ret  SOlattt).  am  10.  93.  14,  unb  fid)  laffen  su  prebigcn 
jwingen,  wie  iä:)  ti)üe.  —  äBiU  aber  ja  t)iec  lein  S^eil,  ober 
fann  oteneid)t  2(mt6  l^alben  nid^t  weid^en  nod^  fd^weigen,  fo  t{)ue 
bie  ObrigEeit  baju,  unb  ßert)öre  bie  <Sa6:)e,  unb  weld^eS  Sf)eil 
nic^t  bej!tef)et  mit  ber  ©d^rift,  bem  gebiete  man  baß  (StiUefd)Weis 
gen.  —  Senn  eö  tft  nid)t  gut,  ba^  man  in  einer  Pfarre  ober 
Äird)fpiel  wiberwärtige  ^rebigt  in  ba§  Solf  läffet  geljen :  benn  eg 
entfpringen  barauö  SJotten ,  Unfriebe,  -Ipa^  unb  SJeib,  aud)  in  ans 
bern  weltlid)en  ©ad)en.  3um  S3tcrten,  wo  ober  etliä)e  gegen 
einanber  fd)reien  über  fold)en  Jfrtifeln,  ba  beibe  S&cile  befennen, 
ba^  e§  feine  ©d)rift,  fonbern  alte  @ewot)nl)eit  ober  50Zenfd^engefe^c 
fet),  neben  unb  au^er  ber  ©d)rift  aufgcEommen,  al6  platten,  2Bcil)s 
waffer,  Söürjweil)e ,  unb  bergleid)en  unnötl)ige  ©tiide  mcl)r,  bie 
Weber  mit  SIBunber5eid)en  nod)  SKärtt)rerblut  beftcitigct  ftnb,  ba  foU 
man  feincgwegeö  fold)  ©cjönfe  auf  ber  ©an^el  leiben,  fonbcrn  bei= 
ben  i£f)citen  gebieten,  ba^  fte  gricbc  Ijabcn.  Senn  wa6  bie  ©d)rift 
md)t  {)at,  barum  foUen  bie  ^rebiger  nid)t  janEen  »or  bem  SSolEe, 
fonbern  foUen  bie  ©d)rift  immer  treiben.    Senn  ßiebe  unb  griebc 


136     Stierte  ^mobe.     ?{bfc^n.   1.     S5.  1517—1648. 

Äe^er  aU  fold[)er,  «nb  ollen  Swang  jur  S5efel()run9  berfelben  i^). 


.  gcf)et  »eit  über  aUe  (Zeremonien,  wie  <Bt.  ^auluö  aud)  [agt,  baf 
ber  griebe  foUe  über  aUeö  ben  S3organg  t)aben,  unb  ijt  unc^riftlid^, 
ia^  gricbe  unb  ßinig!eit  folle  benen  Zeremonien  «jeidjen.  —  SßSaö 
td)  aber  fage  oon  öffenttidjen  ^rebigten,  t>ai  fage  iä)  x)idmei)t  üon 
SBinfelprebtgten  unb  1)eimUd)en  Zeremonien:  benn  biefelbigen  ftnb 
alter  Singe  nid)t  ju  leiben :  [onjl  mag  einer  hei  ftd)  [elbft  lefen  unb 
glauben,  waS  er  will.  SQSilt  ev  nid)t  @ott  t)ören,  fo  l)öre  er  ben 
Seufel. 
19)  f.  S.  an  ben  c^rifll.  2Cbel  beutfc^er  «Ration  24.  2Cbt^.  1.  §.  1. 
not.  60.  Äirdöenpoflille  ^reb.  am  5.  (Sonnt,  nad)  @pipt)an. 
über  ^atti).  13,  24  —  30.  (SBald)  XI,  693):  »2fufg  anbere  (lel)rt 
unl  biep  (Soangelium),  wie  wir  unö  Ijalten  foUen  gegen  biefelbigen 
Äeger  unb  falfdje  £el)rer.  Slid^t  foUen  wir  fte  ausrotten,  nod)  üer= 
tilgen.  ®r  fprid)t  öjfentlid)  atlljier,  man  folle  eö  laffen  mit  einan^ 
ber  wad)fen.  ?Olit  ©otteö  SBort  foU  man  fjier  allein  l)anbeln :  benn 
cö  gef)et  alfo  ju  in  biefer  Sadje,  ta^  wer  l)eute  irret,  fann  mor= 
gen  juredit  kommen.  SBer  weif,  wann  ba^  SBort  ©otteö  fein 
.^erä  rül)ren  wirb?  3Bo  er  aber  oerbrennet  ober  fonft  erwürget 
wirb,  fo  wirb  bamit  geweljret,  ba^  er  nid)t  fann  äured)tfommen, 
unb  wirb  er  alfo  bem  SQSorte  ©otteö  entrüdet,  ba^  er  mup  oerto= 
ten  fei;n,  ber  fonjl  i)ätU  mögen  feiig  werben.  35a  gefd)ie^t  benn, 
voa^  l)ier  ber  >^err  fagt,  ha^  ber  SBai^en  wirb  aucl^  mit  ausgerauft, 
wenn  man  bai  Unfraut  auSgätet.  S)aS  i|i  benn  gar  gräulich  35ing 
cor  ©Ott,  unb  nimmermel)r  ju  oerantwortcn.  S)arau6  merfe, 
weld)e  rafenbe  Seute  wir  ftnb  fo  lange  3ett  gewefen,  bie  wir  bie 
Surfen  mit  .bem  (Schwerte,  bie  Äc^er  mit  bem  geuer,  bie  Subcn 
mit  Söbten  l)aben  wollen  jum  ©lauben  zwingen,  unb  baö  Unfraut 
ausrotten  mit  unferer  eigenen  ©ewalt,  grabe  alö  wären  wir  bie 
Seute,  bie  über  vgjerjen  unb  ©eifter  regieren  fönnten,  unb  wir  fte 
möd)ten  fromm  unb  red)t  mad)en,  weld^eö  bod^  allem  ©otteS  SBort 
tljun  muf.«  3n  bem  S3erbammung6urtl)eile  ber  ©orbonne  1521 
(3Cbtl).  1  §.  21.  not.  1)  würbe  aud)  bie  ^ropofition  Zütijeti  hae- 
leticos  comburi  est  contra  voluniatem  Spiritus  mit  ben  SBäorten 
verworfen:  haec  propositio  est  falsa,  contra  voluntaieni  Spiritus 
divini  asserta  et  errori  Catharorum  et  Waldensium  consona, 
d'Argentrc  collectio  judiciorum  de  novis  erroribus  I,  II,  367. 


2:().1I.  (5.1.  i?utf)ci\.üel;vcntmic!etung.  §.34.  IJut^ev.     137 

gut^erg  2c()re,  bö^  m'cfct  au§  tem  ©efe^e,  fonbern  auö 
bem  ©lauben  bic  9ied)ffcrti(jung  fomme,  würbe  nid)t  feltm 
ttitpüerflanben ,  unb  bvül)cte  ju  9cfat)rltcl)en  Srrt^umevn  ju 
filteren  20).  ©al)er  fdiavfte  9)?erand)tl)ün  in  feinen  Articulis, 
de  qiübus  egerunt  Visitatoi-es  in  regione  Saxonlae  (1527)^') 
c§  ben  ^rebigern  nad)bi:iicfa'cl)  ein,  and)  S3upe  ju  prebigen, 
tt>e(dt)e  bem  ©tauben  uorancjeben  muffe,  unb  ta^  ®efe^  ju 
er!ldren,  beffen  Srfenntnip  bie  S3u0e  wirfen  müjje^a).    ^«i 


20)  f.  oben  §.  30.  not.  3.  Georgii  Wicelii  assertio  bonorum 
operum  p.  71  hinter  f.  Confutatio  calumniosissimae  responsio- 
nis  Justi  Jonae,  Colon.  1549;  Concionatores  secuti  magistros 
suos  mirum  in  modum  ubique  et  semper  supploserunt  bona 
opera,  adeo  ut  nuUa  ab  illis  sit  audita  concio ,  in  qua  misera 
opera  non  crucifixerint.  Neque  enim  judicaverunt  se  ivayyi- 
kluitv,  nisi  quam  insani^sime  bona  opera  conspuerent.  Aique 
adeo  ipsa  populi  evangelici  religio  et  conversatio  plus  satis 
declarant,  doctane  sint  opera  in  suis  ecclesiis  an  dedocta  etc. 

21)  [.  libti).   1.  §.  4.  not.  25. 

22)  e^uvfäcl)fifc^e  a5ifttattonö  =  2frtiEet  ö.  5-  1527  u.  1528  latein.  u. 
beutfd)  {^erauögeg.  o.  ®.  Z^.  Strobel,  3(ltborf  1777.  JCnfang: 
Pastores  debent  exemplum  Christi  sequi,  qui  quoniam  poeni- 
tentiam  et  remissionem  peccatorum  docuit ,  debent  et  isla 
pastores  tradere  Ecclesiis.  Nunc  vulgare  est  vociferare  de 
fide,  et  tarnen  intelligi  quid  sit  fides  non  potest,  nisi  praedi- 
cata  poenitentia.  Plane  vinum  novum  in  utres  veteres  infun- 
dunt,  qui  fidem  sine  poenitentia,  sine  doctrina  timoris  dei, 
sine  doctrina  legis  praedicant,  et  ad  carnaiem  quandam  secu- 
ritatem  adsuefaciunt  vulgus.  Ea  securitas  est  deterior,  quara 
omnes  errores ,  qui  antea  sub  Papa  fuerunt,  hoc  genus  con- 
cionatorum  describit  Hieronymus  et  vituperat  eos,  qui  dicant, 
pax  pax ,  et  non  est  pax.  —  Aliquando  totum  decalogum 
enarrent  ordine,  quia  praedicatio  legis  ad  poenitentiam  pro- 
vocat,  aliquando  cerium  aliquod  vitium  vituperent,  et  copiose 
declarent,  quam  graviler  offendatur  Dens,  et  quas  poenas  mi- 
netur.  ]Von  enim  satis  est  praecepia  enarrare,  sed  etiam 
poenas  commeniorent ,   quas  Dens  miuatur  peccatoribus.     JVec 


138    ^iexU  ^eriobe.     2(bfc^n.  I.    «S.  1517—1618. 

gegen  Ut)aupiäe  Sodann  HQxicola  (SJ^ögijier  diUehen)^^), 
tu  S3upc  muffe  md)t  öu§  bem  ©efe^e,  fonbern  ou§  bem 
^üangclio  !ommen,  unb  üeranlöpte  böburd)  bie  öntinontis 
jlifdje  ©treitigfelt  24),  tie  einzige,  tt)eld)e  ju  8utl)evä  ßebs 
jeiten  innerhalb  ber  lutberifc|)en  Äirdje  geführt  würbe.  @r 
lief  ffd)  jtpar  juerj!  burd)  ein  ©efprdcl)  mit  ßiitber  unb  SERci 


tantum  de  aeternis  poenis,  sed  etiam  de  praesentis  vitae  poe- 
nis  doceant. 

23)  9)1.  Sof).  Tfgricola'ö  aiiö  (gigleben  ©dirtften  möglidjjl  »oUftänbig 
öergeid)net,  oon  M.  S3.  Ji:orbe6,  2Cltona  1817.  iüti)ix€  Urtt)eil 
über  tt)n  an  Sac.  ©tvatner,  >?)ofprebigec  ju  Sßerlin  o.  6.  S)ec. 
1540  b.  be  Söette  V,  321:  Non  est  SKeifter  ©ritfel  is  vir,  qua- 
lis  cupit  videri ,  aul  qualem  credit  esse  Marchio,  neque  un- 
quam  erit.  Nam  si  velis  scire,  quidnam  ipsa  vanitas  sit, 
nulla  ceniore  imagine  cognosces ,  quam  Islcbii.  Hoc  depre- 
hendes  gestu  ,  voce,  cachinnis,  denique  omnibus  animi  et  cor- 
poris motibus  et  moribus,  ut  scurram  possit  superare  quem- 
vis.  Meum  consiliuin  fiiit,  ut  a  fiinctione  verbi  in  aeternum 
abstineret,  et  jocularem  aliquam  professionem  susciperet:  ad 
docendum  pror?us  non  valet.  Ac  si  omnia  reliqua  essent  to- 
lerabilia,  tarnen  gloriae  furor  tantus  est  in  eo,  ut  nihil  possit 
Deo  in  suo  opere  prodesse,  sed  plurimum  nocere.  S)er  "Kn: 
gvif  auf  ?OZelanc^t{)on  'i)atte  feine  SBurjel  it)of)(  in  bem  Unwillen, 
ba^  ein  erlebigtec  t|)eot.  ßet)r|lu{)l  in  SßSittcnberg  bemfelben  unb  nid^t 
Jfgricola  übertragen  wat,  [.  SSretfd^neiber  in  b-  tl)eol.  ©tubien 
u.  Ärit.  1829.  IV,  741. 

24)  UrEunben  jui:  ©efdjid^te  berfelben  in  S.  6.  görjtcmann'ö  neu; 
em  Utfunbcnbudje  jur  ©efd).  ber  eoang-  Äird)enreformation,  5Sb.  1. 
(«Hamburg  1842.  4.)  ©.291.  ogl.  ^lancE'6  ®efcl).  b.  ent)lel)ung 
un[ere6  prot.  fiel)cbegriffö  V,  I,  1.  C.  L.  Nilzsch  de  anlino- 
mismo  Jo.  Agricolae  Comm.  IL  Viteberg  1804.  4.  (aud)  in 
bcff  de  discrimine  revelationis  imperatoriae  et  didacticae, 
Viteb.  1830,  11,  1).  A.  Wewetzer  de  antinomismo  Jo.  Agri- 
colae diss.  Stralsund.  1829.  4.  Ä.  5(Äattl)e§  ^l;il.  gjlelanc^tfjon. 
(2(ltenburg  1841).  ©.  93. 


3;().II.  6.1.  2uf{)cr.  Sefrtentwicfelung.  §.34.  gut^er.     139 

lan<i)tl)on   in  Zov^au  (55cc.  1527)  befcfjwicljttgen^s),    erneus 
crtc  aber  feine  SSe^auptungen  in  anmaplidjen  Sl^efen  1537 ^ß). 


25)  Mel.  ad  Just.  Jonam   dd.    20.  Dec.  1527,    Co?p.  Ref.  I,  914. 
cf.  Lutherus  ad  eiindem  dd.  10.  Dec.  1527  b.  ise  SBette  III,  243. 

26)  Sfa^cbergev  übet  Sutt)fr  u.  f.  Bfit/  t)erau69ev3.  ».  9lcubccfec 
(Sena  1850)  ©.  96.  ^rgricola  t)attc  feine  18  Positiones  ^etmlid^ 
anonpm  »erbreitet:  Cutt)er  lie^  fie  b.  1,  25ec.  1537  üeröffentlid)en, 
unb  iribertegte  fie  bann  1538  in  5  S)i6putationen/  ju  benen  1540 
nod^  eine  6te  tarn  (T.  1.  Jen.  fol.  516  »gl.  bie  S3ericf)tigungen  b. 
J^örftemann  I,  313).  S)ie  tjorjüglidjl^cn  jener  Positiones:  1.  Poe- 
nitentia  docenda  est  non  ex  decalogo,  aut  ulla  lege  Mosi, 
sed  ex  violatione  Filii  per  Evangelium.  2.  JVani  Christus  Lu- 
cae  ultimo  ait:  »sie  oportuit  Christum  mori ,  et  hoc  modo  in- 
trare  in  suam  gloriam,  ut  praedicentur  in  nomine  suo  poeni- 
tentia  et  remissio  peccatorum.«  3.  Et  Christus  apud  Johan- 
nem  ait,  Spiritum  arguerc  mundum  de  peccato ,  non  legem. 
4.  Idem  docet  ultima  concio  Christi:  ite,  praedicate  Evan- 
gelium omni  creaturae.  5.  Paulus  cum  ad  Philippenses  ait: 
»hoc  sentite  in  vobis,  quod  et  in  Christo  Jesu,  ut  in  timore 
et  tremore  salutem  vestram  operemini,«  praeclare  statuit,  do- 
cendam  esse  poenitentiam,  quam  vocat  (imorem  et  tremorem, 
ex  memoria  Christi  ,  non  ex  lege.  6.  Ex  concionibus  Pauli 
et  Barnabae  satis  manifestum  est,  non  esse  opus  lege  ad  ul- 
lam  partem  justificationis.  7.  Sine  quacunque  re  datur  Spiri- 
tus sanctus,  et  homines  justihcantur :  ea  res  non  est  necessa- 
ria,  ut  doceatur,  neque  pro  principio,  neque  medio,  neque 
fine  justificationis.  8.  At  datus  olim,  et  datur  perpetuo  Spi- 
ritus sanctus,  et  justificantur  homines  sine  lege  per  solum 
Evangelium  de  Christo.  9.  Ergo  lex  Mosi  non  est  necessaria 
ut  doceatur,  neque  pro  principio,  neque  medio,  neque  fine 
justißcationiä.  13.  Quare  pro  conservanda  puritate  doctrinae 
resistendum  est  iis,  qui  docent,  Evangelium  non  praedican- 
dum  nisi  animis  prius  quassatis  et  contritis  per  legem.  16. 
Lex  tantum  arguit  peccata,  et  quidem  sine  Spiritu  sancto, 
ergo  arguit  ad  damnationem.  17.  Opus  est  autem  doctrina, 
quae  magna  efficacia  non  tantum  damnat,  sed  et  salvat  simiil; 
ea  autcm  est  Evangelium,  quae  conjunctim  docet  poenitentiam 


J40     S5ievfe  ?)enobe.     'Khfd)n.  1.     f8.  1517—1648. 

^(lierbingg  fdjeint  bem  "it^xkola  tie  SBa^r^eit  üoi'9efcf)n)ebt  ju 
l)ahm,  ba0  ein  dugerlid)e§  ®efe^  burd)  feine  äußerlichen  SSers 
I)eißungen  unb  •Dro()un9en  nidjt  wai)ve  S3uße,  b.  i.  einen 
ftttlicfjen  2(bfd)cu  üor  ber  ©unbe,  enrecPen  fonne,  bap  üiels 
me()r  biefe  allein  au§  ber  lebenbigen  ßrfenntnip  ©otteö  unb 
ber  ü:kU  ju    t(;m  ^erüorge^e  27):    inbeffen  fprad)   er   biefe 


et  remissionem  peccatorum.  18.  Nam  Evangelium  Christi  do- 
cet  iram  de  coelo  et  simul  Justitium  Dei ,  Rom.  1.  Est  enim 
praedicatio  poenitentiae,  conjuncta  promissioni,  quam  ratio 
non  tenet  naturaliter,  sed  per  revelationem  divinam.  S)ann 
foli^en  Stellen  auö  2utf)er6  ©diriftcn,  xvo  bie  Cef)re  pure,  unb 
anbete  auö  ben  ffitfitationgartüeln  unb  Luth.  comm.  in  ep.  ad 
Gal.,  lüo  ft'e  impure  oorgetragen  fep.  ©nbltd^  nod)  alii  articuli 
Antinomi,  wafjrfd^einlid)  nur  münbüd^e  ITeu^erungen :  1.  Lex  non 
est  digna,  ut  vocelur  verbum  Dei,  2.  SSift  bu  ein  >§ure,  SSube, 
(5f)ebrec^er,  obec  fonft  ein  Sünber,  gläiibcfl  bu,  [o  bijl  bu  im 
Sßäege  ber  «SeligEett.  (S)iefe  unb  bie  3te  ät)nlid^  tautenbe  ^topofis 
tion  erklärt  Jfgricola  in  f.  Älagfdjrift  b.  görftemann  I,  317  für 
ein  purum  figmentum  et  cliimaera:  2utf)er  i)at  ju  bem  Söciniar= 
fd)en  @):emplare  {)anbfc^riftlid^  ^tnjugefelt:  istas  duas  potest  ne- 
gare  fortasse,  tamen  nescio.  Nee  sunt  Islebio  imputati,  sed 
aliis  ut  suis  discipulis,  ut  titulus  indicat.  Omnes  aliae  sunt 
M  Grickels,  ut  ex  aliis  probatur).  4.  Decalogus  get)ört  auf 
ba^  mat\)i)aüi,  nid)t  auf  ben  ^rebigtflut)!.  5.  Tiüt  bie  mit  SKofe 
umget)en,  muffen  jum  Seufel  faf)ren ,  an  ©algen  mit  SKofe.  6, 
Söir  foUen  nic^t  bie  50lenfcf)en  bereiten  jum  Soangelio  burd^  bie 
^tebigt  beö  ©efe^eö ,  @ott  mu^  eg  tt)un,  bef  SBerE  [c^  eö.  7.  In 
Evangelio  non  debere  agi  de  violatione  legis,  sed  de  viola- 
lione  Filii.  8.  Audire  verbum  et  ita  vivere  est  consequenlia 
legis.  9.  Audire  verbum  et  sentire  in  corde  est  propria 
Evangelii  consequenlia.  10.  ^etruö  i)at  d^rifilidjc  grei^eit  nid^t 
geraupt.  11.  ©ein  ©ptud):  ceriam  facientes  vocationem  vestram 
per  bona  opera,  taug  nic^t.  12.  2(l6balb  bu  gebenfeft:  fo  unb  fo 
foUt  eö  in  ber  (St)riftenf)eit  äugct)en,  eö  foUten  feine,  ei)xbaxe,  jüd)= 
tige,  t)eiUge,  £eu[d)e  ßeute  fcpn,  fo  t)aft  bu  beö  eoangelii  fc^on  ge; 
feilet  cap.  6.  Cuc 
27)     cf.  Nitzsch.  comm.  f.  not.  25.     ©^en£el  1,  178. 


2:().I1.  (§.i.  gutf^er.  2ef)rentn)icfelun3.  §.34.  iJutt)cr.     141 

Sbecn  mit  fo  weniger  Älarl^eit  iinD  mit  fo  unbefonnener  SSers 
ac^tung  be§  ©efe^eä  au^,  bop  bie  SSefeitigung  bicfc§  2Cntinos 
mi§mu§  burc()  2uther§  Disputationen  fel)r  envunfcljt  xvax  28). 


28)  Di«p.  1.  {T.  I.  Jen.  fol.  517);  1.  Poenitentia,  omnium  testi- 
monio  et  vero,  est  dolor  de  peccato  cum  adjuncto  proposito 
melioris  vitae.  2.  Hie  dolor  proprie  aliud  nihil  est,  nee  esse 
potest,  quam  ipse  taetus  seu  sensus  legis  in  corde  seu  con- 
scientia.  4.  Poenitentiae  prior  pars,  seil,  dolor,  est  ex  lege 
tantum.  Altera  pars,  seil,  propositum  bonum,  non  potest  ex 
lege  esse.  5.  Non  enim  potest  homo,  territus  a  facie  peecati, 
bonum  proponere  suis  viribus,  cum  nee  quietus  et  seeurus  id 
possit.  6.  Sed  vi  peecati  confusus  et  obruius  cadit  in  despe- 
rationem  et  odium  Dei,  seu  deseendit  ad  inferos,  ut  Scriptura 
loquitur.  7.  Ideo  addenda  est  legi  promissio  seu  Evangelium, 
quae  conseientiam  territam  paeet  et  erigat,  ut  bonum  propo- 
nat.  Disp.  II.  1.  Lex  non  solum  est  non  necessaria  ad  justi- 
fieationem ,  sed  plane  inutilis  et  prorsus  impossibilis.  10.  Ex 
bis  autem  non  sequitur,  legem  esse  abolendam,  et  e  eoncio- 
nibus  Ecclesiae  toUendam.  11.  Quin  eo  magis  est  neeesse  eam 
doceri  et  urgeri,  quod  non  est  necessaria,  sed  impossibilis 
ad  justifieationem  ,  12.  ut  homo  superbus  et  de  viribus  suis 
praesumens  erudiatur,  sese  per  legem  non  posse  justificari. 
37.  Sed  et  hoc  falsum  est,  quod  sine  Spirilu  sancto  arguat 
lex  peecatum ,  cum  lex  sit  scripta  digito  Dei.  Disp.  V.  42. 
Quare  lex  promiscue  doeenda  est,  sieut  et  Evangelium,  tam 
piis  quam  impiis.  43.  Impiis  ,  ut  territi  agnoseant  suum  pee- 
catum ,  mortem  et  inevitabilem  iram  Dei,  per  quam  humilien- 
tur.  44.  Piis,  ut  admoneantur  carnem  suam  erueifigere  cum 
concupiseeniiis  et  viiiis,  ne  seeuri  fiant.  Tfgricola  gab  naö), 
unb  ba  cc  feinen  3t:rt()um  befonberö  in  ©teteben  oerbreitet  ijatu, 
[o  rirf)tete  Sutf)er  an  ben  borttgen  ^rebtger  Qa^-p.  ©üttel  San. 
1539  ein  @d)retben  (be  SBette  V,  147),  in  rceUtem  er  jenen  Svv; 
tt)um  njiberlegte  unb  ben  Söiberruf  2t'6  anjeigte.  ©päter  glaubte 
inbeffen  2fgricola,  \>a^  £.  in  jenem  (gehreiben  unb  anbern  @d)rtften 
i\)xn  8e{;ren  beigelegt  ^ahn ,  nvldje  nie  bie  feinen  gotüefen  feyen, 
unb  gab  beSf)alb  eine  Älage  bei  bem  ©fjurfürften  ein  (d.  I.  aKävj 
1540,   in  görjicmannö  neuem  Ur!unbenbudje  I,  317).    Suttjer  bes 


142    ^mte  ?)cnobe.     2fbfd)n.  I.    S5.  1517-  1648. 

©ie  gemeinfame  8e{)re  fanb  i^ren  2(u§bru(f  für  ben 
SSolfguntmtdjt  in  ben  Äate4)i§men  £ut{)eri  1529  29), 
ber  alten  Mixdje  gegenüber  bon  ©eiten  ber  gürflen  unb  (BtätiU 
in  ber  2(ugöburgifcben  ßonfeffion  (1530)  30),  üon  ©eis 
ten  ber  Sbeologen  in  tcn  ©cbmal!albifdf)en  ^(rtifeln 
(1537)  31 ).  Sie  2(ugöburgifcbe  ßonfeffton  würbe  allgemein 
alg  ber  8e()rmittelpunct  ber  Parteien  hetxad)Ut,  unb  eä  bes 
gann  befonberg  nad)  bem  9?aumburger  gürjltentage  (1561)  t)ii 
S3erpflid)tung  auf  biefelbe  ublicl)  ju  tperben  32). 


oiittüoctete  biefelbe  fe()V  ^efttg  (ba[.  S.  321).  "Jfgricola  ging,  of)nc 
ben  ^vocef  ab^uiüatten,  al§  ^ofpvebiger  nad)  SSerltn,  unb  fenbete 
enblicf)  oon  bott  b.  6.  35ec.  1540  einen  Söibetruf  ein  (baf.  ©.349). 

29)  D,  3.  St)r.  SB.  ^fugufti'ö  (Einleitung  in  bie  beiben  ^auptfates 
ct)i6men  ber  eöangel.  Äird^e,  etbevfelb  1824,  S.  44.  D.  ©. 
.Köllnet'ö  (Spmbolif  ber  lut()er.  Äird^e,  Hamburg  1837,  <S.  485. 
Sie  erjie  ^uögabe  o.  Sutljevö  U.  ÄatedjiSmuS  in  einer  nieberfädjfü 
fd)en  Ueberfe^ung  (o.  1529)  mit  einer  Unterfud)ung  über  bie  Snts 
flel)ung  beö  üeinen  Äateci^t6mu6  I}erau6ge9eben  ü.  S.  gjiöntfes 
berg,  ^pamburg  1851.  12.  D.  @  «Ol  oljnif  c'ö  ba6  fec^öte  >&aupts 
ftücB  im  Äated)iSmu6  nebft  einer  ®efd).  ber  Eated;et.  ßiteratur  in 
Sommern,  ©tralfunb  1830. 

30)  %bt\).  1.  §.  5.  not.  4  u.  5. 

31)  2lbtl).  I.  §.  7.  not.  18.  19. 

32)  3n  ben  1533  öon  9}leland^tf)on  entworfenen  neuen  Statuten  ber 
tl)eolog.  ^acüUät  fjeipt  eö  ( Liber  Decanorum  facullaits  theol. 
Acad.  Viteberg.  ed.  C,  E.  Foerslemann,  Lips.  1838.  p.  152): 
1.  Ut  in  Ecclesiis  totius  ditionis  nostrae  —  ita  in  Acadetnia 
—  volumus  puram  Evangeiii  docirinam,  consentaneam  confes- 
sioni ,  quam  Augustae  anno  1530  Imp.  Carole  exhibuimus,  — 
pie  et  fideliter  proponi,  conservari  et  propagari.  Unb  in  bem 
angel)ängten  tljeol.  Soctoreibe  p.  158:  Ego  promitto  Deo,  — 
me  Deo  juvante  fideliter  serviturum  esse  Ecciesiae  in  docendo 
Evangelio  sine  ullis  corruptelis,  et  constanter  defensurum  esse 
Symbola,  Apostolicum,  Nicaenum  et  Atlianasianum,  et  perse- 
veralurum  esse  in  consensu  doctrinae  comprehensae  in  con- 
fessione    Augustana,    quae    per    hanc  Ecclesiam    exhibita   est 


SEf).  II.  (5. 1.  9Jcfoi'm.gef)renttt)icfeIim(}.§.35.3win()li.     143 

§.  35. 

(5vflc  ^fuöbilbung  beö   £cf) v^Jf griff ö  in  bec  ©djjüeijetifdjen 

Ä  i  r  dK- 

Swingli  woUtz  wie  (5ra§mu6  ')  2Öaf)rf)eit  unb  ©Ittlict)- 
feit,  aber  er  befdmpfte  nnxoai)vi)eit ,  2(ber9lauben  unb  <BiU 
tenloftcjfeit  obne  bie  9iucfftcl)ten  beffelben,  unb  juglctd)  mit 
patriotifcI)em  ©ifer,  \)a  ik  bie  ffianbe  lieferten,  burd)  mid)e 
diom  unb  bie  |)ierarcbie  fein  S5ater(anb  gefangen  bielten  2). 


Imperatori  anno  1530.  2)er  Hamburger  Sonoent  15.  2fpr.  1535 
bcfd)t(ft  üon  ben  geijil.  SJJinijlevien  oon  Cübccf,  23remen,  mo^od, 
©tralfunb,  Ciinebucg  unb  Hamburg  befd)lop,  baß  bie  ^rebiger  bem 
2tug6biirgtfc()en  SSefenntnifTe  folgen,  unb  f^e  ftc  angenommen  wüxs 
ben,  übet  baffelbe  oerijört  werben,  aud)  ben  lutJ^erifd^en  Äated)i6= 
muß  fleißig  gebraudtien  folUen ,  f.  ®d)röbef'6  eoangel.  SOJecElcn; 
bürg  I,  302.  Sie  Äirdjenorbnung  oon  ©d^wäbifd)  ^atl  1543 
fd)veibt  cor,  baß  bie  biblifd^e  ßef)re,  lüie  fte  in  ber  2fugöb.  (lon= 
feffton  unb  2C))olügie  oecpanben  werbe,  gelef)ret  werben  foUe  (9t id^; 
ter'6  euangelifd^e  Äird^enorbnungen  II,  15).  ©onft  pflogt  in  ben 
äUeften  Äirdjenorbnungen  auf  bie  biblifc^en  aSüdjer  oenriefen,  aud) 
ein  Snbegviff  ber  Seljrc  gegeben,  ober  aud)  auf  anbere  SBüöjet 
i.  S.  Cutf)erö  ^ollillen,  f.  ©rflärung  beö  SSriefeö  an  bie  ©alater 
atö  Seitfaben  f)ingewiefen  ju  werben.  9iad)bem  inbeffen  auf  bem 
gürl^entage  in  9taumburg  (8.  gebr.  1561J  bie  2<;ugöburg.  Sonfeffton 
neu  unterfd^rieben,  unb  al6  «Ric^tfd)nur  für  alle  ßanbeseirdjen  an; 
ernannt  war  (f.  S.  ■&.  ©etbfe'ö  ber  naumburg.  gürftentag,  eeip= 
aig  1793,  ©.  139  ff.),  fo  würben  aud)  bie  23erpflid)tungen  auf 
biefelbe  in  ben  Äird)enorbnun9en  l)äufigcr.  ogl.  3.  (5.  ®.  3ot)ann= 
fcn'S  Unterfudjung  ber  S?ed)tmäßigfeit  ber  23erpflid)tung  auf  fi;m; 
bolifdie  Sßüd)er,  2fltona  1833,  ©.  317  ff.  Seff.  2)ie  «nfänge  beS 
iSt)mbotjwange6  unter  ben  beutfd)en  »protepanten,  gefd)id)tlid)  bar; 
gefleUt.   Scipsig  1847. 

1)  f.  Tlbti).  1.    §.  2.    not    9.  12.     Melanchthon  ad  Camerar.  %.  3. 
not.  26. 

2)  2tlö  3wingli  1519  in  3örid)  antrat,   fo  funbigte  er  bem  (&<x^\tii 
an,  baß  er  \i<ii  (goangcl.  gÄatt{)äi  prebigen  woUe  (^.  aSuHinger'ö 


144     SSiertc  ^eriobe.     Wd)n.  1.     §8.   1517—1648. 

X)k  ^eilige  ©dbrift  war  i^m  unbebingte  Zmtoxitat^),  er 
wollte  allein  ©Ott  unb  feiner  iDjfenbarung  bie  @^re  gegeben, 
unb  nad)  ber  It^tern  alle  fird)licbe  £el;ren,  ®ebraucl)e  unb 
©itten  lungebilbet  baben,  ol^ne  auf  fircblicbe  (gntroicfelung 
anberä  alg  in  gleicbgültigen  Singen  SJucfficbt  p  nebmen. 
@o  n)0Üte  er  nicbt  bloä  eine  9?einigung,  fonbern  eine  öollige 
S^eubilbung  ber  Äircbe  nacb  "^aa^Qahe  ber  bciligcn  ©cbrift; 
unb  ba  eä  ficb  bier  um  bie  Qljve  ©ottcö  banbelte,  fo  flanb 
er   nid)t  an,    feine  fircblicben   unb    ftttlidjen  9?eformationen 


JHeformationg^efd).  I,  12);  via^  möUt  er  erftfren  mit  ®efd)i'tft/ 
unb  nit  mit  ?Ken[c^fn  ©utbünfen,  aüei  ju  ©fjvcn  @ott,  ftnem  eis 
nigcn  ®un  unfcrm  Ferren  Sefu  Q^ti\to,  unb  ju  rechtem  ^eil  ber 
©eelen,  unb  frommec  biberber  Siitl)en  Unberricbtung  «  Ueber  ben 
3n()alt  ber  ^rebigten;  »3n  tt)etd)en  er  (Sott  ben  Sßatter  pn;ft,  unb 
alle  ?OJenf(^en  allein  uff  ©ottcs  ©un,  3  6^r. ,  al§  ben  einigen 
^eilanb  üertruwen  lef)rt.  «peftig  f)ub  er  an  triber  ben  ?OTifgtauben, 
©uperflition  unb  G5li)d)gnert)  reben.  Sie  S3u^  ober  SSefferung  beö 
ßcbcng,  unb  djriftenlic^e  ßieb  unb  Zvnvo  treib  er  l)eftig.  Sie  2a|ter, 
ol§  ber  sJJJüfftgang,  Unmaap  in  Sffen,  SrinEcn,  Äleibern,  greffe= 
vr)  unb  güUert),  UnbertrudEen  ber  2frmen,  ^enftonen  unb  Äriegen 
fitaft  er  tuä),  trang  ernfili^  uff  ba^  ein  Oberfeit  ©erid^t  unb 
9?ed)t  t)ielten,  SOSittraen  unb  SBaifen  fc^irmten,  unb  ia^  man  bie 
cibgenofftfcJ^e  gri)l)eit  ftd^  ju  bel}alten  flpffe,  ber  dürften  unb  ^er= 
ren  bul^lcn  u^fdjlüge.« 
3)  3tt)ingli'S  Jtrtifel  1  —  16.  o.  1523,  libtt).  1.  §.  2.  not.  65. 
USlegung  beö  15.  2(rt.  (3n3.  SßSerfe  burd)  ©d^uler  u.  ©d^ultfjef  I, 
209):  »Äitrj  nüt  \\t  war,  benn  bog  ©ott  jeigtj  unb  olleg,  ba^  nit 
in  bem  Sßort  ©otteö  fiKen  ©runb  ijat,  voitb  nit  wat  erfunbcn: 
benn  ber  S)ienfd)  ifl  lugenfjaftig.«  Guil.  Farel  de  VaulhoriU  de 
la  parole  de  Dieu  (Ceben  ^axiV^  ü.  Äird){)ofer,  3ürid)  1831,  II, 
189):  Soj'ons,  soyons  par  l'Evangile  serfs  de  Dieu  et  de 
l'Evangile,  et  affranchis  de  tout  ce  que  Jesus  Christ  ne  nous 
a  point  ordonne,  et  que  l'Evangile  ne  conlient  point,  de  sorte 
que  tout  cela  soit  loin  de  nous,  et  qu'il  n'ait  ne  liea  ne  puis- 
sance  en  nous:  mais  que  J,  Ciir.  seul  et  son  Evangile  y 
regne  et  y  ait  Heu. 


^l).  U.  6. 1.  «Reform.  Sef^rentmicf elung.  §.  35.  SwingU.     145 

burd;  bie  welüi(i)e  ^bri^feit  €infül)ren  ju  lafifm  *).  Zn  ßus 
f^er  tabeUe  er  ba{)er,  bap  er  ju  langfam  üorfdjrelte,  unb 
ben  6cl)tt)ad)en  ju  üiel  nacfjgebe  s).    2(ucf?  S^t^ingli  fd;lop  fid) 


4)  S3c^r.  bic  S3erorbnungcn  2fbtf).  1.  §.2.  not.  85.  88.  89  u.  f.  w. 
2)ie  Serncr  gemein  SRcformation  ö.  7.  gebr.  1528  (IBuUin; 
ger'S  SRcformationegcfd^.  I,  440)  beginnt  mit  ber  (Srflärung  oon 
©d)uUf)eif  unb  Siatf)'.  »2(l§  bann  ung  yon  wegen  ber  OberFcit  ge; 
büi)tt ,  üd),  bie  unferen,  unS  üon  (Sott  beöold^nen  nit  aUcin  in 
weltlid)en  ©adjen  gu  aller  SSillifljeit  gercpfen  /  fonberg  oud^  ju 
red}tgefd)affnem  d)riftenlid^em  ©loubcn  (al6  tüijt  @ott  @nab  gibt) 
Snleitung  gegeben,  unb  ein  erber  SSorbilb  üd)  üorgetragen,  ift  iid) 
ane  3tt)r)fcl  »ot  wüJTenb,  mit  oil  rcir  unS  in  fölidjem  gearbeitet, 
wie  mangerlei  Orbnungen  unb  g}Janbaten  wir  bi^tjolb,  un6  unb  üd^ 
gu  guter  Unberridjtung,  angefäd^en  unb  uffgerid^t  u.  f.  w.« 

5)  ©cgen  (graömuS  unb  beffen  2fnbänger,  nid)t  gegen  Cutter  ift  ges 
rid^tet  de  vera  et  falsa  religione  1525.  {Opp.  III,  226):  Hinc 
quorundam  scripta  adeo  impura  sunt  quod  ad  veritateni  adti- 
net,  quamvis  quod  ad  fucum  niiidissinia  sint,  ut  nescias,  an 
satius  fuisset  stilum  nunquam  levavisse ,  quam  veritatem  adeo 
inverecundis  blanditiis  involvisse.  Qui  tarnen  usque  adeo  sibi 
placent,  nt  nisi  ipsorum  vestigiis  incedas,  ac  contra  christiani 
pectoris  Ingenium  sis  vel  procaciter  blandus,  vel  ambitiöse 
elegans ,  cum  veritatis  etiam  jactura,  a  tuis  abstineant,  ut 
canis  a  balneo.  Tumultuosa  sunt  illis,  quae  vera  sunt^  mor- 
bum  enim  graviorem  esse  ajunt,  quam  qui  fortibus  remediis 
possit  restitui.  Belli  hominesi  an  unquam  viderunt  gravem 
morbum  levibus  curari?  lenii  morbi  levibus  curantur.  Ponti- 
ficum  ergo  morbus,  si  nunc  primum  lente  crudescere  incipe- 
ret,  conveniret  plane  bis  remediis.  Verum  omnia  ubi  mem- 
bra  sunt  a  morbo  absorpta,  an  non  jam  efticax  istud  reme- 
dium,  quod  unum  ac  solum  pristinae  sanitati  restituere  polest, 
propinandum  est?  lenta  fortasse  lentam  redderent  mortem, 
sed  nativa  vitam  ac  valetudinem  restituent.  3^.  Uö  legung 
beö  18.  2(rt.  1523  (SBerfe  /,  255)  ober  Cutter  [.  "äht^.  1.  §.2. 
not.  39.  Sann  fä()rt  er  fort:  »Sd)  weiß  oud),  baf  er  (Sut^ec) 
»il  nad^gibt  in  etlid)en  25ingcn  ben  SSlöbcn,  \ia^  er  öil  anberft 
I)anblen  mödjt,  in  bem  id^  nit  feiner  SKeinung  binj  nit  bap  er  je 

®  i  e  f  e  l  e  r '  e  Äird;enßefd&.  3r  58t>.  2te  %Uij{.  10 


146     SSicvtc  ?)eriobe.     ?rbfd)n.   I.     S5.  1517—1648. 

bcm  ^fugujlini^muä  6)    unb   ber  Iuff)ev{fc!)en  2e^re   üon  ber 
SRedjtfertigung  burcf)   ben  ©lauben ')  an:  aber  ©laube  war 


Bit,  funber  je  «eni^  grcbt  f)at5  alg  in  bcm  SSüdblin  ber  je{)en  Uö* 
faligen  (alg  mir  gefeit  ift,  bann  iäj  e§  nit  gelefen  \)ah)  loft  er 
etwaö  ber  SSr)d)t  nacf),  baf  man  ftdb  bem  ^riefter  föUe  erzeigen, 
ttjcld^ä  bod)  u§  ber  fetbigen  Zi)at  Stiriflt  (ßuc.  17,  14)  nit  mag 
gebogen  rcerben,  —  Serglgdben  mit  bem  SBort  ©acrament  gibt  er 
ben  Catineren  nun  je  üit  nacf):  benn  tüas  befümmeret  unS  Süt= 
fd^en,  wie  bie  tvätfd^en  tobten  ^ft)fer  bie  {)eiligen  3eid)en,  bic  ung 
©Ott  gegeben  t)at,  ncnninb.  —  ®ergli)d^en  »on  gürbitt  ber  ®eU= 
gen  unb  anbren  ©inacn,  barin  er  für  unb  für  etraaö  nad^gibt, 
atö  id)  üerj^anb,  ben  ^Blöben. 

6)  3n?.  Uölegung  be§  20.  2rrt.  1523  (SBerEe  I,  275).  Elenchus 
contra  Catabaptistas  1527  (Opp.  III,  424).  Sermonis  de  Provi- 
dentia anamnema  1530  {Opp.  IV,   111). 

7)  3iü.  Ugtegung  beg  15.  2frt.  1523  (SBerFe  I,  208)  nad)  SOJarci 
16,  16:  7)2Beld)er  glouben  rcirt  unb  geteuft,  ber  irirt  l)eil  ober 
feiig.  S(Be(c!ber  gloubt  unb  fidbcr  üertnin?t  in  ia^  ®ut,  bag  un§ 
©Ott  uä  ©naben  gegeben  i)at,  \>a^  eö  unfer  ^eil  ft)g,  baS  ha  ijl 
ber  ®un  ©otteö,  ber  wirt  feiig.«  Comm.  de  lera  et  falsa  re- 
lig.  1525  {Opp.  III,  198):  His  ergo  praemissis,  videlicet  qiiod 
Christus  expiatio  pro  omnium  peccatis  ac  via  saliitis  est,  — 
atque  ei  tandem  est  soli  qui  ipso  fidit,  consequi  putant  ii, 
qui  Evangelio  vel  parutn  fidei  habeiit,  vel  ipsum  impurius 
hauserunt,  ut  omnes,  qui  ipso  nitantur,  licentia  deteriores 
fiant:  fieri  enim  aliter  non  posse ,  quam  cum  humana  mens 
audiat  sie  liberaliter  omnia  condonnri  per  Christum,  procli- 
vior,  ut  est  ingenium,  ad  libidinem  reddatur.  ©arauf  bie 
2Cntn7ort:  Fides  christiana  res  est,  quae  in  animo  credentium 
sentitur,  sicut  valetudo  in  corpore.  Hanc  quisque  facile  sen- 
tit, iniqua  sit  an  aequa.  Sic  qui  Christianus  est,  sentit,  ut 
mens  propter  peccatorum  onus  male  habeat;  et  contra  sentit, 
quam  bene  habeat,  cum  remedii  in  Christo  certa  est.  — 
Qui  crus  fregit,  et  medicum  nactus  est  felicem,  qui  deluxa- 
tum  membrum  recte  resiituit,  non  sie  cogitat:  »beatus  es 
»quod  talem  invenisti  medicum,  crebro  crus  franges,  nara 
»medicus  iste  omnia  potest:«  sed  per  omnem  vitam  —  circum- 


STf).  II.  6.1.  «Reform.  Sef;rentn?ic!crun9.§.  35.  SmnQü.     147 

il)m  bte  ganje  Zmi^nun^  be§  JQdl§  in  ßfjrifio,  begriff  ö(fo 
bte  |)eilt(jun(j  in  fiö)  8):  bie  2(u3uftinifd)e  ßefjrc  üon  ber  ^r; 
vva()lun9  beljanbelte  er,  inbem  er  fie  alä  pi)ilofo)ßl)i\(i)c  <Bpef 
tülation,  nirf)t  alg  Äircljenleljre  betracbtete,  mit  groper  greis 
l)eit^).    ^aimntUfi)  fapte  er  ^is  ©ünbe  alö  etwaö  burc(j  bie 


spicit  ac  cavet  ne  crus  iteriim  frangat.  —  Sic  qui  ad  hunc 
modum  exuliant,  cum  Christum  audiunt  pro  omnium  com- 
missis  solvisse:  ^ipeccabimus,  nam  gratis  omnia  condonantur 
»per  Cliristum,«  nunquam  sensenint  peccati  dolorem.  Nam  si 
sensissent  unquam,  omni  studio  cavereiit,  ne  qua  fieret,  ut 
reciderent. 

8)  ebrarb'ö  ®ogma  o.  i).  2fbenbmal  II,  88.  ©d^enfel  II,  299. 
9Kctan(^tf)on  berid)tet  bem  (5f)urf.  Sot)ann  üon  bcm  SOtarburg. 
©ffprad^e  1529  {Corp.  Ref.  1.  p.  1099):  i>3um  ffitertcn  teben  ft'e 
(3njingli  unb  bte  ©einen)  unb  fd^reiben  unfd}icE(ic()  baoon,  wie  bev 
?OIenfd)  üor  &ott  gcredjt  gefdjä^t  werbe,  unb  treiben  bie  8et)ve  »om 
®lauben  nid^t  gcnugfam,  fonbern  reben  al\o  bayon,  a(ö  voäten  iU 
SBcrfe,  fo  bem  ®(auben  folgen,  btefelbige  ©ercditigEeit.  "Kuä) 
ti)ün  fte  bßfen  Serid^t,  wie  man  jum  ®(auben  !omme.  SRun  t)aben 
fte  Unterrtd^t  in  bicfem  2frtifel  üon  unö  baaumat,  fo  oiel  in  bec 
(Sit  gefd)ef)cn  mögen,  empfangen.  Se  me{)t  fte  baoon  l)6ccten,  je 
ba^  eg  ii)ne\\  geftet,  unb  ftnb  in  allen  biefen  ®tuc!en  gercid)en, 
wicwobl  fte  juöor  öffentlid)  anberö  gefdjrieben.«  Id.  ad  Gorlicium 
1530  {Corp.  Ref.  11,  25):  Nulla  est  mentio  fidei  jusiificantis 
in  Omnibus  Zwinglianorum  libris.  Cum  nominant  fidem,  non 
intelligunt  illam,  quae  credit  remissionem  peccatorum,  quae 
credit,  iios  recipi  in  gratiam ,  exaudiri  et  defendi  a  Deo, 
sed  intelligunt  historicam. 

9)  Dr.  7t.  .^a{;n  3n)ingti'6  8et)ren  o.  b.  SSorfe^ung,  üon  bem  SBe= 
fen  u.  b.  ffiel^immung  be§  9}lenfd)en,  fo  wie  o.  b.  @nabenn?af)l, 
in  b.  Sfjeol.  ©tubien  u.  .Slrttifen  1837.  IV,  765.  S-  S.  ^crjog 
S3emerfungen  ju  jener  2Cbf)anblung ,  cbenbaf.  1839  III,  778. 
ebrarb'6  Sogma  oom  l).  2tbenbmal  II,  80,  ©djenfel  II,  390. 
(Salöin'6  Urtljeil  über  Zwinglii  sermonis  de  Providentia  ana- 
mnemu  in  epist.  ad  Bullingerum  1552  (ex  Ms  in  ^enri)'6  Cf; 
ben  ©aloinö  III,  1,  62):  Zwinglii  enim  libellus,  ut  familiari- 
ter  inter  nos  loquamur,    tarn  duris  paradoxis  refertus  est,    ut 

10* 


148     mmU  ^mobi.     ?fbfd)n.  I.     S5.   1517— 1648. 

SSerbinbung  ber  ©eele  mit  einem  Äorper  üon  ®ott  gewoHs 
teä'")^  Idugnete,  ba0  bie  ©rbfunbe  an  ftd)  ©cbulb  unt> 
©träfe  begrunbe  *') ,  wollte  bie  (5rtt)df)tun(j  nicbt  an  bie  SSes 


longissime  ab  ea  quam  adhibui  moderatione  distet.  3tt)in9li 
wollte  tiefe  ©pecutation  ben  ®d)»rad)en  nid^t  mitgetfjeilt  reiffen, 
£>.  ad  Fridol.  Fontejum  25.  Jan.  1527  (Opp.  VIII,  II,  21): 
Sed  heus  tu,  caste  ista  ad  populum,  et  rarius  etiam :  ut  enim 
pauci  sunt  vere  pii,  sie  pauci  ad  altiludinem  hujus  inteiligen- 
tiae  perveniunt. 

10)  Zw.  ad  illustr.  Cattorum  Principem  Philippum  ser'tiiotiis  de 
"Providentia  Dei  onamnenia.  1530.  {Opp.  III,  79)  c.  3.  p.  89? 
Cum  igitur  unum  ac  solum  infinitum  sit ,  necesse  est  praeter 
hoc  nihil  esse.  —  Jam  certum  est  quod  quantum  ad  esse  et 
existere  attinet,  nihil  sit  quod  non  numen  sit:  id  enim  est 
rerum  universarum  esse.  c.  4.  p.  99;  Quid  enim  alienius  est 
a  mentis  et  intellectus  perspicuitale  ac  Juce.  quam  terrae  cor- 
porisque  Stupor  et  inertia?  —  Mens  veri  amans  et  subinde 
numinis  reverens,  e  cujus  substantia  cognationem  trahit,  ae- 
quitati  et  innocentiae  siudet:  corpus  ad  suara  originem  pro- 
pendet,  ad  lutum,  ad  carnem ,  atque  horum  ingenium  sequi, 
tur.  Ita  ut  si  hominem  comparare  cuiquam  velis,  nulli  rei 
videatur  esse  simiiior  quam  si  iuti  massam  rivulo  clarissimo 
et  purissimo  imponas.  p.  105:  Quo  fil,  ut  voleniibus  nobis 
legem  amplecti  ex  mentis  desiderio,  alia  lex  quae  in  mem- 
bris  —  scripta  est,  repugnet ,  ut  quae  velimus  quidem  pro 
animi  probitate,  per  carnis  tamen  improbitatem  non  opere- 
mur.  Cum  autem  utriusque  vigor  non  suus  sit  sed  praesen- 
tis  Dei,  qui  omnium  esse,  existere  et  virtus  est,  resultat,  ut 
omnino  illius  voiuntate  et  conscientia  caro  spiritui  ogganniat, 
perinde  ac  Spiritus  illius  diclo  audiens  esse  cupit.  c.  6.  p. 
112:  Sed  quod  Deus  operatur  per  hominem,  homini  vitio  ver- 
titur,  non  etiam  Deo.  Hie  enim  sub  lege  est,  il!e  über  legis 
Spiritus  et  mens.  —  Unum  igitur  atque  idem  facinus,  piita 
adulterium  aut  homicidium,  quantum  Dei  est  auctoris,  moto- 
ris  ac  impulsoris,  opus  est,  crimen  non  est;  quantum  autem 
hominis  est,  crimen  ac  scelus  est,    @d^en!el  II,  146. 

11)  Zw.   de   peccato  originali  declaratio    ad  Urbanum  Rhegium. 


ZI).  11.  6. 1.  9?cfoi-m.  5ef)renttt)ic!elun9.  §.  35.  Smingli.     1 49 

bingung  tiex  Saufe  gebunben  tDiffen,  unb  jlanb  baf)cr  nid)t 
an,  au^  fromme  Reiben  5U  tm  (ixrväi)ltm  ju  redjnen  12). 


1526  (0/>p.  ///,  629):  Diximus,  originalem  contagionem  moT- 
bum  esse  (oorf)er:  naturalem  defectnm,  germanice  ein  natürs 
lidjen  Sreflcn),  non  peccatum  ,  quod  peccatum  cum  culpa  con- 
junctum  est;  culpa  vero  ex  commisso  vei  admisso  ejus  nasci- 
tur  qui  facinus  designavit.  Sieg  n?urbe  il)m  oud)  in  SKarburg 
1529  öocgc^alten,  f.  smeIand)t{)on'§  SSerid^t  an  b,  Qi)Utf. 
(Corp.  Ref.  I,  1099):  »bag  3ifingliu6  gefd)rieben,  bag  feine  Scb« 
fünbe  fer)  ^  unb  Ui)ut,  ©ünbe  fei)  allein  äugerlid)e  böfe  SQSetfc  unb 
Zi)aUr\,  unb  meinet,  be§  vgjerjenö  angeborne  Unreinigfeit  unb  Ciijle, 
item  bag  n)ir  non  S^iatuv  ©Ott  nid^t  fütii)tcr\,  nid)t  glauben,  fei) 
nid)t  ©iinbe.  35ieg  i|l  eine  grofe  2(njetgung,  ia^  3tt?ingliu6  nid)t 
Diel  üon  xedjtet  d^riftlidjev;  ^eiligfeit  njiffe,  bieweil  er  ©iinbe 
oUein  in  äugerlid)C  Zt)ciUn  feget.c  Sennod^  fd^rieb  3»ingli  auc^ 
in  feiner  Fidei  ratio  ad  Carolum  Imp.  1530  (Opp.  IV,  6): 
De  originali  peccato  sie  sentio:  peccatum  vere  dicitur  cum 
contra  legem  itum  est:  ubi  enim  non  est  lex,  ibi  non  est 
praevaricalio,  et  ubi  non  est  praevaricatio,  ibi  non  est 
peccatum  proprie  captum.  —  Patrem  igitur  nostrum  pecca- 
visse  fateor:  —  at  qui  ex  isto  prognati  sunt,  non  hoc  modo 
peccarunt:  quis  enim  nostrum  in  paradiso  pomum  vetitum  de- 
populatus  est  dentibus?  Velimus  igitur  noiimus,  admittere 
cogimur,  peccatum  originale,  ut  est  in  tiliis  Adami,  non  pro- 
prie peccatum  esse:  —  non  enim  est  facinus  contra  legem, 
Morbus  igitur  est  proprie  et  conditio.  @d)enfel  II,  31. 
12)  Zw.  de  peccato  originali  declaratio  ad  ürb.  Rhegium.  1526 
(Opp.  III,  632):  Salus  aeternae  vitae,  et  contra  aeternae  mor- 
tis aerumnae,  cum  prorsus  sint  liberae  vel  electionis  vel  ab- 
jectionis  divini  judicii  :  videntur  quotquot  de  hac  quaestione 
unquam  disseruerunt  paulo  incautius  detinivisse,  nunc  quidem 
infantes  omnes,  qui  vel  circumcisi  vel  tincti  baptismi  lavacro 
non  essent,  nunc  vero  adultos  itidem  omnes  damnando.  — 
Cum  ergo  vita  aeterna  eorum  sit ,  qui  ad  eam  electi  sunt  a 
Deo,  cur  nos  lemere  judicamus  de  quibusvis,  cum  electio 
Dei  nos  lateat?  —  Cum  itcrum  Paulus  Rom.  II.  eum,  cujus 
intactum    est   pracputium,  —  superare   dicat   atque   praestare, 


150     Stierte  ?)enobc.     2rbf4)n.  1.     5B.  1517—1648. 

S)am{t   l^tng    jufammen    feine  ßetjre  öon  ben   (Söcramenten/ 
mä)  wüä)ex  biefelben  nur  jur  SSejeugung  be§  ®lauben6  bien« 


si  modo,  quod  lex  monet,  faciat,  ei  qui  inciso  praepulio  glo- 
riatur:  ostendere  enim  legis  opus  scriptum  esse  in  corde  suo, 
cum  id  faciat  quod  lex  monet.  Quis  autem  in  cor  humanum 
quicquam  scribit  Deo  dignum ,  nisi  is,  qui  ipsum  condidit, 
quemadmodum  testatur  Hierein.  31  ?  —  Si  ergo  impulsore 
Deo  Dei  opus  facit,  cur  nos  eum  damnamus,  quod  tinctus 
aut  recisus  non  sit?  —  Isla  in  hunc  usum  argumentati  sumus, 
ut  ostenderemus  toto  errare  coelo,  etiamsi  sint  non  modo 
magna,  sed  vetera  quoque  nomina,  qui  damnationi  aeternae 
solent  adjudicare  nunc  Christianorum  infantes,  cum  non  sint 
baptismo  tincti,  nunc  vero  eos  omnes  quos  gentiles  vocamus. 
Quid  enim  scimus,  quid  fidei  quisque  in  corde  suo  Dei  manu 
scriptum  teneat]  Zw.  christianae  fidei  expositio  ad  Regem 
christianum  (Franciscum  I.)  scripta  1531  (Opp.  IV,  65):  Cre- 
dimus  ergo,  animos  fidelium  protinus,  ut  ex  corporibus  eva- 
serint,  subvoiare  in  coelum,  numini  conjungi ,  aeternumque 
gaudere.  Hie  tibi  sperandum  est,  o  piissime  Rex ,  si  modo 
instar  Davidis,  Ezechiae  et  Josiae  rerum  summam  a  Deo  tibi 
creditam  moderatus  fueris,  te  visurum  esse  primum  numen 
ipsum  in  sua  substantia,  in  sua  specie;  —  deinde  —  sancto- 
rum  ,  prudentium  ,  —  virtuosorum  omnium,  quicunque  a  con- 
dito  mundo  fuerunt,  sodalitatem.  —  Hie  duos  Adaraos,  re- 
demtum  ac  redemtorem,  hie  Abelum,  Enochum,  —  Petrum, 
Paulum;  hie  Herculem ,  The s eum  ,  Socrutem,  Aristidem,  An- 
tigonum,  Numam,  Camillum^  Catones,  Scipiones ,  hie  Ludovi- 
cum  pium,  —  et  quotquot  in  fide  hinc  migrarunt  majores  tuos 
videbis.  üal.  (Sbrarb'S  Sogma  üom  i).  2fbenbmal  II,  77.  cf. 
Lutheri  enarratio  in  Genesin  (gefd^r.  1536 — 1545)  ad  Gen.  47, 
26  (T.  YL  Viteberg.  1561.  fol.  699):  Nos  quoque  dicimus, 
plurimas  gentes  salvatas  esse,  etiam  ex  linea  seu  stirpe  Cain, 
Multi  enim  conversi  sunt  fortuita  misericordia ,  quod  aggre- 
gaverunt  se  ad  Ecclesiam,  quae  habebat  eioquia  Dei,  Quan- 
qnam  ipsis  non  fuerat  data  promissio  de  Christo,  tamen  fructus 
ejus  in  gentes  manabat,  cum  audirent  conciones  et  doclrinam 
patrum.  —     Sed  Judaei  haec  non  credunt,  et  fanatici  nostri, 


Zi).  II.  6. 1.  JReform.  l^cI^rentiDidfclung.  §.  35.  äwingli.     151 
tcn,  nid[)t  aber  bie  «]!Kin()eüung  ^bttUdjcx  ©nabc  vermittelten  »S). 


hac   doctrina   abusi,     foedissime    lapsi  sunt.      Sicut  Zuinglius 
nuper    scripsit,    Numam    Pompilium,    Hectorem ,    Scipionem, 
Herculem   frui  aeterna    beatitudine   in  Paradiso   cum  Petro   et 
Paulo    et  aliis   Sanctis.     Quod    nihil    aliud   est,    quam    aperte 
fateri,  quod  sentiant,   nuUam  esse  fidem,    nullum  Chiistianis- 
mum.     Si  enim  Scipio  et  Numa  Pompilius,  qui  fuerunt  idola- 
trae,   salvati    sunt,    cur   oportuit  Christum    pati  et    mori,    aut 
quorsum  opus  est  baptizari  Christianos ,  aut  doceri  Christum? 
—    Itaque   valde  perniciosus  error  est,    quem   nos    neuliquaui 
probare  aut  tueri  possumus.     Et   tarnen  audio,   Zuinglium    al- 
legare commentarium  raeum  in  Genesin,  ubi  dixi ,   aliquos  de 
generatione  Cainica  salvatos  esse:  idque  etiam  doceo,  sed  non 
dico,    quod  salvati  sunt  ut  Cainitae  aut    Aegyptli,    sed    ut   in- 
corporati   et  conjuncti  Ecclesiae  piorum.     Supra  enim  audivi- 
mus,    quoties  narravit  Moses  excitata    fuisse   altaria  ab  Abra- 
hamo    et   aliis  Patribus,    docuisse  eos  familiam   suam,    et    ad 
eam    alios   accessisse ,    audivisse    conciones,    et  verbum   tradi- 
tum  a  patribus  amplexos  esse,    adjunxisse  etiam  vota  et    pre- 
ces    suas    ad    invocationem    piorum.  —     Non    excludo  quidera 
gentes,    sed    dico,    eas    nulla  alia    ratione  servari,    quam    per 
verbum  Christi.    Sabei  gab  eS  aber  nod)  eine  jweite  2(u6Eunft  ju 
©unflen   bec  Reiben    f.  Melanchlhon  ad  A.  Musam   1543   (Cor;?. 
Ref.  V,  58):    De  quaesiione    tua  aliquoties  cum  Luthero  dis- 
serui:    et  illi  et  mihi  videtur  simplicissime,    ut  sonat,    articu- 
lus   intelligendus  esse:     Christum   fuisse  apud   inferos ,    exci- 
tasse  multos  mortuos.  et  erudiisse  fortassis  praestantes  oranium 
gentium  viros,  ut  Scipionem,  Fabium  et  similes.     Tale  quid- 
dam  intelligit  Petrus,    qui  clare    ait,   Christum   apud   inferos 
concionatum  esse. 
13)     Zw.  comm.  dej^era  et  falsa  religione  1525    {Opp.  III,  228): 
Vocem  istam  Sacramentum  magnopere  cupiam  Germanis  nun- 
quam  fuisse  receptam,  nisi  germane  esset  accepta.     Cum  enim 
hanc   vocem   Sacramentum  audiunt,   jam    aliquid   magnum  san- 
cturaque  intelligunt,  quod  vi  sua  conscientiam  a  peccato  libe- 
ret.     Rursum   alii,   cum    istorum    errorem   viderunt,    dixerunt 
sacrae   rei  signum  esse.     Quod  equidem    non    improbarem  ad- 


152    SSiertc  9)ctlobe.     ?(bfd)n.  I.     f8.  1517—1648. 

(So  würbe  c§  bie  8c^rc  üom  2Cbcnbmalc,  über  rocidjc 


modnm,  nisi  hoc  quoque  statuerent,  cum  externe  Sacramen- 
tum  peragas,  tum  certo  intus  peragi  mundationem.  Tertii 
prodiderunt  Sacramentum  Signum  esse,  quod  tandem  detur, 
ubi  mentis  expiaiio  facta  sit,  sed  in  eura  usum  detur,  ut  is 
qui  accipit,  certus  reddatur,  quod  jam  transactum  sit  istud, 
quod  per  Sacramentum  significatur.  2(Ue  btefe  SJJeinungen  weis 
fet  er  jutüc!  (gegen  iie  jnjeite  p.  230:  hac  ratione  libertas  di- 
vini  Spiritus  aliigata  esset,  qui  dividit  singulis  ut  vult,  i.  e. 
quibus,  quando,  ubi  vult:  nam  si  tunc  cogeretur  intus  ope- 
rari,  cum  nos  extra  signis  notamus,  signis  prorsus  alligatus 
esset),  unb  evEtärt  ftd^  bai)\n  p.  231:  Sunt  ergo  Sacramenta 
Signa  vel  ceremoniae,  —  quibus  se  homo  Ecclesiae  probat 
aut  candidatum  aut  militem  esse  Christi,  redduntque  Eccle- 
siam  totam  polius  certiorem  de  tua  fide  quam  te.  (Sben  fo 
Q\id)  ?0?e(and)t()on  loci  iheol.  1521.  Q\  verso:  Probabilis  et  ilii 
voluntatis,  qui  symbolis  seu  tesseris  militaribus  haec  signa 
comparaverunt,  quod  essent  notae  tantum,  quibus  cognoscere- 
tur,  ad  quos  pertinerent  promissiones  divinae).  S)a{)er  trurbe 
ben  3>ülngltanern  in  SDtarburg  oorgeiüorfen  (SKelandjtboni  S3e= 
nd^t  an  b.  6()urfiitfien,  Corp.  Ref.  /,  1099):  »3um  2(nbern  irren 
fte  fef)r  üom  ^^rebtgtamt  ober  Sßort,  unb  oom  fStauäj  ber  «Sacra; 
mente.  S)enn  fte  Ief)ren,  ba^  ber  i>eil.  ®eijl  xiiä^t  burdjä  SBort 
ober  ©acrament  gegeben  rcerbc,  fonbern  werbe  o()nc  SBort  unb 
©acrament  gegeben.  2Clfo  let)rete  auä)  SCfiünjer,  unb  fiel  baburd^ 
auf  eigene  ©ebanfen  j  wie  benn  folgen  mu^,  wenn  man  ben  {)et(. 
©etjl  o{)ne  SBort  öermeinet  ju  erlangen.«  Sennodj)  etElärt  3wingli 
wieber  in  b.  Fidei  ratio  ad  Card.  Imp.  1530  (Opp.  IV,  9): 
Credo,  imo  scio,  omnia  Sacramenta  tam  abesse  ut  gratiam 
conferant,  ut  ne  adferant  quidem  aut  dispensent,  —  Dux  au- 
tera  vel  vehiculum  Spiritui  non  est  necessarium:  ipse  enim  est 
virtus  aut  latio  qua  cuncta  feruntur,  non  qui  ferri  debeat; 
neque  id  unquam  legimus  in  Scripturis  sacris,  quod  sensibilia, 
qualia  Sacramenta  sunt,  certo  secum  ferrent  Spiritum;  sed  si 
sensibilia  unquam  lata  sunt  cum  Spiritu,  jam  Spiritus  fuit  qui 
lulit,  non  sensibilia.  ©brarb'S  jDogma  oom  ^.  Jtbenbmale  II, 
90.    ©d^enfel  I,  412. 


SSI).  II.  (5.1.  9?ef.  2el;renttt)ic!elun9.  §.3.5.  ?rbenbmd.     153 

SttJingli  unb  bi'e  ©einen  mit  8utf)er  in  ©treit  gcriet^en  "). 
ßut^er  ^atte  bie  Sranöfubflantiation  jwar  aufgegeben,  ^ielt 
aber  bie  ©acramente  aH  ©nabenmittel,  unb  beSljalb  bie  reale 
©egenwart  6()rifii  unb  ben  tt)at)rbaften  ©enup  feineä  Mbe^ 
unb  ä8(ute§  im  2fbenbmal  fefl  '5).    g^ad)  Swincjli  |)atte  ba^ 


14)  Ueber  ben  2fnfang  bcS  ©treiteg  unb  bie  erf!cn  ©treitigfeiten  f. 
2(btf).  1.  §.  3.  not.  21  ff.  Siütngli  unb  Cut()er  traten  befonbcrö  feit 
1527  gegen  cinanbec  auf.  gaft  g(eidE)aeitig  erfd^ienen  1527:  Zwing- 
lii  amica  exeijesis  i.  e.  exposilio  Eucharistiae  negotii  ad  Marl. 
Lutherum  (Opp.  III,  459)  unb  SO?.  tuti)ev,  baf  biefe  SBorte 
St)rifti :  baS  i)l  mein  Jieib,  nod)  oeftc  fte{)en,  «ibec  bie  ©d^rcärm; 
geiftcc  (b.  SSatd)  XX,  950).  Sarauf  3n>i»gli,  baß  bife  Sßort 
3efu  S()rifti :  »baö  ift  min  2i)d^nam/  ber  für  üä)  f)tnggeben  wirt« 
emiglici)  ben  alten  einigen  ©inn  Ijaben  werbenb,  u.  SÄ.  iütf)et  mit 
ftnem  lejten  fSudf  finen  unb  beä  ^apfls  ®inn  gar  nit  getef)rt  no(i) 
beroätjrt  i)at,  1527  (S3Serfe  II,  II,  16),  unb  OeEo  lam^jabiuS: 
2)aß  ber  ?OJißoerf!anb  D.  gjiart.  ßutf)erö  auf  bie  eroige  beftänbige 
SBorte,  ba^  ifl  mein  ßcib,  nid^t  befleJjen  mag,  bie  anbere  biUigc 
2(ntn)ort  Sof).  Oefotampabii,  SSafel  1527.  4.  S3om  2Cbenbmal 
(§t)rijli  SSefenntntß  SO?.  £utf)er  152S  (gew.  bie  große  eonfeffion) 
b.  SBatd)  XX,  1118.  Ueber  D.  «K.  £utf)erS  S5uc^  S3e!enntniß 
genannt,  jtuo  2fnttt)orten  SofJ«  Öefolampabü  u.  ^ulbrid^  Sroingli'S 
(3tt)ingti'ö  2(ntroort  in  beffen  Sßerfen  II,  II,  94  u.  b.  SßSald)  XX, 
1538,  bie  be6  Oefotampabiuö  b.  SBatd)  XX,  1720).  -  ®es 
fd)icl^tl  ici^e  SarfteUungcn,  1.  öon  reformirter  iSeite: 
Lud.  Lavaleri  hist-  de  origine  et  progressu  conlroversiae  sa- 
cramenlariae  de  Coena  Domini  ab  anno  1524  —  1563  deducta, 
Tigiiri  1563.4.  Rud.  Hospiniani  historia  sacramentaria  (2Tomi. 
Tiguri  1598  u.  1602.  fol.)  T.II.  ebrarb'6  25cgma  ö.  t).  ?(bcnbs 
male  II,  136.  2.  ffion  lut()erifd)er  leitet  fSal.  @rn)l  8öfd)er'ö 
au6fut)r(.  historia  motuum  ^»Difcl^en  ben  Soangelifd)  tut^crifd^en  u. 
sReformirten,  2te  llufl.  3  Zi).  granJf.  u.  Seipsig  1723.  24.  4. 
?)tancf'6  @efd).  ber  entfte{)un9  unferö  protejl.  ßefjrbegriffö  II, 
247.  464. 

15)  ®oebel  ßutberö  2fbenbmalölel)re  oor  unb  in  bem  Streite  mit 
ßarlpabt  (Si)eol.  ©tubien  u.  Äritifen  1843  II,  314)  ©d)en5el  I, 
397.  475.  502.    Cut  t)  er 'S  große  (Sonfeffion  1528  b.  Sßald)  XX, 


k 


154    SSiectc  ^eriobe.     2rbfd)n.  1.    25.  1517—1648. 

gegen  S5rot   unb  SSSein   nur   bie  SSebeutung    oon  8eib  unb 
Slut  J6),  unb  wenn  er  fpater  aurfj  einen  geijligen  ©enug  be6 


1380:  5>®er  f)eil.  ©eifi  —  ref)ret  un§  [olc^c  SIBof)rt^at  e^rifü,  ung 
erjeiget,  erfennen,  f)ilft  fie  empfaf)en  u.  bei)a[ten,  nü|(ic^  braud^en 
u.  QU5tt)eiten,  meJjren  u.  förbern.  Unb  tt)ut  baffelbige  beibe  inner* 
üi)  u.  äufer[t(^:  innetUd^  burc^  ben  ©tauben  unb  anbete  getfilid^e 
©üben,  äugerlic^  aber  turdjs  ßoangelium,  burc^  bie  Saufe  unb 
©actament  beg  "Kltavi ,  burd^  nieldje  er,  olS  bur^  brei  SOJittet 
ober  Sßcife,  ju  unö  föntmt,  unb  \)a$  Cciben  6t)tirti  in  unö  übet 
unb  äu  9^u§  bringet  ber  ©eligEeit.  —  ®ben  fo  rebe  ic^  aud)  unb 
befenne  bag  igacrament  beä  2(ltar6 ,  ba^  bafetbfl  n)af)rt)afti3  ber 
Selb  unb  Stut  im  SSrot  unb  Sßein  rcerbe  münblic^  gegelJen  unb 
getrunfen,  obg(eid)  hie  ^vie]tex,  fo  eö  reichen,  ober  bie,  fo  eö 
empfat)en,  nidjt  gläubeten  ober  foafr  mißbrauchten.  25enn  eg  fteljet 
nid)t  auf  5)}Jenfd)en  ©(auben  ober  Unglauben,  fonbern  auf  ©otteS 
SQSort  u.  Orbnun^.«  S.  6te  ^rebigt  gegen  earlfrabt  1523  (SßSald^ 
XX,  48):  »Sie  leibliche  u.  äu^erCid^e  (Smpfaf)ung  ijl  iie,  tücnn 
icf)  ben  2eic^nam  Gticifii  unb  fein  S5(ut  äuferlic^  mit  bem  50lunbe 
empfa^e.  Unb  fold)e  @mpfaf)ung  fann  vocl  of)ne  ©laubcn  u.  ßicbe 
gefi^eijen  öon  allen  SJJenfc^en.  —  Tibet  bie  innerliche,  gciftlidje  u. 
rechte  Smpfal)ung  beö  ©acramentö  ift  Diel  ein  anber  2)ing.  — 
£)t)ne  ben  ©lauben  ijl  bie  äuferlic^e  @mpfaf)ung  biefer  Sacramente 
nickte.  —  25er  ©laube  aber  ift  baf)in  geri(^tet,  —  ba^  rcir  üeftig; 
lid)  glauben  muffen,  ba^  StjrifruS  Sefuö  ©otteS  ®ol)n  fei),  u.  bie 
einige  ©enugtl)uung  für  unferc  Sünbc.  —  ®er  in  einem  fold^en 
©lauben  \tei)et,  ber  —  nimmt  bie^  ©acrament  «jürbig  ju  einer 
©id)erung  unb  aüSa^rjeid^en ,  ba^  et  göttlid^er  3ufage  unb  SSerfpre* 
(^ung  geroi^  fet).« 
16)  Zw.  de  vera  et  falsa  reli'jione  1525  Opp.  III,  256  jeigt,  ba^ 
est  in  b.  Ijeit.  Schrift  oft  für  significat  jle^e,  u.  erflärt  jid)  p. 
25S  ba^in  :  Coena  igitur  dominica,  ut  eam  Paulus  appellat, 
mortis  Christi  commemoratio  est,  non  peccaiorum  remissio : 
nam  ea  solius  mortis  Christi  est.  Ait  enim:  hoc  quod  nunc 
edere  ac  bibere  jubeo,  symbolum  vobis  erit,  quo  omnes  ute- 
raini  simul  manducando  et  bibendo  tunc,  cum  mei  commemo- 
rationem  facietis.  Quam  commemorationem  Paulus  1.  Cor. 
11,  26.  —  sie  expressit:    qnotiescunque   enim  ederitis   panera 


S^.II.  (5.1.  9?cf.  iQl)xttttw\MmQ.  §.35.  ^Tbenbmat.     155 

8dbc§  unb  SSfuteö  ^n^ah,  fo  war  berfelbe  bocl[)  nur  tk  glau« 
bengüolle  en'nncrunc)  an  ben  ©efreujigten,  we(ct)e  aUein  hü 
®rdubtcj<n  flattfanb,  bei  btefen  aber  ntcbt  an  ben  2(benbmaläi 
genup  gebunben  war  •'). 


hunc  ,  symbolicum  scilicet  (nam  carnem  nemo  appellat  omnium), 
et  hoc  poculum  biberitis,  mortem  Domini  annunciate,  donec 
veniat.  Quid  vero  est  annunciare  mortem  Domini  1  praedicare 
nimirum,  gratulari ,  laudare.  ©d^enfel  I,  487. 
17)  Zjo.  öd  Matth.  Alberum  de  Coena  Dom.  epist.  1524.  (Opp. 
III,  589):  So().  6.  beäief)t  ftd^  nid)t  auf  taö  ©acvament  (p.  593): 
S)ec  ©inn  ber  ©teile  ijt  (p.  594):  panis,  quem  ego  dabo,  caro 
mea  est  pro  mnndi  viia  tradita.  Caro  igitur  mea,  quateniis 
est  morte  adllicta,  cibus,  h.  e.  spes  est  animae.  p.  595:  Vult 
ergo  Christus,  nos,  nisi  edamus  ejus  carnem,  i.  e.  nisi  cre- 
damus,  eum  pro  nobis  mortem  obiisse  et  sanguinem  effudisse, 
vita  esse  carituros.  S)ieß  ift  eine  spiritualis  manducatio,  Qi)Xi: 
ftuö  rebet  f)iec  de  fide ,  non  de  sacramento  Eucharistiae.  S)enn 
p.  602  mit  Augustin.  super  Joan.  VI.  Traci.  26.  mu^  bec  sacra- 
mentalis  esus  üon  bem  spiritalis  unterfd)ieben  werben.  (Uebet: 
3ol).  6.  rebet  er  and)  au6fiif)rltcl)  in  f.  klaren  Unterrid)tung  üom 
9^ad)tmQ(e  Sl)ri|lt,  SßSerEe  II,  I,  438).  Sarum  leljnte  awinglt 
aud)  anfangö  ben  2fugbruce  einer  ««iepung  beö  Qei\tU  CeibeS  6l)rifti 
im  Tlbenbmale  ah,  Comm.  de  vera  et  falsa  religione.  1525. 
(Opp.  III,  270):  Dicunt:  nos  adoramus,  atque  etiam  edimus 
spirituale  corpus  Christi.  Quid  per  Deum  opt.  max.  est  spi- 
ritnale  corpus  Christi?  An  uspiam  in  Scripturis  repertum  est 
aliud  spirituale  Christi  corpus,  quam  aut  Ecclesia,  quemad- 
modum  Eph.  4,  4  et  Col.  1,  18  habetur,  aut  fides  nostra,  quae 
et  credit,  eum  in  cruce  poenas  pro  nobis  dependisse,  et  per 
eum  salutis  certa  est]  Cur  quaeso  ejusmodi  vocibus,  quas 
nullus  capit  intellectus ,  pias  menies  oneramus?  Spirituale 
corpus  sie  ab  homine  capitur,  ut  si  dicas  corporea  mens,  aut 
carnea  ratio.  An  non  spiritualiter  edimus  Christi  corpus, 
cum  ipsum  credimus  pro  nobis  caesum,  eoque  fidimus?  S)a= 
gegen  mar  SSucer  für  ben  geiftt.  ©enu^.  ©o  fd)on  in  f.  ®ut= 
aä)ten  über  ben  ©trcit  Sarlftabtö  unb  eutl)erS  26.  2)ec.  1524. 
(güßli'6  Beiträge  gur  SKeformationSgefd).  V,  115):  »©ef)e  allein, 


156    m^xte  Verlobe.    2(bfc^n.  1.     18.  1517—1648. 

§ur  2ut(}er  roax  in  ber  Zi)at  bie  reale  ®egentt)art  unb 
ber  waf)r{)afte   ©enu^    beS  ßeibeö    unb  SSlutea   ß^nfli   im 


waö  bu  ba  geniefcft,  baf  bu  e§  bem  ^cccn  sur  ®ebo(^tnif  gentcs 
ßejl,  auf  ba^  bu  buvd^  ben  ©tauben  baS  glcifd)  unb  SBlut  ef)rtjli 
geijtlid)  genie^eft,  b.  i.  baß  bu  gänjlid)  glaubefl,  baf  bu  burd)  fols 
d^eö  Opfer  oon  altem  Uebel  erlöfet,  unb  ein  Äinb  ®otte6  worben 
fei)efl.«  3n  f.  (gntfdjulbigungefdjrift  an  2utt)er  ttjegen  ber  SScmcrs 
fungen,  iüetd)e  er  ber  latein.  Ueberfegung  be6  öierten  Stjeite  ber 
lutt)erifd^en  ^ojlilte  ju  ©unften  ber  Sd^tretjer  f)tnjugefiigt  ^atte 
(Praefatio  in  quartuni  tomuni  postillae  Lutheranae  continens 
summam  doctrinne  Christi  1527.  8.)>  fagt  er  fol.  E.  1:  Osien- 
dimus  ,  non  posse  verba  haec  corporalem  Christi  praesentiam 
statuere,  quia  nee  ipse  Dominus  in  coena  panem  in  corpus 
suum  mutaverit.  Quomodo  enim  dicemus ,  factum  esse  quod 
non  fuit?  Panis  panis  mansit,  non  fuit  igitur  factum  corpus, 
ut  jam  niultoties  dictum.  Tum  illud  :  iti  hoc  est  corpus, 
Scriptura  non  habet.  Denique  manducari  Christum  corporali- 
ter  nihil  prodest,  non  igitur  voluit  carnaiem  sui  manducatio- 
nem  instituere.  Ergo  verba  illa:  hoc  est  corpus  meum ,  ita 
intelligenda  sunt,  panis  ut  corpus  Christi  vere  quidem  sit, 
sed  spiritaliter,  sed  discipulis  uti,  sicut  corpore  panis,  ita 
mente  edatur  corpus  Christi.  S)te  ©döwetaer  gingen  infofern  auf 
bicfc  2tuffafTung  ein,  alö  fic^  auiij  naä)  ber  ^ifingtifdjen  (grftärung 
bie  geiftlirf)e  SfZießung  mit  ber  facramentlid^en  oerbinben  fonnte. 
©0  Oe!olampabiuS  auf  ber  S)i6putation  ju  93ern  1528  (3n)ings 
li'6  SBerfc  ü.  ©d)utcr  u.  ©c^utttjef  II,  I,  126):  »Stem  wir  oer= 
läugnen  ieine^wegS,  baß  n>ir  ben  Seib  Sfjrifti  effen  unb  fein  ffilut 
trinEenj  aber  wir  tt)un  baö  geifilic^  burd)  ben  ©tauben,  baß  wiv 
burd)  ta^  Seiben  St)rifti  ©ott,  bem  f)immttf(^en  SSater,  oerföt)nt 
finb,  nid)t  aber,  ta^  unter  bem  S3rob  n?efenttid)  ober  teibtid^  fet) 
ber  Ceib  S^rifli.«  @o  trat  aud)  3»t>in9li  bem  löten  fOJarburger 
"KxtiUl  bei  (2tbtt).  1.  §.  4.  not.  38).  cf.  Zwinglii  ad  Carolum 
Imp.  fidei  ratio  1530  {Opp.  IV,  II):  Credo  in  sacra  Euchari- 
stiae  —  coena  verum  (  hristi  corpus  adesse  fidei  contempla- 
tionej  h.  e.  eos,  qui  gratias  agunt  Domino  pro  beneftcio  nobis 
in  Filio  suo  coilato,  agnoscere,  illum  veram  carnem  adsum- 
sisse,   vere  in  illa  passum  esse,   vere  nostra  peccata  sanguine 


Zi).U.  6.1.  9?cf.  W;renfit){cFe(un9.  §.35.  ?fbcnbmar.     1.57 

'iihmhmak    aUcin  wefentlid)  'S).     f&ei  tex   Qxbxtexün^   unb 
J^eflf^enung  biefer  S5cgri|fe  gegen  Swingfi  würbe  er  ober  baf)in 


suo   abliiisse,     et   sie   omnem    rem   per  Christum    gestam    illis 
fidei  coniemplatione  velut  praeserilem  fieri.     Sed  qnod  Christi 
corpus  per  essentiam  et  realiter,  h.  e.  corpus  ipsum  naturale, 
in   Coena    aut    adsit    aut    ore    dentibusque    nostris    mandatur, 
qnemadmodum  Papistae   et  qiiidam    qui  ollas  Aegyptiacas    re- 
spectant  perhibenl,   id  vero  non  tantum  ncganjus,  sed  errorem 
esse   qui  verbo  Dei    adversetur,   constantcr    adseveramus.     l(f. 
ad  illuslr.  Germaniae  Privcipes  Augiistae  coiniregatos  de  con- 
vitiis  Eccii  (Opp.  IV,  33) :    Et  nos  nunquam  negavimus  ,    cor- 
pus Christi   sacramentaliter    ac    in    mj'sterio    esse     in    Coena, 
cum  propter  fidei  contemplationem ,    tum   propter  symboli ,  ut 
diximus,    totam   aclionem.       Ejusd.    christ.    fidei    expositio    ad 
Regem  christ.  scripta  1531   {Opp.   IV,  53):    Spiritualiter  edere 
corpus  Christi  nihil  est  aliud  quam  spiritu  ac  mente  niti  mise- 
ricordia  et    bonitate  Dei    per  Christum;    h.  e.   inconcussa   fide 
certum  esse,  Deum  nobis  peccatorum  veniam  et  aeternae  bea- 
titudinis    gaudium    donaturum    esse    propter  Filium   suum.  — 
Sacramentaliter   autem    edere    corpus     Christi,    cum     proprie 
volumus  loqui,    est  adjuncto  Sacramento  mente  ac  spiritu  cor- 
pus Christi  edere.  —     Spiritualiter  edis   corpus  Christi  ,  non 
tamen  sacramentaliter,  quoties  mentem  tuam  sie  anxiam  :  quo- 
modo  saivus  fies?    etc.   —    cum,    inquam,    sie   anxiam    mentem 
sie  solaberis:  Deus  bonus  est  etc.  —    Verum    cum   ad  Coenam 
Domini  cum  hac  spirituali  manducatione  venis,  et  Domino  gra- 
tias  agis  pro  tanto  beneficio,  —  ac  simul   cum  frairibus  panem 
et  vinum,   quae  jam  symbolicum  Christi  corpus   sunt,    partici- 
pas,  jam  proprie  sacramentaliter  edis,  cum  scilicet  intus  idem 
agis    quod    foris   operaris,   cum   mens   reficitur  hac   fide  quam 
symboiis     testaris.       At    sacramentaliter    improprie    dicuntur 
edere,   qui  visibile  sacramentum   sive  symboium    publice  qui- 
dem  comedunt,    sed  domi  fidem  non  habent. 
18)    eutl)er   ȟiber   bie   l)inimt.  ^copf)cten  1525  (SBald)  XX,  368): 
»Unö  ift  nid)t  befof)len  ju  fotfdjen,  njie  c6  3U9ft)e,  t>a^  itnfer  SScob 
ef)nftu§  'itih  wirb  unb  fct).    ©otteö  SOBort  ift  ba  :    ba  bleiben  wir 
W\,  unb  glaubend.«    2)a5  biefe  äBovte  —   nod)   »efle  ftefjen   1527 


158    Stierte  ^eriobe.    2rbfd)n.  1.     m.  1517  —  1648. 

gefübrt,  auf  bie  forperlii^e  ©egenwart  unb  ben  münblidjen 
©enu§  alä  notf)n)enbige  SSebingungen  ber  realen  ©egenirart 
9?ad)bru(f  ju  legen,  unb  ben  öon  ber  9?atur  eineö  Ä6rper6 
l)ergenommenen  ©rünben  ber  ®egner  fogar  bie  £el)re  üon  ber 
2(IIent^albenl)eit    ber    SO?enfd)()eit   (5()rtjlii9)    enfgegenäufe^en. 


(SBald)  XX,  968):  »5lBie  aber  baö  äU9el)e ,  wiffen  wir  nid^t,  fots 
len6  aud)  nicbt  triffen.c  ®.  1011:  «5Bte  aber  iaä  äuget)e,  ifl  unö 
nid)t  ju  vüifTen:  mir  foUeng  c)(äuben,  weil  e§  bie  @cl)rift  u.  ?(rtifel 
be§  (Slaubenä  fo  gercaltiglid)  beflätigen.«  lin  bie  reform.  ®d)Jüciäec 
1.  See.  1537  (be  Söette  V,  85):  »5ffiir  lafTeng  göttlicher  mmaä): 
tigfeit  befot)len  fet)n,  wie  fein  Seib  unb  SSlut  im  2(benbmal  un§ 
gegeben  werbe,  wo  man  au§  feinem  S5efet)l  jufammen  fömmt,  u. 
fein  ßinfa^ung  gehalten  wirb.  SBir  benfen  ba  feiner  2(uffaf)rt  u. 
9lieberfal)rt,  bie  ba  follt  gefd)ef)en  ,  fonbern  wir  bleiben  fd)led)tö  u. 
einfälttgtid)  bei  feinen  SBorten:  baä  ift  mein  Seib,  ba^  ift  mein 
S3lut.«  ogl.  ^tanc!  VI,  715. 
19)  3tuf  3wingli'ö  ginwanb,  ba^  (Si>vi\ti  Ceib  sur  «Redeten  ®otte§ 
ft^e,  unb  begt)atb  nid)t  im  2(benbmale  fe^n  fönne,  erwibert  er  in 
ber  ©d)rift,  Sa^  biefc  2Bort  3-  (St)t.  b.  i.  m.  ß.  noc^  oejie 
flef)en  »527  (SBald)  XX,  1010):  »eijrifli  Seib  ijl  gur  5Rcd)ten 
©otteä,  baS  ift  befannt.  Sie  fRidjte  (SotteS  ift  aber  an  allen  (5n; 
ben,  wie  il)r  muffet  benennen  auö  unfecer  oorigen  Ueberweifung. 
©0  ijl  fie  gewi^lid)  aud^  im  23rob  unb  SQSein  über  Sifdjc  S3So 
nun  bie  redete  ^anb  ®otteä  ifl,  ba  mu^  ©l)rifli  Seib  u.  SSlut  fe^nj 
benn  bie  red)tc  ..^anb  ©ottrö  ift  nid)t  ju  ttieilen  in  Diel  @tiid!e, 
fonbern  ein  einiget  einfältige^  SBefen.  —  2)aö  will  aud^  (Sfjriftue, 
fo  oft  er  im  (goangelio  befennct ,  la^  it)m  aü(ö  fet)  übergeben  öom 
SSater,  unb  alleg  unter  feine  güpe  getljan  ,  9)falm  8,  7,  b.  i.  er  ifl 
äur-5Red)tcn  ©ottegj  weldjeg  ijl  nid)t  anberg,  benn  bo^  er  aud)  alö 
ein  5öJcnfc^  über  aUe  Singe  ift,  alle  Singe  unter  ftd)  ^at  u.  brü; 
ber  regiert.  Sarum  mu^  er  aud)  nat)e  babei ,  brinncn  unb  brum 
fepn,  alleg  in  >§änben  l)aben  2C.  Senn  nad^  ber  @ottl)eit  ifl  i^m 
nid^tg  übergeben,  nod)  unter  bie  güge  gctf)an,  fo  erg  juüor  aüeä 
gemadjt  unb  erf)ält.  ©i^en  aber  jur  «Redjten  ift  fo  üiel  alö  regier 
ren  unb  SOlad)t  tjaben  über  2rUeg.  ®oU  er  gRad)t  i)aben  unb  «gies 
ren,  mu^  er  freiließ  aud)  ba  fei)n  gegenwärtig  unb  wefentlid)  burd^ 


Zl).n.  6.1.  sRef. Scl)i-entn)itfelun9.  §.35.  2(bcnbmal.     159 

^ie  ©trapburgcr  fSmex  unb   Qapito   erfanntcn  ganj  x\ä)tiQ 
üon  7infanQ  an,   ba^  ble  2(nnal)me  eine6  9ei|^ic)cn  an   baö 


bie  vcdjte  ^anb  ©otteö,  bie  allentf)alben  ift.  SBoo  tt)iU  nun  l)ifr 
werben?  @ö  tt?iU  bae  braus?  werben:  SBenn  S^riftug  im  2(benbmal 
biefe  2Borte  (baö  ift  mein  ßeib)  gteid^  nie  ()attc  gefagt  nod)  gefegt, 
fo  erjwingeng  bod^  biefe  SBorte  {S£)riflu6  fi|t  jur  Sfedjten  ©otteg), 
baf  [ein  Ceib  u.  SSIut  ba  möge  fet)n/  wie  an  allen  anbern  Orten, 
u.  barf  f)ier  nid^t  einiger  Srangfubftantiation,  ober  SSevwanblung 
bcS  Sßvobö  in  feinen  Ceib^  !ann  bennod}  wol  ba  fei)n:  gleid^wie  bie 
red)te  ^anb  ®otte§  nid)t  brum  mup  in  alle  Singe  »erwanbelt  wer= 
ben,  ob  fie  wol  ba  unb  brinnen  ift.  Sßie  aber  iaö  äugel)e,  ifl  un6 
nid)t  ju  wiffen:  wir  foUenS  glauben,  weil  eö  bie  ©d)rift  u.  2frti= 
fei  be§  ©laubenä  fo  gewaltiglid)  befrätigen.n  ^wingli  ging  in  fei= 
ner  ®egenfd)rift  in  eine  Scörterung  ber  8el)re  üon  ben  beiben  ^a: 
tüten  ein  (SßSerfell,  II,  66),  jeigte,  ba^  auö  jener  3fnftd)t 
2utf)er§  eine  S3ermifd)ung  ber  beiben  SJaturen  folge,  unb  erläuterte 
ben  ©pradjgebraud)  über  bie  beiben  Siaturen  al6  3Cllöoftö:  ©.  66: 
»>§terum  wip,  ba§  bie  55'fl"^/  ^'^  dlXomat^q  l)eipt  (mag  unö  »®es 
genwed)fet«  ätralti^  üertütfd)et  werben),  oon  6t)rtflo  felbö  unjaU 
barlid^  gebrud^t  wirbj  unb  ift  bie  gigur,  fo  »il  f)iel)er  bicnt,  ein 
3lbtufd^en  ober  @egenwed)gten  jweier  Staturen ,  bie  in  einer  ^erfon 
ftnbi  ba  man  aber  bie  einen  nennet,  unb  bie  anbren  »erftatj  ober 
iaß  nennet,  baS  fte  beeb  ftnb,  unb  boc^  nur  bie  einen  üerflat.« 
©egen  biefe  2(lIöofe  eiferte  nun  ßutber  unaufl)örlid^,  er!lärte  aber 
bod)  in  feiner  großen  (Sonfeffion  152S  felbft,  ba§  er  in  feiner  frit; 
tjern  ©djrift  nur  »erfud^t  t)abe  bie  ©egenwart  ©l)rif!i  ju  erflären, 
SßSald^  XX,  1177:  «benn  ba^  id^  beweifete,  wie  (5()riiluö  Seib  aU 
lent^alben  fep,  weil  ©otteö  redete  >|)anb  allentbalben  fc)),  baS  tl)at 
iä)  barum  (wie  id)  gar  ßffentlid)  bafelbft  bebinget),  bag  id)  bod) 
eine  einige  Söeife  anzeigte,  bamit  ©ott  oermöd^t,  ba|j  (Sljriftuö  ju= 
gleid)  im  vg)immel  unb  fein  8eib  im  2tbenbmal  fet),  unb  oorbe()ielt 
feiner  göttltd)en  2Bei6l)eit  unb  gjJadit  wobl  met)r  5ffieife,  baburd^  er 
baffelbige  t)ermöd)te,  weil  wir  feiner  ©ewalt  6nbe  nod)  SD?aaf  nid^t 
wiffen.«  SQBenn  er  nun  aud)  im  folgenben  jene  2fnftd)t  gegen  3wing= 
li'S  einwürfe  oertf)eiblgt,  fo  fteljt  man  bod},  ba§  er  biefelbe  nid)t 
unbebingt  feftl)ält.  ©päter  i>at  et  fte  nie  wieberbolt.  ogl.  C/iem- 
nilius  unten   §.  38.   not.  21.    g.  SOS.  9Jettberg'6  £)ccam  u.  l'u; 


160     sßieite  ?)enobc.     ?Ibfd;n.  1.     SS.  1517— 1648. 

2Cbenbmal  gebunbencn  ®enuffe§  bie  (Streitenben  Dereinigcn 
fonne^o):  inbeffen  S5ucerä  S3emü^ung,  be6^a(b  ben  ganzen 
©treit  für  einen  SBortfireit  gu  erklären,  fonnte  feinen  dirn 
gang  ft'nben,  ba  jtt»ifd)en  3*t>ingU  unb  2utf)er  ein  tt)irf(id[)er 
SÖiberfprud)  in  ber  2(benbma(§le()re  befianb,  welcher  in  i^ren 
öUgemeinern  2fnfid)ten  öon  ben  (Sacramenten  wurzelte,  ©o 
ttjurbe  aud)  in  WlaxhuvQ  (1529)  eine  Einigung  nid)t  erreidjt, 
fo  nachgiebig  fiel)  auc!;  S^ingli  geigte  21). 

2)ie  oberldnbifd)en  ©tdbte  unter  ber  Leitung  üon  S3ucer 
er()ielten  ftch  i^rc  Unabl)dngigfeit  jn)ifcl)en  beiben  jlreitenben 
Sf)eilen  baburcb,  i>a^  fte  in  2(uggburg  (1530)  eine  eigene 
ßonfeffton  übergaben  ").  2)cr  ndd)|!e  S3erfudE)  S3ucerä  eine 
^Bereinigung  gu  bewirfen  n^urbe,  fo  fel)r  auö^  t>k  Seitumjldnbe 
gu  berfelben  brdngten,  bocl)  nur  üon  ^efolampabiuä  beifals 
lig  aufgenommen,  t)on  £utl)er  unb  3n)ingli  aber  entfcfjieben 
5urüdFgett)iefen  23).     5Kit   me^r  2(ugftct)t  auf  Erfolg  erneuerte 


tf)er,  ober  ffiergleid)  if)t:er  ßf()re  00m  fjetl.  2fbcnbmofe,  in  b,  t^eol. 
©tubien  u.  ÄritiEen,  1839.  I,  69.  SSaur'ö  Sreicinigfeit  III, 
398.     ©d)cn!cl  I,  529. 

20)  f.  SSucec  oben  not.  17.  ©ie  fenbeten  ben  ©eorg  (5()afeliu6,  ^rof. 
b.  f)ebr.  ©prad)e,  im  £)ct.  1525  an  Cuttjer,  um  benfelben  tem 
grieben  geneigt  ju  mad^en,  Sut()er'6  2CntiDort  b.  be  SBctte  III, 
42.  Uebec  i^ve  gi-iebcn6bemüt)ungen  auf  beiben  ©eiten  f.  9)lan* 
II,  310.     ©d)enfe(  I,  535. 

21)  f.  libtii.  1.  §.  4.  not.  37  u.  38.  ®a6  SRcligionögefpräd)  ä»  5Kor- 
burg  im  3.  1529  oon  2.  5.  Ä.  <Bä)m\tt,  SOJarbuirg  1840. 

22)  7ibti).  l.  §.  5.  not.  29. 

23)  Ueber  bicfe  ffletfud^e  f.  ®.  Jgt^  Cebenßgefd).  D.  3ol).  OeEotams 
pabs,  3ünd)  1793.  ®.  311.  3-  S-  •?)crj0  9'ö  Sebcn  3o().  ÖcEos 
lampabö  (2  S3be  1843)  II,  229.  ©ie  begannen  im  ©ept.  1530 
auf  einer  ©i)nobe  in  3üvid),  unb  bauerten  biä  in  ben  gebr.  1531: 
SBucer'ö  au6fü()rlid)er  23erid^t  über  biefelben  on  ben  «^er^og  ©rnft 
ö.  ßüneburg  oom  2rpr.  1531  f.  b.  JQe^  @.  368.  SSucer,  immer 
gcltenb  madjenb,  bap  eö  ftd)  nur  um  einen  SfBortjlreit  l)anbele, 
f(^lu9  nod)  tion  Jfugöburg  aui  ber  ©pnobc  in  3ürid^  im  ©ept.  1530 


Zl)M  6. 1.  «Ref.  Se^rcntttjirfetunc).  §.  35.  ?IbenbmaI.     161 

SBucer  fein  \XnUtmi)mm,  nad;bem  bcr  unglucf'ü'd^e  2(uö9ang 
tie§  ßrtppeler  Äriegeö  (1531)  ben  teformirten  ©d()tt)ei5ern  eine 


bic  govmet  oor  (>&ef  ©.  313);  »bofj  (5f)vipu€  im  S^tad^tmal  gcc^en; 
voättiQ  ff»/  tiicl)t  im  SSrob,  nid)t  vereinigt  mit  bem  S3rob,  [on? 
bern  im  ©acvamcnt,  —  ber  hieben  ®eel  unb  reinem  ©emiitJjj  unb 
Qlfo  gctftUd^  auf  bie  Sßeife  äugcgen  fep,  alö  bie  ©efdjrift  weifet, 
G^ripuö  ttjoljnet  in  @ud),  wivb  feijn  mitten  unter  i^iien,  unb  wir 
werben  2ßof)nang  Sei  if)m  ^aben.«  35ie  ©djwci^er  waren  mit  biefev 
gormcl  einoerfianben  :  inbcffcn  SSucer  füljlte,  ba^  er  mit  berfelben 
ßutljern  nid)t  fommen  burfte,  unb  fo  fd)lug  er  ber  Kagfa^ung  in 
SSafel  16.  ^ioo.  1530  iie  gormet  oor;  »SBir  glauben  unb  befennen, 
ia^  ber  waljre  Ceib  unb  i}aS  wa^re  58tut  (5£)rifti  im  3(benbmale 
watjrlid)  jugegen  fei; ,  unb  mit  ben  Sßorten  unb  ©acramenten  beö 
.gierrn  bargcreid^t  werbe.«  Öefolampabiuö  war  ju  berfelben 
bereit,  unb  empfat;!  fie  ^winglt  19.  9Joo.  {Zwingin  opp.  VIII, 
II,  546):  3wingU  befiarrte  aber  auf  ber  friif)er  in  3ürid)  oerein; 
barten,  20.  9^oo.  (/.  c.  p.  549).  ®ennod)  legte  Sßucer  bie  le^tcre 
gut{)ern  oor,  unb  biefer  erwiberte  ben  22.  San.  1531  (be  SBette 
IV,  216):  gratias  agimns  Deo  ,  qiiod  saliem  eatenus  concor- 
des  simiis,  u(i  scribis,  quod  utrique  confitemur,  corpus  et 
sanguinem  Christi  vere  in  Coena  adesse ,  et  cum  verbis  por- 
rigi  in  cibum  animae.  Miror  autem,  quod  Zwinglium  et 
Oecolampadium  qnoque  hujus  opinionis  aut  sententiae  parti- 
cipes  facis.  —  Si  igitur  corpu:^  Christi  confitemur  vere  exhi- 
beri  animae  in  cibum,  et  nulla  est  ratio,  cur  non  impiae 
quoqne  animae  hoc  modo  exhiberi  dicamus,  etiamsi  illa  non 
recipiat,  qucmadmodum  Jux  solis  videnti  pariter  et  caeco  of- 
fertur:  miror,  cur  vos  gravet  nitro  confiteri,  etiam  cum  pane 
offerri  forii;  ori  tarn  piornm  quam  impiorum.  —  Sed  si  isla 
sententia  nondum  apud  vos  niaturuit,  censeo  difierendam  cau- 
sam ,  et  divinam  gratiam  ulterius  expectandam.  —  Quare  so- 
lidam  et  plenam  concordiam  (oöUige  Äird)engem?infd}aft)  non 
possum  vobiscum  confiteri,  nisi  velim  conscientiam  laedere, 
imo  nisi  velim  semina  jactare  multo  majoris  turbationis  eccle- 
siarum  nostrarum  et  atrocioris  discordiae  inter  nos  futurae. 
—  Commendemus  causam  Deo,  interim  servantes  pacis  istins 
qualiscuncjue  et  concordiae  eatenus  firmatae,  quod  confitemur, 
©icfelcr'g  ÄtvctjcnöcfdO.  3v58b.  2tcOTtf)l.  H 


162     ISkxU  ^criobe.     2fbfcf)n.   1.     S5.  1517—1648. 

SJcreinigung  mit  ben  beutfdjen  eüangelifdjen  Sur|!en  wütts 
fd^en^ttjertf)  gemarf)t  ^atte  24) :  inbejjen  um  bie  erregte  ßeibens 
fd)aft  auf  beiben  ©eiten  ju  füllen,  erlaubte  er  ficb  mand)eä, 
iraö   ii)m   ben   Sornjurf  ber  Sweibeutigfeit  jujog^s).      2(m 


corpus  Domini  vere  adesse  et  exhiberi  intus  animae  fideli  (b.  t. 
ben  in  «OZarbur^  üevabrebeten  grieben  2(btf).  1.  §.  4.  not.  38). 
©eine  S3eben?cn  gegen  bie  23ergleid)ö{)anblungen  entwtcEelt  er  bem 
ßf)urfiirften  3of)onneä  auefü(;rlid;er  16.  gebr.  1531  (be  SBette  IV, 
223).  SSucer  bat  Swingli  6.  gebr.  1531  {Zw.  opp.  IUI,  II,  576) 
um  eine  fcliriftndje  @r!lärung  im  Sinne  ber  fvü[)eren  SSefprec^ung, 
um  biefelbe  Sutf;ern  öorlegen  ju  fönnen,  unb  äußerte  babei 
bie  3bee  eines  ©pncretiömitö :  cuperem  vel  qnavis  ratione, 
quae  modo  Christi  gloriam  non  obscuret,  si  nondura  solidam 
concordiam,  saltem  Syncreiismum  inter  nos  obiineie.  ^nbeffen 
3wingli  f)atte  fd}on  burc^  ben  ßanbgrafen  bon  Reffen  t>on  ßutf)erä 
SSebenEen  gef)övt,  unb  weifet  i)eftig  jebe  93ereinigiing  jurücE  12. 
gebr.  1531  {Opp.  VIII,  II,  579):  Vos  istud  plane  agitis,  ut 
concordia  vnoi'Xoq  fiat,  quae  quotidie  novum  dissidium  exul- 
ceret.  Isti  iVlissam  ierme  magis  papisticam  habent,  quam  ipsi 
Papistae,  Christum  in  loco,  in  pane,  in  vino  non  minus  indi- 
cant,  quam  in  scriniolo  Pontificii.  —  Nara  bonus  ille  Catto- 
rum  Princeps  anxie  monet,  Lutherum  cupere,  ut  et  istud 
fateamur,  Christi  corpus  ori  etiam  praeberi,  cum  symbola 
porriguntur.  "Um  ©d^tuije:  Summa  summarum:  perstamus  per- 
petuo,  neque  aliter  credas  me  unquam  sensurum,  etiamsi  or- 
bis  diversum  seniiat,  quam  et  nunc  et  antea  sensimus. 

24)  Ueber  biefe  erneuerten  S3ereinigung6bemül)ungen  f.  ^iand  III, 
I,  355.  Sebenögefd^id^te  -Iq.  SSuUinger'ä  oon  ©.  ^ef  (2  SSbc. 
3ürid)  1828  u.  29)  I,  1S5.  Ööwalb  SJJpconiuö  üon  ?0?e(d^.  Äird); 
l^i)fer  (3ürid)  1813)  ©.  195.  Sie  Sonflicte  beö  ßwingUaniömug, 
8utf)ertt)umö  unb  Saloiniomuö  in  ber  bernifd^en  ßanbeöEird^e  oon 
1532—1558  üon  D.  (S.  23.  >^ unbeS^age n ,  Sern  1842,  B.  59. 
©brarb'ö  35ogma  ü.  i).  2ibenbmal  II,  381. 

25)  ©0  fprad)  er  oon  3^üingli  unb  Öefotampabtuö  ef)renb  gegen  bk 
@d)»eiäer,  wäf)renb  er  hei  Cuttern  immer  bem  23etbad)te  ju  begeg; 
nen  fudjte,  alö  neige  er  fid)  ju  ber  Ce^rc  ber[elben ,  f.  SSuUinger 
öon  ^e^  I,  283.  290.  301. 


2:r).II.  e.  l.  9?ef.  iil)i'tntwiMmQ.  §.  35.  ^fbenbrnal.     1G3 

meiern  ^CnHang  fanb  er  in  S5afe^  wo  bie  ®end0jdt  ^ur 
SSerctnigung  aud)  unter  €)efo(ampab§  9'?acl)fof9er  Äöwalb 
?D2tjconiuä  fortbauerte ,  unb  ffd)  fowol)!  in  ber  im  San. 
1534  erfd}etnenben  S5a [eiferen  ßonfeffion  htnb  gab  26), 
aU  in  ber  Zt)dlml)\m  an  ber  Union,  wetclje  1534  in  bem 
nngran^enben  SSirtemberg  ju  ©tanbe  fam  2').  Zud)  3öric^ 
unter  ^einrieb  SSuUinger'S  Leitung  ^^d^te  ftcb  geneigt: 
in  S5ern  \)(itU  jwar  unter  ber  ©eijllicbfeit  ein  jlrenger 
3tt)ingliani§mue  ha§>  Uebcrgewicbt  28),  bie  arifiofratifcbe  fRi: 


26)  .^.  9f.  ^agenbad)'^  frit.  ®efd)td;tc  bec  crflen  SSaöter  ©onfcfs 
fton,  SSafel  1827.  Dr.  //.  A.  Niemeyer  collectio  confessionum 
in  Ecclesiis  Refnrmaiis  publicatarum ,  Lips.  1810.  p.  78.  cf. 
praef.  p.  XXVIII.  Ser  IMiM  übet  baS  ^(benbmal  lautet  ba= 
fctbft:  »5n  beö  Ferren  Slad^tmat,  in  bcm  unö  mit  beö  Ferren 
S3cot  unb  Scan!,  fammt  ben  SBorten  beö  S^ad^tmalö  ber  wat)r  Si)b 
unb  baä  iratjc  SSlut  (5()ri)^i  buvd^  ben  Siener  ber  Äi)(d)en  fiirbilbet 
unb  ongeboten  würbet,  bliebt  SSrot  unb  SBin.  Slöir  gtoubenb  aber 
öefiiglid^,  iia^  (S{)rif!uö  [elbs  f^ge  bie  ®pi)f  ber  glöubigen  ©eelen 
jum  en?tgen  geben,  unb  baß  unfere  Seelen  burd^  ben  wahren  ©lous 
ben  in  ben  Erü^igten  Sf)rtjluni  mit  bem  gleifd)  unb  Slut  (Sfjripi 
gefpijfet  unb  getränft  rcerbenb,  alfo  ta^  wir  ftneö  ii)bä,  aU  unferS 
einigen  .^ouptä ,  ©lieber  in  il)m,  unb  er  in  unö  lebe,  bamit  wir 
am  jjüngften  Sag  burd^  if)n  unb  in  itjm  in  bie  ewigen  gröwb  unb 
©eligEeit  ufferjlan  werbenb.  —  Unb  fdjlieffenb  aber  ben  natiirlid)en, 
waf)ren,  wcfentlid)en  8i;b  (5f)rtfii  —  nit  in  beö  Ferren  SSrot  nod^ 
SranB.  ®arum  wir  oud)  Sl)riftum  nit  in  biefen  3eid}en  SSrot  unb 
SGBinä,  iie  wir  gemeinlid)  ©acramenta  beö  Cpbä  unb  SSluts  S^cifti 
nennenb,  fonber  in  ben  ^imlen  bt)  ber  ©ered^ten  ©ott  beö  SJatterö 
anbetenb,  baljer  er  fünfttg  i|l  ju  rid^ten  bie  Scbcnbigen  unb  bie 
Sobtcn.« 

27)  fie  würbe  unter  ben  ^rebigern,  weld^c  f)ier  bie  SJeformation  ein; 
füljrten,  ben  fd)weijerifd)  geftnnten  (Simon  ©ri)näuS  au6  Sßa^el, 
unb  2(mbrofiuö  SSlaurer  aus  Softnig,  unb  bem  luti)erifd)en  @r= 
Ijarb  ©c^nepf  gefdjlofjen,  9}Zi)coniu6  oon  .Kird^  1)0  f  er  ©.  206. 

28)  iljr  ^aupt  war  (Sagpar  ?Oieganber,  f.  Äirdj t;of er'ö  5Ki)C0= 
niuä  S.  226.    ^fou n b  e 6(;agen  ®.  64. 

II* 


löl     meüt  ^criobe.     ?(bfd)n.   I.     m    1517—1618. 

gierun.cj  wünfdjte  aber  bie  SSereinigung  29).  (go  gelang  ea 
SSucer  bie  ©d^njetjer  auf  einer  S3erfammlung  in  S5afel  (30.Son. 
1536  ff.)  30)  in  bie  »erfobnlid^e  Stimmung  5U  bringen,  welcbe 
in  bem  bort  abgefaßten  ©laubeusbefenntniffe  (Coufes&io  Hel- 
vetica I.)  31)  il)ven  2{u£ibru(f  fanb.  T>e\to  großer  war  anfangt 
i^r  Unwille  über  bie  SBittenberger  ßoncorbie  (SOZai  1336), 
unb  über  ben  in  berfelben  behaupteten  ©enuß  ber  Unwürbi* 
gen  ^-).    ^ennod)   wupte  S5ucer  benfelben  burd;  grlduterun^ 


29)  Sas  ßeben  SSilt).  gaverg  o.  ?OlfUi}.  Äicd}f)ofer  (3iirid)  2  S3bc 
1831.  33)  II,  27. 

30)  SSuUitißcrä  Seben  üon  ■^e^  I,  217.  Äirdiljof er'ö  9}Jt)contu§ 
@.  237. 

31)  n)cld)e  aud)  rainbec  rid)tig  Conf.  Basileensis  II.  genannt  wirb, 
[.  biefetbe  in  Niemetfer  confess.  reform  p.  105.  cf.  prcief.  p. 
XXXIII.  in  bem  urfprünglid)  beut[d)en  Seicte  in  SSöcEeTö  ffie; 
!enntniMd)riften  ber  eoangel.  reform.  Äirdje  (eeipjig  1847)  ©.  115. 
21.  De  vi  et  efßcacia  Sacramentorimi :  Signa,  quae  et  Sacra- 
menta  vocantur,  duo  sunt,  Baptismiic  et  Eiicharistia.  Haec 
rerum  arcanarum  symbola  iion  nudis  sigtii«,  sed  signis  simul 
et  rebus  constant.  —  In  Eucharistia  panis  et  viniim  signa 
sunt,  res  autem  coniraunicaiio  corporis  Domini,  parta  salus, 
et  peccatorum  reoiissio.  Quae  qnidem  ut  ore  corporis  signa, 
sie  fide  Spiritus  percipiuntur.  Nam  in  rebus  ipsis  totus  Iru- 
clus  Sacramentorum  est.  —  23.  (Asserimus)  coenam  vero  my- 
sticam ,  in  qua  Dominus  corpus  et  sanguinem  suum  i.  e.  se- 
ipsum  suis  vere  ad  hoc  offerat,  ut  magis  magisque  in  illis  vi- 
vat,  et  illi  in  ipso.  Non  quod  pani  et  vino  corpus  et  san- 
guis  Domini  vel  naturaliter  uniantur,  vel  hie  locaüter  inclu- 
dantur ,  vel  uila  huc  carnali  praesentia  statuantur.  Sed  quod 
panis  et  vinuni  ex  inslitutione  Domini  symbola  sinl,  quibus 
ab  ipso  Domino  per  EceJesiae  ministerium  vera  corporis  et 
sanguinis  ejus  communicatio ,  non  in  periturum  ventris  cibum, 
sed   in  aeternae  viiae  alimoniam  exhibeatur. 

32)  f.  Mt^.  I.  §.  7.  not.  28.  ^OTpconiuS  oon  Äiid)f}ofev  ®.  263. 
(g bravb' 5  2ibenbmal  II,  3S2.    ©djcnf cl  I,  545. 


Zi)M  (5. 1.  9lef.  ßefjventwidPcIung.  §.35.  ^Tbenbrnat.     1G5 

gen  lieber  ju  befd)n?ic!)ti3en  33) :  bie  (Srf)»reiäcr  erHartcn  ftc() 
gegen  8utf)er  bereit ,  nad)  biefen  ßildulerungen  ber  ßoncorbic 
beijutrefen  (9^oü.  1536)  3^),  unb  biefer  erwiberte  barnuf  fo 
(l.  3^ec.  1537)35),  ba^  bie  ©intradjt  üollenbet  ju  fei)n  fc|)ien. 
S>cr  jlrenge  3tt)tngliani§mu§  würbe  in  S3ern  unterbrücft,  unb 
in  S3crn  unb  S3afcl  würbe  fogar  eine  httberiftrenbe  Siid^tung 
üürl)crrfd)cnb  ^ß). 

2uti)er  glaubte  annebmen  ju  bürfen,  ^a^  bie  (Scbweijer 
mit  ber  2(ncrfennung  ber  wabren  ©egenwart  bie  Swinglifcbe 
gebre  aufgegeben  b'^^ten:  ba  aber  bennod;  fi'd)  t>k  ^ocbadjs 
tung  berfelben  gegen  SwingU  fortwabrenb  funb  gab ,  fo 
glaubte  er  feigen  ju  muffen,  ^a^  er  mit  beffen  Srrtbume 
feinen  ^rieben  gefcbtoffen  b^be.  Tim  jldrfjlcn  t\)at  er  bie^, 
gereist  burd;  bie  neue  2(u§gabe  i^on  3wingli'g  SBerfen ,  in 
bcm  '/furzen  SScfenntniffe  üom  bfi^-  <Sacranient  wiber  bie 
©d)wdrmer,   1544  37).//     ^iefe  iScbrift  erregte   in  ber  refor^ 


33)  "Kbii).  I.  §.7.  not.  29.  SOJpcontug  o.  Äird^Ijofer  @.  267. 
aSuUingef  uon  ^e^  1,241.  SSeac^tungöiuertt)  ift  bas  Sdiveibcn  bcä 
öclet)rten  Soad).  S3abianuö,  Suvgemetftetä  ü.  ©t.  ©allen,  an 
sßuUinger  ü.  2.  9Zoü.  1536  (in  SSuUingec'ö  Sebenögefd).  d.  >^e^  I, 
263),  iüeld)er  fd}oniingö(o6  nadjweifct,  wie  audj  bei  ten  j'd)weiäeiis 
fd}cn  Sljcoloßen  übertriebene^  SJZigtrauen  unb  Sieiäbarfeit  bie  [o 
iüiinfc^en6njertl)e  ^Bereinigung  oerjögerten. 

34)  \i)V  Sd)rei&en  in  Ilospiniani  hist.  sacramentaria  II,  263. 

35)  f.  oben  not.  18  u.  3Cbt().  1.  §.  7.  not.  32.  gbrarb'ö  "Khenb: 
mal  II ,  396.  Sie  (Sdjweiäer  fal)en  nun  in  il;rer  2(ntit>ort  y.  4. 
sOJai  1538  (b.  SBald)  XVII,  2608)  bie  ©inigfeit  alö  öoUenbet  an. 

36)  SKeganberl  2lbfe^«ng  (gnbe  1537,  >^  unb  egljagen  ©.95.  Sie 
Häupter  ber  lutl)erifirenben  S?id)tung  in  SSern  waren  ^etec  Äunj 
(f.  ©einreiben  an  Sobocuä  9ZeoboIuS  in  SBittenberg  b.  .^unbeö^a; 
gen  ©.  369)  unb  ®ebaf!ian  3)Jei)er,  ju  benen  1538  Simon  Su(= 
jcr  iam ,  weldjcc  balb  iaä  ^aupt  ber  sparte;  würbe,  «^unbeäs 
{)agen  ©.  105.  Ueber  SSafel  f.  oben  not.  27.  2ßie  50Zi>coniuö  iu 
3ürtd)  aU  £utl)erancr  au6ge[d)vien  würbe,  f.  Jtir  djl;  of  cv'6 
sOJpconiuö  ©.  354. 

37)  f.  TükÜ).  1.  §.  8.  not.  2G. 


166    SSicrte  ^eiiobe.    3fbfd)n.  1.    f8.  1517—1648. 

mirfcn  <B^wei^  eine  allgemeine  Empörung  38)  ^  ^n^   jerjlorte 
bie  fdfjon  fruf)er  gelorferfe  ßoncorbie  üoüenbg. 

Sm  S.  1541  wax  ßaUin  nad)  ©enf  äuruc!9efef)rt39), 
unb  begann  bie  großartige  SGBtrffamfeit,  tvdö)^  i()n  jum 
gweitcn  9ieformator  feiner  Äirdje  macf)te.  Sn  Strasburg 
\)atte  er  fidj  an  bie  bortige  Äirdjc  ongefdjloffen,   bie  2{ug6; 


38)  SSulltnger  üon  ^ef  I,  437.  Melanchthon  ad  H.  Bullingerum 
30.  Aug.  1544.  {Corp.  Ref.  V,  475) :  Fortassis  priusquam  hae 
meae  liteiae  ad  te  peiferentur,  accipies  atrocissimum  Lutheri 
scriptum,  in  quo  bellum  ne^l  öilnvov  y.vQiay.ov  instaurat. 
Nunquam  majore  impetu  haue  causam  egit.  Desino  igitur 
sperare  Ecclesiarum  pacem.  Tollent  cristas  inimici  riostri,  — 
Ecclesiae  nostrae  magis  distrahcntur,  qua  ex  re  ingentem  ca- 
pio    dolorem.      2(u(t)    Saloin    fprac^    segpn   SSulItnger    25.  Nov. 

1544  (f.  unten  not.  42),   unb   gegen  9Jfeland}tt)on   12.  Cal.  Fehrm 

1545  {Calvini  epp.  et  responsa,  Genevae  1575.  ful.  p.  52)  [eine 
ent[cl}icbene  SJJigbiUigung  auö.  Sie  ^üridier  ließen  barauf  iaß  oon 
SBuUingec  abgefaßte  »2Bai)rl)afte  SSefenntniß  bec  Siener  ber  Äirdje 
ju  3ürid),  »a§  fie  —  glauben  unb  Ui)tei\,  infonbevf)eit  abex  Don 
bcm  SJad^tmal  unfercö  ^errn  S«  (Si)x. ,  mit  gebürlidjet:  2Cntwoft 
auf  tai  unbegriinbet  ärgerlid)  ©d)mäl)en  ,  SSerbammen  u.  (Sd)elten 
D.  50?.  Sut^ei-g,«  1545  crfdjeinen ,  SuUinger  oon  ^eß  I,  445. 
Sie  ®d)vift  wüxhe  and)  oon  SSern  unterfdjrieben ,  obgleid}  ein  lus 
t()eriftcenbei;  SSerner  ^rebiger  biefelbe  ein  (Sd)ü^en=  u.  gantaftcns 
bii(^tein  nannte,  baf.  ©.  451.  2fud)  Calvinus  ad  Melanchth. 
28.  Jun.  1545  (baf.  ©.  455)  urt()eilte  ungünfttg  baviiber:  Verum 
aut  aliter  scribere  oportuit  aut  penitus  tacere.  Praeterquam 
enim  quod  totus  libellus  jcjunus  est  et  puerilis,  cum  in  mul- 
tiä  pertinaciter  magis  quam  erudite,  et  interea  parum  vere- 
cunde  Zuinglium  suum  excusant  ac  tuentur,  nonnullaque  in 
Luthero  immerito  exagitant,  tum  vero  in  praecipui  capitis 
tractatione,  i.  e.  in  ipso  causae  statu,  infeliciter,  meo  judi- 
cio,  se  gerunt.    2utl)ev  antiuortete  auf  biefe  3ürc^ec  ©d^cift  nid^t. 

39)  f.  Hbtt).  1.  §.  10.  not.  35.  Saö  Ceben  Sof).  6a(üinö  beS  gcopcn 
SJeformatorä  oon  ^paul  ^enti).  Hamburg  3  SSbe,  1835—44. 


Z\)M  d.i.  9^efovm.gef)rcntn?icfc(un9.  §.35.  (Sabin.     167 

bur(]ifd[)e  ßonfcffi'on  untcvfd)ricben  ^o)^   ui^i)   )^(^^.  mit  S3ucer 
in  ber  Zbentmal^k^xe  DoUig  einjlimmicj  "^O-     ©egen  £utf)er: 


40)  Calv.  ad  M.  Schalingium,  Pastor em  Ratisbon.  VIII.  Cal, 
April.  1557  {Epp.  et  responsa ,  Genev.  1575.  fol.  p.  182): 
Nee  vero  Augustanam  confessionem  repudio,  cui  pridem  vo- 
lens  ac  libens  subscripsi,  sicu(i  eam  auctor  ipse  interpretatus 
est  (näml.  in  ber  Variaia).     ^enrt)  11,  505. 

41)  ebrarb'ö   2Cbenbmal    II,  412.  424.     ®d)enEel  I,   425.  565. 
(gl-  Qiebt  SBucern  in  einem  SSviefc  an  .^.  Sullingcc  12.  Mart.  1540 
ta^  3eugni5:    Tametsi    enim  singulari    perspicienlia   judiciique 
acumine  praeditus  est,    nemo    tarnen  est,    qui   religiosiiis   stu- 
deat  in  simplicitate  Verbi  Dei  se  continere,  ac  alienas  ab  eo 
argutias    non  dico    minus  captet   sed   magis  oderit    (ex  Ms.  in 
v^enri)'^    £ebcn  (Saloinä  I,  274).     »gl.  Calv.  ad  Zebedaeum  19. 
Maj,  1539   (ex  Ms   bei  >&enn)  S5b.  1.   2rn()an9    ©.  43)   ad  Bul- 
lingerum 6.  Cal.  Jul.  1548.  (^envi;  S3b.  2.  "iin^.  ©.  131).    QaU 
öin'6  Urtf)etl  übev  bte  ©acramentglli-eitigfeit  de  sacra  Coena  (1540 
franjöfifc^    gefd^rieben ,    1545    latein.    oon   Des   Gallars   übevfe^t, 
.^enr^   I,  268.     Calvini   tractatus    tlieol.    Amstelod.  1667.   fol. 
ob.  Opp.  Calv.  T.  VIII.  ,p.  8):    Cum  Lutlierus   docere    coepit, 
sie  materiam  Coenae  tractabat,  ut,  quod  ad  corporalera  Christi 
praesentiam  attinet,  talem  ipsam  relinquere  videretur,  qualem 
tunc  omnes  concipiebant.     JN'am  transsubstaiitiationem  damnans, 
panem  corpus  Christi  esse  dicebat,   quod    una  cum   ipso    con- 
junctum  esset.     Adjungebat  praeterea   similiiudines  duras  qui- 
dem  illas  et  rüdes.     Sed  eis   uii  cogebatur,   quod  aliter  men- 
tem  suam  explicare  non  poterat.     Difficile   enim  est  rem   tarn 
arduara  exponere,  quin  impropria  quaedam  subinde  accersan- 
tur.     Dehinc    siiborti   sunt    Zuinglius    et  Oecolampadius,    qui, 
cum  imposturam  et  deceptionem  a  diabolo    invectam   conside- 
rarent    in   stabilienda   praesentia  illa   carnali ,    quae    ab   annis 
sexcentis  tradita  et  pro  certo  habita  fuerat,  rem  tanti  momenti 
dissimulare    nefas   esse   existimarunt.      Maxime    cum   huic   er- 
rori  execrabilis  idololatria  annexa  esset,  quod  Christus  quasi 
sub   pane    inclusus    adoraretur.     Quia  vero   dilficillimum   erat, 
hanc  opinionem,  quae  diu  jam  et  altius  radices  egerat  in  ani- 
mis  hominum,    revellere,    omnem  ingenii   vim    ad  eam  impu- 


1G8     SSiccte  g)enobc.     3(bfd)n.   I.     S^.  1517—1648. 


gnandam  applicarunt,  admonentes  crassissimi  et  absurdissimi 
erroris  esse,  non  agnoscere  ea  quae  de  adscensione  Christi 
tota  Scriptura  testificatur,  ipsum  in  coelum  in  hominis  natura 
receptum  esse,  ibique  mansurum,  quoad  descendat  ad  judi- 
candum  orbem.  Sed  huic  proposito  nimium  intenti,  quam 
praesentiam  Christi  in  Coena  credere  debeamus,  qualis  illic 
communicalio  corporis  et  sanguinis  ipsius  recipiatur,  dicere 
omittebant,  adeo  ut  Lutherus  eos  nihil  praeter  signa  nuda  et 
spiritualis  substantiae  vacua  relinquere  velle  existiroaret. 
Ideo  coepit  palam  obsistere,  ita  ut  pro  haereticis  habendos 
denunciaret.  Ex  quo  serael  elferbuit  conientio,  sie  temporis 
progressu  adaucta  et  inflammata  est,  ut  acerbius  aequo  exagi- 
tata  sit  per  annos  plus  minus  quindecim  ,  quibus  interim  neu- 
tri  alteros  aequo  animo  et  placido  audire  sustinebant.  Cuna 
etiam  ad  concordiam  aliquam  accedere  debuissent,  magis  ac 
magis  regressi  sunt,  nihil  aliud  spectantes  quam  ut  opinionera 
suam  tuerentur,  et  contrariam  refutarent.  Habemus  itaque  qua 
in  re  impegerit  Lutherus,  in  qua  etiam  Oecolampadius  et 
Zuinglius.  Lulheri  partes  erant  ab  initio  admonere,  non 
esse  propositi  sui,  praesentiam  localem  talem  statuere,  qua- 
lem  Papistae  somniant.  Item  testari,  se  non  hoc  quaerere,  ut 
Sacramentum  Dei  loco  adoraretur.  Teriio  abstinere  a  simili- 
tudinibus  illis  rudibus  et  perceptu  difficillimis,  aut  moderate 
eis  uti ,  atque  ita  interpretari,  ut  nullam  offensionem  parere 
possent.  üenique,  ex  quo  mola  est  contentio,  ipse  modum 
excessit ,  tum  in  declaranda  opinione  sua,  tum  in  aliis  nimia 
verborum  acerbitaie  vituperandis.  —  Alii  etiam  offenderunt 
in  eo,  quod  iia  tenaciter  inhaeserunt  in  oppugnanda  supersti- 
tiosa  illa  et  fanatica  opinione  Papistarum  de  praesentia  locali 
et  adoraiione  quae  inde  sequebatur,  ut  ad  vitium  diruendum 
conaius  suos  potius  converterint,  quam  ad  id  quod  cognitu 
utiTe  erat  stabiliendum.  Nam  etsi  veritatem  non  negarunt, 
eam  tarnen  non  ita  aperte  ut  decebat  docuerunt.  Hoc  intel- 
ligo :  dum  nimis  studiose  ac  diligenter  in  hoc  toti  incumbe- 
bant,  ut  assererent  ,  panem  et  vinum  corpus  et  sanguinem 
Christi  vocari  ,  quod  ipsorum  signa  sint;  non  cogitarunt  sibi 
hoc  interea  simul  agendum  ,  ut  adjungerent  ita  signa  esse,  ut 
nihilominus   veritas    cum  eis   conjuncta  sit.     Nee  testati  sunt, 


ZI).  II.  (S.  I.  9?efovm.  2cr;rcntn)icfelun9.  §.  35.  ßalüin.     1 G9 
Ijcgte  er  eine  I;oI;e  2Cd;tun(j  ''2),   tvie  er  aud)  oon   tiefem  cje^ 


sese  non  eo  tendere,  ut  veram  communionem  obscurarent, 
quam  nobis  hoc  Sacramento  Dominus  in  corpore  et  sanguine 
suo  exhibet.  ütrique  profecto  in  culpa  fuerunt,  dum  sese 
mutuo  audire  non  sustinuerunt,  ut  posita  omni  affectione  veri- 
tatem  ,  undecunque  palefieret,  sequeientur.  Verum  non  ideo, 
quod  nostri  erga  ipsos  officii  est,  praetermittere  debemus. 
Ne  scilicet  obliviscamur  gratiarum  et  beneficiorum  quae  Deus 
in  eos  contulit,  et  nobis  per  ipsorum  manum  distribuit  etc. 
42)  Calv,  resp.  contra  righhan  de  libero  urbitrio  1543.  (Opp. 
Vlll,  119):  Si  quis  temporis  illius  statum  prudenter  conside- 
ret,  quo  exortus  est  Lutherus,  eum  alias  fere  omnes  diflicul- 
tates  habuisse  cum  Apostolis  communes  videbit :  una  vero  in 
re  iniquiorem  ac  duriorem  fuisse  ejus  condiiionem  quam  illo- 
rum  ,  quod  nullum  erat  tunc  in  mundo  regnum,  nulius  prin- 
cipatus,  cui  illi  bellum  indicerent,  liic  autem  emergere  nullo 
modo  poterat,  nisi  ejus  imperii  ruina  et  interitu,  quod  non 
modo  omnium  potenlissimum  erat,  sed  reliqua  omnia  quasi 
sibi  obnoxia  lenebat,  p.  123:  De  Luthero  —  nunc  quoque 
sicut  hactenus  non  dissimulanter  testamur,  eum  nos  habere 
pro  insigni  Christi  Aposlolo,  cujus  roaxime  opera  et  ministe- 
rio  restituta  hoc  tempore  fuerit  Evangelii  puritas.  Calv.  ad 
Bullingerum  25.  Nov.  1544  {Epist,  et  respons.  ed.  Genev.  p. 
383)  in  SSe5icf)un3  ouf  Sutf)er6  SSefenntnip  not.  37:  Audio  Lu- 
iherum  tandem  cum  atroci  invecliva  non  tam  in  vos,  quam  in 
nos  omnes  prorupisse.  Nunc  vix  audeo  a  vobis  petere ,  ut 
taceatis.  —  Sed  haec  cupio  vobis  in  mentem  venire,  primum 
quantus  sit  vir  Lutherus,  et  quantis  dotibus  excellat,  quanta 
animi  iortitudine  et  constantia,  quanta  dexteritate,  quanta 
doctrinae  efficacia  hactenus  ad  profligandum  Antichristi  re- 
gnum et  simui  propagandam  salutis  doctrinam  incubuerit. 
Saepe  dicere  soliius  sum  ,  etiamsi  me  diabolum  vocaret ,  me 
tarnen  hoc  illi  honoris  habiturum,  ut  insignem  Dei  servum 
agnoscam  ,  qui  tamen,  ut  pollet  eximiis  virtutibus,  ita  magnis 
vitiis  iaboret.  Haue  intemperiem,  qua  ubique  ebullit,  utinam 
magis  irenare  studuisset;  vehementiam  autem,  quae  illi  est 
ingenita,    utinam  in  hosles  veritatis   semper  coniulisset,    non 


V 


170     SSicrtc  5)enobe.     3rbfd)n.   1.     25.  1517  —  1648. 

fd[)o^t  würbe  '»s).    3n)ingl{   fe^te  er  bei  weitem  tiefer,   unb 


etiam  vibrasset  in  servos  Domini  j  utinam  recognoscendis  suis 
vitiis  plus  operae  dedisset!  Plurimum  illi  obfuerunt  adulato- 
res ,  cum  ipse  quoque  natura  ad  sibi  indulgendum  nimis  pro- 
pensus  esset.  JVostrum  tarnen  est  sie  reprehendere  quod  in 
eo  est  malorum,  ut  praeclaris  illis  donis  aliquid  concedamus. 
Hoc  igitur  primum  reputes,  obsecro,  cum  tuis  collegis,  cum 
primario  Christi  servo,  cui  multum  debemus  omnes,  vobis 
esse  negotium.  JQoi)e  2fdjtung  [prid^t  fidj  and)  in  bem  SSriefe 
galöinS  an  2ut()er  o.  20.  San.  1545  auö  (b.  ■^entvj  II.  SSeit.  ©. 
106)/  ioelc^ev  an  9Jietand)t^on  gefdjtcft,  oon  tiefem  aber  nid^t  ab: 
gegeben  ȟusbc. 
43)  Calv.  ad  Farellum  20.  Nov.  1539  (ex  Ms.  bei  ^cnrp  I,  267. 
Sie  eingeklammerten  ©teilen  finb  oon  Saloin  wieber  auägeftrid^en, 
aber  offenbar  3(euperungen  feiner  n)al)ren  ©eftnnung):  Craio  unus 
ex  chalcographis  nostiis  Witemberga  nuper  rediit  ,  qui  lite- 
ras  attulit  a  Luthero  ad  Bucerum  (f.  biefelben  bei  be  ^tttt  V, 
210),  in  quibus  ita  scriptum  erat:  salula  mihi  Slurmium  et 
Cttlvinum  reverenter ,  guorum  libellos  singulari  cum  volaptate 
legi.  (Jam  reputa,  quid  illic  de  Eucharistia  dicam.  Cogita 
Lutlreri  ingenuitatem.  Facile  erit  statuere,  quid  causae  ha- 
beant,  qui  tam  pertinaclter  ab  eo  dissident.)  Philippus  autem 
ita  scribebat:  Lntheriis  et  Ponieranus  Calvinum  et  Slurmium 
jusserunt  salulari.  Calvinus  magnam  gratiam  iniit.  Hoc  vero 
per  nuiicium  jussit  Philippus  narrari,  quosdam,  ut  Martinum 
exasperarent,  illi  indicasse,  quam  odiose  a  me  una  cum  suis 
notaretur.  Locum  ergo  inspexisse,  et  sensisse  sine  dubio  illic 
se  attingi.  Tandem  ita  fuisse  locutum  :  spero  quidem ,  ipsum 
olim  de  nobis  melius  sensurum  ,  sed  aequum  est  a  bono  inge- 
nio  nos  aliquid  ferre.  (Tanla  moderatione  si  non  frangimur 
sumus  plane  saxei.  Ego  vero  fractus  sum.  Itaque  satisfactio- 
nem  scripsi,  quae  praefationi  in  epistolam  ad  Romanos  inse- 
retur.)  Sa  8utl)cr  bamalö  i>ii  Snfiitutionen  SaloinS  fennen  mu^te, 
fo  folgt  aus  ben  2(ngaben  bicfeö  S3riefe6,  bap  er  mit  beffen  2tbenb= 
malälef)re  jufrieben  voat,  xoie  fte  ja  benn  auä)  mit  berjenigen,  ä" 
»t)eld)er  ftc^  bie  ©c^iücijer  gegen  Cutter  1536  beEannt  i^atten,  »öUig 
übereinftimmte.     ©o   finb  bie  Tfeußerungen   ßutljerS  über  ßaloin/ 


ZI),  U.  G.  I.  9?cform.  öerjrentnjidFcIiing.  §.  35.  (5atoin.     1 7 1 

urf[)eilte   ungunflig    über    ii^n"^*).     ©ein   ftrenger  (5()arafter 
fptegeUc  fiel?  in  feiner  SStjeorogie ,   in  welcljer  er  baö  2(ugu|ii; 


tt)el(f)C  (Sf)rtftop^  ^cael  in  f.  auöfiif)rl.  (Scjäfitung  öom  ©acra^ 
menteftreit,  Bremen  1600  mittf)eilt,  [ef)r  glaubtid).  ®o  gegen 
(Scucigec  über  Calv.  respoiisio  ad  Sadoletum  1540  ( ©.  125): 
»Sicfe  ©ci^rtft  l)at  ^änbe  unb  Sö^e,  unb  id)  fceue  mid^,  ba^  @ott 
fol(^e  8eute  erwecfet,  bie^  ob  dJott  JUtU,  bem  5'ap|!tf)um  ooltenb  ben 
©to5  geben,  unb  wag  id)  tt»tbcc  ben  2(nttd)rt|l:  angefangen,  mit 
©otteö  ^ülfe  {)inaii5füt)ren  werben.«  Uebec  Calo.  de  sacra  Coena, 
weld)e6  in  ber  latein.  Ueberfe|ung  \i)xn  burd)  ben  SGßittenbergec 
SBud)^änbtec  ?Ocoui^  ®olfd)  1545  mitgetf)etlt  »üurbe,  unb  befonberö 
über  bte  oben  not.  41  au6gef)obene  ©teUe,  äufjevte  er  gegen  bens 
felben  (S.  137):  »SRort|,  eö  ijl  gewi^  ein  gete£)rter  unb  frommer 
50iann,  bem  \)cittt  \ij  anfänglid^  jüo^I  börfcn  bie  ganje  Sod)e  eon 
biefem  ©treit  f)eimf!eUen.  3d)  befenne  meinen  3;f)eil:  incnn  \ia% 
@egentf)ei(  berglcidjen  gettjan  i)'ätU,  rcären  wir  balb  anfangs  üer= 
tragen  worben,  benn  [o  Öecolampabiug  unb  ^wingliuS  fid)  jum 
erften  alfo  erfläret  f)ätten,  »raren  wir  nimmer  in  fo  weitlöuftige 
®i6putation  gerat(;en.t  «C)enn)  II,  499.  33ie  le^tere  2Cne!bote 
\)at  Kospinianus  II,  312  üon  ^ejel  entle()nt:  irrig  glaubt  @brarb 
II,  476,  ha^  fte  bort  üon  ßalüin  crjätjU  fei> 
44)  Calv.  ad  Zebedaeum  19.  Maj.  1539  (b.  ^enri)  I.  S5ei(.  (S. 
45) :  Buceri  reiractationibus  non  est  ut  tantopere  succenseas. 
Quia  in  tradendo  Sacramentorum  usu  erraverat,  jure  eam  par- 
tem  retractavit.  Atque  utinam  idem  facere  Zuinglius  in  ani- 
mum  induxisset,  cujus  et  falsa  et  perniciosa  fuit  de  hac  re 
opinio.  Quam  cum  viderem  multo  nostratium  applausu  ar- 
ripi,  adhuc  agens  in  Gallia  impugnare  non  dubitavi.  —  Nihil 
fuisse  asperiiatis  in  Zwinglii  doctrina,  tibi  minime  conccdo. 
Siquidem  videre  promtum  est,  ut  nimium  occupatus  in  ever- 
tenda  carnalis  praesentiae  superstitione,  veram  communicatio- 
nis  vim  aut  simul  disjecerit,  aut  certe  obscuravit.  Calv.  ad 
Farellum  4  Marl.  1540  (b.  ^unbeöf)agen  ©.  33):  Uruntur 
boni  viri  (bie  3ürtdter),  si  quis  Lutherum  audet  praeferre 
Zuingiio,  quasi  Evangelium  nobis  pereat,  si  quid  Zuingliu 
decedit,  neque  tarnen  in  eo  fit  ulla  Zuingiio  injuria.  JNatn 
si  intcr  se  comparantur,  scis  ipse,  quanto  intcrvallo  Lutherus 


172     SSievte  ^cviobc.     2fbfctn,   I.     «8.   1517—1648. 

nifd^e  ©i;jlem   in   feiner   üoUen  donfequenj  unüeri)iillt  an  tie 
©pii^e  fleüte  ^s)  ^   ^nb  in  feinen  ©runtfai^en  über  tie  Äirdjc, 


excellat.  Iiaque  mihi  minime  placuit  Zebedaei  carmen  ,  in 
quo  non  pulabat  se  pro  digniiaie  laudare  Zninglium,  nisi  di- 
ceret  majorem  sperare  iiefas.  Cum  vivenlibus  et  iirabris  male- 
dicere  inhumanum  habetur,  tum  vero  de  tanto  viro  non  hono- 
rifice  sentire  impie  certe  esset.  Verum  est  aliquis  modus  in 
laudando,  a  quo  ille  procul  discessit.  Ego  certe  tantum  abest 
quin  illi  assentiar,  ut  majores  multos  nunc  videam,  aliquos 
sperem  ,  omnes  cupiam.  Calv.  ad  Fetr.  Virelum  3.  Id^  Sept. 
1542  (J.  Calvini,  Th.  Bezae ,  Henrici  IV.  liegis  literae  quae- 
dam.  ed.  C.  G.  Bretschneider ,  Lips.  1835.  p.  10);  De  scriptis 
Zuinglii  sie  sentire,  ut  sentis,  tibi  permitto.  iS'eque  enira 
omnia  legi.  Et  fortassis  sub  finem  vitae  retraciavit  ac  correxit 
in  melius  quae  temere  initio  exciderant.  Sed  in  scriptis  prio- 
ribus  memini,  quam  prol'ana  sit  de  Sacramentis  doctrina. 
45)  Jo.  Calvini  inslilulio  christianae  reliijionis  f)at  brei  ^^nuptbe? 
arbeitungen  crf}atten  (>:^envi)  III.  SBcil.  S.  1'7)  1.  franj.  Basle 
1535,  lat.  Basil.  1536  (^enn)  I,  102).  2.  Argenlorali  1539. 
3-  Gencvue  1559  (^enr^  I,  286).  Ueber  ©linbenfaU  u.  (Srlöfung 
biivd)  (Jtji-illum  Inslit.  Hb.  11.  c.  1  —  7.  Uebev  Gntätjluncj  Hb.  lll. 
c.  21  —  24.  cf.  III,  21,  1:  In  ipsa  quae  terret  caligine  non 
modo  utilis  Imjus  doctrinae,  sed  suavissimus  quoque  fructus 
se  profert.  Nunquam  liquido  ut  decet  persuasi  erimus,  salu- 
tem  nostram  ex  fönte  gratuitae  misericordiae  Dei  fluere,  do- 
nec  innotuerit  nobis  aeterna  ejus  electio,  quae  hac  compara- 
tione  gratiam  Dei  illustrat,  quod  non  omnes  promiscue  ado- 
piat  in  spem  salutis,  sed  dat  aliis  quod  aliis  negat.  Hujus 
principii  ignorantia  quantum  ex  gloria  Dei  imminuat,  quan- 
tum  verae  humilitati  detrahat  ,  palam  est.  —  Qui  hoc  ex- 
tinctum  volunt,  maligne  quanlum  in  se  est  obscurant  quod 
magnitice  ac  plenis  buccis  celebrandum  erat,  et  ipsam  humi- 
litatis  radicem  evellnnt.  —  Qui  fores  occiudunt,  ne  quis  ad 
gustum  hujus  doctrinae  accedere  audeat,  non  minorem  homi- 
nibus  quam  Deo  faciunt  injuriam.  Saloin  ging  baburd)  übet 
3fugujlinuö  fjtnauS,  ia^  er  ©upralapfarier  roat,  III,  23,  4:  Rur- 
sum    excipiunt:    nonne    ad   eum ,    quae  nunc  pro    damnationis 


Xl).  II.  6. 1.  Sfefovm.  2ef)venfi*üicfcrun9.  §.35.  Gabin.     173 

fiir  wdd)c  er  Unabl)an9i9fcit  Dom  Staate  iinb  firenge  Ätrs 
cl)cn^ud)t  ycrhingte  ^e).  2(üc  tiefe  ©i9ent()itmlicf)feiten  (e{)ns 
tcn  fiel)  bamalö  mef)r  an  ta»  2ut{;ei'tl)um,  alä  an  btc  jwings 
nfcl;c  9icfcirmation  an,  unb  fo  n)urbe  ßalütn  in  ber  beutfc|)cn 
©d;tt)ci5  ba(b  al0  lut()evifd)  gefinnt  4'),  unb  nncl)  einem  neuen 
5)apfttl)um  fircbcnb  yevbad)tic]t.  S.efonberö  unirbe  er  in  S3ern 
ücrijapt,  n)ek1}eä  hen  SSerlupt  fcine6  :politifd}cn  ©influlJe»  in 
@cnf  9r6§tcntl)cil§  auf  Qahnn  fd?ob,  unb  juglcid)  baö  (§uu 
bringen  ber  calüinifdjen  ©runbfa^e  in  bie  bamal§  bernifdje 


cniisa  oblendilur ,  corrupiionetn  Dci  ordinalione  praedestinati 
ante  fuerant?  Cum  ergo  in  sua  corriiplione  pereunl ,  nihil 
aliud  (jxiam  poenas  luunt  ejus  calumitatis ,  in  rjuam  ipsius 
praedeslinatione  lapsus  est  Adam  ,  ac  posleros  suos  praecipi- 
tes  secum  traxit.  Annon  itaque  injusfus ,  rjui  crealuris  suis 
tarn  crudeliter  illudil?  Fateor  sane,  in  hanc  qua  nunc  illi- 
gati  sunt  conditionis  miseiiam  Dei  volnn(ate  detidisse  univer- 
sos  filios  Adam:  atque  id  est  quod  principio  dicebam,  redeun- 
dum  tandem  semper  esse  ad  solum  divinae  vohintatis  arbi- 
trinm,  cujus  causa  sit  in  ipso  abscondita.  Sed  non  protinus 
sequitur,  huic  obtrectationi  Deum  subjaceie,  Occurremus 
enim  cum  Paulo  in  hunc  modum:  O  homo  tu  cjuis  es,  qui  dis- 
ceptes  cum  Deo?  Rom.  9,  20  ss.  Snbeffen  anberöiüo  iinterfc^ieb 
6a(ütn  bod)  in  biefer  £et)re  tag  praftifd)  9^ot{)roenbige  unb  bog 
©peculatioe,  j".  Responsio  contra  fighium  de  libero  arbitrio 
1543  (Opp.  VIII,  123) :  Cum  edenda  Auyustae  esset  Confes- 
sionis  (oimula,  (FMiil.  Melanchthon)  non  nisi  in  ea  doctrina 
immoraii  voluit ,  quae  sola  Ecclesiae  propiia  est  et  necessa- 
ria  cognitu  ad  salutem:  nihil  scilicet  valere  per  se  naturae 
\ires  ad  peicipiendam  fidem ,  ad  obedientiam  divinae  legis, 
et  totam  spiiitualem  jusiitiam.  ©ben  fo  o,(xh  er  33?etand)tf)ong 
loci  1546  tu  fuatiäöfifdjei*  Uebevfer^ung  {)erau§,  unb  fagte  in  bcc 
S3ovrcbe,  ba^  ?Kct.  übet;  ^läbeflination  2rüeS,  »uag  fiiv  h<x^  ^cii 
It^  9}Jenfd)cn  not£)iDenbig  \(X),  gcfagt,  u.  nur  au6t3e(ajycn  l)abc,  wa^ 
man  aud)  ot)ne  ®cfat)v  nid}t  wiffen  fönne  (v^cnn;  II,  496). 

46)  Calv.  institutio  Hb.  IV. 

47)  .pcni-i)  II,  461. 


174     SSicrfc  ^eriobe.     2rbfc^n.  I.     §5.  1517—1648. 

SBaabt,  aB  bie  weltlidje  Ä{rd[)enf)errfcf)aft  bebrof)enb,  fet)r 
ungern  fa\)  ^^).  X)ie  (ut^erifivenben  ©eijlHdjen  in  S3ern  was 
ren  jtrar  ßalüin  geneigt  ^9),  inteffen  aud)  biep  trug  baju 
bei,  ba0  fte  1548  weidjen  mußten,  unb  ha^  eine  jlreng 
5tt)inglifd)e  9iic{)tung  inieber  hk  £)ber^anb  erf)iclt  ^o).  £>en 
SSerbad)t  wegen  feiner  2{benbmaB(e^re  befeitigte  ßafoin  jwar 
burci)  bcn  Conscnsus  Tigurinus  1549  ^i),  inbem  er  in  bems 


48)  >g)unbe§^agen'ö  donflifte  be§  BwinglianiSmug,  2utf)ertf)itm§ 
unb  Salütniömuä  in  iet  SSernifd^en  2anbcöfird;e  ».  1532— J558, 
aSern  1842,  @.  55  ff.  330  ff. 

49)  «^unbeöl)cigen  ©.  161. 

50)  ^unbe6{)a9en  ©.  196  ff.  209.  2BaQbtlänbifd)e  ^vebtger  (S?U 
ret  unb  SSoltcr)  würben  in  Sern  oon  ben  an  bfr  ©pi^e  fffl^enben 
@eif!lid)en  Sobocuö  Äitd)meier  unb  ©bert)arb  o.  5Rümelang  fcfjr  un= 
freunbUd)  empfangen,  f.  Calvinus  ad  Bullingerum  6.  Ca/.  J;//. 
1548  (^enri)  II.  "iini).  ©.  132);  Obsecro  te,  mi  Bullingere,  si 
ita  agendum  est,  utrum  generosius  saltem  fuit ,  Bernae  an 
Romae  subjici  ]  Agnosce  etiam ,  quam  apta  fiierit  Jodoci  in- 
terrogatio ,  quis  me  vocasset ,  ut  Lausannae  concionarer. 
Tandem  ut  primis  ultima  responderenf,  jussi  sunt  fratres  abire 
et  facessere  cum  suo  Calvinismo  et  Buceranismo.  Et  haec 
omnia  furioso  prope  impetu  et  insanis  clamoribus.  Quid  du- 
rius  aut  truculentius  a  Papistis  expectes  ] 

51)  ücn  (Satoin  u.  garel  in  Bütiä)  mit  ber  bortigen  ®eifttid)feit  »crs 
abrebet,  f.  SSuUingerg  ßcben  oon  -ige^  II,  15.  Satoinö  Seben  »on 
^enri)  II,  469.  ^unbeöf)agen  ©.  218.  Niemeyer  confess. 
eccl.  Ref.  praef.  p.  XLI.  ©er  Consensus  felbfi  b.  JSiemeyer  p, 
191.  Seutfd)  in  SSödeFS  SSe!enntni^fd)riften  b.  eüong.  ref.  Äii-d;e 
©.  173.  VI.  Haec  spiritiialis  est  communicalio ,  quam  habe- 
mus  cum  Fiüo  Dei ,  dum  Spiritu  suo  in  nobis  habitans  faciat 
credentes  omnes  omnium,  quae  in  se  resident,  bonorum  com- 
potes.  Cujus  Jestificandae  causa  tarn  Evangelii  praedicatio 
instituta  ,  quam  Sacramentorura  usus  nobis  commendatus,  nem- 
pe  Baptismi,  et  sacrae  Coenae.  VII.  Sunt  quidem  et  hi  Sacra- 
mentorum  fines,  ut  notae  sint  ac  tesserae  christianae  profes- 
sionis    et    societatis    sive   fraternitatis,     ut    sint    ad    gratiarum 


ZI).  11.  6. 1.  «Reform.  2c^rcntn)ic!c(uncj.  §.  35.  Galoin.     1 75 
felbcn  bic  gwingtifcljen  (Sdfee,  welclje  er  annahm,  unb  bie  Im 


actionem  incitamenta  et  exercitia  fidei  ac  piae  vitae,  denique 
syngraphae  ad  id  obligantes.  Sed  hie  iinus  inter  alioä  prae- 
cipuus,  ut  per  ea  nobis  gratiam  suam  testetur  Dens,  reprae- 
sentet  atque  obsignet.  —  VIII.  Cum  autem  vera  sint,  quae 
nobis  Dominus  dedit  gratiae  suae  (estimonia  et  sigilla,  vere 
procul  dubio  praeslat  ipse  intus  suo  Spiritn,  quod  oculis  et 
aliis  sensibus  figurant:  h.  e.  ut  potiamur  Christo,  tanquam 
bonorum  omnium  fönte,  tum  ut  beneficio  mortis  ejus  recon- 
ciliemur  Deo,  Spiritu  renovemur  in  vitae  sanctitatem,  jusii- 
tiam  denique  et  salutem  consequamur,  simulque  pro  his  bene- 
liciis  olim  in  cruce  exhibitis,  et  quae  quotidie  fide  percipi- 
mus,  gratias  agamns.  IX.  Quare  etsi  distinguimus,  ut  par 
est,  inter  signa  et  res  signatas,  tamen  non  disjungimus  a 
signis  veritatem,  quin  omnes,  qui  fide  amplectuntur  illic  ob- 
latas  promissiones,  Christum  spiritualiter  cum  spiritualibus 
ejus  donis  recipere,  adeoque  et  qui  dudum  participes  facti 
erant  Christi,  communionem  illam  continuare  et  reparare  fa- 
teamur.  X.  Maieria  aquae,  panis  aut  vini  Christum  nequa- 
quam  nobis  offert ,  nee  spiritualium  ejus  donorum  compotes 
nos  facit;  sed  promissio  magis  spectanda  est,  cujus  partes 
sunt,  nos  recta  fidei  via  ad  Christum  ducere,  quae  fides  nos 
Christi  participes  facit.  XII.  Praeterea  si  quid  boni  nobis 
per  Sacramenta  confertur  ,  id  non  fit  propria  eorum  virtute, 
etiam  si  promissioriem,  qua  insigniuntur,  comprehendas.  Deus 
enim  solus  est,  qui  Spiritu  suo  agit.  Et  quod  Sacramento- 
rum  ministerio  utitur,  in  eo  neque  vim  illis  suam  infun- 
dit,  neque  Spiritus  sui  efficaciae  quicquam  derogat,  sed  pro 
rudilatis  nostrae  captu  ea  tanquam  adminicula  sie  adhibet,  ut 
tota  agendi  facultas  maneat  apud  ipsum  solum.  XIV.  Con- 
stituimus  ergo,  unum  esse  Christum,  qui  vere  intus  baptizat, 
qui  nos  in  Coena  facit  sui  participes,  qui  denique  implet  quod 
figurant  Sacramenta;  et  sie  quidem  uti  his  adminiculis,  ut  (o- 
tus  eflectus  penes  ejus  Spiritum  resideat.  XVII.  Hacdoctrina 
evertitur  illud  Sophistarum  commentum,  quod  docet,  Sacra- 
menta uovae  legis  conferre  gratiam  oronibus  non  ponentibus 
obicem   peccati   mortalis.     Praeterquam   enim  quod   in  Sacra- 


17G     Ssiertc  5)enobc.     3{bfd)n.   1.     «ß.   1517—1618. 

t^enfd)en,  we(d)e  er  verwarf,  befonberS  {)ert)orI)ob :  aber  SScrn 


tnentis  nihil  nisi  fide  percipitur,  tenendum  quoque  est,  mi- 
nime  alligatani  ipsis  esse  Dei  gratiam ,  ut,  quisquis  Signum 
habeat,  re  eliam  potiatur.  Nam  reprobis  peraeque  ut  electis 
Signa  administrantur ,  veritas  autem  signorum  ad  hos  solos 
pervenit.  XVIII.  Certum  quidem  est,  offerri  communiter 
Omnibus  Christum  cum  suis  donis,  nee  hominum  incredulitate 
labefactari  Dei  veritatem,  quin  semper  vim  suam  retineant 
Sacramenta;  sed  non  omnes  Christi  et  donorum  ejus  sunt  ca- 
paces.  —  XIX.  Quemadmodum  autem  nihilo  plus  Sacramen- 
torum  usus  intideiibus  conteret,  quam  si  abslinerent,  imo  tan- 
tum  Ulis  exitialis  est:  ita  extra  eorum  usum  fidelibus  constat, 
quae  illic  figuratur  veritas.  —  Sic  in  Coena  se  nobis  com- 
municat  Christus,  qui  tarnen  et  prius  se  nobis  impertierat 
et  perpetuo  manet  in  nobis.  JVam  cum  jubeaniur  singuli 
seipsos  probare,  inde  consequitur,  fidem  ab  ipsis  requiri, 
antequam  ad  Sacramentum  accedant.  Atqui  fides  non  est  sine 
Christo ,  sed  quatenus  Sacramentis  conürmatur  et  augescit 
fides,  confirmantur  in  nobis  Uei  dona,  adeoque  quodammodo 
augescit  Christus  in  nobis,  et  nos  in  ipso.  XXI.  Praesenim 
vero  tollenda  est  quaelibet  localis  praesentiae  imaginatio. 
Nam  cum  signa  hie  in  mundo  sint ,  oculis  cernantur,  pal- 
pentur  manibus  ;  Christus,  quatenus  homo  est,  non  alibi  quam 
in  coelo ,  nee  aliter  quam  mente  et  fidei  intelligentia  quae- 
rendus  est.  Quare  perversa  et  impia  superstiiio  est,  ipsum 
sub  elemeniis  hujus  mundi  includere.  XXll.  Proinde  qui  in 
solennibus  Coenae  verbis:  hoc  est  corpus  meum,  hie  est  san- 
guis  meus ,  praecise  literalem,  ut  loquuntur,  sensum  urgent, 
eos  tanquam  praeposteros  interpretes  repudiamus.  Nam  extra 
controversiam  ponimus,  figurate  accipienda  esse,  ut  esse  panis 
et  -vinum  dicantur  id  quod  significant.  —  XXIV.  Hoc  modo 
non  lantum  refutatur  Papistarum  commentum  de  transsubstan- 
tiatione,  sed  crassa  omnia  figmenta  atque  futiles  argutiae, 
quae  vel  coelesti  ejus  gloriae  detrahunt  vel  veritati  humanae 
naturae  minus  sunt  consentaneae.  Neque  enim  minus  absur- 
dum judicamus,  Christum  sub  pane  locare  vel  cum  pane  co- 
pulare,   quam  panem   transsubstantiare  in  corpus   ejus.     Ucbcr 


ZI).  II.  (5. 1.  mcfom.  ge^rcntwicfelung.  §.  35.  Qaimn.     177 

nal)m  bcnfelben  nicf)t  an  52)^  unt)  bef)rtrrte  in  feiner  geinbfes 
ligfcit.  "ÜH  |)ieront)mu6  Solfec  iregen  feineö  SOBiber^ 
fpnic{;g  gegen  bie  unbebingte  ®nabcnwaf)l  in  ®enf  üer^aftet 
(16.  £)ct.  1551)53),  unb  biefe  8ef)re  üon  ber  ©enfer  ®eij!» 
(icl}feit  burd)  ben  Conscnsus  Gencvcnsls  förmlich  fejigejleUt 
würbe  (1.  San.  1552)  54),  fo  wkfen  bie  beutfd)en  ßantonä 
auf  i>k  Unerforfcl)lid)feit  be§  gottlicljen  ®el)eimnifTe§  Ijin,  unb 
riet()en  jur  SKilbe  ss).    2(ia  S5olfec  bennocf)  au^  ®enf  oerwie; 


tcn  Snf)a«  f.  ^ tan c!  V,  II,  19.  ©brarb'S  2(benbmal  II,  503. 
ogl.  Salotnö  3Cbenbmaläle()re  nad^  f.  Institud'o  bavgefteUt  unb  üon 
lutf)ei-ifcl)em  ©tanbpiinfte  aiiö  beiixti)iiU  in  9?ubelbad)'6  Sfcfof; 
mation,  eutl)ert()itm  unb  Union  (ßeipjig  1639)  ©.  187. 

52)  >^unbeöf)agen  ®.  251.     ©bravb  II,  522  f. 

53)  SrecMfl'ö  3fntitrtnitaricr  I,  185.  ^enn;  III,  I,  44. 
uöunbcSf)a  gen  ©.  271, 

54)  ^enri)  ni,  I,  82.  S)iefcr  Consensus  ifi  nid)t  üon  ben  3itri; 
rf)ei:n  unterfd^tieben,  fonbern  bev  Consensus  Tigurinus,  in  xveU 
(i)em  beiläufig  ja  aucl)  bec  Qnvä^Umg,  Qehaä^t  wirb ,  i|t  oon  benfel= 
ben  1551  neu  betätigt,  ^enn;  III,  II,  'iini).  ©.  114.  S)er  Con- 
sensus Genevensis  b.  Niemeyer  p.  218.  (c/".  praef.  p.  XLVI), 
beutfd)  b.  SödPel  ®.  182.  ©r  ifi  eine  Ijeftige  (Stveitfd)t:ift  gegen 
Albertus  Pighius  unb  Georgius  Siculus:  SSolfec  iüivb  nur  oev= 
ädjtlid)  angebeutet,  nidjt  genannt.  @ö  ijl,  wie  SalDtn  [elbft  fagt, 
eine  SBicbetfiolung  beS  2(bfd)nitteö  bei-  Institutio.  Melanchthon 
ad  C.  Feucerum  1.  Febr.  1552  {Corp.  Ref.  VII,  932):  Lelius 
(Socinus)  mihi  scribit,  tanta  esse  Genevae  certamina  de  Stoica 
necessitate,  ut  carceri  inclusus  sit  quidam  a  Zenone  dissen- 
tiens.  O  rem  miseram  !  Doctrina  salutaris  obscuratur  pere- 
grinis  disputationibus. 

55)  [.  bie  ©d^reiben  üon  3wrtd),  SSei-n  unb  SSafet  in  Jo.  Alph. 
Turrelini  nubes  tesbium  pro  moderato  et  pacifico  de  rebus 
iheologicis  judicio  {Genev.  1719.  4.)  p.  102,  bie  betben  evften 
aud)  b.  ^enri)  III,  II  2fnt).  ©.  17.  Sie  «Berner  fdirieben:  Illnd 
tarnen  etiam  atque  etiam  videndum  esse  sentimus,  ne  quid  se- 
verius  statuatur  in  errantes,  ne,  dum  dogmatum  puritatem 
immoderalins    vindicamus,    a   regula   Spiritus    Christi   deficia- 

®iefe(cv'§  Äirrftenflcf*.  3r23b.   Itlihm.  12 


178     SSiertc  Verlobe.     2(bfd)n.  1.     S5.  1517  — 1618. 

fen  tDurbe,  iinb  üon  ber  benadjbarten  SBaabt  au§  ununters 
brod)en  (Salüin  fcbmabete;  fo  trat  in  Sern  tk  S}?igjlimmung 
gegen  ben  Ic^tern   fe^r  beutlicb   berüorse):    man  »erbot  über 


mus,  h.  e.  caritatem  fraternam,  unde  discipuli  Christi  cense- 
mur,  ad  sinistram  declinantes  ,  transgrediamur.  SuUingcc 
[einrieb  an  (Saloin  (SSuUinger'ö  Seben  Don  ^e^  II,  42):  Apostoli 
sublimem  haue  causam  paucis  attigerunt,  nee  nisi  coacti, 
eamque  sie  moderati  sunt,  ne  quid  inde  offenderentur  pii.  — 
Si  bimplici  veritaie  non  sinit  se  superari  Hieronymus  (Bolsec), 
nos  nullam  vim  praeterea  possumus  addere. 
56)  SSuUingev  oon  ^e^  11,237.  Scedjfet'g  iCntttrinitavtec  I,  191. 
^unbeöfjagen  ©.  280.  >^enrp  III,  I,  69.  Calvinus  ad  Bul- 
lingerum 18.  Sept.  1554  (b.  ^unbe6[)aäcn  S.  281):  Agri  Bernen- 
sis  concionatores  me  haereticum  omnibus  Papistis  deteriorem 
pro  suggesiu  proclamant.  Ae  quo  quisque  petulanlius  in  me 
bacchatur,  eo  plus  sibi  favoris  et  piaesidii  comparat.  ®er= 
»etö  ^iiuid)tuu9  (27.  Qct.  1553)  würbe  (Saloin  oon  allen  [einen 
©egnern  fet)i:  äum  S3or«)ucfe  gemadit  (Sredjfcl  I,  263),  S3otfec 
fagte,  magnam  injuriam  Serveto  lactam  esse,  et  bonam  eausam 
injusta  Calvini  tyrannide  fuisse  oppressam  (Sredifel  I,  195). 
3tnbt:.  3ebebee,  ^rof.  in  Saufanne,  ein  fiarrer  3»inGlianer:  Ignis 
gallicus  vicit  igiiem  hispanicum  ,  sed  ignis  Dei  vincei  ignem 
gallicum  (^e^  II,  238).  ©ebajt.  (äa\teiUo,  ^ptof.  in  SSafel 
lie^  ecfdjeinen:  De  haereticis,  an  sint  persequendi,  et  omnino 
quomodo  sit  cum  eis  agendum,  doctorum  virorum  tum  veterum 
tum  recenliorum  sententiae  (bie  SSorvebe  pfeubontjm  Marti nus 
Bellius  unterseidjnet  Magdeburgi  1554),  CäUuä  ©ocinug:  Dia- 
logus  iitier  Calvinum  et  Vaticanum  1554,  ogl.  ®eb.  (SafteUio  Se= 
benöge[d)td)te  oon  S-  <S.  güe^lin,  gvanff.  u.  Seips-  1775.  ©.63. 
g.  St)r.  ®d)to[[ec'ö  Seben  beö  SJjeobor  be  SSeje  unb  beö  ^etec 
gjldvtijr  SSecmtli,  -peibelberg  1809.  ®.  54.  Sic  Spannung  würbe 
befonberö  baburd)  oevgrö^ert,  ba^  bie  ©enfer  bet)aupteten,  ba^ 
3tbenbmal  fönne  nid)t  t)etlig  abmintftrirt  werben  ot)ne  ben  ©ebraudj 
ber  ©jccommunication,  weld)e  im  Sevnifdjcn  nic^t  jlattfanb.  2(u= 
ferbem  würben  aud)  äanfgegenftänbe  bie  Sauf|leine,  weldje  hit 
©enfer  nbgef(i)afft,  bie  SSerner  beibe()alten  (jatten,  unb  bie  fiivältd^ 
in  ©enf  erfolgte  2(bfd)affung  oller  ni'C^t  auf  ©onntage  fallenben  geile. 


ZI).  II.  Q.  I.  Stif.  8cr)rentn)ic!elun3.  §.  35.  (Salmn.     179 

5)vabc|ltnation  ju  bt'gputiren  "),  unterfagfe  ben  SBaabtlnnbern 
in  ©enf  ba§  2(benbmal  ju  empfangen  ^s),  unb  QmQ\)xU  ben 
über  SSerldumbung  Hagenben  ©enfern  feine  ©enugffpuungsg). 


57)  b.  26.  Sein.  1555  erneuerte  ber  SSecner  9?atf)  fein  S3erf»ot  beS 
35iöputircnö  über  8e{)cc  unb  Eird)Ud)C  Örbnungen ,  unb  t)ob  t)efon= 
berö  I)eroov  (.^unbeS^agen  ©.  286)  certaines  hautes  et  subti- 
les doctriiies,  opinions  et  (laditions  des  hommes,  principa- 
lement  touciiant  la  niatieie  de  la  divine  predestination ,  qui 
nous  semble  non  etre  necessaire,  ains  qui  servent  ä  faclions, 
sectes,  erreurs  et  debauchement,  qu'ä  edification  et  consola- 
tion.  JBorfleUung  ber  Slaffe  Saufanne  gegen  btefeö  ben  13.  SKärg 
erneuerte  dhict  dd.  6.  Non.  Maj.  1555  in  Gerdesii  scrinium  an'- 
Hqu.  II,  472. 

58)  SaS  ebict  ebcnfaUe  oom  26.  San.  1555  b.  ^unbegfiagcn  ©. 
394.  S)aS  2(benbmal  in  ben  23ernifcl^en  Äirci^en  würbe  nämtid)  üon 
mand^cn  Salöiniften  für  Eein  äd^teö  2(benbmal  gef)aUen,  weil  feine 
Äird)enaud)t  ftattfanb. 

59)  9tad)bem  öiele  fd)rifttid)e  klagen  üergeblid^  geblieben  waren,  er= 
fd)ienen  eine  ®enfer  ®efanbtfd)aft  unb  Satoin  perfönlid)  oor  bem 
SSerncr  9?atf)e  (50?är5  1555):  inbeffen  bie  3CngeEtagten  läugneten  ab, 
unb  fl;eUten  ©egenbefdjulbigungen  wegen  Saloinö  Säbel  gegen 
3win9lt  unb  bie  ^ürtc^er  (Sonfeffion  (f.  oben  not.  38)  unb  wegen 
.f)eterobo):ie.  S)er  SJatl)  fprac!^  feine  Strafe  <i\x& ,  fonbcrn  »erlangte 
ERuf)e,  Arret  du  3.  Avrü  1555  (Sred^feTä  2(ntitrinitarier  I, 
203.  ^unbe6l)agcn  ®.  292);  —  Aussy  que  nos  tres  chers 
combourgeois  de  Geneve  tiennent  main,  que  leurs  ministres 
fa-ssent  du  semblable  et  que  dorrenavant  se  depourtent  de 
composer  livres  contenants  si  hautes  choses,  pour  perscruter 
les  secrets  de  üieu,  a  notre  semblant  non  necessaires,  qui 
donnent  occasion  de  telles  choses  et  qui  plus  destruisent  que 
edifient.  —  Toutefois  luy  (Calvin)  et  tous  les  Ministres  de 
Geneve  par  ces  presentes  expressement  advertissong,  cas  ad- 
venant,  que  nous  troiivions  aulcungs  livres  en  nos  pays,  par 
luy  ou  par  aultres  composez,  contrariants  et  repugnants  ä 
notre  dite  Disputation  et  Reformation  (2(btl;.  I.  §.6.  not.  10.  II), 
que  non  seulement  ne  les  souffrirons,  ains  aussi  les  brusle- 
rons.     Item  tous  personnages,  qui  viendront,  hanteront  en  nos 

12* 


180    Sjiettc  Verlobe.     TTbfc^n.  1.    SS.  1517—1648. 

^o(i)  me^c  «jurben  alle  beutfcl)e  (S4)tt)eijer  gegen  bte  calüinis 
fdien  2:i)eolo9en  aufgebradjt,  al6  Sl)eoboru6  SSeja,  um  bie 
beutfc^en  gürjlen  ju  einer  SSevwenbung  für  bk  franjofifcljen 
Sveformirten  ^u  gewinnen,  (griibling  1557)  bem  ei;urfürflen 
£)tto  ^einrieb  ü.  b.  ^falj  unb  bem  «^erjoge  (5l)rif!opl)  ü.  SBurs 
temberg  ein  SSefenntni^  ^o)  fiberreid^te,   unb  barnac^  auf  bem 


pays,  parlantä,  devisant«,  disputants ,  escripvants  et  tenants 
propos  contraires  ä  nostre  Disputation  et  Reformation,  i  ceux 
punirons  selon  leiir  demerite,  de  sorte  que  chascung  enten- 
dra  que  ne  voullons  cela  souffrir. 
60)  SBuUtngei;  üon  >§e^  II,  359.  ^uiibeg{)a9cn  <S.  311.  Sie 
Sonfei'fion  oon  SScja,  garel  u.  U.  untei-fdjrieben  foUte  bie  2?()re  ber 
Äird^en  in  granfteid^,  bev  ©d^weij  unb  (£aooi)en  batlegen,  f.  bies 
felbe  am  bellen  in  S5aum'§  3;()eobor  aSejo  Sf).  1.  (Üeipj.  1843) 
©.  405:  Fatemur  in  Coena  Domini  non  omnia  modo  Christi 
beneficia ,  sed  ipsam  etiam  Filii  hominis  substantiam,  ipsam, 
inquam,  veram  carnem ,  quam  Verbum  aeternum  in  perpetuam 
unitatem  personae  assumpsit,  in  qua  nalus  et  passus  pro  no- 
bis  resurrexit,  et  ascendit  in  coelos,  et  verum  ilium  sangui- 
nem,  quem  fudit  pro  nobis,  non  significari  duntaxat,  aut 
symbolice,  typice  vel  figurate  tanquam  absentis  memoriam 
proponi;  sed  vere  ac  certe  repraesentari ,  exhiberi,  et  appli- 
canda  otTerri  ,  adjunctis  ipsi  rei  symbolis  minime  nudis,  sed 
quae,  quod  ad  Deum  promittentem  et  offerentem  attinet,  rem 
ipsam  semper  vere  ac  certo  conjunctam  habeant,  sive  fidelibus, 
sive  infidelibus  proponantur.  Jam  vero  modum  illum,  quo  res 
ipsa  i.  e.  verum  corpus  et  verus  sanguis  Domini  cum  symbolis 
copulatur,  dicimus  esse  symbolicum  sive  sacramentaiem.  Sacra- 
mentalem  autem  modum  vocamus  non,  qui  sitduniaxat  figurati- 
vus  ,  sed  qui  vere  ac  certo  sub  specie  rerum  visibilium  rc- 
praesentet,  quod  Deus  cum  symbolis  exhibet  et  offcrt,  nerape 
quod  superiore  articulo  diximus:  ut  appareat,  nos  ipsius  cor- 
poris Christi  substantiae  praeseniiam  in  Coena  relinere  et  de- 
fendere.  Et  si  quid  nobis  cum  vere  piis  et  doctis  controver- 
siae  est,  non  de  re  ipsa,  i,  e.  de  praeseniia  sed  de  modo 
praesentiae    duntaxat,     qui    soll    Deo    est    cognitus,     a    nobis 


Srf).  IL  (5.  T.  9Jef.  ßcl)rentmic!clun9.  §.  35.  Sabin.     181 

Za^c  i\u  2Borm§  (iDct.  1557)  ^fflarungen  Qab^^),  weldje  ben 
8utf)cranern    j^u   Dielet    nacl^j^ugeben  fcljienen.      SSeja  üerliep 


autein  creditur,  disceptari.  Quod  auteni  atlinet  ad  modnm, 
quo  symbola  nobiscum  communicantur,  physicum  eum  esse 
scimus.  Nam  physice  visibilia  illa  ft  palpabilia  suminuis. 
Denique  quod  attinet  ad  mudum,  quo  res  ipsa  i.  e.  naturalis 
illa  et  Vera  Christi  substantia  vere  ac  certo  nobis  comtnuni- 
catur,  non  facimus  eum  modum  physicum,  nee  localom  con- 
junctioneni  imaginamur,  aut  diffusionem  naturae  luimanae 
Christi,  aut  crassam  illam  et  naturalem  commixtionem  substan- 
liae  Christi  cum  nostra  substantia,  non  denique  papisticam 
transsubstantiationem,  sed  spiritiialem  esse  modum  dicimus, 
i.  e.  qui  nitatur  incomprehensibili  Spiritus  Dei  omnipoten- 
tis  virtute,  <|uam  nobis  in  hoc  verbo  suo  patefecit:  hoc  est 
corpus  meum,  hoc  est  sanguis  mens.  Obtestamur  autem  omnes 
fratres  vetae  pacis  ac  concordiae  amanles  ,  ut  sepositis  Omni- 
bus privatis  affectibus  cogifent,  ecquid  oporteat  illos,  qui  de 
Christi  Sacramentis  ita  sentiunt  et  docent,  pro  infidelibus  et 
haereticis  traduci.  Siefeö  SScfenntnijj  wat  of)ne  Sßiffen  ber 
®d)wei5er  abgegeben;  aU  eö  it)nen  nun  üerrat^en  trurbe,  tüaren  fi'e 
bavüber,  t3a^  e6  bie  Sebre  bec  ©d}»DetäerEtrcl}en  boräuftelCen  oovgab, 
itnb  bennod)  fid)  »on  bem  Consensus  fo  iüeit  entfernte,  f)ödift  uns 
wiUiO),  f.  SSutlingi  er'S  SSriefwecl^fel  bai-iibec  mit  Satoin  unb  SSe? 
ia,  aSuUinäec  oon  -^e^  II,  362.  ^unbe6|)  atjen  ©.312.  ügl. 
tie  (SrjStilung  BulHttgeri  ad  Jo.  a  Lasco.  24.  Jim.  1558  in  J. 
C  Fueslini  epistolae  ab  Eccl.  Helv.  Reformaloribus  vel  ad 
eos  scriptae  {Tiguri  1742)  p.  414.  33 a  um '6  St)eob.  SSeja  1,267. 
61)  35a  bie  Uttf)er.  St)eologen  in  SfÖormä  confessionem  doctrinae 
Ecciesiarum  Gallicarum  «erlangten ,  für  weld)e  fte  ftc^  üevwenben 
[oUten,  fo  tüagten  bie  ©efanbten  berfelben,  SSeja,  gavel,  5o^. 
SBubäuä  au6  ®enf  unb  6a6pav  Sarmel,  vef.  ^vebtgec  in  "^aüi, 
nid)t  V\i  im  griibtinge  bem  «^lersoge  uon  SBiirtembcrg  iibaTeidjte 
gonfefft'on,  \Detd)e  in  bei-  ®d)weiä  fo  fe{)i-  gemiebiUigt  wax ,  ju 
übergeben,  fonbern  faxten  eine  fördere  unb  oorftd)tigere  ©vftarung 
ah  (f.  biefelbe  Corp.  Ref.  IX,  332  in  SSaum'ö  Sb-  SSeja  1,409), 
roeld)e  oft  unrichtig  mit  ienec  Sonfeffton  üenredifelt  iüirb.  3n  bei-s 
felben  f)ei^t   eS:     Cum   legerimus   vestram   confessionem,   quac 


182     SSiertc  ^eriobc.     2rbfc{)n.   !.     S5.   1517—1618. 

;  freiwillic)  ßaufanne  (1558),  balb  m^het  «urben  bie  calüinis 
fd)en  ?)rebiger,  welcbe  auf  eine  firengere  Äircbenjudjt  brans 
gen,  aiig  bcr  SBaabt  üemtefen  (1559)  ^2):  ßalüin  fiarb  über 
biefen  Brokfpalt  i)in  (27.  9Kat  1564). 

Da^  biefe  (Spannung  n{d)t  ju  einer  üoüigen  Trennung 
führte,  würbe  jum  Sbeil  aucb  burd)  bie  2(n9riffe  ge^inbert, 
trelcbe  beibe  Sf)ci(e  gemeinfam  üon  ben  beutfdjen  Ultralutbes 
ranern  wegen  ibrt'r  2(benbmalgle^re  erleiben  mußten,  din 
onbereö  @retgnip  in  X)entid)lan\)  führte  fte  fogar  einanber 
wieber  nd{)er.  ^er(5()urfür|l  griebrid)  III.  öon  ber?>falj 
trat  1560  ju  ber  reformirten  Äircfje  iiber,   unb   lieg   barauf 


Augustae  exhibita  est  anno  1530,  prorsus  eam  in  omnibus 
articulis  congruere  cum  nostris  Ecclesiis  judicamus,  et  eam 
amplectimur,  excepto  tarnen  uno  articulo,  videlicet  de  Coena 
Domini,  in  quo  controversiae  haerent,  de  quibus  colloquia 
cum  vestris  semper  expetivimus,  et  speramus  dirimi  eas  posse, 
si  eruditorum  et  piorum  explicatio  audiatur.  Nunquam  hoc 
nos  sensimus  aut  docuimus,  Coenam  Domini  esse  tantum  Si- 
gnum professionis,  —  aut  esse  signum  tantum  absentis  Christi. 
—  Constantissime  affirmamus,  Filium  Dei  missum  esse,  ut 
per  eum  colligatur  Ecclesia,  et  adesse  eura  suo  ministerio,  et 
in^  Coena  testificari,  quod  faciat  nos  sibi  membra.  Et  verba 
Pauli  sequimur,  qui  ait:  panis  est  -/.otvoyv'ta,  corporis,  i.  e.  illa 
res,  quam  cum  sumimus,  filius  Dei  vere  adesl  et  facit  nos 
per  fidem  sibi  membra,  et  tesiificatur,  se  nobis  dare  et  ap- 
plicare  remissionem  peccatorum,  Spiritum  sauctum,  et  vitam 
aeternam.  SSaum'ö  Sf).  SSeja  I,  302.  ffion  3ürii.i)  auf  würben 
SSesa  aber  aud^  über  biefe  neue  6onfe[fion  Soriüütfe  gemad^t,  SSuU 
linket  oon  >^e^  II,  377,  SSaum  I,  326}  oud)  »on  SSern  auö, 
.^u  nbeöf)  agen  ®.  319.  Bullinger  ad  Ja.  a  Lasco  24.  Jun. 
1558  (in  Fueslini  epistt.  p.  416):  implicate  iterum  loquuntur 
de  Coena,  et  exponunt  locum  Pauli  1.  Cor.  10.  secus  quam 
oportebat.  Dubitamus  item,  an  Ecclesiae  Gallicanae  per  omnia 
agniturae  siiit  Augustanam  confessionem,  maxime  in  Confes- 
sione  auriculari  et  Missa. 
62)    ^unbeg fragen  «S.  351  ff. 


ZI).  11.(5.  1. 9?ef.  ScJjrcntwicfelung.  §.35.  nad)(5a(mn..     183 

bmd)  3ad)arinä  Urfinuö  unb  6a§par  ÄUotanu§ 
1563  ben  ^cibelbergev  Äatec^iämuä  abfaffen  ^s).  2(tä 
barauf  t)on  lut()crifcl)er  Seite  bie  ^va^e  aufgeworfen  würbe, 
ob  ber  (5()itrfiir|!  noci)  alS  2(u9§burcjifcl)er  ßonfefftongberwanb; 
tcr  ju  betracljten ,  unb  aU  fold^er  in  bcn  ^tcligionSfrieben 
einbegriffen  fep  ö^);  fo  würben  baburd)  bie  ©c^wciäcr  bcrans 
la^t,  ftd)  ju  bem  üon  SSuIIingcr  f)interla[fcnen  S5e!enntnif|"e, 
aU  genieinfamem  2(uöbrucfe  i^reö  ©laubenä  (ConfessJo  Hcl- 
velica  II.  1566)  ^5)  ju  bereinigen,  um  i^re  Uebereinftimmung 
mit  ber  2(uggburgifc{)en  ßonfeffton  ^u  beweifen. 

£)er  J^eibelbergifd)e  Äated)i§muS  unb  bie  ^WQxte  .l^ebeti; 
fcbc  ($onfefftcn  würben  hk  in  ber  reformirten  Äirc^e  ücrbref; 
teteften  SSefenntnipfdjriften:  fi'e  fprecben  eine  mit  daloin  über* 
einftimmenbe  ^Tbenbmalälebre  aü§  ^^),  aber  bie  auguliinifdje 


63)  beutfd)  unb  (atetn.  in  Niemeyer  coli,  confessionnm  reform.  p. 
390.  cf.  praef.  p.  LVII,  beutfd)  in  SSücfel'ä  SSeEenntnigfc^tiften  b. 
eöanget.  ref.  Äircl)e.  ©.  395.  Jq.  ©.  oan  Jttpcn'S  ®e[dt).  unb 
ßitevatur  b.  ^eibclb.  Äated)igm.  gran!f.  a.  ?0?.  1800.  ^fugufti'S 
l)i|l.  hit.  (Einleitung  in  bie  beiben  .§auptfated)i6mcn  bei*  coangel. 
Äirc^e,  eiberfelb  1824,  ©.  96.  ü.  ?«.  5.  ^.  SSecEt)au6  übet 
ben  2e{)rbe9riff  beg  >g)eibelb.  Äated)t6muö ,  in  Sllgfn'ö  3ettfd)V.  f. 
b.  f)ifl.  Zt)eoU  VIII.  (1838)  11,39.     (gbvarb'S  2tbenbmani,  602. 

64)  S3.  &.  ©truoen'ö  pfälsifd^e  Äicc^en^i|itorie,  graniEfurt  1721.  4. 
S.  165  ff. 

65)  Confessio  Helvetica  posterior.  Recognovit  atque  cum  inlegra 
lectionis  varietate  autographi  Turicensis ,  prolegomenis  indici- 
busque  edidil  O,  F.  Fritzsche ,  Turici  1839.  b.  Niemeyer  p, 
462.  cf.  praef.  p.  LXIII.    (gbravb'ö  2tbenbmal  II,  735. 

66)  ^eibelberger  Äatedjiäm.  gr.  76:  »SBaS  ijci^t  ben  gefreujig; 
ten  2eib  S^iifti  cffen,  unb  fein  üergofTen  S3lut  trinken?  ©ö  i)ei^t 
nit  aUein  mit  gläubigem  ^erjen  baö  ganje  ßeiben  u.  Sterben  @()rifti 
annel)men ,  u.  bQvburd)  SJcvgebung  bet  ©ünben  u.  eirigeö  ßeben  be= 
fommen:  fonbec  aud)  bavneben  buvd)  ben  f)eil.  Gieift,  bev  5ugleid) 
in  (5l)cifto  u.  in  un6  woljnet,  alfo  mit  feinem  gebenebeiten  Ceib  je 
m.(;v  u.  mel;i:  üeceiniget  «jevben,  bajj  wir,  oOgleid)  n  im  |>immcl, 


184     SSicrtc  ^cviobe.     2fbfd)n.  1.    S5.  1517—1618. 

©nabentra^l  l)at  ber  ^aUä)i^mü^  gar  nid)t,   bie  ßonfeffi'on 


unb  wir  auf  ©vben  ftnb,  bcnnod^  ^l^i^ä)  oon  feinem  Stfift^/  ""^ 
93ein  tion  feinen  Seinen  ftnb,  u.  oon  einem  @eifl  (lüie  bie  ©lieber 
anfecä  2eibö  oon  einer  Seelen)  ewig  leben  unb  regieret  werben.« 
gr.  78:  »3ßie  baä  SBaJTer  in  bem  Sauf  nit  in  t>a€  S3lut  6l)rtfii 
uerwonbelt,  ober  bie  2(bn?Qfd;ung  ber  ©ünben  felbj^  wirb,  beren  eg 
allein  ein  göttlid)  Sßal)räeid)en  u.  SSerftdjerung  ifi:  olfo  wirb  auc^ 
i>ai  Ijeil.  ffirob  im  2(benbmal  nit  ber  ßeib  6|)rijlt  felbjl,  wiewol  eS 
nad)  litt  unb  SSraud)  ber  ©acramenten  ber  ßeib  S^rifti  genennet 
wirb.«  gr.  79:  (5l)riilu6  f)at  ba§  «ß^ob  feinen  Seib,  u.  ben  Äctd) 
fein  astut  genannt,  »ba^  er  unS  nit  allein  bamit  will  lel)ren,  ta^, 
gleidjwie  SSrob  u.  Sßein  ba^  geitlidie  ßeben  crljalten,  alfo  fei)  aud^ 
fein  gefreujijter  8eib  u-  oergoffen  SSlut  bie  wal)re  Speis  u.  SranE 
unfcrer  Seelen  jum  ewigen  Sebenj  fonber  oielmel)r  i>a^  er  unS  burd^ 
biep  ftd)tbare  3eic^en  unb  ^fanb  will  oerfid)ern,  ba^  wir  fo  wafjr; 
I)aftig  feines  wahren  ßeibö  u.  S5lutS  burd^  SBirfung  beS  l)eil.  ©eiflS 
tl)eill)aftig  werben,  alS  wir  biefc  l)eiligen  Söa^rgeic^en  mit  bem 
leiblichen  9)Junb  ju  feiner  ©ebäc^tnuf  empfangen,  unb  ba^  all  fein 
Setben  u-  ®ef)orfam  fo  gewif  unfer  eigen  fei) ,  alg  l)ätten  wir  felbft 
in  unfer  eigen  ^erfon  alles  gelitten  u.  genuggetl)an.«  »gl.  ISe<£: 
l)auS  in  SUgen'S  3eitfd)r.  VIII,  II,  82.  Sbrarb'S  libenbmal 
II,  604.  Conf.  Helvetica  posterior  c.  XXI:  Retinere  vult 
Dominus  ritu  hoc  sacro  in  recenti  memoria  maximum  generi 
mortaliura  praestitum  beneficium,  nempe  quod  tradito  corpore 
et  effuso  suo  sanguine  omnia  nobis  peccata  nostra  condonavit, 
ac  a  morte  aeterna  et  potestate  diajboli  nos  redemit,  jain  pa- 
scit  nos  sua  carne  et  potat  suo  sanguine,  quae  vera  fide  spiri- 
tualiter  percepta  alunt  nos  ad  vitam  aeternam.  —  Et  qui- 
dena  visibiliter  hoc  foris  Sacraraento  per  ministrum  repraesen- 
tatur,  et  veluti  oculis  contemplandum  exponitur,  quod  intus 
in  änima  invisibiliter  per  ipsum  Spiritum  sanclum  praeslatur. 
—  Manducatio  non  est  unius  generis.  Est  enim  manducatio 
corporalis,  qua  cibus  in  os  percipitur  ab  homine,  dentibus 
atterilur,  et  in  ventrem  deglutitur.  Hoc  manducaiionis  genere 
intellexerunt  olim  Capernaitae  sibi  manducandam  caruf-m  Do- 
mini,  sed  refutantur  ab  ipso  Joan.  c.  6.  —  Est  et  spirittia- 
lis   manducatio  corporis  Christi ,    non    ea  quidem ,    qua  existi- 


Zi).  II.  (5. 1.  9?cf.  ßc^ventttJidPeUmg.  §.  35.  md)  ßabin.     185 
in     einer    weit     i^mtcv    (^alxtin    jurücfbleibenben  ,     mitten 


memus  cibum  ipsum  nuitaii  in  spiritiim,  sed  qua,  manente 
in  sua  essentia  et  proprietate  corpore  et  sanguine  Dominik  ea 
nobis  communicantur  spiritualiter,  —  per  Spiri(um  sanctum, 
qui  videlicet  ea,  qr^e  per  carnem  et  sanguinem  Domini ,  pro 
nobis  in  mortem  tradita,  parata  sunt,  ipsam  inquam  remis- 
sionem  peccatorum,  liberationem,  et  vilam  aelernam  applicat 
et  confert  nc-bis,  i(a  ut  Christus  in  nobis  vivat,  et  nos  in  ipso 
vivamus,  efficitque,  ut  ipsum  ,  quo  talis  sit  cibus  et  potus 
spiritualiä  noster  i.  e.  vita  nostra,  vera  fide  pertipiamus.  — 
Fit  autem  hie  esus  et  potus  spiritualis  etiam  extra  Domini 
Coenam,  et  quoties,  aut  ubicunque  homo  in  Christum  credi- 
derit.  Quo  fortassis  illud  Augustini  pertinet:  giiid  paras  den- 
tem  et  ventrem?  crede  et  manducasti.  Praeter  superiorem 
manducationem  spiritualem  est  et  sacramentalis  manducatio 
corporis  Domini,  qua  fidelis  non  tantum  spiritualiier  et  in- 
terne participat  vero  corpore  et  sanguine  Domini,  sed  foris 
etiam  accedendo  ad  raensam  Domini  accipit  visibile  corporis 
et  sanguinis  Domini  Sacramentum,  Prius  quidem,  dum  cre- 
didit  fidelis,  vivificum  alimentum  percepit,  et  ipso  fruitur 
adUuc,  sed  ideo,  dum  Sacramentum  quoque  accipit,  non  nihil 
accipit.  Nam  in  continuatione  communicationis  corporis  et 
sanguinis  Domini  pergit,  adeoque  magis  magisque  incenditur, 
et  crescit  fides,  ac  spirituali  alimonia  reficitur.  —  Et  qui 
foris  vera  fide  sacramentum  percipit,  idem  ille  non  signum 
duntaxat  percipit,  sed  re  ipsa  quoque,  ut  diximus,  fruitur. 
Praeterea  idem  ille  institutioni  et  mandato  Domini  obedit, 
laetoque  animo  gratias  pro  redemptione  sua  totiusque  generis 
humani  agit,  ac  fidelem  mortis  dominicae  memoriam  peragit, 
a(que  coram  Ecclesia,  cujus  corporis  membrum  sit,  attesta- 
tur  :  obsignatur  item  percipientibus  Sacramentum,  quod  cor- 
pus Domini  non  tantum  in  genere  pro  hominibus  sit  tradi- 
tum,  —  sed  peculiariter  pro  quovis  fideli  communicante.  — 
Caeterum  qui  nulla  cum  fide  ad  haue  s&cram  Domini  mensam 
accedit,  Sacramento  duntaxat  communicat,  et  rem  Sacramenti, 
nnde  est  vita  et  salus,  non  percipit.  Et  tales  indigne  edunt 
de  mensa  Domini,   —   et  ad  Judicium  sibi  edunt  et  bibunt. 


186     fSime  ?)enobc.     ?(bffbn.   I.     «B.   1517—1648. 

gorm  ö').  35ö(j^9f"  ^^^('^^  ber  jlrenge  ^aloinigmug  unter  tm 
JReformirten  au0erf)alb  ber  @d)n)n'5  unt>  £)eutfcblanbS  bae 
Uebergemidjte^),  unb  tDurbe  in  ber  Confessio  Bellica  (1559), 


67)  ^eibclb.  ^ateä).  gc.  37  t)ei^t  eö ,  ba^  (S^riftuö  »an  2eib  unb 
<Seele  —  ben  3orn  ©otteö  wiber  bte  (Siinbe  beö  ganjen  menfd^s 
lid^en  @efd)led)tö  getragen  t)at;«  gr.  51:  »ba^  ber  @of)n  @ottc§ 
auö  bem  ganzen  menfdjlidjen  ©efd^lec^t  if)m  ein  auScrwätjlte  @e; 
mein  jum  ewigen  geben  burc^  fein  ©eift  u.  SßJort  in  ginigfeit  beö 
irat)ren  ©laubenö  oon  2(nbeginn  ber  SßSelt  biä  an§  Snb  oerfammle, 
fd)ü^e  u.  er()aUe,  u.  ba^  id)  becfetben  ein  tebenbigeg  ©lieb  bin,  u. 
ewig  bleiben  njerbe.<t  Uebec  ben  fpäteren  Streit,  ob  ber  Jtated^iös 
muö  eine  gratiam  universalem  ober  particularem  lef)re,  f. 
S5ecfl)auä  in  SUgen'ö  3eitfd)r.  VIII,  II,  70.  Confessio  Helvet. 
'posterior  X.  De  praedestinatione  Dei  et  electione  Sanctorum. 
Deuä  ab  aeterno  praedestinavit  vel  elegit  libere  et  mera  sua 
giatia,  nuUo  hominum  respectu ,  Sanctos,  quos  vult  salvos 
facere  in  Christo.  —  Ergo  non  sine  medio,  licet  non  propter 
ullum  meritum  nostrum  ,  sed  in  Christo  et  propter  Christum 
nos  elegit  Dens,  ui  qui  jam  sunt  in  Christo  insiti  per  fidera, 
Uli  ipsi  eiiam  sint  electi;  reprobi  vero,  qui  sunt  extra  Chri- 
stum. —  Et  quamvis  Deus  norit,  qui  sint  sui,  et  alicubi  mentio 
fiat  paucitatis  eleciorum,  bene  sperandum  est  tarnen  de  Omni- 
bus, neque  temere  reprobis  quisquam  est  annumerandus.  — 
Satis  perspicuum  et  hrmum  habebimus  testimonium  ,  nos  in 
libro  vitae  inscriptos  esse,  si  communicaverimus  cum  Christo, 
et  is  in  vera  fide  noster  sit,  nos  ejus  sumus.  Consoletur  nos 
in  tentatione  praedestinationis ,  qua  vix  alia  est  periculosior, 
quod  promissiones  Dei  sunt  universales  fidelibus,  quod  ipse 
ait :  petile  et  accipietis ,  ornnis  qui  pelit  accipil.  SJjerEiüürbig 
ift,  ba^  ber  SKömerbrief  in  biefem  2tbfdjnitte  nic^t  citirt  lüirb.  2)er 
SSor^erbejtimmung  jar  Söerbammni^  rcirb  gar  ntd)t  gebad)t,  ba 
SSuUtnger  inäbefonbere  tia^  9}?ipüci-ftänbni^  fürd^tete ,  ha^  ©Ott 
Urljebcr  ber  ©ünbc  fei;,  f.  SSuUin^er  üon  >^ep  11,  40. 

68)  S5c5a  war  ftrenger  ©upralapfarier.  ©o  üertl)eibigt  er  auf  bem 
ßoUoquium  m  ?OtiJmpelgarb  1586  gegen  'itnbreä  ben  ©a§ :  Ada- 
nuini  sponte  quidem,  sed  tarnen  non  modo  praescicnte,  sed 
etiain    jusie    ordinanie  et  decernente  Deo    in  isias  calamitates 


ZI). II.  (5. 1.  Sut^.  gcljrcntmicfctung.  §.  30.  gnelanc!)rf)on.    1 87 

unb  in  t?cr  Conlessio  Galllcaua  (1561)  ^^)  cntfd;iet)cn  auä; 
gefprüdjen. 

S5afel  jirtnb  unter  feinem  2(ntifteg  ©imon  ©uljcr 
(feit  1553)  in  enger  Sjerbinbung  mit  ter  neuen  S5obi'fcl)en 
Äirc()e ,  unb  natjm  bic  ^miU  ^elüetifct)e  ßonfeffton  nid;t  an. 
©uljcr  beabftdjtigte  fogar  fi'd)  an  2(nbred'ö  ßoucorbienwerf 
an5ufd)(ie9en,  fal)  aber  nocb  in  feinen  legten  Sa()ren  (f  1585) 
biefe  2tbficbt  vereitelt:  fein  ««arfjfolger  S-  S-  ©rpnaug 
^eüte  ^k  Uebereinftimmung  mit  ben  übrigen  (Scf)n)eiäerfirc|)en 
wieber  ^er '"). 

§.  36. 

9}ielani^ t()onö  tf)eologifcl)cö  SSet:!)ältni0  gu  8ut{)ev. 

Sßerfuci^  einer  @(;ataEteri(lt6  5(Kelancl)tf)on§  aU  Ä^cotogen  u.  einer  &nU 
Vüicfelung  feineä  gefjrbegriffö  tjon  g.  ©alle,  ^aUe  1840.  ^f)il. 
9}letand)ti)on,  fein  geben  u.  SSSirEen  aiiS  ben  Duellen  bargefteltt 
oon  Ä.  9}lattt)e6,  2Cltenburg  1841. 

^^ilipp  SO?elandf)tt)on  war  bereite,  aU  er  1518  nact) 
JBBittenberg  fam,  ber  neuen  9tid)tung  juget^an,  \(i)lo^  ftd) 
bort  eng  an  ßutbcr  an  i),  warf  ftd)  mit  großem  ©ifer  auf 
ta^   <Btutimn  ber  S^eologie  2),    unb   gab    in   feinen   locls 


prolapsum  esse,  f.  Ada  colloquii  Montisbelligartetisis ,  Wil- 
teberg.  1613.  4.  p.  414.  424.  429.  Th.  Beza  ad  acta  colloqiu 
Monlisbell.  responsio  {Partes  II.  Genev.   1588.  4.)  p.  233. 

69)  ISiemeyer  coli,  cnnfess.  reform.  p.  360  u.  311. 

70)  opagenbac^'6  ®efd).  b.  etilen  SSaöler  ßonfeffion  (23afel  1827) 
©.  90.  Sie  jweite  i)ett>.  (Sonfeffion  tüurbe  erfl  1642  oon  5Bafel 
fßrmlid}  unterfd;rieben  ®.  158. 

1)  Me/.  ad  Jo.  Latigium  11.  ^«9.  1519  Corp.  Ref.  I,  106:  Ego 
et  Martini  stndia  et  pias  literas  et  Martinum,  si  omnino  in 
rebus  humanis  quidquam ,  veiiementissime  diligo,  et  animo 
iiitegerrimo  compleclor.     ©olle  ©.   101. 

2)  Rlel.   ad   Jo.    Schwebelium    Maj.  1520.    C.  R.  I,  190:     Nuiit 


188    SJiertc  ^enobe.     2(bfd)n.  1.     S5.   15 17— 1648. 

commiinibus  rerum  theologicanini  1521  bte  crjle  njtffeni 
fd)aftlid;e  i^arfiellung  ber  neuen  £e^re.  X)U  Qleiö)  barauf 
unter  tm  2(n^dngern  ber  Sfeformation  felbj!  beginnenben  t^eos 
loQtfdjen  ©trettigfetten  !üf)Iten  biefen  ßifer  ah,  unb  erliefen 
il;m  jugleid)  t)k  9^ot|)menb{()!eit  einer  fceffern  :pt)i{ofopl}ifd)en 
unb  pl}i(oIo9tfcf)en  SSorbilbung  für  ZijeoloQen:  fo  fd)ien  er 
einige  3af)re  f)inburcl^  ftd)  ganj  üon  ber  Sf)eo(o9ie  (ogmarfjen, 
unb  5U  feinen  urfprünglidjen  ©tubien  öugfctjlieplid)  jurücf; 
!ef)ren  ju  njollen  3).    i^nbeffen  übernal)m  er  1526  ein  ti)eolOi 


seriae  ac  necessariae  magis  sunt  occupationes  nostrae,  quam 
fuernnt  illae  in  Suevis  olim,  cum  adhuc  iviavuvoniv.  ©alle 
©.  109.  SBie  f)od)  2utf)cv  i{)n  l;ic(t,  f.  Lulh.  ad  Jo.  Slaupitium 
3.  Oct.  1519  (be  aBette  I,  341):  Philippi  posiiiones  (gegen  (5(f, 
in  Lutheri  opp.  Tom.  1.  Jen.  lat.  p.  345)  vidisti  aut  nunc  vi- 
des  audacula»  sed  verissimas,  Ita  respondit,  ut  omnibus  no- 
bis  esset  id  quod  est,  scilicet  miraculum  :  si  Christus  digna- 
bitur,  multos  ille  Martinos  praestabit,  diabolo  et  scholasticae 
theologiae  polentissimus  hoslis:  novit  iilorum  nugas  et  Christi 
petram :  ideo  potens  poterit.  Amen,  ad  Jo.  Langium  18. 
Aug.  1520  (be  SBette  I,  478):  Ego  de  me  in  his  rebus  nihil 
statuere  possum:  forte  ego  praecursor  sum  Philippi,  cui  ex- 
emplo  Heliae  viam  parem  in  spiritu  et  virlute,  ccnturbaturus 
Israel  et  Achabitas.  ©alle  ©.  101.  131. 
3)  3n  üielen  SSriefen  wünfd)t  er  bte  t^eotog.  S3ürle[ungen  aufjugc? 
ben.  ©atlc  ©.  113.  Mel.  ad  Spalalin.  JuL  1522  C.  R.  I, 
575-!  Theologica,  quae  praelegere  coeperam  propter  Baccalau- 
reatum,  ut  mos  est,  omittere  malim.  —  Humanarum  literarum 
et  mukis  et  adsiduis  doctoribus  opus  esse  video,  qiiae  non 
minus  hoc  saeculo,  quam  sophistico  illo  negliguntur.  Nuper 
adeo  plerosque  juvenes  languentes  revocavi  in  viam,  qui  omissa 
bene  dicencii  cura  nescio  quid  sectabantur.  Mel.  praefalio  ad 
Jjutheri  libruin  de  conslituendis  scholis.  Aug.  1524  C  K.  /, 
666:  Linguas  proiecto  praecidi  oportet  iis,  qui  pro  concioni- 
bus  passim  a  literarum  studiis  iniperilam  juventuteni  deliortan- 
tiir.  Nam  admissa  barbarie  videmus  olim  labefactatam  esse 
religionem  ,   et  vehementer  meluo,    ne  eodem  redeat  res,    uisi 


3:1;.  IT.  6. 1.  mi).  eef)rentmicfctun9.  §,  36.  mdand)tl)on.    189 

gifd^cö  M)xamt,  unb  fing  nun  an  fidf)  Ulhftanbi^n  auf  bie; 
fem  ©cbiete  ju  beircgen.  Smmer  Ijatkn  il)m  gromniigfeit 
unb  ®ttth'cl)fctt  für  baä  (;5cl)f^e  3iel  aller  t^cofogifcljen  S5e= 
fltrcbungen -i),  unb  ^inigfeit  unb  ^irbnuncj  für  eine  tt)efent; 
liebe  ^Bebingung  ber  SBirffamFeit  ber  Äird)e5)  gegolten. 
X)cii)ex  waren  Ujm  t()eoIogifd)e  ©peculationen  unb  ©treitig; 
feiten,  weldje  jeneg  Biel  unb  biefc  S3ebingung  au^  bem  2(uge 
verloren,  juwiber  ß) ,  unb  er  tat)dU  t)ie  ^eftigfeit,  mit  weis 


manibus  ac  pedibus  pulcherrimum  Dei  munus,  literas,  defen- 
derimus. 

4)  Mel.  ad  Joach.  Camerariiim  22.  Jan.  1525.  C.  R.  I,  722: 
De  iiegotio  ivyaQKjrlaq  non  aliud  adhuc  susceptum  video,  nisi 
ut  hac  occasione  in  intricatas,  obscuias  et  profanas  quaestio- 
nes  ac  rixas  coiijecti  animi  a  conspectu  doctrinae  necessariae 
tanquam  turbine  quodam  auterantiir.  —  Ego  mihi  ita  conscius 
sura,  non  aliam  ob  causam  unquam  Ti&iokoy^juivai,  nisi  ut  vi- 
tam  emeiidaiem. 

5)  ma.  @utad)ten  an  Sanbgr.  ^f)ilipp  ü.  >^fffen  ©ept.  1526.  C.  R- 
1,  821:  Videtur  item  utile  prohibere  dissensiones  in  concio- 
nibus.  Rixantur  autem  non  lantum  Papistae,  sed  et  adversa- 
rii  Papistarum  saepe  multo  vehementius  quam  alteri.  Non- 
nunquam  etiam  lis  est  de  lana  caprina.  Eas  dissensiones, 
quantum  fieri  potest,  studeat  V.  Cels.  per  praefectos  cohi- 
beri  ita,  ut  qui  sanier  videatur  solus  doceat,  alter  (aceat 
prorsus  juxta  Pauli  regulam.  Doceat  autem  non  fidem  tan- 
tum,  sed  timorem  quoque  Dei,  cujus  jam  paene  nulla  in  con- 
cionibus  mentio  fit,  ac  caritatem,  et  inter  praecepta  caritatis 
summum  et  gravissimum  obedientiam  erga  magistratus.  Po- 
stremo  rogo  Cels.  V.,  ut  quantum  pie  fieri  potest,  pacis  pu- 
blicae  causa  veteres  cerimonias  conservet.  Nunquam  ritus  ac 
mores  sine  magnis  scandalis  mutantur.  Et  Christianismus 
minime  in  ritibus  situs  est,  sed  in  timore  Dei,  fide,  caritate 
et  obedientia  erga  magistratus;  quae  utinam  tarn  sedulo  doce- 
rent  concionatores  quam  strenue  vociferantur  in  Papam. 

6)  Postilla  Melanthoniana  {coUecta  a  C.  Pezeiio  l\  I.  Heidelb, 
1594.  /'.  II  — IV.    Hanoviae  1591.  95.  8.)    /'.  //.  p.  759:    Ego 


190     SSiertc  ^cviobe.     2rbfd)n.   I.     S5.   1517—1618. 

d)er  2utf)er  in  biefelben  einging:  er  hewa\)xte  ftd)  bagegen  bie 
S5ereitit)iÜig!eit,  Unnjefentlidjeä  bem  ^rieben  ju  opfern  '),  unb 
tie  Unbefangenfjeit,  and)  hd  hm  ©egnern  bag  SBa{)re  anju; 
erfennen  s).    @o  behielten  bie  bogmatifiljen  (5igentf)ümlid)fei5 


non  deleclor  inanibus  disputationibus,  nee  quaero  subtililates 
in  uUo  genere  doctrinarum ,  sed  quaero  realia  et  quae  uiilia 
sunt  in  omni  vita.  Non  est  sapientia  quaerere  praestigias  et 
excogiiare  nova ,  aut  occupari  disputationibus  inutilibus. 
©alle  @.  234. 

7)  MeL  ad  Alex.  Drachstadlium  epist.  nuncupaloria  in  scholia 
in  epist.  Pauli  ad  Coloss.  Haganoae  1527.  C.  R.  I,  874:  Mul- 
lae  hoc  tempore  controveisiae  tractantur,  quas  hie  attingere 
oportuit.  In  his  explicandis  volui  noa  tantum  diligentiam 
meam  piobari  lectoribus,  sed  etiam  iTnü/.ELcxv,  quam  in  eccle- 
siasticis  dissensionibus  in  prirais  praesiari  oportebat.  Neque 
enim  aliter  aut  conservari  aut  sarciii  Ecclesiae  concordia 
potest.  ad  Ge.  Spalatinum  1527  übet  f.  Unterrii^t  bcr  SSifitatO; 
ren :  Tantum  nie  hoc  cavisse,  ui  sine  aceibitate  verborum  res 
nudae  proponereniur.  Multae  mihi  causae  fuerunt  ejus  leni- 
tatis.  Nolui  enim  alere  Aurei  et  similium  amentiam ,  qui 
putant,  unum  hoc  esse  docere  Evangelium,  summa  contentione 
atque  amarulentia  debacchari  velut  e  plaustris  adversus  eos, 
qui  a  iiobis  disseniiunt.  Neque  ignoro  ,  quanium  odii  apud 
quosdam  conciliarit  mihi  haee  mea  diligentia;  sed  mihi  magis 
speciandum,  quid  Deo  placeret,  quam  quomodo  sycophantas 
illos  mihi  placarem  ,  a  quibus  nunc  ut  haereticus  ,  ut  fanati- 
cus  traducor  (C.  R.  1,  898). 

8)  Met.  ad  Casp.  Aquilam,  Nov.  1527  C.  R.  IV,  959:  Ego  in 
hac  inspeciione  Ecelesiarum  maxime  volui  concordiam  consii- 
tuere.  Itaque  hortatus  sum  eos,  qui  docent  E\angelium,  ut 
moderate  et  »ine  conviciis  suum  ofttcium  faciant:  quaedam 
etiam  in  doctrina  superioris  saeculi  probavi,  v.  c.  poeniten- 
tiae  partitionem ,  si  tamen  trihuatur  satistactio  Christi  (leg. 
Christo),  eamque  partitionem  utilem  esse  existimo  ad  docen- 
dum.  —  IVimio  odio  Papae  quidam  omnia  bona  et  mala  juxta 
damnant :  ea  ex  re  quanta  sint  naia  scandala  videmus.  Quin 
potius  quae    poterunt   tolerari  aut  excusari    leniamus,    ut  Ec- 


^\).  11. 6. 1.  Uit)-  M^rcnttricfelung.  §.  3(5. 9)?c(ancbtt)on.    1 9 1 

tcn,  tt)etd)c  er  nUmabh'ö  entwiifeltc,  unb  in  feiner  ^fuögabe 
bcr  loci  Don  1535  9)  in  ter  ^aupffadjc  jum  2(bf4)luJTe 
brad)te,  eine  ©onberung  beö  SBefentlicben  üon  %Um,  wa§ 
^u  unn6tl)igem  ©treite ,  ober  ju  ftttlici)  fd}ablicl;em  Wi^m: 
llanbe  fut)»^en  fonnte. 

Sn  bem  Streite  gutbevS  mit  @ra§mug  ternte  5J?elan= 
cbtbon  baä  ®efdl)rlic|)e  beä  jlrengen  2)etermini§mu§  erfennen, 
welchem  aucl)  er  bi^  tal)in  5uget{;an  gen^efen  war»»):  er  ents 


clesiae  concordiae  consulamus.  •-  Mulla  nunc  melius  docen- 
lur  divino  beneficio  in  Ecclesia  quam  ante  ^  sed  quaedam 
melius  olim  docebant  aliqui,  quam  multi  nunc  indocli  Lutlie- 
rani.  —  Quaedam  Papistae  in  nostris  non  sine  causa  repre- 
hendunl. 

9)  Uebev  bie[e  zweite  •^au)>tauia,ahe  [.  ©trobel'ö  Siterärgefd^.  ü. 
^l).  s)}Jeland)tl)on6  locis  theologicis,  2(Ubovf  u.  Siürnbevg  17^76, 
®.  56.  Mel.  ad  J.  Camerarium  2.  Sept.  1535,  C  R.  II,  936: 
Ego  nunc  in  meis  locis  multa  mitigavi.  ad  ennd.  24.  Dec. 
1535,  C.  ß.  Z/,  1027:  In  locis  meis  etiam  sicnbi  videor  habere 
äivri^aq  <pQovriöaq ,  vides  me  hoc  agere,  ut  rebus  obscuris  et 
intricalis  aliquid  addam  lucis.  JNam  tu  ne  malles  obsecro  me 
augere  räc,  dxvQokoytaq  ,  tocniQ  atmuöv  tm'«  ?/  TilatMvitovxa,  cum 
summas  rerum  videas  me  relinere.  TSIeque  tamen  valde  recuso, 
etiam  si  qua  plaga  mihi  accipienda  aliquando  erit,  habeo 
enim  rationem  mei  consilii. 

10)  Loci  Iheol.  1521  A.l-  Quandoquidem  omnia,  quae  eveniunt, 
necessario  juxia  divinam  praedestinationera  eveniunt,  nulla  est 
voluntatis  nostrae  libertas.  B.  4  verso:  Praedicent  liberi 
arbitrii  vim  Pharisaei  schoiastici:  Christianus  agnoscet,  nihil 
minus  in  potestate  sua  esse,  quam  cor  suum.  —  Summa,  si 
ad  praedestinationeni  releras  humanam  voluntatem,  nee  in  ex- 
ternis  nee  in  internis  operibus  uUa  est  libertas,  sed  eveniunt 
omnia  juxta  destinationem  divinam.  Si  ad  opera  externa  re- 
feras  voluntatem,  quaedam  videtur  esse  judicio  naturae  liber- 
tas. Si  ad  adfectus  referas  voluntatem,  nulla  plane  liber(as 
est  etiam  naturae  judicio.  Comtn.  in  ep.  ad  Rom.  1524  in 
cap.  8:    Itaque   sit    haec   certa   sententia,    a  üeo    fieri   omnia, 


192    ^mk  ?)cvlobe.     2(bf#.  1.     «B.  ]517— 1G48. 

fernte  fid)  üon  bemfelben  feit  1527  ffufenweife  '0/  ^i^  e»^  in 
feinen  locls  1535  einen  <B\)nexQi^mü^  te§  SO?enfd)en   hd 


tarn  bona,  quam  mala.  —  Consequitur  itaque,  ridiculum  com- 
mentum  esse  liberum  arbitrium.  —  ]Vos  vero  dicemus,  non 
solum  permittere  Deiim  creaturis,  ut  opereniur ,  sed  ipsiim 
omnia  proprie  agere ,  ut,  sicut  fatentur  proprium  Dei  opus 
fuisse  Pauli  vocationem,  ita  fateantur,  opera  Dei  propria 
esse,  sive  quae  media  vocantur,  ut  comedere,  bibere,  com- 
munia  cum  brutis,  sive  quae  mala  sunt,  ut  Davidis  adulte- 
rium,  Manlii  severitatem 'animadvertentis  in  fiiium.  —  Con- 
stat,  Deum  omnia  facere  non  permissive  sed  potenter,  —  ita 
ut  Sit  ejus  proprium  opus  Judae  prcditio,  sicut  Pauli  voca- 
tio.  ©alle  ©.  247. 
11)  Mel.  enarratio  e-pist.  ad  Colossenses  1527:  Quia  Christus 
ipse  dicit  Joh.  8  :  cum  loquitur  mendacium,  ex  propriis  loqui- 
iiir ,  non  faciam  Deum  auctorem  peccati,  sed  naturam  conser- 
vantem,  et  vitam  et  motum  impertientem,  qua  vita  et  motu 
diabolus  aut  impii  non  recte  utuiitur.  —  Claris  sententiis 
tradiium  est  {Joh.  6.  Rot)}.  8),  humanam  voluntatem  non  ha- 
bere ejusmodi  libertatem,  ut  justitiam  christianam  seu  spiri- 
tualem  elficere  possit,  idque  ideo,  ut  discamus,  christianam 
justitiam  non  tantum  esse  civilia  opera,  seu  ejusmodi  opera, 
quae  ratio  per  se  efficit,  sed  novam  quandam  vitam  prorsus 
ignotam  impiis.  —  Habet  libertatem  voluntas  humana  in  de- 
ligendis  his,  quae  i^u/titä  sunt,  ut  hoc  aut  illud  cibi  genus 
eligere,  —  habet  et  vim  carnalis  et  civilis  justitiae  efficien- 
dae,  continere  manus  potest  a  caede ,  a  furto,  abstinere  ab 
alterius  uxore.  Samit  fttmmcn  übercin  bte  S3ifitationSartifel 
1527  (t)eraug9eg.  o.  ©trobel  ®.  31  u.  66)  u.  bic  TiuQibuvo,.  (Son= 
feffton  Art.  18  u.  19.  9^odt)  einen  ©djritt  tretter  gel)t  er  in  bec 
iertia  edilio  enarrationis  epist.  ad  Rom.  1532  ad  cap.  9:  Scri- 
ptores  veteres  omnes  praeter  unum  Augustinum  ponunt,  ali- 
quam  causam  electionis  in  nobis  esse.  Et  recentiores  ndla 
ßißijko)q  affirmare  audenf,  rem  totam  pendere  ex  nieritis  nostris 
et  dignitate  nostia,  quod  ideo  lalsum  esse  necesse  est,  quia 
neque  justificamur  neque  salvamur  propter  dignitatem  nostram 
am   implctionem  legis.      Verecundius    est,    quod     aliquamdiu 


Zf).  II.  6. 1.  hit\).  ^el)xmtmMmQ.  §.  36.  miand)Ü)on.    193 

bem  SBerfe  ber  ©efe^rung    Ui)xk,    unb  jeneä  ©i;fiem   qIö 
|loifd)en  Srvt()um  üerwarf  '2). 


placuit  Augustino ,  misericordiam  Dei  vere  causam  electionis 
esse,  sed  tarnen  eatenus  aliqiiam  causam  in  accipiente  esse, 
quntenus  promissionem  oblalam  non  repudiat ,  quia  malum  ex 
nobis  est.     ©alle  ©.  274. 

12)  Loci  iheol.  1535.  De  causa  peccaii  et  de  contingentia ,  E. 
verso  :  Est  autem  haec  pia  et  vera  sententia,  ntraque  manu, 
ac  verius  toto  pectore  tenenda,  quod  Deus  non  sit  causa  pec- 
cati  ,  et  quod  Deus  non  velit  peccatum.  Sed  causae  peccati 
sunt  voluntas  Diaboli,  et  voluntas  hominis.  E.  III  verso : 
Nee  invehenda  sunt  in  Ecclesiam  deliiamenta  de  Stoico  fato, 
aut  TziQi  T^c  dvdyxtjq:  nihil  enira  habent  veri  aut  firmi,  sed 
sunt  merae  praestigiae  ac  sophisticae  coacervaliones.  Deinde 
non  est  obscurum,  quantum  haec  opinio  noceat  pietati  et  mo- 
ribus,  si  sie  sentiant  homines,  ut  Zenonis  servulus  dicebat, 
non  debere  se  piecti ,  quia  Stoico  fato  coactus  esset  peccare. 
Ab  his  opinionibus  decet  pios  auribus  atque  animis  abhor- 
rere.  De  humanis  viribus  seu  de  libero  arbitrio,  E.  IV  ver- 
so:  Quaeritur,  quomodo  voluntas  sit  libera,  h.  e.  quomodo 
possit  obedire  legi  '^ei.  —  Primum  igitur  respondeo:  cum 
in  natii-a  hominis  reliquum  sit  Judicium  et  delectus  quidara 
rerum  quae  sunt  subjectae  rationi  aut  sensui,  reliquus  est 
etiam  delectus  externorum  operum  civilium.  Quare  voluntas 
humana  potest  suis  viribus  sine  renovatione  aliquo  modo  ex- 
terna legis  opera  facere.  —  Tllud  tantum  addam,  hanc  ipsam 
libertatem  efficiendae  civilis  justitiae  saepe  vinci  naturali  im- 
becillitate,  saepe  impediri  a  diabolo.  —  Secundo,  Evange- 
lium docet  in  natura  horribilem  corruptionem  esse,  quae  re- 
pugnat  legi  Dei,  h.  e.  facit,  ne  praesfare  integram  obedien- 
tiam  possimus.  —  Sciendum  est  igitur  de  libero  arbitrio, 
non  posse  homines  legi  Dei  satisfacere.  Nam  lex  divina  re- 
quirit  non  tantum  externa  facta,  sed  interiorem  munditiem, 
tiroorem,  fiduciam,  dilectionem  Dei  summam,  denique  per- 
fectam  obedientiam ,  et  prohibet  omnes  vitiosos  affectiis. 
Constat  autem ,  homines  hanc  perfeclam  obedientiam  in  hac 
corrupta  natura  non  praestare.     De  hac  corruptione   praecipue 

®iefeler'6  Äiv(Jien9efd&.  3t  S3&.  iWÜHM.  13 


194     Stierte  ^eviobc.     2(b[cf)n.  1.     S5.  1517— 1648. 

S5a§  ftttltd)  9efa{)rlid)e  SKi'^üerfianbnif  ber  gormel,  t>a^ 
ollein  ber  ©laube  gerecht  madje,  botte  er  fc^on  in  ben  SSifi- 
tationöartifeln  1527  nacbbrücf(id)  befampft  '3) :  in  feinen  lo- 
cls  1535  ^prad)  er  bie  S^Jotb^enbigfeit  ber  guten 
SßSerfe  aU  SBirfungen  beö  ©laubena  auä  i*). 


loquimur,  iion  de  externis  factis,  cum  extenuamus  libertatem 
voluntatis.  —  Deinde  et  hoc  addendum  est:  volunias  hu- 
mana  non  potest  sine  Spirilu  sancto  efficere  spirituales  af- 
fectus,  quos  Deus  requirit,  seil,  verum  timorem  Dei,  veram 
fiduciam  misericordiae  Dei,  obedientiam  ac  tolerantiam  affli- 
clioiium,  dilectionem  Dei,  et  similes  motu«.  —  Neque  haec 
eo  dicuntur,  ut  laqneos  injiciamus  conscientiis,  aut  delerrea- 
mus  homines  a  studio  obediendi,  aut  credendi,  aut  ne  conen- 
tur.  Imo  cum  a  verbo  ordiri  debeamus,  certe  non  repugnan- 
dum  est  verbo  Dei,  sed  aiuiitendum  ut  obtemperenius,  et  in- 
tuenda  promissio  Evangelii,  quae  est  universalis.  Porro  in 
veris  certaminibus  haec  clarius  judicari  possunt,  quam  in 
oticsis  disputationibus.  Nam  in  vero  agone  ,  ubi  angimur  de 
remissione  peccatorum ,  erigere  nos  debemus  et  intueri  in 
proniissionem.  —  Et  Spiritus  sanctus  ibi  el'hcax  est  per  ver- 
bum.  Sicut  inquit  Paulus:  Spiritus  adjuvat  infirmitatem 
nostram.  In  hac  lucta  horiandus  est  animus,  ut  omni  conatu 
retineat  verbum.  Non  est  dehortandus  ne  conetur,  sed  docen- 
dus,  quod  promissio  sit  universalis,  et  quod  debeat  credere. 
In  hoc  exemplo  videmus,  conjungi  has  causas,  Verbum,  Spi- 
ritum  sanctum,  et  voluntatem,  non  sane  otiosam,  sed  repu- 
gnantem  infirmitati  suae.  Has  causas  hoc  modo  ecclesiaslici 
scriptores  conjungere  solent.  Basilius  inquit:  /iövov  &ii.riaov, 
y.al  6  d^ioq  TTQoanavrä,  Deus  antevertit  nos,  vocat,  movet,  ad- 
juvat, sed  nos  viderimus  ne  repugnemus.  Constat  enim 
peccatum  oriri  a  nobis,  non  a  voluniate  Dei.  Chrysostomus 
inquit:  6  de  tXxov  rov  ßovXöfiivov  eXxii,.  Id  apte  dicitur  auspi- 
canii  a  verbo,  ne  adversetur,  ne  repugnet  verbo.  Et  nos 
quidem  sie  judicare  oportet.  Non  enim  indulgere  debemus 
diffidentiae  aut  desidiae  naturali.     ©d^enfel  II,  445. 

13)  f.  oben  §.  34.  not.  22. 

14)  Loci  theol.  1535,     De  bonis   operibus ,    G.  IV   verso:    Plane 


ZI).  II.  (§.  I.  Utl).  Sefjvcntnjicfelung.  §.  30.  mianö)t\)on.   195 

9'?acl}t>em  cv  enb(id)  (angerc  Seit  an  ber  lutOen'fd;en 
HbmtmalMei)xc  aU  ber  mit  ber  aften  Äircl)e  fibercinfiimmen; 
ben  '5)  fe|!ge^aften  Ijatte,  unb  jeber  SSereinigung  mit  ben 
©rfjweijern  -  entgegen  geirefen  tvar  J");  fo  würbe  er  ^iterjl 
burd)  .C)e!oIampabö  dlalogus  1530  mitber  gejümmti'),  unb 


igitur  et  clare  dico:  obedieniia  nostra,  h.  e.  justitia  bonae 
consciemiae  seu  operum,  quae  Dens  nobis  praecipit,  neces- 
sario  sequi  debet  reconciliationem.  —  Acceptaiio  ad  vitam 
aeternam,  seu  donatio  vitae  aeternae  conjuncta  est  cum  jusii- 
ficatione,  i.  e.  cum  remissione  peccatoium  et  reconciliatione, 
quae  fide  coiuingit,  juxta  illud:  guos  justificat,  eosdem  et  glo- 
rificat  (Rom.  8,  30).  Itaque  non  datur  vita  aeterna  propter 
dignitatem  bonorum  operum ,  sed  gratis  propter  Christum, 
Et  tarnen  bona  opera  ita  necessaria  sunt  ad  vitam  aeternam, 
guia  sequi  reconciliationem  necessario  debent.  Ideo  PauJus 
ait:  vae  mihi  si  non  docuero  Evangelium  (  1  Cor.  9,  16). 
Item:  qui  tulia  ngunt,  regnum  Dei  non  possidebuni  {^al.  5,21). 
Requiruntur  autem  non  solum  externa  civilia  opera,  sed 
etiam  spirituales  motus ,  timor  Dei,  fiducia,  invocatio,  dile- 
ctio,  et  similes  motus.  —  Sed  non  satis  est  docere,  quod 
obedientia  nostra  necessaria  sit:  addendum  est  enim,  quomodo 
placeat  Deo,  cum  constet ,  neminem  satisfacere  legi.  —  Et 
necessaria  est  illa  obedientia,  et  placet  Deo,  sed  in  reconci- 
liatis,  et  est  justitia,  non  quia  legi  saiisfacit,  sed  quia  jam 
personae  placent. 

15)  S)te[e  Uebereinfiimmung  fuc^te  et  nac^äumeifen  in  ber  ©c^rift: 
Senlentiae  Palrum  de  Coena  Üomini  cum  praef.  ad  Myconium, 
nävi  1530.     ®alte  @.  390. 

16)  Mel.  ad  H.  Baumgartnerum  17.  Moj.  1529  {Corp.  Ref.  I, 
1070):  Qiiaeso,  ut  quantum  poteris,  des  operam,  ne  recipian- 
lur  Cingliaai  in  ullius  foederis  sociefatem.  Neque  enim  con- 
venit  impiam  sententiam  defendere,  aut  confirmare  vires 
eorum,  qni  impium  dogma  sequuntur,  ne  latius  serpat  vene- 
num.     cf.  ad  eund.  20.  Jun.  1529  /.  c  p.  1077. 

17)  Oec,  dialogus,  quid  de  Euchurisiiu  vcleres  tum  graeci ,  tum 
latini  senserint  1530    ifl   ^egen  Mel.  senlentiae   gcvicljtet,  ieiQt, 

13* 


196     Stierte  ^eriobe.     2rbfd)n.  1.     §8.  1517—1648. 

ftng  feit  1531  an  iiä)  für  eine  Sereinigung  ju  erflaren  'S). 
^aä)  t)em  ®efprdd)e  mit  S3ucer  in  ßajfel  ((Snbe  1534  unt» 
2(nf.  1535)  dnberte  er  entfdjieten  feine  2(nffdf)t  i9):  er  ^ielt 
üon  nun  an  fejlt,  ta^  bie  innere  9}2itti)ei(ung  6()ri|Ii  unb  bie 
^Bereinigung  mit  i\)m  iia^  alldn  SBefentUclje  im  'Khin'omaU 
fep  20). 


ia^  2£u9u(linu§  nid;t  manducationetn  oralem  te{)re ,  ia^  einjelne 
©teilen  aubeter  Säter  unterge[d)o6en  fei)en  u.  f.  w. 

18)  Mel.  ad  ßucerum,  Apr.  1531  {Corp.  Ref.  II,  498):  De 
nostris  negotii»  nihil  habeo  quod  scribam,  nisi  quod  sperem, 
aliquando  inter  nos  veram  et  solidam  concotdiam  coituram 
esse  idque  ut  fiat  Deum  oro,  certe  quaniuni  possum  ad  hoc 
annitar.  Nunquam  enim  placuit  milii  haec  violenta  et  hostilis 
digladiatio  inter  Lutherura  et  Ciuglium.  Melius  illi  toti  cau- 
sae  consultum  fuerit,  si  sinamus  paulatim  consilescere  has 
tragicas  contentiones.     ad  eund.  10.  Oct.  1533  {l.  c.  p.  675). 

19)  Mel.  ad  J.  Brentium  12.  Jati.  1535  (C.  R.  II,  823):  'Oqü  6e 
7iol?.a<;  röiv  naXaiüv  avyy^aipiüw  ^a^Ti'^tote  dvav,  cd  äviv  aftqißo- 
Xiou;  sQfifjVivovai'  ro  fivarrj^iov  mqi  xvnov ,  xat  i^oniAOK'  tvavTicti, 
Sh.  fiaQrvQiat  naiv  tj  viokigai,  t;  vö&oi  (ju  biefer  (SrEentitntß  \)atte 
ii)m  offenbar  OeJolampabä   dialogus  Dert)olfcn).    S/.inxiov  Sk  x«* 

vulv,  d  nakaväq  yvoi/iiTjq  vntqaonl'^i'Ti.  oqiöS^a  6e  ii'xolßriv  ttjv 
iiaißtj  s/.xXtj'ulav  xavrriv  Sixrjv  dy/.daai.  ävev  aocf,iariXtjq  xal  avtv 
Tvqavviöoi;.  Unb  o^UxA)  nad)  feiner  ?RMlii)t  auä  Saffel  fdjvieb  cc 
übet  bie  bort  mit  SSucer  9e()abten  S3erhanblun9en  ad  J.  Ca7nera- 
rium  10.  Jati.  1535  (/.  c.  p.  622):  IMeam  sententiam  noli  nunc 
requirere,  fui  enim  nuncius  alienae,  etsi  profecio  non  dissi- 
mulabo  quid  seniiam,  ubi  audiero,  quid  respondeant  no=tri. 
(Scl)enJet  I,  552. 

20)  Loci  Iheol.  1535.  De  Coena  Domini,  N.  IUI:  Supra  dictum 
est,  Sacramentum  ceremoniam  esse  additam  promissioni,  in 
qua  Deus  nobi»  aliquid  exhibet.  Sic  ei  haec  Coena  est  Sacra- 
mentum, debet  enim  intelligi  ceremonia  addita  summae  totius 
Evangelii,  quod  et  complectitur  in  ipsis  verbis :  hie  est  calix 
novum  testamentum  i.  e.  testimonium  novae  promissionis.  Est 
et   summa  Evangelii   seu    promissionis  in   his   verbis:    hoc  est 


Sr^.  II.  6. 1.  mi).  ee^vcntwicedung.  §.  36.  mdanö)ti)on.    197 

Wldand)Ü)o\\$  &cl()rart  öcrbreitete  fid)  burd)   feine  jöblreis 
cl)en  3u()6rer  fel)r  weit,  itnb  gewann  nud)  bie  9J?ef)r3at)l  ber 


corpus  meum  quod  ■pro  vobis  datur,  ilem:  /n'c  est  sanguis  qui 
pro  mullis  effunditur  in  remissionem  peccatorum.  Principalis 
igilur  finis  hujus  ceiemoniae  est,  ut  tesielur,  nobis  exhiberi 
res  in  Evangelio  promissas,  seil,  remissionem  peccatorum  et 
juslificationem  propter  Christiim.  —  Deinde  sie  prodest  haec 
ceremonia,  cum  fidem  addimus,  seil,  qua  credimus  promissa 
contingere,  nosqiie  consolamur;  et  hoc  spectaculum  oculis 
atque  animo  objicitur,  ut  nos  ad  credendum  admoneat,  et  fides 
in  nobis  exsuscitetur.  Christus  enim  testatur  ad  nos  pcrtinere 
beneficium  suum,  cum  nobis  impertit  suum  corpus,  et  nos  sibi 
adjungit  tanquam  membra ,  qua  non  potest  alia  conjunctio 
cogitari  propior,  Testatur  item  se  in  nobis  efficacem  fore, 
quia  ipse  est  vita:  dal  sanguinem,  ut  testetur,  se  nos  abluere. 
—  Mullae  autem  et  horribiles  de  hoc  Sacramento  controver- 
siae  extiterunt.  Disputatur  de  verbis  Cocnae ,  an  sit  in  his 
verbis  metaphora:  hoc  est  corpus  meum.  Quaeritur  de  Missa, 
an  sit  quaedam  oblatio  facienda  et  applicanda  pro  aliis  vivis 
et  mortuis,  ut  mereatur  eis  remissionem  seu  culpae  seu  poe- 
nae;  quid  differant  opus  sacerdotis  et  laici.  Hae  controversiae 
et  aliae  his  vicinae  facile  dijudicari  possent,  si  non  esset 
mutata  vetus  Ecclesiae  consuetudo  in  hac  ceremonia  tractanda. 
Atque  utinam  synodus  eas  pie  et  feliciter  explicet.  Ego  nee 
auetor  nee  assertor  ullius  novi  dogmatis  esse  volo  ,  quod  non 
habet  Ecclesiae  veteris  probafa  testimonia.  Non  enim  con- 
temno  Ecclesiae  catholicae  Judicium  et  auctoritatem.  Quid 
autem  de  verbis  Coenae  senserint  ecclesiastici  scriptores,  ex 
dictis  eorum  apparet.  Paulus  inquit:  Panis  est  communicatio 
corporis  Christi ,  poculum  est  communicatio  sanguinis  Christi. 
Itaque  datis  his  rebus,  pane  et  vino,  in  Coena  Domini,  exhi- 
bentur  nobis  corpus  et  sanguis  Christi.  Et  Christus  vere 
adest  Sacramento  suo,  et  efficax  est  in  nobis,  sicut  Hilarius 
inquit:  quae  sumpta  et  hausta  faciunt,  ut  Christus  sit  in  no- 
bis, et  nos  in  Christo.  Mirum  profecto  et  ingens  pignus 
summi  erga  nos  amoris,  summae  mi^ericordiae,  quod  hac  ipsa 
Coena  testatum  vult,   quod  seipsum  nobis  impcrtiat,  quod  nos 


198     SSicttc  ^eriobe.     ?rbfc^n.  1.    25.1517—1648. 

üfabcmifd^en  2ef)rer  in  Sßitfenberg  für  fic^.  Sut^er  toax  gro^; 
örttgen  ©i'nne§  genug,  um  bm  wefentlidjen  Sn^alt  ter  fRii 
ÜQion^U^x^n  üon  it)rer  fpeculatioen  ©nfwicFelung  unb  if)rem 
bogmatifdjen  2(u6bruc!e  gu  unterfdjeiben ,  unb  fo  gelang  e§ 
ber  fleinen  2(n5a^l  fetner  jieifen  2(n()dnger,   an  beren  ©pi^e 


sibi  adjungat  tanquam  membra,  ut  sciamus,  nos  ab  eo  diligi, 
respici,  seivari.  Mel.  ad  l'itum  Theodorum  23.  Apr.  1538 
(Corp.  Ref.  III,  514).-  Ego  ne  longissime  recederem  a  veteri- 
bus,  posui  in  usu  sacramentalem  praesentiam,  et  dixi,  datis 
bis  rebus  Christum  vere  adesse  et  efficacem  esse.  Id  profecto 
salis  est  Nee  addidi  inclusionem  ,  aut  conjunctionem  talem, 
qua  affigeretur  tw  ä^toi  to  awfia,  aut  ferruminaretur ,  aut 
niisceretur.  Sacramenta  pacta  sunt,  ut  rebus  sumptis  adsit 
aliud.  —  Quid  requiris  amplius?  Et  huc  decurrendum  est  tan- 
dem  ,  nisi  defendas  illud,  quod  nonnulli  jam  dicunt,  separa- 
tim  tradi  corpus  et  sanguinem.  Id  quoque  novum  est,  ac 
ne  Papistis  quidem  placiturum.  Error  foecundus  est,  ut  di- 
citur ,  multas  quaestiones  parit  illa  physica  conjunctio:  an 
separatim,  an  sint  inclusae  partes,  quando  adsint,  an  extra 
usuni?  Horum  nihil  legitur  apud  veteres.  Nee  ego,  mi  Vite, 
inveham  has  disputaiiones  in  Ecclesiam ,  eoque  tarn  parce 
dixi  in  Locis  de  hoc  negotio ,  ut  a  quaestionibus  Ulis  juven- 
tutem  abducerem.  Uebec  feine  Uebereinjlimmung  mit  Satoin  f. 
Colvitius  ad  Farellum ,  Marl.  1539  (Calv.  epistolae  ed.  Genev. 
1575  p.  12):  Cum  Philippe  tuit  mihi  multis  de  rebus  collo- 
quium  (in  gvanffurt,  5}Jävä  1539,  T  ^ix\xX)  I,  244):  de  causa 
concordiae  ad  eum  prius  scripseram,  ut  bonis  viris  de  ipso- 
rum  senteniia  certo  possemus  testari,  Miseram  ergo  paucos 
articulos,  quibus  summam  rei  breviter  perstrinxeram.  lis  sine 
controversia  ipse  quidem  assentitur:  sed  fatetur  esse  in  illa 
parte  nonnullos,  qui  crassius  aliquid  requirant,  atque  id  tanta 
pervicacia,  ne  dicam  tyrannide,  ut  diu  in  periculo  fuerit, 
quod  eum  videbant  a  suo  sensu  nonnihil  alienum.  Quanquam 
auteni  non  putat  constare  solidam  consensionem,  optat  tarnen, 
ut  haec  concordia,  qualiscunque  est,  foveatur,  donec  in  uni- 
tatem  suae  veritatis  nos  Dominus  utrinque  adduxerit.  De 
ipso  nihil  dubita,  quin  penitus  nobiscum  sentiat. 


\ 


Z\).  11.  S.  1. 2üt\).  2e\)xmtm($dunQ.  §.  36. 5[»cland)tf)on.    1 99 

9fiico(au§  ü.  2rm§borf  fianb,    nie  \)bUiQ,    \l)n   gegen    feinen 
treuen  ®e()ulfcn  miStrauifd[)  ju  macfjen  21). 

ZU  ßaapar  ßruclger  1536  juerjl  bic  SWelanci()t^onfc|)e 
formet  öeroffentlid^te,  bona  opcra  non  quidcm  esse  cau- 
sam cIHcicntcm  salutis,  sed  tarnen  causam  sine  qua  non  ^^)^ 
fo  würbe  berfelbe  be§f)alb  i)eftig  üon  6orbatu§  angegriffenes): 
£utf)er,  welchen  2Cm§borf  aufzuregen  firebte^«),  miöbiüigte 
jwar  bie  gormel;  erfannte  aber  bie  rid[)tige  2(bfid^t  berfelben 
üoüig  an,  fo   i)a^  bie  ©egner  i^xe  Ä(age  faüen  laffen  mujj* 


21)  aSie  Suttjec  liba*  JCgricola'ö  Jfngriffc  auf  ?0?etand)töon  (§.  34. 
not.  25)  urt()eitte,  ad  Mel.  27.  Oc/.  1527  (be  SBctte  III ,  215): 
Scribis  te  llagellari  a  quodam,  fjuod  poeniteiUiam  a  timore 
Domini  incipi  docueris  in  visitatione  vestra.  Scripsit  similia 
fere  Mag,  Eislebius,  sed  ego  pugnatn  islani  verborum  non 
magni  puto,  praeseriim  apud  vulyum.  I^ani  iimor  poenae  et 
timor  Dei  quam  differant,  facilins  dicitur  syllabis  et  liieris, 
quam  re  et  uffectu  cognoscilur :  fo  würbe  er  Qewi^  auä)  fpätec 
über  bie  meiflen  3Cngriffe  gegen  bcnfelbcn  geurtt)cUt  ^aben.  Mel, 
ad  Vilum  Theodorum  22.  Jun.  1537  (Corp.  Ref.  III,  383): 
Scis  me  quaedam  minus  iiorride  dicere  de  praedeslinatione, 
de  asseiisu  voluntatis,  de  neccssitate  obedientiae  nostrae,  de 
peccato  mortali.  De  l)is  omnibus  scio  re  ipsa  Lutherum  sen- 
tire  eadem,  sed  ineruditi  quaedam  ejus  q)o^tuo)rfQa  dicta,  cum 
non  videant  quo  pertineant,  nimiuni  amant.  JVec  ego  cum  il- 
lis  pugnandum  mihi  esse  duco.  Fruantur  suo  judicio.  Mihi 
tarnen  concedant  homini  Peripatelico,  et  amanti  mediocrita- 
lern,  minus  Stoice  alicubi  loqui. 

22)  Vit.  oben  not.  14. 

23)  Strobel'ö  Siterärgefd).  o.  SOZel.  locis  theol.  <S.  97.  dta^e: 
berger  f)erauög.  o.  Stcubecfcr  ©.81.     ÖaHe  <S.  345. 

24)  Amsdorf.  ad  Lutherum  II.  Sept.  1536  (Corp,  Ref.  III,  162), 
eine  3(njetge  bcr  fal[cl)en  Sif()re.  S[RelQnd}t()on,  ȟeld)cr  oon  ben 
Umtrieben  gegen  \\)n  nur  burcl)  baö  (SJerüc^t  crfaf)ren  ^atte,  fd)vicb 
beö()ülb  ad  Lutherum,  Jonam,  Bugenhagiiim  et  Crucigerum  1. 
]Suv.  153G  /.  c.  p.  179. 


200    SJiertc  ?)enobc.     ?fbfd)n.  J.    «ß.  1517—1648. 

Un  25).    SBeil  inbeffen  ^danä)t'i)on  bem  ^ofprebiger  Sacob 
©d)enc!  in  greiburg  (2(nf.  1537)  in  SSejte^uncj  auf  baS  2(benb; 


25)  Mel.  ad  Vilum  Theodorum  22.  Jun.  1537  (C.  R.  III,  383): 
Equidem  studeo  omni  officio  tueri  concordiam  nostrae  Aca- 
demiae,  et  scis  in  hoc  genere  me  etiam  artis  aliquid  adhibere 
solere.  Nee  hostili  animo  videtur  in  nos  esse  Lutherus.  Heri 
etiam  admodum  amanter  de  his  controversiis  mectim  collocu- 
tus  est,  quas  movit  Quadratus  (ßorbatuö),  cum  quidem  ego 
disputarem,  quam  iragicum  spectacuJura  futurum  esset,  si  vel- 
ut  Cadmei  fratres  inter  nos  ipsi  depugnaremus.  Cruciger  ad 
Vituni  Theodorum  10.  Jul.  1537  /.  c.  p.  385:  Existimo,  te  vi- 
disse  jam  propositiones  Lutheri  nuper  disputatas  lespondente 
Petro  Ravo.  Ibi  cum  forte  repeterem  cujusdam  argumenta 
de  hac  propositione,  quod  nova  obedientia  sit  necessaria  ad 
salutem,  adduclis  ad  id  Scripturae  locis,  tametsi  D.  negabat 
sibi  placere  hoc  sie  dici  necessariam  ad  salutem,  quod  vulgus 
fortasse  non  recte  intelligeret;  hoc  mihi  prolixe  concedebat, 
quod  sit  effectus  necessario  sequens  justificationem.  ^9Jad^  eU 
ncr  Siad)rtc^t  öon  grtebr.  g}ii)contuö  in  3ull.  9}icniuö  Serid^t 
oon  ber  bittern  3Baf)r|)eit  1559  M.  3.  erftörte  8utf)ec  hd  biefet 
2)i6putation  ntd)t  ben  @a^  :  gute  SßSerEe  finb  nötJjig  juc  ©eligfeit, 
fonbern  ben;  g.  SßS.  f.  n.  jur  9ied()tfertigung,  für  ganj  öerjcerflid)). 
Quod  ego  sane  accipiebam,  cum  de  re  viderem  eum  non 
dissentire  ,  etiamsi  quaedam  Inoa-Äkrj qoi(;  dicere  solebat,  ut  de 
batuentibus  vocabulis  philosophicis,  praeseriim  illud,  quod 
Philipp©  respondebat  de  abrogatione  legis,  etiam  obligationem 
sublatam  esse,  quasi  sentiens,  non  solum  quoad  justificatio- 
nem et  condemnationem  nuUam  esse  vim  legis,  sed  etiam  de- 
bitum  obedientiae  abolitum.  Male  hoc  habuit  nostrum,  sed 
noluit  eam  rem  porro  agitare.  Sann  über  bie  ©e^äfftgfeiten  ber 
©egenpavtet  mit  ber  SSemerCung:  Lutherus  quidem  ipse  saiis 
ostendit,  hoc  ?ibi  displicere.  gjfeland^t^on  änberte  bie  ©teile  in 
feinen  locis  (ogt.  not.  14)  in  ber  2fu6g.  oon  1538  ba^in:  Haec 
nova  spiritualitas  ita  necessaria  est  ad  vitam  aeternam,  ut 
reconciliationem  necessario  sequi  debeat,  ot)ne  beeljalb  witec 
angefochten  511  werben.  3"  ber  3nftvuction  bev  SBittenbergi|cl)en 
Sljeologen  für  griebr.  S}ii;coniu6,  alö  berfelbe  1538  nad^  (Snglanb 


Zi).  II.  e.  L  üut^.  ge^rcntnjicf elung.  §.  36. 9)Jctancf)tf)on.    20 1 

mal  unter  einer  ©cjlnlt  jur  ^aö^QuhiQUit  gerat^en  ^atfe^e); 
fo  fucl[)tcn  jene  il;n  wegen  feiner  2(benbmaBlef)re  iiber{)aupt 
tem    (t)urförf!ricl)en  ^ofe   unb   2ut{)ern  5U    mbacljtigen  27), 


(^pfenbct  würbe/  iriirbe  er  auebrürflid^  angevüiefen,  über  bie  Sic; 
bcnöavt,  ba^  gute  SOSecfe  jur  ©eltgfeit  ^nött^ig  fettet)/  nic^t  ju 
ftreiten,  Jüenn  bie  9ied)tfccttgung  burd)  ben  ©tauben  allein  aners 
fannt  würbe,  f.  Sufl.  ?0leniu6  a.  a.  £).  ^nbefTen  oermieb  ?0?ei 
land)rf)on  fpätec  aud)  ben  2fuöbru(f  ad  vitam  aeternam,  unb  blieb 
babet  jtel)en:  obedientia  nosira  necessario  sequi  debet  recotici- 
liaiionem,  tücldje  gormtl  ftd;  aud)  fdjon  in  ben  locis  1535  finbct 
f.  not.  14. 

26)  ©trobel'S  eiterärgefd).  oon  SOZel.  locis  theol.  ©.  112.  maU 
tl)e6  ©.   185. 

27)  Sm  Sßeimarfcl^en  Zfrc^ioe  ftnbet  f(d^  eine  ^üxi)altüna, ,  nselc^e  Cus 
tf)ern  unb  Sugent)agen  burd)  ben  Sanslet  SSriicg  in  ©egenwart  beS 
eijurfürflen  b.  5.  SJJai  1537  gefc^e^en  fei)n  [oll  (C.  R.  III,  365), 
unb  in  weld^er  jene  beiben  SJlänner  über  bie  ^(bweid^ungen  SJZelans 
d)tl)onö  unb  anbere  Unorbnungen  befragt,  unb  jugleid)  jur  ftrengen 
S3erfd)ir>iegenf)eit  über  biefen  Vorgang  oerpflid)tet  werben.  ®aö 
2tcten|lüc6  ifl  üf)ne  Zweifel  äd^t,  fofern  biefe  gürljaltung  beabfid^s 
tigt  würbe:  baf  fie  aber  Qe\ä)ei)m  \et) ,  tft  erft  burd)  eine  anbere 
^anb  auf  ber  Siüiffeite  bemerft,  unb  gewif  unrid}tig.  Senn  1.  m 
ber  gürt)altung  wirb  ber  (biö  baf)in  t)öd)jl  unbebeutenben)  'ifenbe; 
rungen  ber  2(ugäb.  ßonfeffion  in  ben  neuen  9)?eland^tl)onfd)en  2iu6ä 
gaben  tabelnb  gebad)t:  wie  lafTen  \iä),  wenn  fie  gefd^e|)cn  wäre,  bie 
wid)tigen  2lenberungen  in  ber  2luögabe  oon  1540,  unb  8ut()er6  3u; 
ftimmung  ju  benfelben  erklären?  2.  «Brücfg  ©d)reiben  an  ben  (Si^uu 
furpen  com  Oct.  1537  bericl^tet  oon  einer  8utt)ern  gefd^e^enen  gür* 
l)altung,  weld)e  ftd)  bloß  auf  baä  2(bcnbmal  bejiel)t,  unb  weld^er, 
wie  fid)  beutttd)  ergiebt,  eine  anbere  nid)t  vorangegangen  fei)n  fann. 
Sn  biefem  ©djretben  ^ei^t  eö  (C  R.  III,  427):  »Doctor  SKartis 
nuä  fagt  unb  benennt,  ia^  er  nimniermel^r  gemeint  1)ätte,  baß 
''pl)ilippu6  nocti  in  ben  y()untafei)en  fo  fleif  ftedfte.  S^.arauö  id) 
oerftunbe,  baß  iljme  '»pijitippuö  ia&  @d)reiben  (gw.  (5f)f.  ®.  (?)  an 
Soctor  Sacob  (©djenrf)  verborgen  get)abt.  Sr  jeigte  barneben  an, 
et  t)ätte  wo{)l  allerlei  ffiorforge,  unb  fönnte  nid)t  wiffen,  wie  ^l)is 
lippuö   am  Sacramcnt  wäre.     Senn   er   nennte  eö  nidjt  anbcrö. 


202     mak  ^ei'iobe.     'Kh\ci)n.   1.     «ß.  1517—1648. 

fonnten  aber  aud)  bamit  fdnen  bauernben  ^inbrucf  marfjen. 
SStelmefjr  na()m  fid)  gutf)er,  alä  'äQxkola,  oijnn  äweifel  ouc^ 
burd)  biefe  SSerl^dltniffe  ermuntert,  feinen  2(ntinom{gmuä  ge^ 
gen  9)?eland)t{}ün  tt)ieber  geltenb  madjen  woUU,  cnt\ö)khen 
beg   (entern  an  ^s).      g)?e(anc^t^on    blieb  ber  (5oÜocutor  bcr 


i}\elU  f§  aud^  nur  für  eine  [d^lei^te  (5etemonten,  ^ätte  ii)n  audj 
lange  Bfit  ntc^t  fef)en  ba6  f)eit.  2(benbmal  empfat)en.  (gr  f)ättc 
au(^  Sfrgumente  gebradjt  nad)  ber  3eit  oIS  er  ä"  Gaffel  gemejl, 
barauS  er  oernommen,  voie  er  fafl  BnJtnglifd^er  SiReinung  wäre. 
®oc^  tt)ie  eg  in  [einem  ^erjen  frünbe,  tüiffe  er  nod^  nici^t.  2(ber 
iie  l)einilid)en  ©einreiben  unb  ERätfje,  y^ta^  unter  bcn  Sprannen  ei; 
ner  iiai  ©acrament  möge  in  einerlei  (Sejlalt  empfaljen,«  gäben  tf)m 
[eltfame  ©ebanfen.  2fber  er  wollte  fein  ^erj  mit  ^l)ili}3po  t^eilen, 
unb  wollte  ganj  gern,  ta^  fic^  ^l)ilippuö  al6  ein  f)ol)er  SOtann 
nid^t  möchte  oon  if)nen  unb  oon  bcr  ©d^ul  alliier  tf)unj  benn  er 
tljät  ja  grofe  2Crbeit.  SBörbe  er  aber  auf  ber  SWeinung  öertjarren, 
tt)ie  er  ouS  bem  Sdiretben  an  D.  Sncob  öermerft,  fo  mufte  bie 
SBal)vl)eit  ©otteö  oorgeljen.«  Um  biefe  B^it  ertoartete  SOteland)tl)on 
eine  Untevfud^ung  {ad  Camerar.  11.  Oct.  C.  R.  III,  420.  ad 
Vitum  Theod.  13.  Oct.  p.  429:  Heri  intellexi  scriptos  articu- 
los  mihi  proponendo«.  Sed  certi  nihil  habeo,  est  enim  miii- 
fica  occultatio),  ju  ber  eä  aber  nic^t  fam,  ha  inbeffen  Jfgricola 
mit  feinem  2(nttnomtämuä  wieber  ^eroorgetreten  xvav ,  unb  ©djencf 
fid)  an  benfelben  angefd)loffen  l)atte,  Mel.  ad  Vitum  Theod.  25. 
Nov.  1537  /.  c.  p.  452:  Post  illas  nuper  de  me  deliberationes 
habitas,  etsi  dies  mihi  dicta  erat,  tarnen  Lutheri  morbus  im- 
pediitj  ne  quid  ageretur,  deiiide  fuerunt  induciae.  Et  Fri- 
bergensis  ille  StifiriYOQOQ,  ita  ruit,  ut  displiceat  suo  theatro. 
Vociferatur  turpiter  contra  legem  illa  arona,  quae  somniabat 
Idebius,  Chrisiianis  nullam  legem  praedicandam  esse.  De 
hac  ipsa  re  jam  litigat  per  literas  Islebius  cum  Luthero. 
Vide,  quäle  doctrinae  genus  isti  inepti  pariant,  qui  nostras 
in  liis  maleriiä  accuraias  et  ni&odi/.äq  distribuiiones  iasiidiunt, 
et  suas  qiiasdam  dxvQoXoyiaq  amant,  quibus  applaudunt  indocti. 

28)    f.  üben  §  34.  not   27.    2(ber  freiließ  bauerten  bie  ?0?ad)inationen 
bcr  ©egnct  fort,    Md.  ad  Vitum  Theod.   22.  Mart.  1538  C.  li 


XI).  II.  6. 1.  mi).  ief)untmmmQ.  §.  36.  dMand)tl)on.   203 

SBittcnbevger  29),  unb  rvax  fid)  ber  wefentlidjen  Uebereinjlim; 
mung  mit  gütiger  eben  fo  bewußt  30),  a(§  tiefer  biefelbe  mit 
i)of)ex  2(d)tiin()  geöen   feinen  ^^i(ippu§  anerfannfe  si).     2(n 


7//,  503:  Amsdoifius  Luthero  scripsit,  viperam  eum  in  sinu 
alere,  me  signiticans:  omitto  alia  multa.  ad  Jo.  Camerarium 
27.  ISov.  1539  l.  c.  p.  840:  Me  dolores  ariimi,  quos  tuli  toto 
tricnnio  acerbi.ssimos  et  coniinuos,  et  caeterae  quotidianae 
aerumnae  itaconsuniserunt,  ut  verear  mediu  vivere  non  posse. 
Siefec  Siit  beö  ©trcifeö  geJjören  auä)  bic  Smpfeljlungen  iixä)üä)et 
(Sintvad)t  in  bcn  aEabemtfc[)en  Sieben  an,  De  -puritate  doctrinae 
in  Ecclesia  conservanda,  1536,  C.  R.  XI,  272,  unb  De  con- 
cordia  et  communicatione  studiorum  aique  operarum  1537, 
p.  329. 

29)  in  Sc^malEatben,  gebr.  1540,  matti)iß  ©.  197,  in  SBormg 
s«ot).  1540,  ©.  207,  in  Siegenöbui-g  2fpc.  1541  ®.  218. 

30)  Testamentum  Melanchthonis  1540  C.  ß.  ///,  825.  S^adibem  er 
f)iec  fic^  übet  feinen  ©laubcn  u.  f.  Sljättgfeit  für  bie  neue  Äird^e 
auggcfproc^en  ()at,  fagt  er:  Nee  meum  consilium  fuit,  ullam 
novatn  opinionem  serere ,  sed  perspicue  et  proprie  exponere 
doctriiiam  catholicam,  quae  traditur  in  nostrls  Ecclesiis, 
quam  quidem  judico  singulari  Dei  beneficio  patefactam  esse 
his  postremis  temporibus  per  D.  Martinum  Lutherum,  ut  Ec- 
clesia repurgaretur  et  instaurareiur,  cjuae  alioqui  funditus 
periisset.  —  Ago  autem  gratias  Ilev.  D.  Doctori  M.  Luthero, 
primum  quia  ab  ipso  Evangelium  didici,  deinde  pro  singulari 
erga  me  benevolentia^  quam  quidem  plurimis  beneliciis  decla- 
ravit ,  eumque  volo  a  meis  non  secus  ac  patrem  coli.  Ego, 
quia  vidi  et  comperi  praeditum  esse  excellenti  et  heroica  vi 
ingenii  et  muhis  niagnis  virtutibus  ac  pietate  ,  doctrina  prae- 
cipua,  semper  eum  magni  feci,  dilexi,  et  colendum  esse  sensi. 

31)  Luth.  ad  Mel.  13.  Jun.  1340  (alä  3JJet.  auf  ber  «Reife  nad^  ^as 
genau  in  SSSeimar  weilte)  b.  be  SBette  V,  293:  mirum  est,  quam 
desideramus  te  videre.  —  Nos  tecum ,  et  tu  nobiscum,  et 
Christus  hie  et  ibi  nobiscum.  —  Nos,  qui  te  sincere  amamug, 
diligenier  et  eificacitcr  orabimus.  liU  £utt}ev  gU'id)  bavauf  50?e(. 
tübtfranf  in  aöeimar  fanb,  rief  er,  alö  er  ti)n  juerfi  fal),  au6; 
»SSe(;ut  väott,   wie  i)at  mir  ber  Äeufel  biefeö  organon  gefdjänbcf,«: 


204    Stierte  ^mobe.     2(bfd)n.  I.     §5.1517-1648. 

ber  neuen  "Ku^ahc  ber  ^fuggburgifd^en  ßonfeffton  üon  1540, 
ber  fpater  fo  fef)r  gefd)mdf)eten  variata  32)  ^^  ^te(  ??iemanbem 
bamal§  ein  2(n|^o^  ju  nel)men  ^s).    ^^acjegen  erregte  bie  1543 


betete  fräftig,  unb  rebete  ju  ?OZe(.  SDSorte  ber  fjerälid^üen  Stek,  f. 
5Ra|eberger  ü.  9^eubec!er  ®.  102. 

32)  CoJi/".  Aug^  a.  1340  a  Me/.  edita  variata  illa ,  accurate  red- 
dita  et  ilLustvata  a  Mich.  Weber  ,  Malis  1830.  4.  Sie  bebeus 
tenbfte  SJeränbevuriij  mat  in  Art.  X.  Siefer  lautete  urfprünglic^: 
De  Coena  Domini  docent,  quod  corpus  et  sanguis  Christi  vere 
adsint  et  distribuantur  vescenlibus  in  Coena  Domini,  et  im- 
probant  secus  docentes.  3n  ber  Variata  aber:  De  Coena  Do- 
mini  docenl,  quod  cum  pane  et  vino  vere  exhibeantur  corpus 
et  sanguis  Christi  vescentibus  in  Coena  Domini.  Sie  erjle 
gaffung  würbe  in  2(u9äburg  1530  »on  ben  Äatfjolüen  aU  mit  t{)rer 
ge^re  überetnftimmenb  betrad^tet :  bamit  red^tfcrtigten  fpäter  bie 
^^ilippillen  bie  9iott)it)enbigfeit  ber  Beränberung.  Sie  äwelte  gor= 
niet  berücEfic^tigte  aUerbingS  bie  bomats  beftet)enbe  Soncorbie  mit 
ben  ®ct)weiäern,  unb  fpäter  fonnten  bie  gatoinijten  it)re  £et)rc  in 
berfelben  »ieberftnben.  Sjgl.  Ueber  ba^  aSert)ältni^  ber  oeränbertcn 
2tuggb.  (5onf.  jur  unoeränberten/  SRubelbad)'6  unb  ©ueri^e'S 
3ett[d)r.  f  b.  lutf)er.  Z^eoU  unb  Äirdje  1851.  IV,  640.  -  Sie 
oon  ben  giirften  in  2(ug6burg  unterfc^riebene  beutfd^e  Sonfeffion 
ijl  oon  SOielanc^ttjon  in  ben  fpätern  ?(uägaben  nur  im  2fu6bvucfe 
geänbert,  unb  i)at  alfo  Eeinc  editio  variata  ertjatten. 

33)  ©ie  würbe  aH  eine  oerbeutltd^enbe  Ucberarbeitung  betradjtet,  von 
aSrena  (Breut.  ad  Vit.  Theodor.  1541  C.  R.  IV,  737)  [efjr  ge; 
lobt,  unb  fogleid)  auf  bem  (Soltoquiun:  in  SBorm»  San.  1541  ges 
broud)t,  otjne  baf-  Scfö  2tuäj!eUungen  wegen  bcä  oeränberten  ÄerteS 
(f.  53Ze(and)ti;onö  SSendjt  C.  R.  IV,  34)  oon  bem  Si)urfürjlen, 
wetd)er  in  feiner  3nftruction  boc^  befonberö  üerlangt  Ijatte,  ba^ 
[eine  SoUocutoren  bei  ber  2(uggb.  (Sonfeffion  bleiben  foUten  ;,SBc= 
ber'ö  ®efd).  b.  2lug6b.  Sonf.  II,  312),  unb  2utl)er  bead^tet  wor= 
ben  wären.  SJiclme|)r  fd)reibt  'iüti)it  bem  (Sl)urfür(ten  10.  SJiai 
1541  (be  SBctte  V,  357)  über  bte  Siegengburger  Sjerbonblungen, 
weld)e  fid)  an  i>k  SÖSormfer  angefd)loffen  i^atten:  »3ulc|t  bitten 
wir,  @.  Ä.  S-  ®.  wollten  9)1.  ^l)ilippuä  u.  ben  Unfern  ja  nidjt 
äu  Ijart  fd)veiben,  bamit  er  nid^t  abermal  fid)  ju  Sob  gräme.    Senn 


Sf).  11.  e.  1. 2ut^.  5!el;unitn)'irfelung.  §.  36.  miand)t\)on.   205 
erfd)iencne,    aber  erfi  1544  in  SBittenberg  bcfannt  geworbene 


fte  ijabcn  \a  bie  liebe  Sonfeffton  if)ncn  furbef)aUen,  unb  bovin  nod) 
rein  unb  feft  blieben,  it>enn  gleid)  Ciü(€  fehlet.«  25ie  Va- 
riata  iüUfbe,  fo  lange  ?0?ctand}tf)on  lebte,  allgemein,  auä)  üon  ben 
entfd)iebenften  2fntipbilippipfn/  ^^t^  oon  5Beftpl;al  unb  in  bem 
SBeimai-fd)en  6onfutationöbud)e  (©troberö  Sfpologie  93ZeIandbt^ong 
©.  131  ff.)/  ö^iiP  ?Cnito|}  gebraudjt,  biö  fte  iun^  oon  glaciuö  in 
bev  SBeimarfdjen  35i6putation  mit  ©tviegel  1560  (Disp.  p.  127), 
bann  oon  ^erjoglid^  fäci^fifd)ec  (Seite  auf  bem  Siaumburger  gur; 
ftentage  1561  (©alig'S  ©efd).  b.  2fugöb.  6onf.  III,  669)  unb  auf 
bem  SoUoquium  in  JHtenburg  1569  (f.  unten  §.  38.  not.  17)  alö 
ben  ©acuamentirern  unb  Salöinipcn  gönfitg  üevrcovfen  tüurbe. 
^eucec  evflävte  2«  praef.  in  Fh.  Mel.  opp.  F.  I.  1562:  Fuit 
autem  posterior  (editio  emendatior  Aug.  Conf.)  scripta  a  Phi- 
lippo,  mandante  ,  recognoscente  et  approbante  Luthero,  et 
iiecesse  fuit,  eam  scribi  propter  adversarios,  quod  multa  ca- 
villarentur  illi,  quae  oportuit  explicari,  ut  occasiones  et 
argumenta  talium  cavillatioiium  —  eis  adimerentur.  dagegen 
behaupteten  bie  «^erjogl.  ©äd)ftfd)en  3;i)eülogen  in  ^JHtenburg  1569 
CKcta,  SBittenbergcr  2Cu6g.  851.  253.  b):  «eg  »riffen  aud)  Biet 
6()rijlen,  bap  2utl)ei-ug  lelbft  wiber  biefelbige  2fenberung  oftmals 
gerebt,  SSe[d}werung  ban'iber  gel)abt,  unb  gefaget,  baffelbe  SSuc^ 
wäre  aud)  nid)t  ^()ilippt,  fonbem  ber  dji-ijll.  Äird)fn  S3efenntnif, 
barum  gebüljre  eö  il)me  alö  einem  ^vioaten  nid)t,  na^  feinem 
©utbiinScn  unb  SQSoljlgcfaUen  baffelbe  su  oerneuern  ober  ju  ücräns 
bem.«  Sagegen  wirb  ^eucerö  3fngabe  oon  ?5]fJännern  njiebcrl)olt, 
iüeldje  feinegmegeö  auf  ©eiten  ber  ^fjilippipen  jlanben.  Nie. 
Selneccer ,  calalogus  brevis  praecipuoruni  conciliorum ,  Fran- 
cof.  ad  M.  1571.  8.  p.  97:  recognita  est  Aug.  Conf.  posterior, 
relegente  et  approbante  Luthero,  ut  vivi  adhuc  testes  affir- 
mant.  S5ao.  S()t)träug  «^ijt.  b.  2(ug6b.  (Sonf.  2te  2(u6g.  1577  u. 
Marl.  Cliemniiiiis,  Judicium  de  controversiis  quibusdam  circa 
quosdatn  Aug.  Conf.  articulos  {ed.  Folyc,  Leyser.  Viteberg. 
1594)  p.  7  fagen  wenigjleng,  bc^  biefelbe  mit  ®ene^migung  Sutt)er§ 
auf  bem  Sßäormfec  ©efpräi'^e  vorgelegt  fei),  »gl.  ©trobel'ö  "Kpo: 
logie  9}ielan(^tl)onö  ®.  85,  Söeber'ö  (Sefd^.  bev  augöb.  6onf. 
II,  291. 


206     S5iertc  ^enobe.     2fbfd)n.  1.    SS.  1517— 1G4S. 

Äolner  9Jeformation  burcf)  if)ren  5(bfd)nitt  über  tag  2(bcnbmal, 
weldjer  jwar  üon  S5ucer  üerfa^t,  üon  S0?elanc{)t^on  aber  gcs 
billigt  war,  neuen  3n?iefpalt  34),  T)ie  fdtjarfe  ßenfur  3(m§s 
borfä  fanb  bei  gutber  um  fo  mebr  ©ingang,  a(S  berfclbe  ba^ 
mal^  fordernd)  leibenb,  burd)  SBittenberger  S^erbaltnijje  hittex 
gejlimmt  35),  unb  burd)  ben  wieber  beginnenben  ©treit  mit 
ben  ©cbweijern  36)  gerabe  in  SSe^iebung  auf  "oie  2ibenbmaläi 
lebre  febr  reijbar  geworben  war.  S»a§  SSerbaltnip  jwifdjen 
beiben  9}?annern  fd)ien  bebrobt  ju   fepn  3^):  aber  am  meiflen 


34)  f.  libt^.  1.  §.  8.  not.   18. 

35)  Sn  üielen  S3ciefen  tiefet  3eit  flagt  Sut^er  über  feine  ÄränElid); 
i'eit.  Uebec  feinen  ®treit  mit  ben  SBittenbergev  Suvipen ,  welä^e 
bie  l^eimlic^en  SJerlöbnifTe  füv  gültig  erflärten,  f.  SSriefe  an  ben 
(Sf)urfurllen  o.  22.  San.  1544  (be  SBette  V,  615),  an  bas  Scnft; 
ftorium  in  SßSittenberg  (S.  618).  ©einen  Unwillen  über  bie  Uep; 
pigfeit,  bef.  bie  weibüä^i  Äleibertrad^t  in  SBittenberg  fprid)t  er  ge; 
gen  feine  :^au6frau  Sul«  1545  au6  (S.  752). 

36)  f.  2lbtl).  1.  §.  8.  not.  26.  oben  §    35.  not.  33. 

37)  Mel.  ad  M.  Bucerum  28.  Aug.  1544  (C.  R.  V,  474):  (Lutbe- 
rus)  rursus  toiiare  coepit  vehementissime  tiiqI  ödnvov  xvqmxov, 
et  scripsit  atrocem  libriim,  qui  noiidum  editus  est,  in  quo  ego 
et  tu  sugillamur.  Fuit  bis  diebus  hanc  ipsam  ob  causam 
apud  Amsdorfium,  quem  unum  ad  bujus  consilii  societalem 
adhibet,  habetque  unum  laudatorem  hujus  impetus.  Canbgraf 
^f)inpp  erfuc^te  ben  (Sanfter  Svü(f  8utf)er  ju  beru()i9en,  unb  eine 
offene  Spaltung  jwifd^en  if)m  unb  9JfeIand)tf)on  ju  oerl)inbern  12. 
Oct.  1544  (p.  501).  ^üä)  ber  ßljurfürfl  beauftragte  SSrücf,  bat)in 
äu  tüirten ,  ia^  Sut^er  nic^t  gegen  50ieIand)tf)on  fd)reibe  26.  2Cpr. 
1545  (p.  746).  2ruf  biefe  3eit  unb  auf  bie  Saljre  1536-  1539  be^ 
giefjt  ftd)  tie  2feufcrung  Mel.  ad  Cliph.  a  Carlowiz  23.  Apr. 
1548  (C.  R.  VI,  880):  Tuli  antea  servitutem  paene  deformem, 
cum  saepe  Lutherus  niagis  suae  naturae,  in  qua  qnXova/.M 
erat  non  exigua,  quam  vel  personae  suae  vel  utilitati  communi 
serviret.  2(lö  biefe  ©teile  begannt  geworben  war,  unb  gropeö 
3£uffel)en  gemad)t  l)atte,  entfd)ulbigte  er  fte  ad  Th.  a  Malzan 
13.  Sept.  1519   (C.  R.  VII,  462):    Et    fortasse    quid    significet 


$r().  11.  (5. 1. 2utf;.  Scl^rcnfivicMung.  §.  36.  me\and)t^on.    207 

Ijattc  ^danMon  i^on  bcn  jlrcngen  gittf)eranern  ju  ertragen, 
gut^er  fanb  feine  S^ffung  wieber,  unb  ber  yon  iljm  gefi'trd)^ 
tete  2(n()riff  gegen  3}?eIancf)t^on  erfolgte  nid)t  sb).  sß^n,  bar; 
auf  l)atte  ber  leljtcrc  bie  bem  Äaifer  ju  uberreidjcnben  SSerei; 
nigung§i^orfdt)lage  (SSSittenb erger  Sicformation)  s»)  ab: 


(pi,X6vii>xoq  non  considerant.  Non  est  crimen  sed  näü-oq,  usita- 
tiini  heroicis  natnris,  quod  nominatim  Pericii,  Lysandro, 
Agesilao  tribuunt  scriptores.  Et  omnino  erant  in  Luthero 
heroici  impetus.  Nee  mirum  est,  nos,  quorum  naturae  sunt 
segniores,   irUerdiini  miiari  illam  vehementiam. 

38)  S3ielmet)r  9ebad)te  er  feiner  in  ber  Praef.  ad  Tom.  1.  opp. 
Lutheri  5.  Marl.  1545  i)'6A)\t  e^veMoU:  nunc  extant  methodici 
libri  quam  plurimi,  inter  quos  loci  communes  Philippi  ex- 
cellunt,  quibus  theologus  et  Episcopus  pukhre  et  abunde 
formari  potest,  ut  sit  potens  in  sermone  doctrinae  pietalis.  — 
Eodem  anno  (1518)  jam  M.  Philippus  Melanihon  a  Principe 
Friderico  vocatus  huc  fuerat  ad  docendas  literas  graecas,  haud 
dubie  ut  haberem  socium  laboris  in  theologia.  Nam  quid 
operatus  sit  Dominus  per  hoc  Organum,  non  in  literis  tantum, 
sed  in  theologia,  satis  testantur  ejus  opera,  etiamsi  irascatur 
Satan  et  omnes  squamae  ejus. 

39)  Corp.  Ref.  V,  578.  |)ier  wirb  ©.  584  bie  ©inridjtung  ber 
Konfirmation  öorgefd)la9en,  «namlid^  [o  ein  Äinb  ju  feinen  rauns 
bigen  3af)ren  fomme,  öffentltcf)  fein  SSefenntniß  ju  t)ören,  unb  ju 
fragen  ,  ob  H  W\  biefer  einigen  götttidjen  8e{)re  u.  Äird)en  bleiben 
rcoUt,  unb  nad^  ber  ffiefenntnig  unb  3ufage  mit  Jfuflegung  ber 
^änbe  ein  ©ebet  tfjuen.a  3i:m  2fbenbma(e  foUcn  jugeraffen  »Derben 
©.  588,  welct)e  «üor()in  oert)ört  unb  abfobirt  finb,  unb  nid)t  in 
öffentlid)en  2aj!ern  oerf)arren ,  uieldje  aud)  red)ten  ffierftanb  ^aben 
foUen,  rcag  btefeg  ©acvament  fei;,  nämlid)  9Iie^ung  beö  rcabren 
CeibeS  unb  S3lute6  (5f)ri|!i,  unb  woju  biefe  9itepung  ju  tftuen,  näms 
lid)  ba^  ber  ©laub  enücrt'et  unb  gejiärft  werbe:  bietreil  un6  Sf)ris 
ftu§  burd)  biefe  feine  Orbnung  feinen  Seib  unb  SSlut  gebe,  ha^  er 
unö  gen)if(id)  ju  ©ticbma^en  ma^i,  oergebe  ung  unfer  ©iinb  au6 
©naben  um  feineö  Sobeö  U)t«en,  nic^t  oon  »wegen  biefeS  unferS 
©eborfamä,  wolle  unö  gnäbigltd)  crljören  unb  regtrn  ic.  Stern, 
balj  wir  für  feinen  Sob  unb  ^(uferftcljung  tu  alle  ©aben  f)te  banfen. 


208     mkxU  ^criobc.     2(bfd)n.  1.     S5.   1517—1648. 

äufaffen,  unb  ßutf)er  flanb  fo  wenig  ölä  bie  anbern  SBitfeni 
berger  2:f)eo(o9en  an,  blefelben,  treldje  ganj  ben  t)erf6l)nlicben 
©fnn  SKekncbtbonö  atbmeten,  ju  unterfdjreiben  (14.  San. 
1545). 

Sn  ben  legten  Si)?onaten  Sutberä  n)ar  ba§  freunblid[)e 
SSerbaltni^  jwifd^en  beiben  9}?annern  öoüt'g  tüieberbergefltellt^o): 
fiutber  [ab  e§  aber  fdjon  lange  öoraug,  ba^  ber  beflebenbe 
Btüiefpalt,  üon  i'bm  nicbt  mebr  gejugelt,  nad)  feinem  2^obe 
äu  offenem  2(u6brud[)e  fommen  irerbe  ^i). 

§.     37. 

©trcit  ber  ^f)t(ipptfcen  unb   ftrengen  Sutf)eranfr  big 
jum  Sobe   SOJeland^tt)  onS   1560. 

£)en  2(ugbrucb  be§  @treiteg  öeranlapten  t)\c  ungliidPIicben 
folgen  be§  ®d)makalbifd()en  Äriegeö.  ®aö  2£ug§burßer  Sns 
terim   unb  \:ik  Stjrannei,  mit  welcber  e§   in  ©ubbeutfcblanb 


Stern,  ba^  wir  f)tebei  aud^  er!ennen,  baf  ir>tr  gineö  «^etlanbS 
6f)ri|It  ©tiebmap  ft'nb,  unb  fotlen  gegen  aüen  ©liebmafen  Cieb  u. 
©uteö  erzeigen  unferm  .^ailanb  6t)rifto  ju  gefallen  2C.«  ©.  598 
©rbieten  bie  SSifdjöfe  »iebev  anjuevEennen  unb  it)nen  ju  gefjorci^en, 
»wenn  fte  anfQ{}en,  ju  pflanzen  vcine  8ei)ve  beg  (Soangelit  unb 
d^rifll.  S'?eid)ung  ber  ©acramente.« 

40)  ©angler  «Bruce  bcrtditet  an  ben  6f)urfiirflen  9,  San.  1546  (C.  F. 
VI,  10),  £ut{)er  riet^e  baoon  ab,  g)Jeland)t()on  nadi  9?egen6burg 
ju  fd^tcfen,  unb  l^abe  babet  geäußert:  »So  rcäre  ^f)ittppuö  ein 
treuer  SOIann  ,  ber  niemanbeg  fdjeuet  nod)  nieibet,  barsu  fo  rcäre 
er  f^wac^  unb  franf.  —  ©oUt  man  ben  SKenfc^en  auö  ber  Uni= 
»erfftät  »ertieren,  fo  würbe  bii  f)albe  Untoerfttät  vcoi}l  burd)  feinen 
2(bgang  abgef)en.« 

41)  2fuö  bem  SG5eimarfd}en  JTrdjioe  tijeilt  Sechendorf  comm.  de  Lu- 
iheranismo  III,  165  bie  9tad)rtd)t  mit,  baf  ßut^er  in  feiner 
fd)iDcven  Äranf()eit  in  ©djmalcalben  1537  bem  (5t)urfürfl  gefagt 
t)abe ,  fore,  ut  post  mortem  suam  discordia  in  Academia  "Wit- 
tenbergensi  oriretur,  et  doctrinae  suae  mutatio  fieret. 


ZI).  II.  6. 1.  ßut^.  Ä.  §.  37.  ?)^ill|)))i|lcn  u.  ^lacianei:.     209 

einQefufjrt  würbe,  wedPte  t)cn  3orn  aller  2(n5an(}er  ber  Svefor^ 
mation,  unb  fo  getvannen  btc  jirengen  ©d;üler  gutl;erö, 
\vM)c  bem  geijlüollen  9)?annc  in  allen  Sßejieljungcn  mit  fclas 
üifd()er  ©enauigFeit  nacl;jual)mcn  firebtcn  ') ,  buvclj  i^ren  l)efs 
llgen  SBiberfprucl)  großen  ^Inflang.  liU  Wlelan<!lt)tt)on  fiel) 
bagegen  in  feiner  9)Zutl)loft9feit  2)  t)on  bem  6l;urfür|len 
SKorig ,  it)elcl)er  allgemein  für  einen  2lbtrunnigen  galt,  jur 
2(bfaffung  eineö  jtpeiten  Sntevimä  gebraucl)en  lief  3).  j-^  (j^- 
flagten  ibn  feine  greunbe''),  feine  ©egner  aber  begannen 
alöbalb  ben  erbittertjlen  Äampf  gegen  il)n  unb  feine  in  6l;uri 
facbfen  Überwiegenben  2(nbanger  (^bilip  Pilsen)  5).  2llä 
über  ba§  neue  Interim  nur  erjl  ©erüdjte  umliefen,  griff 
SiJiatt^iaä  ^iaciu^  SHijricuS  6)^  ^rofeffor  ber  ()ebrat* 


1)  Vostilla  Melanthoniana  I,  319:  (Polypragmosyne)  nonnun- 
quam  oritur  ex  xaxoC^A/a  seu  imitatione  prava  alieni  exempli, 
ut  multi  nunc  volunt  similes  esse  Luthero:  praetexunt  zelum, 
qui  est  sine  scientia,  tumultuantur  de  rebus  incognitis,  non 
inquirunt  fontes  negotiorum.  De  talibus  inquit  Polybius : 
Multi  volentes  videri  similes  magnis  viris,  cum  tgya  imitari 
non  possint ,  imitanlur  nä^t^yu  et  producunt  iti  theatrum  stul- 
titiam  suam.  —  Calvini  secunda  defensio  contra  Weslphalum 
1556  (Opp.  VIII ,  679):  O  Luihere,  quam  paucos  tuae  prae- 
stantiae  imitatores,  quam  multas  vero  sanctae  tuae  jactantiae 
simias  reliquisti ! 

2)  aSefonberö  ma(i)te  f.  SSrief  an  6f)riftop^  o.  ßarloiüii,  einen 
mati)  beö  (Sf)urf.  SKori^,  ö.  28.  3Cpc.  1548  { C.  R.  VI,  879), 
vf  eld^er  balh  begannt  würbe,  einen  fitr  iiEjn  \ei)t  ungünjligen  @inbtu(f. 

3)  [.  -Kbti).  1.  §.  9.  not.  17.  18. 

4)  Brentius  ad  Mel.  ineunte  anno  1549  C.  R.  VII,  289.  Ant. 
Corvinus  ad  Mel.  25.  Sept.  1549  in  SUgen'ö  3eitfd;i-.  f.  b.  {)ift. 
S()eor.  II,  II,  226.  Calvin,  ad  Mel.  1550.  (Ca/v.  epistl.  ed. 
Genev.  p.  89). 

5)  ^lancE  IV,  184.  ©djciftenoeujeidjniß  in  ©alig'ö  vf)i(J,  b. 
2(u96b.  6onf.  I,  631. 

6)  m.  glacii  SU.  Scben   u.   Sob  uon  S^  SS.  mittet,   gvanff.   u. 
®  i  e  f e  ( e  i'  6  Äivd[)engefd&.  Sr  SSb.  2te  2Cr?tf)l.  14 


210     Stierte  ?)eviobe.     3Cbfd;n.  1.     S5.  1517—1648. 

fc()en  <Bpxad)c  in  2Bittenbcrg,  Ibaffelbe  aU  eine  2Bieberberj!eIj 
lung  be§  pap|lt()um§  an'):  al^bann  begann  er  üon  SJ^agbe; 
bürg  aü§,  \vot)in  er  üon  SÖittenbercj  ("Kpril  1549)  ent«)icl?en 
n^ar,  in  ®emeinfd;aft  mit  t>a\  bort  weilenben  jlrengen  &ut()ei 
vanern  (Sf^icolaua  ö.  2£m§borf,  9J?attbau§  Subejc,  9?icolau§ 
©aüuä,  benen  ftcb  Sob-  SBiganb,  ^rebiger  ju  SOJanäfelb, 
unb  ßagpar  2(quila,  ©uperintenbent  in  @aalfe(b,  anfcblof^ 
fen),  ba^  inbeJTen  (£)ec.  1548)  erfdjienene  ßeipjiger  Interim 
3U   befdmpfens).     SJorjüglicb  würbe  gegen  baffelbe  geltenb 


Seipjtg  1725.  E.  A.  H.  Heimburgius  de  Matth.  Flacio  III.  Je- 
nae  1839.  'SSt.  j^tac.  3U./  eine  Sorlcfung  oon  D.  2C.  Sraejlen 
mit  SSettagen  unb  einer  3(t)(;anblung  übcv  SJiet.  SSer^atten  jum  Sn? 
tecim  t?on  >g».  Sioffel,  SSeviin  1844. 

7)  So  i>attc  et  e§  auä)  ben  ^arnbuvger  ?)i-ebigei-n  gefdjilbert,  Ham- 
burgenses  ad  Melanih.  16.  Apr.  1549,  C.  R.  l  IL  367.  Unb 
2(gricota  t)atte  gejcl)ricben,  bie  |äd)fifdjen  3;()eologen  ^ätUn  ganj  in 
ba§  2(ugg6urgei-  Interim  gciüiUigt,  SKelandjt^on  i)ätU  einem  greunbe 
gefd)rieben :  Ego  non  recuso  ferre  servitulem  in  adiaphoris  salva 
doclrina,  unb  in  ben  3üt:rbo(fer  Sierep  (Kht^.  1.  §.  9.  not.  17) 
bie  aßorte  aufgenommen :  »Unb  in  5}littelbingen  foU  man  alles 
galten,  tüie  eä  bie  ölten  t)eil.  SiäUt  gel)alten  l)a'üen,  unb  jenes 
Äljeil  ie^iger  3eit  aud)  nod)  l)dlt.«  ©aoon,  fagen  bie  >:g)Qmburger, 
miiffe  bie  golgc  fepn,  ut  sub  adiaphororura  appellaiione  Ecclesiae 
oranes  impios  usus,  profanatioiies  et  corruptelas  rursus  obtru- 
dant,  atque  hac  astu(ia  nostram  doctrinam  et  religionero  ex 
fundamento  evertant,  et  Papismi  impietates  omnes  restituant; 
utnue  hoc  astute  efficiant,  adiaphororum  commemo  fascinant 
pios  animos. 

8)  Flacii  narratio  actionum  et  cerlaminutn ,  fiii'  Viz  (Stra^burgec 
S^eclogen  1568  oon  il)m  abgefaßt  (in  Conr.  Scldüsselburgii  cata- 
logus  haerelicorum  lib.  XIII,  Fraiicof.  1599,  p.  802),  giebt  bie 
üorjüglid)ften  6ocru})telcn  beffclben  bal)in  an:  Fuit  abjecta  diserte 
formula  sola  fides ,  siciit  ea  Philippus  inde  a  comitiis  Augu- 
stanis  non  libenier  usus  est,  qui  eam  ibi  tesie  Cocliiaeo  illis 
cesserat,  et  contra  accepta  füvnemblid^-  Fuit  comprobata  pa- 
pistica  doctrina  libeti  arbitrii  iu  Interim    —     Fuit  renovatnm 


Z\)A\.  6. 1.  2utf)ci\  Mivd)i.  §.  37.  ?(biöpf;oi\  ©tvcit.     21 1 

3emacl)t,  ba0  bie  Äircl^e  fiel;  üon  feinblicljer  ©ewalt  ouclj 
nicl;t  ^virf(id;c  2(bia))()ora  aufätDtngen  loJTen  bürfe  (abiapl)Os 
v\^ifd)c  ©treitigfeit)  9):  jugleid)  würben  aber  audi)  in  bcmi 


Pseudoapostolomtn  do^ina  de  operum  necessitate  ad  salutem, 
sen  taiisa  sine  qua  non,  —  olim  anno  1536  gravissime  anathe- 
matizaliini  a  Luthero  reliquisque  theologis  in  publica  disputa- 
tione,  postquam  per  integrum  ännum  ea  controversia  illic 
agitata  ei  examinata  esset  (vc^l.  §.  36.  not.  22  —  25.  3m  Sntc; 
rim  \Ul)t  nur,  ba^  gute  SBäcrtc  tiötf)ig,  nid^t  ba^  ftc  jur  ©cltgfeit 
nöt()ig  fei;cn).  Non  abfnit  etiam  fides  formata,  ut  ex  Juterba- 
censi  diplomate  palet.  Fuit  consensum,  ut  redderetur  juris- 
dictio  Epi?copis  ordinariis  et  etiam  snpremo  (tt)if  in  bcr  ÜOtl 
^üttin  untei-i'd)riebenen  SBittcnbera.  Siefocmation  §.  36.  not.  39). 
Fuit  corrupta  doctrina  de  poeiiitentia  ,  addita  confessione  et 
satisfactione,  exciusaque  fide,  quae  etiam  a  sacramentis  sepa- 
rotiir.  Fuit  restituta  confirmatio  (trie  in  ber  SBittenb.  9?efors 
mation)  et  extrema  unctio.  Usus  quoque  tarnium  tempore 
jejunii  et  duobus  iliis  diebus  vetitus.  Vulgares  cantiones  ec- 
clesiasticae  Lulheri  et  aliorum  sublalae,  et  in  earnm  locum 
Gregorianus  boatus  cum  latina  lingua  restitutus.  Missa  tan- 
quam  quiddam  diversum  a  commnnione  instaurata  (falfc^),  in 
qua  etiam  expresse  Confileor.  Decretum  fuit,  ut  crederetur 
et  doceretur  quicquid  Ecclesia  statuisset ,  confirniandi  videli- 
cet  concilii  et  potestatis  papalis  gratia.  Et  alia  hujus  generis 
innumera  portenta. 
9)  Conr,  Schlüsselburcjii  catal.  haerelicorum  Hb.  XHI,  de  Adia~ 
phoristis  et  Inlerimislis.  5?(ancf  IV,  174.  SI}lc(and^tf)onö  ©nt; 
fd)Ulbigun9en  ad  Trancofurtenses  29.  Jan.  1519,  C.  R.  VII, 
321:  Omnes  sani  intelligunt,  naturae  hominis  convenire  ordi- 
nis  elegantiam  in  publicis  congressibus.  —  Volo  et  deinceps 
semper  eandem  vocem  verae  doctrinae  servari,  et  nullos  re- 
cepi  impios  cultus.  In  caeteris  autem  rebus  ostendamus  mo- 
destiam  et  tolerantiam  in  Servitute.  —  Praeterea  majus  est 
scandalnm  deserere  Ecclesias  propter  causas  non  maximas, 
aut  praebere  causam  Judiciis  populi ,  qui  diceret ,  nos  propter 
parvas  res  pertinacia  nostra  attrahere  bellaj  quam  praebere 
adversariis     qualencunque    occasionem    calnmniandi     nostinm 

14  + 


212    n^kvU  ?)eviobe.    Jfbfdjn.  1.    S5.  1517— J648. 

fdben    aüe    bie   mtlbernben    Formeln    ber    9}?eknc|)tbonfd)en 
Slt^eologie  aI6  SSerberbniffe  ber  reinen  ßebre  be5eid[)net,  wetdje 


moderationem  —  Nee  propterea  amittitnr  libertas  christi- 
ana,  si  recte  docebimus.  Nam  corda  scient,  tales  ritiis  non 
esse  cultus  Dei,  sed  alia  majora  opera ,  voram  fidem  etc. 
Sine  hac  doctrina,  et  sine  hin  virtutibus  libertas  externa  in 
cibis,  vestitu  et  similibus  adiaphoris  non  est  libertas  chri- 
stiana,  sed  nova  politia,  gratior  forlasse  populo,  quia  pau- 
ciora  vincula  habet.  —  In  hac  nostra  inlirmitate  cum  pri- 
mum  veteres  ritus  aboliti  sunt,  magna  fuit  et  docentium,  et 
opinionum  et  locorum  dissimilitudo.  Aliqui  privatam  abso- 
lutionem  prorsus  aboleverant,  quod  cum  non  sit  recte  factum, 
etiam  ante  hoc  tempus  restitui  eam  optavi.  —  JVec  restitutio 
aliorum  rituum  mediorum  praevaricatio  est,  cum  doctrinae 
puritas  retinetur.  ogl.  Q)aul  (Sbet  ö.  Sf)r.  ^.  ®i)ct,  ^eibelberg 
J843,  ©.  183  u.  gberg  S3erid)t  (S.  237.  Sagegen  Calvinus  ad 
Mel.  1550  {Epist.  ed.  Genev.  p.  90):  Tu  si  ad  cedendum  fuisti 
mollior,  id  tibi  viiio  a  multis  verti,  non  est  quod  mireris. 
Adde,  quod  eorum,  quae  tu  media  facis,  quaedam  cum  Dei 
verbo  manifeste  pugnant.  Nimis  praecise  fortassis  quaedam 
alii  urgent,  atque  ut  in  contentionibus  fieri  soiet ,  odiose 
quaedam  exagitant,  quibus  non  inest  tantum  mali.  Verum  si 
quid  in  rebus  divinis  intelligo,  tam  multa  Papistis  abs  te 
concedi  non  oportuit ,  partim  quia  laxasti ,  quae  verbo  suo 
Dominus  adstringit,  partim  quia  proterve  Evangelio  insul- 
tandi  materiam  dedisti.  Cum  circumcisio  adhuc  licita  esset, 
annon  vides,  Pauium  ,  quia  versuti  ac  malitiosi  aucupes  insi- 
dias  piorum  libertati  tendebant,  illis  profectam  a  Deo  cere- 
moniam  pertinaciter  negare?  Itaque  ne  ad  momentum  quidem 
se  illis  cessisse  gloriatur,  quo  Evangelii  veritas  integra  ma- 
neret  apud  gentes.  —  Alia,  ut  iiosti,  tua  est,  quam  multo- 
rum  conditio.  Plus  enim  ignominiae  ducis  vel  antesignani 
trepidatio,  quam  gregariorum  militum  fuga  sustinet.  —  Ita- 
que plures  tu  unus  paululum  cedendo  querimonias  et  gemitus 
excitasti,  quam  cenium  mediocres  aperta  defectione.  Mel.  ad 
Flacium  5.  Sept.  1556,  C.  R.  Vlil,  841:;.  Cum  doctrina  reti- 
nereiur   integra,  malui  nostros   hanc  servitutem  subire,    quam 


Sr^.ll.  (5.1.  ßuf^cr.Äircfie.  §.37.  g)?oj[on|!.  ©freit.     213 

algbnnn  md)  einander  ju  eben  fo  uferen  befonbern  ©treittg; 
feiten  SSernnlaJTung  gaben.  ®o  würbe  bcr  SBittenbergifclje 
Sfjeologe  ©eorg  ^aiov,  burd)  einen  2(n9nff  be§  ^kolam 
0.  2(mgborf  üeranta^t,  bie  0?ot{)tt)enbi()feit  ber  guten  SSerfc 
jur  ©eligfeit  (1552)  augäufpred)en  »o).    darüber  begann  bec 


deserere  ministerium  Evangelii;  et  idem  consiliutn  me  Fran- 
cis dedisse  fateor.  Hoc  feci  j  doctrinam  confessionis  nunquam 
mutavi.  Ego  etiam  de  ricibus  bis  mediis  minus  pugnavi,  quia 
jam  antea  in  plerisque  Ecciesiis  harum  regionum  retenti  erant. 
Postea  vos  contradicere  coepistis.  Cessi,  nihil  pugnavi.  Ajax 
apud  Homerum  proelians  cum  Hectore  contentus  est  cum  ce- 
dit Hector,  et  fatetur,  ipsum  victorem  esse.  Vos  finem  nul- 
lum  facitis  criminandi.  Quis  hoc  hostis  facit,  ut  cedentes  et 
arma  abjicientes  feriat?  Vincite,  cedo,  nihil  pugno  de  riti- 
bus  illis  ,  et  maxime  opto  ,  ut  dulcis  sit  Ecclesiarum  concor- 
dia.  Fateor  etiam  hac  in  re  a  me  peccatum  esse,  et  a  Deo 
veniam  peto ,  quod  non  procul  fugi  insidiosas  illas  delibera- 
(iones.  35ic  Soncorbienformet  X.  de  ceremoniis  ecclesiasticis 
giebt  bcn  ©trettpunct  fd)arf  unb  richtig  an:  Una  pars  sensit, 
quod  persecutionis  tempore  (quando  confessio  fidei  edenda 
est),  etiamsi  adversarii  Evangelii  in  doctrina  nobiscum  non 
consentiant,  tarnen  sana  et  salva  conscientia  liceat  quasdam 
dudum  abrogatas  ceremonias  (quae  per  se  adiaphorae,  et  a 
Deo  neque  praeceptae  neque  prohibitae  sunt)  postulantibus 
id  et  urgentibus  adversariis  restituere,  et  hoc  modo  cum  iis 
in  rebus  illis  per  se  adiaphoris  conformem  quandam  rationem 
instituere  posse.  Altera  vero  pars  contendit,  quod  persecu- 
tionis tempore  (quando  confessio  fidei  requiritur)  adversariis, 
illaesa  conscientia  et  sine  jactura  veritatis  coelestis ,  restitu- 
tione  rerum  adiaphorarum  gratificari  non  possimus:  praeserlim 
quando  adversarii  hoc  agunt ,  ut  aut  vi  manifesta  aut  occultis 
machinationibus  sinceram  doctrinam  opprimant,  et  paulatim 
falsa  dogmata  in  Ecclesias  nostras  reducant, 
10)  ^fuf  2(möborfö  ®d)rtft,  *\>a^  25.  ^ommev;  unb  ©.  SJJaioc  ^fergm 
nif  unb  SSernjitcung  angerid^t«  SKagbeburg  1551.  4.,  fi-[d}icn; 
»?fuf  beö  c{)remüürbi3en  >&frrn  5«tclaö  ü.  2(möbocfö  ©d)rift  Jfntwort 
@.  SKajocS.    SBittcnberg  1552.   4.     SOiaior  fc^rcibt  bofflb|l  C.  1. 


214     mmk  ^eviobe.     2fbfrf)n.  1.     SS.  1517—1618. 

mit  furd^fbarer  ^efttgfeit  gefufyrte  fOJaiortfii'f^e  ©treitn)/ 
in  wetcben  aud)  ;3it|!u§  50?en{u§,  ©uperintenbent  in  ®ott)a, 
1554  öcrwicfelt  würbe  '2).  T)ie  SBittenberger  erfannten  an, 
bap  jener  2(uäbrurf  SJJipüerfldnbnifife  moglidEj  madje,  ni4)t 
ober  bap  er  fd)(ecbt^in  irrig  fetj's)^  «nb  Hepen  SKajor  in  feis 


verso:  »2)aä  bcfenne  irf)  aber,  ia^  iä)  alfo  üormals  getet)ret/  iinb 
nod^  lef)rc,  unb  förbei-  alii  mein  ßebtag  alfo  leljren  will,  baf  gute 
SBer?  5ur  ©eligEeit  nötf)ig  ftnb,  unb  fage  öffentiidjen  unb  mit  fla« 
ren  unb  beiitüc^en  SBorten,  ba^  niemanbs  bucc^  böfe  Söecf  [elig 
iuecbc,  unb  ia^  aud)  niemanbö  ol)ne  gute  Söerf  [elig  werbe,  unb 
fage  mel;r,  ba^  wer  anberS  lel)ret,  aud)  ein  (ängel  oom  .^immel, 
ber  fei)  oerfludjt.«  3ur  mt)iten  Srläuterung  C.  11.  verso:  »£)a^, 
tüiewol  wir  alfo  lel)ren,  baf  bie  SBerf  jur  Seelen  ©eligfeit  oon 
nöt()cn ,  ba^  bennod)  fold^e  gute  SöerE  baä  nid^t  wirEen  ober  oers 
bienen  Eönncn  obec  mögen,  bci^  unö  bie  ©iinbe  oergeben,  bie  ®e: 
red^tigfeit  jugered)net,  ber  i).  ©etji  unb  ba^  ewige  Zeben  gegeben 
werben:  benn  fotd^e  l)errlid)e  |)immlifd)e  ©iifer  finb  un§  allein 
burd^  ben  Sob  unferS  einigen  SJlittlerö  unb  »^eilanbö  Sefu  (Sl)rifii 
erworben,  urb  müfTen  allein  burd^  ben  ©lauben  empfangen 
werben:  bennod)  mü|Ten  aud^  gute  SBerE,  nid)t  al6  S3erbienft,  fon= 
ber  alö  fd^ulbiger  ©e^orfam  gegen  ®ott  uorljanben  fei)n.«  3"  fei= 
nem  balb  barauf  gef)altenen  »Sermon  o.  ^auli  SSefe^rung,«  £eip= 
jtg  1553.  4.  D,  3,  fagte  er:  bie  SBerfe  fei)en  niä)t  um  bie  ®elig= 
feit  ju  erlangen,  »fonbern  um  bie  ©eligfeit  ju  behalten,  unb  nidjt 
wieberum  ju  oerlieren  alfo  ^od^  oon  n'öti)en,  ba^,  ba  bu  fie  nid^t 
tl)uft,  eö  ein  gewi|Te6  3?ic^fn  ift,  ba^  bein  ©laute  tobt  unb  falfd), 
gefärbt,  unb  eine  erbid^tcte  Öpinion  ijl.« 

11)  C.  Schlüsselburgti  catal.  haeret.  Hb.  VII.  de  Majorislist 
©atig  I,  638.  ^land  iV ,  469.  ®.  Sl)omafiuö,  bai>  SSe- 
fenntnif  ber  eoangel.  lutf).  Äirdfee  in  ber  (Sonfequenj  feineö  ^rin= 
cipö,  9lürnberg  1818,  ®.  100. 

12)  ^lancf  IV,  512. 

13)  Melanchthonis  sententia  1553.  C.  R.  VIII,  194:  Cum  dicitur, 
nova  obedientia  est  necessaria  ad  salutem,  Papistae  intelligunt 
bona  opera  esse  meritum  salutis.  Haec  propositio  falsa  est; 
ideo  illum  modum  loquendi  mitto.  Et  tarnen  dici  usitatum 
est:    nova  obedientia  est  necessaria,  iion  lU  meritum,  sed  ne- 


XI).  II.  e.  1.  2utr?er.  ÄirdK.  §.  37.  9)?aiorif!.  Streif.     215 

nem  Scijramte,   würben   aber  eben   be^b^lb  berfelben  Srvlei)rc 
bejurbtigf.     2(Igbann  erneuerte   1552    Sondjim    fSieftp^al, 


cessicate  causac  formalis;  ut  cum  dito:  paries  albedine  ne- 
cessaiio  est  albus.  —  Necessarium  autem  signiHcat:  coactione 
extorlum  ~  (aut)  ordinatutn  immutabili  ordine:  sie  diciiur: 
in  angelis,  Maria  bona  opera  sunt  necessaiia,  videlicet  ordi- 
nata  immutabili  ordine  divino,  quo  creatura  subjecta  est 
creatori.  93?flatid;t{)onö  ©utac^ten  an  ben  <gcnat  ö.  SRorbl^aufen 
0.  13.  San.  1555  C.  R.  Fl//,  410:  ©r  rätf;  erjllid),  ba^  bte  über 
bte  ^ropofttion  »gute  Söecfe  finb  nöttjig  gut  ©cligfeit«  a\x6)  boct 
jlreitigcn  ^vebigei*  biefe  ^ropofttion  fallen  laffen  foUen,  »weil  bod^ 
atöbalb  biefe  Seutung  ange^änget  wirb,  als  foUten  gute  SßSerfe 
S3erbtenft  fei;n  bet  @elig!eiti  gum  2(nbern,  ba^  fie  aud)  SoctoriS 
5}?aioriö  ^cvfor.  unb  <^a&j  nid)t  auf  ben  ^rebigtjlul)!  bringen,  fons 
bcrn  ftellcn  biefeö  ju  feiner  felb  (ärftärung.  Unb  ijl  biefe  Sie-puta* 
tion  aus  oielen  vorigen  freoelcn  Sieben  oon  äwanjig  5a:()ren  l)et; 
t)erurfad)t.  (gtlidje  wollen  biefe  S?cbe  nidit  bulben:  gute  SBerfe  ft'nb 
nött)tgi  ober  alfo:  man  mu^  gute  SßerJc  fl)unj  wollen  biefe  ^mx 
SBörtec  necessitas  unb  debitum  nid)t  l)aben:  unb  ftunb  ber  ^ofs 
prebiger  (Wgricota)  berfelbigcn  3eit,  unb  fpielet  mit  bem  3Bort 
niu^:  ^y'aai)  9Diuf  ifl  oerfaläen,«.  öerjlunb  necessarium  unb  debi- 
tuöi  für  erzwungen  burd)  gurd)t  ber  ©träfe,  extortum  coactione, 
unb  rebete  \)oi)t  SßSort,  wie  gute  SOBerfe  oljne  ©efe^  fämen.  ®o 
bO(^  necessarium  unb  debitum  nid}t  erftlid)  [jd^it  extortum 
coactione,  fonbern  bie  ewige  unb  unwanbelbare  £)rbnung  göttlid)ej: 
Sßeiäljeit,  unb  ber  ^err  6l)rijluS  unb  ^auluö  felbfl  biefe  SßSorte 
necessarium  unb  debitum  brau(^en.  (5tn  onbrer  fagt :  bem  ©laus 
ben  wären  gute  SSSerE  fd}äblid)cr  benn  böfe  SGSerE.  ®arnad)  famen 
Soctor  SäcEel  (2fgricola)  unb  S^aogeovgiuS  (Sfjom-  Äird)« 
maier  1544.  C.  R.  V,  290),  \i\e  riffen  ba§  £od)  nod)  weiter  auf, 
unb  oerftunben  bie  ^ropofttion:  sola  fide  jusiificamur  alfo:  eS  be; 
l^ielte  ein  SJfenfd)  hin  ©laubcn  unb  l^cil.  @ei)^,  wenn  er  gleid^ 
wiber  ©otteä  ©efefe  wiffcntlid^  tl^äU,  alö  ha  2)aüib  ben  ei)ebrud) 
unb  Sobfd)lag  tf)ät.  9Jaf)men  weg  ben  Unterfd)eib  ber  tßbtlidjen 
©linbe  unb  ber  böfen  Steigung  in  -^eiligen.  Unb  ijl:  beg  9Zaogcorgt 
Sdjrift  bauon  burd)  ben  —  .^erjog  Sol().  griebridj  —  an  —  ®oc; 
torcm    SJiavtinum    gefanbt  worben,    ber   barauf   geantwortet  unb 


216    mkxU  Vmobe,    3(bfc^n.  1.    S5.   1517—1618. 

^rebiger  ju  Hamburg,    ben  ©acramentafireit  gegen  (^almn 
unb  ^etru6  ^axt\)x  '*)  mit  unoerfennbarer  9f?ucfffc!)t  auf  bie 


bcutlid)  9e[d)rieben  oom  Untecfd)cib  in  ©ünben/    unb  ia^  buvd^ 

©ünb    wibec  baä  ©ewiffen  bcr   f)eil.  ©eifl  unb  ®laube  oulöefto^en 

würben.  —     «ffiaf)r()afttger  ©laub  ift  ntd^t  ol)ne  SBev!   im  ^evjen, 

ob  fic  gleii^    nid^t  SSerbtenf:  fepn,   causae  justificaiionis,    fonbetn 

folgen  bem  ©lauben.    Unb  ijl  eine  grobe  diebe,  fo  man  fprid)t  oon 

bem   befe|)rten  SÖJörbcr   om  Äreuj,    er    ^abe   naä)  ber  S3efe{)rung 

nirfjt  gute  SBerfe  getjabt.    35enn  SBerfe   t)eifen  nid)t  aUein  äu^er; 

lid)e   St)aten,    fonbern    auä)    im    v^eraen   9?eu,    2Cnrufung,    guter 

aSorfal,   Sanffagung,  ©ebulb,  wetd^e  Sugenben  finb  grüctiee  bcS 

I)eil.  ©eijteä.«     SSgl-    baä   Responsum    de    controversia    Schwein- 

furtiana  13-  ISov.  1559  über  benfelben  ©egenftanb  C.  R.  IX,  969. 

SOtaior   »ieö    in  f.  j)23efenntni^    ü.    b.   2frtifel    ber  ^uftification,« 

fffiittenberg  1558.  4.    feine  sRed^tgläubigfeit  nadj ,   unb   fd)lof  mit 

bem    erbieten:   «biefer  SBort:    gute  SBerf  finb  aur  ©eligfeit  oon 

nötijen,    oon    wegen   ber  falfc^en  Deutung  nic^t  weiter  ju  gebrau; 

d^en,  wie  iä)  mid)  benn  beren  SDßort  fd^on   etUd^e  Sa^c  enttjalten.« 

Snbeffen  waren  feine  ®egner  bamit  niäjt  jufrieben,  fonbern  oertangs 

ten  SBibcrruf.    2Cnbreag  9)lufculu6,  ^rof.  in  S^nEf.  a.  b.  Ober, 

ein  2(ni)änger  2fgrtcola'6  unb  f)eftiger  ©cgner  5Dteland^t{)on'6,  fagte 

in  einer   Siebe    1558:    » S)ie   i>a   lc(;ren,    man   muffe   gute  SBcrfe 

ti)un,   bie  ge()ören  jum  Seufel  famt  allen  bie   iljnen  folgen,«    unb 

würbe  barüber  in  einen  ©treit  mit  feinem  Sollegen  2lbbia6   ^raes 

toriu§  oerwicf dt  i^S.  Th.    Wald   controversia  de  bonorum  ope~ 

rum  necessitale   inter  Musculum   et  Praetorium    agitata,    diss. 

Ups.  1786.  4.).    2fm6borf  fd^rieb:  »ba^  bie  ^ropofttio:  gute  SBer! 

finb   jur   ©eligEeit  fd}äblid^ ,    eine  rechte  waf)re   c^rij^l.  »Propofttio 

fci),«  1559.  4,,   nämlid^  V\z  SBerEe,  bamit   man  ©nabe  u.  ©eligs 

fett  oerbienen  will:  eg  war  bxi^  alfo  ein  friooleö  Orpmoron. 

14)    junäd^ft  gegen  ben  Consensus  Tigurinus  1549.  f.  §.  35.  not.  51 

unb   ge^en  Fetri   Martyris   Vermilii  Florcniini   de  sacramento 

Eucharisliae    in  celeberrima  Angliae   schola  Oxoniensi  tracta- 

iio ,   Tiguri  1552.    3n  Jo.  Wolphii    23orr.   ju  ber  le^tern  l;ei^t 

eö  nad)  einer  6l)arafteriftif  ber  lutljer.  2tbenbmal6lct)re:  hujus  fjui- 

dera    opinionis    Martinum    Luilierum    aucloiem     et    patronuni 

fuisse  ferunt:  —  eum  erroiem  Petrus  Maityr   onanem  diligen- 


S^).  II.  (5.1.  mi)a.mvd)i.  §.37.  gdmnij!.  ©freit.     217 

^{)i(ipptj!en,  welcfje  ßalüinS  fJÄetnung  t\)dlten,  ftc  aber  md)t 
unumwunbcn  auöfprrtcljen  ((5alt){nifiifct)e  ©treitfgfcit) '5). 
2){e  ©cl^weijer  fcl)tt)icgen  anfangt:  aU  aber  So^anne^  a 
gaSco  16)  mit  feiner  franjofifd;  reformirten  ©emeinbe  öon 
SJZaria  üon  ©nglanb  üertrieben  (1553),  in  3)dnemar!  unt>  in 
9tort)t)eutfd)(ant)    au6  bitterem  9leli()ionäf)aUc    äurücPgewiefen 


tissime  refutavit.  ©o  war  Qlfo  bec  erftc  ^fngviff  t)iet  gegeben. 
3Bf(lpt)Ql  fd)Cie()  je^t:  Farrago  confusanearum  et  ivter  se  dissi- 
dentitmi  opinionum  de  Coena  Domini  ex  Sacramentariorum 
lihris  congestd.  Magdeb.  1552,  alöbann  :  Recta  fides  de  Coena 
Domini  ex  verbis  Apostoli  Pauli  et  Evangelislarum  denion- 
strata,  Magdeb.   1553. 

15)  «plan de  V,  II.  1.  Sbravb'ö  Sogma  o.  ^eil.  2fbenbma(e  u.  f. 
@e[d).  II,  525. 

16)  S3ortreiftid)e  3(cu^erung  übet:  ben  ©treitgegenftanb  in  Ja.  a  La- 
sco  ep,  ad  Alb.  Hardenberg,  Emdae  1546  (Gerdesii  Scrinium 
antiquarium  II,  629):  Ego  enim  tanti  iioii  facio  dissidium  hoc 
de  elementis  Sacramentorum,  posteaquam  de  mysteriis  conve- 
nit,  ut  propter  elementa  scindi  velim  societatem  et  caritatem 
christianam.  Mysterium  porro  omnium  summum  in  Coena  esse 
puto  communioiiem  corporis  et  sanguinis  Christi:  in  hoc  vero 
nulluni  usque  dissidium  video:  omnes  enim  ingenue  fatemur, 
nos  in  Coena  vero  Christi  corpori  et  sanguini  vere  etiam 
communicare,  quicunque  verbo  illius  credimus.  Quid  jam  at- 
tinet ,  quo  modo  id  fiat  anxie  et  curiose  disquirere,  atque 
hoc  nomine  turbas  in  Ecclesia  non  necessarias  excitare,  quam 
alioqui  satis  affligi  et  perturbari  ab  hostibus  nostris  videmus? 
Excitent  eas ,  qui  volent,  me  illarum  socium  non  habebunt. 
Mihi  ea  corporis  et  sanguinis  Christi  manducatio  satis  est, 
quam  Dominus  ipse  ore  suo  nobis  ad  salutem  nostram  satis 
esse  testatur,  dum  illi  addit  vitae  aeternae  promissionem,  non 
facta  Interim  mentione  uUius  alterius  manducationis.  —  Quare 
haue  ipsam  et  non  aliam  manducationem  Coenae  usu  in  animo 
meo  renovo ,  fidemque  illius  in  animo  meo  ex  Christi  institu- 
tione  obsigno,  ne  mihi  excidat  unquam. 


218     fS'mk  ^eriobe.    2fbfd)n.   I.     S5.  1517  — 16J8. 

tüar  1'),  ba  erfjoben   fi'c^  ßaloi'n  unb  SSuIIinger,   burd)  jenen 
ganati§mu§  empört,  jur  ^Bertljeibigunö  if)rer  gebre^s).    ßatüin 


17)  JoÄ.  Utenhovii  (cineö  if)rft:  ^rebiget)  si?))plex  et  fidelis  nar- 
ratio  de  institutn  ac  demum  dissipaia  Belgarum  aliorumque 
peregrinorum  in  Anglia  ecclesia,  ac  potissinmm  de  susceptis 
poslctt  illius  nomine  itineribus ,  Basti.  1560  ijl  bie  •SpauptqueUi, 
abet  nid)t  ofjne  Uebei-treibunöen,  f.  ^^ontoppibon'ö  Ätrdjenbip;. 
ü.  SänemarE  III,  317.  9?eue  fScitx.  uon  alten  unb  neuen  tt)eot. 
®ad)en  1756  ©.  596.  750.  ©ittermcnn  in  fflatec'e  Äivc^enf)ilT:. 
■}itä)w  1825,  II,  150.  —     ^tancf  V,  II,  36. 

18)  Jo.  Calvini  defensio  sanae  et  orthodoxae  doctrinae  de  Sa- 
cramentis ,  quam  ministri  Tigurinae  Ecclesiae  et  Genevensis 
ante  aliquot  unnos  brevi  consensionis  formula  complexi  fuerunt 
0.  '28.  SloD.  1551  (in  ben  Opp.  Calvini  ed.  Amstel.  T.  VIII. 
p.  618  unter  ben  Sitein  Consensio  mutua  u.  Consensionis  capi- 
tum  expositio).  —  Westphali  collectanea  senientiarum  D,  Aur. 
Axigustini  de  Coena  Domini,  Ratisp.  1555.  —  Lasco  purgatio 
Ecclesiae  peregrinorum  Francofurtensis,  1555.  Calvini  secunda 
defensio  contra  Weslphalum,  Jan.  1556  ben  Ministris  et  sin- 
ceris  Dei  cultoribus  in  Saxonicis  Ecclesiis  et  Germania  infe- 
riore ßeroibmet.  {Opp,  VIII,  659).  Bullingeri  apologetica  de- 
fensio, qua  ostendiliir ,  Tigur.  Eccl.  nunistros  nullum  sequi 
dogma  haereticum  in  Coena  Domini,  Febr.  1556.  —  Confessio 
fidei  de  Eucharistiae  sacramento  per  7ninistros  Ecclesiarum 
Saxonicarum  (SJ^agbebuci} ,  @i6leben,  ^cemen ,  ^ilbeofjeim  unb 
Sübccg),  Magdeb.  1557.  gernet  ©c'^riften  oon  IBrenj,  ©rtjarb 
®cl)nepf,  ©raSm.  2l"lber,  ^aul  ö.  ©i^en,  SDBeftp^al.  —  Calv.  ul- 
titna  admonitio  ad  Joach.  Westphalum,  cui  nisi  obtemperet,  eo 
loco  posthac  habendus  erit ,  quo  pertinaces  haereticos  haberi 
jubet  Paulus.  1557  (Opp.  VIII,  68.5).  —  Westphali  justa  de- 
fensio adv.  insignia  7nendacia  Jo.  a  Lasco  1657.  ejusd.  Apolo- 
gia  confessionis  de  Coena  Domini  contra  corruptelas  et  calum- 
nias  Jo.  Calvini  scripta ,  Ursellis  1558.  — ■  Th.  Bezae  de 
Coena  Domini  plana  et  perspicua  tractatio,  in  qua  Jo.  West- 
phali culumniac  refelluntur  1559  {tract.  theol.  I,  211  ügl. 
Zi)eoh.  SSeja  üon  Saum  11,48).  galoin'ö  Seben  u.  ^envi) 
lll,  I,  308.    SSuUingev'ö  Seben  o.  ^e^  11,  213. 


Z\).  II.  6. 1.  hit^n.  Äird[)e.  §.  37.  ßatüinijl.  (Streit.     219 

bcl)auptete  mit  hev  2£iig§bur(j{fd)cn  ßonfeffion  überein^ufiimi 
Wien,  unb  berief  ftcb  bafür  auf  Wldam^jon  aU  ben  S^erfaffer 
berfelben  19) :  feine  ©egncr  fucbten  bagegen  mit  wenig  werjlecf; 
Um  ^of)m  ju  bereifen,  t>a^  ber  geltere  ju  Sutberö  Sebjeiteu 
nur  in  beffen  ©inne  über  ba§  2tbenbmat  geleijrt  {)abe2o): 
«9?elancbtl)on  fcljwieg  tro^  oüer  biefer  ^tufforberungen  21).    X)a 


19)  Caivini  sec.  defensio  1556  {Opp.  VJII,  675):  repelo,  —  in 
confessione ,  qualis  Ratisbonae  (bei  bcm  SoUoqutum  in  S?egcn6s 
bürg  1541,  bt?  S3ariata)  edita  fuil,  verbum  non  extare  doctri- 
nae  nosirae  contrarium.  Si  qua  in  sensu  ambiguitas  incidat, 
tuillum  magis  idoneum  esse  interprelem  ,  quam  auctorem 
ipsum,  cui  etiam  id  honoris  pro  suo  merito  facile  pii  omnes  et 
eruditi  deferent.  Ejusd.  ultima  admonitio  1557  (/.  c.  p.  687): 
Ego  si  temere  comperiar  Philippi  nomine  abusus ,  nullas 
ignominiae  notas  recuso.  —  Solum  quod  dixi  et  quidem  cen- 
ties  si  opus  si(,  confirmo,  non  magis  a  me  Philippnm  quam  a 
propriiä  visceribus  in  hac  causa  posse  divelli.  S5rieflid}e  2(uf= 
fovbcrungcn  Salüinä  an  5Kclanc^tbon,  fein  ©dwcigen  ju  brectien 
dd.  6.  Ca/.  Se-pl.  1554  {Episi.  ed.  Gen.  p.  133)  3.  ISoti.  Marl, 
1555  (p.  157)  10.  Cal.  Sept.  1555  (/>.  162)  3.  Non.  Aug.  1557 
(p.  185). 

20)  ®6  ei:fd)icn  eine  neue  ^uögabe  o.  Phil.  Mel.  senteniiae  y^tt. 
aliquot  scriptorum  de  Coena  Domini  ( [.  §.  36.  not.  15)  cum 
praef.  Nie.  Galli,  quae  secundae  hujus  editionis  causam  osteu- 
dil  et  alia  continet  lectii  utilia,  Ratisponae  1554.  S"  bf>^  S3ors 
rebe  l^ei^t  eö:  Cumque  leperiantur,  qui  etiam  Philippi  aucto- 
ritate  errorem  hunc  moliiant  et  insinuent,  etsi  causa  haec  non 
nititur  hominum  suffragiis,  operae  pretium  tarnen  me  facturum 
arbitrabar  (ac  quod  nee  auctori  recte  impiobari  possit),  si 
hanc  olim  editam  ab  ipso  confessionem  darem  recudendam.  — 
Quoquo  modo  suspicentur  aut  opinentur  aliqui  de  sententia 
Philippi  in  re  sacramentaria,  nos  eam  clare  hie  expressam 
demonstramus,  et  gratias  ipsi  agimus  pro  collectis  veterum 
suffragiis.  Sann  fd^ricb  SBejIpfial  Clarissimi  viri,  Ph.  Me- 
lanchthonis  sententia  de  Coena  Domini,  ex  scriptis  ejus  col- 
lectu  ,  Hamburg.  1557. 

21)  Mel.  ad  Calvinum  14.   Oct.   1554.  C.  K.  VIII,  362:    Quod  — 


220     §8kxU  ^ertobe.     3fbfc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

begann  man  in  9?orbbeutfc{jIanb  bie  bort  jerffreuefen  ^^ilip^is 
f!en  alö  Ärpptocalüini|len  ju  üerbdcljtigen  22):  ^oi). 
%imann,  ^rebiger  in  SSremen,  mad[)te  in  einer  (Sd)rift 
gegen  tk  ^acramentirer  (1555)  juerfi  bie  Ubiquitdt  be§  ßeis 
beö  ß^rifii  aU  feflfie{;enbeö  ^^Jogma  geltenb23):  bie  meiflen 
bremifcl)en  ^rebiger  unterfdjrieben  biefelbe:  ber  2)ompret)iger 
2f(bert  ^arbenberg,  «jurbe,  weil  er  entfcbieben  wibers 
fpracb  2*)/  alö  Ärpptocaloinifi  angegriffen.  T)ie  ^eftigfeit  be§ 
©treite6  führte   fogar  mand()e  Eiferer  wieber  an  tie  ©rdnje 


me  hortaris,  «t  repriniam  ineruditos  clamores  illorum,  qui 
renovant  certamen  ni^l  d^roXar^iiaq ,  scho ,  quosdam  praeci- 
pue  odio  mei  eam  disputalionem  movere,  ut  habeant  plausi- 
biletn  causam  ad  me  opprimendum.  ad  V.  Mordeisen  15.  Nov. 
1557,  C.  R.  IX,  374:  Si  mihi  concedatis,  ut  in  alio  loco  vi- 
vam,  respondcbo  illis  indoctis  sycophantis  et  vere  et  gravi- 
ter,  et  dicam  utilia  Ecclesiae. 

22)  ®o  in  ©djwerin  ben  Suriflen  Sufluö  SonaS ,  in  SRoftocf  ben 
sJKag.  SRubolpt)  SOtiind^f)aufcn,  äBiggerö  Äird^engefd^.  SKecftenburgS 
©.  144. 

23)  Farrago  senientiarum  conseniientium  in  vera  et  catholica 
doctrina  de  Coena  Domini  —  contra  Sacramentariorum  dissi- 
dentes  inter  se  opiniones  —  collecta  per  Jo.  Timannum  Am- 
sterodamum,  Francof.  1555.  Uebcrfidjt  biefer  ©djrift  in  Dan. 
Gerdes  hist.  motuum  ecclesiasticorum  in  civitate  Bremensi  ab 
a.  1547—1561  (im  Scrinium  antiquar.  V ,  1.  unb  aud^  befonbccg 
gebrucft)  p.  91.  ßin  %h\6)nitt  jener  ©d^rift  p  225  —  299  foU  ben 
S^eweiö  fü()ren  ,  quod  Christi  corpus  ubique  sit,  eo  qnod  Ver- 
bum  caro  factum  est,  et  quod  sedet  ad  dextram  Patris. 

24)  A'.  Uardenbergii  positiones  udv.  ubiquitatem  corporis  Christi 
in  farragine  Jo.  Amsterodami  b.  Gerdes  p.  96:  §.  13.  Quare 
juxta  formas  loquendi  tarn  Scripturae  sacrae  quam  veteris 
Ecclesiae  concludo  adversus  imaginariam  et  admodum  nuper 
istam  repertam  pantitopian,  quam  ubiquitatem  vocant:  Chri- 
stum hominem  ubique  esse  propter  personae  unitatem ,  non 
autem  ejus  carnem  vel  humanitaiem. 


Z\).  II.  (5. 1.  2ut()cr.  Mkä)c.  §.  37.  ÄrV)|)tocabinij!en.    22 1 

Der  SranSfubflantiation  25).  5i)?eranc^tt)on  befampfte  biefc 
neuen  2(u§tt)öcbfe  unüer^olen ,  uerlaugnete  öucf)  in  ben  offent; 
lidjen  erfldrungen,  ju  welchen  er  ficf)  öeranragt  faf;,  nie 
feine  wefentlid)  mit  ^aföin  übereinjliimmenbe  SOJeinung  üom 
2(6enbmale,  üermieb  e§  aber  fid)  über  bie  eigentbumlidjen 
IBeflimmungen  ber  rutf)erifd[)en  ßetjre  gu  erflaren,  um  bem 
wiberwdrticjen  ©treite  auöjuireicben  26). 

S)ie  glacianer  waren  in  WlaQbehuxQ ,  iiem  b^Jv^oglicI^en 
©ad^fen  unb  in  9^orbbeutfd)lanb  bie  ;^errfd)enbe  Partei,  bie 
^|)ilip^ij!en  öUein  in  6^urfacl)fen:  bacjecjen  faf)e  bie  gropere 
3a{)I  ber  eüangelifcben  Sanbeäfircben  (inäbef.  Sommern,  |)e|Ten 
wnb  @übbeutfcl)(anb)  nocb  unbefangen  genug  bem  «Streite  ju, 
um  hd  aller  2rnt)dngHcbfeit  an  ßutberö  ßebre  9KeIancI)t^on§ 
SSerbienfJe  unb  bie  £eibenfd()aft  ber  glacianer  anjuerfennen  2'). 


25)  Sijjet.  (3utaä)tin  an  ben  Sf)urf.  ü.  b.  ^falj  0.  1.  SRoo.  1559, 
C.  R.  IX,  962:  Acerrime  pugnant  Papistae,  et  eorum  similes, 
ut  dicatur  corpus  Chrisii  extra  siimtionem  inclusum  esse  spe- 
ciebus  panis,  aut  pani ,  et  postulant  adorationem,  sicut  Mor- 
linus  Brunsvigae  dixit:  2)u  niu^t  nic^t  fagcn  »SKuni,  SOluni/« 
fonbern  bu  mu^t  fagen,  was  iicUä  ijl,  baä  bcv  ^ticjler  in  ber 
.f)anb  i)at  (eine  bem  ©d)reiben  ßutf)er6  an  Statt)  unb  ©emeinbe  in 
granff.  a.  m.  1533,  b.  SBald)  XVII,  2435  nodigeäffte  ^^cafe: 
bort  ^ei^t  aber  ber  ©d^luf ;  »ttJaS  SSrot  unb  SßSein  fei)  im  Sacra; 
menta).  Sarcerius  jubet  delapsas  particulas  colli^i,  et  erasa 
terra  comburi.     2Cet)nli(^e6  h.  «Salig  III,  528. 

26)  ebrarb'e  S)ogma  o.  l).  2fDenbmale  II,  464. 

27)  Brentius  ud  Mel.  6.  Nov.  1552  C.  R.  VII,  1129:  te  latere 
nolui ,  utut  alii  de  me  judicent,  me  inter  hyperboreas  illas 
rjxas  non  solum  veterem  nostram  amicitiam,  sed  etiam  vete- 
rem  senlentiam  m^l  Si^natoavvTji;,  quam  divina  clementia  a  vo- 
bis  praeceptoribus  didici  ,  relinere.  Coepi  te  semel  animo 
meo,  ut  a>iivo<;  Christi,  complecti,  et  doctrinam  Ecclesiae  a 
vobis  tradilam  ut  consentaneam  sacrae  Scripturae  agiioscere.  — 
Mihi  in  hac  rerum    perturbatione    non    aliud   relictum  videlur, 


222     «Bierte  ^cviobc.     2(bfc^n.  1.     35.  1517—1648. 

3)a  fte  inbeljen  ben  Ic^tern  ba6  laute  SBort  ik^en,  fo  fd^ici 
nen  biefelben  md)x  ©influp  p  (;aben,  aB  ft'c  wirf  lief)  IjatUn. 
<Bk  tvciQtcn  eg  \oQav,  ^dand)ti)on  ju  einem  SBiberrufc  auf- 
forbern  ju  taffen  (San.  1557),  welchen  berfelbe  aber  gurücfj 
n)ieö  28). 

9?acbbem  glaciu§  {Zpi-.  1557)  eine  tbeologifcbe  ^rofeJTur 
in  Sena  angetreten  f)atU,  würbe  biefe  Uniüerfitdt  ber  ^itkU 
pnnct  ber  jtrengen  ßutl^eraner,  wie  fte  fd)on  immer  gu  einer 
fejTen  SSurg  beö  reinen  8ut()ertbumg  bem  abgefallenen  ^iU 
tenberg  gegenüber  üon  ibren  2anbe6berrn,  bem  frommen 
SKartprcr  Sobann  griebricb  un^  feinem  (Sobne  Sobann  grieb^ 
rieb  bem  5i}?ittleren ,  befiimmt  gewefen  war.  ©elbft  auf  bem 
mit  iien  .tatbolifen  in  2Borm6  (©ept.  1557)  ange|!eüten 
Sfieligionägefpraebe  hxciö)ten  Senenfer  Sbeologen  alä  berjoglieb 


quam  ut  optem  tibi  animum  excelsum,  qui  ista  contemnat,  ac 
noii  defatigetur  sna  officia  Ecclesiae  probare. 
28)  Uebec  aUe  t>ie\e  S3ergleict)goerfud)e  \.  ^Uncf  VI,  25.  Sichteten 
über  bie  23erf)anb(ungen ,  \velä)i  bie  ?ftiiiiex^ää)\i\<i)en  ©etftlid^en 
(bef.  Wötün  ©up.  in  Sraunfd^weig,  23.  ßurttuä  ©iip.  in  ßiibcrf, 
^aut  ö.  ©i^en  ®up.  in  >:^ambur9)  in  SQSittenberg  im  San.  1557 
f)atUn,  f.  C.  R.  IX,  23.  Unter  ben  SSebingungcn,  toeldje  SOIe; 
land)t£)on  vorgelegt  würben  p.  36:  2.  Rejicianiur  omnes  contra- 
rii  errores  Papistarum,  Interimistarum,  Anabaptislarum,  Sacra- 
meiitariorum.  3.  Ex  articulo  de  justificatione  tollantur  omnes 
corruptelae,  pugnantes  cum  sincera  doctrina  apostolica,  et 
Augnstana  confessione,  praecipue  corruptelae  de  necessitate 
operum  ad  salutem.  5.  Ne  fiat  conciliatio  cum  Papislis  de 
ceremoniis ,  nisi  prius  conveiierit  de  doctrina,  et  ipsi  desie- 
rint  esse  persecutores  doctrinae.  6.  Tempore  peisecutionis 
edatur  ingenua  confessio,  et  non  admittatiir  servitus  pugnans 
cum  libertate  christiana.  7.  Petimns  quoque  amanter  a  Rev. 
Domino  praeceptore,  ut  publice  quodam  scripto  contestari 
velit,  suam  sententiam  de  rebus  adiaphoris  et  necessitate 
opernm  ad  salutem  cum  nostrarum  Ecclesiarum  confessione 
conjuncfam  esse. 


Z\)M.  6. 1.  2utf)eu.  Äivdjc.  §.  37.  ei)ncvc}i|l.  etvcit.     223 

ftul;fiTcl;e  ^(bgeovbnete  jene  ^anbel  5ur  ©pracfje,   unb  Uwixh 
ten  baburc^  baä  (5nbc  be§  ®efpracl;§  29). 

Sm  2(nfange  beö  Sa()r6  1558  griff  TTmaborf,  wie  jur 
@imvei()ung  bcv  neuen  Uniüerfitat  Sena,  D.  ^feffingcv^  in 
gei)?gig  proposillones  de  libero  arbitrlo  üon  1555  an  ^^), 
unb  glaciuä  xidjkte  biefen  ©treit  aläbalb  gegen  ben  5i)?e; 
land;tf)onfcben  ®i;nerg{gmuS  ^i),  inbem  er  bemfelben  ble  unbe- 


29)  2(cten  C.  R.  IX,  221.  blande  VI,  129.  Sä  mad)tc  tic^  [o 
grojjcä  2[uf[ei£}en/  ba^  bec  ^apjl:  Paulus  4.  fogleid)  an  gevbinanb 
fd)vieb ,  H.  Nov.  1557  {Raynaldus  1557  no.  32):  Cum  maxima 
cuia  et  sollicitudine  afficeremur  ex  impiorum  consiliis,  quos 
Wormatiatn  confluxisse  andiebamus;  —  ipse  misericordiarum 
pater  et  Deus  totiiis  consolationis  animum  nostrum  erexit,  et 
hujusmodi  inter  eos,  ut  audivimus,  dissidia  exciiavit,  iit  non 
acrius  cum  catholicis  quam  inier  se  certare  et  dissidere,  alii 
alia  dogmata  defendentes,  coeperintj  qua  quidem  tarn  idonea 
occasione  allata,  cum  in  manu  lua ,  carissime  iiii,  sit,  impia 
eorurn  consilia  dissipare,  nonne  pro  tua  perpetua  in  Deum 
pielate  et  catholicae  religionis  studio  eniteris,  ut  ea  peste 
Germaniam  liberes?  praesertim  cum  in  eo  non  solum  Eccle- 
siae  paci ,  sed  regnis  tuis  et  Romano  imperio  consulturus  sis, 
noii  per  Deum  immortalem  tantae  apud  homines  gloriae,  noli 
tanti  apud  Deum  meriti  tempus  amittere! 

30)  Öejfcntnd^e  SSefenntni^  ber  reinen  8ef)ve  beö  ©uangelii  ii.  gon; 
futatio  bei*  je^igen  ©c^TOäcmer  burd^  9^tc.  ü.  amgbocf,  ^zno. 
1558.   4. 

31)  M.  Jo.  Stolsii  (f)CV3.  fäd)f.  >f)ofprebigerö)  refuiatio  proposilio- 
num  Pf ef fingert  de  libero  arbilrio,  cum  praef.  M.  Jo.  Auri- 
fabri.  M.  Flacii  lllyrici  de  eadem  controversia.  Oct.  1558. 
Flacius  de  originali  peccato  et  libero  arbitrio,  jmei  ©iöput.  ü. 
1558  u.  SRoo.  1559,  auc!^  t)tntcv  ber  Disp.  Vinuriensis  p.  243. 
(Srfl  je^t  würbe  man  auf  bie  entwicfeUing  oufmevEfam,  Jüe(d)e 
SJielandjtfjon  in  feiner  Xiigg.  ber  loci  theol.  o.  154b  im  ^ibfdjnitte 
De  humanis  viribus,  s.  de  libero  arbitrio  eingcfd}altet  (;atte, 
itnb  iüeld)e  nad)t)ec  jlctö  für  bie  ^auptftcUe  beö  eynergiömug  galt: 
Vidi  multos  non  Epicuraeos,    qui  cum   essent   in   aliquo   nioc- 


224    SSiertc  9)enot)e.    7th\d)r\.  1.    SJ.  1517—1618. 

bingte    S3or{)erbejlimmun9    entgegenflellte.    (fpncrgijlifdlje 


rore  propter  suos  lapsus,  diäputabant:  qiiomodo  sperem  me 
recipi,  cum  iion  sentiam ,  in  me  transtundi  novam  liicem  et 
novas  virtutes?  Praelerea  si  nihil  agit  liberum  arbitrium: 
interea,  donec  sensero,  fieri  iilam  regenerationem  de  qua  di- 
citis,  indulgebo  diffidentiae  et  aliis  viüosis  affeclibus.  Haec 
Manichaea  imaginaiio  horribile  mendacium  est,  et  ab  hoc  er- 
rore  mentes  abducendae  sunt  et  docendae,  agere  aliquid  libe- 
rum arbitrium.  —  Nee  admittendi  sunt  Manichaeorum  furo- 
res,  qui  fingunt,  aliquem  esse  numerum  hominum,  quos  vo- 
cant  vh/.ovc,  /.ai  -/oi/.ovq,  qui  converti  non  possint.  Nee  fit 
conversio  in  Davide,  ut  si  lapis  in  ficum  verteretur,  Sed  agit 
aliquid  liberum  arbitrium  in  Davide,  cum  audivit  objurgatio- 
nem  et  promissionem,  volens  jam  et  libere  fatelur  delictum. 
El  agit  aliquid  ejus  voluntas ,  cum  se  sustentat  hac  voce: 
Dominus  abstulii  peccatum  iuum.  Cumque  conatur  se  hac 
voce  sustentare,  jam  adjuvaiur  a  Spiritu  S.  juxta  iliud  Pauli: 
Evangelium  est  potentia  Dei  ad  salutem  non  repugnanti,  i.  e. 
non  contemnenti  promissionem,  sed  assentienti  et  credenti, — 
Si  tantum  exspectanda  esset  illa  infusio  qualitatum  sine  uUa 
nostra  actione,  sicut  Enthusiastae  et  Manichaei  finxernnt: 
nihil  opus  esset  ministerio  evangelico ,  nuUa  etiam  lucta  in 
animis  esset.  Sed  instituit  Dens  ministerium,  ut  vox  accipia- 
tur,  ut  promissionem  mens  cogitet  et  amplectatur ,  et,  dum 
repugnamus  diffidentiae,  Spiritus  S.  simul  in  nobis  sit  efficax. 
Sic  igitur  illis,  qui  cessationem  suara  excusant,  qui  putant, 
nihil  agere  liberum  arbitrium,  respondeo:  immo,  mandatum 
Dei  aeternum  et  immotum  est,  ut  voci  Evangelii  obtemperes, 
ut  filium  Dei  audias,  ut  agnoscas  mediatorem.  Quam  tetra 
sunt  haec  peccata,  noile  adspicere  donatum  generi  humano 
mediatorem,  Filium  Dei?  Non  possum,  inquies.  Immo  aliquo 
modo  potes.  Et  cum  te  voce  Evangelii  sustentas,  adjuvari  te 
a  Deo  petito,  et  scito,  Spiritum  S.  efficacem  esse  in  ea  con- 
solatione.  Scito,  velle  Deum  hoc  ipso  modo  nos  convertere, 
cum  promissione  excitati  luctamur  nobiscum ,  invocamus  et 
repugnamus  diffidentiae  nostrae  et  aliis  vitiosis  affeclibus. 
Ideo  veteres  aliqui  sie  dixerunt,  liberum  arbitrium  in  homine 


Zl)M  6.1.  ^ut\).^,  §.37.  ?)r)ili>pi)len  u.^^tadaneu  1 558.  225 

(StrcidgfeiO  ^a).  SSergcbcnä  fucf)tcn  bie  in  grnnffurt  üers 
fammelten  coangelifctjen  gurflen  burcJ)  etne  befonnene  unt» 
unpartciifcfjc  ^rfrärung  ( ^  ran  f  fürt  er  9icce0,  18.  SKdrj 
1558)33)   allen    tiefen    ©treitigfciten  ein   ^nt»c   ju   mad;en: 


facultatem  esse  applicandi  se  ad  gratiam,  i.  e.  audit  promis- 
sionem,  et  assentiri  conatur,  et  abjicit  peccata  contra  con- 
scientiam.  Talia  non  fiunt  in  diabolis:  discrimen  igitiir  inter 
diabolos  et  genus  humanuni  consideietur.  Fiunt  aulem  hacc 
illustriora,  considerata  promissione.  Cum  piomissio  sit  uni- 
versalis, nee  sinl  in  Deo  contraiiae  volun(ates,  necesse  est, 
in  nobis  esse  aliquayn  discriminis  causam,  cur  Said  abjiciatur, 
David  recipialur ,  i.  e.  necesse  est,  aliquam  esse  actionem 
dissimilem  in  bis  duobus.  Haec  dextre  intellecta  vera  sunt; 
et  usus  in  exercitiis  iidei  et  in  veta  consolatione,  cum  ac- 
quiescunt  anirai  in  Filio  Dei  monstiato  in  promissione,  illu- 
strabil  hanc  copulationem  causarum,  verbi  Dei,  Spiritus  S.  et 
voluntatis.  "Kn  tiefen  paragiaphum  posi  mortem  Lutheri  in- 
sertum,  tnsbef.  an  bte  Definition,  liberum  arbitrium  facultatem 
esse  applicandi  se  ad  gratiam ,  fliegen  fid)  aud)  mandje  greunbe 
5!Relanci^tf)onö ,  unb  befragten  iijxi  barüber  namentlid^  1557  in 
aSorme.  5}ieland)tf)on  befviebigtc  fie  burd)  hie  6cf  lärung ,  ba^  er 
bic  voluniatem  renatam  meine,  ogt.  Saltfjafav'ö  v^i|^orie  beö 
torgifd)en  S3ud)6,  ©t.  5,  ©.  13.  31- 

32)  Com:  Schiüsselburgii  catal.  haer.  Hb.  V.  de  Synergistis. 
^lancE  IV,  567,  bie  ©treitfd)riften  nad)geiüiefen  oon  @b. 
©d)mib  in  Siiebner'ö  3ntfd)r.  f.  i)\ft.  Ät)eoI.  1849.  I,  15. 

33)  C.  R.  IX,  489.  ^iftoric  bc6  ©acramentöftreitä ,  Seipsig  1591. 
4.  @.  570.  (gö  Hegt  bemfelben  eine  ©d^rift  ?meland)t^on6  jum 
®vunbe,  enhüeber  bie  oon  if)m  in  Sßormg  abgefaßte  formula  con- 
sensus  (C.  R.  IX ,  365) ,  ober  bie  beutfd)e  ^Bearbeitung  berfelben 
für  ben  (5()urf.  2fugufl  C.  R.  IX,  403,  f.  ^el.  ©einreiben  an  ben 
mtl)  ju  Siurnberg,  14.  SO?ai  1558,  C.  R.IX,  548.  ^(u^erbem 
würbe  aber  aud)  ein  öon  bem  ^er^oge  (5f)riftopf)  o.  SBürtemberg 
oorgelegter  2fuffa^  oon  SSrenj  benu|t,  njetd^er  mit  2(uönat)mc  ber 
Oftanbriflifd)en  ^ta^e  ganj  mit  bem  9JJeland)t()onfd)en  libereim 
ftimmte  (Sattler'ö  SBiirtemb.  ®efd).  IV,  125.  ©djnurrcr'ö 
(grtäut.  b.  SBiirtemb.  Äirdjen^SJeformationö;  u.   @elcl)rten=@efd). 

®iefelev'6  Äirdxugffrfi.  3vSb.  2tlimi.  15 


220     ^'mU  ?)enot)e.     Ibfcbn.   !.     ^.  1517—1648. 

J^erjog  Sol)«nn  gritbrid)  ber  SO^ittlere  irieS   biefelbe  entfcbici 
ben  jurücf,  unb   liep   2(nf.   1559   eine   ßonfutation  aller 


©.  248).  Sie  giir|!en  ei-flavten  im  fRccc^,  bap  fte  feine  neue  Son= 
feffton  aufilellen ,  [onbevn  nur  in  &emä^i)nt  ber  JCuggburgifAen 
ßonfefftüu  ftd)  über  bie  flreitig  geirorbcnen  ^puncte  augfprccben 
VüoUfen.  ©0  1.  baß  ber  fOienfd)  allein  burd)  ben  ©lauben 
»retjen  beö  @et)ori'am6  ßljrifti  geredjt  werbe,  nic^t  aber  tregen  ber 
folgenben  S3erncuerung,  neben  roeldier  immer  nod}  große  ©d}n)ad)= 
|)eit  unb  ©linbe  bleibet  (gegen  öfianber).  2.  «SSon  biefer  Propo- 
sitio:  gute  SBerEc  [inb  t\'öti)iq,  jur  ©eligfett.  @6  i\t  ge? 
n)iß  göttUd)e  uniüanbelbare  S[öal)rl)eit :  nova  obedieiuia  est  neces- 
saria,  ber  neue  ©eljorfam  ijl  notl)tr»enbig  in  ben  ©eredjtfertigten; 
unb  föUen  biefe  SBorte  in  it)rem  red)ten  SJcrftanb  bleiben  9'iötf)i9 
^eift  göttlid)e  Orbnung :  nova  obedieniia  est  rieces?aria,  unb 
nova  obedientia  ejt  debitam  eo  ipso,  quia  ordo  immotus  est, 
ut  creatura  raiionalis  Deo  obediat.  —  dagegen  madien  cttid)e 
eine  grobe  Scutung  :  nötl)ig  f)eiße,  baö  erjrcungen  ifl  burd)  ?(urd)t 
ober  ©träfe.  Siefe  SÖSorte :  gute  5öerFe ,  werben  aud)  grob  »er^ 
ftanben,  oUein  «on  ciußerlici^en  SQSerfen^  biefe  9?ebe  aber,  nova 
obedientia,  —  foU  alfo  oerftanben  werben:  baä  neue  ö:itt)t  im 
^erjen,  burd^  iai  SBort  ©otteö  oom  ©ofjn  unb  l)eil.  ©eifl  ange; 
jünbet,  unb  j^reube  in  ®ott,  3fnrufung,  guter  S3orfa^,  barauö 
öußerltdje  gute  SQSerfe  fommen.  —  SBtcwol)l  nun  biefe  Propositio 
fejijuf)alten  ijl:  nova  obedientia  est  necessaria,  —  fo  wollen  Wir 
9leid)Wol)l  biefe  So  orte :  ad  saluiem,  —  nid^t  baran  {)ängen ,  weil 
biefer  "Knijang,  gebeutet  wirb  auf  ba6  meritum  ober  S3erbienft,  unb 
Wirb  bie  £e{)re  öon  ber  ©nabe  »erbunfelt^  benn  biefeö  bleibt  xvai)v, 
i)a^  ber  SSenfcI)  oor  ©Ott  gered}t  unb  ein  @rbe  ber  ewigen  (Selige 
Mt  fei)  au6  ©naben,  um  be§  ^errn  6£)rifti  wtUen,  allein  burd) 
ben  ©lauben  an  il)n.«  3.  Sßom  ©acrament  beö  ßetbeS  unb 
SBlutee  be»  v^errn  ©Ijrij^i.  SSon  bemfelben  foU  nad)  ber  2luggb. 
eonfeffton  getel)rt  werben,  vba^  in  biefer,  be6  .^errn  (!St)rijli,  £)rb= 
nung  fcineö  2Cbenbmalä  er  wat)rt)aftig ,  lebenbig,  wefentlid)  unb  ge= 
genwärtig  fct),  aud)  mit  SSrob  unb  Sßein,  alfo  oon  iljm  georbnet, 
un6  (5l)riften  fein  ßeib  unb  S3lut  ju  effen  unb  ju  trinfen  gegeben, 
unb  bejeuget  t)ietmit ,  taf  wir  feine  ©liebmaßen  fepen,  applicirt 
ung  fid)  fclbft  unb   feine  gnäbige  S3crt)etpung,   unb  wirft  in  unö. 


ZI).  II.  61.  gutI).Ä.  i5.37.  W^W^en  u.gtacianet  1 559.  227 
Svrlc^ven  jener  Seit  ^j)  ,    unb  inöbefonbere  ber  ^()iUi)piflifd)en 


2(l|'o  fpcid)t //i7rtr/w«;  Haec  snmta  et  hausta  iaciunc,  ut  Christus 
sit  in  nobis  et  nos  in  ipso,  b.  i. :  fo  man  bifS  nicfct  u.  trinft, 
ift  bamit  (5()ri|tii6  in  iinS  unb  trir  in  if)m.  >Dicfe5Borte  rebfn  Hat 
üon  bei-  9?ie^ung,  wie  oud)  auöbrücfUc^  oon  ber  9Iiegung  ^quIuS 
rebet:  baö  Srot  ifl  bie  ®emeinfd^aft  mit  bem  ßeib  6t)riftij  ba6 
Eonn  nid)t  aiiper  bcv  SJie^ung  oetflanben  werben.«  4.  »S3on  ben 
Adiophoris ,  über  mittelmäßigen  (Seremonien  in  ber  Ä',rd)e.  S3on 
mittelmäßigen  Seremonien  foU  alfo  gelel)rt  werben,  baß  bie[clben 
mögen  il)rer  felbft  l)alb  ol)ne  @iinbe  gebroudjt  ober  unterlaffen  tücr= 
ben:  —  ba  aber  bie  red)te  djrißlidje  8el)rc  be6  l)eil.  ©üangelionS 
verunreinigt  ober  verfolgt  mürbe,  ba  finb  nid)t  allein  bie  mittels 
mäßigen,  fonbern  aud)  anbere  Seremonien  fdjäblid^  unb  nad)tl)eili9, 
mie  ?)aulu6  fagt:  ben  Unreinen  tjl  aVm  unrein.«  SßSeiterljin  »ers 
einigen  fid}  bie  giivfren,  '^a^ ,  menn  fünftig  megen  einer  bicfcr  2(r= 
tita  ä)i6putationen  erregt  mürben,  fte  fid)  mit  d)ii(ilidber  fiiebe  unb 
©anftmütt}igfeit  weiter  untcrreben,  aud)  nid)t  gcftatten  wollten, 
baß  in-iljren  fianben  anberS  gelet)rt  würbe.  SBer  auf  abweid)cnbe 
SÄeinungen  falle,  foUc  fic^  bei  (Srfal}venen  ^ati)  fud)enj  feine 
Sd^rift  in  9ieligion6fad)en  foUe  gebrückt  werben,  ol)ne  juoor  burdf) 
bie  oerorbneten  S3efcl)l6l)aber  befid)ti9t  ju  fe^nj  oielweniger  follen 
iSd)mäl)büd)er  getüattet  werben  j  (Sonfifiorien  unb  ©uperintenbenten 
foUen  für  fold)e  gälle  mit  Snftructtonen  oerfeljen,  fein  ^tnberölel)-- 
renbcr  im  Ätrd)enbienjlte  gcbulbet  werben.  Uebrigenö  woUe  man 
burd)  biefe  SJereinigung  bie  anbern  confeffiongoerwanbten  (Stanbc 
nid)t  oerad)tcn  ober  auSf(^ließen,  fte  oielmet)r  jum  SSeitritte  einlas 
ben.  2)er  Steceß  ift  unter5eid)net  oon  ben  Sliurfürften  o.  b.  ^falj, 
©ac^fen  unb  SSranbenburg,  ^faljgraf  SBolfgang ,  •?)eräog  (Sl)riflopl() 
ju  aSüitemterg,  ßanbgraf  ^()ilipp  ju  Reffen.  J.  F.  le  Bret  de 
recessu  Francofurtano  anni  1558,  dogmalico  eridos  pomoy 
Tubing.  1796.  4.  'PlancE  VI,  174. 
34)  Illustrissimi  Vrincipis  ac  Domini,  Dom.  Jo.  Friderici  se- 
cundi,  suo  ac  fratrum  D.  Jo.  Wilhelmi ,  et  D.  J.  Friderici 
natu  junioris  nomine  solida  et  ex  verbo  Dei  sumpta  confulatio 
et  condemnatio  praecipuarum  corruptelarum ,  sectarum  et  er- 
rorum,  hoc  tempore  —  ingruentium  et  grassantium,  —  ud 
sitae  Cels.   et    fratrum    suorum    subditos    cujus  cumjue   ordinis 

15* 


228    SJkrtc  ?)enobc.     %^6)r\.  1.     m,  1517—1648. 

Se^ren   erfdjeinen,    um  burd)  biefelbe  ba6  reine  Sutl)ertf)um 


scripta  et  edita.  Jenae  1559.  4.  3nt)alt:  I.  Confutatio  erroris 
Serveti  f  2.  Schuenckfeldii ,  3.  Antinomoriim  ,  4.  Anabaptista- 
rrim ,  5.  Zuiiiglii.  f.  20:  Summa  sernentiae  nostiae,  sicut  et. 
in  Augustana  Confessione  et  Apologie,  et  Sclimalc.  articulis 
proponitur,  haec  est,  videlicet:  quod  in  Coena  Domini  Chri- 
stus re  vera  corpus  et  sanguinem  suum  sumentibus  impertiat, 
idqne  non  imaginarie,  sed  vere  et  substantialiter;  non  absen- 
tia  in  coelo,  sed  praesentia  in  terra;  nee  tanlum  dignis,  sed 
etiani  indignis;  non  fide  tantnm  spiritualiter ,  sed  etiam  ore 
corporaliter  usurpanda;  ac  fjuod  credeniibus  simul  donet  et 
applicet  remisäionem  peccatorum,  atqiie  alia  beneficia  in 
Evangelio  promissa.  @egen  ben  crftcn  ©inwanb  bet  o^tüinglianer; 
Christus  supra  coeios  omnes  evectus  est,  et  nnnc  considet  ad 
dextram  aeterni  Patris  definito  et  conscripto  loco;  ergo  im- 
possibile  est,  in  sacramento  Coenae  corpus  et  sanguinem 
Christi  vere  et  siibstantialiter  exhiberi,  wivb  beijauptft,  ascen- 
sionem  Christi  non  esse  localem  quandam  disjunationem  aut 
secessionem  ab  Ecclesia ,  sed  patefaciionem  illustrem  et  con- 
spicuam  divinitatis,  quam  habuit  Christus  ab  aeterno  una 
cum  Patre,  et  quam  forma  servi  assumpta  in  natura  nostra 
tantisper  texit  et  occultavit,  donec  mysterium  redemptionis 
nostrae  absolveret.  Deinde  dextra  Dei  non  significat  locum 
aliquem  definitum  et  circumscriptum ,  ut  est  dextra  alicujus 
regis:  sed  ut  Deus  nullo  corporali  loco  concludi  et  appre- 
hendi  potest,  ita  dextera  ejus  omnia  implet,  excedit  et  supe- 
rat,  et  nusquam  non  praesto  adest.  —  Haec  vero  majestas 
Christi,  ut  modo  nullo  impcdimento  est  praesentiae  corporis 
ipsius  in  Coena,  ita  roulto  magis  eam  comprobat  et  confirmat, 
et  quia  humanitas  Christi  ad  dexteram  Dei  collocata  est,  et 
cum  divinitate  perpetuo  et  indissolubili  (oedere  copulata 
unione  hypostatica.  6.  Confutatio  corruptelarum  in  articulo 
de  libero  arbitrio  s.  de  viribus  humanis.  ^uev^  flCQPn  bie  ^es 
lagianer,  bann  gegen  bie  ©pnergiften,  f.  33  versa:  Secunda 
opinio  longe  concinnior  et  judicio  rationis  plausibilior  haec 
est:  hominem  lapsu  Adae  vitiatum,  et  de  suo  statu  et  inte- 
gritate  miaerabiliter  quidem  dejeclum   esse   ita,    ut  natura  ad 


2;f).II.(5.I.2utf).Ä.§.37.^()inppif!cnu.Stacianev  1559.  229 
in    feinem    Sanbe    für    immer    fejijulleUen.      2)iefe  ©djrift 


peccacum  propensus  et  pioclivis  «it,  sed  tarnen  vires  humanas 
noii  iia  prorsus  prostratas,  extiuctas  et  deletas  esse,  quin 
graliae  Dei  excitanti  et  adjuvanli  libere  in  conversione  homi- 
nis cooperaii  possil.  Hinc  acceptionem  vel  lejectionem  gra- 
tiae  Uei  in  libero  hominis  arbitrio  collocani:  et  mentem  ac 
voluntateni  hominis  ovvi()yov  sen  causam  cum  verbo  et  Spiritu 
Dei  cooperantem  staiuunl  nostrae  ad  Deum  conversionis  seu 
legeneiationis.  Dagegen  voixb  bie  8e()re  aufgcjlellt,  naturam 
humanam  lapsu  Adae  non  modo  infirmatam ,  sed  piorsus  a 
üeo  aversam  eifjue  inimicam  et  tyrannidi  peccati  ac  Satanac 
subjectam  esse,  ita  ut  non  tantum  propensa  ad  peccandum 
inclinet  et  feratur,  sed  peccato  prorsus  obnoxia  et  mancipata 
sit.  Etsi  enim  lapsus  Adae  non  sustulit  ipsam  voluntalem, 
tamen  ex  libera  servam ,  el  ex  bona  malam  lecit.  Deinde 
profitemur,  utiumque  homini  non  renato  impossibile  esse,  in- 
lelligere  aut  apprehendeie  voluntalem  Dei  in  verbo  patelactam, 
aut  sua  ipsius  voluntate  ad  Deum  se  convertere,  boni  aliquid 
velle  aut  perticere.  f.  35  verso  ;  Paulus  totum  Deo  vendicai, 
quod  scilicet  non  tantum  voluntalem  nostram  adjuvet,  sed 
ipsum  velle  et  perficere  efficiat.  f.  36  verso:  Quod  autem 
post  regeneraiioiiem  homo,  per  Spiritum  sanctum  nova  luce 
et  voluntate  donatus ,  jam  ui  templum  et  Organum  Spiritus 
sancti  Deo  oblemperet,  ut  tunc  aivi^yot;  Dei  appelletur,  non 
relragamur.  7.  Confutalio  erroriim  Osiandri  et  Stanckari  in 
articulo  juslificaiinnis.  8.  Contra  eirorem  Mnjoris,  quod 
bona  opera  necessaria  sint  ad  salutem.  9.  Confutalio  Adiu- 
p/iorismi.  f.  55;  His  et  aliis  gravissimis  causis  inducti  hacte- 
nus  Adiaphorismo  contradiximus,  et  nos  ab  ipsis  auctoribus 
taiitisper  segregamus,  donec  solerani  aliqua  et  perspicua  re- 
l'utatione  ab  ipsis  condemnetur,  et  ex  Ecciesia  Christi  explo- 
datur  ac  proHigetur.  Conclusio  f.  59;  Mandamus  primum 
omnibus  et  singulis  nostrae  ditionis  Praelatis,  et  inprimis 
Academiae  Jenensis  Prolessoribus,  —  ut  quae  sciiola  ab  ill. 
Principe  Electore  amantissimo  parente  noslro ,  et  a  nobis  di- 
lectissimisque  fratribus  nosiris  ad  tuendum  coeleste  saiutaris 
veritatis     Evungelii    deposilum,     oppugnandosque    errores    ac 


230    matU  ^enobc.    2rbfd)n.  1.    25.  1517—1648. 

hxa6)U  ahex  unter  t)ie  Senenfer    felbfl  Undnigfeit,  ba  2Sicto« 


sectas  praecipue  instituta  fundataque  est,  item  Superintenden- 
tibus,  Pastoribus,  —  Ludirectoribus,  —  ut  et  puram  Evan- 
gelii  doctrinam  —  hisce  quoque  confutationibns  congtuentem 
—  doceant,  nee  ulla  ratione  corruptelis  illis,  quaruni  conlii- 
tatio  hie  suscepta  est,  aut  ullis  aliis  patrocinium  aut  sophisti- 
cam  defensionem  aceommodent.  3£iJö  jener  2ef)re  de  libero  ar- 
bitrio  folgte  notf)wenbtg  bie  unbebingte  a3or()crbefttmmung,  vceldje 
ivoat  glaciug  nidjt  unumwunben  onerEonntc  (f.  ^landE  IV,  704), 
ttJoI)l  Qbeu  2(nbere  [einet  Partei,  j.  58.  Sffitganb  in  [.  soluiiones 
ad  paralogismos  Synergislarum  {Schlüsselburg  catal.  haeret. 
V,  228):  Alia  sunt  arcana  Dei,  quae  ut  non  possumus,  ita 
nee  debemus  scrutari;  alia  sunt  patefacta,  quae  toto  pectore 
amplectenda  et  mordicus  retinenda  sunt.  Patefacta  sunt,  quod 
tantum  credentes  in  Christum  Deus  velit  salvos  facere,  item 
incredulitas  sit  ex  nobis.  Sed  recondita  Dei  judicia  sunt, 
quare  Paulum  eonvertat,  Caipham  non  convertat,  Peirum  la- 
bentem  recipiat,  Judam  relinquat  in  desperatione.  TU.  Hess- 
husii  confutatio  Synergislarum  ( l.  c.  p.  320 ) .-  Hoc  respectu 
Deus  non  vult,  ut  omnes  salventur:  non  enim  omnes  elegit. 
Tfic.  Ambsdorfii  sententia  de  declaratione  Victorini  1562  (/.  c. 
p  547).-  Non  est  nisi  unus  modus  agendi  Dei  cum  omnibus 
creaturis.  —  Quare  eodem  modo  cum  ho.nine  volente  et  in- 
telligente agit  Deus,  quemadmodum  cum  omnibus  creaturis 
reliquis,  lapide  et  trunco,  per  solum  suum  velle  et  dicere»  — 
Sßenn  ©Ott  tebet  unb  [priest,  [o  wirb  Stein  unb  .^olj  getragen, 
Qei)a\vet  unb  getcget,  wie,  wenn  unb  vooi)in  er  will,  quia  non  ca- 
dit  passer  in  terram  sine  voluntate  patris,  qui  in  coelis  est. 
2(lfo  wenn  ®ott  rebet  unb  will,  fo  wirb  ber  SJJenfd)  per  verbi 
ministerinm  befel)rct,  fromm  unb  gerecht.  SBenn  ©ott  will  unb 
fprid^t,  fo  glaubet  bcr  SKenfd^  bem  ©oangelio  unb  wirb  feiig:  quia 
Deus  miseretur  cujus  vnlt,  et  Spiritus  spirat  nbi  et  quando 
vult.  —  Sicut  lapides  et  trunci  sunt  in  potesiate  Dei,  ita  et 
eodem  modo  voluntas  et  intellectns  hominis  sunt  in  voluntate 
Dei,  ut  homo  nihil  prorsus  velle  et  eligere  possit,  nisi  id 
quod  vult  et  dieit  Deus,  sive  ex  gralia,  sive  ex  ira,  S3gl. 
^Ijilippö,  C.  0.  «Reffen,  misbilligcnbcö  @utad)ten  über  bie  konfus 


3:^.11.  (S.I.  Sut^.Ä.  §.37.  ?)f)iHppif>en  u.Stacianci:  1 559.  23 1 

vinu§  ©trigePs)  ben  ©pnergiSmuö  t)ertt)eit)i9te.  :J)er  .^ers 
jjpg  n'e0  ftdf)  anfangt  üon  ben  Bcfoten  öerfeifcn ,  benfclbcu 
ücrf)nffcn  j^u  laffen  (9J?^r5  hi^^  2fug.  1559):  aber  aiid)  naö) 
feiner  g^reilnffung  blieb  ber  3»t?iefpalt  unerlebigt  se). 

2£nbere  Unru()en  entjlanben  gleid) jettig  in  .^eibefs 
berg  37).  ^^i  ber  ^fa(j  war  bie  9ieformation  unter  SOZelan^ 
d[)tl)on§  SiJJitnnrfung  eingefu()rt,  unb  feine  2(bcnbma(^(e()re  in 
tie  v^irdienorbnung  aufgenommen.  2!)er  I)od)fabrenbc  Site; 
mann  ^eß{)ufiu^,  1558  alä  ©eneratfuperintenbent  nad) 
^eibelberg  berufen ,  fonnte  bat)er  t)ier  teid)t  Ärp^jtocaloiniften 
entbecfen ,  unb  griff  namentlid;  tm  2)iaconu§  2ßilt}elm  Mla 
biti  alö  fold)en  an.  2)er  (§f)urfürft  griebrid)  III. ,  weldjcv 
im  gebr.  1559  auf  Ätto  ^einrid)  folgte,  fud^te  anfangt  bie 
©trcitenben  ju  iierf6f)nen:  aU  fte  aber  fortfut)ren  it)ren©treit 
auf  i>m  Äanjeln  fortjufetien ,  enttiep  er  bdbe  itjrer  2(emter 
(Sept.  1559). 

50?e(and)t()on  erfjiett  SSeranlaffung  ftdf)  nod()  üor  feinem 
2!obe  entfcbieben  über  bk  ftreitigen  ©egenfianbe  auösufprecljen. 
Sn  feinem  S5eben!en  über  "oie  2Beimarfd;e   ßonfutation    an 


totton  in  einem  ©c^veikn  an  >§evj09  Sot).  gviebvid)  7.  COTär^  1559 
C.  R.  IX,  752. 

35)  SSrieftüec^fel  ber  berüf)niteften  @ele()rten  mit  Jpcvjoß  3(lbi'ed)t  üon 
^reufjen  o.  Sof).  SSoigt  (Äöniggbcrg  1841)  ©.  575.  J.  C.  TU. 
Otto  de  Vict.  Strigelio  liberioris  mentis  in  EccL  Luther,  vin- 
dice,  Jevae  1843.     ©d)enEel  II,  453. 

36)  ^lancf  IV,  598. 

37)  Henr.  Aliingii  (^cof.  b.  S()eol.  in  >:^eibelberg  u.  ©föningen  f 
1644)  hisloria  Ecclesine  Valatinae  {ed.  L.  Chr.  Miey ,  in  b. 
Monumentis  fietiitis  et  lileroriis,  Francof.  ad  31.  1701.  4.  p. 
129).  95.  ®.  ©truüe  OProf.  jnr.  in  Sena)  ^fa(^ifd)o  .«;ivrf)en-- 
t)ijl.,  grantf.  1721.  4.  ©,  66.  ©alig  lll,  439.  -"Planif  V,  II, 
329.  C.  Jpauffef'6  @efd).  b.  vl;ein.  ?)fal3  II,  7.  ®.  ©eifen'ä 
@efd).  b.  «Reform,  in  .&eibeUiei-g,  .?)fib.  1846.  @.  76.  Sbratb* 
II ,  585. 


z32    SSiertc  ^criofee.     %^d)n.  1.     S5.  1517—1648. 

ben  (5()itrfür|Ien  ^(uguj^  ö.  9.  SJlarj  1559  erflartc  er  ftd)  füt: 
jer  gegen  bie  flaclanifdjen  2(u6n)fid)fe  ^8),  in  ben  Responsio- 


38)    Corp.  Ref.  IX,  763.     »5.   Son  ^tüingltanern  f)at)en   ft'e  einen 
oerbädjtigen  Zitel  Qtmaäjt,  alte  unb  neue  3»t)ingtianer,   unb  fagen 
bod^  nid^t,  was  fie  neue  Bwinglianet  nennen.    9tun  wollen  fte  gcs 
Italien  (eyn  bie  oUerfreubigften  f>apftfref|'er ,    unb  bürfen   nid^t  ein 
SßJovt  fagen  öon  biefer  allergröbflcn  Slbgötterei,   nämlid^  ha^  augec 
bem  eingefe^ten  SSrauct)  ntd^t  ©accament  fepn   Eann,   fonbern  ftärs 
fen  papiiltfd^e  ^fbgötterei,  unb  fe^en  bennoc^  etlidic  propositiones, 
lücldje  niemanb   in  ber  Äirdje  oon  3fnfang,    anä^   bie  ^äpjlifd^en 
nid^t,  gefegt  i)aben,   nämlid^:   ba^  ber  Ceib  Sl)nfti  an  allen  Orten 
fe^,  in  (Stein  unb  ^olj.    ©o   nun  biefeS  alfo   vo'äxe ,   tt)a§   würbe 
Unterfd^eib  fei)n   jwifd^cn  bieRm  ©acrament  unb  anbcrn  ^^ingen?« 
—  »6.  S3om  freien  SBillen  ift  offentlid),  ia^  fie  mid^,   ^Ijilips 
pum,  furnel)mlid^  anfecl)ten,    Saoon  tl)ue  iä)  bicfen  SScric^t.    Sd^ 
l)ab  bei  ßeben   gutl)eri   unb  l)ernad^   biefe  Stoica  unb  Manichaea 
deliria  oerworfen ,    i>a^  8utl)er  unb  anbre  gefdjrieben  f)aben:    alle 
SßerE,  gut  unb  böf,  in  allen  ?Olenfd^en,  guten  unb  böfen ,  müßten 
alfo   gefd)el)en.     9lun  ijl  offentlid),   baf  biefe  Siebe  wiber  ©otteö 
flBort  ifl,   unb  ift  fd^äblid)  wiber   alle  3ud^t,   unb  läfterlid)  wibec 
©Ott.    Sarum  l)abe  id)  mit  fleißiger  s>tadjtrad)tung  Unterfd^eib  ges 
fe^et,   wiefern  ber  SJtenfd^  freien  SOSillen   i)at ,    äu^erlid^e  3ud)t  ju 
galten,   aud)   cor  ber  SQSiebergeburt.    (S5er  pommerifd^c  ©enevoU 
fuperintenbent  Jac.  Rungius ,  ein  ®d)üler  50Jeland)t^onS,   erjäljlt 
oon   bem  SBormfer   @efpräd}e    1557,   f.    SSaltliaf ar'6   •^x\t.  beS 
torgifd)en  SSudjö  ©t.  5.  ©.  32:    Cum  Pontificii   a   nostris  flagi- 
tarent,    ut  damiiarent  lllyricuni  in  doctrina  de  libero  arbitrio, 
Osiandrum    in  docirina   de    justificatione,    et  Calviiium  in  do- 
ctrina   de  Coena  Domini,    et  Brentius    cum    plerisque    aliis    a 
condemnando  lllyrico  non  alienus  esset;  respondit  D.  Philip- 
pus,    non    esse   in   eo  obsequendum  Papistis,  qui  sub   nomine 
lUyrici    Luiheri    condemnationem   vafre   a    nostris   flagitarent. 
Sibi  Luiheri  mentem  et  sententiam    in  doctrina   liberi  arbitrii 
esse    noiam,    damnare    igitur    eam    nee    posse,    nee  velle.)   — 
2Bie  wir  nun  leieren  oon  ber  S3eEel)rung  ober  SßSiebergeburt ,  —  res 

*        fcriren  wir  uns  auf  unfre  ©diriftea.  —    9iun   fagen  wir,   eö  foU 
ber  sßicnfd)  beibe  ^rebi^t  betrad^ten,  @efe|  unb  eoangeliumj   unb 


ZI).  II.  Q.  I.  2ut^a\  mv6)c.  §.  37.  S)?elanc^t^on  1 559.     233 

nc8  ad  iinpios  articiilos  Bavarlcac  iuqiiisltionls  CiiUQ. 
1559)  aber  auöfüf)r(icl)  gegen  alle  alte  unb  neue  Srrtl()umer 
ter  3eit39);   in  t,ent  üon  bem  (If)urfurjlen  gn'ebrid;  III.  ü. 


fo  er  ftd)  tröfiet  mit  bem  ©oangelio  unb  Ärojl  in  red^tem  (Sd)niers 
äen  füf)let,  tjl  gewijj,  ba^  ©ott  ben  fjcil.  ®eifl  in  ba6  ^etj  gibt, 
ber  alöbann  »trfet.  —  Unb  ifl  alfo  ber  t)eil.  ©eifl  arrabo  unb 
baö  ^fanb  im  Sroft,  unb  bleibet  bic  Siegel:  praecedente  gratia 
comitante  voluntate.  ®enn  beibeö  ift  it)Qf)r:  SBenn  bei"  SiKenfd^ 
»rare  ivie  ein  SSlocE,  fo  wäre  fein  ©treit.  Item,  fo  ftd^  ber  SBSiUe 
»om  Svoft  abiüenben  mag,  fo  ijl  bagegcn  ju  »erflel)en ,  baf  er  et; 
iv»aö  rcirfet,  unb  folget  bem  i)i\l  ®etft/  fo  er  ben  Sroft  annimmt. 
Et  rejiciens  rejicit  sua  voluntate,  nee  Deus  est  causa,  quod 
voluntas  rejicit.  Item ,  donec  voluntas  omnino  repugnat, 
nuUa  est  conversio.  —  fSSir  fpred)en  /  ber  ©efallene  foU  in  ber 
SHeue  unb  3(ngjl  bie  S3erf)ei^ung  ber  Onabe  betrachten}  baburd) 
tüirfet  ©Ott,  —  gibt  ein  günflein  beS  ©laubenä,  ba^  Srojl  u.  ©treit 
anfaf)et.  ^ie  fd^reiet  SUpricug,  ©tolj  unb  fein  SSruber  ©alluä 
öon  ber  (5rn:>äl)lung  :  icaö  l)ilft  biefe  S3erl)eifung  biefen,  iis  nic^t 
ertt)äf)let  finb?  —  (So  finb  bergleid^cn  3;rofifd)riften ,  burd^  8ut|)e; 
rum  geftellt,  nod^  in  feinen  epistolis  ju  finben,  unb  f)aben  iä)  unb 
2(nbere  oft  in  ©egenttiärtigfeit  geljöret,  ia^  er  felbjl  2(nbere  alfo 
getröftet  ijat:  fte  foUten  fid^  an  bie  ^romiffton  galten,  voelä)e  tft 
universalis,  unb  foUen  wir  unö  felbft  nic^t  auSfd^liepen.«  3(ud& 
Soad).  (SamerariuS  war  üom  6f)urfiirilen  ju  einem  ©utad^ten 
aufgeforbert,  unb  erftattete  baffelbe  b.  15.  gebr.  1559  ganj  über; 
cinftimmenb  mit  SDfieland)tl)on,  f.  bajfelbe  in  ben  9^euen  Beiträgen 
oon  alten  unb  neuen  t^eol.  ©ad^en  1754.  ®.  721. 
39)  Mel.  testamentum  18.  Apr.  1560.  C.  K.  IX,  1098.-  Confes- 
sionem  fidei  et  gratiarum  actionem  ad  Deum  et  dominum  no- 
strum  J.  Chr.  scripseram  ante  bis,  sed  chartae  sunt  interce- 
ptae.  Volo  tarnen  contessionem  meam  esse  responsiones  de 
Bavaricis  articulis  contra  Pontificios,  Anabaptistas,  Flacia- 
nos  et  similes.  35te  Responsiones  erfd^ienen  Viteb.  1559.  8. 
wiebergebrudft  in  Opp.  Mel.  I,  3()0  unb  in  Corp.  doctrinae  Mi- 
snicum  p.  891.  De  XXII.  art.  an  credant  in  homine  esse  li- 
berum arbilrium?  liesp.  Etiam  in  homine  noii  renato  est 
alifjua   libcrtus  voluntatis  ,   quod    attinet  ad  externa  opera    ta- 


234  S^iei'fc  ^cnobe.  2(bfd)n.  I.  S5.  1517—1648. 


cienda.    —     Ego,    ut    intelligi  possit,    dici  de  exlernis  gesli- 
bus ,  et  ut  disputationes  quasdam  obscuras  praeteream,  nemi- 
ro  eam  libertatem  regendae  locomotivae.   —     Haec  rectio   lo- 
comotivae,   quae   est   facere  opera    externa  legi  Dei   congru- 
entia,  nominatur  usitate  externa  disciplina,  quam  severe  prae- 
cipi    a    Deo    manifestum    est.  —     Simul    aulem   sciendum   est, 
hanc    libertatem    regendae   locomotivae  etiam    horribiiiler  im- 
pediri  duabus  rebus,    praesertim  in  impiis,    videlicet  liumana 
infirmitate  et   impulsionibus  diabolorum.  —     Palam  etiam  re- 
jicio  et  detestor  Stoicos  et  Manichaeos  furores,  qui  affirmant, 
omnia  necessario  fieri  ,    bonas    et  malas    actiones  ,    de  quibus 
omitio  hie  longiores  disputationes.     'j'antum  oro  juniores,    ut 
fugiant   has    monstrosas    opiniones ,    quae    sunt    ccntump|!iosae 
contra  üeum  ,    et   perniciosae   moribus.  —     Recitata  vera  sen- 
tcntia   de  hoc  gradu  libertatis    in    non  renalis  profiteri  et  hoc 
necesse  est  contra  Pelagianos  et  Monachos,    hanc  disciplinam 
nequaquam  esse  impletionem    legis  Dei,    quae   concionaiur  de 
perfecta  conformitate  cum  Deo,  et  interiore  et  exteriore  obe- 
dientia,  nee  esse  inchoationem  interJoris  obedientiae,  nee  esse 
justitiam  coram  Deo,   nee   tollere  peccata,    nee    mereri  remis- 
sionem   peccatorum.  —    JVon    possunt   tolli    peccatum   et   mors 
libero  arbitrio  hominum,  nee  potest  voluntas  humana  inchoare 
interiorem    obedientiam    sine   Filio  Dei,    sine   Evangelio,    et 
sine  Spiritu  sancto.     Talis    non  est    überlas  humanae  volunta- 
tis.     Sed  tamen  in  renalis  qualis  sit    libertas,   considerandum 
est,  quia  non  est  minor  libertas  in  Joseph,  quam  in  Scipione. 
Simul  etiam  considerandum  est,   quid  intersit  inter  castitatem 
Joseph    et  castitatem  Scipionis.  —     Etiamsi   foris   haec  opera 
videntur  similia  ,    tamen   intus  causae  dissimiles  sunt,   Filius 
Dei  accendens  cogitationem   in  mente    per  doctrinam,  et  Spi- 
ritus   sanctus    excitans   motus    in    corde ,    qualis   ipse  est,    et 
voluntas  obtcmperat  volens,  non  coacta.  —     Persona  jusia  est 
sola  fide  propter  Mediatorem  :  deinde  placet  obedientia,  quae 
est  justitia  bonae    conscientiae,  quae  regitur   invocalione  Dei 
et    Spiriiu   sancto,    et   est   fructus    Spiritus   sancii,    et   cultus 
Dei,   quia    petitur,   sentitur  et    praedicatur  auxilium  Dei,    et 
ostendiiur,    quod  Deo    hie   bonos   tribuatur,    qui  in    credente 
propter  Filinm  placet.   —     Manifestum  est  et  varie  oppugnari 


Sf).  11. 6. 1.  Suft;ei'.  Äii-d)e.  §.  37.  g)?eIand)t^on  1559.     235 


fidem  in  illis  ipsis  quoque,  qiii  ad  Deiim  conversi ,  renati  et 
sancti  sunt,  cum  ant  adspiciiint  snam  infirmitatem,  aut  dispu- 
tant  de  electione.  His  certe  opus  est  laboie  quaeiente  dicta, 
quae  Deus  consolationis  causa  proposuit.  —  Sicut  igitur 
etiam  conveisi  postea  consolatione  erigendi  sunt,  ita  in  ipsa 
conveisione  dicendum  est  iis ,  qui  jani  habeiit  dolores,  ne 
maneant  in  dubitatione,  donec  vi  cogantur  credere,  sed  au- 
diant  et  cogitent  Evangelium,  quo  Deus  est  efficax  et  trahit 
corda,  et  sciant  se  tunc  esse  illos  auditores,  ad  quos  dictum 
est:  venile  ad  me  omnes ,  qui  laboralis  et  onerati  estis,  et 
ego  reficiani  vos.  —  Sed  dicunt  illi  disputatores,  Evangelium 
tantum  ad  electos  pertinere.  Ad  id  respondeo:  etsi  non  omnes 
accipiunt  consolationem ,  —  tarnen  promissio  est  universalis, 
et  certum  est  pertinere  eam  ad  omnes,  qui  eam  accipiunt.  — 
Donec  enim  omnino  repugnat  voluntas,  nulla  facta  est  con- 
versio.  Ideo  inquit  Chrysostomus:  tXxit,  fih  6  &i6<;,  ßovX6/A,i- 
vov  Se  sXy.il,.  —  Alii  non  volunt  videri  tollere  doctrinam,  et 
tarnen  removent  consolationem,  quae  inchoatur  verbo,  cum 
disputant  promissionem  particularem  esse,  et  ponunt  contra- 
dictorias  voluntates  in  Deo.  His  oppono  dictum:  fides  ex 
nuditu  est.  Et  quae  potest  esse  fides,  si  depellatur  mens  a 
promissione  his  fulminibus:  fortassis  nihil  ad  te  pertinet  pro- 
missio, exspecta  violentos  raptus  et  coactionem.  —  Vidiraus 
ipsum  Luiherum  in  suo  quodam  agone  ego  et  alii  saepe  repe- 
tentem  hoc  dictum  :  conclusit  omnes  sub  peccatum,  ut  omnimn 
misereatur.  —  Et  tarnen  simul  fateor,  plurima  Deum  in 
Omnibus  sanctis  ita  agere,  ut  voluntas  tantum  sit  subjectum 
patiens.  Interea  tarnen  regula  tenenda  est:  fides  ex  audilu 
est;  cogilatione  promissionis  nos  sustentemus,  repugnemus 
diffidenliae,  et  inter  veros  gemitus  dicamus:  credo,  Domine, 
opem  fer  imbeciliiiati  meue.  Art.  Will.  An  sola  fide  homo 
justificetur.  —  Etsi  verum  est,  cum  in  conversione  fit  vera 
consolatio  fide  per  SpiriJum  sanctum,  habitare  Deum  in  cor- 
dibus,  et  inchoari  novam  obcdientiamj  tarnen  semper  statuon- 
dum  est,  in  hac  vila  porsonam  justam  esse  coram  Deo  sola 
fide,  i.  e.  habere  remissionem  peccatorum  et  r-conciliationem 
seu  imputationem  jiisiitiae,  placere  seu  acceptam  esse  perso- 
nam    Deo    ad    vitani    aeternam ,    et    haercdem    vitao    aeternae 


236     mkxk  ^crtobe.     ^Cbfrfjn.   1.     SS.   1517—1648. 


sola  fide,  i.  e.  fiducia  Mediatoris^  ut,  quanquam  in  Paulo 
renato  habitat  Deus,  et  sunt  excellentes  vircutes,  tarnen  quia 
adhuc  in  eo  peccatum  est  in  hac  vita,  persona  habet  remis- 
sionein peccatorum,  —  et  est  justa,  placens  Deo,  et  accepia 
ad  vitam  aeternam  sola  fide,  i.  e.  propter  solum  Mediaiorem, 
Art.  XXIV.  An  credant  bona  opera  facta  in  dilectione  esse 
merita  vitae  aeternae?  —  Utor  docendi  causa  his  tribus  ad- 
monilionibus  in  hac  re :  —  1.  Necesse  est  in  conversione  sta- 
tuere,  quod  persona  placeat  Deo  propter  Filium  gratis  sola 
fide.  2.  Agnoscamus,  nos  nequaquam  legi  satisiacere ,  sed 
haerere  in  nobis  adhuc  multa  peccaia,  et  has  sordes  vero 
dolore  deploremus.  3.  Sciamus  tarnen  inchoandam  esse  obedi- 
entiam,  et  oportere  in  nobis  esse  bonum  propositum  non  fa- 
ciendi contra  conscientiam.  Et  hanc  inchoatam  obedientiam» 
quanquam  languidam,  tarnen  etiam  placere  propter  Mediato- 
rem  in  conversis,  qui  et  repugnant  infirmitati  suae,  et  credunt, 
eam  sibi  remitti  propter  Mediatorem.  Haec  exercilia  fidei  in 
quotidiana  invocatione  considerentur.  Et  quanquam  haec 
obedientia  nequaquam  meretur  vitam  aeternam,  tarnen  juxta 
promissiones  de  operibus:  daie  et  dabitur  vobis ,  et  similes 
habet  in  hac  vita  praemia  spiritualia  et  corporalia,  juxia  con- 
silium  Dei,  mitigationem  multarum  publicarum  et  ptivatarum 
calamitatum.  Refutatio  Serveii  oon  ben  beiben  Staturen  in  <Sf)ti\to: 
Casie  et  reverenier  usitatae  formae  loquendi  in  Ecclesia  reti- 
nendae  sunt.  —  Nequaquam  dicitur  in  abstracto:  natura  di- 
vina  est  humanaj  sed  in  concreto  dicitur:  Deus  est  homo, 
cum  de  Christo  nato  ex  virgine  loquimur.  Item:  Deus  est 
natus  ex  virgine,  Deus  est  passus.  Et  nominatur  haec  forma 
loquendi  communicatio  idiomatum,  quae  est  praedicatio,  in 
qua  proprietas  unius  naturae  dicitur  de  persona  in  concreto, 
et  significatur,  in  Christo  duas  esse  naturas ,  non  tantum  ita, 
ut  altera  sit  socia  et  separabilis,  sicut  in  Elia  et  aliis  Sanclis 
adeal  Deus  societate  ut  auxiliaior  et  separabiliter,  sed  sie, 
quod  koyoi;  assumserit  bumanam  naiuram  miranda  uuione  in- 
separabili  et  personali.  —  Haec  breviter  adjeci  ,  ut  pii 
commonefiant  de  veieribus  Ecciesiae  certaminibus  et  judiciis, 
et  cogitent  de  iontibus.  Supra  recitavi  dictum  Petri,  qui  ait, 
Christum  passum  carne,    et   addidi  alia  quaedam  vetera  dicia, 


^f).  \l  (5. 1.  Sutf;cr.  Ätvc^e.  1 37.  m(iand)Ü)on  1559.     237 
b.  g)falä  erforberten  @utacl)ten  (1.  9loü.  1559)  ^o)   net^  er, 


qiiac  sint  in  conspectu  ,  et  opponanlur  Stenckfeldii  (©djwencf; 
felb)  et  aliornm  clamoiibus,  qni  andacter  similia  spargunt 
EiUychianis,  et  delent  doctrinam  de  communicatione  idioma- 
tiim.  In  bis  f|iiornndam  tanta  est  petnlanlia,  ut  fiiigant  dupli- 
cem  commiinicationem  idiomatum,  aliam  dialecticam,  aliam 
physicam,  quae  est  confusio  naturarum. 
40)  licsponsio  Vh.  Mel.  ad  quaeslionem  de  controversia  Heidel- 
bergensi,  C.  R.  IX,  961:  Non  difficile,  sed  periculosum  est 
respondore.  Dicam  tarnen,  qnae  nunc  de  controversia  illius 
loci  monere  possum :  et  oro  Filium  Dei,  ut  et  consilia,  et 
eventiis  gubernet.  Non  dnbium  est,  de  controversia  Coenae 
ingentia  ceriamiiia  et  bella  in  tolo  orbe  terrarum  secutura 
esse,  quia  mundus  dat  poenas  idololatriae  et  aliorum  pecca- 
tornm.  Ideo  petamus,  ut  Filius  Dei  nos  doceat  et  gubernet. 
Cum  autem  ubique  multi  sint  infirmi,  et  nondum  instituti  in 
doctrina  Ecclesiae,  imo  confirmati  in  erroribus;  necesse  est 
initio  habere  rationem  infirmorum.  Probo  igitur  consilium 
Illustrissimi  Electoris,  quod  rixantibus  utrinque  mandavit  si- 
lentium,  ne  distractio  fiat  in  tenera  Ecclesia,  et  infirmi  tur- 
bentur  in  illo  loco,  et  vicinia:  et  optarim,  rixatores  in  utra- 
que  parte  abesse.  Secundo,  remotis  contentiosis  prodest  reli- 
quos  de  nna  forma  verborum  convenire.  Et  in  hac  controver- 
sia Optimum  esset  retinere  verba  Pauli:  panis,  quem  frangimus, 
xotviovla  iarl  rov  oäßaroq.  Et  copiose  de  fructu  Coenae  dicen- 
dum  est,  ut  invilentur  homines  ad  amorem  hujus  pignoris,  et 
crebrum  usum.  Et  vocabulum  noivwvla  declarandum  est.  Non 
dicit,  mutari  naturam  panis,  ut  Papistae  dicunt;  non  dicit, 
ut  Bremenses,  panem  esse  substantiale  corpus  Christi ;  non 
dicit,  ut  Heshusius,  panem  esse  verum  corpus  Christi:  sed 
esse  xoi,vo)vlav,  i.  e.  hoc,  quo  fit  consociatio  cum  corpore 
Christi,  quae  fit  in  usu,  et  quidens  non  sine  cogitatione,  ut 
cum  mures  panem  rodunt.  —  Adest  Filius  Dei  in  ministerio 
Evangelii ,  et  ibi  certo  est  efficax  in  credentibus,  ac  adest 
non  propter  panem,  sed  propter  hominem ,  sicut  inquit: 
manete  in  me,  et  ego  in  vobis)  item:  ego  sum  in  palre  tneo, 
et  vos  in  me,  et  ego  in  vobis.     Et  in  his  veris  consolationibus 


238     SSi'erte  ^eriobc.     ?(bfcf)n.   I.     §».   1517— 1648. 

t>em  baä  SSolf  am  mciffen  aufregenden  2(benbmalg|lreite  burd) 
evnjilid)e  Surücfwetfung  aller  unnüi^en  fragen  ein  Qn'os  ju 
machen. 

Snbem  griebrtd;  III.  biefe»  ®utad)ten  ,^ur  9itd)tfd)nur 
feineö  SSerfat)renS  machte,  bie  gormel,  ha^  bcr  idb  6^ri|!i 
mit  bem  Srote  empfangen  werbe,  ber  pfiUjifdjen  Äircfee  t>ors 
fd)r{eb,  unb  jug(eld)  feinen  2(n|lanb  nehmen  fonnte ,  mit  ben 
©d;it>eijern  in  «5lird)engemeinfd}aft  §u  treten:  [o  erwarte  er  fid) 
in  ben  2£ugen  ber  firengen  Sutl^eraner  fc^on  ganj  für  ßalöin. 
3)aburd)  würbe  er  not()n)enbig  nod)  mei)r  nacb  bcr  fd)n?ei5eri; 
fd)en  <BdU  f)ingef!o^en,  unb  dnberte  aud)  bie  Äird)enorbnun5 
gen   mü)   fd)weiäerifd;em  SKujler  (1560)  '^^):  t>ie  ^fafj  galt 


facit  nos  sibi  membra,  et  testatur,  se  corpora  nostra  vivifica- 
turum  esse.  Sic  declarant  veteres  Coenam  Domini.  Sed  hanc 
veram  et  simplicem  doctiiiiam  de  fructu  nominant  quidam 
cotburnos,  et  postulani  dici ,  an  sit  corpus  in  pane,  aut  spe- 
ciebiis  panis?  Qna*i  vero  Sacramentum  propter  panem,  et 
illam  papisticam  adorationeui  instituium  sit.  Postea  fingunt, 
quomodo  includant  pani;  alii  conversionem ,  alii  tranäsubstan- 
tiationem,  alii  ubiquitatem  excogitarunt.  Haec  portentosa 
omnia  ignorata  sunt  eruditae  vetuslati.  —  Quae  si  nova  sunt 
in  Ecclesia  ,  cogitandum  est,  an  recentioribus  licneiit  novum 
dogma  invehere  in  Ecclesiam.  Nee  ego  ignoro,  multa  citari 
notha  sub  veterum  titulis  (ogl.  §  36.  not.  15.  19.  §.  37.  not. 
20),  de  quibiis  eruditi  judicent.  Nee  vero  jam  institui  longam 
disputationem ,  nee  cum  contentiosis,  qui  idola  et  parricidia 
stabiliunt,  disputare  volo  ,  quorum  saevitiam  et  ego  experior. 
Sed  tantum  pro  meo  judicio  significare  volui,  quid  in  illo 
loco  pro  intirmilate  tenerae  Ecclesiae  faciendum  esse  existi- 
mein.  Ac  maneo  in  hac  sentenlia,  conteniiones  utrinque  pro- 
hibendas  esse,  et  forma  verborum  una  et  simili  utendum  esse. 
Si  quibus  haec  non  placent,  nee  volunt  ad  communionem 
accedere,  his  permittatur,  ut  suo  judicio  utaniur,  modo  non 
fiaiit  distractiones  in  populo. 
41)  fiiteratuf  f.  not.  37.  ^eppe,  g()aracter  bet  beutfdjn-eformirten 
Äirdje,  in  b.  t^eoi.  Stubien  u.  Ävit.  1850.  111,  681. 


Sf).  II.  (5. 1.  gutf)ci\  Äircf)?.  5. 37.  ^fat;^  cabtnifcf).     239 

für  calüin-ifdl) ,  un()cact)tet  fte  ßalüinö  be5eid)nenbfle  ©igeiii 
tl)umUcl;fclten,  feine  ^rdbc|!ination6lel;rc  unb  Äird)enocrfaffung, 
nid)t  angenommen  hatte.  X)a^  benacl)barte  Sßürtembercj  würbe 
burd;  bicfc  SSorgange  fo  aufgeregt,  baß  ber  ä^orjleber  ber 
bortigen  ©eiflltcbfcit,  Sobanneö  SSrcnj,  roelcber  ficb  hd  ben 
biSben'gen  ©treitigfeiten  fo  befonnen  benommen  bötte^s),  (^ 
einer  ©ynobe  in  Stuttgart  (19.  ^ec.  J559)  mit  ber  jlrens 
gen  hitberifcben  2{benbmaB(ebre  aucb  bie  ßebre  üon  einer 
abfoluten  Ubiquitdt  beö  Seibeä  ßbrijli  feflfieüen  liep  ^s),    unb 


42)  f.  oben  not.  27.    ^lancf  V,  II,  390.    ©brarb  II,  646. 

43)  Confessio  et  doclrina  theologorum  et  miiiislrorwn  verbi  Dei 
in  Ducalu  Wirtemberyensi  de  vera  jiraesenliu  corporis  et 
sanguinis  J.  Chr.  in  Coena  dominica ,  beutfd)  unb  latein.  in 
Pfeif fii  acta  et  scripta  publica  Ecclesiae  Wirtembergicae  ( Tu- 
bing.  1720.  4.)  p.  334:  Firmiter  credimus  et  doceraus ,  in 
Coena  Domini  cum  pane  et  vino  virtute  verbi  seu  institutione 
Christi  verum  corpus  et  verum  sanguineni  Domini  nostri  J. 
Chr.  vere  ac  substantiaiiter  exliiberi  oninibus  Coena  Domini 
utentibus,  ut,  quemadmodum  ministri  manu  exhibentur,  ita 
ore  manducantis  et  bibentis  accipiantur.  —  Dum  vero  lianc 
veri  corporis  et  sanguinis  Christi  veram  praesentiam  statui- 
mus ,  nuilam  corporis  et  sanguinis  ejus  cum  pane  et  vino 
commixtionem ,  nuilam  in  pane  localem  inclusionem  asseri- 
mus,  sed  sacramentali  unione  talem  praesentiam  docemus, 
quae  verbo  Christi  definita  est.  Accipiens  enim  panem,  dixit: 
hoc  est  corpus  meum;  accipiens  caiicem  dixit:  hie  est  sanguis 
meus.  —  Quia  vero  ab  liis,  qui  veram  in  Coena  Domini 
corporis  et  sanguinis  Christi  praesentiam  negant,  articulus 
fidei  de  ascensu  Christi  in  coelum  ,  et  sessione  ejus  ad  dex- 
teram  Dei  Patris  opponitur,  ut,  quoniam  in  coeloesi,  in  Coena 
praesens  esse  regetur:  nos  hunc  fidei  articuium  non  nostris, 
sed  Apostoli  verbis  quam  simplicissime  explicamus,  ubi  scri- 
bit:  qui  descendit,  idem  ille  est,  qui  etiam  ascendit  supra 
omiies  coelos,  ut  impleret  omnia  (Eph.  4,  10).  Non  enim  sie 
in  editiorem  aiiquem  locum  aeris  vel  firmamenti  ascendit,  ut 
ibi  haereret ,    sed  etiam  in  eam  majestatem  et  gloriam  ingres- 


240    ^'mk  9)eriobe.     ?{bfd)n.  I.    S5.  1517—1648. 

taröuf  berfelben  tic  erjlc  genauere  dntiricfelung ,  unb  ber 
^ef)xe  t)on  bct  communlcatlo  Idlomatum  dm  ganj  neue  ®Cs 
tJalt  ^ah  "J«).     9Äeland)tl)on  fud)te  ben  ^ex^oQ  Qi)xi^opi)  o. 


sus  est,  qiiae  teste  Apostolo  est  {Eph.  I,  21)  super  omnem 
principatum ,  ei  potestatem,  et  virtutem ,  et  dominationem,  et 
omne  nomen,  qtiod  riominatur ,  non  solum  in  hoc  saeculo,  sed 
eiiam  in  fiiluro.  Itaque  nullam  humanae  naturae  diffusionem 
aut  membrorutn  Christi  disiractionem  imaginamur,  sed  homi- 
nis Christi  majestatem  explicamus,  qua  ad  dexteram  Dei  col- 
locatus,  non  solum  divinitate  sua  ,  sed  homo  Christus  quoque 
implet  omnia  modo  coelesti  et  humanae  rationi  imperscruta- 
bili,  qua  majestate  praesentia  ejus  in  Coena  non  tolliiur  sed 
confirmatur.  3n  ber  ©teile  Eph.  4,  10  rebe  ber  2fpo|!el  nidit  de 
vaticiniorum  impletione,  sed  de  majestate  Christi,  qua  nunc 
in  gloria  Patris  oronibus  rebus  praesens  est,  et  res  omnes  illi 
praesentes.  ®er  2(nfc^lu^  an  ben  5.  2(l)fd)nttt  ber  fjerjogl.  fäc^f. 
9lefutatton  (f.  oben  not.  34)  ift  nid)t  ju  oerfennen. 
44)  SSrens  fc^rieb  [d)on  im  ZCnfange  b.  S-  1560  feine  ©djrift  de 
personali  unione  ditarum  naturarum  in  Christo,  obgleid)  biefelbc 
erfl  1561.  4.  evfd)ien  ([.  3.  S5renj  üon  >:^artr«ann  u.  Säger  II, 
380),  TOiebergebrucft  in  Breniii  opp.  IUI,  831.  cf.  p.  834: 
quamquam  divina  substantia  non  mutetur  in  humanam,  et 
unaquaeque  suas  habet  proprietates,  tarnen  hae  duae  substan- 
tiae  ita  sunt  in  unam  personam  in  Christo  conjunctae,  ut  al- 
tera ab  altera  reipsa  nunquam  dividatur;  p.  835:  ut  ubicun- 
que  est  Deitas,  ibi  etiam  sit  humanitas  Christi,  p.  836:  Quid 
obsecro  prohibet,  quo  minus  id,  quod  convenit  uni  substan- 
tiae  per  se,  hoc  conveniat  alteri  per  accidens,  ut  Dialectici 
loquuntur]  Vetus  et  verus  sermo  est  de  Christo  ,  quod  quic- 
quid  convenit  Filio  Dei  per  naturam,  hoc  conveniat  filio  ho- 
minis per  gratiam.  p,  837 :  Etsi  humana  substantia  obnoxia 
est  passioni  et  morti,  tarnen  haec  proprietas  non  sie  inhaeret 
homini ,  ut  ea  muiata  mutetur  et  hominis  substantia.  —  Ho- 
mines  in  sua  resurrectione  retinent  veram  et  perfectam  huma- 
nam substantiam.  Quod  si  haec  proprietatum  seu  accidentium 
mutatio  non  mutat  rei  substantiam,  quomodo  non  posset  etiam 
immutata    manere    substantia    corporis,     etiamsi   alicubi    non 


Zf).  II.  e.  I.  Sut^cr.Äirc^c.  §.37.  Ubiquitdt.  1560.     211 


esset  localiter  in  loco,  cum  in  loco  esse  non  sit  corporis  sub- 
stantia,  sed  Unlum  proprietas  substantiae  accidentaria?  p.  838: 
Etsi  humanam  naturam  extra  Christum  ,  et  juxta  physicas  ra- 
(iones  in  uno  tantum  loco  esse  oportet ,  —  et  Christus  susce- 
pit  tempore  ministerii  et  conversationis  suae  in  hoc  mundo 
humanas  (propter  peccatum)  imbecillitates,  ac  fuit  corpore 
suo,  pro  conditione  hujus  mundi,  in  loco  circumscriptive : 
tarnen  interea  hypostatica  unio  non  fuit  dissoluta,  ut,  ubi- 
cunque  fuit  deitas  Christi,  ibi  non  secum  habuerit  eliam  hu- 
manitatem  suam,  idque  non  localiter,  sed  —  repletive.  —  Non 
tribuimus  Christo  multa  et  varia  corpora,  nee  tribuimus  cor- 
pori  ejus  localem  extensionem  aut  diffusionem,  sed  evehimus 
ipsum  ultra  hunc  corporalem  mundum,  extra  omnem  creaturam 
et  locum,  et  collocamus  juxta  conditionem  hypostaticae  unio- 
nis  in  coelesti  majestate  :  quam  elsi  tempore  carnis  suae  in 
hoc  saeculo  dissimulavit ,  seu  ea  sese,  ut  Paulus  loquitur, 
exinanivit,  tarnen  nunquam  ea  caruit.  —  Porro  ex  hac  ad- 
miranda  et  ineffabili  unione  oritur  celebris  illa  in  ecclesiasti- 
cis  scriptoribus  communicatio  idiomatum.  —  Existimant 
multi,  quod,  cum  dicilur,  inier  divinam  et  humanam  naturam 
Christi  esse  communicationem  idiomatum,  intelligendum  sit, 
esse  tantum  communicationem  proprietatum  vocabulorum,  et 
non  proprietatum  rerum.  Ac  veteres  recte  qoidem  docuerunt, 
quantum  ego  hactenus  judicare  possum,  de  communicatione 
idiomatum.  Scholastici  autem  et  recentiores  nonnulli,  cum 
dicunt  personam  Christi  non  habere  ubique  secum  unitam  hu- 
manitatem,  videntur  affirmare ,  in  Christo  esse  tantum  com- 
municationem verbalem ,  non  realem.  —  His  fiet  tandem 
Christus  homo  non  verus  Dens,  sed  tantum  nuncupativus;  et 
patietur  pro  peccatis  nostris  Deus  Christus  non  vere,  sed  tan- 
tum Sermone.  Nos  autem  intelligimus  in  hac  materia  per 
idiomata  non  tantum  vocabulorum,  sed  etiam  rerum  proprieta- 
tes:  ut,  cum  per  communicationem  idiomatum  de  Christo  di- 
cimus,  Deum  esse  passum  et  mortuum,  non  sit  sententia,  quod 
Deus  Verbum  dicatur  tantum  sermone  vocabuli  pati  et  mori, 
res  autem  ipsa  nihil  prorsus  ad  Deum  pertineat,  sed  quod 
Deus,  elsi  natura  sua  nee  patitur,  nee  moritur,  tarnen  passio- 
nem  et  mortem  Christi  ita  sibi  communem  faciat ,  ut  propter 
©icfelet'g  Äird&enflefdE).  3r  Sb.  2teUbtt)l.  lg 


242     SStcrfc  ^criobe.     2fbfcf)n.   1.     S5.  1517—1648. 


hypostaticam  unionem  passioni  et  moiti  personaliter  adsit ,  et 
non  aliter,  ut  sie  riicatn,  afficiatur,  quam  si  ipse  pateretnr  et 
moreretur.  —  Sic  etiatn  idiomata  toi"  löyov  —  praedicantur 
non  verbis  tantum  inanibus,  sed  etiani  vere  et  reipsa  de  carne 
Christi.  Sola  Deitas  est  vivifica,  et  tarnen  etiam  caro  Christi 
est  vivifica,  habetque  vim  vivificara,  non  quidem  e  sua  carnis 
natura,  sed  ex  natura  deitatis,  cui  personaliter  est  unita. 
p.  847  :  Si  deitas  et  hnmanitas  Christi  una  sunt  et  inseparabi- 
lis  persona,  certe  negari  non  potest,  quin,  cum  Filius  Dei 
assunipsit  in  utero  matris  filium  hominis  in  unitatem  perso- 
nae,  conlinuo  evexerit  et  collocaverit  enm  in  ea  majestate  et 
gloria,  in  qua  ipse  ab  aeterno  apud  patrem  suum  fuit.  — 
Itaque  et  tum  ascendit  Filius  hominis  in  coeium,  et  est  dein- 
ceps  in  coelo ,  etiamsi  in  terra  omni  conhimeliarum  genere 
afficiatur.  p.  84S:  Vere  passus  est  humanos  dolores,  vere 
mortuus  est:  interea  tamen  retinuit  suam  majestatem  auctori- 
tative,  —  quam  suo  tempore  patefecit  execulive.  Accedit  et 
illud ,  quod  etsi  tempore  humilitatis  suae  non  ostentavit  sum- 
mam  suam,  quam  habuit,  majestatem,  tamen  non  omnino  eam 
sie  dissimula\  it ,  ut  non  aliquoties  praesentiam  ejus  manifesiis 
argumentis  testificaretur.  Nam  et  XL  diebus  ac  noctibus  je- 
junavit,  et  super  aquas  ambulavit,  et  invisibilem  se  reddidit, 
et  tactu  mortuos  suscitavit,  et  se  coram  discipulis  suis  coe- 
lesti  gloria  transformavit.  p.  849:  Dices  autem:  si  hyposta- 
tica  unio  duarura  naturarum  in  Christo  tantum  valet,  ut  ubi- 
cunque  est  deitas,  ibi  etiam  sit  humanitas,  non  quidem  — 
locali  diffusione,  —  sed  mirando  et  coelesti  modo,  quid  opus 
erit,  ut  accipiam  corpus  et  sanguinem  Christi  in  Coena  ab 
ipso  instituta,  cum  habeam  domi  panem  et  vinum,  in  quibus 
corpus  et  sanguis  Christi  praesentia  sint  ,  et  liceat  mihi  sin- 
gulis  diebus,  imo  et  horis  ea  sumere?  Sed  audi  vicissim. 
Etsi  Christus  sua  majestate  una  cum  corpore  et  sanguine  suo 
a  tuo  domestico  pane  et  vino  minime  absit,  tamen  ut  sumas 
ea  efficaciter,  verbum  Christi  sequendum  est.  ©egen  bie  Ubi? 
quität  wat  gerid^tet  H.  Buüingeri  tractatio  verborum  Domini 
Jo.  14,  2.  Tiguri  1561.  unb  oetanla^te  nun  fotgenben  «Sdjrtfts 
ȟed)i'el :  Jo.  Brentii  sententia  de  libello  Bullingeri,  cui  tilulus 
est:  tractatio  etc.  Francof.  1561.  4.  (Opp.  VIII,  868)  -    H.Bul- 


Sl).  II.  (5.1.  mi).  Äirc^e.  i5. 37.  me\and)tl)on  I5C0.     243 
SOBürfcmberg  üercjebh'd)  ju   warnen  ^5):  gj  f^(ej)  ^alb  barouf 


lingeri  responsio,  qua  ostenditur,  sententiam  de  coelo  et  dextra 
Dei  firmiter  adhuc  perstare  ^  Tig.  1562.  —  J.  Brentius  de 
divina  majeslate  Christi  ^  Francof.  1562.  4.  (Opp.  VIII,  891). 
liwA)  ^etruö  ?0?avt»)i'  unb  SSe^a,  tüte  auf  ber  anbern  ©fite  Sac 
2(nbreae  niifd)tfn  ft'd)  in  tiefen  ©trfit,  ^lancf  V,  II,  482.  SSaur'ö 
Sreieinigfcit  III,  410. 
45)  35er  «^ei-^og  o.  SDßürtcmbcrg,  tt3a{)rf(i)ein(tcl^  angeregt  burc^  Mel. 
resp.  ad  impios  art.  Bavar.  inquis.,  ^attc  fd)Cn  3.  9too.  1559 
gegen  ben  S()urfürften  oon  ©ad)[en  ftc^  über  ben  facramentirifdien 
Sn()alt  ber  ©d^riften  ?0?el.  befd^irert  (f.  ba6  ©(^reiben  in  <S>atU 
ler'ö  SBfirtemb.  @e[d&.  IV,  140),  unb  eine  ©pnobe  »erlangt 
?OZel.  fenbetc  bemfelben  nun  f.  Enarralio  epistolae  ad  Coloss. 
praelecia  anno  1556.  Viteb.  1559.  8.  {Opp.  IV,  324).  Sn  bec; 
felben  Ijeipt  cS  (Opp.  IV,  358):  Ascendit,  seil,  corporali  et 
physica  locadone  ,  in  coelum  ,  i.  e.  in  locum  coelestem,  ubi- 
cunque  est,  quia  hie  non  sunt  fingendae  allegoriae.  Aseen- 
sio  fuit  visibilis  et  corporalis,  et  saepe  i(a  scripsit  tota  anti- 
quitas,  Christum  corporali  locatione  in  aliquo  loco  esse,  ubi- 
cunque  vult.  Corpus  localiter  alicubi  est  secundum  veri  cor- 
poris modum,  ut  Augustinus  inquit.  Mel.  ad  Hardenberg 
12.  Jan.  1560.  C.  R.  IX,  1029:  Dux  Wirtenbergensis  me  atro- 
citer  accusat,  quod  naturas  in  Christo  diritnam.  Petivi  non 
solum,  ut  me  prins  audiat  quam  condemnet,  sed  ut  simul  ve- 
terem  et  puriorem  Ecclesiam  audiat.  ad  G,  Cracovium  3.  Febr. 
1560,  p.  1036:  Legi  decretum  Abbatum  Wirtebergensium, 
nee  possum  quäle  sit  venustius  signihcare,  quam  si  dicam 
esse  Hechingense  Latinum  ,  cum  oppidum  Hechingen  in  vici- 
nia  illorum  Abbatnm  situm  sit.  —  Illustr.  Principi  respondi 
breviter.  —  Si  longior  a  me  responsio  7Zf()i  fivaTtjQmv  petitur, 
signihcabitis.  Tempore  enim  opus  est  ad  describenda  vetera 
testimonia,  et  profecto  invitus  tciqI  rov  navraxov  disputo,  quia 
inulta  ßeßtjla  turbant  mentes  in  vera  cogitatione.  ad  Har- 
denb.  9.  Febr.  1560.  p.  1046:  Dux  Wirtebergensis  misit  for- 
mulam  tiiqI  fivcrrjQiow  ad  nostrum  Principem,  in  qua  retinet 
et  pingit  tö  navta/ov.  Petivit,  ut  'xhiberetur  his  Academiis, 
sed  non  est  exhibita. 

16* 


244     SSierfc  ^enobe.     W(f)n.   1.     m,  1517—1648. 

mit  greuben   aü$   tiefen  SSerwirfelungen  ^e)^    weldjc   immev 
bro^enber  würben  (f  19.  2(pr.  1560). 


§.  38. 

gottgefe^ter  Streit  bii   jum  ^^alte  ber  Ärijpt  o  ca  loiniflen 
in   6f)u  rfad^fen   1574. 

SBd^renb  bic  SSorgdnge  in  ber  ^falj  unb  in  SSremen 
bem  ©treite  mit  ben  ßalöinijien  eine  neue  Sebenbigfeit, 
unb  in  ber  Ubiquitdt  be§  ^eihe^  Qi)xifti  ben  oorjüglidjften 
©egenjianb  gaben  M;  {Weigerten  fid)  bie  fpn ergifiifcb en 
Unruf)en  in  Sena  baburd) ,  ba^  bie  buxü)  bie  S3erufung  »on 
So().  SSiganb  unb  ^attlm^  Suber  (1560)  eerflarftcn  Zt)eo: 
logen  unb  ©eifllicben  burd)  inquifitovifd[)e  Äirdjenjucbt  bic 
(5onfutation  aufredet  ju  erf)alten  fudjten  2).    2Cuf  bem  GoÜos 


46)  Causae  cur  minus  abhorreas  a  morte  ,  oon  SOIel.  ttjcnige  Sage 
DOC  [einem  Sobe  gefd^vieben  C.  R.  IX,  1098.  auf  bem  SSlatte 
linfö:  Discedes  a  peccatis.  Liberaberis  ab  aerumnis,  et  a 
rabie  theologorum.  red^tg:  Venies  in  lucem.  Videbis  Deum. 
Intueberis  Filium  Dei.  Disces  illa  mira  arcana  ,  quae  in  bac 
vita  intelligere  non  potuisii.  Cur  sie  simus  conditi.  Qualis 
sit  copulatio  duarutn  naturarum  in  Christo.  —  Sffite  über  biefe 
©treitigfeiten  oon  fatf)oIifd^em  ©tanbpuncte  aug  geurtf)eilt  tcurbe, 
ijl  aus  bem  fe{)r  augfiifjvtii^en  ®cf)reiben  beg  ßarbinalg  u.  StfcI)ofö 
D.  Sulm,  Stanislaus  Hosius  ad  Henricum  Brunsvicensem  Du- 
cem  dd.  Tridenti  24.  Marl.  1562  in  le  Fiat  Monum.  ad  hist. 
Conc.   Tridenlini  spectant.  V,  124  ju  erfefien. 

1)  f.  §.  37.  not.  44.  &eipxäq  jwifd^en  SBirtemberger  unb  ^^faljcr 
Äfifotogen  im  Ätofler  SKauIbronn  1564.    Sbrarb  II,  666. 

2)  S3oräügti(i)cS  2fuffe(jen  machte  bie  3urudf»reifung  beö  3urif!en 
5OTattf).  aSefenbeciuö  oon  einer  ^atf)enfteUe  im  ^uü  1560  (bie  2Cctcn 
in  S.  5.  SIKiiUer'ö  entbedftem  <Btaaticaiinet ,  Qxfte  (Sröffnung, 
Sena  1714,  ®.  3B).  Sie  ©eiftlid^cn  forberten  oon  if)m  (p.  43), 
utcategorice  respondeam,  utrum  per  omnia  approbem,  an  non, 
librutn  (Confutationis),  -  et  eorum  concione?  quotidianas,  qui- 


3;i).II.6.I.2utl).Äivc!)c.§,38.et)ncc9ift.®tmt.  1560.    245 

quium,   wcld)eS  jwifclKn  glaciuö  mib  Striegel  in   SBeimar 
(Trug.  1560)  angefieüt  würbe  3),   lieg  fid)  ber  ^rfltere   in  fei. 


bus  ejusmodi  über  explicarelur,  unb  »riefen  it)n  iuxüd,  mil  et 
biefc  erflärung  weigerte,  ©alig  HI,  579.  ^lancE  IV,  612. 
3)  Disputalio  de  originaii  peccato  et  libero  arbitrio  inier  Mal- 
thiam  Flacium  Illyr.  et  Vict.  Sirigelium  publice  Vinariae 
anno  1560  habita  (oon  SBiganb  aufgeäeidjnet)  ed.  Sim.  Musaeus 
1562.  ed.  2.  1563.  4.  (f.  ©b.  ®d)mib  in  9tiebner'6  3ettfd)r.  für 
^ift.  Z^iOl  1819.  I,  7).  v^ter  fleljen  Flacii  u.  Strigelii  propo- 
sitiones  de  libero  arbitrio  oovan:  in  bei-  furzen  Relatio  de  dis- 
pulatione  Yinariensi  (fovtgef.  ©ammtung  ü.  alten  u.  neuen  tt)eot. 
@ad)en  1740.  ©.  383)  finben  fic^  aUt  aucl)  bie  positiones  beibec 
SÖeile  de  definitione  Evangelii,  de  Majorismo,  de  Adiapho- 
rismo,  de  academica  epocha,  in  welchen  aUen  ©triebet  fid)  jU 
5}leland)t()on  neigt,  unb  oft  gerabeju  bffTcn  ©ä|e  auffteUt.  Sn 
Flacii  prop.  de  libero  arbitrio  t)eifjt  e§  :  3.  Homo  spirituali  hac 
lepra  (ut  Lutherus  loqui  solet)  penKus  corruptus  non  tantum 
amisit  omnes  bonas  vires,  —  sed  et  insuper  contrarias  et  de- 
terrimas  acquisivit,  —  seu  est  ad  imaginem  Satanae  transfor- 
matus,  ejusque  charactere  signatus ,  ac  veneno  penitus  in- 
fectus,  ita  ut  necessario  seu  inevitabiliter  Deo  ac  verae  pie- 
tati  semper  et  vehementer  adversetnr.  4.  Soius  Deus  immensa 
misericordia  per  Verbum,  Sacramenta  etSpiritum  S.  convertit 
hominem,  trahit,  illuminat,  donat  fidem,  justificat,  renovat, 
et  ad  bona  opera  condit:  seu  labefactata  et  mortificata  illa 
foeda  Satanae  imagine  snam  denuo  in  nobis  condit  ac  refor- 
mat,  cor  lapideum  ac  adamantinum  excidit,  ac  novum ,  in- 
scripta  ei  sua  lege  aut  imagine  condit,  non  solum  non  coope- 
rante  ex  se  naturali  aut  Adamico  libero  arbitrio,  sed  etiam 
contra  furente  ac  fremente.  Gratia  Bei  sunt  quicquid  sum 
1.  Cor.  15.  Sagegen  Striegel:  3.  Vere  igitur  affirmo,  ho- 
minem viribus  naturalibus  sine  Filio  Dei ,  sanante  nostra  vul- 
nera  per  Evangelium,  et  dante  Spiritum  Sanctum,  ne  quidem 
inchoare  posse  veram  et  salutarem  conversionem  ad  Denm.  — 
4.  —  tarnen  non  ita  in  nobis  efficax  est,  ut  invitum  hominem 
subigat,  sed  ut  subjectionis  cupidum  faciat:  nee  ut  ignoran- 
tem    trahat,    sed    ut    intelligentem    sequentemque    praecedat. 


246    m^xk  ?)enobc.     2Cbfcf)n.  1.     S5.   1517—1648. 

ner  ^eftigfeit  ju  ter  S3el)au^)tun9  ()inrei^en,  ta^  bie  drbi 
fünbe  bie  (Subjlanj  ber  menfcl)lid)en  ^atux  felbfi  fet)^):  fo 
würben  58iele,  unb  audj  ber  ^erjog  Sodann  griebrid)  ber 
ffftittUve,  in  ii)xem  Urtf)ei(e  über  ben  ©pnergiömug  fdjnjan« 
fenb.  ^rvax  blieb  ber  Sediere  ber  ftreng  lutJjerifcben  ©eite  nod^ 
fo  jucjetfjau,  baf  auf  tem  SSage  ju  S^laumburg  (San. 
1561),  n)eld[)en  6f)urfuvj!  2fu9uj!  berufen  t)atU,  um  bem  ßons 
cilio  öon  Slribent  gegenüber  eine  erneuerte  ^Bereinigung  ber 
görj!en  ju  ber  2fuggburgifd[;en  ßonfeffton  gu  bewirfen ,  er 
mit  bem  ^erjoge  üon  SHecffenburg  feine  Unterfdjrift  weigerte, 
wenn  nirfjt  bie  ()crrf(i}enben  Srrtbümer  üerbammt  würben  5). 
S5ölb  barauf  aber  fal)  er  fid)  bod)  genCtbigt,  um  ben  Unrus 
Iben  in  Sena  ein  ©nöe  ju  macben,  fein  SSerfabren  ju  anbern. 
^r  nabm  tm  ^rcbigern  baä  S5annrecbt,  weld)e§  iie  in  ^ma 
fo  febr  miöbraucbten,  unb  übertrug  baffclbe  ebenfo  wie  i>iz 
ßenfur  aller  erfdjeinenben  ©cbriften  einem  in  SBeimar  erricb^ 
teten  ßonfijiorio'^).  Unb  alä  U^t  'oie  glacianer  über  t>ic 
Unterjocbung  ber  Äirc^e  unb  Unterbrucfung  ber  reinen  ßebre 


Donec  enirn  omnino  repugnat  volunias,  nulla  potest  fieri  con- 
versio.  5.  CoJicurrunt  igitur  in  conversione  haec  tria:  Spiri- 
tus sanctus ,  movens  corda  per  vocem  divinam;  et  ipsa  vox 
Dei  cogitata,  sive  intei  audiendum,  sive  in  lectione  ,  sive  in 
pia  meditatione  ,  et  voluntas  hominis,  quae  voci  divinae  inter 
trepidationem  utcunque  assentitur,  simul  petens  auxilium  ab 
eo,  qui  ait :  venite  ad  vie  omnes  qui  labor^tlis  et  onerati  estis^ 
et  ego  reficiam  vos.  ©alig  III,  587.  ^lancf  IV,  606.  (5b. 
©djm tb  a.  a.  Ö.  @.  26 

4)  Disputatio  p.  26.  44.  gb.  ©tfimtb  in  «Riebnet'ö  3eitfd)r.  1849. 
I,  60. 

5)  ©alig  III,  652.  "P  tan  et  VI,  213.  See  Staumburgifd^e  pr^ 
(lentag,  obcc  »üid^ttge  UrJunben  unb  2(cten  bcnfclben  hüt.  ^erauls 
geg.  oon  3.  >&.  (Selbfc,  2eipäig  1793. 

6)  ©aüg  III,  632.  ?)lancF  IV,  621.  So.  ®d)mtbt'6  S55eu 
mar.  ©ffc^fommlung.  (Scna  l&OI)  II,  310. 


S£t).ll.  6.1.  Sutl).  Äirdje.  §.38.  Ärpptocabin.  nad)  1 5(j0.   247 

ßdrm  erhoben;  fo  glaubte  ber  ^erjog  bic  l)Ocl)f!  gcfätjrbete 
9Jut)c  nid)t  anberä  wiebevl;erfteüen  ju  fonnen  aH  burd)  bie 
3(bfe^un(j  bcr  tf)eo(o9ifcl;en  ^rcfeJToren  (^nbe  1561)  unb  aller 
9leid)gefinnten  ^rebiger  ' ).  2)ie  tljeologifdje  gacultät  würbe 
mit  SGBittenberger  Zi)QoioQm  wieberbefe^t  s). 

3u  ntdjt  minberen  Unruben  fiibrten  bie  SSremer  @treu 
tigfeifen  ^).  ^arbenbcrg  war  (1561)  au^  bcm  S^ieberfdcbfts 
fcben  Äreife  »erbannt:  bcr  f!reng  lutberifd)e  9Kagt|!rat  berief 
je^t  ben  fo  eben  au^  ^ma  üertriebcncn  ©imon  ?0?ufduS 
alä  ©uperintenbenten  nad;  S3remen,  um  alle  ©puren  bc§  QaU 
üinigmu§  bafelbfl  ju  oertilgen.  £)iefer  wollte  in  einer  neuen 
Äird)enorbnung  bie  i)iexavd)i\ä)Qn  2lnfprüd)e  geltenb  macl)en, 
welche  ibm  furj  oorber  fein  Zmt  in  ^ena  gefojlet  l)attm,  unb 
eö  brobte  baruber  fcbon  ein  neuer  (Streit  '<>).  Snbeffen  en; 
bigte  ber  mue  Surgemeifter  X>aniel  t>.  Citren  alle  biefe  SBirs 
ren  baburcb/  ha^  er  ben  ©uperintenbenten  entließ,  unb  alle 
Äanjelpolemif  gegen  ^arbenberg  üerbot  (1562).    3n?ar   ents 


7)  ©all 9  111,  843.  ^tanc!  IV,  636.  etrtegel  gab  eine  Seclas 
ration  fetnec  SOictnung,  üermittelnbe  SBüctembcrger  St)fologen  eine 
©iipcrbfc(acatton ,  ©triegel  ging  ober  aller  weitem  SBermittelung 
au6  bem  Sßege,  inbem  er  eine  ^rofefTur  in  ßeip^ig  annal;m.  ®egcn 
40  ^rebiger  njurben  cntfe^t  /  weil  fte  hei  ber  Sonfutation  bleiben, 
unb  oon  biegen  S)eclarationen  nid^tö  »iffen  »rollten,  ©aiig  III, 
882.     ^  l  a n  c!  IV,  643.    iS  cl}  m  i  b  in  9liebner'6  3eitfd)r.  1849. 1,  50. 

8)  1562  ^oi).  Stoffel,  ber  fruf)er  in  Sßittenberg  ftubirt  i)atte  unb 
SJZagifter  geworben  war,  1565  ©elnetfer,  grei)l)ub  unb  ©almut^), 
©alig  111,  Ö14. 

9)  über  bicfelben  f.  bie  §.  37.  not.  23  angefülirte  iSd()rift  oon  ©er; 
bcö.  gerner:  ©alig  III,  716.  ^lancfV,  II,  138.  (eiarb 
SQSagner'6,  ref.  ^reb.  in  SSremen)  D.  3(.  vg»arbenbcrg6  im  SDom 
ju  SSremen  gefüfjrteö  2eS)ramt,  SSremen  1779.  4.  2?ie  brcm.  SSitr* 
germeifter  2)an.  o.  SSiiren  b.  eilt.,  unb  2)an.  ü.  S5uren  b.  jüngere 
üon  ü.  3t.  ®.  Senefen,  SSremen  1836. 

10)    (Salig  III,  783.    SBagner   ©.  361.    3.  |).  2)un§e'ä    @cfcl). 
b.  freien  ©labt  SSremen.  SSb.  3.  (SSremen  1848)  ®.  294. 


248     SSiette  ^criobe.     2fbfcf)n.  1.    S5.  1517—1648. 

void)sn  tn'e  SJat^Sglieber  ber  ©egenpartei  öuö  ber  ©tabt,  unö 
fud)ten  2(lle6  gegen  baö  facramenti'rifcfje  Bremen  aufjubiefen: 
ober  bfe  ©tabt  blieb  flanbtjaft  in  ber  JBe^auptung  ber  ©runbs 
fd^e,  tt)e(d)e  i^r  bic  SJube  wiebergegeben  bitten,  unb  l)Ult 
biefelben  an6)  in  bem  SSergleidje  fefi,  weldjen  fie  mit  ben 
entwicbenen  1568  abfcblop  n). 

^nt>Qm  in  golge  ber  SSorgdnge  in  ber  ^falj  unb  in 
S3remen  bie  ©acramentSflreitigfeit  unter  allen  bogmatifcben 
dampfen  bie  größte  Sßicbtigfeit  unb  2ebenb{g!eit  erbielt, 
ttjdbrenb  i^ugleicb  bie  Uebereinjlimmung  50?e(andjtbonö  unb 
ßaloinö  in  ber  |!reitigen  Sebre  recbt  ficbfbar  gett)orben  vrnr; 
fö  würben  je^t  befonberö  bic  dburfddjfifcben  Sbeologen,  welcbe 
ftcb  ganj  offen  a(§  treue  ©cbüfer  fO?e(ancbtbon6  befanns 
Un^"^),  üon  t)en  jirengen  gutberanern  al§  ÄrpptocaloinifJcn 
öngefeinbet.  ßburfürft  'Kuqü^,  auf  welcben  SOZerancbtbong 
©cbwiegerfobn ,  ßaöpar  ^^eucer,  ^rofeffor  ber  5J}?ebicin  unb 
cburfurfliicber  geibarjt,   aucb  in  tbeologifcben  2(ngelegenbeiten 


11)  SSectrag  ju  Serben  3.  sOZärj  1568,  in  Sönig'ö  9Ieict)Sard)to, 
Part,  special.  Cont.  IV.  f.  255.  35te  BtaU  nUätte  in  bemfel.- 
ben,  ba^  [ie  bei  bet  2fug6b.  Sonfeffion,  3fpologie/  Sated^iSmo  ^u* 
ttjeti,  S3remifd)en  Äirdjenocbnung  unb  granlEfurtifd^em  SiecefTe  b(et= 
ben  wolle,  unb  lief  bie  gluc^tltnge  reteber  gu,  weld^e  bagegen  olle 
weitere  3(ni>rüd)e  aufgaben.    Sun^e  III,  356. 

12)  25ei'  $8ui^f)änbler  SSögelin  in  Seip^ig  gab  unter  bem  Äitel  Cor- 
pus doctrlnae  Christianae ,  Seipjig  1560  in  einer  beutfcf)en  unb 
einev  lateinifd)en  2fuägabe  eine  Sammlung  l)erauö,  n)etd)c  aufec 
ben  o  oecumen.  Symbolen  nuu  me(and^t()onf(^e  ©d^riften  umfaßte, 
nämlid)  bie  ^fuglb.  ßonfeffion,  2(})ologie,  fädjfifciie  (Sonfeffton  (f. 
Tihti).  1.  §.  9.  not.  27),  loci  theol.,  examen  Ordinandorum,  u. 
Responsiones  ad  impios  art.  Inquisit.  Bavar.  35iefc6  Corpus 
doctrinae  Misnicum  ob.  Philippicum  würbe  auf  SJerwenbung  beS 
Seipäiger  (Sonfijiorü  öon  bem  Sl)urfiir|len  in  bie  Äird)en  eingeführt, 
(göf^cr'ö  liistoria  motuitm  III,  197).  Sgl.  S3altl)a  f  ar'ö 
«^iflorie  beö  torgifdjen  SSud)S  II,  39i  über  bic  2(uggaben;  ©tro= 
bei' 6  Siterärgcfd^.  ö.  SQicl.  locis  iheol.  ®.  267. 


5rf).lI.e.I.üutI;.Äii*c^e.§.38.^rt)|)tocalmn.nac^  1560.   249 

ben  größten  Qinflu^  \)an^t  ^^^^^  äW)ar  ein  treuer  ßutf)eraner 
iinb  allem  ßalüintSmug  fern  bleiben,  betrndjtete  aber  bie  gla^ 
cianer  al§  uberfpannte,  feinem  |)aufe  feinblicbe  U(tralutf)era5 
ner,  welche  nur  Unrube  flifteten.  <Bo  glaubte  er  feinen  Slbeo- 
logen  gern,  ba^  fte  bie  lutberifcbe  2(benbmal§lebre  in  allen 
ibren  tvefentlicben  5Bejlimmungen  fejlbielten,  unb  üon  ben  glas 
cianern  nur  wegen  JSerwerfung  einiger  3(u§tt)ucbfe  ber  ßebre, 
inSbefonbere  ber  Ubiquitat,  angefeinbet  würben.  X^ahci  üers 
l)eblten  fie  ibm  freilieb,  ^a^  ftc  jenea  SBefentlicbe  hei  ßalüin 
iUn  fo  gut  wie  bei  ßutber  fanben'3),    unb  bap  fie,  ixUv 


13)  S)er  rfformtrfe  Szmow  Stenius,  »etcbcc  in  btcfer  3eit  in  SBit* 
tenberg  ftubirte,  unb  fpätct  ^rofefTor  in  ^eibelberg  rcar,  fagt  in 
Oratione ,  qua  in  Academia  Heidelb.  D.  Casp.  Peuceri  mani- 
bus  parentatum  est,  Serveslae  1603.  4.  p.  23  üon  ben  SBittens 
bergern  itnb  tf)rem  [pätern  gall:  Nihil  magis,  ut  ego  puto,  of- 
fendit  Electorem  niagnanimum,  quam  quod  non  diserte  opi- 
nionem  sacramentariam  vulgo  vocatam  Peucerus  vel  probaret 
vel  improbaret,  sed  involucris  quibusdam  et  ambiguis  respon- 
sis  dubium  quaerentis  animum  relinqueret,  magis  ivXäßiiav 
soceri  imitans,  quam  suae  naturae  morem  gerens.  Quae  pru- 
dens,  ut  tum  existimabatur,  lemporique  multorum  opinione 
conveniens  tergiversatio  etiam  in  aliis  deprehendebatur.  Me- 
mini  ab  Esromo  (SRübinger,  ^rof.  b,  $()^ft?  in  SBittenberg)  ali- 
quando  non  leviter  objurgari,  quod  nimis  libere  sententiam 
orthodoxam  defenderem.  Opus  esse  circumspectione  politica, 
ne  intempestiva  ;ia^j^i;öt'a  rebus  communibus  noceat.  Respondi 
ego  simplici  animo,  me  natura  abhorrere  a  simulandi  studio, 
ac  in  veritatis  divinae  professione  nihil  loci  esse  ejusmodi 
artibus.  Addidi  autem  quasi  vates  aliquis  et  hoc:  vos  dabitis 
aliquando  poenas  hujus  politicae  cautionis;  vestrum  erat,  veri- 
tatem  publice  et  aperte  profitersi.  Jam  vultis  a  nobis  in  scho- 
lis  frangi  glaciem,  ut  facilior  exitus  vobis  paieat,  et  tarnen 
indignamini,  si  quid  aperlius  a  nobis  projeratur.  Tiud)  ber 
Surijl  SufiuS  Sotiaö  b.  3.  tabelt  in  feinen  SSriefen  an  ^er^og  'KU 
brc(j^t  ü.  ^reugen  1561  ff.  bitter  bie  SßerjleUung  ber  SBittenberger, 
\mld)e  mit  Saloin  bie  SBa[)r()eit  crfenneten,  unb  it)n  bod)  ocrbamm= 


250     fSmtc  ?)enobe.    3(bf(t)n.  1.     SS.  1517—1648. 

Wlelan(S)tl)on  ^mau^g,ii)mt,  gegen  aße  ßigentfjümltc^feiten  ber 
luf{)erifdjen  2{bent>ma(§(ef)re  immer  unbulbfamer  njurben  •'*). 
©0  rvaxen  ft'e  innerlid)  DoÜige  daloi'nijien ,  obgleid)  ft'e  ibrem 
£anbegberrn  gegenüber  ddfjte  Sutberaner  ju  fcbeinen  firebten. 

35er  ßbu^föi^jit  2ruguf}  mu0te  in  ber  Sufriebenbeit  mit 
feinen  SSbeoIogen  befejltigt  werben,  wenn  er  bie  9fube  feineö 
ßanbeä  mit  ben  Unruben  üerglicb,  welcbe  bie  glacianer  über 
bie  erneflinifcbcn  ßanbe  gebrad^t  l)atten.  ^J^acbbem  Sob^^^i^ 
griebricb  ber  SJ?tttIere  ftcb  in  [einem  ©roüe  über  bie  -Serlufic 
feineg  ^aufe§  Don  SKitbelm  t).  ©rumbacb  in  lanbfrieben^s 
brüchige  Unternebmungen  t)atte  üerwicfeln  laffen,  barüber 
in  bie  faiferlicbe  2(cbt  gefallen,  unb  üon  bem  ßburfürjteti 
3fiigu|!  gefangen  genommen  mar  (2(pr.  1567)  ^^) ,  fo  nabm 
fein  S3ruber  unb  9'?ad)foIger  Sob^^nn  SBifb^lm  ungeacbtet 
feineg  freunblicben  23erbd(tniffeö  ju  bem  ßb"rfürjien  bcn  ^ian 
wieber  auf,  Sena  jum  @i^e  beg  reinen  t\xt^<ixi\))xm^  ju 
macben,  entließ  tk  bort  angejleüten  SBittenberger  Sbeologen, 
unb  berief  bie  flrengen  ßutijeraner  Sob-  Sßiganb,  Sob-  griebr. 
66reftinu§,  Simotbeug  Äircbner  (1568)  unb  Silem.  |)egbu= 
fiuä   (1569)  ").    ein  (Sefprdcb,   melcbeg  ber   6burf"r|lt  unb 


ten,   5of).   SSoigt'ö  Sricfmedöfel  ber  berii^mtefrcn  ©etefjrten  mit 
^.  2rtbre(^t  @.  403.  406. 

14)  3)lan  oergletd^e  "bai  SSenff)men  ^euccv6  unb  ber  Sfjeotogen  gegen 
ben  in  SBittcnberg  fiubtrenbcn  Sonrab  ©(^  liiffelburg ,  alö  ber= 
felbc  ^Dfiagifter  rcerben  rcoUte.  35a  er  ben  St)eo(ogen  nic^t  eine  reine 
2el)rc  juge|!e()en  rcoUte,  fü  »rurbe  er  im  San.  156S  relegirt,  u.  im 
5}Zärj  [ogar  ^ai  2tnat{)ema  über  i^n  auögefprodjcn,  Schlüsselburg, 
cul'al.  haer.  XIII,  609.  730.  ?mof)niEe'6  Ürd^en  s  u.  literarfjifi:. 
©tubten  u.  SKittfjeilungen.  SBb.  1.  ^eft2.  (Stvalfunb  1825)  (S.  239. 

15)  Ä.  2t.  5)tenäcr6  neuere  ®efc^.  ber  Seutfd^en  IV,  342.  3o^. 
23oigt'S  SBilf).  o.  ©rumbad)  u.  f.  ^änbel  in  Slaumer'6  {)i|l. 
Safd^enbuc^  1847.  ®.  145. 

16)  a.  @d)mib  in  Sliebnev'ö  ^eitfc^r.  1849,  I,  58.  Sie  8Ser()anb; 
langen  über  bie  SSerufung  beö  >^eä()u[tuS,  weld^em   aU  ^faijgräfj 


2;f).II.(5.I.2ut^.Äii:rf)e.§.38.Ärpptocalmn. naö)  1560.    251 

ber  ^crjog  ^wifct^en  i(;ven  S^eologen  in  liUenhuxQ  ")  üers 
onjlaltetcn  (^ct.  1568  — «Diarj  1569),  würbe  üon  ben  Senen= 
fern  aOein  ^u  maaplofen  2(nfd)ulbi9ungen  gegen  bie  ^(jilippis 
fien  benu^t  10) ,  unb  üerme{)rte  nur  t)U  «Spaltung.    6()urfür(l 


lid)s3ieut>uvgifd)em  .^ofprebigcr  feine  entlaffung  »ernjetgcct  würbe, 
f.  in  5.  S-  5Kütlei''ö  entberftem  (Stoat6;(Sabinet,  fünfte  ©röffs 
nung  ®.  43. 

17)  3(ctfnfammtungen:  (SoUoquium  ju  TtUcnburg  in  9Dleiffen,  Sena 
1569.  §ol.  Colloquiuni  Altenburgense  de  articulo  juslificatio- 
tns,  Jetiae  157U.  4.  Sagegen:  ®anje  unb  unüerfälfd)te  2(cta  beS 
(Sotloquii  äu  itttenburg,  SBittenberg  1570.  gol.  y4c<a  colloquii 
Aldeöurgensis ,  Li-ps.  1570.  fo/.  G.  F.  Loeberi  ad  hist.  collo- 
quii Alteöurg,  animadversiones  ex  documentis  genuinis  partim 
nunc  prirnum  ediiis  erulae,  Alteburgi  1776.  4.     ''pland  VI,  334. 

18)  2(ufääi)tung  bei-  ^^iüppijlifd^en  Sovvuptelen  in  b.  ßef)te  o.  b. 
Sled^tfertigung  f.  SBittenberg.  2(cten  g.  12:  i>J.  'aa^  wir  für  ©Ott 
gerecht  werben,  beibe  imputatione  unb  inchoaiione  jugleic^.  2. 
SDSir  werben  fürnemlid)  burd^  ben  ©lauben  gercd)t  unb  fe(ig. 
3.  S)af  gute  SBerE  jur  ®elig!eit  nötl)ig  fein.  4.  25a^  gute  Sßerfc 
Vu  ©eligiceit  unb  ®ered)tigfeit  erf)alten  foUten.  5.  2)0^  man  nid^t 
oon  bem  SßSörtlcin  sola  foU  ftreiten  in  biefer  ^ropofition:  wir  wer? 
ben  allein  burd^  ben  ©tauben  gered)t.  6.  S)aß  ein  Unterfc^eib  fei) 
unter  ber  ©eredjtigfeit  unb  ©eligfeit.  7.  2)aß  ber  ßl)rijlen  ©ered^s 
tigfeit,  babutd)  fte  für  ©ott  (jered^t  finb,  in  biefem  Cebcn  unooUs 
Eömmlid)  fei).  8.  Saß  für  Vu  guten  SBerEe  baö  ivoiq^i  £eben  geges 
ben  werbe.  9.  Saß  man  bie  ©eligfeit  unb  SKedjtfertigung  ergreife 
unb  annel)me  burd)  ©tauben  unb  SSefenntniß  «  Später  lel)ntcn  fte 
\i(x%  Corpus  docirinae  Misnicum  alö  unrein  ah.  g.  276:  »l.  Saß 
bie  ®i:emptar  unb  SSüdjer  beö  erften  Srud'd  bie  wat)re  aiU  ©on= 
feffioH/  fo  anno  30  ju  2fu^6purg  Äoifer  Äarl  übergeben,  nid}t  t)a= 
ben,  fonbern  an  berfelben  ©tatt  eine  fold^e  ©onfeffton,  hie  ju 
2(ug6purg  weber  gefcl[)rieben  nod)  übergeben,  ober  oon  ben  S^tänbeii 
2£ugöpurgifd^er  Sonfeffion  approbirt  unb  unterfd)rieben  worben. 
3m  anbern  SrudE  ahix  berui)rte6  Corporis  doctrinae  werben  jwet 
©remptar  ber  wal;ren  ,  red)ten  unb  unred)ten  3tugtpurgifd)en  6on= 
feffton  in  cinanber  gemenget  ^tu  t)at  ober  ber  2futcr  ober  ©d)rei= 
be»  beffelben  S3ud^ö  nid)t  9)Jad}t  gcl)abt,  baffclbe  alö  fein  eigen  23ud;, 


252     §8mU  ^mote.     2fbfc^n.  1.     SS.  1517—1648. 

ZüQü\l  würbe  böburd)  fo  empkt,   ba^  er  üon  feinen  (Seif!II; 
ä)m    neben    ber   SSerpflic^tung   auf    baä    Corpus  doctrinae 


barum  feineö  ©efallcnS,  ju  corrigtcen.  —  Über  iai  fo  {)at  ?)f)ts 
lippuö  fo  oft  gebachte  Jfugöpurgtfd^e  ©onfeffton  geänbert,  ba^  er 
flud)  enblid^  ben  ©acramentirern  unb  Salotnijlen  ein  gcnj!er  auf= 
get{)an  in  biefelbe  eingufdjletdjen.  50Zan  mag  traun  jufeJjen,  baf 
nid^t  etiüan  mit  ber  3fit  bie  ^apiften  aucl)  ein  fold)  ®d)lupftoci^ 
finben,  fid^  in  biefelbige  mit  ein5ubret)en.«  S3gl.  oben  §.  36.  not. 
33.  S^Zacl^bem  alöbann  in  bem  Corpus  doctrinae  Sorruptelen  nad^s 
gettjicfcn  finb,  ^ei^t  e6  oon  9}?eland^t(}ün,  baß  er  2utf)ero  nid)t 
gleidö  gei)a(ten  werben  Eönne,  unb  \db\i  befenne,  Cutf)erö  ßefjre  in 
fein  ^anbbüd)lein  f)aben  bringen  ju  trollen.  »SBo  er  nu  foJd^cö 
vedjt,  rein  unb  treulich  t^\xt,  ift  er  warlid)  aller  6l)ren  unb  Sanfö 
wnti):  fo  oft  er  fid)  aber  bie  ^t)ttofopf)iam,  menfd)lid)e  Sßernunft 
unb  fleifd^lid)e  SöeiSl)eit,  läpt  anberSiroljin  oerleiten,  i)a  i(lö  offen= 
bar,  baf  er  nid)t  gerabe  jugel)e,  fonbern  irre  unb  ftraud)le.«  9iun 
wirb  an  3rceland)t()on6  ®ä)\väd)e  bei  (§arlftabt§  ©d^irärmereicn  unb 
in  2Cug6burg  erinnert.  «©6  bezeuget  aud)  gnugfam  bie  einige 
Siöputation,  barinnen  8utl)eru6  bie  päpj!if(^c  ^ropofttion  oon 
5Rotl)ir>enbigfeit  guter  IBSerE  gur  ©etigfeit  au6  ber  J?ird)en  üerwor= 
fen  unö  oerbammt,  unb  bie  2fenberung  unb  Unterbrürfung  berfelben 
©ictaten  ^^IjiUppi  burd)  Sutl)erum  erlangt,  wie  oft  ^f)ilippu6  ^ah 
ÜU6  ber  aSaljn  fpringen  wollen,  unb  bod^  oom  ßutl)cro  5urüdigejos 
gen  unb  gel)alten  worben.  (Sgl.  oben  §.  36.  not.  25).  SßSie  oud^ 
^l)ilippuö  bie  ©acramentirer  in  il)rer  ©d^wärmerei  geftärft,  bejcus 
get  nid)t  allein  Salüinuß  in  öffentlid}en  ouägegangenen  ©d^riften, 
fonbern  aud)  ber  SSrtef  an  ben  (Sfjurfürften  ^faljgrafen,  unb  etlid)e 
anbere  an  >:^arbenbergium.  —  2öie  er  ftd)  aud^  jur  3cit  beS  3"= 
terimö  gel)alten,  unb  waä  er  ben  ^aptften  nad^gegeben  unb  einge= 
räumet,  beweifet  nic^t  allein  feii.  SSrief  an  Sarolooicium  ge[d^ries 
ben  (f.  §.  36.  not.  :^7),  weld)er  Äaiferlid)er  «Kajeftät  felbft  ju  lefen 
gegeben,  unb  fdjier  burd^  ganj  ©uropam  au6gefprenget  worben, 
fonbern  auc^  feine  ©d^riften  unb  5Ratl)fd)läge  ben  Actis  synodicis 
einoerleibet.  2e|lid^  fo  werfen  unö  bie  ^apiften  felbft,  unb  nidjt 
ol)ne  Urfad)  für,  ba^  '>pi)itippuä  feine  SSüd^er,  fonberlid^  ba  2utt)es 
ru6  alt  worben,  unb  auS  biefem  geben  abgefdjieben,  fo  oft  gcän; 
bert,  geminbert  unb  geme^ret.« 


ZI).  11.  (5.1.  gut^cr.  Äird)e.  §.  38.  gtaciöner.  1567.    253 
Pliilippiciiin  nod)   eine  au^brfidfliclje  SSerwerfung  te6  glacias 

(§in  cmpfinbh'djer  ©djlag  ffir  bte  Ultrölut^ernner  ivat  c§, 
bap  ©intgc  t)on  iljncn,  felbfl  {f}r  b{§l;erigeg  ^aiipt  g(aciu§, 
in  il)rer  Ueberfpannung  fid)  über  bte  ©rangen  ber  SJedjtgldus 
big!eit  f)irnre(jreipen  liefen.  SJ^ro^  ciüer  2(bma()nun9en  fetner 
greunbe  Ik^  glaciuö  [eine  ÜJieinung,  bap  bie  ^rbfunbe  bie  ©ubs 
ftanj  be§  9}?enfd;en  felbjl  fet),  nid^t  fn()ren,  legte  fie  üielme^r 
1567  al§  i)0(i)W\d)tiQe  ße^re  unb  in  ibrer  SBiditigFcit  für  bie 
Sieinbeit  ber  ,^ird}en(ebre  nod)  nid)t  geborig  erfannt,  au^i 
fül)rlid)  bar  20),  unb  n5t{)igte  baburcf)  enblidt)  auc^  bie  ^emm 


19)  ©if  mußten  ftd^  burd)  einen  SfJeoerg  (f.  benf.  in  ßöfdjcr'ö  Jiist. 
niotmim  III,  21)  ju  bec  Se^ce  beö  Corp.  doctr.  betennen,  unb 
auf erbem  erftäven :  »Sc^  bin  aucf)  ben  Slacianifd)en  SUiI'^ifi^en 
fät)rlid[)en  Sfrtf)um ,  jcinfifd^en  ®efd)meif,  giftigen  ©ebeif  unb 
©d^njärmere)) ,  batnit  biefer  Canbc  ©deuten  unb  Äird^en  üon  bem 
erbic()teten  unb  angegebenen  Adiaphorismo,  Synergismo  unb  Ma- 
jorismo,  unb  anbern  falfd^en  Jfuflagen  befdjweret,  nicl)t  anl)ängig, 
'[)ab  and)  nic^t  gefallen  barob,  unb  voiU  audi  t)infortan  mit  ©otteö 
gnäbiger  .^iitf  mid}  beffelben  gänjlid^  entt)aUen,  bamniren,  fliegen 
unb  meiben ,  unb  nad^  SSermögen  auci^  oerf)iiten.«  Sanad^  blieb 
freitid)  bev  ffierfud)  ber  d)urfäd)f.  Sanbfiänbe,  burd)  bie  SQSeimar; 
fd^en  Sanbjtänbe  bem  ©d)mä^en  unb  ffierbammen  bec  djurföd^fifd^en 
Äird)e  burc^  bie  tjerjogl.  fäd^ftfdjen  ©eiftlid^en  ein  (Snbe  ju  mad)en 
(gebr.  unb  9}?ärj  1570),  o{)nc  ©cfolg,  f.  bie  SJeri^anblung  in  b. 
©ammlung  ».  ölten  u.  neuen  tl)eol.  ©ad^en  1734.  ®.  164.  375. 

20)  3n  M.  F/ac/i  c/aw/s  Scripturae  {Fraiicof.  ad  M.  1567.  2  P«r- 
ies  fol.)  evfd^ienen  //,  523  alS  Tract.  VI.  aliquot  thenlogici  li- 
helli  unb  unter  benfelben  p.  635  einer  de  peccati  originalis  aut 
veteris  Adami  appellationibus  et  essentia.  p.  638:  Ad  decla- 
rationem  hujiis  sententiae  uberiorem,  quod  praecipuum  pec- 
catum  originale  sit  quiddatn  substantiale  in  homine,  forte  non 
parum  profuerit  distinguere  substantiam  materiaiem  et  forma- 
lem. Potest  enim  considerari  substantia  alicujus  testacei  aut 
vitrei  aut  argentei  vasis,  tum  quatenus  ex  tali  materia  est, 
(um  quatenus  vas  illud  sie   formatum  est  pulchre  aut    turpiter. 


251     25icrte  ^eriobc.     3rbfd)n.  I.    ^.  1517—1648. 
fer  feit  1570  biefen  neuen  50?anid)ä(§mu§  gu  befamjjfen  (gUi 


—  Sic  igitur  in  hac  disputatione  de  corruptione  hominis  non 
iiego,  illam  viliorem  materiam,  aut  massam  hominis  initio 
conditam  adhuc  utciinque  remansisse,  tametsi  valde  vitiataro, 
siciit  si  in  vino  aut  aromatibus,  expirante  aerea  et  ignea  sub- 
stantia,  remaneret  tantum  terrena  et  aquea;  sed  formam  sub- 
stantialem,  aut  substantiam  formalem  deperiisse,  imo  in  con- 
trariam  esse  mulatam  sentio.  Loquor  autem  non  de  ista  ex- 
terna et  crassa  forma,  quam  considerat  in  adolescente  puella, 
aut  etiam  in  tote  homine  philosophia;  —  sed  loquor  de  ea 
nobilissima  substantiali  forma,  ad  quam  praecipue  ipsum  cor, 
aut  potius  anima  rationalis  formata  erat,  ita  ut  ipsa  sua  essen- 
tia  esset  Dei  imago,  eumque  repraesentaret,  utque  suae  sub- 
stantiales  potentiae,  intellectus  ac  voliintas  affectusque,  ad 
Dei  proprielates  essent  conformatae,  eumque  tum  repraesenta- 
rent,   tum    vere   agnoscerent,   et   promptissime  amplecterentur. 

—  Hanc  ergo  formam  substantialem  dico  non  tantum  deper- 
iisse homini,  sed  etiam  prorsus  in  contrariam  esse  inversam; 
ita  ut,  cum  antea  homo,  praesertim  quod  attinet  ad  animam 
rationalem,  esset  viventis  Dei  viva  imago,  nunc  sit  sua  essen- 
tia  in  eadem  summa  ac  nobilissima  parte  vera  imago  Saianae. 
Hanc  substantialem  immutationem  animae  Scriptura  (»gl.  ?)f. 
51,  12.  (Sieä).  11/  19)  exprimit  per  cor  lapideum  aut  adaman- 
tinum ,  aut  contra  per  cor  spirituale:  quod  ideo  pro  anima 
rationali  ponitur,  quod  ibi  anima  rationalis  habilare  cense- 
tur.  —  Hanc  igitur  inversam  substantiam  formalem,  aut  for- 
mam substantialem  summi  gradus,  —  quae  jam  eum  ,  ut  causa 
formalis,  facit  imaginem  et  filium  Diaboli ,  —  statuo  esse 
verum  et  quasi  unicum  fontem  omnis  peccati ,  sive  habitualis, 
sive  actualis ,  et  idipsum  quod  vocamus  originale  peccatum : 
quod  non  tantum  ideo  sie  vocatur,  quia  nobiscum  oritur,  sed 
etiam  quia  oriuntur  inde  omnigena  peccata:  quae  ratio  etymo- 
logiae  aut  appellationis  hujus ,  hactenus  a  muhis  neglecta, 
diligenter  observanda  est.  Hoc  igitur  modo  sentio  et  assero, 
primarium  peccatum  originale  esse  substantiam,  quia  anima 
rationalis,  et  praesertim  ejus  nobilissimae  substantialesque 
potentiae,  nempe  intellectus  et  voluntas,  quae  antea  erant  ita 


Stf).  II.  e.  I.  Sut^er.  ^frc^e.  §.  38   fflactancv  1507.      255 


piaeclare  formatae,   ut   essent    vera  itnago  Dei,  —    nunc  sunt 
fraiide  Satanae  adeo   prorsus   inversae ,    nt   sint    vera  ac   viva 
imago    Satanae.     p.   654:     Ita  eadera    res    potest    habere    duos 
anctores  ac  caiisas,   alium  ratione  primae  creationis,   et  alinm 
ratione  secundariae   metamorphoseos.     Sic   multa  aliter  sunt  a 
natura  ratione  primae  originis,   aliter   ab  arte   ratione  secun- 
dae  transformationis,    ut  vitrum,   lateres,   testae,   caseus ,    bu- 
tynim.     p.  655:    OpponniU  alioqui ,    oportere    tarnen    distingui 
creaturam  Dei  a    peccato,   qnod    non  est  a  Deo.     Respondeo  : 
separat©  tu   mihi  jam  Diabolum  a  sua  inhaerente  maliiia.     Non 
ergo  aliter    possumus   isla  distinguere,    quam  dicendo,   homi- 
nem  ratione  primae  creationis  et  praesentis  etiam  conservatio- 
nis  esse  a  Deo,    sicut  et    ipsum  Diabolum;    sed  ratione  istius 
horrendae    metamorphoseos    esse  a    Diabolo,    qui    nos  \igore 
efticacis  sententiae  ac  poenae   irati  Dei:    morte  morieris,  non 
solum    sibi    in  vilissima   mancipia    rapuit,    sed    etiam    refudit, 
recoxit,  et  commutavit,  aut  (ut  ita  dicam)  metamorphizavit  in 
virnm    alium    (ut   Scriptura   loquitur),    sicut   ipsemet    inversus 
est.    ®§  tft  !(ar,  "aa^  gtaciuö  ntd}t  oon  bem  gen)üf)nlid^en  ^Begriffe 
ber  Scbfünbe  ahmi) ,   fonbern  öon   ben  SSecirijfen   t)on  substantia 
unb  accidens,  ha^  er  aber  auifi  f)iet  unftc^er  war,  fofern  er  mit 
ben    2Cuäbrüc!en    substantia,    forma  substantialis   unb   substantia 
formalis  wedifelte.     ogl.   ©d^enfel  II,  44.     SSead^tunggtucrtf)  tjl 
eg,  t<x^  ber  Sübinger  TTrjt  geon^arb  gud^g,  mit  wetd)em  glactue, 
alg  er  in  Sübingcn  1540  jlubirte,  begannt  geworben  war,  unb  oon 
weldjem  er  (b.  Schlüsselburg  XIII,  806)  fogt :    qui  mihi  usque 
ad  mortem  ob  commune  puritatis  Evangelii  Studium  odiumque 
corruptelarum  fuit  longe  amicissimus,    gelef)rt   i)citte ,    morbum 
esse  substantiam  (Stitter'g  gtactug  @.  15).     '^laciug  füf)rte  tjtcte 
©teUcn  oon  Sut^er  für  fiel?  an,    in  benen  eg  ^ei^t  humanam  natu- 
ram    seu  substantiam   peccato  esse   corruptam:    feine  .^auptflelle 
war  Luth.  in  Gen.  3 ;  Sed  vide  quid  sequalur  ex  illa  sentenlia, 
si  statuas  justitiam  originalem  non  fuisse  naturae ,  sed  donum 
quoddam  superfluum,  superadditum.     Annon  sicut  ponis,  justi- 
tiam non  fuisse  de  essenlia  hominis,   ita    etiam   seqnetur ,  pec- 
Ctttum  quod  successit  non  esse  de  essentia  hominis:    ()ter  fprid)t 
aber  eutf)er    nur  gegen   bie   fd[)olafttfd)e  &e|)ve  oon   einer  justitia 
superaddita,  bercn  >:g)tnwegnaf)me  nacf)  ©cotug  allein  bic  ©rbfiinbe 


256    SSiertc  ^eriobc.     2(bfc^n.  I.    SS.  1517—1648. 

cianifdfje  ©treittgfeüen)  21).  glaciuö  309  jwar  einen 
Zi)til  [einer  2rnf)an9er  in  feinen  Snt^um  mit  i)inein  22), 
f)(itte  aber  bocb  fonfi  Me§  gegen  ftcb- 

Sn  t)er  2Cbent)maBIebre  verleitete  ha§  burcb  ten  ©treit 
er|)i^te  Ultra(utbertt)um  ben  glacianer  Sob-  ©aliger  in  dios 
j^O(f  ju  einer  S3ef!immung ,  wdä)e  irefentlidE)  ber  SSerwanbs 
lungSlebve  angeborte  (1568)23).      T)er   Streit  barüber  be: 


fcegrünbete.  Ueber  beö  gtaciuö  ^avaboneen  unb  (Streitfud)t  f. 
3oQdt).  gjlövlinS  ©rflärung  in  SSraunfdittieig  1567,  in  mei)U 
nieder 'ä  a3raunfd)W.  Äirc^en{)ifi. ,  «Beilagen  b.  3.  S{).  ©.  114. 

21)  Jo.  Wigand  de  Manichaeismo  renovuto,  Lips.  et  Jen.  1587.  4. 
Conr.  Schlüsselburgii  calal.  haereticorum  Hb.  II.  {Francof. 
1597)  de  sectu  recentium  Manichaeorum  et  Substantialistarum. 
blande  V,  II,  293.  @b.  ©c^mib  beg  glaciuS  erbfünbeftrcit, 
I)ijlorif(i);nterarifcl)  borgejlcUt,  in  9tiebner'6  3ettfd}r.  f.  t)ift. 
Sl)eol.  1819.  I,  3.  II,  218.  Sie  >pauptfd)rift  gegen  glactu6  trar: 
TU.  Heshusii  antidoton  contra  itnpium  et  blasphemnm  dogma 
M.  Fl,  lli,  quo  adserit,  quod  peccatum  originis  sit  subslantia. 
Jenae  1572.  ed.  2.  1576,  ed.  3.  1579.  4.  SSoräiigltd)  würbe  ge= 
gen  i(;n  geUenb  gcmarf)t  {Atitidoton  fol.  38):  si  substantia  ani- 
mae  est  peccatum  originis,  alterum  e  duobus  necesse  est  poni, 
videlicet  aut  Satanam  esse  conditorem  substantiarum ,  aut 
Deum  esse  peccati  creatorem  et  sustentatorem.  g(aciu6  parb 
b.  11.  fSatävi  1575  in  granffurt  a.  SO?. 

22)  inSb.  ß^riacug  ©pangenberg,  25ecan  in  SKanßfelb,  an  bet 
(Spi|e  mef)verer  tnanafelb.  ^rebiger,  @b.  ©c^mibt  I,  71.  II, 
118.  242.  unb  Sl)ri)Iop()  ^J^enäuö,  ^ofprebiger  in  SOSeimar,  mit 
me{)reren  tbüring.  ^^rebigern  II,  233.  SSeibe  festen  ben  Streit 
aüä)  naä)  glaciuS  Sobe  fort,  obgleid)  SrenäuS  belf)atb  1572, 
(Spangenberg  1574  entlaffen  würben,  II,  271:  Srenäuö  unb  anbere 
auö  ©aci^fen  oertriebenc  glacianer  würben  im  £)e(terreid)ifd)en  an* 
gejlellt,  unb  oerpflanätcn  aud^  bort^in  ben  (Streit,  f.  fS-  Staus 
pad^'ö  erläutertes  eoangel.  £)efterrei(j^.  2te  gortfe^.  (S.  43  u.  an 
mehreren  (Stellen. 

23)  ®er  ©aligerfd)e  3fbenbmalgpreit,  bargefiellt  oon  D,  3-  S3Sig= 
gerö  in  ««tebner'S  3eitfd)r.  f.  ^tjl.  Sljeol.  1848.  IV,  613.    ©ali= 


Zi).  II.  6. 1.  ^ut^tv,  ^ircf)e.  §.  38.  Ubiquitat.  1570.    257 

fd)ranfte  fid[j  inbeffen  auf  SKecfIcnburg.  S^agegcn  würbe  bic 
Ubiquitat  unter  ten  jlrengen  ßutberanern  allgemein  angenoms 
mcn;  bocb  fanb  in  S^ieberfacbfen  bie  t>on  ber  abfoluten  Ubu 
quitat  ber  SSürfemberger  abwcid)enbe  Zr\\iö)t  ber  braun fd()n)eis 
ger  S()eoIo(jen  SiKartin   6f)emni^  24)   y^t,   9^ico(auö  ©eis 


gcc  (Beatus)  unb  grcbelanb  U^xten  fd)on  al6  QJcebigcc  in  Hbed, 
ba^  fcaft  bcc  (Sonfecratioii  unb  nod)  oor  bem  ©enuffe  (ante  usnm) 
aSrot  unb  Sßein  im  f).  3fbenbmale  ber  voaijxe  Ccib  unb  ia^  wa^vt 
fSiüt  (5t;ri)iti  wäxe ,  unb  [djaltcn  bif jenigen,  \velä)e  bieß  läugneten, 
©accamentirer.  gerner  evE(ärien  fte  ia^  peccatum  originis  für 
ipsam  substantiam  corporis  et  animae  hominis,  unb  (efjrten,  ba^ 
ßijri^uö  carnem  alterius  speciei  angenommen  'i)ai)e.  ©ie  würben 
in  ßübcc!  1568  abgefe|t:  ©öliger,  gleid)  barauf  alß  ^ajlor  in 
Stopocf  ange)l;ellt,  erneuerte  ^ier  bcn  ©treit  (ugt.  Chylraei  epist, 
ad  Beattnn  ,  Apr.  1569  in  Chytraei  epislt.  p.  666).  Sie  beiben 
^crsoge  crtiefjcn  enblid^  im  Oct.  1569  bie  oon  35aüib  (Sf)X)txäuä 
angegebene  (Sntfd^eibung,  ba^  8ei6  unb  SSlut  d^rifti  » unö  üon 
(§f)ripu6  felbjl:  burd)  bie  ^anb  beö  Sienerö  gegeben,  unb  nidjt  aU 
lein  mit  bem  ©lauben  gciftlid),  fonbern  cud}  mit  bem  CKunbe  (eibs 
lid)  Bon  un6  genoffen  —  wirb.  Ser  ©egen,  wie  if)n  etlid}e  nens 
nen,  ober  bie  ßrjä^lung  ber  SBorte  ber  (ginfe^ung  6f)rifti,  wo 
nfd^t  bie  ganjc  ÜCction  be§  3C6enbmal6,  wie  bie  t5on  (S()rifto  georbs 
net,  gei)atten  nnrb ,  —  mad)t  allein  nid)t  ein  ©acramentj  fonbern 
c6  mu9  ber  S3efef)l  (Sf)rifti:  «bo6  tf)ut,«  ireld^er  bie  ganje  2(ction 
btefeS  ©acramentg ,  ba^  man  in  einer  ci)rifH.  3ufammenfunft  SSrob 
unb  fffiein  nef)me,  fegne,  auötf)eile,  empfa()e,  effe,  trinfe  unb  beä 
^errn  3;ob  babei  oerfünbigc,  jufammenfaffet,  unjertrennt  unb  uns 
oerrüdft  gefjalten  werben.«  ©aliger  lüurbe,  weil  er  ftd)  biefer  @nts 
fc^eibung  nid}t  unterwarf,  abgefegt:  öon  feinem  glacianifdien  Srr; 
t|)ume,  ber  bamalö  nod)  nid)t  öffentlid^  bekämpft  würbe,  war  in 
biefem  ©treite  teine  diebe.  Slad^^er  »ertl;eibigten  nod)  einige  aSSiös 
marfd)e  ^rebiger  feine  SÖJeinung  oom  2(benbmale,  unb  in  Stoftoc! 
blieben  mehrere  SSürger  (SSeationer)  i^r  treu,  mit  bencn  beö^alb 
nod)  1596  üer^anbelt  würbe. 

24)  Ma7-t.  Chemnilii  de  duabus  naluris  in  Christo,  de  hyposta- 
iica  eoriwi  unione,  de  communicatione  idiomatum  et  aliis 
quaestionibus  inde  dependenlibust  Jenae  1570.  8.  oft,  OUcl|  lf)tns 

®iefeler'6  Äirdf;en9efcr;.  3v:S3b.  2te^btet.  17 


258     SSierte  ^mobc.     ?fbfcf)n.  1.     S5.  1517- 1618. 


tev  Chemm.  lotis  theol.  ,  iniebet  gebrudft.  Cap.  4:  Humana  na- 
tura, quia  ex  se ,  et  ex  naturali  sui  constitutione  non  est 
sufficiens  et  idonea  ad  omnia  officia  regni,  sacerdotii  et  do- 
minii  Christi,  ad  qnae  assumpta  est,  ex  illa  unione  cum  Aoyw 
accepit  non  tantum  incomprehensibilia  et  ineffabilia  dona  et 
ornamenfa  creata  et  finita,  formaliter  ipsi  inliaerentia ;  sed 
quia  tota  plenitudo  Deilatis,  Filii  Dei,  personaliier  in  as- 
sumpta natura  habitat,  plenitudo  illa  lucet  in  ea  tota,  ita  ut 
caro  illa,  hoc  quasi  lumine  accensa,  ipsa  etiam  lureat,  atque 
ita  ditata  sit  divinis  virtutibus  et  operütionibus,  non  per  phy- 
sicam  effusionem  et  essentialem  inhaesionem,  sed  per  oecono- 
miam  unionis,  nt  Aöyo?  omnipolentiae  suae  opera  in  illa,  cum 
illa  et  per  illam  assumpinm  naturam  pro  beneplacito  suo  ex- 
erat  et  perficiat,  sicut  anima  corpori,  et  ignis  ferro  ignito 
potentias  et  operationes  suas  communicant.  Quam  majesta- 
tem  in  ipso  primo  momento  unionis,  quando  tota  plenitudo 
Deitatis  in  Christo  habitare  coepit  corporaliter,  humana  na- 
tura accepit  ac  habuit;  sed  ratione  exinanitionis,  tempore 
hnmiliationis ,  illam  non  semper  exeruit  et  usurpavit-  Depo- 
sita  aulem  in  resnrrectione  et  ascensione  servi  forma  in  ple- 
nariam  ac  manifestam  ejus  possessionem  et  usurpationem  per 
sessionem  ad  dextram  majestatis  et  virtutis  Dei  collocata  et 
exaltata  est.  Cap.  30:  Quia  unio  facta  est  salva  differentia  et 
naturarum  et  proprieialum  essentialium,  certum  ac  verum  est, 
assumtam  humanam  naturam  per  hypostaticam  unionem  noti 
amisisse  essentiales  suas  proprietates,  nee  factam  essentiali- 
ter  —  infinitam  aut  immensam  ;  —  sed  in  ipsa  unione  est  ac 
manet  ratione  essentiae  finita.  —  Sicut  eo  modo  in  ter;^is 
conversatus  fuit  ,  Paulo  in  castris  adstitit,  et  jam  in  coelis 
juxta  veri  glorificati  corporis  modnm  ita  adest,  ac  Stephane 
ita  se  ostendit,  et  tali  etiam  forma  in  nubibus  ad  Judicium 
veniet.  Qnia  vero  praeterea  habemus  certum  verburo  et  pe- 
culiarem  ac  specialem  in  testamentaria  institutione  Filii  Dei 
promissionem  et  asseverationem  de  praesentia  corporis  et  san- 
guinis sui  in  coena,  —  sicut  et  mox  de  promissione  praesen- 
tiae  totius  Christi  in  Ecclesia  dicemus:  certe  propter  physi- 
cas  proprietates  non  est  ex  humana  ratione  decretum  facien- 
dum,  Christum  cum  assumta  sua  natura  non  posse,  praeter  et 


Stl).  IT.  6. 1.  gutf;cr.  Äird)e.  §.  39.  ^lacianev.     259 


ultra  quam  esseniiales  seu  physicae  assumlae  naturae  proprie- 
(ates  ferant  et  efficiant,  alio,  Deo  possibili  ac  noto,  nobis 
vero  incomprehensibili  modo,  per  et  juxta  hyposlaiicae  unio- 
nis  oeconoraiam  praeseiUem  adesse  ,  ubicunque  verbo  suo  tra- 
didit,  protnisit  ac  asseveravit,  se  cor|)ore  suo  adesse  velle.  -^ 
To(i  plenituditii  Dcitatis  Filii  pcrsonaliter  unita  est  assumta 
natura,  ut  köyoq  ititra  arcanum,  arctissimum  —  complexum 
non  alicubi  particulae  alicujiis,  sed  totius  pleniiudinis  divinae 
suae  naturae,  quae  supra  et  exlra  omnem  locum  est,  «ecum, 
intra  se,  apud  se ,  et  penes  se ,  personaliter  unitam  atque 
praesentissimam  semper  habeat,  et  in  illa  plenitudine  Deitatis 
assumpta  natura  suam  —  inseparabilem  et  indistantem,  seu 
locorum  intervallo  indisjunctam  habeat  immanentiam.  — 
Praesentia  haec  assumtae  naturae  in  Christo,  de  qua  nunc 
agimas ,  non  est  vel  naturalis,  vel  essentialis,  sed  voluntaria 
et  iiberrima,  dependens  a  voluntate  et  potentia  Filii  Dei, 
h.  e.  ubi  se  humana  sua  natura  adesse  velle  certo  verbo  tra- 
didit ,  proraisit  et  asseveravit.  —  Dootrina  haec  de  hyposta- 
tica  unione  ostendit,  Filio  Dei  non  possibile  tantum,  sed  fa- 
cile  esse,  praesentiam  illam  corporis  sui ,  verbo  promissam, 
—  ratione  ac  virtute  hypostaticae  cum  Divinitate  unionis, 
praestare  et  efficere  velle  ac  posse.  —  Retineamus  illud  qiiod 
verissimum  est,  Christum  suo  corpore  esse  posse,  ubicunque, 
quandocunque ,  et  quomodocunque  viilt:  de  voluntate  vero  ejus 
ex  palefacto  certo  verbo  judicernus.  Atque  illud  consilium,  ut 
omnium  simplicissimum  et  tutissimum  Lut>>erus  ipse  simplicio- 
ribus  subjicit.  Cum  enim  multis  argumentis  de  generali  ubi- 
quitate  disputasset,  postea  cum  animadverieret ,  in  quos  laby- 
rinthos  disputationum  controversia  Sacramenlaria  ita  abripe- 
retur,  et  a  verbi?;  institutionis  ,  quibus  praesentia  corporis  et 
sanguinis  Christi  in  Coena  traditur  et  promittitur,  abducere- 
tur,  tandem  in  majori  sua  de  Coena  Domini  confessione  in- 
quit  (T.  11.  Wiltenb.  p.  178  [.  oben  §.  35.  not.  19):  licet 
argumenta  illa  de  ubiquitaie  refutari  non  possint,  se  tarnen 
cum  nemine  velle  contendere,  an  per  modum  ubiquitatis  cor- 
pus Christi  in  coena  adsit,  cum  divina  sapientia  et  potentia 
possit  alio  nobis  ignoto  et  inefi'abili  modo  illud,  quod  certo 
verbo  et  expressa  promissione  tradidit,  efficere.     Ac  rationem 

17* 


260    mktU  ^eriobc.    'Kb\(S)n.  1.     S5.  1517—1648. 

nec!er  bebeutenben  (SinQang  25). 


addit,  quod  adversarii  inde  arripiant  occasionem  digrcdiendi  in 
alias  inexplicabiles  disputationes,  ut  interim  ferias  habeanc,  iie 
ad  verum  controversiae  statum,  qui  in  verbis  institutionis  pro- 
positus  est,  respondere  cogantur.  —  Et  Totyio  Jencnsi  8.  fol. 
375  inter  Lutheri  senteiuias  extat  una,  quae  dicit,  simplicio- 
ribus  sufficere  hoc  axioma,  Filium  Dei  cum  assumto  suo  cor- 
pore, quando  vult,  posse  esse  ubiciimque  vult,  salva  corporis 
verilate.  Unb  [o  l)ei^t  c6  Qud)  in  b,  »2öoJ}[gegrunbctcn  SSevid)tc,s 
VOil&jn  in  b.  Corpus  doctrinae  Julium  bic  (e|te  ©teile  einnimmt, 
unb  an  inetd^cm  ß^emni^  of)ne  ^ii^cifel  bcn  größten  2£nt^eil  l;at, 
am  @nbe  üon  I,  man  folle  nur  bic  praerogaiivas,  »pon  n^eldjcn 
wir  in  bec  ^eil.  <Sd)rift  augbvücflid^e  flare  ^eugnilTe  t)aben,«  ber 
ntenfd)lic^en  Slatur  6f)vi(ti  beilegen:  »fSSaä  afcer  bie  S)i6putation 
belanget  de  ubiquitate,  —  fe|en  wir  biefelbige  nad)  Sutt)eri  SRatl) 
beifeitä,  unb  ta^  auö  t)cd)»id}ttgen,  bebenflidjen  Uu|'ad}cn,  big  mx. 
einmal  im  ewigen  Seben  (5l)riftum  »on  2(ngefid)t  ju  2fngefid)t  in 
feiner  ^evrltdjfeit  fe^en  werben  wie  er  ifl,  wie  foldjeö  alleä  in  bcr 
wicberljoUen  gemeinen  Sonfeffton  ber  [äc^fifc^en  Äirdjen  won  biefem 
3CrtiEeI  weitläuftiger  erkläret  ij^,  bal)in  wir  bie  ^aftorcö  weifen.« 
SSaur'S  SreieinigEeit  III,  428. 
25)  ©elnecfer'e  ©djriftcn  über  baö  3(benbmal  f.  in  b.  J^ortgef.  ©amm; 
lung  0.  alten  u.  neuen  tljeol.  ©ad)en  1744.  ©.  356.  23gl.  Äur^e, 
wal)re  u.  einfältige  SSeEanntnuö  D.  9Jic.  ©elnecceri  o.  b.  SKas 
jeftät,  2Cuffa£)rt,  ©i^en  jur  Siedeten  ©ottcö  unb  oom  2fbenbmale 
unfere  >§errn  3.  Sljr.  >^einrid)ftabt  1571.  4  »3.  (5l)rtftuä  ift  auf; 
9el)aben ,  gen  ^immel  gefaf)ren,  ober  in  ^immel  aufgenommen,  u. 
burcl)  bie  9Jecl)te  ©otteg  er^ö^et.  Siefeö  2(uffal)ren  l[)etft  nid)t  über 
\i6)  I)tnauffieigen,  als  wann  einer  an  einer  Seiter  ober  Sreppen  auf 
ein  ©oUer  über  fid^  jleigeti  fonbern  —  ju  ben  (jodjflen  @l)ren 
fommen,  unb  neue  unmeplid)e  (äewalt  bekommen.  —  4.  6r  ijat 
ben  ^immel  eingenommen,  ber  >^immcl  aber,  alö  ein  gewiffer  cr= 
fd^affener  Ort,  l)at  il)n  nid^t  eingenommen,  ober  an  einen  gewiffen 
Ort  befd^loffcn,  ba^  er  bevwegen  mit  feinem  2eib,  wo,  wenn,  unb 
wie  er  will,  auf  Srben  nid)t  mel)r  fepn  fönncj  —  fonbern  er  ift 
ein  ^err  beö  .^immelS,  \o.  über  alle  (Sreaturn  im  ^immel  u.  @rs 
ben.    Z^  faljre  auf,  fpridjt  er,  ju  meinem  S3atec,  \)a^  ift:  mir  ift 


ZI).  II.  6.1.   gutr;a\  Äird)e.  §.  38.  Parteien.  1570.     261 

Sn  allen  tiefen  ©treitigfcitcn  jlanben  ben  cl)urf5d)fi= 
fdjcn  Sf^eofogcn  bie  f^crjoglid)  fdcl)fifcf)en  unb  niebcvfddjfis 
feigen  gegenüber,  bic  SBürtembcrgcr  nur  in  ber  2e()re  üom 
2(bcnbma(e.  2)ie  nnbern  ßanbeöfircben  t)attm  fic&  an  ben 
(Streitigfeiten  irenig  bet{)ciligt,  unb  in  fielen  berfclben,  nas 
nientlid)  in  ^ommetn  unb  Reffen,  flanb  i>a§>  Corpus  do- 
ctrioac  PhHIppIcnm  in  'i)o\)em  2(nfel^en  26). 


alle  ®nt)aU  geben  im  v^immet  unb  (Svben.  —  9.  6{)rifluS  fi'^et 
niij^t  auf  einem  fonbfrltd)en  ©tuljl  feiner  Sl}lenfci^f)eit  naä),  an  ii^ 
nem  gewifTen  umfrf}ränEtcn  £)rt,  unb  nad)  bem  (SixUl  abgcmejfen 
9Jeoier,  —  fcnbern  ber  ganje  >^immcl  ift  nu  fein  ©tu^{,  unb  feine 
SiJJaieftcit  unb  ©ewalt  ijl  unentlid),  unb  er  i|!  allmächtig,  wal)rer 
©Ott  unb  sOJenfd).  —  10.  (5l)rifiu6,  ©otteä  unb  SOtarien  ©ol)n, 
ift  an  uUen  Orten,  unb  bei  unä  allzeit  gegenwärtig  laut  feiner 
a3erl)eipung :  id)  bin  bei  eud)  biß  ju  ®nbe  ber  SBett,  nic^t  allein 
nad^  feiner  göttlid)en  S^Zatur,  fonbern  audj,  ba  er  laut  feines 
SBortS  fei)n  will,  unb  bal)in  er  fid)  mit  feinem  SDSort  oud}  nad^  feis 
ner  menfd^ltd^en  SJatur  felbö  üerbunben  unb  oerfprod^cn  l)at,  aU  im 
"Kbenimai,  obgleid^  füld)6  9efd)id)t  wiber  unb  über  alle  natijrlid)e 
©igenfd^aft  eineö  menfd)lici^en  2eibö.«  —  Sagegen  l)ie^  cS  in  ben 
oon  2(nbreaö  ajiufculuö  (ügl.  §.37.  not.  13)  abgefaßten  unb  oon 
bem  (Sljurfürften  3ol)ann  ©eorg  o.  SSranbenburg  1572  feinen  ^rc; 
bigern  3ur  Unterfd)rift  oorgelegten  ArlicuHs  de  Coena  Dornini 
c.  2.  art.  5:  non  dar!  locum,  in  quo  sit  Filius  Dei  secundum 
divinam  naturam  ,  ut  ibi  non  sit  Filius  hominis  secundum  hu- 
manam  naturam,  et  ante  et  post  ascensionem,  unb  art.  6. 
6()riftuS  fei;  »om  2(ugenblicfc  ber  (gmpfängniß  an  nullis  necessita- 
tibus  localitatis  physicae  subjecius,  nee  ullis  locorum  termi- 
nis  inclusus,  aut  locorum  angustiis  necessario  circumscriptus, 
f.  biefelben  mit  S3eurtt;cilun3en  in  Lamb.  Danaei  opusc.  theol. 
Genevae  1583.  fol.  p.  1588. 

26)  >f)eräog  Suliuö  ü.  SSraunfd^weig  an  6l)emnitiuö ,  iüeld)er  gegen 
bie  ©infübrung  beffclben  im  S8raunfd)weigifd)en  2SebenEen  er()oben 
^atte,  14.  9tüO.  1570  (^oitgef.  (Sammlung  ü.  alten  u.  neuen  tbeol. 
©ad)cn  1737.  ©.  395);  sinmaffcn  benn  baffelbige  erjle  unb  red)te 
Corpus  doctrinae  aud;   in  Sommern/  «Reffen,  unb  anbetn  6l)ur5 


262    ^mte  ^ciiobe.     3Cbfct)n.   1.     m.  1517  —  1649. 

2(l§  öer  Äanjler  ber  Uniüerfttdt  Tübingen  Sacob  2(n^ 
breae,  unterj!u^t  üon  feinem  8anbe§f)errn ,  bcm  «^erjoge 
ßI;ri|lopt),  weldjev  ftetä  eine  SSeretnigung  gewiinfcbt  i)atte'^^)f 
unb  üon  bem  ^^erjoge  SuHuS  üon  S5raitnfd[}n)ei9 ,  im  S. 
1569  eö  unternal)m  an  ber  ^evf!eüung  bcg  Äird)enfrieben§ 
ju  arbeiten  28)  ^  fo  njar  er  fet)r  auf  Seiten  ber  SBittenberger, 
inbem  er  f)offen  fonnte,  jvüifdjen  ibnen  unb  ben  biö^er  an 
bem  ©treite  unheÜjdiiQt  gebliebenen  SanbeSfirdjen  eine  SSers 
einigung  ju  bewirfen  29),  unb  atSbann  bie  Senenfer  unb  i(}ren 
2(nbang  jur  9^ad}gieb{gfeit  ju  jwingen.  ^aber  erftarten  ftd) 
bie  le^tern  fogleicb  entfcbieben  gegen  ibn  ^o):  tie  SBittenbers 
ger  ^atUn  in  feinen  2(rtifeln  nur  hk  Ubiquitdt§lcbrc  auSjus 
fe^en,  unb  »erlangten  tic  3(nerfennung  ibre§  Corpus  doctri- 
nae  al§  reiner  ßebmorm  si).  SSon  bem  «^erjogc  SuHuä  roe* 
gen  ibrer  SSerwerfung  ber  Ubiquitdt  hei  bem  ßbu'^föj'ftett  an; 
geflagt  (1570),  fonnten  fte  ffcb  hei  biefem  leidjt  red)tferti- 
gen  ^2):  gropeS  2(uffeben  machte  e§  aber  bennocb,  aU  fte  je^t 


unb  gurftentf)iimecn  met)i;  auö   djriftl.   guten  Siati)  in  bie  Äirc^en 
öerorbnet  vüorbcn.« 

27)  So(),  Svens  oon  >g)artmann  u.  S^det:  II,  403. 

28)  Leonh.  Hutteri  concorüia  Concors,  Vitemb.  1614.  fol.  Fama 
Andreana  reflorescens  —  curante  Jo.  Val.  Andreae  1630.  12. 
3.  «Ti.  2(nton'§  ®efd^.  b.  Soncorbienformcl  (2  Z^.  Seipsig  1779) 
1,  108.     planet  VI,  371. 

29)  [eine  2(rti!el  b.  Hutter  f.  29,  ooUftänbigec  in  ben  Unfdiulbigen 
giac^ric^ten  17J8.  ®.  188. 

30)  ?)er  Ä^eotogen  ju  Sena  S8eben!cn  unb  Srinnerung  auf  einen 
58orfd)tag  einer  ^onciliation  in  ben  flreitigen  SJeligionäfadien,  3ena 
1569.  4.  ®er  SJjeologen  ju  3ena  aSefänntni^  oon  fünf  flteitigcn 
SleligtonS-- Jivttfeln,  3ena  1570.  4. 

31)  ^land  V,  II,  544. 

32)  25ie  2(nftage  bcjog  ftd)  auf  bie  Fropositiones  de  praecipuis 
horum  ientporum  controversiis ,  Vitemb.  1570,  weld^e  bei  einer 
feierlichen  Promotion  oon  12  Doctores  theol.  erfd^ienen  tDaren  (f. 


3:t?.lI.6.I.  Ut\).  Äircf)e.  §.  38.  W^ippütm.  1571.     263 

i\)xe  2(benbmal§let)re  mit   entfctjiefcener  SSerwerfung  ber  Ubi; 
c\u\tat  vortrugen  33).    ^m  f)efti'gen  Eingriffen  festen  fi'e  eine 


ßöfc^ec'6  hist.  7710t.  III,  23.  142).    Sie  Seclaratton  bfv  SOSittens 
berget  an  bcn  Sljurfürften  oom  31.  Sut-  1570  b,  Hutter  f.  37.  v. 

33)  Calechesis  co7iti/u'ns  explicationem  simplice77i  et  biever/i  de- 
calogi,  Symb.  Apost.,  orat,  dot7iinicae ,  doclrinae  de  poenite7i- 
tia  et  Sacramenlis ,  cotitexta  ex  corpo7~e  dotliinae  christiatiae, 
quod  amplectunlU7-  ac  luentu7-  Ecclesiae  7egio7iu7)i  SaxonicavuTn 
et  Misnica7U)7i,  quae  sunt  subjectae  ditiotii  Ducis  EUcto7is 
Saxoniae,  edita  i/i  Acade77iia  Witeberge7isi,  et  accom77iodata 
ad  usinn  scholai'um  pueriiium.  1571.  S)te  befonbetö  anflügigen 
©teilen  roacen  p.  77  über  bie  ^immelfaf)rt:  Actonun  primo  de- 
gcribitur  historia  ascensionis:  videntibus  Ulis  elevalus  est,  et 
nubes  suscepit  eu77i  ab  oculis  eoiurn;  et  Aciorum  3;  opo7tet 
Christum  coelo  capi  usque  ad  te77ipora  restituiionis  onmiurii. 
Intc'lligatur  autem  ascensio  ,  ut  sunat  litera,  ft  de  corpore  et 
de  corporali  locatione.     Ascensio    fuit   visibilis   et   corporalis, 

.;  et  semper  ila  scripsit  to(a  antiqiiitas,  Christum  corporali  lo- 
catione in  aliquo  loco  esse,  ubicunque  vult,  et  ascensio  cor- 
poralis facta  est  sursum.  p.  123;  Quid  est  Coena  Do77iini? 
Est  communicatio  corporis  et  sanguinis  Domini  noslri  Jesu 
Christi,  sicut  in  verbis  Evangelii  instituta  est:  in  qua  sum- 
tione  Filius  Dei  vere  et  subsianiialiter  adest:  et  testaiur  se 
applicare  credentibus  sua  beneficia.  Testatur  etiam,  se  ideo 
assiimsisse  humanam  naturam,  ut  nos  sibi  fide  insertos  meni- 
bra  sua  iaciat.  Denique  tesiatur,  se  velle  in  credentibus  esse, 
et  eos  docere,  vivificare  ac  regere.  gS  erfdjienen  alsbalb  l)ef; 
tige  SBaviutnQcn  oot  biefem  caloinifdjen  Äated)i6mu6  uon  ben  braun= 
fdjweigifd^en,  tünebui-gi[d)en,  manefelbifctien,  ienaifd)en  unb  l)aUi= 
fc^en  3;i)eolo9en,  wie  oon  Sljemni^,  SOZöiUa  u.  f.  xo. ,  jufammen= 
gebrmft  in  ber  ©d^rift:  »ginl^ellige  SScl'enntnitj  üielec  I;od}gelartcn 
3;i)coloi3en  unb  fürnemer  Ätrd)en  oon  bem  1.  S^ewen  Satedjtöino  ber 
newen  Sßittcnbcrger ,  unb  oon  if)rer  2.  9lewen  ©runbfefte,  oud) 
üon  if)rem  barauf  befd^lofTenen  3.  S^ewcn  23efenntniö,  Sena  1572. 
4.«  ^lanc!  V,  II,  57t.  «rjamentlid)  würbe  aud)  alö  ©djrift-- 
»erfölfd^unfl  bejcici^net,   ba^  Act.  3,  21    nod}  SSega  überfe^t  war: 


264    Sßicrtc  S^enobc.    2Cbfc{)n.  1.     «ß.  1517—1648. 

nidjt  mtnber  ()efti9C  SSert{)eib{9urT9  entgegen  ^i),  «nb  e6  ges 
long  ifjnen  aud[)  ben  beunruf){gten  ß()urfur|iten  burd)  ben 
Consensus  Dresdensis  (£)ct.  1571)  wieber  gufrieben  ju  |!els 
len  35).    2{B  barauf  naä)  bem  Sobe  be6  ^ergogS  ^o1).  fBiU 


quem  oportet  coelo  capi  anftatt  guem  oportet   coelos  excipere, 
bec  ben  »Fimmel  mu^te  einnpf)men. 

34)  »SSon  bec  ^etfon  iinb  5Wenf(i)trerbung  unferS  ^crrn  Sefu  (Sfiriftt, 
bec  tt>a()ren  cl)rijll.  Äirii)en  ©runbfefl,  wtbcr  bie  nerecn  ?0?arcionis 
Un,  (Samofatenec,  SabeUianer,  2(t:ianer,  5Re(^orianev,  ©utpdjias 
nee  unb  gjionot()eleten  unter  bem  glactanifc[)en  vg)aufen.  S)urd^  bie 
S^jeologen  j"  SBittenberg  —  gefteUet.  Sieben  rcaf)rf)after  SJerants 
woctung  auf  bie  giftigen  unb  bo§f}aftigen  S3erläumbungen,  fo  üon 
ben  ^ropofttionibuö  unb  ©ate(t;igmo  §u  SOSittenberg  auögangen  oon 
oielen  biefer  3cit  auögefprenget  rcerben,  SBSittenberg  J571.  4.,« 
bie  fogenannte  2Bittenbergtfd)e  ©runbfefte.  gernec:  »gnbli; 
d)ec  ffieridjt  u.  ©rSlärung  ber  Sbeologcn  beiber  Uniüerfitäten  Seip= 
jig  unb  SBittenberg,  a\x^  ber  ©uperintenbenten  ber  Äird)en  in  beS 
6f)urf.  ju  ©ac^fen  Sanben ,  belangenb  bie  Se^re,  fo  gemelte  Unis 
öerfitätcn  unb  Äii-d)en  —  gefüf)ret  ijaben.  "SSl'xt  —  d^;rifilicgcr  gcs 
innenmg  —  »on  ben  firettigen  2(rtifeln,  fo  gtaciuö  5lti)ricuö  mit 
feinem  2(nf)ang  —  mut{)»illig  —  erregt,  unb  baburd^  bie  Äird^en 
®otteg  in  Seutfctitanb  —  aerriittet  ^at.  SGSittenberg  1571.  4.« 

35)  Äurjc  d)rifil.  u.  einfältige  ai3ieberf)otung  ber  SSefenntnif  ber  Äir* 
(l)en  ®ottcg  in  bei  S{)urf.  ju  @act)fen  ßanben  ö.  b.  i)ei(.  9{ad}tmal 
beS  ^errn  6()rifti  fammt  ben  ju  biefer  ^z\t  in  ©treit  gezogenen 
3CrtifeIn  ö.  b.  ^erfon  u.  g}Jenfd)»erbung  6()vijli,  feiner  SKajeftät, 
^immelfa{)rt  unb  ®i|en  jur  5Ked)tcn  ©otteg,  in  ber  djrijll.  S3ers 
fammlung  au  SreSben  geftellet  b.  10.  Oct.  mit  ein()eUigem  Consens 
ber  Unit).  Seipsig  u.  SBittenberg ,  ber  breien  geiftl.  (5cnftfiorien,  u. 
oUer  ©uperottenbenten  ber  Äirdjen  biefer  5anbe,  Sreeben  1571.  4. 
(in  SBittcnberg  a\xä)  latein.  u.  nieberbeutfd)  Ijeraußgegeben):  »SBie; 
tt50l  aber  bie  menfd^l.  Statur  nad)  ber  2fuferfiebun9  u.  >:^immelfa^rt 
Ber!täret,  unb  alle  ©d}wad^f)citen^  bcnen  fie  äuüor  untenüorfen  ge; 
wefen,  abgeleget,  unb  mit  l)öf)ern  ®ahm  aU  alle  ©ngel  u.  SOZens 
fd)en  gelieret  worbcnj  fo  ifi  fte  bennod)  »arliaffte  menfd)l.  9Jatur 
geblieben,  unb  ;^at  bie  ȟefentlidjen  Sigenfdjaften  berfelben  an  ftd^ 
bef)alten,    unb  ifi  öor  fid^  »eber  oergöttevt,  nod^  ber  götti.  Sfiatur 


Sf).  II.  (5. 1.  m\).  Äirc^c.  §.  38.  9>r;{npi)i|lcn.  1573.     265 

^elm  ber  (5()urfur|l[ ,   al§  üormunbfcf)afth'd)er  Siegent  ber   t{)Us 
ringtfdE)en  gur(lent{)umer  (1573),  ^ef()ufiu6  «nb  SBiganb  au§ 


on  ©»üigfeit/  ober  Unenblid^Eeit  beö  SBefenö,  obec  anbevn  göttlid^en 
(Stgenfcljaften  gteid^  worbcnj  fonbevn  i(l  geiüi^Ud^  unb  tt)af)v()aftig 
nod^  ein  gleifcl)  uon  unfevm  gleifd),  unb  ein  SSetn  üon  unfecm 
aSein.  —  Unb  ucrpc^en  wie  bic  SSefdjreibung  unb  ^^ijtorien  iev 
2(uffart  (5f)cifti  gen  >^immel  naä)  bem  Sudjftaben,  —  galten  bents 
nad^,  ba^  bie  2tuffart  nidjt  ein  bloßer  ©cljein,  unb  nuc  ein  ftcl}tbar 
©pectafet  gewefen  fei;,  fonbern  ba^  unfer  ^err  S-  Sf)r.  mit  feinem 
Vüat)rfjaftcn  Ceibe  oon  ber  ©cbe  ftd)  in  bie  >^öf)e  erfjaben,  unb  bic 
fid}tbacen  vg)immel  burd}bt:ungen,  unb  bte  ^immlifd)e  Sßofjnung  ein= 
genommen  ^abe ,  bo  et  in  ber  ©loci  unb  ^ei-clid^fett  ba^  SBefen, 
eigenfdjaft,  gorm  unb  ®i^alt  feineö  \vai)xen  Seibeö  behält,  unb 
»on  bannen  am  jungften  Sage  jum  ®et:id)t  in  gropec  ^errlidjEeit 
fid)t6arlid)  lüicb  Jüieber  fommen.  —  Sa^  aber  bte  ©d)rift  faget, 
Sfjriftuö  ft|e  —  jur  Sfed^ten  ©otteS  oerflefjen  tt)ir,  ba^  hiermit  ges 
»reifet  werbe  ein  Unterfcl^ieb  jwifctien  (5f)rifio  ber  gen  ^immet  gc« 
fafjren  ift,  unb  gwifdjen  ®lia  unb  anbern  ^eiligen  unb  auSerwaf)tes 
ten  Sngeln,  bie  auc^  im  >:^immel  feinb,  erHären  eä  aud^  fürne^m; 
lid)  öon  ber  ®r()öf)ung  nad)  beiben  Staturen  jum  Jöniglid^en  unb 
priej^erlid^en  2fmt,  weld)eS  boä)  ben  Unterfd^ieb  beiber  SJiaturen 
nid^t  auf£}ebet.  S)ann  allein  (Sl)ri11u6  alfo  im  ^tmmel  tft,  ba^  er 
für  unb  für  in  beä  SSaterä  allergeljeimften  Slat^  unb  ®d)oop,  junb 
alfo  wal)rl)aftig  in  bai  2fllert)ctligfle  ein=  unb  auägel)et,  fiel)et  unb 
erEennet  ben  SBillen  beö  SJaterö,  fammlet  il)m  eine  Äird)en  au$ 
menfd)lid^em  @efd}led)t  u.  f.  w.  —  SBir  glauben  unb  l)altcn,  ba^ 
ber  ^err  (Sl)viftu6  in  biefer  Orbnung  feineö  f)eil.  2(benbmalä  wa^ts 
l)aftig,  lebenbig  u.  gewi^  gegenwärtig  ifl,  alfo  ba^  er  feinen  wa^s 
ren  8etb  für  unö  am  (Stamm  beö  ÄreujeS  aufgeopfert,  unb  fein 
waf)reö  Slut  »or  unö  oergoffen  mit  SSrot  unb  SfBein  in  biefem  ©a= 
crament  unS  giebt,  unb  ()iemit  bezeuget,  ba^  er  unä  annel)me,  ju 
©Itebmapen  feineö  Seibeg  mac^e,  unb  unä  mit  feinem  SBlut  reinige, 
unb  Vergebung  ber  ©ünben  fdjenFe,  unb  watjrljaftig  in  unö  woljncn 
unb  fräftig  in  unö  fei;n  wolle.  —  SQSir  Decmeiben  aud)  bic  frembc 
unb  jur  @infe§ung  biefeg  9kd^tmal6  nid)t  gcl)örenbc  Streite,  weld)e 
^err  8utf)cruä  felber  mit  SJleiä  üorl)üten  unb  abfdjneibcn  Wollen. 
2(lö  bo  er  oielmalö  fagt,  baß  »om  2(Uentl)al6en  ober  an  alten  Orten 


266     SSierte  ^eriobe.    2(b[d)n.  I.     S5.  1517—1648. 

Sena  ücmie^,  uub  bavnad)  aüe  ©eif[lic!)e  jener  gante,  vpelclje 
mit  ber  ßt)urfad}ftfcl;en  Äirclje  bcn  Consensus  in  ber  Se^re 


fei)n  iüd)t  foU  bigputttt  werben.  —  25a^  abec  btefet  3fit  iinrut)ige 
8eut  ftd)  baiüiber  erft  anfangen  aufjulegen,  voie  wit  feit  bcm  beut* 
fdjen  Jtriege  Ijev  auä)  in  anbern  2(i-tifeln  mit  Sdjmerjen  f)abcn  cr= 
[at)ten  müfffn,  ta^  aUeö  tüaä  jituoc  rerf^t  unb  unangefodjten  blies 
ben  i|l/  nu  erjt  oon  it)nen  auö  5}lutf)W)iUen  übel  gebeutet  unb  uers 
fälfd)t  »üorben  ijij  in  beme  ^a-ben  biefer  ßanbe  Äirdjen  u.  @d)ulen/ 
fo  jtetS  bei  einerlei  gcrm  ber  Seljre  geblieben,  fold;e  unrubige  lleut 
für  jebermänniglid)  billig  ju  befd)ulbigen,  aU  bie  nseber  bie  SBat)rs 
tieit  nod)  ben  grieben  fudjen,  unb  nid)t  »weniger  in  biefem  'Mrttfel 
Don  ber  voaijten  ©egenwart  beS  CeibeS  u.  SSluteS  ßl)rifti  im  2Cbenb= 
mai)l,  alö  in  anbern  2(rtifeln  ganj  gefät)rlid)e  unb  ärgerlidje  2)iöi 
putationeä  erregen,  unb  bie  einfältige  geiüiffe  ße^re  nüt  ungegrün= 
beten  unb  fremben  @etid)ten  auf6  fd)euplid)fte  üerberben.  S)enn 
ta^  burd)  bie  ertid)te  realem  ober  physicam  comraunicationem, 
barauö  fid)  etlid)e  bemiil)en  lundamenta  unb  ©riinbe  ber  8el)r  oom 
2tbcnbmal  ju  fud^en,  ber  tjoije  2fvtifel  oon  beiben  Staturen  in  (Sl;riflo 
üerfälfdjet,  unb  l)iergegen  alle  alte  oerbammte  Äe|eret  ber  S)?ar; 
cioniten,  Salentinianer,  ?Kanid)äer,  ©amofatener,  ©abeUianer, 
3frianer,  Jlejiorianer,  eutpd)ianec  u.  g)lonotl)eleten  auf  bie  Sßal)n 
gebradjt  werben,  haä  ift  anberSwo  aUbereit  bargetl)an  unb  erwies 
fen.a  Unter  ben  ©runben  gegen  bie  Ubiquität:  «3um  anbeni  ijl  eS 
ber  Örbnung  unb  Stiftung  beS  ^eil.  Itbenbmalö  ganj  ungcmäp, 
baf  in  wat)rem  SSraud^  befTelben  eine  ©egenwart  fet)n  foU  per  mo- 
dum  ubiquitatis,  b.  t.  ia^  Sl)rijlu6  im  2Cbenbmal  anberS  nid^t 
fepu  foU,  alö  fonllen  an  allen  Orten,  in  Steinen  unb  «polj,  gleid^ 
alö  wie  man  fonften  uon  ber  praesentia  universal!,  ober  allgemein 
nen  ©egenwart  rebet,  barmit  ©ott  in  allen  Sreaturen  gegenwärtig 
ift,  fo  bod)  bie  facramentlidje  Bereinigung  beö  £eib6  (Si)ü\ii  mit 
bem  aSrot  (wic  eö  ^err  Sut^eruö  in  formula  concordiae,  mit 
ben  oberlänbifd)en  3;t)eologen  anno  36  geftalt,  felbft  nennet)  eigents 
Ud)  get)öret  in  bie  befonbere  ©egenwart  beS  ^errn  (Si)xi^i,  barmit 
unb  barburd)  er  im  t)eil.  Ministerio  in  ber  gläubigen  9}lenfd)en 
^er^en  Eräftig  Ux)n  wiU.«  —  «3um  S3ierten,  ia^  oor  wenig  3cil;s 
ren  6aöpar  @(^wen!felb  bie  crtiditc  2(Uentl)albenl)eit  beö  Seibg 
6l)rifti  glcidier  ©ejtalt  geftritten,  unb  barmit  feine  irrige  «Oleinung 


Z\),  II.  6. 1.  m^.  mvö)c.  §.  38.  ^l)ilippijleu.  1574.     267 

5U  \)alUn  fiä)  nk\)t  bereit  erHaren  wollten,  ebenfalls  »ers 
jagte  36)5  fo  fdjien  bte  ffreng  (utf)erifd)c  gartet  üoütg  befi'egt 
gu  fepn,  unb  bcr  ?)()i(i>pi§muö  ble  £)bcr^anb  getronnen  ju 
l^aben.  S^aniit  tdufcl)ten  ftd^  tt)enigjlcn§  bie  SBi'ttenbergcv 
^bilt>pi|lcn ;  inbem  fie  je^t  mit  ifjrem  6atüini§mu§  in  ber 
Exegesis  pcrspicua  controversiae  de  Coena  Domini 
(1574)  37)  offener  f)erüortreten  ju  bitrfen  meinten.  Se^t  aber 
jlürmten  alle  protcjlaniifcbe  gurflen  auf  ben  ßburfürfiten  ein, 
ber  offenbaren  ßalüiniffen  nid)t  mef)r  gu  fcbonen;  unb  2Iuguff 
würbe  auf§  aufjerfle  aufgebracht  über  bie,  tt)eld;e  i()n  Sabre 
binburcb  getdufd)t  l)atUn  38).  £)ie  v^dupter  ber  Partei  würben 
üerbaftet  unb  lange  in  barter  ©efangenfdjaft  gebalten  ^9):    bie 


oon  einer  newen,  fremben,  unb  juöor  uncrf)6rten  ©egenwart  bes 
CeibS  unb  ffiluts  (5t)rt)^i  im  3(benbnial,  rciber  hie  iei)te  biefer  Airs 
c^en  oon  biefem  ()of)en  unb  großen  ®e{)eimni5,  bart{)uen  vüoUen.«  — 
»3um  fed^äten,  i>a^  eS  ein  offenbarltd)e  implicatio  contiadiciionis 
ift,  voelä)i  mit  bec  gätttidicn,  ewigen  fSiai)ti)eit  flreitct,  ba§  Qi)tU 
jiu§  im  i)eH.  2(benbmat  un6  [einen  wafirfiaftigen  8eib  gtebt,  unb 
ia^  er  bod)  feinen  voa^xen  menfd^lidjen  ßeib  naä)  feiner  Sßerftärung 
t)aben  foU,  wcldjeä  ofjne  SWittel  folget,  wo  bie  3(:Uentt)albent)eit 
famt  ber  raefentltd^en  ifußgie^ung  ber  göttltdjen  (gigenfd^aften  in 
bte  SJZenfd^tjeit  Sfjrifti  eingefüt)ret  werben  foU.« 

36)  Cöfd)er'6  hintoria  motuum  III,  154. 

37)  9iad)  8öfd)er  III,  162  waren  ^eaet  u.  ^eucer  befonberg  hei 
berfelben  betf)eiligt,  ©ßrom  Siübingcr,  ^rof.  ber  ^^\)\il,  ijatte  fte 
aber  abgefaßt.  Sn  berfelben  waren  bie  fel)ren  Don  ber  manducatio 
oraliä  unb  oon  bem  ©cnuffe  ber  Ungläubigen,  über  welche  bie  ^iU 
tenberger  big  ba^in  gefd}wiegen  i)atten,  oerworfen. 

38)  Hutteri  concordia  Concors  §.50.  Cöfd^er  III,  160.  31  ns 
ton'6  ©efc^.  b.  (Soncorbienformel  @.  120.     ^lanif  V,  II,  616. 

39)  (ä5el)eimeratl)  D.  ©eorg  Sracau  (f.  Scben  in  b  «Sammlung  ocrs 
mifdjter  9{ad)rtd)tcn  jur  fäd)f.  @efd}td)te,  SSb.  8,  (Stjemni^  1773, 
@.  1)  unb  Äird)enrntl)  3i»{).  ©tö^el  ftarben  im  ®ffängni(Te^  Seib- 
mebicuö  (Saöp.  ^eucer  fam  !586  gegen  einen  9?eüerö  frei  {Casp. 
Peuceri  historia  carccrum  et  liberaiiouis  divinae,  opera  et  stu- 


268    SSicvte  ^eiiobc.     2(bfd)n.  1.    SJ.  1517- 1648. 

S^eologen  unb  bie  berbddjtigen  ®ei|!Hd)en  beö  £önbe§  mu^; 
ten  in  Sorgau  2frtife(  unterfd;reiben  ^o);  t)(e  y(fv  Sßitten^ 
bergifd^en  S£{)cotogen,  weldje  ficb  iveigerten,  würben  beö  £ans 


dio  Christ.  Vezelii  edila,  Tiguri  1605),  ^ofpcebiger  6()rtjltan 
@ci^ü^  1589  im  3(nfange  beS  swetten  fäd^fifd^en  Än;ptocalüü 
niömuä. 

40)  »Äuvj  SSeienntniS  u.  TittiUl  oom  fjeil.  2(benbmal  beö  2ctb6  unb 
aSlutö  Sfjviftt/  baraug  flar  ju  [ef)en,  \ra6  fjieoon  in  beiben  Uniö. 
gcipjig  u.  Sßittenbevg,  unb  fonft  in  allen  Äirdjen  unb  ©d^ulcn  beS 
6f)urfür|lcn  ju  (Säcl)[en  btst^er  öffentlid)  9elef)ret,  geglaubt  unb  be; 
fannt  lüovben.  2(ud)  waö  man  für  facramenttvifdje  3rrt()um  unb 
©dbiüärmcrei  gejlraft  i)at,  unb  nod^  flvafet.  Uebergeben  unb  gef)ans 
beit  im  iüngften  Sanbtag  ju  Sorgau.  Sßittenbecg  ®ept.  1574.  4.« 
gleic^jeittg  aud^  latein.  Confessio  paitcis  articulis  complectens 
summam  doctrinae  de  vera  praesentia  corporis  et  sanguinis 
Christi  in  Coena  dominica  etc.  Viteberg.  1574.  8.  3n  biefem 
SScEenntniffe  naf)m  man  ben  ©c^ein  an  (f.  S3orr.)/  alö  ob  in  ber 
d^ur:fäd)ftfd)en  Äivdje  P:etä  rid^tig  gelef)vt  [ei;,  unb  je^t  nur  einige 
Äri)ptocaloinijlen  entbecft  fei;en/  ferner  alö  ob  50?etand)ti)on  mit 
Sut^er  in  ber  8ef)ce  üöUig  überetnftimmc,  unb  \)\dt  baf)er  aud^ 
bie  pi)tlippiflifcl^en  ffiefenntnipfdjriften,  "ttai  Corpus  doctrinae  unb 
ben  Consensus  Dresdensis  feft.  @6  iüurbe  aUerbingS  bie  lut£)eri= 
fd^e  2Cbenbmat6tebre  mit  allen  iljren  ®igentl)ümlid}Eeiten  aufgeftellt, 
fo  namentltd)  Art.  afftrm.  VII.  indignis  quoque  corpus  et  san- 
guinem  Domini  exhiberi,  et  ab  bis  in  instituta  distributione 
vere  accipi,  unb  art.  VIII.  bie  oris  manducaüo:  eben  fo  trur; 
ben  (Salötnu'o,  Seja,  Sullinger,  ^etruS  SKarti;r,  unb  bie  Theo- 
logi  Heidelbergenses  {Art.  negat.  VII.  unb  öfter)  namcntlid) 
»eriüorfen:  bagegen  l)eipt  eö  Art.  affirm.  IV:  firmiter  rctinemus 
ulrumquc  fidei  articulum:  ascendit  ad  coelos,  sedet  ad  dex- 
teram  Pairis.  Ac  ne  carnis  quidem  ubiquitatem ,  aut  quic- 
quam  quod  vel  veritatem  corporis  Cbristi  tollat,  vel  uUi  fidei 
articulo  repugnet,  propter  praesentiam  in  Coena  fingimus  aut 
probamus.  Denique  de  modo  et  possibilitate  praesentiae  cor- 
poris et  sanguinis  Domini  plane  nihil  disputamus.  Nam 
omniu  haec  impcrscrutabilia  —  statuimus. 


ZI).  11.  (5. 1.  2ut^ei\  Äirc^c.  §.  39.  Öftanbev.     269 

beS  ücmicfcn  4« ).     ©o  würbe  bcr  ^t)i(i'pp{gmu§  in  feinem 
^auptfi^e  üon  bem  flrengen  ßut^ertfjume  befiegt  42). 

§.    39. 

Ofianbi'ifrfje  ©trei tigEetten. 

Jo.  Wigandus  de  Osiandrismo.  1586.  4.  Conr.  Schlüsselburgii 
calal.  hacreiicoruni  lib.  VI.  6l)r.  ^artfnodj'S  prcup.  JÜr« 
c^en(;tjlörta,  granFf.  a.  5}?.  u.  Ccipsio  1686.  4.  ©.  309.  ©a; 
lig'g  ^ill.  b.  3fU36b.  (Sonfcifton  II,  915.    ^tancB  IV,  249. 

^(nbreaS  it)fianber,  bet  ^od)gead)tete  Sveformator  Mnu-^ 


41)  gvtebv.  SBibcbvam  unb  e()rij!opf)  ^e^el  ginSf"  »acf)  9?ajTau, 
J^etnv.  sOToller  nad^  Hamburg/  ©aepar  Sruciger  natf)  Reffen. 

42)  3wac  genügte  ba6  Sorgauifd^c  SBefenntni^  ben  jlrengen  8ut{)e»:a: 
nern  nod)  uirf)t,  f.  Sot)-  3Stganb'ä,  aStl'rf).  o.  ^omefanien,  (Srs 
tnnerung  oon  bec  SSeEenntnig  bcr  Sfjeologeii  in  SiJieipen,  Äönigös 
berg  1575.  4.  unb  beff.  Ob  bie  neuen  Sßittenbevger  ftetö  big  bas 
f)cc  einig  mit  ben  alten  gelel)tet,  u.  ob  ßutl;eri  u.  ^^tUppt  ©c^rif; 
ten  buvdjauö  ganj  einig  unb  etni)eUig,  Königsberg  1575.  4.  5n= 
bcffen  mußten  bie  ^f)iUppifien  fid}  je^t  bem  am  >^ofe  t)err[d^enben 
flcengcn  ßutf)ert{)ume  frctä  fügen.  D.  2fnbr.  grepJjub,  ^rof.  ber 
Sljeol.  in  ßeipjig,  würbe  1576  wegen  ber  8e()ren  angeflagt,  ba^ 
(S()riftuS  nac^  beiben  Staturen  cr^öi)et,  "aa^  [einer  menfdjl.  Statur 
feine  göttlidje  ©igenfd^aft  mitgetf)ei(t,  unb  bog  Sfjrijti  8eib  im 
.^immel  an.  einem  gewilTen  Orte  fei^j  unb  obgleid^  er  fid^  mit  SJed)t 
ouf  ben  Sreöbener  SonfenfuS  berief,  wetcl^er  in  bem  Sorgauer  SSes 
fenntni^  auöbrücflid)  genef)migt  war,  fo  würbe  er  bod)  abgefegt,  f. 
Hulleri  concordia  Concors  f.  82.  £)er  Sf)urfür(l  %\dt  \i^  \e^t 
an  bie  S^eotogen,  weldje  fd^on  frii()er  an  ber  ^erfteUung  beö  fird^= 
lid^en  griebenS  gearbeitet  Ratten,  2fnbreae;  6()emni|,  ©elneccer  JC. : 
ba^  er  gegen  bie  alten  Senenfer  als  glacianer  fortwäljrenb  fel)r  ein; 
genommen  war,  erljeUet  auö  feinem  a3riefwed)fel  mit  ber  »erwitt= 
wcten  «^erjogin  2)orot()ea  ©ufanna  1575  (©ammlung  ü.  lilten  u. 
Sieuen  ti)eot.  ©ad)cn  1734.  ©.  534),  weldjc  fid)  lange  ücrgcblid) 
bemüljcte,  ii^cen  1573  abgefegten  ^ofprebigcr  @crnf)arbuö  wieber; 
iuer^alten. 


270     m^te  ?)eriobc.     libfdjn.   ].     S5.    1517—1648. 

bergg  0/  i)^^^^  ^^i^  au^erftdjen  2(uffaf[un3  ber  SJec^tfertigung 
burd^  ben  ©lauben  gegenüber,  irie  fte  aßerbingä  bei  mandjen 
SSefennern  ber  S^eformation  üorfam,  unb  in  hen  SSortrürfen 
ber  SBiebertdufer  gegen  bie  (ut{)eri[d)e  Äirdje  ^eröovtrat,  ^ur 
SSejeicbnung  be§  lebenbtgen,  ßbnf!um  ergreifenben  ®(auben§, 
bie  and)  £ut[)ern  geläufige  S^orflellung  2)  fid)  angeeignet,  bap 
burd)  ben  ©tauben  eine  (Einwobnung  Ql)xi\ti  in  bem  SKen; 
fdE)en  »ermittelt  werbe,  unb  batte  biefelbe  in  dbn(id)er  SBeife 
wie   bie  beutfdjen  9)?i;flifer  be§   14ten  Sö^rb-   auögebilbet  3). 


1)  f.  ?rbtf).   1.  §.  1.  nol.    118. 

2)  [.  §.  34.  not.  4.  ogt  etlid)e  fd)öne  (Sprüche  »on  ber  S{ed)tferti; 
gung  beS  ®(auben6  beö  Q'gxw.  >^od)getet}rten  D.  ?0t.  2ut()er,  rceldje 
—  Derbolmetfct)t  f)at  2f.  Oftanber,  Äöntgsberg  1551.  4.  Ej:- 
cerpla  quaedum  dilucide  et  perspicue  dictorum  de  justificatione 
fidei  in  conun.  super  episl.  Pauli  ad  Galatas  Reu.  Fatris  Dom. 
IM.   Lutheri  (ed.  Oslander)  Regiom.  1.551.  4. 

3)  Gin  gut  Unterrid)t  unb  getreuer  3fJatt;fci)lag  auä  f)eU.  göttlid^er 
®d)rtft,  me^  man  fid)  in  biefen  äwtetradjten,  unfern  i)eii.  QHau: 
ben  unb  d)tifil.  ietjt  betreffenb,  fjalten  foU  (oon  Oflanber)  1524. 
nad^gebr.  a"  Äönigöberg  1553.  4.  ügl.  5Rad^br.  f.  2.  v.  »@ott 
erfennet  fid)  [elbg  ,  fein  ßrfantnuö  ifl  ein  SBort,  unb  bog  fffiort 
ift  ®ott  felbg,  baffelbig  SBcrt  (äft  er  ung  eröffnen  u.  prebigen  im 
f)eil.  (Süangelio.  Sann  bafelbji  würb  ung  bie  5Ratur  ®otteö  eröffnet, 
nemtid^  fein  (UereditigEeit ,  SBa^rf)eit,  3Bei6f)eit,  ©nab  unb  S3arms 
l)erjig!eit  k.  wie  er  bann  ficb  felbg  erfannt,  unb  bae  aue6  in  St)riflo 
erjcigt  t)at.  Unb  trer  ba^  SBort  redjt  oernimmt,  behält  unb  glaubt, 
ber  empfat)et  ®ott  felbg,  bann  ®ott  ijl  ia^  SBort.  ®o  nun  burd) 
ben  ®[auben  ba^  SBort  ®otteg,  (5f)rtfiuö  unfer  ^err,  in  unä  rcof)5 
net,  unb  trir  mit  it)m  einö  fei)n  worben ,  mögen  rcir  mit  ^aulo 
ttjol  fpred)en  :  «3d)  lebe ,  lebe  aber  nid)t  id) ,  fonber  S^rifluS  lebet 
in  mirj«  unb  ba  ferin  «ir  benn  burc^  ben  ®lauben  gered)tfertigt. 
2)ann  e§  leben  nid;t  tr>ir,  b.  i.  wir  leben  nic^t  nad)  bem  fieifc^lic^en 
©inn,  fonbcrn  ber  ©inn  unb  ®etfi  (5l)rijli  ifl  unb  lebt  in  un6 : 
ber  !ann  je  nid)t  anberfl   bann  gereci^t  fcpn,  unb  ®ered)tigEett  in 

'uns  würfen.    Sorum   fprid^t   er   5ol).  15:   »O^n   mid)   fönnt   i^c 
nid)tS  tf)un,«   unb  ©faiaS  am  26 :a  ^err,   bu  wirfl  un6  gricb  ge; 


ZI).  II.  (S.  I.  Sut^cr.  Äird)e.  §.  39.  iDftatiber.     271 

S^iefc  SBorfleUung  [d)lo0   fid}  in  ter  ^aupt\ad)c  an  t>ic  lutt)es 


bfii,  bann  alle  iinfevc  SSSetf  t)aftii  in  iinö  gerciiv!t. «     Uub  alfo  niiif 
(?()rif}uä  unfer  ©eredittgEeit  feyn,  nicl)t  ba^  ev  im  >^immel   ju  bor 
©erecbten  bcS  SßaterS  ßerfd)t  \ei) ,  unb  jüiv  l)frnieb?n  in  allrn  ü?ün= 
ben   unb  Unflot  wollten    leben,    unb   bann   [precl)en ,   S^riftuö    »är 
unfer  @ered)ti9!eit :  er  muf  in  uns,  unb  rcir  in  ii)m  fepn,  unb  fo 
baö   gefd)id)t,   haben   wir  aud^  ben   l)eil.  ©eift,   burd^  ben  bie  ^ieb 
in  unfer  .^erj  gegofTen  wirb,  me  ^aulug  ju  ben  Slöm.  am  5.  fagt. 
2flfo   ftd^t  unb   oevficl)et  man,   ia^  wir  burd)   ©otteö  SBort  ©oft 
ernennen,    unb    alfo    im    ©lauben,    b.  i.  in  ©otteö    SGSort   leben, 
^onn  ber  (Slaub  cmpfä^et  unb  faffet  ©otteg  SQSort,  baS  ©oft  felbö 
ijl:  ba^  bringt  bcnn  aud)  ben  l)eil.  ©eift  mit  i{)m  ,   ber  bie  Cieb  in 
ba^  ^erj  geuft,   unb  wirb  burd)  ben  ©lauben  ber  Sob,    burd)  bie 
Sieb   aber  bie  ©unb  vertrieben.     Unb   baö  \\l  bai  neu  Sßerbünbnuö, 
ba^    unä  ©Ott  burc^  Sfvemiam  am  31.  (5ap.   5ufagt  unb    fprid}t : 
»3d)  will  mein  ©efe^  in   iljr  Snwenbigftö  geben,  —  unb  it)rer  Un? 
gered^tigfeit  nimmer  metjX  gebenden.«    Sag  olleS  aber  ift  nidjt  t3oll= 
kommen,  bieweil  wir  in  biefem  Seben  fepn,  fonber  nur  angefangen, 
unb  wäd)|t  oon  Sag  ju  Sag.«    .^anblung    ©ineS    ©^rfamen 
weifen   9?atl)ö*5U    9^ürnberg    mit     ii)ven   ^räbtcanten. 
1525.    nad^gebr.   Äönigßb.   1553.  4.    Ofianber  ju  2frt.  3:    »©g   ifl 
nit  mef)r  benn  nur  eine  einige  einfältige  ©eredjtigfeit  bie  oor  ©ott 
gilt,  bie  i^  ©ott  felbft:  bai  Sffiort  ift  aber  (Sf)riftuö,  baä  faffen  wie 
im  ©tauben,   unb  ift  alfo  ^l}rifluö  al6   ©ott  felbfl  in  unö   unfec 
@ered)tigEeit,    bie   gilt  allein   oor  ©ott.  —     Söerf  aber  fei)   nid)t 
@ered)tigfeit,  fonbern  grud^t  ber  ®ereci)tig!eit.    ®ö    ift  wol  wal)r, 
ber  ©laub  ijl  nit  ol)n  SBerE  bie  aug  ber  Siebe  fliefen,   foUen  aber 
nimmer  mel)c  ©erec^tigfeit  genennet  werben:  eö  ift  aud)  ber  ©laub, 
ber  nid)t  wirft,  fein  ©laub,   fonber  nur  erbid)t  unb  tobt,  wie  ein 
gemad)t  SSilb  nit  ein  ?Kenfd)    ift.«    3u  2lrt.  4:   «Saö  (Soangelium 
—  ^at  aber  ivoei  ®tüdf,   baä   erfte,  bo^  (Sljriftuö  ber  ©ercditigfeit 
©ote  ©nug  i)at   getf)an,  —  baß  anbere,  ba^  er  unö  oon  ©ünben 
l)at   gereinigt  unb  red^tfertigt  un€  ,  fo   er  in  un6  wol)net,«    -pc 
berle,  2C.  Oftanberö  8el)re  in  i^rcr  frül)eften  ©efialt,   in  b.  tl)eol. 
©tubien  u.   Ärit.  1844.    II,  371.    (S.  ^.  SBilEen,  2f.  Oftanberö 
Seben,  Set)re  unb  ©d^riften,    (grfte  3(btl).  ».  1J98  — 1530.   (©tral= 
funb  1841.  4.)  ©.  13. 


272     sßiertc  ^etiobe.     2(bfcfen.  1.     S5.  1517—1648. 

rifd)e  9ied[)tferti9un9§Id^re  \e\)x  gut  on:  unb  un9ead)tet  £)fian* 
ber  auf  hk  ei3ent^üml{d()e  SBetfe,  wie  er  fie  auggebilbet 
\)atte,  einen  un9ebü^rlic!)en  Sßertf)  legte'*),  unb  ungeadjtet 


4)  Schlüsselburg  cat.  haeret.  VI,  243  u.  Melch.  Adam  in  b. 
vita  Osiandri  crjäf)len,  baf  Öftanber  in  S}latbitrg  1529  (2(bt^.  1. 
§.  4.  not.  37)  nad)  2utf)er  in  fef)r  f)oi^faf)renber  SBeife  über  bie 
3?ed)tfertißun3  geprebigt,  unb  ba^  2uti)er  ftd)  bavüber  miöbiUigenb 
unb  beforgt  geäußert  Ijabe.  ®em  lüiberfpric^t  obec  Melanchthon 
ad  Camerar.  5.  Oc/.  1529.  (C.  Ä.  /,  1098):  Oslander  —  miri- 
fice  delectavit  Lutheriim  et  iios  omnes :  eö  ijl  offenbar  eine 
S3errced)fe(unß  mit  bem  fpätern  SSorgangc  in  <Sd;maIcalbcn,  f. 
SBSilEen  ©.  33.  62.  Öfianber  felbft  eviäi)lt,  wie  er  in  TfugSburg 
1530  gegen  9KelQnd}ti)on  geltenb  gemadjt  i)ahi,  bop  (Si)ü^u^,  bec 
hütdj  ben  ©tauben  in  ung  rcoI}ne/  nad)  feiner  götttidjen  Siatur 
unfere  ©ered^tigfeit  fe^,  wie  er  aber  biefe  i)0^e  SBaijrfjeit  nid)t  in 
bie  TTuggb.  Gonfeffion  Uhe  bringen  fönnen,  f.  »SSeweifung  boß  id^ 
nun  über  bie  30  Sa^r  altoeg  einerlei  £ei)r  ö.  b.  ©erec^tigtcit  beö 
@(auben§  gefjalten  {)ab,  Äönigäberg  1552.«  4.  C.  1.  v.  u.  »58Si; 
berlegung  ber  ungegrünbeten,  unbienjllic^en  Sfntwort  ^i).  SCflclan= 
c^tfjonö,  Äöniggbcrg  1352.«  4.  O.  1.  P.  3.  -enblid)  fagt  Ofianbec 
in  f.  5)Sert(^t  u.  3;ro|l)d)rift  an  alle  bie,  fo  burd)  lai  falfd),  f)eim= 
lid)  ©d^reien  —  meiner  geinbe,  alö  foUt  id)  öon  ber  «Redjtfertigung 
beS  ©laubenä  nid^t  rec^t  Ijarten,  —  geärgert  ober  betrübet  werben 
finb,  Äöniggberg  1551.«  4.,  er  Ijabe  in  (Sd)malcalben  1537  über 
1.  Sot).  4,  2.  3.  öon  ber  «Rechtfertigung  geprebigt,  unb  feine  ^vc 
bigt  fei)  öon  Zuti)etn  unb  ben  anbern  anwefenben  S:i)eoIogen  fe[)r 
gelobt  werben.  Sagegen  giebt  S3Z.  gtaciuä  in  f.  »SSerlegung  be6 
SSefcnntnip  €>fianbri  o.  b.  gf?ed)tferttgung,  9}lagbebur9,  1552.«  4. 
2(.  4.  V.  mit  Berufung  auf  hin  nod)  lebenben  9lic.  t>.  2Cm6borf  an, 
2utl)er  unb  üiete  anbere  Äiieelegen  I}ätten  ein  gro^eö  gjJigfallen  an 
Ofitinberä  neuer  Deutung  öon  1.  Sei).  4.  ge()abt.  JCe^nlicg  Suft. 
smeniuä  >u.  b.  @ered)tigEeit ,  bie  oor  ®ott  gilt,  wiber  bie  neue 
olcumi{lifd)e  Sfjeologie  2C.  Ofianbri  1552.«  4.,  weld^er  nod)  l)inau; 
fe|t,  ^m§borf  iiaU  bama(§  prepf)ejeiet:  »wenn  biefer  ©eifi  bermal^ 
einö  3eit  u.  SJaum  friegen  würbe,  fo  würbe  aller  anberer  Sd)wär; 
mer  ©dtjwärmerei  gegen  if)n  nur  eitel  Äinberfpicl  muffen  Qtaiijtet 
werben.« 


Z^.  II.  (5.  T.  init^cr.  Äird[)e.  §.  39.  Äftanbcv.      273 

eS  if)m  nid)t  an  ©treitfertigfeit  fe^tte^);  fo  blieb  er  bo^)  fo 
lange  unangefodjten,  aH  ßut^erg  großartiger  ©inn  ciUen 
(Streit  in  ber  neuen  ÄirdEjc  äurüdPfjielt,  n)eld[)er  jur  didmv: 
l)a(tun9  ter  Jt)efentlid;en  .^eilöwa^rfjeit  ii^m  n\ö)t  aB  unaug3 
\VQid)Ud)  erfdjien  ^). 


5)  25tefe  seigte  ftd)  befonberä  in  bem  (Streite  über  bie  aUgemeine 
SSeidjtformel,  welä^e  alte  ^rebigec  in  Slüvnberg  nad}  bec  ^rebigt 
üorlafen ,  Öftanber  abet  oernjavf  1533.  (Sdjon  biefe  ^aä-)e  htad)U 
O.  in  grober  {)od)fai)rcnber  SDSeife  auf  bie  Äanjel,  fo  ba^  Saj. 
©))englcr,  fonfl  ein  greunb  Öftanberö,  an  S3eit  £iietrid^  fdjrieb  9. 
3(U9.  1533  (Seben  ©penglerg  o.  >^auSborf  ©.  312):  »gö  wäre 
wartid)  t)od)  oonnötf)cn,  baf  Öfianber  burd)  unfer  alter  Patron  D. 
£utf)er  in  einem  fonbern  (Sd)reiben  ernfilidj  am  3aum  geritten 
ttjurb,  bann  biefeö  9?oß  wiü  ju  oicl  frcd)  u.  ungehalten,  aud)  mit 
fc^arpfen  ©porn  geritten  fepn:  ba^  xvi^t  il)c  eben  vool  als  iä),« 
©urdi  Sut^er  würbe  jwar  bk  dtüt>e  iüieberl)ergcflellt,  aber  £)fians 
bec  erneuerte  1536  u.  1539  ben  @treit,  f.  @.  Äl).  ©trobepg 
Seben  23eit  Sietridjä ,  2(ltorf  u.  S^ürnb.  1772.  ®.  26. 

6)  SBie  xxäjtiQ  Cutter  ben  ?Kann  beuctf)eilte,  get)t  auS  feinen  ©d^reis 
ben  bei  ®etegenl)eit  beö  erjlen  ©treitä  über  bie  ffieid)fformel  ».  8 
£)ct.  1533  ^eroor.  3n  bem  einen  an  Sfianber  (be  SBette  IV, 
48  ff.)  ermal;nt  er  benfelben  auf  ia&  Sladjbriiiftidifte  jum  ^rieben, 
in  bem  onbern  an  Sffienc  8inc!  (©.  485)  fagt  er  in  SSe^ieljung  auf 
Öfianber:  Nunc  te  per  Christum  oro,  ut  una  cum  tuis  sodali- 
bus  velis  oculos  islos  misericordiae  vestrae  non  claudere,  et 
hunc  hominem  suis  opinionibus  captum,  velut  aegrotum  agno- 
scere,  et  hoc  cogitare,  non  quoniodo  publice  confundatur  et 
damnetur,  ne  ex  scintilla  ista  fiat  incendium,  sed  potius, 
quanla  fieri  potest  adhuc  modestia  et  prudentia  et  simul  pati- 
entia  vestra,  liberetur  et  sanclur.  —  ]Von  credidissem  ego 
(hoc  neque  jactabis  ,  neque  disseminabis  in  publicum),  istum 
hominem  tot  cogitationibus  occupatum,  et  ut  ex  suo  scripto 
inteliigo,  tam  procul  a  sincerilate  nostrae  doctrinae  positum: 
sed,  ut  dixi,  si  magis  irritaretur,  effunderentur  majora  scan- 
dala,  per  quae,  etiamsi  non  vinceret,  tarnen  turbas  moveret, 
et  negotia  faceret,  quae  melius  esset  praecaveri.  Si  igiiur 
vobis   nostrum   consilium   placucrit,    .speramus,    cum   tempore 

®icfc(ev'8  Äitd&cjigcf*.  3vSb.  2e^Mf)I.  18 


274     «Siei-te  ?)cnobe.     ?(bfc^n.  1.    §S.  1517—1618. 

£)ftrtnber  truvbe  burd;  ba§  Sntertm  au§  Sfiurnberg  üers 
trieben,  aber  üon  feinem  alten  ©onner,  bem  ^erjoge  2(lbrecbt 
ö.  ^reu^en,  fogteidE)  in  ÄonigSberg  aB  ^rcbiger  unb  ^^rofeffor 
angejltellt.  ^ier  fällte  eg  tnbejjen  nicbt  an  reizbaren  Sbeolos 
gen,  wetd^e  aBbalb  burd)  [ein  bocbfa()rcnbcg  SBefen  »erlebt 
würben,  unb  an  feiner  eigentbinnh'i^en  JÄecbtfertigungglebre, 
vuie  fic  fcbon  in  feiner  erjlcn  ©isputation  (5.  2(pr.  1549) ') 
]()erüortrat,  2{njlo0  nahmen.  £)er  ©treit^),  oon  griebr. 
(Sta))b»)I«§  üor^üglicb  angeregt  9),  trat  balb  auf  <fatl)ebern 


rem   istam    in  se  qnietiiram  esse,   ei   illiim  inteiim  propius  ad 
nos  accessuium  esse. 

7)  A.  Osiandri,  theologiae  in  schola  Regiom.  Professoris  pri- 
marii ,  disputationes  duae:  tina  de  lege  et  Evangelio  habila 
Non.  Aprilis  1549,  alier a  de  juslificatione  habita  IX.  Kai. 
Nov.   1550,  Regiom.   1550.  4. 

8)  (grääf}lung  beffelben  äu  ©uiiften  Öftanbcvg  ijl:  3of).  gunc!en§ 
\va^xi>aUiQ(t  u.  griinbL  S3erid)t,  wie  bie  ävgorlidje  ©j^altung  uon 
ber  ©ccfdittgfeit  bc6  ©laubenö  ftd)  anfänglid)  im  ßanbc  ^i-eupen 
crt)abcn,  ÄönigSba-g  1553.  35agegen:  Soact).  9}Jövltn'6  «^iftocia, 
»t5cld)crgejtaU  ftc^  hie  Öfianbrifdje  @d)trärmere{  im  Sanbe  ju  ^reu= 
{Jen  ex^ahen,  unb  Jüie  biefelbe  üerf)anbelt  ijlt,  mit  allen  Actis  bf= 
fdjrieben  s.  1.  et  a.  4.  unb  .üon  ®  tapl)r)l  uö :  Historia  acti 
negotii  inter  Frid.  Stapki/lum  et  A.  Osiandruni  in  Prussia 
contra  culumnias  Ja.  Fnnccii  in  ©tvobel'ö  9}?ifccUaneen  litc^ 
rar.  3nl}attg  l,  219.  II,  224.  3(uperbem:  »^erjog'ö  2(lbcrti  I. 
2£uöfd)reiben  — ,  barin  grünblid)  unb  orbintlid),  it»ie  ftd)  bie  ärger; 
lid)e  3wic[pQlt  über  bem  2frticul  üon  unfer  armen  ©unber  9?ed)t; 
fertigung  —  erljaben,  unb  inag  wir  unö  mit  grofjen  ©orgen,  (§.[: 
nigfeit  ju  madjen,  bemül}et,  bargetl)an,  unb  iraö  unr  ferner  burd^ 
freunbl.  SSeförberung  —  >^errn  (5l)riftofö,  .^cräogen  ju  Söirtenberg, 
burd)  ®-  2.  Sf)eologo§  —  t)orgefd}lagenen  SÄitteln  —  erlernet,  u. 
ju  gortftellung  ber  (SinigEcit  unferer  Äirdjen  gel)altcn  wellen  ()aben, 
Äönigöberg  1553.«  4.  mit  uielen  ^Cctenpüden.  SBie  bie  Unioerfität 
Äonigöberg  burd)  ben  Streit  berüljrt  würbe,  f.  D.  SÄ.  Söppen'ö 
©rünbung  ber  Unio.  ju  Äöniggberg,  Äöniggb.  1844,  ©.  188. 

9)  (5r  würbe  J552  in  SSreölau  wieber  !otl)olifd) ,  würbe  Slatl)  beö 


ZI).  II.  6.  I.  2utl).  Ä'irc^e.  §.  39.  £)ftanbrif!.  etrcif.     275 

unb  Äanjeln  ^crüor,  unt»  würbe  burd;  eine  gwcite  ^iöputas 
tion  £)fianberS  (24.  Act.  1550) '")  unb  burc^  feine  ßonfeffton 
(1551)^'),  in  wd(i)m  er  feine  £el;re  au6fuf)rlicf)er  enttois 
ddte  '2),   um  fü  me|)r  öngefad^t,  alä  £)fianber  feine  ©egnei: 


Äaiferö  gecbtnanb ,  1561  ©upccintenbent  bcc  Unio,  Sngoljiabt,  f 
1564.  ßeben  u.  ©d^riften  griebr.  <Stap{)i;U  in  ©trobel'S  5KtS= 
ceUaneen  I,  1.  D.  501.  Söppen'ö  ©uünbung  ber  Unio.  ju  Äö= 
nigöbei-g.  ©.  178. 

10)  f.  not    7, 

11)  S3on  bcm  einigen  gjtittlev  S-  fSt)t.  u.  jRed^tfertigung  SSefenntnuf 
"ii.  Öfianber,  Jtönigöberg  ©ept.  1551.  4.  De  unico  mediatore  J. 
Chr.  et  jusiificatione  fidei  confessio  A.  Osiandri,  Regiom^  Oct. 
1551.  4.    «ebec  ben  3nf)alt  f.  ©atig  II,  951. 

12)  Disp.  de  justificalione  hab.  IX.  Kai.  Nov.  1550,  thes.  3; 
Justificare  propria  et  primaria  institutione  significat  ex  impio 
insfum  l'acere,  h.  e.  mortuum  ad  vitam  revocare.  4.  Quod 
proprium  est  omnipotentiae  divinae  non  minus  ,  quam  creare. 
10.  Fides  autem,  qua  homo  justificatur ,  est  motus  spiritualis, 
quem  Deus  per  verbum  praedicatum  et  Spiritum  S.  in  cordi- 
bus  nostris  excitat.  13.  Ea  se  relative  habet  ad  verbum  Evan- 
gelii,  14.  Objectum  enim  Evangelii  est  J.  Chr.  per  verbum 
Evangelii  fide  apprehensus.  17.  Sicut  David  vocat  calicem 
inebriantem ,  cum  non  calix,  sed  vinum  contentum  inebriet; 
ita  fides  est  justificans,  cum  tarnen  non  fides,  sed  Christus 
fide  comprehensus  justificet.  21.  Justitia  illa,  quam  fide  ap- 
prehendimus,  est  justitia  Dei ,  non  tantum  quia  Deo  est  ac- 
cepta,  sed  quia  revera  justitia  Dei,  nempe  Domini  nostri  J. 
Chr.,  qui  Deus  est  benedictus  in  saecula.  28.  Eadem  est 
justitia  Patris,  Filii  et  Spiritus  S. ,  et  haec  justitia  Dei  est 
justitia  fidei.  29.  Haec  justitia  non  confertur  cuiquam,  nisi 
priiis  ei  remissa  fuerint  peccata  per  sanguinem  Christi.  30. 
Unde  justificationis  duae  sunt  partes,  remissio  peccatorum  et 
reconciliatio  cum  Deo.  31.  Reconciliari  autem  Deo  est  Chri- 
sto uniri,  ex  eo  renasci ,  illum  in  nobis  et  nos  in  illo  esse, 
per  illum  vivere,  <,ejusdemque  in  nobis  inhabitantis  justitia 
justos  censeri.  32  et  33.  Christus  enim  est  sponsus  noster, 
cum  quo  sumus  caro  una,  membra  seil,  corporis  ejus,  caro  de 

18* 


276     SSiertc  ^eriobc.     ?fbfd;n.  1.     SS.  1517—1648. 

mit  fibtrmütfjigem  ©tofje  unb  beleibigcnber  {Srobf)eit  bel^an; 
beltc.    Soad)im  SKorlin,   weldjer  im  ©ept.  1550  aU  ^fars 


carne  ejus,  et  os  ex  ossibus  ejus.  36.  Hinc.  divinae  naturae 
consortes  efficimur  :  qui  enim  Deo  adhacret,  fif  unus  Spiri- 
tus cum  eo.  38  ss.  Habitat  igitur  Christus  per  üdem  in  no- 
bis ,  et  per  tonsequens  etiam  Pater  et  Spiritus  S.  qui  in 
Christo  sunt,  Jo.  17,  11.  12.  Jo.  6,  56  caet.  53.  Hinc  justi- 
tia  ejus  essentiali  justi  sumus,  juxta  illud  Jerem.  23;  Doyni- 
nus  justitia  nostra.  56.  Hinc  vita  ejus  essentiali  vivimus  et 
vivemus  juxta  Johannis  illud  c.  6.  v.  57:  siciit  misit  me  vi- 
vens  Pater  etc.  57.  ac  illud  Johannis  6.  v.  53:  nisi  mandu- 
caverimus  carnem  etc.  58.  Manducare  carnem  hie  est  cre- 
dere,  ipsum  peccaia  nostra  pertulisse  in  corpore  suo ,  et 
sanguinem  suum  effudisse  in  remissionem  peccatorum,  ita  ut 
hac  fide  cum  illo  una  caro  fiamus.  64  ss.  Hinc  gloria  ejus 
essentiali  glorificati  sumus,  quia  nobis  eam  claritatem,  quam 
habuit  apud  Fairem,  dedit  nobis  Jo.  17,  5  cf.  Rom.  8,  30. 
2  Cor.  3,  ult.  2  Jo.  3,  2.  Hinc  etiam  essentiali  cariiale  ejus 
inflammamur:  Caritas  enhtiDei  diffusa  est  in  cordibus  noslris, 
Rom.  5 ,  5.  Deus  enim  Caritas  est ,  et  qui  in  caritate  manet, 
in  Deo  manet,  et  Deus  in  illo,  1  Jo.  4,  12.  13.  68.  Omnis 
Spiritus,  qui  non  confiietur,  Christum  ad  hunc  modum  venisse 
in  carnem  nostram,  ex  Deo  non  est.  Et  hie  est  Spiritus 
Antichristi.  70  ss.  Zwinglianus  est  in  corde  qui  hoc  non  cre- 
dit: impossibile  enim  est,  ut  credat  verum  corpus  Christi  in 
pane  et  verum  sanguinem  in  calice,  qui  non  credit,  Christum 
revera  liabitare  in  christiano  homine.  73.  Glacie  frigidiora 
docent,  nos  tantum  propter  remissionem  peccatorum  reputari 
justos,  et  non  etiam  propter  justitiam  Christi  per  fidem  in 
nobis  inhabitantis.  74.  Non  enim  tarn  iniquus  est  Deus,  ut 
eum  pro  justo  habeat ,  in  quo  verae  justiliae  prorsus  nil  sit. 
76.  Justitia  quidem  Christi  nobis  imputatur .  sed  non  nisi 
cum  in  nobis  est.  78.  Tum  opera  bona  fiunt  a  justificatis, 
vivificatis,  glorificatis;  non  vero  justificant,  neque  vivificant, 
neque  glorificant.  79.  El  quanquam  qui  justificatus  est,  justi- 
ficari  debeat  adhuc,  hoc  tarnen  non  fit  operibus  noslris,  sed 
Cognition«  Filii  Dei   per  fidem,    per  quam  ei  de  die   in  diem 


Sf).  II.  6. 1.  8utf).  Äii-d)c.  l  39.  Öftanbnjlt.  ©trcit.    277 

rer  nad)   Äoniö^bcrg  fam  ,]1  fud[)fe  üergebenä  ben  ©treit  ju 
ücrmitteln,  unb    trat  alöbann  an  bie  ©pi^e  üon  IDftanberö 


magiä  unimur.  cf.  De  unico  mediatore  confessio  Osiandri  A. 
4:  Manifestum  eüt,  quod  quidquid  Christus,  ut  fidelis  media- 
tor  nostri  causa  impletioiie  legis  ac  passione  morteque  sua 
cum  Deo,  patre  suo  coelesii,  egit,  lactum  id  esse  ante  mille 
quingentos  et  eo  amplius  annos,  cum  nos  nondum  essemus 
naii.  Quare  si  proprie  loqui  volumus,  non  potuit  illud  nostra 
justißcatio  neque  esse  neque  nominari,  sed  tantum  nostra 
redempiio  et  satisfactio  pro  nobis  ac  peccatis  nostris.  ©o  ijl 
benn  tte  altera  pars  othcii  Domini  nostri,  —  ut  sese  jam  ad 
nos  con vertat,  ac  miseris  nobiscum  peccatoribus  tanquam  cum 
parte  roa  itidem  agat,  ut  tautam  gratiam  agnoscaraus  et  per 
fidem  cum  gratiarum  actione  recipiamus,  ut  nos  per  fidem  a 
morte  peccati  vivcs  et  justos  restituat,  et  peccaium  jam  con- 
donatum,  adhuc  tarnen  in  carne  nostra  habitans,  et  tenaciier 
inhaerens  —  in  nobis  prorsus  mortificetur  et  extinguatur.  Et 
hoc  demum  est  negotium  nostrae  justificationis,  quod  Dominus 
et  servaior  noster  J.  Chr.  perficit.  S)te  göttlicl)e  ©evec^tiäfeit 
ijl  bie,  weU1)e  @ott  fclber  f)at,  ja  bie  (Sott  ijt.  Sirfe  f)at  fid;  mit 
^()Ctftt  9}Zen[d)f)eit  ueceinigt,  unb  biefe  geved^t  gcmartjt.  (So  ^at 
\i\i  menfd^lic^e  ©eredjtigfeit  t()t:en  ©cunb  in  bec  göttlichen,  unb  fo  ift 
bie  leitete  auit  ber  ©runb  unferec  9?eci^tfet:tigung.  M.  3:  Diserte 
et  clare  respondeo,  quod  secundum  divinam  suam  naturam 
(J.  Chr.)  sit  nostra  justitia  et  non  secundum  humanam  natu- 
ram, quamvis  hanc  divinam  justitiam  extra  ejus  humanam 
naturam  non  possumus  invenire,  consequi  aut  apprehendere: 
verum  cum  ipse  per  fidem  in  nobis  habitat,  tum  atfert  suam 
justitiam,  quae  est  ejus  divina  natura,  secura  in  nos,  quae 
deinde  nobis  etiam  iniputatur,  ac  si  esset  nostra  propria, 
immo  et  donaiur  nobis  manatque  ex  ipsius  humana  natura, 
tanquam  ex  capite,  eliam  in  nos,  tanquam  ipsius  membra. 
©agu  fam  nun  nod)  bie  SSorjtellung ,  "iitx^  6l}i-iftuö  nad)  feiner 
menfd)(.  Statut*  "oa^  ©benbitb  ©ottcg  [et),  nacl)  weldjem  bev  SJlenfd) 
gcfdjaffcn  [ei;,  ogl.  Öftanbevö  <2d;vift:  An  filius  Dci  fueril  in- 
carnandus,  si  peccaium  non  inlroivisset  in  mundurn?  Item  de 
imagine  Dei   quid  sit?  ex  cerlis   et  evidentiOus^S.  S.  testimo- 


278    SStßrte  ^eriobe.    2rbfd)n.   1.     Sj.  1517—1648. 

©egnern.  2)er  |)erjo9  blieb  ouf  ©etten  ;t)fianberg,  unb  crs 
fud)te  alle  beutfdje  ©tdnbe  2i;ug6bur9ifd)er  ßonfeffton,  burcb 
t()re  Sll)eologen  ben  ©treit  begutadjten  ju  laffcn  (5.  ^ct. 
1551)13).  £)fianber  üerfcl)ulbete  burd)  feinen  Säbel  ber  ges 
wb\)nUd)m  9?ec{)tfertigunö§lef)re  i^ )  cS  felbj!,   bap  Uim  2e()re 


nm  —  defromta  explicalio,  Monteregio  Frussiae,  1550.  4. 
C,  3:  Non  debet  imago  Dei  intelligi  nisi  de  Verbo  incarnato. 
E.  3 :  Dicit  Deus,  se  hominem  facturum  ad  similitudinem 
suam,  —  ut  scilicet  homo  talis  fieret ,  qualis  Christus  secuii- 
durn  humanam  naturam  in  niente  Dei  praedestinatus  esset. 
Unter  ben  «^au^tfä^en  biefei-  (Scl}rift  finb  nocf)  su  beadjten:  6.  Si 
Filius  Dei  non  fuisset  incarnandus,  nisi  peccatum  introiisset  in 
mundum,  nos  atque  tolum  regnum  Dei  carere  cogeremur  rege 
nostro,  idque  in  omneni  aeternilatem.  9.  Nisi  Deus  voluisset 
Filium  suum  incarnari,  nunquam  de  mundo  condendo  quic- 
quam  cogitasset.  Sed  Deus  ante  alia  omnia  Filium  suum  in- 
carnandum  decrevit,  ac  propter  ipsum  reliquas  creaturas  uni- 
versas  fecit ,  nullam  prorsus  conditurus,  nisi  Filius  ejus  esset 
incarnandus.  ^ahti  tüt)mt  er  ftc^  E.  2,  sese  rem  tantam  hacte- 
nus  a  nemine  post  Apostolos  recte  explicatam  in  lucem  pro- 
duxisse,  unb  fe^t  tjinju,  Lutherum  quidem  vidisse  aliquid, 
sed  non  serio  intendisse  animum,  ut  ubeiius  explicaret.  5"= 
belTen  erflärte  er  bod^  über  btefe  9}?einung  nidjt  biöputiren  ju  vooU 
len.  ^UncB  IV,  267.  D.  F.  Chr.  Baur  epist.  gralul.  ad  D. 
Th,  J.  Planck,  disquisilio  in  A.  Osiandri  de  jiistificatione 
doctrinam,  ex  recentiore  yotissimum  iheologia  illustrandamy 
Tubing.  1831.  4.  S3aur'6  diriftl.  2ef)re  o.  b.  23eriö()nung  in  tf)5 
rer  gefdiiditf.  ©ntwicEerung,  Sübingen  1838,  ©.  316.  3)orncr'S 
Se{)rc  ».  b.  ^eri'on  (5()rtfli  ©.200.  @.  Sf)omafiu6  baö  SSefcnnts 
ni^'ber  e»ang.  lutf)ert)"d)en  Äird)e  in  ber  (Sonfequenä  [eineö  ^rin« 
cipg,  «Nürnberg  1848,  ®.  71.    ©c^enEel  II,  355. 

13)  ®aö  ©d^reiben  in  bem  not.  8  citirten  2(U6f(^reiben  beä  ^erjogg 
ö.  1553.  E.  1.  V.  unb  (nad)  bem  an  bie  Canbgrafen  ü.  Reffen  ge; 
fanbten  Sremplare)  in  Sfieubecfer'ö  neuen  Seitr.  jur  ®t[d).  ber 
SRcform.  1,1. 

14)  ügl.  thes.  73.  74  oben  not.  12.     Osiandri  confessio  F.  2:  Hör- 


ZI).  II.  6.  I.  Utl).  Äird;e.  §.  39.  ÖjTanbvijlt.  (Streit.    279 

in  ben  meiflen  ®ufac!;tcn  fitr  eine  58crfalfcl)un9  biefer  ©runbs 
lcl;re  bcr  neuen  Äird[)e  eiflart  würbe  '5).    sj^ur  ba§  SGBürs 


ribiliter  errant,  qni  verbum  justificare  tantum  infelligunt  pro 
juslutn  repiitare  et  pronuiiciare,  et  non  pro  eo,  quod  est  in 
veritate  et  leipsa,  justum  cfficere.  —  Lbi  de  jiistificatione 
fidei  agitiir,  ibi  veibum  juslificaie  non  humano,  forensi  et 
sophistico  more  est  intelligendum,  sed  divino  modo.  Deus 
enim  non  pronuntiat  nos  solum  jiistos,  sed  efficit  etiam  re 
ipsa.  Itaque  est  philosophicus ,  carnalis  et  impraemeditatus 
sermo,  justificare  esse  verbum  forense,  ac  significare,  reum 
judicio  absolulum  pronunciare.  SKit  2iit|)ev  bct)aiipt£tc  Öfianbcr 
äOerein5U|ltmmen,  f.  oben  noi.  2.  Sagegen  foUte  SCfJeland^tf)on  fd)on 
in  tcv  2(iig6b.  ßonfeffton  (f.  oben  not.  4),  ben  Sel)vbegrijf  cerfälfd)t, 
unb  burd)  ben  SButenbcvgtfc^cn  ©octoreib  (§.  31.  not.  32)  bie  ®e= 
müti)er:  oerjlvtrft  i)aben,  piancE  IV,  301.  336.  Sagegen  Mel. 
orat.  de  calumnia  Osiandri  1553.  C.  R.  XII,  6. 
15)  2(m  mitbejlen  voax  nod)  5}Jelanditf)on6  Jfntwort  auf  tai  SSud) 
^evrn  %.  Oftanbeiä  ü.  b.  JKed}tferti9ung  beö  SCRenfd^cn,  SBitten? 
berg  1552.  4.,  au6ful)rltd)  u.  gvünblid)  Responsio  Ministrorum 
Ecclesiae  Christi ,  quae  est  Ilamburgi  et  Lwicburgi  ad  confes- 
sioneni  A.  Osiandri  de  mediatore  J,  Chr.  Magdeb.  1553.  4. 
Uebei-  t}ie\e  unb  bie  übrigen  ©utadjten  f.  @alig  II,  982.  ^landf 
IV,  333.  Sreffcnb  beurtI;eiU  SOfietan(^t{)on  in  einem  ©d^reiben  an 
b.  £)ftanbvt|len  (Sulmann  in  Stüi-nberg  11.  See.  1552,  C.  R.  VII, 
1151  bie  ßeijte  ÖftanbecS:  Multa  sunt  in  illis  paradoxis  vel 
aenigmata,  vel  sophistica,  quae  populo  nihil  prosunt,  etiamsi 
leniantur  interpretaiione.  Quäle  hoc  est,  quod  contendit  illa 
Gorgo,  non  rede  dici;  Deus  vivificat  renascenles ,  sed  vult 
dici:  Deus  est  ipsa  renascenlium  vita.  An  non  vult  distingui 
inter  creatorem  et  vitam  creatam?  aut  vult  Deum  tantum  esse 
Stoicam  ivdiUxu'Civ?  Fac,  hoc  leniri  posse  commoda  interpre- 
tatione  (nam  et  ego  ista  pharmaca  novi);  sed  quid  prodest 
populo  turbare  res  recte  traditas]  Sunt  autem  alia,  quae  ne 
possunt  qnidem  leniri,  quäle  hoc  est:  ante  annos  mille  quin- 
gentos  lactam  esse  remissionem,  sed  nunc  illabi  justitiam. 
An  Nero  habet  remissionem,  sed  perit,  quia  non  illapsa  est 
justitia?  —     Scis  in  nostris  Ecclesiis  fideliter  inculcatam  esse 


280    mmtt  ^Jßtiobe.     2(bfc^n.  1.    S5.  1517—1648. 


doctrinatn ,  in  vera  conversione,  cum  corda  fide  per  verbum 
eriguntur,  habitare  Deum  in  conversis.  —  Sed  alia  quaestio 
est:  unde  mens  statuere  debeat,  placere  se  Deo ,  ut  crasse 
loquar,  et  quomodo  fiat  inhabitatio.  Hie  dicimus,  placere 
hominem  iide  propter  mediatorem  Deum  et  hominem,  et  niti 
fidem  non  his  novis  actionibus ,  sed  ipso  mediatore.  Ac  in 
infinitum  anteferenda  est  obedientia  mediatoris  his  actionibus, 
quae  fiunt  in  nobis.  Inde  abducit  homines  Osiander,  obruens 
remissionem ,  ita  ut  dicat  factam  esse  ante  annos  MD:  et  pla- 
ces,  inquit,  quia  imputatur  divinitas,  non  meritum  mediato- 
ris. Haec  sunt  enthusiastica ,  quae  obscurant  beneficia  Filii 
Dei,  et  delent  veram  consolationem.  cf.  Responsio  Minisir. 
Eccl.  Hamb.  et  Lunburg.  J.  2:  Scriptura  loquitur  de  praesen- 
tia,  de  efficacia,  operatione  et  gubernatione  Dei,  quando  in 
hoc  sermone  versatur,  quod  Deus  habicat  in  credentibus. 
Frequenter  in  Scripturis  usurpatur  haec  meiaphora,  quae  ab 
hominibus  sermonem,  ut  fit  in  muhis  aliis,  transferi  ad  Deum. 
Homines  habent  suam  societatem ,  et  coctus  habent  civitates 
et  domos,  in  quibus  cum  civibus  et  familia  sua  conversantur : 
hinc  Scriptura  sumit  habitandi  verbum  et  ad  Deum  transfert, 
et  significat  Dei  praesentiam,  familiaritatem  et  conversationem 
cum  hominibus,  efficaciam  et  operationem  in  sanclis.  —  Deum 
habitare  cum  hominibus  est,  eum  se  hominibus  associare, 
praeseiitem  esse,  ac  quasi  patremfamilias  agere,  providere, 
curare,  respicere,  juvare,  regere  et  defendere.  Deus  ubique 
praesens  est  sua  essentia,  potentia  et  sapientia:  gratia  autem 
sua,  favore,  benevolentia  et  defensione  peculiariter  praesens 
est  suis  electis.  Ibi  Deus  dicitur  habitare,  ubi  adest  sua  gra- 
tia et  benevolentia,  ubi  dat  verbum  gratiae  suae,  et  promis- 
siones  suas  de  misericordia  sua  et  remissione  peccatorum 
patefecit,  ubi  agit  suo  spiritu,  ubi  colitur,  invocatur  et  ex- 
audit.  —  Asseruit  Osiander  in  disputatione  sua ,  Deum  ita 
habitare  in  credentibus,  ut  in  Christo  habitat  omnis  plenitudo 
divinitatis  corporaliter.  Hoc  si  verum  sit,  nihil  posset  addi 
ad  illam  plenitudinem,  nee  pelerent  credentes  repleri  Spiritu 
sancto.  —  Inhabitatio  Dei  in  nobis  gratiae  est,  non  naturae; 
donationis,  non  proprietatis ;  communicationis  ac  participatio- 
nis,  non  personalis  unionisj  ut  est  in  Christo. 


Zt  II.  6. 1.  Ut^.  Äircf)c.  §.  39.  £)ftanbnj!.  ©freit.      281 

timhiXQi\ä)e  ü.  5.  25cc.  1551,  oon  SBrenj '6)  abgefaßt, 
fu^te  bie  wcfentlidje  Uebereinjlimmung  £)ftanber§  mit  ber  Uts 
t^erifd()en  £e{)re  nadijuwcifen;  unb  en\p\aU  eine  SSerflanbis 
gung  ber  (Streitenben  unter  einanber  ").  25er  ^erjog  l)idt 
bal^er  bic  übrigen  ®vita(!i)Un  jurutf,  um  burd)  bie  SÖürtems 
berger  vermitteln  ju  laffen:  ibre  für  biefen  3tt)e(f  aufgeftcUs 
ten  fecbö  ©a^c's)  tt)urben  gwar  an  fid)  öon  beiben  S^t)eilen 


16)  SSrenj  l()atte  fröf)et;  eine  äf)nnd)e  SSorfteKung  tt)ic  Öfi'anbcr  gef^abt 
(f.  Mel.  ep.  ad  Breiii.  oben  §.  34.  not.  1),  war  aber,  tvie  ubevj 
t)aupt  fo  Qiicl^  f)iei-,  allem  ©trettc  fcinb.  »gl.  b.  SSriefe  an  SO^elans 
(]^tf)on  0.  6.  5Roö.  1552,  C.  B.  Fi/,  1129,  u.  o.  29.  ©ept.  1555 
in  Siieberec'ö  2(bf)anb(ungen  IV,  432.  (Non  videtur  mihi  con- 
troversia  potissimum  de  dogmate,  scd  magis  de  persona  esse, 
utrunine  Osiander  hoc  an  aliud  senserit.  —  VeriCas  igitur  et 
rectitudo  dogmatis  ita  illustretuFj  ut  nullum  de  eo  dubium 
inter  nostros  relinquatur.  Maneat  aiitem  hoc,  si  quidem  ita 
videbitur,  in  dubio,  utrumne  Osiander  hoc  an  diversum  sen- 
serit), an  SamevaciuS  o.  13.  See.  1552  in  ©trobeTö  Seiträgen 
jur  Citeratur  II ,  123. 

17)  f.  ^Cii  Sßürtemberg.  ©utadjten,  \iai  erjte  weldicö  einging,  in 
^erjogö  2(lbertä  2(uöfd)rciben  üon  1553  (f.  oben  not.  8),  F.  3, 
im  3Cii6juge  b.  ©alig  II,  974.  »gl.  3of).  SSrenj  x>.  S.  ^axU 
mann  u.  Ä.  Säger  II,  335. 

18)  S)er  «|»eräog  forberte  aud)  I8ugent)agen  jur  SSermittlung  ouf  (21. 
SJlärä  1532  in  S-  SSoigtl  SSriefwed^fel  ber  beri[if)mtej!en  @clef)rten 
m\t  >f>eräog  2ilbre^t,  Äönig6b.  1841,  ©.  105),  erfjielt  aber  oon 
bemfetben  eine  kräftige  jured^tweifenbe  JCntmort,  ebenbaf.  S5tc  öon 
bem  ^erjogc  oeranlafjte  Subingifd)e  S)eclaration  ü.  1.  Sun.  1552 
f.  in  operjogS  ^Iberti  2fiiofrf)reiben  Ä.  2.  u.  b.  Wigandiis  de  Osi- 
andrismo  p.  142.  Sie  Sßeretnigungöpuncte;  »©oüicl  bcn  (3e^ox= 
[am  St)rifti  belanget,  l}alten  nnferä  23crl)offen§  beibe  Parteien:  1. 
ia^  ber  @el;orfam  Sbrijli ,  ben  er  ()ie  auf  ©rben  ®ott  feim  l)imlis 
[(j^en  SSater  im  Zi)nn  unb  Ceiben  bewiefen  l)at,  fomme  iirfpriing= 
lic^  öon  feiner  göttlid)en  Statur,  unb  fe^  eine  ^niä^t  ber  göttlidjen 
®ered)t'gfeit  in  (§f)ri|l;o}  2.  ba^  biefer  @ef)orfam  Sl)rifti  —  fet)  eine 
SSu^c  unfercc  ©unben,  unb  eine  Jßerföljnung  @otte6  3orn6,  —  eine 


282     «Btevtc  Verlobe.     ?rbfdf}n.   I.     S5.   15 17— 1648. 

für  recf}tglau6ig  er!(art,  üon  .C)fianberä  ©epern  aber  beäl)alb 
verworfen,   wdl  fte  einer  SJ^iäbeutung   ju  ©unflen  bejfelben 


Seäaf)Iiin3  füc  unfer  Svtöfung  oon  ©unten,  Sob  unb  -^olle,  unb 
ein  S3ecbtenjl  bec  ewigen  gottlidjen  ©evec^ttgfeit  unb  SeligEeitj  3. 
bag  trir  bicfen  ®ef)ox^am  Sf)rifli/  unä  burd)  baä  ©oangetium  üer? 
fünbtget,  mit  (Stauben  foUen  annef)men,  un6  befTelbicsen  in  allen 
3Cnfed^tun9en  bec  Sünben  unb  be6  Sobe»  oertröflen,  unb  getrietid) 
öertrauen,  ia^  (3ott  ber  SSater  unS  üon  wegen  beg  Q5ef)orfam6  fet= 
neä  ©o()no  oerjeitje  alle  Svinbe,  ne^me  unö  auf  an  Äinbeö  ©tatt, 
unb  ni)alt  un§  mm  eroigen  Seben  im  Sob. 

©0  üiet  aber  bie  göttliche  ©ecedjttgfeit  belanget,  ft'nb  beibe 
^arteten  unferö  SBertrauenö  einerlei  SÖIeinung  in  fotgenben  littu 
fein :  1.  ba^  ©Ott  in  feinem  gottltd)en  Söefen  allein  bie  redjte 
eiüige  @ered)tigEeit  fet) ,  Luc.  IS.  Nemo  bonus  nisi  solus  Deus; 
2.  ia^  bnxd)  beu  ©lauben  in  Sefum  (§l)riftum  @ott  ber  Sater, 
©ol)n  unb  l)eil.  ©eifl  fammt  allen  if)ren  ©ütecn  in  un§  n)al)rl)aftig 
trol)nen,  Jo.  11.  Veniemus  ad  euni,  et  mansionem  apud  eani 
faciemusj  3.  ha^  bnvä)  ben  Stauben  in  (Sl}tifi:um  ©Ott,  in  un6 
tt>of)nenb,  »ergebe  unä  tüol)l  bie  ©iinbe,  fo  nod)  in  unS  t)ie  auf 
ßtben  jlecfen,  unb  red^ne  fie  unä  nid)t  ju  auö  SBerbienft  feinet  lie; 
ben  ©ol)n6,  unferg  ^errn  S-  Sf)V- 5  aber  er  lafTe  unö  nid)t  für 
unb  für  unoerneuert  in  ber  ©iinbe  bleiben,  fonbern  fal)e  an  l)ie  in 
biefem  geben  bie  Sünbe  au^äufegen,  unb  unä  mit  ber  Zi)at  fromm 
unb  gereift  ju  machen,  bis  wir  im  !ünftigen  Seben  ber  Sünben 
ganj  lebig,  unb  mit  uoUfomener  grömigfeit  unb  ©cred^tigfeit,  alä 
redete  ©lieber  Sl)rifli  unb  Äinber  ©otteö,  gejieret  werben. 

Sieireilen  wir  benn  gänslid^er  3uoerfic^t  finb,  bie  Parteien 
werben  feinem  ber  erjäljUen  >:^auptartiEeln  wiberfpred^en,  fonber 
biefelbigen  mit  ber  gangen  d^rifllid}en  Ätrd^en  gleid)er  SJZeinung 
t)aUenj  fo  fönnten  wir  unö  aug  iljrer  beiben  ®d)reiben  nid)t  anbecS 
berichten,  benn  ha^  i()r  3>t>iefpatt  fei)  nur  ein  bellum  grammati- 
cale,  nämlic^  ob  in  ctlid)en  Sprüchen  $auli  als  3?om.  3.  Nunc 
vero  absque  lege  juslitia  Dei  manifestata  est,  dum  comproba- 
tur  testimonio  legis  et  Prophetarum.  Justitia  vero  Dei  per 
fidem  J.  Christi,  Ilem  justificamur  gratis  per  illius  gratiam. 
Item  arbitramur  fide  justificari  hominem  etc.  S)iefc  SSSort  ju- 
stitia Dei  für  iie  wefentlid)e' ©ered)tigEeit  ©otteS,   unb   baS  ver- 


Sf).  IL  6. 1.  2ut^.  Mn6)s.  §.  39.  t)fTanbvifJ.  <Btvilt      283 

fa^ig  waren.  9^ad)  £)ftanberg  SSobe  (17.  £)ct.  1552)  trat 
fein  ©d()wie9erfo{)n,  ber  ^ofprebiger  SoI^  ^uncf,  n^elcljer 
im  S5eft^e  be6  ()üc|)jlen  SSertrauenö  beö  alten  ^erjogä  war, 
an  iiic  ©pi^e  ber  f (einen  Partei:  aber  mit  aller  giigfamfeit 
unb  S^acljgiebigfeit  fonnte  er  tDen  allgemeinen  ^af; ,  mcldjer 
auf  feiner  Partei  laflfete ,  nicbt  wenben.  SSergebenä  fucl;te 
ber  ^erjog  burcl;  ein  2(u§fd)reiben  '9)  eine  ^Bereinigung  über 
bie  fecl)§  SBiirtembergifcben  2£rtifel  ju  bewirken ,  unb  Derit)ie§ 
ben  rüdPfidjtäloä  iüiberfpredjenben  9}?orl{n  beä  Sanbeg  (1553); 
üergebenö  bot  er  alöbann  eine  eigene  ßonfeffion  20)  aU  '>SliU 
tel  ber  S3er(ldnbigung  bar  (1554):  \o  febr  aucl)  ber  £)fianj 
bri6mu§  in  biefen  gormein  auf  hk  lutberifcbe  SJec^tglaubigs 
feit  jurüdPgefubrt  ttjar,  fo  «witterte  man  in  ibnen  bod)  üerbors 
geneS  ©ift^  unb  »erlangte  i)on  ben  £)fianbriflen ,  benen  man 
i:ik  abgefcl^macfteffen  ßonfequen^en  al§  Srrlebren  aufbürbete^i), 


bum  justificare  x\iä)t  pro  absolvere  injiistum,  sed  re  ipsa  jiistum 
facere  oevftanbcn  werben  \oüen,  ob  auii)  bec  ®ei)or[am  ß^vijii 
möge  eine  ©eced^ttgfeit  genannt  werben.« 

19)  f.  oben  not.  8. 

20)  >Jpanb[d)i-iftltd^  in  Sßolfenbüttcl,  f.  ©al ig  II,  1027,  im  2fuSs 
juge  b.  Wigandus  de  Osiandrismo  p.  356.  ©ie  würbe  im  ®ept. 
1554  einer  ©pnobe  in  Äöniggberg  öorgelegt,  Vüelc^e  fie  aber  fiir 
ungeniigenb  erhärte. 

21)  ^atti).  Sogel'g  Sialoguö  eines  armen  ©unberS  mit  ?OJot)fe  u. 
S^rtflo  0,  b.  5Red)tfertigung  beö  ®(aubenä,  fammt  f.  Sebenfen  üon 
ber  zugetragenen  3wte[palt  über  fold}en  2(rtifei,  unb  einer  ünU 
wort  auf  D.  5.  ?OJürlein  ungepümen  ©enbbrief,  Äönigöb.  1557.  4. 
SSogel,  ebenfalls  beS  SnterimS  wegen  auS  SRiirnberg  cntwi(i)en,  u. 
Pfarrer  in  Königsberg,  war  mit  Öftanber  !eineSwfgeS  burdjauS 
einoerflanben,  würbe  aber  üon  befjen  l)efttgen  ©egncrn  wegen  feiner 
ruf)igen  Unbefangen()eit  für  einen  Öfianbrijten  erJtärt.  3laä)  f. 
S3ebenEen  warf  man  Öftanbern  u.  a.  üor,  er  (e{)re,  ha^  23ergcbung 
ber  ©ünben  aud)  benen,  bie  nidjt  glauben,  gemein  fe^,  ia^  wit 
ntd)t  allein  burd)  ben  ©laubcn,    fonbern  burdj  bie  SÖerfe  gerecl)t 


284     m'mU  ^enobe.     2rbfd)n.  1.     IS.  1517—1648. 

SStberruf.  £){e  ©ntfe^ung  ter  ttjiberfpen|!iö|!en  ?)rebi(jer 
(1555)  üerme^rte  nur  tte  allgemeine  Erbitterung. 

Znd)  in  Sommern  22)  unb  ^Jlurnberg  23)  fanben  fid) 
einjctne  £)fianbrijlten:  burc^  iik  2(bfe^ung  berfelben  ivurbe 
aber  bort  ber  ©treit  fcbneU  bcUiti^t. 

Um  9?u^e  gu  erlangen  ^ahm  enbUd)  guncf  unb  bk  ^fU 
anbri|!en  alle  eigentl)ümlicl)e  ßeljrformeln  auf  24),  unb  fd[)lo|Ten 
ftd)  an  bie  üon  £)ftanber  fo  l()art  gefd^maljeten  Sßittenberget 


würben  j   bie  ©laubigen  würben  &'6ttn  unb  ßljrifio  in  allem  gleid^ 
u.  f.  XV.    ©alig  II,  1056. 

22)  Sn  Stettin  würbe  ^(tn  Jfrtopöuö  alö  Öfianbvijl:  1556  ab^eW, 
©alig  II,  1045. 

23)  >&ier  war  8eon^.  dulmann,  ^reb.  tei  ©t.  ©ebalb,  ber  oornc{)mfte 
unter  ÖfianberS  grcunben,  weld^en  be^ljatb  SOieiandjtljon  fd;on  11. 
®ec.  1552  (C.  R.  TU,  1150)  unb  25.  San.  1553  (C,  ü.  Fi//, 
2G)  5um  grieben  ermal)nte,  unb  weld^em  nebfl:  bem  ^rebiger  an 
©t.  Sorenä,  3ol).  gabriciuä,  öon  (Seiten  bcä  Siati)^  b.  14.  ©ept.  1554 
\)eii)alh  SSorljalt  gefdjal),  [.  baö  ^rotocoll  in  ©trobel'ö  neuen 
SSeiträgen  I,  91.  Sennod^  brad)  [pöter  ber  ©treit  auö,  unb  ?9?e; 
land)tl)on  würbe  gur  SSeilegung  beffelben  mit  mcl)reren  onbern  Sfjeo; 
logen  nac^  Sfjiijnijecg  eingraben  (©ept.  1555).  S3on  it)m  er[d)icn 
bamalö  eine  jum  ^rieben  erma^nenbe  oratio  unb  eine  beut[d)e  (5rs 
örterung  ber  Seljre  üon  ber  Siec^tfertigung,  weld^e  uon  allen  nürn= 
bergi[d^en  ©eiplicl^en  unter[d)rieben  werben  follte  (beibeö  im  C.  R. 
VIII,  546).  ©ulmann  unb  23ettcr  unterfd)rieben  nxd)t,  fonbern 
na()men  if)rcn  2lbfd)ieb,  G.  G.  Zeltneri  Farctlipomenon  Ositxn- 
drinum  s.  Leonh.  Culmanni  vita  et  fata  ,  Altorf.  1710.  4. 
©päter  !am  e§  jur  ^rage,  ob  (Sulmann  gur  Kommunion  juäulaffcn 
fei),. f.  bavübcr  SKelQnd}tl)onö  ©utadjten  C.  R.  VIII,  613. 

24)  ^evjog  Sol;.  2(lbert  ü.  SJIerölenburg,  ©d)Wiegerfol)n  ^erjog  2(1= 
bert6,  üei-[ud)te  auf  ber  ©pnobc  ju  SfJiefenburg  gebr.  1556  eine 
^Beilegung  beö  ©treitö.  guncf  gab  eine  örElärung,  weld^e  man 
atä  Sßiberruf  betrad^tete,  bie  er  aber  l)interl)er  alö  ein  ©efianbniß 
^t\xUU,  ^(^^  er  burci^  feine  ßel^rweife  Srrt^ümer  üeranla^r,  aber 
nid)t  felbft  geljegt  l;abe.  Snbeffen  mufte  er  ftd)  ju  ber  3(ugäb. 
(Sonfeffton  unb  SOielandjt^onS   locis   theol.  üerpflidjten,   f.  bie  (5r= 


Z^.  II.  (5.  I.  2uf^.  Äirc^e.  §.  39.  Öftanbvijlt.  Btmt    285 

an.  (Sie  oeranla^fcn  bcn  «^erjog  eine  neue  Äircljenorbnung 
mit  einer  ^3()iü>pijlifd[)en  ge^rnorm  ju  erlaffen  (1558)25); 
^unrf  reicf)te  bcn  ßcipsigcrn  unb  SBittenbergcrn  dn  ©laubenä; 
bcf'enntnip  ein,  iinb  trurbe  üon  if)nen  für  rcc{)t(j(dubi(j  er^ 
näxt  (1561)26):  ja  er  befannte  1563  in  üier  ^rebigten  of- 
fentlicb,  iia^  er  früher  ju  5Ktpöer|lanbnif[en  unb  TTr^njobn 
^(nla^  gegeben  b^be  2').  S^ennodb  blieb  auf  ber  deinen  eng= 
gefcbloffencn  ©cbaar  üon  gremblingen  ber  SSorwurf  be§  £)fians 
briömuS  b^ften,  ba  fie  t>m  Metern  nicbt  üerbammen  wollte. 
X)a^n  raurbe  fie  je/^t  aucb  nod)  be§  ^bih>pigmu6  bcfcbulbigt; 
üon  2(llcn  nngefeinbet,  würbe  fi'e  nur  burcb  iicn  «^erjog  ge; 
batten.  S5on  ber  Spannung  be§  ^erjogg  mit  feinen  ©tan; 
ben,  njelcbe  über  «Steuerbrudf  unb  SSerle^ung  ibrer  ^ximUs 
giert;  namenth'cb  aud)  über  bie  eigenmdcbtigen  Eingriffe  be§ 
^erjogä  in  bie  ÄirclKnüerfaffung  flagtcn,  würbe  ben  ^fians 
bri|len  \)k  »^auptfcbulb  beigemeffen,  \)a  gund  a(§  SSeicbt^atec 
«nb  diatl)  beS  ^erjogä  bcn  größten  ©influg  auf  bcnfelbcn  he- 
faß.  <So  mußten  fie  aucb  t)ic  allgemeine  Erbitterung  tt)dUn, 
wcicbe  burcb  bie  2ÖiÜ!ürlid}Feitcn  be§  2{bcnteuerer§  ©falicb, 
welcber   feit  1561   ftatt  beö   fcbwad^en  ^erjogö  iia§  Sanb  re; 


gäljUing  beö  |>cv309ö  in  einem  SSriefc  an  glaciuö  b.  Wigandus  de 
Osiandrismo  p.  291.     ©alig  II,  1055. 

25)  gut-  biefet&e  t)atte  fd)on  1556  9Kattf).  fflogcl  einen  3Cbrtfj  ber 
d)viftl.  ?e()ve  nad)  SiJlelandjtfjonö  locis  iheol.  abgefaßt,  unb  per= 
fönlid^  aSrens  jur  Prüfung  ooraclegt  (S3oigt'ö  S3i'tefiüed)fel  ber. 
@elef)rten  mit  -|)ei-jOß  ^Clbr.  ©.  57),  wie  becfetbe  aud)  ju  biefem 
3wecEe  9}Ieland)tf)on  jugefcnbet  wuvbe  (SSoigt'S  9}Jitti;eilungen  auö 
ber  (5ou-e6ponbcnä  beö  «^erj.  2f(bt:.  mit  Suttjer,  9Die(anci^t(;on  unb 
©abinuö  B.  52).  2fn  ber  Äird)enorbnung  f)attcn  50Je{;rei-c  2(nt()eif, 
fo  aud)  Sof).  2(urifaber,  auf  beffen  ^Betreiben  bec  ©-yorciömuö  bei 
bev  Saufe  »eggclaffen  würbe,  waö  [o  großen  2(nfto^  gab,  f.  .^arts 
fnoc^  ©.  395. 

26)  Wigandus  de  Osiandrismo  p.  301. 

27)  Wigandus  p.  306.    |)artEnod^  ©.  408. 


286     SSierte  ^criobe.     2fbfd)n.  1.     «B.  1517—1648. 

gierte  23)^  j^erüorgerufen  würbe,  unt>  welker  enbltd),  na(^bem 
eine  üon  tm  ©tdnben  erbetene  polnifc^e  ßommiffion  für  bie? 
felben  entfcbieben  I)Qtte,  gundf  auf  bem  <Bö)afot  alä  £)pfer 
fiel  (1566)  29).     Ser  fdjon  rdngjl   üerfdjwunbene  ^ftanbriäs 


28)  f.  501.  Söppen  jur  Sefd}.  b.  flänbifdjen  Ser^attnifTe  in  Preußen, 
in  JRaumer'ö  l)t|l.  Safd^enbudje  1847.  @.  459. 

29)  opijiorie  oon  gunc!,  ©d^netl,  vgjorfl  unb  ©tcinbad^  ex  actis 
publ.  msctis  in  b.  Acta  Borussica  S5b.  3.  (Äönigöberg  u.  Scipjig 
1732)  ©.217.  311.  471.  S3gl.  ba€  ÄlaglibeU  bcr  Sanbfc^oft  gegen 
biefel&en  ö.  7.  iSept  1565.  @.  347,  @ie  werben  angesagt,  ba^ 
fie  fic^  »tanquam  novatores  et  publicae  pacis  perturbatores 
perniciosissimi  oortängjl  cor  biefem  unterftanben  f)aben,  unb  nodf) 
unterjlef)en  unb  23orf;abenä  fei;n,  alle  ä)nfxüd)?  irof)lf)etgebraci)te 
löblid^e,  unb  mit  gemeiner  Sanbfd^aft  3tati)  unb  SSercilligung  cor 
liltm  gefleUte  unb  aufgertd^tcte  gute  Äird^ens  unb  Sffegimentö; 
Orbnungen  in  biefem  Sanbe  gu  turbiren,  oufjuljcben,  —  unb  ifjreS 
©efalleng  ju  rcformiren.  Unb  ba^  eö  rca(;r  fei),  fo  i|l  offenbar  u. 
notorium,  ba^  M.  5ot).  guncB  ftd^  oor  etUd)en  Sauren  tem  v^aupt; 
ti^it  Öfianber  anf)ängig  gemadjet,  feine  fe^erifdje  ie^te  mit  ®es 
walt  tjelfen  treiben  unb  oerfec^ten,  barüber  aud)  mit  Siati)  u.  Zi)at 
bat}in  gearbeitet,  aud;  baffetbige  t)elfen  inS  SGSerf  rid^ten,  ba^  üiel 
rec^tfc^affene  fromme  un[d)ulbtge  Äird^cnbicner  unb  Cefjrer  ii)reg 
Äird^enanitö  entfe^et  unb  beä  Sanbeö  oerrciefen  fepn.  3ubem  tiat  er 
Ijclfen  rat(}en  unb  ti^aUn,  ba^  bte  G(tc  Äiri^enorbnung,  bie  mit 
aller  ©tänbe  gemeiner  Canbfdjaft  diat^,  SBifffen  unb  SBelieben  angc= 
nommen,  jerriffen,  [unb  eine  anbere]  ofine  ber  Sanbfci^aft  gJornjiffen 
aufgcrid)tet,  barein  eine  neue  l)od)Qrgerltd)e  Orbnung  bei  ^eil. 
©acramentö  ber  Saufe  gemeiner  2anbfd)aft  unb  ben  Äirdjenbienern 
aufgebrungen,  unb  bie  eg  nidit  anneljmfn  wollen,  baviiber  verfolgt, 
mit  ©efängni^  geftraft,  unb  aud)  bee  2anbe6  oermiefen  »rorben. 
3ubem  ifl  notorium  unb  ofenbar,  ba^  M.  guncf  baijin  ratl)en  unb 
ti)aten  t)elfen,  baf  f)inter  SSiffen  unb  SBillen  einer  gemeinen  8anb; 
fc^aft  ein  (Samtänbifd^er  ^räftbent  t[l  cingefe^t  (SoljanneS  2(uris 
faber  1554,  f.  .^artfnod^  S.  373),  ber  bie  eingeriffenen  9ieues 
rungen  in  ber  Äirdjen  l)at  l)elfen  flarfen,  unb  ba^  aud)  furj  oerrci; 
ebener  3eit  burd)  tStatt^iam  ^orft  ein  fold)er  ^räfibent  o^ne  alle 
SSoriPiffen   unb  S23iUen  ber  Sanbfdjaft,    ober  anberer  alten  SJät^e 


ZI).  II.  6. 1.  2utl).  Äird)e.  §.  39.  (Sfancarij!.  ©treit.    287 

rmi6  würbe  je^t  burd)  ben  aB  23{fdiof  üon  ©nmlanb  jurudPi 
berufenen  50?orlin  in  ber  Repeütio  corporis  doctrlnac  cLri- 
stianae  (1567)  3")  formlid)  üerbammt. 

T)ux(3)  ben  SBiberfprucl;  gegen  £)fianber§  8ef)re,  ba^ 
ß()rijluö  allein  feiner  ()6ttltd;en  9^otur  naä)  unferc  ©eredjtigs 
feit  fet),  (ie^  fidf)  ber  ()efrige  Stalianer  granciöcuö  ©tancn« 
ru§3i)^    n»eld)er    1551   aU  ^rofeffor  ber  Sljeologie  einige 


gcforbevt  (9}?attf)Qii6  SJöfcter  1565  ^''-'^ftt'ent  beö  ^omefanifdbfn 
a3i6tt)umS,  [.  ^-^avtfnod)  ©.  413),  bcv  fo  leiditfertig  oon  einem 
studio  auf  baö  anbeve  gefprungen,  ba^  er  crfllid)  ein  JWedicus 
genjeft/  bavnad)  ein  Sutifl  »vofben  ift ,  unb  i)Cit  ju  SRoftoif  procus 
riret,  te|tid)  aber,  wie  man  jagt,  quod  desperatio  facit  Mona- 
chum,  ein  tlieoiogus  rcorben ,  unb  aUljier  t»or  einen  SSifd)of  ober 
^räftbenten  fid)  aufgeroorfen.  3um  anbern  ift  notoritim  u.  offen= 
bar,  ba^  gebadjter  IM.  S""^/  9^?att{).  ^^orfl,  ^anö  ©djnell,  unb 
©teinbacl^  fid^  bcm  Paulo  Scalichio  tjcihen  an()ängig  gemaci^t,  mit 
unb  neben  bemfelben  f)elfen  ratl;en  unb  tf)aten,  bamit  bie  gemeine 
SiegimentSorbnung  biefeS  üanbeS  gar  inoertiret  u.  serfröret  tnürbe« 
u.  f.  w.  —  3n  ber  S^egimentönotel  1542  icar  fcflgcftetit,  baf  alla 
jeit  än?ei  SSi[d)öfe  in  ^reupen  mit  ooUfiänbigcr  geijüUdjer  SuttS= 
biction  fei)n  foUten,  bie  oon  Samlanb  unb  üon  ^'omefanien:  toges 
gen  ijcitte  ber  ^^crjog  bie  evlebigfen  Stellen  mit  ^väfibenten  bej"e|t, 
ireld)e  geringere  Sinh'infte  jogen  unb  eon  i^m  abf)ängii3er  waren. 
S)aburd)  war  aud)  ein  eigenmächtigeres  a3erfol;ren  gu  ©unften  beö 
ÄDftanbriömuö  möglid)  ge^üorben.  S)egf)alb  i)atten  bie  ©tänbe  fd^on 
feit  I53Ü  auf  Sßieberanfc^ung  uon  Sifdjöfen  gebrungen,  f.  Söps 
pen  in  SRaumer'ä  i)i^   Safd^enb.  1847;  (S.  416.  434.  481. 

30)  Seutfd),  Äönig^b.  15C7.  gol.  lat.  ebenbaf.  1570.  8.  .^art; 
fnod)  @.  424.  ^tandf  IV,  439.  2t(S  corpus  doctrinae  wirb 
in  biefer  repeiitio  üorau6gefe|t  bie  ^tugSb.  Sonfeffion,  beren  2rpo= 
logie  unb  bie  ©d^malcalb.  2trtifel:  inbeffen  würbe  fpätcr  aud^  hie 
gormel  felbjl  corpus  doctrinae  Prutenicum  genannt,  .^art= 
fnod)  ®.  427, 

31)  Jo.  Wigandus  de  Siancarismo ,  Lips.  1585.  4.  Schlüssel- 
burg catal.  haereticorum  Hb.  IX.  ^landE  IV,  449.  ogl.  obea 
§.  31.  not.  19. 


288    Stierte  ^cnobe.     2(bfrf)n.  1.    S5.  1517—1648. 

Seit  in  Äonig^berg  war,  ju  ber  enfgegengefe^fen  lSef)nuj3tung 
verleiten,  baf  ^^njluä  allein  nad)  feiner  men[d)(id)en  0?atur 
unfere  ©ered^tigfett  fep  32).  ^n  ÄonigSberg  würbe  biefe  Srrs 
lel;re  üon  ber  ©egenpartci  ;Ofianber§  überfe()en:  alö  ©tanca^ 
ru§  fi'e  aber  nad){)er  in  hen  eöangelifdien  ©cmeinben  in  ^os 
len,  Ungarn  unb  ©iebenbiirgen  aU  wid^ttge  ®runbitiaf)r{)eit 
geltenb  ju  macben  fucbte,  fanb  er  entfcbiebenen  SBiberfprucb, 
welcber  aläbann  aucb  burd)  bie©utacbten9)?elancbtbon§,(5a[üinS 
unb   ber  Snricber  Sbeologen  gefltdrft  würbe  33),  erregte  ahcv 


32)  Untec  f.  ©viinben  ftnb  bie  bcbeutenbj^en  (Schlüsselburg IX,  233): 
Nemo  potest  esse  mediator  sui  ipsius:  Jam  si  Christus  esset 
mediator  etiam  secundum  naturam  divinam,  esset  mediator  sui 
ipsius,  quia  est  unus  Deus  cum  Paire  et  Spiritu  sancto:  Ergo 
Christus  non  est  mediator  secundum  naturam  divinam.  (p.249): 
Pacificati  sumus  per  sanguinem  crucis  ejus  per  eundem;  re- 
conciliavit  nos  corpore  carnis  suae  per  mortem  Coloss.  1: 
Sanguis  crucis  et  mors  sunt  humanae  naturae,  non  divinae: 
Ergo  per  naturam  humanam  Christi  tantum  sumus  reconci- 
liati,  et  non  per  divinam.  Sabet  etflärte  ei:  ahtt  (p.  45):  Ex- 
cludo  naturam  divinam  ab  officio  sacerdotii  et  mediationis 
Christi,  sed  non  a  persona  ejus.  @c  berief  jid^  befonberö  (p. 
226)  auf  1.  Tim.  2,  5.-  Unus  Deus,  unus  et  mediator  Dei  et 
hominum,  hoyno  J.  Chr.  Rom.  5,  15.  1.  Cor.  15,  21.  ferner  auf 
\iai  Concilium  Ephesinum  (p.  298),  faie  Äirdjenuätei-,  tneb.  2Cu; 
guilinuä  {p.  305),  unb  bie  ®d)olajlifer  ^etruö  Sombarbug,  Ä^-omaä, 
«Sonauentura,  Siid)arb  ,  SSiel  (p.  162.  310).  SSoräüglid)  tincb  *Pes 
trug  Sombarbuä  für  bie  Quelle  feiner  9}?einung  gehalten,  tr>etd)ec 
aUerbingö  Sentent.  lib.  111.  dist.  19.  mit  bürren  Sßorten  fagt: 
Christus  mediator  dicitur  secundum  humanitatem,  non  secun- 
dum divinitatem,  wie  bie^  aud)  bie  2et)re  ber  fatf)olifd}cn  Äird^e 
geblieben  ijl,  f.  «Baur'ö  2ef)re  o.  b.  SSecföljnung  ®.  317. 

33)  Met.  responsio  de  controversia  Slancari  scripta.  Lips.  1553 
(aud^  ^i'i  Schlüsselburg  IX,  163).  Calvini  responsum  ad  Fra- 
tres  Folonos,  cjuomodo  Christus  sil  mediator,  ad  refulandum 
Slancari  errorem.  Genev.  1561  (aud)  in  f.  Tractatus  iheol.  p. 
587).    Epistolae   duae  ad  Ecclesias  Polonicas ,    Evangelium  J. 


ZI).  II.  (5. 1.  Sut^cr.  Äirc^e.  §.  40.  ßoncoibicnformel.     289 

bennod)  grope  Unruhen,     ^dn  Sot>  (1574)  war  a\i6)  ter  feis 
ner  ße()rc. 

§-     40. 

2Cbfaffung  ber  ßoncorbienfocmel. 

Riid.  Hospiniani  concordia  discors ,  de  origine  et  progressu  for- 
midae  concordiae  Bergensis,  Tignri  1607.  fol.  Leonh. 
Hiäleri  concordia  Concors,  de  origine  et  progressu  formu- 
lae  concordiae  Ecclesiarum  confessionis  Augtistanue ,  Wi- 
teberg.  1614.  fol.  3-  9^.  3(nton'ö  ©efd).  bec  Soncorbien; 
formet  ber  cüang.  tutf).  Äircl^c,  2.  Sl).  ^eipjig  1779.  ^UncE 
VI,  403. 

Sflrtdfjbem  bie  ÄrpptocalüinijTcn  in  ©adjfen  befeitigt,  unb 
bie  |!reitfüd)ti3|Ien  Slf)eoIogcn  bcr  ©cgenpartet  abgetreten  was 
reni);  fo  fc|)ienen  bie  bebeutenb|!en  ^inbernilJe  be6  Äird^en^ 


CA?',  umplexas  scriptae  a  Tigurinae  Ecclesiae  ministris  de  ne- 
gotio  Stancariano,  Tignri  1501  (aud)  bei  Schlüsselburg  IX,  184). 
S)e§  ®tancaru6  ^ouptfdjrift:  De  trinitate  et  mediatore  Domino 
nostro  J.  Chr.  adv.  U.  Bullingerum,  P.  Märtyrern  et  J.  Cal- 
vinum  et  reliquos  Tigurinae  et  Genevensis  Ecclesiae  ministros, 
Ecclesiae  Dei  perturbatores,  ad  tnagnißcos  —  Dominos  Folo- 
710S  nobiles  ac  eorum  ministros ,  Cracoviae  1562. 

1)  (Sf)urf.  ©ädöf-  9)vopofitton  an  ben  ßonoent  in  Sidjtenberg  ü.  15. 
gebr.  1576  b.  Hutterus  f.  77:  !>3u  biefem  djriftl.  SBerE  unb  gür= 
t)Qben  t)at  unö  unb  anbere  befto  mcf)r  bewogen,  bieweil  wir  unb 
3f)re  Siebten  »iffen,  bajj  e^lid)e  jänfifd^e  S^eotogen,  Illyricus  u. 
2(nbfre,  fo  biefen  ©treit  erreget,  jum  Sfjctt  mit  Sobe  abgangen, 
bie  Uebrigcn  aber  eineö  S()eilä  mit  S)i6putiren  unb  3anfen  ber; 
maffen  o.h<inmtUt,  baf  fie  oerboffentlic^  nunmet)r  in  fid)  [elbfl  ges 
f)en,  unb  \i<i)  oieUeidjt  beffec  weifen  unb  befdjeiben  laffen  werben. 
3u  bem  ftnb  gleid)Wol  aud)  üiel  ©ottfürdjtige  unb  gviebliebenbc 
3;t)eologen  lediger  ^iit  am  Ceben,  fo  ju  fold^er  (ginigfeit  begierig 
unb  geneigt  fet)n ,  biefelbige  üon  ^^erjen  wünfd)en,  unb  ju  ©Ott 
bem  2(Umäd)tigen  barumb  feufjen  unb  beten.«  3Cm  gcfafjtrid^ften  xoa: 
ven  nod)  SBiganb  u.  J^e^{)ufiuö:  tnbefTen  waren  jener  ale Sifd). 

©icfelet'ö  Äitd^engefdö.  3t  S&.  2te2(0t^(.  19 


290     SSiei'te  ^cviobe.     2fbfd)n.   \.     18.  1517—1648. 

frlebene  gehoben  ju  feijn,  iinb  2(nbred,  wcld;er  bi§  tal)m 
fvucfctloö  fuv  bcnfiibcn  t{)ati3  ge^uefen  war,  öi'ncj  je^t  um  fo 
imln  mit  neuem  5}?utf)e  an  ba§  Goncorbicmrerf ,  ba  6f)urs 
furji  2fu(juj!  ben  füriKtd;en  ^efovbercrn  beffelben  beitrat,  unb 
unter  benfelben  ber  eifrigfte  tt)urbe. 

©igentlid)  waren  c§  nur  jwci  2el)rpuncte,  über  we(cl}e 
man  inner()a(b  ber  redjtglaubigen  (utl)erifd;en  ^irdie  nod)  nid)t 
üüllig  entfd}icben  war.  2)ie  6ffcntltd;e  2ei)re  Dom  2{benbmale 
war  gwar  überall  in  i()rer  fircng  lut()erifd)en  Safjung  ange^ 
nommen:  bagcgen  wurC'e  tie  mit  berfelben  in  83erbinbung 
gefegte  2e()re  üon  ber  communicatlo  idioinatuni  realls  nid)t 
überall  glcid}formig  gefapt,  unb  üon  ?0?and)cn  ganj  Derwor; 
fen.  eben  fo  l)attc  au^  ber  g)?erand;tf)onfd)e  ®t)nergiSmu§, 
fo  ^effig  er  aud)  befdmpft  war,  nod)  üiele  greunbe,  ba  man 
oljne  ii)n  ber  furd^tbann  2c()re  v>on  ber  unbebingten  SSorl^er; 
befiimmung  nid)t  cntge()en  fonnte. 

g§  fam  nun  barauf  an,  für  t>ai>  griebenöwerf  angefe* 
l^ene  3:()eoIogen  Derfdjicbcner  Sdnber  ju  gewinnen,  weld)^ 
eben  fo  friebliebcnb,  al§  in  9vitcfftd}t  auf  9fed)tgldubigfeit 
unüerbdd)tig  waren.  ^Inbred  fenbete  juerft  eine  »on  ben 
SBürtembergifcljen  3:{)eoIogen  gebilligte  (5rf(drung  über  hie 
©treitigfeiten  (f4)wdbifd)c  ßonfeffton,  llher  Tubingen- 
sis,  1574)2)   an  hie  beiben  au^gejeidjneteflen  Sfjeologen  in 


0.  ^Pomefanien,  btefer  ali  SSifd).  v.  ©amtanb  fern:  ganbgraf 
SBilf).  ö.  «Reffen  fjoffte  in  einem  Sdjreiben  an  ben  ©fiurfürftcn,  ba|j 
(Sijemmf^  unb  S()i)träug  biefelben  511m  gricben  unb  gur  SJuf)e  am 
fcäftiöjten  abmoniren,  unb  am  rcat)rfdje!n(ict)ften  uerniöcjen  würben 
(^ianc6  VI,  447  auö  ©etneccerö  ^papieren). 
2)  3fnbreä  ^atte  »(Sed)§  djriftl.  ^rebtgtcn  oon  ben  Spaltungen,  fo 
ft'd)  jwifdjen  ben  S^eologen  "Kuo^ob.  (Sonfeffton  oon  2Innc  154S  biö 
auf  i)C[&  3-  1573  nad^  unb  nad)  erijaben,  Tübingen  1573«  4.  bem 
^fCäoge  Stttiuö  gcwibmct,  unb  fte  an  Si;emni^  unb  S()i)tväu6  mit 
bem  2(ntrage  gefd)icft,  baß  biefelben  burcl)  allgemeine  Unterfd)rift 
jut  SSeceintgung    benu|t  t'oürben.      Snbejfen  man  fanb  ^rebigten 


Zi).  II.  (5.  I.  2utf)ei*.  Äirrf)e.  §.  40.  ßoncovbienformet.    291 

^khcxio'Ajicn ,  Martin  (i\)emttitiu^,  ©upcvintenbent  ber 
<Btabt  S3rnunfcl)n)n'9,  unb  2)aüib  ß^ytrdua,  ^rofeffor  in 
Siejlocf,  beibe  (SdjiUer,  nber  nid)t  blinbe  2fnl;an(jer  SOielan^ 
d;t{)onä.  2(u3  ben  m'cbcrfdd) ff f(.1)cn  ^eratljungen  3)  ergaben 
fid)  au6fu(}v(icl)ere  ©rorterungen  ingbefonbere  über  \)k  2e^ren 
öom  2rbcnbma(e  unb  Dom  freien  SBiÜen,  welclje  jener  (Scl)rift 
eingefdbaltet  würben  (fcl)n?dbifcb;fdcl)fifd)e  (Soncorbie, 
1575)4),  fo  bap  biefelbe  baburd;  eine  ungleid^mdpige  ®ej!a(t 
erbieft.  S)aber  brad)te  2(nbred  ben  Snb^lt  bcrfelben  in  eine 
furjere  gleidjuidpige  gorm,  unb  biefe  neue  ©djrift  würbe  üon 
einer  SScrfammlung  wiirtembergifd;er  unb  babifd;er  Z^eoloQen 
im  «^(ofter  9}?au(bronn  genebmigt  (?Kau (bronner  gormel, 
San.  1576)  5).  Um  au§  biefen  heiiien  gormein  eine  gemeins 
fame  SSereinigungSfcbrift  ju  gewinnen,  »erfammeUe  6b"i^fw^^ll 
2(uguft,  nad)bem  eine  2(njabl  feiner  ®eiftlid)en  in  £id)tcni 
berg  (gebr.  1576)  i>a^  gricbcnäwer!  begutacljlet,  unb  bem* 
felben   t>a^    Corpus  doctrinae   Pliillppicuni    aufäUOpfem    ftd[) 


baju  nic^t  geeignet,  unb  oeranlapte  Jfnbreä,  auö  benfelben  bie 
bogmatifdjcn  ®ä^e  lurj  jufammcnäujteUen ,  f.  9te:^  tme i)ec'ö 
©tobt  sBrounfd)n)eigifd)e  Äird)en{}if!oiie  III,  439.  O.  F.  Schützi 
de  vila  Dav.  Chytraei  commeniariorum  libb.  IV.  ( Hamburg 
1720-28.)  II,  389.  ^Unc!  VI,  403.  So  jog  nun  2fnbrea 
au6  biefen  ^vebigten  jene  ©rElärung,  welche  nic^t  gebcucft  ift. 
2)ie  ©einreiben,  mit  »elci^en  ec  biefelbe  an  ^erjog  SuUuS  unb 
efjemni^  fdt)ic!te,  ».  ^äti  1574  f.  3-  ©•  Sevtram'6  sReforma^ 
tionS;  u.  Äirrf)en{)ifl.  b.  ©tabt  Süneburg.  (SSraunfdjweig  1719.  4.) 
«Beil.  <S.  172. 

3)  »gl.  bie  (Socrcöponbcnäen  b.  SS  er tr  am,  SSeil.  ®.  181  ff. 

4)  f.  biefelbe  in  Ffaffii  acta  et  scripta  publica  Ecclesiae  Wirtera- 
bergicae  {Tubinq.  1720.  4.)  p-  381,  (xbix.  incovrect:  »iele  ^orvec? 
turen  f.  in  S3altl)afac'6  >f)ift.  b.  tovgifi^en  SSudjö.  Sie  2(b= 
fd}nitte  über  baS  2fbenbmal  u.  b.  freien  SQSiUen  ftnb  oon  ßl)i)tcäuö, 
f.  ^lancB  VI,  417. 

5)  ungebrudt,  f.  ^lanc?  VI,  429. 

19* 


292     SSiccte  Deviobe.     3fbfd)n.  1.     m.  1517—1648. 

bereif  erfldrt  \)attc  ^) ,  einen  Sbeologenconüent  ju  Sorg  au, 
weldber  unter  tcr  Leitung  üon  2fnbred,  dbemni^  unb  Qi)t}i 
trdu§  jene  TTufgabe  in  furjer  2iit  I6f!e  (torgifdjeg  Saud), 
SO^ai  1576)').  2^ie  fd)wdbifd} --fncfjftfdje  ßoncorbie  war  gwar 
jum  ©runbe  gelegt,  9}?e(and}tbonS  rubmlidje  ^rirdbnung  in 
berfelben  mupte  aber  ge|lricf)en  njerben^):    bagegen   würben 


6)  Sie  2fcten  b.  Huticrus  f.  76  b.  ^i)xe  (SvHäxur\Q  f.  78  b:  »2Cuf 
ba^  nun  —  männiijtid)  ju  [püffn  l)abe,  ba^  wir  oon  ©tunb  unfcrcr 
^eijcn  jum  djrillt.  grieb  unb  gtntgfcit  geneigt,  fo  erklären  mit 
un§  bafitn,  ta^  wir  Eetncg  ?iJfen[(^en  ©ewiijen  an  obgcmelt  fSud), 
Corpus  doctriiiae  genannt,  binben  [ollen  nod}  wollen,  aud)  baffel= 
hii  ntemanbe  aufbringen  al§  ein  Symbolum,  normam  ober 
5Rtd)tf(jt)nur ,  fonbccn  Ijalteng  für  ein  Ijcrctii^g  gutö  nu^ttd)ö  SBudf), 
unb  commenbirn  eö  alä  ein  meihodnm  docendi  et  discendi, 
barauä  fid)  bie  2el)rer  unb  bie  ^ugenb  redjlcr  "Kxt  unb  Örbnung  ju 
reben,  ju  [einreiben  unb  ju  le()i'en  erl)olen  fönnen.  Unb  [o  etwas 
barin,  fo  in  Streit  mag  gebogen  werben,  —  wollen  wir  baffelbig 
aUejcit  regulirt  unb  oerftanben  tjaben  nad)  ©otteö  au6bru(Jlic!^em 
fSort,  unb  Sd^riften  Cuttjeri.« 

7)  S.  ■^.  S5altf)afar'ä  >&ift.  heö  torgifc^en  föudjä,  6  <Btüde, 
©rcifäwalb  u.  ßcipsig  1741-41.  4.  (P.  VII.  Sect.  1—4.  unb 
P.  VIII.  erfitienen  big  1756  al6  afabem.  Siffcrtationen.  —  2fb; 
brucü  beä  torg.  SSuc^g,  mit  einer  8}crr.  o.  ©emter,  .^alle  17o0. 
3Cuf3er  ben  brei  Obengenannten  tamen  nac^  Sorgau  :  2inbr.  SKufcu; 
lug  unb  Sf)rif!opl)  Corner  u§  auö  gran!f.  a.  b.  O.  u.  11  d)ur= 
fäd^f.  Sf)cologen,  on  it)rer  ®pi|e  Grelliuö  o.  Sßtttenberg,  unb 
J^ arber  unb  ©elnecfer  x>.  ßeipjig,  ogl.  "iinton  I,  167. 

5)  Sn  bec  fc^wabifd;;fäc^fifd)en  ßonccrbic  b.  Pfaff.  p.  385  fjet^t  e§: 
))@6  werben  aber  anbere  gute  nu|lid^e  reine  Sßüäjet,  ^Cuälegung 
ber  i)e\l.  ©d^vift,  SOSiberlegung  ber  3rrtl)iimer,  ©rflärung  ber  2el)rs 
artifel,  unb  fonberlid)  bie  für  anbere  orbentlid^  wollgefaptcn  ©d^rif; 
tcn  beg  .:^errn  ^Ijiltppt,  l)iemit  nid^t  oerworfen,  weWe,  fofern  fie 
bem  i|tgemelten  gürbitb  ber  ieijtc  gemäf,  atg  orbentlid^e  nu^lid^e 
^fuglegungen  unb  GrElärungen  billig  commenbiret,  unb  nu^lid)  ge; 
braud^t  können  unb  foUen  werben.«  5n  bem  torgifd^en  S3ud)f, 
2fugg.    0.  (Semter,    ©.  12  finb  bie  SBorte:    »unb   fonberlid)  — 


ZI).  11.  e.  1.  Utl)cv.  .^!vd;e.  §.40.  eoncorbicnformel.     293 

aitS  ber  S)?aul6ronner  gormcl  üicle  (3 teilen   üou  Sutljer  aufs 
genommen  '^). 

2)a§  tür(jtfd;e  S3ucl)  witvbe  ic(}t  aflen  Uttf)evtfcf)en  2anbc§s 
fircl[)en  in  2)eutfc[)Ianb  jiiu  S5e9U(acl)tung  ^ugefd;i(ft;  erfuf)r 
aber  in  benfelbcn  eine  fe^r  üevfd;lebene  2(ufna()me.  2^ie  ^oU 
fleiner  beä  ®ottorffd;cn  unb  .^abei-6lcbenfcl}en  2{nf()ei(ä  ers 
f (arten    ftd;  gegen  jebe   neue    fpmboltfd;e  ©cljrift  *'').     2)ie 


^f)ilippi«  i;)e99fflvtd[)eti.  3n  bev  fd)ti)äbi[rf);fäd)f.  6onc.  im  HttiM 
üom  2fbenbmale  b.  Ffaff  p.  Mi:  »bei'felbcn  aiid)  unfete  lieben  S3äs 
Ute  unb  Praeceptores,  alö  £ut^ecu6  an  oielen  Orten,  unb  Phi- 
lippus  in  libro  visitalionis  Saxonicae  biefen  ©pvitcl)  ^dUli  alfo 
evfläi'cn  2C «  3n  bem  to  rgifd)  e  n  Siid}e  ©.  186  bagcgen:  »bcr^ 
falben  aud)  unfec  lieber  S3atej;  unb  ffiorfai^ven,  q16  Sutl;eru6  unb 
anbete  veine  Cet)vei;  SCucjöbuvgifdjeu  Sonfeffton ,  biefen  ©prud)  ?c.« 
£D^ne  Zweifel  l)atte  fOIuäculuö,  jenev  heftige  ©egnec  SJIelandjt^onö 
(f.  §.  37.  not.  13),  baran  arogen  2Cntl)etl.  2)an.  ©cefcr,  ©uper; 
int.  in  Sreöben,  iüeldjec  äUt3e9en  wat ,  n^äl)lt  in  [einer  Tiutohio: 
grap()ie  (Schütz  de  vita  Chytraei  II,  405),  bap  ber  ©atan  in 
Sorgau  Unfncben  ju  ftiften  9e[ud)t  'i)ai^e ,  «alfo  bap  aud)  D.  S)?Ui 
fculuS  bermafTen  eväürnet  »rurbc,  ba^  er  aufflunbe,  unb  länger  hei 
bem  ßonoentu  nidit  bleiben  wollte,  fonbevn  ^atte  für,  er  wollte 
baroon  geljen.  2Cber  ben  Surbiö  würbe  gereef;vet ,  unb  COiufculuö 
gu  bleiben  erbeten,  bajj  gottlob  alle  S)inäe  ju  gutem  unb  frieblidjem 
(5nbe  gereid)eten.« 
9)    »gl.  iibevl)aupt  SSalt^afar  I,  11. 

10)  S)ae  @ottorffd)c  @atad)ten  oon  b.  ©encralfup.  ^aul  o.  ©i^en/ 
abgebrucft  in  bem  3en*^ifd)cn  SGiSeil)nad)t'oprogvamm  t>.  1780:  super 
libro  Torgensi  censura  llolsato-Stesvicensis  (0.  21,  ©ept.  1576), 
vnriis  observctlionibas  illustraia  {a  D.  Danovio).  ügl.  ^lancE 
VI,  485.  3ol)annfen  in  9ti  ebner 'ö  3eitfd)v.  f.  b.  l)i|l.  Sfjeol. 
1650.  ©.  C38.  (gä  wivb  l)ier  geltcnb  öemad)t :  1.  "^a^  jur  ©nt^ 
fcl^cibung  ber  ©treitigfeitcn  bic  btSi)erigen  9^ormalfc^riften  f)inrcid)s 
ten,  2.  bafj  burd)  eine  neue  fymbolifdje  ©d)vift  bie  (Salumnien  ber 
fBiberfad)er  geftärSt  würben j  3.  ba{j  burd)  biefelbe  oer[d)wunbene 
3rrtljümer  jur  ajerwitrung  ber  ®emüt£}er  wieber  Ijeroorgejogen 
würben j    4    bafj  in  bevfelbcn   oiel   neue  9?eben  unb  2)iöputationen 


294    Sßierte  ^criobe.     2fbfcf)ti.  I.     ^.  1517—1648. 

^effifdjen  "),  SweibrödF ifc^en  ^^)  unb  ©immerns 
[eben  13)  S^beologen  liefen  jwar  ibren  ^Beitritt  boffen,  wünfcbs 
ten  aber  mebr  9}?e(ancbtbonfcbe  SDJilbe:  bie  Sommern  ^*), 
Znf)alt\ncx  ^^)  unb  SKagbeburger  •'5)  üertbeibigten  ent« 


eingefüfjtt  rcürben/  barüber  neue  gefä^rlidje  3nJiefpaIte  entjlef)cn 
juürbeii.  5Ramentlti^  fd^eine  eö ,  »al6  [oUte  tt)of)l  untn  biefec 
©d)rift  gefud^t  werben/  \)a^  bie  arme  Äird^e  mit  neuen  ^arabopiS/ 
voeläse  [epn  im  SSud)  beö  ^errn  Srentii  de  Majesiate  Christi 
anno  1564  üegetirt  unb  auögegangcn,  —  foUte  oerwirrt  werben.» 
@6  wirb  bem  ßf)urfür|!en  geratt)en,  bei  feinem  Corpus  doctrinae 
ju  bleiben,  in  bemfelben  aber  in  ben  locis  comm.  ythie  gwei  ^aro* 
grapf)i  in  loco  de  libero  arbitrio,  wetd^e  bei  Sebjeiten  beö  ^eit. 
SSaterö  2ut(;eri  nic^t  barinnen  ffnb  gewefen«  (f.  §.  37.  not.  31)/ 
augjut()un/  unb  bagegen  bie  ©c^malcalbif(^cn  Tixtiiel,  bie  Äated;iä5 
men  Znt^eti,  unb  S]Reland)t{)on6  sententiae  Palrum  de  Coena 
Domini  (§.  36.  not.  15)  {)injuäufügen.  -  S)aS  «^aberSlebener  ©uts 
ad^ten  o.  b.  ^ropjüe  ©eorg  getrau ö  in  b.  bänifd^en  fSibüot^d 
IV,  275,  f.  Soöannfen  in  5«iebner'ö  3eitfd)r.  1850.  ©.  652. 

11)  S3er:()anblungen  bcr  ©eneralfpnobe  in  ÄafTel  o.  27.  2(ug.  —  4.  ©cpt. 
1576,  f.  in  D.  •!q.  >^cppe'ö  ®efd^.  ber  ^efj.  ©eneralfpnoben  oon 
1568—1582  (2  SSbe  ÄaJTel  1847)  I,  195,  ®atad)ten  berfelben 
über  b.  Sorgauer  S3ud)  o.  5.  ©ept.  1576  baf.  2Cn{).  @.  10  (lat.  b. 
Hospinianus  f.  65).  Sie  ^renge  2{ntwort  ber  [äd)fi[d)en  S^eolos 
gen  (2(n{).  ®.  3U)  madjte  juerp  bie  Trennung  ber  obert)effifd)en  u. 
nieber{)efftfd)en  Äird)e  fidE)tbar.  Sanbgvaf  S[Bilf)e(m  unb  bie  hiebet: 
I)elTen  f)icUen  entfd)ieben  ben  ^fjilippiftifdjen  ©tanbpunct  fe)^,  unb 
»erwarfen  bie  Ubiquitäti  Sanbgraf  8ubwig  unb  bie  £)berl)effen  bage? 
gen,  geleitet  üon  bem  erfl  feit  Eurjem  auö  Tübingen  nad)  SKarburg 
berufenen  D.  2fegib.  ^unniug,  jeigten  fid)  ber  ßoncocbienformel 
geneigt,  ^eppe  T,  220.    "Kn^.  @.  54. 

12)  Hospinianus  f.  70.  v. 

13)  Hospinianus  f.  73.  v. 

14)  ii)re  (Senfur  in  3.  ^.  58alt()  af  ar'6  anberer  ©ammluug  eini^ 
ger  jur  Sommer.  Äirc^cnf)i{l.  gci)örigen  ©djriften  ©.  9.  ^piancf 
VI,  496. 

15)  3'.  (Sf)r.  SSecfmann'ö  M^-  ^-  gürfientl).  Jfnfjait  VI,  106. 
©emlcr'g  SSorr.  j.  torgifdjcn   SSuctjc  ©.  33.    ^lancE  VI,  507. 


^\).  11.  (5.  I.  mi)Qi'.  .^\vd)c.  §.  W.  6oncovbicnfovmct,     295 

fcl;iebcn  bic  ?i}?crancl)tI)onfcl)c  Sfjcülogte  gegen  bic  üerbcrften 
Eingriffe ,  wddjc  in  bcm  tor(]ifcI)en  S3ucl;c  ö^^ö^^'i  bfefclbc  ge^ 
fui)xt  waren,  dagegen  ncvlangten  bic  2(}coto(jen  be§  ^erjog^ 
t()umg  35raunfd;n)ctg  ''),  unb  bcv  «Stabte  ßitberf,  ^ani; 
bürg  unb  Lüneburg  ^s)  eine  an§brücflid[;e  S5erbammung 
ber  5Ke(ancbtI)onfcl;en  ßebrart,  unb  bcr  anf^of^igcn  <Scl)riften 
bcr  ^M;iltpptjlen ;  unb  ^ep()u[iuä  fovberte  fogar  eine  na^ 
nientlic^e  Serbammung  aller  S^rlebrer,  unb  unter  benfelbcn 
aucl;  5i}?clancbtbonö  ^'^).  2)ie  übrigen  ®utacl;ten  erflarten  fid) 
im  ©anjen  cinüerjlanbcn  mit  bem  Studie,    unb  Ijatten   nur 


Sof)annfcn  in  9U ebner '6  3eitfcl)r.  1846.  ©.  2G9.  U.  2f.  »S5e- 
[oi'geu  bt'öiüCi3en,  bte  JCutove^  wcfbcn  fid)  beö  23erbad)tö  nid)t  ent- 
kbißen  {'önnen,  bafj  fte  bie  äwei  tl)eucc  .gelben,  2iitt)eciim  u.  ^f)t= 
lippuni/  —  üon  cinanbcr  roificn,  ben  einen  Janoniftven,  beu  anbern 
ftinfcnb  niad}en,  unb  in  feinem  Untergang  eigene  (Si)xe  fud)en  woU= 
texK  ®oUte  cö  auc^  —  anr!ltd)  barauf  angcleijt  fei)n,  bie  fo  nü^s 
lidje  unb  nötfjige  ©d)viftcn  9}Jtland)t[)onä  auä  unfern  Äirdjen  unb 
@d)U(en  ju  ücrbränc3en,  in  weldje  fie  bod)  oft  mit  einer  einzigen 
Definition  ein  gröpereS  Sidjt  hineingetragen  {)aben ,  atö  je^t  unö 
allen  mit  allen  unfern  SSüc^ern  möglid)  iRj  —  fo  beforgen  wir 
uns  wal)vlid)  eineg  neuen  iJärmenö ,  ber  ftd^  nic^t  fo  leidet  legen, 
unb  bem  inaf)rfd}einlid)  eine  lautere  barbaiies  folgen  würbe.« 

16)  ©emler'g  SJorr.  5.  torgifc^en  Sud)e  ©.31.    ^lancf  VI,  518. 

17)  auf  b.  ©ynobe  ju  S?ibbag6l)aufen  9.  2fug.  1576:  if)r  ©utadjten 
b.  Uulleius  f.   lil.     ^lancf   VI,  459. 

18)  auf  b-  Sonuente  ju  5)Jöl[n,  Kecessus  Moloniensis  ü.  2.  S^oü. 
1573  in  SSertram'ö  3^eformationä;  unb  Jtird}enl)tft.  bec  ©tabt 
ßüneburg,  35eil.  @.  321. 

19)  ©eine  (Jenfur  über  h(xi  torgifd)e  SSucI^  in  feiner  cpist.  ad  Chem- 
nilium  h.  llospiniatnis  f.  72:  Exislimamus ,  Ecclesiae  necessi- 
tatem  postulare,  iit  in  hac  {'ormula  auclores  et  patroni  corru- 
ptelarum,  liij'ijcus,  Phiiippus,  Pfeffingerus,  Oslander,  Major, 
Calvinus,  Petrus  Martyr,  epistola  Pliilippi  ad  Palatinum  no- 
minentur,  ac  Ecclesiae  et  posieritati  saltem  indicentur,  nt 
juvendis  in  librorum  lectione  errotes  cum  formula  concordiae 
pugnante,?  cavere  possit. 


296     si^ktU  9)enobc.     2(b[d)n.  1.     §8.  1517—1648. 

UnbebeutenbereS  ou§ju|!enen2o).  ^er  neue  ßburfürß  o.  b. 
^falj  ßubwig  VI.  fiellte  gmar,  narf)bem  er  feinem  SSater 
griebrid)  III.  (f  26.  £)ct.  1576)  in  ber  Siegientng  gefolgt 
tt)ar,  fogleicb  ba§  ßutf)ert^um  in  feinen  ßanben  wieber  l()er  21): 
inbeffen  fd^eint  er  bem  ßoncorbienwerfe  anfangt  nidjt  geneigt 
gewefen  5U  fetjn  22). 

£)er  (5{)urfur(!  2(ugufi  berief  eine  neue  3;f)eologenüers 
fömmhing  nacb  bem  Älofter  ^Bergen  hei  SJZagbeburg,  welcbe 
in  brei  Bufammenfünften  (^Mx^  —  ^ai  1577)  iik  eingefaufe* 
nen  ßenfuren  prüfte  23),  unb  nad[)  bem  drgebniffe  biefer  ^rus 


20)  SSebenfen  tec  Ätrd)en  ju  ®os(or,  «ßraunfdnreig ,  >?)ilbegf)eim, 
©öttingen,  .^annoüer,  9Jorb{)eim,  Hameln,  (gimbed  unb  ^htn 
auf  einem  ©onoente  in  SSraunfc^jDetg,  14.  9ioo.  1576,  in  SfJe^ts 
meijer'ä  ©tabt  SSraunfd)».  Äird)enf)ifl.  Z^.  3.  Seil.  ©.  261. 
@utad)ten  ber  SÄedf lenburg.  ©ei(llidt)en  auf  einem  ßonüenfe  in 
dio\io<£,  16.  Öct.  1576,  in  Schülzi  de  vita  Chytraei  Hb.  IL 
App.  p.  48;  ber  ^fa t j^SJeuburger  b.  Hospiniaims  f.  73.  i;.; 
ber  (5()ur;  ÜBranbenburgifdjen  auf  bem  (Sonoente  in  Sebuö, 
4.  Jfug.  1576,  f.  ©emier 'S  Sorr.  5.  torg.  S3uc^e  ©.  8.  20. 

21)  ©truDe'S  ^fälj.  Ätr(i)enl)iftürte  ©.  291.  S.  8,  SQSunbt'g 
SKagasin  f.  b.  Äirdien^  u.  @etet)rfen--®efd).  b.  ÄurfürRent|),  ^falj, 
SSb.  2.  (^eibelb.  1790)  ©.31.  8.  ^äuffer'ö  ©efd^.  b.  r()eintfd)en 
^falä  II,  85. 

22)  Sn  einem  gleidjseit.  Ms.  jüirb  ex  ore  D.  Schechzii  (beS  cf)urf. 
^ofj^irebigers)  b.  SBunbt  II,  132  mitgetl)eilt;  «biefer  Äurfiirft  ^at 
ao  1577  per  Stolzium  in  ber  Äirdje  jum  fjeil.  ©eifi  oerüinben 
laffen,  \ia^  ©.  (S^urf.  ®nabcn  feinen  ©efaUen  an  ber  Ubiquität 
%'ätUn ,  tt)eld)eä  ebnermaffen  in  allen  anbern  Äirdjen  allfjie  üer; 
fünbet  n)orben  ifl.  2(ber  Simot^.  Ä irdener  ein  flotjer  Soctoc 
!am  ^iel)cr  (alö  ''Prof  b.  Äl)eol.  in  ^gieibelbevg),  ber  3l)re  S^urf. 
©naben  berebet,  ba^  fie  folgenbö  bie  Soncorbtenformel  unterfd)rieben.« 

23)  Chytraeus  ad  Jac.  Monavium  Non.  Maji  1581  {Epistt.  Ha- 
nov.  1614.  p.  417):  Torgensem  libruni  Bergensi  ego  eliam 
multis  modis  praefero.  Et  me  non  adhibito  ille  primiim  mu- 
tatus  est  a  triumviris  Jacobo  (2(nbreä),  Selneccero  et  Kemni- 
cio.    Postea  menge  Junio  alii  etiam  tres  (ßl}r)träuö,   SOiuSculuS 


Z\).  IL  6. 1.  2ut{)er.  Äirc^e.  §.  40.  Goncorbienformel.     297 

fung  t>a§  torgifc^e  sßurf)  anbcrte.  ^ie  jlrengerc  Seife  erf)ieU 
f){er  ein  folc^eä  Uebergetvicl}!,  ha^  \ei}t  alle  ©puren  ber  eigen* 
t^umlidjen  9}?eland)t(;onfd;cn  ge^iweife,  weldje  auö  ben  nie« 
berfac^fifd)en  S5e|ianbtl)eilen  ber  fd)tt}abifcl)  =  fad)fifcl)en  Concors 
bie  nocl)  übrig  geblieben  waren,  au^gemerjt  würben  24).    Um 


unb  ßovneruS)  pro  forma  advocati  sumus,  cum  omnia  jam  trans- 
acta  essent, 
24)  ©ie  aSerfajTcr  ber  eoncovbicnformct  IjieWen  r>ox^it  aviä)  ben  SK«s 
tanä)ti)on\ä)en  (S^nergiSmuö  fejl.  M.  Chemnitius  loc.  theol,  F, 
I.  de  lib.  arb.  c.  7.  jctgt,  inte  ber  SQSitle  ie^  SJJenfd^en  in  ber  S3e= 
fe{)rung  nic^t  plane  otiosa  ^ex),  cf.  ejusd.  Judicium  de  contro- 
versiis  quibusdam  p.  55  ss.  Examen  Coric.  Trid.  F.  I.  loc.  7. 
Sect.  3.  §.  7$  ogt.  6i)i)träuö  in  f.  au6  Mel.  locis  gefdjöpftcn 
catechesis  1554,  oft  gebrückt/  in  f.  comm.  in  Genesin,  Viteberg, 
1558,  p.  354,  unb  in  b.  Seclaration  ba-  t^eol.  gac.  in  «RojlocB  an 
ben  >&erjog  o.  3}iecflenburg  über  W  flreitigen  2frtife(  1570  in 
SSertram'S  löneb.  «Reformationö ;  u.  Äird)ent)i|l.  Seit.  ©.  100  f. 
u.  2(nbreä  in  f.  lixtxliXn  o.  1569  ([.  oben  §.  38.  not.  29)  in  b. 
Unfc^ulb.  9tadi)r.  1718.  ©.  208.  So  war  aud^  in  bie  ©d^wäbifc^* 
fäd)[.  ©oncorbic,  in  b.  2(b[d)nitte  ö.  freien  SBitlen  o.  (S(}i)träu6  u. 
6£)emni|  bearbeitet,  ber  ©pnergiSmuö  aufgenommen,  b.  iy«/f"  p. 
497,  unb  biefe  ©teile  rcar  im  torgifd)en  SSud^e  (JfuSg.  ».  ©emier 
©.  78)  beibehalten,  ^ier  {)ie^  eö,  ber  fölenfd)  »erljalte  ftd^  in  ber 
a5efel)rung  nid}t  ttJie  ein  ©toc!  ober  SSlocE,  er  werbe  nid}t  per 
modum  coactionis  baju  gezwungen  i  er  Jönne  bem  t)cil.  ®eijle 
wiberfteljen,  ober  fid)  erneuen  laffen.  ®iefer  2(bfc^nitt  njurbe  im 
bergifd)en  SSud^e  gejl;rid)en  unb  mit  einem  anbern  tsertaufd)t  {ed. 
Jtechenbercj.  p.  672)  beä  Snljaltg,  ber  ?CfJenfd)  fe^  nur  infofern 
nid)t  einem  ©tein  ober  SSlocE  ju  Dergleichen ,  alö  biefe  le^tern  nici^t 
triberftreben,  unb  nid)t  oerfteijen  unb  empfinbenj  er  fei)  aber  in 
fofern  oiel  ärger,  lücil  er  oor  feiner  Erneuerung  bem  SßiUen  @ots 
teö  nur  wiberflrebe.  ogl.  ffialtl)afar  IV,  38.  —  Sie  ©teile  in 
ber  fd)njäbifd^jfäd^f.  Soncorbie  (Pfaff  p  499)  unb  im  torgauec 
a3ud)e  (©emier  ©.  84),  in  reeld)cr  fid)  bie  9}Jctand()tt)onfd)c  l'e^re 
öon  ben  brei  ju  ber  SSeEel)rung  äufammenwirfenben  Urfadjen  fanb, 
»rurbc  geflcid^en.  Sagegen  l}ei^t  eö  im  S3crgifd)en  S3ud)e  (p.  681): 
Quandoquidem  etiam  Juventus  in  scliolis  doctrina   illa  de  tri- 


298     Stierte  ^enobc.     2fbfc^n.  1.     «B.  1517—1648. 

t»em  me^rrcitigen  SScrlangen  nad)  Äurje  ju  genügen,   wuvbe 
ber  solula  declaratlo  tfe  epitome  betgegeben. 


bus  causis  efficientibus ,  concurrentibus  in  converslone  homi- 
nis non  renati  vehementer  perlurbata  est:  —  denuo  repeti- 
tum  volumus  ex  snpra  posila  explicatione,  quod  conversio  ad 
Deum  sit  solius  Spiritus  sancii  opus:  —  interim  tarnen  prae- 
dicatione  et  auditu  sancti  verbi  sui,  tanquam  ordinal io  et  le- 
gilimo  medio  s.  instrumento  siio,  utitun  ugl.  S3alt(}afar  V, 
1.  VI,  26.  —  Sie  Sßocte  b.  fd^ir>äbifd)  =  fäd^f.  (Soncovbie  {I'fa/f. 
p.  501)  i:.  bcS  tovgauer  S3ud}ö  (S.  94):  «wo  —  ber  S3^enfd)  — 
ft(^  juf  ©naben  nid^t  applicivet«  rcurben  ba;()in  oeränbert:  —  »oon 
©Ott  jur  ©nabc  ntd^t  3efd)ic!t  9emöd)t  »üirb,«  S3altf)afav  V, 
22.  —  3n  bem  tovgifc^en  SSud)e  (S.  96)  wevben  bie  ?OJeland)tf)on: 
fd)en  Formeln:  hominis  voluntas  in  conversione  non  est  oiiosa, 
sed  agit  aliquid;  item:  trahit  Deus,  sed  volentem  trahit,  öon 
bem  biird)  ben  I).  ©cifl  bereite  ergriffenen  fffitlten  erflärt,  unb  ge^ 
ved)tferti9t:  in  bem  bergifd}en  S8ud)c  aber  (p.  680)  ererben  ft'e,  »alä 
ber  gorm  gefunber  iei)Xi  nid)t  ä^nüd),  [onbevn  berfelben  äinvibcr,« 
»eviüorfen,  58altf)afar  V,  25.  S"  bcmfclben  ©eifte  tüuvbe  aud) 
in  anbern  2frttfe[n  geänbert.  ©o  flogen  bie  SZürnbergev  (Hos- 
pininn.  f.  8S.  v.) ,  in  articulo  de  Coena,  quae  in  Torgensi 
formula  bene  sint  determinata,  in  Bergensi  concordia  depra- 
vata  esse.  Chytrnetis  ad  iheol.  Helmstadienses  27.  ISov.  1582. 
{episit.  p.  1199):  Utinam  vero  hie  campus,  adeo  speciose  con- 
tra ubiquitatem  declamandi,  adversariis  inseriione  quorundam 
dictorum  Lutheri  in  librum  concordiae  (f.  Sorg.  SSud)  S.  236), 
non  patefactus  esset'.  Quae  in  Torgensi  archetypo  non  ex- 
tare  ipsi  meministis.  ©o  tt)urben  aUe  ©puren  2JJeland)t^onfd)ei 
3;f)eologie  bcfeitigt,  tücvüber  ber  abwefenbe  (5f)pträu6  [päter  [e{)r 
bitter  flagte,  f.  Schützius  de  vila  Chytmei  II,  458,  f.  Chytraeiis 
ad  Aeijid.  Uunnium  1591  {epistl.  p.  873):  Nihil  omnium  ,  quae 
a  me  dicta,  acta  aut  scripta  essenl,  Jac.  Andreae  Aristarchus 
noster  probabal,  ita  ut  ne  verbum  quidem  a  me  scriptum 
libro  concordiae  insit,  ideoque  non  inter  auctores  illius,  sed 
subscriptores  recenseri  meri(o  possini.  S)ie  Sßerfaffer  ber  (Son^ 
corbienformel  wollten  ber  ©ad^e  einen  onbern  ©djetn  geben,  ugl. 
Sbemni^  a.  b.  ©enat  in  ßübecE  I.  Sul.  1577   (58ertram,   S3ei(. 


st).  II.  d.  I.  2utl;cc.  Älv4)e.  §,  40.  ßoncorbicnformel.     299 

^fefeä  ber()ifcl)c  jßiid)  mad[)tß  bie  jlveng  (ut{)erifd()e 
8ef)re  in  12  2(bfcl;nitten  geltenb  25)^  ({ep  aber  tte  bciben  ßeb* 
ren,  welche  früber  unentfcl)ieben  gcwefen  »raren,  ebenföüg  in 
einem  fcbmanfenben  Suf^anbe.  ©ö  It'ep  ungetDtp,  ob  bie 
Ubiquitat  beö  Äorperö  ßbn'f^i  eine  abfolute  fei)  ober  nid)t  26), 


©.  367):  —  tüoö  üermöge  bctfeltien  (ber  (Jenfuven)  in  bei-  govmiila 
salva  substantia  beclavirt,  itlu|Iiirt  unb  ücvbeJTevt,  tjgl.  ©.  370. 
Selnecceri  recitationes  aliquot  de  consilio  scripti  libri  concor- 
diae,  Lips.  1551.  4.  p.  63:  riiliil  in  conventu  Bergensi  in  sen- 
tentia,  cum  in  ea  conveniretur  ulpiurimum,  in  Toigensi  libro 
mutatum,  licet  interdum  voculas  et  utiliter  monita  adderent 
doctores. 

25)  I.  De  peccato  originis  (xüo  u.  a.  ber  flactantfdje  Strtljum  üer« 
ttJovfen  tt)ivb),  II.  De  libero  arbitrio  (gegen  iSl^nergiömuS),  III. 
De  justitia  fidei  coram  Deo  (gegen  Oftanber),  IV.  De  bonis 
operibus  (bona  opera  esse  necessaria,  aber  nid)t  nad)  SOJajoc 
necessaria  ad  salutem:  bagegen  tt>tvb  aiic^  2(m6borf6  govmel  üev; 
ttJOvfen,  bona  opera  noxia  esse  ad  salutem),  V.  De  Lege  et 
Evangelio  (gegen  S!J?eIand)t|)one  Sef)re,  Evangelium  esse  concio- 
nem  poenitentiae),  VI.  De  tertio  usu  Legis  (gegen  2(nttnomtö; 
muö)/  VII.  De  Coena  Domini  (gegen  (SaloinuS),  VIII.  De 
persona  Christi,  IX.  De  descensu  Christi  ad  inferos ,  X.  De 
ceremoniis  ecclesiasticis,  qiiae  vulgo  adiaphora  vocantur  (ge; 
gen  2(biap()ovt6muö),  XI.  De  aeterna  praedestinatione  et  elec- 
tione  Dt'i ,  XII.  De  aliis  haeresibus  et  sectis,  quae  nunquam 
Aug.  Conf.  sunt  amplexae. 

26)  Ueber  bic  communicatio  idiomatum  realis  p.  778:  Sentimus  et 
docemus  ,  —  quod  liumana  in  Christo  natura  Majestatcm  il- 
lam  acceperit,  secundum  rationem  hj^postaticae  unionis,  vide- 
licet  quod  cum  tota  divinitatis  plenitudo  in  Christo  habitet, 
non  quemadmodum  in  sanctis  hominibus  et  angelis,  sed  cor- 
poraliter,  ut  in  proprio  suo  corpore,  etiam  omni  sua  niaje- 
state,  virtute,  gloria,  operatione  in  assumta  humana  natura 
liberrime  (quando  et  quoniodo  Christo  visnm  fuerit)  luceat,  et 
in  ea,  cum  ea,  et  per  eam,  divinam  suam  virtutem,  majesta- 
tem  et  efticaciam  exerceat,  opereliir,  et  perficiat.  Idque  ea, 
quodammodo,  ratione,  qua  anima  in  corpore,  et  ignis  in  (erro 


300     SJiertc  ^criobc.     3fbfc^n.  1.     Sj.   1517—1648. 

unb  Ik^  ben  SBiberfprud)  ungelofet,  weld^er  5n)ifd)en  t»en 
Dort  ii)m  hit)aupUUn  Sef)ren,  ber  jlreng  augujünifdjen  üon 
bem  menfct)Iid?en  23erberben,  unb  ber  üon  einer  allgemeinen 
©nabe  ©otteg  burd)  ß^riftum  jlattfanb  27). 


candente  agit  (ügl.  (Sf)emni|,  §.  3S.  not.  24).  p.  767:  Eam  vero 
majestatem  statim  in  sua  conceptione,  eliatn  in  utero  matris 
habuit:  sed  ut  Apostolus  loquitur,  seipsum  exinanivit,  eam- 
que,  ut  D.  Lutherus  docet ,  in  statu  suae  humiliationis  se- 
creto  liabuit,  iieque  eam  semper,  sed  quoties  ipsi  visum  luit, 
uäurpavii.  Jam  vero  pcstquam  —  ut  Apostolus  testatur,  super 
omnes  coelos  ascendit;  et  revera  omnia  implei,  et  ubique, 
non  tantum  ut  Deus,  verum  etiam  ut  homo,  praesens  domi- 
natur  et  regnat,  a  niari  ad  mare,  et  usque  ad  terminos  terrae. 
p.  784:  Ubicunque  recte  dixeris:  hie  est  Dens:  ibi  lateri 
oportet  et  dicere :  ergo  etiam  Christus  homo  adest.  Et  si  lo- 
cum  aliquem  monstrares,  in  quo  solus  Deus,  non  autem  homo 
esset,  jam  staiim  persona  divideretur.  (Sretij  §.  37.  not.  44). 
S)age^en  rcirb  ȟiebecp.  763  btc  majestas,  quam  Christus  secundum 
suam  humanitatem  accepit,  batjin  extläxt,  ut  etiam  secundum 
illam  suam  assumtam  naturam,  et  cum  ea,  praesens  esse  pos- 
sit,  et  quidem  praesens  sit,  ubicunque  velit  (nad)  ßt)enini^): 
praesertim  vero  seniimus,  eum  Ecciesiae  suae  in  terris,  ut 
mediatorem,  caput,  regem  et  summum  sacerdotem,  praesentem 
esse.  —  Et  sane  in  liujus  rei  confirmationem  sacram  suam 
Coenam  instituit>  ut  testaretur,  se  etiam  secundum  eam  natu- 
ram, qua  carnem  et  sanguinem  habet,  nobiscum  esse,  in  no- 
bis  habiiare,  operari ,  et  efiicacem  esse  velle.  SSaui'l  £)rei= 
etni|3feit  III,  415. 
27)  S)ei-  jlre.ngile  ^luguftiniämuö  wivb  in  bem  1.  unb  2.  2£&fci)nttte 
entiüicfelt.  U.  a.  p.  656:  Crcdimus,  quod  hominis  non  renati 
intellectus,  cor,  et  voluntas  in  rebus  spirituaiibus  —  ex  pro- 
priis  naturalibus  viribus  prorsus  nihil  intelligere,  credere,  — 
velle,  —  operari  aut  cooperari  possint,  —  ita  ut  in  homiuis 
natura  post  lapsum  ante  regeneraiionem  ne  scintillula  quidem 
spiritualium  virium  reliqua  manserit,  aut  restet,  quibus  ille 
ex  se  ad  gratiam  Dei  praeparare  se,  aut  oblaiam  graiiam 
apprehendere,  —  aut  se   ad    gratiam  applicare    aut  accommo- 


ZI).  II.  (5. 1.  ßitt^cr.  Äivc^e.  §.  40.  ßoncorbienformet.     301 

Snbcm  nun  biefe  gormel  bcn  Iutl)crifd)cn  önnbeäürc^en 
jur  Untcrfdjrift  su3efd)icft  njuvbe,  fo  ma<:i)tc  bcr  ^faljciraf 
Sol)ann  (5afittiir,  bcv  rcformivt  gebliebene  S5rubcr  be§  ßbur; 
ftiiiien  2ubtt)ig,  bie  reformirten  ©tanfen  bavauf  nufmcrffam, 
ba0,  wenn  baffelbe  al§>  fpmbolifd^e  ©djrift  ber  (ut()erifdE)en 
Äircl)c  angenommen  wäre,  bie  S^renniing  bcrfelben  üon  ber 
reformirten  ^ixd)e  für  immer  entfd)ieben  fet)n  vciirbe.  ©o 
teranla^te  er  bcn  ßonl^ent  ber  reformirten  «Staaten  in  granfs 


dare  —  possit.  ©o  wixb  p.  680  mit  2utf)ev  cielebvt,  hominem 
in  coiiversione  sua  pure  passive  sese  habere,  dagegen  Jrtrb 
im  11.  2frti?et  bie  notljwenbig  aui  iencv  üefjve  folgcnbe  abfotute 
^räbeftination  oerworfen,  eä  wirb  fefigejlcUt  p.  804,  quod  non 
tantum  praedicatio  poenitentiae,  verum  etiam  promissio  Evan- 
gelii  sit  universalis,  li.  e.  ad  oraiies  homines  pertineat. 
p.  808:  Ut  Dens  in  aeterno  suo  consilio  ordinavit,  ut  Spiri- 
tus sanctus  electos  per  verbum  vocet,  ilinminet  atque  conver- 
tat,  atque  omnes  illos,  qui  Christum  vera  fide  amplectnntur, 
justificet,  atque  in  eos  aeternam  salutem  conierat:  ita  in  eo- 
dem  suo  consilio  decrevit,  quod  eos,  qui  per  verbum  vocati, 
illud  repudiant,  et  Spiritui  sancto  (qui  in  ipsis  per  verbum 
efficaciter  operari  et  efficax  esse  vuli)  resistunt,  et  obstinati 
in  ea  contumacia  perseverant,  indurare,  reprobare,  et  aeter- 
nae  damnationi  devovere  velit.  (Ja  ifl  tlav,  ha^  in  bem  SBitlen/ 
meld)et  bie  (Sr.abe  ergreift,  ehvcii  ®uteg  ift.  Äommt  baffelbe  oon 
ber  (Sinwirüung  be6  l}cil.  ©eifteg,  rceld^er  eg  in  ©inicjcn  mxU,  in 
2fnbern  nicl^ti  fo  folgt  bie  2ef)re  ü.  b.  unbcbingten  23ort)erbefitimi 
mung:  qet)ött  baffelbe  aber:  bem  natiirliclien  gjlenfdjcn  an,  fo  ift 
oben  unrid}tig  behauptet,  quod  homo  non  renatus  se  ad  gra- 
tiam  applicare  non  possit.  Söir  muffen  i)in  tt)ibetfpred)enbc 
©ci|c,  nid)t  fid)  gegenüberfiefjenbe  fffiaf)vf)citen,  iüie  SfiomafiuS 
(ffiefenntniß  b.  eoangel.  lutf)er.  Äit:d)e,  Siürnberg  1848,  ©.  223), 
anerfennenj  unb  fönnen  aud)  baö  nidjt  jugeben,  ta^  bie  (Soncovs 
bienformel,  aU  23e!enntnif,  biefelbcn  nid)t  ju  »ermitteln  geljabt 
l)abe,  fonbcrtt  bie  S()eologie.  Senn  jene  gotrmel  entf)ä(t  fonft  niic 
gu  üiel  Zi)eoloQ\e:  aber  ein  SBefenntni^  bacf  a\iä)  feine  fdjeinbare 
SßSiberfpcud^e  bulben,  weil  eS  fünft  gar  nid)t  angeeignet  werben  fann. 


302    SSiette  ^eriobe.     ?rbfd)n.   I.     S5.   1517—1648. 

fürt  a.  SJ?.  (©ept.  1577),  n?eld)er  ftd;  aber  üergeblid)  be^ 
müf)ete  t)ie  2(nnal)me  ber  ßoncortienformel  ju  t)ert)inbern, 
unb  nur  ben  6^urfiirf!en  t).  b.  ^falj  51t  üeranlaflen  »ermogte, 
auf  SSefeitigung  mc{)rcrer  garten  in  berfclben  anzutragen  28). 
©ie  gorme(  n?ar  inbeffen  fc^on  im  5-  1577  in  (Sa(t)s 
fen29),  SSranbenburg  30)^  'Kn\pa^,  S3raunfcbiüeig, 


28)  Sie  Acta  convenius  Francof.  in  D.  Blondel  actes  auihenii- 
ques  des  Eyiises  reformees  tonchant  la  paix,  ä  Amsterdam 
1655.  4.  p.  59.  9)lancc  VI,  591.  ®e6  (Sf;urf.  ».  b.  ^falj  SSe; 
benfen  u.  ßtEtäning  an  bie  6t)urf.  üon  ©ai^fen  u.  ffiranbenburg 
0.  17.  Oct.  1577,  in  Struöe's  pfätj.  Äivc^enl)tfl;.  ©.  313.  (gc 
)üünfd)t,  1.  "^a^  bie  SSeinifiing  auf  bie  erfre,  unäeänberte  2(u9öb. 
(Sonfeffion  in  bie  auf  bie  2(u9öb.  6onf.  simpliciter  geänbert  rcerbei 
2.  ba^  bev  9^ame  ber  ©pnergiften  ausgefdjIoJTen  werbe,  \v\t  aud^ 
nid)t  Oftanbrifien,  gtacianer  genennet  würben,  unb  bie  gormein 
Deus  trahii,  sed  volentem,  item  homini.s  voluntas  non  est 
otiosa,  iiem  tres  sunt  causae  conversionis  cntwebec  ganj  über= 
gangen,  ober  mit  ber  Candida  iaterpretatio  beö  torgifcl)en  SSuc^ö 
gugelaffen  würben:  3.  bie  Sef)re  t>om  2(benbmale  feilte  allein  auf 
"tat  SBort  ber  ©tiftung  gegiünbet  werben,  oljne  fubtile  Siöputai 
tionen  ocn  ber  Ubiqiiität  einaufüljren}  4.  o.  b.  SKajeftät  ß^rifti 
foUten  etlid)e  ^l)rafen,  in  benen  in  abstracto  gerebet  werbe,  weg; 
fallen,  5.  ber  2fuöbrucB  damnamus  in  SSe^ieljung  auf  bie  Saloinis 
ften  foUte  entweber  ganj  üermicben,  ober  gemilbert  werben.  3)en 
3Cntrag  beö  englifd)en  ©efanbten  an  ben  (5l)urf.  »on  ©adjfen,  auö 
9iücf"ftd)ten  auf  'i)a^  gemeinfame  Sntereffe  aUer  reformivten  Äirc^en 
^a^  Soncorbienwer!  gans  aufjugeben,  f.  b.  Hospinianus  f.  92.  v. 
au6  einer  SBeimar.  ^panbfd^rift  in  ©d)neiber'6  Sßibliott).  b.  Airs 
djengefd).  1 ,  207. 

29)  f.  barüber  Nie.  Selnecceri  recitationes  aliquot  de  consilio 
scripti  libri  concordiae,  et  modo  agendi ,  qui  in  siibscriptioni- 
bus  servatus  est,  Ups.  1581.  4.  Recit.  IV.  p.  59.  "jgl.  bie  Un> 
terfd^rift  ber  Soncorbienformel  in  ©ad^fen  oon  Soljannfcn,  in 
91  i ebner '6  3eitfd)r.  1S47.  ©.  1. 

30)  f.  Christoph.  Corneri,  ©cneralfuperint.  ber  SÄarf,  S3erid^t  an 
ben  6l)urf.  ju  aSranbenburg  über  bie  Srinnerungen  ber  ^farrl)errn. 


Sf).  n.  (5. 1.  ßutr)cr.  ^irdje.  §.  10.  ßoncorbicnformel.     303 

©vubcnljagen,  ßuncburg,  9}?ccf Icnburö,  SBurtemi 
bcrg,  Bweibrücf cn,  S3abcii,  ^enncbcrg  imb  Si}?om; 
pclgarb,  unb  in  Hamburg,  2  üb  cd,  Lüneburg,  wia 
in  mebrcrcn  überlant)ifcf)cn  9u'icl)äjldbtcn  untcvfcbn'eben.  Um 
fü  weniger  fonntc  bev  neue  ßonüent  in  Sangevmünbe 
(W^ävij  1578)  31 )  nocb  nuf  ^ie  üon  bem  ßburfürflen  ü.  b. 
^fal^  gewünfdjtcn  Sevanbcrungen  eingcfjcn:  auf  bem  Gon^ 
üentc  5U  6  cl)malcalben  (£)ct.  1578)  ^2)  vereinigten  fid)  bic 
SSerfajJer  beg  bergifdien  ffiiucbä  mit  bcn  ^fatjern  baljin,  bap 
ben  gorbcrungen  beä  ßburfür)ien  in  einer  S5orrebe  genügt 
werben  fülle.  £)iefe  SSorrebc  würbe  aBbann  in  ^^voci  ßonüens 
ten  in  Süterbod  (^an.  u.  ^un.  1579)  entworfen,  üon 
bem  (5i)urfiirflen  ü.  b.  ^falj  genehmigt  (31.  Su(.  1579),  unb 
naä)  S3erücfficbtigung  einiger  (Erinnerungen  33)  im  Ätof^er 
S3ergen   (gebr.  1580)   üoüig   feflgefiellt  34);   [o   £>ap  (l(;urfiuf 


fo  auf  ben  ©i)nobi§  ju  SSevltn,  ^renatau,  Sfluppin  unb  Stauen  gu 
ajcvlefung  unb  Untcri'd)i-cibuni3  beö  S3evg.  2Sud)g  ucrfammtct  gewf; 
[cn  (ü.  1577,  nicl)t  1571)  in  b.  forfgef.  eammlung  üon  alten  unb 
neuen  t^eoL  ©adjen  IT^IO.  ©.  824.  >^ier  [tnbet  fid)  eine  weit  un^ 
umtüunbenere  SacjlcUung  bei'  ffiebenEen  alö  bei  öclnecfer. 

31)  Snftuuction  beg  ef)uvf.  2CugufI  fiiv  biefen  gonoent  6.  Hutterus  c. 
21./'.   165.     ©utadjten  bev  S{}eotogen  ibid.  f.  168.  i;. 

32)  übn  benfelbcn  f.  v^eppe  in  5«iebnev'6  3ettfd}r.  1852.  II,  283. 
@d)matcalbt[d;ev  2(bfd)ieb  in  ©tvuüe'ö  ^fcilaifct)ei:  Äivc^entjift, 
©.  319. 

33)  be[.  rügten  bie  jlrcngen  2utf)eraner,  ba^  bec  giunffurtec  «Hece^ 
w.  1558  (§.  37.  not.  33)  ein  d)fi  jltid^ev  3(bfd)ieb  genannt  werbe. 
^UncE  VI,  665. 

34)  35ie  Süvjlen,  in  beven  S«amen  bie  SSorrebe  auegefertigt  ift,  be-- 
Ecnnen  soiam  primam  illam  Auguslanam  Confessionem,  Imp. 
Carolo  V.  —  exhibitam.  —  Quod  ad  aheram  Aug.  Conf.  edi- 
tionem  —  aitinet,  animadvertimus,  —  quosdam  sub  piaetexln 
veiboriim  posterioiis  illius  editionis  conuptelas  in  negotio 
Coenae,  et  alios  erroies  contegeie  ot  occultare  voluisse.  — 
Nos  sane  nunquam   posteriorem  editionem    in   ea  sententia  ac- 


304     SStcrtc  flenobc.     2rbfd)n.  1.     §S.  1517—1648. 

2tu9u|!  bie  Concordia  b.  25.  Sun.  1580,  am  funfjigflen 
Safjrgtacje  ber  2(u9§bur9ifd)en  ßonfefffon,  in  £)reäben  feiers 
nc()  publiciren  laffen  fonntess). 


cepimus,  quae  a  priore  illa,  quae  exhibita  fuit,  ulla  ex  parte 
dissideret.  Nee  etiam  alia  scripta  utilia  D.  Philipp!  Melan- 
chthonis  ,  neque  Brentii,  Urbani  Regii,  Pomerani  et  similium 
repudianda  ac  damnanda  esse  judicamus ,  quatenus  cum  ea 
norma,  quae  Concordiae  libro  expressa  est,  per  omnia  con- 
sentiunt.  Quanquam  autem  nonnulli  theologi,  et  in  bis  ipse 
Lutherus,  cum  de  Coena  Domini  agerent,  inviti  etiam  ab  ad- 
versariis  ad  disputatioiies  de  personali  unione  duarum  in 
Christo  naturarum  pertracti  sint;  tarnen  theologi  nostri  in 
Concordiae  libro  —  diserte  testantnr,  et  nostram  et  hujus  libri 
sententiam  constantem  et  perpetuam  esse,  pios  horoines  in 
negotio  Coenae  dominicae  ad  nulla  alia  fundamenta,  quam 
verborum  institutionis  testamenti  Domini  nostri  J.  Chr.,  de- 
ducendos  esse.  —  At  vero,  cum  illa  assertio  nostra,  et  Sim- 
plex verborum  testamenti  Christi  sensus  ab  adversariis  im- 
pugnatur,  —  denique  arliculis  Symboli  apostolici,  praeser- 
tini  de  Filii  Dei  incarnatione,  ascensione  in  coelum,  et  ses- 
sione  ad  dexteram  Omnipotentis,  —  contrarius  et  proinde 
etiam  falsus  esse  contenditur,  vera  solidaque  articulorum  illo- 
rum  interpretatione  demonstrandum  est,  nostram  illara  senten- 
tiam nee  a  verbis  Christi,  neque  ab  arliculis  illis  dissidere. — 
Ad  condemnationes  —  impiorum  dogmatum,  et  ejus  praeser- 
tim,  quod  de  sacra  Coena  extitit,  quod  attinet,  —  non  solum 
eam  ob  causam,  ut  universi  sibi  ab  his  damnatis  dogmatibus 
caverent ,  omnino  proponendae  fuerunt,  sed  ob  alias  etiam 
quasdam  rationes  nuUo  modo  praetermitti  potuerunt.  Sic  ut 
iiequaquam  consilium  et  institutum  nostrum  sit,  eos  homines, 
qui  ex  quadam  animi  simplicitate  errant,  nee  tarnen  blasphemi 
in  veritatem  doctriiiae  coelestis  sunt,  multo  vero  minus  totas 
Ecclesias,  quae  vel  sub  Romano  Imperio  nationis  Germani- 
cae,  vel  alibi  sunt,  damnare. 
35)  «Concordia,  d)riptiiä)e,  w\einl)olte ,  ftnmLitf)i3C  S3c!enntni^ 
nac^benanntcr  (5f)urfürjlen  unb  ©tänbc  augöpurgifd^ct  Sonfefficn 
u.  [.  ro.  jDreöbcn   1580.«    gol. ,    enthält   baö  ganjc    neue  Corpus 


Zl)M  6.  I.  Sut^er.  Äirrf)e.  §.  10.  ßoncovbienfovmct.     305 

Me  25a-fud;e  bie  |)olfleiner  36),  Reffen 3?),  g)oms 
mcrn  33),  2(n^altiner  39)  unb  Swcibrucfer  ^o)  juv  Uns 


Doctrinae:  »3  cecum.  <Si;mbola,  unoeränbcrte  augiburg.  Sonfeffton, 
2Cpolo3ie,  fdjmatcalb.  2frttfel,  bie  betben  Äated)iginen  Sutfjevi  (f)in; 
tec  bem  Hctnen  Sutljerö  Srau--  n.  Saufbiid}lcin),  unb  bie  l'ormula 
concordiae.  25cc  6()urf.  ü.  b.  ^^f^ilj  natjm  an  bem  Saufbü(^lein 
iregen  beä  in  ber  ^fatj  abgefdjafften  ©jrorciämuS  2(nf!o^,  unb  fo 
würbe  ba§  Scau?  u.  Saufbüdjlein  au6  ber  nod^  1580  erfd)einenbcn 
jweiten  ^(uflage  unb  ben  folgenben  weggelafTen  (3(nton  II,  19). 
Sie  er|le  lateinifc^e  Ueberfe^ung  ber  ßoncorbtenformel  i\t  öon  2u; 
caä  Ofianbet/  u.  erfd)ien  in  b.  lat.  Concordia,  Lips.  1560.  4. 
©ie  lüurbe  üon  SRic  ©elnecfer  1582,  unb  nod^  mef)r  1584  oet; 
befTert  ijerauägegeben,  n?eld}er  le^tere  Seyt  in  ben  fpätern  2fuögc»; 
ben  beä  Soncorbienbud)ä  beibc()alten  ifi,  f.  f8alti)a\aic  I,  37. 

36)  So?)ann[en  in  ««tebner'6  3eit[d^r.  1850.  <S.  656. 

37)  2)ie  Öber^efTen,  inSbef.  iie  SÄarburger  Sf)eologen,  erflärten  fid) 
gwar  äur  unbebingten  2(nnat)me  fogleic^  bereit,  ^eppe'S  ©efd^.  b. 
fjeff.  ©eneralf^noben  I,  238:  ßanbgraf  2BiIf)elm  aber,  ber  SSe^err= 
fd)er  oon  9^iebert)e|fen,  unb  fein  ©uperint.  SJJeier  j!eUten  bagegen 
eine  fetjr  ungünftige  Sen[ur  au6,  ©,  244,  unb  auf  bem  ©onoente 
ju  Srei^a  (11  —  24.  9ioD.  1577)  festen  nad)  f)eftigen  SSerf)anbs 
lungen  bie  9lieberf)effen  ben  SSefd^luf  burd^,  mit  ber  Unterfd^rift 
vorläufig  ju  rcarten,  unb  hi$  ju  ber  @ntfd)eibung  einer  @t)nobe 
ben  ©ebrauc^  ber  neuen  3Jeben6arten  über  iie  beiben  SfJaturen  Qi)t\s 
jii,  bie  2ef)te  o.  b.  communicatio  idiomatum,  unb  alleö  ^olemis 
firen  ju  »erbieten,  <S.  248.  2jarauf  erfolgte  bann  ba^  o.  ßanbgr. 
SBilf)elm  angegebene  ab(ef)nenbe  @d)veiben  ber  oier  ßanbgrofcn  on 
ben  6f)urf.  ü.  ©adjfen ,  <S.  263.  2(n^.  S.  115. 

38)  Sie  2(cten  ber  besl;a(b  berufenen  ©cnerolfpnoben  in  ©reiföwalb 
(gebr.  1578)  u.  (Stettin  {^ai  1578)  f.  in  5-  •&•  SSatt^afar'g 
erfter  Sammlung  einiger  sur  Sommer.  Jtird)engefd).  geljötigen 
©d)riftcn  (®reif6wa(b  1723.  4.)  ©.  346.  25aS  oon  bem  ©uperins 
tenbenten  3ac.  Siunge  abgefaßte  unb  ö.  b.  ©tettiner  ©ijnobe  angcs 
nommene  ®utaditen  f.  in  aBaltl)aforö  anberer  ©ammlung  ©.  116, 
aSriefnjed^fel  jtt5ifd)en  Siunge  u.  ß^emni^  barübec,  ebenbaf.  ©.  172. 
Sie  a3eratf)ung  ber  ©cncralfi)nobe  in  ©tettin  über  bie  ^röfation 

®  i  e  f  e  l  e  t'  6  Äird&enaef^.  3r  58b.  2te  UhtU-  20 


306    mmk  ^eviobe.     2Cbfcf)n.  1.    SJ.  1517—1648. 

terfcljrift  beä  ber9ifd)en  5Bucl)§  jii  belegen ,  blieben  of)ne  @rs 
folg.  ©cblefien  war  feinet  S3er()altnifye§  ^um  Äaffer  wcj 
gen  hei  bem  ßoncorbtenwerfc  jTetä  inibetl;eih'(jt  QehUihen'^^): 
niel()rere  freie  ©tabte,  namentlld)  S'lurnberg  ^2)^  (Streiks 
bürg  43)^  granffurt  a.  Tl.,  @peicr,  SBormä,  ?i}?ac|bei 


(See.  1579),  f.  crfte  ©amml.  ©.  402,  böö  SSebenfen   über  biefelbe 
f.  äweite  ©amml.  ®.  202. 

39)  i(;c  S3ebeti!en  o.  31.  Jfug.  1577  in  SSecEmann'e  ^tjt.  b.  gür= 
jlentt).  ün^alt  VI,  110,  f.  Sotjannfen  In  ««iebner'ä  3eitfct)C. 
1846.  ©.  283. 

40)  Hospinianus  f.  136.  138. 

41)  Ä.  2f.  ?Olenjerg  neuere  @efd).  b.  Seutfd^en  V,  199. 

42)  Siürnbevg  l;atte  in  ©emeinfcl^aft  mit  bem  SKarfgrafen  ü.  2(nfpac^ 
lt.  SSaiveut^  1573  jwölf  ®d}riften  (brei  oecitm,  ©i)mbota,  ^atn 
c[}iömcn  Sut£)eri,  Jfuggb.  (Sonfefftoii,  3fpoIügie,  ©djmakalb.  Jfrti; 
fei,  Conf.  Saxon.,  S0?eland^tf)on6  loci  comm. ,  Examen  theol., 
Definiliones ,  Responsiones  ad  impios  art.  Bavaricos,  Respon- 
sio  de  controversia  Stancaii,  unb  bie  Äird^enorbnung  üon  1533) 
füc  bie  norma  doctrinae  ecflärt,  unb  biefe  ßrflärung  üon  ben 
©eifltic^en  unterfd^veiben  laffen  (23evf)anbtungen  barüber  in  ©tro^ 
bet'ö  aSeiträgen  jur  Sttevcitui;  I,  261.  £)ie  oon  ben  5iiirnberg. 
®eij!lid)en  unterfd^rtebene  @r?lärung  in  ©trobel'S  ßitcrärgefc^. 
ö.  SKel.  locis  theol.  ©.  288).  SWelanci^t^on  war  in  9?öi;nbevg  unb 
ouf  ber  1576  oon  S^iirnberg  gefttfteten  Unioerfttcit  ^fttborf  f)od)gee()rt 
(©trobel'S  gtterärg.  @.  299),  unb  fo  fonnte  fdjon  begf}alb  baä 
(SoncorbienttJer!  i)ier  nid^t  oiel  gveunbe  finben.  S)ann  nafjm  Stürns 
berg  c§  übet,  \)(k^  i()m  erft  ba§  bergifc^e  SSud^  burd)  ben  ^axlo,x. 
0.  Saireutf)  im  Öct.  1577  simpliciter  juv  Unterfdirift  jugefenbet 
würbe,  unb  fanb  eö  unpnflienb,  noc'Q  ber  1573  feflgej^edten  norma 
doctrinae  fo  balb  eine  anbere  Qnäune£)men  (2CUtorft[d^eä  literar. 
«Olufeum  I,  213).  2Cud^  t)atten  bie  9Zürnb.  Sl;eüIogen  üieleg  an 
bem  bergifdjen  S3ud)e  auSjuff^en  ( ifjre  6enfur  u.  10.  See.  1577 
ebenbaf.  ©.  223),  eben  fo  aud)  an  ber  ^vcifation  (14.  See.  1579 
in  ©trobel'ö  Siterärgefd).  ©.  297),  unb  D^ürnberg  verweigerte 
feinen  SSeitritt. 

43)  Sie  ©tra^burger  ©eijlüd^en,  an  if)rer  ©pi^e  3of)anneö  ?)appuö, 
wünfdjtcn   ju  unterfd^reiben,  ber  5Ratf)  unterfaßte  eg  auä  9iüdffid}t 


Sl).  II.  6. 1.  Sut^er.  ^irc^e.  §.  40.  ßoncorbienformel.     307 

bürg«)  unb  9?orbI;aufcn  "»s),  (el;nten  ten  SSeifritt  ob. 
3(bci-  aiicb  einer  ber  etfrigffen  S5eforbcrer  beg  (^oncorbienwerfg, 
bcr  ^crjog  ^uUü^  t?.  S3raun[c()\-üe{g ,  509  fiel?  üon  bemfelben 
juriicf  46),  a(ö  er  üon  ben  ßoncorbienfrcunbcn  bitter  barüber 
getabclt  irurbe,  bap  er  au^  politi\d)cm  ©igcnnuge  breien 
©übnen  (27.  9?oi?.  1578)  batte  fatboIifcl;e  ^ei^en  extf)dUn 
lalJen  47).    gf^acbbem  barauf  aucb   bic  .^elmfiabtifcben  Sbeolos 


auf  bic  ücvbünbeten  ©djiretjer.  2Clö  ^oppuö  bte  ©ac^e  nun  in 
einer  Siöputatton  oorbradjte,  juuvbe  er  barüber  mit  bem  fRectov 
bcr  3Cfabemie  So.  ©turnüuö  in  einen  ©trcit  oeriüicfeU,  an  tt)elcl)em 
fid)  balb  auä)  "KuiwävÜQe  (8uc.  Oftanber,  ©tep{).  ©erlad^  unb 
Sac.  2(nbreae  für  '»pappuö,  Samb.  S>anaeus  für  ©türm)  bet^eis 
lit3ten,  f.  Hospinianus  f.  144,  tie  jaljlreidjen  ©treitfdtjriften  f. 
Feuerlini  bibliolh.  symb.  p.  199. 

44)  Sie  ©eijllidjJeit  bcg  ©rapifteö  mupte  aber  unter|'d}reiben,  Hos- 
pinianus f.  129. 

45)  Declaraiio  Ministerii  Nordhusani  de  formula  dicta  Concor- 
diae  d.  9.  Jan.  1581  in  b.  fortgef.  ©ammtiing  ü,  alten  u.  neuen 
tf)eol.  ©adjen  1729.  ©.  192. 

46)  C.  G.  ff.  Lentz  de  causis  non  receplae  in  terris  Brunsvi- 
censibus  formulae  concordiae  (®üttingi[d)e  ®octorbiffert.)  Brun- 
svigae  1837.  4.  Serfelbe:  ®ie  (Soncorbicnformet  im  ^cr509tf)um 
SSraunft^rceig ,  in  9Jiebner'ö  3eiti'd)r.  für  bie  {jiftor.  Zi)eol.  1848. 
II,  265. 

47)  S5er  ältefte,  ^einrid;  SuUuö,  trat  bamit  aud^  alö  popultrtec  S3i; 
fd)of  0.  .^alberftabt  an,  f.  bie  Unii>.  ^elmftäbt  im  löten  ^a^vt).  u. 
@.  i.  Zi).  «^enEe,  ^aile  1833,  ©.15.  8en^  in  «Riebner'ä  3eit= 
fii^r.  1843.  II,  289.  Stiele  eoangel.  gürfren  unb  Stieotogcn  fd)riei 
hen  begfjalb  fetjr  bitter  an  ben  «^erjog.  ef)emni§  fd)rieb  ii)m  u.  a. 
(©.  292):  »©0  ftreitet  aud;  baö  gactum  n>iber  bie  j^ormulam  6on= 
cocbiae,  benn  Titulo  de  adiaphoris  auö  ©otteö  Söäort  cnceifet 
«irb,  bafj  ben  öffentlid^en  oerftodten  "papipen  in  foldjcm  gaUe  auc3^ 
in  äu^erlidjen  SOiittelbingen  SJit^tä  foUe ,  noci^  mit  gutem  @e»üi|yen 
fönne  nad^geben  unb  eingewiUigt  werben,  unb  njcrben  biefe  iridjtii 
gen  Urfad)en  angezeigt,  luarum  bic  ^apiften  \}en  ©cbrauci^  ber 
(Seremonien  nennen  bie  gieltgion.«    ©o  fam  ber  «^eigog   mit  benen 

20* 


308    ^kvte  ^criobe.    2rbf4)n.  1.     SS.  1517—1648. 

gen  mit  ben  S3erfa|Tern  ber  ßoncorbienformel  in  SJJigi^elligfeit 
gerat(}en  "^s),  unb  befonbcrä  über  bie  öon  ben  le^tern  in  dt: 
fürt  (1581.  1562)   abgefaßte  2(po(o9ie -i^),    njegen   ber  in 


in  ein  gefpannte>3  25cv|)ättni§,  rccld^e  ba§  Soncorbtenwerc  betrtes 
ben,  unb  iüurbe  gu  ben  Sonocnten  ju  3üterbo(f  nidjt  eingelaben, 
rcaö  ec  fe^r  übel  empfanb.  Un^tatt  Qi)imni^  rcurben  bie  beiben 
ccflen  ^elmf!äbti)'d)en  Zi)eolog,in  \e^t  feine  ttjeclogifc^en  S'iatf)9eber: 
S5aniel  ^ofmann  f)atte  jene  fat{)0[ifd)cn  SBei|)un9en  fogar  entf(^uls 
bigt,  Sitemanuä  ^eftjuftuö  «enigfienS  gefd^tüiegen. 

48)  Sie  >§elmjläbtet:  fanben  in  ber  ie|t  gebrutft  if)nen  gugefd^icften 
formet  (unbebeutenbc)  2(bJüeid)un3en  üon  bem  oon  i{)nen  früher 
untevfd}riebenen  Syemplare,  unb  forbertcn  barüber  unb  über  bie 
2(u6(aft"ung  oon  2ut()erö  Srau?  u,  Saufbücl;lein  23.  Oct.  1580  öon 
(§t)emni|  2(u6£unft,  [.  Hutterus  f.  358. 

49)  @ö  waren  gegen  bie  Soncorbienformet  fogleid^  heftige  ©d^riften 
erfd^ienen,  namentlid^:  ^ijloria  ber  2(ugäpurg.  ßonfeff.  burd^  M* 
Ambrosium  Wolfium,  SfJeuflabt  a.  b.  ^arbt  1580.  4.  Theologo- 
rum et  Ministroruni  ecclesiarum  in  ditione  Jo.  Casimiri  Fa- 
lalini  admonitio  christ.  de  libro  Concordiae,  ibid.  1581.  4. 
(aud^  beutfi^:  Sf)rijil.  (Erinnerung  com  6oncorbi;S3ud^  —  ber 
Zi)iol.  unb  Äird^enbiener  in  ber  gürj!l.  ^falj  hd  Siijein,  ibid. 
1581.  4.).  ©er  2(nf)altinifd^en  Sfjeologen  23ebenEen  über  bie  ^räs 
fation  beö  Soncorbienbuc^ö,  ibid.  1581.  4.  aBar()afte  unb  d^rtjit. 
SScrantnJortung  ber  ^rebiger  ju  SSremen  —  ».  b.  ^erfon  ß{)rifli, 
{).  Sauf,  I).  2rbenbmal,  göttl.  SßSaijI,  (Seremonien,  Sremen  1581. 
4.  S()r.  Srenaei  (elne6  glacianerö)  ©jcamen  beS  erften  2frtifel6  u. 
beä  SBirbelgeiftcö  im  neuen  (Soncorbienbud^e  ».  b.  ©rbfünbe,  1581.  4. 
S)eä{)alb  veranlagten  bie  (Sburf.  ».  b.  ^falj,  ».  ©ad)fen  unb  öon 
aSranbenburg  V\i  Sljeologen  Sim.  Äirdjner,  9iic.  «Selnetfer, 
unb  SRart.  @f)emnt|,  fid^  gegen  \iCi%  Snbe  o.  1581  in  Srfurt  ju 
»erfammeln/  um  über  W  SBiberlegung  ju  bcratljen.  5t)re  ©djrifs 
ten  «jurben  mel)reren  ©tänben  jur  Prüfung  jugcfcnbet,  unb  nad^ 
beren  ©rinnerungen  üon  benfelben  £l)eologen  in  Sraunfd^weig 
{"^ax  u.  Suni  1582)  fefigeftellt.  ©ie  erfc^ienen  unter  ben  Sitein: 
2(pologia,  ober  SSerantroortung  ii^  d^rifll.  (Soncorbicnbud^?  njibec 
ber  Sfleuftäbtcr  unb  2(nl)aUifc^cn  Sljeologen  ßrinnerung,  >g>cibelber3 
1583.  gol.    SBiberlegung  ber  öermeinten  Sntfc^ulbigung  ber  ^rebi= 


Zf),  II.  e.  I.  Ht\)tt.  ^{rcf)e.  §.  40.  ßoncorbicnformcl.    309 

bcrfelbcn  öug9ef:prorf)enen  obfoluten  Ubiquitat,  ^6d)fl  nufge* 
bracfjt  worben  waren  ^o);  fo  ijep  mön  in  :5B r au n  fcbw ei gs 
SBoIfenbüttel  bie  ßoncortienformel,  obglcicf)  biefelbe  frits 


get  ju  aSrcmcn,  .^eibelb.  1583.  got-  Refutatio  Irenaei,  grunbs 
licj^er  aSerid^t  auf  baö  (Sramen  M.  6f)t:ift.  Scenäi,  ^eibclb.  1583. 
gol.  25icfe  brei  ©d)riften  finb  öon  Ätcdjnec  abgefaßt,  u.  bie  jwel 
er|!cn  u.  o.  3)rcgben  1584.  got.  anebec  gebrudft.  35aäu  !am  benn 
ncd)  bie  oon  ©etnccfec  u.  Qijemni^  gcfd^riebene  »©runblid^e,  wo^w 
^a^tig^e  .^iftorie  ö.  b.  2fugöb.  ßonfeffion  wiber  3(mbrofii  SOBolfü  ge^ 
fätfd^te  ^tfiortam/«  ßeipjig  1584.  gol. 

50)  «^ecjog  3uliuö  war  oon  neuem  baburd^  »erlebt,  ba^  bie  ivii 
6f)urfürj1:en  of)ne  fein  3utf)un  bie  2fpologie  iiatten  abfaffen  laffen, 
f.  ©diretben  an  bie  S()uvf.  o.  b,  ^fatj  u.  o.  ©adifcn  ö.  SO?ai  unb 
2fug.  1582  bei  Hospiniamis  f.  243.  ®a§  ©efpräd)  ju  tlueblins 
bürg  (San.  I5S3)  gmifcljen  ben  aSecfaffern  bec  3(pologie  unb  ben 
.^elmpäbtcr  Sf)eolo9en  würbe  fe|)r  f)eftig,  unb  fiiljrte  ju  feiner 
Bereinigung  (Hospin.  f.  247.  «.).  SSefonberS  würbe  über  ixe  Ubi= 
quttät  gejlritten  :  ^e6t)uftuö  erklärte,  ia^  er  mit  ber  form.  conc. 
cinflimme,  quod  Christus  oninipotentia  sua  divina  corpore  suo 
praesens  esse  possit,  ubicunque  vult  (/.  c.  f.  250.  v.),  bie  ahf 
fotute  Ubiquität  aber  öerwcrfe.  ©o  fprad)en  ftd^  aud^  bie  vf>elm; 
fläbtifd^en  St)eologcn  gegen  ^erjog  Swliuö  auS  (f.  bie  ©einreiben  ». 
3un.  1584  in  (S()r.  ».  ©d)m ibt;?)^ifelbedf'ö  Slepertorium  ber 
@ef(^.  u.  ©taatöoerfaffung  o.  3:eutfd)lanb.  2(bt|).  8. ,  Jg>aüe  1794. 
©.  280):  fte  geben  jwar  ju  (©.  285):  »baß  in  ber  form.  conc. 
fold^e  Sieben  |!e()en ,  ttje(d)e  bie ,  fo  bie  ubiquitatem  jtatuiren,  »or 
ftd)  beuten,  wir  aber  »ermuge  be6  Eunbbaren  oorfä^nd)en  unb  eis 
gentlidjen  Sntcntö  ber  form.  conc.  benfelben  S3er|ianb  oor  fremb 
Ijalten.K  3£(6bann  erfef)en  fte  auä  einem  ©d)reiben  be6  >?)eräogö 
(©.  289):  »wie  etliche  ©.  g.  ©.  9iätf)e,  politici  unb  theologi, 
am  ^of  mit  aller  S}Iad)t  boljin  arbeiten,  \xi\e  fte  @.  g.  @.  üon  ber 
einmal  ongenommenen  u.  neben  (Si()urs  u.  gürften  untcrfd^ricbenen 
formula  concordiae  sub  praetextu  ubiquitatis  mögen  wcnbig  u. 
abfällig  madjen,  unb  t)icju  unfern  consens  gern  l)erau6lodfen  woUs 
ten:«  fie  wollen  aber  bei  ber  form,  conc,  oerljarren,  unb  ratl)en 
bem  ^crjoge  aud)  baju. 


310     Sjiertc  ?)enobe.     2fbfc^n.  I.     S5.  1517— 1648. 

l)ct  untetfcf)rteben  wax ,  tt)ieber  fallen,   uiib  blieb  allein  bd 
bcnt  Corpns  doctrinae  Julinin  ^i). 

2£u§er^alb  2)ciitfd)(anbö  irurbe  bie  ßoncorbienformel  in 
5)reu§en52)^  ^^lei;  i^tc|)t  in  ben  (Stdbten  £)an5ig  unb 
©Ibingen  53 j^  angenommen:  bagegen  üon  bem  Äonige  öon 
SDanemarf  auf  ba§  jldrfjle  gurudfgewiefen  54). 


51)  ©d^oii  mit  [einer  Älrdienorbnung  o.  1569  l^atte  -^ergog  Si'IiuS 
bie  3  oecum.  ©pmb. ,  2fu966.  Sonf. ,  2fpologie,  ©d^matcalb.  2(rtt; 
fei,  Äatec^iömen  u.  anbete  ®d}riften  2utf)ei-t  0(6  Corpus  doctri- 
nae erftärt  {  S?el}t  mep  e  r 'ö  ffiraunfd)n5.  Äird)ent)ijl.  III,  337). 
3)tefeg  Corpus  doctrinae  Julium  (ju  vceld}em  ncd}  TJrbani  Eegii 
tract.  de  forijudis  caute  loqnendi  lam)  war  1576  mit  ber  Airs 
djenorbnung  neu  gebrückt  (5HeE)tme9er  III,  423),  unb  blieb  aU 
lein  gültig  (£en§  in  9?iebner'g  3eitfc^r.  1848.  ©.304).  Sn 
bemfelben  wax  bie  Ubiquität  äuvücfcewiefen ,  f.  §.  38.  not.  24.  — 
35af  hiz'ii  Srennung  com  Goncorbienroerfe  oorjüglid^  beö  .f)egf)ufiuS 
SBerf  war,  f.  >^enfe'g  Unto.  «^etmftäbt  ®.  43. 

52)  tjon  allen  ©eidlichen,  aber  nid)t  ccn  ben  Äönigg&erger  ^'fofefifos 
ren,  >§art£nod;'6  pveuf.  Äird)enl)ifi.  ©.  487. 

53)  über  Sanjig  ^artfnoc^  ©.  725,  über  (älbing  ©.  1010. 

54)  Sd^reiben  b.  Äcnigin  (Slifabet^  o.  ®ngtanb  an  b.  Ä.  j^cifbrid)  II. 
0.  Sänem.  bie  ©.^g.  betr.  »3.  24.  Set.  1577  (b.  i/wi/cr  f.  140.  v. 
unb  auö  einem  SBeimarfdien  Ms.  in  ©d)netber'ö  SSibliot^.  b. 
Äirc^engefd^.  I,  220).  Sd)reiben,  mit  njeld^em  ber  Äönig  jencö 
Schreiben  an  f.  ©c^raager,  ben  (5l)urf.  ö.  ©cdifen,  überfd)i(ft,  u. 
bellen  2fntirort  (b.  f/w/Z^r  f.  140. t;.  /■.  141.  f.).  2rm  8.  gebr.  1581 
fc^reibt  ber  Äönig  an  b.  Sanbgrafen  SBit^.  ».  ^i^tn  fel)r  miebiUi; 
genb  über  \>a^  Soncorbienbud^  (in  Gerdesii  hist.  ref.  T.  III.  praef, 
u.  b'ei  ©d^n  eiber  I,  225),  unb  wie  er  baffelbe  in  feinen  Steid^en 
oerboten  ijahi.  »Unb  rceil  billig,  \i(i^  bie  Sbrigfeit  felbfl  ifjren 
©efe^en  mit  nad^lebe,  f)aben  wir  bie  beiben  gcbrucften  Exemplaria, 
fo  trefflid)  fd)ön  unb  f)errtid)  cingebunben  Unö  Unfere  freunblicl^e 
liebe  ©dgroeflev,  hw  (S^iirfürfrin  ju  ®ad)fen,  unlängfl  3ugefd}icft, 
atfobalben,  wie  SBir  i()rer  onftd)ttg  werben,  auf  ein  gut  ©djocn* 
lleinfcuer  gebrad^t  unb  üerbrennt.« 


S^.ll.  d.i.  glitt).  Äircf)e.  §.41.  ®cuffcf)*rcf.Äirc^cn.     311 

§.    41. 

Scut[il}?rcformirtc   Äird()«n. 

©ie  ^()ili>pi|!en,  burc^  bie  ßoncorbi'enformel  aU  Qal\)u 
niftm  5uriicf3cf]fo|5cn,  unb  iiber  bie  neue  llbiqu{tdfölel)rc  em; 
)ßkt,  nuijjtcn  fiel)  jit  bcr  caloinifd^en  Äircbencjemeinfcljaft  t)ins 
gcjo^cn  fiil}(cn;  utclc[)e  ftcb  i'bncn  üffnete,  o()ne  frgcnb  eine 
£e()n)evanbcrun()  »on  i'bncn  ju  ücriangen.  SnbelJen  I)in9  ta§ 
©cbicffal  bei-  8anbe§fird[)en  üon  bcn  ^erf6nlid)en  2(nfidbten, 
S5er()cUtniffen  unb  S^cicjungcn  bcr  ßanbcSfürflen  ab.  Sn  ber 
5)fal5  würbe,  nacl)bem  ßubwig  VI.  1583  gejiorben  war, 
Don  bejjcn  Srubcr  Soljan n  ßafimir,  bem  SSormunbe  be6 
minberjabn'gen  gricbrid)  IV.  bte  calüinifd^e  Äircbengemeins 
fd;aft  wiebcrbffflcl^cnt:  unb  ba  ein  frteblid)cö  S5eifanimenleben 
bcr  beiben  Ätrcl;cn  fid)  aU  unmo^Ud)  crwieS,  fo  nutzte  t)ic 
lut^crifc^e  weid^en  ').  Sn  S^affau  würbe  ber  ^l}i(ippigmu6 
burd)  bie  auS  Sßittenberg  (1574)  vertriebenen  Si;eotogen  SBis 
bebram  unb  ^ejeP)  befefiigt,  unb  jieüte  ffd)  ber  (Concors 
bienformel  in  einem  cntfd)icbenen  ©taubenöbefenntniHe  (1578) 
entgegen  3):    iiic   S3erbinbung   beS   Slegentenbaufe^   mit  ben 


1)  S5.  @.  ©tniöcn-ö  ^fär^ifd^e  Äird)enf)ifl.  ©.  382.  «Bunbt'g 
unb  «Rf)einwalb'ä  «OJaßaain  f.  b.  »Pfälj.  @efc^.  Jll,  137.  ß. 
^äuffei-'ö  @efc^.  b.  vi)cin.  ^falj  II,  142. 

2)  f.  §.  38.  not.  41.  3u  it)nen  Urnen  alöbann  feit  1576  mi'i)\.eve 
üon  ßubroig  VI.  au6  in  ^falj  vertriebene  ^rebigcr,  [.  S-  ^. 
©teubing'ö  Jlirdjen  =  u.  aJeformationSgefd^.  b.  Övanien;9^afi"aui; 
fc^en  Canbe,  .^abomav  1804,  ©.  105. 

3)  2(uf  einer  ©pnobe  in  StUcnburg,  ©tcubtno  ©•  107.  U.  2f. 
©.  lll:  «Sic  Ubtiiuität  ober  2Caent[)a(üent)eit  beö  Seibcö  (S(;rijli  ijlt 
aU  ein  Ungefjcuer  ber  allen  Äircl)e  unb  ©otteg  SKort  unbeEannt.  — 
Obwoljl  in  ber  crftcn  (Sonfeffion,  bem  Äaifer  Sari  V.  libcrreid^t, 
im  Xten  ^frtifel  bie  päp|li[d;e  Sranßfubftantiation  ftel;en  geblieben 
(f.  §.  36.  not.  32),  —  fo  ift  fie  bod)  nadjmalö  oon  oUen  Scljrcrn 
bcr  2fU96b.  6'onfeffion  uenvorfen ,   unb  üom  Aiuhore  Confc^s.  aii5 


312     agierte  ^eriobe.    JTbfcbn.  1.    «S.  1517—1648. 

9?i'ct»crtanben  beforbertß  ol^bann  ben  bbUi^cn  Uebertritt  jum 
6abint§mu§  burd^  bic  2(nnöl)me  be§  ^etbelber9{fc()en  ^aU: 


gutem  SBebad^t  nid)t  aUfin  eeranbcvt  im  lOten  3frtifet,  wo  papftis 
fdjer  SGSeiö  gercbet  werben  war,  fonbern  aud)  au§  ber  JTpotogie  bcc 
Canon  Missae  unb  Bulgarii  ©prud),  quod  pane  mulato  ipsum 
corpus  Christi  fiat  etc.  ganj  auögelaffcn  irorben.  J)iefe  reco- 
gnita  exemplaria  ffnb  nad;f)ev  auf  allen  colloquiis  unb  9?cicl^6tagen 
üon  ben  (goangel.  ©tänben  übergeben  wocben.«  ©.  118  ff.  werben 
bie  Zeremonien  beseirfjnet,  weld^e  abgefd)afft  werben  foUen.  Sei 
bec  Saufe:  1.  taä  Äreujmadjcnj  2.  gragen  foUen  nidjt  an  iie 
Äinber,  fonbern  an  bte  ^at()en  gerichtet  werben?  3.  Sad^=  ober 
füBeibertauf.  SSei  bem  2fbenbmale:  1.  iiä}t  unb  Äerjenj  2.  SOleßs 
gewanb,  2nbcn  unb  (S^orröcfej  3.  "Kltäte  werben  mit  SifcJ^en  öecs 
taufd^t;  4.  beö  Äird}enbiener6  JCngeftdit  foU  jum  SSoIfe  gewanbt 
fc^nj   5.   Siid^er,   ben  Zommunicanten   untergufjalten,  abgefd^afft} 

6.  ba§  gcl)eiligte  SSrot  mit  ber  «^anb  ju  empfangen,  nid)t  Unred^tj 

7.  ^oftien  abgefd)afft,  S3rot  ift  ju  bredjen.  2(u9erbem  1.  girmung 
obgefd^affti  bagcgcn  Äated)i6mulej:amen ,  unb  "Kble^unq  be§  SSes 
fenntniffeS  üor  bem  erften  2fbenbmalggenuf  5  2.  ^rioatbeid^te  ab; 
9efd)afft/  bagegen  Vorbereitung  üor  bem  JTbenbmale,  3.  bei  (5opu= 
lationen,  ©infegnungcn  ber  SQSiJd^nerinnen  unb  SSegväbniffen  SOZißs 
bräud^e  abgefd)afftj  4.  eben  fo  latein.  ©efänge  u.  Orgeln  5  5.  ^te: 
biger  nid)t  mef)r  an  (2onntagg;®oangelien  u.  Sptj!e(n  gebunbenj 
6.  ber  d^ri(^(.  gcei^eit  foU  itbertaffen  fei)n  bag  ,Kniebeugen  bei  bem 
9?amen  Sefu,  unb  7.  baö  SRteberfnieen  u.  anbere  äufere  ©ebärben 
beim  ®(bet.  Sagegen  werben  abgefdE)afft:  8.  2(poflet;  u.  ^^eiligen; 
tage 5  9.  SSilber  unb  ®ö|en  auö  ben  Äir(^en,-  10.  6rucifi):c.  2Cm 
©dE)IufTe  ^eift  e§,  bap  »aud)  bie  ^efftfd^e  ©menbation  ber  Öbrigfeit 
bicfer  Sanben  ein  Sjrempel  gegeben«  l&abe.  »Siefe  ©menbation  war 
igt  um  fo  not^iger,  weit  bie  ^Japijlien  unb  befonberS  bic  S^fuitcn 
gar  »erftedft  unfere  ficute  an  fid^  ju  jiefjen  fud^ten,  unb  weil  etlid^c 
^af)xc  t}n  ein  grop  3(uf/  unb  2(bjief)en  »on  fremben  ©efanbten  u. 
onbern  ©äj^en  au6  granEreidj  unb  Slieberlanben  gewefen,  fo  ba^ 
Gt)angelifd)e  fid^  an  ben  nod^  t)ier  öbriggewefenen  abergläubifd)en 
Zeremonien  ärgerten.  —  unb  I)at  jebc  Äird)e  d}riftlid;e  gvei{)eit, 
bie  äu^erlid^en  ©a^ungen  nad)  @clcgcnl;eit  anjuorbnen.  —  35iefc 
ci)ti\lüä)e  grcif)eit  wirb  aud^  im  granffurtifd}en   2(bfd)ieb   (§.  37. 


ZI).  II.  e.  I.  m^.  Äirc^c.  §.41.  ©eutfd)--rcf.  ^it^en.    313 

d)i§mu§  (1582)  unb  ber  m'eberlänbifc()en  Äird^enorbnung 
(1586)4).  ^fe  anfiofenben  ©raffcfjflftcn  SBittcjenflein, 
(Sohn§sS3raunfel6,  ©ai;n,  Sfcnburg  unb  SBieb 
fd}lofrcn  ftd)  bem  ön  s).  ^n  ^Bremen,  wo  bic  ^I)ilippt5 
ftifdjc  Partei  im  9vat{)e  bie  £)bcr(;anb  i)attc,  üerankptc 
biß  burd)  i)a$  ^oncorbienwerf  neu  bewir!te  2(ufre9uncj  bic 
^erbeirufung  üon  SBibebram  unb  ^ejet ,  unb  enbigtc 
mit  ber  Zunahme  calüinifc^er  ®ebrauc()e  unb  ßntfe^ung 
ber    f^reng    lut^erifc|)en  ®eij!lid)en   (1581)6).    fßon  feinen 


not.  33)  ben  ßoangclifdien  ©tänb«n  bflaffen,  unb  fcl)on  ^aben  fidi 
tf)rci*  ^'fiJlä  unb  .^»efTcn  bebicnt.  —  SJerowegen  folgt  auä)  mä)tf 
baf  man  fidj  üon  bcc  JCugSb.  Sonfeffton  gänjlid)  trennen  vooUe, 
ob  man  irol  etlid^e  Zeremonien/  fo  bei  etltd}en  anbern  ©tänben 
ber  Jfuggb.  (Sonfeffion  gel)alten  werben,  geänbert  :^at.«  S3on  ixm 
(trafen  SoJjann  b  2CeUern  »on  9Zaffau;®iUenburg  würbe  1584  iie 
reformirte  2(fabemie  ju  ^erborn  geftiftet. 

4)  ©teubing  ©.  155.  171.  189. 

5)  ©teubing  ®.  170.  S- ®t.  «Rec!  ©efc^.  b.  gräfl.  u.  fürftl.  ^äus 
fec  Sfenburg,  SJunEet,  SBieb,  2Beimar  1825.  4,  ©.  187.  Sagegen 
blieben  9^afTau;2Betlburg/  sUftngen,  ;(Soarbrü(fen,  *Sbflein,  unb 
©olmgsßid)  u.  i^anhaä)  lvit^exi\äj. 

6)  S3t§  bal)in  würbe  fein  ©laubenej^reit  gebulbet.  <So  würben  bec 
p{)ilippiftif(^e  ^^rebiger  j^ranj  granfe  unb  fein  jlreng  (utljer.  (SoUege 
©tepf).  3iegenf)agen,  als  fte  in  einen  Streit  über  baß  2Cbenbmat 
geriettien,  1565  beibe  abgefegt  (3-  «&•  £)un|e'ö  ®ef^.  b.  freien 
©tabt  ffiremen  S3b.  3,  SSremen  1818,  ®.  359).  —  Jod.  Glanae- 
us,  ^a{!or  ju  S.  Anscharii,  eiferte  für  bie  ©oncorbienformel, 
gegen  i^n  würben  1580  ^ejel  u.  SQSibcbram  ju  ^ütfe  gerufen,  unb 
er  würbe  nebft  jweien  gleici^gefinntcn  ?)rebigern  abgefegt  (S)un^c 
111,412).  ^ejel  würbe  1582  ^aftor  ju  ©t.  2(n6d)arii ,  1599 
©uperintenbent  (Dunf^  HI,  410).  1580  würben  bic  2Cltäre, 
1586  bie  SSilber  au6  ben  .Kird^en  gcfdiafft  (S)un|e  III,  497  f.): 
in  bcm  fortbauernben  ©d)riftenwed;fcl  mit  ben  j^rengen  ßut(;eras 
nern  lcf)nten  bie  S5remifd)en  aber  fortwäljrenb  bie  SScnennung  QaU 
oiniftcn  ob,  nod)  im  3.  1590  crfd^icn:    »2(u6fü(jrlid)C,  wa{)rf)afte 


314     S5icrtc  ^m'obc.     Uh\d)r\.  1.     S5.   1517-1648. 

lut^erifc^en  (5rjbifd;ofen ,  beren  ®ered)tfame  über  tie  <BtaU 
jlreitig  traven,  unb  s?on  feinen  Uüf)m^d)cn  9'?ad)barn  önge* 
feinbet,  trat  SSremen,  nad;bem  tk  .^anfe  feit  1613  fid)  mit 
ten  vereinigten  Slicbcrlanben  üerbunbct  1;)atk'^),  offen  ber 
cfllbinij!ifd)en  Äirc!)enc5emeinfcf)aft  hei  ^).  X)ie  ga^Ireictjen  lui 
tfjerifd)  gebliebenen  S5ürger  mupten  lange  bena(i)barte  Äircljen 
befud^en^  bi^  ber  ©r^bifdjof  griebrid;,  ?)rinj  ü.  S)dnemarf, 
ben  feit  ^arbenbergä  Tlbfe^ung  üerfcijloffen  gebliebenen  25om 
bem  ruti)erifcf)en  ©otteSbienfie  (1638)  trieber  öffnete  9). 

Züä)  6^urfaci)fcn  fd)ien  unter  bem  (Soi)ne  unb  9^ad)s 
folger  be»  ßi)urfürjlten  2{uguff  (f  1586),  ßbrif^ian  L,  bem 
©djwager  beä  9)fal5grafen  Sof)ann  ßafimir,  burd)  ben  (5anj= 
ler  9]ic.  ÄreU  bem  ßaloiniämug  entgegengefüi)rt  ju  werben  J*^): 
biefer  zweite  fdd;fifd;e  Äri):|)toca[oinigmuä  würbe  aber  nad^ 
6t)rijiianä  I.  Sobe  (f  1591)  unter  ber  üormunbfcbaftlidjen 
Slegierung  beä  »^erjogg  griebricf)  SBil^elm  t>.  ©ad)fens2flten3 
bürg    fog(eid)   mit   ber  größten  Strenge   wieber  vertilgt  i'). 


»unb  bcpänbige  dviäiiiunq,,  \va$  oan  bem  I;ei(.  9lad)tmal  Sefit  bie 
»Sef)ce  berjleniöen  eigcntlid)  fei),  bie  man  unbefugt  calütntfcl^  nennet.« 

7)  Sun^e  III,  491. 

8)  1614   würben  bie  >f)ofiien   abgefd^afft  (S)un|e  III,  500),    1618 
bie  (Spnobe  oon  Sortved^t  befctjirft  (©.  5ü7). 

9)  S5un|e  III,  589. 

10)  S.  St-  Äteeling'ä  goutfelung  bev  bistoria  mojuuin,  (Sd)\vai 
bad)  1770.  4.  ^UncE'ö  ®i\d).  b.  proteft.  St)eo[.  oon  bei-  Äon-- 
Eorbtenformil  an,  ©ötttngen  1831,  ©.36.  (56  irurbe  1588  bie 
Sejlvcitung  ber  JReformirten  in  ©djriften  unb  auf  ben  Sanjeln  uer? 
boi:en,  Jtiesling  ©.50,  eine  SBibelauggabe  mit  reoibirtem  Septe 
unb  2fnmerEungen  begonnen  ©.  59^  ber  ®;;orci6muS  abgefd}afi;t  ©. 
65:  ^Ijitippifren  würben  berufen,  Urbon  ^ieriuö  würbe  ©u^jer? 
intenbent  in  SBittenberg,  ®.  ©djönfetb  unb  nadj  il)m  3ol^. 
©almutt)  £)bert)üfpvebiger :  ©ad}fcn  fd;(o|5  firij  an  bie  reformirten 
©taatcn,  namentUd)  an  bie  ^^fal^  an  ©.  9G. 

11)  Äieöling  ©.  126.  3ur  Sß5icber(;errreiaing  ber  SJed)t9taubigJeit 
fojjten    2fegib.  .!^unnt  US ,  SSart.  SÄtruö,   ©eoug    9)isjliuö   unb 


Zt).  II.  (5. 1.  m^.  ^ii'd)e.  §.  II .  ^cutfd)rvcf.  Äirc^en.     3 15 

©bcn  fo  üoruber()cf)enb  tt)av  bie  ©inful^rung  bcö  6alüiniömu§ 
in  S3abcn  burd;  ben  ?[}?arFgrafcn  ©nijl  gricbvid;,  ten  S5ru; 
bcr  be6  fi-uf^^  fatf^oh'fd;  geworbenen  SKar^grafcn  S^cob, 
(1599—1604)  J2). 

2(nr)alt  blieb  tro^  aUex  Ijeftigen  2(n9riffc  bem  ^^ih'ppiös 
muä  treu,  iinb  ber  S^ermabhing  be§  gitrjlen  Sol)ann  ©corg 
mit  einer  Soditer  be§  ^faljgrafen  Soljann  ßaffmir  folgte 
aUhalt)  (1596)  bie  2(nnabme  ber  ^fa(5er  Äird^enorbnungen  *3). 


Sofua  8onnci-uö  1592  oier  S3ifitQfton§arttfel  ab  (9tcu  oevmc^rteö 
unb  ooUftänbtgeg  Corpus  jur.  ecci.  Saxonici,  Sreöben  1773.  4. 
©.256:  I.  25.  b.  f)ei(.  ««adjtmar,  2.  33.  b.  ^etfon  (5()cif!t,  3.  ffi.  b. 
{)dl.  Saufe,  4.  S3.  b.  ©nabetnünf)l  u.  ewiger  S3oi-fef)ung  ©otteS), 
wcld)e  oon  oUen  @eiftlict)en  iintevfdjvieben  »erben  mußten.  S5on 
ber  Untcrfudjung  gegen  9^ic.  (SvcU,  wctd)e  mit  befTen  ^inrid^tung 
9.  SDct.  1601  enbtgte,  f.  Äieöling  ©.  161.  Sutfjerifd^er  ©eifg  ift 
lletö  mit  9{ad)brudf  beljauptet,  ta^  ÄreU  nidjt  religionis  causa 
t)tngertd)tet  fei;,  f.  H.  Chr.  Enyelcken  hist.  N-  Crellii  capite 
plexi,  variis  aberrationibus  liberala,  Rosloch.   1727.  4. 

12)  (gS  crfd[)ien  :  »Äurse  u.  einfältige  —  SScEenntniß,  nad)  \vdä)et 
—  bie  Äircl)en=  u.  ©d[julbiener  in  b.  ?WarEgraffd)aft  SBaben  fid)  — 
im  8ef)rcn  ju  üeri^altcn  ^aien ,  ©taffort  1599«  (ia^  fog.  ©taf* 
fortfd)e  S3ud)),  gans  ca(Dtnifd)  mit  l)eftigcn  2(ugfäUen  auf  baö  8us 
tt)ertf)um.  Sagegen:  »SSejlänbtger  u.  griinMidjer  S3erid^t  über  H^. 
öermeintc  d)riftL  SSebenfcn  k.  burd^  bie  SBürtemberg.  t)ier3U  oer* 
orbncten  St)eologen,  Tübingen  1601.«  4.  »gl.  Bamberg  er'S 
gortf.  b.  ®efd)ic]^te  ber  Sl)ur--  u.  gürftl.  ^aufcr  in  Seutfd;lanb 
üon  2i:.  aS.  ?OTid)aeli§,  III,  197. 

13)  Die  Repe(i(io  Aniialtina,  bie  üon  ben  2Cnl)altinern  in  Saffel 
1579  iibergebene  p{)ilippifl:ifd)e  Sonfeffton  f.  in  Niemeyer  collect. 
confcssionwn  Reform,  p.  612.  Ufll.  S'  &)^-  Sedmann'ö  ^iftos 
ria  beg  güvjlentf)um6  2M)aU  (7  Äl).  3evbfi  1710.  gel.)  VI,  121  ff. 
1589  würbe  ber  (gj:orciSmuö  abgefd^afft  ©.  123:  fdjon  bie^  hettaä)s 
tet(  man  al6  einen  ©d)ritt  jum  ©aloini6mu6,  unb  ^ol).  2(rn bt, 
wcld}er,  weil  er  b.  6prci6muö  nidjt  aufgeben  wollte,  ber  ^rebi= 
gerftelle  in  SSabeborn  entfe^t  würbe,  tetvaäjtdc  ftdj  als  burd)  iie 
Salüiniften    vertrieben,   Scharff  supplemenium   hisioriae  lilisqiic 


316    «ßicrtc  ^enobe.    3rbfcf)n.  1.    S5.  1517—1648. 

Sn  ^effenißaffel  gab  ber  ßanbgraf  9J?or{;i,  nadjbem  i^m 
burc^  ben  Sob  feineä  ^^etm§  ^uhwic^  IV.  gu  S^ieberljeffen 
oucb  bie  ^dlfte  üon  £)ber^effen  jugefallen  voax,  bur^)  feine 
brei  SSerbefferungSpuncte  (1605)  baä  3eicf)en  jum  Uebertritte 
jum  eaft)ini§mu6  ").    g^ieber^effen  fügte  ficb  leicbt:  in  £)ber3 


Arndianae,  Wittenb.  1121 ,  p.  21.  Sof)-  3(rnbt,  ein  biogrop^. 
S3n-fuc^  oou  g.  2frn bt,  SSerlin  1838.  @.  28.  Sn  bm  »Sauf= 
büd)rein  für  bic  Äird)fn  im  giitrtentf).  2fn^aU,«  1590.  4.  fanb  man 
nod)  mef)r  SSewelfe  bafiir,  unb  eS  crfc^ienen  üicte  ©Triften  gegen 
baffelbe  unb  gegen  bie  2(mlingiten  (fo  Riefen  bie  2fnt)aUiner  nod) 
tf)rem  Raupte,  b,  ©uperint.  SßSolfg.  2fmling  in  ^erbjl).  ^m  5. 
1596  »rurben  SSilber,  latein.  ©efänge,  SiJie^gewänbe  u.  (5f)orf)embe, 
fiidjter  bei  bem  2(benbmale  u.  "ültäxi  abgefcljojft,  jlatt  ber  Oblaten 
S3cot,  unb  jtatt  ßut()erö  .^ated^igmuö  bec  ^etbelbecgifd^e  eingefüf)rr, 
SS  cd  mann  VI,  134.  Ueber  bie  gwifd^en  2fn{)aUinern  u.  SBitten^ 
bergern  gen)ed)felfen  ©treitfd^riften  ®.  140. 
14)  D.  ^.  v^eppe,  bie  Sinfü^rung  ber  SSecbcfferunggpuncte  in  >g)f|Tfn 
üon  1604-1610,  Äaffel  1849.  Sie  aSerbeffecunggpuncte  baf.  ©. 
15:  »1.  ta^  bie  gefäf)vlid^en  unb  unerbauUd^en  Disputationes  unb 
«Streit  üon  ber  ^erfon  S()rifti  eingesogen,  unb  üon  ber  ÜUent^aU 
benf)eit  ßfjrifti  unb  lüoS  berfelben  ani)ängig  in  concreto,  all: 
»S^rijiu»  ift  aUentt)alben,«  unb  nici^t  in  abstracto:  yiiie  SJJenfd^s 
^cit  (S^rifti  ifl  aHent()atben,«  gelel)rtj  2.  ia^  bie  le'^n  ®cbote  ©ots 
fei/  wie  fte  ber  •SQnt  felbjl  gerebet,  mit  feinen  eigenen  gingern  auf 
bic  jieincrnen  Safein,  unb  oon  ^o\e  in  ber  SSibel  gefc^rieben,  ge= 
lefyxt  unb  gelernt,  unb  bie  naä)  üom  ^apjltf)um  an  etlid;en  £)rten 
öbcrblicbenen  SSilber  abgetfiauj  3.  isa^  in  ber  TTbrniniflration  unb 
©ebraud)  beS  Ijeil.  JCbenbmatg  bag  gefegnete  SSrot  nad}  ber  ©in= 
fe^ung  beö  operrn  foll  gebrodjen  werben.«  5]iJori|  bel)auptete  feine 
SteligionlDcranberung  »orjuneljmen  (©.  22),  unb  namentlid)  nid^t 
ben  SafDiniömuö  einfübren  ju  wollen  (©.  96):  2fuggb.  Sonfeffton, 
3fpologic,  bfffifi-"^c  Äird)enorbnung  u.  bie  Concordia  Buceri  (Conc. 
Vitebergensis  1536  f.  "Kbti).  1.  §.  7.  not.  28)  foUten  fepge^alten 
werben:  M^  SSilbcroerbot,  »on  ©ott  felbft  gegeben,  miiffe  er  al§ 
£anbeSt)err  {)anbbaben  (©.  69):  fraft  bei  jus  episcopale,  weites 
ß.  ^l)ilipp  burd)  frieblidjen  S3ertrag  üon  bem  Si)urfiirflen  o.  !5)?ainj 
erworben  i)abe  (1528,   f.  ^opp  ERadjr.  ü.  b.  S3erf.  b.  geijtl.  unb 


ZI),  II.  6.  I.  2utr;.  mvd)S.  §.41.  ^eutfd)=vef.  .^irdjcn.     317 

Ijeffcn  bacjegen  unb  ben  anbern  2anbe6t^ei(en  fonnte  bo§  8us 
t{)evt()iim  nid;t  erjlicft  werben  '5). 


gioUgeridjte  in  Reffen  I,  107.  SSetl.  no.  46,  erneuert  1552,  Jo- 
atinis  rer.  Mogunt.  I,  85S) ,  mufTe  er  \ia^  ^eil  ber  2anbe6fird)C 
in  jeber  SßSeife  fövbern  ( ©.  70).  Sie  ©eneralfynobe  in  (Saffet 
(2fprit  1607)  fa^te  ein  entfpredjenbeö  ©laubenöbef enntni^  ab 
(©.  71),  wel(i)e6  tt5e)'entlic]^  pl;i(ipptftifd)  iüav,  aber  über  SKelan; 
d)tf;on  baburd^  ^linauäging,  ba^  eö  ben  ©mpfang  bc6  ßeibeö  6t)rifti 
burd)  bic  Ungläubigen  läugnete  (@.  77).  e^arafterijlifd)  ijl,  baf 
bie  p{)ilippirtifd)en  S()eologen,  weld)e  an  V\z  ©teile  ber  entladenen 
ßutl)eraner  in  SOfarburg  traten  (©.  20),  in  einem  an  ben  ßanbgras 
fen  1608  gerid^teten  ®utad)ten  jtrar  ben  ^eibelberger  Äated^iömu6 
für  ben  beften  erklärten,  beflfen  (5inful)rung  in  bem  ^äbagogium  in 
SJfarburg  aber  wiberrietfjen.  Senn  eö  ^oibt  »baö  (^riplic^e  SSers 
belJerungSitierE  bi6l)ero  nid)tö  fo  [el)r  aufgel)alten,  bann  bie  oon 
ben  ©iefnern  bem  S5ol!  tief  eingebilbete  Öpinion,  eö  jledEe  voaS 
3Cnberö  bal)inter,  nemlid^  ber  ^eibelbergifdtie  Äated)i6mu6,  u.  werb 
alfo  bann  eö  bei  biefen  Serbefferungöpuncten  nid)t  bleiben.  'S^axoi: 
ber  man  gIeid)iüo(  alljeit  proteftirt,  unb  ju  2(bleinung  beffen  unfes 
re  Sonfefi'ion  unb  Äated)i6mum  ebirt  l)at.  ©oUte  man  nun  ben 
^eibelbergifdjen  Äated)i6mum  alll)ter  im  Paedagogio  einführen, 
ttjürb  baburd)  unfere  vielfältige  ^rotefiatiön  unb  2lbleinung  ges 
f(^n)äd^t,  unb  ber  fd)»vere  unb  l)inberii(^e  SSerbac^t  im  ffiolE  mäd^= 
ttg  geftärft«  (f.  ^eppe'ö  SSeiträge  jur  ©efd).  u.  ©tatifti?  beö 
l)clT.  ©c^utoefenö  im  17.  Sa^rl).  Äaffel  1850.  ©.  108). 
15)  Sag  STefiament  be6  ßanbgr.  o.  £)berl)efiren,  SubreigöIV.  (f  1604), 
in  9lommerö  neuerer  @e[c^.  o.  .^efTen  II,  72,  t^eilt  Oberf)ef|"en 
jwifdjen  i^effen^Saffel  unb  «Reffen ?Sarniftabt,  erflärt  aber:  »2Bir 
—  ttJoUen  iljuen  aud)  l;iermit  hn  S3erlu|l  be^ienigen,  fo  i()nen 
hierein  oerurbnct,  unb  fie  üon  UnS  ju  erben  l)aben,  ufferlegt  unb 
anbeoo^len  Ijaben,  ^a^  fte  Unfere  gel)orfame  Unbert^anen  bei  Unfes 
rer  Jüaf)ren  S^eligion,  —  unb  ban  Unfere  ©uperintenbenten ,  ^far^ 
I)er  unb  ^rebiger,  fo  ju  3eit  UnferS  2(bfterben  fein  trerben,  in  t^* 
rem  25eruf  unb  ge^r  bleiben,  unb  baroon  nid)t  abiüeifen  ober  »er^ 
bringen  lajfen.«  8.  .SÄorii|  naf)m  nad)  ber  5ll)etlung  it^  Canbeg 
feine  Hälfte  in  SSeft^,  8.  Subwig  V.  ».  «Reffen  ;Sarmftabt  prote; 
jltrte  juerfl  gegen  i<x^  Seftament,  erklärte  aber  bann  ben  8.  9)?orii| 


318     ^mk  ^enobc.     Zh\(i)n.  1.    3^.   i517--lö'J8. 

X)ex  Ucbertrttt  be§  ß^iirfurjlen  noit  Sranb  enburg, 
Sodann  ©tgiämunb  (1614),  war  ^^rvar:  nur  perfütiHd)  JS),  baö 
^eifpiei  te§  8anbe§(}errn  blieb  aber  nicht  iinrfungaioä ''), 
unb    er   jlrebte   aud)   bal)in,    feine  ©runbfafje  in  ber  Äircbe 


«jegen  [einec  Eird}l.  Sceuerangcn  bem  Scpamenfe  gemä^  feineö  2(n= 
tf)eilä  üertujüg,  naf)m  bte  aus  SOlarburg  vertriebenen  3:t)eo(ügen 
ouf,  unb  grünbete  1607  bte  Unio,  ©ie^en  (Sfiommel  II,  147). 
Snbem  er  ft'i)  an  ben  Äaifer  anf(^lop,  erlangte  er  oom  3icic!^gt)ofs 
vati)e  1623  ein  Urtf)eil ,  tüeld)e6  ben  £.  STcorig  rccgen  feiner  5Reue= 
rungen  [einer  ^ätfte  oon  Öber^effen  oerUijlig  erüärte  (  91  o  mm  et 
II,  219):  biefe  irurbe  barauf  öon  Äiüp  beie^t,  unb  öon  ®arm|labt 
in  S3eft|  genommen.  S3on  nun  an  Jänipfte  Saflet  auf  Seiten  ber 
©d^weben ,  Sarnifrabt  auf  Seiten  beö  Äaiferö;  iie  t)elbenmiitf)ige 
Canbgräfinn  2tmalie  erJ)ielt  in  b.  ©inigfeitö; Sertrage,  b.  14.  2(pr. 
1648  in  Salfet  abge[ci^(o{Ten,  für  Reffen  sSaffel  rcenigfteng  bie  fleis 
nere  ^^älfte  üon  Obertjcffen  n:>ieber  (3?oramel  IV,  764):  bai  2u; 
tt)ertt)um,  »üeldjeg  fid)  bafelbft  xväi)Vinh  ber  2)armf!äbti[i.i)en  .^err= 
fd^aft  TOtcber  befeftigt  i/atte ,  blieb  ben  im  SBe|tp^ättf(^en  gricben 
auögefprodjenen  ©runb|ä|en  gemäf  ungeJränEt. 

16)  [.  S).  ^.  ^ering'g  f)if!.  fllaä)üd)t  o.  b.  erflen  2tnfang  ber  eoang. 
tef.  Äird^e  in  Sranbenburg  unter  2ot)-  ®igi6munb,  .§aUe  1778. 
®cr  Sf)urfürji  ertief  ein  ©biet  b.  24.  gebr.  1614  (in  «BRijtiuä 
Corp.  Constit.  March.  1,  253),  in  welchem  er  »ba€  unnött)ige 
©ejänS  u.  Siöputiren  auf  ben  ^tanjeln,«  namcntlid)  gegen  anbere 
Äird)en  »erbot/  unb  bie  ^^rebiger  aufforberte,  ba^  SBort  ©otteä 
lauter  unb  rein  au6  ben  prov{)etifc^cn  unb  apoTroltidien  igd}riften, 
benen  cier  >^auptf9mboliö,  ber  2(uggb.  öerbefferten  (Jonfeffton, 
unb  berofelben  Tfpologien,  unb  o^n  alle  23erfälfi^ung,  unb  ot)n  etli; 
d)er  müßigen,  uonrigigen  unb  t)offärfigen  Sbeotogen  —  felbjl  ers 
iiiä)Ute  ©loffen  unb  neue  ße^rformeln«  üorjutragen.  Sm  ^ai  1614 
folgte  bii  Confessio  fidei  Job.  Sigismundi,  b.  «gering,  7in^anQ 
(3.  1.  unb  in  Niemeyer  coli.  conf.  Ref.  p.  642. 

17)  S?gl.  bie  Schreiben  einiger  3(blid)en  an  ben  St)urfärflen,  weldje 
fid)  il)m  fogleid^  anfdjloffen,  gortgef.  Sammlung  o.  alten  u.  neuen 
tf)cot.  Sachen  1746.  ©.  326. 


Z\).  II.  (5. 1.  ßutf).  mxd)z.  §.11.  ©eut[d>-rcf.  Äivdien.     319 

feinet  Sanbea  allgemein  ju  mad;en  is).  t)böleicl)  er  unt»  [eine 
Ü^ad^fülger  in  berfelben  nic^tg  dnbevten  ,  [o  wax  t)od)  ein  tki 
fcä  g3?iätvauen  bcr  8iit()eraner  gegen  bie  fird;Hcl}en  SJJaapre* 
geln  ber  reformirten  2anbeöl)errn  nid;t  aua^urotten  i»).    ©er 


18)  S)en  Statuten  bev  tf)col.  gacuttät  in  guanffurt  a.  b.  Ober  fügte 
er  1616  f)in5U  (|)ectng  ©.  325):  notum  lacimus,  Nos,  postea- 
quam  Vbiquitalis  dogmate  Ecclesiae  Dei  misere  imponi,  et 
veleres  revocari  haereses,  pridem  in  Synodis  Chalcedonensi 
et  Ephesina  damnatas ,  inprimis  pignieiuis  realis  communica- 
tionis  idiomaium  divinorum  carni  assunitae  factae,  Aiii,  vete- 
riim  et  novorum  Piioiinianorum  toveri  causam  deprehendimus, 
—  dogma  illud  toto  pectore  detestari.  Officii  itarjue  Nosiri 
duximus,  illud  a  Scholis  et  Ecclesiis  Nostris  prohibere.  — 
Mandamus  vero  severe,  orthodoxam  de  Filio  Dei  doctrinam 
juxta  oraciila  sacra  et  symbola,  Patrumque  scripta  puriora, 
a  Luthero  puriore  et  orthodoxo ,  et  a  Phil.  Melanchthone 
nervöse  et  solide  traditam  summo  studio  addisci ,  atque  in 
scholis  et  Ecclesiis  doceri:  sentinam  etiam  Pontificiam  de 
orali  manducalione  carnis  Clirisli  omni  plane  Scripturae  testi- 
monio  destitulam  aversamur,  atque  ex  scholis  atque  Ecclesiis 
jVostris  eliminatam  volumus  una  cum  libro  illo,  quem  vocant 
Concordiae  formulam,  qui  horribilia  ista  dogmata  contra 
Scripturam  sacram  canonisare  voluit,  et  Ecclesiis  atque  scho- 
lis obtrusit.  Sulficiat  scholis  atque  Ecclesiis  Nostris  juxta 
Biblia  sacra  et  Symbola,  atque  Confessionem  Aiigustanam 
Corpus  doclrinae  a  Philippo  traditiim,  ad  cujus  normam  Ec- 
clesiarum  atque  scholarum  Professores  et  Ministri  sese  com- 
ponant  non  sine  fructu  publice.  Sie  t^eol.  gacultät,  weidje 
bamatS  nur  auä  bcn  Pf)ilipptpen  6f)riftcpf)  ^elarguö,  ©enera(= 
fuperintcnbenten  ber  (Si^urmarf  (f.  über  it)n  gering  ©.  188),  unb 
So().  ^eibenreid}  beftanb,  fügte  fic^  [ogteidj,  galt  aber  oon  nun 
an  für  reformirt,  unb  bie  mürfifi^en  ®eiftlid;en  würben  jc^t  in 
Sßittenberg  gebilbet. 

19)  SQie^rere  lut^er.  ©eifitid^e  würben  wegen  ii)reä  I)eftigeniSd)mä(;enä 
gegen  bcn  ßatoinißmuä  fog(eid)  abgefegt:  aber  allgemein  Oetrad^tcte 
man  bai  S3erbot  beö  Elenchus  nominalis  alö  eine  Sierlef^ung  ber 
Ätrd)cnfrei(;eit:   über  bU   inneren  Unrul;en  »gl.  gering  ©.  241. 


320    SSicrte  9)enobe.     2fbf4)n.  1.    S5.  1517—1648. 

^crjog  t)on  50?ecf lenburg  ©üftron),  ^an6  2(lbrecf)t  IL, 
welcher  1618  übertrat,  !onnte  Ui  bem  2Biberfprucf)e  feinea 
SSruberg  unb  ber  (Stanbe  faum  für  fid[)  einen  reformtrten 
©otteSbienji  ext)aUen:  naö)  feinem  SSobe  (1636)  würbe  fein 
breijdbriger  ©obn  ©ujlaö  3i;boIp()  ber  9}Zutter  gejpaltfam  ges 
nommen,  um  (utf)erifct)  erjogen  ju  werben  20). 

2nie  biefe  beutfd^en  ^ixd^m,  voeld^e  mit  ben  ßalüiniften 
in  Äirdjengemeinfcfjaft  txaUn ,  wollten  ft'd?  weber  üon  ber 
2(u96bur3ifd)en  ßonfefffon   trennen,   nod)    calüinifd)   fepn^i). 


Sliä)t  minbeve  2fufregunß  mad^te  unter  G()urf.  ©eorg  2Bil{)elm  bic 
SSerorbnung  1624,  iia^  bie  Pfarrer  »feinem,  ber  [ein  Äinb  o^ne 
ben  ®j:orctgmu§  getauft  gu  werben  begehret,  baffelbe  in  feine  SBeife 
oerfagen«  foUten  (>g>ering'6  SSeiträge  jur  @e[ct).  b.  eoang.  ref. 
Äirc^e  in  b.  ^reu^ifc^  Sranbenb.  2änbern  I,  123).  S)af  bie  refor« 
mirten  S^eotogen  barauf  iaä)ten,  bie  lutf)erifc^e  8anbesfiriä)e  in 
8ef)re  unb  Zeremonien  ber  if)rigen  äf}ntid)  äu  mai^en,  er{}ellet  au6 
einem  ©utac^ten  ber  granffuvter  tf)eol.  gacultät  on  ben  S^urf. 
©eorg  SQ3ilf)etm  1633  über  eine  oorsunefimcnbe  Äirc^enoifitation, 
gortgef.  (Sammlung  oon  alten  u.  neuen  tfjeol.  ©ad^en  1728.  ©.27. 
^ering'ö  Seitr.  I,  132. 

20)  granc!'ö  2rtte§  u.  9ieue§  93Zec!fenburg  XII,  176.  XIII,  183. 
S-  SB  ig g  er  ö  Äirc^engefc^.  9}jecflenburgö  (^arc^im  u.  2ubwigö(uft 
1840).  ©.  175.  180. 

21)  Sgl.  ben  .f)eibelberg  er  Äated)iämuä  über  bie  ©nabenroaf)!  §. 
35.  not.  67.  2)ie  2fnl)a  Itif  d^  e  ßonfeffton  con  1579  (f.  not.  13) 
nimmt  nad^  9)Jeland^tf)on  tres  causas  concurrentes  bei  ber  S5eEef)s 
rung  an,  unb  behauptet  mit  5Rad}fcru(f,  ha^  (Si)ü\iuä  »nidit  fommen 
fei,  nur  etlidje  allein,  fonbern  baö  ganje  menfc^l.  @e[c^(ed}t,  rceU 
d^eö  üerborben  rcar,  felig  ju  maii^en.«  S)aä  Äaffeler  ©laubenSs 
befenntni^  »on  1607  (^eppe'ä  (ginfül;rung  ber  SSerbefTerungg; 
punctc  ®.  74):  »©leic^ergeflalt  öon  bem  l()ol)en  ®ef)eimni6  ber  erats 
gen  ©nabenwaijl  glauben  unb  lef)ren  rcir  2(Ueä,  voa€  baoon  in  ber 
SSibel  gefdjrieben,  unb  au^erbem  glauben  unb  lel)ren  mit  nidjtS 
bauen j  enthalten  unä  auä)  ber  garten  Sieben,  fo  etwa  oon  2(nbern 
geführt,  unb  ben  Einfältigen  jur  Serjweiflung  ober  fleif(j^lid)en 
©icj^er^eit  2tnla^  geben  möd^ten.«    2^t  JSefenntni^  fer)  »basjenige. 


S:^.  II.  6.1.  Sut{).  Äird)e.  §.41.©eutfc^^ref.  ^ird)cn.      321 

©ie  waren  in  bcr  8ef)re  p()inppif[ifd) ,   unb  irurben  jei^t  öor» 
jug^wcife    reform irte    Älrdjen   genannt.     £)iefe    firdfjlid^e 


wa§  ^err  ßutf)fniS  in  bei*  —  ffiorrebe  über  bie  (Spiftel  an  bie 
«Römer  —  Qtt^an,  unb  —  wclc^eä  citfo  lautet:  2fm  9.  10  u.  11. 
Sapitet  lef)rt  er  (^ouluö)  üon  ber  ewigen  23orfe{)ung  ®otteg,  ballet 
es  urfpriinglid^  fleu^et,  wer  glauben  ober  nidjt  glauben  foll,  oon 
©ünben  lo6  ober  nicl^t  loö  werben  fann,  bamit  eö  ja  gar  auö  un; 
fern  ^anben  genommen,  unb  allein  in  ©otteS  ^anb  geftellt  fei, 
baß  wir  fromm  werben.  Unb  baö  ip  aud)  aufö  2fllerl)öd)jle  nöt^ig. 
25enn  wir  [inb  fo  fdjwad)  unb  ungewiß,  ba^  ,  wenn  e6  hei  unS 
fliinbe,  würbe  freilid)  fein  SOJenfd)  feiig,  ber  Seufel  würbe  fte  ge* 
wiß  alle  überwältigen.  3lber  nun  @ott  gewiß  i|t,  baß  il)m  fein 
Jöorfefjen  nid)t  feljlet,  nod)  Scmanb  ifjm  weljren  Eann,  ^aben  wir 
nod^  »g)offnung  wiber  bie  ©ünbe.«  Coufessio  Joh.  Sigismundi 
0.  1614  (^ering'ö  l)ift.  9?ad}rid)t,  3lnl)ang  (S.  14):  »baß  (Sott 
ber  2(llmäd)tigc  auö  pur  lauter  ©naben  u.  SSarmljeraigfeit  —  jum 
ewigen  fieben  »erorbnct  unb  auöerwäljlet  l)at  alle  fo  an  6l)ri)lum 
bejlänbig  glauben,  wifTe  aud^  unb  ernenne  gar  wol)l  bie  ©einen, 
unb  wie  er  fie  Don  ©wigfeit  gclicbet,  alfo  fdjcnEt  er  oud^  i^nen 
ouS  lauter  ©naben  ben  red)tfdjaffenen  wal)ren  ©lauben,  u.  fräftige 
aSeftänbigfeit  biö  anä  @nbe,  —  @o  i)ab  auä)  ©Ott  nad)  feinet 
firengen  ©ered^tigfeit  alle,  bie  an  (5|)rifium  nid)t  glauben,  »on 
ßwigfeit  überfel)en,  benfelben  baä  ewige  l)öllifd^e  geuer  bereitet.  — 
Slid^t  baß  er  nid^t  alle  wolle  fetig  Ijaben,  benn  bas  SBiberfpiet 
burd^auö  in  b.  i)dl-  ©d^rift  ju  finben  ift,  fonbern  baß  bie  Urfad^ 
ber  ©ünbe  unb  be6  23erberbenS  allein  bd  bem  ©atan  unb  in  ben 
©ottlofen  5u  fud)en,  weld^c  wegen  i^reö  Unglauben^  unb  Unge|)or; 
fame  oon  ©ott  jum  SSerbammniß  Berjioßen.  5tfm,  ba^  an  nies 
manbä  ©eligfeit  ju  jweifeln,  fo  lang  bie  50Zittei  jur  ©eligfeit  ges 
braud)et  werben,  weil  allen  9!Äenfd)en  unwiffenb,  ju  welcher  3eit 
©Ott  bie  ©einen  fräftiglid^  berufe,  wer  fünftig  glauben  werbe  ober 
nid)t.t  3u  ben  verworfenen  Opiniones  unb  Sieben  geljören  bage? 
gen:  »baß  ©ott  propter  fidem  praevisam,  wegen  beß  ©laubenS, 
fo  6r  juoor  erfel)en,  etlid^e  au6erwäl)let  i)abe,  weld)e6  ^elagia; 
nifd)j  baß  er  bem  meiften  S^eil  bie  ©eligfeit  nid}t  gönne,  weld^en 
er  absolute,  blo6f)in,  ol)ne  einige  Urfad^,  oud>  nid)t  wegen  ber 
©ünbe,  üerbammet,  ba  bod)  ber  geredete  ©ott  niemanb  juc  25ers 
!iefeter'6  Äirdöeiigef*.  SrSb.  2e2£bt^(.  21 


322     sßierte  ^criobe.     ^Tbfc^n.  1.     SS.  1517  —  1648. 

(Spaltung  WU  hd  ten  gür|!en  au^  eine  politi\d)e  jur  golge: 
hd  bem  Iutl)erifd)en  vöolfe  erzeugte  bie  maa^Iofe  ^olemi!  feinet 
Stjeologcn    einen   ^ci^^^-),    voelcljer    fid)    bann   aud)   an   bie 


bammni^  befd^loJTcn,  bcnn  tuegen  ber  ©ünbe,  unb  bertrcgcn  ber 
9?at()fd)(iig  ber  Söeinücrfung  jur  SSerbammni^  nid)t  ein  absolutum 
decretiim,  ein  freier  lebiger  5Katf;fd)lu^,  5U  ad)ten.«  Sb  biefe  (Sons 
feffton  bie  gratiam  universalem  ober  parlicularem  Iet)re,  barübcr 
ift  unter  ben  mär!ifd)cn  EReformirten  1712  ff.  geflritten  (^ering'e 
l^ijl.  9tac^rid)t  ©.  129):  offenbar  aber  rctberfprid)t  fte  ber  2(uös 
brucföweife  (SatüinS. 
22)  ©0  iüirb  ben  Salotnifien  in  ben  ©treitfdjriften  jener  3ctt  üorge; 
tüorfen  (>^ering'§  t)ift.  9?a*rtd)t  ©.  93):  i()r  (Sott  fei)  bem  Seu^ 
fei  äf)nlid}er,  al6  bem  wai)un  ®ott,  fie  jlimmten  mit  3frianern, 
sReflorianern,  Surfen  u.  f.  w.  überein,  tljrc  Cefjre  fei)  ärger  als  bie 
papijltfd)e,  ja  be^  SeufelS  Sel)re  2C.  S3gt.  tai,  ©utad^ten  d^urfäd&s 
fifd)er  S^eologen  1594.  3(btl).  1.  §.11.  not.  39.  SSgl.  ^olpcarpi 
£ei)fer'ö  (>?)üfprebiger  in  Sreßben  f  1610)  Calvinismus,  b.i.  eine 
©rflärung  beg  eated^iSmi  SOZ.  Sutl)eri  in  8  ^rebigten  alfo  gefaffet, 
ia^  bartnnen  einfältig  geweifet  wirb,  in  rceldjen  ©tüifen  beffelben 
bie  (Saloiniften  mit  ung  flreitig  feijn,  unb  benfelben  »erfätfdjcn 
wollen,  Scipsig  1595.  ©ort  wirb  bem  25olEe  geprebigt  S3l.  235: 
»SOSeld)ö  gottfeligea  ^erj  fann  bod)  mit  einem  foldjen  Säpermaul, 
ha^  mit  fo  oielfältigcr  falfd^er  ßel)r  bcfd)mi|t  ift,  wie  wir  bii^et 
oon  ben  (Saloinifien  gef)6rt  l)aben,  grieb  unb  grcunbfd)aft  Ijalten? 
es  wäre  nod)  ja  fo  balb  mit  ben  ^apijten  eine  ©inigfcit  ju  tref; 
fen,  als  mit  ben  Saloiniften,  bann  biefelben  faum  mcf)r  3rrf'()umb 
wiber  unfern  (5ated)t6mum  t)aben,  als  bie  (Saloiniflen ,  wie  fol^eS 
in  anber  SOJege  geweifet  worben.«  Dav.  Parei  (^rof.  in  ^eibel= 
berg)  Irenicum,  Heidelb.  1614.  4.  p.  136:  Tanta  est  quorun- 
dam  adversae  partis  Theologonim,  nescio  KayioTi&ii,a  dicam, 
an  ä^^o)Gxia  et  incogitantia  hoc  tempore,  ut  poiiiis  cum  Pa- 
pistis  ,  capitaübus  Evangelii  hoslibus,  contra  reformatas  Ec- 
clesias,  quam  cum  bis  adversus  Papistas  syncretismum  faci- 
endum,  familiariter  conversandum,  societatem  colendam,  plus- 
que  Papistis,  quam  Calvinistis,  quos  vocare  solent,  fidendum 
esse,  palam  scribere,  suisque  suadere  non  erubescant.  ©r 
ful)rt  bann  16  3(rtifel  an,  in  benen  bie  Sef)re  ber  (Saloinijlen  aufS 
ärgjte  üon  ben  8utf)eranern  entfleUt  werbe. 


Sf?.  II.  e.  I.  Ht\).  Äird)e.  §.  42.  3(bfd)lup  t).  ge^re.     323 

äußerlichen,  obtrol^I  qIö  unwefentlidf)  önerfannfen,  93erfcbiebcns 
beiten  an!Iammcrte.  ^k  ißoÜt\fd)e  Äbnmad)t  ber  beutfcben 
^rotejianten  »rar  bni^on  bie  iinau^bleiblicbc  SBirfung. 


§.    42. 

2Cbfd)luj5  ber  lutt)cvi[c^en  Äirdje nlef)re. 

2!)ie  betben  aiid)  in  ber  ßoncorbienformel  nic^t  üolltc)  ev: 
lefcigten  Dogmen  er()ielten  balb  barauf  in  gi^^Ö^  *^on  <5treis 
tigfeiten  eine  fc|!ere  ©cjTalt.  Snbem  gegen  bie  ßalüinijlen  bie 
allgemeine  @nate  ©ottcä  |let§  mit  grop-em  S^lad^brucfe  geU 
tenb  gemacht  »Durbe  ^),   glaubte  ©amucf  ^ubcr  {^xof.  in 


1)  ©0  in  bcm  üon  ^fVjog  ^riebricf}  o.  «ffiiirtemberg  1586  in  SKcSms 
petgarb  swifdien  3ac.  2fnbrcä  unb  Sf)eob.  SSega  »eranpaltcten 
©efpvädjC/  f.  Acta  CoUoguii  IMontisbellignrtensis,  Tubing. 
1587  uiib  Wiitcberg.  1613.  4.  >piev  bet)auptft  2fnbreä  />.  413: 
quod  Dens  salvandos  non  modo  praesciverit,  sed  etiam  ab 
aeterno  elegerit,  et  ad  vitam  aeternam  praedestinaveritj  unb 
quod  salvandonim  apud  Deum  certus  sit  numerus,  öertüirft 
bagegen  al6  5irt{)um  p.  414  \!\z.  2c|)re,  Deum  reprobos  nondum 
natos  nnllo  indignitatis  respeciu  exitio  destinasse,  et  quos- 
dam  ad  justum  Judicium  a  Deo  conditos  esse.  23ief  ijl  nod^ 
gang  ber  incon[equente''©tanbpunct  ber  doncorbienformet,  treld^en 
aud)  Beza  ad  acta  CoUoquii  IMonlisbelgardensis  Tubingae 
edita  responsio  (Partes  II,  Genev.  1588)  //,  158  beiitUc^  naä): 
iveiUt.  6f)urf.  SSifttationgartifel  üon  1592.  "Ktt.  4.  (ugl.  §.  41. 
not.  11)  rcirb  als  reine  unb  »tatjrfiaftige  Sefjre  feftgejtellt:  »1.  ia^ 
(Si}rijlu6  oor  aUe  93?enfd)en  geftorbcn  }  —  2.  ba^  @ott  ntemanb  gut 
aSerbammni^  gefd)affen,  —  bcfef)liget  allen,  ba^  fte  feinen  ©o()n 
ßfjriftum  in  bem  ©oangelio  i)öve\\  foUen,  unb  oei-l)eißet  baburd^ 
Äraft  unb  SBürfung  beä  t)eil.  @ct|te6  gur  SSefe^rung  u.  ©eligfeitj 
3.  ba9  oirl  9}fenfd}en  burd)  il)rc  eigene  ©djulb  oerbammet  »rerben, 
bie  entwfbcr  ta^  (äoangeliuin  oon  ©tjrijlo  nidjt  l;örcn  wollen,  ober 
nug  ber  ©nabe  jriebec  augfallen  burdb  Srrtl^um  »iber  iaö  gunbos 
inent,  ober  burd)  Sfinbe  wiber  ba6  ©cwiffenj   4.  baß  alle  ©iinber, 

21  + 


324    SSierte  ?)enobe.     2rbfd)n.  1.     S5.  1517—1648. 

SBitfenberg  1592  —  94)2)  biefefbe  mit  ber  2(u(;u|!inifct)en 
(5rbfünbenle{)re  nur  burcb  tie  'Knnaljmc  Dereinigen  ju  fonnen, 
t>a^  ©Ott  alle  SKenfdjen  jur  ©eligfeit  ent)ä(}let  ^abe  3).    2)as 


fo  S3ufe  ttjun,  ju  ©naben  angenommen  ttjerbcn.«  Sagegen  wirb 
aU  fall'd)e  unb  icrtge  Seljre  bev  ßaloinijlen  angegeben:  »1.  ba§ 
(Sf)viftuö  ntd)t  für  alle  SOienfd^en,  [onbern  allein  cor  bie  2(u6ers 
wäijUcn  gcj!orben  fepj  2.  ba^  ©ott  hen  meifien  3;f)eit  berer  ?OJens 
fd)en  jum  ewigen  ffierbaramni^  gefd;affcn,  unb  wolle  ntc^t  t)oben, 
ta^  fte  be6ef)i-et  unb  feltg  werben  j  3.  i)a^  bte  2Cu6erwä^lten  unb 
5>ieugebolirnen  nid)t  Jönnen  ben  ©lauben  unb  tjeil.  ©eijl  »eriieren 
unb  oerbammt  werben,  wenn  fte  gleid)  allerlei  grofe  ©ünbe  unb 
ßafter  begelicn,  4.  bie,  [o  nid)t  erwätjlet  ftnb,  müfTcn  öerbammet 
werben,  unb  Jönnen  nid)t  jur  Seligfeit  fommen,  wenn  fte  gleid) 
taufenbmal  getauft  werben,  u.  täglich  ^um  2rbenbmat  gingen,  aud^ 
fo  tjdÜQ  u.  unjlräflid)  lebten,  al6  eS  immer  möglid^.s 

2)  ogl.  über  biefen  ©treit:  J.  A.  Schmidii  diss.  de  Sam.  Hubert 
viia,  fatis  et  doctrina,  Heimst.  1708.  4.  5-  ©•  SBalc^'6  «Kes 
ligion^ftreitigEeiten  ber  eoang.  lutl).  Äirdje  I,  176.  Siteratur  f.  in 
Walchii  biblioth.  iheol.  II,  645.  ^uber  war  fd)on  al6  ^rebiger 
im  (Santon  Sern  entfd)iebener  ©egner  beö  (5aloinigmu§,  cntirid'eltc 
fd)on  bamalö  feine  üel)rc,  würbe  in  golge  einer  Disputation  mit 
SSega  in  SSern  15S8  abgefegt,  würbe  aläbann  lutl).  ^rebiger  im 
Sßiirtembergifd)en,  erregte  aud;  t)ier  SOiiStrjuen,  trat  aber  erft  in 
aSittenberg  mit  feiner  2fl)re  offen  t)eroor.  ^laä)  feiner  2tbfe§ung 
1594  l)ielt  er  ft^  an  £)erfd}iebenen  Orten  auf,  f  1624  in  Oficrwieif. 

3)  23eflänbige  S3efanbtnup  D.  ©am.  .^uber'S,  Urfel  1595.  4.:  »fo 
befenne  ic^,  —  bap  Sott  —  burd^  biefen  feinen  ©ül)n  —  nidjt 
nur  einen  2(uäfd)u9  auöcrlefen  unb  erwaljlet  l)abe,  fonbern  wie 
St}riftu6  ein  gemeiner  v^eilanb  ijt,  —  alfo  Ijabe  aud)  ©ott  alle 
©ünber,  nämlid)  alle  9}Jenfd)en  burd^  biefen  feinen  ©ol)n  erwcil)let 
unb  oerorbnet  jum  geben,  >§eil  u.  Seligfeit.  —  S)arbei  fo  glaube 
unb  benenne  id),  —  baf  wenn  nun  folc^cö  allgemein  ©nabcnwer? 
®otteS  über  alle  SQJenfd^en  an  ben  £Kfnfd}en  fommt,  gelel)ret,  oers 
fiinbiget  unb  geprebiget  wirb,  —  baf  fid)  allba  bie  9}Zenfd}en  burd) 
©laube  unb  Unglaube  tljcilen  in  jwen  Raufen.  ®er  ein?  Raufen 
folget,  —  unb  befommt  alfo  burd)  ben  ©lauben  baöjenig,  borju  cc 
erwählet  ift  in  ^l)rijto.  —    2)er  anber  |)auf,   u.   leibec  ber  größte 


2:^.11.  6,  I.  mi).  mvd)(,  §.  42.  ?rbfd)Iup  b.  Se^re.     325 

burd;  Qob  er  feinem  ßoUegen  "Ke^ithi^  J^unniuä  SJeranlaffung 
ju  ber  nad)()er  allgemein  angenommenen  ©ntmicfelung  ber  8:e|)re, 
nad)  n)eld;er  baä  entfd^etbenbe  9}?oment  für  bie  @rtt)d()(ung  ober 
SSerwerfung  auf  leiten  be§  untt)ieb£rgebo()renen9J?enfd)en  hlieh  4). 


^aufe,  iüiU  baö  ©»angelium  nid)t  Ijören,  ober  wenn  et  eö  gleid) 
f)6ret,  fo  oerad)tet  ec  eS.  —  £iert)alben  biefec  ^aufe,  bavuntec 
alle  unbupfectige  ©iinber  (tef)en,  —  bieweit  fte  ntd}t  annef)inen, 
wa6  if)nen  burd)  S{)rifium  erworben  unb  georbnet  voat ,  fo  «»erben 
fte  oUe  ju  i^ciuf  mit  cinanber  oerlo^ren  unb  oerbammt/  unb  wie  fte 
im  Unglauben  Texten,  atfo  rcerben  fte  aiic^  ewigtid)  »erbammt  unb 
V)erlo()ren.«  ©ein  3cvt()um  yoüv,  ia^  et  \tatt  bet  allgemeinen 
©nabe  bie  allgemeine  @rn?äl)lung  Ul)tte.  S3gt.  S3efd)eibentlid)e 
2fnttt)ort  auf  baö  !urje  —  SSefenntni^  D.  ©am.  >§uberg  —  gej^eUet 
burd)  bie  tijeoi.  gacuUät  ju  Söittenberg,  granJf.  a.  9Ä.  1595.  4. 
Actorum  Hiiberianorum  P.  I.  II.  burd)  bie  SSiirtembcrgtfdien 
Sl)eologen,  Siibingen  1597.  4. 
4)  Aeg.  Ilunnii  tract,  de  Providentia  Dei  et  aeterna  praedesli- 
natione ,  s.  electione  filiorum  Dei  ad  satutem,  Francof,  1597. 
(Opp.  I,  653)  Dgl.  bef.  Opp.  1,  809:  Duplex  est  audilus,  aller 
externus,  aller  internus.  Prior  potest  esse  cum  studio  co- 
gnoscendi,  discendi  et  aliquo  modo  meditandi.  Internus  autem 
auditus  definitur  assensu  cordis  et  obsequio  voluntatis,  ut 
audire  idem  sit  quod  assentiri  in  doctrina,  quod  obedire  in 
vita.  —  Hie  auditus  internus  —  nequaquam  in  nostra  pote- 
state  Situs  est,  sed  a  Deo  per  exteriorem  illum  auditum  in 
nobis  exsuscitatur»  Externus  autem  ille  est  adhuc  in  nostra- 
rum  virium  arbitrio.  Potest  enim  homo  non  renatus  illam 
paedagogicam  disciplinam  seu  ministerii  obedientiam  exter- 
nam  adhuc  servare,  1.  e.  accedere  concionem  verbi  vel  non 
accedere,  audire  vel  non  audire.  Potest  etiam  cum  quodam 
studio  audire,  meditari  aliquo  modo,  potest  ut  contemnere  ita 
etiam  non  contemnere,  si  actualem  contemtum  respicias.  p. 
812:  Quis  autem  est  hiijus  qiiaestionis  —  usus?  Ut  appareat 
manifeste,  etsi  conversio,  tides,  agnitio  veritatis ,  aeterna  Sa- 
lus etc.  ne  minima  quidem  ex  parte  in  nostro  sunt  arbitrio 
posita,  —  esse  famen  in  aliquibus  nondum  conversis  homini- 
bus  longe  plura  obstacula,    quae   fructißcationem   verbi   vali- 


326    SBievtc  ^moöe.     2£bfd)n.  !.    m.  1517—1648. 


dius  impediant,  quam  in  aliis:  esse  quosdam  etiam  ex  non 
conversis  regno  Dei  propinquiores,  sicut  de  scriba  seu  legis- 
perito  Christum  pronunciantem  audivimus  {Marc.  12,  34. 
2(nbere  früfier  angcfül^rte  SSeifpiele:  Matih.  21,  31.  19,  23.  II, 
23  u.  f.  ID.):  non  quod  his  quicquam  insit  facultatum  aut  vi- 
rium  applicandi  se  ad  gratiam,  aut  in  spiritualibus  coope- 
randi  Deo  (haec  enim  omnia  soli  Deo  et  operationi  ejus  in 
solidum  sunt  adscribenda:  converle  me  Domine,  et  convertar); 
sed  quod  in  caeteris  plura  sint  et  fortiora  impedimenta,  quae 
aditum  Spiritui  sancto  praechidunt,  quo  minus  in  eis  perinde 
velit  esse  per  praedicatum  verbum  efficax.  —  Idcirco  et 
Scripiura  hortatur  homines  etiam  non  conversos,  ut  obstacula 
iila  removeant,  et  viam  complanent,  h.  e.  peccata  et  studia 
perversa,  quorum  pleraque  etiam  a  non  renalis  (ut  saniorum 
Ethnicorum  exempla  testantur)  caveri  aut  abjici  possunt,  de- 
ponant  et  abjiciant;  quae  alias  non  gubmola  obstent,  quo  mi- 
nus Dominus  apud  illos  ingrediatur.  S)af  man  ju  bec  COles 
tanc^t|)onfc^en  Sf)eoric  (f.  §.  36.  not.  12.  §.  37.  not.  39)  jurücfges 
UijXt  xoax,  fibglfid^  bcr  Spnergiömuö  bem  9iamen  narf)  »ertüorfen 
blieb,  äcigt  (5f)i)tcäu6  in  einem  ®d)reiben  ber  Siojlocffd)en  Sijeos 
logen  an  btc  SBtttenbergifc^en  fcl)r  QUgfüf)rltc^  dd.  20.  Maji  1595 
{Dav.  Chytr.  epistolae ,  Hanov.  1614.  p.  1271):  Scitis  inilio 
emendationis  doctrinae  ecclesiasticae  in  vestra  illa  Ecclesia- 
rum  et  scholarum  metropoli  per  Lutherum  ante  70  annos  in- 
stituiae,  dum  liberum  hominis  arbitrium  fortiter  oppugnaba- 
tur,  multa  de  hoc  ipso  doctrinae  praedestinationis  capite 
horridius  disputata  et  asserta  fuisse,  videlicet,  praedestinaiio- 
nem  divinam  omni  voluntati  humanae  ,  tum  in  externis  operi- 
bus  tum  internis  cogitationibus,  libertatem  adimere,  omnia 
necessario  et  quidem  absoluta  necessitate  evenire.  —  Haec, 
inquam,  et  multa  his  similia  horridiora  (quae  tunc  in  vestra 
cathedra  velut  oracula  docebantur,  nunc  nusquam  nisi  in  Cal- 
vinianorum  scholis  retinentur)  Philippus,  communis  praece- 
ptor  noster,  postea  paulatim  leniit  ac  sustulit,  dum  in  omnibus 
libellis  —  has  de  necessitate  Stoica  et  Manichaea,  ut  vocat, 
opiniones  absurdas  refutat,  et  de  liberi  arbitrii  viribus  quid 
possint  solae,  quid  non  possint  nisi  a  Spiritu  sancto  conversae 
et  adjutae,  distinctius  explicat ,   et  Scripturae  testimonia,  pro 


ZI).  II.  6.  I.  2ut^.  Mkd)c.  l  42.  ?(bfd;Iup  b.  M)u.     327 

3)cr  ©trcit^)  ber  ©iepner  S()eologen,  wdd)c  bei  ß()ri|io 
im  ©tanbe  t»cr  ^rniebrigung  nad)  feiner  menfd)(ict)en  dlat 
tur  eine  xt'vMoti/  idiomatum  clivinortiiu  annahmen  (Atenos 
tifer),  unb  bei:  Sübingev,  welcbc  eine  x^vipiv  hcijauptekn 
(Än;ptifer)  6) ,  feit  1619,  fü(;rte  md)  ber  ©rfldrung  ber  fdd)s 


divina  praedeslinatioiie  seu  necessitate  Manichaea  et  Stoica 
stabilienda  iiiitio  causae  Lutheri  allegala,  loiige  aliter  expli- 
cat,  et  argumenta  praecipua  ubique  refutat,  idque  vivo  adhuc 
Luthero  u.  f.  tr. 

5)  Sie  ©te^enei-  Sfjeologen  waren  SSalti).  ?Ken^er  u.  Suft-  geurs 
born,  bic  Sübingec  93lattt)iaö  ^afenceffer  (f  1619),  Suc. 
Öfianber,  SJJdrf).  9ltcotai  unb  Sf)eob.  3;i;ummiuö.  Sie  ©es 
fcl)id)te  beS  ©treitä  erjäf)lt  SKen^ec  in  f.  Necessaria  et  justa  de- 
fensio  contra  itijustas  criminationes  Luc  Osiandri  etc.  Giess. 
162?.  4.  {Opp.  II,  1233).  Sagegen  Tfieod.  Thummii  acta 
Mentzeriana ,  Tubing.  1625.  4.  Sie  ®trett[d)riften  in  Walchii 
bibl.  theol.  II,  G54. 

6)  Sie  ©tveitpuncte  werben  üon  ben  fäd)ftfd)en  Sfjeotogen  in  bet 
Solida  decisio  (f.  not.  7)  batjin  angegeben  :  1.  Cum  in  Scriptura 
sacia  de  na(ioiiaia  Dei  apud  creaturas  modificata  agilur,  an  — 
nuda  Dei  adessentia,  an  vero  gimul  efficax  operatio  innualur? 
Adeoque  num  ad  accuratam  definitionem  praesentiae  Dei  apud 
creaturas  semper  etiam  operatio  efficax  divina,  ceu  pars  es- 
sentialis,  necessario  requiratnr?  Ubi  pars  una  (bie  ©iefenet;) 
affirmativam,  altera  (bie  Sübingec)  negativam  magna  conten- 
tione  tuetur.  2.  An  praesentia  Dei  modificata  apud  creaturas, 
prout  in  sacris  Bibliis  describitur,  a  sola  immensitate  et  infi- 
nitate  Dei  (fo  bie  Subinger),  an  vero  etiam  a  liberrima  ejus 
voluntate  { f o  bie  ©ie^ener)  oriatur.  —  Postea  de  hoc  etiam 
controvertilur ,  quod  sit  omnipraesentiae  Christi  Jesu  juxta 
carnem  fundamentum  proprium  et  proximumi  An  voluntas 
et  beneplacitum  Dei  (©iejjener)  ?  an  personalis  uiiio  (Sübinger)? 
an  ad  dexteram  Dei  sessio?  3.  An  commode  de  Christo  Jesu 
dici  possit,  quod  secundum  carnem,  in  ipso  statu  humiliatio- 
nis,  quin  et  in  ipsa  morte  semper  et  incessanter  coelum  ac 
terram,  ut  Rex ,  gubernarit,  et  potenter  quideni,  occulte  ta- 
rnen, dominatus  sit.     Ubi  quidam  in  affirmativam  (Süb.),  qui- 


328     mexU  ^criobe.     7th\6)rt.  1.     §S.  1517—1648» 


dam  in  negativam  sententiam  (®tef.)  descenderunt.  4.  An 
Christus  Jesus  secundum  utramque  naturam  (£üb.)>  s"  vero 
tantum  secundum  humanam  (©ieß-)  se  exinaniverit?  Adeoque 
an  omne  illud  quod  in  statu  exinanitionis  fecit  et  sustinuit, 
juxia  utramque  naturam  ille  fecerit,  et  perpessus  fueritl 
Ita  quidem  ,  ut  et  recte  affirmari  queat,  divinilatem  esse  pas- 
sam, et  humanilatem  coelum  et  terram  gubernasse  et  conser- 
vasse  (Süb.)  ?  Deinde  acerrima  quoque  est  disceptatio,  quid 
sit  proprie  exinanitio?  an  per  eam  innuatur,  quod  Christus 
Jesus  secundum  assumtam  carnem,  quoad  plenarium  et  inces- 
santem  usum  divinae  majestatis,  realiter  et  dXTj&ojq,  volunta- 
rie  tamen  et  tantum  usque  ad  statum  exaltationis,  se  exina- 
niverit  (®te^ )?  vel  an  exinanitio  illa  hoc  solum  intendat, 
Christum  in  statu  xfrwofo»?  aeque  ac  jam  ad  dexteram  Dei, 
qua  homo  iuit,  inhabitantem  suam  plenitudincm  lotam  Deita- 
tis  plenarie  ac  incessanter,  sed  tamen  occulte  et  latenter  in 
regimine  totius  universi  usurpasse  et  exercuisse  (Süb.)?  SOJen; 
^er  giebt  bte  ©trcitfrage  in  f.  Necessaria  et  jusla  defensio 
{Opp.  II,  1319)  fo  an:  An  J.  Chr.  &iciv&^wnoq  in  statu  exina- 
nitionis juxla  humanitatem  fuerit  omnipraesens  crealuris,  et 
totum  Universum  gubernarit?  Affirmat  D.  Oslander  cum  suis, 
nos  negamus.  Affirmationis  suae  rationem  petit  Oslander  ex 
unione  hypostatica.  Quae  cum  sempereodem  modo  se  habeat, 
et  mutationem  nuliam  admittat,  putat,  Christum,  ut  hominem, 
aeque  in  statu  exinanitionis  fuisse  omnipraesentem  creaturis, 
et  coelum  et  terram  gubernasse  ,  uti  jam  in  statu  gloriae  ad 
dextram  Dei  sedens  est  omnibus  rebus  praesens ,  et  coelum  et 
terram  gubernat:  hoc  duntaxat  discrimine,  quod  in  statu  exi- 
nanitionis omnipraesentiam  illam  et  universalem  gubernatio- 
nem  humanitas  texerit  et  occultarit  sub  forma  servili ;  nunc 
autem  deposita  servili  illa  conditione  eandem  gloriose  et 
majestatice  declaret  et  manifestet.  Negationis  nostrae  ratio- 
nem nos  petimus  ex  statu  exinanitionis :  in  quo  J.  Chr. 
■&iäv&QO)noi; ,  juxta  naturam  humanam,  divinam  omniscientiae, 
et  omnipotenliae,  et  omnipraesentiae  majestatem,  per  unionem 
personalem  vere  et  realiter  sibi  communicatam,  semper  habuit, 
verum,  ut  peccatum  protoplastorum  atque  adeo  omnia  nostra 
pcccata  expiaret,  et  pro  nobis  pati  et  mori  posset,  eam  non 


Zi).  II.  6. 1.  8utf).  Äird;c.  §.  42.  2(bfcf)(up  b.  2e{)rc.     329 

fifdjen  S^eologen  1624  ')   hdjin ,  tap   bie  ahfolutc  commu- 
nicatlo  idioniatum  rcalls  meiflfenö  aufgegeben  iruvbc. 


semper  et  ubique,  sed  libere,  tibi  et  quando  et  quomodo  vo- 
luil ,  pro  officii  sui  raiicne,  salva  semper  permanente  unione 
personal! ,  usurpavij.  Sie  (Sie^ener  beljaupteten  alfo  bie  beftän= 
bige  xT^ot?,  täugnetcu  aber  bie  ununterbrod)ene  y.Q^Gi,<;.  SQJäf)renb 
biefeö  ©treiteg  erfdjten,  unb  it>ar  grofentfieilö  gegen  bie  9lid)tigEeit 
unb  JRüdEfic^tSloftgfeit  beffelben  gerid^tet  Ruperli  Meldenii  (G. 
Calixti?)  ■paraenesis  votiva  "pro  pace  Ecclesiae  ad  theologos 
Augustanae  Confessionis  {a\x6)  bei  g.  2 liefe  über  ben  gricbenö? 
fprud):  In  necessariis  unitas  etc.  ©öttingen  1850.  ©.  87).  5ögl. 
b.  Siirfe  ®.  108:  Vides  multos  disputare  de  praesentia  carnis 
Christi  in  profundissimo  humililatis  statu,  quos  tarnen  ipsos 
Christum  habere  praesentem  in  cordibus  suis  per  iidem  habi- 
tantem,  ego  adduci  vix  possum  ut  credam,  quia  video  illos 
de  humilitate  Christi  multa  garrire  sine  humilitate,  de  prae- 
sentia ejus,  qui  est  charitas  ipsa,  sine  charitate  etc.  SCBie 
<x\x6)  anbere  SJjeotogen,  namentlit^  bie  fäd)ftfd)en,  biefen  ©treit  bes 
f tagten,  \.  Sf)olucf'6  ®eift  b.  lutf).  5J;f)corogen  SBittenbergS  im 
17ten  Sa{)rf).  (Hamburg  u.  ®ott)a  1852)  @.  64. 
7)  ®er  Sf)uvf.  3of).  ®eorg  oecfammeUe  1623  unter  bem  SSorfi^e  beg 
£)ber()ofpvcbtger6  iOJatt^iaä  ^ot  ö.  ^oenegg  Vn  ßeipjiger  unb 
flBittenberger  Sf)eologen  in  Sreöben,  unb  nad)  ben  S3cfd)luf[en  Ws 
fer  SSerfammtung  fa^te  ^oe  ö.  ^oenegg  bie  Solida  decisio  quatuor 
nuperrime  conlroversorum  capitum  ah,  ttJeld^e  Lips.  1624.  4. 
mit  öorauögefdjicftem  d^urf.  SSefe^l,  iia^  nad)  berfelben  gelefjrt 
»erben  [oUe,  gebrudt  crfd)ien.  ©ie  entfd^teb  in  allem  SBefcntlidjen 
für  bie  ®te^ener,  unb  würbe  auc^  üon  bem  ßanbgrafen  o.  .f)efTens 
35arm|tabt  Cubvüig  V.  jur  Sefjrnorm  in  feinem  Canbe  evftärt 
(SRommers  neuere  ®efd).  ö.  .g)efyen  II,  192).  £iie  Sübinger  fe^s 
ten  i()r  ixoax.  bie  Amica  admonilio  super  decisione  etc.  (öerf.  0. 
Sfjummiuö)  Tubing.  1624  entgegen,  auf  »eldje  bie  ©adjfen  btc 
Necessaria  et  inevitabilis  apologia ,  s.  adsertio  decisionis  soli- 
dae  (abgef.  ü,  ^oe  ü.  ^oenegg)  Lips.  1625.  4.  folgen  liefen:  ins 
beffen  f)örte  oon  ba  an  ber  ©treit  unter  ben  Unruljen  beö  SOjä^r. 
jtriegeä  auf. 


330     SSievtc  ^eriobe.     3rbfd)n.  1.     «S.   1517— 16J8. 

§.    43. 

Salointömuö   in  bev  n  icber  länb  t  fd^en    Äirdje, 
2(fininianij'c^e  ©treitigEeiten, 

Jo.  Uylenbogaert  kerckelijcke  Historie,  vervatende  verscheyden 
gedenckwaerdige  Saecken,  in  de  Christenheyt  voorgevalleny 
voornamenllijck  in  dese  geunieerde  Provincien  (biö  1619), 
Rollerdam  1647.  fol.  Segen  tiefe  remonfirantifdje  SavfteUung: 
Jac.  Triglandius  kerkelijcke  geschiedenissen  van  de  veree- 
nigde  Nederlanden ,  Leyden  1650.  fol.  25eä  SRemonftranten 
Gerh.  Brand  historie  der  Reformatie  (f.  li\it\).  1.  üoc  §.  24). 
Ypey  en  Dermout  (f.  ebenbaf.)  II,  153.  —  Historie  der  Re- 
monstranten  door  Jac.  Regenboog  (remonftr.  ^reb.  in  2(mfter= 
tarn),  Aynsterd.  1774.  76.  überf.  (ö.  ^.  ?0J.  2f.  Sramer) 
Semgo  1781.  84.  2  S().  Ca.  J.  W.  Mosche  hist.  sententiarum 
Remonstranliuni  de  rebus  ad  religionem  et  conscienliam 
pertinentibus  spec.  1.  Jenae  1790.  —  Adr.  a  Cattenburgh 
biblioih.  Remonstrantium ,  Amstel.  1723.  G.  S.  Franckius 
de  hist.  dogmatum  Arminianorurn ,  Kiliae  1813. 

Sn  bell  S^ieberlanben  \)(iiU\x  fi'd?  unter  ben  Sveformirten, 
je  nad)bem  \k  aug  tizn  ©djriften  be§  (Sragmuä,  ber  fdd^fis 
fdben,  ober  ber  fd}tt»e{5erifcl)en  Sieformatoren  i{)re  Ueber^euguns 
gen  gefdjopft  \)aXUx\,  üerfcbiebene  9^id)tungen  ber  2ei)re  gebiU 
"iiti,  irelcbe,  fo  n)ie  fte  'm  ber  SQa\xx>i\(i^t  übereinfamen,  fo 
aud)  längere  dt^\t  'm  berfelben  Äircbengemeinfcbaft  fricblt'd; 
neben  einanber  beflanben  ^).     Sb^^e  erj!en  @inrid)tungen  i)aiiz 


1)  £p.  Ordinum  Hollandiae  ad  Jac.  Magnae  Bril.  Regem  161S 
{Prafstantium  ac  eruditorum  virorum  epistolae  ecclesiaslicae 
et  iheol-  ed.  III,  Amslelod.  1704.  fol,  p.  499):  Ab  initio  repur- 
gatae  apud  nos  religionis,  cum  inter  Pastores,  tum  in  fide- 
lium  plebe,  de  praedestinaiionis  negotio,  et  quae  huic  cohae- 
rent,  variatum  est  sententiis.  Aliis  enim  ea  probata  sunt 
dogmata,  quae  a  Calvini,  Bezae ,  aliorumque  auctoritaie  non 
parum  sibi  dignitatis  conciliarunt,  eadem  nimirum  quae  in 
Anglia  defenderant  viri    docti  Withakerus  et  Peikinsius:    alii 


Zf).  II.  6.  I.  9?ef.  Äifcfjc.  §.  43.  in  b.  9?{ebcrlanbcn.      331 

t)k  te^tcre  fid;  in  yoüigcr  Unab^nngigfcit  felbfl  gegeben,  bi§ 
bic  neue  iJJepublif  ft'ct)  fefter  gejialtete ,  unb  nun  aud)  bic 
Äird)e  unter  if)re  2iuffidE)t  ju  nef^men  jlrebtc  2).    ^uc^Uid)  be^ 


ab  his  dissidentes  sententiae  suae  iaudabant  non  sperneiidos 
auctores  Erasmum,  Melanchthonem ,  Bullingeruni  atqiie  alios. 
Quanquam  vero  in  Gelria  quoque  et  Frisia  non  defuisse  Pa- 
stores, qui  posteriorem  hanc  senteniiam  tuerentur,  editis  libris 
apparet;  tarnen  in  Holiandia  "Westfrisiaque,  et  in  Provincia 
Trajectina  major  semper  fuit  ita  sentientium  numerus:  partim- 
que  vivunt  adhuc,  partim  obierunt  Professores  et  Pastores, 
qui  ante  aniios  XXX  et  XL  hanc  docendi  rationem  publice 
sunt  seculi,  nemine  ipsis  eam  ob  rem  movente  litem.  Quod 
si  quando  in  conventibus  ecclesiasticis,  ubi  priorem  iilara 
senlentiam  plures  tuebantur,  quidam  ecciesiasticas  eo  nomine 
censuras  fratribus  intenderent,  nos  ante  annos  XX  et  amplius 
auctoritate  nostra  talibus  censuris  intercessimus,  et  ad  concor- 
diam  fleximus  Pasiorum  animos.  Uytenbogaert  p.  142  ss. 
Ypey  en  Dermoid  1,  427.  II,  171. 
2)  Ep.  Ord.  Holl.  (f.  not.  1)  p.  498:  Quo  primum  tempore  hisce 
in  regionibus  Erasmi  Lutherique  scriptis  accensa  lux  est,  — 
Pastores,  qui  passim  pios  coetus  collegerant,  cum  leges  pu- 
blicas  sibi  adversas  haberent,  atque  ideo  eorum  praesidio  uti 
non  possent,  necessilate  compulsi,  ad  Gailiae  exemplum, 
regimen  quoddam  constituerunt  ecclesiasticum,  quod  ex  Pasto- 
ribus et  delectis  e  fidelium  multitudine  Senioribus  constans, 
e  consessibus  minoribus  in  majores,  quasi  per  gradus  quos- 
dam,  assurgeret.  Postquam  vero  nos  primi  oronium  cum 
Zelandiae  Ordinibus  —  ad  vindicandam  —  avitam  libertatem, 
simul  —  ad  sublevandam  Ecciesiam  animum  adjecimus ,  tem- 
pla,  imaginibus  purgata,  emendatioris  doclrinae  magistris 
tradidimus,  eosdem  liheralibus  e  publico  aerario  stipendiis 
sustentavimus;  statim  inter  Pastores  quosdam  et  Magistratuum 
plerosqne  ortae  contenliones  :  cum  illi  quidem  id,  quod  per- 
secutionum  necessitate  invalueral,  regimen  sine  uUa  mutatione 
retentum  vellent,  sibique  ac  Senioribus  potestatem  omnem 
ferendarum  legum  ecclesiasticarum,  conferendique  munera 
ecclesiastica  vindicarent:   hi  contra,   mutatis  temporibus,    ma- 


332    SSierte  9)enobe.    3rbfcf)n.  1.     «S.  1517—1648. 

gann  aber  ber  jhenge  ßatüini'^muS ,  weld)er  üon  granfrcicl^ 
QU§  juerf!  in  bie  SBaÜonifcben  ^ixd)m  etngebrungen  war, 
ft'rf)  immer  weiter  ju  verbreiten,  unb  ©inbeit  ber  ßebre  burcb 
2(nnal)me  ber  belgifdben  donfeffion  unb  be§  ^eibelbergifcben 
Äated)i6mu§,  2(nerfennun3  be6  Decretum  absolutumS)  unb 


nenie  funclionum  discrimine,  mutandam  nonnihil  censerent 
formam  gubernationis:  quippe  cum,  ut  ex  verbo  divino  docet 
Belgica  conlessio,  non  id  modo  munus  sit  Magistratuum,  ut 
de  civili  politia  conservanda  sint  solliciti;  sed  et  ut  operam 
dent  tollendiä  adulteriiiis  cultibus,  praedicando  Evangelio, 
propagando  Chrisd  regno:  qiiod  cum  officium  faciunt  Magi- 
suatus,  eosdem  esse  supremos  et  civilium  et  ecclesiastica- 
rum  rerum  gubernatores,  ac  proinde  nullum  esse  regimen 
externum,  quod  non  supremo  in  Republica  imperio  subordi- 
netur.  Grfte  Ätrd)enorbnungpn  oon  ben  ©emeinben  unter  bem 
Äreuje  ju  Söefet  (1568)  unb  @mben  (1571);  bann  25ortred)tec 
Äirdjenorbnung  oon  157S.  35te  ecfte  ©taatStirrfjenorbnung  oon 
1583  (tjetauggeg.  o.  Royaar Js  in  b.  Nederl.  Archief  voor  kerk, 
Gesdntdenis  III,  305  ogl.  bcffen  einteitung)  tarn  nid^t  juc  2{u6s 
fü()rung.  S)te  unter  bem  ©d^u^e  beS  ®rafen  ü.  Seicej^er  oerfams 
melte  9lationalfpnobe  in  JQaaQ  gab  eine  flreng  calüinifdje  Mixä)(r\~ 
orbnung  1596:  barauf  folgte  1591  bie  Ätrd^enorbnung  ber  Btaas 
ten  ».  ^oUanb,  n)eld)e  aber  auc^  nicijt  jur  2(u6fii|)rung  tarn  {Ypey 
en  Dermout  I,  353). 
3)  Hugonis  Grotii  annales  et  hisloriae  de  rebus  Belgicis ,  Am- 
stel.  1658,  p.  552:  Auxit  sententiae  (Calvini)  rigorem  Gene- 
vae Beza,  per  Germaniam  Zanchius,  Ursinus,  Piscator,  saepe 
eo  usque  provecti,  ut,  quod  alii  anxie  vitaverant,  apertius 
nonnunquam  traderent,  eliam  peccandi  necessitatem  a  prima 
causa  pendere:  quae  ampla  Lutheranis  criminandi  materia,  et 
supra  illud  de  Eucharisiia  nova  certaminis  seges.  Apud  Ba- 
tavos  initio  motae  religionis  super  bis  contendere  haud  va- 
cuum  fuit:  facile,  quamvis  inter  diversa  sentientes,  aequo 
jure  agebatur.  At  ubi  multa  Juventus  a  Genevensibus ,  Pala- 
tinis,  Nassoviis  doctoribus  veniens,  instituendis  praefecta 
Ecclesiis,  numerare  se  coepit,  tempus  rati  quae  ipsi  didice- 
rant  in  legem  vertere,  dissidendi  manifestes  certabant  aut  non 


Sf).  II.  (5. 1.  mcf.  Äiid)c.  §.  43.  m-niinianifd)er  <Btmt.     333 

Unabfjdngicjfcit  t)cr  Äirdje  üom  (Staate  gu  verlangen,  ©o 
begannen  mehrere  ©trettigfeiten '*),  n)elci;e  entließ)  in  tcm 
(jropen  2f rminianifcl;en  ©treite  ausliefen. 

Sac.  2(rminiug5)^  ^rebiger  in  2(mjlcrbam ,  burd[) 
crnfte  gorfcbung  üon  bem  jlrengen  (5aluini6mug  jurucfgeforns 
men  ß),  njurbe  1603  ?)rofe|Tor  ber  SKjeologie  in  Serben,  unb 


admittere  ad  sacra  munera,  aut  admissos  excludere:  und« 
ciebri  ad  Ordines  questus,  Anaslasium  Velausum  in  Geldria, 
in  Fiisia  Gellium  Snecanum,  Trajecti  Hubertum,  apud  Bata- 
vos  Hiltamum,  dementem  Martium,  Hermannum  Heiberti  el 
alios  eadem  palam  et  tuto  docuisse  tesiantium:  donec  diio, 
quos  dixi,  Gomarus  inde,  hinc  Arminius,  in  ipsa  Lugdunensi 
schola  sua  quisque  firmare,  aliena  labefactare  aggressi  sunt. 
2Bie  bie  ©i)noben  anfingen  bie  Unterfd)rift  ber  Confessio  Belgica 
unb  iei  ^eibelb.  Äated)i6mii6  ju  forbecn,  f.  J.  Borsius  in  bem 
Archief  voor  kerk.  Gescliiedenis  IX,  285. 

4)  2(lö  SSorläufec  ber  3fJemonfir:anten  ift  Dirik  Volckaerls  zoon 
Koornhert  (f  1590)  ju  bctradjten,  \velä)ev  in  einer  großen  "änia^l 
t)on  ©djriften  (aBevEe,  2(m!lcrbam  1630,  3  23be.  got.)  für  ©emiö; 
fenöfrei^ett,  unb  für  3urücffüf)rung  ber  Sogmatif  auf  wenige  wes 
fcutlid^e  "»punctc  eiferte.  3m  S-  1578  t>atu  er  einen  ©treit  in 
£et)bcn,  rceit  er  Saloin  unb  SSeja'S  £ef)ren  über  bie  SJor^jcrbefitm; 
mung  unb  bie  >^tnrtd)tung  uon  Äe|evn  angegriffen  i)atte  (Vyteubo- 
gaert  p.  198).  Sm  3-  1583  fd)rteb  er  geilen  ben  nteberl.  .RaUs 
d^iömuä,  worauf  2f.  ©araoia,  ^rof.  ber  3:t)ecl.  in  ^epben,  erwis 
berte  {Brand  last,  de  la  ref.  I,  202).  —  Casp.  Coolhaas,  ^reb. 
in  Serben,  ücrtljeibigte  bie  S'Jed)te  ber  weltl.  Obrigfeit  über  bie 
Äird}e,  läugnete  bie  ßaloin.  ^räbeftination,  unb  wollte  aVLe  alö 
SSrüber  onerfennen,  wcld^e  bie  d)riftl.  (Srunbtt)ai)rf)eiten  annäfjmenj 
würbe  üon  ber  ©pnobe  ju  ?ötibbelburg  1581  abgefegt  {Brand  I, 
282.  289,     Ypey  en  Dermout  II,  Aaiit.  p.  68). 

5)  Casp.  Brantii  (@of)n  o.  ®erl).  u.  aud)  remonftr.  ^reb.  in  2(m= 
f^erbam)  hist.  vitae  Jac.  Arminii,  Arnslelod.  1724  {praef.  notas- 
que  addidit  J.  L.  Moshemius  ,  Brunsvig.  1725). 

6)  2)ie  ^rcbiget  in  Seift  A.  C.  van  der  Linden  unb  Reinier 
Donteclock  fd^ricben    1589;    Responsio  ad  argumenta    quaedam 


334     alterte  ^erioDe.     2rbfc^n.  1.     SS.  I5I7— lf>48. 

geriet^  olSbalb  mit  feinem  doßccjen  granci§cu§  ©omaruö  in 
fo  Tebenbigen  Äampf,  bag  ftd)  bie  Parteien  ber  ©omaris 
jlen  unb  2{rminianer  haib  über  baä  ganje  ©ebtet  ber 
Siepublif  verbreiteten,  ©eflritten  trurbe  jmar  nur  über  bie 
Galüinifcbe  ?)räbejltination:  ber  Unterfcf)ieb  ber  Parteien  »ar 
ober  rvdt  tiefer.  2)ie  2{rminianer  iroUten  bibüfcbe  ©infnd)s 
^eit  ber  Sebre,  grieblicbfcit  in  ber  Äirci;e ')  unb  Untertrcrfung 


Bezae  et  Calvini  ex  tractatu  de  praedestincitione  in  cap.  IX, 
ad  Rom.  um  aU  Snfratapfaricv  beii  Supralapfariienuig  ju  witev: 
legen.  ?[Rartin  S^btue,  ^vof.  in  j^ranerfer,  forberte  ben  2frmts 
ntug  auf,  (5a(Din  unb  SScja  gu  oertfjetbigen,  unb  bie  baburd^  oers 
anlasten  Unteri'urf)ungen  füf)rten  ben  2(rminiuö  auf  ganj  entgegen: 
gefegte  Ueberjeugungen.  C.  Bratüii  last,  vitae  J.  Arminii  ed. 
Mosheim  p.  22. 
r)  Vylenborjaert  I)at  1610  ein  merftriirbigeg  ©efprad)  aufgejeidinet, 
tt3eld)eg  er  mit  Is.  Casaubonus  ^atte,  unb  in  rcelc^em  ber  le^tere 
jtd^  offen  über  baSjenigc  auöfprad^,  trag  er  on  bem  (Saloiniimuö 
JU  tabcln  ^atte.  {Fraestantium  ac  erud.  virorum  epist.  eccl. 
p.  250).  3um  ©d)tuffe:  quaesivit  (Casaubonus)  de  Arminio, 
anne  et  ille  haberet  aliquid  de  quo  conquerereiur.  Re- 
spondi,  habere,  sed  praecipuum  esse,  quod  ageret ,  ut  posset 
uniri  Christianisraus :  modum  autem  hunc  esse,  ut  discritnen 
fieret  inter  fundamentaüa  et  neu  iundamentalia^  ut  de  iliis 
certi  esse  posseraus,  de  liis  libere  prophetare.  Ad  hoc  ille; 
o  sanctas  cogitationes !  2frniinut6  felbfr  fagt  in  feinem  Sefta^ 
mente  (viia  p.  199):  coram  Deo  te^tor.  me  bona  conscieniia 
in  munere  meo  et  vocatione  simpüciter  et  sincere  ambulasse: 
sollicite  adtnodum  et  curiose  hoc  cavens,  ne  quid  propone- 
rem  aut  doceretn,  quod  non  adhibita  ante  diligentia  ex  s. 
Scripturis  disquirendis  comperissem  cum  iisdeui  Scripturis  ad 
amussim  convenire:  quaecunque  ad  propagationem  aniplifica- 
tioiiemque  veritatis,  religionis  christianae,  veri  Dei  cultus, 
communis  pietaiis,  et  sanctae  inter  homines  conversationis, 
denique  ad  convenientem  christiano  nomini  tranquillitatem  et 
pacem  secundum  verbum  Dei  possent  conferre ,  excludens 
Papatum ,  cum  <jU0  nulla  unitas  fidei ,  nullum  pietatis  aut 
christianae  pacis  vinculum  servari  potest. 


Z^AL  (5.1.  9?ef.  Äii:d)e.  §,  43.  2frminlanifd)ei-©trcit.     335 

bevfclbcn  unter  bcn  (Staat  8):  bie  ©omariflen  verlangten  ba^ 
gegen  2£nnal)me  be§  firengen  dalüiniöinuö  fowot)!  in  ber 
2cl)re  a(§  in  ber  Unabl)dngigfeit  ber  Äircl;e  üom  (Staate. 
S5crgebenä  boten  bie  ben  2rrminianern  giinfltgen  (Staaten, 
in  benen  Sob-  ^(^n  IDlbenbarneüelb  unb  ^ugo  ©ros 
tiü§  l)eroortraten ,  allcä  auf,  ben  Äircbenfrieben  gu  crijalten: 
bie  ©omarijTen  n)urben  immer  beftiger  unb  jlarrfinniger. 

^aä)  2(rminiuö  Sobe  (1609)  trurben  fein  SZac^foIger 
(Simon  ©pifcopiuä^),  unb  ber  ^rcbiger  im  |)aag  Sob- 
Uytenbogaert  10)  tie  gübrer  ber  gartet.  Um  falfct)e  SSors 
iDÜrfe  gu  wibericgen,  entwicPclten  fte  in  einer  an  bie  ^Btaat 
tcn  t)on  |)onanb  unb  SBefIfrieölanb  geridbteten  SIemonfirans 
tic  1610  i{)ren  Sebrbegriff  (SfJcmonfiranten)  ")  •  «ber  üers 


8)  ogl.  J.  Uytenbogaert  tractaat  van't  Ampt  en  Aucloriteit 
eener  hooger  Christelijke  Overheit  in  kerkelijke  sahen.  1610.  4. 
Hugonis  Groiü  oratio  in  Senatii  Amstel.  IX.  Cal.  Maß  1616 
habita.  Opp.  theol.  III,  177. 

9)  Hisl.  vitae  Sim,  Episcopii  scripta  a  Phil,  a  Limborch,  Am- 
stel. 1701. 

10)  J.  Uytenbogaert  leven,  kerckelijke  Bedietiinge  ende  zedige 
verandwoording ,  1646.  4.  (aud)  t)intcc  einer  2fuSgabe  f.  kerk. 
Historie). 

11)  ©te  oeveinißtcit  ftd)  über  eine  (ärJtärung  San.  1610  (Uytenbo- 
gaert kerk.  Historie  p.  524),  tüefd)e  mit  ben  nött)icien  ^ormocr- 
Snbcningen  nad)f)er  aH  Remonstrantia  ben  (Staaten  übergeben 
würbe  (in  b.  Schriftelijke  Conferentie  geho^iden  in's  Grovenhage 
1611  tusschen  sommige  Kerkendienaren  1612.  4.  p.l).  25ie  fiinf 
2frtifel,  in  tt)eld)en  bie  JRcmonflranten  ifcre  Se()re  auSfpred^en,  \at. 
in  SSentbem'6  I)ol!.  Äird)=  u.  ©djulenflaat  1 ,  635.  SßSald)'« 
SKeligionöftreit.  aii^er  b.  \\xti).  Äir^c  III,  540:  I.  Deum  aeterno 
immutabili  decreto  in  Jesu  Christo  tilio  suo  ante  jactum 
rnundi  fundamentum  statuisse,  ex  lapso  —  humano  genere, 
illos  in  Cliristo,  propter  Christum,  et  per  Christum  servare, 
qui  Spiritus  s.  gratia  in  eundem  ejus  Filium  credunt:  —  contra 
vero  eos ,   qui   non    convertuntur,  —    in    peccato    et  irae  sub- 


336     SBia-te  gjenobe.     ?{bfd)n.  1.     S$.   1517—1648. 

gebtid)  bcmüfjeten  ftd)  tiefe  Staaten,  tie  ©cgner  (Kontras 
remonjlvanten)    jiir  2)ulbung  tiefer  gel)re  gu  bewegen '2). 


jectos  relinquere  et  condemnare  nac^  Joh.  3,  36.  II.  Proinde 
J.  Chr.  —  pro  omnibus  et  singulis  mortuum  esse,  —  ea  tarnen 
condiiione  ,  ut  nemo  illa  remissione  peccatorum  re  ipsa  frua- 
tur,  praeter  hominem  fidelem  nad)  Joh.  3,  16,  1.  Joh,  2,  2. 
III.  Hominem  vero  salutarem  fidem  a  se  ipso  non  habere,  — 
sed  necessarium  esse  eum  in  Christo  per  Spiritum  ejus  san- 
ctiim  regigni  et  renovari,  —  ut  aliquid  boni  possit  intelligere, 
cogitare,  velle  et  perficere  nad)  Joh.  15,  5-  IV^  Haue  Dei 
gratiam  esse  initium,  progressum  ac  perfectionem  omnis  boni; 
—  adeo  quidem,  ut  omnia  bona  opera,  quae  excogitare  possu- 
mus,  Dei  gratiae  in  Christo  tribuenda  sint.  Quod  vero  modum 
operationis  illius  gratiae  attinet,  illa  non  est  irresistibilis. 
De  multis  enim  dicitur,  eos  Spiritui  s.  restitisse,  Act.  7.  et 
alibi  multis  locis.  V.  Qui  Jesu  Christo  per  veram  fidem  sunt 
insiti,  ac  proinde  Spiritus  ejus  vivificantis  participes,  eos 
abunde  habere  facultatum,  quibus  contra  Satanam  —  et  pro- 
priam  suam  carnem  pugnent,  et  victoriam  obtineant,  verun- 
tamen  per  gratiae  Spiritus  s.  subsidium;  Jesum  Christum  vero 
illiä  Spiritu  suo  in  omnibus  tentationibus  adesse,  manum  por- 
rigere,  et,  modo  sint  ad  certamen  promti ,  et  ejus  auxilium 
petant,  neque  officio  suo  desint,  eos  confirmare.  —  Sed  an 
illi  ipsi  negligentia  sua  initium  sui  esse  in  Christo  deserere 
non  possint,  —  conscientiae  naufragium  facere  ,  a  gratia  exci- 
dere,  penitus  ex  s.  Scriptura  esset  expendendum,  antequam 
illud  cum  plena  animi  tranquiilitate  et  jiktj^oqio^lcc  docere 
possent. 
12)  £)ie  (Staaten  »erorbneten  auf  jene  9?emonf!vantie  (Uytenbogaert 
p.  529),  dat  de  Predicanten  van  't  gevoelen  in  dese  Remon- 
strantie  uytgedruckt,  zijnde  in  actuelen  dienst,  van  de  Cen- 
suren  der  andere  Predicanten  desen  aengaende  souden  blijven 
bevrijdt,  ende  dat  men  d'jienkomende  Kerckendienaren  in  het 
cxamineren  vorder  niet  on  soude  beswaren,  als  van  oudts  is 
gebruyckelijck  geweest,  ende  Sonderling  in  't  stuck  van  de 
Praedestinatie,  hooger  noch  swaerder  niet  als  in  de  vijf 
Artijckelen  wordt  verklaert.    2)ie  @eifilid)cn  eiElärten  biefe  Ser; 


Sf).  n.  6. 1. 5Ref.  ^irc^e.  §.  43.  Sfrminianifdjer  «Streit.     337 

25er  (Streit  würbe  baburcl()  nod^  bitterer,  bap  er  aud[)  einen 
^olitifcf?en  (5t)ara!tcr  annafjm.  :X5ie  (Staaten  wiinfd)ten  grie; 
ben,  unb  ()atten  1609  ben  I2iaf)rigen  SBnffenjltÜflanb  mit 
(Spanien  unter  ber  Leitung  Don  £)(benbarneüelb  unb  ®rotiu§ 
(jegen  ben  SBunfcb  beö  <Btattl)aU(^^f  ^n'nj  SiJ?ori^  ü.  £)ranien, 
burd;gefelit.  ©egen  i)ie  le^tern  fanb  nun  bte  SSerlaumbung, 
ta^  fie  üon  (Spanien  beflocben  fei;en,  unter  ten  (konträres 
monjlranten  bejlo  willigere  ^ufnal)me,  ba  bte  ju  ben  (Staas 
ten  t)a[tenben  2trmtnianer  ber  Si)ci(nal)nie  an  bem  SSerrat^e 
bcfcl)ulbigt  würben  '3).  ^[c  »on  biefer  ©timmung  iiberwdls 
t'iQUn  (Staaten  Don  (Seelanb,  ^rieölanb,  ©roningen 
unb  ©eibern  »erlangten  eine  Sf^ationalfpnobe,  um  tik  SJe* 
monjlranten  ju  üerbammen.  £)ie  (Staaten  öon  ^oUanb, 
Utred;t  unb  IDberpffel  wiberfpradjen  gwar^*),   inbeffen 


orbnung,  aU  Wiltüä)en  Gingriff  in  gciftt-  (Sachen,  für  ungültig. 
SSetgebenö  »ecanftatteten  bie  Staaten  ©efprädjc  jwifcljcn  ^rebigern 
beibec  Steile  im  ^aag  1611  (Ypey  en  Dermoid  II,  193)  u.  in 
Seift  1613  (Z.  c.  p.  201):  eben  fo  blieb  ii)t  Secvet  oom  ^an. 
I6H  (Gro/ii  opp.  theol.  III,  141),  burd)  TOeld)eö  bie  ©eiftlidljen 
pm  grieben  aufgeforbert  »rurben,  ol)ne  (Srfolg. 

13)  Ypey  en  Dermout  II,  215.  Sie  (Stimmung  bei*  ©ontraremon^ 
ftranten  erljeUt  au6  Bocjermaimi  ep.  ad  J.  J.  Breitingerum 
(^reb.  in  3üi-id))  23.  Jmw  1618  (Miscellanea  Tigurina  II,  429): 
]Vl5'Sterium  est  iniquitatis,  non  (antum  ecciesiasticae ,  sed  et 
poliiicae,  quod  quinquarticularia  (quam  vocant)  controversia 
occultat.  Turbatur  Ecclesia,  lurbatur  Politia.  Orthodoxi 
quibusdam  in  locis  persecutiones  passi  sunt  acerbissimas,  et 
regimen  polilicum  ejectis  orthodoxis  commissum  est  Papisti- 
cis,  Liberiinis,  Neutralistis ,  qui  ad  induciarum  exspiratio- 
nem  idonea  essent  hostium  mancipia. 

14)  Ep.  Ord.  Holt,  ad  Jacob.  R.  1618  (f.  not.  1)  p.  500:  Sunt 
qui  existimarint,  hasce  controversias  nationalis  Synodi  deci- 
sione  teiminandas.  Nos  vero  Majeslatem  tuam  —  expendere 
oramus,  prius  an  utilis  sit  futura  illarum  controversiaium  de- 
cisio ,     deinde    an    recte   per  nationalem    Synodum  id    possit 

©iefelev'ö  Äirdöengcfdö.  Sr  SBb.  2te2t0tf)I.  22 


338    fßmU  ^eviobe.     2rbfc^n.  1.     S5.   1517—1648. 

fec^ä  tf)rer  ©tabte,  imb  unter  benfclbcn  ba6  mddjtige  Zm^texs 
\>am,  hielten  e§  mit  tcn  ©egnevn,  bie  ©taatcn  üon  «^oUanb 


expediri.  Ad  prius  quod  attinet,  rogatnr  Majestas  tua  exa- 
minare,  an  credibile  sit,  in  iis  controversiis,  de  quibus  ma- 
nifesta  est  veterum  Patrum  dissensio,  de  quibus  inter  reli- 
gionis  instauratores  convenire  non  potuit,  ac  ne  inter  Ponti- 
licios  quidem  convenit,  praestari  posse  a  nostri  saeculi  inge- 
niis,  quort  hactenus  nuUa  saecula  praestiterunt.  —  Alterum 
quod  ad  Majestatis  tuae  perspicax  Judicium  deferimus,  hoc 
est,  an  tutum  satis  sit,  et  concordiae  omnium  Ecclesiarum 
conveniens ,  controversias  ,  quae  omnes  ierme  Ecclesias  sunt 
pervagatae,  unius  nostrae  natioiiis  S^'nodo  determinari.  — 
Habemus  et  recens  in  Germania  exemplum  ,  ubi  cum  Saxones 
Theologi  et  Pastores  librum  confecissent,  quem  concordiae 
vocabant ,  —  placuit  Reginae  Eii;abethae  et  piis  Germaniae 
Principibus,  Francofurti  conventum  instituere,  in  quo  legati 
—  epistolam  ad  Germaniae  Principes  scripserunt ,  in  qua 
ostendunt,  recte  ipsos  facturos  fuisse  ,  si  consilia  sua  contu- 
lissent  cum  aliis  genlibus,  quae  eundem,  quem  ipsi,  Deum 
invocant.  —  Tam  piis  moderatisque  consiliis  cum  non  au- 
scultarent  doctores  Saxonici ,  sed  paucarum  provinciarum 
consensum  subscriptionibus  firmarent,  secuta  inde  est  illa 
luctuosa  nobis,  lucrosa  hostibus ,  evangelicarum  Ecclesiarum 
divulsio.  Quod  ipsum  satis  grave  nobis  exemplum  esse  de- 
bet ,  ne  tale  quid  iterum  committamus.  Eo  autem  magis  ad 
communem  evangelicarum  Ecclesiarum  statum  periinebit 
quicquid  de  praedestinatione  et  adhaerentibus  quaestionibus 
statuetur,  quod  Augustanae  confessionis  theologi  in  his  con- 
troversiis nunc  maxime  pedem  figant  (f.  §.  42).  —  Et  quan- 
quam  hoc  anno  provinciae  quaedam  iterum  nationalem  Syno- 
dum  urgere  coeperunt,  atque  eam  indicere  sunt  aggressae; 
illae  tamen  provinciae,  quae  veteribus  illis  controversiis 
magis  implicatae  praecipites  condemnationes  perhorrescunt, 
assensum  suum  negant:  neque  arbitrantur  id  juris  concessum 
esse  aliis  provinciis,  ut  vel  una  invita,  nedum  pluribus, 
coramuni  foederatorum  nomine  aliquid  imperii  circa  ecclesi- 
astica   usurpent^    cum   id   imperium  minima   ambigua  stipula- 


Zf).  11.  (5. 1.  dtef.  Äirc()c.  §.  4  3. 3f rminianifcf)ci'  <BtX(it.    339 

bHcben  cnbh'd)  allein,  unb  mußten  ftdf),  nad^bem  if)re  üovs 
nel^mftcn  ©lieber,  £)lbenbarneüclb,  ©rotiu§  unb  .^ogerbceto, 
auf  S3efef)l  ber  ©eneralflaatcn  ter^aftet  n^aren  's)^  ebenfaUä 
fügen.  <So  würbe  btc  9?attonalfpnobe  nacb  X)ovtxed)t 
(9^00.  1618  big  Wlai  1619)  berufen  >6),  unb  ea  ergingen  aud) 
©inlabungen  ju  berfelben  an  bie  übrigen  reformirten  £ans 
be§fird)en  ").  T)k  ©ntfcbeibungen  iraren  üoraugjufeben. 
2Bie  jene  ©taat6mdnner  is),  fo  würben  aucb  bie  JKemon; 
jlranten  üerurt^eilt  i^),   ber  ßalmnifcbe  ße^rbegriff  über  bie 


tione  provinciae  singulae  integrum  illibatumque  sibi  servave- 
rint,  connexae  quidem  religionis  vinculo  cum  vicinis  provin- 
ciis  itidem,  ut  cum  Majestatis  tuae  regnis,  aliisque  per  Euro- 
pam  eandem  veritatem  sequentibus,  sed  sine  ulla  mutua  sub- 
jectione. 

15)  ^ugo  ©rotiuS  ü.  Jq.  Suben,  SSevlin  1806.  ©.  128.  Ypey  en 
Dermout  II,  215. 

16)  aSefdjlu^  ber  ©cnecaljlaaten  über  bie  SJeranfiaUung  berfelben  ». 
11.  s«oü.  1617  in  Sentf)em'S  i)oU.  Äird)cn=  u.  ©djulenftaat  I, 
371. 

17)  Sie  an  bie  ©d^wei^er  f.  Miscellauea  Tigur.  II,  273.  SSrans 
benburg  voav  cingelabcn,  fil^tcfte  aber  feine  Sf)eo(ogen,  f.  Jqc 
ring'6  f)tft.  9lad)rtd}t  o.  b.  erfien  2(nfang  ber  ref.  Äirii^e  in  SBrans 
benburg  ©.  383.  9Jur  2in^alt  wat  ntd)t  eingclaben.  2)en  fran; 
göfifdjen  Sfeformirten  war  »on  Subrcig  XIII.  bie  SSefd^ioEung  ber 
©^nobe  oerboten.  <Sin  Serjeid^nip  aller  SJJitglieber  berfelben  f.  b. 
SSentl^em  I,  379.  Jßon  auölänbifc^en  Äirdien  »raren  bort  oertre« 
ten,  i>ie  en9lifd)sbifd)öfltd)c,  bie  fdjottifc^e,  bie  Äirdjen  ber  ^falj, 
»on  Reffen,  ®d)iüetj,  SBetterau,  @enf,  25remen  unb  (ämben. 

18)  Olbenbarneoelb  b.  13.  CKai  1619  l)tn9erid}tet,  Stcgenboog  1,299. 

19)  Acta  Syuodi  nationalis  Dortrechti  habitae,  Dordrechli  1620. 
4.  (bie  officielle  (Sammlung).  Ada  et  scripta  synodalia  Dordra- 
cena  Ministrorum  Remonstrantium,  Herderwijci  1620.  4.  (bie 
remonflr.  ©amnilung).  Jo.  Halesii  (engl.  @efanbtfd)aft6prebiger, 
al§  3ul)örer  gegenwärtig)  last.  Concilii  Dovdraceni  (Serid^te  a. 
b.  engt,  ©efanbten  im  «CQ^G)-  J-  L.Moshemius  lat.  vertit,  variis 
observationibus    et    vita  Halesii    auxit ,     Ilamb.    1724.      83ie(e 

22* 


340    fß'mti  ^etiobc.     ?rbf(^n.  I.    35.  1517—1648. 

?)rdbe(Iination  trurbe   fonnh'd^  fefJgeflellt  20)  ^  unb  gegen  bic 


©djveiben  in  b.  Vraeslanlium  ac  erud.  virorum  epistolae  eccL, 
inibefonbci-e  bte  SSerit^te  beg  [djotttfdjen  Sf)eol.  Gualth.  Balcan- 
fjuallus  an  b.  engt,  ©efanbtcn  im  ^aao,  p.  527,  510  u.  f.  m.  3)te 
S3erid)te  öon  ^.  5-  SSreitinget  nad}  3ürid^  (Miscellanea  Ti- 
gur.  II,  377)  ftnb  fe{)r  gu  ©unften  in  ©pnobe.  Balcanquallus 
8.  Ca/.  y4ii>?-.  1619  (/.  c.  p.  565)  niad)t  bret  SSemerfungen  über 
bie  ©^nobc:  1.  Praesidem  ( 3o^-  Sogermann,  ^prcb.  ju  Seeu^ 
roaaiben)  plus  sibi,  quam  ullus  ante  eum  Praeses,  arrogasse 
in  conficiendis  canonibus,  quos  a  reliquis  volebat  apptobari 
per  nudiim  placet,  vel  rejici  per  soliim  non  placet.  —  2.  Vi- 
detur  mihi  multo  minus  turbarum  in  Synodo  futurum  fuisse, 
si  duo  viri  abfuissent,  quibus  praesentibus  nunquam  turbae 
Synodo  deerunt;  Sibrandum  (Sibr.  Lubbertum,  ^^rof.  in  ^xa- 
nefer)  et  Gomarum  (^rof.  in  ©röningen)  inieiligo,  qui  alternas 
habent  vices  furendi  ac  tumuhuandi.  Proxima  ante  hodiernam 
procella  a  parte  Gomari  deloiiuit:  hodie  Sibrandus  invectus 
est  in  nostrum  Collegium  (bie  auelänbilc^cn  Stjeologen)  tanta 
cum  iracundia  et  impotentia,  tantaque  cum  acerbitate  verbo- 
rum  ,  ut  nuUa  re  magis  de  ipso  ultio  sumatur,  quam  nuda 
relatione  verborum,  quae  protulit.  (2Bie  bie  beiben  juerfl  bie 
bremifd^en  Stjeotogen,  alßbann  ©omarug  ben  Sifd)of  o.  Sanbaff 
betfibigten,  f.  p.  547  ss  ).  3.  Nisi  Tu,  Vir  ill.  ,  magna  dili- 
gentia provideas,  ut  bonum  consilium  huc  afferatur,  prout 
comparalum  esse  video,  Synodus  erit  res  omnibus  saeculis 
deridenda.  Praeses  et  Provinciales  nujlo  modo  consuFunt 
dignitati  aut  honori  exterorum,  neque  flocci  faciunt  rationem, 
quam  reversi  tenebimur  reddere  omnibus  eam  petentibus. 
Volunt  canones  suos  ila  turgere  speculationibus  ex  catechismo 
petitis,  ut  prae  iis  crepare  ac  disrumpi  videanturj  satisque 
vid'eo ,  nullum  esse  in  Synodo  ministrum  Coniraremonsiran- 
tem ,  quin  velit  eam  doctrinam,  quam  ipse  proposuit,  et 
contra  quam  Remonstrantes  exceperunt,  totam  canonibus  in- 
farciri,  ut  ostentare  possit  a  se  dicla. 
20)  ©omaruS  trat  <xU  Supratopfarier  i;croor  (Ada  Syn.  nationalis 
p.  272:  non  tantum  hominem  lapsum,  sed  etiam  ante  lapsum 
in    praedestinatione    a   Deo   consideratum ,    cf.    Balcanquallus, 


Z\)M  e.I.JRef.Äir^e.  §.13.  2{rminiauifcf)cr Streit.     341 
vemon|!rantifcf)en©eij!lic^en,  fofern  ffc  ni4)t  auf  aUe  geifHidjc 


Fraest.   vir.   epist.  p.  556):    md)  Sreitinget   {Mise.  Tigur.  II, 
419)  xvat   er  bcu  cinjige  (Supvalapfarier.    S5ie  (änglänbcr  ttJoUten 
bavauf  einige  duriores  locutiones  {fi:pi-atapfarifd)e)  oeworfen  t)a. 
ben,  namentlich  biefe:  De.un  movere  hominum  linguas  ad  blas- 
phemandum,  unb:    hominem  non  posse  plus  boni  facere  quam 
facit.    Sie  «^efTen  u.  SSremenfcr  fd)lo(Ten  ^id)  i()nen  an,  aber  ol)ne 
(grfotg  (^c/a  5yn.  nat.  p.  277:    ne    calumniari    possent   adver- 
sarii,     rejectione    phrasium    incomniodarum    etiam    doctrinara 
ortbo'doxam,    quam  professi  essent  illi,    q"J    in    ejus   explica- 
tione    ejusmodi    phrasibus    dnrius  aut   imprudentius  usi  viden- 
tur      pariter    damnari.     cf.  Blancanquallns ,   Praesl.   vir.   epist. 
p.  569.     Mosheim  in  edit.  Ihdesii  p.  58).    3nbefTen  trurbe  bodö 
bet  ^rof.  Jo.  Maccovius   in  granefer,   »etdjer  wegen    at)nUc^ec 
®ä^e  (5-  23.  Deus  destinat  aliquos  ad  poenam   et   ad    ea,   pro- 
pter  quae  juste  infligi  mereatur)  angeftagt   n)av,    nad)  einer  ge. 
t,eimen  S3ert)anbUa-.g  evmat;nt ,  m  ^o\d)n  ®ä^e,  i^elc^e  :j(ergcrni^ 
gäben,  unb  rd^otaPilAer  meb,m[\en ,   mW   migüerflanben  »erben 
!önnten,   äu   enti,atten   ([•   J-  Heringa    twistzaak  van  Maccovius 
l  b.  Archief  voor   kerk.    Geschiedenis  111,  503).     Sie  Canones 
Syuodi  de    V  Remonstr.   articulis  f.  Acta  Syn.  natio^i.  p.  279, 
auc^    befonbevg     officiell    gebrucit :     Judicium    Syn.    nat.   habitae 
Dordvechli    ann.    1618  ^M619   de  guinque   docirinae   capiUbus 
in  Ecclesiis  Belgicis   conlroversis  promulgatum   6.  Maj.   1619. 
4.   auc^    in  memeyer  coli.  conf.  Reform,  p.  690.     ©ie  serfoUen 
in  5  capila:    1.  de  divina  praedeslinatione,  2.  de  morte  Chri- 
sti  et  hominum  per  eam  redemptione ,  3  et  4.  de  hominis  cor- 
ruplione  et  conversione  ad   Deum  ejusque  modo,  5.  de  perse- 
verantia  Sanctorum:    jebeä  Sapitet  mm  mit  einer   rejectio  er- 
rorum.     cf.  1,  7;    Est   autem   electio  immutabile  Dei  proposi- 
tum,   quo   ante  jacla    mundi    fundamenta    ex   universo   genere 
humano,  ex  primaeva  integritate   in  peccatum  et  ex.tium  sua 
culpa    prolapso,     secundum    liberrimum    voluntatis    suae     be- 
„eplacitum,     ex    mera    gratia,     certam    quorundam    hominum 
multiiudinem,  aliis  nee  meliorum  nee  digniorum,  sed  in  com- 
muni  miseria  cum  aliis  jaceutium  ,  ad   salutem  elegit  in  Chri- 
sto   quem  etiam  ab  aeterno  mediatoiem  et  omnium   electorum 


342    ^mk  ^eviobc.     2(bfc^n.   l.     S5.  1517—1648. 

%i)ätiQldt    öerjidjtcten,    bie    SSerbannung    au^e\ptod)m  2'). 
Sn  ber  Zi)at  trurbe  bamit  aud[)  bie  lut^erifdje  2e()re  üerwors 


Caput,  salutisque  fundamentum  constituit,  alqiie  ita  eos  ipsi 
salvandos  dare  et  ad  ejus  coramunionem  per  verbum  et  Spiri- 
tum  suum  efficaciter  vocare  ac  trahere,  seu  vera  in  ipsum 
fide  donare ,  justificare,  sanctificare ,  et  potenter  in  Filii  sui 
communione  custoditos  tandem  glorificare  decrevit,  ad  de- 
monstralionem  suae  misericordiae,  et  laudem  divitiarum  glo- 
riosae  suae  graiiae  nad)  Eph.  1,  4  —  6.  Rom.  8,  30.  3n  bec 
rejeciio  errorum,  tüeld^e  fid)  ijintix  iebem  ßapitel  finbet,  Wfrbcn 
offenbar  bie  ßut()ecaner  awd)  getroffen,  rcenn  alö  Srclel)rer  oernjor? 
fen  werben  Cap.  1,4:  qui  docent ,  in  electione  ad  fidem 
hanc  conditionem  praerequiri,  ut  homo  lumine  naturae  recte 
utatur,  sit  probus,  parvus,  humilis,  et  ad  vitam  aeternam 
dispositus,  quasi  ab  istis  electio  aliquatenus  pendeal^  unb 
Cap.  3  et  4,  8:  qui  docent,  Deum  in  hominis  regeneratione 
eas  suae  omnipotentiae  vires  non  adhib^re,  quibus  voluntatem 
ejus  ad  fidetn  et  conversionem  potenter  et  infaliibiliter  flectat; 
sed  positis  omnibus  gratiae  operationibus ,  quibus  Deus  ad 
hominem  convertendum  utitur,  hominem  tarnen  Deo  et  Spi- 
ritui  regeneraiionem  ejus  intendenti  —  ita  posse  resistere,  — 
ut  sui  regenerationem  prorsus  impediat.  »gl.  §.  42.  not.  4. 
J21)  f.  bie  Sententia  Synodi  de  Remonstrantibus  ()inter  ben  Cano- 
nes.  S)ie  2fnfii^rer  ber  Partei  »werben  i^rer  geiffl.  2Cemter  ents 
fe|t/  reliquos  autem,  quorum  cognitio  ad  Synodum  hanc  na- 
tionalem non  devenit,  Synodis  provincialibus ,  Classibus  et 
Presbyteriis,  ex  ordine  recepto,  committit:  quae  ononi  stu- 
dio procurent,  ne  quid  Ecclesia  detrimenti  vel  in  praesens 
capere ,  vel  in  posterum  metuere  possit.  Sie  >^ciupter  tnutben 
alebann  oor  bie  @eneralf!aaten  geforbert,  um  bie  Akte  van  stil- 
starid  (b<iö  SSerfprec^en  fid^  aller  fird)lid)en  S^ätigfeit  ju  entl)a(s 
ten,  f.  biefelbe  b.  Ypey  en  Dermout  IL  Aant.  p.  175)  ju  untecs 
jeici^nen,  bie  SSSeigernben  wuiben  beö  Sanbe6  oerwtefen.  ©egcn  btc 
übri-gen  remonffr.  ©eiffüd^en  »erfuliren  bie  ^i-oüincialfi)noben, 
»eld^e  äuerjl  eine  Unterfc^rift  ber  35ortre(^ti[(i^en  5Sefd}liiffe,  wenn 
btefc  öectocigert  würbe,  bie  ber  acte  van  stilstand  forberten,  unb 
wo  öud|  biefe  abgelefjnt  würbe,  bie  CanbcSöerweifung  »eranlaften, 


Zf),  II.  (5.  1.  9?ef.  Äird)e.  §.  41.  9lemon|lvantcn.     343 

fen,    unb  bamit  aucl)   von   rcformivter  @ctte  bie  ©pöUung 
mit  tm  ßutljeranern  befejligt  22). 

§.  44. 

fSeitcre  ®d)icffare  bec  «Remonpronten. 

sßieU  9?emonftranten   würben   1621   üon   ^xkhxid)  III., 
^erjocj   üon  ^oljlein,    aufgenommen,    unb  baueten  S^ieb. 
rid)§jiabt  in  ©d^IeSraig  •)•    Wn^^^'   ^^n   in  ben  ««ieberlan^ 
ten  gurucfbleibenben  »eranla^le  bie  (gntbebrung  ber  ©eifllicben 
bie  @ntflel)unc|  ber  Partei  ber  ^i^pnöburger  ober  ÄoUe^ 
gianten,  we(d}e  geleitet  üon  hen  brei  SSrübern  »an  ber 
Äobbe  örunbfai^licb  ciUe  ©eijllicbe   üernjarfen  2).    ma<i)  bem 
Sobe   be§   ^rinjen  SS)?ori^    (f  1625)   unter   bem   ©tattl)alter 
^einrid)  griebrid)  feierten   bie   vertriebenen  ©eiftlicben  in  i{;r 
söaterlanb  jurucf,    unb    man   gejlattete  i{)nen   anfangt    nur 
ftiafd)TOeigenb  Uebung   it)re§   ®ottegbienjle§,   hi^  2(mfterbam 
1630  ibnen  bie   ßrricbtung   einer   Äircfce  ^ugeflanb.    2(mjier. 
bam  unb  SRotterbam  würben   iijre  ^aupm^  ^   »n  2(mfterbam 
crricbteten  [ie  ein  ©t;mnafium  jur  :2{u6bilbung  üon  Se()rern  s). 


Ypey  en  Bermont  II,  245  f.  bie  voUjtanbigen  TTcten  bet  ©ijnöbe 
»on  ©übOoUanb  über  biefe  2(n9ele9ent}eit  in  b.  Archief  voor  ker- 
kel  Geschiedenis  VIL  Uebec  bie  getüaltramen  SSei-folgungen  bec 
sRemonjlranten  f.  giegenboog  II,  164  ff.  ^nnä  COlorife  mr 
EeineSircäeö  für  biefe  ©tv-enge,  Ypey  en  Dermout  II,  228.  268. 
22)  r  MosÄ./«ms  de  auclorüale  Conc.  Dordraceni  concordiae 
sacrae  noxia  oor  f.  2(ug3-  t)on  J.  H«/..»'  /«•«/•  Co«c.  Dordr. 

1)  JBrrtnd«  Ä««/.  d^  la  reform,  des  Fais-bas  II,  330.  ^ontops 
piban'Ö  annales  Ecdesiae  Danicae  III,  713. 

2)  ßr««di  II,  218.  Ip^y  ^«  De»-«io«<  II,  284.  ©ie  ^aben  fiel) 
im  ISten  3at)t^.  unteu  bie  gjlennoniten  oerloren,  Ypey  en  Der- 
mout kerk.  geschiedenis  der   18  eeim  IX,  239  —  271. 

3)  Brandt  II,  311.  Ypey  en  Dermout  Geschiedenis  van  de  herv. 
Christ.  Kerk  in  Nederland  II,  324. 


344     SSicrtc  ^criobe.     2Cbfc()n.  1.    «B.  1517—1648. 

^k  9?emon|?ranten  ixaUn  jc^t  mit  if)rer  2;el)rei9ent^üms 
lid)feit  beutHd^jer  l()eröor.  Se  me^jr  nadj  ifjver  2(nfirf)t  bie 
©peculatton  fid)  in  bem  calütnifdjen  ©ogma  üerirrt  \)ätU*^ 
be|!o  entfd)iebener  madjten  fte  mit  SurucftDeifung  aller  menfcf)« 
lieben  SSefenntniffe  ^ )  allein  t:)k  Ijeilige  (Sd)rift  ju  bem  ßeits 
fierne  il)rer  Sebre,  kQtrn  aber  befonbern  2öert()  ouf  bcn 
i)raftifcb  bebeutenben  Stbeil  berfelben^).      ©o  n?{berfi3racl[)en 


4)  ©pifcopiuö  fc^cteb  5\üac,btc  Confessio  s.  declaratio  [sententiae 
Pastorutn,  qui  in  foedernto  BelgioeReinonstranles  vocantur, 
Herderwijci  1622.  4.  {Opp.  II,  II,  69),  K>(i)xte  aber  in  berfels 
ben  auöbriicEUd^  bie  ?0?einung  ah,  aU  ob  fie  ein  binbenbeö  2(nfe^en 
l)aben  [oUte.  Sc  »erlangte  in  S3ejief)ung  auf  ©(aubengbeEenntniffc 
in  b.  praef.  {Opp.  II,  II,  71):  1.  Nemo  ad  formulas  illas  con- 
fugiet,  ut  ex  iis  certa  fide,  veluti  ex  foniibus  hauriat  ac  de- 
promat  ea,  quae  credenda  sunt.  —  2.  Nemo  ad  earum  sen- 
sus  adstringetur,  aut  adstringi  se  patietur  alia  lege,  quam 
quatenus  et  quamdiu  ip?e  certo  deprehendit  atque  in  consci- 
entia  sua  convincitur,  eas  cum  Scripturarum  sensibus  conve- 
nire.  3,  In  disputationibus,  collationibus,  examinibus  ad  illas 
nunquam  provocabilur ,  neque  ad  illarum  inendem  revocabun- 
tur  fidei  controversiae;  sed  ad  solum  verbum  divinum,  tan- 
quam  ad  regulam  unicam  —  omnes  —  exigentur  aut  expen- 
deniur.  —  Hoc  itaque  f'undaraento  semel  rite  jacto  —  semper 
in  Ecclesia  J.  Chr.  sarta  tecta  manebit  überlas,  qua  sine  pe- 
riculo  in  formulas  istas  inquirere,  iisque  sine  scrupulo  con- 
tradicere  (salvis  semper  modestiae,  caritatis  et  prudentiae 
christianae  legibus)  licebit.  cf.  Ch.  J.  W.  Mosche  hist.  sen- 
tentiarum  Uemonstrantium  de  rebus  ad  religionem  et  consci- 
enttarn  pertinentibus  Spec.   1.  Jenae  1790.  p.  35. 

5)  Tlpiscopiiis  l.  c.  p.  73  :  Ad  praxim  autem  christianae  pietatis 
omnia  direximus.  Quippe  veram  theologiam  credimus  mere  pra- 
cticam  esse,  non  autem  vel  simpliciter,  vel  maxima  et  potiore 
sui  parte  speculativam ,  et  proinde  quaecunque  in  ea  tradun- 
tur,  eo  unice  referenda  ,  ut  ad  officium  suum  sedulo  lacien- 
dum,  et  tnandata  J.  Chr.  observandum  acrius  aptiusque  homo 
inflammetur  atque  animetur.     Arida  enim ,  efToeta,  sterilis,  et 


Sr^.  II.  (5.  I.  9Jef.  Äircf)(j.  §.  41.  9?emonf!rantcn.     345 

ftc  \o\vol)i  hex  ()ett?5(;nlid[)cn  £ef)re  üon  ber  ßrbfunbe  6),    al6 


proinde  spuria  est  (heologia ,  qiiae  intra  inanem  speculatio- 
nem  et  contemplationem  meram  consistit,  quaeque,  postquatn 
diu  muUumque  vigilantissimi  ciijusque  indusiriam  fatigavit, 
atqiie  ingeniiim  soliim  operose  exercuit,  ad  voluntatem  tarnen 
non  penetrat,  et  debitum  Deo  obsequium  in  ea  non  gignit; 
eoque  nee  veram  nee  salulit'eram  Dei  Christique  notitiam  in 
nobis  efficit.  —  Caetera  omnia,  nisi  ad  hunc  scopum  diri- 
gantur,  coram  Deo  vana  sunt  ac  frivola,  et  per  se  minimi 
pretii)  adeoque  paene  nihili  ducenda  (cf.  itistitl.  theol.  Hb.  I. 
c.  2.  Opp.  i,  4).  p.  72:  Potest  salva  manere  pax  et  concordia 
chrisiiana,  imo  debet  etiam,  inter  coelus  opinionibus  divisos 
disiinctosque,  si  modo  per  nos  non  stet,  quominus  omnes  isti, 
qui  necessaria  omnia  ad  salutem  adhuc  retinent,  et  dogmaia 
pietati  noxia  praefracte  non  urgent,  in  unum  coeant,  et  mu- 
tua  caritate  aique  amore  fraterno  sese  invicem  in  Domino 
Jesu  complectantur.  At  si  per  nos  stet,  quo  minus  Ecclesiae 
illae  coalescant  et  in  unum  corpus  consolidentur ,  quae  coa- 
lescere  ac  consolidari  possunt  et  debent,  aut  si  unitas  con- 
junctasque  sine  necessitate  discindamns,  ac  in  partes  divida- 
mus,  tum  vero  schismatis  reos  nos  facimus,  et  turbatae  pacis 
ac  concordiae  apud  Deum  postulari  meremur:  quod  adeo 
verum  est,  ut  Apostolus  non  minus  etiam  schismatis  reos 
agere  videatur,  qui  Christi  esse  gloriabantur,  non  minus  certe, 
quam  caeleros,  qui  se  Pauli,  aut  Apollo,  aut  Cephae  esse 
dicebant.  3"  feilKi;  Apologia  pro  confessione  { l.  c.  p.  114) 
»cctfjetbigt  er  au6fü()rlid)  bcn  vemon(ifantif(i)en  ®Q§,  pauca  ad- 
modum  esse,  quae  praecise  ad  aeternam  salutem  obtinendatn 
scitu  et  creditu  necessaria  sunt.  ogl.  §.  43.  not.  7.  f.  G,  G. 
Zeltneri  breviarium  controversiarum  cum  Renionstraniibus 
agilatarum,  Norib.  et  Allorfi  1719,  p.  1.  50. 
6)  Simonis  Episcopii  institt.  theol.  lib.  F.  c.  2.  {Opp.  I,  402): 
Patet,  fontem  sive  causam,  unde  miseria  haec  duplex  in  Uni- 
versum genus  humanum  profluit,  esse  suam  propriam  cujusque 
hominis  culpam,  sive  potius  liberrimam  hominis  voluntatem; 
quia  impossibile  est,  ut  homo  aut  peccati  reus  fiat  absque 
propria    voluntate   sua   libera,    aut  poenae  sive  miseriae  pro- 


346    «Biertc  ^enobe.     2(bfd)n.  1.     SS.   1517—1648. 

ber   f:peculatiüen    ZxmtäUUi)re ').     ©benbegfjalb   würben   fie 
um  fo  €f)er  be6   (5ocintani6mu6  befc^ulbigt,   aU  fie  in  ber 


prie  dictae  absque  culpa  sua,  eaque  vincibili  aut  evitabili. 
Uebet  bie  Srbfönbe:  1.  Scriptura  nuspiam  peccati  alicujus  ori- 
ginalis  meminit,  nedum  ul  peccatum  istud  miseriae  hujus 
causam,  quid  dico,  causam  primam  ac  poiissimam,  imo  uni- 
cam  esse  asserat.  2.  Nee  ut  adseruisse  id  credaiur  Scriptura, 
ralio  sinit,  was  au6füf)rnd)  crwiefeu  wirb.  Zeltner  p.  193. 
7)  Sim.  Episcopii  instill,  theol.  IV,  32.  {Opp.  I,  333):  Sed  vero 
addo,  certum  esse  ex  iisdem  Scripturis,  peisonis  his  (ribus 
divinitatem,  divinasque  perfectionis  tribui  non  collateraliter 
aut  coordinate,  sed  subordinate  :  ila  ut  Pater  solus  naturam 
istam  divinam  et  perlectiones  istas  divinas  a  se  habeat,  — 
Filius  autem  et  Spiritus  sanctus  a  Pj^tre ;  ac  proinde  Pater 
divinitatis  omnis,  quae  in  Filio  et  Spiritu  S.  est,  fons  ac 
principium  sit.  p.  334 :  Subordiiiatio  haec  diligenter  atten- 
denda  est.  Permagnae  enim  est  utilitatis  :  quia  per  eam  non 
tantum  funditus  tollitur  xQi&föti^q,  quam  collaleralitas  paene 
necessario  secum  trahit,  sed  et  Patri  sua  gloria  sarta  tecta 
conservatur.  Enimvero  subordinatione  hac  posita  certum  est, 
Patri  soIi  proprie  istam  divinitatis  perfeciionem  sive  dx/.ifiv 
competere,  quod  eam  a  se  ipso  i.  e.  a  nullo  alio  habeat.  — 
Unde  consequitur,  Patrem  sie  esse  primum,  ut  etiam  summus 
sit,  tum  ordine,  tum  dignitate,  tum  potestaie.  —  Certe  ogo 
nuUus  dubito,  quin  Filius  ipse  Patrem  suum  ob  hanc  etiam 
praerogativam  et  £4o/>Jv  se  majorem  vocare  potuerit,  Jo.  14,  28, 
et  Scriptura  passim  Patrem  vocet  nunc  Deum  absolute,  nunc 
unum  Deum  I.Co?'.  8,  4,  nunc  unum  Deum  et  Patrem  omni- 
um  Eph.  4,6,  nunc  unum  et  solum  verum  illum  Deum  Jo, 
17,  3,  nunc  Deum  ac  Patrem  Domini  nostri  J.  Chr.,  uti  pas- 
sim in  epistolarum  initiis.  —  Cap.  34.  p.  338:  Reslat  ut  vi- 
deamus,  —  utrum  praecise  ad  salutem  scitu  ac  crsditu  neces- 
sarium  sit,  Jesum  pecuiiari  isto,  quem  adstruximus,  modo 
Filium  Dei  esse,  iisque  qui  id  negant,  aut  in  dubium  vocant, 
ac  proinde  id  confiteri  non  audent,  anathema  sit  ditendum. 
Resp.  Argumenta  pro  parte  negante  mihi  longe  videntur 
praeponderare,    et  quidem   haec.     Primum,    quia    nuspiam   in 


Srf).  II.  6. 1-  9?ef.^iv(I)e.  §.  15.  ^rdbcPination  m6)  1619.  347 

ZW  in  ein  freunMidjerea    SSer()ältnif   ju  ben  (Socinianern 
traten,  aU  tcn  übrigen  Äirdjen  sulafffg  fdjien  s). 


§.     45. 

^robcjtinationgUf)t:e  nad)  ber  ©i^nobe  »on  Sortcec^t. 

Ungeacbtet  bie  ^ortred)t[d)en  S3efd)liifTe  ^on  9leprafen= 
tanUn  Der  meijlen  reformirten  ganbegfircl)en  unter3Ctd)net 
mirben;  fo  üermogten  [te  borf)  feine^n^egee  bem  |lrengcn  ßal-- 
mni6mug  ben  aügemeinen  ®ieg  in  ber  ganjen  reformirten 
Äirdje  ju  gewinnen.    Sn  ben  reformirten Äirdjen  üon  33 ran. 


Scriplura  id  necessarium  creditu  esse  adseritur,  nee  per  bo- 
nam  nedum  necessariatn  consequentiam  ex  ea  elicitur.  •— 
Secundum  argumentum  nostrum  hoc  est.  Quia  honor  Christo 
debitus,  i.  e.  fides  et  obedientia,  quam  Deus  Pater  Jesu 
Christo  attributam  vult,  sarta  tecta  constare,  i.  e.  Christo 
tribui  potest  absque  eo,  quod  cognoscaiur  isto  peculiari 
modo  ex  Patre  suo  genilus  esse.  —  Tertium  argumentum: 
In  primitivis  Ecciesiis ,  quae  ab  ipsis  usque  Aposlolorum 
temporibus,  sallem  per  tria  integra  saecula  fuerunt,  fides  ac 
professio  specialis  hujusmodi  filiationis  ad  salulem  scitu  ac 
creditu  necessaria  judicata  non  fuit:  ergo  cur  jam  necessaria 
credatur,  causa  non  est.    Zellner  p.  71.  87. 

8)  SBgt.  ®rotiuS  ®d)reiben  an  ben  ©ocinianer  3o^.  (Srelt  oom 
10.  ?ölat  1631  {H.  Grotii  epistl.  Amslel.  1687.  fol.  p.  104): 
Belle  in  epistola  tua  -  de  me  judicas,  non  esse  me  eorum 
in  numero,  qui  ob  sententias  salva  pietate  dissentientes  alieno 
a  quoquam  sim  animo,  aut  boni  alicujus  amicitiam  rfpudiem. 
Etiam  in  libro  de  vera  religione  -  multa  invenio  summo 
cum  judicio  observata:  iilud  vero  saeculo  gratulor,  repertoä 
homines,  qui  neutiquam  in  controversiis  sublilibus  tantum 
ponant,  quantum  in  vera  vitae  emendatione,  et  quotidiano 
ad  sanctitatem  profectu. 


348    S^ierfc  ^eriobc.    3(6frf)n.  1.     SS.  1517—1648. 

benburgi)/  7tni)alt,  Reffen  unbSSremen^)  njurben 
jTc  gar  nid}t  angenommen.  Äonfg  Sacob  I.  I)atte  jwar  bic 
S^orfredbter  (Spnobe  aud)  bitvd)  :£)eputirte  ber  Qpi^fopaU 
!ird;e  befct){(ft:  inbeffen  1622  Derbot  er  tm  Qal'oini^mu^  ^), 
bte  remonj^rantifcben  ©runbfa^e  brangen  in  tie  (Epi\topaU 
ürcbe  ein  ''),   unb  bitbeten  bie  5aI)Ireid)e  Q)artei  ber  ßatitus 


1)  ^ertng'ä  ^if!.  9tac^vic[)t  D.  b.  erpen  ^fnfang  ber  rcf.  Äivd^e  in 
SSianbenburg.  ©,  391. 

2)  Ludov.  Crocius  (^afror  ju  ©t.  SOJartini/  unb  einet  ber  bremi= 
fc^en  Sfjeologen  in  Sortredit)  erf[ävte  fid)  in  f.  syntagma  theolo- 
giae ,  Breni.  1636  in  ber  \Je(}re  o.  b.  SBorijevbeftimmung  für  einen 
©(i)üter  ?OJetand)ti)onS.  Saf)fr  eiferten  bie  prengen  2(nl)änger  oon 
Sortred^t  (f.  Crocii  dyodecas  dissertatt.  opologeiicarum  et  exe- 
geticarum  syntaijmaiis  theol.  Bremae  1642  in  praef.),  Bremam 
versam  in  speluncam  horrendarum  damnatariimque  haeiesium, 
Atheismi  ac  Libertinismi ;  et  inibi  nunc  (emporis  omnia  indu- 
bitata  pietatis  mysterin,  quibus  nostra  salus  innititur,  ab 
ipsis  fundamentis  convelli.  —  Suspicantur,  nos  monsira  alere, 
et  nescio  quam  tertiam  Ecclesiam  a  Lutherana  et  Ileformata 
divcrsam  temere  moliri. 

3)  f.  Oben  §.  29.  not.  10. 

4)  ®d.)on  1622  fd)reibt  Doubletius  ad  G.  J.  Vossium  in  b.  oben 
§.  29.  not.  6  citirten  epistola  über  bie  Unioerfttät  (Sambribge: 
Videbar  ego  in  Gantabrigiensi  Senatusconsullo  videre  plus- 
culum  bilis  in  rigidos  istos  Genevensis  reformationis  profes- 
sores;  sive  ea  causa  sit,  quod  Pnrilanorum  omne  nomen  ex- 
oäum  habent,  sive  quod  plerique  ibi  Remon«uantiuni  senten- 
tiae  sunt  addiciissimi.  Fui  istic  tempore  comitiorum  in  con- 
vivio  publice  splendidissimo,  cui  plusqnam  triginta  Doctores 
tlieologiae,  aliique  equites  ac  nobiles  intererant,  ubi  acerrime 
de  ^Jraedestinatione,  libero  arbitrio,  et  reliquis  apud  vos 
lantopere  controversis  capitibus  disputabatur  ,  quibusdam  Re- 
monstrantium  sententiam  obnixe  defendentibus  adversus 
Doctorem  Balcanquallum  — :  quo  nomine  cum  ego  valde  mi- 
rarer,  dicebant  mihi  Doctorutn  unus  et  alter,  —  dubium  sibi 
esse,  iitra  pars  plures  in  Academia  haberet  fautores,  Remon- 


2:().II.6.I.9^cf.Äir;d)c.§.45.^rabcjlinationnac^l619.  349 

binarier^).  S)ie  franjofifd)  reformtrfe  Äircl^  \)atte  fid) 
jral)rcnb  be§  ®treite§  bcn  Svemonjlrantcn  günjligcr  Q^ei^t 
atö  bcn  ©cgncvn  bevfc(bcn  6):  ftc  nal)m  j^war  aläbann,  um 
fiel;  von  ber  gropen  ®emeinfd)aft  bcr  JKcfovmivten  nid)t  ju 
trennen,  auf  bcr  ©ynot'e  5"  ^^«i^  1620  bic  ^ortrec()ter  Sßcs 
fc|)lujye  an''):  t>a^   fi'e  aber  über  tk  jlreitige  ße|)re  fortwdt)^ 


strantiumve  ,  an  Contraremonstrantium.  Quod  in  privatis  col- 
loquiis  ipse  postea  verum  comperi  in  quam  pluriinis.  SSgt. 
oben  §.  28.  not.  22. 

5)  f.  oben  §.  29.  not.  11. 

6)  £)tc  ®i;nobe  gu  Tonneins  1614  {Tous  les  Synodes  nationaux 
des  eglises  refortnees  de  France  par  Mr.  Aymon,  a  la  Haye. 
T.  IL  1710,  4.  II,  57)  be[d)loö  eine  Union  äunäd)|l  bet  vefovmit; 
ten  Äivdjen  gu  üeranlafTen,  s"  «'cld)er  alöbann  aud)  bic  2utt)ei-anef 
cingetaben  werben  foUten.  gut  ben  erfleven  ^wed  foUte  aus  aUen 
reformivten  (Sonfefftonen  eine  für  alle  Äird)en  gemeinfame  jufams 
mengeftellt  werben,  dans  laquelle  on  pourroit  omettre  plusieurs 
points,  qui  ne  sont  pas  necessaires  ä  nötre  salut  elernel : 
parmi  lesquels  on  peut  compter  ces  controverses  ,  qui  ont  ele 
agitees  touchant  le  franc  arbitre ,  la  perseverance  des  Saints, 
et  la  predestination:  <5tant  une  cliose  tres-ceriaine,  que  tou- 
tes  les  erreurs  en  fait  de  rpjigion  proviennent  de  ce  que  l'on 
veut  DU  trop  savoir,  ou  trop  avoir;  c'esl-ä-dire,  que  la  cu- 
liosite  et  l'avarice  en  sont  les  sources.  C'est  ce  dernier 
peche,  qui  a  corrompu  et  ruine  l'eglise  de  Rome.  Mais  Sa- 
tan fait  encore  tous  ses  etforts  pour  nous  corrompre  par  le 
Premier.  Quoiqu'il  en  soit,  si  nous  pouvions  seulement  gag- 
ner cela  sur  nous,  que  nous  ignorassions  volontiers  plusieurs 
matieres,  et  que  nous  fussions  contens  savoir  iiiüqnement  ce 
qui  regarde  le  saiut  de  nöire  ame,  et  la  gloire  de  Dieu; 
nous  ferions  un  grand  pas,  et  on  peut  dire,  que  nous  aurions 
deja  bien  avance  nötre  ouvrage  d'union. 

7)  Aymon  II,  182.  Sie  J)crtred)ter  lixtiM  wwxien  üorgerefen  u. 
gebilligt,  unb  cg  würbe  eine  ©ibeöfonnel  feflgeftellt,  burd)  weld^c 
fid)  bie  ©ijnobalglieber  ju  benfetben  verpflichteten,  unb  alte  &dp 
l\d)e  fid)  »erpf{id)ten  foUtcn.    3n  bcrfelben  wirb  bie  Ce^cc   bev  2fr; 


350    SSicrfc  ^criobe.     Wc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

renb  glei'd)  badjtc,  jet^te  fie  balb  barauf  baburd^,  ba^  fte  bic 
8utf)eraner  in  aüen  ^auptartifeln  für  recf)t9ldub!g  erf(drte  s). 
£iarauf  gewann  be§  5D?ofe§  3(myralbu§,  ?)vcf.  b.  S^eol. 
JU    ©aumuv ,    Universalismus    bypotheticus  9)     unter    t}en 


nttnianer  oernjorffn,  parcequ'elle  fait  dependre  l'eleclion  du 
fidele  de  la  volonte  de  rhomme,  et  atiribue  tant  de  pouvoir 
ä  son  franc  arbitie,  qu'elle  aneantit  la  grace  de  Dieu ,  et 
parcequ'elle  deguise  le  Papisme  pour  etablir  le  Pelagianisme, 
et  renverser  toute  la  certiiude  du  salut.  Sn^efff"  tüerben  bie 
©eiftltd}en  exmaiint,  qu'ils  s'abstiennent  des  questions  vaines 
et  curieuses,  qu'ils  ne  fouilleiit  point  dans  le  conseil  secret 
de  Dieu  au  de-lä  des  termes  de  sa  parole;  qu'ils  ignorent 
plütöt  les  choses  cachees  que  de  s'ingerer  dans  celles  qui 
sont  illicites,  et  qu'ils  fassent  servir  toute  la  doctrine  de  la 
predestination  ä  la  pratique  des  vertus,  ä  la  consolation  des 
ames ,  au  repos  des  consciences ,  et  ä  l'etude  de  la  piete, 
afin  que  par  ce  moyen  toute  occasion  de  contestation  soit 
levee. 

8)  Synode  national  de  Charenton  1631  {Aynion  II,  501):  Ce 
Synode  declara,  que  parceque  les  Eglises  de  la  confession 
d'Ausbourg  convenoient  avec  les  autres  Eglises  Refortnees 
dans  les  points  fondamentaux  de  la  veriiable  religion,  et 
qu'il  n'y  avoit  ni  superstition,  ni  idolatric  dans  leur  culte, 
les  fideles  de  ladite  Confession,  qui  par  un  esprit  d'amitie  et 
de  paix  se  joindroient  ä  la  coniraunion  de  nos  Eglises  dans 
ce  roiaume,  pourroient,  sans  faire  aucune  abjuration,  etre 
ret;üs  avec  nous  ä  la  table  du  Seigneur,  et  qu'en  qualite  de 
parains  ils  pourroient  presenter  des  enfans  au  baleme,  pour- 
vüqu'ils  promissent  au  Consistoire  de  ne  les  soliciter  jamais, 
ni  directement,  ni  indirectement,  de  transgresser  la  doctrine 
retjue  et  professee  dans  nos  Eglises;  mais  qu'ils  les  instrui- 
roient  et  eleveroient  dans  Ics  points  et  articles  qui  leur  sont 
communs  avec  nous,  et  toucbant  lesquels  les  Luiheriens  et 
nous  sommes  d'accord.  ©anj  in  ßaloin'ö  ®ei(te  f.  §.  35.  not. 
45.  am  (Sd)luffe. 

9)  eine  rccitece  2fuöbilbung  bec  fiet)re  beö  ©d^otten  Jo.  Camero, 
nad)  einanber  ^rof.  ju  ©aumur,  ©laSsow  u.  SOiontauban  +  1625. 


Zf)M.  e.I. ^ef.Äir4)e.  §.  45. ^rdbeftination md)\6\ 9.  35 1 

franä6fifcf)cn  9feformirten ,   tro^  allen  SSiberfpruc|)ä  ber  ^k: 
berlanber  ^^)  U^x  große  SSerbrcitung. 


2(mi)raut  trug  jeneö  ©i)f!em  Bot  in  b.  Tratte  de  la  predestina- 
tion  et  de  ses  principes  differents ,  Suumur  1634.  »®ott  ^at 
befd^IofTen,  alle  ?OZenfd)en  burcl)  e()rifium  felig  ju  ma&jQn,  trenn 
fte  an  if)n  glauben  (offenbat  eine  (Scnceffion  für  bie  iJuttjetanet)} 
burd^  biefe  allgemeine  SSerufung  jur  (Seligkeit  \o\xh  iljnen  "ita^  p()i)s 
fifd)e  SSetmögen  ju  glauben  gegeben,  aber  nid)t  bie  motalifd^e 
Ätaft:  biefe  ert()eilt  nur  bie  befonbere  SSerufung  ben  (Srträf)lten. 
3fud)  bie  >:^eiben  fönnen  in  golge  ber  Orlöfung  burd;  6f)viftum  oljne 
eine  genauere  Äenntniß  Stjrifli  bod)  an  if)n  glauben  unb  felig  vuers 
ben  burd)  einen  allgemeinen  ©lauben  an  bie  göttlid^e  S?orfel)ung 
unb  Sarml)er5igfeit.  Semgemä^  erEtärte  ^fmpraut  oor  ber  ©pnobc 
ju  2(len(;on  1637  {Blondel  acies  authentiques  p  23) ,  que  Jesus 
Christ  est  mort  pour  tous  hommes  suffisament,  et  pour  les 
seuls  esleus  efficacieusement.  Unb  er  unteri'd)icb  jwet  göttlid^e 
9Jatf)fd)lüffe  p.  25,  le  premier,  de  sauver  tous  les  hommes 
s'ils  croient  en  lui,  et  le  second,  de  donner  la  fei  ä  quelques 
uns.  cf.  Jaeger  Iiist.  eccL  et  polit.  saec.  XVII.  {Uamb.  1709. 
fol.)  I,  522.  Chr.  M.  Ffaffii  de  formula  consensus  Helvetica 
diss.  Tubing.  1723.  4.  p.  5.  Mo'ise  Amyraut,  sa  vie  et  ses 
ecrits,  these  par  Ch.  E.  Saigey,  Strasbourg  1819.  p.  16.  9}?os 
feö  2(mpralbu6  t>.  D.  11  lex.  Bäjvoeiiev  in  SSaur'ö  unb  3c U 
lcr'6  tf)eol.  3nt)tbiid)ern  1852.  I,  41.  II,  155, 
10)  S5et  SBiberfprud)  ging  oon  35umoulin ,  ^rof.  in  ©eban,  auö, 
iüeld^er  iie  fl)ecl.  gacuUäten  in  ®enf,  8ei)ben ,  ^ranefer  unb  @rös 
ningen  gegen  2imi)raut  unb  ben  mit  il)m  einoerjlanbenen  ^aul 
Seftarb,  ?)reb.  in  SSloiö,  aufregte,  f.  bie  ©d^reiben  betfetben  an 
bie  SfJationalfpnobe  in  Aymon  synodes  nationaux  II,  604.  ^ietrc 
25umoulin  be3eid)nete  in  bcm  feinigen  folgenbe  ©ä|e  2lmi)rautö  al§ 
Strtljümer  (/.  c.  p.  618),  qu'il  n'est  pas  absolument  necessaire 
ä  salut  d'avoir  une  connoissance  claire  de  Jesus- Christ,  que 
Jesus- Christ  etoit  mort  egalement  et  indifferement  pour  tous 
les  hommes,  que  les  reprouves  peuvent  etre  sauves  s'ils  veu- 
lent,  que  Dieu  a  des  conseiis  et  des  decreis  qui  ne  produi- 
ront  Jamals  leur  effet,  que  Dieu  a  öte  aux  hommes  leur  im- 
puissance  naturelle  pour  croire,  et  qu'il  les  a  convertis  a  soi, 


352     SJicrte  ?)criobc.     2fbfd)n.  1.     -95.  1517—1648. 

3tt)citcö  (S^apiteh 

Qlug^ilbung  ber  äußeren  Örbnungen  tn  ben  eöange» 

§.   46. 

üfuöbilbung  bcr  SSerfaffungen  ber  eoangetifc^en  Äii'd)en. 

Bö)enltl  übet  ba^  urfprüngt.  S3erf)ältnip  b.  Äird)e  jum  ©taate  auf 
bcm  ©ebiete  be§  eüang.  '»Protepantiämug ,  tf)eol.  ©tubicn  unb 
Ärit.  1850  I,  203.  II,  453.  Seffelben  Sßefen  be6  ^rotfRans 
tigmug  S5&.  3.  ß.  Stid)ter'6  ©efc^.  ber  euangel.  Ätrc^enoers 
faffung  in  Seutfd)lanb,  Seipjig  1851. 

£ut()er  unb  3n?incjli  waren  barin  einig,   bag  aUc  fird[)Iis 
d()e  SRedjte    in  ber   ©emeinbe  ttjurjelten  i).     ©ie  verwarfen 


qu'il  fasse  dependre  l'efficace  de  l'esprit  qui  regenere  d'un 
conseil,  qui  peut  changer.  Sie  9iattonal[9nobe  in  lilenqon 
1637  entließ  ben  2(ngenagten  eijrenoüU,  nad)bem  berfelbe  ftc^  näs 
t)cr  erklärt  f)atte,  unb  iJjm  ber  ©ebraucQ  einiger  beö  föligoer; 
jlanbeö  fäfjiger  gormetn  unteifagt  war  {Aymon  11,  571).  ©ben 
fo  fprad^  i^n  aud^  bie  ©pnobe  öon  G^arenton  1844  üon  ber  2Cn» 
iElage  frei,  ba^  er  jene  ©djranfen  nid)t  Ua&jUt  ^jahi ,  unb  erlaubte 
i^m,  auf  augiüärtige  3Cngriffe  ju  antworten  (/.  c  p.  603).  S)iefe 
erfolgten  befonberS  »on  grib.  ©pan^emiue,  ^rof.  in  Cei)ben,  unb 
©am.  gD^arefiuS,  ^rof.  in  ©röningen.  Sagegen  erfd^ienen  für 
2(mt)raut  Ades  authentiques  des  eglises  reformees  iouchant  la 
paix  et  charite  fraternelle ,  par  D.  Blondel,  Amst.  1655.  4. 
Jo.  Dallaei  apologia  pro  duabus  Ecdesiarum  in  GaÜia  prote- 
stantium  synodis  nationalibus  adv.  F.  Spanhemii  exercitaiiones 
de  gralia  universali ,  Amst.  1655. 
1)  Luth.  resolutio  super  propositione  Xlll.  de  potestate  Papae. 
1519  (Söfd^er'ö  SJeformationgacta  III,  156):  Ubicunque  praedi- 
catur  verbum  Dei  et  creditur,  ibi  est  vera  fides ,  petra  ista 
immobilis;  ubi  aiitem  fides,  ibi  Ecclesia;  ubi  Eccleäia,  ibi 
sponsa  Christi;  ubi  sponsa  Christi,  ibi  omnia  quae  sunt  sponsi. 
Ita  fides  omnia  secum  habet,   quae  ad   fidem  sequuntur,    cla- 


ZI).  IL  e.  II.  2ut()ci\  ^kä)e.  §.  46.  S5crfa|T«n3-     353 

alle  ^ierardjic,  unb  macljtcii  ba§  allgemeine  ^rleflevt()um 
aüix  6()njlen  mit  9?ad)bru(l  gettenb,  fo  bap  bic  ©eißlicljen 
nur  Beauftragte  ber  ©emeinben  waren  2),   unb  bic  ^rbina^ 


ves,  sacranienfa,  potestatem  et  otnnia  alia.  Zwinglii  Arche- 
teles.  1522  {Opp.  HI,  73):  non  iiniiis  esse  videlis  aut  alterius 
de  Scripturae  locis  pronunciare,  scd  omnium  qui  Christo  cre- 
dunt.  3n)eite  Sieputation  511  3üvid)  1523  (SBerfe  I,  532): 
))@ö  fiat  allö  an  tn  Äild}l)övc,  waS  mit  bcm  t)ellcu  SBovc  ©ottcö 
nit  i|l  u6licu(ft,  fofer  ^a^  taö  SBcfentid)  nienen  gcänbret  werbe.« 
3 tu.  oon  bcm  ^uebtgtamtc  1525  (Söer!e  II,  I,  332):  »©0  bog 
Uctt)eit  bcä  SSanneg,  ouc^  bcr  2ef)r,  übnaW  bev  ©meinb  ijtj  oil 
nter  txx^  ©cEiefcn  um  einen  Set)vci-  nit  eincö  fvömbcn  ^od)bifd^ofö 
ober  2(btg  fi;n  föll  funber  bec  Äilc^en,  V\t  fR<[t^^  xox)\a  djtijleni 
lid^ec  ^vopf)cten  unb  ©öangeliflen  pfiigt.« 

2)  £utf)et:  an  b.  d)riftl.  2(bct  beutfd)et:  Station  1520  gegen  bic  erjlc 
53^auec  (f.  2tbt{).  1.  §.  1.  not.  60).  L.  de  captivitate  Babylon. 
1520.  de  Ordine  {Tom.  Jen.  11,  283  verso) :  Es(o  itaque  cer- 
Uis,  et  sese  agnoscai  quicunque  se  Cliiistianunj  esse  cognove- 
rit,  omnes  nos  aequalitei  esse  sacerdotes,  h.  e.  candem  in 
verbo  et  sacramento  quocunque  habere  potestatem.  Verum 
non  licere  quenquam  hac  ipsa  uti,  nisi  consensu  communita- 
tis  aut  vocatione  majoris.  Quod  enim  omnium  est  communi- 
ter,  nuUus  singulariter  potest  sibi  arrogare,  donec  vocetur. 
Ac  per  hoc  Ordinis  sacramentum,  si  quidquam  est,  esse  nihil 
aliud,  quam  ritum  quendam  vocandi  alicujus  in  ministerium 
ecclesiasticum.  ß.  JCuelegung  beö  110  ^falmS,  1539  (Söalc^  V, 
1509,  iwm  SSeweifc,  'S)a^  ßutljev  nidjt,  wie  ©d)cnEel,  "aa^  SBefen 
beS  5)r:otejiantiSmuS  III,  277  annimmt,  feine  2(nftd)t  fpäter  geän; 
\jtxt  ^at)x  >)©ief)e,  alfo  t)at  unb  übet  ein  jeglidjer  6t)ri|i  fo(cl)e 
^riejlcrraevEc.  2(bec  über  baß  ift  nun  ba6  gemeine  2Cmt,  fo  bic 
8et)re  öffentlid)  fütjret  unb  treibet,  barju  getjßren  ^fatl;errcn  unb 
^rebiger.  Senn  in  ber  ©emeinbc  fönncn  fte  nid^t  aUe  beö  3fmtö 
geitarten:  [0  [djicBet  ftd)ä  aud)  nid^t,  in  einem  ieglid)en  ^au[e  ju 
taufen,  unb  iai  ©acvament  ju  rfid)en.  Sarum  mup  man  et(id)e 
barju  enüätjlen  unb  ocbnen,  fo  ju  pvebigen  gefdjirt't,  unb  batju 
in  ber  ©d)uift  ftd)  üben,  bic  baö  ßel;i-amt  fü()ren,  unb  biefelbc 
üert()eibigen  fönnen:    item,    alfo  bie  ©accamente  »on   wegen  ber 

®  i  t  f  c  l  c  V'  6  Äivd&cnacfct;.  3i-  Söb.  2tc  %Ui)\.  23 


351    SSievfe  ^eviobc.     3(bfd;n.  1.     «ß.  1517—1648. 

tion  nuv  bie  formlid^e  S5erufung  gum  ZmU  hikb  3).  'ilüexi 
bingS  war  bag  ?)ret)i9tamt  üon  ß(}rifto  [elbfi  etngefe^t  jur 
SSerfunbigung   unb  ßr^altung   ber  reinen  2el)re  •») :  aber  \)k 


©emeinbe  {janbeln,  bamit  man  wifTe,  rcev  ba  getauft  werben  fei), 
unb  aUeä  otbentttd)  äugefje.  —  eolcl)cS  ijl  obeV  nicl)t  ber  ^cie; 
frerflanb  an  itim  fetbjl,  fonbern  ein  gemein  öffentlirf)  2{mt  für  bie, 
fo  ia  aUe  ^m\ln,  b.  i.  S^riflen  finb.«  SSgt.  ©djmalEalb. 
2trti!el  1537,  2(nl)ang  o.  b.  Stfd)öfe  ©eroalt,  S^cifit.  Soncorbien= 
bud)  0.  aSaumgarten  S.  601. 

3)  L.  de  cap/.  Dabyl.  f.  not.  2.  <So  xäii)  2ut(;cr  ben  S5ö()men 
De  instiluendis  minislris  Ecclesine  ad  clariss.  Senatum  I'ra- 
gensem  1523  {Tom.  Jen.  II,  554  cerso):  Ubi  oraveriiis,  nihil 
dubitetis  fidelem  esse,  quem  rogastis,  ut  det  quod  petiisiis.  — 
Tum  convocaiis  et  convenienlibus  libere,  quorum  torda  Deus 
teligerit,  ut  vobiscum  idem  sentiant  et  sapiaiit ,  procedaiis  in 
nomine  Domini,  et  eligite  quem  et  quos  volueiitis,  qui  digni 
et  idonei  visi  iuerint.  Tum  impositis  super  eos  manibus  illo- 
rum,  qui  potiores  inter  vos  fuerint,  confirmelis  et  commen- 
detis  eos  populo  et  Ecclesiae  seu  universitali ,  sintque  hoc 
ipso  vestri  Episcopi,  Ministri  seu  Pastores,  Amen.  f.  unten 
§.  47.  not.  16. 

4)  Jfugeb.  ßonfeffion  2frt.  28.  33.  b.  Sif^öfe  ®en)cU:  »ber- 
t)alben  ijl  "tOit  bifd^öflid^e  2tmt  nad)  göttlid)en  9Jed)ten,  bae  (Soan; 
geltum  prebigen,  @ünbe  «ergeben,  fieljre  urt()ei(en,  unb  bte  Ce^re, 
fo  bem  Soangelio  entgegen,  oerrcerfen ,  unb  bie  ©ottlofen,  bero 
gotttoö  Sßefen  offenbar  ift,  auö  d)rtjllic^er  ®cmein  ouSfdjliefen, 
of)ne  mcnf(ii(id)e  ©emalt,  fonbern  allein  burd)  ®otte6  SQSorti  unb 
biefaUö  ftnb  bte  ^farrleut  unb  Äird^en  fd^ulbig,  ben  S?ifd^öfen  ge; 
t)orfam  ju  fe^n,  laut  biefeö  ©pruc^ä  ©Ijrijii  8uc.  am  10:  »SBSer 
eud)  l)öret,  ber  t;öret  mi^.«  2Bo  ft'e  aber  etwas  bem  Goangelio 
entgegen  lel)ren,  fe^en  ober  aufcid^tcn  ,  Ijaben  wir  ®otte§  SSefe^t 
in  fol(^em  gall,  ha^  mt  nic^t  foUen  get)orfam  fepn,  5Wattl).  am  7: 
»©ef)et  euc^  cor  cor  ben  falfdjen  ^ropl^eten«  (ferner  ®al.  1,  8. 
2.  (5or,  13,  18.  10).  25a^  aber  bie  SSifdjöfe  fonft  ©ewalt  u.  ©e- 
rif^tejwang  ^obcn  in  etUd)en  ©ac^en,  atS  nemlid)  ßljefai^en  ober 
3el)nten,  btefelben  l)aben  fie  ouö  Äraft  menfd)li(t;er  9ied)te.«  ®a^ 
»nad)  götttid)eni  Siecht  fein  Unterfd)ieb  ijl  jn?if(i)en  SSifd^öfen   unb 


Z\).  II.  6.  II.  Htl)n.  Äirc^e.  §.  46.  sßerfafTung.     355 

^rebiger  mupten  üon  bcv  ©emetnbe  (jewuljU  unt)  berufen 
»erben,  ber  ©emeinbe  jlanb  bie  Ijßdjjle  2(uffici)t  über  bie 
9?einbeit  ber  M)xc  ju^),  ffe  Ijatte  alle  tixd)lid)c  .Örbnungen 
ju  bejlimmen,  unb  ben  ^ann  ju  ücrbdngen  ^). 


^aüorn  ober  ^farfievrcn«  »üirb  naä)  ^icronijmuö  geacigt  in  bcn 
©d)malfalb.  2fvttEeln,  2(nf)ang  o.  b.  SSifdjöfe  ©ewalt  (<8  au  im 
9  arten' 6  Soncorbienbucl)  ®.  604). 

5)  Sutfjev'e  ©ritnb  u.  Urfac^e  auä  ber  ©d^vift,  ba^  eine  ii)rifir. 
äJerfammlung  obec  ©emeinbe  5Hed)t  unb  SKacljt  tjabe,  alle  Seljre  ju 
uvtf)eilen,  unb  2e{)rer  ju  berufen,  eins  unb  abjufe^en.  1523.  b. 
fSiaiä)  X,  1794.  Melanchthon  de  Botn facto  VIII,  1537,  C. 
R.  Ulf  468:  Cognitio  de  doctrina  —  perunet  non  solum  ad 
Magistratum,  sed  ad  Ecdesiam,  h.  e.  non  tantum  ad  Presby- 
teros  sed  eiiam  ad  laicos  idoneos  ad  judicandum.  —  Siqui- 
dem  Synodi  sunt  judicia  Ecclesiae,  et  cum  errant  Episcopi, 
laici  habent  niandatum,  ut  ab  eis  dissentiant.  @d^nialfalb. 
3frtifel,  1537,  Hn^ana,  u.  b.  SSifii)öfe  ©eiralt  (äS  aumgarten'S 
goncofbicnbud)  ®.  604):  »25enn  voo  bie  Äirdje  ifl,  ba  ijl  je  ber 
SSefet)l  ba§  ©oangelium  ju  pvebtgen.  •Darum  miifyen  bie  Äirdicn 
bie  ®enjaU  bet)aUen  ,  baß  fie  Äirdjenbiencr  forbern,  wäljlen  unb 
orbiniren.  Unb  fotd^e  ©ewalt  ift  ein  @efc{)enE,  weldjeS  ber  Äirctjen 
eigentlid)  öon  ©ott  gegeben,  unb  oon  feiner  menfdjtic^en  ©emalt 
ber  Äirc^en  fann  genommen  werben.«  g)2it  aSejietiung  auf  (S\>i).  4, 
8.  11.  12.  sD?attt).  18,  20.  1.  ^etr.  2,  9.  aber  mit  bem  3ufa^e: 
»Siefe  SBorte  betreffen  eigentlid)  bie  redete  Äirdjc,  vreld^e,  Jx>eil 
fie  allein  'oa^  ^rie)!ertt)um  i^at,  mup  fie  aud^  bie  SRad^t  ^aben, 
.Rird^enbiener  ju  wät)len  unb  orbiniren.« 

6)  8utl)er'6  ©ermon  uom  SSann  1519  (SBalc^  XIX,  IUI): 
»Sie  ©ewalt  beö  ffianncS  ifl  ber  ^eiligen  SOIutter,  ber  d^riftl. 
Äird^e,  b.  i.  ber  ©emeine  öUer  (Stjriften,  öon  6f)rifio  gegeben.« 
ftutt).  u.  b.  ©d^lüffeln  1530  (333 ald)  XIX,  1182):  »Sie  ©emeine, 
fo  folc^en  foU  bännifd)  Ijalten,  foU  wiffen  unb  gewiß  fe^n,  wie  ber 
ben  aSann  Dcrbienet  unb  brein  fommcn  ijt:  —  benn  fie  gel^öret 
aud)  barju,  wenn  jemanb  bei  ii)v  foll  öerbannet  werben,  fpridjt 
t)ie  et)riftuö:  unb  ift  nid)t  fdjulbig  beö  Öfficialö  3ebbel,  nod)  bc6 
a3ifd)ofe6  ^Briefe  ju  glauben,  ia  fie  ift  fdjulbig  Ijie  nidjt  ju  glciu^ 
benj    benn  a}Zenfd)en  foU  man   nid^t  glauben   in   @otte6  ©adjen. 

23* 


356  ^mk  ^eiiobe.  2rbfrf)n.  l.  m.   1517—1648. 

X)k  "Ku^ühüriQ  tiefer  9?ed)tc  [c|tc  aber  eine  'obüiQt 
ct)ri|!lidf)e  2)itrcl)bilbimg  ter  ©emeinben  üoraug,  n)eld;e  erji 
crf!rebt  werben  mupte,  unb  irürbe  obne  biefclben  nur  ju  un= 
nbfel)baren  Unorbnungen   un\)  ©paltungen    öefüi;rt  ()aben  '). 


@ü  t|l  eine  djnftlic^e  Ocmeinc  nicl)t  bc6  Öfficialö  Sicnfimaijb, 
nod^  bcö  Sifd)ofe6  Stocfmetficc ,  ba^  er  müije  gu  iJjc  [agen:  ba 
©reta,  ha  >^any,  f)alt  mir  ben  ober  ben  im  SSann.  —  5n  wicUs 
Xicl^er  Öbrigfeit  f)citte  fo(d)6  wol  eine  SJtci^nung:  aber  ()ie,  ba  eS 
bic  Seelen  betrifft,  fotl  bie  ©emeine  aud)  mit  9'?id)ter  unb  ^rau 
fei;n.a  3roingli  Uälegung  beä  31.  2(rtifet5,  1523  (SBerfe  I, 
33S):  !>ba^  alfo  ber  SSann  allein  einer  iebcn  Äilrfiliöre  fi)f,  bie 
ben  SSerärgrcnben  foU  bannen,  unb  9l)eineä  befunbren  SOlenfd^en, 
lel)renb  bie  Sßort  unb  S.i)at  ^auli,  1.  Sor.  5,  1  —  6.« 
7)  £utl)er'6  beutfd^e  fOJeffe  1526  SJorrebe  («Kidjter'ä  eüangcl. 
Äird)enorbnungen  beö  16.  2ai)x:t).  I,  36):  »Äurjlid),  wenn  man 
bie  ßeute  unb  ^erfonen  l)ätte,  bie  mit  grnfl  Sl)rij!en  5U  fepn  be; 
..  get)rten,  bie  Orbnunge  unb  Söeifen  wären  balbe  gemad)t.  "übet 
id)  !onn  unb  mag  nod)  nid)t  eine  [old}c  ©emeine  obber  S5erfamm= 
Hunge  orbnen  obber  anrid)tcn  :  benn  iä)  i)abe  nod)  nidjt  ßeute  unb 
^erfonen  baju,  fo  fel)e  id)  aud^  nid^t  öiel,  bie  baju  bringen.  — 
Sn'beS  will  id)6  bii  ben  gefagten  jtt»o  Sßcifen  laffen  bleiben,  unb 
öffentlich  unter  bem  SßolE  foldjen  ©ottiöbienff,  bie  Sugcnb  ju  üben 
unb  bie  anbern  sum  ©lauben  ju  ruffen  unb  ju  reijcn,  neben  ber 
^rebigt,  l)elfen  fobbern,  biö  ta^  bie  (5l)ri|len ,  fo  mit  ©rnjl  baS 
SCSort  meinen,  ffd)  felbff  finben  unb  anl)aUen,  auf  t>a^  nid^t  eine 
Slotterei  brauä  »erbe,  fo  id^ä  au§  meinem  Äopf  treiben  wollte. 
Senn  wir  Seutfdjen  finb  ein  wilb,  rol),  tobenb  S3olE,  mit  bem 
nid)t  leid)tlic^  ifl  etwaä  an3ufal)en,  e6  treibe  bcnn  bie  liöl)iffc 
Stott),»  ©0  xi(ti)  aud)  Cutl;er  bem  ganbgrafcn  ^])l)ilipp  bie  ©ins 
fül)run3  ber  oon  ber  ©ijnobe  ju  v^omberg  nad)  jenen  ©runbfä|en 
abgefaßten  Äird)enoerfaffung  ab,  f.  ©d^reibcn  com  S<^n.  1527  in 
Stid)ter'6  ©efd).  b.  eoangel.  jtird^enöerfaffung  <S.  41:  »bcnn  id) 
biäl)er  unb  fann  anä)  nod)  nid)t  fo  fii^ne  fein,  fo  ein  «Raufen  ©e; 
fe|e  mit  fo  mcid)tigen  SBorten  bei  unö  furäune{)men.  —  ®ann  id) 
wol  weip,  t)abä  aud)  wol  erfal;ren,  fca^  wenn  ©efe|e  ju  frue  für 
ben  Sraud^  unb  Übung  geftellt  werben,  feiten  wol  geratljen,  bie 
Seute  finb  nid)t  barnact)  gefd)icft.  —    Unb  iic  ®rfa()rung  wtrb6  gc- 


Sf).  II.  e.  II.  mi)cv.  itivtt)*?.  §.  10.  SBeifaffung.     357 

©i)  fein*  tal)er  aud)  8utf)er  auf  ©d^eibung  bcr  beibcn  9tcj 
flimcntcr  bvancj  s),  fo  nuiptc  er  boä)  fiir  bie  nacf)  S5cfeitt(jitn9 
ber  ^ievardjie  aller  ßcitunc;  beraubte  Äircbe  bie  ©orge  ber 
wcülicb'en  £)bri3Fcit  in  2(n)prucl}  nehmen,  bereu  ^fufcjabe  eö 
itber|)aupt    tvar    in  allen  «Greifen   iDrbnun^   ju  erbalten  9), 


51 


ben,  bajj  bic[er  .Ovbiuincj  ütel  StucE  würben  [id)  anbern  müffeiv 
etlid)e  bec  ÖbecEi'it  alleinc  bleiben.  —  Sanimb  ift  mit  guvd}t  ii. 
^'  J)emittf)  fiiv  ©Ott  jujufarn,  iinb  btefc  ^aai  ju  ijalten,  hixj  unb 
gut,  wcnii3  unb  \vo\ ,  fachte  unb  immer  an,  barnad^  wenn  ft'c  ein; 
wurgeln,  wirb  bf§  3iitt)unä  fetbö  mel)v  folgen,  benu  öon  9tot(;en 
ifl,  voie  ?OIo[t,  (§f)rirro,  ben  SfJonicrn,  beni  SSapfl  unb  alten  ®efe^; 
gebern  gangen  ijl.« 

8)  2:utl)er'ö  ©ri)rift  o.  weltl.  Öbrigfeit,  wie  weit  man  il)r  ©e; 
l)orfam  fd)ulbig  fei),  1523,  Sßaldj  X,  437:  »J)arum  muf  man 
biefc  beibe  sRegimente  mit  gleip  fdjeiben,  unb  beibeö  bleiben  laffen, 
@inö,  ba§  fromm  madjt,  hai  anbere,  baö  äuferltd)  griebe  fc^afft, 
unb  böfcn  SßerEen  wel)ret:  feing  i\t  ol)n  baö  onbere  gnug  in  ber 
sffielt.«  @.  452:  »bas  weltliche  S^egiment  l)at  @efe§e,  bie  fid)  iiid)t 
weiter  erjIrecEen,  benn  über  ßeib  unb  ®ut,  unb  xvai  äuferlid)  ifl 
auf  (Srben.  35enn  über  bie  (Seele  fann  unb  will  ©Ott  niemanb 
taf^en  regieren,  benn  ftij^  felbft  allein.  Sarum  wo  weltlicl^e  ©e; 
walt  ficl^  iiermiffet,  ber  (Seelen  ©efe^  ju  geben,  ba  greift  fie  ®ott 
in  fein  SIeaiment,  unb  üerfüljret  unb  oerberbet  nur  bie  ©eelen.« 
2fuggb.  eonf.  Uxt  28.  o.  b.  ffiifd)öfe  ©ewalt:  »Sarum  foll  man 
bie  jwei  Slegiment,  ba§  geiftiid)  unb  weltlidjc,  nidjt  in  cinanber 
mengen  unb  werfen.  25enn  ber  geijllic^  ©ewalt  l)at  feinen  SSefet)l 
bal  (äoangelium  p  prebigen  unb  bie  (Sacrament  5U  veid^en,  foU 
aucb  nid)t  in  ein  fremb  2(mt  fallen,  foll  nid)t  Äönige  fe^en  ober 
cntfe^en,  foll  weltlid)  ©tfe|  unb  ©cl)orfam  ber  Obrigfcit  nid)t  auf; 
l)eben  ober  jerrüttcn,  foll  weltlidier  ©ewalt  nid)t  ©efe^  madjen 
unb  flicUcn  oon  weltlidjcn  ^änbeln.« 

9)  eutf)ec  0.  b.  (Sl)urf.  3ol)anne6  22.  5)loü.  1526  (be  SBettc  111, 
136):  »««u  aber  in  (S.  M.  g.  ©.  gürftentl)um  päpftlid)  unb  geijl= 
lieber  3«'ang  unb  Örbnung  auS  ift,  unb  alle  Älöjler  unb  (Stift  @. 
Ä.  g.  @.  als  bem  oberften  .^aupt  in  bie  ^änbe  fallen,  fommen 
jugletd)  mit  aud)  bie  ^flid)t  unb  SSefc^werbc,  fold)c6  Sing  ju  orb; 


358     meüt  ^criobe.     2Cbfd)n.   1.     SS.   1517  —  1649. 


nenj  benn  ftdjS  fonfl  niemanb  annimmt,  nod)  anue{)mcn  fann  noc^ 
foU.  —  Söo  eine  ©tabt  ober  25orf  ift,  bie  beä  SSevmögenä  ftnb, 
^at  (5.  Ä.  g.  ©.  5i)^ad)t/  fte  ju  jwingen;  baf  fie  (gdjuten,  ^rc? 
btgtjlul)te,  Pfarren  polten.  SBoUen  fie  e6  nidjt  ju  tf)rer  ©eligEeit 
t^un  nod)  bebenden,  fo  ift  S.  Ä.  g.  ®.  ba,  atö  cbecftec  ffiormunb 
bei:  Sugenb  unb  allec,  btc  eg  btbiicfen,  unb  foll  fte  mit  ©eroalt 
boju  (jalten/  ba^  fie  e6  ti;un  muffen  j  gleid^  a(ä  wenn  man  fie  mit 
®ewatt  äiüingt,  ba^  fte  jur  Si'ücfen ,  ©teg  unb  2Beg,  obec  fonft 
jufäUigcc  ßanbönotf),  geben  unb  bienen  muffen.«  Unter rid)t 
b.  SJifitatoten  1528  in  Sftid)tei:'S  MQ.  I,  83:  »iDemnad)  fo 
ung  it^t  ba^  (äuangelion  burd^  unaugfpredjlid^e  ®nabe  ©otteö  bacms 
Ijeräigtid)  mieber  Jommen,  —  t)ätten  n>ic  aud^  bafTelbige  red^t  bi= 
fc^oftid)  unb  S3efud)eamt,  alö  aufö  i)öi)ejl  »on  3löt\)en,  gerne  wie= 
ber  angerid)t  v3ejet)en.  2fber  »reit  unfer  feiner  baju  berufen,  ober 
gewiffen  S5efet)l  i)aUe,  unb  ©.  §)etruä  nid^t  will  in  ber  Sf)rilicn= 
I)fit  ctwaö  fd^affen  laffen,  man  fei)  be.in  getri^,  baf  ®otteö  ©es 
fd)aft  fei) ,  'i)at  fid)6  feiner  für  bem  2(nbcrn  tf)i[iren  (mögen)  unter= 
»inbcn.  25a  t)aben  wir  bcä  gewiffen  wollen  fpieten,  unb  ^ur  £ifbe 
Amt  (ttjeld^ö  allen  Sl)riften  gemein  unb  geboten)  ung  geljalten  ,  unb 
.bcmügtiglid)  mit  Sitten  angelangt  ben  burd^leud)tigjlen  l)od)gebore= 
nen  gürjlcn  unb  Ferren,  «Ferren  3ol)üng ,  ^erjog  ju  ©ad^fen,  — 
fllö  ben  ßanbeSfurjlen ,  unb  unfer  gewiffe  weltliche  Oberfeit  /  oon 
(Sott  oerorbnetj  ba^  ©.  Ä.  g.  ®.  auö  d^rifilidlier  Siebe  (benn  fie 
mä)  ttJcUlidier  Oberfeit  nid)t  fd^ulbig  finb)  unb  um  ©otteö  SßSillcn, 
bem  eoangelio  ju  gut  unb  ben  elenben  ei)rifteu  in  ©.  Ä.  g.  ©. 
Canben  ju  5iu|  unb  v^eil,  gnäbiglid^  wollten  etlidje  tuditige  ?)ers 
fönen  ju  fold^em  2fmt  fobbern  unb  orbenen.  —  SB3o  aber  etlid^e 
ftd)  mutl)williglid^  bawibber  fe^en  würben,  —  müljen  wir  biefelbis 
gen  fid^  laffm  öon  unö  —  fönbern.  —  SBiewol  wir  aud^  hierin 
unferö  gnäbigften  Ferren  ^ülf  unb  Siat^  nidjt  wollen  unbefud^t 
lajfen.  2)enn  obwol  ©.  Ä.  g.  @.  ju  lel)ren  unb  geifllid)  ju  tegie= 
ren  nid}t  befol)len  iftj  fo  finb  fie  bod)  fd)Ulbi9,  al6  weltlid)e  Ober^ 
feit  barob  ju  galten,  ba^  nidjt  3wietrad^t,  «Rotten  unb  2(ufruf)r 
ftdti  unter  ben  Untertl)anen  erl)eben,  wie  aud^  ber  Äaifer  6onflan= 
tinuö  bie  SSifd^ooc  gen  9licea  fobbert,  ba  er  nid)t  leiben  wollt  nodf) 
foUt  bie  3wietrad^t,  fo  2(rriuS  i)atU  unter  ben  ei)rijlen  im  Äai; 
fertl)um  angerid^t «  S)af)er  f)eigt  ber  ß^urfürft  in  Sut^ecö 
®d)retben  a.  b.  SSifttatoren  ».    25.  «OJärs  1539  (be  5Bettc  V,  173) 


ZI).  11.  6.  II.  ßutf;ei-.  Ätud)e.  §.  10.  «SevfafTunä.     359 

Yüdd)e  non  je^er  öcwiffe  3icd)te  in  ter  Ätvcl)e  gel^abt  f^itfci"), 
unb  ipc(d;e  entlid)  felbf!  bie  t>orncl)in|Ten  ©lieber  ber  Äii'ctje 
bilbete  ^')«    Siblifcije  S3eif^Mc(e  redjtfertigten   nic^t  nur  biefeg 


i'unfer    einigev    SRot^bifdjof ,    weil    [onft   fein  SSifd)of  iinö   Ijplfcn 
will.« 

10)  Cutl;ev'6  aSeiii'guiU3  ber  12  littiM  In  S3auerfd)aft;  1525, 
Sßald)  XVI,  84:  »2fuf  bcn  erf!en  UüiM:  gine  ganje  ©cmeinbe 
foU  SKad)t  l)abcn,  einen  ^farrt)cri"n  ju  wäl}len  unb  cntfe^cn. 
Siefcf  ^Ti-ttfel  ift  i*ed)t,  wenn  cc  nut  aiid)  djrijtlid)  würbe  üorgenom^ 
men.  —  SBenn  nun  bie  &ütn  bec  ^farr  üon  bei-  Öberfeit  Eonts 
men,  unb  nid)t  oon  ber  ©cmcinbe,  fo  mag  bie  ©emeinbe  nid)t  bic^ 
felben  ©iiter  juwenben  bem,  ben  fic  erwafjlct,  benn  baS  wäre 
geraubt  unb  genommcR:  fonbern,  will  fte  einen  ^farr|)errn  liabcn, 
ba^  fie  äuerfl  foldjen  bemütljigUd)  bitte  oon  ber  Oberfeit.  SKiU 
bie  Oberfeit  nid)t,  fo  wälzte  fte  einen  eigenen,  unb  nät)re  bcnfeU 
ben  »on  if)ren  eigenen  ©ütern,  unb  lafTe  ber  Öberfeit  tl)re  ©iiter, 
ober  erlange  fte  mit  Sleä)t  uon  il)nen.  SBiU  aber  bie  ÖberEeit  fols 
d^en  il)ren  erwäf)leten  unb  ernäf)reten  ^farrl;errn  nici^t  leiben,  fo 
la^  man  i^n  flieljen  in  eine  anbere  ©tobt,  unb  fliel)e  mit  iljm, 
wer  ia  will,  wie  Sljrijluö  Ictjret.  S)aö  l)eipet  d)rilllid)  unb  eoange; 
lifdS)  eigenen  5)farrt)errn  wäl)len  «nb  l;aben.  Sßäer  anberS  tl)Ut,  ber 
t)anbeU  und)ri(tlid|,  atö  ein  SJäuber  unb  grcbeler.«  Judicium 
Theol.  Viteberg.  ü.  153ß  {Corp.  Ref.  III,  221)  erklärt  auf  bie 
grage  quatenus  ad  Magistraius  civilis  officium  perlinet  abolere 
irnpios  cullus  ?  quod  Magistratus  in  Ecclesiis,  pertinentibns  ad 
suum  dominium  aut  jus  patronaUis,  debeat  prohibeie  impios 
culttis  et  reilitnere  pios.  Nam  secundum  praeceptum  decalogi 
jubet  prohibere  et  puuire  bla?phcmias.  —  Et  Magistraius 
custos  esse  debet  non  solum  secundae  tabulac,  sed  eliam  pri- 
mae, quod"ad  externam  disciplinam  attinet.  Constat  aiKem 
impia  dogmata,  impios  cullus,  blasphemias  esse.  2!)tc^  wirb 
wettläuftiger  auggefüftrt  in  einem  ®utad)ten  9}Jeland)tl)on6  ».  1537 
über  bie  §rage:  An  Principes  debeatd  miliare  impios  cullus, 
cessantibus  aut  prohibentibus  Episcopis  aut  superioribiis  Domi- 
nis?    Corp.  Ref.  III,  240. 

11)  f.  ba§  not.  10  am  <5nbe  erwal)nte  ©utadjten  o.  1537,  CR.  IIT, 
211:  Cessantibus  Episcopis,  aut  si  ipsi  Episcopi  falsa  doceant, 


360     S5tevtc  ?)mobc.     2fbfd)n.  1.     Sj.  1517—1618. 

9Serfflf)ven ,    fonbern    machten  c§  aiid)    feen  ganbegf)errn    jur 
f)e(t{<)en  ^flidit  für  bie  [Reinheit  ber  gc^re  ju  forgen  12).    ©0 


reliqua  Ecclesia  debet  raalos  pastores  ab  officio  removere, 
et  in  quolibet  coetii  praecipua  membra  caeteris  praeire  de- 
benl,  et  jnvare  alios,  ut  emendetiir  Ecclesia.  Principes  et 
caeteri  Magisiratus  debent  esse  praecipua  merobra  Ecclesiae. 
Ergo  necesse  est ,  illos  lianc  emendationem  inchoare  et  adju- 
vare.  ®d)ma(fatb.  2tttifel,  Jfn^ang  o.  b.  Q5e\valt  u.  OberEeit 
beö  ^apftcö,  1537/  in  SSaumgarten'ö  (Soncorbienbudje  ©.  601: 
»23ornet)mlid^  aber  foUen  Äöntge  unb  ^ürjlen,  aU  oornef)mjie  ®lif; 
bec  bet  Ätrd)en,  Ijetfcn  unb  fd^auen,  ba§  allerlei  3n:t()uni  rcegges 
t^cin,  unb  bie  (Sewiffen  red^t  unterrit^tet  werben,  wie  benn  ®ott 
ju  foli^em  2rmt  bie  Äönige  unb  gürften  fonbeclic^  oerma{)net  im 
2.  «pfalm:  »3§c  Äönige,  laffet  eud^  weifen ^  unb  i^r  SJid^ter  auf 
@rben,  lapt  euc^  3Üd}ti3en.«  S)enn  btep  foU  bei  bcn  .Königen  unb 
großen  sperren  bie  oornel)mfte  ©orge  fei)n,  ta^  fte  ®otU€  @l)re 
fleißig  förbern.«  ?l!Kelan^tl)  on'6  ©utodjten  de  hnpositione 
manuum  ad  Vitum  Theod.  1540 ,  C.  R.  V,  210  :  Vides  in  pro- 
batissinais  historiis,  fuisse  universalem  morem  primae  Eccle- 
siae, eligi  i.  e.  vocari  Episcopos  per  populum  i.  e.  lionestis- 
simos  homines  in  singulis  ordinibus.  —  Sic  nunc  vocantur 
ministri  in  nostris  Ecclesiis  vel  per  Principes,  vel  per  Sena- 
tum in  Rebuspublicis.  Et  est  pia  et  jusia  vocatio.  Princeps 
et  Senatores  dupliciler  habent  jus  vocandi:  primum  quia  prae- 
sunt,  et  vult  Deus  gubernatores  curare  rainislerium  Evangelii : 
deinde  quia  sunt  praecipua  membra  Ecclesiae. 
12)  Luth.  ad  Spalattn.  12.  9ioo.  1525,  be  SBctte  III,  50:  De- 
bent enim  Principes  —  blasphemias  nominis  Del  raanifestas 
—  cohibere,  interim  nihil  cogentes,  sive  credant  illi,  sive 
non,  qui  prohibentur.  —  Exemplum  credd  satis  magnum 
esscj  quod  Christus  flagellis  factis  vi  expulit  vendentes  et 
ementes  de  templo.  ß.  an  ?9larf9r.  (Ueorg  o.  SSranbenburg,  1531, 
b.  be  SBettc  IV,  307:  »Sarum  gleidiwie  ber  Äonig  ©jed^iaS 
ted^t  ti>ät,  ba^  er  bie  f)eilige  eherne  ©cf)lange  SJJofe  jerbrac^,  weil 
baö  23ol£  einen  ®ö|en  brau6  mad^tf,  unangefeljen  ia^  \iä)  »iet  bo« 
öon  ärgerten  unb  i^m  fetnb  würben :  alfo  fei)  ®.  g.  @.  audj  fefl 
unb  getrop/  baf  fic  folc^  löfterltd)  fOIejyen  Ijabcn  abget^an.«    Mel. 


ZI).  II.  6.  II.  ßut^ec.  Äirc^e.  §.  46.  ajevfaffunc;.     361 

würben  bie  2anbcö()crm  ücranlajjt  i^re  2nnbeä!{rd)cn  t^ifttircn 
unb  ovbnen  ju  IafTcn'3):  man  gcflanb  i(;nen  fcitbem  bie 
i)bä)\ii  Äircljenlcitung,  ja  felbjl  ba§  9icd)t  gu,  i()ve  Untere 
fl;anen  juv  Erfüllung  it;rer  äupern  5)|ltd?tcn  gegen  bie  Ätrcf)c 
ju  zwingen  '^),  «nb  erwartete  nur,   iia^  ffe  bie  Ätrd^enregies 


quaestio  de  Bonifacio  VIU.  1337,  C.  R.  III,  470:  Magistra- 
tus  servit  gloriae  üei,  et  fit  ejus  fuiictio  cultus  Dei ,  cum 
studet  tueri,  propagare,  et  ornare  veram  doctrinam  ,  et  econ- 
tra  prohibere  impia  dogmata.  Quia  ita  lacit  principale  offi- 
cium, quod  propiie  ad  gloriam  Dei  pertinef,  et  quod  proprie 
merelur  iilum  titulum,  quo  ornantur  Magistratus  in  Psalmo 
(82,  6):  Ego  dixi ,  dii  estis:  sciiicet  quia  et  officium  habent 
divinitus  constitutum  ,  et  impertiri  debent  res  divinas,  religio- 
iiem ,  justitiam,  disciplinam,  pacem  etc.  Et  ob  haue  causam 
vocantur  ab  Esoia  (49,  23)  nutiitii  Ecciesiae,  quia  nutrire  et 
tueri  debent  pios  doctores,  et  non  debent  saevitiam  exercere 
in  Christianos.  3n  tier  Reformatio  ecclesiarum  Hassiae  ber 
©i;nobe  ju  ^omberg  1526  (SKtd^tcr'6  Äirdjcnofbnitngen  I,  66) 
wirb  f;ic  bie  Ätvd)enüifitatton  auf  ba^  SSeifpiel  beö  Äönigl  Sofa= 
\>^at  (2.  Chron.  17,  7)  {)tngcir)iefcn.  30/  in  bem  ®utad)ten  ber 
SBitteii()ec9cr  S^eologen  de  jure  reformandi  1537  ( C.  R.  III, 
242)  TOJvb  feibft  auf  9lebucabnejai*  I)tngebeutet  (Dan.  3,  29),  qui 
«dictum  proponit,  ne  quis  dicat  blasphemiam  contra  Deum 
Israel. 

13)  f.  ßutt)er'ö  2(ufforbecung  an  b.  SJ)iirf.  3of)anneö  o.  22.  5Roö. 
1526,  be  Sßftte  111,  135. 

14)  f.  Sut^cr  a.  b.  (5J)U£f.  oben  not.  9.  «So  ()eftef)lt  in  (S^urfiirfl 
burc^  bie  SSifttatorcn  ben  Säuern  1529  (Stid^ter'g  Äivd)enorbnunj 
gen  I,  103):  1.  ©otteä  SBort  treuUd)  ju  ()oi*en,  3.  ben  ^Jfarrevn 
if)ve  diente  unb  3infe  ii^ol  gut  unb  auf  ein  benannten  Sag  ju  ret; 
ä)(n  u.  f.  \v.  iüti)(ic  an  93?avEgi'.  ©eorg  o.  ffiranbenburg  14. 
©ept.  1531,  be  ^ette  IV,  308:  «S)oi1)  iüöre  eö  fein,  ba^  &■  g. 
@.  au6  weltUd^ec  Oberfeit  geböte  beibe,  ^pfarc()crcn  unb  5>f<J'-'>-"fin- 
bern,  ba^  fie  alle  bei  eine»;  ©träfe  mupten  ben  Äatecl)igmum  treis 
ben  unb  lernen,  auf  ia^,  weil  fie  <Sl)riften  fei)n  unb  l}eif3en  moUcn, 
aud^  gezwungen  würben  ju  lernen  unb  wiffen,  waö  ein  Sl)rift  wiffcn 
foU,  ©Ott  gebe,  et  glaube  baran  ober  nidjt.«    (5iämlid)  ber  ©laubc 


362    SSiertc  ^enobc.     2(bfcf)n.  I.     S5.  1517- 1648. 

rung  alä  üüllig    üerfd)ieben   tion    t()rer    tt)cltlid;en   ^errfc^öft 
turd)  eigene  S3e()orben  i5)    unb  nad[)  bem  JRat^e  üon  ©cifilis 


!ommt  mtr  cuö  bei*  ^rebtgt  buvä)  SBirEung  beg  {)eil.  ©cificg  :  ju 
bem  äugern  2(nf)öi*en  bei*  ^rcbigt  ift  tcr  natürlid)e  «DJcnfd)  burcft 
bas  ®eff^  cerpflid)tet:  bie  ÖOrigfett  Ijat  aber  boS  ©efe^  ju  ^anb; 
haben),  ^m  &\itaä)ten  ber  SBittenberger  Sf)eolo9en  de  jure  re- 
formandi  1537  (C.  R.  III,  246)  t)eigt  ei,  politias  divinitus  ad- 
tnirabili  sapieniia  et  bonitate  conatitutas  esse,  non  taiuiim  ad 
r|uaerenda  et  fruenda  ventris  bona  ,  sed  multo  magis,  ut  Deus 
in  societate  innotescat,  ut  aeterna  bona  quaerantur. 

15)  Lnth  ad  Melanchlh.  21.  Jul.  1530,  be  SBctte  IV,  105:  Pri- 
mum  cum  certnm  sit,  diias  istas  administraüones  esse  distin- 
ctas  et  diversas,  nempe  ecclesiasiicam  et  politicam,  quas  mire 
confudit  et  miscuii  Satan  per  Papatum:  nobis  hie  acriter  vigi- 
landiim  est,  nee  committendum  ,  ut  denuo  confundantur.  — 
Secundo,  ex  hoc  sequitur,  quod  eadem  persona  non  possit 
esse  Episcopus  et  Princeps,  nee  simul  pastor  et  paterfamilias. 
Intelligis  hie  satis,  quid  velim.  Personas  imperraixias ,  sicut 
et  administrationes  volo,  elianasi  idem  homo  utramque  perso- 
nam  gerere  possit,  et  idem  Pomeranus  possit  esse  parochus 
et  oeconomus.  —  Tertio,  Episcopus,  ut  Episcopus,  nullam 
habet  potestatem  super  Ecclesiam  suam  ullius  traditionis  aut 
ceremoniae  imponendae,  nisi  consensu  Ecclesiae  vel  expresso 
vel  tacito.  —  Quarto,  Episcopus  ut  Princeps  multo  minus 
potest  super  Ecclesiam  imponere  quidquam,  quia  hoc  esset 
prorsus  confundere  has  duas  potestates ,  et  tum  vere  esset 
allotrioepiscopus  ,  et  nos  si  admitteremus  eum,  essemus  paris 
sacrilegii  rei.  —  Quinto  ,  Episcopus  ut  Princeps  potest  suis 
subditis,  ut  subditis,  imponere  quicquid  visum  fueril,  modo 
pjum  et  licitum  sit,  et  subditi  tenentur  obedire.  Obediunt 
enifti  tnnc  non  ut  Ecclesia,  sed  ul  cives.  —  Sic  si  Caesar 
praecipiat  generaliter    omnibus    jejunium ,     obedient  etiam    ii 

•  'iqui  sunt  Ecclesia,  quia  Ecclesia  est  sub  Caesare  secundum 
carnem  ,  sed  non  obedit  ut  Ecclesia.  Idem  est  de  rege  Josa- 
phat.  Verum  de  Machabaeis  darum  est,  quod  sua  Ericaenia 
non   ipsi  soli   instituerunt,     sed    totus   populus  uno   consensu 

^      (l.  Macc.  4,  59). 


Z\).  II.  6. 11.  Sut^ev.  mvd)(.  §.  46.  SScrfaffung.     363 

ü)cn  ausübten '6).  3u  fctcfem  Stvecfe  würben  juerft  (Sujjer^ 
inten  beuten  angcfc^t,  um  lie  burd)  ba§  2(uöfaÜen  ber 
S5ifd)ofe  ent|lanbene  ßiirf'e  [o  üiel  aB  notl^ig  fd)icn  auäjufiils 
Icn  »').    9)?an  evfannte  inbeffcn  balb,  baf  mön  für  bie  firc^- 


16)  Melanchlh.  qnaestio  de  Bonifacio  Till,  1537,  C.  K.  III, 
470:  Nee  debet  esse  (Ecclesia)  Sijuoy.Qatla ,  qua  piomiscue 
concedatur  omnibus  licenlia  vocik'randi  ,  et  movendi  dogniata, 
scd  atiiaroyi(>aria  sit,  in  qua  oidine  hi,  qui  praesunt,  Episcopi 
et  Reges  conimniiicent  consilia,  et  eligant  hominos  ad  judi- 
candum  idoneos.  Ex  bis  satis  intelligi  potest,  cognitionem 
de  doctiina  peitinere  ad  Ecclesiam  i.  e.  ad  Presbyteios  et 
Principes;  sed  Principes,  le  tognita  et  judicata,  jam  custo- 
des  esse  exlernae  disciplinae,  et  executores  sententiae  Synodi. 

17)  3uer(l  tt)ii-b  in  ber  @trat[unber  Äird)enorbnung  1525  (9Hd)tcr'g 
ÄO.  I,  23)  ein  oberftci*  ^rebigev  ernannt,  ber  al6  ^Qupt  ber  ^ves 
bigcr  beren  eef)re  unb  2eb>n  beauffidjtige,  unb  ben  äußern  ©otteS« 
bienft  regiere.  Sic  anbcrn  ^rebiger  füllen  auf  if)n  Jjören,  cf)ne  i{)n 
nid)tö  önbern/  er  ijl  aber  »rieber  an  if)rcn  9?att)  gevüiefen.  ©in; 
fe^unii  unb  Kbfe^ung  gefd)ief)t  nad)  bem  S?at|)fd)rage  beffelben  oon 
bem  S^allje,  bcm  bie  f)öd)fte  ©ewalt  äuflef)t.  2(l.^bann  werben  oon 
bem  St)urfiirftcn  ö.  ©ad)fen  burc^  bie  Snjlruction  für  bie  aSifita; 
toren  1527  (jRid)ter'g  .ÄO.  I,  80)  in  ben  üornef)mj!en  ©tabten 
Pfarrer  ju  ©uperintenbenten  oerorbnet ,  «)cld)e  in  ben  i{)nen  ange= 
»iefenen  Greifen  über  ßef)re,  Äird)enbienjt  unb  ßeben  b'er  Pfarrer 
ju  wad^en  f)aben.  25ie  Pfarrer  foUen  .ni(^t  mef)r  eigenmächtig 
e{)en  fdjeiben,  fonbern  bergleidien  ©ad^en  bem  ©uperintenbcnten 
anzeigen :  ifl  gertditlid}e6  <ginfd)reiten  noti)n)enbig/  fo  flcf)t  \i'\.i 
©ad)e  bem  3(mtmann  in,  ber  mit  ^ucatliejie^ung  be§  ©uperinten; 
bentcn,   ^favrerö,  unb  onberer  ®elef)rten  gu   f)anbeln   i)<xt    Sabet 

\  bleiben  bie  Sßifitatoren  als  l)öt)ere  Sn^ans  (f.  Sufl.  3ona6  S3cben= 
!en  ber  (Sonftftorien  l}alber  1538  in  Siic^ter'6  ®efd).  b.  Äird)en; 
»erf.  ®.  84.  85).  3n  äl}nlid^er  Sßeife  werben  junad^ft  in  ben  üon 
SSugenfiagen  abgefaßten  ÄO.,  in  ber  ber  ©tabt  SSraunf d)wcig 
J52S  (9?id)ter'ö  ÄO.  1,  109)  unb  in  ber  ber  ©tabt  >g)amburg 
1529  (ebenbaf.  I,  128),  nad)  unb  nad)  in  allen  lutl)erifd)?n  Sonbeö^ 
firdjen  ©uperintenbenten  »erorbnet.  Jg)tn  unb  »iebec  l^atten  biefcl= 
ben  eine  fafl  bifd)öflirf)e  ©teUung:  fo  Urbanuö  9il)cgiuS  ©upctint. 


364     SBicrtß  5)eriobe.     'äh\d)n.  K    S5.   1517—1648. 

lid)en  S5ei-()aItniJTe  einer  mit  ®erid)t6bar!e{t  nuggerujteten 
^ef)orbe  beturfe,  iinb  fo  trurben  bk  ßonfiflorien  i\a<^ 
bem  SSorbilbe  bcr  [rul)eren  gleichnamigen  hifd)bflid)en  ©cridjtc 
(baä  erj!e  in  SBittenberg  1539)  eingefe^f  i^).    T)q^  ©emcinbe 


in  SBraunfd^treigsStineburg  (f  1511).  S)te  ftud)!.  (Srlaffe  erfd^ie; 
nen  f)tci-  mit  bcv  (äingangSfonnel:  »aßtc  üon  ©otteS  ©naben,  ©rnft 
^evsog  0.  S5raunfd)n?eig  unb  ßiineburg,  unb  Urbanuä  SfJ()egiit6  ber 
^.  ©ci)vift  iDoctor,«  f.  Un[ct)Ulb.  9?arf)r.  1705.  ©.  641. 
18)  Sie  cvfte  53ei-anlflffiing  bogu  gaben  bie  (5t)efac^en.  2fUe  lircitige 
@^eiact)en,  wetdje  ja  nuf  bie  @f)e  alg  äupevlid^eg  S5erl)äWnitJ,  unb 
äufertidie  tReA^ti  betrafen,  waren  v>on  ßutf)er  fteti  für .  weltliche 
S)tnge  unb  Dor  »rcUlidie  ©eiidjte  gefiörig  erflärt  worben  (f.  oben 
not.  4):  fo  inßbefonbere  in  f.  ®d)rift  üon  (Si)e\aä)(n ,  SBald)  X, 
892.  »©0  finbe  td)  aiid)  fein  (ärfnipet  im  9?.  S. ,  ba^  fid)  (5!)ri? 
ftuä  ober  bie  3fpo|lel  f)ättcn  fold^er  ®ad}cn  angenommen,  auöges 
nommen  wo  c6  bie  ©ewiffen  hnü^xd  f)at,  alg  ®t.  ^autuä  1  (5or. 
7,  12  ff.«  35a  nun  l)ier  ftetS  ©emiffcngfragen  unb  vedjtlici^c  '^ra; 
gen  sufammenftiepen,  fo  würben  bie  @()efad)cn  ®eijllid)en  unb  welt= 
lid)en  Siiditern  übertragen  (not.  17).  SSalb  füf)(te  man  bie  ^oti)= 
wenbigfeit  einer  organifd)en  Sierbinbung  berfelben,  f.  ©dimalfalb. 
"Ktt.  1537.  2(n(;ang  o.  b.  S3ifd^öfc  ©ewalt  (S3aumgarten'6  (Soncor; 
bienbud)  'S.  608):  —  »ju  SefleUung  ber  @f)egerid)te:  benn  ia 
tragen  ftc^  fo  mand)ertei  unb  feltfame  j^äUe  ju,  i)af  cö  wol  eincS 
eigenen  ©erid)tg  börfte.«  Saf)ec  trugen  bie  fäc^fifd)en  fianbüänbe 
1537  barauf  an,  ^ha^  @.  (St)urf.  @.  gnäbiglid^  in  3f)ren  Sanben 
öier  Sonffftorien  wollten  aufridjten  taffen,  boljin  alle  ecclesiasti- 
cae  causae,  ^rebigtamt,  Äird)en,  ?)farrer,  it)x  •Defenfton  contra 
injurias,  ii)t  SÖSanbcl  unb  ßeben  belangenb  zc.  unb  fonberlid)  aud) 
bie  @l)efac^en  —  mod)ten  geweifet  werben.«  Sie  SBittcnberger 
St)eotogen  jlimmten  in  einem  von  Suj^uö  5ona6  gefertigten  ®u|^ 
ad^teh  1538  (in  5Rid)ter'g  ©efd).  b.  Äird^enüerfoUung  ©.82) 
bem  oöUig  bei,  unb  trugen  befonberg  barauf  an,  ba^  in  jebem 
Sonfiftorio  ein  gommiffariug  ober  oberfter  judex  fe^,  wcld^er  »oolU 
fommlid)  Surigbiction,  ©ewalt  unb  ?Olad;t  ijahe,  bie  garten  ju 
citicen,  furjulaben,  bie  ©ac^en  ju  t)orf)oren,  ju  ftrafen  unb  ere; 
quiren,«  ia  bie  2Cmtteute  in  biefen  ©ad^en  oft  nad^lafftg  wären. 
(56  würbe  je^t   in  SSBittenbcrg  ein  ßonftftorium  eingcrid)tet,  über 


SSf).  IT.  (5.  IL  mi)n.  ^Ird;c.  §.  46.  sSerfaffung.     365 
blieb  awftatt  t>e6  9iccl;tcö   i(;ve  ®ci|I(icl;en   ^u   n)tU;lcn  nur  ein 


welHjcS   2utf)cr  an   Spolatin    12.  San.  1511   {tc  SÖctte  V,  329) 
fcljveibt:    Etsi  hie  Witenbergae  consistorium  coeperit  constitui, 
lamcn    ubi  absolutum    fuerit,   nihil    ad  Visilatores    periinebit, 
sed  ad  causas  niatrimoiiialeä  (quas    hie   ferie  amplius   nee  vo- 
lunius  nee  possumus)  et  ad  nistieos  cogendos  in  ordinem  ali- 
quem  disciplinae  et  ad  peisolvendos  reditus    pastoribus,    quod 
forte  et  nobilitatem  et  magistratus  passim  necessario  attinget. 
Sm   5.   1542    »Duvbcn   ßonftflorien   in    SBittenbevg,    3ei|   unb 
3wicEau  befinitiö  eingefel^t  (ber  bet  SonHitution  jum  ©runbe   lies 
genbe  lit^te  SntttJurf  in  SRid^ter'S  ÄO.  I,  367.    Mel.  ad  Came- 
rar.  11.  Oct.  1545  C.  R.   V,  865   fagt  über   bie   Sseränberungen: 
hie    pluia    sunt   öixavi'xd,   nos   theologica   plura   inseriieramus). 
•%a6  Sonfijlortum  in  Sßittenberg  bcflanb  ouS  2  Ä^eologen,  2  S)oc; 
toren  ber  fReä^te ,    einem  gi6cal,  einem  9Zotavtu6    (<Sccrctair)/   2 
S3otcn.     S)aö   Sonfifiorium    {)atte  bie  2fuffid)t    über    Sfein^eit  ber 
£ef)re,    Scbnung    beS  ©otteöbienjleö,    ©itten   ber   ©cifiltdjen   unb 
©emeinben,  f)atti  bie  ©eijltidjen    in   iijren  5Keii)ten  unb  if)rem  "Km 
fe{)en  ju  fd)ü^cn/   unb  bie  @(;efad)en   ju   entfdjeibcn.     (Sä  i)atte  bie 
Ättdjenoifitationen   ju   oeranfialten,    bie  in  ben   entfernten   Orten 
burd)  ©upcrintenbenten  unb  2Cmtleutej   allein   ben  (bi6  baljtn  gang 
in  3(bgang  gefommenen)  Sann  ju  üerl)ängen  (b.  t.  2lu6fd)lufj  üon  al= 
len  ?ird)l.  .:^anb(ungen  mit  2Cu6nQl)me  ber  ^Prebigt,  aud)  uerbunben 
mit  einer  bürgert,  ©träfe,   ©ugpenfion  ab  olficio  unb  äserbietung 
bcS  ^anbwerfö   auf  einige  3eit).    9fad)   biefem  SSorgange  grünbete 
.^erjog   SiÄori|  Sonftjloricn    in   Ceipjig  1543   (ffierorbnung  üom 
22.  ©ept.    1543   in   Mencken    scriptt.   rer.   Germ.  II,  2171  :    eS 
war  oon   1544  biö   1550  mit  bem  SO^crfebur^er  oereinigt)  unb   in 
SOlei^en   1545  (Jt.  ®.  SDSeber'ä   fojlem.  ®ar|leUung  bcö  im  Äös 
nigreid;e   ®ad)fen  geltenben   Ä'ird)enred)t6  I,  438) j   fein    SSruber 
3luguj^   aU    2(bminiftrator   oon    SO?erfeburg   1544    in  5OTerfeburg 
(j^rauflabt'ö  ©infü^rung  ber  Sieform,   in  SOZerfeburg   ©.  156)} 
(S^urf.  Soad^im  II.  ü.  SSranbenburg  1543  in  Äöln   a.  b.  (Spree 
(■^.  0.    9Wül)ler'ö  ©efd).   ber   eüangeltfd)en  Äirdienoerfaffung   in 
SSranbenburg    ©.  59).      S)ic   Sßittenbcrgifd^e    SJeformation    1545 
(C.  H.  V,  604)  be^eidjnete  fülcli)e  Äird}engerid}te  ober  Consistoiia 
al6  notf)wenbtg. 


366     S5iertc  ^criobe.     ?rbfd)n.  1.     S5.   1517  —  1648. 

SGBiberf)3rud()Srec{)t  19).     3)er  S5ann  würbe   längere  Seit  l)ins 
bur^  gar  nid)t  angewenbet  20):   unb  nad;bem  man  angefans 


19)  g^fi.  sSebenEcn  an  ^crgog  ^einri^  1536  (C.  J?.  III,  184): 
»25aö  ift  rcaf)r,  ba^  fein  SO^enfd)  ftdE)  beS  öffentlidjen  ^vebigtamtS 
ol)ne  einen  öffentltd)en  SSeruf  unb  SSocation  unterließen  [olT, 
unb  biefer  SSeruf  ftefjet  oornef)mlic^  bei  ber  öberfeit  unb  SSenjiUis 
gung  bec  Äirc^en  beffetbigen  Ortö,  ba  einem  ju  prebigen  bcfoljlen 
tt)irb.«  Mel.  de  reformalione  Ecclesiae  1541  (C.  R.  IV,  544): 
In  eligendis  pastoribus  elsi  jus  patronis  nollemus  adimi,  ta- 
rnen nee  patroni  praeficiant  pastores  non  prius  commendatos 
aliquo  tesiimonio  Ecclesiae,  h.  e.  honestorum  hominum  in  eo 
coetu  ,  cui  datur  pastor.  Et  -liceat  Ecclesiis  rejicere  impios 
aut  non  idoneos,  aut  referre  rem  ad  Episcopos ,  aut  eos,  qui 
loco  Episcoporum  sustinent  gubernationem  ecclesia^icam. 
S)en  fpätctn  ftrdjt.  ©ebraucl)  fletlt  juerf!  bie  SBtrtemberg.  Äirdjen; 
orbnung  öon  1559  büf)in  fejl  (5Rid)ter'g  ÄO.  II,  201):  ef)e 
iemanb  jum  ^rebiger  ernannt  wirb,  mu^  er  in  ©egcnmart  bei 
Superintenbenten  einigemal  in  ber  Äirdje  prebigen.  SBenn  bie 
©emeinbe  iijn  »rebtid^er  unb  ert)aftet  Urfac^en  f)alber«  recuftrt,  fo 
foU  er  ii)r  nicl)t  aufgebrungen  rcerben.  SSirb  aber  xbie  SJecufation 
lieberlid^en  unb  o()nc  erl)afte  Urfad^en,  fonbern  au6  Unüerftanb,  ober 
eigenwillig  furgenommen,«  fo  wirb  ber  Äirdjenratf)  auf  biefelbe 
feine  S({üc!ftd)t  ne()men.  Siefe  SSeflimmung  ging  al^bann  aud^  in 
bie  braunfdjrceigifd^e  öon  1569  unb  in  bie  d)urfä(^f.  ÄO.  üon  1580 
über.  >§in  u.  wiebec  erhielten  aber  auc^  bie  ©emeinben  eine  me^c 
ober  weniger  freie  2Baf/I,  j.  S.  in  (Sd)le6«)igs«:^oirtcin,  f.  ^aU 
tßiae  S8efd)reib.  b.  Äird)enoerfaffung  in  b.  »peräogt^ümern  ©d^le6= 
«ig  u.  ^olftein,  glen6burg  1778,  ©.  84. 

20)  @utad)ten  b.  SBittenberger  S()eologen  a.  b.  2(ngbad^er  u.  9?iirn; 
berger  1532  (be  SBette  IV,  38S):  »Söir  tjaben  feinen  anbern 
SSann  nod^  §ur  3eit  ufgerld^t,  bcnn  baf  biejenige,  fo  in  offent; 
lidjen  2a(lfrn  finb  unb  nit  ablaffen,  nit  ju  bem  ©acrament  be6 
l'eibS  unb  SBlutS  Sf)rtfti  äugelaffen  werben?  unb  ia^  fann  man  ba: 
mit  erf)alten,  ba^  man  bei  un6  niemanb  bai  f)eil.  ©acrament  rfi= 
d)et/  er  fep  benn  juoor  burd)  Pfarrer  ober  Siacon  öerl)ört.  — 
(Sollt  aud)  ber  offenttid^  SSann  angerid^t  werben,  fo  muf  bie  weit.: 
lid)  Öberfeit  bennod)  aud)  baju  ein  Orbnung   t)alten  mit  ber  SOiei; 


ZI).  II.  6.  II.  2utf)cr.  Äird)C.  §.  46.  SSerfaffung.     .367 

gcii  l)attc  il^n  tvicbcr  geifcnb  511  mad;en,   fic(  cv  al^balb  bcn 
anma(;Ii9  entllel;enbcii  ßonft'jlorlcn  ju  "-')• 


bung  beS  SSerbannten,  foUte  onbcig  bet  offentticl)  SSann  ein  ernjirid) 
©vt'mpcl  fct)n :  baö  irtUt  nu  aud)  ju  biefer  3cit  fonbcrlid)  in  gros 
t'en  ©tobten  unb  SRcgi-nentern  üie(  Uniid^tigfeit  gebäten.  Äbec 
biefec  unfer  Sann,  ia  priuatim  einem  baö  gocrament  »erboten 
wirb,  icret  bie  burgerlid)  S3eitt5ot)nung  unb  ^änbet  nidjtg.«  8u; 
tfjcc'ö  Sil'd^vcben.  S3erma^nung  a.  b.  SQSittenberger  1539  (^aid) 
XXII,  958):  »es  ifl  ein  @efd)rci  untec  eiid)  fomnien,  barübec 
fid)  öiele  unnii^  gemad^t  Ijaben,  ba^  man  bcn  SSann  rcieberum  auf; 
rid^ten  woU.«  ©-  965:  »Sieg  ijt  bie  vedjte  unb  fücnet)mfie  Urs 
fad)C,  ia^  ber  SSann  fcljier  allenttjalben  gefallen  ijl,  barum,  baß 
tec  red)ten  6l;tiflen  fdjier  allentl;alben  wenig,  unb  gar  ein  Jleineö 
Häuflein  oon  geringer  2(njal)l  ijl.«  Unb  fo  fd)reibt  er  nodj  an  2(. 
Sauterbad)  2.  3(pr.  1543  in  aSejiefjung  auf  baS  ^erjogtl^um  &a6.): 
fen  (be  SBette  V,  551):  Placet  exemplum  Hassiacae  excommu- 
nicationis :  si  idem  potueritis  staluere,  optime  facietis.  Sed 
Centauii  et  Harpyiae  aulicae  aegre  ferent. 
21)  SBie  8utl;er  nad)  ^atti).  18,  15  ff.  ben  SBann  t)anbl)aben  wollte, 
f.  a3ermaf)nung  a.  b.  SBittenberger  1539,  SBald)  XXII,  960: 
»2Clfo  wollte  id^  ben  SSann  l)aben  angefangen,  wollenS  aud),  ob 
©Ott  will,  äur  3eit  tl)un:  wenn  id^  ii)n  er|l  oermat)net  ^abe,  fo 
fc^idEe  iäj  jwo  ^erfonen  an  il)n,  als  jween  Saplan  ober  anbere. 
Sarnac^,  fo  nel)me  id)  i{)n  üor  mid^  in  bie  ©acripep,  ober  fonft 
in  aSeife^n  ber  Saplan,  jweier  oom  diati)  unb  ÄQJtentjerren ,  unb 
jweier  el)rtid}en  5Kännet  oon  ber  ©cmeinbe.  2BiU  er  fid)  alSbann 
nid)t  belfern,  fonbern  nad^  feinem  l)alöftarrigen  J?opfe  in  öffentlis 
d)en  ©ünben  leben  unb  fortfal)reni  fo  foU  id)S  öffentlid)  ber  Äird^e 
anfxigen  alfo:  lieben  greunbe,  id^  oerJünbige  eud^,  wie  ia^  91. 
üermafjnet  ift,  erftlid)  burd)  mid^,  barnad)  burd)  bie  Saplan,  jum 
btitten  burd)  ben  fRati)  unb  Äaftenf)crren ,  unb  bie  oon  ber  ®e= 
meinbe,  unb  er  will  nid^t  ablaffen.  S)erl)albcn  ifl  meine  freunblic^e 
SSitte  an  eud^,  ()elfet  ju  rat()cn,  fnict  nieber,  l)elfet  wiber  il)n  be; 
tcn,  unb  it)n  bem  Seufel  übergeben  2C.«  Ser  ^apor  foU  alfo  in 
©emeinfdjaft  mit  ber  ©emeinbe  f)anbeln,  ifl  aber  bii  ber  23erl)anbs 
lung  berSeitenbe  unb  2(u6fü()renbe.  ©d)malEalb.  2(rtifel  1537, 
3(n()ang  o,  b.  Sifc^öfe  ©ewalt  (SSaumgarten'ö   (Soncorbicnbud)  ®. 


368     agierte  ^mobc.     JTbfc^n.  I.     35.  1517—1648. 

©0  tt?ie  £ufl^er  über  tie  Suviflen  jit  f lagen  l)atU,  weldEjc 
an  bem  fanonifclKn  9fed}te,  iveil  baffelbe  nid^t  redjtägültig 
öufge^obcn  fet)  22) ,  unb  auil^  an  ben  bem  ©üangelio  wibers 
f^recf)enben  JBejiimmungen  be|jelben  fej^()ielten  23) ;  fo  erfdjicn 


606):  »2)teä  ifi  gcwif,  ba^  bie  gemeine  Surtäbictton,  bie,  fo  in 
öifentli(^en  ßaflern  liegen,  ju  bannen,  alle  ^fart;f)errn  ^aben  \oU 
Xen ,  unb  ia^  bie  SBifdjöfe  alä  Sprannen  fte  ju  fi(^  gejogen  —  {)as 
ben.«  Sap  bie  Pfarrer  baju  anä)  geeignete  SKitgtieber  bec  (3i' 
ineinbc  gujiefjen  füllen,  wirb  ^ier  oovauggefe^t,  unb  an  anbcrn 
Orten  oft  erinnert.  8ut^er  fagt  in  f.  a3erttia|)nung  1539,  Sßald^ 
XXII,  958:  »Sold^en  SSann  wollten  wir  gern  anrid)ten,  nidjt 
ba^  e§  ein  ßaptan  ober  ^rebiger  allein  tl)un  foUte  ober  fönnte, 
li)t  alle  mii^t  fclbjl  mit  l)elfen.«  Theologi  Viieb.  ad  concioiia- 
tores  Norinberg,  1540,  C  R.  III,  965:  Restituatur  et  excom- 
municatio,  —  adhibitis  in  hoc  Judicium  senioiibus  in  quali- 
bet  Ecclesia.  Mel.  de  abusibus  Eccles,  emendandis ,  1541, 
C.  JR.  IV,  548:  Nee  liceat  soll  pastori  ferie  sententiam  ex- 
communicationis  sine  ulla  judicum  decuiia,  aut  nemine  adhi- 
bito  ex  honestioribu;-  viris  suae  Ecclesiae.  S)ie  Sßittenber^ 
ger  Steformation  1545,  C.  R.  V,  605,  will  eS  ben  Sonftfioricn 
übertragen  wiffen,  sententiam  excommunicationis  ju  fpredjen : 
»S)ocö  foUen  in  alle  SBeg  bie  ©ac^en  oorljin  gehört  unb  mit  or« 
bentlid)er  SBeife  geurtf)eilt  werben,  ju  weld^er  a5crl)ör  nid)t  cUein 
tiie  ^riejler  ju  äiel)en ,  fonbern  aud)  gottfiird}tige  gelel)rte  ^erfonen 
auö  ben  weltlidjcn  ©tänben  unb  fiirnel)me  ©liebmag  ber  Äird^en. 
Senn  ba  unfer  ^eilanb  ßljriftuö  fpridjt:  faget  e§  ber  Äird;en,  — 
folget,  ba^  nid^t  allein  ein  ®tanb,  nämlid^  bie  S5ifd)ofc,  fonbern 
oucl)  anbere  9ottfürd)tige  @clal)rte  auä  allen  ©tänben  alö  9iid)tec 
ju  fe^en  finb,  unb  voces  decisivas  l)aben  foUen  « 

22)  J.  H.  Boehmeri  jus  eccles.  Proiestantium  I,  122  ss. 

23)  'Siefe  Sifferen^en  werben  oon  Sufluö  Sonaö  in  \)im  SBcbenfen  ber 
6onftjlorien  Ijalber  1538  (in  5Rid)ter'e  @efd).  b.  eoangel.  Äird)en= 
cerfaffung  ©.  89)  angegeben:  I.  oon  ben  l)eimlicl^en  @l)egelübben 
(weld)e  bie  Suriften  für  gültig,  Sutljcr  für  ungültig  erklärten), 
2.  Bon  ben  Siüortiiö  unb  Urfad)en  berfelbigen,  3.  oon  ber  ^rie= 
|tercl)e  (weldje  bie  Suriftcn  fortwäl)renb  für  ungültig  erklärten),. 
4.  üon  ben  oerbotcnen  ®raben   (bie  Surijlcn   l;iciten  «n  benen   bc§ 


Sf).  II.  e.  il.  Sut^cr.  Äirc^c.  §.  46.  SScrfajTung.    369 
ii)m  eben  fo  wie  9)?eland(?t()on  t>aä  UcbergeiridEjt  ber  SBeltlis 


can.  3?cd)te6  ff{l,  bie  SJeformatorcn  ßini^cn  ouf  bie  mofaifdjen  ju= 
vürf).  5.  S3on  bei-  ^favrev,  pcebtget,  ^tieflfc  SBeibern  ,  Äinbevti, 
@rben,  (£o{)nen  unb  Sodbtern,  biefeibißen  ju  j'd)u|en  wibec  bie 
Collaterales ,  angeborn  greunbc,  fo  ^ciptften  fei)n  mödjten,  unb 
ber  ?>vifjlec  Q.^i  aiiffd)tcn.  S3on  biefem  lixüM,  wo  man  nit  oicl 
taufenb  SBaifen  unb  SBittwen  will  betrüben  lajyen ,  ift  l)ot)enoti9 
burd)  furfilid)  £)ber!cit  ein  ^vooincialjlatut  unb  legem  au^e^in 
laffen.  (ßutl)er  a.  b.  ©rafcn  Mlbr.  u.  S!}?an6felb  5.  Oct.  1536 
ftagt,  be  SßSette  V,  26:  »[internal  id)  nod)  bis  bot)er  ntd)t  einen 
Surijten  t)abc,  ber  njiber  ben  ^ap(^  in  foldjen  ober  bergleid^en  ^'dU 
len  mit  mir  unb  bei  mir  galten  wolle,  alfo  ba^  fie  oud)  meine 
@f)re  unb  SSetteljlüdfe  nid^t  gebenfen  meinen  Äinbern  jujufpred^en, 
nod^  feines  ^riejlerö.«  6l()urf.  Sol).  griebrid^  in  b.  gürl)altung 
»om  5.  g»ai  1537,  C.  R.  III,  366:  »3ubeme  »ermcrften  (S.  61). 
©.,  ia^  bie  Suviflen  jum  Sbeil  ber  ^ciefler  (äl)e  in  il)ren  Sectio? 
nen,  aud)  fonjl  öffentlid^  berebeten,  baoon  ben  8euten  Urfacj^  gegcs 
ben  ttJÜrbc,  \t>cnn  iii  betreibten  ^riejler  ücrpörben/  bap  il)re 
greunbe  il)re  (ärbfd^aft  forbcrn  träten,  unb  wollten  iljre  Äinber 
nid)t  Scbe  fepn  laffen.  9iun  wollten  aber  ©.  Qt).  ®n.  burd)  eine 
Sanbegorbnung  oermittelft  göttlid^er  vgjülf  bemfelben  SJJaaß  finben, 
wiewol)l  (5.  Sl).  @n.  weiter  oermerften ,  als  wollt  man  fürgeben, 
ba^  auä)  ein  fold)  Orbnung  fräftiglid)  nid)t  gcmad)t,  nod)  aufge? 
fid)t  fönnt  werben.«)  Sn  bem  (Entwürfe  ber  SBittenberger  (5onfi|!o; 
rialorbnung  1542,  gflid)tcr'ö  v^O.  I,  374,  werben  bie  ^riefter? 
et)en  für  ved)t6gültig  erflärt,  unb  bie  gefjeimen  SSerlöbniffe  t5erbo= 
ten :  inbeffen  Eönnen  biefe  S3e)l:immungen ,  wie  ber  ganje  (Bd^luß 
in  bie  publicirte  Orbnung  nid^t  aufgenommen  fei)n:  ber  St)urfürft 
befiehlt  b.  8.  San.  (?)  1544  ben  Suriften  fid)  mit  ben  S^eologen  ju 
einigen,  unb  bie  lutl)erif{^e  2lnfid)t  anjunelimen  (Seckendorf 
comm.  de  Lutheranismo  III,  581 ).  9Mmlid^  im  (Sonftftorium 
I)ottc  bie  2(nftd)t  ber  3uri)ien  über  bie  l)eimlid^en  SJerlöbniflTe  bie 
£)berl)anb  gewonnen,  unb  fo  flagte  Sutljer  über  baffelbe  bei  bem 
6l)urfürfien  22.  San.  1544,  be  SBette  V,  615,  fdjrieb  aud)  fel)r 
bitter  an  "ocxt  Sonfiftorium  felbfl,  ©.  618,  unb  rebetc  unb  prebigtc 
gegen  baffelbe  (ad  Spalatinum  30.  Jan.  1544  1.  c.  p.  626:  Ego 
tibi  fateor,  in  hoc  anno  novo  sie  esse  me  acceptum  ,  n(  in 
®iefeUr'6  Äitd&eiifler*.  3r9Sb.  aeWt^i.  24 


370     Stierte  ?)enobc.     2fbfd;n.   I.     m.  1517—1648. 

6)tn   ühexl)aupt    in  Äird[)enfo^en   bebenflid;  ^^),   unb    beibe 


vita  mea  et  in  (ota  causa  Evangelii  nunquam  fuerim  pertur- 
batior.  Oritur  enim  mihi  cum  Juristis  negotium  acerrinium 
de  clandestinis  sponsalibus).  35te  3urif!en  fef)rten  fid)  au<i)  an 
bic  Sntfdjeibung  bcö  S^urfürftcn  nid)t,  ba  fie  burci^  bcö  Äoiferö 
Sted)t  gcbunben  ja  fei)«  meinten  (8utf)ei-'g  ^rebif^t  9e»3en  fie, 
mala)  XXII,  2175.  2178).  3(itc^  erwarten  fte  ben  2fi-d)tbtaconug 
©ebaftian  gi:öi'd}ct  in  SBittenberg  für  einen  digamus,  weil  er  jwei 
SDSeiber  Qe^abt  ^ahe,  unb  wollten  itjn  nidjt  a(6  ^vebiger  anerfens 
ncn,  ®.  2179.  Tiüi  biefer  3eit  finb  bie  flär!flen  «Reben  eutf)er6 
gegen  bie  Suriften,  fo  auä)  (SBa(c^  XXII,  2210):  »2öir  muffen 
bog  eonftfiocium  jurei^cn,  benn  wir  wollen  furjum  bie  Suriflen  u. 
ben  ^cipfl  nid)t  bvinnen  f)aben.« 

24)  Mel.  ad  Mithobhim  1541,  C.  R.  IV,  679:  Plerique  Princi- 
pes  —  multo  fuerunt  in  diripiendis  Monasteriis  diligentiores, 
quam  in  constituendis  na^oiy.iatq  et  sclioJis.  —  Hactenus  alii 
saevierunt  in  Ecclesias,  alii  finxerunt  corruptelas  doctrinae, 
certarunt  obscoenis  libellis,  finxerunt  insulsos  dialogos,  ob- 
lectarunt  se  Venereis  voluptatibus,  neglexerunt  Ecclesias  et 
scholas,  certarunt  ambitione,  Luth.  ad  Cresserum,  parochum 
Dresdensem,  1543,  bc  SEette  V,  596:  Nihil  boni  sperare  pos- 
sum  de  forma  excommunicationis  in  aula  vestra  praesumia. 
Si  enim  futurum  est,  ut  aulae  velint  gubernare  Ecclesias  pro 
sua  cupiditate,  nuUam  dabit  Deus  benedictionem ,  et  fient 
novissima  pejora  prioribus.  —  Aut  igitur  ipsi  liant  pastores, 
praedicent,  baptizent,  visitent  aegrotos,  communicent  et  omnia 
ecclesiastica  faciant,  aut  desinant  vocatione«  confundere,    suas 

1  aulas  curent,  Ecclesias  relinquant  his,  qui  ad  eas  vocati  sunt, 
qui  rationem  Deo  reddent.  —  Satan  pergit  esse  Satan.  Sub 
Papa  miscuit  Ecclesiam  politiae  :  sub  nostro  tempore  vult 
miscere  politiam  Ecclesiae.  2(n  3(möborf  21.  5ul.  1544  (be 
SBSette  V,  675):  »®ö  ift  bod)  mit  bem  .^ofe  nid)tg.  S()i-  g?egi; 
ment  ijl  eitel  Ävebg  ober  ©djnecfen.  ©ä  fann  nid)t  fort  von 
©täten,  ober  will  immer  guriic!.  Christus  optime  Ecclesiae 
consuluit,  qui  aulae  non  commisit  Ecciesiarum  admiuistratio» 
nem.  S)er  Seufel  fjätte  fonjl  nic^tö  gu  tf)un,  benn  eitel  gf)riflen= 
feelen  ju  freffen.« 


ZI).  IT.  6.  II.  ßutf;cr.  ^Ird)c.  §.4G.   S^erfaffung.     371 

waren  bcr  SKeinung,  ba^  bie  «^erf^eüung  bcr  bifrf)ofIid()en 
SBörbe  al§  einer  menfdjlidjen  @inrldE)tun(),  wenn  bie  S3ifd}ofe 
ber  euangefifc^en  geljre  folgten,  für  bie  ÄirclK  rooi)U\)at\Q 
fepn  würbe  25).    9iaci)bem  inbeffen  burd;  ben  Üieligionöfrieben 


25)  Tdlgcmctii  wat  bie  Ätage  über  58prad)tun3  tinb  iütllfuf)iiid)e  a?es 
{)anblun9r  tve(d)e  fid)  SöolE  unb  SSeamte  gegen  bie  ©eiftlidien  er= 
lauhtin.  9^ad)bem  man  bem  ©rucfe  ber  65eiftnd)en  ber  alten  Äird)e 
entgangen  war,  iDollte  man  ben  neuen  Äleruö  nidjt  wieber  fo  mää): 
tig  werben  loffen.  8utl)er'ö  S3crmaJ)nung  jum  ©ebet  wiber  bie 
Sorten  1511,  Sßald^  XX,  2744:  »S)af)in  ifiö  fommen,  —  ba^ 
nun  anfa^en  etlid^e  Sunfern,  ©täbte,  ja  aud)  fleine  35re(fftäbttcin, 
Dörfer  bar^u,  unb  wollen  iljren  ^farr()erren  unb  ?)rebigern  wef); 
ren ,  bap  fte  nid)t  [ollen  auf  bcr  (Jan^el  bie  ©iinbc  unb  Sajier  f!ra; 
fen,  ober  wollen  fte  oerjagen  unb  erl)ungern5  barju  wer  tl)nen 
nefjmen  tann,  ber  ifl  Ipeilig.  Älagcn  fte  e6  ben  2(mtleuten,  fo 
muffen  fte  geijig  Ijei^en,  bie  niemanb  erfättigen  fonne.«  @ragmuö 
©arcertuö  ö.  \äi)tüä)n  SSifitation.  6i6leben  1555.  4.  »gl.  ©ns 
9elf)arbt  in  S«icbncr'6  3eitfd)r.  f.  l)ift.  3;i)eol.  1850.  I,  86.  gjjan 
ernannte,  ia^  man  angefel)ener,  unabl)ängiger  ^'^i^fonen  on  ber 
©pi^e  ber  fird^liii^cn  a3erl)ältniffe  bebiirfe,  um  benfelben  wof)l= 
wollenbe  SBe^anblung  unb  fräftigc  SSertretung ,  unb  ben  @eifilid)en 
baS  ni5tl)i9e  2rnfc{)en  ju  ftd)ern.  »gl.  SSebenfen  ber  SBittenberg. 
u,  anberer  3;i)eologen  auf  ben  Sag  ju  ©c^malfalben  1.  59Iärj  1540 
C.  Ji.  III,  942:  »SBenn  gleid)  bie  aSifc^öfe  bie  rcdite  ßeljrc  an.- 
ncf)men,  biefelbige  ju  forbern  u.  tiid)tige  'J.nrfonen  baju  ju  galten 
fid)  erbieten,  fo  werben  bod)  oielleid}t  bie  grofen  Stäbte  u.  eflidje 
gürfien  nid)t  gern  leiben,  ba^  il)nen  wieberum  eine  jurisdiciio 
eingeräumt  foUt  werben,  unb  baß  fte  uml)erjtet)fn  unb  üifitiren. 
Sagegen  t)l  aber  aud)  p  gebenfcn,  ba^  ben  Äird)en  mit  ber  3eit 
oonnötl)en  fc^n  wirb,  ba^  fte  burd)  ftattltdje  ^erfonen  »ifttirt 
»erben.  Senn  bii  weltlid)en  Ferren  werben  bie  ßänge  bcr  Äirdjen 
nid)t  groß  ad)ten,  unb  werben  je^unb  bie  ^ricjtcr  auf  ben  Dörfern 
übet  getjalten,  werben  aud^  oicl  Pfarren  wüfie.  5JJun  vräre  e6 
nü^lid),  fo  fid)  etliche  Prälaten  ber  Äird)en  treiiltd)  annel)nien 
wollten,  bieweil  fie  bod)  bie  ®iitcr  Ijaben  ,  unb  lEönntcn  bie  SCifita« 
tion  erhalten,  baß  fte  fold)cg  träten.  —  SBo  nun  ctlid)e  $8ifd^öfe 
unb  (Stifte  red)tc  Se{)re  unb  bie  nötljigen  ©tücfe  annef)men,    u.  ber 

21* 


372    mkxU  ^criobe.    3(bfcjn.  1.     S5.  1517—1648. 

tic  bifdjoflidje  ®eric!)täbarfeit  über  bie  :prote|Iantifd)en  Sans 
ber  fu^penbirf  war,  unb  bie  lanbe^bevrlicbe  2(ii§übun9  berfcl« 
bzn  baburd)  bie  ®ene()migun9  beS  9?eicbe§    erf)alten  b^^te  ^e); 


Äirdje  bienen  wollten,  wäre  nai^jugebcn,  ba^  fie  in  il;iven  Signi; 
täten  blieben,  unb  beljielten  bie  Ordinatio,  Visitatio  unb  Juris- 
dictio  in  Sljeiadjen.«  ®o  {)aben  bie  sReforraatoren  fletS  baju  ge= 
ratzen,  bie  SBifd)öfe,  fofern  fie  bie  reine  Setire  annähmen  unb  iljre 
SSefugniffe  nad)  berfelben  mobificirten,  aU  menfdjlidje  ©inrid^tung 
äujulaffen.  ffigl.  "KuQib.  (5onf.  "iitt.  28.  am  @d)tu|Te.  3nebefon= 
beve  \pxad)  ftd)  SOZ  eU  n  d)tl)on  oft  unb  jlarf  bafür  auä.  ad  M. 
Alberum  23.  Aug.  1530  (C,  i?.  J/,  303):  Qualis  autem  ad 
posleros  Status  futurus  est  dissoluta  politia  Episcoporum? 
Profani  jurisdictionem  ecclesiasticam  et  similia  negotia  reli- 
gionum  non  curant.  ad  J.  Catnerar.  31.  Aug.  1530  (p.  334): 
Utinam,  utinam  possim  non  quidem  dominationem  confirmare, 
sed  administrationem  restituere  Episcoporum.  Video  enim, 
qualetn  simus  habituri  Ecclesiam,  dissoluta  noXtTiia,  ecclesi- 
astica.  Video  postea  multo  intolerabiliorem  futuram  tyran- 
nidem,  quam  antea  unquam  fuit.  ad  eund.  4.  Sept.  1530  (p. 
341):  Quo  jure  licebit  nobis  dissolvere  TtoXirdav  ecclesiasti- 
cani,  si  Episcopi  nobis  concedant  illa,  quae  aequum  est  eos 
concedere.  —  Sennper  ita  .sensit  ipse  Lutherus,  quem  nulla 
de  causa  quidam,  ut  video,  amanl,  nisi  quia  beneficio  ejus 
sentiunt  se  Episcopos  excussisse ,  et  adeptos  libertatem  mi- 
nime  utilem  ad  posteritatem.  Qualis  enim  cedo  futurus  est 
Status  ad  posteros  in  Ecclesiis,  si  omnes  veteres  mores  sint 
aboliti,  si  nulli  certi  sint  praesides?  ad  Bellajum  Langaeum 
1  Aug.  1534  {p.  740):  Non  hoc  agitur,  ut  politia  ecci  .'siastica 
aut  potestas  Pontificum  aboleaturj  non  hoc  agitur,  ut  veteres 
ordinationes  sine  discrimine  mutentur.  Praecipui  ex  nostris 
maxime  cupiunt,  usitatam  Ecclesiae  formam  conservare  quan- 
tum  possibile  est. 
26)  Berufung  barauf  in  bem  SSaben;  ^^forjbfimff  SKanbate  1556, 
Stid^tcr'ä  ÄO.  II,  178,  in  ber  'pefftfd)en  Äird)enorbnung  »on 
1572,  bof.  ©.  349.  2(bec  l^äufig  beriefen  ftc^  bie  gürften  mi)  auf 
QÖttlid)e  Orbnung.  ©o  vg>er3og  (5l)riftop()  ».  SGBürtcmberg  in  bec 
aSüctcbe  3U  ber  Äird^enorbnung  o.  1559  (baf.  ©.  198):    »fffiie  wie 


3*^.  IL  (5.  II.  2uff;er.  ^kd)t.  §.  46.  sScifafTung.     373 

fo  »urben  überall  6onfi|lorten  evxidjtct  2')  aU  tk  Iant>e§{)crri 
Ijcf)en  £)vgane  für  bte  gan^e  ^ivcljcnregierung  ^s).  X)ie  ^p; 
ipofftion  tcr  glacianer,  wcUl)C  ffatt  einer  gürjlenlKVi'fc^^ft 
eine  Sll()eo[ogen^errfd;aft  in  ber  Äird;e  wollten  29),  blieb  oI;ne 


unö  bann  (un3ead)t  \)a^  c^licl)ec  ffiermeincn  nad^  bei"  njeltltd^cn 
Öbcrfeit  allein  ba^  wcltlid)  Stegiment  jupetjen  foUt)  cor  ®ott  fd^ut; 
big  ernennen ,  unb  rciffenb  unffvö  2fmtö  unb  SSevufä  fein ,  wie  aixd) 
beS  (Sott  ber  Jdlmädjtig  in  jcinem  gejlrengen  Urtf)eil  oon  unö  ev= 
forbecn  «?ivb,  oor  allen  Singen  iinfer  untergebne  ßanbfdjaft  mit 
ber  reinen  2el)r  beä  ().  ©oangelii  —  oerfovgen/  unb  alfo  ber  Äird^cn 
(Sl)rtftt  mit  (Jrn|t  unb  (äifcr  annef)men5  bann  erfl  unb  barneben  in 
2eitlid)cr  ^Regierung  nu^lid^e  Orbnung  unb  3?egtment  —  anjufteU 
len  unb  ju  erljalten.«  2(e^nlid)  »C^ierjog  Suliuö  o.  S5raun[d^ttJeig= 
SSSolfenbüttel  in  f.  ?Otanbate  cor  ber  Äirt^enorbnung  ».  1569  (baf. 
©.  319). 

27)  Sarauf  brangen  aud)  bie  in  5Raumburg  im  ?!ltai  1554  oerfams 
mctten  Sljeotogen,  f.  bie  ö.  9Keland)tI)on  abgefaßte  Seclaration 
C.  R.  VIII,  290:  »Stun  ft'nb  an  c|licl^en  Orten  bie  Consistoria 
georbnet/  aber  bie  executio  ijl  fd)tt)ad).«  p.  291:  3(Ue  ^errfdjaft 
ift  fd^utbig  »biefcn  ^Ui^  ju  t^un,  bap  redjte  2cl)r  in  J;ird)en  ge; 
prebigt  rcerbe,  ia^  Consistoria  ftnb  gu  ©traf  ber  Untugenb  unb 
jur  (Sr{)altun3  fljrlidjer  ^\xä)t  unb  (Stnigfeit.«  "Keimüä)  ©raömuö 
©arcertuö,  ©eneralfup.  in  SOfanäfelb  :  S5on  d^riftlid)en,  nött)igen 
unb  nii^en  ßonftflorien  ober  geijll.  ©erid^ten,  ©iöleben  1555.  4., 
f.  ©ngelljarbt  in  9licbner'6  Bnt\ä)t.  f.  b.  ^ift.  S^eol.  1850. 
©.  116.  ©0  würbe  1564  ia&  Sonfiftorium  ju  Seile  angeorbnet 
(©d^legcl'ö  Äirct)en=  u.  3?eformation6gefd).  »on  9^orbbeutfd}lanb 
II,  cbS.  9iid)ter'6  JtO.  II,  2S5),  1568  baö  3U  SBolf enbii ttel 
(Sd)legcl  II,  263). 

28)  3u  bem  ©nbe  würbe  juerft  in  SÖSurtemberg  eine  fird)lid^e  Central* 
bel)3rbe,  ber  Äird)enratl),  burd)  bie  Äird)enorbnung  oon  1559 
(SRid^ter'ö  ÄO.  II,  218)  angeorbnet,  unb  nad)  biefem  SKuftec 
burd)  bie  6^urfäd)f.  Äird)enorbnung  ö.  1580  ein  Oberconftftorium 
in  Bresben  (baf.  ©.  421),  »gl.  3lid)ter'6  @efd).  b.  eoang.  Äir= 
d^enoerfaffung  ©.  121. 

29)  ©0  ^efl)ufiu6  1559  in  >&eibelberg  §.  37.  not.  37, ,  bk  Sfieologcn 
in  3fna  1560  §.  38.  not.  2,  5)}Jufäuö  in  SSrcmcn  1561.  §.  38.  not.  10. 


374     SSicrte  ^criobc.     2fbfd[)n.  1.     SS.  1517—1648. 

Erfolg  ^0).    'äüd)  in  benßdnbern,   in  weldjen  bie  SSifdjofe 
ter  Sieformation  UitxaUn,  unb  anfangt  bie  ^irc^enregierung 


30)  S5te  SBcimarfd)e  ©d^rift  gegen  ben  j5i^<i"'ffui^^f'^  S?ecef  !)atte  fid) 
öucb  gegen  bie  2fufftc^t  bec  Sonfijiorien  über  bie  8c{)ve  erftart 
1558,  f.  ?OTetand)tf)on6  Seantiüortung  C.  R.  IX,  618.  2fls  1561 
ia^  (5onft|!ortum  in  SBeimar  erridjtet  würbe  (f.  §.  38.  not.  6),  fo 
jc^rieb  glaciag  an  SDZaj:  9}iörlin,  ben  ccflen  geijlt.  Jfjjefyov  bejTetj 
ien,  unb  i)ielt  if)m  12  ©rünbe  gegen  bie  ©rrid^tung  eines  (Sonfijlo; 
rii  ooc  (Unfd£)utbige  5Rad}C.  1716  ©.  764):  I.  Politicus  Magistra- 
tus  sibi  sumit  jus  condendi  decreta  de  rebus  religionis  et  ju- 
dicio  gravissimo  Ecclesiae  de  doctrina  et  clavibus.  Sumit 
etiam  sibi  jus  eligendi  persona?,  et  denique  concludendi  suo 
judicio  de  sentenfiis,  cum  Ecclesiae  sit  condere  decreta  de 
ceremoniis  ac  judiciis  suis,  non  potentum  ac  sapientum  mundi 
hujus.  Videte  iterum  atque  iterum  vos  Speculatores  Israel, 
ne  assuefaciatis  aulas  ac  Achitopheles  ad  obtrudenda  Eccle- 
siae sua  mandata,  per  vos  tanqnam  suos  praecones  procia- 
tnanda.  Inde  jus  sibi  sument  nunc  impii  Magistratus  et  in 
omnem  posteritatem,  religionesque  pro  arbitrio  formabunt  et 
reformabunt,  eritque  ein  Äatferiici^  ^apjltf)um,  sicut  tu  nostros 
affectare  nuper  pie  monebas.  II.  Privantur  Ecclesia  omnes- 
que  alii  pii  Pastores  ac  Superintendentes  (facultate)  per  syno- 
dos  judicandi  de  doctrina  ,  penes  quam  et  quos  rerum  maxi- 
marum  haec  potcstas,  tum  divino  mandato,  tum  veteri  perpe- 
tuoque  more  ac  consuetudine  tale  Judicium  fuit.  III.  Praeci- 
pitatur  religio  et  Ecclesia  in  extremum  pcriculum  tyrannidis 
paucorum  Consistorialium.  Sicut  SSebenfen  Illustr.  Principis 
contra  Francofu-rticum  decretum  monet.  IV.  Contra  verbum 
Dei,  Augustanam  Confessionem ,  Apologiam  ,  Schmalcaldicos 
Articulos,  et  totius  Ecclesiae  consuetudinem  aufertur  prorsus 
clavis  ligans  a  ministris  J,  Chr.  —  Talis  laceratio  ministerii 
an  sine  impietate  fieri,  aut  a  vobis  Superintendentibus  pro- 
moveri  queat,  Vos  fratres  judicate.  X.  Simpliciter  mandatur 
tantum  executio  poenae  Superintendenti  a  Consistorio  sine 
omni  ipsius  cognitione:  qua  conscientia  eam  ille  praestare 
poterit?  Nam  Superintendentes  erunt  tantum  lictores  aut 
carnilices,    qui    simpliciter  ac   sine  omni  cognitione   mandata 


Zf).  IL  (5.  II.  2utf)er.  Äird;e.  §.  -16.  «BcrfafTung.     375 
hc\)ielUn,  in  SSranbenburg  3i)  unb  ^reufjen  32)^   trie  in 


Magistratus  exeqiii  tenentur.  XI.  Ex  praefalione  satis  appa- 
ret,  qiiod  etiam  separatio  a  sacramento  seu  suspensio  Mini- 
stris  aul'eratur.  Nemini  ergo  Pastores  audebunt  negare  Sacra- 
menta  aiit  absolutionem  nisi  convicto  prius  ac  condemnato  a 
Coiisistorio.  Quanta  hie  profaiiatio  Sacramentorum!  XII. 
Prorsiis  tollitur  processus  Christi  Matlh.  18:  Si  peccaverit  in 
te  frater  tuiis,  ciul  si  quid  habes  contra  proximum  etc.  Hie 
enim  simpliciter  maiidatiir,  ut,  si  quis  novit  aliquod  alicujus 
crimen  etiam  occultum,  mox  aecuset  eoram  Consislorio.  — 
Abjecto  ergo  Christi  praeseripto  sequamur  hominum  proees- 
sum.  Taceo,  quod  istis  niuluis  cruentisque  accusationibus 
horrenda  dissidia  inter  Pastores  et  auditores  excitabuntur. 
Nam  Pasloris  castigatio  paterna  est,  at  accusatio  coram  Prin- 
cipe cruentum  quid  sonat  et  continet.  Multi  Pastores  mavo- 
lent  summam  licentiam  peceandi  suis  relinquere,  quam  tarn 
moiestas  quin  et  sumtuosas  lites  sustinere. 

31)  ?(Kattf)iag  o.  Sagoio,  $Bifd^.  ö.  SSranbenburg,  tvat  ber  S?eforma; 
tion  bei,  iüitligte  in  V\t  1540  »om  Sfjurfücflen  crlaffene  Ätr(i)en; 
orbnung  (Sflid)tcc'ä  ÄO.  I,  323),  unb  blieb  biö  ju  f.  Sobe  1545 
im  S3efi|  feiner  btfd^öflid^en  9ied)te.  gut  bie  ©prengel  ber  S5i= 
fd^öfe  »on  ^aoclbecg  unb  ßcbuö  würben  ©encralfupcrintenbcnten  u. 
ein  Sonftjlorium  in  M\n  a.  b.  ©prce  1543  errid^tct:  nad^  Sagowö 
Scbe  bef)nte  fid)  biefe  (ätnrid^tung  aud^  über  bcn  SSranbenburger 
©pcengel  auö,  ^.  D.  9!)iü{)ler'ö  ©efd^.  b.  eöang.  Äird}enoerfaffung 
in  b.  SKarE  SSranbenburg,  SBeimar  1846,  ©.  50.  9{td)ter'ö 
@efc^.  b.  eoang.  ÄirdjenoerfafTung  ©.  131. 

32)  ^ier  traten  beibe  SSifd^öfe,  ber  o.  ©amlanb  u.  bec  b.  ^omefanicn, 
bei,  unb  erliefen  1525  bie  erjle  eoangcl.  Äird)enorbnun3  (S?id^= 
ter'6  ÄO.  I,  2S).  2)em  «^erjoge  rcurbe  inbeflfen  fpätec  biefe  bi? 
fd)öflid)e  ^(iA)t  unbequem,  unb  er  ließ  bie  ©tu{)le  n5icberf)oU  un; 
befe^t,  n)äl)rcnb  i>\.e  ©tänbe  fie  ju  erf)alten  ftrebten.  9Kit  bem 
Äobc  bcö  a3ifd)of»  0.  ^omefonien  unb  2(bminif(:ratorS  o.  ©amlanb 
SBiganb  (1587)  borte  bie  bifd)öflid^e  S(Bürbe  auf,  unb  e6  würben 
hvoz'x  (Sonfiftorien  errid)tet,  Sacobfon'ö  ®efdt).  ber  GueUen  beg 
eoang.  Äirc^enved^tö  ber  ^roüinscn  Preußen  unb  ^ofcn  ©.  21. 
5Rid)tcr'ö  ®efd).  b.  eo.  Äird^cnoerf.  ©.  129. 


376    SSierte  ^eriobc.    3(bfd)n.  1.     §S.  1517—1648. 

benjenigen/  in  weldEjen  anfangs  eine  ©pnobalöerfaffung   ein« 
gerichtet  würbe,  in  Sommern  33)  unb  in  Reffen  34),  mups 


33)  3n  ^ommern  njaren  ©enccalfuperintenbentcn  mit  mand^en  bU 
fd^öflic^cn  9?ed)ten:  fett  1541  njurbcn  oon  Seit  ju  3fit  ©enetalfpn; 
oben  au6  ben  ftäbtifd)en  ^vebigern  berufen,  tt)eld)e  unter  bem 
S3orfi^c  ber  ®eneralfuperintenbenten  über  alle  ÜrdjUdie  ©egenftönbe 
befd^loflien,  SSaltfj  afar'S  jnjei  (Sammlungen  einiger  jur  ^om= 
merfd^en  Äird^enl;ifiorie  geprigen  Scljriften,  ©reifötratb  1723.  25. 
4.  2fuf  ber  ®reif6walber  ©pnobe  1556  würbe  bic  (ärrtd^tung  breicr 
ßonfiporia  ober  Äird^engerid^te  ju  Stettin,  ßotberg  ober  ©tolpe 
unb  ©reif^rcatbe  bef(^lo1Ten,  benen  auä)  bie  ©ntfdieibung  über  ben 
SSann  übertragen  werben  foUtc,  \>a  bic  ^ajioreS  bee^alb  oft  bie 
größte  ®efal)r  liefen  (S5a(tf)afar  I,  138).  Sic  le^te  ©eneralf^ns 
obe  Vüurbe  1593  get)alten,  fpäter  ging  aurf)  bie  ©etralt  ber  @enes 
valfuperintenbenten  auf  bie  (Sonfijiorien  über  {Balthusar  jus  eccl. 
Pastorale  1,  262.  541.  3?td^ter'ö  @efd^.  b.  eoang.  Äird)enoer; 
fojTung  ©.  123). 

34)  ©egen  bie  oon  %tarii  ßambert  »erfaßte,  »on  ber  ©pnobe  oon 
^omberg  1526  befij^loffene  Äirc^enorbnung  {Reformatio  ecclesia- 
rum  Hassiae  in  S'{id)ter'ö  ÄÖ.  I,  56),  weld^e  5^re6bt)terien  u. 
©t)noben  anorbnete,  aber  ben  ©emcinben  baö  9?ed)t  ert^eilte,  i()re 
^rebiger  ans  unb  absufe^en,  äußerte  auc^  8ut()er  gro0e  SBcbenfen 
(f.  oben  not.  7),  unb  fte  fam  nie  jur  2(uöfübrung.  2)ej: 
Sanbgraf  ernannte  barauf  6  ©uperintenbenten  (in  ßafTcl,  5Roten= 
bürg,  9}Jarburg,  Ätöfelb,  Sarmftabt  unb  ®t.  ©oar)  mit  mobifts 
cirten  btfd)öflid^en  SSefugniffen  ,  f.  .g)efftfd^e  SJifitattonSorbnung  üon 
1537  in  3?id)tcr'§  ÄO.  I,  281,  raeldje  jä^rlid)  in  i^ren  @prens 
geln  @i)noben  l)ielten ,  unb  al6bann  in  23erbinbung  mit  einigen  ge= 
n)äf)lten  5)f(ir«cn  .bie  ©eneralfijnobe  als  l)öcl^fle  fird^lid^e  Snftanj 
bilbeten.  Surd^  bie  Orbnung  ber  djriftl.  Äirdtienjudjt  1539  {dixä): 
ter'6  äO.  I,  290)  würben  für  jebe  ©emcinbe  2(eltefte  jur  ^anbs 
f)abung  ber  Äird^enjuc^t  angeorbnet.  25ic  ©eneralfpnoben  crf)ieltea 
ftd^  auc^  naäj  ^IjilippS  Zobe  unter  ber  get()eiUen  ^Regierung  feiner 
©o^ne,  i)ötUn  aber  mit  1582  in  golge  ber  beginnenben  Spaltung 
jwifd^en  bem  calöiniftrenben  SRieberf)efTen  unb  bem  ftreng  lut^eris 
fd)en  Obcrf)cJTen  auf  (Dr.  ^.  »^eppe'ö  ©efd^.  b.   t)c(T.  ©cneratfpns 


Sf).  II.  6.  II.  8uff;cr.  ^irc^e.  §.  46.  SSerfaffung.      377 

ten  allma^tig  bicfc  iOrbnungen  ber  ßonfifitorlalberfaffunc) 
tt)eid;cn:  nur  in  SüHcb,  ßlcöe,  SSerg  wirf  ten  cigent^umj 
licl^c  SScrI)aItntlTc  jur  2(u§bi(t)ung  unb  SSefefligung  ber  ©pnos 
balDcrfaffung  35).  s^fe  Sfjeorie  rcditfertigte  bic  Slegierung 
ber  Äirdjc  burc()  ben  ßanbeöljerrn  3ew6()nlid)  burd)  bie  2Cns 
nö^me  einer  :£)eüolution  ber  bifd)6flid)en  Sie(!i)H  in  golge  beö 


oben  0.  1563  —  1582.  2  SSbe.  ÄajTet  1847).  SSei  ber  ßinfüfjrung 
be§  ßalöiniSmuS  übte  ber  Sanbgraf  gjJori^  met)t;  alö  epiffopale 
fReä^te,  unb  errid^tcte  bann  1610  ia^  ^onfiflorium  in  SOZarburg 
aU  obevjle  Ätcd)enbet)örbe,  b.  i.  als  oberjleS  Organ  feiner  Äirdjens 
gcmatt  («g)eppc'6  (ginfiiljrung  ber  S3erbefTerung§puncte  in  >&e|Ten, 
ÄafTct  1849,  ©.  174).  2Ö.  S3ad)'6  ©efd).  b.  furc)c)T.  Äird)enoer; 
faffung.  SOJarbiirg  1832. 

35)  S5a  bag  ()erjogIid)e  ^auö  biefer  ücinber  big  ju  feinem  2(ugfterben 
1609  iatijOÜ\d)  blieb,  fo  mußten  fiel)  bie  coangel.  Äird^en  eine 
felbftänbige  93erfaffung  geben,  auf  beren  3Cugbilbung  bie  nieberlan? 
bifd^en  gtud^tltnge  bebeutenb  einwirften,  namentli^  bie  1554  aus 
Sonbon  öertriebenen  (f.  §.  37.  not.  17),  oon  benen  ein  Sf)eil  in 
SBefel  unb  Duisburg  fid)  nieberlie^en,  mit  if)rer  oon  Sot)anneg  a 
Caöco  »erfaßten  .Rirc^cnorbnung,  bann  bie  ©i)noben  ber  gluii)tlinge 
in  SBefel  1568  unb  ©mben  1571  (§.  43.  not.  2).  Sie  bereits  be= 
feftigte  Äirdjenoerfaffung  würbe  üon  S3ranbenburg  unb  ^faläJ^Reu« 
bürg  betätigt,  unb  blieb  aud)  nad[)f)er  unoeränbert,  ba  SSranben; 
bürg,  um  bic  Unterbrücfung  ber  eoangelifdjen  Äird)en  in  bem  2fns 
ti)iiU  beS  !atl)ol.  ^falä^SJeuburg  ju  l)inbern,  bofTelbe  on  bem 
Status  quo  feftlialten,  eben  begl)alb  aber  auä)  felbft  benfelben  beobs 
od}ten  mußte,  djriinblid^cr  SSerid^t  über  b.  Mtd^em  unb  9ieli; 
gionSracfen  in  ben  ^urftentljümern  Sülid),  Sleoe  unb  SSerg,  oud& 
gugel)örigen  ©raffdjaften  5JKarE  u.  SJaoenSberg,  S)ü(|"elborf  1735.  4. 
».  Ooen  bic  ^reSbt)teriat=  unb  (Si)ncbalücrfaf]fung  in  SSerg,  Sus 
lid),  (Sleoe  u.  SSJlarf,  ©ffcn  1829.  Sacobfon'S  ®efd).  b.  Quellen 
bcS  eoang.  Äird^cnrecfctS  ber  ^roüinjen  9{f)ctn(anb  unb  5Beftpl^alcn, 
Königsberg  1844.  ?K.  ©oebel'S  ®efd).  b.  d)ri|ll.  ßebenS  in  ber 
rf)cinifd)stt)cftpl)älifd^cn  ebangcl.  Äirdjc.  S3b.  2.  2(btf).  I.  (ßoblenj 
1852)  ©.  70. 


378     agierte  9)eriobe.     2rbfcf)n.  1.     SJ.  1517  —  1618. 

SJeligionäfriebenS ,  imb  fud)fe  i>üvd)  genaue  ©ingrdnjung  bie; 
fer  ©etralt  tk  Äircl)e  gegen  2Biüfüf)r  ju  ftdjern  36). 

Sn  ^dnemarf  unb  ©cbn^eben  blieb  tie  hi\(i)bflid)s 
SSerfaffung:  in  Sdnemar!  würbe  aber  tm  S3ifd}ofen,  n^elcbc 
nur  ©uperintenbenten  fetjn  foUten,  alle  ®ericbt§bar!eit  ge; 
nommen37);  in  ©cbweben  blieb  i^nen  biefelbe  nur  in  ba 
fdjrdnfter  SBeifc  unb  in  ©emeinfcbaft  mit  einem  ibnen  juge^ 
orbnetcn  ßonffftovio  38).  ^n  beiben  gdnbern  erf)ielt  ber  Äo* 
nig  bie  f)bd)^e  fircblicbe  ©ewalf. 

2Cnber§  entividPelte  ficb  tk  SSerfaffung  in  ben  reformirs 
tcn  Äircben. 

T)a  in  ben  ©cbweijer  ßantonä  hk  gropen  9Jdtf)e,  wie 


36)  Jo.  Gerhardt,  theologi  Jenensis,  loci  theologici  (Jenae 
1610 — 22.  9  voll.  4.)-  Locus  XXIV.  de  minislerio  ecclesiastico 
§.  112.  (ed.  Cotta  XII,  116):  Quamvis  ex  constitutione  pacis 
religiosae  anno  1552  Passavii  sancila,  et  anno  1555  Augustae 
conßrmata  Electores,  Principes  ac  Status  Itnperii  Augustanae 
confessioni  addicti  jura  episcopalia  in  suis  territoriis  sibi  vin- 
dicent;  tarnen  exercitium  eorum  ita  temperant,  ut  quaedam 
capita  ipsimet  non  adiingant,  sed  Ecclestae  miuistris  relin- 
quant,  utpote  praedicationem  verbi  et  sacramentorum  admini- 
stralionem,  potestatem  clavium,  examen  eligendorum  ministro- 
rum,  eorum  ordinationem  etc.,  quaedam  per  Consistoriales  et 
Superintendenles  peragant,  utpote  Ecclesiarum  visitationem, 
causarum  ecclesiasticarum  ,  ad  quas  etiam  matrimoniales  spe- 
ctant,  dijudicationem  etc.,  quaedam  sibi  solis  immediate  reser- 
vent,  utpote  constitutionum  ecclesiasticarum  promulgationem, 
synodorum  convocationem  etc.,  quaedam  denique  cum  consensu 
licclesiae  administrent,  utpote  electionem  et  vocationem  mini- 
strorum.    Sitc^ter'ö  ©efd).  b.  coang.  Äird)enocrfaffung  ©.  192. 

37)  Stäubltn'6  £ird)t.  ©eogcapfiie  u.  ©tattjii!  I,  216.  3.  SBtgs 
gecS  firc^l.  (StatijltE  II,  377. 

38)  §.  SB.  0.  ©d)ubci:t  ©d^raebenö  Ätrc^en»erfafTung  u.  UnterridytSs 
»efen  mä)  frü()e«m  unb  gegenwärtigem  3u|tanbe.  2  SSbe.  ©tretfes 
lüalbe  1821.    ©täub  lin  I,  237.     SBIggcrö  II,  394. 


ZI).  II.  (5.  II.  9?ef.  mxd)(.  §.  46.  SJevfaffung.     379 

tic  I)6d)ften  S5et)orben,  fo  aw^  tie  £)r()ane  beä  S5olf§  waren; 
fo  fonnten  aud)  bic  üon  ifjncn  gefaxten  flrd)licl)en  S5efc{)lüffe 
als  S3olf6befci)lujTe  bctracl)tet  werben.  S)a  nun  3n)ingti  ehin 
fo  «)o()I  wie  2ut()er  'i^ic  Unreife  beä  SJotfö  für  eine  ibcale 
Äird;enüerfaffung  ernannte,  unb  e5  jugleid)  für  unjwecfmapig 
()aften  mnpfe,  iia^  in  bcmfelben  ßanton  jwei  üerfcljiebene 
repnbli!anifd)e  23crfaffungen,  hie  eine  in  ber  Äirdje ,  hie  an-- 
bere  im  ©taate,  neben  einanber  bejkl)en  foüten;  fo  trug  er 
fein  S3ebenfen,  bem  großen  Siati)e  üon  äurid),  alö  S?ei)rdfens 
tauten  ber  ©emeinbc  tie  ganje  Äircbenleitung  ju  übertragen. 
£)ie  ©eifllicben,  befonberö  bie  ber  ^auptffabt,  würben  üon 
bemfelben  nur  ju  9?atl)e  gejogen ,  bef)ie(ten  fidb  aber  ta^ 
Sie<i)t  üor,  wenn  gegen  ta^  SÖort  ®otteä  üerfaf)ren  würbe, 
ii)xe  ©timme  ju  erf)eben39).    X)ie  ®ei|!nd[)en,  bereu  ©leid[); 


39)  Zwinglii  subsidium  de  Eucharistia,  1525  {Opp.  III,  339): 
Dicam  hie  obiter  de  usu  Senatus  Diacosiorum,  propter  quem 
quidam  nos  calumniantur,  quod  ea,  quae  totius  Ecciesiae  esse 
debeant,  nos  per  ducentos  agi  patiamur,  quuoi  totius  urbis 
et  vicinoium  Ecclesia  sit  plus  minus  Septem  millium.  Sic 
ergo  habeant  isti:  Qui  verbo  praesumus  Tiguri,  olim  jam  li- 
bere  monuimus  Diacosios ,  qnod  ea,  quae  judicio  Ecciesiae 
totius  fieri  debeant,  ad  jpsos  non  alia  lege  rejici  patiamur, 
quam  si  verbo  duce  consulant  et  decernant;  deinde  quod  ipsi 
non  sint  aliter  Ecciesiae  vice,  quam  quod  ipsa  Ecclesia  tacito 
consensu  hactenus  benigne  receperit  eorum  Senatus  vel  con- 
sulta  vel  decreta.  Vulgavimus  eandem  sentenliam  apud  uni- 
versam  Ecclesiam;  admonuimus  etiam  hac  tempestate,  qua 
nonnulli  (SBtebertäufcv)  feruntur  stupidissimis  afTectibus,  quos 
tarnen  spirilum  internum,  si  Diis  placet,  videri  volunt,  haud 
tuto  multitudini  committi  posse  quaedam.  Non  quod  verea- 
mur,  Deum  Opt.  Max.  defuturum,  quo  minus  dirigat  Eccle- 
siam  suam  ;  sed  rebus  adhuc  teneris  non  miscendam  esse  con- 
tentionis  occasionem.  Suasimus  ergo,  ut  plebs  Judicium  ex- 
ternarum  rerum  hac  lege  Diacosiis  permittat,  ut  ad  verbi 
regulam  omnia  comparentur,  simul  poUicentes,   sicubi  coepe- 


380    agierte  ^eriobc.    2(bfc()n.  I.    S?.  1517—1648. 

I;eit  fef)r  entfdjieben  geltent»  gemadjt  würbe  ^o),  erhielten  ii)xe 


rint  verbi  aucloritatetn  conlemnere,  nos  confestim  prodituros 
esse  ac  vociferaturos.  Conseiitit  ad  hunc  usque  diem  Eccle- 
sia,  tametsi  decretum  super  ea  re  nulluni  promulgaverit ,  sed 
placiditate  ac  tranquillitate ,  quibus  haclenus  uiitur,  consen- 
sutn  suum  sie  probat,  ut  ipsam  aegre  laturam  adpareat,  si 
quis  Evangelii  successum  arguta  curiositate  impedire  conetur; 
simul  non  jgnorans,  ut  rebus  istis  debeamus  ad  Christi 
nosirumque  decorem  sie  uti  ,  ut  pax  christiana  servetur. 
Quicquid  ergo  de  immutandis  ritibus  occurrit,  ad  senatum 
Diacosiorum  refertur,  non  absque  exemplo:  nam  et  Antiochia 
duos  modo,  Paulum  et  Barnabam  ,  Hierosolymam  mittit,  nee 
jpsa  decernit,  quod  tarnen  jure  potuisset.  Causa  fuit,  quod 
immoderaiam  contentionem  vereretur,  quae  quanto  major  est 
concio  tanto  roagis  crudescit.  Quod  autem  Diacosii  in  bis 
rebus,  Ecclesiae  non  suo  nomine,  agant ,  hinc  adparet,  quod 
quicquid  apud  nos  stafuilur,  puta  de  imaginibus,  de  cele- 
branda  Eucharistia  et  similibus,  id  eis  Ecclesüs  quae  in  oppi- 
dis  et  agro  sunt  liberum  relinquit:  ubi  nimirum,  quod  Ec- 
clesiae non  sunt  tantae  ,  conientionis  incendium  non  magno- 
pere  metuendum  esse  vident.  Cessit  consilium  sie,  ut  ex  Deo 
esse  facile  cognoseas.  Sic  igitur  soliii  sumus  hactenus  ante 
omnia  multiludinem  de  quaestione,  quae  Senatus  judicio 
cognoscenda  erat,  probe  docere.  Ita  enim  factum  est,  ut 
quicquid  Diacosii  cum  verbis  ministris  ordinarent,  jam  du- 
dum  in  animis  fidelium  ordinatum  esset.  Denique  Senatum 
Diacosiorum  adivimus,  ut  Ecclesiae  totius  nomine,  quod  usus 
postuiaret,  fieri  juberent,  quo  tempestive  omnia  et  cum  de- 
coro  agerentur.  Factum  est  itaque ,  ut  contentionis  malum 
ab  Ecclesia  prohiberetur.  —  Sie  utimur  Tiguri  Diacosio- 
rum Senatu  ,  quae  summa  est  potestas,  Ecclesiae  vice.  Sage; 
gen  9ejlel)t  Smingti  auä)  bem  SSolfe  ba6  SJedjt  i\i,  undjrifllidj  re; 
gierenbe  Obrigfeiten  abjufe^en,  TittiM  ju  ber  Siöput.  1523,  litt. 
42.  (2Ber!e  I,  156):  »So  fte  ahn  untcürolii^  unb  uffer  bct®d^nuc 
6f)rtjti  faren  wuvbinb,  mögenb  fie  mit  ®ott  cntfe^t  werben.«  »gl. 
bic  USlegung  ©.  369. 
40)    Lud.  Lavaier   ( ^rebiger  unb  jule^t  2(ntiilc6  in  3üti(^)   de  ri- 


Zi).  II.  (S.  II.  9?ef.  mxd)i.  §.  46.  Sci-faffung.      381 

Ernennung  üon  ber  ;t)brig!eit,  bie  ©emeinben  t)atUn  nur 
baö  9iecl)t  bc6  @infprud)6  ^i).  T)en  S3onn  l)kU  äwingli  nes 
bcn  bem  ©trafamte  ber  d)ri|!Iid;en  ^brigfcit  nid)t  mel)r  für 
nütl;wcnbiij  42) :  ^{^  tie  ß(;efrt4'en  würbe  1525  baö  ßl^orge* 


//6m«  et  insiilulis  Ecc{.  Tiyurinae  1559  {ed.  J.  B.  Ollius,  Ti- 
guri  1702)  §.  3.  p.  10:  Nulliim  iiUer  ministros,  quod  polesta- 
lem  attinet,  est  discrimen.  —  Omnes  fere  res  ecclesiasticae 
ad  primariutn  concionatorem  urbis  (qui  pritnus  a  restituto 
Evangelio  Huldr.  Zviiiglius  fiiit,  cui  Henr.  Bullingerus  suc- 
cessii)  referunlur.  Is  suo  arbitratu,  toiiiis  Ecclesiae  et  omni- 
um  ministrorum  nomine,  inconsultis  aliis  nihil  agit  vel  scri- 
biti  sed  alios  paslores  convocat,  et  suum  consilium  et  Judi- 
cium cum  illis  communicat.  Si  res  sit  magni  momenti,  sena- 
tui  et  synodo  proponitur. 

41)  3uricl)ec  ^räbicanteno  vb  nung  1532  in  3iid)tet'ö  ÄÖ.  I, 
169:  3ft  eine  ?)favi-e  etlebigt,  fo  foU  ber  Secan  ber  Öbrigfcit  bas 
oon,  unb  »ttjcr  ber  £ef)en  -Sgevi:  (Patron)  fi;c«  ^fnäcigr  mad)en. 
S5ie  ffiorgefdjlagenen  [oUen  Don  ben  ©yamtnatoven  geprüft,  u.  ik 
äeugniffe  übev  ben  2£uöfaU  beö  ©icamenö  bem  3iati)e  äugefcf)icft 
werben.  Scr  fRatt)  trä(;lt,  bann  roirb  oon  einem  S3eöoUmäd.}ti9ten 
beä  3Jatf)e6  in  ©egenicart  beg  Secanö  bie  ©emeinbe  üerfammelt. 
6r  füU  »bie  2ßoi}l  ber  Äil(j^en  offnen,  u.  ermaJjnen,  ob  Sfnianbi 
ba  ft)e,  ber  etwaö  Cümbeno  unb  Unreblid^ö  uf  ben  @nt)ä{)Uen  wiffe, 
föUe  baiB  offnen.»  SP  ffine  Älage,  fo  fleUt  ber  Secan  ber  ©e« 
meinbc  ben  neuen  Pfarrer  oor ,  unb  legt  i()m  bie  ^änbe  auf. 
2(I6bann  »bcfef)le  ber  S3ogt  ober  9?atf)sbot  ben  ^^farrer  ber  ®e; 
meinb  in  Siamen  ber  d)riftenltcl)en  Öberfeit.«     Lavaier  §.  2.  p.  6. 

42)  3»  iser  Sf)orgerici)t6orbnung  ju  äürid)  1525  (Slid)tcr'S  ÄÖ.  I, 
22)  ^ei^t  Co  norfi,  ha^  ber  Pfarrer  bie  et)ebred)er  »mit  ber  d^ripen^ 
lid^e  ©meinb  bannen  unb  uöfc^tieffen«  foUe.  3n  einer  SSerorbnung 
gegen  ©ijebred^er  ü.  1526  {■Sq.  SSudinger'ä  9JcformationSgcfdj.  I, 
378)  beflimmen  SSurgemeifler  unb  SJati),  ha^  biefelben  «fötlenb  oon 
aller  d^riftenlid^er  unb  e^rlidicr  SS^njotinung  unb  ©emeinfame  abges 
fiinberet  unb  uSgefd;lof[en  fin ,  alö  namlid)  oon  bem  9^ad)tmal  un= 
ferS  ^evrn  3ff«  S^rtfli.«  (äben  fo  foUcn  [te  oon  allen  el)rlid)en 
2femtern  unb  ©tänben  nid)t  erwäljlt  iuerben.  Snbejfen  biefe  S3ers 
orbnungen   fd}einen  nidjt  in  Äraft   geEommcn  ju  fetjn,  ^unbcös 


382     SSterte  ^eriobe.     2rbfc^n.  I.    S5.  1517—1848. 

xi6)t  angeorbnet  43).    X)k  Getane  unb  @V)nobcn  'i)atten  bIo§ 
eine  ^(ufftdjt  über  2et)re  unb  i^bm   ber  ©eiflilicben  44) ,    roie 


^agen  ßonfitcte  beö  3n)in3lianigmiiö  zc.  ©.  324  2f.  3wtngli 
\ag,t  in  bec  ©pnobe  ju  ©t.  ©aUcn  ®cc.  153Ü  (©imler'ö  ©amm^ 
lung  alter  unb  neuer  UrEunben  jur  Äird^engefd^.  ournemUd)  beö 
©d^wetjertanbeö  I,  432):  »3u  ber  2(po{leln  3t)t  rcaS  bie  Äilc^  jer? 
ftrcut,  fo  tt)ü6  nod)  fein  d^rij^enlid^e  ÖbevEeit,  bic  in  ber  Äildjcn 
@fe|  unb  Örbnung  unb  ©traf  beö  SSöfen  unb  beg  (Srgerlicljen 
]()ielte.  35a  nun  fpe  ber  Sann  unb  baä  U6[d)liepen  i()nen  nott)TOens 
i'iS  9fi)n^  t)ie  ßafler  unter  il)nen  abäU|!eUen.  ©it  aber  djriftenlic^e 
Öberfetten  »orten,  fo  ©djrcert  unb  ©traf  üon  @ott  t)abinb/  föU 
lenb  je|  bie  tai  uSvidjten.  —  db  aber  bie  OberEeiten  ifjr  "Kmt 
nit  t^un  ttJeltinb,  atebann  möginb  bie  gmeinen  Äild)cn  fiel)  it)reS 
®waltö  oucl^  gcbrud^en  mit  bem  ffiann  ,  bamit  bie  Äilci)cn  rein  unb 
ungeärgeret  bliebe.« 

43)  Sie  23erorbnung  in  SSuUinger'ö  3?cformattonegefd).  I,  287. 
Slid)ter'6  ÄÖ.  1,  21.  Sag  ©erid;t  bepanb  aui,  ä»ei  ßütprie; 
ftern  (Pfarrern),  siüeien  aug  bem  Eleinen,  unb  jweien  aus  bem  gros 
^en  9iati;e.     Lavater  §.  29.  p.  108. 

44)  Sn  Bütiä)  würben  1528  l;albjäl)rlid)e  ©pnoben  ocrorbnet,  auf 
weld)en  aUe  ©eijilid^e  unb  Seputirte  ber  ©emeinben  ju  erfd)einen 
i)attcn,  unb  bti  »eldien  S  50?itglieber  beS  S?at()6  gegenwärtig  roa: 
rcn  (SSullinger'ä  «Reform ationSgefd).  II,  3).  Sine  fejlere  ©e^ 
jialt  bekamen  biefelben  burd}  bie  3ürii!^er  ^räbicantenorbnung  1532 
(Stid^tcr'S  ÄO.  I,  168).  Seber  Pfarrer  l}atte  i)\n  bei  feinem 
2(mt6antrittc  biefen  Sib  ju  leiilen:  »bap  id)  baS  l)eiti9  eoangelium 
unb  Sßort  &otU,  barju  id)  berüfft  bin,  tviiirlid)  unb  nad)  reifem 
d)ri|lenlid)en  Sßerjlanb,  oud^  nad)  ffiermog  -'iltä  unb  dlihvö  eoange= 
Iifd)en  Äeflamento,  lut  miner  «Ferren  oon  3ürid)  ooruSgangnen 
?OlanbatS,  leljren  unb  prebgen,  unb  barunter  rein  Sogma  u.  iit)X, 
bie '  sttJtjflig  unl)  «od)  nit  uf  ber  S3at)n  unb  er{)alten  fije,  nit  in= 
mifd)en,  fi)  fi)e  bann  seoor  gemeiner  orbenlict)cr  S3evi"amlung,  fo 
iarlid^  iwei  mal  gelialten,  anzeigt,  unb  oor  berfelbigen  ert)alten. 
Sarju  foll  unb  rcill  id)  einem  SBurgermfiller  unb  JKatl) ,  ouc^  ben 
«Bürgeren,  al6  miner  orbenlid)fn  Öberfeit  trürc  unb  t}clb  fin: 
gemeiner  ©tabt  unb  Canb  3üric^  9?u|  unb  grommen  fürbern,  il)to 
©d^aben  warnen  unb  wenben,   fo  fevr  id)  uermag :   oud)  il)ren  unb 


ZI).  II.  e.  II.  dief.  mvä)e.  §.  Kl.  SBcvfafTung.     383 

bie  Äird)enf!in(?anbe  iiUv  Uii5ud)tgfunbcn  ber  ©cmcinbe  ^s), 
nüc  ©trofen  blieben  aber  ber  it)elflicl;en  ^^brtgfcit.  ©ie  übvi; 
gen  reformirten  (^antonä  nfjmtcn  biefe  ßinridjtungen  nad;:  in 
JBafel  fe^fc  jwar  £)ccolampabiuö  (1530)  bie  @infüf)rung  be6 
S3anneö  burd),  mupte  aber  eine  SSetbeiligung  ber  \t»eUlict)en 
£)bri9iE'eit   unb  buvgerlicl;c  ©trafen  hei  bemfelben  jugcben '•*') : 


\i>ten  nad)gcff^ten  SSögtea  unb  "ümtlüten  ©eboten  unb  a3?rboten 
in  äiemlicljcn  billioen  (£nd)fn  9e|)orfam  unb  genjärtiß  fin  :  Stern  bic 
^eimlid)feiten  bc6  ©pnobi  üei-[(i)Wi;c!en  unb  nit  offenbaren.«  Sn 
biefem  ©pnobuö  würbe  nun  naä)  einanber  über  alle  ©eifilidje  bie 
(Senfuc  Qüübt.  ^qI.  bie  ßcnfuren  in  ben  ®i)noben  ö.  1533— 15:-i5 
in  ©.  ^ep  ©ammtungen  jur  95eleucl}tung  ber  Jtirdjeni  unb  5Rc; 
formationögefd).  b.  ©djweij.  >^eft  I.  (3ürid)  ISll)  ©.  118/  rco 
fid^  ©.  139  aud)  eine  (Scnfur  über  SSnUinger  finbct. 

45)  5m  3-  1526  erging  eine  Sierorbnung  gegen  bie  Unjud^tefünben 
(SButlinger'ö  9?cformationggefd).  I,  369),  in  weld^cr  bie  @t)erid)= 
ter  (?!}?itglteber  beS  S()orgerid)te6)  angenjiefen  würben,  in  ber 
@tabt  gegen  bicfclben  ju  ocrfaf)ren.  2(uf  bem  8anbe  foUten  in  je= 
bem  Äird)fpiete  2,  3  ober  4  5)Jänner  mit  bcm  Pfarrer  aU  ef)egau; 
mer  (gaumen  b.  i.  bmaä)en,  pflegen)  geirät)It  werben  {B  372), 
benen  jene  ®iinben  angezeigt  würben,  ©ie  Ijaben  bie  ©ünber  mei)t 
reremat  ju  warnen,  unb  wenn  bieg  frud)t(oö  bleibt,  bem  Oberooigte 
jur  JBeflrafung  anjuäeigen.  2)iefe  gj;egaumcr  bilben  ben  Äird)en= 
ftiltftanb,  [o  genannt,  weil  fte  naä)  bem  ®ottegbienf!e  in  ber  Äivdje 
jur  S5efpred)ung  jurüdblieben. 

46)  f.  bef.  ^erjog'g  geben  3of;.  Oefolampabä  II,  192.  £)efolampa= 
biue  war  ^ct^  für  Äird)enäud}t  gewefen5  fcI}on  buvd}  bie  S?eforma= 
tionöorbnung  ü.  1529  waren  Pfarrer  unb  3)iacone  befugt,  Softer; 
l)afte  nad)  üevgebtidjer  SBarnung  oon  bem  3(bcnbmate  aug^ufdjltepen 
(^eräog  II,  164).  @6  war  biefj  o^ne  3weifel  nid)t  gefd)el)cn. 
S)a|)er  trug  Oefolampabiuö  in  einer  Siebe  öor  bcm  diat^e  {Oecol. 
ep.  fot.  42)  auf  üötlige  >:&erjiellung  ber  Äird)enjudjt,  unb  bie  er= 
rid)tung  eines  gollegii  an,  weld)eö  aufi  ben  »ier  ©tabtpfcrrern, 
Bier  9lat^äf)erren  unb  »icr  ©emeinbegltebern  beflel;enb,  jene  3ud)t 
nad}  (5t)rifti  a3orfd;rift  50Jatt().  18,  15  l)anbl;abe.  cf.  Epist.  Oecol. 
ad  Zwingl.   17,  Sept.  1530    {Zw.  Opp.    VllI ,  510).      ©r  fudjte 


384    SSierte  ?)enobe.     Zb\(i)n.  1.     S5.  1517—1648. 

tocl)   trurbe   öucI)  biefe   (ginrfcfitung   1539    fd)on  wicber  ah 
gefcljafft  47). 

ßalüin  iroirte  bie  Ätrcl;e  üom  ©tnate  ganj  unabhängig 
ttJiffcn.  £>er  Staat  foüe  bie  Äirdje  in  if)rer  SÖirffamfeit  nur 
W^en,  bürfe  ober  in  t>k  innern  fircblidjen  2{n9eregen^eiten 
ni4)t   eingreifen  48):   \)is  ©orge  für  2ef)re  unb  ©acramente 


a\iä)  önbcre  ßantone  bafiit;  ju  gewinnen,  über  »ergeblid):  auf  bcc 
Äagfa^ung  in  2(:arau  @ept.  1530  triberfprad)  ii)m  Malier:  aU  un^ 
tec  ben  ®eifltid)en  in  ©t.  ©allen  ein  ä^iefpalt  barubec  cntftanfccn 
war,  etUätte  firf)  auf  bet  <£i)nobe  5U  ©t.  ©allen  See.  1530  ourf) 
3wingli  gegen  ben  SSann  (Simlcr  I,  432).  Snbeffen  oerfügte  bei; 
Siat^  oon  SSafel  14.  S)ec.  1530,  ba^  hei  jeber  Äird)e  für  jenen 
3weif  bem  Pfarrer  unb  ben  Siaconen  jwei  9tatl)gl)erren  unb  ein 
©emeinbeglieb  beigegeben  werben,  unb  ba^  bie,  weldtje  länger  alö 
einen  CKonat  im  SBanne  blieben  ,  f)art  beilraft  werben  foUten. 

47)  <Bä)on  OecolampabiuS  Ijatte  mancherlei  SSerbru^  wegen  biefer 
Äir(i)enjud)t ,  ^erjog  II,  207,  Öäwalb  sO?i)coniu8  oon  Mxtäii)o: 
fcr  ©.  105.  3m  3-  1539  »erorbnetc  ber  SRatl)  cnblic^ ,  ia^  bie 
Pfarrer  nur  etma^nen,  nid^t  firafen,  unb  nad^  breimaliger  frud^t; 
lofer  6rmal)nung  i>ie  ©iinber  bem  diati)e  anzeigen  foUten,  Äird&s 
]()ofer  ®.  325. 

48)  Calvini  institutt.  lib.  IV,  c.  11.  De  Ecclesiae  jurisdictione 
§.  3:  Non  animadvertunt,  quanlum  sit  discrimen  et  qualis 
dissimilitudo  ecclesiasticae  et  civilis  potestatis.  Neque  enim 
jus  gladii  habet  Ecclesia  quo  pnniat  vel  coerceat ,  non  impe- 
rium  ut  cogat,  non  carcerem,  non  poenas  alias  quae  solcnt 
infligi  a  magistratu.  Deinde  non  hoc  agit,  ut  qui  peccavit, 
invitus  plectatur,  sed  ut  voluntaria  castigatione  poenitentiam 
profi(eatur.  —  At  quemadmodum  tnagistratus  puniendo  et 
manu  cotircendo  purgare  debet  Ecclesiam  offendiculis,  ita 
verbi  minister  vicissim  sublevare  debet  magistratum ,  ne  tarn 
multi  peccent.  Sic  conjunctae  debent  esse  operae,  ut  altera 
sit  adjumenlo  alteri,  non  impedimento.  §.  4;  Non  roagistra- 
tus,  si  pius  est,  eximere  se  volet  communi  filiorum  Dei  sub- 
jectione,  cujus  non  postrema  pars  est,  Ecclesiae  ex  verbo 
Dei  judicanti   se  subjicere :    tantum    abest  ut  Judicium   illud 


ZI).  II.  (5.  IL  9?cf.  Äircf)e.  §.  46.  «Bevfaffung.     385 
bifciplin  gcbii(;re  bcn  üon  bei*  ©emcinbc  gii   iva^lcnbcn  2(e(tcj 


tollere  debeat.  —  Imperator  bonus  intra  Ecclcsiam ,  non 
supra  Ecciesiam  est.  §.  16:  Neque  (sancti  viri)  improbabant, 
si  qiiando  suain  auctoritatcm  interponerent  Principes  in  rebus 
ecclesiaäticis ,  modo  conservando  Ecclesi'ae  ordini  ,  non  tur- 
bando,  disciplinaeque  stabiliendae,  non  dissolvendae  hoc  t'ie- 
ret.  Nam  cum  Ecclesia  cogendi  non  liabeat  potestatem ,  ne- 
que expetere  debeat  (de  civili  coercitione  loquor);  piorum 
Regum  ac  Principiim  partes  sunt,  legibus,  cdictis,  judiciis 
religionem  sustinere. 
49)  Calvini  institt.  IV,  8,  1:  De  spirituaii  tantum  potestate 
loquor,  quae  propria  est  Ecclesiae.  Ea  autem  consistii  vel  in 
doctrina,  vel  in  jurisdictione,  vel  in  legibus  ferendis.  Locus 
de  doctrina  duas  habet  partes,  auctoritatem  dogmatum  tra- 
dendorum  ,  et  eorura  explicationem.  IV,  3,  4:  Qui  Ecclesiae 
regimini  secundum  Christi  insiitutionem  praesunt,  nominantur 
a  Paulo  primum  Apostoli ,  dein  Propheiae,  tertio  Evangeli- 
stae,  quarto  Pastores,  postremo  Doctores.  Ex  quibus  duo 
tantum  ultimi  ordinarium  in  Ecclesia  niunus  habent:  alios  tres 
initio  regni  sui  Dominus  excitavit,  et  suscitat  etiam  interdum 
prout  temporum  necessitas  postulat.  —  Inter  Fastores  ac 
Doctores  hoc  discriminis  esse  puto,  quod  Doctores  nee  disci- 
plinae  nee  Sacramentorum  administrationi,  nee  monitionibus 
aut  exhortationibus  praesunt,  sed  Scripturae  tantum  interpre- 
tationi,  ut  sincera  sanaque  doctrina  inter  fideles  rctineatur; 
pastorale  autem  munus  haec  omnia  in  se  continet.  §.  6:  Do- 
minus, cum  Apoätolos  mitteret,  mandatum  iilis  dedit  de 
praedicando  Evangelio  et  baptizandis  credentibus  in  remissio- 
nem  peccatorum.  Antea  autem  mandaverat,  ut  sacra  symbola 
corporis  et  sanguinis  sui  ad  exemplum  distribuerent.  En 
sanctam  ,  inviolabilem,  perpetuamque  legem  impositam  iis  qui 
in  Apostolorum  locum  succedunt,  qua  mandatum  accipiunt 
de  Evangelii  praedicatione,  et  Sacramentorum  administratione. 
§.  8  :  Caeterum  quod  Episcopos  et  Presbyteros  et  pastores  et 
ministros  promiscue  vocavi,  qui  Ecclesias  regunt,  id  feci  ex 
Scripturae  usu,  quae  vocabula  ista  confundit:  quicunque  enim 
©icfder'ß  Äird&en9i'fd&.  3r  5S&.  2te"Mbtö(.  25 


386    SSiertc  ?)eviobe.     ?rbfd)n.  1.     S5.   1517—1648. 

j!en  in  SSerbinbung  mit  tm  ©eifilicben,  üon  welchen  aber 
nur  geijiticlje  ©trafen  ju  öerbangen  fepen;  bie  ^Crmenpflegc 
ben  ^iafonen^o);   ta^  Siii(i}t,  ^rebigcr,   2(eltej!en  unb  ^iat 


verbi    ministerio  funguntur,    iis   titulutn  Episcoporum    tribuit. 

IV,  9,   13:  Nos  certe  libenter  concedimns,  si  quo  de  dogmate 

incidat  discepiatio,    nullum  esse  nee  melius  nee  certius  reme- 

dium,  quam  si  verorum  Episcoporum  synodus   conveniat,    ubi 

controversum    dogma    excutiatur.      Multo    enim   plus  ponderis 

habebit  ejusmodi   definitio,   in    quam  communi(er  Ecciesiarum 

pastores,  invocato  Christi  spirilu,  cousenserint,  quam  si  quis- 

que  seorsum  domi  conceptam    populo  iraderet,    vel  pauci   ho- 

mines  privatim  eam  conficerent.     Deinde  ubi  collecii  in  unura 

sunt  Episcopi,    commodius  in  commune  deliberant,   quid  sibi, 

•-■i.  et  qua  forma  docendum  sit,  ne  diversiias  offendiculum  pariat. 

-t'ii    Tertio      hanc    rationem    praescribit    Paulus     in     dijudicandis 

•^»«f- doclrinis.     Nam  cum  singulis  Ecclesiis  attribuat  dijudicationem 

(l.  Cor.   14,  29),  ostendit,  quis  in  gravioribus  causis  sit  ordo 

.-  agendi:    nempe   ut  Ecclesiae  inter  se  communem  cognitionem 

Ulli' suscipiant.  —     Statuo,    non   ideo   interire  in  Ecclesia   verila- 

fe!*i!  tem  ,    etiamsi  ab   uno  Concilio  opprimatnr,   sed    mirabiliter  a 

iüi    Domino   servari ,    ut    iterum    suo    tempore  emergat  et  superet. 

Hoc  autem    perpetuum    esse    nego,    ut  vera  sit  et  certa  Scri- 

pturae  interpretatio,  quae  Concilii  suflFragiis  fuerit  recepla. 

50)     Calvini  insiitt.  IV,  3,  8:    2(u^er   ben  officiis,    quae  in  verbi 

ministerio   consistunt,    ern)ät)ne   ^auluS    ad   Rom.   unb    1.   Cor. 

no(^   anbete.     Ex   quibus    quae    temporaria    fuerunt   omitio.  — 

Duo  autem   sunt  quae   perpeluo    manent,    gubernatio   et   cura 

pauperura.     Gubernatores     fuisse   existimo   seniores  ex    plebe 

delectos,    qui   censurae   morum  et  exercendae  disciplinae   una 

cum    Episcopis    praeessent.      §.    9.     Cura    pauperum    Diaconis 

mändata  fuit.     IV,  11,  1:    Quemadmodum  nulla  urbs  nullusve 

pagus  sine  magistratu  et  politia  Stare  potest:  sie  Ecclesia  Dei 

sua  quadam    spirituali   politia   indiget ,    quae    tarnen   a    civili 

prorsus  distincta  est,  eamque  adeo  nihil  impedit  aut  imminuit, 

ut  potius  multum  juvet  ac  promoveat.     Ista  igitur  junsdictio- 

nis  potestas  nihil  aliud  erit    in  summa  quam  ordo  comparatus 

ad  spiritualis   politiäe   conservationem.    §.  2.    übet  bie  ©teilen 


Zi).  II.  6.  IL  9?cf.  Äirc^e.  §.  46.  SScrfaffung.     387 

foncn  ju  n)a{)len,    gehöre  ber  ©emeinbe  unter  ßcitung    ber 
®cifl(id)cn  5>).    SnbejTen  Qab  aud)  Qalmn  in  ber   ©enfer 


Jo.  20,  23  unb  Matlh.  16,  19:  Utraque  est  generalis  senten- 
tia,  eadem  semper  ligandi  solvendique  potestas  (nempe  per 
verbutn  Dei),  idem  mandatum,  eadem  promissio.  Eo  autem 
differunt ,  quod  prior  locus  peculiariler  de  praedicatione  est, 
qua  verbi  tninistri  funguntur,  hie  ad  disciplinam  excommu- 
nicationis  pertinet,  quae  Ecclesiae  permissa  esi.  §.5:  In 
usu  duo  sunt  consideranda:  ut  a  jure  gladii  prorsus  separetur 
haec  spiritualis  potestas,  deinde  ne  unius  arbitrio,  sed  per 
legitimum  consessum  administretur.  —  Severissima  enim  Ec- 
clesiae vindicta,  et  quasi  ultimum  fulmen,  est  excommunica- 
tio,  quae  non  nisi  in  necessitate  adhibetur.  lila  porro  nee 
vim,  nee  manura  desiderat ,  sed  verbi  Dei  potentia  con- 
tenta  est. 
51)  Calvini  insiitt.  IV,  3,  12:  Quales  eligere  Episcopos  deceat, 
Paulus  duobus  locis  copiose  cxequitur  {Tit.  1,9.  1.  Tim.  3, 
1) :  summa  tarnen  huc  redit ,  non  esse  eligendos  nisi  qui  sint 
sanae  doctrinae  et  sanctae  vitae,  nee  aliquo  vitio  notabiles, 
quod  et  illis  adimat  anctoritatem  et  ministerio  ignominiam 
afferat.  De  Diaconis  et  Senioribus  similis  prorsus  est  ratio. 
§.  14:  Habemus  ergo,  esse  hanc  ex  verbo  Dei  legitimam 
roinistri  vocationem,  ubi  ex  populi  consensu  et  approbatione 
creantur  qui  visi  fuerint  idonei.  Praeesse  autem  eleclioni 
debere  alios  Pastores,  ne  quid  vel  per  levitatem,  vel  per 
mala  studia,  vel  per  tumultum  a  multitudine  peccetur.  Ueber 
firrf)I.  ©efcigcbung  IV,  10,  2:  hoc  unum  contendo,  neces- 
sitatem  imponi  conscientiis  non  debere  in  quibus  rebus  a 
Christo  liberantur.  §.  29:  Omnes  ecclesiaslicas  constitutiones, 
quas  pro  sanctis  et  salutaribus  recipimus,  in  duo  capita  re- 
ferre  licet:  alterae  enim  ad  ritus  et  ceremonias ,  aUerae  ad 
disciplinam  et  pacem  respiciunf.  §.  30:  Quia  (Dominus)  in 
externa  disciplina  et  ceremoniis  non  voluit  sigillalim  prae- 
scribere  quid  sequi  debeamus  (quod  istud  pendere  a  tempo- 
rum  conditione  provideret ,  neque  judicaret  unam  saeculis 
Omnibus  formam  convenire),  confugere  hie  oportet  ad  gene- 
rales  quas  dedit  regulas,    ut  ad  eas  exigantur  quaecunque  ad 

25^ 


388    SSierfe  ?)cnobc.    2fbfcf)n.  1.     S5.  1517—16-18. 

Äirdjenüerfaffung  mand)c§  ?Ii}?inbertt?efent(icI)e  ben  23erf)Q(tniffen 
nad)  52).  gjeincr  entvoidelte  fidj  bie  (Sabintfcfee  Äircijentjcrj 
faffung  in  ^ranfreirf),  wo  bie  wdüidje  9?eg{cviing  ber 
Äird)e   fremb   wax  ^s).     ^{er  waren  Consistolre,   Colloque, 


Hl.) 

ordinem   et  decorum    praecipi    nece«sitaä  Ecclesiae  po?tiiIabit. 

§.  31=  Jam  vero  chrisiiani  populi  officium  e.*!,  qiiae  ?ecundum 

hunc   canonem    fuerint   instiluta  .     libera   quidem    conscientia, 

i...    nullaqiie   supersiitione,    pia   tarnen    et    facili    ad    obsequendum 

• »  •   propensione    servare,    non     contemplim    habere,    non     siipina 

negligentia  praeterire. 

52)     Ordonnances  ectlesiastiques  de  l'eglise  de  Geneve  1541   {Siidji 

ter'S  ÄO.  I,  342.    09L  ^entt)'^   (äalmn  II,  109.    gfJid)ter'6 

©cfd).  b.  Äird)enüerfa)Tung   <S.  171),   erlaffen  »on   ben  ©pnbiFen, 

bem  üeincn  unb  gvofen  3?att)c.    35te  2Ba{)t  eincg  ^afiovö  9efdnet)t 

.»n;  üön   bcn   übrigen  @eijlU*en,  ber  flcine  fRat^  bejlcitigt,    bie  @e; 

metnbc  jlimmt  ein.    2(Ue  Pfarren   rccrben  jä^vUä)  uon  einer  doms 

,.  :    miffion   üifitirt,   n?etrf)e   auö  iwei  Seputirtcn  beö  SRQtf)ö  unb  jwei 

,--i-j:.  beg  SOlinifteriumö  beftet)t.     2)ie  Anciens  rcerben,  2  au6  bem  Elcinen 

Miii'  fftati)e,  4  au6  bem  5Rat£)e  ber  @ed}gjig ,  unb  6  au§  bem  Siat^e  ber 

.Ml-   3we^iunbert,   gercä^tt.     ©ie   unb  bie  ^rebiger   bilben   baS   Consi- 

m-    stoire,   tt5elrf)eä   bie  ©ittenjud^t  ^anb^abt:   p.  352:    Et  que  tout 

•jr-     cela  se  face  en  teile  sorte,   que  les  ministres   n'ayent    aucune 

in,-  Jurisdiction  civile,   et  que  par  ce  Consistoire  ne  soit  en   rien 

i!^i    derogue    ä    l'autorite    de    la  Seigneurie   ni   ä    la  Justice  ordi- 

J5/^;  naire:   ainsi   que    la  pnissance  divine  demeure  en  son  entier: 

_vto«t  mesmes  oü  il  sera  besoin  de  faire  quelque  punition  ou  con- 

traindre  le»  parties,    que    les    Ministres    avec    le  Consistoire, 

,,    .  ayans  oui    les  parties  et   faictes  les   remonstrances  et   admoni- 

^•1    tions  telles  que  bon    «era,    ayent  ä  rapporter  le  tout  au  Con- 

\f,-     seil,,  lequel   sur  leur  relation   advisera  dVn  ordonner  et    faire 

jugement  selon   l'exigeiice   du  cas  (bagegen  Calvini  instilt.  IV, 

II,    4;     Neque    enim    consentaneum  est,    ut  qui    monitionibus 

nostris  obtemperare  noluerint,  eos  ad  magistratutn  deferamus). 

?i|;    (ginen  furjen  "iibn^  bie[et  Örbnungen   giebt  Calvini  ep.  ad  Gasp. 

Olevianum,  JSon.  Nov.  15GÜ  {Epistt.  ed.  Gen.  1575.  p.  228). 

53)    25iefe  S3erfaffung  würbe  auf  ben  6  erfien  9iationalfpnoben  (^artö 


ZI).  II.  (5.  II.  Slef.  lii:d;c:  §.  16.  «ßcrfaffung.     389 

Synode  provinclal,  Synode  national  in  ouf{!eigenber  ^rbs 
nung  rein  fivd)licl;e  S5cl;6rt>cn,  unb  ber  Synode  national 
f)atU  btc  |)6c^fle  ©etralf.  2£ber  'ok  SSerfaffung  »üar  ariflos 
!ratif(i):  bi'c  ßonfiftorien  I;atten  bie  Satendltef^en,  bte  ^roüins 
jialfpncben  bie  ?)rebiger  ju  ernennen:  ben  ©emeinben  blieb 
b(o§  baS  Siedjt  bie  ©en)al)Uen  abjulebnen.  ©ben  fo  geflaltete 
ftcf)  im  SQBefentlid^en  bie  ÄirctjenöerfafTung  in  ©djottUnb 
(Kirksession ,  Presbytery,  Synod,  General  Assembly)  ^4) 
unb  in  ben  S^iebertanben  (Kerl;euraad,  Classicale  Ver- 
gaderinge,  Particuller  Synode,  Nationaal  Synode  )55). 
3n  ben  beut[4)  reformirtcn  Äird^en  bebielten  aber  bie 
ßanbeöberren  bie  b^cbfle  Äircbenleitung  mit  ber  ßonftfloriaU 
üerfaffung,  unter  «>eld}cr  fidj  inbeljen  aucb  ^re^bpteriatorbs 
nungen  auöbilbeten  ^s).    «J^ur  bie  reformirte  Äircfjc  oon  Sü- 


1559,  ^oitievg  1560,  SDvUaU  15G2,  Ci)on  1563,  ^axiö  1565, 
fflerteuit  1567)  feftgejlellt ,  f.  bie  licten  in:  Tons  les  synodes  na- 
tionaux  des  eglises  reformees  de  France  par  Aymon,  ä  la 
Haye,  2  T.  1710.  4.  ©bcacb,  bie  (gntfle()ung  unb  ecflc  (SnU 
tüicEelung  ber  ^cegb^terialoei-fafyung  in  ber  ref.  Äird)e  granEreid^6, 
in  9liebner'6  3ettfd)r.  f.  b.  {)ijl.  Sfjeologie  1849.  II,  280. 

54)  "K.  g.  &.  ©emberg,  bie  fd)Ottifd)e  5tationalftrd^e  nad)  i{)vev 
gegenwärtigen  innern  unb  äußern  ffierfaffung ,  Hamburg  1828. 
Ä.  >^.  ©ac!,  bie  Äirc^e  o.  (3d)cttlanb ,  Beiträge  ju  beren  ©e: 
fc^id)te  unb  S3efd)reibung.  2  Sf).  Hamburg  1844.  45. 

55)  JQ.  £.  SSentfjem'ö  ^oUänb.  Äird)  = .  yn|),@^Ut,epjlaat,,  2  Zi). 
granff.  u.  Seipjig  1698.  v.^.r  . ,>.    .., 

56)  SOI.  ©ocbd'ö  ©efd).  b.  djriftt.  Sebenö  in  b.  r()einifd}--ttjej!pi)ät. 
coangel  Äird)e  II,  II,  525.  SSon  großem  ©influffe  waren  f)ier  bie 
^fäljifd^cn  Orbnungen.  3n  b.  pfätjifdjen  Äirdienorbnung  o.  1563 
würben  2fcttefte  u.  ©taconi  angeorbnet  (9iid)ter'ö  ÄO.  II,  265). 
25er  Äird^enratt)  (Sonfijiorium)  in  ^eibelberg,  fc^on  1560  eingcfe^t, 
ert)iclt  feine  Orbnung  1564  (ebenbaf.  <S.  276).  £)ie  ©uperinten; 
bcnten  blieben,  unb  (;atten  iäf)rlid)e  ©^noben  mit  ben  ©cifltici^en 
unb  ©d)uUef)rern  ju  f)aUen,  auf  weld)en  beren  8ef)re  unb  SBanbcl 
unb  ber  3upanb  ber  ©emeinben  geprüft  würben  (©.  280). 


390     sßicrtc  ^ßtiobc.     ?(bfd)n.  1.     «B.  1517— J  648» 

lief),    ßUüe,   SSerg    ^atU  eine  ber  I)oUdnbifd)en  dl)nlid)e 
©pnobaloerfaffung  ^7). 

§.    47. 

2(uöbtlbun9  ber  gotteöbienftlidjen  ßinrid^tungcn. 

©.  S5.  (gifenfd)mtb,  &e\&j.  b.  öornef)mflen  Äirdjcngcbräud^e  b.  ^^i'O; 
tcflanten,  Seip^ig  1795.  3.  i.  gunE'S  ®eift  unb  gorm  beS 
oon  D.  SÄ.  Sut^er  angeorbneten  Äultug,  SScrlin  1818.  3C.  ^. 
©räfer,  bie  röm.  !atf)ot.  Ctturgie,  mit  fteter  Stücfftdjt  auf  bic 
fiiturgie  bec  griedi.  unb  alteflen  eoanget.   lutf)cr.  Äird)c,    2  S^. 

'*"  ^aUe  1829.  Ältcfotl)  bie  urfprüngl.  ©ottelbicnflorbnung  in 
bcn  beutfrfjen  Äirrt)en  lutf).  SScfenntniflTeö,  if)ve  S5eflruction  unb 
sRefotmatton ,  SRoflodf  unb  ©AtDerin  1847. 

3n  ber  2(norbnun(j  beS  ßultu§  jetgt  fid)  tk  burdE^grci; 
fenbe  SSerfd()ieben()eit  jwifclien  8ut{)er  unb  än^ingli,  bap  jener 
ben  (5ultu§  ber  aften  Äircl)e  im  ©anjen  betbeljielt,  unb  nur 
iia§  \d)U<i)tf)in  Jßerwerflidje  ou6  bemfelben  entfernte,  wai): 
renb  äwingli  ben  ©otteöbienj!  naä)  llnUitun^  ber  ^eil. 
(Bä)xi^t  t>on  ©runb  a\i^  neu  einrichtete. 

ßutber  f)ob  uon  2£nfan9  an  bie  ^rebigt  alä  ben  tt)icl)tig|!en 
Zt)dl  beä  ©ottegbienfieS  l^erüor;  in  ben  Zeremonien  wollte 
er  aber  nicl)t§  eber  gednbert  wiffen,  hi^  ber  ©emeinbe  burd) 
bic  ^rebigt  ba§  S5eburfni^  foldjer  2fenberungen  fiiblbar  ges 
maä)t  worben  njdre.  2)arum  jiellte  er  nacb  ßarljlabtö  jlör; 
mifcber  SJeformation  tm  alten  6ultu6  wieber  f)ex ,  intern  er 
nur  allen  Swang  öon  bemfelben^),  unb  anö)  ben  Seicbt* 
5tt)ang2),   entfernte,    unb  alle  abergldubifdjen  SGBeibungen 


57)    f.  hie  Citeratur  oben  not.  35. 

1)  Sutf)er'ö  aä)t  ©ermon  öon  if)m  geprebigt  ju  SBittenbcrg  in  bec 
galten  1522  in  snjct  2Cuggaben  b.  2BaId)  XX,  1  u.  62. 

2)  Sm  3.  1523  ftellten  Suti)ej;  unb  ^omeranu6  »Confessionem  au- 
ricularem  unb  privatam  absolulionem«  wiebcf  f)cr,  JDcl(^c  xoäi): 
cenb  beö  Silberfiuvmeg  abgefd^afft  »uoren,    f.  gvöfctiel,  gortgef. 


ZI).  II.  (5.  II.  2ut(;ci-.  Äirc^c.  §.  47.  ©oüeöbienfi.     391 


©ammUmg  oon  alten  unb  neuen  tl;eül.  (Sacl)en  1731.  (S.  696. 
Cut()ci-  a.  a.  £).  ad)te  ^n-bißt  b.  SBard)  XX,  60:  »5Ber  fid) 
nun  mit  ben  Sünbcn  bet^t,  unb  beuev  gern  loö  vüäve,  iüiU  ev  einen 
gcwiffen  Zto^  unb  ©prud)  t)örcn,  bamit  ev  fein  ^erj  jliUcj  bcr 
get)e  i)in  unb  ftage  feine  ©ünbe  in  gci^eim  feinem  S3cuber,  bitte 
i{)n  um  2(bfolution  unb  um  ein  tvöftlid)  SBort.  —  ©avum  'i)ahe  id) 
gefagt,  unb  fage  ee  nod),  ba^  id)  mir  biefe  ()eimlid}e  S3eid)te  nidjt 
will  nehmen  laffen.  3d)  ttJiU  aud)  niemanb  baju  jwingen,  obev 
geätüungen  l)aben,  fonbern  einem  )eglid)en  frei  tjeimftellen.«  8u; 
tl)er'6  Sßarnunggfd)rift  an  bie  ?u  granff.  a.  «SÄ.,  ftd)  öor  Swings 
lifdier  ßet)re  ju  t)üten,  1533  (SSSald)  XVII,  2448):  »3n  ber 
a3eid)t  ftnb  jwei  Stiirf.  Srftlid) ,  bie  ®iinbe  craäl)len:  in  tt)eld)em 
©tue!  wir  bie  ©ewiffen  aud)  l)aben  burd)  ©otteS  ©nabe  ertöfet  — 
üon  ber  unträglid)en  Saft  unb  unmöglid)en  ®ef)orfam  beg  päpflU- 
d^eri  ©efe^eg,  bavin  er  gebeut,  alle  ©ünbe  äu  erjäl)len.  —  Sieben 
biefer  ^reifieit  bcfealten  wir  bie  SBeife,  ba^  ein  SSeidjtfinb  eraäl)le 
etlid)ei©ünbe,  bie  il)n  am  meiften  brüden.  Unb  iai  tl)un  wir  nid)t 
um  ber  «ßcrftänbigen  wiUen:  benn  unfer  ?)farr^err,  Kaplan,  ?0l. 
g)l)ilipp6,  unb  fotd^e  Seute,  bie  wot)t  wijfen,  waö  ©ünte  ifl,  »on 
benen  fobcrn  wir  ber  Ecincö.  2tber  weil  bie  liebe  Sugenb  täglid) 
ba{)cr  wäd)ft,  unb  ber  gemeine  SOlann  wenig  »er|tei)et,  um  berfet^ 
ben  ()alten  wir  fold)e  9Beife,  auf  baf  fte  ju  d)riftlid)er  3ud)t  unb 
SSerflanb  erjogen  werben.  S)enn  aud)  fold)  SSeidjten  nid^t  allein 
barum  gefd)ief)t,  bap  fte  ©ünbe  eräciljlen?  fonbern  tia^  man  fte  «er- 
t)örc,  ob  fte  ia^  SSater  Unfer,  ©laubcn,  ietm  ©ebot,  unb  \va^  ber 
(Satcd^igmug  mel)r  giebt,  fönnen.  —  2Bo  will  man  aber  baö  bcffer 
tl)un,  unb  wo  ifte  nöt()iger,  benn  fo  fie  foUen  jum  ©acrament  ge- 
f,en?  —  Dag  anbere  ©tücf  in  ber  ffieid)t  ift  bie  2(bfolution,  bie 
ber  ^riefter  fpridjt  an  ©otteg  ©tatt:  unb  barum  ift  fie  nid)tg  an= 
bcrö  benn  ©otteg  SBort,  bamit  er  unfer  ^erj  tröftet  unb  ftarfet 
wibcr  bag  böfc  ©ewiffen,  unb  wir  follen  i^r  glauben  unb  trauen, 
alg  ©Ott  felber.  —  ©o  braud)en  wir  nun  ber  S5cid)t,  alg  einer 
d)riftlicf)en  Uebung.  5m  crften  ©tücBc  üben  wir  ung  am  ©cfe^, 
im  anbcrn  am  (Soangelio.  ©enn  im  erjten  ©tiic?  lernen  wir  beg 
©efc^eg  red)t  brauchen  (wie  ©t.  ^aulug  rebet),  namlid)  bie  ©iinbe 
ernennen  unb  f)afTen.  Sm  anbern  ©tue!  üben  wir  ung  am  (5oan= 
geliö,  lernen  ©otteg  S5erl)eijjung  unb  Sroft  red}t  faffen,  unb  brin-- 
gen  alfo  ing  SBerf ,  wag  man  auf  ber  ©anjel  prcbigt.« 


392     sßierfc  ^eriobc.     2rbfd)n.   i.     §8.   1517—1648. 

fallen  lie^^).  drji  {m  S.  1523  begann  er  bk  Sieformatfon 
be§  ßuItuS.  Sn  feiner  ©cbn'ft  ton  iDrbniing  beö  ®oU 
tc§bienj!c§*)  fe^tc  er  an  bie  Stelle  ber  50?effen   an    ben 


3)  (Sebaft.  gröfdicf,  ^veb.  in  SßSittcnbevg ,  befdjreibt  in  ber  SJors 
rcbe  ju  f.  Sractat  oom  ^ricjtertf)ume  (Sßittenberg  1565.  4.),  «Jie 
er  ben  fird^lid^en  3uftanb  in  SCBittcnberg  bei  feiner  2Cnfunft  1522 
gefunben  f)abe  (Sortg.  ©ammlung  oon  alten  unb  neuen  ti)eol. 
®ad)en  1731.  B.  689).  3n  ber  ^farrfirdie  würbe  in  ber  SBorf)e 
nur  eine  SOIeffc  gef)attcn,  aufcrbem  an  Sonn;  unb  gefltagen;  bie 
S)iofonen  »reidtiten  ba§  ©acrament  beg  2ibenbnial6  beö  ^errn  ganj, 
»er  ba  Um,  er  ^ätt  gebeid^t  ober  ntd)t.«  @6  prebigte  niemanb 
ol6  Sutijer.  3fn  ©onn;  unb  g^efltagen  prcbigte  er  suerft  in  feiner 
Äloflerfirdbc,  unb  communicirte  bann  mit  ben  übrigen  SKÖndben. 
2Cl6bann  ging  er  in  bie  ^farrfirdE}«,  unb  prebigte  bort  naci^  ber 
?0?efTe,  unb  wieberum  um  12  Ubr.  3n  ber  gaften  prebigte  er  tags 
lid)  um  4  Ui)t  ben  Äated)t6muö. 

4)  b.  SBard)  X,  262,  nad}  bem  Originale  in  SRid}ter'6  ÄC>.  I, 
1:  yT)vn  grofe  SJü^brÄud)  ftnb  in  ben  ©ottegbienft  gefallen:  ber 
erft,  baf  man  ©ottiö  Sßort  gefdirciegen  t)at,  unb  aUeine  getefen 
unb  gefungen  in  ben  Äird)en,  baö  ifl  ber  ergifle  «OZigbraud):  ber 
anber,  ia  ®ottiS  SßJort  gefd}wifgen  gewefen  ift,  finb  neben  ein^ 
fommen  fo  eiet  unc^rtjllid^cr  gabeln  unb  Sugen,  beibe  in  Segenbcn, 
®efange  unb  ^rebigen,  iaö  graulid)  ijl  ju  fe()en:  ber  britte,  baf 
man  fold}en  ©otti^bicnjt  aU  ein  SBerf  tf)an  bat,  bamit  ©ottiö 
®nabe  unb  ©eligfeit  ju  errcerbcn,  ba  ift  ber  ®laub  untergangen, 
unb  f)at  Sebermann  ju  Ätrdjen  geben,  ftiften,  ^faff,  55}?und)  unb 
S^lonnen  »erben  wollen.  9lu  biefe  SKiöbräud^  abäutl)un,  ift  auf8 
erjl  JU  iüiflfcn,  ia^  bie  d^riftlid^  ©emeine  nimmer  foU  jufammen; 
fommen,  eö  »erbe  benn  bafelbö  @otti6  SOBort  geprebigt,  u.  gebett, 
cg  fep  aud)  aufg  fur|ift.  —  3Clfo  iftß  aber  jugangen  unter  ben 
6l)rijlen  jur  3eit  ber  2(poflel,  unb  follt  aud)  nod)  fo  jugeljen,  baß 
man  täglid)  beö  SÄorgenä  eine  ©tunbe  früf)  um  »ier  ober  funfe 
jufammenfäme,  unb  bafetbä  lefen  ließe,  eg  fe^en  ©d)Uler  ober 
^riefter,  ober  wer  eö  fei),  gleidiwie  man  i|t  nod)  bie  Section  in 
ber  SOietten  liefet.  —  S)arnaci^  foU  ber  ^rebiger  ober  n)eld)em  eS 
befof)Ien  wirb,  ^erfur  treten,  unb  biefelb  Ccction  ein  ©tu(f  aueles 
gen,  ba§   bie  onbecn  alle  t)erfte{)en,   lernen   unb  ermal^net  werben. 


S^.  II.  (5.  II.  Suffjei'.  ^irc^e.  §.  47.  ©offcSbienfl.     393 

SBerftagcn  SSibelflunbcn ,    unb    fcl)afffe  bic  ^dlicjentage  ab. 
^nmit   bie  Saufe  in  ücrftanblidjcr  3Bcifc   9efc{)cf)e,   überfe^tc 


3>a6  crjl  Sföerf  {)et^t  ^auluö  1.  (5öv.  14.  mit  Bungen  teben,  baö 
anber  ^üiölegcn  ober  SKeiffa^cii;  unb  mit  bcm  ©inn  ober  SSerftanb 
reben.  Unb  wo  bie^  nid)t  gefdjtdjt,  fo  ijl  bie  ©emeine  bcr  Section 
nichtä  gebefTevt,  wie  biö^cr  in  Äloftern  unb  ©tiften  gefcfjeJjen,  ba 
fie  nur  bie  SQSänbc  t)abcn  üni3cblät)et.  2)iefe  ßection  foU  aber  fepn 
aus  bem  alten  Seftamcnt,  nämlid}  baf  man  ein  SSuc^  für  ft'c^ 
nft)me,  unb  ein  Kapitel,  ober  hwd ,  ober  ein  t)albeö  tcfe,  biß  e$ 
au6  [ei) ,  barnad)  ein  anbevö  furnemen,  unb  fo  fortan,  bis  bic 
ganse  Siblia  auSgelefen  werbe,  unb  wo  man  fte  nid)t  öerftetjc, 
ia^  man  furuber  faf)re  unb  ©Ott  ef)rc.  2tlfo  bap  burc^  tägtid^e 
Ubungc  ber  ©d)rift  bie  6i)riften  in  ber  <Sd)rift  oerftänbig ,  läuftig 
"unb  funbig  werben.  —  SSJenn  nu  bie  Section  unb  2CuSlegung  ein 
t)a(b  ©tunb  ober  länger  gcwäf)ret  l)at,  foU  man  brauf  ingemein 
©Ott  ban!en,  loben  unb  bitten  um  grud)t  beS  SBortS  2C.  Saju 
foll  man  braucl}en  ber  ^falmen  unb  etlidjer  guten  S^efponforia, 
2(ntip{)on,  furj  atfo,  ba^  eö  allcS  in  einer  ©tunb  auSgertd^tet 
werbe,  ober  wie  lange  fie  wollen:  benn  man  mu^  bie  (Seelen  nid^t 
uberfcl)Utten,  baf  fte  nid)t  mube  unb  uberbrufftg  werben,  mit  biS= 
f)et  in  Äloftern  unb  (Stiften  fie  ftd)  mit  ©[elgarbeit  belaben  l)aben. 
S)effelben  gleirf)en  an  bem  2lbcnb  um  fed)S  ober  funfe  wibber  atfo 
jufammen.  Unb  ()ie  foUt  aber  aus  bem  alten  Äepamcnt  ein  SSud) 
nad^  bcm  anbern  furgenommen  werben ,  nämlid^  bie  5^ropl)eten, 
gleid^wie  am  SOlorgen  SO?ofeS  unb  bk  ^iftorien.  2fber  weil  nu  baS 
neue  Seftament  aud)  ein  S3ud)  ift,  laf  id)  baä  alte  Sleftament  bem 
sJKorgen,  unb  baS  neue  bem  2tbenb,  obber  wieberum  unb  gleid)  alfo 
lefen,  auslegen,  loben,  fingen  unb  beten,  wie  am  SKorgen ,  aud) 
ein  ©tunb  lang.  —  2fud)  ob  fold)S  täglidieS  ©ottiSbienftS  üiel= 
leii^t  nid^t  bie  gan^e  SSerfammlunge  gewarten  funnte,  foUen  bod^ 
bie  ^riefler  unb  ®d}uler,  unb  juoor  biejenigen,  fo  man  oerljoft 
gute  ^rebiger  unb  (Seclforger  aus  ju  werben,  fold^S  t^un.  —  3)eS 
(Sonntags  aber  foll  fotd)  S3erfammlung  für  bie  ganzen  ©emeine 
gefd)el)en,  über  baS  täglid)e  S3erfammeln  bcS  fleinern  Raufen,  unb 
bafetbS,  wie  bisher  gewol)net,  50iep  unb  SSefper  fingen,  alfo  ba^ 
man  ju  beiber  3eit  prebige  ber  gangen  ©emeine,  bcS  SKorgenS  baS 
gcwof)nlid)  ©»angelion,  beS  2CbenbS  bie  gpiftel.  —     Sie  täglidjen 


391    SJierte  ?)enobc.     2rbfc^n.   1.    S5.  J517— 1648. 

et  ta$  alte  ^Ritual  in  feinem  ZauihvKiiUin^).  gur  ben 
fonntagli(^en  ®otte§bien|!  fdjrieb  er  bk  formula  Missae  et 
Communionis  pro  Ecclesia  Wittemheryensi  (2)ec.  1523), 
eine  jKeüifion  be6  alten  SO?cfritua(ä  M-    9'?ad;bem  er  al§bann 


sDleffcn  foUen  abfepii  allerbinge,  benn  eö  am  SBovt,  unb  nid)t  an 
bet  Steffen  iiio^t.  —  liVin  «gteitigen  gefl  foUten  abfepn,  obbcr  wo 
ein  gute  c^rijilid^e  fiegenbe  xoätt,  auf  ben  ©ontag  nad^  bcm  @oanr 
gelto  jum  (Jjrempet  mit  ctngefuf)rt  werben.  Dod^  ba6  geft  ^urifü 
cationig,  2(nnunciationtö  SSKartä  lief  id)  bleiben,  ülJTumtionie  unb 
9latioitati§  mue  man  nod)  ein  3eitlang  bleiben  lafTen,  rciewol  bei* 
©efang  bdnnen  nic^t  lauter  ifl.  5ol)anni6  SSaptijlae  geft  ijl  aud) 
rein.  S)er  2(po1lel  Segenb  ijl  !eine  rein,  ol)n  ©t.  ^auli,  brum 
mag  man  fte  auf  bie  Sonntage  3ief)en,  obber  fo  eö  gefällt,  fonber; 
ixd)  feiren.  2fnber§  me^r  wirb  ftd)  mit  ber  3eit  felb  geben,  wenn 
e§  angel)et.  2£ber  Ih  ©umma  fei)  bie,  baf  eg  ja  alleg  gefd^e()e, 
\>a^  "ba^  Sßort  im  @d)wang  gel)e,  unb  nidjt  wieberum  ein  Soren 
unb  2)of)nen  brauö  werbe,  xok  biö^er  gewefen  ijt.«- 
:>55)  in  sRtd)ter'g  ÄÖ.  I,  7.  Sn  ber  srtad)f(^rift  erflärt  8utt)er,  baf 
j'!..  er  »nod^  nid^tö  fonbertid)^«  l)abe  oeränbern  mögen,  um  bie  fd^wa; 
d^en  ®ewiffen  su  fc^onen,  y>^a^  fie  nic^t  flogen,  id)  wolle  ein  neue 
Saufe  einfe^en.« 
6)  in  9vid)ter'l  Ä£>.  I,  2.  66  fielen  \ot%  bie  ©equenj,  Offerte; 
rium  unb  Äanon ,  unb  an  "iixi  ©teile  ber  le^tern  trat  eine  einfa= 
c^ere  (Sonfecration  unb  3tu6t^eilung  beiber  ©ej^alten.  Caniica  ve- 
lim  eliam  nobis  esse  vernacula  quam  plurima,  quae  populus 
sub  Missa  cantaret,  vel  juxta  gradualia,  item  juxta  Sanctus 
et  Agnus  Del.  Quis  enim  dubitat,  eas  olim  fuisse  voces 
totius  populi,  quae  nunc  solus  chorus  cantat  vel  respondet 
Episcopo  benedicenti?  —  Sed  poelae  nobis  desunt,  aut  non- 
dum  cogniti  sunt,  qui  pias  et  spirituales  caniilenas  (ut  Pau- 
lus vocai)  nobis  concinnent  ,  quae  dignae  sint  in  Ecclesia 
Dei  frequentari.  Interim  placet  illam  cantaii  posi  commu- 
iiionem :  ®ott  fei  gelobet  unb  gebenebeiet.  —  Praeter  hanc  illa 
valet:  9tu  bitten  wir  ben  l)eiligen  ®eift.  Item:  gin  Äinbelin  fo 
lobetic^.  Nam  non  multas  invenias,  quae  aliquid  gravis  Spiri- 
tus sapiant.  Haec  dico,  ut  si  qui  sunt  poetae  germanici, 
exlimulentur  et  nobis  poemata  pietatis  tudant. 


ZI).  II.  6.  II.  ÜutFjcr.  Äird)e.  §.  47.  ©ottcöbicnjlt.    395 

angefangen  I)atte,  jene  beutfdjcn  Äirdj engefange  anjufertf? 
gen  ' ) ,  weld)e  fo  gewaltig  bie  ^erjen  ergriffen ,  unb  jur 
Verbreitung  ber  Sveformation  fo  madjtig  mitmirften;  fo  He^ 
er  1526  feine  beutfclje  ?Keffe  unb  t)rbnung  ©ottt^ 
bienjlä^)   erf4)einen,  welche  jwar  auc^  bem  alten  Stituatc 


7)  Cuttjecö^  crfleö  Ciei»  «^av*:  »SZu  freut  eud),  lieben  6f)rij!eR  gmcin« 
1523  (9BacEerna(^tt'g  beutfd)eö  Jltvd)cnlteb  @.  129).  2)ann  er; 
fd^icnen:  >>@tUd)  d}i-i(i(id)  Siebet,  ßobgefang  unb  ^[atm,  SBittens 
berg  1524.  4.«  ad)t  Ciebct  entf)altenb:  »9lu  freut  eud^  lieben  ©f)ri= 
jten  gmein^d  brci  Citber  »on  ^autuö  ©peratuö,  ^ofprebigev 
be6  '?>erjogö  2nbr.  o.  ^rcufen:  «©6  ifl  ba§  ^eil  unö  !ommen  Ijerj 
Sn  ©Ott  glaub  i&i ,  ba^  er  t)at5  >^itf  ®ott,  wie  ift  ber  SOlenfd^en 
9toft)5«  üon  Cutt)er:  »2Cd)  @ott  oom  >g)immel  fid)  barein  (^f.  12)} 
gö  fpridbt  ber  Unreifen  (OJunb  »ol  (?)f.  I4)j  2(uö  tiefer  9lotf)  fd)ret 
irf)  ju  bir  (^f.  130) j  oon  einem  Unbefannten:  »Sn  Scfuö  SRamen 
l)cbcn  rcir  an.«  L.  ad  Spalatinum  1524  (be  SDßette  II,  590)  fors 
bert  benfetben  ouf,  aud^  aliquem  psalmorum  in  cantilenam  trans- 
feire,  sicut  hie  habes  meum  exemplum:  velim  autem  novas  et 
aulicas  voculas  omilti ,  quo  pro  captii  vulgi  quam  simplicis- 
sima  vulgatissimaque ,  tarnen  munda  simul  et  apta  verba  cane- 
rentur,  deinde  sententia  perspiciia  et  psalmis  quam  proxima 
redderetur.  Libere  itaque  hie  agendum,  et  accepto  sensu, 
verbis  relictis,  per  alia  verba  commoda  verlendum.  %.  ^. 
«Rambac^  über  D.  SOI.  Sutf)er§  Serbienft  um  ben  Äird^engefang, 
.f)amburg  1813.  Suti^er'S  geiftl.  Sieber  mit  ben  ju  f.  Sebjeiten 
gebräud)l.  ©ingweifen ,  Ijeraugg.  o.  ^^.  fSBacfernagel,  ©tutts 
gart  1848.  Sei  bem  Segräbniffe  griebric^S  b.  SOB.  in  ber  ©tift«; 
fird)e  in  5D3ittenberg  im  ^q.\  1525  tt5urben  fdjon  abroed^felnb  mit 
lateinifd)en  bie  beutfd^en  ©efangc  Sutf)er6  gefungen :  2(uö  tiefer 
^ati)  fd^rei  id)  ju  bir 5  SKitten  wir  im  Seben  ftnb^  SQSir  glauben  all 
an  einen  ©ott?  unb  9Ut  bitten  wir  ben  f)eilgen  ©eift,  f.  @.  ^^ai 
latin'ö  {)ift.  Siad^laf  u.  SSriefc  oon  9^euberfer  unb  QJrellcr, 
S5b.  1.  (Sena  1851)  ©.  70. 

8)  b.  2Bald)  X,  266,  nad)  ber  crflen  2(u6g.  in  SRid^ter'ö  ÄO.  I, 
35.  SBorrebe ;  »2?or  allen  Singen  will  \<i)  gar  freunblidj  gebeten 
I)aben,  aud^  um  GJottiö  willen,  alle  biejenigen,  fo  biefe  unfer 
•Orbnunge  im  ©ottißbienjl  feljen,   ober  nad^folgen  woUen,  \iCi^  ftc 


396     SSierte  gjetiobc.     2rbfd)n.  1.     S5.   1517— 1G4S. 

nad[)9ebi(bet  war,  ober  baffelbe  nod)  mebr  öercinfadjte,   unb 
bk  ©emeinbe  burc^  ©efang  ah;  bcm  ©otteäbienfte  betfjeiligte. 


ja  fein  nötfjig  ®efe^  barauö  mad}en,  nod)  jemanbö  (Sewiffen  batnit 
»evjlrtcfeii  ober  faf)en,  fonbern  ber  d)riflttd)en  j^^^^'^lfit  nad)  it)re§ 
©efaUenö  braudjen ,  wie,  reo  unb  tute  lange  cg  bie  Sad)en  fd)ic!en 
unb  fobbern.a  S[ßod)en9ottegbien jl,  SJlovgenö:  bie  (Sd)ü(er 
fingen  einige  lateinifc^e  ^falmen  ,  barauf  liefet  einet  einige  ßapitel 
au§  bem  9^1.  S.  tatetnifd),  ein  anbercr  biefelben  beutfc^ :  bann 
2fntipf)one  unb  ^vebigt,  gjJontagö  unb  ©tengtags  über  ben  SCaU: 
d)i6muä,  9}Zittnjod}S  über  ben  goang.  §Katt()äuS,  «Sonnabenb  über 
ben  ©Bong.  3of)anneö,  Donnerstag  unb  greitag  über  bie  SSriefe} 
barauf  ein  beutfc^eö  Cieb,  f)eim[id)eä  SJater  unfer,  ©oUecte,  Bene- 
dicamuä  Domino.  3ur  SSegper  ai^nliä),  aber  o^ne  ^rebigt,  unb 
wirb  auö  bem  3C.  S.  gelefen.  ©onntagägottcöbienfi:  brei 
^rebtgten,  früf;  um  5  ober  6  über  bie  gpijlel,  unter  ber  SOZelfe 
über  baS  Soangetium,  unter  ber  SSeöper  über  ba§  "K.  S.  Uebcr  ben 
^auptgotteöbienft,  bie  beutfdie  SOJeffe:  »S)a  taffen  rcir  SOteffegewanb, 
"Kltat,  ßid)ter  no(^  bleiben,  big  fie  alle  werben,  ober  unö  gefällt 
5U  änbern:  tt5er  aber  bie  anberS  will  fal)rcn  taffen,  laffen  wir  ge= 
fc^et)en.  2iber  in  ber  rechten  SOZeffe,  unter  eitel  (5l)rijlcn,  mupte  ber 
3(ltor  nid)t  fo  bleiben,  unb  ber  ^riejler  fid)  immer  sum  SSolf  felj^ 
ren,  wie  o{)n  3^üeifel  6l)rifiu6  im  "Kbenhmal  get{)an  i)at.  9^u  ba6 
ert)arre  feiner  3fit-«  Örbnung  ber  SJleffe:  ®emeinbe  fingt  ein  geiftl. 
Cieb,  bann  Kyrie  eleison,  Christe  eleison,  Kj'rie  eleison.  — 
^rieftcr  liefet  eine  ßoUccte  mit  bem  3fngeftd)te  jum  2Cltare,  bie  ©piftet 
mit  bem  3fngeftd}te  jum  SSol!e.  —  ©emeinbegefang  »9lu  bitten 
wir  ben  l)eiligen  ©eifl«,  ober  ein  anbereö  Sieb.  —  ^riefler  liefet 
bQ6  ©oangelium.  —  ©cmeinbe  fingt:  »2Bir  glauben  all  on  einen 
©Ott.«  —  ^rebigt  über  bal  ßoangelium,  Q)arapl)rafiö  be€  SSater 
unferö,  83ermat)nung  an  bie  fo  jum  ©acrament  gefjen  wollen,  bei; 
be§  le^tere  conceptis  seu  praescriptis  verbis,  »bap  nid)t  ()eute 
einer  alfo ,  ber  anber  morgen  anberö  ftelle.«  >-  »2>arnad)  folget 
baS  2(mt  unb  ©ermunge,  auf  bie  2Beife  wie  folget:  Unfer  >g)err 
3.  Sljr.  —  äu  meinem  @ebäd)tni^.  ©6  bunft  mid)  aber,  bap  eS 
bcm  2Cbenbmal  gemäf  fe^,  fo  man  flugö  auf  bie  gonfetrution  beg 
aSrotß  iai  ©acrament  reiche  unb  gebe,  elje  man  ben  ^elä)  fegnet. 
3)enn  fo  rcben   beibe  Sucaä  unb  ^auluö:    bejfelben    gleidjcn   ben 


Zi).  JI.  6.  II.  2ut|)cv.  Äirc()e.  §.  47.  ©ottcSbicnjT.     397 

9?cben  tiefer  beutfdie"  9)?eJTe  blieb  nod)  längere  3n't  tie  (a; 
teinifcbe  SKeffe  an  bcn  ^ejlfagen.  Snbem  er  jugleicb  fein 
Saufbucblcin  (1526)  in  üereinfacl)ter  ©ejlalt  l)ivau^ah  ^), 
imb  ipatex  fein  Sr  au bü cl)  lei  n  '")  folgen  (ie^,  fo  befcl)Iop 
er  bamit  feine  liturgifdjen  9?cformationen.  Qt  wollte  cor 
aUem  innere  S^^i^berung  bc§  SSolfeS,  unb  wirFfe  für  biefe  be* 
fonber§  burdj  feine  Äatecl)igmen  i") :  in  ber  Siturgie  würbe 
nict;tö  weiter  gednbert,  al§  baf3  {^an.  1543)  bie  ^leüation 
bei  ber  3(benbmalöfeier  abgefd[)afft  würbe  >2). 


Äeld),  nac()bcm  fie  gejfen  Ratten  ac.  Unb  bimeil  finge  iiai  bcutfd)c 
©anctus  (Scfaia  bem  ^rop{)eten  iaß  Qc\d)ad)  ac),  ober  haß  ßicb: 
©Ott  fci)  gelobet,  ober  3of)an6  ^^uffen  Sieb:  Sefuö  e()ri(lu6  unfev 
^eilanb.  ©avnacl^  fegne  man  ben  Äeld)  unb  gebe  benfelbtgen  aud), 
unb  finge  vuaS  übrig  ifl  »on  obgenannten  ßiebevn,  ober  bai  beutfdjc 
3Cgnuö  \>ei.  —  2)a6  2Cuff)ebcn  (bie  Steoation)  vcotlen  vtiiv  nid)t 
abt^un,  fonbetn  behalten,  barum,  ba^  c6  fein  mit  bem  beutfdjen 
@anctu§  ftimmet,  unb  be'oeüt,  ia^  6^ri|Iu6  befoiflen  i)at ,  fein  i\x 
gebenden,  ©enn  gleidjwie  bai  ©acrament  wirb  teiblid)  aufgef)abcn, 
unb  bocl^  brunter  Sijriftuö  £eib  unb  ffilut  nicl^t  wirb  gefeljen,  alfo 
«jürb  burc^  ba^  SBort  ber  ^rebigt  feiner  gebadjt  unb  erljaben,  baju 
mit  @mpfat)ung  bc^  ©acramentS  befannt  unb  t)od}gee{)rt.«  — 
2)ann  SoUecte  unb  ©egen. 
9)  sRidjter'ö  Ä£).  I,  7.  ^ier  blieb  weg  baä  3Cnblafen,  ©alj, 
©peid)cl  unb  6^ri)fam,  unb   ber  @]corct6muö  würbe  bcbcutenb  ah: 

;       ge!ürjt. 

HO)  I'  SBald)  X,  854.  (gg  wirb  bemfelben  gewöl)nlid)  bie  3al)re6; 
ial)l  1546  l)inäugefügt:  eö  finbet  fid)  aber  fd}on  in  ber  2tcn  liwii 
gäbe  beg  fleinen  Äatedjiömug,  SBittcnberg  1529,  f.  Siieberer'ö 
Stadirid^tcn  gur  Äirdjen^,  @etel)rtens  unb  S3iidiergefd)id)te  II,  100. 

11)  f.  l'Mi).  1.  §.  4.  not.  26. 

12)  Stad)  Peuceri  tract.  hist.  de  Vh.  Melanchth.  sentenlia  de 
conlroversia  s.  Coenae,  Ainb.  1595.  4.  p.  24,  war  biefe  ©leöatio 
bis  bal)in  nod)  gefd)e()en  procidentibus  ad  sonilum  tintinnabuli, 
et  pectora  mox  pulsantibus  imperitioribus  cum  gemiiu  et 
suspiriis.  ügl.  oben  not.  8.  Cutf)cr  a.  b.  ßanslcr  SSrücE,  6. 
jjan.  1543,  be  SBettc  V,  529}  an  2tlbmi)t  ^cxi.  o.  ^rcu^en   17. 


398     SSievtc  5)enobc.     2Cbfd)n.  1.     SS.   1517—1648. 

gut^cr  crfanntc  bic  ©tu^eti  an,  welche  bie  dugetlidjen 
©ebraudje  tfieilä  in  ter  ®cn)o^nl)eit,  tl)ei(g  in  ber  finnh'd) 
geifligen  0latur  beg  CKenfcben  ^aben '3):  t)a()er  wollte  er  ftc 


gebr.  1543,  baf.  ©.  541  :  »SIBir  f)a6en  bie  ©tc»3atton  in  unfer 
Äird^en  abgetf)an ,  unb  iä)  gern  lafTen  abt()un  allein  barum ,  baf 
fold)e  Zeremonien  nid^t  un[er  v^errn  fci)n  muften,  olö  wäre  eö 
©unbc,  anberS  ju  tf)un.  S)enn  wir  ßf)riften  wollen  «nb  muffen 
fold^er  Seremcnien  v^errn  feijn ,  baf  fte  un§  nid^t  über  iat  «^äupt 
rcad^l'en,  aU  JfrtiEel  beg  ©laubenS.«  SKeland^tJjon  fcl)reibt  bem 
Vianbgrafen  W^m  l'-  San.  1543,  C.  R.  V,  20,  »baf  oiet 
ungelaf)rter  2eut  S)ocfori  SJiarttno  fo  t5tet  ju  fd)affen  mad^en  oon 
3fbtf)uung  ber  ©leoation ,  baf  otel  baoon  ju  fd^reiben  »rare.«  2Sgt. 
fiut^er'S  furjeö  SSefenntnif  o.  l)eil.  Sacrament  1514,  Söald^  XX, 
2225  f.  Melanchthon  ad  J.  Schlaginhauffen  18-  Jun.  1544, 
C.  R.  V ,  420:  Etsi  mtilta  disputata  sunt  a  muhis  de  eleva- 
tione  Sacramenti ,  tarnen  in  Ecclesiis  nostris  ideo  placuit 
eum  morem  mutari,  quod  allegata  hac  elevatione  aliqui  con- 
flrmabant  morem  circumferendi  et  adorandi  panis.  Hanc  au- 
tem  circumgestationem  constat  extra  rationem  Sacramenti  esse, 
ut  si  aqua  circumgestaretur  siimpta  ex  ceremoniis  baptismi. 
Sunt  enim  Sacramenta  actiones  institiitae  a  Deo.  Aqua  non 
est  Sacrametitum,  sed  ipsa  baptizatio  sonante  simul  verbo  Dei. 
Sic  de  Coena  Dei  sentiatur :  panis,  ordinatus  non  ad  sumptio- 
nera  sed  ad  circumgestationem  ,  nequaquam  est  Sacramentum. 
Non  enim  alligandus  est  üeus  ad  aliquam  creaturam  sine  ex- 
presäo  verbo  Dei,  ut  constat.  lim  Snbe  bei  5.  1543  fd^afftc 
audt)  93eit  Sietrtd^  bie  ©leoation  in  9?ürnberg  ob,  [.  ©trobcTö 
9?ac^r.  D.  b.  Seben  unb  bcn  Sd)riftcn  SSeit  ®ietridi6,  3fUorf  unb 
S^ürnberg  1772.  ®.  99. 
13)  (Segen  Äirdjcnmuftf,  ©locfen,  Orgeln,  SSilfcet,  «etd^e  oerbicnfls 
lic^e  SBerfe  feijn  ober  tcijlen  »rollen,  ijat  Sutljer  fcl)v  I)artc  ©tel; 
len:  anberö  urtfjeilt  er  aber,  irenn  fte  jum  JCulbrucfe  unb  jut 
(SrttjedPung  ber  2i:nbad)t  gebraudjt  »erben,  j.  35.  an  ©enfcl  baier. 
^ofmuftcug,  4.  Oct.  1530,  be  SIBette  IV,  181:  plane  judico, 
nee  pudet  asserere,  post  theologiam  esse  nullam  artem,  quae 
musicae  possit  aequari,  cum  ipsa  sola  post  theologiam  id 
praestet,    quod  alioqui  sola   tbeoiogia  praestat,    scilicet  quie- 


Sf).  II.  6.  II.  2utf)cr.  ^k6)e.  §.  47.  ©otfegbienj?.     399 

gefdjont  »iffcn,  bi§  il;re  2(enberun(j  burd)  ba§  SSebürfnip  be§ 
vorgefcljvittcnen  SSoIfcö  geforbcrt  würbe.  Sagegen  fd}drfte  er 
eö  |let§  ein,  baf  mit  Zu^naljme  ber  facrament(ic()en  |)anbs 
lungcn  alle  gotteSbienjlIii^e  ®ebrdud;e  menfdjlidje  einriel;tunj 
gen  fepen,  unb  eiferte  bagegen,  bap  biefelben  als  SCBerfe  his 
tradE)tet  würben,  welche  an  ftd)  ©Ott  tt)ol)IgcfdIlig  unb  wirf* 
fam  waren  'M«      S»  betracl;tete  er  auci)    bie   ©onntagö* 


tem  et  animum  laetum,  manifcsto  argumento,  quod  diabolus, 
curarum  tristium  et  turbarum  inquieiarum  auctor,  ad  vocem 
musicae  paene  similiter  fugiat ,  sicut  fugit  ad  verbum  theolo- 
giae.  Hinc  factum  est,  ut  prophetae  nulla  sie  arte  sint  usi 
ut  musica ,  dum  suam  iheologiam  non  in  geomttriam,  non 
in  arithmeticam,  non  in  astronomiam,  sed  in  musicam  diges- 
serunt,  ut  theologiam  et  musicam  haberent  conjunctissimas, 
veritatem  psalmis  et  canticis  diccntes.  iut^et  min  bie 
^imml.  ?)rop^eten  Zi).  1,  1524,  SßJalc^  XX,  213;  »gg  ijl  bcffer, 
man  mat)te  an  bie  Sßanb,  wie  ®ott  bie  Söclt  fdjuf,  me  Tioai)  bie 
2(rca  bauet,  unb  »aS  mel^c  guter  ^iftocien  finb,  benn  ba^  man 
fonjt  irgenb  weltlich  unoerfdjämt  Sing  mahlet:  \a  wollte  ®ott,  ic^ 
fönnte  Vu  ^errn  unb  bie  SJeidjen  bat)in  beceben,  bap  fie  bie  ganje 
aSibcl  inraenbig  unb  auöraenbig  an  ben  .f>äufern  ooc  iebcrmannS 
3(ugcn  mal)len  liepen,  baö  wäre  ein  d^riftlid^  SBSerf.  ©c  tneip  id) 
aud)  geiuip,  bog  ®ott  will  ()aben,  man  foUe  fein  SDBerE  i)ören  unb 
lefen,  fonbcilid^  i)a^  Cetben  6i)rifii.  ©oU  ic^ö  ober  ^ören  ober  gcs 
benBen,  fo  i|i  mirä  unmöglich/  bap  iä)  ni<i)t  in  meinem  v^erjen 
foUte  SSilber  baoon  mad)en.  25enn  id)  wolle,  ober  wolle  md)t, 
wenn  id)  ©^rijlum  l)öre,  fo  entwirft  fid)  in  meinem  >perjen  ein 
5}lan6bilb,  baS  am  Äveuje  f)änget,  gleid^  alö  fid^  mein  2(ntli^  na; 
tütlid)  entwirft  in6  SGBaffer,  wenn  id)  brcin  fe()e.  Sfte  nun  nid^t 
©unbe,  fonbern  gut,  bap  id)  gt}ri(Iu6  SSilbe  im  fersen  ^abei 
warum  folltö  ©ünbe  fepn ,  wenn  id)ö  in  3lugen  i)abe?<i 

14)  2Cugöb.  eonfeffion,  2lrt.  26.  (SSaumgarten'ö  Soncorbienbud) 
@.  84):  >.'2(ud)  werben  biefeö  SljeilS  üiel  (Seremonien  unb  Srabi? 
tion  geljalten,  al6  £)rbnun9  ber  SKeffe  u.  anbere  ©efänge,  geftc  ?c. 
weld^c  boju  bienen,   ba^  in  ber  Äird)e  Orbnung  ge^ialten  werbe. 

>!)(,  {Daneben  aber  wirb  baö  SSolf  untcrrid)tet,    ba^  fold)er  äu^erlid)er 


400    sßiertc  ^eviobe.     ?(bfd)n.   1.     ©.  1517—1648. 

fei  er  aüetn  al§  mcnfd;licl}e  £)i-t)nun(j  's),  unb  behielt  tic 
^rbination  ber  ©eijllicijen  nur  a(6  äeugnt^  ber  orbentlU 
(i)in  S5erufuji3  bei  i6). 


©ottelbienfl  nidjt  fromm  madjt  oor  ©oft,  unb  ba^  mang  of)ne 
aSffd^werung  beö  ©cwiffcnö  i)alUn  foU ,  alfo  ba^,  fo  man  f6  nad;s 
laft  oljne  ^fcrgernig/  nidjt  baran  gefiinbtgt  rcirb.  Siefc  gteif)eit 
in  äugerlid)en  Zeremonien  ^aben  auä)  bie  alten  SSäter  getialten.« 

15)  GrHärung  bes  brittcn  ©ebotä  im  gropen  Äatcd)igmu6  in  SSaum^ 
gacten'ö  Soncorbicnbud;e.  ©.  673. 

16)  f.  oben  §.  46.  not.  3,  gutljcr  0.  b.  SBinfelmefTe  unb  ?)faffen; 
wei^e,  1533,  SBSald)  XIX,  1541:  >X)ie  ^Jfarren  ober  ^rebigtamt 
finb  aUejcit  auf  er  unb  über  ben  ßfjrefem  burd^  j^iirflen,  »Ferren, 
©täbte,  aud^  oon  ffiifdjöfen  —  unb  anbern  ©tonben  »crlieijen,  unb 
burd^  fold^  SScrtei^en  ijl  ber  SSeruf  unb  bie  redete  SBeilje  jum  SJJi= 
niflerio  ober  2fmt  blieben.  daneben  i)at  man  fold^e  berufene 
^farrl)erren,  [o  foti^e  ecl)en  unb  2fmt  empfangen,  aud)  präfentiret, 
b.  i.  ju  ben  SBinfelbifd^öfen  geitiefen,  unb  fie  laffcn  inoeftiren  ober 
cinnjeifcn,  iriewol  foldjeö  nid)t  ber  SSeruf  nod)  2ef)en,  fonbcrn  SSes 
pätigung  fold)e6  SSerufg,  unb  nid)t  »onnötl)en  gercefen  ift.  35cnn 
ber  berufene  ^farrijcn:  rcoljl  of)ne  folcl)e  SSeflätigung  ()ätte  rönnen 
fein  Pfarramt  auörid^ten.«  Melanchthon  ad  Vitum  Theodorum 
Oct.  1543,  C.  R.  V,  187  :  Lutherus  ni^i  ini&iaiwg  jfHQwv  ad- 
modum  miiatus  est  Collegae  tui  contentionem  ,  ac  affirmavit, 
si  de  ritu  contenderet,  multis  saeculis  eum  ritum  non  serva- 
tum  ab  Episcopis.  —  Sed  Ecclesiae  vocatio  vere  est  vene- 
randa.  Nee  postea  aliud  fuit  impositio  manuum,  nisi  publi- 
cum lestimonium.  5n  «Hamburg  xcax  bie  Srbinaticn  burd)  vg)anb; 
auflcgung  »or  1549  nid^t  liblid^.  2(l§  3o^.  gveberuß,  ein  ®d)iis 
ler  Cutl)er6,  nadjbcm  er  bort  ein  geifllidjeö  2fmt  bef leibet  \)CitU, 
1546  alä  Superintenbent  nad^  ©tralfunb  berufen  rcurbe,  njoUtc  er 
b'ie  bort  genjöJjnlid^e  Orbinaticn  burd)  .g>anbaufIeöUng  nid^t  raet)r 
annel)men,  rccit  bie  SSerufung  buri^  bie  Öbrigfcit  l)inreid^e,  er; 
tljeiltc  aber  fetbft  jene  Örbination  3(nbcrn.  'S:ia\>n  »er()arrte  er 
aud),  nad)bem  er  1551  ©upertntenbent  oon  SJügen  geworben  xoax. 
darüber  gertetl)  er  in  einen  (Streit  mit  bem  ®eneralfupcrintenben= 
ten  in  ©reiförcalbe  3o().  Änipftroo:  bie  SBittcnberger  S^eologen 
cntfdjieben  gegen  iljn  (S3altf)afar'S  erjle  Sammlung  einiger  juc 


Sb.  11.  6.  II.  2utf)cr.  rit(S)t  §.  47.  ©otteSbienft.     401 

2(bev  eben  be^Ijatb  uerlnngte  8ufl)er  feincSwegeä  in  ber  neuen 
^S'it•cl)c  ®(cic{)()eit  ber  Zeremonien,  unb  obgleid)  bie  meiflcn 
Sanbcöürcben  bie  Söittcnbcrgcr  ^rbnungen  jum  9)?ufter  nai)-- 
men,  fo  n)ic(;cn  bod)  aud)  nuind)e  üon  benfelbcn  ab.  S^as 
mcntlid)  wax  ber  ©vorciömuä  bei  ber  Saufe,  \t)e[d)cn  S«s 
tber  beibefjaUen  \)atte ,  in  mehreren  Äird)cn  abgefcbajft  •'). 
S^agcgcn  wax  hie  Konfirmation,  obgleid)  in  einer  gerei; 
nigten  ©eflalt  üon  ben  9ieformatoren  cmpfe{)len  '8) ,  in  ires 
nigen  Äirdjcn  ein9efii(}rt  ^9). 


^ommev.  Äivd)enl()iftorte  get)öviöen  ©djriftcn  ©.  98),  eben  fo  ciiid} 
bie  ©pnobe  in  ©vciföwalbe  1556  {ia\.  ©.  106),  aber  auebvöcftid^ 
ntd)t,  weit  bie  v^anbauffeguno  an  ftd)  not^wenbiQ,  fonbern  weil 
fte  burd}  bie  Äird)enorbnitng  üorgefd)Vteben  voixxe.  »gl.  5Dtof)nife'6 
So^anneS  grebevitg  (2  ®tiic?e,  ©tratfunb  1837.  4.)  I,  9.  31. 
II,  10.  21. 

17)  fö  in  -^jeffen,  SBüctcmberg,  ^falj  unb  in  met)reven  freien  ®täb: 
ten,  namcnttid)  in  3Ciigebui-g,  Ulm  unb  ©traf bürg,  f.  5.  9Ä- 
Ärafft'6  auöfüfjrl.  v^iftorie  ■oom  gvorciämo,  »Hamburg  1750. 

18)  Ep.  Pritictpum  evang.  ud  Carol.  V.  Imp.  de  libro  Ratis- 
bon.  12.  Jul.  1541,  C.  R.  IV ,  489;  Vellenius  in  Ecclesiis 
ubique  Catecliis-mum  exeiceii,  ut  über  inoDft,  et  post  exa- 
men  et  professionem  fieri  precationem  a  popiilo  pro  pueris. 
Hanc  credimuä  non  esse  irritam,  nee  disfilicet  addi  impositio- 
nem  manuum.  Et  haec  fiiint  in  quibusdani  Ecclesiis  apud  nos. 
2Bittenberg.  Sieformation  1545.  ( C.  R.  V,  584)  f.  §.  36. 
not.  39. 

19)  9Jad)  bev  SSranbcn  burgifdien  Äird)enorbnung  1540  (£Rid); 
ter'g  Ä£).  I,  325)  foUte  fte  oov^nggweife  oon  bem  a5ifd)ofe  üerrid)= 
ttt  werben i  wenn  berfclbe  oerl;inbert  wäre,  aber  aud)  üon  bem  ^far= 
rer.  2Cuferbem  war  fie  eingefiif)rt  in  Reffen,  f.  ^eff.  Örbnung 
ber  Äird)enjud)t  ».  1539  b.  5Kid}ter  I,  291  u.  Saffclfd^e  ÄÖ. 
baf.  I,  302,  in  SBalbetf,  ÄO.  o.  1556  baf.  IJ,  173,  in  ^oni-- 
mern  ÄO.  ».  1563  baf.  II,  235  (fte  füll  üon  ben  ©uperintenben= 
ten  u.  ben  oornef)m|len  ©tabtprebigern  oerrid^tet  werben),  darauf 
empfaf)t  fte  Chemnttius  in  f.  Examen  Conc.  Trid.  1\  II.  p.  258, 
unb  bie   uon  it)m  unb  2Cnbreac  abgefaßte  Äirdienorbnung  beö  >^crj. 

®  i  e  f  e  ( e  t'  g  Äird&engefdf).  3r  S3b.  2te  2(btf)I.  26 


402     SSicttc  ^criobe.     2rbfd)n.  l.     S5.  J517— 1648. 

©0  wax  ber  (5ultu6  in  ber  fadjfffdjen  Äir4)e,  [o  lange 
8ut|)er  lebte,  bem  fat^olifdjen  fe^r  d^nlicl)  20).  ^{c  abiapl)0; 
rijitfclicn  (Strettigfeiten  fdjienen  eine  größere  SSereinfadjung 
beffelben  anjubaljnen:  tk  caloinijlifcben  aber  ben}irften  al6s 
bann,  i)a^  alle  jene  fatl)olifd)en  9vejlte  ber  calüinifdjen  0lücbs 
ternbcit  gegenüber  nicl)t  nur  fej^;  fonbern  auü)  bocljgebalten 
würben  21). 


Suliuö  1569,  3?id)ter  II,  320,  fiif)rte  fte  in  fßxaun^djwei^: 
SQJolfenbitttel  ein,  übertrug  fte  aber  allein  ben  ©uperintenbeni 
ten.  9^ad)  ©erber'g  .^ift.  b.  Äirdjenceremonien  in  ®ad}fcn,  S)reg= 
ben  u.  Seipäig  1732.  4.  ©.  633  fjätte  fte  fid)  and)  in  ©ad)fen  »er? 
breitet,  wäre  aber  im  breifigjäfjrigen  Äriege  lieber  in  JCbgang 
gefommen.  5.  g.  33 ad) man n'ö  @efc^id)te  b.  ©infiil^rung  b.  6on; 
ftrmation  inner()alb  b.  eoang.  Äird}e,  SSerlin  1852. 

20)  iuti)et  a.  b.  (Wänster  Sßvüd,  2ipv.  1541,  be  SBette  V,  340: 
»@6  finb,  ©ottlob,  unfere  Äird)en  in  ben  JVeutralibus  fo  5uge= 
rid)t,  ha^  ein  8aie  ober  Sßall)  ober  (Spanier,  ber  unfere  ^rebigt 
nic^t  üerfie^en  fönnte,  wenn  er  fäl)e  unfer  SOZeffe,  (Sljor,  Orgeln, 
©locfcn,  (Safein  jc,  würbe  er  muffen  fagen,  eg  wäre  ein  rcd^t 
päpfltfd)  Äird}e,  unb  fein  Unterfd)eib  ober  gar  wenig  gegen  bie,  fo 
fte  felbö  unter  einanber  {)aben.«  ©o  fdjreibt  aud)  Melanchthon 
ad  Flacium  5.  Sept.  1556,  C.  R.  VIII,  841  3ur  (5ntfd)ulbigung 
be6  Ceipjiger  Snterimö  :  Ego  etiam  de  ritibus  bis  mediis  minus 
pugnavi,  quia  jam  antea  in  plerisque  EccJesiis  harutn  regio- 
nutn  retenti  erant. 

21)  (So  fing  man  an,  auf  ben  ©rorctömuö,  in  ben  Sänbern,  in  we(= 
djen  er  feftgef)alten  war,  grofen  SßSertl)  gu  legen.  S"  ?) reuten 
war  er  1558  abgefdjafft,  würbe  aber  1567  wieberf)ergeftellt,  f.  oben 
§.  39.  not.  25.  29:  bagegen  erklärte  ftd)  in  Sangig  bie  SfKefjrjobl 
ber  ^rebiger  fortwäl)renb  gegen  i()n,  unb  er  würbe  »on  bem  SKa; 
gi(^rate  1571  ööUig  abgefd)afft,  J^axtlnoä)'^  preuf.  Äird)enl^i= 
jlorie  ©.  710.  Äraft'g  ^iftorie  ü.  (ärorcißmo  ®.  964.  3n  ber 
Äird}enorbnung  ber  ©raffdjaft  ^enneberg  oon  1582  würbe  be? 
ftimmt  (Stidjter'ö  Ä£).  II,  461),  ia^  ber  (Jrorciömuö  »alö  an 
baS  58abftumb  grenjenb,«  nur  ba  nod)  eine  Zeitlang  beibef)alten 
werben  foUc,   wo  er  nod^   im  ®ebraud)c  fet),   fonft  aber  »erboten 


Sf).  II.  (5.  II.  Sicf.  Äirc^e.  §.  47.  ©otfcgbienft.        403 

?(udf)  in  Buricl)  fdjien  8eo  Sutae'ä  Saufbudjkin 
(1523)22)  tai^in  ju  beuten,  bap  man  bie  niten  Zeremonien 
läutern ,  nidjt  fcl)(ecf  ^I)»'"  verwerfen  xvolU.  Snbeffen  nQd)bem 
1524  Silber,  5(ltdre  unb  aller  (Sd)mucf  au^  ben  Äird^en  ent^ 
fernt  iraren^s),  unb  BiDingli  1525  baö  9)?e0ritual  mit  einer 
hihliid)  einfadjen  3{benbmalgfeier  üertaufdjt  ^atte'^'^)*^  fo  ging 
er  überhaupt  barauf  auS  ben  ßultuS  nad;  bem  S3orbi(be  ber 
ettften  (Sl^rijlcngcmeinbe  ein5urid)ten  25).  ©o  würben  alle  biö; 
l;eri(jen  ©ebraudje  bcfcitigt,  an  bie  ©teile  ber  horae  cano- 
nicae    traten  in  ben  hdiim  ©tiften  bibli[d)e  Sectionen  26), 


fcpn  foUc,  Äraft  <B.  992.  S)Q9egen  entftanb  bariibev  1570  ein 
©tveit  in  Slüvnbcrg ,  alö  einige  bafelbfl  «jol^nenbe  Sliebcrlänbei" 
i^re  >f  inbcr  of;ne  SicorciömuS  getauft  ju  fe]()en  n)ün[d)ten.  Öbglcid) 
einige  ^uebigcL*  i()nen  nadjgeben  tüoUten,  fo  erflävte  fiel)  nad)  unb 
uad)  bie  gJietjrjaljl  bagegen,  f.  (StrobeTS  SKifcellaneen  IV,  198. 
2(lö  bei-  (gjrorciömus  1588  in  e^ui-fad)fen  abgefdjafft  würbe  (f.  §. 
41.  not.  10)  unb  1589  in  lln^alt  ( baf.  not.  13)5  fo  ietxaäjUti 
man  bic^  atg  einen  Uebergang  jum  (Salüini^mu6 ,  unb  e6  entfpann 
fid)  ein  langwieriger  Streit  über  ben  ©jcorcigmuö  mit  ben  2Cnt)a(s 
tinern ,  Äraft  <S.  432.  ©in  um  fo  grofereä  2fuffe{)en  mad^te  eß, 
aU  nad)  bem  Sobe  beS  entfdjiebenen  ©egnerö  ber  ©aloiniften 
Aegidius  Hiinnius  beffcn  theses  de  abrogando  exorcismo ,  Er- 
furti  1603  erfd)ienen,  in  weUiien  berfetbe  aud)  eine  aHmäl)lige  2fbi 
fd)affung  beä  ©rorciömuö  n?ünfd)te,  f.  über  bie  barüber  cntftanbc= 
nen  ©treitigfeiten  Äraft  ©.  548,  bie  Sf)efen  ©.  567. 

22)  f.  baff,  in  3»t)ingli'6  Sßerfen  II,  II,  226.  ße  ift  wie  laß  tu= 
ti^erifd)e  eine  Ucberfe^ung  beö  ?att)olifd)en,  nur  mit  3(bfür5ungen. 
eg  be{)ätt  baö  ^inblafen,  ©ata,  ©rorciömug,  6^ri)fam  1otl 

23)  2(bt{).  1.  §.  2.  not.  88. 

24)  lihi^.  1.  §.  2.  not.  93.  Sie  Siturgie  in  3wingti'ö  SB.  II, 
II ,  233. 

25)  gorm  be§  Saufö  1525.  £)rbnung  ber  d^riftl.  .f  ild^en  äu  3ürid), 
Äinber  je  touffen,  bie  ©fje  ju  befläten,  bie  ^jJrebigt  ansefa^en  unb 
äu  enben.  @ebäd}tnuö  ber  3tbgej!orbnen.  25a6  9Iad)tmal  etjrijlt 
ju  begon.  3ürici^  1529,  in  «Rtd)ter'6  ÄO.  I,  134. 

26)  S3ullingcr'6    StcformationSgefd).  I,  290:    ©ie  begannen  1525. 

26* 


401     Sieiie  ^oviobe.     2(bfd)n.   1.     SJ.   1517—1648. 

1527  würben  in  3iivid)  aiiclj  tic  £)v9e{n  ab^ebrodien ,  unb 
ber  Äi'rdjcngefang  tuurbe  nbgefcliafft  27):  ber  gciüo^nlid^e 
®otte§bienfi    hs[tauh    nur  ait§  ^rcbtgt   itnb  ©ebct^s),    tte 


3Ki  Sf)ove  beö  gvopeii  S)?ün|^ei-'ö  oerfammeUcn  fidi  SJormtttagg  8 
Ul)r  aUe  ^farver,  ^räbicanten ,  (5f)oi-i)ci-i-en,  (Japlane  unb  gvo^ere 
©c^uler.  3>t)inglt  begann  mit  einem  ®ebet,  ein  ©tubiofus  laö  ben 
Sejrt  in  lateinifdjer  ®pract)e,  S^c.  (Jepovtnu6,  ?)vof.  bev  ^cor. 
©prad^e,  benfetben  {)et)räifd)  mit  latein.  ©rHärung,  3wingti  ben; 
felben  gried^ifc^  mit  latein.  grElärung:  bann  erftärte  ein  ^rebiger 
beutfd)  u.  fd)tof  mit  einem  ©ebete.  ©0  wiivbe  bas'altc  Seflament 
üon  ^Cnfang  big  51t  Snbe  burd)genommen  ^m  graiienmünftef  las 
OöwalbuS  aji^coniuö  jur  ffieSperseit  eben  fo  bog  3leue  SejI.  an? 
fangS  nur  beut[d}.  ©päter  würbe  eg  auä  bem  @ried)ifci)en  latein. 
erklärt,  unb  alle  biefe  Sectionen  würben  in  ben  aEabemifd}en  >^ör; 
faal  ocrlegt,  cgi.  Lavaier  de  rilibus  et  insiitutis  Eccl.  Tiguri- 
nae,  1559.  §.  18.  p.  75.  S3ei  ber  urfprünglid}en  @inrid)tung  ifl 
unoerEennbar  ber  Sffiittenbergfc^c  Sßerftagggottegbienjl  nad)  8utl)erö 
Orbnung  beg  ©ottegbicnfleg  {f.  oben  not.  4)  nad}geal;mt. 

27)  25er  ©^orgefang  würbe  fdion  1525  abge[d)afft  (25ullinger  I, 
291),  bk  Orgeln  1527  (ebenbaf.  ©.  418),  »biewpl  fi)  nit  wol 
flimmenb  mit  ber  apoj^olifc^en  &el)r  1.  Cor.  14.  —  Sann  man 
fitrot)in  weber  beg  ©efangg  nod)  OrgclenS  in  ber  Äitdjen  wollt.« 
Lavater  §.  10.  p.  42:  Morem  cantandi  multis  de  causiä  Ec- 
clesia  Tigurina  non  recepit,  tempns  sacris  destinatum  coeti- 
bus  duntaxat  auscultaiioni  verbi  Dei  et  precibus  impendens. 
Interim  tarnen  moderatum  cantum,  sive  publice  in  coctibns 
sacris  fiat ,  sive  privatim  domi,  nequaquam  improbat.  Nam 
et  Vitoduri  et  Steinae  (duo  sunt  municipia  ditionis  Tiguri- 
nae)  Psalmos  vulgari  lingiia  caniant. 

28)  ,S)en[elbcn  befd)reibt  Lavater  §.  9.  p.  27.  2Cm  ©onntagc  würbe 
in  ben  oier  ©tabtfird)en  S3ormittag6,  im  ©ommer  um  7  \X^x, 
©ottegbienfi  gel)alten.  25ann  um  11  lll)r  in  ber  .^auptJirc^e,  unb 
9?ac^mittag6  um  3  Ul)r.  Diebus  dominicis  tribus  signis,  quae 
campanis  danlur,  convocatur  plebs.  Paulo  ante  tertium 
Signum  adolescens  aliquis,  si  quae  domus,  praedia,  agri,  vl- 
neae  venales  sint,  plebi  signihcat:  item  quae  amissa  sunt  et 
reperta.      Vocantur    etiam   qui    uxores   suas   vel    maritos  reli- 


ZI).  II.  6.  11.  9?cf.  Äird;c.  §.  47.  ©otfeSbienf!.     405 

3(benbmar6feicr  fanb   feiten   f!att29),   an   bte  ©feile  beu 
83eid[;tc   trat   eine  allgemeine  SSorbereifung  ^o)^    bic  .Ovbi: 


qucrunt,  ut  in  foro  matrimoniaii  respondeant.  Dato  (oitio 
sigiTo,  magisliatus  itilerdum  siia  decrela  ,  quae  tolam  plcbera 
scire  inteiest,  piomulgat.  Mox  verbi  minister  suggestum 
conscendit  et  sermonem  auspicatur.  2fUgcmetne6  Äitrdbengebft. 
*  ^rebigt.  SanEfagiing  für  bic  in  ber  SBodie  ©eporbenen.  ©iinben= 
befcnntni^.  fSatet  Unfer.  2(po|loI.  ©pmboUtm  (JfnfangS  aud)  bev 
englifAe  ©ruf,  wetdiei-  ahex  fpätev  wcggelaffen  wuvbe).  Concio 
his  verbis  dimittilur:  Paupeies  in  vestris  eleemosynis  pro- 
pter  Dei  praeceptum  vobis  commendatos  habetote.  Orate  pro 
me,  idem  facturus  sum  pro  vobis.  Abile  in  pace,  Dominus 
sit  vobiscum.  Zwinglii  fidei  ratio  ad  Car.  Imp.  ISSO  {Opp. 
IV,  15):  Credo  ceremonias ,  rjuae  neque  per  superstitionem 
fidei  neque  verbo  Dei  contrariae  sunt  (quanquam  hujusmodi 
nesciam  an  quae  inveniantur),  per  caritatem  toierari  posse, 
donec  lucifer  magis  ac  magis  allucescat.  Sed  simul  credo,  — 
dictas  ceremonias  abolendas  esse,  quantumvis  reclament  qui 
perfido  sunt  animo.  -DaviibeL*  [c^reibt  Melancldhon  ud  LulJie- 
rum  14.  Jul.  1530,  C.  R.  II,  193:  De  ceremoniis  Icquitur 
valde  helvetice,  i.  e.  barbarissime,  velle  se  omncs  ceremo- 
nias esse  abolitas. 

29)  3n  3üvtd)  nui:  an  ben  beiben  Söeif)nad)tetagen,  am  6f)avbonnev6; 
tage  unb  6()avfveitage,  itnb  an  ben  beiben  ^fingjttagen  Lavater 
§.  8.  p,  23. 

30)  Lavater  §.  13.  p.  62:  Privatam  confessionem  et  absolutio- 
nem  Tigurina  Ecclesia  non  retinuit,  quia  caret  praecepto  et 
exemplo  Scripturae.  Contenta  est  publica  illa  confessione, 
quae  ab  omnibus,  ministro  praeeunte,  soli  Deo  fit.  Interim 
vero,  si  qui  in  casibus  difficiiioribus  scelere  aliquo  pressi, 
consilium  a  ministro  petant,  non  rejicit.  Absoluijonem  item 
publice  annunciat  minister,  testificans  poenitenliam  agentibus 
et  credeniibus  in  Christum  remissa  esse  peccata.  Item  priva- 
tim homines  consolatur  ex  verbo  Dei  ,  non  tamen  novum  ali- 
quem  ritum  instituit.  §.  13.  p-  52:  Ante  certos  statutosque 
illos  dies,  quibus  Eucharistia  ceiebratur,  habentur  sermones 
ad  popuium  de  dignitate  et  usu  Eucharistiae:    item  quo  pacto 


406     SSiei-fe  ?)eciobc.     2(bfd)n.  1.     «B.  1517—1648. 

notion  bcr  ^rebigcr  fiel  mit  ber  (5infül)run9  berfelben  jus 
fammen  ^i):  fjibfl  bie  ©onntagäfeier  fagte  Swtnglin 
ni4)t  ju  32). 

S^agegen  fanben  in  SSafeT  tk  neuen  beutfcf)en  ^faU 
men  eine  roiüfommene  2(ufnaf)me  33) ,  vinb  würben,  obgleid) 
oud[)  l^ier  bie  £)rgeln  öerflummen  mußten,  bei  bem  ®otte§; 
bien|!e  gefangen,  (gben  fo  in  hm  anj^o0enben  ßantonS 
©c^af()öu[en  unb  ®t.  ©allen.    Sn  SSafel  würbe  unter  bem 


se  quisque  ad  percipiendas  sacras  has  epulas  praeparare  de- 
beat.  Ulis  eiiatn  ipsis  diebus  ,  quibus  peragitur,  breves  ex- 
hortationes  ad  plebem  fiunt,  ne  quis  indigne  corpus  et  san- 
guinem  Christi  sumat.  f.  iaä  «Sünbenbetenntnif  in  ber  SSernis 
fd^en  2{benbmaf)lgnturgie  o.  1529,  Sre(i)feri  SSetttäge  jur  ®efc^. 
b.  fd)U)etäerifct|;  reform.  Äirc^e  I,  96. 

31)  f.  §.  46.  not.  41. 

32)  3»t)in9li'ä  Ueiegung  beS  XXV.  JTrtifetö  1523  (SBcrfe  I,  317): 
»3rt)  finb  nicnen,  bo^  SQZiifftggon  ein  ©ottesbienft  fi)g.  ©o  man 
fd^on  am  Sonntag  j-e  2(cfer  gicngc,  na(^bem  man  ftc^  mit  ®ott 
9itxiä)t,  majete,  fc^nittc,  ^örote,  ober  njelii)eö  SBerf  bie  5lot^= 
burft  ber  39t  erforberte,  raeif  id)  wot,  ba^  eä  (Uott  gefälliger 
»äre,  benn  baä  lieberlic^  SOZiifftggon.  Senn  ber  ©töubig  ift  über 
ben  Sabbat,  ü 

33)  >:&ier  begann,  wie  in  oieten  bcutfd)en  Stäbten,  bie  9?eformation 
1526  bamit,  ba^  in  einigen  Äird^en  beutfd^e  ^falmen  gefungen 
njurben,  unb  decotampabiuä  red)tfertigte  bieg  in  einer  S3ittf(^rift 
bamit,  *l>a^  ber  Sobgefang  ein  SBerE  ber  ©ngcln,  eine  Srquicfung 
be§  ®eifleö,  eine  JCnreisung  jum  (Sebet,  eine  Vorbereitung  ju  an; 
bäd)ti9er  2fnf)örung  beS  SBort6  ©otteö  2C. ,  nic^t  nur  ber  ßterifei 
ober  ben  ©c^ütern,  fonbern  männiglic^  geboten  fep,«  f.  ^ottins 
ger'ö  ^eloet.  Äirc^engefc^.  III,  293.  ©efungen  würben  of)ne 
3treifel  aus  ben  Sicberfammtungen ,  welche  feit  1524  jafjlreid^  in 
SIBittenberg,  ©rfurt,  SJürnberg,  (Strasburg  unb  in  anbern  Crtcn 
(f.  Sß5ac!crnagel'S  beutfd)eS  Äirdjentieb  ©.  723  ff.)  gebrudt 
waren,  ^falmen  öon  8utt)er,  8ub.  Öeter,  ^einr.  a3ogtf)err,  f.  ü. 
©arafin'6  f)ifl.  Sntwictlung  feö  ^falmengefangS  in  b- ref.  Äird^e, 
in  b.  aSafetfc^en  beitragen  jur  oatert.  ®efd),  SSb.  4.  (1850)  @.  321. 


ZI).  II.  6.  II.  mcf.  Äircr)c.  §.  47.  ©otfcSbicnj!.    407 

2(ntlM  ©uljer  1561  ba§  £)r9clfpiel  wieberljergeflent  34), 
in  3un4)  flbcr  blieb  bie  Ärgcl  jletg  üerbannt,  iinb  ber  Airs 
cbengefan^  iviiibe  evjl  1598  eingcfubrt  35). 

©ie  ©enfer  Äir4)C  fcb(op  ficb  im  SBefentlicben  an  bk 
3ünd(jer  ^Drbnungen  an^s),  füibrte  inbeffen  bie  frnnjofifcben 
^falmen  üon  Clement  50?arot  unb  Sljecbor  SSeja  alö  Airs 
dijcngefdnge  ein  3').    2)cm  ©enfer  S5orbilbe  folgten  aucb  l)ier 


34)  £)d^6  ®efc^.  ü.  S3afel  VT,  135. 

35)  .^ottingec'S  {)eloet.  Äii-djengefcl).  111,  966. 

36)  Les  Ordonnances  ecclesiastiques  de  Veglise  de  Geneve  1541, 
3fid)ter'6  Ä£).  I,  342.  eigent£){imlic^Ectten:  3m  (Sanlon  f&nn 
iXKXX.  fd^on  i'\t  3ürid)er  %tt  ber  Öcbination  (§.  46.  not.  41) 
nic^t  ftreng  fej!get)alten:  im  6apitel  SBrugg  war  1544  ber  iingteidje 
Sraud^,  »baf  itiiä)  25ecant  benen  fo  prafentivt  werbtnt  fammt 
bcm  Obcroogt  »or  ben  Untert|)anen  bie  >^anb  ufleginb,  anbeve 
t][)unS  benn  nit«  {^unbeSfiagcn,  bie  ßonflicte  beö  ärcinglianiö? 
mu§,  8ut^ertf)umö  unb  (Saloiniömuä  in  b.  SSern.  8anbe6Eird)e  ©• 
176).  Sn  ®enf  t)örte  bie  ^anbauflegung  ganj  auf,  Stid)ter  I, 
343:  Quant  ä  la  maniere  de  l'introduire,  pour  ce  que  les  ce- 
remonies  du  tenips  passe  ont  este  tournees  en  beaucoup  de 
superslitions ,  ä  cause  de  l'infirmite  du  temps,  11  suffira  qu'il 
se  fasse  par  un  des  Ministres  une  declaration  et  remonstrance 
de  l'office  auquel  on  l'ordonne:  puis  qu'on  face  prieres  et 
oraisons,  afin  que  le  Seigneur  lui  face  la  grace  de  s'en  ac- 
quiter.  Sag  Tfbenbmat  würbe  üiermat  im  5af)re  gereid^t  (p. 
347),  am  Sonntage  nad)  5Bcii)nad)ten,  Öficrn,  ^pfingpen  unb  am 
erften  Sonntage  be6  ©eptemberö.  Que  le  Dimanche  devant 
qu'on  celebre  la  dicte  Cene  on  en  face  la  denonciation,  afin 
que  nul  enfant  y  vienne  devant  qu'avolr  fait  profession  de  sa 
foi ,  selon  qu'il  sera  expose  au  Catechisme;  et  aussi  pour 
exhorter  lous  etrangers  et  nouveaux  venus  de  se  venir  pre- 
mier  representer  ä  I'Eglise. 

37)  Ordonnances,  1541,  Si\6)tit  I,  347:  Nous  avons  aussi  oi- 
donne  d'introduire  les  chants  ecclesiastiques  tant  devant  qu'- 
apres  le  sermon,  pour  mieux  inciter  le  peuple  ä  louer  et 
prier  üieu.     Pour  le  commencement  on   apprendra    les    pelits 


408    SBici-tc  ^criobe.     7ih^(i)n.  I.     fS.  1517—1648. 

bie  auswärtigen  reformirten  Äirc^en  ^).    Sm  S-   1573  crs 


enfans ,  puis  avec  le  tenips  toute  PEglise  pourra  suivre. 
IXtbet  Marot  ü.  f.  ^fatmen  f.  Beze  hist.  eccl.  des.  eglises  re- 
formies  au  royaume  de  France  I,  33.  Claude  Goudimel  unb 
SIBit().  ^xanc  componirten  bie  SKelobien  jit  benfelben,  unb  alöbann 
gab  Saloin  bte  50  ^falmen  üon  fOlarot  1543  i)exaüi.  SBeja  übevs 
fe|te  barauf  bie  übrigen  in  SSerfen,   treidle  »on   benfelbcn  g}?ei(!ern 

•  SO?flobien  er()ieUen,  Ritchat  hist.  de  la  reform,  de  la  Suisse  VT, 
535.  Zi).  SSeja  d.  Saum  I,  182,  ©orafin  in  ben  2SafeUrf)en 
SSeitragen  jur  oatert.  ©efd).  IV,  315. 

38)  3n  bev  franj.  ref.  Äird^e  inutbe  bie  ^anbauflegung  bei  bet  Or; 
bination  triebet  eingeführt,  Synode  de  ^  aris  1559  arl.  9. 
{Synodes  nationaux  par  Aymon  1,2):  Leur  election  sera 
confirmee  par  les  prieres  et  Timposition  des  mains  des  mini- 
stres ;  toutefois  sans  aucune  superstition.  Snbeffen  naf)men 
met)rece  Äirc^en  bie  .^anbauffegung  nid)t  an,  unb  biefe  würbe  füv 
freie  ©itte  erftärt,  Synode  de  Paris  1565  ort.  7.  p.  64.  @pä= 
tec  fuc^te  man  fte  aber  allgemein  ju  mad)en,  Synode  de  Gergeau 
1601  art.  7.  p.  236.  Syn.  de  St.  Maixent  1609  ari.  4.  p.  358. 
3n  ber  niebertänbifci)en  Äircj^e  fanb  anfangs  jene  ^anbaufle; 
gung  ftatt  (©pnobe  o.  SBefel  1568/  f.  Mensinga  Verhandeling 
over  de  liturgische  Schriften  der  Nederl.  hervormde  Kerk 
{Verhandelingen  van  het  Haagsche  Genootschap  Deel  XL ), 
Gravenhag.  1851  p.  49.  Sic  ©ijnobe  ßon  Sortred^t  1574  fd^affte 
fie  ab  {Mensinga  p.  51):  Overmits  de  oplegging  der  banden 
in  deze  jongheid  der  kerke  tot  superstide  gelogen  en  som- 
miger  bespotling  onderworpen  zou  mögen  wezen,  hebben  de 
broeders  besloten,  dat  men  diezelve  naiaten  zal.  Snbeffen  bie 
©Onobe  ü.  S)ortred)t  1578  jtellte  fie  fd^on  irieber  f)er,  unb  fcitbem 
ifl  fie  geblieben  {Mensinga  p.  54).  —  Sic  ^fäljer  Äird)cnorb? 
nung  o  1563  (JRid^tcr'ö  Ä£).  II,  261)  beftimmt  guerfl,  ba§  am 
©onnabenbc  üor  bem  2fbenbmal6fonnta9e  eine  ffiorbereitung  gc()at; 
fen  vrerbe,  in  ivcld^cr  brei  fragen  »on  ben  SScrfammcltcn  bejaf)t 
ttjctbcn.  3uglcid)  folfen  biejenigen,  vod&jt  gum  crflenmale  commu= 
niciren,  »Se!ünntnu^  ifjreö  ©laubenä  fl)un,f  ög(.  Vinhe  over  den 
Oorsprong  van  eenige  Vragen  bij  de  Voorbereiding  voor  het 
heil.  Avondmaal  in  Kisi  cn  Royaards  Archief  VI,  II,  l. 


Sf).  II.  (S.  11.  9?cf.  mv6)t.  §.  47.  ©otteSbienft.     409 

fc^icn  bie  beutfdje  Ueberfc^ung  bev  franj6fifcl;en  ^falmen  üon 
2(mbroftuö  ßobwaffev  39),  welcl) e  bcn  altm  SSKelobien  ans 
bequemt,  ba(b  aagemeineS  ©efangbucl)  ber  beuffd)  reformirfen 
^\xd)c  würbe. 

UeberaU  legte  bie  veformirte  Ä{rd)e  2Bert(>  barauf,  nad; 
bem  SBorgancje  ber  altejlen  ®emeint>e  hd  bem  ©ottegbienjle 
nur  ^falmen,  md)t  menfcl)Ud;e  ßieber,  ju  fingen.  Sugleid) 
betrad)tete  fie  alle  ?Kufi!  al§  etwag  irelt(t4)e§,  unb  Verbannte 
baö  £)rgclfptel  au6  bem  ©otteäbienfle.  SnbeJTen  würben  tk 
Orgeln  in  v^oüanb  feit  1637  wieber  jum  ©efange  gebraucl)t40), 
in  ber  ^falj  feit  1655  4i). 


39)  ^rofeffor  bct  JRed^fe  in  Äönig^berg  in  ^teufen  f  1585. 

40)  Sm  3Cnfanae  ber  gfJfformQtton  yoaxtn  fte  nod)  gefpieU/  fo  1578 
in  'Sgiavlem'.  in  bem  SStlberjturme  1566  waren  fie  in  bem  SSaUonens 
lanbc,  in  SSrabant  unb  glanbevn  jerflört,  in  «Rorbnieberlanb  n^aU 
tcn.  ®ie  ®t)nobe  »on  25ortred)t  1578  »erlangte,  baf  fie  »eggcs 
nommen  würben:  inbeffen  fie  würben  oon  ben  SJtagiftraten  erfialten, 
wfldie  forttt)äi)renb  Ör^anijlen  unter{)ielten ,  unb  burd)  biefelben 
ooc  ober  nad)  bem  ©ottcgbienjie  bie  Orgel  fptelen  liepcn.  3n 
Seiben  würbe  fie  1637  juerft  wiebcr  jum  ©efange  gebraudjt,  unb 
bie  fübf)oUänb.  ®t)nobe  ju  Setft  1638  erEtcirte  biefen  ©ebraud)  für 
ein  adiaphoron.  ©amit  begann  aber  ein  unerquicElidjer  ©treit 
awifd^en  Orgeliften  unb  ©ontrasOrgeliften,  f.  Eist  het  kerkelijke 
Orgel-gebruik  in  Kist  en  Royaards  Arckief  X,  189. 

41)  äucrft  in  Sadjarad)  unb  «^eibelberg ,  f.  Sßunbt'ö  SÄagagin  für 
bie-Äird)en-'  unb  @ele{)rtengefd).  ber  ^falj  II,  56. 


410     «Biertc  ^eriobe.     2Cbfc^n.  1.     SS.  1517—1648. 

Oef^idjtc  ber  t^eologifd^en   unb   religiofen  SSilbung 
in  bcn  eöangelifc^en  Äirdjem 

§.   48. 
©efd^id^tc  bcc  S^eologie. 

3)ie  9?eformatoren  unb  i{)re  nQd)|?en  5J?ad)fo(9er  waren 
turd)  baä  flrcl)ncf)e  S5eburfni^  fo  fel)r  in  2(nfpruc|)  genonu 
mcn,  bap  fte  auf  bie  2fu§bilbun(j  ber  gelef)rten  S^eologie 
weiter  alä  e§  jeneö  SSeburfnip  forberte  nid/t  eingef)en  fonnten. 
Sf)re  Slf)dtigfeit  würbe  gropent^eilS  burd)  populäre  ©djriften 
jur  aSeleljrung  beS  SSolfä,  unb  burd^  (Streitfd)riften  jur  SBibers 
(egung  ber  falfd)en  ße^re  befdjaftigt:  i^re  übrigen  t^eoloQU 
fdjen  3frbeiten  befd[}rdn!ten  fid)  auf  ejcegetifdje  unb  bogmati* 
fd[)e  Sd[)riftfn  jur  SSelei^rung  ber  |)5()er  ©ebilbeten,  inäbe* 
fonbere  ber  (Seifilicfaen;  in  allen  i^ren  (Sd)riften  liegen  ii)mn 
ober  blo§  gelef)rte  Erörterungen  unb  gorfdjungen  o\)m  pxattü 
fc()e  SSebeutung  DoUig  fern. 

£iennoc{)  ernannten  fi'e  e§,  wie  widjtig  eine  umfaffenbc 
wiffenfdt)aftlid)e  ^ilbung  für  t>ie  Sl^eologie  fep  '),  unb  \)k 
2(nweifungen  biefer  3eit  jum  t^eologifdfjen  ©tubium,  unter 
benen  bie  be§  2(nbrea§  ^i)periuä  (?)rof.  in  a)?arburg  f 
1564)2)  ()eröorragt,  forbern  für  baffelbe  ber-eit§  eine  wiffen* 
fc^aftltd}e  ©runblage  üon  einem  Umfange,  an  welcf)en  man 
frül)er  nid^t  haö^U. 


1)  De  non  contemneudis  studiis  hmnanioribus  futuro  theologo 
maxime  necessariis  clarorum  virorum  ad  Eobatmm  Hessum 
epistolae  Lutheri ,  Melanchlhonis ,  ¥elri  Mosellani ,  Jodoci 
Jonae,  Jo.  Draconis  etc.  Erphurdiae  1523.  Melanchlhonis  bre- 
vis  discendae  theologiae  ratio  1530.  {Opp.  ed.   Viteb.  II ,  35). 

2)  De  theologo  s.  de  ratione  studii  theol.  libb.  IV.  Andr.  Htf" 
perio  auctore.  Basil.  1556. 


Sf).  II.  6.  III.  düangeUfd^c  Zl)eolocik  §.  48.       411 

2fne  ^Reformatoren  gingen  bauon  aü§,  ta^  bie  fjeiligc 
©cfjrift  nur  barum  bie  juüertdffige  ^mUi  bcr  £)ffenbarung6s 
lc{)re  fep,  weit  biefelbe  n{rf)t  einen  mef)rfadf)en  ©inn  f)aU, 
fonbern  nur  einen,  ben  budjflabUdjen  3).  Sn  golge  ^a\)s>n 
erfdjienen  bie  bigljerigen  @rf(drung§fd)riften  gropentbeilä-  al§ 
unbrnucbbar,  unb  mupten  burd?  anbere  erfe^t  werben. 

Sm  ^inbüdP  auf  bie  ©cljolaflif,  al6  bie  93?utter  fo  Dies 
ler  Srrtt)ümer,  duperte  fi'd;  £utt)er  oft  hitUv  über  2(rifiotei 
te§4):  unb  ba  man  anfangt  anflatt  ber  alten  :p(;ilofop()ifcf)en 


3)  Lutheri  operaliones  in  XXII  Psalmos  priores,  1521,  ad 
Fsalm.  22,  19  (Jen.  T.  II,  243  verso):  cumprimis  S.  Tho- 
mas cum  Lyra  et  suis  in  orbem  vulgare  coeperunt  quadrigam 
iliam  sensuum  Scripturae,  literalem,  tropologicum  ,  allegori- 
cum  et  anagogicum,  ac  in  has  quatuor  partes  dividere  hanc 
vestem  Christi.  —  Nonne  impiissimum  est  sie  partiri  Scri- 
pturas,  ut  literae  neque  fidem  neque  mores  neque  spem  tri- 
buas,  sed  solam  historiam  jam  inutilem?  3n  £.  2fntttJort  auf 
hai  übevc^rifHirf}e,  über9ci{llicl)e  unb  ü6erEünj!lic{)e  SSud^  be6  S3orfö 
(gmfer  1521  f.  ben  %h\ä)\\\ttx  SSon  bem  a3uif)(iabcn  unb  (SJeijl/ 
reeld^ec  gegen  bie  ©mferfd^e  S3e^auptung  »on  einem  gtt5iefad)en 
©tnne  ber  l).  ©d^rift,  einem  fd^riftltrfjen  u.  geiftlidjen,  gecid)tet  ift, 
SQJald)  XVIII,  1602:  »S)er  f)eir.  QJetft  i|i  ber  aUeceinfältigfte  ©c^reU 
ber  unb  JWebner/  ber  im  ^immet  unb  (Srben  ijl,  bacum  auct;  feine 
SBortc  nid)t  mef)r,  benn  einen  einfäUigften  ®inn  l)aben  fönnen, 
tt)eld)en  wir  ben  fd)riftlid^en  ober  budbf!abif(i)en  3ungenftnn  nens 
nen.«  ogt.  Ph.  Melunchth.  elenientorum  rhetorices  libb.  II, 
diligenter  recogniti,  Viteberg.  1536  in  IIb.  II  ben  2(bfd)nitt  de 
quatuor  sensibus  sacrarum  literarum.  U.  a.  G.  4:  Oratio, 
quae  non  habet  unam  ac  simplicem  sententiam,  nihil  certi 
docet.  G.  5 :  Si  omnia  sine  discrimine  velimus  transformare 
in  varios  sensus ,  nihil  habebit  certi  Scripiura.  —  Haec  in- 
terpretandi  ratio  maxime  labefacit  auctoritatem  Scripturae. 
©0  aüe  folgenbe  tutf)er.  unb  reform.  Sfjeologen. 

4)  L.  ad  J.  Langium  8.  Febr.  1516  (be  SBette  I,  15):  Nihil  ila 
ardet  animus,  quam  histrionem  illum  ,  qui  tarn  vere  graeca 
larva    Ecclesiam   hisit,    multis   revelare,    ignominiamque   ejus 


412    SSierte  ^eriobe.     3rbfc()n.  1.     «B.   1517—16^8. 

8el^rbiicl)er  unb  Sovlefungen  nidjtä  anbere6  t)atU,  fo  tagen 
in  Süöittenbcrg  einige  Seif  bie  ^bilofopbtfcbfn  ©tubien  ganj 
banieber,  obgleid)  Sut^er  ju  feiner  Seit  alle  ?)biIofopbie  be^ 
feitigt  iriffen  wollte  ^).    SJZelancbfbon  begann  barauf  bie  ari^ 


cunctis  o?tendere,  si  otium  esset-  —  Nisi  caro  fuisset  Ari- 
stoteles, vere  diabolum  eum  fuisse  non  puderet  asserere. 
2fuci^  S!)leIand^t()on  tirtfjeilte  in  ben  erftcn  3Qt)ren  n^egwerfenb  über 
3(riftoteteg,  ©alte'ö  (5{)Qi-acterijtif  ^el  alö  3:t)eolo9cn  ©.  110: 
ober  aud)  bei  bem  fat()olifd)fn  ^^Uolo^tn  SKariuö  S^tjoliuS  ftn* 
ben  rcic  gteid^  ijarle  Urtfjeile,  SfJittec'g  ®e[dj.  b.  d)rifti.  ^l)ilof. 
V,  446.  2(bcc  biefe  Uct()cile  besogen  ft(^  nur  auf  bie  ju  fefjr  jus 
gefpi|te  SialeftiE  unb  auf  mand)e  !Sä|e  ber  'pi)X)^il  u.  £Ketap()i)ftE. 
5)  S.  an  ben  d)rifil.  2Cbet  beutfd)ej;  Nation  1520  SBald}  X,  379: 
»|>tec  wäre  nun  mein  diat^,  ia^  bie  SSui^er  2Criftoteliö/  Physi- 
coriim,  Metaphj^sicae,  de  anima,  Ethicorum,  tt)eld)el  bi6^cc 
bie  beften  geljalten,  ganj  würben  abgetljan  mit  allen  anbern,  bie 
öon  natiirlid^en  35ingen  fid)  rühmen,  fo  bod)  nidjtö  barinnen  mag 
geleljret  werben,  weber  »on  natürlidien  nod^  gei(!lid^en  Singen > 
baju  feine  ?0?etnung  niemanb  bUijet  oerftanben ,  unb  mit  unnii^er 
3frbeit,  Stubiren  unb  Äoft  fo  öicl  ebler  3eit  unb  ©eelen  umfonft 
beloben  gewefen  ftnb.  —  SaS  möd^te  ic^  gerne  leiben,  ba^  2(rifto5 
liS  Sudler  oon  bec  Logica,  Rhetorica,  Poetica  bet)alten,  ober 
fie  in  eine  anbere  furje  gorme  brad^t,  nii^lid^  gelefen  würben, 
junge  Ceute  ju  üben,  wol)l  reben  unb  prebigeni  aber  bie  (Somment 
unb  ®ecten  mußten  abgctl)an  —  werben.«  L.  cd  Spalatinum  9.Dec. 
1518  (be  SGSette  I,  190)  wünfc^t,  ba^  man  auf  ber  Uninerfität  bie 
tl)omi|lifd5e  ^^Ijilofopljie  fallen  laffe,  algbann  aud)  bie  fcotiftifd)e, 
donec  —  pura  philosophia  et  theologia  ,  omnesque  matheses 
ex  fontibtis  suis  hauriantur.  SKel  anc^tl)on  fagt  in  f.  2(ntritt6s 
rebc  de  corriijendis  adolescentiae  sliidiis,  29.  Auij.  1518,  C.  R. 
XI,  22,  wetd)e  2utl)er  fo  fe()V  lobte  {ad  Spalat.  31.  Aug.  1518, 
be  SQSette  I,  134):  In  ea  siim  plane  sententia,  ut  qui  velit  in- 
signe  aliquid  vel  in  sacris  vel  foro  conari ,  parutn  etTecturum, 
ni  animum  antea  humanis  disciplinis  (sie  enim  philosophiatn 
voco)  prudenter,  et  quantum  satis  est,  exercuerit.  Nolo  au- 
tem  philosophando  quenquam  nugari:  ita  enim  fit,  ut  commu- 
nis etiam  sensus    tandem    oblivis-caic.     Sed  ex  optimis  optima 


Zt).  II.  e.  III.  ^oang.  S^cologie..  §.  48.  ?)r)ilofopl;le.     413 
|loteHfcl;e  ^l)Ho\op\)k    ju   üercinfadjen    unb    ju    reinigen  6), 


selige,  eaque  cum  ad  scientiatn  natinae,  (um  ad  mores  for- 
mandos  attineniia.  In  primis  hie  eruditione  giaeca  opus  est, 
quae  natuiae  scientiam  universam  complecliiur ,  ut  de  moii- 
bus  apposite  ac  copiose  dicere  queas.  Plurimum  valent  Ari- 
stoteliä  moralia,  Jeges  Piatonis,  Poetae.  —  Necessaria  est 
omnino  ad  hanc  rem  historia,  cui  —  non  invitus  utii  contu- 
lero  ,  quidquid  emeretur  laudum  universus  artium  orbis.  — 
Complector  ergo  philosophiae  nomine  scientiam  naturae,  mo- 
rum  rationes  et  exempla.  ßut!^er'ö  3:tfd)rebfn  Sßald)  XXII, 
369:  »Die  Sfjeoto^ie  foU  Äoifefinn  fc^n,  bie  ^f)iIofcp{)ie  unb  an; 
bcre  gute  jtünfle  foKcn  berfelben  Sicnerinn  fcpn,  nid]t  fic  regieren 
unb  mctftern.«  (S.  2206:  »^frifloteteö  ift  ber  beHen  iJci)rcr  einer  in 
philosophia  morali,  wie  man  ein  fein  äüdjtiß  äu^crlid)  Seben 
füfjrea  foll:  in  naturali  philosophia  taugt  er  ni(ji}tö.«  cf.  J.  H. 
ab  Elsitich  de  varia  Arislotelis  in  scholis  Protestantium  for- 
luita  (Dor  J.  Launoii  de  varia  Arist.  in  Acad.  Paris,  fortuna 
diss.  Yitemberg.  1720)  p.  18. 
6)  Mel.  declam.  de  philosophia,  1536  C.  R.  XI,  2S2:  Eruditam 
philosophiam  requiro,  non  illas  cavillationes,  quibus  nuUae 
res  subsant.  Idee  dixi,  unum  quoddam  philosophiae  genus 
eligendum  esse,  quod  quam  minimum  habe.it  sophistices,  et 
justam  methodum  retineat:  talis  est  Aristotelis  doctrina.  Sed 
huic  tarnen  aliunde  addenda  est  illa  praestaniissima  philoso- 
phiae pars  de  motibus  coelestibus.  Nam  reliquae  seciae  ple- 
nae  sunt  sophistices  et  absurdarum  et  faisarnm  opinionum, 
quae  etiam  moribus  nocent.  Nam  illae  hj'perbolae  Stoico- 
rum  sunt  omnino  sophisiicae,  bonam  valeiudinem,  opes  et 
similia  non  esse  bona:  commentitia  est  et  anä&not,,  falsa  et 
perniciosa  opinio  de  fato.  Epicurus  non  philosophatur,  sed 
scurratur,  cum  affirmat  omnia  casu  extitisse;  tollit  primam 
causam,  et  dissentit  in  totum  a  vera  physicorum  doctrina. 
Fugienda  est  et  Academia,  quae  non  servat  methodum  ,  et 
sumit  sibi  licentiam  immoderatam  omnia  evertendi  :  quod  qui 
facere  Student,  hos  necesse  est  mulia  sophistice  coliigere. 
Quanquam  is  qui  ducem  Aristotelem  praecipue  sequitur,  et 
unam   quandam   simpiicem    ac    minime   sophisticam  doctrinam 


414    SSicrtc  g)eviobe.     %h\d)n.  l.     SS.   J517- 1648. 

feine  ße^rbudjer ')  trurben  auf  allen  ber  SJeformation  ani)är\i 
genben  2cf)ranjlalten  einc^e^uljxt ,  unb  biitd)  ffe  fam  üvi^iote: 
leS  in  allen  reformirten  Ätrd}en  wieber  fo  fe()r  ju  &)vm,  ba^ 
bie  neu  tjerüortretenben  pl)iio\op[)i^d)en  @vjleme,  wenn  auc{> 
ba§  be§  ?)etru§  9lamuS  (f  1571  in  ber  SSart&olomäuS* 
nadEjf)  s)  unter  i>sn  franjofifdjen  SJeformirten,  unb  t>aä  beS 
Sffenatug  dartefiuS  (f  1650  in  ®d)n)eben)  9)  in  ben  9?ie; 
berlanben  Singancj  fanben,  bod[)  im  2(llc)emeinen  a(ä  ber 
JRed^tgldubigfeit  9efa()rlicl?  betrad}tet  unb  befän^jft  würben  »o). 


expetit,    interdum  et  ab  aliis    auctoribus  sumere  aliquid   pol- 
est,    al)  Eiswich  p.  36. 

7)  Rhetorica,  1519.  1521.  1531.  Dialectica ,  1520.  Epitome 
Ethicorum  1537.  1550.  Comm.  de  anima  1540,  recognitus  1560. 
Initia  doctrinae  physicae  1555.  1559.  Sennemann'S  ©efdy. 
b.  ^£)ilof.  IX,  117.  S3ul;te'g  ©efd}.  b.  neuern  ^i)ilof.  11,  478. 
SRitter'6  ®efd).  b.  d^rij!l.  ^f)iIof.  V,  495.  SSevgebeng  erklärten 
fid^  glQCiuö  unb  fein  2rnt)an9  (cf.  Clavis  script.  I,  893.  Jo. 
S<o/z  in  defensione  Luiheri  p.  79)  rcie  aud^  2Cnbr.  Oftanber  ge- 
gen ^Tcijloteleg,  «6  Eiswich  p.  52. 

8)  SSennemann  IX,  420.    Slitter  V,  471. 

9)  Senncmann  X,  200. 

10)  Beza  ad  F.  Ramum,  1.  Dec.  1570,  in  Bezae  epistt.  theolog. 
Genev.  1573.  p.  202:  iiobis  cerium  ac  constitutum  est,  et  in 
ipsis  tradendis  logicis,  et  in  caeteris  explicandis  disciplinis 
ab  Aristolelis  sententia  ne  tantillum  quidem  deflectere.  Sie 
Sfiamiftifd)e  ^t)ilofop£)ie  fanb  in  Scutfcl^lanb  befonberß  auf  metjres 
ren  ttjeftpf)älifd)en  ©dualen  (äingang,  in  35üfTelborf,  S)ortniunb, 
(Socbac^:  wo  fic  fid^  aber  auf  ben  Uniuerfitäten  äeigte,  n^urbc  fie 
l^eftig  bekämpft,  in  fieipjig  tüurbe  1591  Jo,  Cramerus,  Organi 
Afistotelici  Prof.,  beSJjalb  abgefegt,  unb  »bie  SJamiflevei)«  burd; 
eine  d^urfüvftl.  SScrorbnung  »erboten  {Jo.  Hülsetnanni  dialysis 
apologetica  problematis  Calixtini  num  mysterium  s.  irinitatis 
a  solo  vet.  Test,  possit  evinci  Lips.  1650.  4.  in  praef.  p.  8.  12. 
13),  in  ^etniftäbt  1597  (®rünbt.  SßSiberlegung  oon  >8ufd)erS 
Crypto-Papismus  Helmstadiensis,  Süneburg  1641,  I,  26.  cf. 
«6  Eiswich  p.  54. 


Zi).  II.  6.  III.  (BMnQ.  3;()col.  §.  48.  ^^i(ofopf)ic.     415 

Snbejjen  fpi^te  fiel)  bitrcl;  bie  jletc  ^olcmif  bie  ^ialeftiB 
immer  me&r  ju,  unb  fo  bilbete  fid?  feit  bem  (5nbe  beö  16ten 
Sa()r{)unbertä  in  2)eutfd)Ianb  unb  in  ben  9?icbcrlanben  auö 
jener  2(rijlotelifc|)en  ^i)iio\opi)k  eine  neue  @d;o(ajlif  auö  '')• 
Unter  ben  beutfcl)en  Oteformatoren  ragen  al§  tl)eoIogifcf)e 
(3d;riftjleIIer  f)ert>or   SKartin   2utt)er  '2),    ber  5i)?ann  be6 


11)  Dffi;.  Chylraeus  ad  Theologos  Willeberg.  d.  20-  Mo/j  1595 
{Chylraei  episll.  p,  1276):  Nee  prorsus  de  iiihilo  est,  quod 
nuper  ad  nos  ex  Anglia  quidam  scribebat,  nostri  temporis 
theologiam  plane  scholasticam  esse,  in  qua  nihil  fere  pietaliä 
appareat,  sed  verborum  et  argumentorum  acuminibus  tantum 
se  muliio  Theologi  compiingant.  3n  Seutfdjtanb  gaben  bie 
kämpfe  mit  ben  Sffuitcn  bajii  befonberö  S3eranlafi"ung.  ^uerjl  trat 
bicfe  (Sd)OlajTiE  auf  bem  SJeligionSgefpräd^e  ju  SlegenSbiirg  1601 
{jeröor,  tt)e[d)eä  bei*  -^er^og  9}Ja):imtlian  u.  Saiern  unb  ber  ^falji 
gcaf  ^()tlipp  Subivig  jirifcljen  ben  3"3ol|läbtei-  Sffuiten  u.  pfäljis 
(d)en,  fäd)fifc^en,  anSbad^er  unb  mürtemberg.  Sfjeologen  ßei'an|lo(= 
Ut  Ratten ,  unb  auf  wcld^em  bec  Sefuit  5ac.  (Svetfer  unb  ber 
aSittenberg.  SEfjeolog  JTegibiuö  ^unniuö  bie  ^auptperfonen  sparen/ 
f.  Ada  colloquii  Ralisbon.  de  norma  doctrinae  cath.  ei  coniro- 
versiarum  reiigionis  judice ,  Monachii  1602.  4.  @ine  ber  23Ci 
bingungen  beä  ©efpräd^ä  war  p.  4:  Collocutores  argumenta  syl- 
logismo,  vel  alia  in  logicis  probata  argumentandi  forma  in- 
cludant,  unb  fo  forbert  ©retfer  aud;  me()rerfmat  [p.  7.  19)  ouf 
scholastice,  dialectice  ju  bigputtren.  —  Sn  ben  S^ieberfanben 
war  Sof)-  ?0?aEow§fi)  ob.  SJlaccooiuö,  ^rof.  in  granefer,  ber 
crfle  ©djOlaftiEer,  f.  Twistzuak  van  Maccovius  door  J.  Heringa 
i.  b.  Ar  Chief  voor  kerk.  Geschiedenis  III,  505.  dt  würbe  bei 
ber  ©pnobe  ju  Sortred^t  1619  u.  a.  aud)  angeJtagt,  ba^  uon  if)m 
methodum  incommodam,  sententias  obscuras  et  ambiguas, 
verba  philosophica,  metaphysica  et  scholastica  saepe  adhiberi 
(p.  557).  2)te  ©pnobe  fprad)  ii)n  jwar  oon  Äe^ereien  frei,  er; 
mahnte  if)n  ober  p.  543:  In  docendo  utatur  genere  dicendi 
sacrae  Scripturae  conformi,  perspicuo,  piano,  et  in  orthodoxis 
Academiis  recepto. 

12)  Ucbec  fein  geben,  bie  ©c^riften  oon  gj?erand)tf)on ,  ?Slattt)e^iui  u. 
6o(l)lau6  f.  Hbt^.  1.  Dor  §.  1.    Cut^ierS  Ceben  o.  Äart  Sürgenö 


416    «Sievtc  ^eriobc.     2(bfd)n.  1.     fS.  1517-1648. 

©eifteS  unb  ber  Äraft,  bcfonberä  burc^  SSibeluberfe^ung, 
Äated}i6mcn,  Äirc^enlieber,  bib(ifd[;e  Kommentare  unb  ^re- 
bigten;  unb  ^IjiUpp  WlelanO)t^on^^)t  ber   in  ?)bi(ofos 


(bi§  if|t  nut  big  1517,  3  Sbc  Seipjig  1846.  47).  ©.  g.  ffiogel'ö 
Bibliotheca  biograpliica  Luiherana ,  ■^Qaüe  1851.  ©tammbaiim 
ber  gamilie  bcä  Dr.  50t.  2utf)Pr  üon  53rof.  5iobbe  in  Ceipjig, 
©rimma  1846.  —  2fii6goben  feiner  SBci-fe:  bie  SBittenbcrgis 
fc^e  (12  beiitfdje  Tomi,  unb  7  Tomi  latini  1539  —  59.  fol.) 
iüurbe  p^ilippiftildjet  SSefänberungen  befd^ulbigt.  ^a^et  oevanlafte 
befonbcrg  2fm6borf  bie  Senaifd)c  (8  beutfdje  Tomi  unb  4  Tomi 
lat.  1556  SS.  fol.)  ogl.  Cypriani  bist.  Tomorum  Luiheri  in  ber 
fortgef.  (Sammlung  oon  alten  unb  neuen  tt)eot.  ©od^en  1726.  ©. 
735.  —  Sie  folgenben  2(uggaben,  bie  21  Itenburgifd)  e  1661  ff., 
\)U  Seipäiger  1729  ff.  gol.  finb  üermefjrt,  aber  b(oS  beutfc^, 
eben  fo  bie  >|>alli[c^e  (oon  5-  ®.  Söalc^  1737  ff.  24  S£)eile  4.), 
ixt  le^te  mit  fef)r  fleißigen  Einleitungen.  Sagegen  giebt  lieber  Vxt 
Urteicte  \>ii  Srlanger  JCuggabe  (uon  3rmifd)cr,  ^lodjmann 
unb  eilp erger  1826  ff.  biö  ie|t  47  beutfd^e  SSänbe  u.  23  Tomi 
lat.  8.).  Sutf)er'ö  SSriefe,  ©enbfdjreibcn  unb  SSebenfen,  fritifd)  u. 
^ifl.  bearbeitet  uon  SB.  5Üi.  g.  be  SOSette  5  St).  SSerltn  1825  ff.  — 
Sut^ev  nennt  (Sap  biefc  3Borte  (5^rt(li  b.  i.  m.  2.  nod)  fefle  ftel)en 
1527,  SBald)  XX,  1112)  feine  Äird)enpo)litle  »mein  allcrbcfteö 
SSud),  bag  id)  je  gemad)t  ijahi ,  iüeld)e  aud^  bie  ^npiflen  gerne  ija- 
bcn.K  Unter  feinen  eyegetifd^en  ®d)riften  ftnb  feine  ^omm.  über 
bie  ©cnefiö,  bie  ^falmen,  u.  b.  SBrief  a.  b.  ©alater  (über 
ben  le|tern  ein  fürjerer  unb  ein  längerer  Somm.)  auäiujeid^nen. 

13)  Omnium  operum  P.  iT%  Wiltebergae  1562—64.  fol.  Ph. 
M.  epistolae ,  praefationes,  consilia,  judicia ,  schedue  acade- 
micae,  ed.  C.  G.  Bretschneider ,  ob.  Corpus  Reformatorum 
voll.  XIV.  Halts  Sax.  1834—47.  4.  Bibliotheca  Melunchtho- 
niana,  ein  Sßerseid^nip  ber  üon  i^m  unb  über  it}n  erfd^iencnen 
©d^riften ,  Ijinter  Joach.  Camerarii  de  vita  Ph.  Mel.  narraiio. 
ed.  G.  Th.  Strobel ,  Halae  1777.  p.  513.  g.  ®alte'6  SSerfurf) 
einer  (§l)Qracteriffi£  SKclandjtljong  alg  Sljeologen,  unb  einer  Qnt: 
iuitfelung  feines  £el)rbegriffö ,  ^alle  1840.  ^i).  gKeland)tl)on,  f. 
Seben  u.  SBirfen  oon  Ä.  5mattf)eS,  2tltenbur3   1841.    ©efd^led^t 


S^.  il.  ß.  III.  ©üang.SM-  §•  'i^.  2uÜ;cvaiiei\     417 

p(}ic  unb  ^I)ifo(o(jic  wie  in  SiKofogie  nuggcjcicl^nete  ®elcf)rte, 
biird)  feine  loci  tlicologici ,  unb  feine  5a()lveicl)en  tf)Cülocjii 
fd;cn  ®ufacl)ten:  neben  iijnen  üerbienen  Soljann  SSrenj 
(^reb.  in  <Bd)\vabi\d)  ^aU,  bann  5)ropf!  in  (Stuttgart  f 
1570)'^)  öl§  (Sieget  unb  ^rcbi(jev,  unb  9)?artin  S3ucer  (in 
©traeburg,  bann  in  dambribge  f  1551)  '5)  a(§  ©reget  ge^ 
nannt  ju  werben.  Sn  bcr  folgcnben  ©eneration  erwarb  ficb 
fSlatÜ)iai>  ^laciuä  SÜpricuä  (f  1575  in  granffurt  a.  97?.)  i«) 

b.  i^tJ^tuarjerbe  u.  gövj^eniann  in  b.  tijeolcg.  (Stubieti  u.  Äcit. 
1S30.  I,  119. 
H)  Uc6cf  it)n  fa^t  Siit(}ei-  in  b.  Sifdjgpfpvädifn  (SSatd)  XXII,  2290): 
>(5i3  tft  feiner  untev  b.  S^eologcn  311  unfrei-  ^eit ,  bec  bie  t)eil. 
©djrift  alfo  erkläret  unb  ()anbclt,  als  ffirentiuS,  aud)  alfo,  baß  ic^ 
fef)r  oft  mid^  üertuunberc  über  f.  ©ei|l,  unb  an  meinem  SSermögen 
»erjweifele.  Unb  iä)  glaube,  ba^  feiner  unter  uns  oermöd^tc  ju 
tt;un/  ttjaä  er  in  ber  JCuöleöung  über  \>a^  (äöangetium  So()anniö 
Qftt)an  l)at.«  ügl.  2ut{)erö  S3ovrebcn  ju  ffirenj  Somm.  über  ben 
^reb.  @aIomo  unb  ^ropt).  2Cmo6  b.  Sßald)  XIV,  188.  —  Opp. 
Tubing,  1576  —  90.  \  III  T.  foi.  Sie  fieben  crften  entl;ültcn  bie 
ercget.  ©d)riften/  f.  über  bie[elben  &.  Sß.  SJle^er'S  @efd).  ber 
©d)rifterftärung  II,  42.5.  Sof).  SSrenj  nac^  gebvucftcn  unb  unge; 
brucften  Siuellen  oon  2üL  v^artmann  unb  Ä.  Säger.  2  SSbe. 
.^amburg  1840.  42. 

15)  Simon  Grynaeus  fd^rieb  ifjm  1533:  Palmam  tibi  in  sacris  li- 
teris  inter  Germanos  concedo ,  Vevpoorien  p.  11.  M.  Buc. 
enarraliones  in  sacra  IV.  evang.  Argent.  1527.  Areiii  Feiini 
(i.  e.  M.  Biiceri )  comin.  in  Psalmos,  1529.  SOZeper  II,  432, 
Buceri  scripta  auglicana  a  Conr,  Huberto  collecta,  Basil.  1577. 
fol.  —  Ä.  M.  Verpoorten  comm.  hist.  de  Marlino  Bucero, 
Coburgi  1709. 

16)  Ueber  bie  g}Jagbeburg.  Senturien  (SSb.  1.  libti).  1.  §.  2.  not.  11) 
f.  Sagitlarii  introd.  in  hist.  eccl.  7,  240.  SJittcr'S  glaciuö  ©. 
Gl.  —  /•/.  cata/ogus  testiuvi  veritatis ,  Basil.  1556.  4.  Ctavis 
Scripturae  sacrae  2  i'.  Basil.  1567.  fol.  2)Zei)er  II,  134.  502, 
M.  Flacii  Illyrici  Sebcn  u.  Sob  üon  3-  SS.  Slitter,  granff.  u. 
Seipj.  1725.  «Of.  glaciuS  Stt-  eine  SSorlcfung  ücn  li.  Sweftcn, 
mit  aSeitagen  d.  ^.  Sioffel,  25erlin  1844. 

©iefelet'ö  .KirdKUgefcf).  3tSb.  2eMbtl)l.  27 


418     SSierfc  ^eriobe.     Uh\d)n.  1.     S5.  1517—1648. 

um  Äirdjengefdjict^te  unb  (Jregefe  bleibenbe  SSerbienj!c,  Soö- 
djim  ßamcrariuä  (^rof.  b.  gried).  u.  latein.  <Sprad)c  in 
£ei>5ig  f  1574)  i^)  ^ab  treffliche  S5orbi(ber  einer  öele(;rten 
grammatifcben  ^vegefe  bc§  ^.  Z.,  Martin  ßl;emnitiu6 
(«Superintenbent  in  S3rnun [djweig  f  1586),  ein  i)od)Qea(i)ki 
Ut  2!)09matifer  18),  l)ult  \)k  Ü)?eland)tf)onfcl)e  gorm  ber  S^og^ 
matif  nod)  fej!,  inbem  er  jugleicfe  ber  flrengen  lut{)erifd)en 
£)rtf)obo)cie  ju  geniigen  [ud}te.  9?ad)  ber  2(nna^me  ber  6on; 
corbienformel,  beren  S()eologie  befonberS  2(egibiu6  §ujn* 
niuj  (Superint.  u.  ^rof.  in  SSittenberg  f  1603)  ^^)  genauer 
bearbeitete,  trurbe  aber  aller  ^l)ilippi§mu§  entfcbieben  üern)or; 
fen,  9}?elancl;tl;ong  loci  würben  burd)  Leonh.  Hutteri  (?)rof. 
in  SSittenberg  f   1616)    compendium    locorum   theo!.  20) 


17)  J.  Camer.  notatio  figurarum  sermonis  in  libb.  IV.  evangeli- 
orian,  Lips.  1572.  4.  Not.  f.g.  in  apostolicis  scriptis.  Acces- 
sere  ei  in  Hb.  tiqü^iojv  et  dnoxakvxiJtwq  similes  notationes. 
Lips,   1572.  4.     SOleper  II,  5ü8. 

18)  M.  Chemn.  examen  Conc.  Tridentini,  F.  IV.  1365  —  73.  8. 
Sic  bepe  JCu^gabe  con  G.  Chr.  Joannis.  Francof.  ad  M.  1707. 
fol.  —  M.  CA.  loci  theolocjici  editi  opera  Polyc.  Lyseri.  Fran- 
cof. ad  M.  1591. 

19)  Aeg.  Hunu.  de  persona  Christi  ejusque  ad  dextram  Dei  se- 
dentis  divina  tnajestate ,  1585.  Adsertio  sanae  et  orthodoxae 
doctrinae  de  persona  et  majestate  Christi,  1592.  Articulus  de 
trinitate  per  quaestiones  et  responsiones  pertractatus,  Francof. 
1589.  Artic.  de  justißcatione  ,  Vitemb.  1589.  De  sacramentis 
vet.  et  novi  Test.  Francof.  1595.  De  Providentia  Dei  et  aeterno 
praedestinatione ,  Francof.  1597.  Tract.  de  libero  arbitrio, 
Francof.  1597.  Art.  de  peccato  ,  ex  Scripturae  sacrae  funda- 
mentis  exstructus ,    Vitemb.  1606.     Art.    de   lege   et    evangelio, 

Vitemb.  1607.     2fu§erbem  oicle  polem.  ©d^riften. 

20)  Viteb.  1610,  auf  S3efet)l  beg  (S^uvf.  6()rtftian  II.  ab^cfa^t,  u.  in 
allen  Sdiulen  eingefüfjrt,  f.  Walch.  bibl.  theol.  I,  36.  ©in  aug; 
füf)rli(^crc6  SDSerf  traten  f.  loci  communes  theol.  Vitemb.  1619. 
fol.  ©egen  .^oöpinian  fd)rieb  er  Concordia  Concors:  de  origine 
et  progressu  formulae  concordiae ,   Vitemb    1614.  fol. 


Z\),  II.  6.  III.  ©öang.  Sfjcol.  §.  48.  ßutr^eranev.     419 

üerbrnngt,  t)ie  ^logmatif  nat)m  eine  fd;oIaf!ifd}e  gorm  an, 
t>le  (Jfegcfc  würbe  üon  berfefben  üoüig  abl)an(){(j  21)^  y^b  faj! 
alle  tljeolocjifd^e  Ärdfte  itjurbcn  üon  fd}oIaf!tfcl)er  SJogmatif 
iinb  ^ülemif  Derjefjrt  22).  ^ie  5Koral  tt)urbe  \ct)V  üernacf); 
lafftgt:  bagegen  gaben  "oie  laljlxeidjen  fljeologifdjen  ©uta4)ten 
über  ©cnjijjcngfalle  bcm  2Bittcnber(jifd[;en  3:t)eologen  g'riebrid() 
S5albuin  (f  1627)  ten  ®toff  jur  3(u§bilbun9  einer  neuen 
ßafuijlif  23)^  Yüddji  focjkid)  511  ben  icfiiitifdjen  ©nfftellungen 
ber  Wloval  in  einen  jlvcngen  ©egenfa^  trat.  T)k  Senaifdjen 
^^eologen  jetd^neten  fid)  in  biefer  Seit  burd)  SKilbe  unb  ©es 
Ier;r[amf eit  au§:  Sol).  ®er{)arb  (f  1637)  übertraf  burd) 
fein  gropeä   bocjmatifd)t§   2Berf  24)   aUi    frütjere  Seiftungen, 


21)  Uebcr  bie  Kommentare  ie^  2(egibiuö  ^unniuö  unb  ^olpcarp.  2fi)= 
fec  f.  g}Jei)ec'6  ®cfd^.  b.  Sdirtfterftcirung  III,  408. 

22)  f.  bef.  Ruperti  Meldenii  paraenesis  votiva  (halb  nad)  1624  f. 
§.  42.  not.  6).  SSgl.  b.  Sude  ©.  114:  Innumerabiles  parlurit 
feracissimum  hoc  saeculum  disputationes  et  controversias, 
plures  quam  aestas  vermes ,  muscas,  pulices  et  culices,  de 
fide,  ejusqiie  capitibus,  quae  quidein  sie  vocantur  et  viden- 
tur:  dixi,  dico,  multas  esse  ex  illis  inanes  nugas  et  paleas, 
quia  sine  caritate, 

23)  Fr.  Bald,  traclalus  luculentus  posihumus  —  de  maleria  ra- 
rissime  antehac  enucleata,  casibus  nimirum  conscientiae. 
Wilteb.  1628.  4.  ogl.  ©täubtin'ä  ®efd).  b.  cl)ri(il  SKoral  feit 
bem  SßSieberauffeben  ber  3ßifTcn[d;üften  ©.  288.  be  Söettc'6  ©e; 
fd)tci)te  bet  d)viftl.  ©tttenlef)re  II,  314. 

24)  Locorum  theologicorum  T.  IX.  Jenae  1610  —  22.  4.  {denuo 
edidit,  observaliones  nee  non  prnefationem ,  qua  de  vila  scri- 
ptisque  auctoris  disserilur,  adjecit  J.  F.  Cotta,  22  voll.  Tu- 
bing.  1762—81.  4.)  ogl.  Vita  Jo.  Gerhardt  conscripta  a  E.  R. 
Fischer,  Ups.  1723,  p.  386.  ©täubUn'ö  ®cfd).  bec  tf)eol. 
SBiffenfd).  I,  212.  —  Confessionis  catholicae ,  in  qua  doctrina 
catholica  et  evangelica,  ex  Romano -cathoUcoruni  suffragiis 
confirmatur  auct.  J.  Gerh.  libb.  II.  in  4  Partes.  .Jenae  1634  — 
37.  4.  f.  Fischer  p.  401.     ©täublin  II,  16. 

27* 


420     SSiettc  ^eviobe.     2rbfd)n.  I.     ^.  1517—1648. 

<Bal  ©laffiug  (?)rof.  in  Scna,  1640  ©eneralfuper.  in 
®oti)a  i  1656)  gab  turcb  [eine  Philologia  sacra  25)  t)ev 
^jrcgefe  eine  neue  ©runbfage.  ^n  Stoflorfev  ^rofeffor  ^oi). 
Sarnoü  (f  1629)  fie{;t  in  tiefer  Seit  alö  frei  finniger  unb 
ge(e(;rter  ßfeget  26)  fe^r  öllein. 

Unter  £»en  reformtrten  Stl;eologen  finb  juerji  U(ridE) 
3n>ingU  ^v)  unb  So^anncg  £)ecolampabiuS  28)  n?egen 
i^rer  |)olemifc|)en  unb  e):egetifd;en  ©djriften  ju  nennen. 
Blüingli'S  <B(i)xi^t  de  vera  et  falsa  religione  njurbe  balb 
burd)   3o|).    ßalöin'ö  29^    iustitutio  eluistiauae   rcliglon^ 


25)  Jenae  1623.  4.  (/a's  tetnporibus  accommodata  a  J.  A.  Dathe 
et  G.  L.  Bauer.  T.  II.  Ups.  1776-97.  8.)  ü^I.  93?  fi)  er 'S 
®efcl)    b.  ©rf)riftei-ftärung  111,  125.  333- 

26)  Exerciiationum  biblicarum  libb.  IV.  (Rostock.  1619.  4.  Ue= 
hit  t)a§  2(uffe^cn,  treld^eS  bie  SSeriüctfung  »on  ^(uölegungen  2u; 
t()erl,  ef)cmnitiu§  unb  .^unniuS  in  benfclben  m(X&)U ,  f.  3;{)0= 
ludE'ö  SBSittenb.  Sf)eol.  beö  17ten  Sa()rt)-  ©•  153).  Comm.  in 
propheias  minores,  Rost.  1622  ss.  4.  (mit  S.  23.  SarpjOöä  23orr. 
über  SarnoDS  ßeben  u.  93erbienjle.  Ups.  1668.  4.),  tgl.  2jjei)cc 
III,  420. 

27)  ßebenSbefd^reibung  M.  U.  Bwingli's  üon  S-  2.  ^f^/  aug  bem 
gvans.  nebll  einem  litcrarifd)  l;i|l.  2(ni)ang  ».  ß.  Uf!eri,  3ürid) 
1811.  3wingli'6  aBcrfe^  erfte  üoUji.  2luggabe  buvd)  gj?eld^.  ©d)U= 
lei-  u.  5of).  ©d^ulttjeß:  S3b.  1  u.  2.  beiitfd)e  ©d^riften,  vol. 
III -VIII.  opera  lat.  Bürid^  1828-42.  gr.  8.  ViibiK  \.  eyeget. 
©d^riften  f.  ?Otei)Ci:  II,  402. 

28)  Seutfd)  ^uögen,  nid)t  vg)au6i'd^ein,  f.  Ullmann  in  b.  t^toU 
©tubien  u.  Ävit.  1845  I,  155.  ßebenögefc^.  D.  3.  Oefotampabö 
u.' bie  «Reform,  b.  Äirdje  5U  SBafel  0.  3-  5.  -^eräog  2  SSbe.  SSa^ 
fei  1843.  (9Iad)träge  baju  0.  Ullmann  a.  a.  £).  ^agenbac^'S 
sRec.  bafelbft  ©.  191).  ef)ronolog.  23er5eid)ni5  b.  ©d^riftcn  Öefol. 
W\  ^eß  ©.  413,  ugl.  baju  >g)eräog  II,  257. 

29)  S)aS  Seben  S-  Saloing  b.  grcpcn  Sicformatcrö  u.  ^oul  ^cnri). 
3  aSbe.  Hamburg  1835-44.  Cttcratur  b.  ©djriften  ©aluinö  b. 
^enri)   III,  II,    175.     J.  Calvini  opera  omnia  ilieol.   T.  VII. 


Z\).  II.  (5.  III.  amriQ.  Sfjeol.  §.  48.  S^cformirtc.     421 

l>crbunFcIt,  mit  welcher  für  lange  B^it  aÜe  bognuUifcIje  S^as 
ligfett  in  bcr  reformirtcn  Äirc{)e  nbgefdilolTcn  war.  (Beben 
üian  Gajlellio'^  (^^rofejTor  b.  grted}.  <Sprad;e  in  5Bafcr 
f  1563)30)  SBiberfpriid}c  c^cc^en  bie  Galüinifc^e  ^ogniatifsi) 
blieben  o^ne  aßgcmctncrc  SBivfung:  feine  latcinifdje  S3ibe[s 
ubcrfe^ung  32)  trurbe  ton   ®enf  auö  alä  2öerf  beö   ©atanä 


Genevae  16[7.  neue  ^(uäg.  T.  /X.  Amslel.  1667.  /'o/.  Sn  bei* 
(Senfer  Aufgabe  fefilen  bte  SBriefe:  Jo.  Calv.  epistolae  et  respon- 
♦  sa.  Genev.  1575.  /'o/.  teijere  QTu^gabe  Lausannae  1570.  8.  3n 
bec  2fmftevbamer  ^uijabe  ift  bie  Srieffammlung  in  T.  /X.  aufge; 
nommen.     Uebeu  f.  nti^it.  Sd)riften  f.  SJJcpec  II,  450. 

30)  <£eb.  (Jafiellio'ä  Scben^gefdjic^tc  o.  S-  <5-  S"eMtn^  granff.  u. 
Seipjig  1775. 

31)  De  haerelicis  an  sint  persequendi  etc.  cum  praef.  IMari.  Bel- 
lii,  Magdeb.  1554  (vf)enrt)  III,  II,  89):  eine  anbere  ®d)rift 
gegen  Galoin'ö  ^räbeflinationälebrc  (^enn;  III,  II,  28^.  lieber 
ben  Streit  [elbjl  gue^li  ©.  59.  .^enri)  III,  I,  88.  ^i(U  ano= 
ni)men  Sd)riften  SaflcUioä  finb  batb  ücrfd}>runben:  bagegen  ift  ibr 
Sn^Jtt  meiftcnl  in  bie  fpäter  bearbeiteten  unb  nad)  Gaftellioö  Sobe 
ö.  gauftu»  Socinuä  tjerauägegebenen  Seb.  Castellionis  dialogi  IV, 
Aresdorffii  1578-  12.  übergegangen.  (De  praedestinatione,  de 
eleclione,  de  libero  arbitiio,  de  fide,  an  peifecte  legi  Dei 
ab  hominibus  obediri  possit,  responsio  de  praedestinatione, 
deftn?io  adv.   übellum  Jo.  Calvini,  de  calumnia). 

32)  Biblia  interprete  Seb.  Castalione  una  cum  ejusdem  annola- 
tionibus,  Basil.  1551.  fol.  oft  rcieber  gebrucft.  S"  ber  Sebica; 
tion  an  ©buarb  VI.  Äönig  oon  Snglanb  giebt  Sapellio  f.  3itecE 
bo^in  an,  ut  fidelis,  et  latina,  et  per-picua  esset  haec  trans- 
latio,  ogl.  9}?ei)er  II,  290.  3ni  5  155-5  Hef-  er  aud)  eine  franj. 
SBibefüberfe^un.i  erfcl^einen.  SSeja  fe^te  ber  (ateinifd^en  f.  N.  T. 
Inline  jam  olim  a  vei.  interprete ,  nunc  denuo  a  Th.  Beza 
versum,  cum  ejusdem  annotalionibus.  Oliva  Rob.  Stepftani  i5o6. 
ful.  entgegen^  oon  Saftellio  cvfdiien:  dcfensio  suarum  translatio- 
nutn  Ribliorum ,  et  maxime  novi  foederis,  Basil.  1562}  barauf 
SBeja:  responsio  ad  dcfcnsiones  et  reprehensiones  S.  Caslcli. 
1563.  ogl.  (SaftcUio  o.  gue^lin  S.  43. 


422    SSievtc  ^eviobe.    2rbfd)n.  1.    SS.  1517—1618. 

angefei'nbet.  S^agegen  würbe  S^eobor  SSeja  (?)rof.  u.  ^reb. 
in  ®enf  f  1605)  ss)  ^  «O^ufler  ter  miSrecjung  beS  9?euen  Sej^., 
tt)Q()renb  ber  fransofifdbe  9?cformirfe  So{)anneg  SJ^erceruS 
(f  in  Ufc5  in  ßongueboc  1570)  34)  ter  alttejiamentlidjen  ©ye* 
gefe  treffHd)e  SSorbilber  gab.  Sob-  ^rufiuS  (^rof.  in 
^e^t>m  unbgranec!er  ■}-  1616),  Sub.  be  2)ieu  (^rof.  in  ßet)* 
ben  f  1642)  35)^  unb  bis  betben  S5afc(fcben  ^rofefforcn,  Sob» 
S3urtorf,  ber  S5atcr  (f  1629)  unb  ber  ©obn  (f  1664)36)^ 
gaben  bem  ©tubtum  ber  orientalifdjen  ©pradjen  jum  Bwecfe 
ber  Erläuterung  ber  btblifdjen  SSudfjer  eine  bebeutenbere  2fu6; 
bebnung.  Snbeffen  trat  aud)  i)iex  bie  ©regefe  in  hm  2)ien|l 
ber  ^Dogmatif.  ©o  fcbon  in  ben  gelebrten  Kommentaren  be§ 
Sob.  ?)i6cafor  (^rof.  in  ^erborn  f  1626)37):  nocb  mebr 
gefcbab  tie^  nad)  ben  armintanifcben  ©treitigfeiten  in  hm 
5?ieberlanben  33).    2i;uf  bem  gelbe  ber  Äircbengefcbicbte   äeicb^ 


33)  S^.    SSeja    nadi    f)anbfci)ciftt.    GueUen    bargefteUt   üon    3-   Sß. 
■'•  aSaum.  2S^.  Seipjtg  1813.  51.  (ein  brittec  tjt  nod^  ju  erwarten). 

—  IV.  r.  cujus  graeco  textui  respondent  interpretationes  duaCy 
una  vetus,  altera  nova  Th,  Bezae,  ejusdem  Th.  Bezae  annota- 
tiones,  baoon  4  Jtuögaben  1565.  1582.  1588.  1598.  fol.  3rul  bte= 
fem  aSejaifdjen  ZnU  bilbete  ftuf;  ber  textus  receptus,  50^e^er  II, 
72.  475. 

34)  ©eine  Sommentarc  ffnb  nad)  f.  Sobe  »on  Sega  ^erauggegeben, 
comm.  in  Hb.  Job,  unb  in  Sal.  Froverbia ,  Ecclesiasten  et 
Cant.  Cant.  Genevae  1573.  fol.  in  Genesin,  Gen,  1598.  fol. 
SKet)er  II,  481. 

35)  Ueber  bcibc  g}lci)er  III,  413. 

36)  SCdeper  III,  23.  169. 

37)  ?mei)er  III,  410.  ©eine  neue  beutfdje  SBibelüberfe^ung ,  ^ers 
born  1602,  ift  burd^  [claoifc^e  9^ad)bi(bun9  beg  Originals  oft  uns 
öerflanbüid),  ^ex)ex  III,  369, 

38)  So  bii  ejceget.  Sd)riften  b.  3i:nbreag  Sfii öetuS,  53rof.  in  Serben, 
bann  in  SSreba  (f  1651),  u.  5^ranc.  ©omarug,  ^rof.  in  ®r3ninj 
gen  (f  1641),  f.  g}lct)er  III,  417. 


Z\).  II.  Q,  III.  eüang.  3;^eot.  §.  48.  SRcformivte.     423 

neten  ftd;  9Jubo(|)^  ^  o  f  p  i  n  i  a  n  u  ö  (^reb.  in  ^uxid}  f  1626)  39), 
©erf).  3o|)-  S?offiuS  (^rof.  in  Scpten,  bann  in  2(mj!erbam 
t  1649)40),  alä  Ärififer  Saö.  S3ronbel  (^reb.  in  |)ouban 
bei  ^arig,  bann  SSoffiuS  ^ad)folQn  in  2£jnfterbam  f  1655)  •'») 
öuä:  bie  üerrcanbte  englifd)^  @piffüpalfirdE)e  l;atte  auf  bems 
felben  bcn  geleierten  Sac.  Ufber  (Usscrius,  ^rof.  in  25ublin, 
bann   ^r^b.  ü.    2(rma()b  f  1655)  42)  aufjuweifen.     Sn  bcr 


39)  De  templis  15S7,  »hm/<o  auclius  1603;  De  7nonachis  1588, 
auctius  1609;  Fes/a  Christianorum  1593,  c?<m  addilamentis 
1612;  Historia  sacrameniaria  T.  11.  1598  u.  1602;  Concordia 
discors,  de  origine  et  progressu  formulae  concordiae  Bcrgen- 
sis  1607;  Historia  Jesuilica  1619,  fämmtl.   Tiguri  in  fol- 

40)  Hist.  de  controversiis ,  quas  Pelagius  ejusque  reliquiae  vio- 
verunt  libb.  VII,  Lugd.  Bat.  1618.  4.  (locupletatius  cura 
Isaaci  Vossii,  Amstel.  1655.  4.)  SQUegcn  bic[eg  ben  Sontvarc; 
monficanten  nügfätligen  SBevfö  uecloc  er  f.  ®teUe  in  2«;bcn,  unb 
wau  fogar  eine  Zeitlang  ejrcommunicirt /  f.  Siiceron'g  3la&}X.  o. 
berüf)mten  ®elei)rten  I,  91.  ogt.  bie  Synodale  Handelingen  in  de 
Zaak  der  Remonstranten  in  b.  Archief  voor  kerk.  Geschiede- 
nis  VII,  69.  79.  unb  an  Dielen  Orten. 

41)  Pseudo-Isidorus  et  Turrianus  vapulantes,  Genev.  1628.  4. 
De  Eucharislia  veteris  Ecclesiae  1640.  De  la  primauie  en 
l'eglise,  Geneve  1641.  fol.  Apologia  pro  sententia  Hieronymi 
de  Episcopis  et  Fresbyteris,  Atnstel.  1646.  4.  De  formulae 
Regjiante  Christo  in  veterum  momimentis  usu,  Amstel.  1646.  4. 
Tract.  de  jure  plebis  in  regimine  ecclesiastico ,  Paris.  1648.  8. 
De  Joanne  l'apissa,   Amstel.  1657.  8. 

42)  Gotteschulci    et  praedeslinatianae  controversiae  hist.  Dublini 

1631.  4.      Veterum    epislolarum    hibernicurum    sylloge ,     Dubl. 

1632.  4.  Britannicarum  Ecclcsiarum  untiquitaies ,  quibus  in- 
serta  est  t'elag.  haereseos  historia,  Dubl.  1639.  4.  De  Koma- 
nae  Eccl.  symbolo  apostolico  veteri  aliisgue  fidei  formidis, 
Lond.  1647.  4.  Annales  vet.  et  novi  Test.  2  P.  Lond  1650.  54, 
fol.  (befie  2fu69.  Genevae  1722.  fol.  in  »vclclici-  aud)  bie  chrono- 
logia  Sacra,  De  Rom.  Eccl.  symbolo  unb  Usserü  vita  n  TU. 
Smitho  conscripla  \i&j  finbcn). 


424     sßievtc  ^mobe.    Zb\d)n.  1.     ^.  1517—1648. 

franäofifcl)  refovmirten  Ätrcl^e  Qah  San.  (5()amier  (^rof.  in 
Wlontauhan  -j-  1621)  bie  üoUftdnbigjle  ^olemif  gegen  bie  ro; 
mifc^  Uti)oü\ä)c  Ätrcl)e -'s),  SOJofeö  ^fmprault  (Amyraldus, 
^rof.  in  ©aumur  f  1664)  eine  Dorjüglidje  d)riflilid[)e  9)?0i 
tal«),  gubtt).  (5aj3peüu6  (^rof.  in  ©aumur  f  1658)  bes 
tieutenbe  gorfd;ungen  über  bie  ®efc^id)te  beä  ^ebraifdjen 
Sejcteö  be§  2£lten  Seftament6,  iüeldje  aber  bamalä  nod)  großen 
2(n|Iop  üerurfaclUen  ^5),  unb  eben  fo  erfl  weit  f^ater  für  eine 
neue  ^eriobe  ber  SSibelforfcfjungen  grunblegenb  würben,  wie 
bie  ej:egetifcben  (Scl)riften  be6  ^iigo  ®rotiu6  (f  1645), 
befTen  fdjriftjlcüerifdje  SI)dtig!eit  überf)aupt  mef)rfad)  bie  Sbeo: 
logie  berü{)rte  ^ß),  aber  Don  ber  reformirten  Äircl;e  jener  ^iit 
gar  nicl^t  al^  \l)t  ange()orig  betxad)kt  würbe. 

§.    49. 

JRfligionSbilbung   beö  S3ol£e6. 

©ine  ber  t)orne^m|len  (Sorgen  ber  9?eformatoren  war  t^ie, 
ba^  t>U   gewonnene  JKeligionöerfenntnip  burd)  ^rebigt,  Äas 


43)  Dan.  Cham,  panstratiae  cathoiicae ,  s.  controversiarum  de 
religione  adversus  Fontificios  corpus  ^  ed,  cura  Bened,  Turre- 
tini,  IV  T.  Genev.   1626.  fol. 

44)  03I.  §.  45.  not.  8.  La  Morale  chrestienne  a  Mr  de  Villar- 
noul,  a  Saumur  1652—60.  4  2^.  in  6  2Säiibcn,  ogt-  ©täublin'ö 
@efd).  b.  ct)rijil.  SKoral  feit  b.  Säieberaufleben  b.  Sßiffenfd).  ©.  406. 
bc  SBctte  ©efcf).  b.  d)rifil.  ©itteniet)vc  II,  320. 

45)  Arcanum  punciaiionis  revelatum,  Liigd.  Bat-  1624.  4.  (Streit 
barübei-  mit  ben  SSuytorfen,  f.  «Oleijer'ö  ®ffd).  b.  ©djriftcrfläs 
i'ung  111 ,  273.  —  Lud.  Cappelli  crilica  sacra ,  Lutei.  Paris. 
1650,  fol.     gjlcpci-  III,  287. 

46)  De  veritate  reiiglonis  christ.  cura  G.  J.  Vossii  1627.  Amio- 
lationes  in  iibros  Evangeliorum.  Amst.  1611.  foL  Annott.  in 
N.  T.  T.  IL  in  Paris.  1646.  50.  fol.  Annolt.  in  V.  T.  3  T. 
Paris,  1644.  fol.  .?)ugo  ©rotiuö  nacl)  f.  Sd^icEfalen  unb  S^rifteii 
bai-g?(lellt  u.  ^.  Suben,  SSccliu  1806. 


Stf).  II.  6.  HI.  ewang.  Ä.  §.  49.  S^cligion  im  SSotfc.     425 

tcd)i§mu?lcl)rc  unb  ©cclfovöc  öevbreitct  unb  befef!(gf,  unb  ba^ 
eine  ®ei|llici)feit  gcbilbct  würbe,  welche  biefcn  ^(ufgaben  ge-- 
wacbfen  wäre.  :Dariim  würben  auf  ßutberS  bringenbe  ©r= 
mabnung  ' )  in  allen  ber  ^Reformation  ^ugenjenbeten  ©tdbten 
©djiHcn  gegrimbet;  in  ben  f feineren  wenigflenö  ^olU\6)üs 
Ien2),  in  ben  gropern  l)oI)ere  2e{)ranfialten  3);  in  ©adjfen  ") 
unb  SBitrtemberg  ^)  wiirben  Älojler  gut  "KnU^un^   berfelben 


1)  Tin  bie  ?Ratl)^l)etxn  oller  ©tä'btc  beiitfclieö  2anbe§,  iaj^  fte  d)cijlt. 
®d)ulen  auft:id)tcn  unb  f)alten  [ollen.  9)?.  Sut^er,  StBittenberg 
1524.  4.  (SßJalrf)  X,  532),  oon  S3inc.  Öpfopauö  lat.  überfe^t: 
De  conslituendis  scholis  M.  Lutheri  liber ,  donatus  latinitati. 
Fraecedit  Ph.  Melanchth.  praefalio,  Hagenoae  1524  (bie  SSor^ 
vebe  im  C.  R.  I,  666).  See  127te  ?)falm,  auägetegt  an  bie  6^ns 
fien  äu  SJigcn  in  Steflanb.    SO?,  ßut^cr,  SBittonb.  1524   (be  ^ette 

II,  595)  forbert  bef.  juc  (Srrtd^tung  v>on  ©d}Ulen  unb  orbentlidjen 
SSefolbung  ber  ®ei|!lid;cn  auf. 

2)  S5er  allgemeine  Sef)rplan  berfelben  war  ber  in  bem  Unterrid)te 
ber  SSifitatoren  ü.  1528  (SRtd)ter'e  Äird^enorbnungcn  I,  100). 
?(uper  9?eli^ion,  8efen,  ©d^reiben  unb  Singen  foUen  bie  Äinber 
allein  loteinifc^,  nidjt  beutfd) ,  gried^ifch  ober  f)ebräifd)  lernen 
fol)ne  3weifet,  weit  fte  bamalö  allein  burd)  bnö  ßateinifdie  ju  einer 
feilen  ©rammatiE  gelangen  konnten),  unb  waren  ju  bem  (Snbe  in 
brei  Raufen  ((Stoffen)  getl)eilt,  weld^e  oon  bem  ©cl^ulmeifter  unb 
feinen  betben  ©efellen  ober  ®el)ülfen  unterrid)tet  rcurben.  3.  SBig= 
gerg  Äirdjengefd).  ?!JieflenburgS  ©.  140. 

3)  fo  bie  ®d)ule  in  S^iirnberg,  tt?ptd)e  S!Keland)t^on  erriditen 
l)Qtf  unb  ben  23,  5}?ai  1526  einweitjete  (bie  Siebe  C.  R.  XI,  106), 
unb  an  wetd]er  Sood).  SamcroriuS  otö  SfJcctor ,  6oban  ^cf  unb 
anbcre  tüd^tige  @elct)rte  ongefleUt  würben,  ügt.  3.  2).  ©döuljc 
ßiteroturgefdb-  b  fömmtt.  Sdjulen  im  teutfdjen  9?eid)e,  S!öei|5enfelö 
H.  «eipj,  1801.    Söodjlcr'S  ®efd).  b.  Siterotur,  2te  Umarbeitung 

III,  33 

4)  3)ie  öon  ?OJori|  gejlifteten  gür(Ien[d}Ulen  ©d)Ulpforto  u.  TOIei^en 
1543,  unb  @rimma  1550. 

5)  ?'l)eologifd^eS  ©tipenbium  in  bem  Jfuguftinerflofter  in  Si'ibingen 
f.  1548.    35urd^  bie  JCloflerorbnung  ».  J556  würben  in  15  Äli5ftern 


426     mkxU  ^edobe.     2Cbfd)n.  1.     SJ.  1517— 164S. 

üemenbet;  an(i)  neue  Uniöerfftaten  unb  "KUbemkn  6)  würben 
gefüftet:  in  allen  biefen  2{nfialten  würbe  aber  tf)eoIo(jifd[)e  unb 
reltgiofe  SSilbung  üorjügUd)  in§  2(u9e  gefaxt,  unb  bte  »^ers 
anbilbung  üon  ©etjÜicben  war  i^r  wicbtigjler  äwecf.  S5alb 
gelangten  einzelne  ©dfjulen  ju  großem  9?ufe'),  unb  {viiQm 
mä)t  wenig  baju  hd,  iik  ^Reformation  ju  empfehlen. 

2luf  bem   iantz  blieb   e§    längere  Seit  babei,    ba0   t>k 
§)farrer  ber  Sugenb   ben   Äatedji6mu§    einprägten  ^).     ^k 


<Bä)nUn  etrtd)tet,  Jüeldje  aber  f(^on  am  CSnbe  beä  16tcn  Sa^f^«  big 
ouf  5  jufammcngefctmoläcn  lüaren,  f.  3of)-  SSrenj  o.  .§ artmann 
unb  Säger  II,  299. 

6)  Unioerfttäten  in  S)eut  fci^I  anb :  gjfarburg  1527,  (Strasburg 
1538,  Königsberg  in  ^reupen  1544,  Sena  1557,  >^flmpbt  1576, 
2((torf  1575,  ©iepen  1607,  S^inteln  1619.  Sn  b.  ®d)n)etj:  in 
BitridE)  Collegium  Carolinum  1521,  in  ßaufanne  tfjeol.  2(cai. 
1537,  in  ®enf  Unio.  1558.  5"  b.  S^ieb  e  rta  n  ben  Uniöerfitätcn 
in  Serben  1575,  graneiJer  1585,  >^arbern)t)f  1600,  ©röningen  1614, 
Utrcd^t  1636.  Sn  granfreid)  üoräügtid)  bic  2Ccabcmien  in  SKon; 
tauban,  ©eban  (1592)  unb  ©aumur  (1601). 

7)  ©0  bie  im  ©ominiBanerflojfer  in  Strasburg  gegrfinbetc©(j^u(e 
burd^  ii)ten  oorncJ^mflcn  ße{)rer  So^.  ©türm  (o.  1537  —  1583,  alö 
(Jaloinijt  entfe|t  f  1589)  (Zi).  «üömer  in  ©c^iparj  S)ar(leU 
lungen  ouä  bem  ®ehieU  ber  ^äbagogif,  Seipjig  1833,  ®.  103)j 
in  Oolbberg  in  ©d^teften  burd^  SBalentin  griebtanb  Sro^enborf 
(1531  —  1556.  ®.  ^injger'g  fSai.  gr.  Sro|enbürf,  |)itfd^bcrg 
1825):  in  Slfelb  burd^  ben  Tibt  mä).  «Reanber  (1550—1595. 
SB.  >paoemann'ö  ?01itt^eilungen  auö  bem  ßcben  üon  9}i.  S^ean; 
ber,  ©öttingen  1841). 

8)  5?ac^  fiuttjerS  2(nTOeifung,  beutfd)e  9}ZefTc  1526  (9?id)tcr'ö  ÄO. 
I;  37):  »Stefe  Unterrid)t  muf  nu  alfo  gcfd^ef)en,  weit  man  nod^ 
feine  fonbertid)e  ©emetne  i)at ,  i>a^  fie  auf  ber  eanjel,  ju  ctlid)en 
3eiten  ober  täglid)  irte  bag  bie  ««otf)  fobbert,  furgcprebigt  werbe, 
unb  bai)eimcn  in  Käufern,  bcS  2(benbä  unb  gJlorgenS,  ben  Äinbern 
unb  Oefinbe,  fo  man  fie  n?iU  Si)rt(!en  mad^en,  furgefagt  ober  gele= 
fen  »erbe.  91id)t  aUeine  alfo,  bajj  fie  bie  SBort  augwenbig  lernen 
nod^  reben,   wie  bigf)er  gefd}ef)en  ift,  fonbcrn  non  ©tudP  ju  ©tucf 


ZI).  II.  6.  in.  eoang.  ^.  §.  49.  S^eligton  im  SSoIfc.     427 

Äujler  würben  balb  taUi  ju  ^ölfc  genommen,  unt»  mußten 
augerbem  ben  Äinbern  bie  Äird;en()efdnge  einüben  9).  ^rfl 
burcl)  bie  d)urfdd(jftfd;e  Äirc^cnorbnung  üon  1580  würben  bie 
le^tern  \)cxpflid)Ut ,  eigentlidje  ©djulen  ju  eröffnen  ^^). 


frage,  unb  fte  antworten  taffe,  waä  ein  iglidiö  bebeute,  unb  tt5ie 
fie  eS  oecfle(;en.«  §)f).  J^.  ©d)uIer'S  ©efd).  b.  fatedjet.  SKeligi; 
onöunter«:id)tö  unter  b.  ^roteflantcn,  >&aUe  1802,  ©.  49. 

9)  5n  b.  ®äd)f.  Äicdjenorbnung  ö.  1533  ijl  in  bicfer  S5ejie|)un3 
nod^  ber  alleinige  S3cfci)t  ber  Äird^ner  bicfer  (9Iid)tcr'6  ÄO.  I, 
228):  »(Sie  [oltcn  bie  SuQenb  juweitcn,  fonbcrlidj  im  SBtnter, 
auä)  i)ie  anbevn  Seute  bie  d5ri|tlid)e  ©eiange  lef)ren,  unb  biefelben 
in  ber  Äirdjen  jur  TOJeffe  unb  oor  unb  nad)  ben  ^^rebigten  treulid) 
unb  orbentltd)  tjelfen  fingen«  Sagegen  njerben  iie  23orffüfter 
fd)on  in  ßübecg  1531  (I,  150),  Sommern  1535  (I,  249)  unb 
SOZci^en  1540  (I,  321)  angewtefen,  bem  ?)farrer  bei  bem  ^ates 
d^iömuS  ju  ()elfen,  unb  bie  ©äd^fifd^cn  ©eneralartifcl  o.  1557 
»erorbnen  (II,  186):  »S)te  ®orffüfier  follen  »erpflid^tet  fei)n,  oUe 
Sonntage  nad)  SJitttag,  unb  in  ber  Sßod^en  aud)  auf  einen  gcs 
iüiffen  Sag  bie  Äinber  ben  Äateci^iömum,  unb  äjvi\tl  beutfd^c  ®es 
fange  mit  ^leif  unb  beutlid^  ju  lefjren,  unb  nac^malö  in  ben  oors 
gefprod)enen  ober  oorgelefenen  2£rtiEeln  beg  Äated;iömi  ttjieberum 
ju  oorpren  unb  ju  e>:aminiren,  unb  bo  eins  ober  mei^r  gilial  ju 
ber  ^farr  getiöreten,  foU  er  mit  folctiem  ßel^ren,  mit  fRat^  feines 
^ailorS,  bcrmapen  abtrec^feln ,  i>a^  bie  Sugenb  in  allen  Dörfern 
nad)  9lot()burft  untetiütefen,  unb  ja  nid)t  oerfäumet  werbe.« 

10)  Sie  üon  ber  ©^nobe  ju  ^omberg  erlaffene  Reformatio  Ec- 
clesiarum  Hassiae  1526  oerorbnet  jwar  c.  30  (STid^ter'S  ÄÖ. 
I,  68):  in  omnibus  civitatibus,  oppidis  et  pagis  sint  puero- 
rum  scholae,  ubi  rudimenta  et  scribendi  rationem  doceantur, 
tnbeffen  ifl  biefe  SSerorbnung,  wie  bie  meiften  jener  Äird^enorbnung, 
nid)t  in  2CuSfii^rung  gefommen.  S«  ber  preu^ifd)en  Äird)ens 
orbnung  oon  1568  werben  bie  S5ifd)öfe  angewiefen  (II,  302),  -y^ia^ 
fte  bsi  ben  ©täbten,  audö  jiemlidien  Äird)en  auf  bem  ßanbe  an; 
l^alten,  bamit  bie  ©d^ulen  wol  beftellet  unb  t»erfef)en  werben.« 
35ie  Sauern  foUen  öon  jeber  >^ufe  8  ©d)il(.  ©d)ulmeifiergclb  ,  ober 
©d)urfrgclb  bejafjten  (©.  304).  Sn  ber  6I)urfäd)fifd^en  Äir= 
d)enorbnung  oon  1580  ift  bie  crfle  ben  Äirclincrn  unb  (Suftobcn  ber 


428     Stierte  ^eviobe.     2{bf^n.  1.     SS.  1517—1648. 

<Si)  l)Qtten  nun  bte  profeftontifdien  Äird^en  in  i^rer  beut; 
fd)cn  S3ibclüberfe^un(),  in  i()ren  Äatec!)i§men  unb  in  il)ren 
Äird;cnliebern  grope  geijltidje  ®cf)d^e,  unb  in  i()ren  ^^vebicj; 
ten  ")  unb  ®d)ufen  "Kn^aUcn,  burd)  treldje  ber  Zugang  ju 
bcnfelben  2C(Ien  geöffnet  würbe.  2)ennod)  Ijattz  fcfjon  2ut{)er 
über  bie  3unal)me  fttt(id)er  Un9cbunbenf)eit  ju  flagen  >2).  @g 
war  bie0  bie  golge  t{)ei(g  beö  Uebergangeg  Don  !irdj(idjem 
Zwange  ju  fird)Iid)er  grci^eif,  tf)eil6  bc§  5Kipt)er(idnbniffe§ 
ber  9^ed)tfertigung  burc()  ben  ©lauben,  tbeilg  ber  bittern  ^0= 
lemü,  mit  wdä)Qx  bie  neue  2et)re  aud)  bcm  SSolfe  üerfünbet 
würbe.  iSenn  inbem  biefe  ^olemi!  bie  2ef)re  einfeitig  jur 
SSerfianbegfadjc  madjte,  unb  fiä)  nid)t  feiten  ju  einer  bie 
ßeibenfdjaft  aufregenben  9Jof)()eit  öerirrte;   liep  fie  nur  5U  oft 


Sörfcc  bei  ber  Äird)enüifitation  üorjulegenbe  grage  bie  (II,  413): 
»Oh  et  üei-tnöge  unfet  Ovbnung  bie  Sdjiile  ongeftellet,  unb  alte 
Sage  oufö  wenigft  oiec  ©tunben  Sdjul  tjoUe,  befonberä  aber  ben 
Äatec^iömum  bie  Äinber  mit  gleip  in  ber  ©djulen  le^re,  unb  mit 
it)nen  D.  2utt)evg  geij![id)e  ®efäng  unb  ^falmen  treibe."  25a6 
(Sd)u(gelb  beträgt  UJÖdientlid^  2  Pfenning.  2f(6bQnn  ©•  450:  »S§ 
foUen  aud)  alle  Custodes  unti  Sorffüfteier  ®d)ul  Ijalten,  unb  ber; 
felben  täglidj  mit  allem  gleif  oermöge  ber  £)rbnung  abwarten, 
barinnen  bie  Änaben  lef)rcn  lefen,  fdjrcibcn,  unb  djrijllidje  ®es 
fange,  [o  in  ber  Äirc^en  gebraucht  werben  foUen,  bavauf  ber  ^fars 
rer  fein  flci^igeö  2(uffef)en  fiaben,  unb  ia^  3301?  mit  ernft  baju 
üermal;nen  foU.« 

11)  wddje  fid)  in  ^oftiHen  aud)  unter  baö  23olE  cerbreitetcn.  ®o 
inöbcf.  fiutf)erS  beibe  ^JoftiUeu}  "Knton  SorüinuS  (^prof.  in 
gjJarburg,  Qjeneraliup.  im  görjt.  (Salenberg  f  1553)  ^ojliUen  über 
(Joangetien  unb  epifieln,  mit  ßutl)er6  S3orrebe  1535.  37  (juerft 
beutfd),  bann  auä)  latein.  f)erau6gegeben)i  3o()-  ^renj  5>oftiUe 
über  bie  eonngctien  (t)erauSgeg.  ü.  5ol).  ^oUicariuS).  ^ranff.  1550 
(f.  SSrcnj  b.  ^artmann  u.  Säger  II,  471),  enblid)  bie  ^ojtiU 
Icn  ücn  3o^.  ©evfjarb  (f.  §.  48.  not.  23).  Sena  1G13,  nnb  3o^. 
2frnb  (f.  unten  §.  5a.  no(.  22).  Scipjig  1616. 

12)  f.  oben  §.  30.  not.  2. 


Zi).  11.  (5.  III.  ^öang.  ^.  §.  49.  mtÜQion  im  25o(fc.     429 

bcn  fittlid;  rcligiofeit  ^eni  bcr  2f()re  jurudPtreten.  tiefer 
SSerirrung  trat  fd;on  9)?e(and)t()oti  in  feinem  Untcirid/te  tet 
ä>ifttatoren  entgegen '3),  unb  2utl)cr  gab  in  feinen  5al;lrei; 
cl}cn  9)ret)igten  trefflicfje  9}?u)ler  einer  ba^  ^erj  ergreifenben 
unb  iittliö)  anregenben  2el)rart  i-i).  2fl§  inbeffen  t)k  innern 
©treitig!eiten  in  ber  Äird)ß  begannen,  fo  fanb  bie  polcmifdje 
^erbl)eit  feiner  anbern  ©d^riften  auä)  auf  ben  Äanjeln  jabl* 
reidje  ^ad)at)mex  '5).  X)ic  trefflidjen  t)omitetifd)en  Tlnrceifuns 
gen  cine§  ^TnbreaS  .^p^eriu^  ^^) ,  unb  eineä  9'iicolau6 
.^cmmtng  (^rof.  in  6open()agen ,  bann  danonicuä  in  fRoU 
fcfjitb  i  1600)  1')  blieben  obne  grope  2öir!ung :  \:)k  meifien 
^rebigten  er()ie[ten  einen  einfeitigen  bogmatifd)spo(emifcben 
Sn^alt,  unb  feit  bem  2(nfange  be§  I7ten  5rt{)r()unbert§  eine 
fc^olajlifdje  ^orm,  mit  tvelcber  fid)  nid)t  feiten  anbere  ber 
?)rebigt  unwürbigc  ©efdjmacflofigfeitcn  unb  9vol;t)eiten ,  unb 


13)  f.  oben  §.  34.  not.  20.  22. 

14)  £ut^crS  f)omitettfd)e  9Jegeln  ftnb  äufanimenöcftellt  in  M.  Conr. 
Portae  (^rcb.  in  Sisleben  f  1585)  Pastorale  Lulheri ,  Seipätg 
1586.  4.  unb  3-  ®.  SßBald^'ö  Sammluncj  lUinn  ©djriften  o.  b. 
©Ott  gefälligen  2lrt  ju  pvcbigen,  Sena  1'46,  ogl.  ^^.  ^.  ©djus 
ler'6  ®efd).  ber  SSeränbcrungen  beö  ©efd^macES  im  ^rcbigen/  ins 
[onber^eit  unter  ben  ^roteflanten  in  S)eutf(j[}tanb  (3  Äf).  >^alle 
1792.  93)  I,  38.  (5.  Sonaä,  bie  ÄanselbevebfamFeit  2utl)erl  nad) 
iljrer  ©eneftg,  il)rem  Sl)aracter,  Snf)alt  u.  if)rcr  gorm,  SSerlin  1852. 

15)  23gl.  bie  JCu^äüge  aus  SOJiJrlin'ö  ^rebigten  gegen  £)ftanber, 
1551  in  Äönigeberg  gef)alten/  in  ©alig'l  >^i|!.  b.  2Cug6b.  Sonf. 
II,  986.  Sap  bie  SßSittenberger  nid^t  minber  berb  fepn  !onnten, 
geigt  SOlajor'S  ^rebigt  im  £)ct.  1557  gegen  feine  SBiberfad}er, 
©ölig  III,  324. 

16)  f.  §.  48.  not.  2.  A.  IJyj»-  de  formandis  concionibus  sacris, 
s.  de  interpretatione  Scriplurarum  populari  libb.  IL  Marbuvrji 
1553-  detiuo  ed.  H.  B.  Wagnilz,  llalue  1781.  ogl.  Sdjutcr  1,95. 

17)  5>iic.  v^emm.  Pastor.  Unterridjtunge,  icie  ein  »Pfarrljerr  unb 
©eelforger  in  Ce^r,  Ceben  unb  altem  SBanbet  fici^  d^rifrtid)  ocr^atten 
foU,  ßeipiig  1566.  ogt.  ©djuler  I,  102. 


430    mnk  ^eriobe.    2fbfc^n.  I.    «B.  1517—1648. 

unnu^e  (§eki)xfamUit  öerbanben  ^^),  c^ne  ba^  bev  jur  Siegel 
geworbene  funffadje  Usus  i9)  für  tiaä  ä)xi^lid)e  geben  immer 
fruchtbar  gewefen  wdre.  X)ex  Äatec^fgmu§unterrid)t  ber  ^re- 
biger    üerfdjwanb  in  Äatecfjigmugprebigten ,  ober   ^orte  gönj 


18)  SßeUqe  bafüc  f.  <Bä)Ulet  I,  120.  150.  Ucbet  einige  befTere 
fäd)fifci)e  ^rebiger  f.  S^oludE'ä  ©etjl  bcr  mi)ev.  Z^ioloqen  S[Bit= 
tenbergs  im  17ten  Sa^rf).  (Hamburg  u.  ©ctEja  1852).  ©,  69. 

19)  usus  didascalicus,  elenchihicus,  paracleticus,  epanorthoticus 
unb  paedeuticus  naä)  2  Tim.  3,  16  unb  Rom.  15,  4.  Dav. 
Chytraeus  ad  Hier.  Mencelium,  Superint.  Islebiensem  {Chy- 
traei  epistt.  p.  3-18):  Utinam  timore  Dei  et  poenitentia  et 
metu  irae  ac  judicii  divini  adversus  peccatum  animcs  nostros 
et  auditorum  nostrorura  ad  verae  pietatis  ac  jusiitiae  et  di- 
lectionis  Dei  ac  proximi  exercitia  potius,  quam  ad  disputa- 
tionum  rixas,  quae  non  sublatam,  sed  mutatam  esse  superio- 
ris  aetatis  sophisticam  ostendunt,  adsuefaceremus!  (Joh.  Val. 
Andreae)  veri  Christianismi  solidaeque  phitosopltiae  libertas, 
Argentor.  1618.  12.  p.  99:  De  Evangelii  quidem  voce  clara, 
pura,  vereque  apostolica  equidem  est  quod  nobis  gratulemur; 
nee  id  Antichristum  latet,  frementem  cum  reliquis  Ecclesiae 
hostibus,  ac  ruptum  paene  medium:  atqiie  utinam  nunquam 
contentiosorum,  ambiliosorum  spirituum  impugnatione  eo  ad- 
actum  fuisset ,  ut  plus  nunc  in  malignitatis  eorum  detectione 
evitationeque,  quam  nuda  beneficiorum  erga  nos  Dei  confes- 
sione  veritatisque  agnitione  nobis  sit  negotii  factum.  Ea  res 
incautioribus  imposuit,  ut  hac  humanae  rationis  contenlione 
et  delectati  admodum  fuerint,  et  iis  acquieverint,  omnemque 
vitam  imprudentissime  absumpserint.  Nempe  Trinitatem  defi- 
nire  quam  adorare,  praesentiam  Christi  probare  quam  omni 
tempore  ac  loco  revereri,  peccatorum  poenitentiam  descri- 
bere  quam  intra  se  sentire,  operum  merita  refutare  quam 
opus  bonum  facere,  ac  per  sacras  literas  frequenter  volutari, 
quam  dilectionis  christianae  praxi  occupari  malunt:  denique 
theologiam  scientiam  aliquam  faciunt,  cujus  cognitio  veluti 
logices  aut  roetaphysicae  ad  eruditionis  famam  inipetrandam 
admodum  utilis.  Sann  folgt  eine  traurige  ©dE)ilberung  ber  \ia: 
nialigcn  25orfpfarrer. 


ZI).  II.  6.  III.  dMiiQ,.  ^.  §.  49.  ^erfgion  im  ^olh.     431 

auf  20).  ^n  ber  reformirten  Äirc^e  erlieft  bie  ^i'rcf)enjud[)t 
nocl)  £)rbnun9  aufred)t  2«) :  in  ber  bcuffd;  hiü)erlfd)en  forgte 
man  rd\x  für  9?erf)tgldubi9feit  22)^  neben  berfelben  branden 


20)  ©d)uIcr'S  ®efdö.  b-  fated^ett  SJetigionSunterrid^tö  unter  bcn 
^rotcftanten.  ©.  84. 

21)  Jo.  Ffl/.  Andreae  vita  ab  ipso  conscripta,  ex  aulographo 
ed.  F.  H.  Rheinwald,  Berol.  1849,  p.  24:  Dum  Genevae  essem 
(im  gciifjling  llJll)^  notavi  rem  magni  momenli ,  et  cujus  non 
tarn  memoriam  quam  desiderium  nisi  cum  vita  nunquam  po- 
suero.  Nam  praeter  perfectam  reipublicae  liberae  formam 
atque  curam  peculiare  ornamentum  et  disciplinae  instrumen- 
tum  urbs  habet  censuram,  qua  in  omnes  civium  mores  et  mi- 
nutissimos  etiam  excessus  hebdomatim  inquiritur,  primum  per 
inspectores  vicanos ,  dein  seniores ,  denique  ipsum  Senatum, 
prout  rei  atrocitas,  aut  delinquentis  vel  duritia  vel  pertinacia 
exegerit.  Hinc  prohibentur  omnes  dejerationes  et  execratio- 
iies ,  aleae  et  chariarum  lusus ,  lascivia,  petulantia,  rixae, 
odia,  doli,  fraudes ,  emulsiones,  comessationes,  Inxus,  pro- 
(ervia,  socordia,  bilis  immodica,  rusiicita?,  nedum  majora 
flagitia,  quae  propemodum  inaudiia  hie  sunt  et  insolita.  Quae 
morum  castimonia  mirum  quam  decori  sit  religioni  chrij-tia- 
nae,  quam  conveniens,  quam  propria,  ut  eani  nobis  abesse 
atque  plane  negligi  omnibus  lacrymis  deplorandiim  sit,  et  ut 
restituatur  bonis  cunctis  allaborandum.  Me  sane  nisi  reli- 
gionis  dissonantia  arcuisset ,  morum  consonantia  aeternum 
devinxisset,  adeoque  omni  nisu  exinde  studui,  ut  tale  quid 
nostris  Ecclesiis  conciliarem. 

22)  «Kit  raetd^ev  9?ürffid^tetoftgfeit,  äeigt  hdi  SSeifpicl  Ui  gropctt 
2rjtronomen  So^.  Äepplcr  (f  1630)  ügl.  Sof),  Äeppter'g  Scbcn  u. 
SBirEen  üon  3-  S-  <5-  S'^ci^-  »•  ffircitf djwert,  Stuttgart  1831. 
Äcppler  war  frommfi"  ^roteftant,  unb  feines  ©laubenö  wegen  1600 
»on  bcm  bigotten  gecbinar.b  II.  au6  ©tei;erniarf  oertvieben  (S.  44): 
ober  er  war  gegen  anbere  Äirdjen  tolerant,  unb  oerwarf  bie  Ubi^ 
quität  (©.  21):  [eine  S3ef)auptung,  ha^  \\&j  bie  6rbe  bewege,  galt 
für  fd)riftwibrig  (©.  35):  baf)er  Eonnte  er  in  feinem  Saterlanbe 
SBürtcmbecg  feine  ^(nfteUung  ftnben  (©.  55).  ogl.  S^olucf'ö  lut^. 
Sr^eologen  SSSittenbergö  ©.  82. 


'J32     IBierte  ^eciobe.     TCbfc^n.  1.    S5.  1317—1648. 

Unwiffenf)eit,  Unffttlidjfdt  nn"!)  ^ol)l)e\t  unter  ba§  SSolf  ein, 
unb  erreti^ten  befonterö  it>af)vcnb  l  n-  SSerwüberung  tcö  brcis 
^i()iaf)rigen  «^riegeä  eine  fitrcl)tbare  ^ofje^s).  2)er  v^cjcen; 
glaube  ttjar  jvrar  tro^  einiget'  2Biberfprüd)e  immer  fejlgcfjal; 
ten24):  aber  erjl  im  17ten  ^ai)xi).  würben  bie  .^inrid)tun9en 
ber  ^mn   fo  la^Udd)  ^^),  ba^  bie  üerfd)iebenen  Äird)en  mit 


23)  5-  33.  2(nbreä   unb  fein  3eitattei:  baväefieUt  oon  3ß.  ■^o^haä}, 
aScrltn  1819,  S.  35.    S^olucE  ©.  93. 

24)  2(uc^  2utl)et:  glaubte,  &a§  «^ejren  50?en[(f)en  unb  aJtef)  fc^aben 
könnten,  t)ielt  aber  bie  SJleinungen,  baf  fie  fid)  üerrcanbeln  unb 
burd)  bie  Cuft  fa{)rcn  fönnten,  für  teuflifd^e  Säüfd)un9en ,  f.  De- 
cem  praecepta  praedicala  ann.  1517,  in  ßöfdjer'ö  3?eformai 
tiongacta  I,  593.  Unb  felbfi  Sof).  Äepplcr  tf)eiltc  nod)  ben  ^eren-- 
glauben  feiner  3«it/  f-  SSreitf d)wevt  S.  139.  Sagegen  rciber; 
fprad)en  bemfetben  Joh.  Wier  (ßeibarät  bcö  -^eräogg  o.  Steoe)  de 
praestigiis  Daenionum,  incanlationibus  et  veneficiis  libb.  VI, 
Basti.  1563.  4.  (aSead^tunggwevtJ)  ijl  SöierS  SorreSpcnbenj  mit 
SSrena  1565  u.  66.  2)er  Ce^tere  tjatte  fdjon  länger  bie  fjjjeinung 
befampft,  ba^  -^^o^d  unb  Ungewitter  oon  ^eren  bewirft  njerben 
lönnten,  gab  aber  bie  9)?()glid)feit  fd)äbtid)er  ©inirirfungen  beg  Seus 
felä  auf  bie  SKenfdjen  ju,  unb  £)ielt  bie  ®efe|e  gegen  fold)e,  rceld^e 
oud^  nur  irrtf)ümlid)  meinten,  mit  ^iilfe  bc6  Seufels  2tnbecn  fd)a5 
ben  ju  fönnen,  für  geredet.  2)agegen  gab  er  ju ,  baf  ber  blinben 
Söutl),  rceld^e  fo  Diele  Unfcl)ulbige  al»  >pej:en  opfere,  (gin^alt  ges 
ttjan  werten  müJTe,  Sof).  Srenj  o.  Jp artmann  u.  Säger  II, 
484) j  Thom.  Erastus  (2£rjt  u.  ^(jilofopf)  in  SSafcl)  de  lamiis  s. 
strigibus,  Basil.  1577  (2Bunbt'6  «OJagagia  f.  pfäläifd)e  ®efd^id)te 
11,210)5  3(uguftin  2erd)eimer'6  djriflt.  SSebenfen  u.  Srinnerung 
öon  3auberei,  granff.  1585.  gol.  (aud)  in  3-  ©d)eib(e'6  Älcjler 
II,  206)}  Gabriel  ISaude  (2(rät  in  3Iom  unb  5)ariö)  Apologie 
pour  les  grands  kommes,  soupt^onnes  de  Magie,  Paris  1625j 
Cautio  criminulis,  s.  de  processibus  contra  sagas,  Hb.  ad 
magistralus  Germaniae  hoc  tempore  necessarius ,  auctore  in- 
cerlo  theologo  orthod.  {Frid.  Spee,  3efuit  in  Srier)  Rintel.  1631. 

25)    ©.    S.   .^orjl'ö  Sämonomagie,   ober  ®efd).   beö   ©laubenö  an 
3auberei  unb  bamon.  SBunber,  mit  bef.  SSerücfftd^tigung  beä  ^ejen^ 


Sf).  II.  e.  III.  Sutljec.  Äird)e.  §.  50.  SDipfüf.       433 

einanber  gu  wetteifern  fdjienen,  öitf  blefe  SBeife  U)U  Qt)xi\tli<i)i 
Uit  barjutl)un. 

§.    50. 

©cgcnwiffungen  bei-  ?D?i)jitf   unb  beö    lebenbiöf« 
(Sl)riflentt)umS   in  ber  lutljeri [d^en  Äird^e. 

Se  n\e\)x  bie  2!()eoIogie  in  ber  tutf)erifd)en  Äircfje  ju  einer 
biirren  S5ud)(labenortI;oborle  Ijinabgefunfcn  njar,  o{)ne  9?al)i 
rung  für  ben  ®eif!  unb  oljne  Äraft  für  ba§  fitt(id;e  ßeben; 
bepto  natürlid)cr  n^enbeten  fi'd)  je^t  \)k  ©eifter,  tt)e(d)e  fi'd) 
nacf)  einer  lebenöüoüen  OJelicjion  feljnten,  tvieber  ber  SÖZpjli! 
5U.  ^ie  a)?i)jli!er  be§  gj?ittcralterg  1;)atten,  mc  fte  üon  ßu^ 
t^er  felbf!  gefd)d^t  n)aren ,  fortwa^renb  üiete  fliüe  greunbe  in 
ber  lutberifc{)en  Äirdjp  Qd^ahti  bann  aber  fanb  bie  eigentbünts 
Ucl;e  Wlx)\iif,  ml(i)t-Zi)^op'i)xa^u§  SSombaji  t).  ^obens 
I)eim,  jugenannt  ^aracelfu6  (f  1541  in  ©arjburg),  jus 
ndcbft  für  bie  9)?ebicin  auSgebilbet  l-)atte^),  unb  welcbe  ans 
fang6  nur  in  ber  ^aracelftfcben  ©cbule  ber  ^ferjte  2)  erbalten 
war,  aucb  nad^  i^rer  tbeologifcben  <SeiU  eine  weitere  "Ku^biU 


procefTeö  (2  Zf).  gran^f.  a.  50Z.  1818)  I,  197.  II,  149.  SBte 
ÄepplctS  fOiuttec  feit  1615  aU  ^Cjce  in  Unterfud)un9  gejogcn ,  unb 
üon  if)rem  Sot)ne  öect()eibi9t  »tjurbe,  f.  5ot).  Äeppler'S  Ceben  o. 
%teii).  ö.  S8reit[d)wei-t  <S.  97. 

1)  Ueber  it)n  atö  2(rät  f.  Ä.  S-  ^-  SÖiavjc  jut  SBürbigung  beS 
Sj:()eöp{)r.  0.  ■^oi)en1)eim ,  in  ben  2(b^nbl.  bec  Ägl.  ®efeUjd)aft  ber 
S03i(Tenfcl)aften  ju  ©öttingen  SSb.  1.  (1843),  S.  73.  ®ie  S^eotogte 
beö  Sf)eopf)v.  ^acQC  ü.  ^o£)en()eim ,  in  ^fuöjiigen  auä  f.  ©d^riften 
bargcfteUt  o.  D.  v^.  2(.  ^reu,  «Berlin  1839.  Ueber  [.  ^i)ilofopf)ie 
f.  Sennemann'ö  @efd).  ber  ^^itofop()ie  IX,  205.  SJitter'6 
®efd).  b.  d)riftt.  ^^ito[.  V,  516. 

2)  secta  medicorum  Paracelsica,  Hermetica,  Spagitica,  Chy- 
inica,  f.  «marr  ©.  112.  ogl.  2(rnolb'6  Äird)en;  u.  Äe^erf)i|l. 
Zi).  2.  S.  16.  (5ap.  22.  §.  8. 

®iefcler'§  Äivd^engef«.  3v  S8b.  2te2(l)t^l.  28 


434     ^'mtt  ^criobc.     aCbfc^n.  1.     SS.  1517  —  1648. 

bung,  unb  trat  in  bicfer  ®c(!alt  im  ^(nfange  bc6  17tcn  Sa^r* 
]()unbert§  ber  t^eorogifdjen  @cl)oraf!i!  entgegen.  SSalentin 
SB  ei  gel,  Pfarrer  in  Z\d)Opan  in  5Kei^en  (f  1588),  ^atte 
tt)d{)renb  feineg  8eben§  allen  2(nfiof  üermieben  3) ,  aber  in 
IdnbHdjer  (StiUe  eine  9ieif)e  üon  ©djriften  »erfaft,  n)elct)e 
feit  1609  gebrucft  erfdjiencn  «),  unb  burd)  i^re  t^eofop()ifd)en 


3)  Uebec  f.  iiben  u.  f.  ®d}nften  f.  2Ccnotb'6  Ätrd^ens  u.  Äe^er^ 
^ift.  5££j.  2.  58.  17.  Sap.  17.  Unfd^ulbige  9lad^rid)ten  1715.  ©.  22, 
»gl.  ©.  1075.  (5r  unterfd)rieb  bic  Soncorbienformcl  1580,  »gl.  f. 
Dialogus  de  Christianismo ,  Slcucnflabt  1618.  4.  ©.  39:  rSR\ä)t 
\\)Ut  Cet)re  ober  SOJenfdjen  a3üd)ern  t)abc  id)  mid)  unterfd^rieben. 
©onbern  bieweil  fte  it)ren  Sntent  auf  W  2(po|ioli[dbe  ©djrift,  unb 
bte[dbige  allen  g3?enfd)en  SSüd^ern  öoi-sief)en  (tr>te  billig),  fonnte  idj 
^Oi^  rcol  leiben.  —  3u  bem  voat  eö  ein  fc^neUe  Uberl;uiung  ober 
Übereilung,  'iia^  man  nid)t  ctlid)e  Soge  ober  äßoc^en  fold)e  2)ing 
einem  ieben  infonber^ett  ju  uberlefen  »crgönnete,  fonbern  nur  in 
einer  ©tunbe  bem  gangen  .:&aufen  »orgctefen,  unb  barauf  bic  ®ub; 
fcription  erforbert.  3'-Jm  britten  wollte  mir  armen  äupörer  nidbt 
gebüljren,  bem  Keufet  ein  greubenmaf)l  ju  mad^en  unb  anjuridjten, 
\)a^  ber  ganje  >^auf  9efd)rien  ij'iiU'.  ba,  \)a,  \v\x  tjobenS  rcol 
gewußt,  er  fei;e  nit  unferer  eef)r  gemöf.  2(lfo  f)atte  mein  unbe* 
n5eglid)er  2fpof!olif(^er  ©runb  miiJTen  für  eine  »erlogene  Cef)re  gc; 
{)alten  werben,  tt3eld)e6  @ott  nid)t  gefällig,  bie  ?)erlcn  för  bic 
©äu  ju  [d)ütten,  ober  baö  ^eiligtljum  ben  >^unben  ju  geben:  ju 
£ol)n  Ratten  fte  mid)  jutreten  unb  juriffen,  wäre  mir  billig  ge= 
fd)cl)en ,  baf  \A)  für  ber  3cit  mir  mein  fieben  \)ätU  abgeEürjet: 
mein  SSeEänntnu^  wäre  feinem  unter  bem  ganzen  Raufen  nü|e  ge; 
wefen  ,  nur  ärgerlid) ,  —  ®ott  würb  mid)§  wol  t)eifen,  wenn  id^ 
foU  fpred^en  §u  ben  t)ol)en  ©deuten:  fte  fennen  ©f)riftum  nid)t,  wer 
ut)beruft  laufet,  ridjtet  nidjtg  au6.  50?ad^e  mir  alfo  gar  !etn  @e= 
wiffen  mit  biefem  Unterfd^reiben.«  ^oftiUe  I,  108:  »58ift  Su  in 
ber  3a^t  ber  ^ricfier,  unb  wirft  gewafjr,  ixx^  bein  ©tanb  ungött= 
lid)  ijl,  laf  ben  äupern  S}?enfd)en  einen  ^rieftet  fepn,  laf  i^n  baS 
Sod^  ober  ^(x%  Äreuj  tragen,  !tage  bu  eg  (Sott,  unb  l)üte  bid^  ja, 
bof  bu  nad)  bem  innern  SOtenfdjen  fein  ^riefter  fe»)ft. 

4)  in  ^alle  unb  in  fWagbeburg,  f.  \ia^   djronol.  SSer^eidiniß  in  ben 


ZI).  II.  6.  III.  8utt)cr.  Älrcf)e.  §.  50.  m\)fill     435 

(Sd)n)armereien  dn  ungej^curc^  2iuffe()en  madjtens).  ©eit 
1612  fing  Socob  5B6l()me'§  (©d[)u^madjer  in  ©örli^, 
Philosoplius  teutonicus,  f  1624)6)  m9Jlifd)e  ©djrift  «tic 
SKorgenrotfjc  im  Sfufgancje"  ön  ()anbfd)riftUd)  verbreitet  ju 
werben,  n)c(d)er  nad)  einem  Seitroume  üon  7  S^bren  eine 
grope  9)?engc  anberer  ©cbriften  folgte ').    £)bgreicb  biefe  bcis 


Unfd)Ulb.  9iad)rid)tcn  1715  ©.  35.  Sie  n^e,  weld^e  2Cuffe{)en 
mad)te,  voax:  »Äirdjen?  ober  v^aiigpoftiU  über  bie  ©onntagö?  unb 
förnefjmflcn  gfft;eoangcrten,  SReuftabt  (gjlagbeburg)  1611.«  SBSeU 
gelS  ©d^ciften  ftnb  nad)  feinem  3;obe  junädjfl  burd)  2Cbf(^viften 
feineö  (Santovö  2Betcfcrt  oerbreitet,  unb  it)re  Sntegrität,  jo  fogar 
bie  2fed^t|)eit  mand)er,  ift  ba{)ec  äweifel^aft. 

5)  Uebet  f.  iei)u  f.  2(rnolb  3;().  2.  83.  17.  Sap.  17.  §.  7.  Soc- 
nec'ö  ©ntwidfclungSgefd^idjte  ber  Cet)re  ».  b.  ^erfon  S()n{ti  ©. 
224.  aSaur'ö  ®efd).  b.  Sef)re  o.  b.  Sßerföfjnung  <S.  463  u.  bcff. 
8e{)tc  ».  b.  Sreieinigfeit  III,  257.  5Rittcc'6  ®e[d).  b.  d^cipt. 
?)f)iro[opf)ie  VI,  77. 

6)  ©eine  ßebenggcfd)id)te,  nad)  f.  münbli(^en  !Olitt()e(lungen  üon 
"Kbxai).  0.  S»-*antff"^f»^9  aiifgeäeid)net,  üor  f.  SBecHen.  SSgl.  2Crs 
nolb  Z^.  2.  as.  17.  Sap.  19.  S-  SSo()me'S  Seben  unb  Cef)re ,  bars 
gejieUt  »on  D.  255.  2.  SButlen,  Stuttgart  1836.  Sie  Ze1)ve  bc§ 
beut[d)en  ^t)iIofop{)en  3.  S5ü()me ,  fpjleniatifd)  bargefleUt  c  D.  3. 
^amberger,  ?!)Jund)en  1844.  Sennemann'ö  ©efd^.  b.  ?)()iloj". 
X,  183.  Sorner'S  ße()ve  ».  b.  ^erfon  Sf)ri|li  ®.  231.  SSaur'S 
Set)ve  0.  b.  Sreieinigfeit  III,  261.  SJitter  VI,  100.  ©eine 
^aracelftfd}en  Sbeen  ^atte  fB'öi)mi  burd^  feine  23erbinbung  mit  ben 
9)aracelftfd^en  2(erjten  SSaltH^r  Söalt^er,  (Sovnel.  SBeifnev  unb 
SobiaS  Äobec. 

7)  2(Ue  biefe  ©d^viftcn  oerbreitetcn  ^iä)  lange  3eit  nur  burd)  2(b-- 
fd)riften.  ©eine  Aurora,  cber  59Iorgenr8tl)c  im  3(ufgange  erfd;ien 
juerfl  gcbruc!t  1631.  12.  Sie  erj!e  unüoUfiänbige  2{ulgabe  feiner 
©d)riften  o.  ^.  2(mmeröbad)  unb  ^.  SSeetfe,  2(mfterbam  (.^alber-- 
ftabt)  1675.  4.,  »oilftänbigere  2(uggabe  o.  3-  ©•  ®id)tel ,  :Mmfiers 
bam  1682.  10  S3be.  8.  ©eitbem  ftnb  fie  öfter  I)erauS9e9eben  ,  ju^ 
le^t  0.  Ä.  SB.  ®d)iebter,  Scipjiij  1831—42,  4  SSbe,  u.  ©tuttgart 
1835-46.  6  23be. 

28* 


436     mcxU  ^eriobe.     ?fbfc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

ben  Zl)eo\op'i)en  unmittelbar  »on  einanbev  nmhi)är\QiQ  tvaven, 
fo  ffangen  hd  it)mn  boc^  t)ie(e  Sbeen  ber  alten  9)?i)|tifer,  beg 
^aracelfug;  unb  ber  fd)n)drmerifd)en  SBieberfaufer  in  gleicher 
SBeife  nad) ,  nament(icl)  S^eracbtung  alleg  S3ud}|labend)rijlen; 
t()iim§  unb  aller  gctel)rten  2;f)eolo9ie  8),  2Bertl)legun9  auf  ^a^ 


8)  j.  SS.  SDSeigel,  ^oftiUe  I,  124:  »Sinb  mx  nid)t  alle  fcto^  oon 
?DZenfd)en  9elet}rt,  aufgeworfen  unb  berufen?  S3on  {)ol)en  Sd^ulen 
fommen  wir  f)er,  unb  foUen  6()riftum  prebigen ,  xod&jiu  xoxx  nid)t 
fennen.  Unfete  Se^re  ift  oon  ?£Rcnfd^en,  au6  9}^enfi^en;S5üd)ern 
ober  ^ojüUcn ,  unb  unfer  SGSanbct  ober  Ceben  ijl:  oom  Seufel : 
benn  ^offartl),  ©igennul,  gaul^ett,  bamit  je^iger  3ett  fafl  aWe 
S^eologen  befeffen  ftnb,  !ommt  fürrcafjr  ntd)t  oon  ©ott,  fonbern 
com  Seufet.  ®o  wir  oon  t)o()en  ©c^ulen  unb  oon  55)Jen[(^en  ge; 
tt>äf)lt,  georbnet  unb  gefd^icft  ft'nb,  laffen  inir  eö  babct  bleiben, 
unfer  feiner  gebenft  weiter  ju  lernen  oon  ©ott:  ja  etlid^e  miiJTen 
nod^  baau  oor  ©ott  ein  Sutament  t\)nn,  fie  wollen  ntd)ts  anberö 
lef)ren,  als  roat  in  SC(tenfrf)en  =  S3üd)ern  oorgefdjrieben  ijl.  2)amit 
ftnb  aud}  etlid^e  wot)l  äufiieben,  um  il)rer  gaulljeit  willen,  bctul)en 
gern  auf  bem  Corpore  doctrinae,  auf  ben  ^oftillen ,  auf  ber 
Augustana  Confessio,  auf  ben  Locis  ^l)itippi ,  auf  ben  ©(^rif; 
ten  £utljeri,  auf  ber  23äter  ffiüc^ern,  auf  ber  Formula  Concor- 
diae;  fagen:  ©ott  Cob  unb  S)anf!  e6  ifl  alleg  ganj  leidet  in  bec 
S^eologie  furj  jufammengefapt ,  fo  bebürfen  wir  nid^t  oiel  ©tus 
birenS.  Unb  fo  man  einen  l)örte,  ber  ba  posipositis  hominum 
scripiis  bie  ^eilige  S^rift  allein  wollte  {)anblen  unb  ftd^  oon  ©Ott 
lel)ren  laffen ,  —  fo  Riefen  fie  il)n  einen  2Cbtriinnigen  oon  ber 
2(ugäb.  Äonfeffion,  einen  ©d^wärmer,  einen  ©d^wenffelber,  ber 
fid)  wolle  ben  l)eil.  ©eifl  ober  bie  Salbung  laffen  lel)ren:  oermögen 
fie  nidjt  wiber  einen  foldjen  ju  fd)reiben,  fo  fjeben  fte  ©teine  auf, 
unb  werfen  nad^  il)m,  b.  i.  gießen  iljn  bei  ber  weitt.  Öbrigfeit  an, 
bof  er  getöbtet,  ober  jum  Sanbe  l)inau6geworfe!i  werbe«  5. 
S5öt)me  SRorgcnröt^e  im  2fufgang  (5ap.  22:  »U.  5dö  braudje 
nid^t  il)rer  (ber  *p[;ilofop^en,  Jljtrologen  u.  Äfjeologen)  gormula  u. 
Krt,  fintemal  x6:ii  oon  il)nen  nid)t  gelernet  Ijabe,  fonbern  \}ahi  eU 
nen  anbern  Se()rmeifter ,  weld^er  ift  bie  ganje  Statur.  S3cn  berfets 
ben  ganzen  Statur  mit  ii)tn  inftef)enben  ©eburt  f)abe  id)  meine 
Philosophiam,   Astrologiam  unb  Theologiam  ftubiret  unb  geler= 


m).  II.  (S.  III.  Sutfjcr.  Äivcr;c.  §.  50.  m\)\iit     437 

innere  Sidjt  unb  auf  irefentUcIje  S^ereinigung  mit  ©Ott,  unb 
bie  ^arncelfffdje  2(nfid)t  won  ber^^avmonie  bev  fidjtbaren  unb 
unfid)tbaren  SBelt,  unb  üon  bem  9}?enfd)en  aB  SKürofoämuä: 
an  manrf)erlei  ^(btvcicbungen  üon  ber  hxd)lid)m  £)rtl)oboj;ie 
fonnte  e§  babei  nicbt  fcblen  9). 

'KU  t>k  Steigung  jum  ©ebeimen   unb  SBunberbaren   im-- 


mt,  unb  nid;t  üon  «OJenfdjen  ober  burd)  5}Jfn[d)en.  12.  SBeil  ahn 
bie  smenfd)en  (Söttet  ftnb,  unb  i)ahen  bie  ©cJänntnuö  ©otteS  beö 
(ginigen  fflaters,  au6  bem  fte  feinb  (jerEommen,  unb  in  bem  fie  le-- 
&en,  fo  oera&te  id)  ii)Xi  formulam  ber  Philosophiae ,  Astiolo- 
giae  unb  Theolo§iae  gar  nid)t.  2)ann  id)  befinbe,  bog  fte  mei; 
jlentt)eil6  gar  auf  rechtem  dJrunbe  fief)et,  unb  wiü  mii^  a\xä)  be- 
fleißen, baß  id)  ifjrer  Formula  rt\'6(i)ti  nad)fat)i-cn.  —  15.  3't 
l^iabe  beffen  aaöj  feinen  SSefe^t,  ia^  iii)  mid)  über  fie  foU  ^od)  be= 
fd^weren  unb  fte  oerbammen  ,  o^ne  über  it)re  ßajier  ber  'C)offart, 
©ei|cö,  sReibcö  unb  3orne6:  über  ba6  befd^wcret  fid)  ber  ®eift  ber 
s«atur  mächtig  fe{)r,  ntd)t  id),  »aö  troUte  id)  armer  ©taub  tt)un, 
ber  ic^  bod)  faft  ot)nmäd^tig  bin?  16.  2(Uein  baS  geiget  ber  (üelfi: 
it)nen  ift  baä  ^funb  beä  ©eroid^teg  unb  ber  ©djlüffel  überantwor-- 
tet  werben,  unb  fie  feinb  in  iljren  SöoUüfien  beg  gleifd^el  erfoffen, 
unb  ()aben  iai  ^funb  beg  @ett)id)te6  in  bie  (5rbe  cergraben,  unb 
bcn  ®d)lüffel  in  i{)cer  t)offärtigen  Srunfen^eit  oerloren.  —  18. 
Sarumb  fprid)t  ber  @ei|!  ber  «Ratur,  weil  fie  nid)t  tt5oUen  auf.- 
waAen  üom  ©d)lQfe  unb  bie  Sijür  aufmad)en,  fo  xciü  Sd)ö  fe(ber 
ti)un.  19.  SBaS  Eönnte  \ä)  armer,  einfältiger  ßapc  fonjl  üon  ii)rer 
t)oi)en  Äun|lt  leijren  ober  fc^reiben,  fo  eö  mir  nid)t  »on  bem  ©eifte 
ber  Statur  gegeben  wäre,  in  bem  xä)  lebe  unb  bin? 
9)  (gin  a3erjeid)niß  ber  aßeigel[d)cn  3t:t:lef)ren  f.  in  b.  Sieucn  S3ei- 
trägcn  o.  alten  u.  neuen  tl)eol.  ®ad)cn  1755.  ©.  862,  j.  S3.  bie 
Sungfrau  s^aria  fei  com  jpimmel,  bie  göttlid)e  ^eUi)eiti  ef)riftt 
sOTenfd)£)eit  fet)  nid)t  beg  SBefenö  2(bam ,  ber  9}Jenfc^  i)ahe  jweierlei 
Sleifd),  baS  eine  irbifc^e  aus  2(bamg,  bag  anbere  t)immli[d}e  aug 
6f)rifto  K.  S3öt)me  let)rte  brei  ?)erfonen,  aber  aud)  7  auellgeifter 
in  ©Ott,  lel)rte,  baß  bie  255elt  aug  s«id)tg  gefc^affen  fet),  baß  aber 
©Ott  biefeg  9lic^tg  fei),  baß  (5l)ri(lug  fein  l)immtifd)eg  ?5leifd)  oon 
ber  l)immltfd^fn  (g»a  ertjatten  ^abe  u.  f.  w. 


438    fl^mtt  ^enobe.     2rbfd)n.  1.    S5.  1517—1648. 

m?r  weitet  um  ftrf)  griff,  unt)  aud)  ju  bebenflidjen  religiofen 
©djwarmereien  öer(eitete  ^o)^  [^  fdjrieb  ter  junge  Sob-  25al. 
2fnbrcd  (geb.  1586,  1614  £)iaconug  in  SSaibingen,  1620 
(Superint.  in  ßahr,  1639  ^ofprebiger  unb  ßonftjlorialratb 
in  ^tüttQcixt,  1650  2fbt  ü.  S3ebenbaufen,  1654  Tlht  \>.  'äbeU 
berg  f  1654)")/    ""^   ber  leicbtgldubigen    9f?eugier,    welcbe 


10)  J.  V.  Andreae  de  curiositatis  pernicie,  Argenlor.  1621.  12. 
SJad^bem  et  p.  14  ss.  über  ben  SSetnig  bcr  Sfjpmte,  S}iagie  unb 
2(flcoIogie  gefprod^en,  unb  geklagt  ^at/  baf  bie  }(n{)ängec  berfelben 
ftd)  aud^  eine  neue  Sieligion  feilboten,  fogt  er  p.  33:  Emersit  hac 
nostra  aetate  religio  aliqua  multiformis  ac  poiypi  instar, 
quam  Weigelianam  appellare  possemus ,  quod  sub  hoc  no- 
mine, ciii  injuriam  non  fecerim,  circumferatur.  Et  cum  pri- 
mum  valde  bona  propinaret,  et  internum  hominem  egregie 
formaret,  saperetque  devotum  quid  et  coelicum  spirans,  nunc 
nescio  an  non  supponat,  certe  monstrosissima  quaeque,  et  in 
religionem  puriorem  contumeliosissima  profert,  et  haereseos 
pestilentissimae  genuinum  exerit.  Nolo  hie  exaggerare, 
quam  in  D.  Lutheri  maxima  merita  injuria  sit,  quam  in  spi- 
ritum  herois  dicacula,  passim  omne  verbi  ministerium ,  et 
fidos  Dei  servos  suggillct,  quam  pro  suo  aethereo  lumine 
omnes  faculas  rideat  et  conculcet ,  ut  nihil  hie  lene  aut  cum 
Christo,  quemadmodum  crepat ,  mansuetum  reperias.  Sed 
quod  Sacramenta  elevet,  Spiritum  tantu/n  Interpretern  jactitet, 
de  Christi  carne,  de  beata  Dei  genitrice,  de  damnatorum 
statu,  de  omniscientia  aliqua,  de  imputationis  figmento,  de 
absolulionis  temeritate  nefanda  deliret,  atque  ubique  Eccle- 
siam  Christi  maxima  biie ,  summaque  injuria  oneret,  id  ut 
indignum,  ita  ad  animum  bonis  et  meliora  sitientibus  vocan- 
dum  est,  ne  vitia  hujus  saeculi  perosi ,  et  incommodas  multo- 
rum  administrationes  dedignantes,  hominis  unius  maiedicen- 
tiae  juxta  et  jactantiae  se  incogitantius  concredant,  aut  hanc 
subdolam  colendi  Deum  rationem,  quae  foris  nullibi  pateat, 
et  inter  omnes  religiones  versari  possit,  cunctasque  mundi 
leges  consuetudinesve  admittat,  illabi  sibi  patiointur. 

11)  J.  V.  Andreae  vita  ab  ipso  conscripia.  ed.  F.  H.  Rheinwald, 
Berol.   1849,    beutfc^   in  35.  S()r.   ©e^bolb'ö  (S,elbjtbiograpt)ien 


Zi).  II.  e.  III.  Ht^iv.  Äirc^e.  §.  50.  S)?t)j!if.       439 

aüd)  in  feinem  engern  Äreife  niclit  fetjlte"),  ju  fpotten,  bie 
//6^i;mifdf)e  ^od)5eit  6I)rifttani  9?ofenfreuj  auno  1459"  (nad) 
1602)  '3),  an  n?eld;e  jiö)  al^bann  (üor  1610)  bie  ^'KÜQimdm 
unb  (General iSlefovmation  ber  ganjen  weiten  SSSelt,  bcncbcn 
bei-  ^amrt  gi^aternitatig  beö  (5blid[)en  £)rben§  beö  SJofenfreu; 


bccü^mtec  gKannec,  S5b.  2,  8Bintcrt()ui-  1799.    SSgl.  3.  83.  3fnbrea 
unb  f.  3eitaUer,  bargeflcUt  v.  2B.  .g)oßba(i),  25erlin  1819. 

12)  J.  F.  -<4.  de  curiositatis  pertncie  p.  38:  Hie  equidem  per- 
saepe  haesitavi,  cum  conjunctissimos  meos,  caetera  ingeniö- 
ses, pios,  industrios,  liteiatos,  cautos,  veros,  sed  curiosita- 
tis labe  conspersos,  nee  post  frequentissimas  elusiones,  — 
damna,  ludibria,  —  nihilominus  eousque  corrigi  viderem, 
quin  ad  naturam  levissinio  objecto  redirent,  et  spes  ( mea 
opinione)  non  tarn  abjectas,  quam  emortuas  resuscitarent,  no- 
visque  impostoribus  se  turpissime  praeberent.  Unde  unam 
eorum  artem  reperi  vei  celare,  vei  fallere  dissuadentes  ami- 
cos,  aui  certe  subaudire,  ac  velut  ab  hac  sublimitate  remotos 

-  negligere;  paulo  tarnen  post,  ubl  mendacium  simulque  aliquid 
sumtiium  exhalarunt,  redire,  ac  profundissimo  silentio  omne 
vanitatis  mysterium  elevatum  aut  sepultum  velle.  Tales  ego 
persaepe  pertuli,  necnisi  diuturna  mora,  postquam  omnia 
monita  frustra  fuerunt,  superavi  ,  didicique  frequentissimis 
exemplis,  qucmcunque  curiositatis  contagio  corripuisset, 
nulla  fide  ,  nuUo  vero,  nullis  artibus  sanari  posse,  sed  Deo, 
sibi  et  tempori  relinquendum,  denique  a  pauperie  maceran- 
dum  esse. 

13)  2fnbreä  nennt  biefelbe  in  f.  viia  ed.  Rheinwald  p,  10,  untev  ben 
©d^ciften,  weld^e  er  feit  1602  exercendi  ingcnii  ergo  abgefaßt 
^abe,  unb  tt)e(d)e  oon  benfclben  aUein  nod^  übrig  fei).  (Superfue- 
runt  Nuptiae  chymicae,  cum  monstrorum  foecundo  foetu,  lu- 
dibrium,  quod  mireris  a  noniiullis  aestimatum,  et  subtili  in- 
dagine  explicatum,  plane  futile,  et  quod  inanitatem  curioso- 
rum  prodat).  3n  biefer  S{)i)mifd)en  ^od^jeit  tarn  olfo  ber  9Jame, 
»S()ri|lian  Stofenfreuj«  jucrfi  »or,  obgtcid^  bicfetbe  [päter  alö  bie 
gama,  nämtid)  guerft  (Strasburg  1616  (wiebev^olt  SJegenSburg 
1781),  gebvuc!t  crfdjien. 


440    SSicrtc  ^eriobe.     2rbfci)n.  1.     S5.  1517—1648. 

jeg"  14)  atifd^Iop.    2(16  aber  tiefe  ©djriften,  nacktem  ffe  fic^ 


14)  Stefe  war  fc^on  1610  in  ^anbfdjrift  nad)  Si)rot  gefommcn  (f. 
^afelme^er'ö  t)tntec  ber  gama  abgebrud^tc  2fnt»r>ort),  errd)ten 
obec  jucrfl  gebrucBt  gaffet  1614  (roieber  abgcbrurft  ^Jegeneburg 
1781).  S)ie  ©enerakfformation  ijl  eine  Ueberfe^ung  oon  Traj. 
Boccatini  (beffen  ®d]ciften  2(nbi'cä  \(l)t  liebte)  ragguagli  dt  Par- 
nasso.  3n  ber  jnjeiten  3fuggabe,  Saffct  1615  fam  bie  Confession 
ober  SSetanntnuf  ber  ©ocietät  unb  5Pruberfd)aft  R.  C.  f)in3u,  »reU 
d)C  in  Secretioris  philosophiae  consideratio  brevis ,  a  Phil,  a 
Gabella  conscripta,  et  nunc  primum  una  cum  Confessione  fra- 
ternitatis  R.  C.  in  lucem  edita,  Cassellis  1615  aud)  in  ii)rem 
latein-  Originale  erfd}ien.  Jßgi.  Sie  beiben  ^auptfc^riften  ber  fRO' 
fenfteujer,  bie  gama  unb  bie  Sonfeffion,  fritifc^  ge^jvüftcr  Sert 
mit  bem  latein.  Originale  ber  jraeiten  ©djrift,  granff.  a,  ?SH. 
1827.  35a6  2fnbreä  S3erfaJTer  biefer  ©d^riften  i\t,  »rirb  jegt  sicar 
allgemein  angenommen  (f.  >^ofbad)  ©.  98.  ®ul)rauer  über  ben 
SSerf.  u.  b-  ©inn  u.  ^wed  ber  fama  fratern.  in  3lieb  ner'6  3eit; 
fd)r.  f.  b.  l)ijl:.  S^col.  1852  II,  298)5  bürfte  inbeffen  bod)  nid)t  un.- 
jmeifelf)aft  feijn.  Jlnbrcä  beEennt  fid)  in  [einer  vita  p.  10  (f.  not.  13) 
ju  ber  Sl)t)mi[cl^cn  |)od)jcit  gan^  unummunben,  nid)t  aber  ju  ber  gama 
unb  ßonfeffton  ,  welche  er  offenbar  ju  bem  monstromm  foecundus 
foetus  berfelben  rechnet.  Unb  eben  fo  fogt  er  p.  46  (f.  unten 
not.  17)  of)ne  3meifel  in  S3pjiet)ung  auf  bie  6l)i)mifd)e  ^odi^eit, 
er  i)ahe  fte  oernid^ten  wollen,  bie  9teugier  i)abe  fie  aber  njieber  er; 
werft,  unb  eine  anbere  9Jad)fommenfd)aft  »eranlapt.  3n  feinem 
1639  abgelegten  @ibe  (f.  unten  not.  16)  l)atte  2fnbrea  mit  ber 
blogen  Sßerfidjerung,  se  lisisse  semper  Rosae-Crucianam  fabu- 
lam  ,  über  bie  ®aije  nidE)t  megge^en  fönnen,  wenn  er  felbfl  ber 
Urheber  biefer  ^ahei  gewefen  märe.  JludE)  ber  oerfc^iebene  (Si)axal: 
ter  biefer  ©d^riftcn  ift  nid^t  ju  oerEennen.  Sie  (5b9mifd}e  ^odi^eit 
ifir  ein  btoper  Sd)manf:  in  ber  gama  unb  Gonfeffton  mifd)t  ftd^ 
bagegen  mit  ber  Sid)tung  ein  ßrnfi  (SBefenntnip  ju  ber  reinen 
Sel)re  ber  Sieformation,  ffiermerfung  beS  ©olbmad^ene),  meld^cr  jes 
ner  ganj  fremb  ift:  bie  Sinmifdjung  ernf!er  d^rifllid)er  SBai^rljeiten 
in  ein  fo  lofeß  (Spiel,  wie  fte  fid^  bort  ftnbet,  lä^t  ftd)  oon  einem 
2lnbreä  nid^t  erwarten.  9?un  f)öre  man  bie  altef!cn  3eugen. 
50teld)ior  SSrelerug,  ßeibarst  be§  ^erjogg  2(u9uft  gu  SSraunfd^weig, 


Z\).  II.  (5.  III.  2utr;er.  Äird)c.  §,  50.  g)?pflif.     441 

längere  Seit  nur  ^anbfcbriftlid;  ücrbreffet  ^citUn,  feit  1614 
ouc^  gebrudPt  erfdjienen;  fo  erregten  fie  ein  gewaltiges  ernfieä 
2{uffel^en,  unb  üeranlapten  ein  irirre6  ©ucfjcn  nad)  jener  ge; 
l^eimen  S3ruberfd[)aft    tiefgen)eif)eter   ^Kagier  ^s).     S3ergeben6 


unb  genauer  grcunb  ton  5ol),  2frnb,  ttJetdjer  wteber  mit  3(nbrea 
eng  befrcunbet  war,  »erftdbert  in  f.  Mysterium  iniquitatis  pseu- 
doevangelicae  1621  p.  100  alß  ganj  juüerläfftg,  ba^  bie  fama 
»on  brci  tiornef)iren  gjJännern  i>(xtüi)ve,  voeläjc  burd)  biefelbe  »ors 
gcbttd)e  fflefi^er  beö  lapidis  philosophici  t)ätten  au6forfd}en  woU 
len.  Sn  M.  (5^ri|lop()  vg)irfd),  *prcb.  in  eigleben,  eines  »crtrau= 
tcn  greunbeg  oon  Sot).  2Crnb,  nadjgelaffenen  ©dferiften  fonb  man 
(3frnolb'6  Äirdjen;  u.  Äe^er()ift.  St).  IV.  JVf  25),  bag  2ftnb 
eon  2(nbueä  oertrauUd^  erfnt)ren,  ber  le^tere  i)abi  mit  anbern  30 
^Jerfonen  im  SfBirtembergifdjen  bie  fama  jucrfl  f)erau6gegeben,  um 
auä  ben  über  biefetbe  evge{)enbcn  Urtf)eiten  bie  ßieb()aber  bcr  voai): 
ren  2ßei6l)eit  ju  crfenncn.  2Cu6  allem  biefen  ergiebt  ftd),  baß 
gama  unb  Sonfeffton  aus  einem  2(nbreä  bcEannten  Äreife  Ijerüor/ 
gingen,  nid)t  aber  baß  er  felbfl  SBerfaffer  war.  Sie  nii)tf)ifd)e 
^Perfon  bc6  Sfjriflian  SJofenfreuj  war  fein  ©efrf^öpf:  beg{)alb  fonnte 
er  über  bie  JSruberfdiaft  ber  SJofenEreujer ,  bo  biefe  Sbee,  wenn  fie 
aud)  nid^t  Don  ii)m  i)errüt)rte,  bod)  auö  jener  ®td}tung  ]()eröorge; 
gangen  war,  mit  (5ntfd^ieben()eit  unb  o^ne  SRüdfid^t  3u  ne(;men, 
al6  öon  einer  S^bcl  reben  ([.  not.  16).  SlBäre  er  S3erfafTer  ber 
gama  unb  ©onfeffion,  fo  erflärte  fid)  nid^t,  weä^alb  er  bieß  in 
feiner  vita,  welche  ja  nur  {)anbfd)riftlid)  in  bie  »^önbe  t5ertrauter 
greunbe  gelangte,  nid^t  eben  fo  offen  erftärt  t)atte ,  afg  er  fid^  in 
berfetben  5U  ber  Si)i)mifi:^en  ^odijeit  befannte. 
15)  2(rnolbg  Äirdjen-  u.  .Ke^ert)ift.  S().  2.  SS.  17.  (Jap,  18.  .^of= 
ba<i>^&  2Cnbreä  ©.85.  Andreae  Mythologia  chrisliana,  Argen- 
tor.  1619.  12.  p.  290  (Apologorum  manipulus  6.  c.  13)  tf)etlt  bie 
»on  bor  fama  2Cngetodftcn  in  folgenbe  Slaffen  :  primum  quidem 
bonos  aliquos,  qui  atfäX/iaTa  humanae  fabulae  annotantes  ac 
pertaesi,  aiiquod  lenimentum  quaesivere.  Dein  decoctores 
sive  eruditionis  sive  nummonim  ,  ut  suae  mi»eriae  solatium 
acciperent.  Postea  infelices  Chymicos ,  qui  naturam  omnem 
fodicantes,  nee  nisi  lippientes  et  claudicantes  redditi ,  hie 
suave  aiiquod  sonjnium    sibi    coneiliare  sategcre.     Sed  et  Po- 


442     SSIerte  WioU-    JfW".  J-    S5.  1517—1648. 

ipxaö)  iid)  2(nbreä  öuf§  jldrFfie  gegen  biefe  SSerirrung  au§  le), 
wie  er  in  einer  JKei^e  öon  attegortfc|)en  unb  fatprifdjen  ©djrifs 


dagrici,  et  desperatorum  morborum  alii ,  temporis  et  dolorum 
fallimentum  sunt  aucupati.  Denique  impostores  quam  plu- 
rimi,  quibus  is  unicus  finis,  ut  conficiis  monstrosiäsimis 
aenigmatibus,  simulaia  arcanorum  possessione,  jactitata  natu- 
rae  inierpretatione,  ementito  silentii,  temperantiae,  obscurita- 
tis  sacramento,  Magnatum  aures  circumsonare,  atque  hinc 
aurum  aliquod  potabile  conficere  possint. 
16)  J.  V.  A.  Menippus,  s,  dialogorum  satyricorum  cenluria, 
inanitatum  nostratium  speculum,  Cosmopoli  1118.  12.  p.  24. 
cap.  12.  fraternUas:  A.  De  fraternitate  illa,  quae  vulgo  cir- 
cumferlur,  ecquid  sentisl  B.  Minus  magnifice.  —  A.  Quid 
ergo,  an  esse  (ales  aliquos  credis ,  an  curiosorum  ludibrium? 
B.  Vix  dixerim:  nisi  quod  male  me  habet,  tot  viros  bonos 
spe  sua,  et  insolita  expectatione  excidere.  A.  Id  nempe  de- 
bebatur,  quibus  prae  simplici  via  Christi  artificiosa  aliqua  et 
insolita  arriserat.  Turris  Babel,  s.  judiciorum  de  fraternitate 
Rosaceae  Crucis  chaos ,  Argent.  1619.  12.  am  ©c^luffe  p.  69: 
Fama:  Satis  superque  hominibus  illusum  est:  iiberemus  tan- 
dem  constrictos,  confirmemus  fluctuantes,  erigamus  Japsos, 
revocemus  transversos,  sanemus  morbidos.  Ehem ,  mortales, 
nihil  est,  quod  fraternitatem  expectetis:  fabula  peracta  est. 
Fama  adstruxit,  fama  destruxit.  Fama  ajebat,  faraa  negat : 
quicunque  estis,  sive  curiosi  sive  supini,  —  sive  mendici 
sive  impostores,  —  sive  athei  sive  superstitiosi ,  sive  decocto- 
res  sive  avari ,  mihi  et  vobis  spectatores  plaudite.  De  cu- 
riosilatts  pernicie,  Argentor.  1621.  12.  p.  35:  Huic  accessit 
fraternitalis  cujusdam  Rosaceae  ludibrium,  curiosorum  hujus 
temporis,  ni  falior  ,  viscus  et  offendiculum.  Si  paucos  bonos 
excipias,  quibus  tot  rerum  corruptio  doluit,  emendationis 
spes  anitnum  fecit;  reliqua  turba  supra  quam  dici  potest  De- 
raocrito  risum  civil.  Continebat  ea  fabula  quicquid  saiivam 
posset  movere  divinatoribus,  calculatoribus,  decoctoribus, 
microcosmicis ,  ecstaticis,  cabbalisti.s,  magis ,  et  in  Univer- 
sum curiosis  omnibus,  atque  planissime  Aeoli  ulres  polliceba- 
tur.      Adaugebat    histrioniam    tarn   multiplex   concerlatio  pro- 


ZI).  II.  (5.  III.  2utf)a-.  ^hä)e.  §.  50.  gjZpfüif.       443 

fen  uDerfjaii^t  öUc  3eittt)or{)eiten  gefreite  "),  unb  burd)  Siebe 
unb  Zt)at  für  praFtifcljeg  (5f)rl|lentf)um   5U  wirfen  jirebte'^): 


pugnantium  et  impugnantium ,  invitantium  et  apparentrum, 
tentantiiim  et  credenlinm ,  liidenlium  et  quiritantium,  expe- 
ctantium  et  desperantium,  et  quis  fando  diversissimae  inanita- 
tis  varictates  explicet,  quibus  ofiicinae  occupabantur,  ac  nun- 
dinales  catalogi  coronabantur.  Jam  metuebat  clerus,  ne  qua 
nova  haeresis  orbem  inundaret:  jam  trepidabat  vulgus,  ne 
quis  ex  Arabia  exercitus  colonias  quaereret :  jam  res  literaria 
barbariem  redire  timebat.  Sed  hos  plerosque  liberavit  illa 
ipsa  quae  detinuit  rei  vanilas,  et  erexit  quae  terrefecit  nul- 
litas!,  et  dimisit  quae  convocavit  fama.  35ennod^  blieb  2Cnbreä  im 
SScrbad^te  etneö  gefieimen  äufammenfjangcS  mit  ben  SRofenfreujern: 
bei  feinem  2Cmtgantritte  in  Stuttgart  1639  mugte  er  in  feinec 
Confessio  and)  fd)tT)ören  (vita  p.  183) ,  se  risisse  semper  Ro- 
sae-Crucianam  fabulam ,  et  curiositatis  fraterculos  fuisse  in- 
sectatum. 

17)  Uebcc  biefe  ©d^riften  fagt  et,  Vita  p.  46:  Caeterum,  quod 
Deum  sancte  testor,  non  ea  mihi  inseciandi  petulantia  fuit, 
aut  nocendi  ulla  libido,  quam  declamitatores  aggerebant;  sed 
quod  christianam  causam  animo  fervide  foverem  et  quovis 
modo  promotam  vellem,  quod,  cum  plana  via  mihi  negaretur, 
per  ambages  et  cuniculos  persequi  conatus  sum,  non  sco- 
ptico,  quod  aliquibus  videbar,  genio  ,  sed  ea  arte,  quam  pii 
multi  adhibuerunt,  ut  per  lusum  et  ingeniosa  allectamenta 
seria  agerem  et  Christianismi  amorem  propinarem.  Is  mihi 
scopus,  id  consilium  fuit,  quod  si  non  satis  circumspectum, 
aetati  minus  maturae  et  tot  stimulis  incitaloribus  imputetur. 
Sane  ut  primum  multis  aegre  facere  morborum  nostrorum 
tractationem  animadverti ,  ipse  dolui  et  extinctum  volui  ca- 
nem  ,  sed  qui  curiositate  obstetrice  hoc  ipso  denuo  revixit, 
et  aliam  sobolem ,  quae  profecto  aeternum  sepulta  jacuisset, 
excitavit,  cujus  gratiam  unis  obtrectatoribus  debeat,  si  quid 
unquam  gratiae  invenerunt. 

18)  Sc  forgte  füc  befferen  SRetigionSuntervid^t  ber  Sugenb  burd)  f. 
"S^cifttid^e  eoangel.  Äinbertft)te ,  (Stuttgart  1621«  (ogt.  ©d)U= 
ler'ö  ©efc^.  b.  fated^ct.  SReügionSuntewidtitö  unter  ben  ^roteftom 


444     mkxU  ?)er{obe.     2rbfc^n.  1.     S5.   1517—1648. 

balb  bemddjtigten  fid?  SSetruger  jeneS  2Ba^n§,   unb   cä  enU 


ten,  ^aUe  1802.  ©.  87  abgebrucft   bafelbft  ©.  329).    dt  forberte 
biejcnigen,  tuelcJ^e  burd^  hie  a5rübecfrf)aft  bei:  Stofenfreujer  gctäufdit 
tt>ai-en,  auf,  bejlo   fejter  an  ber   SSrüberfdjaft  Sijrifti    fcftju^altcn. 
Invitatio  fraternitatis  Christi,  1617,    ogl.  D«  curiositalis  per- 
nicie  ,  Argenlor.  1621.  p,  36:    Itaque  velut  Babylonicae  turris 
slruclores,  non  Unguis,  sed  judiciis  et  capitibus  divisi  ad  sua 
paulatim   dispersi   retroeunt.    —      Qui    si    quid    egregii   animo 
conceperunt ,    paralique   meliora  toto   animo   admittere,    (ueri 
et  propagare  fuerunt;  illam  potius  jam  certam,  tot  amicis  Dei 
expertam,    jam   toties    Satanae ,    mundoque   oppositam  Christi 
fraternitaiem    amplectantur ,    mentemque   integiam    et   conatus 
omnes  eo  convertant,   ut  societas  Christi  sub  Evangelii    legi- 
bus coalescat,  ordoque  mutuae  caritatis  emergat,  ac  donorum 
Dei  communicatio  in  coeli  honorem,  Ecclesiae  florem,  proxi- 
mique   rorem  appareat.     (äinen  fold^en   tbealen   ^uftanb   bcfdjricb 
er   in  b.  Reipublicae  Christianopolitanae   descriptio ,   Argentor. 
1619.   12.    SSalb  fa^te   er  ben  ^lan  für   bicfen  3«t)ecf  eine   engere 
societas  evangelica  ju  grünben.     2)ic  Vita  p.  100  giebt  ben  3n)e(f 
biefer  chiisliana  societas   ba^jtn    an,    quae  deposiia  argenii  no- 
tabili    summa  in  praesens  pauperum    indigeniiae    succurreret: 
in  futarum  vero,    si  res  ita  ferret ,    vel  occurrentibus  necessi- 
tatibus  subveniret,    vel    posteris    rectius    prospiceret,    et   una 
amicitiae  consiantiam  servaret ,  moribusque  deviis  occurreret. 
3)aö  Vermögen  \vuä)$  auf  18000  gl.  an.    cf.   ejus  epist.  ad  Co- 
meninm  1629  in  J.  A.  Comenii  opera  didactica   omnia,  Amstel. 
1657  p.  284:     Fuimus  aliquot  et  magnae  notae   viri,    qui   post 
Famae  vanae  (fraternitatis  Roseae)  ludibrium  in  hoccoivimus, 
ante    oclennium    circiter ,    et   plures  in    procinctu  erant:    cum 
nos    exceperunt  turbae    Germanicae   et    propemodum    disjece- 
runt.  —      Scopus    fuit :    Christum   loco   suo   restituere,   pulsis 
paesim  idolis  s.  religiosis  s.  literariis.     @ö  würben  Oon  ifjm  ob: 
gefaxt:    Imago  et  leges  societatis  evangelicae,  unb  Verae  unio- 
nis   in    Christo  Jesu   specimen,    selectissimis    ac   probatissimis 
amicis  sacrum,   1628.    25ie  S3erbinbung   fd^eint  Elein  geblieben  gu 
fcpn,   aber  nod^  nad)  3fnbreä6  Sobe  fcrtgebauert  ju   fiaben,  JQC^f 
hati)  ©.  179.    ©pencr  fagt  in  f.  SQSarl)aftigen  ©rjäljlung  beffen 


Z^.  IT.  (S.  III.  Htl)tt.  mvd)c.  §.  50.  SKpjlif.     445 

j?anben  mxflkl)^  SSerbinbungen  bon  Siofenfreujern  i^). 

Sc  me()r  btefe  mt;jlifd)en  Sf^eigungcn  fiel)  uerbreiteten, 
bcflü  mcbr  entbrannten  bfe  (BdniUijcoloQcn  in  bitterem  JQa^e 
gegen  biefelben  20),  unb  gegen  ?ÜIc,  nje(cl)e  irgenbwie  fid? 
benfelben  juäuwenben  fd;ienen,  ober  aucb  nur  mcbr  burcb 
SBecfung  beä  frommen  ®efübl§  alä  burcl;  tbeologifcl^e  ©cbos 
lajiif  für   baä   dl^rijlentbum  ju    wirfen    fuc^ten  21).      So() 


traö  wegen  beö  [.  g.  Pieiismi  öorgegongen  /  Xmj^ftb.  1700.  12., 
®.  18  üon  2fnbveQ :  »Sd^  öor  meine  ^erfon  odjte  feine  ©djriften 
fo  i)0(!t),  baf,  »renn  id)  einen  9Jtam\  gur  fflefferung  unfcrer  JCirs 
d)en  auö  bem  ©rabe  mieber  ccwecBen  unb  t)ei-oorbringen  fönnte 
ttnb  foUte,  e6  oieUeid^t  oiet  9tad^benfen6  b^börfen  würbe,  ob  ict) 
einen  anbern  öor  i^n  bar^u  ju  erwäljten  i)ätte.<-i 

19)  ©c^on  3(nbreä  in  f.  Reipublicae  chrislianopoHlanae  descriptio, 
Argentor.  1619.  12.  p  30  fpitd^t  oon  impostoiibus,  qiii  se  Ro- 
seae  Crucis  fratres  mentirentur.  S-  ®-  ©emier  unparteiifcl^c 
(Sammtungen  jur  >piftorte  ber  Stofenfreujer,  4  ©tiidPe,  Ceipgig 
1786—68.  3-  ®-  S3uf)(e  über  bcn  Urfprung  u.  bie  oorne^mj^en 
©djiiffale  b.  Orben  b.  Siofenfreujcr  u.  (Freimaurer,  ©öttingen  1804. 
g.  SfJicolai'ö  SBemerfungen  über  bie  ©efdjicJjte  u.  Urfprung  bei* 
SfJofenfreujer  unb  Freimaurer,  SSerlin  1S06. 

20)  SSgl-  u.  a.  ««icol.  ^unntuS  (^rof.  b.  Sf)eot.  in  SBittenberg,  f. 
1623  Supertnt.  in  ßübecE  f  1643  )  d)rijitl.  SSetvadjtung  ber  neuen 
^aracelfi[c^en  u.  SBeigelianifdjen  St)eologie,  SOSittenberg  1622  (ogt. 
5«ic.  ^unniue  o.  Ü.  ß.  geller,  Sübecf  1843.  ©.  35)i  Theod. 
Thummii  (^lof.  in  Tübingen  f  1630)  iinpietas  Weigeliana,  h.  e. 
necessaria  adinonitio  de  CXX  erroribus  novorum  prophetarum 
coeleslium,  quos  a  Val.  Weigelio  nostra  haec  aeias  dicere 
coepit  Weigelianos ,  Tubing.  1622.  4.  Jo.  Gerhardi  disputa- 
tiones  iheologicae ,  in  quibus  gloria  Dei  per  corruptelas  Wei- 
gelianas  labefactari  oslenditur,  in  bejf.  Dispitt.  theol.  p.  815. 

21)  J.  V.  Andreae  oratio  tnaitgiir,  Tubingae  habila  p.  86. 
(2(rnolb'ö  Äird^en^  u.  Äe^erijift.  Z\).  2.  33.  17.  Sap.  17.  §.  50) 
!tagt,  bag  ber  ©atan  alle  biejenigen  mit  ber  SSenennung  Söetgelias 
ner  befubetn  wolle,  weld)e  in  ber  ©ottfeligfeit  unb  Äird)eniud;t 
einen  ©rnfl  ermiefen,  fo  baß  eg  fafl  nid^tä  mel)r  l)clfen  wolle,  man 


446     mmU  ?)enobc.     ?rbfd)n.   I.     m.  1517—1648. 

2(rnb  (na6)  einanber  Pfarrer  in  SSabeborn  im  Znl)alti\ö)en, 
in  £lueblinburg,  5Braunfd()tt)ei9 ,  unb  ©iSleben,  feit  1611 
©eneralfuperintenbent  in  delle  f  1621)  22),  obgleid)  ein  Wlaxi 
tprer  lutberifcber  9Jed)t9ldubi9!eit  23)  ^  unb  üon  treitreid)cnber 
SBirffamfeit  für  Icbenbige  grommigfeit,  mupte  feine  S36d)er 
üom  wabren  Qi)xi^mti)nmc ,  alö  an  jene  5i}?9fiifer  onflingenb, 
bart  angegriffen  feben  24) ,  unb  biefe  2(ngriffc  erneuerten  fidb 


möge  feine  Unfd)ulb  unb  £)rtf)obü):te  aud)  nod)  fo  llätüö)  benseifcn 
Knnen.  2)erfe(be  in  b.  Alethea  exul.  p.  326 :  »SSSec  je^t  ein 
red)tfd)afeneö  ßeben  fud^t,  bec  wirb  ein  (5ntt)uf{aft,  ein  <Sä)tOin<$: 
felbianec,  ein  SBiebertäufec  gefd^olten.« 

22)  Si)ri|lian  ®erber'ö  v^ijlorie  ber  SBiebcrgebornen  in  ©ad^fen 
(4  Zi).  2)reäben  1725)  II,  210  u.  S-  g-  ©au^e'S  Jfntjang  boju, 

;,:  eine  auti)entique  unb  cöUige  historiam  Arndianatn  in  [id)  haltenb, 
baf.  @.  263.  Soi;.  Jxnit,  ein  bioQtopijifdjer  SSerfuc^  o  g.  2(rnbt, 
^reb.  in  SSectin,  SScrlin  1638.  £).  2Be^rl)an'6  Cebcnsgefd^idjtc 
So£)ann  2(rnbt6/  ■^ambut^  1848.  //.  L.  Fertz  de  Jo.  Arndlio 
ejusque  libris  de  vero  Ckristianismo  ( ©öttinger  ^reißfdjrift)/ 
Hannover ae  1852.  4. 

23)  f.  oben  §.  41.  not.   13. 

21)  Saä  cr(Ie  SSud)  erfd)ien  Sraunfd^weig  1605,  alle  Bier  a5ud)ei' 
n)a|)rfd)einl.  imx^  1609.  ®leid)  nad)  feinem  (5rfd)eincn  njurbe  baS 
crfle  S3ud^  con  einigen  SoUegen  2(i-nbe  in  SSraunfd^weig  angegrif; 
fen,  treil  e6  bie  Stec^tfectigunggletjce  burd^  ju  jlarEcS  Springen  auf 
gute  äßerfe  entjielle,  it»eil  eg  let)re,  bap  bie  ©laubigen  nod)  in  b. 
3cit  bie  SSoUfommen^eit  erlangen  müßten/  unb  eerbäd^tige  S^ebenö; 
arten  Slaulerg,  SßäeigeB  u.  f.  ir».  gebraud)e.  Slaij^ljer  gab  baö  be; 
fonberä  ju  sBefd)ulbtgungen  SSeranlaffung,  ba^  2(rnb  12  Sapitet 
auö  aBeigel'S  ©ebetbüc^lein  in  ba6  2te  S5ud)  al6  6ap.  34  aufge; 
noflimen  l)atte,  ungead^tet  er  »erftc^erte,  er  f)abe  nidit  gciruft,  bap 
biefeö  (bamalä  bloö  l)anbf(^riftlid}  umlaufende)  SSud)  oon  Sßeigel 
fei),  unb  ungeadjtet  biefem  2(bfd)nitte  feine  3rrtf)umev  nad^gerciefen 
werben  tonnten.  aSorjüglie^  würbe  2trnb  nad)  f.  Äobe  angegriffen 
in  ßucaS  Öfianber'g  (Sanjler  unb  ^rof.  in  Siibingen)  tl)eot. 
SSebenfeU/  n)eld)ergeflalt  3.  3Crnbenä  \üat)re6  Sf)ri)lentl)um  nad^  "iin: 
leitung  "ot^   ^eil.  SOSortö  ©ottel   anjufef)en    feij,    SSiibingen    1623. 


ZI).  IL  6.  III.  2uff)ec.  Äirrf)C.  §.  50.  «0?#ie.       447 

baä  17te  Sfl()r()unbevt  Ijinburd)  befto  ftiuftr,  je  mef)r  jene 
S5iute»;  t'er  Srofi  unb  bie  3uflud;t  alfer  frommen  @emiit{)er 
»vurben.  ^oi).  @erf)arb  fonntc  felbfl  burd)  feine  aii^c-- 
jeldjneten  bogmatifdjen  ßeiftungen  25)  feine  crbaulicljen  ©d;rifs 
tm  nidjt  gegen  ben  SSorwmf  ber  Wl\)^if  fd}ii^en26);  unb  fo 
burfte  in  biefer  Seit  Sf^iemanb  über  einfeitige^  SSerflanbegdjri; 
jlent^um  flogen,   unb  fid)  ber  ®eful;iaf^rad)e  ber  nlten  ^\)i 


ogl.  Rupertus  Meldenius  (§.  42.  not.  6)  ^ii  Cücfe  ©.  141:  Cum 
gemitu  et  lachrymis  experiuntur  (pii  ac  boni  viri),  sanctum 
illum  virum,  et  de  Ecclesia  Dei  praeclarissime  meritum,  Jo. 
Arndium,  imo  Angelum  Dei,  missum  ad  praedicandam  poe- 
nitentiam  adhuc  semel  ante  novissimum  diem  ,  tarn  immanibus 
conviciis  proscindi,  et  tot  contumeliis  atfici  ,  atque  adeo  de- 
terrimariim  haereseon  tnaculis  conspergi.  —  Proh  summe 
Deus,  quo  hae  res  tandem  sunt  evasurae!  Snbeffen  fanb  er 
ntd)t  wentgec  SSert^eibiger  al6  ©egnec.  SSgl.  Apoloyetica  Arn- 
diana,  ©d)ii^brtefe  juc  djvtjll.  @()renrettung  3ot).  2(rnb6,  SfipaiS 
1706.  G.  B.  Scharff  supplementum  historiae  litisque  Arndia- 
nae ,  Willenb.  1727.  aBald)'6  SJeligionel^ceitigfeiten  ber  lutf). 
Äird)e  III,  186.  V,  1131.    g.  2Crnbt  ©.  64.  151.  203. 

25)  f.  §.  48.  not.  23. 

26)  ein  SSevAeid^ni^  berfelben  f.  Vita  Jo.  Gerhardt,  quam  expostät 
E.  R.  Fischer,  Lips.  1723.  p.  437.  Unter  benfclbcn  oerbreiteten 
jid^  befonberS  f.  Meditationes  sacrae  ,  Jenae  1606 ,  Schola  Pie- 
talis  b.  i.  d)riftl.  Unterrtd^tung  jut  ©ottfeligfeit,  5  Sudler.  Sena 
1622.  23.  itt  12.  u.  f.  ^ofliUe  (§.  49.  not.  11 ).  3n  einem  SSriefe 
an  3£rnb  1620  Hagt  ©erwarb  {Fischer  p.  505):  Nee  mihi  par- 
cunt,  sed  in  publicis  concionibus  eorum  errorum  peragnnt 
reum  ,  qui  ne  in  mentem  quidera  unquam  mihi  venerunt.  Unb 
onberSnJO  {Fischer  p.  177) : 

Qui  Studium  hoc  aevo  pietatis  graviter  urget, 
Et  sopliias  partem  tractat  utramque  sacrae, 

nie  Rosaecrucius  vel  Weigelianus  habetur, 
^t  nota  turpis  ei  scribitur  baerescos. 

De  me  non  verita  est  virosa  calumnia  id  ipsum 
Spargere,  et  bis  nugis  conciliare  fidem. 


448     fßktU  ?)enobe.     2i:bfc^n.   !.     «8.  1517—1648. 

|!ifer  naf)ern,   oI;ne   felbjl  aB  Wl'^^ihx   t)erbdd)ftgt  ju   wers 
ben  27). 


27)  ^f).  5.  ©pener'6  »üacf)aftt^e  (Srjcif)lung  befTen  türtö  wegen  beä 
f.  g.  Pieiismi  in  ®eutfd)lanb  oor  einiger  3eit  DOtgegangen ,  lim: 
iiexi.  1700.  12.  ®.  13:  »2rifo  ^aben  um  beö  Siferl  tniUen  in  bcr 
Hebung  bcä  (Si)ü[tenti)um€ ,  unb  »regen  SSejtrafung  bec  öffentlid^cn 
2}?t56räud)e  unb  Safler  oieleö  leiben  muffen  D.  3Cnbr.  Äe^ler, 
Superintendens  ju  ßoburg  (f  1643),  2).  "Ktn.  SOlenge  ri  ng. 
Superint.  ju  ^aUe  (|  1647),  D.  So^.  «WatttjeuS  SDJcpfart,  ^rof. 
11.  ^a|!oi-  ju  (Scfurt,  gegen  raelctifn  faft  bie  ganje  SKenge  ber  ®e= 
(ef)rten  wegen  [einer  öffentlid)cn  Älagen  über  ben  oerberbten  3u= 
jtanb  ber  Ijo&en  «Schulen,  bie  er  1636  {)erauSgegeb?n  (Pennalis- 
mus ob.  Erinnerung  o.  b.  SBiebercrbauung  b.  acab.  Siiciplin 
-  .  1634.  4.),  D.  3o().  Sc^mib,  "Profeffor  unb  ^raftbent  beS  Äirdjens 
';'  conoentä  in  Strasburg  (f  165S),  D.  Suftug  ®efeniu6,  Gene- 
ral. Superintendens  be§  gürftentljumö  ^onnooer  (f  1671),  D. 
®al.  ®laf|tu§  (t  1656  f.  §.  48.  not.  24),  welcher  bn  Witten, 
memor.  Theol.  dcc.  9.  n.  3.  p.  1216  bie  obige  SSerfe  D.  ©er; 
{jacbo  gegen  feine  Söibenoärtige,  fo  if)n  a\iäj  mit  bem  'Ktinci)n  beg 
SDSeigelianigmi  befc^werten ,  oor  ftc^  tt)ieberf)olen  miifTen,  unb  unter 
ben  Siürnbergifdien  3of)-  ©aubcrtuS  (^af!.  ju  ©t.  ®tbal\)  f 
1646)  mit  feinem  9kcl)fürger  5of).  SOJid).  Silbern  (f  1669),  ber, 
weil  bie  Säfletung  fonf!  feinen  ©d^ein  an  if)m  finbep  !onnte,  bo^ 
er  mit  anbern  f)eftigern  jum  8Serbammun96urtf)rit  nid^t  fo  leicht 
ftd^  üeriletien  wcUte,  ben  9famen  eine^  Spncretifren  oon  3an!füd;ti= 
gen  Seuten  tragen  mufte.«  Gr  beruft  ftd)  üoräiigtid)  auf  Jo.  Sau- 
berti theoloiji  vmbra  delineata  a  Jo.  Val.  Andreae,  Lune- 
burgi  1647,  in  weld^er  2{nbreä  «bie  ^iftorie  [eineö  ßebeng,  ben 
bamatigen  Äirdjenjuftanb,  be6  lieben  TOanneß  TTnfdjläge,  Jßornel); 
men  unb  SSegegniffe  befdireibet,«  unb  tl)eilt  aus  biefer  (gd)rift  ein 
ISjigereö  Btüd  mit.  gerner  ®.  19:  »2Iber  aud)  nod)  ber  3eit  i^at 
fid)  nic^t  bie  Sadje  felbfl,  fonbern  nur  bie  ^crfoncn  abgenjed)felt, 
meld)e  mit  güttlid}em  Sifer  ent^ünbet  über  ba§  oerberbte  8eben 
mitten  in  unferer  Äirdien  offentlid)  gefdjrieen,  fonberlid)  aber  i>a$ 
neue  ©oangelium,  weld^eö  ber  berühmte  3f{ofiocfifjj[)e  S{)eolo9uS 
D.  ^auluö  SarnooiuS  bereits  1624  angegriffen  (De  novo  evan- 
gelio  orcit.   »riebcvgebrudt    in  J.  G.  Ffeiffer  variorum  auctorum 


Zf).  IL  6.  III.  euong.  ^.  §.51.  ^neben§bemuf;un9cn.    419 

§.    51. 

^ri  eben  öbemii  jungen. 

(S,  S33.  ^cring'ö  ®ef^.  b.  ftrd)t.  UnionSoerfud^e  feit  bec  Siefotmation 
2  S3be,  Seipjig  1636.  38.  Qi).  @,  9ieubccEer'ö  bie  ^aitpt; 
tjerfud)e  jur  ^'acification  bec  eoangelifi^jprotefl.  ^ixä^e  2)eutfd}s 
lanbe,  Seipsig  1846. 

£)ie  ©paltungen  unb  ©treiftgfeitcn  jwifcljen  ben  ücrs 
f^iebenen  Äirdjen  waren  bem  ©eifle  beö  6()rijlent^um§  fo 
juwiber,  unb  äugleid)  ciud)  in  politifäjev  Sß^iii)ünQ  fo  be^ 
benüid),  ba^  fortn)d|)renb  SSevfucIje  jur  Hebung  berfelben  ge^ 
macbt  würben. 

2fucb  hd  ben  erjlen  Uniongüerfud^en  gn?tfd)en  ber  fatf)Os 
ltfd[;en  unb  ben  au6  ber  Sieformatton  hervorgegangenen  Äi'r; 
eben  fam  man  jwar  fatbod'fdjer  (Sdt§i  ben  ^rotejlanfen  mit 
ungewobniicber  9^acbgtebigfetf  entgegen  i):  aber  erjt  gegen  t)a^ 


miscellanea  theol.  Lips.  1736.  p.  909),  unb  ge^etget  fjatte,  ia^ 
CS  bie  Urfad^  alleö  Sammerg,  fo  bie  ganse  Sfjrijlen^eit  iiberfdjwem; 
mct,  fet)e. «  ^uv  (grläuterung  bie  quo  Sarnooä  Siebe  überfe^te 
©teile:  »®al  neue  unb  falfd^e  ©üangelium  ift  bie  leere  Sinbilbung 
üon  (5()ritto,  ober  Srrmeinung  oon  ber  ®nabe  unb  SSarml)ergigteit 
dJotteS,  bie  nid)t  qu§  ®ottc6  SBort  i)ntommt,  fonbern  auö  bem 
gef)eimen  Siati)  beS  gürficn  ber  ginfternt^,  —  barinnen  berfelbe 
gcei()eit  öon  ©iinben  unb  ©trafen,  unb  bie  ©eligFett  Derfprid)t 
"Küen,  bie  ben  äufertidjen  ©ottegbienfl  leil^en,  unb  baS  wa'^te 
6^riftentf)um  (ob  ftc  eg  fdjon  mit  bem  ^^eraen  oerläugnen)  mit  bem 
SCdunbe  benennen/  aud)  burd)  fold^e  leere  ginbilbung  baroor  .]()alten, 
bap  alle  bie  ®üter,  roeld^e  allein  ben  rvai)xm  unb  be{)arrlid)en 
©laubigen  üerl)eifen  ft'nb  ,  aud)  ifjnen,  ob  ffe  wol  in  feiner  inner* 
lid^en  S5u^  jlel)en ,  fonbern  allein  eine  au^erlid^e  unb  l}eud)terifd)e 
Sup  an  fid^  jeigen,  juge^ören.«  23gl.  SBolc^'ö  SKeligionSpreit. 
b.  lutf).  Äird^e  IV,  1060. 

1)  ©0  in  2Cug6burg  1530,  f.  2lbt^.  1.  §.  5.  not.  135  baö  Sie: 
gcnöburger  3nterim  1541,  baf.  §.  7.  not.  41}  baö  3Cug6bur= 
ger  Interim  1548,  baf.  §.  9.  not.  3. 

@  i  e  f e  l  e  V '  ö  Äird^engcfd^.  sr  Sb.  2e  ILbtttl  29 


450     SSicrte  ^enobc.     Wc^n.  1.     S5.   1517—1648. 

ßnbe  beö  Srlbentinifc^en  ßoncilä,  a(6  t>a§  vöerfa^ren  beJTels 
ben  bie  ©pattung  un()eilbar  ju  mad)en  broJjete,  fing  man  »on 
einigen  Seiten  ^er  an,  ben  einjig  Erfolg  ücrfpredjenben  2Beg 
ju  erfennen,  weldjen  bereits  Sra6muä  bejeicbnet  hatW^). 
^k  Äoniginn  SJegentinn  üon  granfreidj,  Gatfjarina  oon 
5i}?ebici§,  empfaf)!  bem  Zapfte  (1561)  burd)  2£bfcl)affung  öon 
SKiSbrdudjen  unb  Jöereinfac^ung  ber  2e(;re  jur  SSerfoIjnung 
ber  Parteien  f)inäUtt)irfen  3);  Äaifer  gerbinanb   legte  ä^nlic^e 


2)  Erasmiis  ad  Matth.  11 ,  30  f.  S3b.  2.  216(1).  4.  §.  154.  not.  w. 
Ejusd.  epist.  ad  Jo.  Carondiietum,  Archiep.  Panornntanurn 
dd.  Jan.  1522,  öor  feinec  JTu^gabe  be€  Hilartus ,  Basti.  1523  u. 
in  fctnec  SBrieffammtung  Hb.  28.  fp.  8:  ßr  flogt  t)ier  über  bie 
curiosas,  ne  dicam  impias  quaestiones,  über  bie  periculosam 
curiositatem  auf  bem  ®ebiete  bec  SJjeologic,  unb  crmatjnt  bogegen 
bie  moralifc^en  gorbetungen  beö  6{)tiftent^umä  met)r  in6  2(uge  ju 
faffen.  Summa  noslrae  religionis  pax  est  et  unaniroitas.  Ea 
vix  constare  poterit,  nisi  de  paucissimis  deßniamus,  et  in 
multis  liberum  relitiquamiis  suum  cuique  Judicium:  propterea 
quod  ingens  sit  rerum  plurimarum  obscuritas,  et  hoc  morbi 
fere  innatum  sit  hominum  ingeniis  ,  ut  cedere  nesciani  simul 
atque  res  in  contentionem  vocata  est,  quae  postquam  incaluit, 
hoc  cuique  videtur  verissimum,  quod  temere  tuendum  susce- 
perit,  —  Imo  hoc  demum  est  eruditionis  theologicae,  nihil 
ultra  quam  sacris  literis  proditum  est  definire,  verum  id 
quod  proditum  est  bona  fide  dispensare.  Multa  ptoblemata 
nunc  rejiciuntur  ad  synodum  otxov/i.ivi'tiriv :  multo  magis  conve- 
niebat  quaestiones  ejusmodi  in  illud  rejicere  tempus,  cum 
sublato  speculo  et  aenigmate  videbimus  Deum  de  l'acie. 
2tlSbonn  mad^t  er  auf  bie  eigentl)ümlici^en  SKctnungen  beö  ^eil  >^is 
lariu6  aufmerffam,  welche  je^t  für  Äe^ereien  gelten,  jum  SSctüeife 
wie  noc^fict^tig  bie  alte  Äirc^e  gegen  [olcl)e  2(bn)eid^ungen  genje= 
fen  fer). 

3)  Tibtf).  1.  §.  22.  not.  4.  ögt.  G.  Cassandri  epist.  37.  ad  D. 
Ximenium,  1561  (Opp.  p.  1131):  3n  granfreid^  [et)en  brei  ^ars 
teicn,  ^apijlen,  Hugenotten:  Tertio  loco  est  ordo  moderatorum 
et    paciücatorum,     qui    et    corrigenda    nonnulla    in    Ecclesia 


ZI),  n.  (5.  III.  e^ang.  Ä.  §.51.  Sviebenöbemü^ungen.     451 

ajovfdjlrtge  bem  ßoncilio  üor  (1563)  ^),  unb  oeranlapte,  al§ 
biefelben  unbeachtet  blieben,  bte  fatbolifcben  Sbeologen  griebs 
rid)  (StapbPf"^  ^)/  ©eorg  SBiceh'ugß)  itnb  ©corg  ßaf; 
fanber  ju  buvdjgreifenbcn  ©utactjten,  um,  xim  eä  fcbien,  bie 
gen)ünfcbte  Jßereinigung  ivenigfienö  in  feinem  Sanbe  3U  Otan^ 
be  ju  bringen,  würbe  aber  barin  burcb  ben  £ob  gebinbert 
(f  1564).    SWerfwurbig  war  befonberS  ßaffanberg')  ^üU 


agnoscunt,  neque  tarnen  importunitatem  novelloium  (ut  vo- 
canl)  concionatorum  approbant:  hi  quaerunt  consilia,  quibus 
Eccleäia  ad  norraam  divinao  Scriplurae  et  Ecclesiae  priscae, 
quam  minima  fieii  potest  mutatione,  et  retentis  quoad  fieri 
potest  antiquitatis  reliquiis,  constituatur ,  et  utraque  pars, 
vel  certe  qui  in  utraque  parte  saniores  sunt,  ad  cliristianam 
concordiam  et  unionem  reducantur.  Hujus  sententiae  et  ani- 
mi  sunt  Rex  Navarrae,  et  Regina  mater ,  Episcopus  Valenti- 
nus,  —  Cancellarius  Regni  Hospitalius  dictus,  optimi  quoque 
et  praestantissimi  ex  regiis  consiliariis  ,  et  inter  eos  vir  do- 
ctissimus  —  Paulus  Foxius,  ex  Sorbonicis  praecipui  Espen- 
caeus,  et  Salignacus  Abbas,  nee  abhorret  ab  bis  Cardinalis 
Lotaringus.  tiefer  t)abe  in  einem  SdeligtonSgefprät^e  gefagt/  sc 
libenter  compromittere  hanc  controversiam  arbitrio  Ecclesiae 
priscae,  seu  Fatrum  quingentorum  a  Christo  annorum ,  reli- 
quis  qui  insequuti  sunt  annis  haud  gravatim  renunciaturum. 

4)  [.  unten  §.  57.  not.  4. 

5)  Uc&er  it)n  [.  §.  39.  not.  9.  @.  ©d^rift:  Ad  Imp,  Ferd.  I.  de 
reformanda  Ecclesia  consilium  ,  1562,  in  Schelhornii  amoenit. 
II,  499,  will  befonberS  SSerminbccung  in  SJiadjt  beö  55ap|te6/  unb 
bec  tlte\ä)t^ümn  unb  ?)riotlegien  beö  ÄlecuS. 

6)  Ueber  il)n  f.  §.  30.  not.  3.  Seine  Via  regia  s.  de  controver- 
siis  religionis  capitibus  conciliandis  sententia,  auf  2fufforberung 
beS  Äaiferö  gerbtnanb  gefd^vieben,  aber  erft  SOJaicimiüan  II.  1564 
überfenbet  (am  befien  in  G.  Cassandri  et  G.  Wicelii  de  sacris 
nosiri  iernporis  coniroversiis ,  ed.  H.  Conring,  Heimst.  1659. 
4.),  entf)ält  einen  furjen  2(brtf  bec  iei)xe ,  unb  SRad^weifung  in 
abjufd^affenben  SKiöbi-äud^e. 

7)  Uebev  i^n  f.  §.  30.  not.  3.  Cass.  de  officio  pii  viri  in  hoc 
Ecclesiae  dissidio,    1561  biird)  bie  SBieberoevfamnUung  beö  ßon= 

29^ 


452     SSicrtc  ^cciobe.     Jfbfdjn.  1.     SJ.  1517— 1648» 

adjten,   in  treM;em  bie  3uru(!fiif)run(j  ber  ge^re  auf  i^re  urs 
fprimgh'cfee  @infact){)eit  alS  SSebinguncj   ber   SSereinigung  em-- 


cil6  ü-  Stibent  oeranla^t/  in  6.  Cassandri  opp.  {ed.  Jo.  Corde- 
sius),  Paris.  1616.  fol. ,  p.  781.  »gl.  p.  763:  Eara  doctrinam 
ut  veram  et  catholicam  habendani  esse  judico ,  quae  sacris 
lileris  est  expressa;  deinde,  quae  ex  mente  et  intelligentia 
earundem  literarum  ab  ipsis  usque  Apostolorum  temporibus 
est  tradita,  et  per  successionem  ad  nos  usque  derivata;  qua- 
rum  utramque  pari  fidei  integriiate  amplectendam  duco.  Ter- 
tio  loco  est,  quae  ab  omnibus  Ecclesiis,  vel  majore  certe 
parte,  est  recepta  ,  et  probabilibus  rationibus  e  sacris  literis 
confirmata.  —  Quarto  loco  quaestionum  quoddam  genus  est, 
quae  neque  tarn  claris  Scripturae  teslimoniis,  neque  tarn  anti- 
quo  et  magno  consensu  Ecclesiae  nituntur,  tarnen  posteriori- 
bus  temporibus  in  hac  praecipua  occidentali  Ecclesiae  parte 
institutae  et  receptae  sunt:  quae  cum  divinis  literis  manifeste 
non  repugnent,  in  earum  confutatione  neque  pugnaciter  agen- 
dum,  neque  ea  de  causa  Ecclesiarum  pacem  perlurbandam 
puto.  Quod  si  sententia  aliqua,  jam  omnino  recepta  et  tir- 
mata,  minus  probabilis  videatur,  de  ea  tarnen  non  passim  et 
odiose  contendendum,  sed  cum  eruditis  et  moderatis  viris  placide 
inquirendum  et  disceptandum  exislimo.  Quae  autem  certorum 
hominum  quamvis  doctorum  probabilibus  disputationibus  asse- 
runtur,  ita  ut  alii  aliter  de  iis  sentiant,  liberam  cuique  quid 
velit  sequendi  potestatem  esse  constat.  Si  quae  vero  senten- 
tiae  et  divinis  literis  et  veteris  Ecclesiae  traditioni  adversae, 
et  per  errorem  vel  imperitiam,  vel  etiam  ambilionem  postre- 
mis  bis  et  corruptissimis  temporibus  invectae  videntur,  eas 
ut  sarmentum  vitandas  et  cavendas  non  nego:  sie  tarnen  ut 
privato  homini  temere  apud  quosvis  de  iis  contendendum  non 
pütem,  ubi  certa  offensio ,  profectus  et  utilitatis  nulla  spes. 
Itaque  prudentiam  christianam  hie  adhibendam ,  ut  non  te- 
mere et  passim  ubique  dicas  quicquid  sentias,  neque  tamen 
unqitam  dicas  contra  quam  sentias:  ubi  vero  gloria  Dei  vel 
proximi  utilitas  postulat,  libere  et  constanter  dicas  quod 
sentias.  p.  788:  Omnes  ii,  qui  ob  reprehensionem  nonnuUo- 
rum  abusuum    initio  rejecti,    conscientiae   impulsu  in  ratione 


Sb.  II.  6.  III.  eüang.  Ä.  §.51.  ^ri'cbcngbemö^ungcn.     453 

pfol)Un  unb  Dcrfucl^t  würbe.    9?ad()bcm   burd)   baS  doncilium 
üon  STrlbent  bic  ße^rc  unb  SSerfajTunc)  ber  fatjjolifcben  ^ixä)e 


docendi  et  forma  ministerii  aliquid  immutarunt,  ab  Ecclesia 
defecisse  dicuntur,  et  inter  haereticos  et  schismaticos  nume- 
rantur: videndum  est,  quam  id  recte  et  juste  fiat.  Ecclesia 
enim  Christi  caput  est  et  corpus;  a  capite  non  receditur,  nisi 
per  falsam  et  Scriptiiris  sacris  dissentaneam  de  capite  Christi 
docirinam;  a  corpore  vero  non  per  quamvis  rituum  et  opinio- 
num  diversiiatem,  sed  per  solam  cariiatis  defectionem.  Quare, 
ut  ante  quoque  dixi,  qui  recta  sentenlia  de  Christo  capiti 
junguntur,  et  caritatis  et  pacis  vinculo,  etiamsi  opinionibus 
quibusdam  et  ritibus  discrepent,  reliquo  Ecclesiae  corpori 
connectuntur,  nullo  modo  ut  schismatici  et  ab  Ecclesia  alieni 
habendi  sunt,  etiamsi  ab  alia  Ecclesiae  parte  potentiore  et 
gubernationem  obtinente  rejecti,  et  ab  eorum  societate  et 
communione  separati  videantur.  Neque  enim  quaevis  rejectio 
et  separatio  schismaticos  facit,  sed  initia  separationis  et 
causae  spectandae  sunt,  non  enim  separatio  facit  schisma, 
sed  causa,  p.  791:  Quicquid  igitur  in  utraque  hac  Ecclesiae 
parte,  sive  ea  antiquo  nomine  cathoiica,  sive  nuper  nato 
evangelica  nuncupatur,  integrum,  sanum,  doctrinae  evange- 
licae  et  apostolicae  traditioni  consentaneum  invenio,  id  ut 
Christi  Ecclesiae  proprium  veneror  et  amplector:  eamque 
Ecclesiam,  quod  in  fundamento  verae  et  apostolicae  doctri- 
nae,  quae  brevissimo  illo  fidei  symbolo  continelur ,  consislat, 
nee  impio  schismate  a  reliquarum  Ecclesiarum  communione 
se  separet,  veram  Ecclesiam,  veraeque  Ecclesiae  et  catholi- 
cae  Ecclesiae  Christi  membrum  «sse  judico.  —  Neque  ad 
lianc  unitatem  catholicae  Christi  Ecclesiae  divellendam  et 
distrahendam,  caeremoniarum  aliquot  et  quaestionum  diversi- 
tatem  valere  pulo,  modo  in  fundamento  fidei  cum  capite 
Christo,  et  in  sincera  caritaie  cum  corpore  ejus,  quod  est 
Ecclesia,  communio  et  societas  retineantur.  G.  Cassandri  de 
articulis  religionis  inter  Catholicos  et  Froteslantes  coutrover- 
sis  consuUatio  ad  invictissimos  Itnpp.  Ferdinandum  I.  et 
Maxim.  II.  ejus  successorem,  1564  {Opp.  p.  893.  G.  Cass.  et 
G.    Wie.   de  sacris    nostri    lemporis    conlroversiis   libri    cura 


454     mkxk  ^ei'iobc.     ?rbfcf)n.   I.     5S.  1517—1648. 

neu  befeftigt  war;    fo  fonnte  fat()onf(ber  ©ettg  t)on  einem 
fSlad)Q(bm  in  Der  Sef)re  mö)t  mel^r  bie  9?ete  fetjn:  bie  fKelu 


H.  Conringii,  Heimst.  1659.  4.  p.  1).  @r  legt  bie  Jfugöb.  6ons 
feffton  äum  ©runbe :  übec  bie  ©runblage  feiner  üermittelnben 
SJorfc^Iäge  f.  bie  Praefalio:  Divina  Sciiptura,  tanquam  certis- 
sima  quadam  regiila,  veteres  in  controversiis  ,  quae  stalim 
post  Apostolorum  discessum  extiterant,  dijudicandis  usi  sunt: 
sed  saepe  in  his  contentionibus  evenit,  ut  de  sensu  et  intelli- 
gentia  harum  divinarum  literarum  non  conveniret,  ac  non 
paucae  controversiae  oriae  sint,  quarum  in  iis  divinis  literis 
non  tarn  certa  et  aperta  explicatio  reperiebatur.  Quare  sem- 
per  necesse  fuil  ad  consensum  universalem  vetustissimariim 
Ecclesiarum,  tanquam  ad  publicum  et  firmissimum  testimo- 
nium  vivae  apostolicae  doctrinae  et  verae  scriptorum  aposto- 
licorum  intelligentiae  provocare,  quod  et  hodie  usu  venire 
videmus.  Quare  longa  et  perlinaci  contentione  huc  tandem 
venlum  est,  ut  ea  quoque  pars,  quae  nudis  Scripturis  niti 
hactenus  visa  est,  nunc  universalem  hunc  antiquitatis  consen- 
sum »sque  adeo  non  aspernetur,  ut  etiam  in  nonnullis  gravis- 
simis  quaestionibus  summum  causae  suae  firmamentum  in  ea 
collocent:  id  quod  multis  et  clarissimis  scriptorum  illius  par- 
tis  testimoniis  probari  polest.  Elucet  autem  hoc  publicum 
Ecclesiae  testimonium  maxime  in  iis  scriptoribus  aique  scri- 
ptis,  quae  fuermit  ab  aetate  Constanlini  usque  ad  aeialem  Leo- 
nis  vel  etiam  Gregorii.  Quare  ex  ea  forma  atque  descriptione 
Ecclesiae,  quae  fuit  iis  temporibus,  aptissimum  exemplum 
proponi  poterit,  ad  quod  controversiae  omnes  de  religione, 
tum  in  doctrina  tum  fn  caeremonii?,  referri  possint.  Cur  au- 
tem hujus  temporis  exemplum  potissimum  proponendum  ?if, 
multae  sunt  causae.  Primum  quia  tum  per  varia  certamina, 
erdditissima  scripta,  et  gravissima  Concilia  praecipuae  omnes 
de  summis  religionis  nostrae  capitibus  controversiae  diligcn- 
tissime  et  fidelissime  pertractatae  et  disceptatae  fuerunt.  — 
Deinde  quia  ea  aetate  Ecclesia,  quae  hactenus  servituti  tv- 
rannidis  fuerai  subjecta,  tunc  per  Universum  fere  orbern  liber- 
tati  fuit  restituta,  optimaque  ratione  ut  illi  sfatui  convenienti 
administrata.     Itaque    illi    aetati   maxime  cum    conditione  Ec- 


ZI).  II.  6.  III.  @oanc;.  Ä\  §.51.  Sviebenöbemu^ungen.    455 

gionögcfpvaclK,  vodöje  au^  üerfclji'ebenen  ©rünben  üeronjlattet 
würben,  blieben  citele  SSerfudjc  bie  ©egner  Deö  S«'rtf)umg  ju 
überweifen  ö);  bie  (Bd)vitte,  weldje  einige  Protestantin d)z  gürj 
ffen  t{)aten,  um  burd|)  ^(enberungen  in  i^rer  Canbeöfirclte  ber 
fat&olifrfjen  Äircf}e  entgecjenjufommen ,  wirften  hei  if)rem  pros 
teflanfifd^en  S3ol!e  nur  Erbitterung,  oljne  fati)onfc^er  <Beit^ 
irgenb  ein  bie  Ce^re  berü()renbeä  äugejlonbni^  ju  bemirFen^); 
bie  gonj  auf  ßaffanberS  Sbeen  rul)enbcn  SSorfdjIdge  be§  9)?ar; 
cug  2rntoniug  be  2)ominiä,  Erjb.  ü.  ©palatro  (f  1624)i<'), 
blieben  o{)ne  ciOcn  Erfolg. 


clesiae  nostrae  tempestatis  convenit.  Ad  haec  quia  ea  aetate 
sanctissimi  et  doctissimi  antistites  extiterunl,  qui  acceptam 
per  maiuis  a  majoiibus  indt;  usque  ab  Apos(olis  docirinam 
fideliter  conservarunt,  et  Ecciesiis  summa  fide  et  diligenlia 
tradiderunt,  et  ab  omni  ambilione,  avaritia,  inscitia,  quibus 
postea  Ecclesia  tantum  non  oppressa  fuit,  longissime  abfue- 
runt.  —  Quapropter  cum  utraque  pars  universalem  illum  an- 
tiquitatis  consensum,  qui  maxime  in  ea  aetate,  quam  diximus, 
cernitur,  tanquam  certissimum  testimonium  evangelicae  et 
sincerae  doctrinae  amplectatur,  magna  jam  via  ad  concordiam 
et  pacificationem  aperta  esse  videtur,  modo  utrinque  hostilem 
animum  et  odium  exuant,  et  christianae  caritatis  effectum 
induant,  deinde  fidera  servent,  et  quod  aequum  est  praestent. 

8)  3n  S'eutfcl}lanb  bie  üon  bem  SO^arfgrafen  Sacob  o.  SSaben  in 
SSaben  1589,  unb  ©mmenbingen  1590  oeranlapten  ®e[präd^e 
(f.  libti).  1.  §.  11.  not.  26),  unb  i)a€  t>on  bem  .^er^oge  SOüajcimis 
lian  oon  SSatern  unb  bein  ^fal^grafen  ö.  Steuburg  oeranfialtete 
goUocjuium  in  Sicgenöbuvg  1601  (\ia\.  not.  32).  3n  granf; 
reicf)  bie  ©efprädje  in  9?i6me6  1599  unb  in  gonta  i  ncblcau 
1600,  unb  bie  oidfäUtgcn  23crf)anblun9en  9Jtd)elieu'ö  mit  ben  3ies 
fotmirten,  f.  |>ering  1,  388. 

9)  @o  2oi)am\  III.  in  ®d}»eben  feit  1571  (Ubti),  1.  §.  18.  not. 
15  ffO,  Sacob  I.  unb  (Sari  I.  in  Snglanb  (oben  §.  29). 

10)  (Sv  flof)  1616  nad)  ßonbon ,  würbe  @cifltid)er  ber  ©piffopalJivdje, 
unb  fd^vieb  bafelbft  fein  gvofeö  SBcrE  De  republica  ccclesiastica 
Hbb.   X.   (2    Tom.    Lond.    16! 7   u.  20.   foL    cntt)aUen    nur   Hb. 


456    SSiccfc  ^enobe.    Zh\6)n.  1.     §8.  1517—1648.' 

Sn  t»m  (Btxeiüo^hiten  im  ^ut^exanex  unt)  Sfefot* 
mi'rten  l)ielUn  bte  k^texn  f!et§  bfe  2(nfid)t  feji,  bap  betbc 
S!f)eile  in  bem  SGBefentlic^en  bev  Stf)re  übereinftimmten,  ba^ 
ftß  bie  abweicbenben  SO^einungen  gegenfeitig  bulben,  gegen  bie 
ÄatI;o(ifen  aber  gemeine  (Sacbe  madtjen  müßten,  unb  Swingli 
be,^eicl)nete  juerj!  bicfeö  njünfcbenöroertbe  SSerbaftnip  alS  ay/- 
y.grjxiafiög  u).  S)ie  f!rengen  Cutberaner  faben  aber  in  ben 
abweicbenben  ßebren  ber  9?eformirten  feetent)erberblid;en  Srt; 
tbum,  unb  bie§  «jurbe  nacb  ibrem  ©iege  über  bie  ben  ?Re; 
formirten  geneigten  ^bifippif^^n  tk  allgemeine  lin\id)t  ber 
lutbevifcben  Äircbe.      £>ie  polnifdjen  Sutberaner   ^atUn  ficb 


I—VL,  nad)9ebcudft  T.  I.  Heidelb.  1618,  T.  //.  Francof. 
1620.  /^o/.  25aau  fam  T.  J//.  Honou.  1622.  {Francof.  1658) 
cnt{)altenb  ^26.  F//.  u.  IX.)  (St  Itep  ftd}  1622  nad)  S?om  äurücf= 
torfen,  unb  ftaxh  1624  im  ©efängnifTe,  fein  Äövpcr  würbe  »er; 
btannt.  cf.  J.  IF.  Jaegeri  liist.  eccl.  et  polit.  saeculi  XVII, 
I,  242.  Gabr.  Barihol,  Gramondi  hist.  Galliae  ab  excessu 
Henrici  IV.,  Amst.   1653,  Üb.  III.  p.  186. 

11)  Zwinglii  epist.  ad  verbi  ministros  Basileenses,  5.  Apr.  1525 
(Opp.  VII,  I,  390):  Tentamur  nunc  haud  contemnenda  tenta- 
tione,  pu(a  ipsiiis  Eucharistiae  discussione.  Quae  res  plane 
non  tantos  tiimultus  dabit,  quantos  quidam  spcrant ,  si  modo 
cvyx^tjti^d/Lwv  fecerimus,  h.  e.  in  dimicatione  consensum:  quem 
quä<:ü...n  infirma  et  imbcllia  alioqui  animalia  dum  faciunt, 
crudelissimos  hosies  sie  terrent ,  ut  nihil  ab  eis  mali  patian- 
tur.  35ann  SSucer  1531  f.  oben  §,  35.  not.  23.  Melanchthonis 
responsio  ad  criminaliones  Slapliyli  et  Avil,  Vileb.  1558,  init. 
{Opp.  IV,  813):  Intuens  Ecclesiarum  nostrarum  vulnera,  cum 
pro.pter  alias  causas  multas  ingenti  dolore  afficior,  tum  vero 
eo  magis  crucior,  quod  occupali  intestinis  bellis  non  stude- 
mus  vel  ovyyiqriTiafiw ,  ut  olim  dicebatur,  nos  adversus  commu- 
nes  hostes  conjungere.  Saepe  etiam  in  querela  de  nostris 
dissidiis  Demosihenis  epistolam  recito  ,  in  qua  hortatur  cives, 
ut  deponant  domestica  odia  et  sese  conjungant  contra  exter- 
no«  hoste«. 


Zf).  II.  6.  III.  ©üang.  Ä.  §.  51.  Sricbcnöbemu^ungen.     457 

jwar  unter  ©inwirFung  be6  SQSittenbergifdKn  ^^ilippiömuS 
niif  bcn  bortigen  Sieformirtcn  iinb  mal)vi[d()en  S3riiberu  in 
©enbomir  vereinigt  (1570) '2):  nad)bem  aber  in  ber  ßon-- 
corbienformel  bie  jlrengere  Partei  ben  ©iccj  gewonnen  ijatU, 
würben  ftc  burd)  bcutfci)e  Einwirkungen  üeranlapt,  üon  ber 
Union  jurüifjutretcn  ^^). 

£)ie  Svcformtrten  blieben  and)  nacbber  meijlcnä  ju  einem 
.Kircbenfrieben  mit  ben  Sutbernnern  unter  Sulbung  ber  btU 
berfeifigen  CKeinungen  bereit:  t)k  ©pnoben  ber  franjofifdb 
reformirten  Äircbe  flrebten  in  tiefem  ©innc  lange  ^dt 
l()inburcb  ^cn  Sutberanern  entgegcnjufommen  >4):  ben  friebli^ 
d[)en  ©eijl  feiner  SJJutte^fircbc  fpracb  auä)  granciäcuö  Sus 
niu§  (auö  SSourgeö,  ^rof.  in  ^eibelberg,   bann  in  8et)ben 


12)  f.  "Kbti).  1.  §.  15.  not.  20  ii.  21. 

13)  Sicfe  ©inwirhingen  rcurbcn  feit  1582  fid^tbav  /  D.  E.  Jablonski 
hist.  consensus  Sendomiriensis,  Berol.  1731.  4,  p.  95.  Tiüä) 
()ier  prebißte  ein  {)efttget  £ut^eranev  Paulus  Gericius  in  ^ofen/ 
auditores  melius  facturos,  si  ad  Jesuitas,  quam  ad  aliam  con- 
fessionem  evangelicam  Conseiisu  Polonico  receptam  transeant 
(Jablonski  p.  95).  9tad)  bem  Sobe  beä  tut^erifi^cn  ©uperintens 
benten  @ca6mu6  ©licjner  1603  befuc^tcn  bie  Cutt)evanef  bie  gemein* 
famen  ©pnoben  nid)t  mef)v  p.  121. 

14)  ®ie  9'lationatfi)nobe  ju  Gap  1603,  Aymon  synodes  nationaux  I, 
274,  fprad;  tf)ren  SBunfd)  auö,  d'entrer  en  Conference  et  union 
avec  les  eglises  d'AUemagne  (qu'on  appelle  Lntheriennes), 
pour  öter  lo  schisme,  qui  est  entre  elles  et  nous,  unb  befdjtoß 
JU  biefem  ©nbe  on  bie  reditgläubigen  Uniocrfitäten  in  ®eutfd)lanb, 
©nglanb/  ©d^otttanb,  ®enf  u.  ©cban  ju  fdjretben.  6ö  blieb  bet 
beifätligen  2(nttrovten  (I,  300).  Sacauf  nat)m  bie  ©pnobe  ju 
Tonneins  1614  jenen  ^lan  wieber  auf  (f.  §.  45.  not.  6) ,  unb  bie 
©^nobe  JU  Vitre  1617  {Aymon  II,  108)  ernannte  jur  23earbeis 
tung  beffelben  eine  Sommiffton:  bec  2fu6gang  bec  arminianifd^en 
©tccitigEeiten  läf)mtc  swav  biefen  UnionSetfer ,  inbeffen  erklärte  btc 
©Qnobc  JU  Charenton  1631  iioä)  bie  Sutf)ccanet  für  redfjtgläubig  u. 
äum  2(bcnbma^le  juläfftg  (§.  45    not.  8). 


458    m'mU  Verlobe.     2fbfc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

f  1602)  in  feinem  Stenicum  is)  o^ne  Erfolg  an§.  Sn  ber 
lut{)er{fdE)en  Äirdje  fanben  biefe  SSemü^ungen  um  fo  weniger 
2(n!lan(},  al§  bicfelbe  burd)  i^re  ©ntnjidPelung  ber  Se^ren  üon 
ber  ^erfon  ß^rijli  unb  bon  ber  ©nöbenwaf)!  ft'd)  noc^  weiter 
Don  ber  reformirten  .Sirdje  entfernt  f)atU,  unb  nB  ber  2(bfaU 
üieler  beutfcfjen  SanbeSÜrcfjen  ju  ber  (entern,  unb  t)k  nidjt 
feiten  Ijarte  ä3el)anblun9  ber  om  2utl)ert{)ume  feft^altenben 
©emeinben  unb  5)rebi(jer  bie  Sut^eraner  erbitterte.  <Sd)on  bie 
©tjnobe  ju  ^Kompelgarb  (1586)  1 6)  ^d^tn  bie  ©rfolglofig^ 


15)  Irenicum  ,  t/e  pace  Ecclesiae  catholicae  inter  Christianos, 
guamvis  diversos  senlenliis ,  religiöse  procuranda  ,  colenda 
atque  continenda ,  in  Fsalmis  Davidis  122  et  133  meditatio, 
1592  {Opp.  Genev.  1613  2  Tom.  fol.  I,  677). 

16)  f.  §•  42.  not.  1.  da  würbe  i)in  übet  5  ^uncte  bieputtrt:  de 
Coena  Domini,  de  persona  Christi,  de  templis  pontißciis  refor- 
tnandis  {bie  Cutf}eianei-  betjaupteten  Acta  Coli.  Montisbell.  p.  321: 
Imagines,  quibus  historiae  et  res  sacrae  repraesenlantur,  adia- 

n.  .  phoron  essej  imagines,  quae  ad  idololatriam  prostant,  abro- 
gandas  esse;  templa  et  altaria,  imaginibus  minime  idololatri- 
cis  exornata  non  diruenda,  organa  musica  ex  templis  rion 
eliminanda  esse,  dagegen  bie  SJeformirten:  Usum  picturae  et 
sculpturae  in  historiis  sacris  repiaesentandis,  etsi  per  se  est 
dÖMtpo^oq ,  tamen  magis  nocere,  quam  prodesse,  si  in  sacra 
loca  inferaniur,  propter  humani  ingenii  ad  idololatriciim 
cultiim  propensionem  :  rausicen  minime  damnamus;  sed  ubi 
cantatur  harmonice  quod  mente  non  intelligitur ,  res  ipsa 
ostendil,  quid  inde  consequatur,  nempe  ut  paulatim  magna 
pars  cultus  Dei  in  caiitiunculas  mutefur,  et  non  Dei  verbo 
mentes  pascantiir,  sed  inanibus  sonis  aures  mulceantur:  quam- 
vis  .res  per  se  sit  dSiciq)o^oq,  lapidcam  structuram,  quam  altare 
vocant,  vel  ligneam  mensam  communem  habere  in  usu  sacrae 
Coenae  dominicae;  tamen  probabile  non  est,  Satanam  unquam 
potuisse  Coenae  dominicae  sacramentum  in  illud  horrendum 
sacrificium  denuo  offerendi  Christi  commutare,  si  allaribus 
christianae  Ecclesiae  caruissent);  de  Baptismo  (bie  Cut{)etaner 
brt)aupteten  p.  352:  Baptismnm    non  Signum   duntaxat,    sed    la- 


Zf).  11.  6.  III.  ©uang.  Ä.  §.51.  SnebcnSbcmii^ungen.     459 

feit  oUcr  ^n'ebenSbemiilHmöcn.  711^  bie  ©efa^r  üon  <Bdtm 
t»cr  Äatl)oIt!en  juna^m ,  fu()(te  itian  bcfonberö  in  ber  ^falj, 
tt)ie  wunfctjenSwertl)  bcr  ®yn!retigmu§  mit  bcn  Sut^eras 
nern  fcpn  würbe:  in  biefem  ©inne  erfct)ien  in  ^eibelberg  eine 
SSermaljnung  (1606)  i»),  börauf  beö  S)at)ib  ?)areu§  (5)rof. 
tn  |)eiberfeer9  f  1622)  ^venicum  (1614)i5).    Jßeibeg  würbe 


vacrum  regeneraiionis  vere  esse,  in  casu  extremo  necessitatis 
niulieribus  licitum  esse  infantes  baptizare.  2)a9e9en  bie  Sie: 
formirten  :  aliquam  latentem  virtutem  aliam  arjuae  (licet  sacra- 
mentali)  adiibueie,  quani  sacramentalis  significationis,  existi- 
mamus  manifestam  esse  idololatriam  j  Baptismus  pars  est  mi- 
nisterii  public!,  quod  est  expresso  Dei  verbo  mulieribus,  imo 
eliam  ptivatis  personis,  interdictum)  unb  de  praedestinatione. 

17)  Sreuijerjtge  SScrma^nung  ber  pfäljtf^cn  Äird)e  on  alle  anbete 
coangelifdje  Ätrc^en  in  25eutfd^lanb,  1C06  (aud)  in  ©olbafl'S  po; 
lit.  9{cid)6{jänbeln  ©.  894). 

18)  D.  Parei  irenicum ,  s.  de  unione  et  synodo  Evmigelicorum 
conciliauda,  Heidelb.  1614.  4.,  p.  66;  Faciamus  in  re  bona, 
quod  tribnnitius  ille  Prognostes  Paulus  Windeck  (^anontcuö 
gu  SRardjborf,  t)atte  Eucj  oor^er  gefd^riebcn:  prognosiicon  fuiuri 
Status  Ecclesiae,  opposilum  insulsi  cujusdam  per  Sueviam  luthe- 
rologi  libro  de  signis  ruituri  Papatus)  suis  Pontificiis  suadet 
in  re  mala:  Si ,  inquit,  snperent  Calholici,  et  ipsis  cara  esset 
reipubiicae  christianae  salus,  syncretismum  colerent.  Et  nos 
igilur  pio  syncretismo  adversus  communem  hostem  Antichri- 
stum  «tudia  consiliaquc  conjungamus,  donec  plenam  illam  con- 
cordiam  bonis  omnibus  desideratissimam  obtinere  queamus. 
Neque  mihi  hie  quisquam  dixerit,  ita  licentiam  quidvis  cre- 
dendi  in  religione  qnaeii,  Samari(anismum  snaderi.  Absit  a 
viris  bonis  tam  inconsiderafa  vox.  Nihil  nobis  cum  Samari- 
tanismo ,  cum  Libertinismo,  cum  vanis  religionum  confusio- 
nibus.  Loquimur  de  (olerancia  christiana  mulua  partium  cae- 
tera consentientium  ,  in  hac  nna  primaria  contradictione  dis- 
sidcniium:  corpus  Christi  est  in  pane  et  nbigue :  corpus  Chri- 
sti non  est  in  pane  et  nbiquc. 


460     SSierte  ^eriobc.     2f6fc^n.  1.     SS.  1517—1648. 

jur  ^reube  ber  gemei'nfamen  ©egner  i»)  Don  lut^erifc^er  (BeiU 
t)ait  unb  entfcbteben  jurürfgeiDiefen  20). 

Snbeffen  »rurben  bie  tl)eo(o9ifd)en  ©trcittgfeiten  in  ber 
lut^erifctjen  Äird)e  [elbfl  n?ieber  {)eftt()er  unb  bitterer.  2)er 
Streit  3«)ifd)en  ben  ©iepener  unb  Sübinger  Sijeologcn  über 
bie  comtnunlcatlo  Idiomatum  21)  ,  unb  bie  2rnfeinbun(]en  gc« 
gen  2(rnb§  Sudjer  üom  waljren  ßbrijientijume  22)  Qaben  um 
fo  mef)r  gerechten  2Cnjlop,  alä  baburd)  wd^renb  ber  immer 
annjad)[enben  fatf)oIi|'4)en  Uebermacbt  bie  ©adje  ber  ?)rote|ian5 
ten  nocb  {}offnun9^(ofer  gemacht  ju  werben  fd)ien;  mandjc 
iDurben  burd)  tiim  3erritJenI;eit  iijrer  Äirdje  bewogen  in  ber 
romifd^en  Äirc^e  ^inl;eit  unb  griebe  ju  [uct)en  23).    ©0  erbo= 


19)  See  3efuit  2rbam  Sonden  fd^rteb  gegen  ?)areul:  Consultatio 
de  unione  et  synodo  generali  Evangelicorum,  unb  De  pace  Ger- 
maniae  libb.  II.,  unb  ermo^nt  barin  bie  2utt)crancr  al6  tf>euerc 
Scübcr,  \ii)  mit  ben  (Satoiniften  nicl)t  ju  vereinigen.  Sßic  bie  *,;u; 
t()eranec  in  biefei-  3eit  auf  Seite  ber  Äatfjolifen  gegen  bie  Salois 
niften  ftanben,  f.  ben  SBrief  beg  faiferl.  SSeidjtoaterl/  be6  Sefuitcn 
SK.  SecanuS  an  ben  d^utfäc^f.  ^ofprebiger  ^oe  0.  ^oenegg  1621, 
2Cbt^.  1.  §.  12.  not.  4. 

20)  J.  G.  Sigwarli  admonitio  christiana  de  irenico  Farei,  Tu- 
bing.  1616.  4.  Leonh,  Hutleri  ivenicum  vere  christianum, 
Viteb-  1616.  4.  3n  biefen  Sdjriften  njirb  auc^  ber  ®i)nftetiömu6, 
0I6  ob  berfelbe  eine  SOtifc^reügion  beabftcgtige ,  befämpft. 

21)  f.  §.  42.  not.  5. 

22)  f.  §.  50.  not.  24. 

23)  Ruperti  Meldenii  paraenesis  um  1625,  bei  iüdi  ®.  136: 
Videtiä ,  auditis,  percipitis,  quam  crebrae  sint  delectiones  a 
vestra  rcligione,  quam  Irequentes  dnoaraaiai, ,  in  quantas  an- 
gustias  grex  et  numerus  vester  redactus  !  Quam  causam  pu- 
tatis  subesse?  Verbo  dicam:  facile  princeps  est  vesira  dis- 
cordia  et  confusio.  —  Ecce  enim  homines  simplices,  et 
fundamento  non  satis  solido  nixi,  vestris  otiosis  subltlitati- 
bu5  adeo  redduntur  perplex),  adeo  dubii  et  iniricaii,  ut  tan- 
dera,  quid  credant  aut  cui  credant ,    plane  ignorent,   inprimis 


Z^Ah  6.111.  (guang.Ä.  §.51.  ^vieben6bemuf)un9en.     161 

ben  ftcb  U^t  aud)  in  ber  rutf)erifd)en  Äivcbe  flarfe  ©timmen 
gegen  jene  tbcotogifcbc  ©treitfuc^t,  werd^e  feinen  gvieben  unb 
feine  Sreif)eit  in  bei*  Äivd)e  bulbe,  unb  burd)  ben  tobten 
S3ucl)ftaben  aüe  lebenbige  grommigfeit  ertobte  24), 

Snbm  jugteicb  bic  üon   (Seiten  ber  ÄatljoUfen  immer 


si  videant,  spinosas  islas  quaestiones  et  disputaciones  jam 
nön  privatim  agitari ,  sed  eliam  in  publica  schisma(a  et  ner- 
vum  erumpere.  Sic  enim  illi  secum:  hem  quid  hoc  rei  ?  er- 
gone  doctores  ipsimel  inier  se  de  praecipuis  capilibus  (sie 
quidem  ipsis  videntur)  dissentiunl?  Quid  nobis  agendum 
super  est?  quid  nos  securos  praeslabit,  ulru  pars  rede  doceat? 
o  nos  miseros!  quid  si  forte  ab  tma  vet  altera  parte,  vet  tan- 
dem  ab  utraque  seducamur  ?  Quibus  ignitis  telis  Satanae  si 
accedant  scandala  vitae,  a  quibus  certe  immunes  non  estis. 
quicunque  rixis  potius,  quam  aedificalioni  Ecclesiae  dediti 
estis  et  incumbitis,  quam  praeceps  sit  haec  ad  lapsuro  et  ab- 
negationera  verae  doctrinae  via,  divinate  vos  ipsi,  aperiiur 
porta  Anlichristianismo,  credite.  Hugo  Groiius  ad  J.  Du- 
raeum  1637  {Praestantium  ac  eruditorum  virorum  epistolae 
ecclesiasticae  ei  theol.  Amstelod.  1704.  fol.  p.  796) :  Est  autem 
haec  res  (unio  Ecclesiarum)  magis  optanda  Protesiantibus, 
quod  quotidie  multi  eos  deserunt,  et  se  coetibus  Romanensi- 
bus  addunt,  non  alia  de  causa,  quam  quod  non  unum  est 
corpus,  sed  partes  distractae,  greges  segreges,  propria  cui- 
que  sua  sacrorum  communio,  ingens  praelerea  maledicendi 
certamen. 
24)  ©0  tnöbejonbere  um  1625  Ruperti  Meldenii  (G.  Calixli?) 
paraenesis  votiva  pro  pace  Ecclesiae  ad  theologos  Augustanae 
Confessionis ,  aud^  in  J.  G.  Pfeiffer  variorum  auctormn  mis- 
cellanea  theologica,  Ups.  1736  p.  136  unb  hü  g.  2 liefe  über 
ben  griebengfprud^:  in  necessariis  unitas,  in  non  necessariis 
libertas,  in  utrisque  Caritas  (weld^ec  bei  MeJdenius  juer(t  öors 
fommt)  ©öttingen  1850.  ©.  87.  SJgt.  beff.  s«acl)trä9e  in  b.  ©tu* 
bien  u.  Ärit.  1851.  IV,  906.  —  S^amentltcl)  wivftcn  benn  au^  bie 
gQt)tretd^en  SSertfieibigcc  2Ccnbö  (§.  50.  not.  24)  ba^in^  jene  ©tim= 
mung  iu  Ptfen. 


462    SSierfe  ^eriobe.    2fbfc^n.  1.     «S.  1517—1648. 

bro^enber  anrucfenbe  @efa|)r25)  (juf  eine  S^ercinigung  mit 
ben  Sieformirten  t)in\vk$,  fo  VDutbe  je^t  aud)  bie  «Stimmung 
gegen  biefe  milber:  in  bem  £eipjiger  ®e\pxäü)c  (1631)26) 
würben  bie  ©treitpimcte.  aud)  Don  lutf)erifd}er  <Siite  t)iel 
gemäßigter  befproctjen  «(§  früher,  obgleid)  fie  and)  i)kx  nid)t 
jur  ©rlebigung  gebracht  würben.  <Bo  füllte  fid)  burcfj  biefeö 
ßeip5iger  ©efprdd)  SoI).  £)urdu6,  ein  fct)ottifd);pregbpterias 
nifdjer  ®ei|^lid)er,  weldjer  fctjon  aB  ^rebiger  ber  englifdjen 
©emeinbe  in  (^Ibingen   ftd)   mit  UnionSgebanfen  befdbdftigt, 


25)  2)ec  öon  Sffuit^n  geföfaertc  d)urfa<^ftfc^e  ^ofprebigcr  SJJaft^.  .:^oe 
».  ^ocnegg  (2(btf),  1.  §.  12.  not.  3)  würbe  balb  enttciufdjt,  als 
nad)  ben  Satoiniftcn  auä)  bie  2utf)eranc«;  auä  S3öt)nien  oertricbcn 
lüurbcn  (ebenbaf.  §.  14.  not.  27.  Fidelis  admonitio  de  religione 
papistica  fugienda  et  Lutherana  constanter  retinenda  ad  Evan- 
gelicos  in  Bohemia  et  alibi  pressos  scripta  per  facultatis  theol, 
Doclores  et  Professores  in  Acad.  Wittebcrgensi ,  1621.  4.), 
unb  alö  feit  1626  aud^  in  ©eutfd^lanb  ®ewaltt()äti9ffiten  gegen 
bie  Sutt)eraner  begannen  (baf.  §.  12.  not.  9).  2)a  fapte  er  unter 
S3ei{)ulfe  anberer  fäd^fifd^er  Sfjeologen  unb  auf  d^urfiirflüdje  S?ers 
anlQJTung  bie  »23ert{)eibigung  beg  2rugapfetö  1628«  oib  (§.  12.  not. 
12),  mit  rcelc^ec  bie  ^^olemi!  gegen  bie  Sefuiten  einen  neuen  2fuf= 
fd^wung  nat)ni. 

26)  »eranftaltet  öon  ben  Sf)urf.  o.  ©ad}fen  unb  SSranbenburg  u.  bem 
Sanbgrafen  Sßitf).  o.  Reffen.  S3cn  reformirter  ©eite  waren  bec 
SSranbenburg.  ^ofprebiger  3o^.  Sergiuö,  ber  SJiarburg.  ^ros 
feJTor  Sol).  Srociul  unb  ber  SafTclfdjc  ^ofprebigec  S^eop^it. 
Steuberger}  oon  lutt)erifd)er  (Seite  ber  fäd^fifd^e  £)berJ)ofprebi9er 
50?atif)ia6  ^oe  ö.  ^oenegg,  unb  bie  Ceip^iger  ^rofefforen  ^oltjc. 
Sepfer  unb  >^einr.  «Döpfner  zugegen.  £)ag  beutfd)C  ^rotocoU 
beS'  ©efpräd^ö  ip  oft  gebrudt/  namentl.  aud^  in  ben:  »brei  Con- 
fessiones  ober  ®taubenßbefenntni|Te ,  weldje  in  ben  (5|)urf.  SSran; 
benb.  V\t  ^Religion  betreffenben  ©bictis  oft  genennet  werben«  (in 
^ranff.  a.  b.  £)ber,  Äöln  a.  b.  ®pree  u  Äüjlrin  mef)reremal  9e= 
brucft),  in  ©.  ^.  gering«  Slad^r.  o.  b,  erflen  2fnfange  b.  ref. 
Äirdtie  in  SSranbenburg,  >&aUe  1778,  Sfn^ang  ©.  22  unb  in  Tfie- 
vieyer  coli,  cotifessiotium  Reform,  p.  653. 


Zi).  II.  (5.  III.  ewang.  ^.  §.  51.  ^nebenSbemüfjunöen.    4G3 

itnt)  al6bann  in  ^nglanb  unter  ben  gatitubinariern  S3ie(e  für 
biefclbcn  gewonnen  l)atU^''),    exmütiji^t,    für   bte  Einigung 


27)  Jos.  Hall  (®ecanu§  in  SBorccfin-,  bann  Sßi\ctj.  ».  @j:efcr,  enbl. 
0.  9lor»pii^)  Fax  terris,  in  Duraei  irenicorum  tractatuum  ■pro- 
dromus  p.  297:  Pauca  fuerunt  illa  fidei  capita,  quae  primae- 
vis  Chrisiianis  necessario  credenda  proponebaiitur.  Neque 
vero  plura  sunt,  quae  a  Chiistianis  quibuscunque,  ut  scitu 
credituque  ad  salutem  necessaria  requiruntur:  eadem  nempe 
est  et  semper  erit  communis  illa  ßdes  tradita  oliin  Sanctis, 
cujus  piofessione  Christiani  indigitamur,  nee  alia  ex  eo  cre- 
ari  aut  debet,  aut  vero  potest.  Praecipua  tot  tantarumque 
inter  Chrisiianos  litium  causa  fuit  et  adliuc  est  curiosa  illa 
credendorum  multiplicatio.  —  lisdem  vestigiis  insistere  de- 
bet remedium,  quibus  et  morbus:  ad  sua  nimirum  principia 
(ut  sero  sapere  discamus)  reducendus  est  Christianismus;  et 
modus  statuendus  illis  articulis,  in  qiiibus  velut  de  fide  cre- 
dendis  acquiescere  debet  plebs  christiana.  Jo.  Davenaniius, 
Episc.  Sarisburiensts  {De  pace  inter  Evatigelicos  procuranda 
sententiae  quatuor,  Duraeo  iraditae ,  Londini  1638.  12.  p.  59): 
Non  nostri  saeculi  theologis  incumbit  hoc  negotium,  ut  populo 
Christiano  novos  ac  fundamentales  calholicae  fidei  articulos 
procudant.  Qui  Apostolorum  et  primitivae  Ecclesiae  tempori- 
bus  non  fuit  fundamentalis,  noslris  affirmationibus,  alterca- 
tionibus,  anathematismis  nunquam  evadet  fundamentalis.  Pri- 
ma haec  credibiiia,  quae  ex  toto  Scripturae  corpore  in  sym- 
bolum  apostolicum  collecta  et  comportata  habemus,  constituunt 
illam  fundamentalis  fidei  regulam,  quam  Augustinus  pusillis 
magnisque  communem  vocat,  atque  ab  omnibus  perseveranter 
tenendam  decernit,  —  Qui  credit  omnia,  quae  hoc  brevi 
symbolo  comprehensa  habemus,  vitamque  Christi  praeceptis 
conformem  agere  conatur,  ex  albo  Christianorura  non  est  ex- 
pungendus,  neque  a  communione  cum  aliis  christianae  cujus- 
cunque  Ecclesiae  membris  abigendus.  —  Agnosco  tamen 
dogmata  multa  praeter  hosce  articulos  in  sacris  Scripturis 
contineri,  atque  ex  sacris  Scripturis  per  firmam  consequen- 
liam  posse  deduci  ,  quae  sunt  cognitu  perquam  utilia,  et  ad 
profectum  in  theologica  scientia    multum  conducunt:    sed   sub 


464    Stierte  ^eriobe.     2Cbfd)n.  I.    SS.  1517- 1648. 

oUer   öu6   ber    SJeformation    i^exüoxQeQanQmen  ganbeäfird[jm 
bur4)  9Jeifen  unb  «Schriften  tfjdtig  ju  irerben  28).    Snbeffen 


atnittendae  salutis  aut  communionis  periculo  tum  demum  te- 
nenda  sunt,  cum  in  Scripturis  contineii,  vel  ex  Scripturis 
necessario  consequi  manifeste  declarentur  et  intelligantur. 
In  hisce  si  qua  Ecclesia  non  potest  verara  suam  sententiam 
aliis  Ecclesiis  ila  manifestam  reddere ,  ut  eas  in  eandem  per- 
trahat,  renunciare  debet  illarum  erroribus,  fraternae  tarnen 
communioni  propter  hosce  errores  renunciare  non  debet, 
Hisce  addo,  quod  etiamsi  locus  aliquis  sacrosanctae  Scriptu- 
rae  videatur  hisce  Ecclesiis  fundamentalem  articulum  Stabi- 
lire, aliis  non  videatur,  non  est  tarnen  in  hoc  opinionum 
discrimine  satis  justa  causa  communionis  abrumpendae,  modo 
utraque  ipsum  articulum  pie  credat,  et  in  aliis  Scripturae 
sanctae  locis  clare  et  solide  fundatum  agnoscat.  Denique  et 
illud  adjungendum,  non  esse  impossibile,  neque  a  bonorum 
Christianorum  officio  alienum  ,  cum  illis  Ecclesiis  communio- 
nem  retinere,  qui  nobis  opinionem  aliquam  sequi  videntur, 
quae  revera  non  potest  cum  fundamentali  articulo  cohaerere; 
dummodo  ipsum  articulum  explicite  profiteantur ,  et  ambabtis 
(quod  ajunt)  ulnis  amplexentur.  Abhorret  enim  a  caritate, 
imo  a  recta  ratione,  ut  quis  propter  consequentias  nee  intel- 
lectas,  nee  a  se  concessas  putetur  fundamentalem  articulum 
negasse  aut  rejecisse,  quam  firmiter  credit,  explicite  asserit, 
et  si  opus  esset  veritatem  ejusdem  vel  sanguine  suo  obsigna- 
ret.  —  Nimium  sibi  placet  illa  Ecclesia,  quae  alias,  in  qui- 
bus  nee  invenitur  tyrannis,  nee  idololatria,  nee  haeresis  mor- 
tifera ,  propter  aliquam  intelligentiae  infirmitatem,  tanquam 
sua  communione  indignas,  aspernatur.  Non  sie  priscae  Ec- 
clesiae  Patres  etc. 
28)  ©djriften  bei  Suraeuä :  Hypomnemata  de  studio  pacis  eccle- 
siaslicae ,  Amstel.  1636.  4.  Consultatio  iheoL  super  negoiio 
pacis  eccl.  promovendo ,  Land.  1636.  4.  Capita  de  pace  evan- 
gelica,  Lond.  1657.  4.  Irenicorum  iraclatuum  prodromus, 
Amslelod.  1662.  8.  SSgl.  J.  Chr.  Coleri  hist.  Jo.  Duraei, 
Vilemb.  1716.  4.  C.  J.  Benzelii  comm.  hist.  theol.  de  J.  Du- 
raeo ,  maxinte  de  actis  ejus  Suecanis,   cum  praef.  J.  L.  Mos- 


Z\).  II.  (5.  III.  e^ang.  Ä.  §.51.  Srieben§bcmuf)un9en.     465 

fanb  er  unter  ben  8ut()eranern  eben  fo  gro^e  ^(bneigung  29)^ 
öB  unter  t>en  Steformirten  "KnUanQ,  unb  fo  blieben  feine  rafls 


hemii,  Heimst.  1744.  25.  ^.  .^ering'ö  neue  SSeiträge  jur  ©efcl). 
b.  ref.  Ätrd)e  in  SSranbenbitrg  I,  369.  Ueber  feinen  ^lan  fprid^t 
ftci)  S)urauö  au6fü()rlid)  in  bec  Dedicatio  feineg  Irenicorum  tra- 
ctatuum  prodromus  auö.  3n  jeber  coangct.  CanbeSBird^e  foll  ftd) 
ein  collegium  pacificatoriuni  aui  einigen  Sfjeologen  unb  obrigs 
feitlid^en  ^erfonen  bilben,  n)eld)e  Kollegien  unter  ftdi  über  bie  SSes 
bingungen  unb  «Drittel  ber  Union  beratf)en,  unb  mit  einanber  in 
ßorrelponbenj  treten,  ©runbbcbingungen  ftnb:  1.  Negotium  per 
disputationem  scholasdcam  nunquam  esse  agitandum;  2.  Ad 
praxim  pietatis  omnia  concordiae  consilia  et  media  esse  refe- 
renda;  3.  Per  coiicessa  in  libris  symbolicis  semper  esse  pro- 
cedendum;  4.  Omnia  esse  subordinanda  fundamentalibus  et 
irrefragabilibus  Cliristianismi  dogmatibus,  quae  ipsi  Poniificii 
negare  non  possint;  5.  De  syncretismo,  i,  e.  de  nova  qiiadam 
religionum  miscella,  non  esse  deliberandum ,  sed  de  iunda- 
mentali  concordia;  6.  Nunquam  agendum  de  factione  aliqua 
politica  contra  Pontiticios  formanda,  sed  de  Protestantium 
innocentia  manifestanda,  ut  pateat,  haereseos  crimen  iis  nullo 
jure  a  Pontiticiis  imputari  ;  7.  Postquam  in  fundamentalibus 
jnter  partes  consensum  esse  apparebit,  in  reliquis  tolerantiae 
innoxiae  locum  esse  dandum;  8.  Prophefandi  libertatem,  se- 
cundum  s.  Scripfuras  regulatam,  et  quae  personalia  non  tra- 
ctet,  concedendam  esse;  9.  Injuriarum  praeteritarum  amne- 
stiam  esse  sanciendam,  nee  impune  admittendum,  ut  ulli  se 
novis  injuriis  lacessant ;  10.  Regimen  Ecclesiarum  utrique 
parti  liberum  esse  relinquendum,  ut  illud,  prout  ex  usu  suo 
utilissimum  judicabit  Ecclesia  quaelibet,  constituat.  "ilH  SKit= 
tcl  werben  empfohlen  SSefeitigung  ber  S3orurtf)eile  ber  ^arteten  ge; 
<jen  einanber,  .^erauggabe  »on  ©d^riften  jur  @mpfef)Iung  ber 
Union,  unb  2Cn!nüpfung  oon  Sommunicationen  unter  ben  ^^arteien. 

29)  Nie.  Hunnii  (©uperint.  in  ßiibed  f  1643)  theol.  consideratio 
interpositionis  s.  pacificatoriae  transactionis  a  D.  J.  Duraeo 
tentatae  (1611  bem  SJat^  ßon  SübecE  cingereid^t)  ed.  cum  praef. 
Sam.  Pomarii,  Vitemb.  1677.  ögt.  5«if.  ijpunniuS  üon  D.  g. 
.fetter,  8übecf  1813.  ©.  123. 

(Siefelcr'S  Äirdjenflef*.  3rS8b.  2teMt61.  3ü 


466     ^inU  ^eriobe.     2rbfd)n.   1.     ^.   1517— 16-1S. 

(ofen   unb    aufopfernben    5Bemuf)un9en    oi)m  (Erfolg    (f   in 
Gaffel  um  1680). 

§.  52. 

©eorg   (Sali):tu6. 

©efcgid^te  ber  fr)nfrctipifd)en  ©trettigfeiten  in  bec  3eit  bcö  ®.  Solist 
oon  ^.  (Sd^mib,  ©rlangen  1846.  ®.  Saliict  u.  b.  ©i)nEretig; 
muö  üon  D.  Sß.  &ci^,  SSccälau  1846.  Säur  über  b.  (S()arac= 
ter  unb  bie  gefd)id)t(.  SSebeutung  beä  cali):ttn.  ©pnfretiemuS 
(in  SSaur'ö  u.  3eUcr'6  tf)eol.  3af)rbiid^ern  VI!,  II,  163). 

2fuf  ber  Uniöerft'tat  ^elmfldbt  'mar  jtrar  unter  ber  teu 
tung  t>on  .f)e§()uftu6  (f  1588)  wcber  bie  ßoncorbienformel 
no4)  bie  Ubiquitdt  angenommen;  bennod)  waltete  bort  aber 
jenes  unruljigen  SKanneg  fiarreS  8utl)ertl)um  unb  tbeologifdje 
©treitfucbt  1),  hi$  unter  bem  ^elef)rten  v^erjoge  ^ einriß 
Suliuä  (1589—1613)  feit  ber  SSerufung  beg  auSgejeidjueten 
^l)iIologen  ^oi).  ßafeliuS  (1589)  bie  butu^nifüfcben  @tus 
bien  unb  bie  artjlotelifdje  ^l)ilofopl)ie,  weldje  feit  bem  gafle 
ber  Seeland) tt)onfd)cn  ©djule  auf  ben  anbern  Uniüerfitdten 
üernad^ldffigt  njurben,  eifrige  ?)flege  fanben  2).  ^n  golge 
baüon  erhielt  aud)  bie  COJelandjtbonfdje  9?id)tung  in  ber 
S^eologie  bort   «)ttber  iia^  Uebergewidjt  s)^    unb  ber  j^reits 


1)  «So  würbe  ber  ©treit  über  bie  Soncorbienformel  unb  bie  Ubiqui= 
tat  (f.  §  40.  not.  49)  gegen  bie  wilrtembergifdjen  unb  fci(i)ftfd^en 
5£t)eotogcn  oon  ben  ^^elmfläbtern,  bef.  oon  ®an.  ^ofmann,  nod» 
längere  3eit  mit  großer  ^eftigfeit  fortgefe^t ,  Sßaldj'ö  JReligionö; 
ftrcit.  ber  lutf).  Ätrd^e  IV,  503. 

2)  2»ie  Unio.  ^elmjliäbt  im  16ten  Sa^rl).  üon  ®.  £.  Zi).  JQente, 
^a\le  1833,  <B.  57. 

3)  ßalirtuä  fiif)rt  in  f.  Prooemtum  cor  Aug.  de  doctrina  christ. 
unb  Vinc.  Lerin.  common,  p.  LH  folgenben  Sa|  au6  Caselii 
ep.  ad  Law.  Scheurlium  an,  ber  fd^on  ganj  ben  calirtmifd^en 
©pnfretiömue  ju  cnt!)a«en  fd^cint:  Quae  religiosissimi  omnibus 
saeculis,    omnibus  locis  inter  se  consentientia  tradideiunt,   ea 


Zi).  II.  6.  III.  iut\),  ^.  §.52.  ®.  (5alivtu§.         467 

füdjtige  |)eg|)ufiancr  25anJel  ^ofmann  mugte  i()r  1602  »d* 
d)en  '»). 

Unter  biefen  SSerfjaltnifTen,  unb  befonberö  unter  ben  ^ins 
flüjTen  beg  ^fjirologen  So().  ßafeliuö  (f  1613)  unb  bc§ 
Wlo^opl)m  Gorneltuö  Martini  (f  1621)  hilbete  fid)  ba^ 
felb|]t  ©eorg  QaUxtu^,  um  alsbann  ^aupt  unb  gufjrer  ber 
neuen  ]()elmftabtifcf)en  S|)eoIo9te  ju  werben,  in  weldjer  bie 
Wldand)tl)on\d)i  JRidjtung  ein  neueö  ßeben  unb  eine  neue 
Sntwidfelung  gewann.  9?adf?  feinen  a!abemifd)en  ©tubien 
machte  (5ali)ctu6  Sieifen  burcb  ^nglönb,  ^oüanb,  Stfllien 
unb  granfreid),  lernte  tk  üerf4)iebenen  Äirc^en  unb  üielc 
beröorragenbe  50?anner  berfelben  lennen,  unb  gewann  baburc^ 
wie  burd^  einbringenbere^  ©tubium  ber  üerfdjiebenen  ^ciUn 
ber  Äirdje  eine  öielfeitigere  2(nfid)t  üon  bem  (lf)rifientl)ume, 
aU  fie  bamaB  in  ber  lut^erifdjen  Äirdje  gewo^nü'd)  war. 

ZU  er  im  9^ot>.  1613  nadj  |)erm)iabt  jurücffe^rte,  unb 
im  ^ec.  1614  ^rofeffor  ber  S^eologie  bafelbfl  würbe,  fo 
^atU  er  jwar  üon  feinen  JReifen  burd)au6  feine  SSorliebe  für 
eine   anbere   Äirdje  mitgebra4)t:    er  ^ielt  fein  ganjeö  ZeUn 


demura  sunt  aXrj&öx;  y.a&oXixd.  SOJevftrörfcig  tfl  a\xä)  bit  «lilbc 
2(nftc^t  beö  '^ersogS  .^einrid^  3ultu6  übet  bie  IRcformirtcn.  ©r 
will  in  einem  ®d)reiben  an  bie  in  Sreebcn  oerfammelten  lut^exu 
fd)cn  gurften  ».  15.  See.  1610  (©d^legel'S  Äircj^ens  u.  9?eforma; 
tionSgefc^.  ö.  9^orbbcutfd)lanb  II,  374),  ba^  bie  Sieformirten  nid)t 
au6  Dem  SRcltgioniSfriebcn  au69cfd)lofTen  tDurbcn,  ia^  man  ftd)  nid^t 
»on  if)nen  trennen  foUe,  um  bem  Eatf)on[(^en  Steile  nid^t  bie  Un^ 
terbriicf ung  ju  crletd^tern ,  unb  ia^  man  ftatt  abgefonberter  S3er; 
binbungen  öielmcfjr  auf  einem  JReid^ötage  eine  aUgemeine  Union  ju 
©tanbe  bringen  [oUe. 
4)  qU  er  1598  einen  Äampf  gegen  iie  ^l^ilofopl()fc  öber^oupt  be; 
gönnen  ^atte,  aBalcl)'6  SieligionSpir.  b.  lut^.  Äird)e  IV,  514. 
^lan(f'6  ©efd^.  b.  protefi.  Z^eol  naä)  ber  Äonforbienformcl.  ©. 
91.  .g>cnEe  ©.  82.  Thomaaius  de  controversia  Hofmanniana, 
Erlang.  1844. 

30* 


468     mtxk  ^eviobc.     3fbfrf)n.   1.     S$.  1517—1648. 

I[)inburc^  an  t>er  tut()erifd)cn  Äircf)e  qB  ber  reinften  fef!:  aber 
oon  ben  Srenifern  unb  S^Jemonftranten  ^atte  er  fid)  bic  "änt 
\i6)t  angeeignet,  ha^  hie  roefentlid^en  |)eiI6Iet)ren  beS  Qi)xu 
fientf)um§  in  allen  Äirdjen  fe|tge()alten  würben,  unb  rounfdjte, 
ba^  biefe  ^rfenntnip  ftd)  aügemein  oerbreiten,  unb  bie  S5es 
fcnner  aller  Äirdjen  ju  einer  gegenfeitigen  2£nndl)erung  führen 
möge.  2Bie  er  in  ber  übertriebenen  S[Bertl)tegung  auf  bie  bti 
fonbern  ßel)ren  ber  ^articularfird)en  baä  ^inberni^  biefer  ins 
ncrn  Einigung  cxhüdte,  fo  fanb  er  aud)  unter  benfelben 
mand)c  2(u§n?ücbfe,  beren  üüllige  SScfeitigung  er  wünfi^en 
mupte.  Sarum  begann  er  gegen  bie  eigentl)ümlicl)en  ros 
mifd)i!atf)oli[cl)en  Se^ren  fogleicf)  eine  ^olemif,  welcbe 
er  fdn  ganjeS  ßeben  ^inburcb  fortfe^te^),  weil  biefelben  trc^ 


5)  (So  fd^rteb  er  auf  fettiec  Sieife  in  Äöln  De  pontificio  Missae  sacri- 
ficio  tract.,  »reichen  SSartolbuö  9iif)uftuä,  bamolS  fein  rcärmfiec 
greunb,  Francof,  ad  Moen.  1614  brucEen  lief  (Co/,  digressio  de 
arle  novu  §.  10).  Colloquium  Hemelschenburgense  inter  G. 
Calixtum  et  P.  Augustinum  Jesuitam  de  principio  credendormn 
1614.  De  religiosa  adoraiione  disp.  1623.  4.  De  conjugio 
CUricoritm.  1631.  4.  9iif)u[iug  rcurbe  1622  in  Äöln  fattjolifc^, 
unb  fdjrieb :  Ars  nova  diclo  s.  Scripturae  iinico  lucrandi  ex 
Pontißciis  plurimos  in  partes  Luther anorum  ^  detectu  nonnihil 
et  suggesta  theologis  Helmstadiensibus ,  G.  Calixto  praesertim 
et  Conr.  Hornejo ,  Hildes.  1633,  in  njelc^ec  er  inöbefonbere  bes 
^auptete,  baf  bie  Äattjotifen  bie  SÖaf)rf)eit  i()ret  gcfjren  nic^t  su 
berceifen  i)ätten,  n?eit  fte  im  üerjät)rten  aSefi^  berfelben  rcären, 
baf  bie  ^rotejtantcn  ahn  ifjren  SBibetfptud)  gegen  biefelben  »pörts 
lid^  in  bec  ^eil.  ©d^rift  nadjnjeifen  müßten.  Sagegen  richtete  6a= 
lijrtuö  [.  Digressio,  qua  excutitur  nova  ars,  quam  nuper  com- 
mentus  est  B.  Kihusius,  ^intet  f.  Epitomes  theol.  77wralis 
Pars  I.,  Heimst.  1634.  4.,  unb  giebt  bafelbft  §.  262.  ein  SSer; 
jeic^nif  ber  römifd^  fatl)olifd)en  3crtl)ümer.  —  De  visibili  eccle- 
siastica  monarchia.  1643.  4-  De  sacrificio  Christi  semel  in 
cruce  oblato  et  initerabili.  1644.  Responsum  maledicis  theo- 
logorum  Moguniinorum  pro  Rom.  Pontificis  infailibililate  prae- 


Sf).  II.  6.  III.  i\xt\).  Ä.  §.  52.  ®.  (5divtu§.        469 

ü)xex  Vimv(il)xl)Qit  afg  not^wcnbigc  ^eiI6(ebrcn  tt)rannifd)  gel« 
tcnt»  (jcmadjt  würben  °).     X)m  reform irten  8e()ren   üom 


ceptoque  comnuinionis  sub  inia  vindicäs  oppositum,  2  I'arles. 
Heimst.  1611.  4.  De  Rlissis  solilnriis  1(547.  Disp.  de  primatu 
Rom.  Pont.  1650.  Ad  Ernesiiim ,  Landgravium  Uassiae  re- 
ponsum,  Heimst.  1651.  Acta  inter  Dom.  Ernestum ,  Hassiae 
Landgravium  et  G.  Calixtum  ,  Heimst.  1651.  ©egcn  it)n  [d^ries 
ben  bie  SJiain^er  gapujtncr,  bef.  Valerianus  Magnus,  barauf  G. 
Cal.  responsum  ad  aclionem,  quam  tertiam  pro  disputattone 
inter  praecipuos  dissidenles  de  fide  Christiana  numerant  P. 
Valerianus  Magnus  ejusque  socii,    Heimst.   1652.  4. 

6)  Epist.  ad  Aug.  Ducem  OOV  Cassandri  de  comm.  sub  utraque 
specie,  1642,  d.  3.:  Ponlifex  —  vult,  —  suam  auctorilaCem 
majorem  esse  Evangelio,  vult,  in  sua  manu  esse,  sancire 
fidei  decreta,  sive  articulos  fidei  statuere.  —  Haereticos  au- 
tem,  inter  quos  praecipue  Protestantes  numerat,  et  quotannis 
per  horribilem  bullam,  quam  Coenae  Domini  vocant,  devo- 
vet,  exui  vult  fortunis,  honoribus ,  fama  et  viia,  Reges  et 
Principes  eorum  regnis  et  principatibus  dejici.  —  Quamdiu 
ctirte  adsertionibus  et  bullis  talia  sancientibus  Roma  inhaeret, 
irreconciliabilem  esse  nemo  non  intelligit.  Cal.  responsum 
ad  actionem  tertiam  P.  Valeriani  M.  1652  erflävt  p.  28:  1. 
quod  inter  particulares  Ecclesias  Pontißciam  ,  Lutheranam  et 
Reformatam  Pontificia  sit  omnium  inquinatissima ;  2.  quod 
nemo,  qui  rem  intelligat,  ab  alia  puriore  ad  illam  impurissi- 
mam  illaesa  conscientia  transire  possitj  3.  quod  haec  ipsa 
Pontificia  Ecclesia  dogmata,  quaecunque  potuerit,  ad  augen- 
dum  et  stabiliendum  quaeslum  cleri  et  dominatum  Pontificis 
detorserit  vel  invexerit^  4.  quod  Ecclesia,  in  qua  dego,  nulli 
detectui  vel  errori  ,  quod  altinet  articulos  fidei  ad  salutem 
necessarios,  sit  obnoxia.  pag-  46:  Si  ea  credit  Pontifex, 
quorum  indicium  antea  fecimus,  hactenus  sane  cum  eo  in 
fide  communicamus.  —  Quatenus  autem  stabiliendo  cjuaestui 
cleri  suaeque  pot^ntiae  multa  commentitia  et  nova  fingit  et 
superaddit,  seque  in  regno  Christi  ab  ipso  Christo  constitu- 
tum esse  Proregem,  lotiusque  mundi  arbitrum  et  dominum 
jactilatj  eatenus  prolecto  cum  eo  communem  fidem  non  habe- 


470     sßierte  ^enobe.     2fbf(f)n.  I.     S5.   I5I7— 1648. 

2CbenbmaIe  unb  eon  ber  ^rdbefiination  blieb  er  jwar  awd) 
ftetä  abgeneigt;  ()ielt  ffe  aber  eben  fo  wenig  für  funbamentatc 
Srrt()ümer ,  aU  bie  abweicbenben  lut^erifrfjen  Sebren  üon  ben 
9{eformirten  bafur  gebalten  würben  ').  S)a§  jlrenge  ßutber* 
ti)nm  Yoav  ihzn  fo  au^id^lk^lid)  wie  ber  Äatboliciämu6, 
unb  fo  madjte  er  ben  ©cbroffbeiten  beffelben  gegenüber  bie 
milbere  SJielancbtbonfcbe  Sebrart  geltenb,  namentlidE)  in  ber 
S5ertt)erfung  ber  Ubiquität^),  in  ber  Sebauptung  ber  9?otb« 
wenbigfeit  eineS  neuen  gebend  jur  ©eligfeit^),  unb  in  ber 


muo,    sed  quam    ipse  fidem  appellat,    nos  errores ,   et  quidein 
ingentes  ac  perniciosos,  esse  dicimus. 

7)  G.  Cal.  de  praecipuis  christianae  religionis  capitibus  dis- 
putt.  XV.  anno  1611  habttae,  Heimst.  1613  recusae,  disp.  VI. 
de  praedestinatione.  disp,  XI.  de  coena  domini.  G.  Cal. 
consideratio  doctrinae  poniificiae  juxta  ductum  Concilii  Tri- 
dent.  et  reformatae  juxta  ductum  confessionis  Thoruni  Boruss. 
anno  1645  exhibitae,  ed.  F.  V.  Calixtus  1659.  G.  Cal.  de  to- 
lerantia  Reformatorum  consultatio,  Francof.  1650,  emendatius 
ed.  F.  U.  Calixtus,  Heimst.  1697. 

8)  G.  Cal.  de  praecipuis  christ.  rel,  capitibus  disputt.  XV. 
1611.  disp.  III-  de  persona  et  officio  Christi  §.  43:  Manife- 
stum est  ex  hisce,  ab  Eutjchianismo  alienos  non  esse,  qui- 
cunque  divina  attributa  —  humanitati  attribuunt,  —  nomina- 
tim  qui  immensitatem  sive   omnipraesentiam    carni  adscribunt. 

9)  G.  Cal.  epitomes  theol.  moralis  P.  I.,  1631.  4.  p  3:  Fini« 
partis  ejus  ,  quam  ex  disciplina  theologica  modo  tractamus  et 
moralem  vocamus,  hie  est,  ut  homo  fidelis  in  fide  et  statu 
graiiae  perseveret,  nee  eo  per  peccata  libere  et  contra  con- 
scientiam  perpetrata  excidat.  —  Quemadmodum  per  hujus- 
modi  sanctimoniae  Studium  fides  non  acquiritur,  sed  quae  ac- 
quisita  jam  ante  fuit,  conser\atur :  ita  quoque  per  idipsum 
Studium  vita,  sive  jus,  si  ita  loqui  libeat ,  ad  haereditatem 
vitae  aeternae  aliquando  adeundam  non  acquiritur,  sed  acqui- 
situm, ne  amiUatur  aut  intercidat ,  custoditur,  quin  et  con- 
firmatur. 


Xi).  II.  e.  III.  mi).  Ä.  §.  52.  ®.  6ati]ctu§.        471 

^(uffajTung  ber  ©rbfimbe  i»). 

@G|>on  in  feinen  crjien  ©cfjriften  fanb  ftd)  Si)?anc|)e§, 
»raö  bcn  fivengen  lutf)evifcl)en  Sf)eoIo9en  anflopig  tt)av"). 
©ie,    weidet   fonjl  burcf)  weit  geringere  2(btt)eid)un9en  jum 


10)  G.  Ca/,  epitome  theologiae  ,  ta:  ort  diclantis  excepta  et  edi- 
ia,  Goslar.  1619.  p.  106  de  statu  post  lapsum :  Supernaturalia 
illa,  quae  habebat  homo  ,  penitus  amisit,  iisqiie  amissis  non 
amplius  est  talis,  qualem  Deus  esse  volebat,  neque  amiciis, 
sed  initniciis.  Natiiralia  quidem  retinuit ,  ut  intellectum, 
volunlatetn,  appetitum,  ejusque  potentias ,  habilus  et  actus 
naturales,  quanquam  et  illa  sunt  vitiata  et  debilitata  in  ex- 
ercendis  actionibus  suis,  quantuinvis  naturalibus,  praetetquam 
fuissent  in  statu  innocentiae;  quippe  removebat  donum  origi- 
nalis  justitiae  impedimenta,  quibus  nunc  intricantur  et  irre- 
tiuntur.  pog-  113:  Haec  carenlia,  cum  qua  nasciraur,  est 
peccatum  illud,  quod  originale  solemus  vocare,  privative 
oppositum  justitiae  originaii  ,  nempc  in  intellectu  ignorantia, 
tenebrae  sive  caligo  ;  in  voluntate  aversio  a  Deo  et  bono ;  in 
appetitu  rebellio.  De  peccato  originaii  unb  De  peccato  diss, 
1617  in  G.  Cal.  de  peccato  tractatus  diversi,  congesti  a  F.  ü. 
Calixto,  Heimst.  1659.  4.  ®iefe  tf)omi|ti[(i|e  JCuffaffung  bcr  (gcb= 
fünbe  wirb  auc^  in  bev  ITpologie  bev  2(uggb.  Sonf.  für  rid)tig  er* 
flärt  [.  Concordia  ed.  Rechenberg,  p.  53,  baf)er  fiel)  aud)  Qaüp. 
tul  auf  bie  le^tere  bejie{)t. 

11)  <Sa6pav  ?)f äff cabtuö,  ^rof.  bcc  Sf)eol.  in  ^elmj!äbt,  nod) 
ein  .i^egf)ufianfr  (f  1622),  griff  in  f.  praef.  ju  Lutheri  de  servo 
arbitrio  Hb.  1619  Salirtö  2e{)re  »on  ber  Srbfiinbe  in  b.  Epitome 
theologiae  an.  ®er  ©iepencr  Z^ioioo,  SSaltt).  SOlen^er  \)Oit  in 
einem  JBriefe  an  feinen  iSd^tt)tegcrfo()n,  ben  ©uperintenbenten  SQSi; 
beburg  in  SQSolfenbüttel,  31.  ?0lär5  1620  (in  J.  Uülsemanni  dia- 
lysis  apologetica  problematis  Calixtini ,  num  mysterium  trini- 
ttttis  e  solo  V,  T.  possit  evinci ,  Lips.  1650.  4.  praef.  p.  100) 
in  Cal.  epitome  theol.  oteteö  ju  rügen,  namentlid)  in  ben  2(rti; 
fein  de  imagine  Dei  et  de  peccato,  de  praedestinatione,  de 
communicatione  idiomalum  :  mand)e€  fet)  ad  palatum  Papista- 
rum,  mand^eg  Calvinianis  non  ingratum.  vgl.  2!f)otuc£'g  ^\U 
tcnbetg.  5S()eot09et)  im  17ten  3a()rf).  ©•  101. 


472    ISkxtt  ^criobe.     2(bfc^n.  1.     SS.  1517—1618. 

Äampfc  üeranlapt  würben,  liegen  fi'd^  öon  einem  (Streite  mit 
.^elm|!dbt  it)ol)l  nur  burd)  ik  ^m(i)t  ^mMi)altfn,  ba^ 
SSraunfd^weig ,  twcld^eS  burd)  bie  Jöernjerfung  ber  Goncorbien; 
formel  fdS)on  auf  bcm  SBege  ^ur  reformirten  Äird}e  ju  Uw 
fd)ien'2),  burd;  foldje  2(nfeinbun(jen  belogen  werben  fonnte, 
nacb  bem  SSorgange  [o  »ieter  anberer  beutfdjen  ßdnb^r  ganj 
ju  berfelben  uberjutreten. 

9^od)  gropereg  3fuffeben  madjte  eg,  alö  dalilrtuä  juerfl 
im  S-  1629  feine  im  SBefentlidjen  ßaffanbern  nad^gebilbete 
griebenStbeoIogie  '^j  tabin  erörterte,  bag  bie  jum  |)eile  ge^ 


J2)  (5onr.  ^ornejuö  fc^rtet»  fd^on,  Sterben  gebr.  J616,  on  (Saüx^ 
tuö  [Henke  commercii  literarii  Calixttni  fasc.  Hl,  Marburgi 
J840.  p.  7):  Retulit  nuper  nescio  quis  e  ducatn  Brunsvicensi 
nobilis  juvenis,  famam  esse  in  agro  Brunsvicensi  de  pleris- 
que  Academiae  Juliae  doctoribus  veneno  Calviniano  infectis, 
inter  quos  tu  praecipuus  sis.  Risi  cum  audirem  hoc  ,  —  sed 
et  dolui  postea  ,  cum  viderem  ita  remis  velisque  a  quibusdam 
isto  praelextu  contendi  ad  extremam   barbariem. 

13)  jucrfl  in  b.  Prooemium  ju  Augustini  de  doctrina  christ.  libb. 
IV,  de  fide  et  symbolo  Hb.  1,  Vincentii  Lerin.  commonitorium 
ed,  G.  Calixlus ,  Heimst.  1629.  8.,  in  n3e(d)em  er  ftd)  bie  SSors 
fd^riften  beö  ^(ugufitinuö  unb  beö  SSincentiuS  jur  Ermittlung  bct 
^eitgjt)af)rf)eit  aneignet.  Unter  bcn  folgcnbcn  Schriften  (Salijctö  finb 
l^ier  bcfonberä  rcid^tig;  Digressio,  qua  excutitur  nova  ars,  quam 
nuper  commentus  est  B.  Nihusius ,  {)inter  ber  Epilome  theol. 
vioralis,  Heimst.  1634.  4.  Disp,  de  auctoritate  antiquitatis 
ecclesiasticae  ,  Heimst.  1639.  8.  Epist.  ad  Augustum,  Ducem 
Brunsvic.  ,  oor  G.  Cassandri  de  communione  sub  utraque  spe- 
cie  dialogus ;  ed.  G.  Calixtus,  Heimst,  1642.  4.  Responsum 
maleflicis  theologorum  Moguntinorum  pro  Rom.  Fontißcis  in- 
fallibilitale  praeceptnque  communionis  sub  una  vindiciis  oppo- 
silum,  2  Partes,  Heimst.  1644.  4.  Consideralio  et  inixQiat.^ 
l;inter:  Scripta  facientia  ad  colloquium  a  Rege  Vladislao  IV. 
Torunii  indictum  ed,  G,  Calixtus,  Heimst.  1645.  4.  Deside- 
rium  et  Studium  concordiae  ecclesiasticae,  1650,  öfter  gebrudt, 
aud£)  I)intet  @.  Salirti  SÖBiberlegung  ber  SJerläumbungen  D.  Sac. 


Z\).  II.  e.  III.  m\).  Ä.  §.  52.  ®.  ealix'tug.         473 

nügcnbe  cl;rijllicl)e  ®runblcl)re  in  bcm  apojl[olifd)en  (Si)mbos 
Ulm,  unb  in  bcr  baljelbe  crtautcrnben  ®cfammt(e^re  ber  erj!en 
fitnf  Saf)r()unbcrtc  cntl)a(tcn  fep,  unb  ba^  bic  Äirc{)en,  raeldje 
bicp  anerfenncten ;  unb  bie  {jinjugefommcncn  M)xen  bcr  ^ars 
ficularfirdjen  ttl§  für  bn6  @ee[cnf)ei(  unwefentlid)  freiließen, 
|ei|t  fcbon  in  ein  ^ricbenSüer^dltnip  treten,  unb  baburd)  eine 
fünftige  Äircl^enüereinicjung  vorbereiten  fonnten  '*).    Snbeffen 


SßSeKerS,   unb  TTnfvrovt  auf  D.  ^oi).  >^iilfcmanni  mdjiei:lid)e6  SJlu; 
(Icv,  ^clmfi.  1651.  4. 

14)  Desiderium  et  studiutn  concordiae  ecctesiasticae,  1650,  §.  4: 
Qui  cieduni,  se  non  propriis  mericis,  sed  virtule  et  merilo 
•^lassionis  J.  Chr.  peccatorum  remissionem  consecuturos ,  et 
post  resurrectionem  carnis  suae  ad  gloriam  perventuros  con- 
fidunt,  pomintque  inier  se  et  iram  divinam  meritutn  et  mor- 
tem Christi^  praeterea  baptizati  sunt,  et  Eucharisiia  prout 
dalur  fruuntur;  opera  autem  carnis  non  perpetrant,  sed  tem- 
peranter,  juste  et  pie  vivnnt  in  praesente  saeculo,  exspectan- 
les  beatam  spem  et  illustrem  adventum  gloriae  magni  Dei  et 
servaloris  nostri  J.  Chr.:  eos  a  Deo  filios  liaberi,  et  ad  hae- 
reditatem  regni  coelestis  admitii  certum  est.  Tales  autem  in- 
ter  se  longe  magis  conveniunt,  et  intimius  conjunguntur, 
quam  pridem  memorati  (Reiben,  Subeii/  9)}u()ammebaner  u.  ©o« 
Ctnianec),  nempe  sicut  membra  sub  capite  Christo.  Odisse 
itaquc  non  oportet.  —  Qui  extra  corpus  illud  est,  sive  ejus 
corporis  sub  capite  Christo  membrum  non  est,  non  potest 
salvari.  Qui  vero  ejusdem  corporis  sub  capite  Christo  mem- 
bra sunt,  inter  se  sunt  fratres  et  sorores,  Quod  igitur  atti- 
net  Pontificios  et  Reformatos,  aut  negari  oportet,  quemquam 
eorum  esse  membrum  Christi,  et  affirmari,  omnes  —  aeternae 
morti  addictos  esse;  aut,  si  nobiscum  aeternae  vitae  partici- 
pes  esse  possunt  vel  erunt,  tunquam  ejusdem  Patris  ~  filios, 
tanquam  concorpores  et  cohaeredes,  tanquam  fratres  et  soro- 
res haberi  et  diligi  oportet.  §.  5.  Pium  igitur  est  desiderium 
eorum,  qui  cxpetunt,  dissidia  et  odia,  quae  invalueruut,  proh 
dolor!  inter  illos,  qui  —  ita,  uli  dictum  fuit,  credunt  seque 
gerunt,  aut  certe  gerere  debebant,  mitigari,  et  si  fieri  queat, 


474    mak  ^ctiobc.     7fbfrf)n.   1.     SS.   1517-1648. 

üui^  tiefe  2(nftd?t  blieb  üon  ©eiten  beö  firengen  2utf)ert^umg, 


plane  toUi.  —  Etiamsi  vero  actualis  et  externa  per  Sacra- 
mentum  communio,  iiiprimis  propter  exortas  circa  idipsutn 
infelices  controversias,  prohibeatur;  perseveret  nihilominuj 
virtualis  et  interna,  consistens  in  mutua  benevolentia  et  cari- 
tate,  quaiem  Christiano  debet  Christianus,  et  in  desiderio 
studioque  removendorum  impedimentorum,  quae  actuali  et 
externae  perfectae  cotnmunioni  obsistunt.  (S.  cath.  Ecclesiae 
symbola  et  confessiones,  1649,  praef.  Superiora  credentibus  et 
professis  si  nos  acta  jungi  prohibet  sive  distantia  regionum, 
sive  dissidia  Principum,  sive  aliud  obstaculum ,  jungimur 
tarnen  —  animo  et  affeclu).  Quo  animo  si  simus,  teterrimum 
schismatis  crimen  a  nobis  amolimur.  §.  6.  Interea  observan- 
dum,  non  esse  viri  boni  ,  nedum  Christiani,  aliud  senlire, 
et  aliud  refragante  conscientia  profiteri.  —  Qui  apud  ani- 
mum  suum  persuasus  est,  nullam  esse  Pontificis  avaixaQxrialav, 
nullum  ex  jure  divino  primatum  ,  nuUum  purgatorium,  nul- 
lam transsubstantiationem  5  non  potest  salva  conscientia  prae 
se  ferre  et  profiteri,  quod  esse  credat.  ~  Qui  persuasus  est, 
sententiam  aliquam  esse  veram ,  non  potest  absque  niortali 
crimine  eam  improbare  vel  damnare,  et  ne  quidem  simulare, 
quod  improbet  vel  damnet.  Est  autem  ingens  discrimen  inter 
ista:  ego  hanc  sententiam  non  existimo  esse  veram;  ego  hanc 
sententiam  vere  haereticum  judico,  et  omnes  ei  addictos  a  di- 
vinu  gratia  et  coelesti  regno  exclusos.  §.  8.  Ferro  observan- 
dum,  constituta  esse  divinitus,  a  quibus  cognitis  et  creditis 
pendere  debeat  aeterna  hominum  salus,  nee  haec  per  arbi- 
trium  et  constitutiones  humanas  augeri  vel  incrementum  capere 
posse.  Quae  igitur  ad  salutem  Christianis  primorum  saeculo- 
rum  et  martyribus  Christi  suffecerunt,  haec  etiam  nobis  hodie 
sufficiunt.  Dices  forte  ;  ergo  non  luerit  ad  salutem  necessa- 
rium  credere,  quod  Filius  sit  aeterno  Patri  o/ioovatoq.  Re- 
spondeo:  rem  ipsam  credere,  nempe  Filium  esse  verum  et 
eundem  cum  Patre  suo  Deum,  ad  salutem,  et  ut  Filio  redem- 
tori  nostro  debitus  cultus  praestetur,  est  necessarium :  per 
istud  autem  vocabulum  rem  efferre  vel  exponere,  non  quidem 
ad  salutem  est  necessarium,  est  autem  suo  quodam  alio  modo 


Zi).  IL  6.  III.  2utf).  Ä.  §.  52.  ®.  (5aU?:tu§.         475 
in  fo   entfcl)iebenen  SBiberfprud)  fie  auä)  mit  bemfclben  trat, 


necessarium,  nempe  ad  excludendas  Arianorum  ludificationes. 
Doctores    sane   et  antistites  Ecclesiarum    non   alia    ratione  vel 
fide  salutem  coiiseqiuintur ,  quam  simplices  Christian!.      Multa 
tarnen    illis    prae   his   scitu    et    cognitu    sunt    necessaria,    non 
quidem   directe  ad  salutem,    sed  ad   salutarem  doctrinam  rite 
explicandam,   confirmandam   et   defendendam.     (»gl.    Conside- 
ratio  et  inUQvat^  §•  20.   i)inUx  b.  scripta  facientia  ad  colloquium 
Thorun.).    2Ctgbann   übfv  bie    media  ad  concordiam  christianam 
promovendam    et    procurandam    facientia.     U.   a.   §.  10:     Quae 
praecise    ad   salutem  sunt  necessaria,    dislinguantur   ab    aiiis, 
quae  pari  modo  necessaria  non  sunt:  et  si  de  illis  luerit  con- 
sensus,    quod    ista  attinet,     etiamsi    actualis    communio  plene 
exerceri  nondum  possit,    cessen.t  tarnen    rautuae   condemnatio- 
nes,    et   obtineat    tolerantia.      (3n    b.  Responsum   ad   Mogunt. 
F.  /.  §.  44.  unterfc^eibct  er  nad)  bem  ffiorgange  oon  S3onaoentura 
unb  anbem  ©d)Ota|iiEpr,    in  bemjentgen,    quae  fidem   spectant, 
breierlei,   antecedentia ,    constituentia    unb    consequentia :     Quae 
constituunt  fidem,    Bonaventurae  principaliter  credenda,    snnt 
articuli   symbolo    prepositi.     Antecedentia    sunt,   quae   ex   lu- 
mine  naturae  sive  de  animae  immortalitate,    sive   de  Deo  co- 
gnosci  possunt.  -    Antecedit  quoque  cognitio   divinae  canoni- 
cae  Scripturae,  e  qua,  quae  fidem  reapse  constituunt,  doceri 
et   deduci   debent.     Consequentia    sunt,    quae  ex   articulis  ad 
fidem  proprie    tacientibus   tanquam  corollaria   eliciuntur,  quo 
pertinent  omnes    quaestiones   annatae,    emergentia    dubia,    et 
dogmatum  appendices.     In  hisce  aliquid    posse  vel  intelligere 
ad  officium  docendi   rectius   obeundum   requiritur,   non   prae- 
cise ad  salutem  conscquendam.     §.  66.    Antecedentium  et  Con- 
sequentium  cognitio    non    ad    quosvis    pertinet,     sed    ad   per- 
fectiores.)     §.  !2.     Quaestiones,  quarum   decisio   ad  pietatem 
aut    praxin    christianam,   sive    spe    salutis,    sive   cultu  divino, 
sive  officio  caritatis,  sive  administratione  Sacramentorum,  sive 
gubernatione    Ecclesiae  exercendam ,    nihil    confert,   omittan- 
tur,  vel  tanquam  indifferentes  in  medio  relinquantur:    ad  po- 
pulum  autem    temere   nunquam  proferantur.     {Consideratio  et 
inixQio^q  §.  32.  hinter  b.  Scripta  fucieMia  ad  colloqu.  Thorun.: 


476    matz  ^edobc.    2fbfc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

lange  unangegriffen.      2)er  ^vebiger    in   ^annoXKx   ©tatiuS 


Iterum  atque  i(erum  moneo,  theologiam  noslram  practicatn 
esse,  et  proinde  quaestiones,  quae  ad  praxin,  a  nobis,  in- 
quam,  praestandam  et  exercendam  praxin,  nihil  faciant,  pro 
inditi'erentibiis  habendas,  nee  de  iis  odiose  et  cum  detrimento 
mutuae  chrisiianae  caritatis  contendendutn  esse.  St*  tt)eiU  bie 
Sfjeologic  Prooem.  in  Aug.  et  Vinc.  p.  III.  in  theologiana  ec- 
clesiasticam ,  quam  didacticam  et  positivam  vocari  posse ,  et 
doctrinae  capita  proponere  et  exponere  diximus;  in  exegeti~ 
cam  ,  quae  Scripluras  interpreteturj  in  historicam,  quae  anti- 
quitatem  ovolvat;  et  denique  in  academicnm,  cujus  sit  dispu- 
tare,  doctrinam  tidei  adversus  haereticos  (ueri,  et  conirover- 
sias  circa  illam  exortas  plene  et  accurate,  quantum  fieri  pos- 
sit,  expedire).  §.  13.  Quae  vero  ita  comparata  sunt,  ut 
populum  non  plane  ignorare  ex  usu  sit,  quod  de  populo 
dissentientibus  vicino  vel  immixlo,  quomodo  multis  in  loci» 
se  res  habet,  affirmari  potissimum  poterit  j  ibi  errores  ea 
dexteritate  refutentur,  ut  erga  errantes  commiseratio  potius 
subeat,  quam  excitentur  odia  et  inimicitiae.  §.  14.  Sufficiat 
consensus  circa  tö  fjuod  est  mysteriorum,  etiamsi  ro  quomodo 
non  possimus  penetrare.  §.  20.  Quae  Ecclesia  afürmat,  quod 
aliae  negant,  et  propter  quod  negatum  eas  communione  sua 
indignas  judicat,  illa  idipsum  probare  debet.  §.  21.  Proban- 
dum  auteni  erit  primo  et  principaliter  ex  sacra  canonica 
Scriptura.  Quae  quoniam  testimonium  perhibet  Ecciesiae, 
quod  sit  columna  et  firmamentum  veritatis  (1.  Tim.  3,  15.), 
praecipue  vero  primitivae,  diras  ab  ethnica  Roma  persequu- 
tiones  passae ,  quod  luerit  Ecclesia  Sanctorum  et  Martyrum 
Jesu  (Apoc.  17,  6),  consequenter  ex  unanimi  consensu  primae 
et  priscae  Ecciesiae  idipsum,  quod  controversum  est,  proban- 
duni  venil  {Prooem.  in  August,  et  Vincent,  p.  XLVIII: 
Deus  in  Scriptura  —  mysteria  sive  articulos  fidei  et  sacra- 
menta  saluti  nosirae  necessaria  tradit  revelando  et  sciscendo, 
sive  inslituendo  et  mandando;  Ecclesia  vero  eadem  tradit  nee 
revelando  nee  inslituendo,  sed  de  revelatis  ac  institutis  divi- 
nitus  testificando).  §.  22.  Si  quod  affirmatur,  non  proponitur 
ut  necessarium  ad  salutem ,   nee    ut  causa  scissionis  vel  dene- 


Sf).  II.  6.  III.  2utf).  Ä.  §.  52.  ®.  6di]ttu§.         477 
^ufc^er    flanb  mit   feinem  2(n9riffe  auf  bie  ^elmftäbtifd)e 


gatae  communionis ,  haiid  opus  eiit  de  eo  magnopere  angi. 
Sin  ut  tale,  necosse  (uerit  dcmonstrari  ,  iion  modo  quod  ve- 
rum sit ,  sed  etiam  quod  tale  verum,  et  quod  tale  semper 
habitum  et  agnitum.  Quid  autem  ut  tale  habuerit  et  agno- 
verit  prisca  Ecclesia,  innotescit  ex  eis,  quae  adultos,  prius- 
quam  baptizarentur ,  discere  et  edoctos  profiteri  jussit.  Quos 
enim  baptizabat,  non  alio  loco  quam  vere  Christianorum  et 
fidelium  habebat,  et  mox  usu  sanctae  Eucharistiae  dignaba- 
tur.  Nee  ab  eis  aliud  in  posterum  requirebat,  nisi  ut  in  ea, 
quam  professi  essent,  fide  constantes,  coetuique  fidelium  con- 
juncti  pie  et  inculpate  viverent.  Docebantur  autem  et  profi- 
tebaiitur  summam  fidei,  Symbolo,  quod  Apostolicum  hodie  vo~ 
catur,  comprehensam.  (Responsum  ad  Moguntinos  P.  1.  §.35; 
Symbolum  dictum  Apostolicum ,  non  quidem  quod  ab  ipsis 
Apostolis  totidem  verbis  conceptum:  id  enim  si  esset,  cano- 
nis  biblici  partem  faceret ,  librisque  et  scriptis  apostolicis 
accenseretur :  sed  quod  contineat  summam  totius  doctrinae 
apostolicae,  cuivis  adulto  et  rationis  compoti  ad  salutem  ne- 
cessariae;  quin  nee  aliis,  quam  quibus  ipsi  usi  fuerunt  Apo- 
stoli  et  Evangelistae,  verbis  expositam.  25a^  bicfeö  ®i)mbolum 
cMz  §um  ^eile  notf)tr»enbtgc  ®lau()cnlfä|c  cntfjaUe,  beireifct  et 
iwxä)  ©teilen  bec  Äirdjenoäter  unb  ©djolaptfer.  ibid.  §.  39  ss.)  — 
Accesserunt  deinceps  Symbola  alia  ad  explanationem  aposto- 
lici  facientia,  et  juxta  quae  idipsura  capiendum,  si  doctiores 
et  doctores  ultra  simplicitatem  ad  accuratiorem  disquisitionem 
progredi  necessitas  aliqua  vel  haereticorum  importunitas 
exigat.  {Digressio  de  arte  nova  Gintec  b.  Theol.  mor.  p.  443: 
Fidem  nostram  et  doctrinam  nostram  complectiiur :  Symb. 
Apostolicum  ;  Symb.  Nicaenum,  Constanlinopolitanum  et  Aiha- 
nasianum;  Anathematismi  Ephesini;  Confessio  Chalcedonetisis; 
Quae  Nestorianorum  et  Eutychianorum  reliquiis  quinta  et  sexta 
Synodi  opposuerunt ;  Quae  item  Pelagianis  Africana  plenaria, 
sive  ut  vocari  solet  Milevitana  synodus,  et  Arausicana  se- 
cunda  synodus  opposuerunt.  Saüptuö  \)at  btefelben  auä)  IjerauSgcs 
geben  olä:  Sanctae  catholicae  et  apostolicae  Ecclesiae,  ejusque 
primorum   oecumenicorum    Conciliorum  symbola  et  confessio- 


478    SSIevtc  g)enobe.     2fbfd)n.   I.    m,   1517—1648. 


nes,  1649,  auä)  ^intn  iex  SBibcrtegung  SSäelterö  unb  ^ülfcmannö 
1651.  De  sanctissimo  trinitatis  mysterio  contra  Socinianos 
exercitatio,  Heimst.  1645.  §.  37:  Omnia  symbola,  unum  apo- 
stolicum,  quod  simplicem  fidem  continet ,  si  excipias,  docto- 
ribus  inserviunt,  non  laicis,  quos  vocant:  illorum  enim  est 
dogtnata  fidei.uberius  exponere,  contra  objectiones  tueri,  et 
contradicentibus  os  oblurare ,  »gl.  S^afTatibec  §.  51.  not.  6  unb 
bie  englifd^en  SSifc^öfc  ^M  unb  SaOfnanttuS  §.  51.  not.  26). 
Accesserunt  eliam  doctorum  scripta,  de  dogmatibus,  quibus 
Ecclesia  ejus  temporis  niteretur,  testimonium  perhibentia. 
Consensu  itaque  priscae  Ecclesiae  ex  symbolis  et  scriptis  ma- 
nifestato  doctrina  christiana  recte  confirmatur.  Intelligimus 
autem  doctrinam  fundamentalem  et  necessariam,  non  quasvis 
annatas  appendices  et  quaestiones,  aut  etiam  quorundam  Scri- 
pturae  locorum  interpretationes.  De  talibus  enim  unanimis  et 
universalis  consensus  non  poterit  erui  vel  proferri.  Et  magis 
apud  plerosque  spectandum  est,  quid  tanquam  communem 
Ecclesiae  sententiam  proponant,  quam  quomodo  eam  conßr- 
ment  aut  demonstrent.  S3g(.  Prooeni.  in  August,  et  Vinc.  p. 
LXIX:  Summa  eorum  quae  diximus  huc  redit,  non  potuisse 
fierl,  ut  Ecclesia  universa,  inprimis  Ecclesia  primorum  sae- 
culorum  in  vicem  capitum  sive  articulorum  fidei  falsitates 
amplecteretur  et  ad  posteros  propagaret,  ut  Ecclesia,  inquam, 
universaliter  antiquitus  in  fuudamentis  religionis  erraretj  et 
hoc  nobis  constare  ea  certitudine,  qua  sacris  Scripturis  divi- 
nisque  promissionibus  adsentimur:  quae  vero  fuerit  publica 
et  passim  recepta  primorum  saeculorum  doctrina  e  priscorum 
doctorum  consensu,  quem  scripta  illorum  inter  se  collata 
manifestum  relinquant,  patere  certitudine  morali ,  quae  in 
illo  quidem  genere  maxima  sit,  et  formidincm  oppositi  soffi- 
cienter  excludatt  —  Teneamus ,  ait  Vincentius,  quod  ubique, 
quod  semper ,  quod  ab  omnibus  credilum  est.  Illud  semper, 
ut  firmo  stet  talo,  prima  saecula  et  apostolicam  aetalem  proxi- 
me  subsecuta  comprehendat  necesse  est.  —  Ad  summum  si  a 
primo,  ad  quod  Apostoli  ipsi  et  scriptores  canonici  pertineut, 
proxima  quatuor  saecula  in  tuam  sententiam  consenserint, 
praescriptione  antiquitatis  vicisli.  Quin  ad  eum  modum  legi- 
timae  traditionis  antiquitas  non   angustis ,    sed    oppido    lax«> 


Z^.  II.  6.  III.  SutI).  Ä.  §.  52.  ®.  6ali]ctuö.         470 
Zi)ioloQk  (1640) '5)  längere  3cit  dum:  ba  aber  fieigcrte  tö§ 


quingeniorum  puta  ab  exordio  aerae  christianae  annorum  ter~ 
minis  circumscribitur.  Stefc  wtU!ii()rlt(j^c  SSeflimmung  öon  500 
Sa{)rfn  ftnbct  frei)  fdjon  fvüter  in  granEretd)  §.  51.  not.  2,  unb 
fdjeint  ftd)  bem  Salijrtuö  burd}  bic  Sfliicfftd^t  auf  bie  Äatf)oltfen 
fmpfof)Icn  jU  l()aben ,  f.  Digressio  de  arte  novo  p.  244 :  Cum 
doctores  posterioium  saeculorum,  siquidem  orthodox!  sint, 
non  dissentiant  nee  dissentire  possint  a  doctoribus  priorum; 
qui  hos  secum  concordare  demonstraverit ,  ei  de  consensu  re- 
liquorutn  securo  esse  licet.  Provocant  ifaque,  qui  in  supe- 
rioribus  auditi  fuere  (Eatt)Ol.  Zi)ioloo,in),  ad  doctores  primo- 
rum  quinque  saeculorum.  —  Quam  sententiam  nos  quoque 
probamus ,  et  sie  genuinam  eeelesiasticam  antiquitatem  can- 
cellis  minime  angustis  includimus.  p.  246:  Profitemur  et 
promittimus,  quidquid  ejus,  quod  a  Christo  et  Apostolis  de- 
scendisse  et  ad  salutem  creditu  necessarium  nos  affirmamus, 
ab  altera  parte  negatum  fuerit,  id  totum  a  nobis  consensu  ei 
iestimoniis  primorum  quinque  saeculorum ,  eo  qui  in  superio- 
ribus  satis  descriptus  est  modo,  demonstratum  iri.  Contra 
vero  oramus  et  flagitamus,  ut  vicissim  Pontifieii,  quod  ipsi 
eadem  in  re  affirmant  et  nos  negamus,  simiiiter  demonstrent. 
©0  fiellt  et  alfo  für  iit  ^oXiml  mit  ben  JtQt^oUEcn  btc  beibett 
©vunbfä^e  auf/  Ad  Emest.  Landgr.  Hassiae  responsum,  1651, 
p.  22;  Quidquid  sacra  Scriptura  docet ,  est  verum;  unb  Quid- 
quid primorum  quinque  saeculorum  Ecclesia  unanimiter  pro- 
fessa  fuit,  est  verum.  SS3I.  bie  (t{)nU(J^en  2(nftd)ten  @affan; 
ber'S  §.  51.  not.  6. 
15)  Crypto-Papismus  novae  theologiae  Helmstadiensis ,  iaä  fieiml. 
^apfttf)unib,  in  bec  nevren  ^elmftäbtifd^en  ZiteoloQin  ©(griffen 
unter  bem  ©d^ein  ber  eoangel.  ße{)r  f)in  unb  irieber  »erftecft,  burc^ 
M.  Statium  Buscherum ,  in  4.  (Hamburg  1640).  SSufd^er,  ein 
^fn^änger  San.  ^ofmannS  unb  üiami^,  würbe  wegen  feiner  maaf* 
lofen  SSefd^ulbigungen  »on  bem  Sonfiflorium  in  ^^ilbeg^etm  juc 
SJerantmortung  aufgeforbert,  oentjeigertc  aber  ju  erfd)einen,  ents 
flol)  nad)  ©tabe,  unb  ftarb  gleid^  barauf,  f.  bie  3{ctenftücFc  in  ber 
ouf  .^erjogl.  S3efc{)l  crfd)ienenen  »®riinb(id)en  SßSiberlegung  cineö 
unwarfjoften   ®ebi(i)ts  unterm  Situl  Crypto-Papismus«   u.  f.  w. 


480    ffiierfc  ?)cnobc.     2rbfcf)n.   1.    SS.   1517—1648. 

%i)Oxnit  ©efprac^  (1645) '^j,  auf  n^eldiem  Qaüxtn^,  öon 
ben  ZuÜjexamxn  juriicfgeflo^en,  fi'd)  an  bt'e  SJeformirten  ange* 
fd)(ofj"en  f)atte,  bie  9}?i6|limmung  gegen  benfe(ben  ").  3uerfl 
trurben  feine  "Kn^äriQn  angegriffen,  Gonro'b  ^oxne'in^, 
?)rof.  in  .^elmfiabt,  wegen  ber  Seigre  t)on  ber  9^ot()n?enbigfeit 
ber  guten  Sßerfe 'S),  ^o{).  ßatermonn  in  Äoniggberg ,  auf 
beffen  (BdU  aud)  hie  bortigen  ^rofefforen  5!J?id).  ffie^m  unb 
ß^riftian  £)reier  jltanben,  wegen  nief)rcrer  cali):tinifrf)en 
(Sa^e,    gu  benen  l^ier  nod)  hk  S5ef)auptung  Um,   ha^  hU 


2  Z^.  Lüneburg  1641.   4.    ©d^mib   ®efcl).  ber  fi;nEret.  ©treittgs 
fetten  ®.  49. 

16)  f.  -Khti).  1.  §.  15.  not.  31.  Sie  Hb^iä^t  biefeS  ©efpräc^ö  cnt* 
fprad)  ben  2fnfid^ten  unb  S[ßiinfd)en  Salijct»  fo  ff^r.^.  ba§  er  nod^ 
»or  bemfelben  \)ie  in  SSejieljung  auf  baffetbe  erfd^ienenen  Sd^reiben 
jufammenftellte,  um  fi'e  ber  allgemeinen  2Cufmerffamfeit  ju  empfefj; 
len  :  Scripta  facientia  ad  colloquium  a  Ser.  Foloniae  Rege 
Vludislao  IV  Torunii  indictum.  Accessit  G.  Calixti  conside" 
ratio  et  inixQtaiq,  Helmsl.  1645.  4. 

17)  ®cE)mib  ®efd^.  b.  [rjnfc.  (Streitig!.  ©.  69. 

18)  @d)on  in  ber  Diss.  IX.  de  juslificatione  1640  ^atte  JpornejuS 
in  meljrecen  Sfjefen  eine  necessitas  bonorum  operum  ad  aeter- 
nam  salutem  consequendam  bef)Quptet,  unb  würbe  beSt)alb  oon 
5lBi(t).  2ei)fer  in  SBittenberg  in  einem  SSriefe  gefabelt  (f.  benf.  in 
J.  Hülsemanni  dialysis  apologelica  problematis  Calixlini  p. 
450).  ^orneiuS  ocrt^eibigte  feinen  Sa|  in  einer  2)igputation  de 
fide  et  bonis  operibus.  Resp.  M  Jo.  Latermanno  1613,  unb  nun 
Qi0.b  ^lilfemann  in  f.  Supplemeutum  breviarii  theologici,  Vitemb. 
1644  eine  SBtberlegung  biefer  SKajorijtifd)en  2ef)re  (f.  §.  37.  not. 
10  ff.),  boct;  oljne  .^ornejug  ju  nennen.  (Snbüii)  gab  »^ornciug 
hütet)  f.  Disp.  de  siim77ia  fidei ,  non  qualislibet ,  sed  (juae  per 
caritalem  operalur,  necessilate  ud  salutem,  1646  bem  (5()urf.  0. 
©ad)fen  SSeranlaffung,  feine  ti/eol.  gacultäten  jur  3{ufmcrffamfeit 
aufäuforbern,  unb  nun  erging  ein  2(bmal)ni!ngSfd)reiben  ber  gaculs 
löten  oon  Seipjig,  SBittenberg  unb  Sena  »om  29.  S)ec.  1646  an 
ßalirt  unb  ^orneiuö  de  phrasibus  et  sententiis  ipsorum  scan- 
dalosis,  n)elcl}e6  Ijeftig  beanttrortet  würbe. 


Zi).  II.  (5.  in.  2ut().  ^.  §.  52.  m.  (Salij:tuö.        481 

• 

SSrinitat  im  Wen  Seflamentc  ni4)t  beutticl)  gelehrt  worben 
fcv  19).  enblicl)  begannen  mit  1648  bie  2(n()riffe  gegen  ben 
50?ittel^)unct  bea  6alij:tinifct)en  ©pjiemä,  feine  %n\iä)kn  üon 
ber  d;rif!nc^en  ^eiBIef)ve  unb  bem  ju  wünfcl^enben  Äird()cns 
[rieben  20) ,  welche  man  mit  einem  Ui  ben  ßutljerancrn  f4)on 


19)  Catevmann  i)attc  untcv  (Solivtä  ^väfibio  De  sanctissimo  triniia- 
tis  mysterio  contra  Socinianos  exercit.  Heimst.  1645  »evt()eis 
bigt,  unb  in  berfelben  §.  5.  flefagt:  Quanquam  mysjerium,  de 
quo  agimus,  Patriarchis  et  Propheiis  suo  quodam  modo  ex 
peculiari  Dei  revelatione  cognitum  fuisse  inficias  ire  nolimusj 
ita  tarnen  in  libris,  quos  insiinctu  Spiritus  sancti  ediderunt, 
contineii,  ut  a  quovis  ibi  deprehendi  aul  olim  poiuerit,  aut 
nunc  seposito  N.  T.  possit,  id  vero  negamus:  ibique  vestigia 
potius  quam  aperta  animumque  convincentia  dicta  reperiri,  — 
exisiimamus.  Unb  alö  ein  luculentum  vestigium  »icb  alöbann 
t)ie  ©teile  Gen.  1,  26:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et  si- 
militudinem  nostram  anetEannt.  2)iefe  ganj  unoerfänglidjc  SSe* 
l)auptung  blieb  ungcrügt,  bis  ber  l)eftige  ßölejlinuS  ^iiUnta, 
^rof.  in  Königsberg,  bem  fiatermann,  als  er  bafelbft  de  aeterna 
Dei  praedestinatione  1646  biSputirte,  eine  5icif)e  ^elmj!äbtifd^er 
Srrtl)iimer,  unb  unter  benfelben  auci)  jene  SSeinung  corwarf.  S5a 
über  biefen  ©treit  aud)  auswärtige  gacultäten  ju  ©utad)ten  oufs 
geforbert  «Jurben,  fo  würben  baburd^  namentlich  SBittenberg  unb 
Strasburg  oeranlajjt  ftd)  audj  gegen  jene  gjJeinung  gu  erklären,  f. 
^artEnoiii'S  ^reupi[(i)e  Äird^enljijtorio  ©.605.  ßalijctuS  fdörieb 
bariiber:  De  quaestionibus,  num  mysterium  s.  Trinilatis  e  solius 
V.  T.  libris  possit  demonstrari,  et  num  ejus  tetnporis  patribus 
Filius  Dei  in  proprio  sua  hypostasi  apparuerit ,  diss»  Heimst. 
1650.  4. 

20)  Jo.  Conr.  Dannhaueri  (^rof.  in  Strasburg)  mysterium  syn- 
crelismi  deiecti,  proscripti,  et  symphonismo  compensatio  Ar- 
,je)itor.  1648.  4.  Abrah.  Calovii  (^rebiger  in  Sanjig,  trurbe 
aber  1650  ^rofeffor  unb  ©eneralfuperintenbent  in  SBittenberg,  ber 
^auptgegner  ber  ©pnfretifien)  digressio  de  novo  theologia  Helm- 
studio  -  Regiomontunorum  syncretistarum ,  Calixti ,  Horneji, 
Behmii,  Dreieri ,  Latermanni,  erfd)ien  juerft  hinter  f.  Prole- 
®icfeler'8  Äir*ei!ciff*.  3rSb.   ieUUhl  31 


4S2    SSiettc  ^eviobc.     2(bf4)n.   l.     «B.  1517^1648. 

Idngj!  in  SSerruf  Qefommenen  3(u§bru(fe,  aU  ©pnfreti^s 
mug,  l>ejeid)nete.  2)iep  ber  2(nfang  ber  fpnfretijlif^en 
©treitigfeiten. 


gomenis  institutionum  theologicarum ,  Dantisc.  1649.  S.  Oläbann 
(k\x6)  in  f.  Systema  locoriim  theologic.  1,  881. 


93i8  jum  5lnfange  beä  tribenttnifd^  cn   ßoncilö 
(3)ec.   1545). 

9)ctpfte:  ieo  X.  (3of)-  50lcbtci  f  1.  ®ec.  1521).  ^abrian  VI. 
(>?)nbrtan  gloriffc  »on  Utred)t  9.  San.  1522—14.  @ept.  1523). 
eumenö  VII.  (3ultu§  smcbici  19.  9loö.  1523  —  25.  Sept. 
1534).  ^aul  III.  (3((cj:anbcr  garnefe  13.  £)ct.  1534—10. 
s«oo.  1549). 

§.    53. 

SBIrfungcn  ber  «Reformation  auf  bie  fatl^jolifd^c  Äirdjc. 

2)urd)  bie  ^Reformation  war  tie  r6mifd)sfat()olifd}c  Airs 
c^e  aufs  ijcfÜQfte  erfdE)uttert  £)ie  freuefien  '^n()dnger  berfcls 
hen  hetxad)Uten  t)k  9)Zi§braud)e,  ttjeldje  bereite  oon  ten  ßoiu 
cilien  ju  ßofini^  unb  ®afel  aufgebedPt,  aber  nidjt  abgelieflf 
waren,   aU  iik  aUeinigc  Urfad)  ber  9?eformation  ^ ).     2(ber 


1)  "Km  allgemeinften  würbe  bie  ©itteniofi'gfeit  beg  Ä'leruß  olö  fo(rf)e 
oncrEannt,  ogl.  baS  2fu6fc^reiben  einer  |)roöincialfi)nobe  o.  2fnton 
(Sr^b.  D.  ^rag  1565  {Hartzheiin  Coric.  Germ.  VII,  26):  Qui 
dissolutam  Cleri  disciplinam  taniarum  Ecclesiae  calamitatum 
et  tot  sectarutn  —  causam  —  esse  arbitiantur,  ii  profecto  non 
procul   a  vero   abeirant.     SOJarcuä  &ittiö:),    SSifcft.   ü.    (Sons 

31* 


484    Stierte  ^eriobc.     2(bfd;n.  1.     S5.   1517—1648. 

nid)t  allein  tie  Älagen  über  bie  9)ii§braurf)e  würben  mit  neuer 
©tarfe  lieber  laut;  fonbern  bie  Stimmen  ber  Sieformatoren, 
[ü  abgeneigt  man  if;nen  aud)  fcnfit  war,  werften,  unter jlü^t 
burd)  t)\e  ()ei(i9e  ®d)rift,  nje(d)e  ffd)  jc^t  auö)  unter  ben 
Äat^olifen  t)aufig  in  Ueberfc^ungen  verbreitete -),  innert)alb 
ber  r6mifd;sfatf)olifdjfn  Äirdje  felbf!  nod)  anbere  ßinficf)ten  unb 


ftanj  SRfbe  auf  einer  2)töcefanfpnobe/  1567  (/.  c.  p.  454);  Estole 
memores ,  damiiatam  et  detestandam  Cleri  vitam  huic  malo, 
majori  ex  parte,  ansam  praebuissej  —  omnem  fere  hujus 
tempestatis  culpam ,  omnium  sapientutn  judicio,  in  ejusdem 
flagitia,  socordiam,  et  supinam  negligentiam  conjiciendam 
esse.  Omnes  sapientes  peritique  viri  unanimi  genteniia  hoc 
asserunt. 

2)  >g)ier-  Smfcr  in  35re6bcn  gab  1527  eine  Ueberfe^ung  beö  SR.  Z. 
f)evaug/  »bamit  iai  SJolE  nid^t  mei)t,  ivie  biiijet  gcbtenbet  »rürbe, 
fonbern  anftatt  2ut()erS  Sßort  baS  rec^t  wa^rtjaftigc  JJBort  ©otteS 
Ijabcn  möchte.«  Snbeffen  biefe  Uebei-felung  xvat  mit  wenigen  2(bs 
lüeid^ungen  bie  lutf)erii'i^e,  unb  [o  fonnte  iüiijet  ]iä)  nur  bariibec 
freuen  (©enbbrief  oom  25oImetfd)en  1530,  ^ald)  XXI,  311),  baf 
^erjog  ©corg  feine  Ueberfe^ung  jiüar  oerboten,  aber  bie  Smfers 
fc^c  empfo()lcn  i)atte.  »SJIir  ifl  inbef  genug  unb  bin  fro^,  ia^ 
meine  lixbeit  —  muf  aud)  buud^  meine  geinbe  geförbert,  unb  beö 
Sutf)erö  2Sud^  o^ne  Sut^erö  Siamen,  unter  feiner  geinbe  S^amen, 
getefcn  werben,  wie  fönnte  iä)  mxä)  ba^  räd^en?«  dlaö)  ber  83ut= 
gata  ift  bie  SSibelübcrfe^ung  üon  5oi)-  Sictenberger,  2)omini; 
Eaner  in  9}lains,  1534,  abgefaßt:  ^oi).  dd,  ^rocanjter  in  3n= 
golftabt,  folgte  in  ber  feinigen,  J537,  im  2C.  Z.  ber  SJutgata,  im 
9t.  Ä.  ber  (ämferfc^en  Ueberfe|ung.  ©er  (e^te  billigt  jwar  in 
ber  ffiorrebe  ba6  alte  ffierbot  aller  S3ibftüberfe|ungen,  l)ält  fie  abit 
je^t  für  nötl)tg;  »ba  ber  gemeine  SSann  burc^  »iele  falfd)c  25o(= 
metfd)ungen  oerwirrt  werben  ift,  ia^  er  nid)t  mei^ ,  welches  bec 
redjte  Zext  ber  SSibel,  ober  S)Zenfdjentanb  i|i.«  »gl.  @.  5©.  ^ons 
5 er' 6  @ffd)iditc  ber  römifc^sfatl)cl.  beutfrf)en  SSibe[übcrfe|ung, 
Siürnberg  1781.  4.  Ueber  gaber'6  franj.  Ucberfe^ung  f.  S3b.  2. 
"übti),  4.  §.  154.  not.  nn,  über  bie  italiänifdje  f.  3(btf).  1.  §.  19. 
not.  4,  bie  fpanifd)eu  §.  20.  not.  H.  15. 


Z^.  III.  6.  I.  Äatr;.Ä.  big  1545.  §.  53.  Sßiif.  b.  9^ef.     485 

Sorbmingcn.  ©o  verlangten  aiicl)  öielc  vomifc^e  Äat()olifen 
jel^t  nacf)  ^(bfdjaffung  beo  ßolibatg  ^),  nacl^  befferem  SSolfö^ 
itntcrricl)te,  unb  erbaulicherem  ®otte§bien|le ,  iinb  nament« 
licl;  and)  nac\)  SSieberljcrflellunc]  be§  2(benbnialö  unter  heilen 
©ejlalten  4).  Die  eigentl)umlicl)en  ^logmen  ber  {Reformatoren 
würben  jnjar  üon  tm   jlrengen  <Scl)ola(!ifern    verworfen  5): 


3)  Jo.  Aventini  (f  1534)  annales  Bojorum  (cr[d&ienen  juerfl  In- 
golsladii  1554.  ed.  N.  H.  Gundling,  Ups.  1710.  fol.)  Hb.  V. 
inil.  fdjilbert,  wie  Oregor  VII.  \ia^  ^apftt^um  über  bag  Äaifcr; 
tt)iim  er{)o6en  ijoibi ,  tt)e(d)e  50Jigbcäud)C  in  golge  baoon  in  bie 
Äicdie  einge|'d^lid)en  fepen,  unb  Y0i\6)i  traurige  golgen  nomentlid^ 
"ba^  oon  bemfelben  ben  ^riejlern  auferlegte  (^Mhat  (ii\)<xbt  f)abe. 

4)  2(U(^  \>Cii  um  1535  abgefafte  Consilium  Georgii,  Ducis  Saxon. 
(in  (Stciublin'g  u.  Sj[d)irner'6  3frc^io  f.  Äird)engefd).  II,  II, 
394),  weld)e§  eine  5Slenge  t>on  !ird)lid)en  SJliäbräud^en  rügt,  will 
gugeben  p.  402,  \>a^  ein  5ßer^eiratl)etec  in  ben  ÄleruS  aufgenom? 
men  roerbej  attamen  cum  divina  celebrare  voluerit,  abstineat 
ab  uxore  per  triduum.  —  Qui  vero  post  vota  uxores  duxe- 
runt,  ex  quo  constat  eos  perjuros  esse,  non  admittantur  ad 
ullos  Status  clericales  ,  nisi  prius  publicam  egerint  poeniten- 
tiam  relictis  liberis  et  uxoribus.  p.  404:  Venerabile  sacra- 
mentum  Eucharistiae  liberum  sit,  ita  ut  unicuique  liceat  eo 
vel  sab  una,  vel  sub  utraque  specie  frui  indifferenter,  hac 
tarnen  lege,  ut  quisque  credat,  unam  speciem  tarn  efficacem 
quam  ambas.  Ge.  Wicelii  (bamalö  fatf)oI.  ^riejler  in  ©iöleben) 
libellus  de  moribus  veterum  haereticoriim ,  Lips.  1537.  E.  7: 
Absolutum  exemplar  christiani  hominis  esse  judicant  (Luthe- 
rani),  bina  vesci  specie,  non  secus  ac  si  dominus  Jesus  in 
hac  observatione  proram  ac  puppim  aeternae  salutis  collocas- 
set.  —  Utinam  in  hoc  articulo  idem  omnes  sentiremus,  ut 
(andern,  composita  lite,  pacis  bono  frui  liceat!  Nihil  omni- 
um  est,  quod  perinde  popularium  animos  commovet. 

5)  ©0  öon  bec  ©orbonnc  1521  f.  Tkbt^).  1.  §.  21.  not.  1.  ferner 
1535  b.  d'Argentre  I,  11,  395,  tl.  b.  10.  SWärj  1542  b.  Gerdes 
hist.  Evang.  renovati  T.  III.  Monum.  p.  87  (bei  Raynald.  1548 
no.  79  mit  bem  falfci^en  SJatum  10.  Mart.  1548):   üon  bet  t^eolo; 


486     25icvfc  ^criobe.     3fbfd)n.   1.    5B.  1517—1648. 

ti'e  fix6)li<S)  fe(!fitel;enbe  ße^re  tt>ar  aber  nocb  elajlifrf)  genug, 
um  SSereini'gungäüorfdjIdge  für  möglich  ju  I}alten6),  manche 
fat^oltfcbe  S^eotogen  näherten  ftd)  in  ber  2(uffaffung  mand)er 
8e()ren  öuffaüenb  ben  9?eformatoren,  ungeadjtet  ft'e  an  ber 
alten  Äivdje  fef!f)ielten  ').    2)ie  ©ijnoben  in  ^eutfc^Ianb  unb 


öifd)en  gaculfät  in  Cowen  15M  b.  Raynald.  1544  «o.  35,  u.  (7fr- 
des.  l.  c. 

6)  Sgl.  btc  25eroletd|ö^cinbrungen  in  Tfugäburg  1530 ,  7i1)tt).  1.  §.  5. 
not.  13,  unb  in  JRegengburg  1541,  baf.  §.  7.  not.  41.  audt)  baS 
JCugSburger  Sntfi^im,  baf.  §.  9.  not.  3. 

7)  SKerfnJÜrbig  ift  in  biefcr  S3ejie()ung  befonbecS  So^jann  S33  ilb, 
©uarbian  bec  gronciöcanec  unb  Somprebiger  in  S}?ainj  f  1554. 
6t  licp  »äJjrenb  [eincg  CebenS  einige  ^rebigten  brucfen,  [e{)r  »iele, 
tinb  einige  lat.  Kommentare  ju  bibl.  ©d)riften  ftnb  nad^  feinem 
Äobe  gebrutft.  (5r  cnipfte{)lt  £efung  bec  ^eil.  ©(!)rift,  unb  weifet 
ben  (Sinwanb,  ba^  bicfelbe  bunfcl  fei),  jurucfj  eifert  gegen  menfd)* 
lid^e  3ufä|e:  »trenn  Id^  bie  2Baf)rf)eit  befennen  foU,  —  ijl  unfec 
6^riflentf)um  f(!^icr  nid)t6  anbereS  roorben  bann  ein  ci)tetiget:  ^^fjas 
rifaiömuä,  ©leigneret),  ba  man  »iet  Zeremonien  fte{)et,  aber  «jentg 
©ottfeligFeit,  oiel  ©cfangö  unb  n'enig  2fnbad)t,  riet  ©d^einS  unb 
irenig  SG3af)rI)eit,  ötel  SBort  u.  wenig  ©eiftg,  2fbbrucl)  Bon  ctlid^en 
©peifen,  feinen  2£bbruc^  üon  ©iinben,  auf  jeneö  bringt  man,  bie* 
fe§  »ergibt  man  ,  wenn  wir  bte  @Q|ung  f)alten,  foU  eö  etreaä  gro^ 
fe^n,  wann  wir  ®otte6  ©ebot  üerad^ten,  ja  tägtii^  barwiber  füns 
bigcn,  foU  eö  nid)t§  fd)aben.«  lieber  SBu^e  unb  ©lauben :  »2Benn 
man  veäjt  unb  orbentlid^  t5ön  ber  SBug  unb  d^riftltd^en  ßeben  foU 
veben  ,  mu^  man  nidbt  am  Raffen,  SSeten,  JTtmofengeben  jc.  ans 
fangen:  benn  bog  fönnen  audj  bie  SSöfen  tf)un,  unb  bo^  nid^ts 
öoc  ®ott  bamit  auörid)ten.  Sie  wai)tt  S3ug  f)at  ii)xen  2fnfang 
cineö  S&ei(S  auö  fflerfünbigung  ober  Setrad^tung  beß  göttlid)en 
@efe|eö  unb  ®ebot,  aus  ber  (Srfenntniß  ber  ©ünben  unb  eigener. 
Ungerec^tigfeit,  S3erbammung  unb  gord[)t  beö  ©erid^tä  ©otte^j 
anberen  S^eitö  auö  93er!iinbigung  ber  ©naben  ©otteS,  au§  bem 
©lauben  gegen  bie  göttlid^e  3ufage,  unb  auö  2fnrufung  beg  götts 
lid^en  9lameng.  "ilui  biefen  jweien  SSronnen,  ^ord^t  unb  ©lauben, 
^a^  bec  ©unben  unb  Zieh  ber  ®ered^tig!eit,  muf  bie  58up  i)evi 
flicken,   unb  bai  mu^  alleö  furgefien,  e!)e  man  auf  bie  grüdjte  ber 


S^.  III.  (5.  I.  ^at\).  Ä.  hi&  1 515.  §.  53.  2Öiv!.  b.  «Äef.     487 

^ranfreici)  befdjninften  fiel;  frei(id)  barnuf,  bie  auffaUenbjlen 
fird[;ltcl)cn  9}?igbrauc!)e  ju  bcfam^fen  8):  ffe  tf)atcn  eg  aber 
jc^t,  t)on  ber  aügcmcincn  9}?dniui9  unterfingt,  mit  größerem 
Erfolge    al§    früf)er,    unb   cS  fonnte  nid)t  üerfnnnt  werben, 


SSu^c  fommt.*  —  '©ucd)  ben  ©laubcn  on  ßf)i:iftuni  werben  voit 
3U  ©naben  aufgenommen,  werben  iin§  unfere  ©unben  »erjieljen, 
unb  un6  bie  ®ered^ttg!ett  ober  SSerbtenfl  Sl)riftt  zugeeignet,  unangcs 
[e{)en  wer  unb  wie  wir  baöor  fet)nb  gewefen.«  —  »Nullum  bo- 
num  et  Deo  gratum  opus  est  extra  fidem  ,  immo  soll  fideles 
bona  opera  faciunt.«  —  »SBir  fe()en,  ba^  bie  Äirdje  »oU  Src? 
t()um,  ©ünb  unb  Unfriebenö  ifl,  bie  Se^r  ift  oermifd^t  unb  ges 
fälfc^t,  we^e  allen  benen  fo  Urfad^  baran  fctnb.«  —  »Sie  Äird^ 
ifl  infonber()eit  ju  biefer  3eit  nod)  fc^r  franf,  bo  an  ©önben,  bo 
an  Spaltungen,  fuc^et  aUentl)alben  ^ulf,  Ijat  öielerlei  oerfudit, 
ruft  jebermann  an,  S3ap(l,  Äei)fer,  Soncitium  unb  9?ei(^gtäge,  t)at 
(lUt  noij  Heiner  red^t  fönnen  fjelfen,  eS  ifl  nun  je  bofer  werben: 
fo  oiet  man  ftd)  auf  einer  Seiten  fperret,  ba^  man  nid^t  jur  ©i* 
nigfeit  Eomme,  fo  oiel  fperret  man  jlid^  auf  ber  anbern,  ba^  man 
ftd)  nid)t  muf  reformiren  laffen«  —  »Si  successores  Petri  eo 
modo  potestate  sua  usi  essent  quo  Petrus,  nemo  chrislianus 
eam  potestatem  impugnasset;  qnia  autem  pleriqne  hac  potestate 
abusi  sunt  (quemadmodum  nemo  est,  qui  iiesciat),  haec  causa 
et  seminarium  est  hujus  tumnltus  ,  neque  spes  aliqua  est,  tu- 
multum  hunc  cessaturnm,  nisi  tollatur  causa,  cf.  E.  G,  Die- 
lerich, diss.  hist.  de  Joanne  Fero  (3of).  SBilb)  monacho  et  con- 
cionaiore  Mo^nntino,  teste  veritatis  evangelicae,  Altorf.  1723.  4. 
8)  »gl.  bie  @rmal)nung§rcben  an  ben  Äleruö  jur  SSejferung  feiner 
©itten,  unb  treuer  TfmtöerfüUung  auf  bcn  ©rjnoben  in  fOIainj  u. 
d'öln  1327  (Hartzheim  Conc.  Germ.  VI,  205);  be§  ©rjb.  ü. 
^öln  ^ermann  refor^natio  curiae  Coloniensis  1528  (p.  221):  be* 
fonberä  beffelben  Sytiodus  provincialis  Coloti.  1536  (p.  235), 
beffen  ffierovbnungcn  alle  fird)lid)e  S3erl)ältnifTe  ju  beffern  fudjen, 
namentlid^  audi  P.  VI.  (p.  272)  au§fül)rlid)e  2fnwetfungen  jum 
^rebigen  geben.  5n  gvanfreid)  bie  beiben  ^roüincialconcile  »on 
1528,  Biluricense  {Harduini  acta  Concil.  IX)  u.  Seuonense  s. 
Parisiense  (eg  war  für  bie  ^roöinj  <Senö,  würbe  aber  in  ^axii 
gebalten),  f.  Harduini  acta  Concil.  IX,  1919. 


488    SJicrfe  ^Jeriobe.    2Cbfcf)n.  1.     S5.  1517—1648. 

tt)ie  njo^rtF)dtig    bie  9?eformation    aud)    auf   bie   fatf)olifc|)e 
Ä(rd[)e  unb  auf  bie  SSefferung  i^rer  alten  ©d)aben  mixte  ^). 

HU  tk  3?eformatton,  burd)  bie  Slemicfeluncj  ber  ?)apf!e 
in  bie  ©treitigfeiten  ber  weltlichen  durften  nid)t  wenig  be* 
gunjligt,  ju  einer  aud)  auperlid)  bebeutenben  CKa^it  gelangt 
war,  unb  immer  nocb  unauff)aüfam  weiter  »orbrang;  i)a 
crfannte  man  aud)  in  Siom  an,  hci^  eine  2(bjleÜung  ber 
5JKi6brdud()e,  welche  in  bem  ^a^3fitf)umc  unb  ber  ßuric  wurs 
gelten,  nicbt  langer  üermieben  werben  fonnte.  S!)ie^  erfldrte 
bie  öon  5)aul  III.  jur  SSeratbung  biefeä  ©egenfianbeS  nies 
bergcfe^tc  Gommiffion  unüerbüllt  (1537)  i<*),  unb  biefer  ^ap^ 


9)  Ge.  Wicelii  Üb.  de  moribus  veterum  haereiicorum,  Lips. 
1537.  J.  6:  Amentissimus  plane  sim,  si  isto  liaereseon  varia- 
rum  pharmaco  quosdam  religionis  morbos  partim  curatos  esse, 
partim  curari  coeptos,  ulla  ratione  negem.  —  Religionis 
alta  pax  corruperat  omnia.  Erat,  quod  desiderares  in  cathe- 
dra, quod  in  choro  ,  quod  in  thysiasterio :  mores  religioso- 
rum  capitum  referebant  nobis  ignotum  quendam  Christum, 
non  eum,  quem  crucifixum  praedicavit  Paulus.  Res  verge- 
bant  ad  summam  animarum  calamitatem.  Itum  est  obviam, 
sed  non  recto  pede.  Bene  tarnen  habet,  et  sapientiae  Dei 
Max.  Opt.  immensae  gratiae  agendae  sunt,  quod  haec  haere- 
seon  inundatio  non  majus  damnum  dedit.  Magnum  quidem 
dedit  damnum,  sed  majus  accepit.  Excitavit  somnolentos 
pastores,  exacuit  hebetes  theologos,  coegit  otiosos  ad  nego- 
tiosa  studia,  correxit  quae  erant  pravissima  multa.  @benfo  in 
ctnfm  SSriffc  oon  1536  ((?.  Wicelii  epistolarum  libb.  IV,  Lips. 
1537.  tib.  IV.  S3t.  q) :  Per  Schisma  aut  certe  hujus  occasio- 
nem  interit  in  Ecclesia  mali  pluriinum.  Redeunt  nunc  tandem 
theologi  ad  theologiam.  Quid  vulgus  istorum  secutum  sit  in 
haec  usque  tempora,  vidimus.  Utinam  in  dies  accedant  ad 
lucernam  divini  verbi  propius! 

10)  f.  Tibtt).  1.  §.  19.  not.  22.  23.  ohqUiä)  ber  g)apjl  nod)  in  bn 
Siijlruction  o.  24.  Ott.  1536,  welche  et  bem  an  ben  Äaifec  ge? 
fenbeten    9lunttuS  gab,    gcfagt  '^atte    (Raynald.    1537   no.   10): 


ZI).  Ilf.  (5.  T.  mi).  Ä.  biß  1545.  §.  53.  SBirf.  b.  9Jcf.    489 

festen  auf  i^re  Ißorfdjiage  einjuge^en »).  ©elbft  ju  einer 
sßer3rcid)iin(5  über  bte  ^ebrc  fd)icn  burd)  bie  Snjlruction  ber 
ßegaten  für  bie  ©efpracbe  in  2Borm§  unb  JKegenSburö 
(1541)  12),  unb  burcl;  bie  ßonccfftonen,  weldje  biefelben  auf 
bem  (entern  marf)ten  »3),  Hoffnung  gegeben:  e6  war  bie^ 
aber  t)a^  le^te  Seieben  üon  einer  aucb  jum  ^kcbgeben  bereiten 
SSerfobnlicbfeit ,  welcbeä  oon  9vom  au§  erfolgte. 


Quantum  vero  ad  objecla  nobis  gravamina  attinet,  cum  plera- 
que  eoruin    sint    aut    manifeste    falsa   aut  inania,    et   eliam  a 
summis  Pontificibus  jam  castigata ,  poterit  facile  pro  sua  pru- 
dentia  ea  refeilere. 
11)     f.  Contareni  et  Voll  cp.    mi).  1.   §•  19.  not.  23.     Sm  2Cu9u{l 
1540  \e^te  in  ^apjl  mel)tei-e  Deputationen  nieber  super  reforma- 
lione,   videlicet  pro  camera  apostolica  et  tribunali  urbis,   pro 
Rota,  pro  Cancellaria  apostolica,    unb  beauftragte  einige  ßarbi; 
näte,    ut   invigilent  et  curent   ea,    quae   circa    reformalionem 
conclusa   sunt,   et   sancita   inviolabiliter  observentur,    et    ubi 
opus  fuerit,    suae  Sanctitati    referent.     Acta  consistorialia   h. 
Raynald  1540  wo.  65. 
12)    3n  bec  Snjltuction  beS  SSifrf).  o.  gettre  für  äöormS  ö.  11.  Set. 
1540,   6.  Raynald  1540  no.  54  ^eift  eö:   Quod  si  (Protestantes) 
aliqua  in  Ecciesia  reformari ,    aut  concedi  petent,    ea  certa  et 
Clara  scriptisque  commendata  vobis  exhibeant,    ad   nos  quam 
primum  transmittenda;   quae  si  tälia  erunt,   ut  salvo  Dei   ho- 
nore     et   conscientia     nostra  concedi    possint,    —    nos    reipsa 
ostendemus  esse  benignos,  et   pacis  caritatisque   maxime  cu- 
pidös.'  3n  bet  bc§  (SorbinaUegaten  ßontorini  für  Slcgenöbuvg   o. 
•,:,28.    Sanuar    1541      {Epist.    Reginaldi     Poli    ed.    Quirini    III, 
CCLXXXVIII):    Videndum  inprimis    est,   an  Protestantes  — 
in  principiis  nobiscum  conveniant,    cujusmodi   est   hujus  San- 
ctae  Sedis  primatus,    tanquam  a  Deo,  et  Salvalore  nostro  in- 
stitutus,  sacrosanctae  Ecclesiae  Sacramenta  ,  et  alia  quaedam, 
quae  tum  sacrarum  literarum  anctorilate,   tum  universalis  Ec- 
clesiae  perpelua  observatione   hactenus   observata  et   compro- 
bata  fuere,  et  tibi  nota  esse  bene  scimus:  qiiibiis  statim  initio 
admissis  omnis  super  aliis  controversiis   concordia  ientaretur. 
13)    2Cbtt).  1.  §.  7.  not.  42. 


490    mexk  |)a-iot)c.     Zh\d)\\.  I.     SJ.  1517  — 164S. 

§.  54. 

Stcue  Örben. 

^it  ^Reformation  fonnte  nur  ein  lebenbt^  rrirffömer 
Ä(eru§  mit  ©rfolg  ju  n?iberf!e^en  hoffen.  ®o  war  weber 
t>on  ben  9)?ond)§orben  in  il)rem  bamaligen  SSerfoQe,  nod)  Don 
ben  SBeltgeifKidien  etma^  ju  erwarten,  unb  in  Stauen  hiU 
beten  ftd^  neue  ^rben  für  jenen  Bwetf.  Xsk  3eit,  wo  muffige 
Kontemplation  SScwunberung  fanb,  war  vorüber:  ba6  Tlbncbi 
t{)um  fonnte  je^t  nur  noc^  burd^  gemeinnui^ige  geifüid^e 
2BirFfamfeit  bei  bem  SSolfe  ^fnerfennung  ju  gewinnen  l)offen. 
25ie  (lapu§iner  f)atten,  aB  fie  fid)  unter  ber  Leitung  »on 
9)?att(}au§  be  S3afft  1525  t)on  bem  granciäcanerorben  trenn; 
ten,  anfangt  nur  ba§  mbnd)i\ö)  befd;rdnfte  3iel,  tik  Zxa(i)t 
unb  bie  ßeben^weife  be§  \)dl.  grancigcuä  aufä  genauefic  wie^ 
bert)erjuftellen  i):  inbeffen  lebte  ubert)aupt  in  i^nen  ber  alte 
grancigcanergeift  wiebcr  auf,  unb  fte  gewannen  aI6  SSolFöi 
prebigcr  fielen  SSeifall  unb  gro0e  SScrbreitung  2).    ^U  Zi)eas 


1)  Jo.  de  Terranova  (feit  1532  ßapujinfr)  de  origine  Frairum 
Capucinorwn  S.  Francisci,  ital.  gcfdjrieben  1571,  lat.  Acta  SS. 
Maji  IV,  283.  Zach,  Boierii  annales  Ordinis  Minorum  s. 
Francisci,  qui  Capucini  vocaniur ,  Lugdnni  T.  I  et  IL  1632. 
39.  T.  III.  oon  Marcellinns  de  Pisa,  1676.  App.  ad  T.  III, 
P.  I.  Bon  Sylvester  a  Mediolano,  Medial.  1737.  fol. 

2)  5{)re  erfic  ©ensratcongregation  1529  beftimmte  constit.^6.  {Bo- 
verii  annales  I,  120):  Superiores  eos  praedicalor^s,  quos 
ampliori  pracdicationis  gratia  a  Deo  praeditos  noverint, 
otiosos  esse  non  sinant,  sed  in  vineam  Domini  mittant,  ut  in 
ea  non  modo  quadragesimali  tempore,  sed  alüs  quoque  anni 
temporibus  laborent.  Qui  vero  ad  id  munus  ordinati  fuerint, 
meminisse  debent,  potissimam  praedicationis  parteni  esse 
ipsius  praedicatoris  vitam  atque  honestam  conversationem. 
Quapropter  minus  verborum  ornatum  ac  subtiles  speculationes 
curantes,  magis  audientium  utilitati  studeant,  pureque  ac 
simpliciter  sanctum  Domini  nostri  Evangelium  praedicenf. 


z\). III.  (5. 1.  ^^^^'  ^'  ^j^  ^54^-  §•  ^^-  3^^"f ^'^^^"-    '^^^ 

tinct  würben  1524  üon  6ajetanu§  t).  2:f)icna  unb  So^. 
^eter  (5araffa,  S5ifcJ).  t>.  SI;eatc  (bem  na^mad'gen  ^öpf^c 
^aulIV.),  ju  bem  Bwcrfe  einer  eifrigen  ©eelforge  gefliftet  3) : 
ba  fie  meilienö  au§  2rbli3en  bcftanben,  fo  gewannen  fte  gro- 
ßes 2£nfe^en,  würben  aber  nie  fe^r  jabfreicb.  ^in  üenetiam^ 
fcber  ^atricier  ^ieronpmu^  2remilianu§  (Wani)  grunbete 
1528  'in  <Boma^ca,  ^wifc^en  S5ergamo  unb  STlailanb,  bie 
©omaSfer,  pnadjfl  um  ftci)  üerlafTener  Äinber  anjune^-- 
men:  fie  würben  alSbann  aud)  ju  einer  Kongregation  regu^ 
lirter  Älcrifer  4).  ^ie  S5arnab  iten  bereinigten  fiel)  1530 
in  «Kailanb  cbenfaüg  ju  einer  folcljen  Kongregation,  unb  fcer= 


3)  Ant.  Caraccioli  (Zi^idÜMt)  de  vila  Pauli  IV.  F.  M.  col- 
lectanea  historica.  Item  Cajetani  Thienaei,  Bonifacii  a  Colle, 
Pauli  Consiliarii,  qui  una  cum  Paulo  IV.,  iunc  Theatino 
Episcopo,  Ordinem  Clericorum  regularium  fundaverunt,  vitae, 
Colon.  Vbiornm  1612.  Sie  vita  Cajetani  Thienaei  aud)  in  b. 
Act.  SS.  Aug.  II,  249.  IXehn  ecjetanS  2(bftd)t  ibid.  c.  2.  §.  19: 
Ipse  itaque  divino,  u(i  par  est  credere,  motus  instincdi,  in 
eam  venit  cogitationem,  si  primaevum  illud  alque  apostolicum 
institutum  sua  aetate  inslauraretur,  sacrorumque  ac  solemnium 
votorum  nuncupatione  perpetuo  firmaretur,  non  ineptam  eam 
fore  reparandae  chrislianae  reipublicae  rationem.  Clericos 
quidem  sacrorum  ministros  egregiam  olim  laboranti  Ecclesiae 
tulisse  opetn:  sed  ut  sunt  res  mortalium  pronae  casibus,  jam 
eos  mole  sua  atque  senio  defetiscere.  Excitari  igitur  opor- 
tere  mortalium  animos  novo  atque  apostolico  spiritu,  et  Cle- 
ricis,  quos  ingenti  populorum  exilio  improbitas  inscitiaque 
corrupisset,  Clr/-icos  alios  atque  alios  debere  suffici  ,  quorum 
opera  damnum,  quod  illi  per  pravum  exemplum  christiano 
orbi  intulissent,  sarciretur.  Sie  papftt.  sßepätigungöbuUe  oom 
24.  Sun.  1524,  unb  bie  gonftitutionen  ßon  1604  \.  in  Auberli 
Miraei  regulae  et  constitutiones  Clericorum  in  congregatione 
viventium ,  Antverp.  1638.  4.  p.  23. 

4)  SBeflatiflungöbuUen  Bon  ^aul  III.  1540  unb  5>i««  V.  1568  hei 
Miraeus  l.  c.  p»  71  tjgl.  p.  137. 


492    Vierte  ^criobe.     ?fbfd&n.  I.    SJ.  1517—1648. 

^flidjtefen  fid)  ju  jeter  2frt  öeifüidjer  SBtrffömfeit  unter  \)em 
fSolh  5). 

2(ber  öUe  würben  mit  üon  ben  Sefuiten  ß)  öerbunfelt. 
Sgnatiug  ü.  gojora'),  au§  einer  ber  üorne^mflen  "KbeU^ 
familien  in  ©uipugcoa  flanimenb,  ein  tapferer  IriegSanfuI)- 
rer,  würbe  biircl)  eine  SBunbe  ju  Ärieggbienften  untüöjÜQ, 
unb  befd)lop  nun  in  ben  geilüic^en  9?itterbien(l  ber  beil.  Sung^ 
frau  äu  treten  8),  unb  if)x  burd)  SSefebrung  ber  Ungläubigen 


5)  »on  in  Äicd)e  S.  Eamabae  in  9)lai(anb  genannt,  öon  Sle= 
meng  VII.  1533  beftätigt,  Miraeus  l.  c.  p.  92. 

6)  Historia  societatis  Jesu  P.  I,  auct.  Nie.  Orlandino ,  ¥.11  — 
lY,  auct.  Franc.  Sacchino,  P.  V.  T,  I.  auct.  Petro  Possino, 
P.  V.  T.ll,  auct.  Jos.  Juvencio,  P.  VI.  Julio  Cordara,  Romae 
1615  —  1715.  fol.  SBeniger  inf)aUveic^  unb  itmnbcrgläubiger  ijl 
bte  Imago  primi  saeculi  Soc.  Jesu,  Antverp.  1640,  fol.  »gl. 
über  biffe  ©d^riften  SlanEe'ä  gürjlen  u.  93ölfer  ü.  ©übeuropa  IV, 
381.  g.  Äortüm'ö  @nt[Ie()ung6gefc^ic^te  beö  SefuitenorbenS, 
SKanJjeim  1843. 

'7)  Acta  antiquissirna  a  P.  Lud.  Consaho  (Sefuit  1545  f  1575) 
ex  ore  s.  Ignatii  excepta ,  urfpcünglid^  tf)eilS  itatienifd),  tf)ett6 
fpantfd^  gej"d)rtfben ,  \at.  öber[c^t  in  b.  Act.  SS.  Jul.  Vll,  634. 
Vita  Ignatii  auctore  Petro  Ribadeneira  (trat  fd^on  aU  Änabc 
ter  ®efeUfd)aft  bei  1540  f  1611),  Neapoli  1572,  ed.  2.  multo  co- 
piosior  Madritt  1586,  in  b.  Act.  SS.  Jul.  VII,  655.  Jo. 
Petri  Maffeji  (Sefuit  1565  f  1603)  de  vila  et  moribus  Ignatii 
Lojolae  libb.  III ,  Romae  1585.  4.  »gl.  über  biefe  Siograp^ien 
SRanfe  IV,  383. 

8)  2(uf  feinem  Äranfenfager  fonnte  er  SRitterromanc,  feine  frühere 
fiiebltngglectüre,  nid)t  crf)alten,  las  nun  .?)eitigenteben  in  fpani; 
fd^cr  ©prad^e,  unb  gerietf)  baburd)  in  53f)antafien,  tt5eld)e  au§  rit; 
teclidtien  unb  fird^li(j^en  ßlementen  tüunberlid^  jufammengefe^t  was 
ren.  9Kan  tjergleid^e  feine  ©elbftbefenntnijfe  Acta  antiquissirna 
§.  6.  {Acta  SS.  Jul.  VII,  636):  Ex  bis  nna  erat  cogitatio, 
quae  prae  caeteris  ita  ejus  cor  occuparat,  ut  statin)  in  eam 
vehu  immersus  et  absorptus,  duas,  tres,  quatuorque  horas, 
quod    nee    ipse  perciperet,     illa  detineretur.      Ea  vcro  erat. 


^i).  III.  6. 1.  ^ati).  Ä.  biö  1545.  §.  54.  Sefuiten.    493 

in  ^alafiina  ju  biencn  (1521).    gange  UhU   er  in  llvengcr 
2(fccfe  unb  pt)antalltfcl)cr  6ontem)jlötion,  erfannte  aber  ents 


quidnam  potissimum  in  obsequium  illustris  feminae  aclurus 
esset,  qua  ratione  ad  eam  urbem,  in  qua  ips^a  erat,  proficisci 
posset,  quibus  verbis  alloqueretur  eam,  quos  jocos  et  sales 
adhiberet,  quod  specimen  bellicae  exercitationis  in  ejus  gra- 
tiam  ederet.  Ita  autem  vi  hujus  cogitationis  rapiebatur,  ut 
ne  id  quidem  videret,  quantum  res  illa,  quam  consequi  opta- 
bat,  supra  ipsius  vires  esset,  ^enn  wie  baö  fpan.  £)rigtnal 
()injufe|t:  non  erat  comitissa,  nee  ducissa,  sed  erat  ejus  Status 
subiimior,  quam  ullus  earum.  §.  2.  Aderat  interim  divina 
misericordia,  quae  ex  lectione  recenti  bis  cogitationibus  alias 
subjiciebat.  Cum  enim  vitam  Christi  domini  nostri  ac  San- 
ctoruai  legeret ,  tum  apud  se  cogitabat,  secumque  ita  collige- 
bat:  quid  si  ego  hoc  agerem,  quod  fecit  b.  Franciscus? 
Quid  si  hoc,  quod  b.  Dominicus?  Atque  ita  multa  animo 
tractabat,  semperque  sibi  ipsi  res  difficiles  ac  graves  pro- 
ponebat :  quod  dum  faceret,  facilitatem  ad  eas  consequendas 
sentire  ipsc  in  se  sibi  videbatur,  nulla  alia  ratione  sibi  pro- 
posita,  quam  quod  ipse  apud  se  ita  colligeret :  s.  Dominicus 
hoc  fecit,  faciam  igitur  et  ego:  fecit  hoc  b.  Franciscus,  fa- 
ciam  igitur  et  ego.  Perstabant  autem  hae  cogitationes  satis 
diu,  ac  deinde  rebus  aliis  interpositis  inania  ilia  et  saecula- 
ria  succedebant,  quae  et  ipsa  longo  temporis  spaiio  protra- 
hebantur.  Diu  ista  cogiiationum  successio  illum  detinuit; 
et  haec  de  Deo,  illa  de  saeculo  animum  ejus  eo  usque  occu- 
pabat,  donec  ipse  prae  lassitudine  abjiceret,  animumque  ad 
alia  converteret.  §.  8.  Sed  in  his  cogitationibus  hoc  discri- 
men  erat,  quod,  cum  saecularibus  intenderet,  magna  volu- 
ptate  capiebaiur,  at  ubi  fessus  destitisset,  moestum  se  aique 
aridum  sentiebat:  cum  vero  de  profectione  Hierosolyraitica, 
deque  herbis  tantum  comedendis,  aliisque  hujusmodi  rigori- 
bus  sectandis ,  quibus  usos  viros  sanctos  animadvertebat,  co- 
gitaret,  —  laetum  se  inveniebat.  —  §.  9.  Post  autem  cum  in 
spiritualia  exercitia  fuisset  ingressus,  hinc  primum  illustrari 
coepit  ad  inteiligendum,  quod  de  spirituum  diversitate  suos 
docuit.     Hunc  in  modum  cum  Spiritus  diversos  ,  quibus  agita- 


494     SSicctc  ^eviobc.     2Cbfd)n.   1.     S$.  1517—1648. 

üä)  ba§  SSebürfnip  tl)eologtfct)er  Silbung,  unb  ging,  um  fie 
ju  erwerben,   nad)  ^ariö^).     |)icr  jog  er  burd)   afcetifdje 


batur,  Dei  unum,  alterum  daemonis,  paulatim  agnovisset, 
nee  modicum  lumen  spirituale  ex  illa  piorum  librorum  lectio- 
ne  sibi  comparasset;  coepit  magis  serio  de  vita  ante  a  se 
acta  cogitare,  atque  illud  etiam  perpendere ,  quantum  poeni- 
tentiae  indigeret,  ut  contracta  per  eam  crimiua  expiaret. 
Qua  quidem  in  cogitatione  pia  illa  desideria  de  imitandis 
sanctis  viris  sese  illi  offerebant,  nulla  majore  ratiocinatione, 
quam  quod  sibj  divina  adjuvante  gratia  promitteret,  id  quod 
illi  fecissent  se  quoque  facturum.  Sed  nihil  amplius,  statim 
ubi  convaluisset,  agere  optabat,  quam  Hierosolymam  profi- 
cisci ,  fiageliationibus  ac  jejuniis  tarn  multis  adhibitis,  quam 
multa  in  tarn  magno  animo  et  Spiritu  Dei  accenso  poeniten- 
tiae  desiderium  imperaret.  ©o  wallfa^rtete  er  bcnn  unter  flrens 
gen  SSu^ßbungen  1522  ju  bem  tüunberttjätigen  SJJarienbilbe  auf  bcm 
SSerge  S)Zontfcrrat  bei  SSarceEona:  §.  17.  Et  cum  mentem  rebus 
iis  refertam  haberet,  quae  ab  Amadeo  de  Gaula  (Dielmet)r  in 
bem  9iitterroman  2(mabtö  pon  @5aUien)  conscriptae  et  ab  ejus 
generis  scriptoribus ,  nonnullae  illis  similes  ei  occurrebant. 
Itaque  statuit  ad  arma  sua  (ut  inter  milites  dicitur)  vigilias 
agere  tota  nocte  una  neque  sedens  neque  jacens,  sed  vicis- 
sim  stans  et  flexus  genua  ante  altare  Dominae  nostrae  Moniis 
serrati,  ubi  vestimenta  sua  deponere  siatuerat,  et  Christi 
arma  induere  (eine  SSSaffenttadje,  wie  biejenigen  fte  galten  muf; 
Un,  meldte  ju  Stittern  gef(i)(agen  werben  foUten). 
9)  Ueber  feine  ©tubien ,  welrf)e  er  in  SSarcellona  anfing,  bann  in 
likala,  ©atamanca,  unb  enbttc^  in  ^ariö  betrieb,  fagte  er  fetbjt. 
Acta  antiquissima  §.  54:  Barcinonem  reversus  coepit  in  literas 
diligent-er  incumbere;  sed  ejus  proposito  multum  illud  obsta- 
bat,  quod,  cum  lectiones  memoriae  mandare  conaretur  (id 
quod  in  grammaticis  principiis  necessarium  est),  novae  illi 
intellectiones  rerum  spiritualium  novique  gustus  infundeban- 
tur,  atque  hoc  ita  abunde,  ut  capere  memoria  nihil  posset, 
neque  illud  a  se  rejicere,  tametsi  plurimum  reluctaretur. 
2(16  er  nac^  ^ariS  Um  (1528)  §•  73:  ad  inferiora  rediit,  cum 
perspexisset,    plurimum   se   lundamenti»  destitui.    Itaque  una 


^f).  III.  6. 1.  ^atf).  Ä.  big  1545.  §.  54.  Sefuiten.     495 

(Strenge  unb  ^inrei^enbe  <Sd)ttjdrmerei  me|)rere  junge  talcnf* 
üoUe  50Zanner»o)  (^  ffcf)^  gab  i^nen  burd)  feine  finnlicb 
^>|)antaj!ifc^en  Excrcitla  spiritualia  i>)   bie  gleicbe  JRidjtung 


cum  pueris  studebat  Parisiensi  more.  3Cber  aud)  l)tcr  ging  eS 
nid^t  beffec  §.  82:  quoties  audiebat  magistrum  praelegentem, 
tarn  multis  interturbabatur  spiritualibus  rebus,  ui  aiidire  ai- 
tente  non  posset. 

10)  (So  waren  ^etruS  gober  auö  ©aoopen/  gcanc.  cüMcic,  ein  @beU 
monn  au§  Staoarra,  bie  ©panier  Sac.  ßaine},  2(lpl).  ©almeron, 
9lico(,  SSobabiUa,  unb  bcr  portug.  ßbelmann  ©tmon  Siobriguej. 

11)  Exercitia  spiritualia  S.  F.  Ignatii  Loyolae,  Antverp.  1638. 
Directorium  in  exercit.  spirit.  Antv.  1638.  5)iefe  ©pcrcitia 
ftnb  fd)on  frü() ,  nad^  ber  jefuitifd^en  2(nnaf)me  in  einer  ^6()(c  bei 
SOJanrefa  1522  {Act.  SS.  Jul.  VII,  417)  oon  SgnatiuS  abgefaft. 
®ic  finb  auf  4  Söod)cn  bered)net,  für  weldje  ft'e  alle  äußere  S{)ä; 
tigEeiten,  wie  alle  ©ebanfcn  getrau  »orfd^reiben,  unb  fniipfen  bie 
Kontemplation  an  befiimmte  pl)antaftifcf)e  2Cnfd)auungen  djrijllid)er 
Sbeen,  »eld^c  nad^  genauer  SSorfd^rift  ^eroorgebrad)t  werben  muffen: 
5.  S5.  Secunda  hebd.  quarta  die.  Fiet  meditatio  de  duobus 
vexillis,  uno  quidem  Jesn  Christi  opiimi  nostri  Imperatoris, 
altero  vero  Luciferi,  hostis  hominum  capitalissinii.  Oratio 
prueparatoria,  Praeludium  primum  erit  historica  quaedam 
consideratio  Christi  ex  una  parte,  et  ex  altera  Luciferi,  quo- 
rum  uterque  omnes  homines  ad  se  vocat,  sub  vexillo  suo 
congregandos.  Secundum  est  ad  constructionem  loci,  ut  re- 
praesentetur  nobis  campus  amplissimus  circa  Hierosolymam, 
in  qua  Dominus  J.  Chr.  tamquam  bonorum  hominum  omnium 
summus  Dux  assistat.  Rursum  alter  campus  in  Babylo- 
nia,  ubi  se  Lucifer  malorum  et  adversariorum  ducem 
exhibeat.  Tertium  ad  gratiam  petendam  illud  erit  ,  ut  posca- 
mus  exploratas  habere  fraudes  mali  ducis,  invocata  simul  di- 
vina  ope  ad  eas  vitandas;  veri  acutem  optimique  Imperatoris 
Christi  agnoscere  mores  ingenuos,  ac  per  gratiam  imitari 
posse.  Punctum  primum  est,  imaginari  coram  ocnlis  meis 
apud  campiim  Babylonicum  ducem  impiorum  in  cathedra  ignea 
et  fumosa  sedere,  horribilem  figura  vultuque  terribilem.  Se- 
citndum  est,  advertere,  quomodo  convocatos  daemones  innume- 


496     ^mk  9)enobe.     2i;bfd)n.   I.     fS.  1517—1648. 

rtuf  tie  Sbee  bee   geijUidjen  diitkxt^üm^   im  2)ien|!e  ß^rijü 
unb  ber  93?aria,  unb  üerbanb  ftd?  mit  i()nen  in  ber  SRariens 


ros  per  totum  orbem  spargit  ad  nocendum,  nuUis  civitatibus 
et  locis,  nullis  personarum  generibus  immunibiis  reliclis. 
Teriium  attendere,  cujusraodi  concionem  habeat  ad  ministros 
suos,  quos  instigat,  ut  correptis  injectisque  laqueis  et  calenis 
homines  primum  trahant  —  ad  cupiditatem  divitiarum,  unde 
postea  facilius  in  mundani  honoris  ambitionem,  ac  demum  in 
superbiae  barathrum  deturbari  queant.  Similiter  ex  opposito 
considerandus  est  summus  optimusque  noster  Dux  et  Impera- 
tor Christus.  Punctum  primum  erit,  conspicari  Christum  in 
amoeno  campo  juxta  Hierosolymam  ,  humili  quidem  constitn- 
lum  loco,  sed  valde  speciosum  forma,  et  adspectu  summe 
amabilem.  Secundum  autem  est,  speculari  quo  pacto  ipse 
mundi  dominus  universi  electos  Apostolos,  discipulos  et  mi- 
nistros alios  per  orbem  mittat,  qui  omni  hominum  generi 
statui,  et  conditioni  doctrinam  sacram  ac  salutiferam  imperti- 
ant.  Tertium ,  auscultare  concionem  Christi  exhortatoriajj  ad 
servos  et  amicos  suos  omaes  in  opus  taie  destinatos,  qua  eis 
praecipit,  ut  juvare  studeant  quemlibet,  ac  primo  inducendura 
curent  ad  spiritualem  affectum  paupertatis,  et  insuper  (si  di- 
vini  obsequii  ratio  et  electio  coelestis  eo  ferat)  ad  sectandara 
actu'  ipso  verara  paupertatem;  deinde  ut  ad  opprobrii,  con- 
lemptusque  desiderium  alliciant,  unde  humilitatis  virtus  ena- 
scitur.  Et  ita  tres  consurgunt  perfectionis  gradus,  videlicet 
paupertas,  abjectio  sui ,  atque  humiiitas,  quae  ex  diametro 
divitiis,  honori  et  superbiae  opponuntur,  ac  virtutes  omnes 
statim  introducunt.  Sann  folgt  ein  Colloguium  ad  b.  Virginem, 
um  SSetflanb  ju  erf(ef)cn,  ut  recipi  possim  et  manere  sub  vexiilo 
Christi,  unb  [d^lieft  mit  einem  Ave  Maria;  ferner  ein  Collo- 
guium ad  Christum  hominem  ju  benifelben  ^meiie ,  unb  fd^licft 
mit  bem  ©ebete  Anima  Christi,  cnblidE)  ein  Coli,  ad  Falretn, 
ut  annuat  petitioni,  cum  Faier  noster.  Transigetur  hoc  exer- 
citium  seynel  in  media  nocte ,  et  altera  vice  sub  auroram. 
Repetitiones  vero  duae  circa  matutini  sacri ,  atque  vesperarum 
tempus  erunt  faciendae.  ©o  joirb  ftnntid^e  Steigung  unb  2fbnei= 
giung  für  geif}ücl)e  3wecfe  gcwecft.    SßSie  bie  einjelnen  ©ünben  ftatt 


ZI),  in.  6.  I.  ^aü).  Ä.  big  1545.  §.  51.  Scfuilcn.     497 

firdjc  äu  SOZontmarfre  burd;  ein  gcmeinfameS  ©clubbe  (1534). 
3n  ä^cncbig  crfannten  ]ie,  ba^  ftc  bk  S3cfef)rung  ber  Uns 
gläubigen  in  ?)ard|}ina  nufgcben  mußten,  irurben  aber  bort 
burd)  bie  S^eatiner  auf  anbcrc  gcinbc  ber  Äirdje  I)incjcwiefen, 
bcren  S3efampfung  nod)  bringenber  not()wenbi(j  fep,  auf  bic 
©ittenloftgfeit,  bcn  Unglauben  unb  bie  Äe^erei  unter  ben 
d)rijKic^en  S56(!ern.  Se^t  burd^jogen  fie  nad)  bem  SSorgangc 
jener  alS  S5u§prebiger  hie  iBtätk  ^talicn^  hi§>  nad)  9iom. 
£»ort  legten  fie  bem  ^apjle  ben  ^lan  il)rer  ©efeüfcbaft  üor, 
gleicb  tapfern  Äriegern  mit  üoller  Eingebung  unb  in  blinbem 
®el)orfam  gegen  ben  ?)apf^  unb  beffen  25iener,  iljren  SSorjles 
l)cr,  bie  Äird)e  ju  üertl)eibigen,  unb  alle  geinbe  berfelben  ju 
befdmpfen  '2).     ©o  erl)ielten  fte  ben  27.  ®ept.  1540  bic  er(!c 


bei-  äBuröel  ber  ©ünbe  bekämpft  tüerben ,  f.  b.  2i"n»eifung  p.  24, 
ber  fOZenfcl^  [olle  «Olorgcng,  fo  wie  er  »om  (Sd^lafe  enüadje,  pro- 
ponere  diligentem  sui  custodiam  circa  peccalum  aut  vitium 
aliquod  particulare ,  a  quo  emendari  cupil.  Quoties  id  pec- 
cali  genus  hotno  commiserit,  manu  pectori  admola  doleat  de 
lapsu,  quod  fieri  potest  etiam  assistentibus  aliis  ,  nee  adver- 
tentibus.  "Khenbä  foU  er  ftd)  prüfen,  unb  jebe  S3e3el;un9  ber 
5)articular[unbe  mit  einem  ^uncte  be^eic^nen,  unb  barauf  fel)en, 
bog  bie  ?Reii)i  biefer  ^uncte  jeben  Sag  fleiner  werbe,  ogl,  ^.  ». 
Örelli  i>a€  SBcfcn  beS  Sefutterorbenö,  Ceipsig  (1846)  <B.  27. 

12)  Sie  öorl)ergegan9enc  Deliberatio  et  deterrninatio  ber  Oefellfd^aft 
f.  Act.  SS.  Jul.  VII,  463.  S)te  formula  vivendi,  «jeldje  oon 
bem  ^ap(!e  geneljmigt  würbe,  ift  in  ber  SSeftcitigunggbuUe  Regi- 
tnini  5.  Kai.  Oct.  1540  (u.  a.  in  b.  Litlerae  apostolicae,  gui- 
hus  institutio  ,  confirmatio  et  varia  privilegia  continentur  Soc. 
Jesu,  Antverp.  1635,  p.  9)  enthalten:  Quicunque  in  Socielate 
nostra,  quana  Jesu  nomine  insigniri  cupimus,  vult  sub  cru- 
cis  vcxillo  Deo  militare,  et  soIi  Domino,  atque  Romano 
Ponlifici  ejus  in  terris  Vicario  servire,  post  solemne  perpe- 
tuae  castitatis  votum  proponat  sibi  in  animo,  se  partem  esse 
Societatis  ad  lioc  potissimum  institutae,  ut  ad  profcctum  ani- 
marum  in  vila  el  doctrina  christiana,  ad   fidei   propagationem 

®  i  e  f  e  l  e  r '  ö  ÄivdOengcfcr).  3r  S8b.  2e  2(btf)l.  32 


498     58icrfc  ^euiobe.     2fbfd)n.   I.     «B.  1517— 1G48. 

®enef)migun()  i^rer  ©efellfc^aft  (societas  Jesu,   fpan.  Com- 


per  publicas  praedicationes  et  verbi  Dei  ministeriiim ,  spiri- 
tualia  exercitia  et  caritatis  opera,  et  nominatim  per  piierorum 
ac  rudium  in  Christianismo  institulionem  ac  Christifidelium 
in  confessionibus  audiendis  spiritnalem  consolationem  praeci- 
pue  intendat:  curetque  primo  Deum,  deinde  hujus  sui  insti- 
tuti  rationem ,  quae  via  quacdam  est  ad  illum  ,  semper  ante 
oculos  habere;  —  unusquisque  tarnen  secundum  gratiam  sibi 
a  Spiritu  sanclo  subministratam ,  et  vocationis  suae  proprium 
graduni  ,  ne  quis  forte  zelo  utatiir,  sed  non  secundum  scien- 
tiam.  Cujus  proprii  cujusque  gradus  Judicium,  et  officiorum 
discrelio  ac  distribuiio  tota  sit  in  manu  Pruepositi  s.  Praelaii 
per  nos  eligendi  (unb  jiüQC  na<i)  tec  Deliberatio  p.  465  in  per- 
petuum  i,  e.  ad  vitam),  ut  congruus  ordo  servetur,  in  omni 
bene  instituta  communitate  necessarius.  Qui  quidem  Praepo- 
situs  de  consilio  consociorum  constituliones,  ad  constructionem 
hujus  propositi  nobis  finis  conducentes,  in  consilio  condendi 
auctoritatem  habeat,  majori  suffragiorum  parte  semper  sta- 
tuendi  jus  habente.  Consilium  vero  inlelligatur  esse  in  rebus 
quidem  gravioribus  ac  perpetuis  major  pars  totius  Societatis, 
quae  a  Praeposito  commode  convocari  poterit;  in  levioribus 
autem  et  temporaneis  omnes  illi,  quos  in  loco,  ubi  Praepo- 
situs  noster  residebit ,  praesentes  esse  contigerit.  Jubendi 
autem  jus  totum  penes  Praepositum  erit.  —  Quamvis  Evan- 
gelio  doceamur,  —  omnes  Christifideles  Romano  Pontifici 
tanquam  capiti  ac  Jesu  Christi  Vicario  subesse ;  ad  majorem 
tarnen  nostrae  Societatis  humilitatem  ,  ac  perlectam  uiiiuscu- 
jusque  mortificationem,  et  voluntatum  nostrarum  abnegationem 
summopere  conducere  judicavimus,  singulos  nos  ultra  illud 
commune  vinculnm  speciali  volo  adstringi ,  ita  ut  quidquid 
modernus  et  alii  Romani  Pontifices  pro  tempore  existentes 
jusserint,  ad  profectum  animarum  et  fidei  propagationem  per- 
tinens,  et  ad  quascunque  provincias  nos  mittere  voluerint;  sine 
uUa  tergiversatione  aut  excusatione,  illico,  quantum  in  nobis 
fuerit,  exequi  teneamur;  sive  miserint  nos  ad  Turcas,  sive 
ad  quoscunque  alios  infideles,  etiam  in  parlibus,  quas  Indias 
vocant,   existentes,   sive  ad  quoscunque   haereticos    seu  schis- 


ZI),  in.  6. 1.  Mtf).  M.  hi^  15 15.  §.  5 1.  Sefuiten.     499 

pania  de  Jesus)  '3)  tnit  einer  SSefdjrdnfung  berfelben  auf 
60  ©lieber,  unb  \vä\)Uen  1541  SgnatiuS  jum  crfien  ©encs 
xal  berfelben. 

©d)on  1540  jogen  5ix)ei  5ef"iten,  (Simon  JKobrigucj 
wnb  granj  $aüer,  auf  ^inlabung  beä  Äonigg  Sobann  III. 
naä)  ^oxtuQal  '4).    Bfaoer  ging  t»on  ta  alöbolb  aB  !0?iffionar 


maticos,  seu  eCiam  ad  quosvis  fideles.  —  Voveant  singuli, 
se  in  Omnibus,  quae  ad  regulae  hujus  nostrae  Observationen! 
faciunt,  obedientes  fore  Societatis  Praeposito:  —  in  illo 
Christum,  veluti  praesentetn ,  agnoscant,  et  quantum  decet, 
venerentur.  —  Voveant  singuli  et  universi  perpetuam  pau- 
pertatem ,  declarantes,  qiiod  non  solum  privatim,  sed  neque 
etiam  communiter  possint  pro  Societatis  sustentatione  aut  usu 
—  jus  aliquod  civile  acquirere;  sed  sint  contenti  usum  tantum 
rerum  sibi  donatarum  ad  necessaria  sibi  comparanda  recipere. 
Possint  tarnen  habere  in  universitatibus  Colleyium,  seu  Colle- 
gia  habentia  reditus,  census,  seu  possessiones,  usibus  et  ne- 
cessitatibus  studentium  applicandas.  —  Opportunum  judicavi« 
mus  etiam  statuere,  ne  quis  in  hac  Societate  recipiatur,  nisi 
diu  ac  diiigentissime  fuerit  probatus  (inöbcf.  iutä)  bii  Exerci- 
tia  spiritualia,  f.  Deliberatio  p.  465):  cumque  prudens  in 
Christo,  et  vel  doctrina  seu  vitae  christianae  puritate  appa- 
ruerit  conspicuus,  tunc  demum  admittatur  ad  Jesu  Christi 
militiam. 

13)  liefen  9iamfn  (jattc  bie  ©efellfdiaft  fd^on  früf)cr  %tro'di)it'.  Or- 
landinus  Hb.  IL  no.  62:  placuil  omnibus ,  ut  a  militari  voca- 
bulo  Societas  Jesu  (»uis  enim  cohortibus  milites,  quas  vulgo 
Societates  seu  Compagnias  appellant,  ab  ipsis  fere  ducibus 
nomen  indunt)  appellaretur.     cf.  Acta  SS.  Jul.   VII,  471. 

14)  ogl.  beö  2?Qltf)afac  Äeltea,  Sefuit  in- Siffabon  f  1675,  6tjroniE 
b.  ©efellfd)aft  Sefu  in  Portugal  2  S3bc  got.  in  portugiefifctifr 
©pradje,  unb  bie  officieUe,  jwar  ge^en  bie  ©efellfc^aft  9erid}tete 
abec  auö  ben  beften  Quellen  forgfaUig  9efd)öpftc  Deduciio  chrono- 
logica  et  analytica ^  vbi  horrendae  manifeslantur  clades  a 
Jesuiiica  Societate  Lusitaniae  ejus<]ue  colotais  illatae  ,  ed.  D. 
Jos.  de  Seabra  Silvius ,  P.  II,  Olisipone  1771. 

32* 


500     SSierte  ^enobe.     3rbfd)n.  1.     S5.   1517—1648. 

in  ba§  ^jortugiefifdje  ^iltnbien  ah:  Stobrigue^,  ein  portucjte- 
fifcijer  (Sbelmann,  gewann  un6efd;ranEten  ßinflup  ouf  ben 
fdjttjadjen  Äonig,  grunbctc  in  ßotmbva  baä  erjle  Sefuitercol; 
legium,  unb  bradjte  bie  ®efeüfd}aft  in  Portugal  jur  I)6cl^|!en 
S5lüt()e,  jog  aber  äiigleid)  burcb  rucffi4)t§(ofe  ^errfcbfudjt, 
toeldjc  er  aucb  bcm  Äonige  gegenüber  geltenb  xr\ad)k,  bers 
fclben  üiele  ©egner  gu  is). 

SSorjuglid)  ric|)tete  bie  ©efeüfcbaft  ibr  TTugenmerf  auf 
bie  S5efdm))fung  ber  S^eformation,  unb  fcbiifte  \id)  an  gleid) 
einem  wob^georbneten  unb  nad)  einbeitlicbem  ^(ane  in  jlren^ 
gern  ©eborfame  unb  Dotliger  Eingebung  b^nbelnben  .^eere 
aflen  burd)  biefelben  gefdbrbeten  ganbeöÜrcben  ju  ^ülfe  ju 
fommen.    <Bo  gingen  Sefuiten   naö)  gran!retcb,  ben  ^J^iebers 


15)  @r  oettocfte  junge  ieüte  au§  ben  üornefjmjien  gamtlien  in  hie 
®cfeUfd)aft  ju  treten,  unb  brad^te  biefe  gamilicn  baburd^  gegen 
ftd^  auf.  2fl6  er  felbjl:  einen  föniglid)en  ^rinjen,  S)om  S^itoin  o. 
SSraganja,  t)eimiid)  in  bie  @efeillcl)aft  aufnaJjm}  fo  njurbe  enblid) 
aud)  ber  Äönig  erjiirnt,  unb  oertangte  bie  @nt(aJTung  beffelbcn 
(1548).  SRobriguej  aber  errcibcvtc  {Tellez  Hb.  II.  c.  38.  lat.  hei 
Seabra  I,  15),  iion  posse  se  salva  conscientia  exequi ,  quae 
Rex  imperassetj  —  nnnquam  se  passurum,  ut  novus  ille  roiles 
sequi  desisteret  coelestis  Ducis  sui  vexillum,  reiicta  Reli- 
gionis  slatione,  quam  tanto  cum  ardore  petiverat;  unb  cnblic^ 
crJtätte  er  hem  Äönige:  quando  Dominum  TheoConium  de  Co- 
nimbricensi  CoUegio  extrahi  jussurus  erat,  iis  qui  erant  ex- 
tracturi  ,  illud  etiam  in  mandatis  daret,  ut  possessionem  ca- 
perent  ejusdem  Collegii ,  omniumque  donationum  ac  provisio- 
num  regiarum  ,  quae  in  gratiam  Societalis  factae  essent.  Sibi 
vero  et  Sociis  constitutum  esse  alio  migraie,  ubi  divino  ser- 
vitio  darent  operam:  indecorum  enim  esse  Societaiem  in  Lu- 
sitania  permanere,  ubi  tam  violenter  tamque  ignominiose 
iractaretur.  ®ie^  xoao^te  ber  Äönig  nici^t:  ber  '»Prinj  blieb  7  3af)re 
in  ber  ©cfeUfdjaft,  ba  berief  \^n  Sgnatiul  nad)  SRom,  unb  entließ 
ii)n  auö  berfelben. 


SF).  III.  e.  I.  ^atl).  Ä.  big  1515.  §.  51  Scfuiteii.     501 

lanbcn,  (Spanten  unb  2)eutfd)(onb  i«).  ©cI;on  im  '^avi 
1543  it)urbe  bcr  ®efeüfc{)aft  eine  unbcfdjranftc  (jTweiteruncj 
gc)lattet,  im  Suni  1545  Qxljidt  fte  bie  Qxlaubni^  überall  ju 
prebigen  unb  ®eicl)tc  ju  ()üren  mit  fcf)r  auggcbcljntcn  SSefug; 
niljcn  •').  Sn  bcn  ^irbnungen  berfclbcn  würbe  aüeö  bem 
großen  «^auptätvecfe  geo}?fert:  bie  forperlidje  2tfcefc  blieb  allein 


16)  9tad^  ^artö  fcnbete  39»<itiuö  f(f)on  1540  mefjvece  junge  Sefut^ 
ten,  um  bovt  ju  flubiren  {Ribadeneira  Hb.  III.  c,  1):  al6  1542 
ber  Ärieg  jtüifd^cn  Spanien  unb  granfveid)  ouSbrad),  mußten  bie 
©panier  ^aris  oerlaffen,  begaben  ftd)  nad^  Sotten/  unb  festen  ftd^ 
bort  fefl  (ibid,  c.6).  Sn  Spanien  grünbete  granj  SJiUanooa  baö  erpc 
(SoUegium  inSomplutum  (2Clcala)  1543  (c  8):  in  Seutfd;tanb 
würben  bie  erjfen  ©i|e  ber  Sefuiten  (So In,  voo  ^etruö  gaber  ben 
crjlen  Scutfci^en,  ^etru§  Saniftug,  für  bie  ©efcllfd^aft  gen?ann, 
SBien,  n)o()in  5Ricol.  SSobabiUa  ging,  unb  Sngolftabt,  voo 
(Slaubiuö  le  5a))  eine  tf)eot.  ^rofeffur  er{)ielt.  "Km  meiften  oerbrei; 
tetcn  fie  fid)  in  Stalten,  wo  fte  in  oielen  ©tobten  \iä)  nieberliegen. 

17)  3«  ber  aSuUe  Cum  inter  cunctas  d  3.  Jun.  1545  (Lilerae 
aposlol.  p,  24)  cri^attcn  fie  bie  (ävlaubniß,  in  quibusvis  Eccle- 
siis,  et  locis  ac  plateis  communibus  seu  publicis,  et  alias  ubi- 
que  locorum  clero  et  populo  veibum  Dei  praedicandi,  ferner 
confessiones  aiidiendi  unb  ab  omnibus  et  singulis  peccatis  ,  — 
quantumcunqiie  gravibus  et  enormibus,  etiam  Sedi  apostoli- 
cae  reservatis,  et  a  quibusvis  ex  ipsis  casibus  resultantibus 
sententiis,  censuris  et  poenis  ecclesiasticis  (exceptis  conten- 
tis  in  buUa,  quae  in  die  Coenae  Domini  solita  est  legi)  absol- 
vendi,  ac  eis  pro  commissis  poenitentiam  salutarem  injungen- 
di;  necnon  vota  quaecunque  per  eos  pro  tempore  emissa  (ul- 
tramarinis,  visitationis  liminum  beaiorum  Peiri  et  Pauli  Apo- 
stolorum  de  urbe,  ac  s.  Jacobi  in  Compostella,  necnon  reli- 
gionis  et  castitatis  votis  duniaxat  exceptis)  in  alia  pietatis 
opera  commutandi;  —  et  Christilidelibus  ipsis  Eucharistiae 
et  alia  ecciesiastica  sacramenta,  sine  alicujus  praejudicio, 
ministrandij  dioecesanorum  locorum,  reciorum  pnrocliialium 
et  aliarum  Ecclesiarum ,  mit  quorumvis  aliorum  licentia  desu- 
per  minime  reqnisila. 


502  m'mU  ^eriobc.  2fbf«$n.  1.  «S.  1517—1648. 

bem  ^o\>idat^^),  ba§  jeitraubenbe  .^oraöltngen  wuvbe  aufs 
gegeben  '9).  ©leic^  einem  Äriegg^eere  fieberte  fi'd)  bie  ©efefls 
fd)Qft  ein()eit  unb  ;Orbniing  burcf)  ?fbjiiifung  ber  9J?ifglieber: 
^k  ^rofeffen  aI6  2(nfüf)rer  blieben  an  Ml  gering:  btc 
großen  ©djaaren  ber  Sujiromenben  würben  feit  1546  6oab; 
jutoren,  um  ben  SKalJenbienjl  ju  Derfe^en  20). 

S)er  2(uäfaU   beg  Siegenäburger  ®e|>rdc{)g  (1541)  entj 
fd){eb  ben  ?)apfl,  ben  ^rotejlanten  gegenüber  jebe  9'iacbgiebigs 


18)  Car.  Linck  imago  absoluttssima  virtulis  verbis  et  exeniplis 
S.  P.  Ignatii  expressa,  Pragae  1717,  tl^etlt  aug  bcm  Diarium 
P.  Consalvi  (f.  not.  7)  mit,  quoties  videret  queropiam  juvenum 
jucundo  gustatu  edulia  sumentem,  visum  gestire  gaudio  Igna- 
tium.  ©inen  foid)en  ^abe  er  ermuntert,  ut  pergeret,  secuturis- 
que  divinis  obsequiis  atque  laboribus  vires  pararet.  Ribade- 
neira  Hb.  V.  c.  8:  für  Vit  burc^  ©tubien  angegrijfcncn  jungen 
Seute  domuni  in  remoto  loco  Komae  exaedificandam  curavit, 
in  qua,  qui  literarum  studiis  invigilarent,  interdum  laxarent 
animum ,  et  aliquid  de  summa  illa  studendi  meditandique 
contentione  remitterent. 

19)  ©d^on  in  ber  burd^  bie  SSuUe  Regimini  d.  5.  Kai.  Oct.  1540 
beftätigten  formula  vivendi  ^eift  e6:  Socii  omnes ,  quicunque 
in  sacris  fuerint,  —  teneantur  singuli  privatim  ac  particula- 
riter,  et  non  communiter,  ad  dicendum  ofßcium  secundum 
Ecciesiae  ritum. 

20)  ^aulue  III.  geflattetc  bem  SgnatiuS  burd^  bie  SuUc  Exponi  no- 
bis  d.  5.  Jim.  1546:  quod  de  cetero  Sacerdotibus ,  qui  vos  in 
spiritualibus,  et  personis  saecularibus,  quae  vos  in  temporali- 
bus  et  officiis  vestris  domesticis  coadjuvent,  uti  possitis;  ipsi- 
que  Coadjutores,  tarn  Sacerdotes ,  quam  personae  saeculares, 
—  Vota  paupertatis  ,  et  castitatis,  ac  etiam  obedientiae ,  ita  ut 
ad  illa  servanda  pro  eo  tempore,  quo  tu,  fili  Praeposite,  et 
qui  pro  tempore  fuerint  ejusdem  Societatis  Praepositi ,  eis  in 
ministerio  spirituali  vel  temporali  utendum  judicaveritis,  et 
non  ultra,  adstringantur ,  nee  propterea  ad  aliquam  solemnem 
professionem  emittendam  teneantur ,  neque  ad  eam  aliter  ad- 
mittantur,  emiftere. 


a;^.  in.  d.  II.  ^at\).  Ä.  §.  55.  Srrib.  (Soncil.  1515.     503 

feit  aufzugeben:  öUglei'cf)  f;üb  fi'cö  fein  9J?utf)  burcF)  hie  fampfi 
bereite  (Sd;aar  t>er  Scfuiten,  rvdd)C  fiel)  i{)m  jur  SSerfügung 
flcüte.  ^aul  III.  cnfldjroij  fid;  je^t  alfo  jum  ruc!fid}t§rofen 
Kampfe  gegen  bic  Dorbnngcnbe  9ieformation:  er  orbnete  1542 
eine  allgemeine  Snquifitton  an  21) ,  unb  fd^rieb  ben  22.  ?0?ai 
1542  ein  allgemeine^  (5oncilium  nad)  Sribent  auö22)^  un^  tie 
wanfenbe  fatl[)orifcf)e  Äird;e  neu  gu  befejligen. 


3ett  beö  trlbentinifdjen  GonctlS  (13.  2>ec.  1545  biS 
4.  2)ec.  1563). 

Historia  del  Concilio  Tridenlino  di  Fietro  Soave  Polano  (*Paul 
Sarpi).  In  Londru  1619.  fol.  (oon  SJi.  2(ntoiuu6  bf  Sominiö 
{)craue^cgeben).  seconda  Editione  riveduta  e  corretla  dalC 
Autore  (®enf)  1629.  4.  l).  Uist.  da  Concile  de  Trente  par 
Fra-  Faolo  Saipi,  traduile  en  fran<^ois  avec  des  not  es  par 
P.  F.  le  Courayer  3   Tomes.  a  Amsterdam  1751.  4. 

Istoria  del  Concilio  di  Trento,  scritta  dal  Fadre  Sforza 
Vallavicino,  Rom.    1656.  37.   2  S3be    j^'^^-    nuovamente  ritoc- 


21^  f.  libtl).  1.  §.  19.  not.  26.  SBie  Sgnatiuö  burdj  feinen  (Sinfluß 
auf  bcn  ''Papft  juc  Suvid^tung  berfelben  mitiüirfte,  f.  Orlandinus 
Hb.  IV.  no.  18. 

22)  3"  bicfer  23uIIc,  weld^e  \i6)  oor  allen  2Cuögaben  ber  Canones  et 
Decreta  Conc.  Trident,  ftnbet,  ^eift  cö  über  baö  Sfegenäburgec 
©efpräd^ :  cum  ex  ejus  conventus  sententia  peteretur  a  nobis, 
ut  ab  Ecciesia  dissentientium  quosdam  articulos  tolerandos 
declararemus,  quoad  per  occumenicum  Concilium  illi  excute- 
rentur  et  deciderenlur;  idque  nobis,  ut  concederemus,  neque 
christiana  et  catholica  veritas,  neque  nostra  et  Sedis  aposto- 
licae  dignitas  permitteret;  palam  potius  Concilium,  ut  quam- 
prinium  fieret,  proponi  mandavimus. 

1)    Ueber  biefe  beiben  ^(uggaben  f.   3-  @-  ©djelfjotn'g  (Srgöfelicl)-' 
feiten  au6  bev  Äirc^enf)iftot;ie  unb  Citftatur  III,  1088. 


501     SSievtc  ^eriobe.     ?rbfd)n.  I.     ©.   1517—1648. 

cata  dalV  Autore.  Rom.  1665.  unb  Milano  1717.  3  SSbc  4. 
/«/.  rerfdtVa  a  J.  B.  Guitino  P.  III.  Antverp.  1673.  fol.  2). 

<5t)riftian  2fug.  Salig'g  ooUftänbtgc  ^ifioric  b.  Srtbenti; 
ntfc^cn  Sonctliumö.  3  Zi).  -^aüe  1741  —  45.  4.  25tc  großen 
Äird^enocrfammtungen  beö  15ten  unb  16ten  Safjrf).  oon  3-  •&• 
ü.  SBeffenbcrg  (4  S3be  Sonftona  1840)  S3b.  3  u.  4.  ÄöH- 
ner'§  iSi)mbcItE  bcr  ^.  apojl.  fatf).  =  röm.  Ätrd)e.  Hamburg 
1844.  (S.  7. 

Lettres  et  memoires  de  FraiiQois  de  Vargas  ,  de  Pierre 
de  Malvenda  {hiihz  hn  ber  fatf£rltd)en  ©efanbtfc^aft  in  Sribent) 
et  de  quelques  Eveques  d'Eapagne ,  touchajit  le  Concile  de 
Trente ,  traduits  de  VEspagnol ,  avec  des  remarques  par  M. 
Mich,  le  Vassor,  a  Amsterdam  1699.  Instructions  et  lettres 
des  Rois  tres  chrestiens  et  de  leurs  Ambassadeurs  et  autres 
actes,  concernant  le  Concile  de  Trente,  \ieme  edit.  revue  et 
augmentee  d'un  grand  nombre  d'actes  et  de  lettres  tirez  des 
memoires  de  M.  D.  (Messieurs  Du  Puy),  a  Paris  1654.  4.  3j. 
Memoirs  of  the  Council  of  Trenl ,  principally  derived  from 
Manuscript  and  unpublished  records  etc.  by  the  Rev.  Jos. 
Mendham.  Lond.  1834  (aug  einer  ©ammtung  oon  28  ffiben  d. 
SOZanufcrtptcn).  Uebec  bie  üon  bem  Sccretait  beS  (5oncil6  2fngeIo 
SOlaffarello  nad^  9?om  gefenbcten  Secic^te  f.  bie  ISotice  des  actes 
originaux  du  concile  de  Trente  (abgefaßt  JU  bec  ^i'\t  at§  bie; 
felben  in  ^ariö  waren)  in  b.  Chronique  religieuse  T.  1.  (Pa- 
ris 1819)  p.  41.  Äürjer  ftnb  bie  Acta  Massarelli  et  Courten- 
broschii  in  E.  Martene  ainpliss.  coli.  VIII,  1022  u.  l;tnter 
©alig'ö  ®e[4>.  b.  Srib.  6onc.  Z^.  3.  Jodoci  le  Plat  (^rof. 
bcg  !anon.  ^i6)t^  in  ßötten)  monumentorum  ad  hist.  Concil. 
Trident.  speciantium  amplissima  collectio  T.  VII.  Lovan. 
1781—87.  4.     G.  J.  Planckii  anecdota  ad  hist.  Concilii  Tri- 


2)  ^\it  Äritif  Sarpi'S  u.  ^aUaeicini'6,  in  Stanfc'ö  gürften  unb 
SÖölfer  oon  ©übeuropa  IV,  270.  S.  91.  aScifd)ar'S  S3cur(f)eis 
lung  ber  (Sontrooerfen  ©arpi'ö  u.  ^'aUaoicini'ö  2  Z^.  Tübingen 
1844.  Ucber  ©arpi  »gl.  Äöaner'6  iSi)mboti!  <S.  48,  über  ^aU 
iQoicino  ©.  55. 

3)  D.  Gerdesii  florilegium  librorum  rariorum  p.  185.  J.  G. 
Schelhornii  amoenitates  hist.  eccles.  et  literariae  II,  424. 


ZI).  III.  6.  II.  Äatf).  Ä.  §.  55.  Srib.  Goncir.  1545.    505 

deultni  pertinentia,   26  ©öttingcr  ^eftprogramme  öon  1791  — 
1818  4). 

Canones  et  decrela  s.  oecum.  et  gen,  Coric.  Trid.  Ro- 
mae  1564  (autf)fntifd)e  HuiQabe),  unjätjltgcmal  wiebergebrudt, 
frit  2fugg.  »on  Jod.  le  Plat,  Aniverp.  1779.  4.  u.  in  F.  Gu. 
SlreiUcolf  et  R.  E.  Kiener  libri  symboUci  Eccl.  calh.  2  T. 
GoUingae  1838. 


^äpfle:  ^auluä  III.  {2(Ie):anber  gavnefe  f  10.?«o».  1549). 
Sultue  III.  (5of).  sffiatia  bei  2Konte,  7.  g^br.  1550  —  23. 
sßtävi  1555).  SOZarccUuö  II.  (SKarceUuö  (Seroint,  9.  3(pr.— 
1.  «Olat  1555).  9)auluS  IV.  (5o().  ^eter  Saraffa,  23.  «Oiai 
1555-18.  «ug.  1559).  ^iuS  IV.  (So().  ^(ngeluö  SOiebici  28. 
See.  1559-9.  See.  1565). 

§.    55. 

SJon   1545  bis   1551. 
ecjtc  ^criobe  beS  GoncilS  o.  13.  See.  1545  —  11.  SOlarj  1547. 

Laur.  Pratani,  Canon.  Eccl.  Tornacensis ,  verum  in  syn.  Trident. 
sub  Paulo  III.  gestarum  epilogus,  gefd)C.  1547  in  Sribent  b. 
le  Plat  VII,  II,  1. 

X)a^  ßoncilium  eröffnete  fid)  in  Skribent  mit  einer  fo 
fleinen  2(nja()l  i?on  JBifd)6fen  ^) ,  bap  bie  geraten,  bie  Qax^ 
binale  bei  Ü)?onte  (ber  nadjmalige  Suliug  III.),  9JZarceUu§ 
6ert>inu0  unb  SJeginalbuö  ^oluö,  um  fo  leichter  in  bm  widjs 


4)    ^ie  ^Jummcc  24  ift  au§  SSetfe^en   jweien  Programmen  gegeben, 

ba{)er  ift  baö  (e^te  atg  fasc.  25  ftatt  26  bejeid)net. 
1)    UngitnjiigcS  Urtf)eil  beö   ßarbinalö  Sof)-  SSellajuS  über  biefelben 
in    einer  Öbe   (f)inter    Salmonii  Macrini  Odarum   libri,   Paris. 
1546.  p.  154)  :  U.  li. 

Namque  inter  istos  ut  fatear  patres 
Unum  notari  posse,  vel  alterum, 
Quem  conferas  illis  beati 
Tempora  quos  aliiere  secli: 
Totius  at  pars  concilii  quota  est, 
Quae  recta  spectet?  —     —     — 


SOG     SBicrte  ^eviobe.     2rbfd)n.  1.     fS.   1517-1648. 

tigen  fragen,  weldje  fid)  fogteid)  barboten,  ben  pdp{!licl)en 
SBillen  2)  burdfjfe^en  fonnten.  ©er  Äaifer  ttJÜnfdjtC;  unb  üiele 
^tfcf)6fe  mit  il)m,  bap  mit  ber  SJeformation  begonnen  werbe, 
um  bie  ^roteflanten  t)erf6f)nlid)  ju  jlimmen;  ba§  ßoncKium 
begann  nacb  bem  SBiÜen  öeg  ^Mpjleg  mit  SSerbammung  ber 
bebeutenbjlen  proteftantifcben  £)ogmen  3).     2)ie  meijien  ^U 


2)  2)ie  pap(tUd)c  Snflruction  an  bie  l'egaten  \auMe  bat)in  {Ray- 
nald.  1545  jjo.  47):  De  capitibus  religioiiis,  abscisso  quocun- 
que  respectu,  primutn  tractabitis,  damnantes  non  personas, 
sed  doctrinam,  et  non  solum  generales  propositiones,  sed  et 
particulares,  quae  nunc  vigent,  et  haeresum  sunt  fundamenta. 
De  reformatione  nee  ante  dogmata,  nee  simul  cum  illis  omni- 
no  agant,  cum  haec  secundaria  et  minor  causa  congregandi 
Concilii  fuerit;  sed  (ali  circumspectione  in  hac  re  utantur,  ut 
occasio  aliis  non  sit  eredendi,  eam  nos  vel  evitare,  vel  ad 
finem  Concilii  differre  velle  :  imo  declarent,  quod ,  quando 
Concilium  in  re  principali  bene  procedere  coeperit,  de  illa, 
sicut  convenit ,  pertraclabifur.  In  rebus,  quae  ad  Komanam 
Curiam  pertinent,  de  quibus  querelas  afferunt,  consiliis  Prae- 
latorum  et  Provinciarura  libenter  aures  porrigant,  non  quia 
Concilii  sit  illas  eraendare  ,  sed  quia  Pontifex  de  illis  opti- 
me  instructus  remedia  porrigat  opportuna.  Literae  et  scri- 
pturae,  quae  nomine  Concilii  expediendae  erunt,  etiam  nomine 
Legatorum,  uti  Praesidentium,  et  Pontificis,  uti  ab  illis  re- 
praesentaii ,  consignentur,  ita  ut  non  solum  Pontifex  Concilii 
convocandi  auclor,  sed  etiam  summam  in  eo  perducendo 
auctoritatem  praeferre  appareat ,  et  tribus  Legatorum  sigillis, 
vel  saltem  primi,  muniantur.  —  Facultatem  Legatis  damus 
aliquas  indulgentias  largiendi,  sed  animadvertant,  ut  eonces- 
sae  a  Concilio  non  appareant,  cui  summum  jus  et  auctoritas 
noD  competit. 

3)  2)ie  gragc,  womit  anjufangcn  fei),  würbe  in  ben  (Songcegötios 
ncn  b.  18.  u.  22»  San.  1546  öerfjanbelt,  unb  cnblid^  burd^  \>tn 
fB>i\6)i\x^  eclebigt,  ®[aubenötef)rcn  unb  9?eformation  äugleid^  »ors 
äuncf)mcn.  3n  SJom  war  mon  barüber  |et)c  ungehalten,  o^ah  aber 
nacJ^:  bie  ßegaten  wußten  eg  ba{)in  ju  bringen,  baf  jener  SSefd^Iu^ 
in   bie  jDecrete   beö   ßoncilö   ntd)t  aufgenommen   würbe,    obgleich) 


Zh.  III.  e.  II.  ^atJ).  t.  §.  55.  Züb.  ßoncil.  1546.     507 

fcl)üfe  wollten  bie  gönnen  beg  SSafeler  doncilS  beoba^tet 
wiffen:  bie  ßegaten  festen  e6  bitrd;,  bap  bie  be§  legten  Sa* 
teranconcilö  angenommen  würben"*):   eö  würbe  batb   ftdjtbar, 


man  nad^  bemfelben  oecfuljr,  f.  bie  2fcten  b.  Raynald  1546  no. 
10.  11.  S)er  ^auptäiuec!  SiomS,  bie  ^roteftontcn  gleict)  JfnfangS 
tierbammen  ju  laffen,  würbe  aud)  auf  bicfem  Sßege  evrcidtit. 
4)  Stäinlid)  1.  9Ji[e()vcrc  SSifc^öfc  »erlangten,  ba^  bie  ©ijnobc  ftd) 
bejetd^nc  als  universalem  Ecclesiam  repraesentans.  2)ie  Legaten 
fürchteten  als  Folgerung  ben  weitem  3ufa^,  quae  potestatem  a 
Christo  immediate  habet,  cui  quilibet,  cujuscunque  Status  vel 
dignitatis,  etiamsi  papalis ,  existat,  obedire  tenetur  (f.  S3b.  2. 
3(bt^.  4.  §.  131.  not.  h),  unb  bef)arrten  auf  ber  gormel:  Sacro- 
sancta  oecumenica  et  generalis  Tridentina  synodus,  in  Spiritii 
sancto  legitime  congregata,  praesidentibus  in  ea  tribus  apo- 
stolicae  Sedis  Legatis,  ügl.  bie  SSer^anblungen  Sess.  II.  7.  S^n. 
1546  unb  in  ben  folgcnben  Sagen,  Laur.  Pratanus  hd  le  Fiat 
VII,  II,  8.  Sarpi  II.  c.  34.  Pallavicino  Hb.  6.  c.  5.  6.  ^a^ 
Hg  I,  366. —  2.  Sie  gorberung,  ia^  mä)  Stationen  abgeftimmt 
würbe,  fam  gar  nid^t  ernftlid^  jur  ©prarf)c:  ixe  Segaten  fd^lugen 
baS  ?Diu|ler  beS  legten  ßateranconcilS  cor,  Sarpi  Hb.  II.  c.  32.  — 
3.  ®ie  Segaten  naljmen  [ogletd^  baS  auSfdt)lie^licl)e  3?ed^t,  2fnträgc 
ju  mod^en,  in  2(nfpruc^,  unb  wollten  btc§  burd^  bie  gorniet  praesi- 
dentibus Legatis  auSbrüdEen.  @egen  biefelbe  ti^at  aber  ber  Si[d^. 
e.  giefole  («Slärs  1516)  (Sinfprud),  Raynald  1546  ho.  36;  fpäter 
Jam  es  barüber  ben  18.  fOlai  ju  einem  l)eftigen  <Btxeite  jwifd^en 
bem  erjlcn  ßegaten  unb  bem  S3ifd)ofe  tjon  JTftorga,  »gl.  bie  ^cten 
b.  Raynald  1546  no.  67.  68.  U.  2C.  Dico,  inquit  Asturicensis, 
posse  singulos  Episcopos  proponere,  nee  aliter  fieri  posse : 
exempli  causa  ponamus,  aliquem  Episcopum  velle  aliquam 
materiam  contra  Legatos  ipsos  vel  Cardinales  proponere: 
aequumne  censetis  iila  oportere  Legatis  ipsis  prius  dicere, 
an  noni  Non  ,  inquit  Cardinalis  de  Monte,  vobis  licere  ar- 
bitror ,  neque  licebit  unquam  contra  Legatos  Sedis  apostoli- 
cae,  neque  contra  Cardinales  aliquid  proponere,  nee  enim 
me  praesente  talia  alicui  permittam  impune  facere,  et  miror 
vos  audere  talia  dicere.  Sic  gragc  blieb  uncrtebigt.  Sie  Cega= 
ten  wußten  jene  gormel  nur  einmal  (Sess.  XVII.  18.  San-  1562) 


508     SSierte  ^eciobc.     3fbf(^n.  1.     S5.  I5i7  — 1618. 


burd^jufe^en,   aber  fie  ifbtcn   factifd)   immer  allein  fcag  SSorfdjIaggs 
red^t  auä.    Sin   Ungenannter  fd)reibt  oon   Sribent   13.  San.  1546 
öon  ben  oetfammelten  Prälaten  ( »^ortgei'elte  Sammlung  wen   alten 
unb  neuen  t^eol.  ©ac^en  1747.  ©.  337):  Mulii  saiis  aperte  quid 
sint  diciuri  ostendunt,  non  dico  de  fidei  articulis  cum  Luihe- 
ranis    consensuros,    sed    in   reniiendo    pontificiae  tyrannidi   et 
imperio  ipsos  forlasse  Lutheranos   longa  superaluros:   deside- 
ratur,   qui   glaciem   rumpat,    qui    praesaltet.     O  quantum    in- 
saniunt    Lutherani,    quod   non   huc  occurrerunt '.     Ego    mullis 
utor  hie  familiariter,  tum  video,  quid  animo  premant. 
5)     2fll   bie   2egaten   Sess.  IL  wegen    ber  gormel  universalem  Ec- 
clesiam    repraesentans   gebrängt    njurben   {Law,  Pratanus    b.  le 
Fiat   VII,  II,  8),    beatissimi   Patris    praetexunt    auc(oritatem, 
nee  se   posse,    nisi    illo  mature  consulto,    hoc  staiuere.     Quo 
audito  dici  non  potest,    ut  Patrum  vultus  immutatus  sit:    jam 
totius  Synodi  aiiam  cerneres  faciem :    nam  ex   eo    manifestum 
esse  poterat,  Legatos  Praesidentes  nil  re  ipsa  liberum  Synodo 
permittere.     Exclamavere  quidam,  non  exspectandam  esse  cum 
Poniifice  deliberationem    ad    ea   quae  Concilii   auctoritas   sta- 
tueret;  alias   liberiatem  ,    quae  Synodo  debetur,    esse  nuliam. 
©päter  traten  bie  gcgaten  noc^  entfc^iebener  auf.    S"  ber  Songte; 
gation   Dom  30.  5ul.  1546   wollte  ber  erflc  Segat  bei  SJJonte  bem 
SSefd^luffe  ber  ?I!J?aiorität  über  bie  SScftimmung  ber  nädjflen  ©i^ung 
ni(^t  folgen  (2(cten  b.  Raynald  1546  no.  126),  gab  erft  @leid^l)eit 
ber  ©timmen  oor,  unb  erklärte  bann,  "da'^  alle  (fragen,   bie  £»rb= 
nung  beö  Soncilö  bctreffenb,  ollein  »on  ben  Cegaten  abt)ingen,   ju? 
gleid^  aber  aud^:    cum  in  rebus  magna  est  controversia,   parva- 
que  est  in  numero  Patrum  differentia,   Legatorum  Sedis  apo- 
stolicae  sententia  ita   ponderanda  est,    ut  cuicunque  parti  ad- 
haeserit  stetur.    2(tg  man  ftd)  in  ber  (Kongregation  oom  24.  gebr. 
1547   auf  baS  S3eifpiel   beö  legten  Sateranconcilä   berief,   erwiberte 
berfelbe  8egat  (2tcten    b.  Raynald  1547.  no.  32):    Quod   alias    in 
Concilio  Lateranensi  factum  fuerit ,  nihil  ad  propositum  facit^ 
quia  Papa  in  Concilio  non   tenebatur  sequi  sententias  Patrum, 
si    nolebat,   et   propterea,   etiamsi   major    pars   contradixisset, 
potuisset   etiam   ipse   solus  statuere.     83arga6,    weld^en   Qud^ 


Zi).  III.  (5.  II.  ^ai\).  Ä.  §.  55.  Srib.  6onci(.  1546.     509 

gann  mit  ©egenfa^en  gegen  bie  protejlantifcl;en  ®runbrel)ren. 
5»?an  fprad)  (Sess.  IV.  8.  2rpv.  1546)  t>a§  gleidje  ^Tnfeben 
ber  Srabition  mit  ber  l)eir.  ®ct)rift  auä^),  erHdvte  alle  in 


gjüUauicino  /.  XXI.  c.  11.  no.  3.  w^gcn  fdncv  ®elef)rfamfeit  unb 
grömmi^fcit  lobt,  fagt  in  einem  an  ben  .Raifer  Qeriditeten  Memoire, 
Lettres  et  Memoires  p.  35:  Je  n'ai  pas  expression  assez  forte, 
pour  donner  une  juste  Idee  du  mal,  que  la  maniere  de  regier 
le  Concile  a  cause.  Sous  pretexte  d'y  etablir  l'ordre,  les 
Legats  du  Pape  se  rendent  maJtres  de  l'assemblee.  Tout  ce 
qui  se  propose,  tout  ce  qui  s'examine,  tout  ce  qui  se  definit, 
c'est  dans  le  temps  et  de  la  fat;on  qu'il  piaist  ä  ces  Messieurs. 
Ils  suivent  les  instructions  qu'on  leur  a  donnees  ä  Rome,  et 
qu'on  leur  envoie  ä  tous  momens.  La  liberte,  c'est  la  chose 
dont  ils  parlent  le  plus;  mais  ils  la  deiruisent  par  leurs  ac- 
tions,  factis  autem  negant.  Leur  conduite  n'est  que  deguise- 
ment  et  dissimulalion.  La  liberte,  qu'ils  laissent,  n'est  qu'une 
chimere.  Cela  etoit  si  visible,  que  les  Prelats  pensionnaires 
du  Pape  l'avouoient  eux  mesmes,  et  qu'ils  en  temoignoient 
leur  douleur  aux  gens  de  bien.  L'injustice  du  siecle,  et  la 
Situation  presente  des  aflfaires  ötent  ä  tous  la  liberte  de  par- 
ier. On  se  contente  de  gemir  en  secret.  f.  42  iibcc  'bxi  lixt, 
wie  bie  S)eci'ete  abgefaßt  unb  befc^loffen  würben:  Le  soir  avant  la 
Session  ils  (les  Legats)  assembloient  les  Ev^ques  en  Congre- 
gation  generale.  La  ces  Messieurs  lisoient  les  decrets,  comme 
ils  les  avoient  couchez  par  ecrit  avec  ceux,  qu'il  leur  avoit 
plü  de  consulter.  Ainsi  tout  passoit  sans  dilficulte.  Ceux-ci 
n'entendoient  pas  ce  dont  il  etoit  question,  et  ceux  lä  n'o- 
soient  pas  ouvrir  la  bouche.  Enfin  la  pluspart  etoient  las  de 
ce  qu'on  les  retenoit  bien  avant  dans  la  nuit.  Voilä  comment 
beaucoup  de  choses  conclues  k  la  haste  et  tumultuairement, 
ont  ete  publiees  des  le  lendemain.  Si  cette  maniere  d'agir  a 
fait  du  mal,  ces  Messieurs  en  jugeront  eux  mesmes:  ipsi  vi- 
derint.  Nos  cerle  qui  ea  novimus,  caeteraque  observavimus, 
non  possumus  non  dolere  vicem  nostram,  Conciliorumque 
auctoritatem  jam  diu  deploratam. 
6)  SBet  ben  SBecat^ungen  barüber  fagtc  ««adjtantt,  S.  o.  (Sf)ioäja 
{Rpisc.  Clodiensis,  f.  bie  ^cten  b.  Raynald  1546  no.  26),  frustra 


510    «Blertc  ?)eriobe.     Zh\d)n.  \.     S5.  1517- 1648. 

ber  Sulgata  mÜjalUmn  Süd)er  für  fanonifd),  bie  SSulgatö 
aber  für  autl()entifd)  ^),  intern  man  ^uQUid)  il)xe  üfeüifion 
yerorbnete  8):  bie  2(u§Iegung  ber  {jeil.  (5cl)rift  follte  an  bie 
gemeine  SDJeinung  ber  >tird)e  gebunten  fei;n  ^).    S3ei  ben  algs 


nos  modo  quaerere  tradiiiones  per  manus  verbo  et  observaii- 
tia  communis  Ecclesiae  ad  nos  perduttas,  cum  haboamus 
Evangelium,  in  quo  omnia,  quae  ad  salutem  et  vitam  chri- 
stianam  necessaria  sunt,  scripta  inveniuniur.  2)ann  fagte  er 
(Latir.  Pratams  b.  le  Fiat  VII,  II,  18),  impietatem  verbis 
decreti  inesse,  ubi  de  sacris  Jiteiis  et  traditionibus  diceba- 
(ur:  pari  pietatis  affectu.  Dicta  tarnen  postea  revocavit.  2)er 
aSifc^of  entfernte  ffd)  balb  öon  bem  C?onciIio  (Sarpi  7,  293),  unb 
fom  bann  in  inqutfitorifd^e  Unterfud^ung.  Ste^  withe  aber  fo  fc^r 
bü  itjm,  ia^  er  unter  ^tuä  IV.  auf  ber  ©pnobe  oon  ben  Segaten 
ju  ben  bebeutenbften  ®efd)üften  gebrandet  werben  Jonnte,  unb  rces 
gen  feiner  grömmigfeit  unb  Älugl)eit  gropeS  2ob  einerntete  {l'alla- 
vicino  lib.  VI.  c.  14.  no.  4).  —  3n  bem  Decretum  de  canoni- 
cis  scripturis  {jcift  eö:  (Synodus)  perspiciens,  hanc  veritatem 
et  disciplinam  contineri  in  libris  scriptis,  et  sine  scripto  tra- 
ditionibus, quae  ipsius  Christi  ore  ab  Apostolis  acceptae, 
aut  ab  ipsis  Apostolis,  Spiritu  sancto  dlctante,  quasi  per 
manus  traditae ,  ad  nos  usque  pervenerunt;  orlhodoxorum 
Patrum  exempla  secuta,  omnes  libros  tarn  veteris  quam  novi 
Testament!,  —  necnon  traditiones  ipsas,  tum  ad  fidem,  tum 
ad  mores  pertinentes,  tanquam  vel  ore  tenus  a  Christo,  vel 
a  Spiritu  sancto  dictatas,  et  continua  successione  in  Ecclesia 
cath.  conservatas,  pari  pietatis  affectu  ac  reverentia  suscipit 
et  veneratur. 

7)  Decr.  de  ediiione  et  usu  sacrorum  librorum:  (Synodus)  sta- 
tuit  et  declarat,  ut  haec  ipsa  vetus  et  vulgata  editio,  quae 
longo  «ot  saeculorum  usu  in  ipsa  Ecclesia  probata  est,  in 
publicis  lectionibus,  dispulationibus ,  praedicationibus  et  ex- 
positionibus  pro  authentica  liabeatur;  et  ut  nemo  illam  rejji- 
cere  quovis  praetextu  audeal  vel  praesumat. 

8)  /.  c.  ut  posthac  sacra  Scriptura,  potissimum  vero  haec  ipsa 
vetus  et  vulgata  editio,  quam  emendatissime  Imprimatur. 

9)  l.  c.  ut  nemo  —  sacram  Scripturam  ad   suos  sensus  contor- 


Zf).  III.  e.  II.  Mat^.  ^.  l  55.  Zn\>.  6onciI.  1516.     511 

bann  folgenben  S5efd)lufTcn  über  ©imbe  unb  Siedjtfertfgung 
mu^te  fid)  ba§  ßonciltum  5Wifd)en  ben  @trcitpuncten  ber 
i^omtnicaner  unb  gvanciScancr  {)inburc()njinben,  um  nidjt  e\= 
mn  biefcr  macljtigen  £)rbcn  ju  ocrlef^en.  2)ie  (S^juren  baöon 
finben  fid;   in  ben  gntfdjcibungen  über  bte  erbfünbc^o)  ^nb 


quens,  contra  eum  seasum,  quem  tenuit  et  tenet  sancta  mater 
Ecclesia ,  cujus  est  judicare  de  vero  sensu  et  inierpietalione 
Scripturarum  sanctarum,  aut  etiam  contra  unanimem  consen- 
sum  Patrum,  ipsam  Scripturam  sacram  interpretari  audeat. 
10)  S)ie  üocjiiglidjften  Sijeologen,  weldje  über  biefetbe  fpradjen,  roaven 
bte  bcibcn  Sominicaner,  bec  Staliäncr  2fmbvcfiu6  (Satt)arinu6,  ber 
aber  oon  bem  i).  S^omaä  abwid),  unb  ber  preng  tt)omifiif(^e  ©pas 
tuet  S)ominicii6  be  Boto ,  ferner  ber  ©cneral  ber  ^Tugufliner  ^te; 
von.  ©eripanbuö,  f.  Sarpi  Hb.  II.  c  63.  Salig  I,  455.  Decr. 
de  peccalo  originali :  primum  hominem  Adam,  cum  mandatum 
Dei  in  Paradiso  fuisset  transgressus,  statim  sanctitatem  et  ju- 
stitiam,  in  qua  constiiutus  fuerat,  amisisse,  incutrisseque  per 
oiTensam  praevaricationis  hujusmodi  iram  et  indignalionem 
Uei,  atque  ideo  mortem,  —  et  cum  morte  captivitatem  sub 
ejus  potestate,  qui  mortis  deinde  habuit  Imperium,  h,  e.  dia- 
boli,  toiuraque  Adam  per  illam  praevaricationis  offensam  se- 
cundum  corpus  et  animam  in  deterius  commutatum  fuisse.  — 
Hoc  Adae  peccatum  —  propagatione ,  non  imitatione  transfu- 
sum  Omnibus,  inest  unicuique  proprium.  —  Nihil  est  damna- 
lionis  iis,  qui  vere  consepulti  sunt  cum  Christo  per  baptisma 
in  mortem:  qui  non  secundum  carnem  ambulant,  sed  veterera 
hominem  exaentes,  et  novum ,  qui  secundum  Deum  creatus 
est,  induentes,  innocentes,  immaculati,  puri,  innoxii  ac 
Deo  dilecti  effecti  sunt.  —  Manere  autem  in  baptizatis  con- 
cupiscentiam  vel  fomitem,  haec  s.  Synodus  fatetur  et  sentit: 
quae  cum  ad  agonem  relicta  sit,  nocere  non  consentientibus, 
sed  viriliter  per  Christi  Jesu  gratiam  repugnantibus  non  va- 
let.  —  Hanc  concupiscentiam,  quam  aliquando  Apostolus 
peccattim  appellat,  s.  Synodus  declarat  Ecclesiam  catholicam 
nunquam  intellexisse  peccatum  appellari,  quod  vere  et  pro- 
prie  in  renatis  peccatum  sit,  sed  quia  ex  peccato  est,  et  ad 
peccatum  inclinat. 


512    SSiertc  ^criobe.     ?rbfd;n.  I.     SJ.  1517— J648. 

über  bie  ^mpfangnt^  SKarid  (Sess.  V.  17.  Sun.  1546)  "). 
2)ie  9?ed)tferti9ung^le^re,  in  trelcber  mehrere  23dter  ber  8ef)t^e 
Sut()erg  fe()r  na^e  famen  ^2) ,  würbe  in  fcfjroffcm  ®egenfa|e 
gegen  ben  le^tevn  feflgefieat  (Sess.  VI.  13.  San.  1547)  '^j, 


11)  /.  c.  Declaiat  famen  haec  ipsa  s.  Synodiis,  non  esse  suae 
intentionis  comprehendere  in  hoc  decreto ,  ubi  de  peccato 
originali  agitur,  beatam  et  immaculatam  virginem  Mariam, 
Dei  geniiricem^  sed  observandas  esse  constitutiones  felicis 
recordaüonis  Sixti  Papae  IV.  (58b.  2.  "übt^.  4.  §.  145.  not.  r). 
Wehet  bie  oorI)er9e9an9cne  ©treitigfeit  f.  Sarpi  Hb.  IL  c.  67. 
Fallavicino  lib.  VII.  c.  7.     «Salig  I,  475. 

12)  Laur.  Pratanus  b.  le  Fiat  VII,  11,21:  In  sexdecim  continuis 
ex  ordine  conventibus  Praelati  suas  dixere  sententias,  inter 
quos  aliqui  fidei  virtutem  mirum  in  modum  extollebant,  Epi- 
scopi  praecipue  Vigorniensis  Britannus,  et  Cavensis  Neapoli- 
tanus,  qui  eo  processit  ad  iidei  encomia  ,  ut  dilectionem  Dei 
vix  necessariam  esse  diceret.  Reprehensus  a  tnultis,  ab  opi- 
nione  discedere  nunquam  voluit,  quin  insuper  in  proximo 
(cui  ultimo  interfuit)  conventu  productis  in  medium  libris  se 
aique  opinionem  suam  pertinaciter  tuebatur.  2flad)  bet  SSer= 
fammlung  gerieft)  et  bariiber  mit  einem  griec^ifc^en  S5ffd)ofe  in  I)ef; 
tigen  ©tveit,  Episcopi  giaeculi  barbam  corripiens,  illi  capnt 
tei-  quaterve  quatit.  (Et  YOütbe  in  fein  9Si6t()um  jurilrfgefd^id^t. 
2Cud)  ber  ©eneral  ber  Sfugufriner  ©eri^janbue  \ftaii)  für  bie  ®cs 
rcdjtigJeit  au6  bem  ©lauben  (2fcten  b.  Raynald  1546  no.  131), 
ferner  ber  ©eroit  2aur.  SKajocc^iuö ,  bie  Dominicaner  ©regortuS 
©enenftö  unb  3of).  Utinenfiö,  unb  jraei  2(ugu|tiner  {Pallavicino 
lib.  VIII.  c.  4.  §.  3). 

13)  Decr.  de  justißcatione.  cap.  1  :  omnes  homines  —  servi 
erant  peccati,  et  sub  potestate  diaboli  ac  mortis:  —  tametsi 
in  eis  liberum  arbitrium  minima  extinctum  esset,  viribus  li- 
cet atlenuatum  et  inclinatum.  cap.  4.  justificalio  est  translatio 
ab  eo  statu,  in  quo  homo  nascitur  filius  primi  Adae,  in  sta- 
tum  gratiae  et  adoptionis  filiorum  Dei  per  secundum  Adam 
J.  Chr.  salvatorem  nostrum.  Quae  quidem  translatio  post 
Evangelium  promulgatum  sine  lavacro  regenerationis,  aut  ejus 
voto   lieri   non  potest.     cap.   6.    Disponunlur   autem    ad    ipgam 


Sl).  III.  (5.  II.  Äatl).  ^.  §.  55.  3:nb.  ßoncil.  1547.    513 

ungead^tet  fonfl  manche  %xa^en  in  berfelbcn  uncntfcl()ieben 
blieben:  namentUcf)  erfidrte  man  ficb  jweibeutig  baruber,  ob 
Semanb  feiner  JRedjtfertigung  gewip  fe^n   fonne  '^ ).    2)ann 


jiistitiam,  dum  excitati  divina  gratia  et    adjuti,   fidem   ex  au- 
di(u  concipientes,    libere  moventiir   in   Deum,    credentes    vera 
esse,  quae  divinitus  revelata  et  promissa  sunt,  atque  illud  in 
primis,  a  Deo  justificari  impium  per  gratiam  ejus,  per  redem- 
tionem ,  quae  est  in  Christo  Jesu;   et  dum   peccatores  se  esse 
intelligentes,   a  divinae  justiliae  timore,   quo    utiiiter  concuti- 
untur,    ad    considerandani   Dei  misericordiam   se    convertendo» 
in  spem  eriguntur,  fidentes  Deum  sibi  propter  Christum  pro- 
pitium  fore;    illumque,    tanquam  omnis  justitiae  fontem,   dili- 
gere  incipiunt:    ac    propierea    moventnr  adversus   peccata   per 
odium  aliquod   et  detestationem,   h.  e.  per   eam   poenitentiam, 
quam   ante    baptismum   agi   oportet:     denique    dum    proponunt 
suscipere  baptismura,  inchoare  novam  vitam,  et  servare  divina 
mandata.     cap.  7.  Hanc  dispositionem  seu  praeparationem  jusii- 
ficatio    ipsa   consequitur;    quae   non    est   sola  peccatorum    re- 
tnissio,    sed    et  sanctificatio,    et    renovatio    interioris    hominis 
per  volunlariam  susceptioneni  gratiae  et  donorum.    Unde  homo 
ex  injusto  fit  justus,   et  ex  inimico    amicns,    ut  sit  haeres  se- 
cundum    spem    vitae    aelernae.  —     In    ipsa  justificatione    cum 
remissione  peccatorum  haec  omnia   simul    infusa  accipit  homo 
per  J.  Chr.,  cui  inseritur,  fidem,  spem  et  caritatem.     cap.  8. 
Cum  vero  Apostolus  dicit,    justificari  hominem   per   fidem,   et 
gratis;   ea  verba  in  eo  sensu   intelligenda  sunt,    quem  perpe- 
tuus  Ecclesiae  catholicae   consensus    tenuit    et    expressit:     ut 
scilicet  per  fidem  ideo  justificari  dicamur,    quia   fides  est  hu- 
manae  salutis  initium,  fundamentum ,  et  radix  omnis  justifica- 
tionis:  —  gratis  autem  justificari    ideo  dicamur,    quia   nihil 
eorum,  quae  justificalionem  praecedunt,  sive  fides,  sive  opera, 
ipsam  justificationis  graliam  promeretur. 
14)     l.  c.   cap.  9.     Quamvis    necessarium    sit    credere,    neque    re- 
mitli,  neque  remissa  unquam  fuisse  peccata,  nisi  gratis  divina 
misericordia    propter    Christum;     nemini    tarnen    fiduciam    et 
cerlitudinem  remissionis  peccatorum  euorum  jactanti,    et  in  ea 
sola  quiescenti,  peccata  dimitti  vel  dimissa  esse  dicendum  est. 
©iefeUt'ö  ÄirdKngefdö.  3r  S3b.  2UHHi)l.  33 


514     «Sievte  ^criobe.     2Cbfd)n.  1.     35.1517-1648. 

begann  man  hi^  8e^re  Don  ben  ©acramenten  (Sess.  VII. 
3.  SWdrj  1547)  ^5),  ließ  bie  (Streitfracje,  wie  biefelben  wir- 
!en,  unerfebigt  le),  fiellte  aber  bie  S^ot^tvenbigfeit  Der  2(bficbt 
beä  2(u6fpenberä  fejl ''). 


cap.  12.  Nemo,  quamdiu  in  hac  mortaliiate  vivitur,  de  arcaiio 
divinae  praedestinationis  mj^sterio  usque  adeo  praesumere  de- 
bet,  ut  certo  statiiat,  se  omnino  esse  in  numero  praedestina- 
torum:  quasi  verum  esset,  quod  jusiificalus  aut  amplius  pec- 
care  non  possit,  aut  si  peccaverit,  ccitam  sibi  lesipiscentiam 
promittere  debeat.  Nam,  nisi  ex  speciali  revelatione,  sciri 
non  potest,  quos  Deus  sibi  elegerit.  (äUlä)  bacauf  bercieä 
2)omintcuä  ©oto  in  einer  ©c^rift,  bec  Wien\d)  fönne  ntd)t  ftd)ec 
fepn,  ba^  er  bie  ©nabe  i)abe:  SatJjarinuS  bagegen  in  einer  onbern, 
i)a€  6oncil  ^abe  bie  Qcgenttjeilige  gjJeinurg  ju  ücrbammen  nid)t  be-- 
abfiditigt,  Pallavicino  l.  VIII.  c.  12.  §.  9. 

15)  De  Sacramentis  in  genere,  13  Canones;  De  baptismo,  14 
can. ;  De  confirmatione ,  3  can. 

16)  näml.  ob  oon  ©ott  ein  für  allemal  eine  virtus  Instrumentalis 
et  effectiva  in  bie  Sacramente  gelegt  fei),  um  bie  facramentlic^e 
SBiriung  tjevoorsubcingen,  wie  bie  Dominicaner  beljauptetenj  ober 
ob  ©Ott  jebeämal  unmittelbar  burc^  bie  Sacramente  mitte  naä)  bet 
8ef)re  ber  grancilcaner.  Ueber  ben  tjcftigen  ©treit  beiber  Steile  f. 
Sarpi  Hb.  II.  c.  66.     ©alig  I,  567. 

17)  De  Sacramentis  in  genere  can.  11.  Si  quis  dixerit,  in  mi- 
nistris,  dum  Sacramenta  conficiunt  et  conferunt,  non  requiri 
intenlionem  saltem  faciendi  quod  facit  Ecclesia,  anathcma  sit. 
2(u^erbem  würbe  can.  6.  ba§  Tfnatljema  gegen  bie  ffie()auptung 
außgefprodjen,  Sacramenta  novae  legis  non  continere  gratiam, 
quam  significant,  aut  gratiam  ipsam  non  ponentibus  obicem 
non  conferre,  quasi  signa  tantum  externa  sint  acceptae  per 
fidem  gratiae  vel  jusiitiae,  et  notae  quaedam  christianae  pro- 
fessionis,  quibus  apud  homines  discernuntur  fideles  ab  infide- 
libus  (3n)ingli  f.  §.  35.  not.  13)j  can.  9.  gegen  bie,  in  tribus 
Sacramentis,  baptismo  scilicet,  confirmatione,  et  ordine,  non 
imprimi  characterem  in  animaj  can.  10.  gegen  bie,  Christianos 
omnes  in  verbo,  et  omnibus  Sacramentis  administrandis  habere 
potestatem. 


Srf).  m.  (5.  II.  Äot^.  Ä.  §.  55.  Sdb.  Goncil.  1547.     515 

Sn  bnt  S3erl)anbliin9en  über  9Jeform  traten  bcfonberS 
bic  Sovbcruncjcn  ber  fpatitfcben  S3ifdf)6fe  ben  romifrf)en  llui 
fpiücl)cn  fcl)ro|f  gegenüber.  2^er  ^ap\i  njoüte  bem  allgemein 
nen  S3er(angen  burd;  eine  SSiiÜe  genügen,  bie  Legaten  legten 
biefelbe  aber  bem  ßoncilto  nict)t  üor  i^):  bagegen  »erlangten 
mef)rere  S3ifc{)6fe  t)crgeben6  Oleformen,  njelcbe  in  tie  pap^^ 
li^e  (^malt   eingriffen '9).    X)k  Legaten  be|)au^teten,   ba§ 


18)     Bulla   reformaliotiis  Pauli  P.  III.    ad   historiam   Conc.  Tri- 
denl.   perliiiens   concepta  non  vulgata   ed.   D.    H.   N.    Clausen, 
Havn.    1830.    4.       (Sic   ijl    i)ati\:t   anno   incarnationis    dominicae 
1546.  XI.  Kai.  Jan.,  alfo  22.  See.  1546.     Pallavic.  l.  IX.  c  10. 
§.  3.   ff^t  fte  in  ben  ?fnfang  bfg  3-  1546,   lag   alfo  ivat)rf(3^cinlid^ 
XI.  Jan.    Sn  Svibent  fing   man   im  Sanuav  1547   an  üon   H)t  ju 
fprcc^en,    Laur.  Praianus   b.  le  Plat  TU,  II,  28:   bei*   erfle  £f= 
gat  fcigte,  se  collegisse  quaedam   bonorum  morum  impedimenta, 
a  patribus   superioribus    mensibus    in  controversiam  quasi  vo- 
cata ,    qiiae  si   ex    ordine  excuterentur ,    fore    ut  inter    patres 
conveniret.     Facile    erant    illa    patribus  accepta,    et   bona   re- 
formaiionis   spes   elucebat  :     non   paucis    tarnen    suspicio    erat, 
illa  jam  pridem  per  diploma  praesidentibu«  a  beatissimo  Patre 
ordinata,  quae  volentes  iili  paulo  aliter  extorquere  ,    diploma 
nuUi    unquam    osteiiderunt :    omne    enim    in    Pontiücis    summi 
potestate  liberrime  positum  semper    vojuere,    cautionibus  tarn 
crebris   decreto  additis,   ut  quod   agerent   ipsos  noUe  arbitra- 
reris. 
19)    See  iBifi^of  ü.  Stefote,  Brachius  Martellus  Episc.  Fesularum, 
f)tclt  b.  15.  2(pr    1546  eine   energifd^e  9?ebe  gegen  bie  ®>:emtionen, 
namenttid)  gegen  iaö  die^t  ber  ?OJönd)e   otjne  ©vtaiibni^  beö   Sßu 
fd^ofö   äU  prebtgen  (b.   le  Plat  i//,  405).    U.    "K.     Mihi   omnino 
non  placet  quidquam  de  sanctissimorum  Episcoporum  muneri- 
bus  tractari ,   nisi  prius  ipsi  Episcopi    fuerint   in    siris  Episco- 
patibus  libere  atque  integre  restituti.     Non  puto  horum  privi- 
legiis  nobis  adimi  jus  divinum,  jus  quaesitum,    jus  Episcopo- 
rum, quod  adimi  nequit.  —     Aut  omnia  sunt  Episcopis  nobis 
nostra  jura  restituenda,    aut    nulla  omnino  sunt  nobis  Episco- 
pis nova  onera  imponenda.    SßSegen  biefer  Siebe  fdjdeben  bie  its 

33* 


516     mitU  ^ci'iobe.     3{bfc^n.  1.     S5.  1517—1648. 

Gonctl  fonne  nur  in  tm  Singen  refonnivcn,  tt)elci)e  i^m  Dom 
^ap^e  jugewiefen  würben,  unb  aud)  ba  nur  unter  S3orbe^aIt 
bcr  bodjjlen  pdpf^Iicfien  ©ewalt  20).    SSergebenä  trollten  einige 


qaUn  naä)  SJom,  unb  extf)eilUr\  olöbann  bem  SSifc^ofe  einen  fjarfcn 
SSerweig,   Pallavicino^  l.  VII.  c.  4.  §.   13  ss.    3e|t  »erlanflte  23is 
gcriuö,  S3.  o.  ©enigaglia,  b.  9.  Sun.  1546  juerj!  bte  SSeflimmung, 
ia^  bie  a3ifd;öfe  jure  divino  JRefibenä  ()tclten  {Vallavicino  l.  VII. 
c.  6.   §.  3).    2(n  bicfe  gorberung  klammerten   ftd^  \(%t  bie  @pifEo= 
palen  an:    benn  ben  ^flid^tcn   jure  divino    mußten  Qud^    Sted^te 
jure  divino  ent[preii)en,    unb   alle  päp{tltd£)e  Siöpenfen/    um  jus 
gletd)  mef)rcre   S3t6tl)umer    inncäu^aben/    unb  luegen  9ttd)trefibcnj 
ber  ©arbinäle  mußten  auft)ören5  V\t  ßegaten   toibeufe^tcn  ftd)  beö= 
^atb  bef)an:lid^,  unb  fo  blieb  bief  ber  3<infapfel  \>a^  ganje  Soncil 
l)inburd^.     lim  30,  25ec.   f)ielt   b.  Cardinalis  Giennensis  eine  au6= 
fii()rlid9e  S^ebe  {Raynald.  1546  «o.  135),   in   rceld)er  er  befonberä 
OUö  b.  Cajetanus  ectüieö/    residenliam  esse  de  jure  divino,  unb 
nun   folgten    im  Sinuor   heftige  SScr()anbIungen   baruber  {le  Plat 
III,  478).     2)ie  fpanifdjen  S5i[cl)öfe  übergaben  ben  3.  gebr.  11  2Crs 
tifel,  Sarpi  Hb,  IL  c.  89,  in  n)el(jben  fte  barauf  brangcn,  bap  bie 
Steftbenj    bec  SSifd^öfe  de  jure  divino    fe^,    baf  ^iemanb ,    aüi) 
nid)t  bie  garbtnäle,  meljr  alg  ein  SStSt^um  fjaben  bürfe,  ba^  übers 
^aupt  alle  ^luralität  b(t  SSeneftcien   aiifl)ören,   unb  bie  SBefc^ung 
ber  geijll.  (Stellen  oon  einer  oorljergegongenen  Prüfung  abhängig 
gcmad^t  werben  mäf]"e. 
20)    Diarium  Massarelli  über  bie   ©eneralcongregation  ü.  8.  gebr. 
1547   b,  Raynald.   1547   no.  31:    Rev.  D.  Card,  de  Monte  con- 
fessus    est  Ecclesiam   Dei     indigere    reformatione,     et   quod 
nemo    magis   eam    cupiat,    quam   Pontifex,    et   ipsi  Rev.  DD. 
Legali:    verum  ea  statuenda  sunt,    quae  executioni  demandari 
possunt;   non,    cum  reformare  volumus  orbem  christianum,  in 
scandalum    ponamus,    dum  praesertim   praeterito  et    praesenti 
providere    intendimus,     in    quo    multorum    jura    ofFendentur. 
Sed  id  inprimis  attendendum  est,  quod,  licet  aliqui  dixerint, 
quod    Concilium    non    potest   facere   reformationem    (qui  fue- 
runt  Episcopi  Feitrensis,  de  Nobilibus,  et  Chironensis),    hoc 
verum   non   est,     quia  Concilium    hoc    legitime    congregatum 
omnia   potest   in   Ms,    quae    sibi    a  Sua   Sanctitaie  demandata 


ZI).  III.  6.  II.  ^at^.  ^.  §.  55.  Srib.  ^oncir.  1547.    517 

S3tfcl}6fc  tie  bifcl^öflid)en  fRa^te  gelfenb  madjensi):  bi'e  ßega- 
ten  jrupten  bte  9?eformbefd)lu)Je  über  JRefibenj  ber  S5ifcl;öfe, 


sunt,  in  aliis  autem  nihil  potest.     Si    igilur  Conciliiim  proce- 
dere  voliierit  in  his,    quae  in    bullis  Sanctissimi  D.  N.  conti- 
nentiir,    procedat,    quia  habebit    ipsos  Legates  promptissimos, 
salva   tarnen  semper   auctoritale   et  praeeniinentia    Sedis  apo- 
stolicae ,  ut  alia  Concilia  semper  fecerunt,  allegando  exempla 
Nicaeni  Concilii  in  muliis  canonibus  {can,  6?  f.    5Bb.  1.    liht^. 
2.  §.  93.  not.  1),   et  nonnullorum  aliorum  conciliorum.     In  his 
amem,    quae    Concilium    non    potest,    et    proprio  spectant  ad 
Pontificeni,  asserunt  Legati,   se  paratissimos  futuros  mcdiato- 
res,    ut    Sua  Sanctitas    ea    concedat,     quae    a  Sua  Sanctitate 
petuntur. 
21)    aSgl.  ben  Vorgang  in  bei-  Sonorcgation  b.  24.  gebr.  1547  nadj 
bcn  3fcfen    b.  Raynald  1547   no.  32.    S6   follten  ben  S3ifcl^6fen  in 
i()ren  Siöcefen  einige  SJed^te  al6  S?elegaten  beö  ^apfteS  übertragen 
»erben.      Fesulanus  ex   scripto    recitavit,    se  valde    condolere, 
Episcopos    in    propriis  dioecesibus    auctoritate    aliena    agere, 
hoc  nequaquarn    ferendum  esse    ajebat  ,    ut  Episcopi   apostoli- 
cam,   i.  e.  alienam    aucioritatem    in    gregem   sibi    commissum 
anirnadvertant.      Quod ,  >inquit,    quam   iniquum   sit,    non  meis 
verbis ,    sed    verbis   Ciemenlis   Papae   1.    Pontificis    atlendite. 
Tunc  aha    voce  clamavit    Episcopus    Alifanus,    con versus    ad 
Legates,  dixit,   non   esse  ferendum  Fesulanum  in    tanto  con- 
sessu  adversus  primam    gedem  loquentem,   pctiitque  dari   sibi 
libellum  ,  quem  habebat  Fesulanus  in  manibus,   quoniam  con- 
vincere    volebat ,     verba   illa   haeretica    esse.    —       Adversum 
quem     Calagurritanus    et   Giennensis    dixerunt,    inconveniens 
esse  in  Synodo  iibertatem  impedire,    neque  esse    Alifani,    aut 
alterius  cujusque  Praelati,  dicentem  impedire,  vel  de  haeresi 
arguere,  sed  solum    Rev.  Praesidentium.     Albiganensis ,   non, 
Patres,  amplius  Fesulanus,  inquit,  audiendus,    quia  relapsus 
est,  sed  acriter  coürcendus.     Castellainarus ,  nulla  est,  inquit, 
concilii   amplius    libertas.  —     Hispani  omnes  Fesulanum   tue- 
bantur,    et    cum    eis    Senogalliensisi    contra    Albiganensis    et 
Alifanus  clajpabant,   adeo   ut   prae  clamore    non  facile  dicen- 
tes    audi 


s  clamabant,   adeo   ut   prae  clamore    non  facile  dicen- 
lirentll^     Isti  ,    non   esse   quemquam   adversus  primam 


518     Sßiertc  ^eriobe.     ?rbfd)n.  1.     m.   1517— 1648. 

2)tgpenfen  unb  ^rioifegien   fo  ju   leiten,  ba^  tk  pQpfKid)e 
©etralt  burd)  ffe  nicf)t  9efd)mdlert  irurbe  22). 

@c{)on  fviif)er  wax  an  eine  S^erfegung  be§  (5onci(§  ge^ 
bad)t  werben  23);  burd)  bie  ^ro()iingen  beg  ÄaiferS  n:iar  bie; 
felbe  fo  lange  ge()inbert,  bi§  fein  ^elbjug  nad}  Sad)fen  i()n 
entfernte.  Se^t  erfolgte  ffe  ben  11.  mäx^f  1547  24).  SSal)^ 
renb  nun  Äaifer  unb  ?)ap(!  in  fefjr  gereifter  SBeife  über  hk 
Surücfüerlegung  b€$  ßonct(§  nad)  Sribent  üerbanbelten  25), 
fing  ber  (Srfterc  jum  großen  ^Kiöuergnügen  beä  gelteren  an, 
bie  ibm  notbwenbig  fcbeinenben  ürdilidjen  2(norbnungen  in 
©eutfcblanb  felbfl  üorjuneljmen,  inbem  er  im  ^ai  1548  ben 
?)roteftanten  baä  Interim  Augustanum ,  unb  im  Suni  1548 
ben  Äatbolifen  tit  formula  reformationis  Dorfdjrieb  26)^  xoovi 
auf  benn  fogleid)  ^roöinciat;  unb  2)t6cefanconcilien  berufen 
würben  27),   um   bie  in  ber   lef^teren  gormel  oorgejeicbneten 


Sedem  loquentem  audiendum  :  alii  Jibertalem  Concilii  laesam 
ciamabarit.  Sie  Senaten  freuten  mit  9JJüf)e  btc  CDrbnung  lieber 
i)n.  25er  erjle  ie^at  gab  beiben  ZtieiUn  SSenreife,  ober  Albiga- 
nensetn  et  Alifanum  leniter  corripuit,  admonuitque,  ut  dein- 
ceps  munus  hoc  redarguendi  Praelatos  non  sibi  assumerent : 
bngegen  Fesulanum  admonuil,  ne  toties  repetitas  cantilenas 
cum  offensiüiie  aiiriiim  omnium   bonorum   repeteret. 

22)  ®o  würben  bie  njid)tigen  ^{cformbefdiliiffe  Sess.  VII. ,  ttjelc!)e 
bie  tiid)tige  SSefclung  unb  SSenroltung  ber  geiftlid)eH  "Kcmtn  be: 
hielten  ^  unb  bie  ^pturalität  ber  SÖeneficien  auff)oben,  oon  com  {)er= 
ein  burdö  bie  formet  bef(^räntt:  salva  semper  in  omnibus  Sedis 
apostolicae  auctoiitate. 

23)  Sm  TTitguü  1545  würbe  fie  nur  burd)  ernj^c  S)rof)ungcn  beö  Äai; 
fe'rö  ocr^inbert,  Diarium  Conc.  b.  Rayiiald  1546  no.  127.  Laur. 
Pralanus  b.  le  Fiat  VII,  II,  22  ss. 

24)  Massar  ein  et  Courlenbroschii  acta  p.  101  (f)intec  ©altg  III). 
Laur.  Pratanus  b.  le  Plat  III,  II,  30, 

25)  9^an!e'g  durften  u.  936(fer  ü.  ©übeurcpa  II,  255. 

26)  ■iiht^.  1.  §.  9. 

27)  Tibt^.  1.    §.  9.    not.  9.    2{uf   benfelben  trurbe    öieleg  @utc    be; 


Zi).  in.  (5.  II.  ^atl).  ^.  l  55.  öon  1547  hi&  I55I.     519 

9?eformatii)nen  einsufiUrcn.  ^cr  ^ap^  hetxa(i)UU  bicp  alles 
alä  ©ingrife  in  feine  9?edE)te,  mupte  cö  aber  bulben  28).  ^Jer 
Äonig  üon  granfreid)  war  jwar  auf  ©eilen  be§  ^apftes  ge« 
gen  ben  Äatfcr^s):  bcnnocl)  verlangte  er  Steformationen, 
meldje  bie  papfilicljen  Eingriffe  fel)r  befdjranflen ,  unb  iimUte 
auf  <5elbf!l)ulfe  burc^  ^vobincialconcilien  30). 


fd()tof|'en.  S3c}t.  Sj/?j.  provinc.  Moguntina  ann.  1549.  Capilul« 
ad  fidem  peitinentia ,  cap.  42.  {Hartzheim  VI,  574):  Nos  pra- 
vae  superstilioni  viam  praecludere  volentes,  omnibus  locorum 
Ordinariis  injungimus ,  ut  «i  forte  in  territoriis  suis  ad  ima- 
giiiem  aliqtiam  conciirsus  fieii,  et  homines  ad  ipsius  imaginis 
figuram  respectum  habere,  et  quasi  quandam  divinitatis  opi- 
nionem  iili  tribuere  animadverterint,  ipsam  imaginem  —  aut 
tollant,  aut  mutent,  et  aliam  a  prima,  notabili  quantitatc 
differentem  ,  reponaiit. 

28)  2t()t£).  1.  §.  9.  not.  5. 

29)  2(bt().  1.  §.  9.  not.  6. 

30)  ü^t.  bie  Snftruction  bf6  Äönigä  an  feine  ©efanbten  in  SSoloäna 
0.  12.  2tu9.  1517  b.  le  Fiat  lll,  617.  gc  «erlangt  1.  2(bfd)af= 
fang  bec  "Knnaten,  2,  ber  ffiefe^uni}  ber  ^^fin'inbcn  bitrd)  ^^räoen^ 
tion,  3.  nietjrerer  anbetet  50!i6bräud)e,  g.  SS.  bev  menses  papales, 
ber  ^itlafyung  oon  ©treitfadjen  in  Sioni/  Unionen  üon  SSeneficicn, 
4.  ber  ©ißpenfationen  für  ©etb,  5.  ber  ©teuevfvettjeit  bcv  geiftl, 
©utev.  2)ie  fran^.  S3ifd)öfe  klonten  in  einem  (£d)veibcn  oom  29. 
©ept.  1518  (b.  le  Fiat  IV,  132)  bie  Sinlabung  ab,  ©intge  aiiö 
i^rec  SDJitte  nad)  9?om  gu  fenben,  um  bort  an  9ieformation6beva; 
tf)unäen  t()eiläunet)men:  p.  138:  Quamquam  non  negamus  in  re- 
sliluendis  moribus  et  excolenda  disciplina  chrisiianae  vitae 
operann  optime  poiii  universae  Ecclesiaej  hoc  tarnen  et  pars 
est  altera  eorum,  quae  proponebaniur  indicendo  Concilio,  et, 
si  differri  non  possit ,  a  sjngulis  Metropolilanis  ad  veterum 
canonum  severitatein  commodius  exigetur,  et  committendum 
nobis  non  videlur,  ut  superioribus  maleficiis  hoc  adjungatnr 
haud  parvuni  nialum,  ut  in  sermones  horninum  malevolorum 
incurramus,  nos  niliil  minun  volle,  quam  corruplorum  princi- 
piornrn  Ecciosiae  adminislraiionis  medicinam,    quam    improbi- 


520    SBterte  ^eriobe.    TTbfc^n.  I.     5B.  1517—1648. 

§.   56. 

SSon   1551   biß  1562. 
Zweite  ^eriobe  beS  Soncirs  o.    1.  SOiai  1551  —  28.  2fpr.  1552. 

Suliu6  III.  1)  (1550  —  1555)  c^ah  enblid)  bcm  SSerlan^ 
gen  t)e6  Äatfer6  nad),  unb  »erlegte  baä  ßonciltum  lieber 
nad)  Sribent,  ungeachtet  granfreidj,  mit  bem  ^apf!e  wegen 
^arma  in  ©treit,  biefe  SSerlegung  nidEjt  anerfannte,  unb  mit 
einem  Sfiationakoncilium  bro()ete  2 ).     ^dpjKic|)er  ©eiig  f)ielt 


tatem  nostram  retraclare  et  corrigi ,  quod  soium  summum 
conciiium  et  suscipere  et  perficere  queat,  proinde  subterfu- 
gere  nos  ,   nee  uUo  remedii  generi  acquiescere. 

1)  ajoc  feiner  SBof)!  Ijatten  bie  ©arbinäte,  unb  fonad^  auä)  et,  bem? 
jenigcn,  xoeld)n  5um  ^apfte  Qexvä^U  werben  würbe,  eine  S?ei()e 
öon  Sßerpflid^tungen  aufgelegt,  f.  b.  Massarellus  (hinter  ®alig  III) 
p.  188,  u.  2C.  1.  quod  sacrosanctum  Conciiium  universale  pro 
haeresibus  extirpandis  et  pro  universalis  Ecclesiae  refornia- 
tione  omni  studio  ac  diligentia  prosequeturj  2.  quod  omnem 
reformationem,  quam  per  dictum  Conciiium  juxta  canonicas 
sanctiones  et  ss.  Patrum  decreta  fieri  contigeri( ,  omnino  ra- 
lam  et  gratam  habebit;  3.  quod,  quantum  in  ipso  erit,  In- 
terim curabit,  idque  ad  omnem  sacri  Komanorum  S.  R.  E. 
Cardinalium  collegii  ,  vel  ab  eis  ad  id  deputatornm  qui  ex 
nunc  nominentur  requisitionem ,  ut  Curia  Romana  reformetur. 
S)ie  übrigen  waren  mei(!en§  jum  S}ort{)ciIe  ber  Sarbinäte,  u.  ouc^ 
ik  obigen  f)atten  wot)I  nur  ben  3n)ecf,  ben  ^apjl  in  größere  2fb; 
^ängigfeit  üon  ben  Sarbinälen  5U  bringen. 

2)  3cic.  2fmt)ot  erfd)ten  alö  franj.  ©efanbter  in  Sribent,  unb  mu^tc 
bort  protefiiren  (2fcten  b.  Raynald.  1552  no.  32.  le  Plat  IV,  241), 
ne  Regi  gravissimis  bellicorum  motuum  dilficuitatibus  impli- 
cato  necesse  esset  Tridentum  ad  Conciiium  mittere  suae  ditio- 
nis  Episcopos,  quippe  quibus  nee  liber  nee  tutus  eo  pateret 
accessus,  neve  id  ipsum  Conciiium,  a  quo  excluderetur  in- 
vitissimus,  generale  totius  Ecclesiae  caiholicae  aut  haberetur 
aut  appellaretur^  —  denique  neque  Concilii  hujusmodl  —  de- 
cretis  aut  ipse,  aut  populus  Galliens,   aut    ulli  Gallicae  Ec- 


Z\).  III.  e.  II.  ^atl).  ^.  §.  56.  3:i'ib.  Goncil.  1551.     521 

man  ta^  5ßerfa{;ren  fef!,  üorjugSweife  ©laubenöfac^en  ent* 
fdjeiben  ju  (äffen,  unb  alle  bie  pap^ilid}^  7inctox\tät  berul;; 
renbc  JKeformen  jurudfjuweifen  3):  ber  je^t  üorfi^enbe  ßegat 
ßrcöcentiuö,  ßarbinal  S^,  9)?arceÜi,  ber  baä  engfle  9Sers 
trauen  beS  ^apfleg  genop,  trat  allen  Steformforberungen 
\)bi)mn\>  unb  fc^roff  entgegen  '').    3n  i>en  gefiftellungen  ber 


clesiae  Praelati  et  ministri  in  posterum  tenerentur:  imo  vero 
se  testari  palam  ac  denuntiare,  ad  eadem  se  remedia  ac  prae- 
sidia  descensurutn,  si  necesse  videretur,  quibiis  majores  sui 
Francorum  Reges  in  re  consimili  causaque  uti  consuevissent; 
nee  sibi  quidquam  antiquius  fore,  secundum  fidei  ac  religio- 
nis  integritatem,  übertäte  et  incolunoitate  Ecclesiae  Gallicae. 
S3on  gcanJcetd)  oeranla^t  oenüeigcrte  aui)  bie  iSdjnjeij  bie  S3es 
fc^icfung  beä  Soncilä,  [•  Sfjr.  2B.  ®liicE'6  gefd).  ä^arfteUung  ber 
Jirc^t.  23er()ä(tnif[e  b.  EatJjot.  ®d)tt>eij  biö  juc  ^eloetiE/  SÖjan^cim 
1850.  ©.  330. 

3)  ffigl.  bie  Snjtiuction  beö  ^apfteö  an  ben  ßegaten  b.  Sarpi  Hb. 
IV.  c.  28. 

4)  2£t6  bcc  faiferlid)e  a3otfd()aftec  Sott  granc  be  Süolebo  ouf  SSot* 
na{)me  bcc  Sieformation  btang,  geigte  i^m  ber  ßcgat  im  größten 
@e{)eim  ein  @d)reibcn  beö  Äaiferö  an  ben  ^apft  (f.  SSargaö  ©d^reis 
ben  an  ©ranoella/  Vargas  leltres  et  mimoires  p.  63):  Si  la 
lettre  est  veritable,  sa  Majesie  a  promis  ,  qu'on  ne  procedera 
ä  la  reformalion,  qu'aulant  que  le  Pape  le  trouvera  bon ,  et 
qu'elle  fera  en  sorle  que  les  Eveques  ne  s'opposeront  point  ä 
sa  Sainteie,  et  qu'ils  laisseront  passer  tout  ce  qu'elle  voudra. 
25cr  ffiuicf  war  of)ne  3n>eifel  ää)t,  unb  üon  bem  Äaifer  gefd^ricben, 
um  ben  ^apjl  jur  ^Berufung  beS  Soncilä  ju  oerantaf[en,  unb  \i)n 
öon  granfreid)  fern  ju  galten.  SSargaö  (einreibt  12.  S)ct.  1551/ 
p.  147:  Le  Legat  est  absolument  le  mailre  du  Concile.  II 
empeche  mesme  que  certaines  choses  ne  passent,  quoique  le 
Pape  veuille  bien  les  accorder.  X)er  SSifd).  ö.  Örenfe  an  bemf. 
Sage  p.  158:  Les  Presidens  du  Concile  ne  fönt  paroitre  ni 
zele,  ni  empressement  pour  la  reformation  du  Clerge.  Ils 
declarent  sans  fa<;on  que  nous  devons  nous  contenter  de  ce 
qu'on  voudra  bien  nous  accorder,  sans  qu'il  nous  soit  permis 
d'ouvrir   la  bouche,    pour   demander  quelque  chose  de  plus. 


522     SSiertc  ^eriobe.     Tfbfdin.   1.     25.  1517—1618. 

2!)0()men  lief  er  mit  ber  2:e{)re  uon  ben  ©acrömenten  fortfof); 


Sargaö  12.  5Jtoo.  1551  p.  183 :  Le  Legat  va  (oujours  son  che- 
min.  II  se  met  au  large  et  se  tire  d'embarras  en  consumant 
le  temps  ä  faiie  disputer  les  theologiens,  et  ä  tenir  des  con- 
gregalions  sur  ce  qui  regarde  les  dogmes.  On  s'attend  bien, 
qu'ä  la  derniere  heure ,  avant  la  Session,  il  viendra  vite  et 
d'un  air  empresse  proposer  quelque  chose  de  specieux  pour  Ja 
reformaiion  ,  et  de  bien  concerte  en  apparence.  On  n'auia 
pas  le  temps  de  le  lire,  ni  de  le  bien  comprendre.  Tout 
cela  ne  servira  qu'ä  donner  encore  de  la  confusion  au  Con- 
cile  et  de  nouveanx  sujets  de  raillerie.  Les  paroles  et  les 
leraonstrances  sont  fort  inutiles  ici.  Je  crois,  qu'elles  ne  Je 
sont  pas  moins  ä  Rome.  Ce  sont  des  aveugles.  IJs  ont  pris 
une  ferme  resolution  de  ne  penser  qu'aux  interets  de  Ja  chair 
et  du  raonde.  Que  tout  perisse,  ils  ne  s'en  embai  rassent  nulle- 
ment.  p.  191:  Le  Concile  ne  peut  rien  faire  par  lui  mesme. 
On  l'a  depouille  de  son  autorite.  11  n'y  a  point  de  liberte. 
Le  Legat  est  le  maitre,  il  tient  tout  dans  sa  main.  Apres 
cela  on  ne  doit  plus  s'etonner  de  rien.  SSargal  ben  26.  9?00. 
1551  p.  209  fagt,  ba^  ber  bamaligc  ^apft,  Suliiiö  III.,  aU  fn'i; 
i)ivet  (Sarbinattegot  auf  ban  ßoncitio  ben  25ifd)öfen  oorgefd^Iaäen 
^a.he ,  de  leur  ceder  ä  deux  conditions  le  droit  de  pourvoir 
seuls  ä  tous  les  benefices  a  charge  d'ames.  La  premiere,  que 
toutes  les  expeditions  s'en  feroient  en  cour  de  Rome,  c'est- 
ä-dire,  que  l'argent  necessaire  pour  etre  pourvü  de  ces  be- 
nefices seroit  porte  ä  Rome:  ces  Messieurs  pensent  toujours 
ä  cela.  L'autre  condition,  c'etoit  que  le  droit  de  pourvoir 
ä  tous  les  autres  benefices,  saus  charge  d'ames,  demeureroit 
uniquement  au  Pape.  ©avauf  woäe  aud)  ber  gegeniräctige  8egat 
i^tn,  rcolle  fid)  abei-  oon  ben  SSifdöfen  bavum  bitten  laffen.  —  ®ec 
Ze^at  fd^tug  über  Sommenben  bic  aSej^immung  üoc  (p.  253),  qu'on 
ne  pourra  pas  donner  un  Eveche  en  commende  ä  ceux,  qui 
n'auront  pas  atteint  Tage  competent.  Sobuvd)  iüäven  ingbefon? 
bere  bie  Sommenben  ber  Satbinäle  gefid^ert  »otben.  SSicle  ^xäla: 
tcn  wiberfprad^en  (23argaö  on  ©ranoella,  26.  9?oü.  1551  p.  235): 
L'Eveque  de  Verdun,  homme  pieux  et  sincere,  dit  entre  les 
autres,    qu'une    pareille    reformation    ne     feroit    aucun    fruit. 


3:(;.III.  6.  II.  Äaf^.  ,^.  §.  56.  Snb.ßoncil.  1551.    523 

ren  s);  aber  md)  t^ahei  fehlte  e§   fo  wenig  an  ei9enmad;tf9= 

qu'elle    etoit   indigne    du    Concile ,     et    qu'elle   ne    convenoit 
point  au  temps  präsent.     II  ajoüta,   qne   les  Commendes  sont 
un  gouffie  qni  engloulit  les  biens  de  l'egli^e;    mais  comme  il 
lui  arriva  de  dire,  que  la  reformation  proposee  n'eloit  qu'une 
pretendue  reformation,  un  des  jours   suivans  le  Legat  de  des- 
sein  premedite  s'emporta   si    fort  contre    l'Eveque  de  Verdun, 
qu'il  lui  dit  des  choses   tont  ä  fait   desobligeantes,    injurieu- 
ses,  et  coniraires  au  respect  du  ä  l'assemblee,   et  ä  la  liberte 
qu'on    devroit   avoir    dans    le   Concile,     si    Dieu    l'eust    bien 
voulu   permettre.     Ce    Pielat   fut    traite    d'etourdi,    de  sot,  de 
jeune  komme.     On  lui  dit  encore  je  ue  sais  quelles  autres   in- 
jures,  on  ne  lui  permit  pas  de  löpondre,  enfin  on  le  menapa, 
qu'on    sauroit   bien   le    punir.     SSargaS   hn\ä)M    20.    San.  1552 
p.  425,    wie  ber  Ze^at  in  iie  ße^rbeilimmung  übet  ba6  Sacramen- 
tum   Ordinis    bic  üu6fcl)tüeifenbften    2fnmQ^ungcn    beä   g)apnti)um6 
^Qb?  cinsui'djwärsen  oei-fud)t,    nämlid)  bie  ©ä^e  p.  432 1^    Ut  illa 
(coelestis  Hierusalem)  sub  uno  supremo  Rectore  varios  et  di- 
verses   ministrantium    contiuet    ordines,    ita   visibilis    Christi 
Ecclesia  summum   ipsius  Vicarium   pro    unico   et  supremo  ca- 
pite  in  terris  habet.     Cujus  dispensatione  sie  reliquis  oranibus 
membris    officia  distribuuntur,    ut  suis   quaeque   in    ordinibus 
et  stationibus  collocala,    munera  sua  in   totius  Ecclesiae  utili- 
tatem    cum    maxima    pace    et    unione    exequantur.      2fuferbcm 
mute  in  Segat  noc!^  einen  -KttiM  einrvicfen  (p.  428),  qui  decide 
la  question  de  la  superiori(e  du  Pape  au-dessus  du  Concile.  dU 
nigeSJ^itglieber  berSommiffton  ȟoUtcn  bie^  burdjaUerleiaSorfteUungen 
ab»ef)ren:  l'Eveque  d'Orense  aiant  dit  seulement,  qu'il  doutoit 
de  la  verite  de  cet  article,  et  qu'il  vouloii  examiner,    le  Le- 
gat lui  a  repondu  d'une  maniere  insolente  et  injurieuse:  celui 
qui  doule  en  mauere  de  foi  est  herelique,    et   des   lä  vous  en 
etes    un.     ®te    3{nEunft    bor    prote|lanti[d}en    ©efanbten    nöttjtgte 
ixoar:  bie[e  SSeratfjungen   aufjufd^teben    (p.  491):    inbelJen   [päter: 
fam  bcc  ßegat  auf  biefelben   intiui ,    unb  trollte  jene  (2ä^e  burdj-- 
fe|en  (SßavgaS  28.  ^(iv.  1552  p.  548).     ©rfl  fcec  3ti3   bcö  6f)urf. 
gjlort^  niadjte  biefen  SBejtvebungen  ein  ßnbe. 
5)     Sess.    XI IL    11.   Oct.    1551    de   Eucliar istin ,   Sess.  X!V.   25. 
Nov.  1551  de  poenitcniia  et  extrema  wxctione. 


524    SBierte  ^criobe.     2rbfcr;n.  1.     SS.  1517—16-18. 

Uit  be6  Senaten  e)  alS  an  ©treitigfeifen  ter  S^eologen.  2(lg 
bö^er  bie  ©efanbten  t)on  SBurtemberg  unb  ©adjfen  (24.  ^an. 
1552)  ein  t)on  bem  pap|i(td)en  (Jinflulje  6efreiete§  ßoncilium 
Derlancjten '),  fo   freueten  ffd?  ütele  S3i|"ct)üfe  barüber,    ba^ 


6)  Sargag  an  ©canoetla,  26. 5«cö.  1551,  am  Sage  nad^  Sess.  XI V. 
{lettres  et  memoires  p.  233):  La  chose  qui  se  presente  main- 
tenant  ä  mon  esprit,  c'est  la  tnaniere,  dont  on  traiie  les  dog- 
mes.  Je  vous  ai  deja  ecrit,  qu'on  se  precipite,  qu'on  examine 
peu  les  questions,  et  qu'on  ne  communique  rien  aux  tbeolo- 
giens  eclaires  qui  soiit  ici.  La  doctrine  n'etoit  pas  encore 
achevee  le  soir  avant  la  Session.  Plusieurs  Eveques  don- 
nerent  leurs  suffrages  et  dirent  leur  Placet  sur  des  choses, 
qu'ils  n'entendoient  pas,  et  qu'ils  n'etoient  pas  mesme  ca- 
pables  d'entendre.  Les  Docteurs  de  Louvaiii,  les  theologiens 
qui  sont  venus  avec  l'Electeur  de  Cologne,  et  quelques  uns 
de  nos  Espagnols  ont  ete  fort  mecontens  de  certains  endroits 
de  la  doctrine  du  Concile ,  et  ils  en  ont  declare  leur  senti- 
ment.  (S()ce  (Erinnerungen  f.  b.  Sarpi  Hb.  IV.  c  24)  p.  234: 
Voici  une  fort  mechante  affaire  a  mon  avis.  Si  eile  com- 
mence  une  fois  ä  se  divulguer,  et  si  ces  theologiens  mecon- 
tens viennent  ä  faire  quelques  demarches,  c'en  est  assez  pour 
decrier  tout  ce  qui  se  fait  ä  present,  et  ce  qui  a  ete  deja 
fait.  35er  Segat  war  barüber  [ef)t  beftür^t,  p.  247,  er  ließ  feine 
2tbf(^riften  oon  ben  23efd}[u(fen  ber  legten  (Seffion  nel)men,  unb 
berief  bie  Soctoren  con  Söioen  unb  ßöln  ju  fid),  pour  leur  don- 
ner  satisfaction ,  et  pour  empecher,  que  l'affaire  n'aille  plus 
loin.    25ie  anftöpigen  "KxtiUl  rcurben  t)eimli(^  geänbert  (p.  249). 

7)  Sie  njörtemberg!fd)en  ©efanbten  ftagten  (Raynald  1552  no.  14. 
le  Plat  IV,  462),  quod  ad  audiendam  theologorum  explica- 
tionem  nondum  sint  ordinati  et  consiituti  ex  utriusque  partis 
consensu  idonei  judices  aut  arbitri,  qui  de  praesenti  contro- 
versia  religionis  legitime  juxfa  scripta  propheiica  et  aposlo- 
lica,  et  juxta  verum  verae  Ecclesiae  catholicae  consensum 
cognoscant.  Nam  cum  iliustrissimus  Princeps  noster  intel- 
lexerit  ,  maximam  parlem  doctrinae  suorum  theologorum 
pugnare  cum  doctrina  et  sententia  Pontificis  Romani  et  eorum 
Episcoporum ,   qui    sunt    Romano  Ponlifici  juramentis  et   aiiis 


S^.  in.  6.  II.  Mat\),  Ä.  §.  56.  Snb.  (5oncil.  1552.     525 

tamit  ©egcnjlanbe,  welche  fie  md)t  hm[t)xm  burffen,  bcnnod^ 
jur   @t)racl;e  fommen  würben  8):  ber  ßegat   b«dE}te  bagegcn 


obligationibus  addicti;  nullo  jure,  nulla  aequitate  fieri  potest, 
ut  Pontilex  et  Episcopi  ejus  in  hac  causa,  in  qua  ipsi  sunt 
pars,  sive  accusalores  sive  rei ,  pro  idoneis  judicibus  aut  ar- 
bitris  agnoscantur.  ©tc  »erlangten  i)al)n,  ia^  bie  U^\)ex  in 
Sribent  gefapten  S3efd}liifTc  aufgegeben,  unb  bagegen  bie  oben  bes 
jeld^ncten  idonei  judices  berufen  trürben.  Sie  fäd)  f  ifdbcn  ©es 
[anbtcn  {Raynald  1552  no.  15.  le  Hat  IV,  466)  bcftagten  fiel) 
barübec,  ba^  oon  wenigen  Prälaten  bie  friit)eren  SSefd)Iiif[e  gefaßt 
fci)cn,  of)ne  bie  pvoteftanttfd)cn  Sinologen  ju  l)ören,  unb  oerlangs 
ten,  ia^  i)ie  SSer^anbtungen  über  biefelbcn  »3cn  neuem  aufgenom* 
men  würben.  Cum  autem  et  jura  et  Concilia,  tum  Constanti- 
ense  tum  Basileense,  expresse  constituerint,  quod  in  causis 
fidei,  et  quae  ipsum  etiam  Pontificem  contingunt,  Pontifex 
Concilio  subjectus,  et  Concilium  supra  Pontificem  sit  et  esse 
debeat,  conveniens  fucrit ,  illud  lioc  etiam  in  loco  omnino 
servare  et  ante  omnia  confirmare  ,  sicut  in  Basiieensi  synodo 
factum  est,  —  ut  per  hoc  Praclati  ac  reliqui  in  Concilio, 
cujuscunque  gradus  ac  ordinis  fuerint,  a  suis  juramentis,  qui- 
bus  Pontifici  obstricti  fuerint,  quantum  ad  Concilium  et  cau- 
sas  in  eo  tractandas,  liberi  sint.  Et  censet  Princeps  noster, 
quod  hujusmodi  liberatio,  etiam  sine  expressa  Pontificis  re- 
laxatione,  sequatur  clare  ex  conclusis  Basileensis  Concilii. 
8)  2)ec  aSifc^.  ü.  Orenfe  an  ©ranoella  ,  b.  24.  San.  1552.  {Vargas 
lettres  p.  468):  Les  Envoiez  du  Duc  Maurice  de  Saxe ,  et 
ceux  du  Duc  de  Virtemberg  ont  dit  aujourd'hui  fort  au  long 
en  pleine  Congregation  ce  que  nous  n'osons  pas  dire  nous- 
mesmes  sur  le  chapitre  de  la  reformation.  Us  ont  parle,  et 
parmi  quelques  mauvais  endroits  il  y  en  avait  un  si  grand 
nombre  de  bons  dans  leurs  disconrs,  qu'on  a  eu  raison  de 
prendre  la  precaution  ,  que  le  peuple  ne  les  eiitendist  pas. 
Ils  ont  presente  des  arlicles  touchant  la  reformation.  Les 
Eveques  souhaitent  fort,  qu'on  leur  donne  la  liberte  d'opiner 
sur  chacun  en  particulier,  parceque  c'est  le  moien  de  faire 
quelque  chose  d'utile  pour  le  Service  de  Dieu.  SJlaluenba  an 
©ranoeUa,    b.  27.  San.  {p.  487):    On  dit  qu'il  y  a  des  articles 


526     SSiertc  ^eriobe.     2fbfcf)n.   1.     SS.  1517—1648. 

jenen  gorberungen  gegenüber  bie  ipapftlidje  Zllg^maU  befd)U'ei 
0en  gu  lajfen^).  S)a  aber  njurbe  burcb  ben  3ug  beö  (5()uri 
fürjlen  2Rori§  "^)  wteberum  eine  SSertögiing  be6  ßoncilS  Der^ 
anrapt  (28.  Zpv.  1552). 

9^ad)bem  ber  npojlolifcbe  SJiarceüug  II,  unb  bie  9?es 
formboffnungen,  w»c(cbe  ftd)  an  ibn  fnupften,  in  n^enigen 
Sagen  vorübergegangen  waren,  VDiirbe  ^aulu§  IV.  ^apf! 
(1555—1559),  jener  mondiifd;  f^rcnge  Stifter  ber  Z1:)eatu 
ner,  unb  graufame  Snquifitor,  it»e(cber  jc^t  in  ftarrem  unb 
leibenfcbaftlicbem  ß-igenroillen  bie  gorberungen  ber  ^iit  ju 
be!dmpfen,  unb  bie  alte  ^apfüberrlicbfeit  Vüieberberjujleüen 
unternabm,  aber  bie  SS ergeb fiel) feit  biefer  S3emül)ungen  hitkx 
empfinben  mupte^')-  ^^  protejürte  gegen  ben  ^(ugSburger 
9?eligion§frieben  unb  ben  Uebergang  ber  ÄaiferFrone  üon 
^arl  auf  gerbinanb;  mußte  aber  bafitr  üon  Seutfcblanb  an^ 
unangenebme  2öabrl)eiten  über  hk  Ördnjen  ber  pd))(ilid)en 
(Gewalt  üernebmen  '2).  ^nbem  er  bie  ©panier  mit  ^ülfe  ber 
^ranjofen  au§  Stalien  üerbrdngen  vcollte,  l)atU  er  eg  nur  ber 
fpanifcben  (Sbrfurcbt  gegen  ben  r6mi[d)en  ®tul)l  ju  banfen, 
bap  er,  üon  bem  'f)er5oge  üon  "älha  in  Siom  eingefcbloffen, 
einen  milben  ^rieben  erhielt  ^s).  3)agegen  entfernte  er  bie 
neue  Äoniginn  üon  ßnglanb  (Jlifabetl)  burd)  feine  jurücfjlos 
penbe  (Srtt)iberung   auf  ibre  2(nndberung  für  immer  von  ber 


importans  pour  la  reforraation  dans  ce  que  les  Envoiez  de 
Virtemberg  ont  demande.  Je  vois,  que  cela  fait  plaisir  a 
piusieurs  Prelats.  Ils  sont  bien  aises,  que  les  Protestans 
pröposent  ces  choses,  puisque  les  Eveques  n'ont  pas  la  liberte 
d'en  parier. 
9)    f.  aSargaS  SSriefe  ö.  20.  3an.  1552  u.  ff.  oben  not.  4. 

10)  2(btf).  1.  §.  9.  not.  33. 

11)  5Ranfe'6  gürften  u.  SSötfer  »on  Sübcuropa  II,  279. 

12)  libti).  1.  §.  II.  not.  1  ff. 

13)  SfJanfc  a.  a.  O.  ®.  295. 


Zf).  III.  e.  II.  ^atf).  Ä.  §.  56;  »ort  1552  bi§.  1 5C2.     527 

r»5mifcl;en  Äirdje  •'»).  S5ie  2(bficlit  anflatt  bcg  3:ribent{ntfd)en 
ßoncilS  eine  ßaferanfijnobe  ju  berufen  J^)^  mu^fe  er  oufge; 
ben.  ^k  JRefonnntion  n^ollte  er  obne  (5ünci[ium  bcnnv!cn  ^^), 
unb  begann  fi'c  fon  feinem  ©tanbpuncte  müncl)ifd)er  IBe: 
fcf)rdnft()eit  unb  papfincl)en  5i}Zad;tgefiil;l6 :  er  fdjdrfte  "ok  Sns 
quifttion  *';,   ücrorbnete  eine  jtrengere  .^ircljenjucljt,  au(^  ges 


14)  f.  oben  §.  23.  not.  10. 

15)  Sarpi  Hb.   V.  c.  23.     Pallavic.  Hb.  XIIL  c  17. 

16)  Sarpi  Hb.  V.  c.  22.  @r  fe|te  ju  tiefem  ^voi^t  eine  jafjtceicj^c 
ßcu^regation  ein ,  unb  al6  man  \i)X\  auf  bie  SJotljirenbigfcit  Ijin^ 
^üieö,  bie  Slcfovmaticu  bem  Soncilio  ju  übeiiaffen,  evmiberte  er 
mit  i^eftigfeit,  qu'il  n'avoit  point  besoin  de  Concile,  et  qu'il 
etoit  au-dessus  de  tous;  —  que  c'etoit  une  chose  fort  inutile 
d'envoj'er  dans  les  montagnes  une  soixantaine  d'Eveques  des 
moins  habiles,  et  une  quarantaine  de  Docteurs  des  moins 
eclaire»,  comme  on  avoit  fait  deja  deux  fois ,  et  de  croire 
que  ces  gens-lä  fussent  plus  propres  pour  reformer  le  monde, 
que  le  Vicaire  de  Jesus  Christ  assiste  de  l'avis  de  tous  les 
Cardinaux  qui  sont  les  colonnes  de  toute  la  Chretiente  et 
relitfi  de  toutes  les  nations  chretiennes,  et  des  conseils  des 
Prelats  et  des  Docteurs  qui  sont  ä  Rome,  et  qui  sont  les 
plus  savans  qui  soient  au  monde,  et  en  beaucoup  plus  grand 
nombre  qu'on  ne  pouvoit  jamais  en  envoyer  ä  Trente. 

17)  Sie  SBuUe  Cum  ex  Apostolatus  officio  o.  1.  SOlärj  1559,  im 
SSuUarium  unb  b.  Raynald  1559  no.  14,  erneuect  unb  beftatigt 
alle  fvufjec  gegen  Äe^er  auggefprodjene  ©trafen,  unb  fe^t  ölöbann 
gegen  alle  in  Äe^erei  ober  ©djiöma  gefallene  geijllidic  unb  welt= 
lid)e  ©rofjen  (atfü  aud)  gegen  Duces,  Reges  et  Imperatores)  fefl, 
"i^Oi^  fte  if)rcr  SSeff^ungen  unb  Sted^te  uerluftig  geJjen  foUcn  ,  ad  illa 
de  caetero  inhabiles  et  incapaces,  habeanturque  pro  relapsis, 
—  perinde  ac  si  prius  haeretici  hujusmodi  in  judicio  publice 
abjurassent;  nee  uUo  unquam  tempore  ad  eorum  primum  sta- 
tum  —  rehabilitari  possint,  quinimo  saecularis  relinquantur 
arbitrio  potestatis,  animadversione  debita  puniendi,  nisi  ap- 
parentibus  in  eis  verae  poenitentiae  indiciis  —  ex  ipsius  Se- 
dis  benignitate  et   dementia   in   aliquo  Monasierio  —  ad  per- 


528    SSiette  §)enobe.     7th\d)n.  I.    SS.  J5I7— 1648. 

gen  ®d^lid)e  ^^) ,  unb  iUft  einen  index  librorum  prohlbito- 
rum  1557  (neue  2fufl.  1559)  erfc|)etnen  '9) :  aber  btefe  2(norbj 
nungen  tt)ir!ten  über  Italien  ntcbt  l)inauä.  Um  [o  mef)r 
tiaö)ten  bai)er  bie  Sanbe§fitrj!en  baran,  i()ven  Äircben  felbfl  ju 
l^elfen.  ©d)on  SuHug  III.  Ijatte  fid;  bnburcl)  »erlebt  gefu^^It, 
bap  ber  Äontg  gerbinanb  burc()  ben  Sefuiten  ßaniftug  einen 
Äated)i§muä  anfertigen  licp,  unb  nad)  bemfelbcn  ba§  SSolf 
gu  unterricbten  befahl  (1554)  20):  nocb  me()r  Urfad)  ju  fla^ 
gen  i)atU  ?)aulug  IV.,  alg  berfelbe  gürf!  unb  ber  ^erjog 
t)on  SSaiern  (1556)  i^ren  Untertfjanen  'ba^  ^tbenbmal  unter 
hdhm  ®ef!a(ten  gejiatteten  21).  ^oien  badEjte  an  df)nlid[)e 
ßonceffionen ,  unb  an  ein  9lationalconcil  22).  ^aulu§  IV. 
})atU  burd;  fein  Senel;men  fo  aufgeregt,  ha^  ^iu6  IV. 
(1559—1565),  geleitet  Don  feinem  Steffen,  bem  frommen  unb 


agendam  perpetuam  in  pane  doloris  et  aqua  moeslitiae  poeni- 
tenliam  retrudendi  fuerint.  5Roc^  jterbenb  (Cardinalibus)  san- 
ctissimum  Inquisitionis  officium,  quo  maxime  religio  asseri- 
tur,  opprimunturque  haereiicorum  impii  conatus  ac  insidiae, 
enixe  commendavit  (Raynald.  1559  no.  35). 

18)  mante  II,  303. 

19)  ®en  erflen  Snbej:  tiat  ber  papfllidje  Segat  in  fflcnebig  So^.  beUa 
6afa  1549  tjcrauggegebcn,  f.  ©djelfjorn'ö  (Srgö^UdjHeiten  II,  3. 
Heber  ben  Snbej:  ^paulug  IV.  f.  ©diel^orn  I,  4.  ogt.  3(btf).  1. 
§.  19.  not.  35. 

20)  gerbinanbö  SJerorbnung  üom  12.  TTug.  1554  in  Goldast  const. 
imp.  III,  566.  ^Jjiltpp  II.  fiif)rtc  t()n  1557  audj  in  ben  9^ieber= 
lanben  ein,  [.  ba6  (Sbict  bei  /e  Plat  IV,  606.  2)te  baierifd^en 
.|)crj09C  liefen  ^ojtillcn  anfertigen,  unb  rciefen  ben  Älerul  on,  bie* 
feiten  jw  gebraudjen,  Söinter'ö  ©efdj.  b.  coangcl.  fie^re  in  S5oi« 
ern  II,  38. 

21)  libti).  1.  §.  11.  not.  6. 

22)  f.  "Kbti).  1.  §.  15.  not.  10.  ÄrafinSfi'l  ®ef^.  ber  «Reformas 
tion  in  ^oten,  o.  b.  gngl.  ü.  ßinbau  (Seipjig  1841)  ®.  111. 
©trengeS  ©troffdEireiben  bcö  ^apfteg  an  ben  Äönig  b.  Raynald 
1556  no.  34. 


Zi).  111.  (5.  II.  ^aü).  Ä.  §.  56.  üon  1552  biö  1562.     529 

eifrigen  Qaxlo  S5orromco,  darbinal  unb  dx^h.  t>.  9Äai(anb 
(f  1584)23),  nur  auf  SJefdjwidjtigunc)  bcnfen  mupte,  aU  er 
yon  grrtnfreic^  unb  Seutfd^ranb  um  bte  Sufammenberufung 
eine^ganj  neuen  oon  Sribent  unabhängigen  ßonciB  angegangen 
tt)urbe.  ^enn  granfreid)  brobete  jugfetcb  mit  einem  ^atio^ 
nalconcilio  24),  Äaifer  gerbinanb  »erlangte  ^k  S5en)iUigung 
be6  ßaienfeld)6  unb  ber  5)riejlerel;c  25).    ^iuö  IV.   eilte,  um 


23)  J.  P.  Glussianus  de  vita  et  rebus  gestis  s.  Car.  Borromaei, 
Mediol.  1751. 

24)  Ueber  baS  neue  ©cncratconcil  \.  tag  ©c^teibcn  beö  ÄönigS  an  f. 
(Sefanbten  Ui  bem  Äaifer  o.  24.  Sun.  1560  f.  le  F/a/Zr,  626. — 
3n  ber  SSerfammlung  oon  9Jotabetn  in  gontatnebteau  1560  trugen 
gwei  Sifdjüfe  barauf  an,  ba^  gvanfreid)  burcl)  feine  Sifci^öfe  [eine 
Äird)e  reformire,  »üeit  öon  SKom  nid)t6  ju  encarten  fci)  (2Cbtf).  1. 
§.  22.  not.  3  u.  4).  2)ann  fdjricb  ber  Äöntg  für  ben  San.  1561 
eine  ©eneraloerfammlung  ber  SSifd^öfe  qu6  {le  J'lat  IV,  650), 
pour  conferer,  consulter,  et  adviser  ce  qu'ils  connoistront 
digne  d'estre  propose  audit  concile  general ,  si  tant  e?t  qu'il 
S,e  tienne  bienlost,  et  neantmoins  cependant  resoudie  ensemble 
tout  ce  qui  pourra  toucher  pour  nostre  regard  la  reformation 
d'icelles  egiises.  @S  würbe  aui)  nad)f)er  oft  «jieber£)olt/  ba^, 
wenn  ein  freteö  ©eneratconcil  nid)t  balb  ju  ©tanbe  fäme,  granfs 
teid^  ft^  mit  einem  Stotionalconcilio  f)elfen  miiffe,  Sd^reiben  beä 
Äönigö  (Sarlö  IX.  (b.  i.  feiner  59Juttcr  Satf)avinc  ü.  «OTebici)  an 
bcn  franj.  OJefanbten  bei  bem  Äaifer  ü.  24.  5)cc.  1560  (le  Plat 
IV,  669),  an  ben  ©efanbten  in  S?om  ».  31.  35ec.  1560  (/.  c.  p. 
672).  3n  bem  Ic^tern  ©(^reiben  p.  671:  Pour  mon  regard  j'ai 
le  dit  lieu  de  Trente  bien  agreable,  et  n'aye  pas  grande  oc- 
casion  de  m'arrester,  si  l'ouverture  du  dit  Conciie  se  fait  par 
continuation  ou  nouvelle  indiction  ,  vü  memement  que  sadite 
Saintele  est  en  volonte,  ainsi  qu'elie  m'a  fait  dire,  d'accor- 
der  que  les  determiiiations  ja  taites  audit  premier  Concile  de 
Trente  se  puissent  de  nouveau  dispuler  et  debattre. 

25)  35ie  erflere  befonberö  feineö  ©ofjneö  ?10?avimilian  wegen,  f.  <Sd)rcis 
ben  an  ben  ^npfl  u.  6.  SJJärj  1560  (Literae  secretiores  Ferd,  1. 
Imp.   pro   oblinenda  Eucharistia   suh   utraqne,    e   Museo  .7.   A. 

®iefe (et'«  Äird6cngef(f).  3rSb.  2tc^btf)l.  34 


530     SSiei'tc  ^eviobe.     2rbfd)n.   1.     S5.  1517—1648. 

brofjenbe  ©efa^vcn  abjuwenben,  ta^  GonciHum  nad)  Stibent 


Schmidü.  Heimst.  1719.  4.  p.  8):  Non  possiitnus  —  Sanctita- 
tem  Vestram  —  celare  ,  nos  comperisse,  quod  eidem  Serenis- 
sJmo  filio  uoslro  Regi  Bohemiae  maximum  scrupiilum  injece- 
lit  commiinio  sacrosanctae  Eucharistiae  siib  uiia  specie,  adeo- 
que  Dilectionein  ejus  valde  inclinare  ad  communionem  sub 
utraque  specie,  quam  nimirum  instilutioni  Christi  consenta- 
neam  et    in    primitiva  Ecclesia  non  inusiiatam  fuisse  intendat. 

—  Unde  postea  evenit,  —  quod  Dilectio  ejus  triennium  fere 
a  communione  sacrosanctae  Eucharistiae  prorsus  abstinuerit, 
donec  tandem   nos   in    praesentiarum    officiocissime   rogaverit, 

—  vellemus  ilH  apud  Sanctitatem  Vestram  benignam  dispen- 
sationem  impetrare,  qua  ei  sub  utraque  specie  comraunicare 
liceat.  —  Si  quis  modus  aut  ratio  inveniri  polest,  qua  huic 
negotio  queat  consuli  et  caveri,  ne  idem  filius  noster ,  despe- 
rato  Sanctitatis  Vestrae  —  auxilio  et  solatio,  sese  dogmatis 
et  sectis,  cum  catholica  et  orthodoxa  religione  nostra  pugnan- 
tibus ,   totum  adjungat   atque  addicat,  —  magnopere   equidem 

—  Sanctitatem  Vestram  rogatam  volumus,  ut  hujus  rei  —  be- 
nignam rationem  ducere  —  dignetur.  Dgl.  li'ot^.  1.  §.  11.  not. 
11.  —  £)er  Disciirsus  Caesareae  Majeslaiis  in  negotio  Conci- 
lii  praeseutalus  domitio  Nuntio  apostolico  d.  20.  Jun.  1560, 
üon  »ocU^cm  Vallavicino  l.  XIV.  c.  13.  no.  9  ss.  unb  Raynald 
1560  no.  55.  btoö  ^fugäüge  geben,  »oUftänbig  in  PlancMi  anecdola 
ad  hist.  Conc.  Trid.  fasc.  XVII-XX.  U.  2f. :  XVIII,  6: 
Sexto  cum  videalur  Sanctitas  ejus  eo  animo  esse,  ut  velit, 
sublata  suspensione  Concilii  Tridentini  in  duos  annos  facta, 
id  ipsum  Concilium  prosequi  ,  Caes.  Majestaii  in  hoc  quoque 
articulo  magnae  dilficultates  occurrunt,  non  quidem  sua  ipsius 
causa,  quae  pro  sua  parte  hie  non  cogitat  impugnare  vel  la- 
befactare  illius  Concilii  decreta,  sed  propterea,  quod  Majestas 
sua  non  intelligit,  quomodo  ea  continuatio  seu  prosecutio 
fieri  queat.  Nam  obsfare  videtur  primum  impedimentum  loci 
ad  celebrationem  Concilii  incomraodissimi.  Deinde,  quod 
antea  Principes  et  Ordines  Augustanae  Confessionis  dicuntur 
non  fuisse  sufficienter  auditi ,  quos  certe  audiri  oportet,  si 
quis    fructus    Concilii    extare    debebit.     Praeterea   non  credit 


Sl;.  III.  6.  II.  ^atf).  Ä.  §.  56.üon  1552  bi^  1562.     531 


Majestas  sua  Caesarea ,  quod  iidem  adversarii  unquam  re- 
cepturi  vel  admissuri  sunt  acta  et  decreia  in  illo  Concilio 
edita,  si  ita  simpliciter  eis  obtrudantur,  ademia  omni  pote- 
state  et  facuhate  opponeudi,  quae  contra  iila  opponere  prae- 
tendunt.  Ad  haec  —  cavenda  erit  disputatio  et  contentio  cum 
Principibus  quibusdam  catliolicis  (granfrcid)  f.  eben  not.  2), 
qui  protestatione  interposita  eam  Synodum  nohierunt  pro 
Concilio  agnoscere  ,  sed  eam  duntaxat  pro  conventu  parlicu- 
lari  habueriint,  in  quo  et  pierique  Principes  prorsus  non 
comparuerunt,  cum  fortasse  non  «int  detuiuri,  qui  velint 
praetendere,  paucorum  iilorum  qui  adfuerunt  praesentiam 
universitati  praejudicare  non  potuisse.  Sonn  folgt  ter  2fntiaj|, 
bie  nöt^igc  3Jf  formation ,  inebcfonfcerc  beS  Älcruö,  ooräunc^nun, 
of)nc  bas  Soncilium  abäuirarten,  fasc.  XIX,  5:  Sunt  denique, 
qui  in  tanta  rerum  perturbaiione  et  tarn  celebrandi  quam 
exequendi  Concilii  difficuliate  et  incenitudine  —  pro  coiiser- 
vanda  simul  atque  instauranda  religione  caiholica  nonnihil 
de  severitate  canonica  remittendum,  adeoque  non  tarn  populoi 
quam  etiam  Clero  propter  cordis  eorum  duritiem  in  nonnulliä 
gratificandum  esse  putant.  —  Cujusmodi  inter  alios  sunt 
praecipui  duo  articuli,  de  comraunione  sub  utraque  laicis,  et 
de  conjugio  Clericis  permittendo.  —  Prioris  autem  articuli 
de  communione  Status  non  ex  co  pendet,  an  non  liceat  communi- 
care  sub  altera  tantum;  vel  etiam,  an  non  sub  qualibet  spe- 
cie  contineatur  et  sumatur  toius  et  integer  Christus:  —  sed 
an  Ecciesia  tanquam  benignissima  mater  tum  ad  consolandas 
multorum  infirmas  conscientias,  tum  etiam  ad  convincendam 
muhorum  superstitiosam  vel  etiam  malitiosam  curiositatem  pro 
praesentis  temporis  iniquitate  non  aeque  justas  babeat  causas 
relaxandae  Constantiensis  probibitionis  (S3b.  2.  2(btf).  4.  §.  145. 
not.  f.)  et  reslituendi  calicis  ,  ac  olim  adimendi  habuerit ;  et 
an  non  magis  ex  reipublicae  et  religionis  dignitate  sit,  cui- 
que  Cbristiano  libertatem  permitti  usque  ad  decisionem  Con- 
^  cilii  hoc  vel  illo  modo  —  sumendi:  et  hac  ratione  consociare 
Ecclesias,  quae  nunc  disjunciae  —  sunt,  quam  eadem  liber- 
tate  ademta  eos,  qui  sumunt  utramque,  ab  Ecclesiae  com- 
munione arceri ,  eisdemque  hac  öccasione  ad  enormissima^ 
quasque  secias  prolabendi  frena  laxare.     Posterioris  vero    ar- 

34* 


532    SSierte  ^enobe.     2(bfrf)n.  1.     25.  1517—1648. 

üon  neuem  ju  berufen  (29.  9^oü.  1560)  26). 

Snbeffen  ^atk  ficf)  tie  ©efellfdjaft  ber  Sefuiten  ttjeit 
verbreitet,  unb  war  ju  ber  bebeutenb|!en  @tü^e  beö  Q)apj!i 
tbumä  ernjacbfen.  ^ie  f!reng  mtlitairifdje  £)rbnun9  berfelben, 
wie  Sgnatiuö  fte  beabftcbtigte,  lie§  ftd),  namentlid)  in  ber 
Seme,  erj!  aümaf)li9  geltenb  madien:  3?obriQuej,  wcldjer  ben 
£)rben  in  Portugal  jabfreicb  unb  mddjtig  gemacbt  f)atte, 
banbelte  bort  fel)r  unabfjdngig  unb  mupte  1552  abberufen  wer^ 
ben  27).    Snbeffen  nacb  bem  Sobe  beö  SQnatiuö  (31.  Sul.  1556) 


ticuli  de  conjugio  Clericorum  difficilior  apparet  resolutio.  — 
Verum  cum  natura  imitatrix  sit  vitiorum,  —  paucique  sine 
carnis  delicto  reperiantur;  —  Sanctissimo  Domino  nostro 
deliberandum  erit,  an  expediat,  istara  clericalis  continentiae 
legem  pro  praesentis  temporis  conditione  usque  ad  Concilii 
definitionem  paierna  dispensatione  seu  dissimulatione  relaxare, 
quam  eadem  mordicus  retenta  sacerdotum  ordini  laqueum  in- 
jicere,  ac  impurissimo  coelibatui  ,  nefandaeque  scortationi 
contra  divinum  praeceptum  fenestram  aperire.  Quo  roagis 
enim  eccicsiastici  bonis  abundant  temporalibus ,  hoc  minus 
videninr  gravandi  esse  castitatis  voto  vel  lege,  aut  certe  eo- 
rum  statum  ad  paupertatem  Ecclesiae  primitivae  redigcndum 
esse.  2)er  ^apft  beflanb  in  fetner  ßnriberung  r.  30.  Jfug.  (b. 
Raynald.  1560  no.  56)  auf  gortfe^ung  beß  goncilö  oon  Sribent, 
unb  oevmieö  ben  Äaifer  mit  [einen  beiben  ^(nträgen  auf  biefelbe. 

26)  Sie  58uUe  Ad  Ecclesiae  regime»  (in  b.  Canones  et  Decreta 
Conc.  Trid.)  üecmieb  ben  2(u6brurf/  baß  eine  continuaiio  Conci- 
lii beabfid^ttgt  rcecbe,  berief  aber  bod)  sacrum  oecumenicum  et 
generale  Concilium,  sublata  suspensione  quacunque  nodj  SEris 
bent.  Acta  Conc.  Trid.  a  Gabriele  Card.  Paleotto  descripta, 
ed.  Jos.  Mendham  (Lond.  1842)  p.  14. 

27)  Orlandintts  Hb,  XII.  no.  54  ss.  Sfiobriguej  i)atte  eine  große 
^ai)l  in  bie  ®efeUfd^aft  aufgenommen,  ober  bie  3ud)t  gonj  »erfaU 
len  laffen.  3C16  er  nad)  feiner  2Cbberufung  ftd)  in  \>ai  Kollegium 
in  ßoimbra  juriirfjog,  entftanb  bort  eine  förmlid^e  (Empörung  ge; 
gen  bie  neue  £)rbnung:  gegen  SgnattuS  felbjl  würben  bem  Äönige 
unb  ben  t>ornef)mf}en  fOiännern  Serläumbungen   ^interbradf)t    (no. 


ZI).  III.  6.  II.  ^at\).  Ä.  §.56.  Sefuiten  1552—1563.     533 

würbe  Ut  fd)lrtue  £ainej  ©encval,  «nb  lic^  bic  üon  jenem 
f)intcr(affenen  (5onf^ttuttonen  hexaü^m  unb  als  ©runbgefe^  ber 
©efeUfc^aft  anncljmen  (1.558)28):  fo  crl)iclten  bie  iOrbnungen 


60):  eum  ambitione  duclum  neptem  siiam  in  malrimonio  coUo- 
candani  Joanni  Borgiae  curasse,  quem  Societatis  edidisse  jam 
Vota  Goniius  affirmabat.  Pecunias  e  Lusitana  provincia,  ut 
aliis  provinciis  consuleret,  avertisse:  qua  in  re  cum  gravem 
adversarium  Simonem  (Rodericium)  haberet,  eum  a  provinciae 
gubernaculis  dejecisse  elc.  SntiffTfn  voü^te  Sflnöttuö  bcn  Äönig 
für  ftd)  gu  gewinnen ,  unb  bie  Sf^uit?«  in  Soimbra  büßten  freiwil; 
lig,  inbem  ft'e  ftd)  geißctnb  burd^  bie  <StaU  jogen  (wo.  62).  S3"''' 
tiuö  fd^rieb  bamalö  bie  Epistola  de  veritate  obedientiae  ad  fra- 
tres  in  Lusilania,  7.  Kai.  Apr.  1553,  wel^e  ben  Regulis  Soc. 
J.  angefjängt  ijt. 
28)  lieferten  blieben  lange  3fit  ©e^eimniß,  felbft  ben  Sffuiten  beu 
nicbern  @rabc.  Declarationes  in  examen  generale  c  1 :  Non 
oportebit  Constitutiones  universas  ab  iis,  qui  novi  accedunt, 
legi,  sed  compendium  quoddam  earum,  ubi  quisque,  quid 
sibi  observandum  sit,  intelligat.  S)a{)er  ttJurben  alö  2(u6juge 
au6  ben  Sonjlitutionen  bie  Regulae  angefertigt/  tt)cil§  Regulae 
communes ,  tl^eitS  Regulae  für  bic  einzelnen  3Cemter  unb  (Slawen, 
weldje  jufammen  bie  Regulae  Soc.  J.  bilben.  Reg.  comtn.  38: 
Nemo  quae  domi  acta  vel  agenda  sunt,  externis  referat ,  nisi 
Superiori  id  probari  intelligat.  Constitutiones  vero  aliosve 
hujusmodi  libros  aut  scripta,  quibns  Societatis  institutum  vel 
privilegia  continentur,  nonnisi  ex  superioris  expresso  con- 
sensu  iis  communicet.  Sarpi  ad  Leschasserium ,  14.  Aug. 
1612,  in  £e  SSret'ö  «JKagajin  f.  ©taatcn?  u.  Äird^engcfd^.  IV, 
580:  Jesuitae,  nt  audivi,  societatis  constitutiones  et  privilegia 
non  imprimunt,  nisi  in  Romano  Collegio,  neque  exemplaria 
permiltunt  nisi  probatis  ex  socielate.  Impressionera  anni  1C06 
nunquam  videre  potui,  licet  omnia  susque  deque  moverim,  ut 
exemplar  nancisci  possem.  Joh.  de  Palafox  ad  Innocent.  F.  X. 
in  Liherii  Candidi  liiba  altera  majorem  clangens  sonum  {Ar- 
gent.  1715.  12. )  p.  441:  Quae  alia  religio  occultas  proprias 
constitutiones  habet,  privilegia  reciusa,  institutiones  velatas, 
et  omnia,    quae   ad   eorum    pertinent   directionem,    tanquam 


534    SSierfc  ^criobe.     2rbf4)n.  I.    S5.   1517—1648. 

bcrfelben  eine  fej?e,  überall  gleic^mogtge  ©efJalt.  SoSreiBung 
uon  aöcn  anbern  S5anben,  um  ganj  ber  ©efcüfdjaft  anjuges 
f)oren  ^s),  wax  bte  SSebingung  be§  Eintritts:  unbebingter 
©eijorfam  gegen  bie  £)bern30),  um  üollige  @inf)eit  beö  ^am 


mysterio  aliquo  obvoluta  abscondill  —  In  Jesuitica  Socielaie 
plures  sunt,  etiam  professi,  qui  Ignorant  constitutiones  pro- 
prias,  privilegia  et  institutiones,  quibus  nomen  adscribani, 
3u  ben  Sonflitutioncn  unb  Siegeln  lamm  aUhann  nod^  bie  Decreia 
Congregationum  generalium  ,  bie  Ordinationes  Fraepositorum 
generalium  unb  bie  Ratio  sludiorum.  Siefe  fü  ttJte  bie  Literae 
aposioticae,  quibus  institulio,  confirmatio ,  et  varia  privilegia 
continentur  Soc,  J.  unb  iii  Exercilia  spiritualia  Ignatii  TOUV? 
ben  lange  einzeln  gebrucEt,  enblic^  aber,  vereinigt  <xU  Corpus  in- 
stilutorum  Soc.  Jesu,  Antverp.  1702,  2  voll.  4.  unb  Insiihdum 
Soc.  Jesu,  Pragae  1752,  2  voll.  fol. 

29)  Examen  generale  c.  4.  no.  7  (ooc  ben  Consiituliones):  Unus- 
quisque  eoruni,  qui  Societatem  ingrediuntur ,  consilium  illud 
Christi  sequendo:  Qui  dimiserit  patrem  etc.  existimet,  sibi 
patrem ,  mairem,  fratres,  et  sorores ,  et  quidquid  in  mundo 
habebat,  relinquendura :  imo  sibi  dictum  existimet  verbum 
illud:  Qui  non  odit  patrem  et  matrem,  insuper  et  auitnam 
suam ,  non  polest  meus  esse  discipulus.  Et  ita  curandum  ei 
est,  ut  omnem  carnis  affectum  eiga  sanguine  junctos  exuat, 
ac  illum  in  spiriuialem  conveilat,  eosque  diligat  eo  solum 
amore,  quem  ordinata  Caritas  exigit.  ®aju  Vxt  Declaratio: 
üt  loquendi  modus  sentitndi  modum  juvet,  sanctum  est  con- 
silium, ul  assuescant  non  dicere,  quod  parentes  vel  fratres 
habeant,  sed  quod  habebant  etc.  ;;7:(?    l^  \  , 

30)  Constilutionum  P.  VI.  c.  1  :  Versari  debet  ob  oculos  Deus 
Creator  ac  Dominus  noster,  propter  quem  honiini  obedientia 
praestalur,  —  ita  ut  —  exactissime  omnes  nervös  virium 
nostrarum  ad  hanc  virtutem  obedientiae  in  primis  Sumrao 
Pontifici,  deinde  Superioribus  Societatis  exhibendam  inten- 
damus:  ita  ut  omnibu»  in  rebus,  ad  quas  potest  cum  carifate 
se  obedientia  extendere  (boju  bie  Declaratio:  hujusmodi  sunt 
illae  omnes,  in  quibus  nullum  manifestum  est  peccatum),  ad 
ejus    vocem ,    perinde    ac    si    a   Christo    Domino   egrederelur 


Zf)All  (5.  II.  Äatf).  Ä.  §.  56.  Sefuiten  1552—1563.     535 


(quandoquidem  ipsius  loco ,  ac  pro  ipsius  amore  et  reveren- 
tra  obedientiani  pracs(atnus),  quam  promtissimi  simus ,  re 
quavis  atque  adeo  littera  a  nobis  inchoata  necdutn  perfecta 
relicta;  ad  eum  scopum  vires  omnes  ac  intentionem  in  Do- 
mino convertendo,  ut  sancta  obedienlia  tum  in  executione, 
tum  in  voluniate,  tum  in  intelleclu  sit  in  nobis  semper  omni 
ex  parte  perfecta;  cum  magna  celeritate,  spiriluali  gaudio 
et  perseverantia  quidquid  nobis  injunctum  fuerit  obeundo; 
omnia  justa  esse  nobis  persuadendo ,  omnem  sententiam  ac 
Judicium  nostrum  contrarium  caeca  quadam  obedientia  abne- 
gando,  et  id  quidem  in  omnibus,  quae  a  Superiore  dispo« 
nuntur,  ubi  detiniri  non  possit  (quemadmodum  dictum  est) 
aliquod  peccati  genus  intercedere.  Et  sibi  quisque  persua- 
deat,  quod  qui  sub  obedientia  vivunt,  se  ferri  ac  rcgi  a  di- 
vjna  Providentia  per  Superiores  suos  sinere  debent,  perinde 
ac  si  cadaver  essenl,  quod  quoquoversus  ferri,  et  quacunque 
ratione  tractari  se  sinit :  vel  simililer  atque  senis  baculus, 
qui,  ubicutique  et  quacunque  in  re  velit  uti  qui  eum  manu  ie- 
net,  ei  inservit.  —  Omnibus  itidera  maxime  commendatum 
sit,  ut  multum  reverentiae  (et  praecipue  in  interiori  homine) 
suis  Superioribus  exhibeant,  Jesum  Cliristum  in  eisdeni  con- 
siderent  ac  revereantur,  eosdem  ex  animo  ut  patres  in  eodem 
diligant,  ac  sie  in  spiritu  caritatis  in  omnibus  procedant,  ut 
nihil  ex  externis  vel  internis  eos  celent.  Cap.  5 :  Cum  ex- 
optet  Societas, —  suos  omnes  securos  esse,  vel  certe  adjuvari, 
ne  in  laqueum  ullius  peccati,  quod  ex  vi  Gonstitutionum  hu- 
jusmodi  aut  ordinationum  proveniat,  incidant;  visum  est  no- 
bis in  Domino,  excepto  expresso  voto,  quo  Societas  Summo 
Pontifici  pro  tempore  existenti  tenetur,  ac  tribus  aliis  essen- 
tialibus  paupertatis,  castitatis  et  obedientiae,  nullas  constitu- 
tiones,  declarationes,  vel  ordinem  ullum  vivendi  posse  obli- 
gationem  ad  peccatiim  mortale  vel  veniale  inducere ,  nisi  Su- 
pcrior  ea  in  nomine  Domini  nostri  Jesu  Christi,  vel  in  vir- 
tute  obedientiae  juberet,  'S^ie^e  <SiUUc  ift  \ei)t  f)äuftg'  mi^ücrftan; 
ben.  Obligatio  ad  peccatum  ift  im  S!}lünd)6tatein  nidjt  23erpfnd)= 
tung  ju  cinev  ©ünbe,  fonbern  SSerpflic^tung  bei  einer  ©i'inbe,  ob- 
ligatio sub  poena  peccati,  b.  i.  eine  foldje,  bercn  Sticl^ttcübadii 
tung  als  ©iinbe  angered)net  wirb:  fo  ift  P.  VI.  cap.  3.  §.  8.  qui 


536    SSiertc  ?)enobe.  2(bfcf)n.   l.     S5.  1517—1648. 

belnö  unb  aller  8el)re  ju  erreidjcn  3i ) ,   tvat  \)k  erfie  ^flidjt 

be§  Sefuiten:    für    alle  SSerI)a(tn{f[e    waren    iik    genauej^en 

SSorf(t>riften  gegeben  32).  ^^ren  bebeutenbjien  SBirfungöfreiö 


ad  peccatuin  obligare  potest  in  Obete,  09I.  S.  Francisci 
regula  Tertiariorum  c.  20.  {Halsten.  III,  42)  Caeterum  in 
praemissis  omnibus  —  nulluni  ad  mortalem  culpam  volumus 
obligare.  Constilt.  Praedicatorum  c.  5.  {Holsten.  IV,  13): 
pracccpta  obligantia  ad  mortale  peccatum. 

31)  Constitt.  P.  III.  c.  l.  §.  18:  Idem  sapiamus ,  idem,  quoad 
ejus  fieri  possit,  dicamus  omnes  juxta  Apostolum.  Doctrinae 
igitur  differentes  non  admittantur,  nee  verbo  in  concionibus 
vel  leclionibus  publicis,  nee  scriptis  libris  (qui  quidem  edi 
non  poterunt  in  lucem  sine  approbatione  aique  consensu  Prae- 
positi  generalis  —  );  imo  et  judiciorura  de  rebus  agendis  di- 
versitas,  quae  mater  esse  solet  discordiae,  et  inimica  unionis 
voluntatum,  quantum  fieri  potest,  evitari  debet.  P.  IV.  c  5. 
§.  4  :  Sequanlur  in  quavis  facultate  securiorem  et  magis  ap- 
probatam  doctrinam  ,  et  eos  auctores,  qui  eam  docent.  Cap. 
14:  In  theologia  legetur  (in  hen  SoUegien)  vetus  et  novum 
testamentum,  et  docirina  scholastica  divi  Thomae;  et  in  ea, 
quam  positivam  vocant,  eligentur  ii  auctores,  qui  ad  scopum 
nostrum  magis  convenire  videbuntur. 

32)  Regulae  S.  Jesu.  3n  benfelben  folgen  t\aä)  einem  Summarium 
Constitutionum  juccll  Regulae  Communes,  bann  bic  ber  einjeU 
nen  SSerJjättnijff ,  Regulae  Provincialis,  R.  Praepositi  u.  f.  «>. 
6t)avQEtcri|li[d^  finb  bie  Regulae  modestiae.  @ö  mxh  für  ben 
Umgang  überhaupt  modestia  et  humilitas  conjuncta  cum  reli- 
giosa  maturitate  empfo{)len,  bann  folgen  biefe  fpecieUen  a3ovfd)Vtfs 
ten :  2.  Caput  huc  illuc  leviter  non  moveatur,  sed  cum  gravi- 
tate,  ubi  opus  erit:  et  si  opus  non  sit,  teneatur  rectum  cum 
moderata  inflexione  in  partem  anteriorem,  ad  neutrum  latus 
deüectendo.  3.  Oculos  demissos ,  ut  plurimum,  teneant^  nee 
immoderate  eos  elevando,  nee  in  hanc  aut  illam  partem  cir- 
cumilectendo.  4.  Inter  loquendum,  cum  hominibus  praesertim 
alicujus  auctoritatis,  non  defigatur  aspeetus  in  eorum  vultus, 
sed  potius  sub  oculos.  5.  Rugae  in  fronte,  ac  multo  magis 
in  naso,  evitenlur,  ut  serenitas  exterius  cernatur,  quae  interio- 


2;f).III.  6.  II.  ^at^.  Ä.  §.5C.  Sefuiten  1552—1563.     537 

fanben  t>ie  Sefuitcn  in  t)cm  ()6f)cven  Unterridjte  bcr  Sugenb: 
i{)re  doüegien  waren  meiftcnä  ber  ^6l;crn  ^Bilbung  öberl)rtupt 
gcwibmet,  aber  immer  mit  einer  ftrencj  fatbolifdjen  (Srunbs 
läge  in  ßebre  unb  ^Drbnungen:  (unter  benfelben  nabm  ba6 
1551  gejliiftetc  CoUegium  Romanum  ben  erjlen  ^la^  ein  33). 
^Daneben  würbe  auf  Sgnatiug  ^fntrag  Don  bem  ^apfie  Sus 
Üü6  in.  1552  \ia^  Goilegium  Gei-manicum  in  fKom  a(6 
eine  tljeologifd^e  SSilbungganffalt  für  2)eutfct)e  jur  S3ertbeibis 
gunc)  beö  romifcben  Äatbo(iciämu6  in  25eutfd)lanb  gegrunbet 
unb  ber  Leitung  ber  Sefuiten  übergeben  ^i),  unb  würbe  ba§ 
SSorbilb  einer  neuen  "äxt  öon  geijllidjen  SSilbungganjlalten, 
ber  ©eminarien  ^s).    35alb  gewannen  bti  bem  burd)  \)ie  neuen 


ris  Sit  indicium.  6.  Labia  nee  nimis  compressa,  nee  nimium 
diducta.  7.  Tota  facies  hilaritatem  potius  prae  se  ferat, 
quam  tristitiam ,  aut  alium  minus  moderatum  affectum. 

33)  Ribadeneira  in  vita  Ignatii  Hb.  IV.  c.  3.  {Acta  SS.  Julii 
VII,  735). 

34)  2)cn  ?)lan  beffclbcn  entwickelt  Sgnatiuö  in  b.  ©d^tciben  on  f. 
Otbenöbcuber  fic  3ai>  ü.  30.  Sul.  1552,  in  gcieblänbet'ö 
Seitr.  gut  SReformattonSgefd).  SSerlin  1837.  ©.  275.  9tad^  Ut 
(StiftungSbuUe  o.  31.  JCug.  1552  foUen  beutfd^c  Sünglinge  in  bem« 
felben  gebilbct  »erben  sub  magistris  sive  praeceptoribus  eis  per 
dilectos  filios,  Societatem  de  Jesu  nuncupatam,  constituendis, 
qui  litteras  tiumaniores  trium  linguarum ,  latinae,  graecae  et 
hcbraicae,  ac  logicam,  physicam  et  alias  liberales  disciplinas, 
et  demiim  sacram  theologiam  publice  legant  et  doceant,  unb 
ftc  bcfonbcrS  füc  geijlUclie  S^ätigfett  öoubcceiten  [ollen,  ut  ipsi 
tandem  — ,  tanquam  fidei  athletae,  in  suas  regiones,  ad  alios 
exemplo  vitae  suae  ad  Christum  trahendos,  et  qui  id  talen- 
tum  acceperint,  ad  verbum  Dei  praedicandum  et  docendum, 
—  necnon  haeresum  latens  venenum  deprehendendum,  et  er- 
rores  apertos  convincendum  et  resecandum  —  remitti  et  de- 
stinari  possint.  cf,  Ribadeneira  Hb.  IV.  c.  6.  Jul.  Cordarae 
Collegii  Germanici  et  Hungarici  historia  libb.  IV,  Romae 
1770.  fol.    ©aö  beutfd)e  SoUegium  in  «Rom,  Ceipstg  1843. 

35)  f.  unten  §.  57.  not.  33. 


538     m'mk  ^eriobe.     2rbfcf)n.   1.     m.  1517— 16-18. 

prote|iantifd)en  (3d)ulen  jum  Sewu^tfei;n  gefommenen  9}?ani 
gel  ter  Sugenbbilbung  tie  jeiiutifcben  Kollegien  unter  ben 
Äatbolifen  gropen  9vuf  unb  Subrang:  babiirc^  würben  aber 
t)k  Sefuitcn  in  \)in  (Stanb  gefegt,  t)k  bebeutenbflen  Salentc 
für  ftcb  äu  gewinnen,  unb  in  ber  Sugenb  i\Uxi)aiipt  eine 
fc^warmerifcbe  2(nban9(id)!eit  an  t>k  fat'oolifcl}«  Äirrije  unb 
ibrc   ®efeafd)aft  ju  pflanjen  36).     ^ie  ©tufen    be§   i£)rbenS 


36)  Daju  jüitEten  befonberg  bic  Exercilia  spiritualia:  buvd)  bie 
isugenb  rcucbe  aber  aud)  auf  bie  (altern  getnirft.    SSefonberö  begiini 

jj,,,,  jiigten  bic  Sefuitcn  ein  jur  ©d^au  tragen  äupcrer  grömmigfeit  in 
ber  aBtebevenrccfung  alter  aber9läubifd}cr  ©ebräud^e,  ju  benen  fte 
nod^  neue  l)tnäu  erfanben.    ©o  ttJaUfal)rtcten   il)re  <Sd)üter  üon  Sii- 

'"'''''  goljtabt,  rco  bamalg  bie  Sieformation  uiele  3fnf)änger  fjatte,  nad} 
®id}ftäbt  äum  (Smpfange  ber  girmung  1560  {Orlandinus  II,  133): 
Ibi  cum  s.  Eucharistiam  pie  suscepissent ,  et  rorem,  qui  e  s. 
Walpurgae  sepulcro  siillat ,  recepto  patriae  more  ad  pudici- 
tiam  impetraiidam  religiöse  hausissent,  bini  ad  summum 
templum  admirante  populo  siraulque  Deo  eique  coetui  bene 
precante  singulari  modesiia  processere.  2)ie  S3inbe,  n)eld)e  über 
bie  mit  bcm  f)etl.  6l)riöma  gefclbten  ©teilen  gelegt  vpurbe,  erlaubte 
ber  SBifi^of,  um  ben  ©pott  ber  Ungläubigen  nid)t  ju  reijen,  al6; 
balb  inteber  abjuneljmen:  fte  trugen  biefelbe  aber  3  Sage  Ijinburd}. 
Sßo  fie  fe^erifdjer  Siid)er  l)abl)nft  werben  fonnten,  verbrannten  fie 
biefelben.  3n  2öicn  oeranftaltcte  ber  SJector  1.  San.  1561  (Or- 
landinus II,  201)  am  ©i^luffe  eineä  großen  (55afrmal)lS  ein  ©piel, 
iüo  auä  einer  Sc^üffet  ber  9tame  eineä  ber  Jlnraefenben,  au6  einer 
gnjeiten  ein  ^eiliger  für  benfelben ,  unb  au6  einer  britten  ein  üon 
il)m  5U  oerrid^tenbeö  guteö  SöerE  gejogen  »urben.  3fm  ©onntage 
wor  ben  gaf!en  jogen  plö^lid)  iuvdj  ben  ©peifefaal,  wo  bie  ©c^ü; 
ler  jum  gjjittagöeffen  »erfammelt  waren,  bie  SBäter,  ein  ßrucifir 
unb  einen  Sobtenfopf  üoran,  fingenb  unb  fit^  geipetnbj  am  folgen^ 
ben  Sage  machten  eö  iljnen  iie  ©djüler  nad).  Sie  gaflen  würben 
bamalä  in  Söicn  l}äufig  nid)t  beobad^tct:  aber  ein  Sf[uitenfd)üler 
tie^  fiel)  lieber  auö  bem  oäterlid^en  >^au[e  fiofen,  oB  büß  er  bie 
^-aften  brad).  Snbeffen  begnügte  fic^  bicfe  neue  ©d)wärmerci  nid)t 
immer  mit  unfd^äblic^en  Ucbungcn  unb  frommen  ^^offen:    in  ^olen 


Sf).  III.  e.  II.  ^at\).  Ä.  §.  56.  Sefuitcn  1 552—  1 563.     539 

bilbcten  tic  ©d^olflfiici ,  bie  ßoat>iutorc$,  unb   hie  Profcssi 
(juatuor  votoruiu37),  ju  bcnen  tiod)  gefjeimnipooUe  Profcssi 


begannen  tie  2efuirtnfd)iilev  [eit  1606  mit  SO?orb  unb  Sranb  gegen 
bie  eoangeIifd)en  ju  roüt^en,  2(bt(;.  1.  §.  15.  not.  30.  SlonEe'S 
gür(ien  u.  Jßölfec  III,  397. 
37)  25te  Scholaslici  nostii  s.  approbati  (im  ®egen[a^e  ju  bcn 
Scholasticis  externi?)  njacen  biejenigcn ,  treidle  waä)  '^\xxMUa,\\no, 
äweiec  ^robejatjre  bie  tria  vota  siniplicia  pauperiatis,  caslilaiis 
et  obedientiae  cum  promissione  ingrediendi  societatem  abgelegt 
t;atten  {Examen  generale  c.  1),  unb  jwac  soll  Deo  et  non  ho- 
mini:  ita  nemo  id  admiuit.  Propterea  in  nullius  manibus 
fieri  dicitur  (Declar.  ad  Constitutt.  P.  V.  c.  4.  §.  3).  ©ie  i)ats 
ten  i^re  Stubien  fortjufe^en,  Constitt.  P.  IV.  c.  3  ss,  ogl.  c.  8. 
§.8:  in  Universum  loquendo,  edoceri  eos  convenit ,  quem 
modum  tenere  oporteat  hujus  Societatis  operarios,  qui  in  tarn 
variis  mundi  regionibus,  cumque  tam  diversis  hominum  gene- 
ribus  versari  debent,  antevertendo  incommoda  quae  possunt 
accidere,  et  emolumenta  quae  ad  majus  Dei  servitium  confe- 
runt  captando  ,  omnibus  rationibus  adhibitis  quae  possunt  ad- 
hiberi.  Et  quamvis  hoc  sola  unctio  s.  Spiritus,  et  ea  pru- 
dentia ,  quam  communicare  solet  Dominus  illis,  qui  in  divina 
sua  Majestate  confidunt,  docere  possitj  via  sallem  aliquo 
modo  quibusdam  documentis,  quae  juvent,  et  ad  ctfectum 
divinae  gratiae  disponunt,  aperiri  potest.  9'iad^  SSeenbigung 
x^in  ©tubien  Eonnten  aud)  ®d)o(ajlici  jum  2e()ren  oerwenbet  wer; 
ben  (i'.  IV.  c.  6.  §.  18).  25ie  Coadjutores  formati  ijatten  ebens 
falls  simplicia  vota  et  non  solemnia,  aber  in  manibus  ejus, 
qui  admissurus  sit,  abjulegen;  P,  V.  c.  4.  §.  1:  baju  bie  De- 
claratio  :  in  manibus  ßeri  vota  dicuntur,  quando  emittuntur 
coram  aliquo,  qui,  cum  ad  id  habeat  potesiatem,  ea  admit- 
tit.  @ie  gelobten  ©ott,  et  tibi  R.  Patri  Praeposito  Generali 
Sociclatis  Jesu,  locum  Dei  tenenti  —  paupertatem,  castilatem 
et  obedientiam  :  bie  Coadjutores  formati  spiriluales  nod^  außer; 
bem  peculiarem  curam  circa  puerorum  eruditionem  juxta  mo- 
dum in  litteris  apostolicis  et  constitutionibus  dictae  Societa- 
tis expressum.  SJJit  biefcn  Soabjutoren  uiaren  meijlenö  bie  Sol= 
legia  befe^t,   in  ber  JReßcl  audj  bie  3?cctorfteUen   berfelben  {P.  IV. 


510    mUxU  ^eviobe.     2(:bfd)n.  I.     «S.  1517—1648. 
trluin  votorum  traten  38).    gine  genaue  Prüfung  ging  ber 


c.  10.  §.  3):  nur  augnaf)mgweife  war  ein  ^rofefTuS  9iector  (P.  VI. 
c.  2.  §.  3).  2)ie  Coadjuiores  temporales  waren  auf  ^anbarbeit 
befd^ränft,  Regulae  communes  no.  14:  Nemo  eorum ,  qui  ad 
domestica  ministeria  admittuntnr,  aut  legere  discat  aut  scri- 
bere,  aut  si  aliquid  seit,  plus  litterarum  addiscat,  nee  quis- 
quam  eum  doceat  sine  Praepositi  Generalis  facultate:  sed  sa- 
tis  ei  erit  sancta  cum  simplicitate  et  humilitate  Christo  Do- 
mino nostro  servire.  2)tc  Professi  quaiuor  votorum  Ratten  vota 
solemnia  abjulegcn,  nämlid)  paiipettatem,  castitatem  et  obedi- 
entiam,  et  secundum  eam  ,  peculiarem  curam  circa  pnerorum 
eruditionem  ju  geloben,  unb  au^erbem  alö  votum  quartum  spe- 
cialem obedientiam  summo  Pontifici  circa  missiones  (P.  V. 
c.  3).  S)iefec  ?)rofefTcn  ^ab  cö  nur  eine  fletne  3af)t  (P.  VIII. 
c.  I.  §.  2:  juverit,  magnam  turbam  ad  professionem  non  ad- 
mitti).  Sie  Societas  professa,  immer  bereit  ftc^  im  Sienfie  bei 
^apfleS  oerfci^icfen  jit  taffen  {P.  IV.  c.  2.  §.4),  bewohnte  bic 
Domus  professas,  weläje  ot)ne  alle  ©infünfte  waren,  unb  ftd^  »on 
2(lmofen  erhielten  (P.  VI.  c.  2).  Sie  Professi  bilbeten  bte  crfle 
@laffe:  supremam  curam  vel  superintendentiam  collegiorum 
professa  Societas  habebit  (P.  IV.  c.  10). 
38)  Sicfe  Slaffe  würbe  öon  Sul'U^  HI.  in  ber  SSuUe  Exposcit  debi- 
tum  1550  genehmigt.  ConstU.  P.  F.  c.  2.  §.  3:  Praeter  hos 
(professos  IV  votorum)  nonnulli  ad  trium  votorum  solemnium 
tantum  professionem  admitti  possunt,  rare  tarnen,  et  non  sine 
causis  alicujus  momenti.  9Zac^  ber  Seclaration  muffen  fte  ordi- 
narie  t)aben  sufficientiam  in  litteris,  quae  saltem  ad  Confes- 
sarii  munus  bene  obeundum  satis  sit,  vel  certc  dona  Dei  ali- 
qua  rara,  quae  id  compensare  videantur.  —  Et  hi  ut  pluri- 
mum  homines  erunt,  qui  propterea  quod  bene  meriti  sint  et 
valde  devoti,  quamvis  minori  doctrina  ac  concionandi  aptitu- 
dine  praediti,  quam  nostrum  Institutum  in  Professis  requirat, 
admittendi  esse  in  Domino  videbuntur.  ^i)t  ©elöbbe  (P.  V. 
c.  3.  §.  6)  unterfd)ieb  ftd^  oon  bem  ber  ßoabjutoren  nur  burd)  bie 
SBortc  im  Eingänge,  professionem  facto  et  promitto.  3)a  bicfe 
^rofeffen  nid^t  ^riefter  fcr)n  muffen,  ba  bic  ©elübbc  überall  abges 
legt  werben  fönncn,  bic  Sffuiten  nid)t  unbcbingt  an  eine  Äleibung 


Zf).Ul  6. II.  ^at\).^.  §.56.3efuiten  1552—1563.     541 

Q{ufnal)me  t)orf)cr39),  ffne  gegenfeitigc  genaue  S5eobacf}tung 
iint»  S3erid()ter|!attun9  an  bie  .£)berti  ^o)  etl)ielt  bie  gestern  in 
genauer  Äenntni§  üon  liUen,  unb  fe^te  fie  in  ben  (Stanb, 
iebcm  ben  für  i^n  paffenben  SBirfungäfreiS  jujuweifen.  T)a 
alle  Sefuiten  entlajjen  werben  fonnten'i')/  war  bie  ©efells 
fdjaft  gegen  unnu^e  unb  fd)ablic()e  SJJitglieber  gefiebert,  ©o 
bilbete  fid)  bie  ©efellfdjaft  ju  einem  toiefgeglieberten  aber  fe|!; 
üerbunbenen  ©anjen  au$,  in  njeldjem  ^ie  mannirbfaltigflen 
Salente,  Äenntniffe  unb  Sc^t'ö'ff'ff"  /  '"  gteid^er  SBeife  in; 
nerliclj  an  bie  Äird[)e  unb  \)k  ©efeflfcbaft  gefettet,  unb  augers 
Ü6)  burcb  ffrenge  2(ufftd)t  unb  3ucbt  gebunben,  in  tidm 
üerfd)iebenen  SBirfungffreifen    nad)    ben   SBinfen   beS  ©ene* 


gebunben  jtnb,  ia  auc^  iie  ^cobeja^re  mit  Siöpenfatton  überaU 
abgehalten  werben  fönnen ,  ba  erroeiglidi  SSifd^öfe  inggef)eim  3ffut= 
ten  gewefen  finb,  unb  e§  öon  mand^en  ßaicn  mit  SBaf)rfd)einlid)fcit 
oermutf)et  ip,  fo  i(l  in  bem  Compte  rendu  des  Constitulions  des 
Jesuites  par  Mr.  de  Monetär,  Proc.  gen.  du  Farlement  de 
Provence  1763  p.  376  *s.  oermut()et  ttJorben,  baß  bie  Professi 
trium  votornm  bie  gfl)eimen  Sefuiten,  tf)eilö  Saien,  tfjeilö  ©eijls 
lid^e,  fc^cn.  Sin  bunHer  ^unct  bleibt  bief  iebenfalls,  ba  gar  fein 
3it>edP  biefer  ©(äffe  auggefprod^en  ifl,  Jp.  ».  örelli,  iai  SBefen 
beö  Sffuitenorbene  ©.  186. 

39)  Primum  ac  generale  examen  iis  omnibus,  qui  in  Soc.  Jesu 
admitti  petent,  proponendum,  »or  ben  Sonflitutioncn,  unb  Con- 
stitt.  P.  I.  de  admissione  ad  probationem  ogl.  Oretli  ©.  7. 

40)  Ueber  bie  regelmäßige  Sorreäponbens  jwifd^en  ben  Socalobern  unb 
ben  5>«^ooinciaten,  unb  beiber  mit  bem  ©enerale  Constitt.  P.  VIII. 
c.  1,  unb  bie  fpätere  (5rgänjung  in  b.  Instructiones  ad  Provin- 
ciales et  Superiores  Soc.  Instr.  IX.  2luferbem  fonntc  jeber  Se^ 
futt  an  ben  ©encral  [einreiben:  bie  ©d^reiben  mit  ber  2(uffd^rift 
Soli  burfte  allein  ber  ©eneral  lefen. 

41)  ©oabjutoren  unb  ©d)otafiici  «jurben  burd^  t>\e  ©ntlafTung  oon 
il)ren  ©elübben  frei  {Examen  gen.  c,  6.  7,  Constitt.  P.  II.  de 
dimissione). 


512    SSicrte  ^eriobe.     ?fbfd)n.   I.    «S.  1517—1648. 

ralg '^2)  für  biefelben  3>üe(fe  arbeiteten  ^s),  unb  fo  über  t^ietc 
ganber  üerbreitet,  burdj  einf)eit(tcbeä  Sßirfen  bie  Äircbe,  wo 
fi'e  wanftc,  ju  befefit'öen,  unb  in  ©cgenben  öu6  benen  fte 
üerbrangt  war,  «>ie  unter  Ungläubigen,  fi'c  neu  ju  begrunben 
üermogten. 

§.    57. 

©ritte  ^eriobe  beS  ßoncitö  o.  18.  San.  1562  —  4.  See.  1563. 

aSgl.  bie  Jfuf^eic^nungcn  über  bicfcn  S^eil  bc6  Soncilö  oon  ben  SCugens 
jeugen  Nicolaus  Psalmaeus ,  Episc.  V irdunensis ;  Bartholo- 
maeus  de  Martyribus,  Archiep.  Bracarensis ;  Torellus  Pho- 
la  de  Puggio,  Calhedralis  Eccl.  Fesulanae  Canonicus;  Jo. 
Baptista  Ficlerus,  ©ecretair  bei  ©rjbifc^ofö  Don  ©atjburg, 
fämmtlid^  b.  le  Plat  VII,  II,  67  ss.  Ada  Conc.  Trid.  anno 
1562  ei  1563  usque  in  finem  Concilii  a  Gabriele  Cardinale 
Paleotto  (xoeläjex  alä  Auditor  Rotae  gegenttJÖrttg  geirefen  wav) 
descripta,  edente  Jos,  Mendham,  Lond.  1842. 


42)  Sie  monard)ifd^e  ©evralt  beffelben  {Constitt.  P.  IX.  c.  3)  wat 
nur  wenig  burd^  bie  ii)m  beigegebenen  üier  2(fftj!enten  befd^ranft 
(c.  5).  (Sine  congregatio  generalis  würbe  juc  S2ai)l  eineg  @ene= 
rotö/  ober  um  über  ii)n  5U  rid;ten  oon  ben  2ffftfienten  berufen, 
ober  jur  S3erati)ung  anberer  2fngelegent)eiten  oon  bem  ©enerat. 
©ie  beflanb  au§  Seputirten  aUer  ?)rooinjen/  im  erjlen  galle  nur 
aul  ^rofeffen,  im  ^weiten  galle  fonnten  aud^  Goabjutoren  juges 
gogen  werben:  fo  lange  fte  bauerte,  i)otte  fie  bie  ijöc^fte  ©ewolt 
(Const.  P.  VIII.  c.  2  SS.) 

43)  SSebenFlic^  war  ber  ©'tnffuf ,  weldjer  bem  ®eneral  auc^  auf  bie 
Sefuiten  blieb/  weld)e,  wai  nur  mit  feiner  ginwilligung  gefd)ef)en 
fon'nte,  ^Jrälaturen  angenommen  Ratten.  3"  SSejieiiung  auf  jeben 
^rofeffen  wirb  »erorbnet  Const.  P.  X.  §.6:  Promittat  etiam 
Deo,  quod  si  quando  —  Praelationem  aliquam  extra  Societa- 
tem  admittet,  audiet  postea  quovis  tempore  Praepositi  gene- 
ralis, qui  pro  tempore  fueiit,  consilium,  vel  alicujus,  quem 
ille  sibi  ad  hoc  substitueret ;  quodque,  si  senserit  melius  esse 
quod  consulitur,  sit  illud  executurus. 


Zt).  III.  6.  II.  ^at\).  Ä.  §.  57.  Züh.  ßoncil  1562.    543 

Sia§  ßoncilium  burfte  fid)  iiidjt  fogleid)  für  eine  ^oxU 
fe^ung  t>e§  frü()eren  erfldrenO/  obgleidE)  eä  an  bie  abgebros 
djencn  ^anblungen  beffelben  anfnu^jfte:  iiberfjaupt  mußten 
bie  ßecjaten  2)  jc^t  Dor ff cl;ti() er  auftreten  a(ä  frül;er,  ba  bie 
gorberung  wixUiii)cx  Sieformen  üon  allen  ©eiten,  auä)  üon 
S3ifdi6fen  3),  je^t  bringenber  erfcböllten  alS  friibff«  Äaifer 
gerbinanb    liep    tief   eingreifenbe    SSorfd)(dge    übergeben  "*), 


1)  »gt.  §.  56.  not.  26.  2)ie  fpanif^cn  S5tfcf)öfe  »erlangten  fogleid) 
bie  offene  StElärung,  esse  hanc  veleris  Concilii  continuatio- 
nem,  non  novi  indiclionem  (Paleoltus  p.  21):  bie  Jaiferl.  ©es 
fanbten  {Raynald.  1562  no,  15),  in  hac  prima  sessione  omnino 
continuaiionis  faciendae  significationem  praecavendam  esse. 
25ie  fcanjöfifd^cn  ©efonbten  brangen  gletd^  bei  it)rem  erften  3(uftre= 
ten,  26.  ^<x\  1562  (/e  /^/of  V,  181)  auf  bie  evtläcung ,  hanc 
synodum  non  eam  esse,  quae  primum  a  Paulo  III.  Pont.  Max. 
indicta  et  inchoata  fuit ,  tum  postea  a  Julio  III.  turbulentis- 
simis  temporibus  medias  inter  Gallorum  et  Hispanorum  acies 
continuata,  nuilo  praeclaro  facinore  dissiluit:  hanc  esse  no- 
vam,  nunc  vero  primum  indictam:  ert)ielten  aber  auf  biep  fcl)rift= 
lid^  n)iebcrf)olte  93erlangen  oon  ben  Segaten  bie  ^fntwort  (p.  185): 
novam  Concilii  indictionem  declarare  in  nosira  non  est  pote- 
state,  sed  tantum  ejus  celebrationi  praeesse, 

2)  Sie  Sarbinäle  ^erculeö  ©on^aga  (Card.  Mantuanus,  ^räftbent, 
i()m  folgte,  al6  er  im  Wdxi  1563  ftarb,  ber  Savbtnal  Sof).  SKo= 
rone,  SSifd}.  o.  ^raenejte,  bcrfclbe,  n)erd)cr  unter  ^aul  IV.,  alö 
bcr  Jte|erei  oerbädjtig,  im  ©efängniJTe  gewefen  roax,  \.  2(bt^.  1.  §.  19. 
not.  34.)/  ©eripanbuS  (Episc.  Salernitanus,  aud)  er  jlarb  im 
sJKarä  1563,  i()m  folgte  ber  (5arb.  S3ern^.  S^aoageriue),  ©taniSl. 
^oftuö  Episc.  Warmiensis,  unb  ©inionetta  Episc.  Pisauriensis. 
25er  Sarbinal  ?OZarcuö  ©itticuö  Bon  ^oljenemS  (Altaemps),  be§ 
^apfteg  ©dön)efterfot)n,  ein  uniüiffenber  sOTenfd>,  rcar  bloßer  gigurant. 

3)  Smyi  l.  VI.  §.55.    Vallavicino  /.  18.  c.  7.  §.1.  u.  c.  11.  §.  11. 

4)  aSorbercitet  waren  biefelben  burd)  ein  @utad)tcn  beö  ©tap()i)lu6 
(b.  Schelliorn  amoen.  eccles.  II,  499),  unb  ein  anbereö  Don  ei= 
ner  (Sommiffton  abgegebene^  {l.  c.  I,  490).  ©ie  würben  7.  Sun. 
1562  ben  Cegaten  überreid^t,  unb  finben  fid)  in  »erfdiiebenen  @um= 


544    SSicvtc  ^enobc.    2(bfd)n.   1.    S5.  1517—1618. 

IBaiern  trat  benfelben  befs).  3(ber  granfreicb,  we(d)e§  an; 
fangg  biefem  SSdfpielc  ju  folgen  fct)ien  e),  ^ei^te  fid)  wanfels 
mütf)!'^:  Äaifer  gerbinanb  würbe  nad)  langen  25er{)anblun9cn 
burd)  ben  gewanbten  (Sarbinal  SlÄorone  in  Sn§bru^  (2lpr. 
1562)  nad)gtebiger  gefiimmt ').  @r  lief  ffcb  iiberjeugen,  iia^ 
feine  9Jefovmation§tt)tinfcbe  Don  bcm  ßoncilio  wegen  be§  2Bi; 
bcrfprudjsi  ber  ©panier  nid;t  erfüllt  werben  fonnfen,  baf  aber 


marien,  ble  ba^er  im  3Cugbrurfc  tjon  elnonber  atwetdien,  b.  Ray- 
na/rf.  1562  no.  58.  unb  in  Bartholomaei  a  Martyribus  opp. 
(Romae  1735)  II,  405,  beibe  bei  /e  Plat  V,  264.  -Der  Sylla- 
bus  b.  Schelhorn  I,  587  ifl  aber  nur  ein  ©ntwurf  auö  beö 
©tap^pluö  ^'apieren.  Ser  Äaifcr  »erlangt  I)iec  Sieformation  beö 
röm.  ^ofc§,  3tbflellung  ber  fcanbalöfen  S)igpenfotionen,  eremtio« 
nen,  ^turalitäten  unb  ber  ©imonie,  unb  forbert  SHefibcnj  bec  SSis 
fd^öfe,  erbaulid^ere  ©ejlattung  beö  SultuS,  ©orgc  für  S3ol66beIe^s 
rung  burd^  ^rebtgten  unb  ©d^ulen,  beffere  Silbung  unb  ©ittlid^feit 
ieä  Äleruö  2C.  3u  beaci^ten  b.  Raynald:  13.  Fortasse  permitten- 
dum,  ut  liceat  alicubi  latinis  canticis  vernacula  fideliter  versa 
intermiscere.  15.  Considerandum  sacro  Concilio,  an  non  res 
ipsa  efflagilet,  aliqua  juris  positiv!  relaxari.  Et  circa  com- 
tnunicationetn  sub  utraque  specie  consuli  desiderio  exterarum 
nationum.  16.  De  esu  carnium  et  jejuniis  aliquid  de  pristino 
rigore  remittendum,  super  quo  tarnen  prudenter  deliberanduro. 
17.  ConjugiuRi  item  clericorum  aliquibus  nationibus  conce- 
dendum. 

5)  f.  bte  Siebe  be§  baierifdjen  ©efanbten,  Tfuguftin  SSaumgarfner, 
27.  3un.  1562  b.  le  Plat  V,  335. 

6)  ©d)rciben  b.  franj.  ©cfanbfen  an  baS  6oncil  ö.  4.  Sul.  1562  b. 
Raynald.  1562  ho.  66. 

7)  Summarium  bicfer  SSerfjanblungen  in  Martene  veti.  momim. 
Vlll,  1351.  le  Fiat  VI,  15.  Sie  ()anbfd)riftlicl)e  Relatione 
sommaria  del  Card-  Morone  sopra  la  legatione  sua  ^at  SRanfe 
gütigen  unb  ffiölEec  II,  334  benu^t.  2ftö  ben  Erfolg  feiner  SScrs 
l^anblungcn  bejetdinet  sOtorone  felbft,  ba^  ba§  Soncitium  angefans 
gen  ^obc,  feine  ®eftatt  ju  oeranbern,  unb  ftci^  um  oieleö  leidster 
bc^anbeln  gu  laffen,  SRanfc  II,  337. 


ZI).  III.  6.  II.  ^atl).  Ä.  §.  57.  Scib.  (5onci(.  1563.     515 

ber  ^ap\t  fte  it)m  fpater  genjal^ren  würbe,  ©o  üerlic^  er 
(25.  Sun.  1563)  Snöbrurf,  iinb  brang  auf  ^Beenbtgung  be§ 
GonciB^).  2(l§  bie  gegen  bie  ^rotejlanten  9ericl)teten  8el)rs 
befJimmungcn  ^)  fid)  ^u  ^nte  neigten,  fdjien  ba§  ßoncilium 
unüermeiblicl)  auf  bie  fo  laut  geforberte  unb  hi^  baf)in  immer 
üerfcf^obene  Sveform  ber  gropern  firdjlid^en  SKi^braudje,  na; 
menth'd;  berer,  \mUl)e  in  ber  Uebertreibung  ber  ^a^jjlgewalt 


8)  Ferd,  Caesaris  ep.  ad  Card.  Moronum  31.  JmZ.  1563  b.  Ray- 
nald.  1563  no.  139:  Nos,  si  Serenissimus  nepos  noster,  Rex 
catholicus,  Iioc  est  animo,  ut  Concilium  in  longum  protrahat, 
ut  dicitur,  non  possumus  conjectura  assequi,  quibus  rationi- 
bus  inducattir,  quod  velit  Conciiium  tamdiu  extrahi,  neque 
tarnen  quidquam  in  iis  quae  sunt  juris  positiv!  remitti  (^rte^ 
ftcre:()e,  ßaicnEeld^,  gaften).  Nobis  quidem  tanta  mora  et^cun- 
ctatio  minirae  probatur,  qua  nimirum  aniniadvertimus  Univer- 
sum christianum  orbem  maximopere  offendi.  —  Quod  autem 
paucis  interjectis  diebus  a  proxime  celebrata  sessione  insti- 
tuenda  sit  reformatio,  sed  tarnen  talis,  ut  ea  tantum  cotn- 
plectatur,  quae  generatim  sine  uUo  discrimine  ad  omnes  pro- 
vincias  pertinent;  in  hac  re,  quoniam  nuper  ex  sermonibus 
cum  Paternitate  vestra  reverendissima  Oeniponti  habitis  fir- 
mam  spcm  concepimus,  quidquid  hactenus  ad  hoc  reformatio- 
nis  negotium  vel  in  hoc  ipso,  vel  in  proximo  praecedenti 
Concilio  Tridentino  determinatum  non  fuerit,  id  a  Sanctissimo 
Domino  nostro  eo  directum  iri,  ut  quam  citissime  determine- 
tur,  nunc  equidem  plane  confidimus,  Sanctitatem  suam  in  hoc 
ipsum  invigilaturam  quam  diligentissime.  Et  sunt  profecto 
ea,  quae  hactenus  pro  parte  nostra  desiderata  fuerunt,  ejus 
omnino  generis,  ut  non  tarn  sacrum  Imperium,  regnaque  et 
provincias  nostras  haereditarias ,  quam  potius  majorem  orbis 
Christian!  partem  concernere  videantur. 

9)  Sess.  21.  16.  Jm/.  1562:  De  communione  sub  utraque  specie, 
et  parvulorum.  Sess.  22.  17.  Sept.  1562 :  De  sacrificio  Mis- 
sae.  Sess.  23.  15.  Jul.  1563:  De  Sacramento  Ordinis.  Sess. 
24.  II.  Nov.  1563:  De  Sacramento  matrimonii.  Sess.  25.  3. 
4.  Dec.  1563:  De  Purgatorio.  De  invocatione,  veneratione 
et  reliquiis  Sanctorum  et  sacris  imaginibus. 

©icfefer'ö  Äir*cnflef*.  3tSb.   ieHmi.  35 


546    metU  ^eriobc.     2(bfc^n.  1.     §B.  1517— 1648. 

wurzelten,  eingeben  ju  muffen,  ^a  aber  gebraudjten  bie  ßes 
QaUn  bie  Sift,  mit  2(ntrd9en  ju  beginnen,  welcbe  bie  SSes 
fcbranfung  ber  Vüeltlicben  SJJacbt  in  fircblicben  ^Jingen  he^kU 
ten  10).  ^ie  mei|!en  Sifd)ofe  waren  gern  bereit,  für  biefels 
ben  äu  jlimmen:  üergebenö  protejlirten  bie  wettlidjen  ©efanb« 
ten  "),  t>k  %hx^m  würben  beforgt  gemadjt,  unb  wünfcbten 


10)  S)iefe  Capita  de  immunitate  Clericorum  et  reformatione  Prin- 
cipum,  im  2£nf.  2(uguftö  ben  wdtliäjin  ©efanbten  mttgetJjeilt 
{Pallavicino  l.  XXII.  c.  3),  abgebrucEt  b.  le  Fiat  VI,  227, 
»eclangten  eine  üöUige  gceif)eit  ber  ©eiftlic^en  üon  tüeUlidbcn  @e; 
tid^ten,  unb  ©teucrn,  tceldje  fie  nid^t  felbft  »evwtUigt  fjätten,  bie 
SSerwerfung  be§  lanbcsfjerrl.  ^lacet  für  alle  SSuUen  unb  geijll.  (är* 
lafTc.  2CIS  fie  tf)ren  3we(f  crreicigt  ^atUn,  würben  fie  aufgegeben, 
\.*Paleotti  acta  Conc.  Trid.  ed.  J.  Mendham  p.  634 :  Hi  omnes 
(bie  w>eltl.  ©efanbten)  apud  Sanctissimum  egerunt,  ut  caput  id 
vel  omitteretur  vel  resecaretur.  Sanctissimus ,  ut  eos  quoque 
forte  promliores  ad  finiendum  Concilium  haberet ,  facile  eis 
assensit,  ac  per  literas  id  Legatis  mandavit,  et  seorsum  multi 
Praelati  ex  bis,  qui  vehementiores  videbantur,  admoniti  ex 
Urbe  fuerunt,  ne  Legatorum  propositioni  contradicerent. 
Quare  fuit  id  caput  in  generalem  quandam  formulam,  et  fere 
inanem  verborum  sonum,  redactum ,  prout  hodie  se  habet, 
ac  ab  Omnibus  fere  probatum.  ©o  entftanb  Sess.  XXV.  Decre- 
tum  de  reform.  c.  20:  Quae  sunt  juris  ecclesiastici  Principi- 
bus  saecularibus  commendantur . 

11)  in  fe^r  berber  2Beife  t\)at  bie^  b.  22.  ©ept.  1563  ber  frans-  ®c= 
fanbte  gcrrier,  worauf  bie  franj.  ©efanbtfd^aft  obreifetc.  Sie 
«Rebe  in  Marlene  veit.  monum,  VIII,  1399.  le  Fiat  VI,  233. 
@ö  wirb  i^ier  barauf  f)ingett)iefen ,  wie  bie  franj.  Äönige  immer 
üergebenö  auf  SJeformation  gebrungen  Ijättcn.  At,  inquiunt,  ab- 
unde  nobis  satisfactuna  est  quatuor  sessionibus  cum  tot  ca- 
nonibus,  decretis  et  anathematibus:  certe,  P.  S. ,  si  aliud 
pro  alio  solvere  invito  creditore  est  satisfacere,  fatemur  sa- 
tisfactum;  si  minus,  adhuc  creditores  sumus,  quos  nunquam 
anathemata ,  aut  dogmatum  aut  doctrinae  catholicae  definitio- 
nem  postulasse  scitis.    Ueber  fämmtlid)e  je^t  oorliegenbe  SJefor» 


Z\),  III.  6.  II.  ^aÜ).  Ä.  §.  57.  STiib.  eoncil.  1563.     547 

\e^t  felbfi  ein  balbigeS  ^nbe  te§  ßoncilö.    ®o  würben  ti'e 
nocl;  übviQen  9Jeformberd)liiJTc  nad)  ben  SSorfdjIagcn  ber  8cö«* 


tttattoneoorfdjiäge  Rex  rescripsit,  pauca  in  eo  (libello)  esse, 
quae  cum  antiqua  patrum  disciplina  conveniant,  muha  vero 
qiiae  ei  adversentur.  —  Deinde  totum  illud  caput ,  quod  de 
Regum  et  Piincipum  reformatione  loqiiitiir,  nihil  tam  spe- 
ciale, quam  ut  antiquissima  Ecclesiae  Gallicanae  libertas 
toHalur,  et  Regum  christianissimoium  majestas  et  aucloritas 
minuatur  et  laedatur.  Reges  enim  christianissimos  —  multa 
de  rebus  sacris  exeraplo  Constantini  —  et  aliorum  christiano- 
rum  Imperatorum  cdixisse,  plures  leges  ecclesiasticas  tulisse, 
easque  antiquis  Pontificibus  maximis  non  solum  non  displi* 
cuisse,  sed  etiam  nonnullas  inter  sua  decreta  retulisse,  et 
praecipuos  illarum  auctores  Carolum  M.  et  Ludovicum  IX. 
—  divorum  nomine  dignos  censuisse.  —  Legibus  regni  aut 
Ecclesiae  gallicanae  nihil  omnino  contineri,  quod  repugnet 
dogmatibus  Ecclesiae  catholicae  antiquisque  Pontificum  decre- 
tis  et  Ecclesiae  universalis  Conciliis.  tNon  prohiberi  Epi- 
scopos  eliam  totum  annum,  si  velint,  residere  in  dioecesi, 
singulisque  diebus  verbum  Domini  annuntiare,  nedum  octo, 
aut  novem  menses ,  diebus  feslis,  quadragesima  aut  adventu, 
quemadmodum  vos  in  ultima  sessione  constituistis :  non  pro- 
hiberi Episcopos  sobrie ,  juste  et  pie  vivere,  et  —  omnes 
Ecclesiae  proventus,  solo  nudo  usu  excepto,  pauperibus,  q»i 
Ecclesiae  bonorum  veri  domini  sunt,  dare  vel  potius  reddere 
etc.  —  Si  quis  antiquissimam  appeliationem  ab  abusu,  cujus 
etiam  in  iisce  capitibus  mentio  fit,  et  quo  remedio  Galli  so- 
liti  sunt  eludere  —  impetrantes  subreptitias  —  literas,  —  ve- 
lit  impedirej  aut  Reges  christianissimos,  —  instante  et  ur- 
gente reipublicae  necessitate  subditorum  suoruni  bonis  et  pro- 
ventibus,  etiam  ecclesiasticis,  libere  uti:  ii  sciant,  Regis 
potestatem  et  auctorilatem  non  ab  hominibus,  sed  a  Deo  da-- 
tam,  leges  item  Galliae  antiquissimas  et  libertatem  Ecclesiae 
gallicanae  semper  impedimento  fuisse.  Mirari  duo  maxime, 
primum,  quomodo  vos,  —  qui  tantum  vestra  causa,  h.  e,  re- 
stituendae  disciplinae  ecciesiästicae  causa  in  hunc  locum  con- 
venistis,  re  infecta  ad  reformandos  eos ,  quibus  etiam  dysco- 

35* 


518    S^mt^  Verlobe.    2th\(i)n.  I.     SS.  1517—1648. 

ten  in  großer  (äiU  in  jtüei  «gi^ungen  angenommen;  bcm 
^apjie  tt»urbc  bic  Defdjloffene  9?eüifton  unb  ^(bfaffung  ber 
firdjlidjcn  ®d)riften  übertragen  12),  unb  bie  S3ater  willigten 
fogar  barein,  bie  papf^li^e  S5eftdtigung  be6  6onciI§  nactiju; 
fud)en  13).  grei(icf)  njaren  jn^ei  2)ritti)eile  ber  Ißifcbofe  Sta^ 
lianer,  unb  t>iele  berfelben  bejogen  monatlid)e  ©ehalte  üom 
9)a^fie  ^»). 


lis    obediendum,    et    pro    Ulis    semper    orandum    esC,    studia 
vestra  transtuleritis  etc. 

12)  2)eö  Catalogus  librorum  prohibitorum,  Catechismus,  Missale 
unb  Breviarium,  f.  Contin.  Sess.  XX,F.  4.  Dec. 

13)  ibid.  Placetne  vobis,  ut  —  omnium  et  singulorum,  quae 
tarn  sub  fei.  rec.  Paulo  III.  et  Julio  III.,  quam  sub  sanctis- 
simo  Domino  nostro  Pio  IV.,  Romanis  Pontificibus,  in  ea 
(Synodo)  decreta  et  definita  sunt,  confirmatio  nomine  sanctae 
hujus  Synodi  per  apostolicae  Sedis  Legatos  et  Praesidentes  a 
beatissimo  Romano  Pontifice  petaturl  Responderunt:  Placet. 
S)er  (Srjbifc^of  ocu  ©ranaba  fiimmte :  Placet  quod  finiatur,  sed 
non  peti  confirmationem  {Raynald.  1563  no.  215):  nad^  Nicol. 
Vsalmaeus ,  le  Fiat  VII,  II,  135.  waren  eS  brfi  SSifd^öfe,  qui 
noluerunt  aliam  confirmationem, 

14)  ?fiaä)Sarpi  l.  VI.  §.23.  belogen  mef)c  alg  40  «Btfdiöfe  30-603:^Qter 
jnonatlii^  oom  ^appe.  Ferdtn.  Imp.  ad  Fapam  8.  Id.  Marl. 
1563  {Schelhorn  amoen.  I,  410):  Ecce  jam  coepto  Concilio 
rumor  tam  a  catholicis  quam  ab  aliis  hinc  inde  spargitar, 
Concilium  in  omnibus  ad  nutum  Romanae  Curiac  dirigi  et 
moderari,  Roma  cursores  susque  deque  volitare,  nil  proponi 
aut  tractari ,  quod  a  Romana  Curia  speciatira  haud  impona- 
tur;  promissis,  donis  et  minis  cuncta  agitari  in  Concilio.  ®o 
auä)  2(nbr.  S)ubit{j,  ber  alö  SStfc^.  o.  Sina  in  Salmaticn  auf  bem 
ßoncitio  gegenwärtig  trat,  aber  freiließ  1567  [ein  limt  nteberlegte, 
I)etratf)ete  unb  lutfiertfd)  würbe,  in  f.  Apologia  ad  Maxim.  Imp. 
{ed.  Quirinus  Reuter,  Offenbachii  1610.  4.)  p.  38:  Quid  profici 
potuit  in  eo  Concilio,  in  quo  numerarentur ,  non  suis  ponde- 
rarentur  momentis  sententiae?  —  Sin^ulis  nostrum  centenos 
potuit  Papa  de   suis  opponere,    ac,    si    centeni   parum    multi 


Z\).  in.  (5.  II.  ^atl).  Ä.  §,  57.  3;rib.  (5oncir.  1563.     549 

SBcnn  man  bie  refovmafori[d)cn  SScrl^anbhtngen  in  ZtU 
tcnt  inä  2(U9C  fapt,  fo  fdlU  fogteidE)  ber  me^r  ober  weniger 
öerbedPtc  Äam^jf  jwtfdjen  ben  S5ei'tf)eibigci'n  ber  unbefrfjränffen 
^ap|!gewalt,  unb  tm  Znl)änQn-n  be§  SSafelfdjen.donciB  auf, 
welcfjev  fid)  burdj  i>a^  ganje  ßonciHum  {;inbuvd)5ie^t.  dt 
trat  ^Uid)  anfangt  in  ber  grage,  ob  bie  9ieffbenäpflirf)t  ber 
S5ifd;6fe  göttlichen  9ierf)te§  fep,  einer  ^rage,  hinter  melc^er  bie 
anbere  über  tie  g6ttlicl;e  ©infe^ung  ber  bifdjoflidjen  ®malt 
lauerte  »5).    unb  in  ber  grage  über  t)a^  S3orfc|)lac)gred[)t,  xveU 


viderentur,  repente  mille  creare  potuit,  quos  suis  laboranti- 
bus  subsidio  mitteret.  Itaque  videre  erat,  quotidie  famelicos 
et  egentes  Episcopos,  ex  majori  parte  barbatulos  adolescentes 
luxuque  perditos,  Tridentum  volitare,  conductos  ad  senten- 
tiam  secundum  Papae  voluntatem  dicendam,  indoctos  illos 
quidetn  et  stolidos,  sed  tarnen  impudentia  et  audacia  utiles.  — 
Nihil  habuit  cum  illo  conventu  s.  Spiritus  commercii,  omnia 
erant  humana  consilia,  quae  in  immodica  et  sane  quam  pu- 
denda  Pontificum  tuenda  dominatioiie  consumebantur.  Cursi- 
tabant  Romam  nocte  dieque  veredarii,  omnia,  quae  dicta 
consultaque  essent ,  quam  celerrime  ad  Papam  deferebantur. 
Illinc  responsa,  tanquam  Delphis  aut  Dodona,  expectabantur: 
illinc  nimirum  Spiritus  ille  sanctus,  quem  suis  Conciliis  prae- 
esse  jactant,  tabellarii  manticis  inclusus  mittebatur:  qui,  quod 
admodum  ridiculum  est,  cum  aliquando,  ut  fit,  aquae  pluviis 
excrescebant,  non  ante  advolare  poterat,  quam  inundationes 
desedissent.  Ita  fiebat ,  ut  Spiritus  non  super  aquas,  ut  est 
in  Genesi,  sed  secus  aquas  ferretur.  —  Quin  etiam  ref'ere- 
bant  Legati  pontificii,  qua  de  re  Papa  agi  vellet,  et  suis 
illis,  quibus  hoc  nomine  stipem  menstruum  pendebant  (ii  au- 
tem  erant  plurimi  egentes  ex  non  opimis  Italiae  civitatibus, 
et  alii  fictitii  quidam  Episcopi,  qui  civitates  nuUas,  nomen 
tantum  retinebanl),  de  Pontificis  mandato  praescribebant,  a 
quibus  discedere  capitale  habebatur. 
15)  Siefe  gragc  würbe  enbtid)  bei  ber  ie^ve  de  sacramento  Ordinis 
auöbriicflid)  ocr^anbclt,  »eld^e  Sess.  23,  15.  5ul.  1563  jur  Snt; 
((Reibung  Um.    Die  aSer^janblunfien  begannen  fd^on  18.  ©ept.  1562 


550     aSiccte  5)cnobc.     2(bfd)n.  1.    ^.  1517—1648. 


{PaleoUi  acta  Coric.  Trid.  ed.  Mendham  p.  279);  bic  nieberge; 
fe^tc  Soramiffion  luoUte  in  bem  erften  ©nttpuvfe  bec  Doctrina  et 
Canones,  wetdjer  ben  9.  £>ct.  1562  oorgelegt  trutbc  (p.  289),  bie 
«Streitfrage  ocrmeiben,  unb  fe^te  bloS,  Episcöpos  Presbyteris 
superiores  esse,  unb  in  Apostolorum  locutn  successisse.  %htx. 
öiele  SSifc^üfe/  namenttid;  bie  fpanifdjen,  bejtanbcn  auf  ber  gor= 
mcl:  Episcöpos  jure  divino  esse  inslitutos,  tvä{)renb  ber  Sefui; 
tengeneral  gainej  entfd)teben  biefeg  jus  divinum  läugnete  (p.  300. 
©eine  Siebe,  nad)  icetd^er  ber  ^apft  bie  alleinige  £iueUe  aUer  geifis 
lidjen  9}iac!^t  war,  im  3(ugjuge  b.  Sarpi  Hb.  VII.  no.  20).  Sie 
Segoten  fc^wanften  anfangt,  legten  aber  alSbann  30.  Oct.  1562 
einen  »eränberten  ©nttüurf  üor  (Paleotto  p.  321),  in  rceld^cm  cä 
ftatt  ber  je^igen  De  sacr.  Ordinis  Cun.  7  u.  8  l)ief:  Si  quis 
dixerit,  non  fuisse  in  Christo  Domino  institutum,  ut  essent 
in  Ecclesia  cailiolica  Episcopi,  ac  eos,  cum  in  partem  solli- 
citudinis  a  Pontifice  Romano,  ejus  in  terris  Vicario,  assumun- 
tur,  non  esse  veros  et  legitimos  Episcöpos,  Presbyteris  su- 
periores, et  eadem  dignitate  ,  eademque  potestate  non  potiri, 
quam  ad  haec  usque  tempora  obtinuerunt,  anathema  sit. 
Wogegen  fprad)  fid)  ber  ©r^b.  b.  ©ranaba  am  fräftigjlcn  auö 
(p.  325),  tria  praecipue  confutanda  putavit:  primum  illud, 
quod  dicitur,  sub  uno  Christi  Vicario  etc.,  quoniam  Episcopi 
sunt  successores  Apostolorum,  et  consequenter  Vicarii  Christi, 
agnoscentes  tarnen  superiorem  et  sibi  ipsis  Vicarium,  qui 
potest  alioB  Vicarios  mutare,  evertere  et  abrogare.  —  Se- 
cundum  est  illud,  vocatos  in  partem  sollicitudinis :  nam  dici 
oportet,  vocatos  a  Deo,  ut  semper  loquuntur  Scripturae.  Ter- 
tium  est,  ut  in  ultimo  Canone  dicatur,  Episcöpos  jure  divino 
institutos  et  superiores  Presbyteris ,  cum  id  fuerit  jam  excus- 
sum,  nee  celari  potuit,  et  adhuc  sexaginta  et  amplius  Patres 
hie  praesentes  idem  petant,  aliique  sint  petituri,  si  in  Syn- 
ode palam  proponatur.  Sie  ^äpftlid^en  wollten  jwat  jugeben, 
potestatem  ordinis  a  Deo  derivari,  bet)auptetcn  ober,  jurisdi- 
ctionem  totam  oriri  a  Papa.  9lad)bem  aud^  biefer  neue  Entwurf 
gefallen  »or,  mifdbte  fid^  ber  6atb.  ».  Cot^tingen  ein,  unb  iit 
^ad)e  würbe  burd^  mand^ertei  neue  SSorfd^lägc  nod^  vetwideltett  in 
einet  aSerfammlung  b.  12.  Sun.  1563  gab  ber  (Sarbinal  SKocone 
ben  statu»    causae   bal^in   on  (p.  382):    agi   nunc   de   ineunda 


Zf).  III.  6.  II.  ^at\).  Ä.  §.  57.  Snb.  ßoncir.  1563.     551 


concordia  cum  Gallis  et  Hispanis:  nolle  Gallos,  ut  eorum 
opinio,  quia  asserunt  Concilium  esse  supra  Papam,  ullatenus 
laedatur;  Hispanos  item  nolle,  ut  eornm  opinio  de  juiisdi- 
clionc  Episcoporum,  quod  immediate  a  Christo  proficiscatur, 
improbetur;  alioquin  utramque  nationem  enixe  petere,  ut  si 
quid  de  his  siatuendum  sit,  prius  inter  Patres  disputetur. 
Legatis  alienum  videri ,  hoc  tempore  tarn  vaslas  disputationes 
ingredi,  quae  multis  mensibus  non  absolverentur;  sed  satius 
esse  iis  doctrinam  verbis  componere,  quibus  neutra  opinio 
damnetur,  nee  tarnen  inde  quidquam  de  dignitate  Sanctitatis 
suae  detrahatnr.  £)amalö  rcbete  ber  Sffuitengeneral  fiainej  16. 
Sun.  \ef)t  \taxl  für  bic  absolute  ^apftgewalt,  iinb  gctrann  bei  ben 
Ulframontanen  eben  fo  öielen  SSeifaU,  al6  er  bie  ©aUicaner  cm= 
pövte  {Sarpi  Hb.  Vlll.  no.  15.  Pallavicini  Hb.  XXL  c.  6.  no. 
9.  ©alt 9  III,  38).  5)te  Cegaten  faxten  barauf  einen  neuen  &nU 
ttjurf  ab,  in  wilAjzm  bie  ©etralt  beS  ^opfteS  fe{)r  ficroorgcljoben 
war  {Paleotto  p.  389),  unb  fenbeten  i^n  ben  19.  Sun.  jur  ©enel); 
ntigung  nad^  SRom,  Sicfer  (gntwurf  fanb  aber  unter  ben  23ätern 
in  Sribcnt  allgemeinen  SßJiberfprud^ ,  bn  ben  Staltänern  weil  er 
bem  ^apfte  gu  wenig,  bei  ben  ©pantern  unb  granjofen  weil  er 
i^m  ju  t)iel  beilege,  ©o  famen  benn  bie  Cegaten  rait  ben  le^tern 
(iberein  (p.  391),  ut  doctrina  et  canones  pure  de  Sacramento 
Ordinis,  et  nihil  de  jurisdictione  loquentes  conficiantur ,  ut 
ita  disputationes  omnes  praecidantur.  Unb  bie  allgemeine  (St; 
mübung  eerfd^affte  bem  bemgemäf  abgefaßten  Entwürfe  jiemlicl) 
oUgemeine  SSeiftimmung.  ®o  l)etpt  eö  nun  Sess.  XXIII.  15.  Sul. 
1563.  De  Sacramento  Ordinis  cap.  4:  Proinde  sacrosancta 
Synodus  declarat ,  praeter  caeteros  ecclesiasticos  giadus  Epi- 
scopos,  qui  in  Apostolorum  locum  successerunt,  ad  hunc  hie- 
rarchicum  ordinem  praecipue  perlinere,  et  positos,  sicut  idem 
Apostolus  ait,  a  Spiritu  S.,  regere  Ecclesiam  Dei ;  eosque 
Presbyteris  superiores  essej  ac  Sacramentum  Contirmationis 
conferre ,  ministros  Ecclesiae  ordinäre,  atquc  alia  pleraque 
peragere  ipsos  posse,  quarum  functionum  potestalem  reliqui 
inferioris  ordinis  nullam  habent.  Can.  6.  lautete  anfangö  {Pa- 
leotto p.  392):  Si  quis  dixerit,  in  Ecclesia  catholica  non  esse 
hierarchiam,  quae  constat  ex  Episcopis,  Presbyteris,  et  aliis 
ministris,  anatheraa  sit.    S)er  Satbinal  öon  2ott)rin9en  unb  bie 


552    ISkxte  9)cnobc.     3fbfd)n.  1.     §B.   1517—1648. 


Spanier  wünfd^ten  bte  @infd^altung  (p.  394),  hierarchiam  esse  a 
Christo  institutam;  bie  ?)äp|!lid)en  fiird}teten  aber,  his  verbis 
coniineri  et  jurisdictionem,  hincque  sequi,  Episcopos  imme- 
diate  institutos  a  Christo,  et  ab  eodem  illis  collatam  Juris- 
dictionen!, quod  pati  nolebant.  <So  »eretniäte  man  ftd.)  bann 
über  bie  ^crmel,  hierarchiam  divina  ordinatione  institutam, 
weld^e  ftd}  je§t  in  bem  Äanon  finbct.  gerner  icurbe  auf  ben  SBunfd) 
ber  ©panier  {p.  398)  aliis  Dor  ministris  rceggelaffen.  S)cr  le^te 
befonberl  angefod^tene  Äanon  jourbe  in  ivoei  getljciU:  Can.  7: 
Si  quis  dixerit,  Episcopos  non  esse  Presbyteris  superiores, 
vel  non  habere  potestatetn  confirmandi  et  ordinandi;  vel  eam, 
quam  habent,  illis  esse  cum  Presbyteris  communem ;  vel  Or- 
dines  ab  ipsis  collatos  sine  populi  vel  potestatis  saecularis 
consensu  aut  vocatione  irritos  esse;  aut  eos,  qui  nee  ab  ec- 
clesiastica  et  canonica  potestate  rite  ordinati  nee  missi  sunt, 
sed  aliunde  veniunt,  legitimos  esse  verbi  et  Sacramentorum 
ministros;  anathema  sit.  Can,  8:  Si  quis  dixerit,  Episcopos, 
qui  auctoritate  Romani  Pontificis  assumunlur,  non  esse  legi- 
timos et  veros  Episcopos,  sed  figmentum  humanum,  anathema 
sit.  Sie  (Spanier  fugten  ftd)  gule^t  {Paleoito  p.  397)  unter  ber 
SSebingung,  ut  Legati  polliceantur,  cum  in  calce  Concilii 
damnandae  erunt  opinioues  Haereiicorum ,  tunc  et  illos  in- 
cludendos,  qui  negant  Episcopos  fuisse  a  Christo  institutos: 
iteraque  eos,  qui  primatum  Summi  Pontificis,  ac  supremam 
ejus  auctoritatem  non  confitentur.  Legati  respondent,  se  id 
non  praetermissuros,  quantum  in  eis  est,  dummodo,  si  agatur 
de  institutione  Episcoporum,  declaretur  et  auctoritas  Sanctis- 
simi  in  eos,  aliave  prout  Patribus  videbantur,  nee  enim  Ita- 
los negare,  Episcopos  esse  a  Christo  institutos,  sed  addere, 
hac  egere  declaratione ,  quod  videlicet  sunt  a  Christo  non 
immediate,  sed  mediante  Summe  Pontifice  instituti.  Itemque 
quod  sunt  a  Christo  quoad  ordinem  ,  non  quoad  jurisdictio- 
nem. Sfneö  2fnat^ema  erfolgte  aber  nid)t.  ®o  ftellte  man  bie 
bifd^öflid^e  dJetratt  ben  5>re§bi)tern/  8aien  unb  ^^roteftanten  gegen--, 
über  feft/  ließ  aber  il)re  Sinfe^ung  unb  if)r  SScrtjaltnif  ju  ber 
papftlic^en  im  Unklaren.  —  2(ud)  bie  grage  über  bie  SRefibcnjs 
pfli d)t  ber  Sßtfd)öfc  fam  Sess.  XXIII.  decr.  de  reformatione 
eap.  l.  jur  Srlebigung.    ©ie  war,   wie  fd^on  oft  in  ben  frü()eren 


ZI),  lll.  (5.  II.  ^ati).  M.  §.  57.  Srib.  (5onci(.  1563.     553 

(l)cö  bie  Legaten  alUhx  ausübten,  (jcrüor'e).  i)?ad[)bcm  btefe 
©(reitpitncte  waljrenb  ber  ganjcn  2)auei:  be§  6oncl(g  immer 
lüicbcr   von  ^dt   gu  3cit    aufQetaucljt    traren;    tt)urbcn    fte 


^crioben  beö  ^oticilg,  fo  ciiid)  in  bec  legten  QUiä)  onfangS  auc 
©prad^e  gekommen  ( Bartholomaeus  de  Martyribus  b.  le  Plat 
VII,  II,  139,  bie  t5ün  betben  Steilen  geltenb  gcmadjten  ©riinbc 
f.  baf.  p.  140  «.)/  iinb  gelangte  ben  20.  2(pvil  1562  sur  3(bflim; 
niung,  in  tt5eld)ef  68  ©timmen  unbebingt  bafüc  «jaren,  residen- 
tiam  esse  de  jure  divino  necessariam,  45  nur  unter  ber  SSebins 
gung  prius  consulto  Pontifice,  30  enblid^  bagegen  {p.  143  cf. 
Paleotto  p.  114):  übet  b-iefeö  unwiirbigc  SZefultat  entftanb  gvo^ev 
UntüiUe  unb  S3ecwirrung.  Paleotto  p.  117  **.  2)ic  (äntfdjeibung 
über  bie  divina  institutio  Episcoporum  {jatte  bie  über  bie  9Jeft= 
bcna  äur  gotge,  obgtcid^  ber  (Entwurf  ber  Scgaten  mannid)falti9 
abgcänbert  würbe,  ©o  lautete  ber  Eingang  beö  Secrctö  in  bem 
(gnttpurfe  {Paleotto  ;>.  411):  Cum  tarn  divino  quam  humano  jure 
omiies  praeposili  alicui  muneri  obligentur  reddere  rationem 
villicationis  suae,  et  illi  multo  magis  teneantur  adstricti,  qui- 
bus  est  animarum  cura  commissa:  in  bem  angenommenen  bage; 
gen:  Cum  praecepto  divino  mandatum  sit  omnibus,  quibus 
animarum  cura  commissa  est,  oves  suas  agnoscere,  pro  bis 
sacrificium  otferre  etc.  Snbeffen  tt^urbe  bod)  l^ier  \)\i  S^eftbenj  ber 
SSifdjöfe  nidjt  im  befonberen  Sinne  atö  de  jure  divino  anerfannt: 
djarafteriftifd)  i^  bie  2feuf'erung  be6  SefuitengeneratS  ßainej  {Pa- 
leotto p.  471),  ideo  decretum  se  laudare  ita  dispositum,  ut 
ejus  verba  pie  satis  in  utramque  partem  possint  exponi.  dö 
würben  ©trafen  gegen  biejenigen,  wetd^e  of)ne  5ureid)cnbe  ©rünbe 
ftcl^  länger  al6  2  ober  3  fOZonate  oon  il)rer  t^eerbe  entfernten,  anßf 
gefprodjenj  jene  ©riinbe  ober  foUten  oon  bem  Zapfte  ober  bem 
9}ictropoliten  anerfannt  werben. 
16)  2fuf  einbringen  beä  Äönigö  o.  ©panien  (Paleotto  p.  610  ss.) 
würbe  Sess.  XXIV,  11.  ]Sov.  1563  De  reform.  cap.  21.  bc; 
fd^loffen :  S.  Synodus  —  verba  illa,  posita  in  decreto  publi- 
cato  Sessione  prima;  —  proponentibus  Legatis  (f.  §.  55.  not. 
4)  —  explicando  declarat,  mentis  suae  non  fuisse,  ut  ex  prae- 
dictis  verbis  solita  ratio  tractandi  negotia  in  generalibus 
Concilüs  Ulla  ex  parte  immutaretur. 


554     m^vU  ^eriobe.     7th\ö)n.   I.     SS.  1517  —  1618. 

cnölid)  nic^t  burd)  entfd)eibun9,  fonbern  burrf)  Umgebung  er* 
lebigt,  fo  wie  aud)  anbcre  SSefdjluffe  nur  baburd)  mogticl) 
würben,  baf  man  bie  fltreitige  ^jrincipiellc  SSegrünbung  üennieb. 

£)a6  3iel  ber  tribentinifdjen  9feformation  war  ba§,  bie 
fird)lidjen  £)rbnungen,  fo  xodt  man  e§  für  not^wenbig  I)ieU, 
ju  beffern,  o{)ne  be6f)alb  ben  Säuberungen  ber  ^rofejianten 
©runb  unb  diedjt  juäugejlef)en,  üornebmlic^  aber  bie  Äird^en; 
gewalt  jum  S[Biber)knbe  gegen  aüe  2(ngriffe  ju  jldrfen 

2)ie  :pd)3|!lic|)e  ©ewalt  würbe  burd)  biefe  ^Reformation 
gar  nidjt  beriil;rt,  t)ielmel)r  bei  aUm  2(norbnungen  üorbebalj 
ten  *^).  3war  würbe  ber  2;itel  eineö  Episcopus  universalis 
Eccleslae  nid)t  anerfannt,  au^  bie  plenitudo  potestatis 
nicbt  auöbrudlicb  zugegeben  *s):  wof)l  aber  geflanb  man  bem 
^apf!e  alö  ©otteä  (Statthalter  auf  @iben  bie  bod)j!e  ©ewalt 
in  ber  ganjen  Äirdje  ju"),  unb  orbnete  ba§  ßoncilium  it)m 
unter,  inbem  man  feine  ^ejldtigung  beffelben  nad)fud)te  20), 
me  man  mö)  mehrere  wichtige  ©egenftdnbe,  über  wetd)e  üon 
bem  ßoncilio  S5e|Iimmungen   erwartet  würben,    bem   ^apffe 


17)  Sess.  XXV.  3.  Dec.  1563  De  reform.  cop.  21:  Postremo  s. 
S5'nodus  omnia  et  singula  sub  quibuscunque  clausulis  et  ver- 
bis,  quae  de  morum  reformatione  atque  ecciesiastica  djsci- 
plina  —  in  hoc  sacro  Concilio  statuta  sunt,  declarat  ita  de- 
creta  fuisse,  ut  in  bis  salva  semper  auctoritas  Sedis  aposto- 
licae  et  sit,  et  esse  intelligatur. 

18)  aSetfud^c  baju  würben  bei  ben  ber  Sess.  XXIII.  »ortjcrge^cnben 
SJertjanblungen  ßemad^t,  f.  not.  15.  Natalis  Alexandri  hist.  eccl. 
Saec.  XV  et  XVI.  Diss.  12.  Art.  13.  wo.  4,  namentlich  für  bie 
gormcl,  quod  ad  Papam  pertinebat  regere  universam  Eccle- 
siam  {Bartholomaeiis  de  Mariyr.  b.  le  Fiat  VII,  II,  151). 

19)  Sess.  VI.  13.  Jan.  1547  De  reform.  cap.  1:  ipsiuB  Dei  in 
terris  Vicarius.  Sess.  XIV ,  25.  Nov.  1551,  De  Poenitentia 
c.  7 :  Pontifices  Max.  pro  suprema  potestate  sibi  in  Ecclesia 
universa  tradita. 

20)  l  not.  17. 


Z\).  III.  6.  II.  Mit).  Ä\  §.  57.  Srib.  6onci(.  1563.    555 

jur  Srlebicjung  iiberliep  21).  £)ig  für  9{om  eintra()lid)en  9Kiö- 
braud;e  würben  nur  leife  berüt)rt.  ^fe  S3efcbluffc  gegen 
^luralltiU  ber  5Beneficien  unb  gegen  ßommenben  waren  im; 
äuldnglld)  22),  t)ie  "Kumten  blieben  in  §o(ge  einer  entfdjiebe; 
nen  :papfilid;en  @rf(aritng  23):  nur  bie  ^(nwartfrfjaften  auf 
S3eneftcien  würben  befümmt  unterfagt24),  bie  2(p^eÜationcn 
x\aä)  9?om    unb    bie  2)iöpenfationen   würben    befd[)ranft  25). 


21)  f.  not.  12. 

22)  Sess.  VII,  3.  Mart.  1547  De  reform.  cap.  2  oetorbnet,  ta^ 
9itemanb  mcf)ccve  S3iöt{)ümcr  innehaben  foUe.  Qui  autem  plures 
Ecclesias  —  nunc  detinent,  una  quam  malueiint  retenta  reli- 
quas  —  ditnittere  teneantur.  giic  ben  SSeff^  mehrerer  beneficia 
curata  rcerben  abet  cap.  5  S)iöpenfationfn  gugelaffen.  2(ud)  "Kb: 
teien  aU  Sommcnben  ju  »ergeben,  würbe  mäjt  »erboten,  unb 
Pallavicino  l.  XII.  c.  13.  no.  14  »ertJjctbigt  biep  aU  noti)wenbtg. 

23)  ^autuS  IV.  i)atte  in  einer  SSuUe  ».  17.  2Cpr.  1559  (im  SBuUos 
cium)  crftart,  \)a^  er  biefctben  nid^t  aufgeben  Eönne.  JTud^  ^iu6  IV. 
wies  bie  gorberung ,  biefelben  abjufdjaffen,  juriitf,  alö  fie  »on 
granfreid^  {le  Fiat  V,  592.  648.  652)  unb  nad)()er  »on  ben  beut; 
fd^en  gürften  (Raynald  1563  no.  44)  er£)oben  würbe. 

24)  Sess.  XXIV,  11.  Nov.  1563,  De  reform.  cap.  19:  Decerni) 
s.  Synodus,  mandata  de  providendo,  et  gratias,  quae  ex- 
pectativae  dicuntur,  nemini  amplius  —  concedi,  nee  hactenus 
concessis  cuiquam  uti  licere. 

25)  Sess.  XIII,  11.  Oct.  1551,  De  reform.  cap.  1:  In  causis  vi- 
sitationis,  et  correctionis,  sive  habilitatis  et  inhabilitatis, 
necnon  criminalibus  ab  Episcopo  —  ante  definitivam  senten- 
tiam  ab  interlocutoria,  vel  alio  quocunque  gravainine  non 
appelletur.  Cap.  2:  A  sententia  Episcopi  —  in  criminalibus 
appellationis  causa,  —  si  apostolica  auctoritate  in  partibus 
eam  committi  contigerit,  Metropolitano,  aut  —  uni  ex  vici- 
nioribus  Episcopis  —  committatur.  Sess.  XXIV,  11.  Nov. 
1563,  De  reform.  cap.  10:  Episcopi  —  in  omnibus  iis,  quae 
ad  visitationem  ac  morum  correctionem  subditorum  suorum 
spectant,  jus  et  potestatem  habeant,  etiam  tanquam  apostoli> 
cae  Sedis  delegati,   ea   ordinandi,    moderandi,  puniendi,   et 


556    SSicvfc  ?)enobc.     ?fbfd^n.  I.     S5.  1517—1648. 

^ap    t)te  ßarbindle  au^  allen  d^n'fih'ctien  S3o(fern    g^^^^^^ 


exequendi,  juxta  canonum  sancdones,   quae  illis  ex  prudentia 
sua    pro   subditorum    emendatione   ac  dioecesis    suae  utilitate 
necessaria  videbunlur.    JVec  in  bis,  ubi  de  visitatione  aut  mo- 
rum  correctione    agitur,  exemtio,   aut  ulla  inhibitio,   appella- 
tio,    seu    querela,    etiam   ad    Sedem  apostolicam    interposita, 
executionem  corum  ,    quae  ab  bis  mandata  ,    decreta  aut  judi- 
cata  luerint,  quoquo  modo  impediat,  seu  suspendat.    Cap.  20: 
Causae  omnes,   ad   forum  ecclesiasticum    quomodolibet   perti- 
nentes,    etiam  si  beneficiales  sint,    in    prima   instantia    coram 
Ordinariis   locorum   duntaxat  cognoscantur.  —     Ab   bis   exci- 
piantur  causae,   quae  juxta  canonicas  sanctiones  apud  Sedem 
apostüiicam  sunt  tractandae;    vel  quas  ex  urgenti  rationabili- 
que  causa  judicaverit  Summus  Romanus  Pontifex  per  speciale 
rescriptum    signaturae    Sanctitatis    Suae,    manu    propria   sub- 
scribendum,  commiuere  aut  avocare.  —     Legati  quoque,  etiam 
de  latere,  nuntii ,  gubernatores  ecclesiastici  ,  aut  alii  quarum- 
cunque  facuitatuni  vigore,   non  solum  Episcopos    in  praedictis 
causis    impedire,     aut   aliquo   modo   eorum  juiisdictionem    iis 
praeripere,    aut  turbare  non  praesumant;   sed    nee  etiam  con- 
tra Clericos ,    aliasve   personas    ecclesiasticas,    nisi   Episcopo 
prius    requisito,    eoque   negligente,    procedant :    alias   eorum 
Processus,    ordinationesve    nullius    momenti    sint;     atque    ad 
damni  satisfactionem  partibus  illati  teneantur.     Ueber  35tSpen? 
fat tonen   Sess.  XXII,    11.  Sept.    1562,    De    reform.    cap.  5: 
Dispensationes ,   quacunque  auctoritate  concedendae,    si  extra 
Romanam  Curiam    committendae  erunt,  committantur  Ordina- 
riis illorum,   qui  eas  impetraverint ;   eae  vero,    quae  gratiose 
concedentur,    suum    non    sortiantur    effectum ,    nisi   prius    ab 
eisdem ,    tanquam   delegatis    Apostolis,     summarie   tantum    et 
extfajudicialiter  cognoscatur,  expressas  preces  surreptionis  vel 
obreptionis  vitio   non    subjacere.      Sess.  XXV ,    3-  Dec.  1563, 
De  reform.  cap.  18:  Si  urgens  justaque  ratio,  et  major  quan- 
doque  utilitas  postulaverit,  cum  aliquibus  dispensandum  esse; 
id  causa  cognita,  ac  summa  maturitate,  atque  gratis  a  quibus- 
cunque,    ad   quos  dispensatio    pertinebit,    erit    praestandum: 
aliterque  facta  dispensatio  subreptitia  censeatur. 


2:{).  III.  6.  II.  ^atl).  Ä.  §.  57.  Srib.  (Soncil.  1563.     557 

werben  26),  unb  allen  2(nforberungen,  ^velclje  an  S5ifcl)6fe 
cjemacl)t  würben,  entfpredjen  foüten^'),  war  eine  ^eflim- 
mung,  beren  ^rfuaung  \)k  ^apjle  jletg  il;rer  Söillfufjr  »or^ 
be{)alten  l;aben. 

^ie  gottUcbe  (ginfe^ung  ber  bifc{)ofIi4>en  ©ewalt  erlangte 
feine  ^(nerfennung:  obgletcb  tic  S3tfcb6fe  nacb  Act.  20,  28 
fllg  üon  bem  beirigen  ©eijle  bcflcüte  «J^acbfolger  ber  ZpoM 
bejeicbnet  würben  28).  £)ie  9?ecbte  bea  ^apjlteä  über  biefelben 
hiUUn  unt)eranbert29),   tic  Sinwirfung  bea  SSolfö  unb   ber 


26)  Sess.  HXIV,  U.  Nov.  1563,  De  reform,  cctp.l:  quos  (Car- 
dinales) Sanctissimus  Romanus  Poncifex  ex  oranibus  Christia- 
nitatis  nationibus,  quantuin  commode  fieri  poterit,  prout 
idoneos  repererit,  assumet. 

27)  Sess.  XXIV,  n.  Nov.  1563,  De  refor?n.  cap.  1.  Sess.  XXV, 
3.  Dec.  1563,  De  reform.  cap.  1. 

28)  »gt.  üb«n  not.  15,  unb  bafelb[t  Sess.  XXIII.  De  Sacr.  Ordi- 
nis  cap.  4. 

29)  Sess.  XXIII.  De  Sacr.  Ord.  can.  8-  o6en  not.  15.  25te  nor- 
ma  procedendi  ad  creationem  Episcoporum  et  Cardinalium  ijl 
Sess.  XXIV ,  11.  Nov.  1563,  cap.  1.  üorgefc^rieben.  Omnes, 
qui  ad  promotionem  praeficiendorum  quodcunque  jus,  qua- 
cunque  ratione,  a  Sede  apostolica  habent,  aut  alioquin  ope- 
ram  suam  praestant,  foUen  in  i{)ren  Siedeten  bleiben.  3?üc!ftdE)ten, 
weld^e  fte  ^d  ber  SBa^l  ju  nehmen  l^aben.  Sie  ^^rooincialfijnoben 
foUen  examinjs,  seu  inquisitionis,  aut  instructionis  faciendae 
formam  mit  ©eneljmigung  be6  9)apfleö  öorfd^reiben.  Siefe  5n; 
jlcuction  voitb  nQ(^  jeber  SGSaf)!  an  ben  ^apjl  gcfd[)icft,  ut  ipse 
Summus  Pontifex  plena  totius  negotii,  ac  personarum  notitia 
habita  —  Ecclesiis  possit  utilius  providere,  nad)bem  borüber 
oon  einem  ©arbinale  mit  3u3ief)un9  Don  bret  anbern  im  Sonftjiorio 
referirt  werben  fei.  Cap.  5:  Causae  criminales  graviores  con- 
tra Episcopos,  etiam  haeresis,  quod  absit,  quae  depositione 
aut  privatione  dignae  sunt,  ab  ipso  tanlum  summo  Pontifice 
cognoscantur  et  terminentur.  —  Minores  vero  criminales 
causae  Episcoporum    in   Concllio    (antum    provinciali   cogno- 


558     sßierte  ?)enobe.     2(bfcf)n.   I.     §B.   1517—1648. 

weltnd)en  9}Zad[)t  auf  if)Xi  SBa^l  würbe  für  unnott)!^  erflart  30). 
Ueber  bie  erimirten  9}?6n4)e  erhielten  bie  SSifdjofe  gewiffe 
SJe^fe,  aber  nur  al§  Delegaten  be§  ?)ap)le6  ^i):  me{)rere  S5e; 
fdjiuffe  foüten  tk  S5eobad)tun3  ber  £)rben§re3eln  tt)ieberf)ers 
ftellen  unb  fidjern  32). 


scantur  et  terminentur,    vel  a  deputandis  per  Concilium  pro- 
vinciale. 

30)  Sess.  XXIIl  De  Sacr.  Ordinis  cap.  4 :  Docet  insuper  sacro- 
sancta  Synodus,  in  ordinatione  Episcoporum,  sacerdotum  et 
caeterorum  Ordinum  nee  popuH,  nee  cujusvis  saecularis  pote- 
statis  et  magistralus  consensuaa,  sive  vocationem,  sive  aucto- 
ritatem ,  ita  requiri,  ut  sine  ea  irriia  s;it  ordinaiio  (ogl.  Sl)s 
pv'ian,  Sb.  1.  Tibti).  1.  §.  69.  not.  9.  Zeo,  Sßb.  1.  Zbt^.  2.  §.  91. 
not.  23). 

31)  Sess.  VI,  13.  Jan.  1547,  De  reform.  cap.  3;  Nemo  saeeula- 
ris  clericus  cujusvis  personalis  (privilegii  praetextu),  \el  re- 
gularis  extra  monasterium  degens  etiam  sui  ordinis  privilegii 
praetextu  tutus  censeatur,  quo  minus,  si  deliquerit ,  ab  Or- 
dinario  loci,  tanquam  super  hoc  a  Sede  apostolica  delegato, 
secundum  canonicas  sanctiones  visitari,  puniri,  et  corrigi 
valeat.  Sess.  XXI,  16.  Jul.  1562  cap.  8:  Commendata  mona- 
steria,  —  in  quibus  non  viget  regularis  observantia,  necnon 
beneticia  tarn  curata,  quam  non  curata,  saecularia  et  regula- 
ria,  qualitercunque  commendata,  etiam  «xempta,  ab  Episco- 
pis,  etiam  tanquam  apostolicae  Sedis  delegatis,  annis  singu- 
lis  visitenturj  curentque  iidem  Episcopi  congruentibus  reme- 
diis,  etiam  per  sequestrationem  fructuum,  ut  quae  renovatione 
indigent  aut  restauratione  reficiantur.  Qbcn  fo  foUen  fte  aUc 
önbete  Ätöjlcr  oifitiren  unb  naä)  ifjren  Siegein  reformiren,  trenn 
bie  Obern  berfelben  naä)  gcfd^e^encr  Jfufforberung  fte  nid^t  in 
fed^S  nomUn  »ifititen.  Sess.  XXIV,  11.  Nov.  1563,  De  re- 
form, cap.  4:  Nullus  saecularis,  sive  regularis,  etiam  in  Ee- 
clesiis  suorum  Ordinum ,  contradicente  Episcopo,  praedicare 
praesumat. 

32)  Sess.  XXV,  4.  Dec.  1563,  De  regularibus  et  monialibus  ca- 
pi/a  22.    6ö  wirb  ^ier  cap.  16.  beflimmt:  Finiio  tempore  novi- 


Zf).  III.  e.  II.  ^at\).  Ä.  §.  57.  Srib.  ßonc.  1563.     559 

^Cnerfennungöwert^  fi'nb  bie  S5efcl)luJTc,  burc^  weld)e  bic  ju 
9eif!li4)en  "KemUxn  notf)wenbicjen  (Sicjenfcljaften  befÜmmt  33), 
eine  angemeffene  Jßilbung  bcr  ®eijl(i4)en  begrünbet  34),  öftere 


tiatus  Superiores  novitios,  quos  habiles  invenerint,  ad  profi- 
tendutn  admittant,  aut  e  monasterio  eos  ejiciant.  S)a  nun  ober 
bie  S«fuiten  nur  ium  !tein|!en  SJjcile  jur  ^rofeffion  jugelafTen 
würben  (f.  §.  56.  not.  37),  fo  würbe  auf  Sfntrag  if)reS  ©eneralö 
ßainej  ^injugefe^t:  Per  haec  tarnen  s.  Synodus  non  intendit 
aiiquid  innovare;  aut  prohibere,  quin  religio  clericorum  So- 
cietatis  Jesu  juxta  pium  eorum  instilutum  a  S.  Sede  aposto- 
lica  approbatum  Domino  et  ejus  Ecclesiac  inservire  possit. 
©päter  bejogen  bie  Sefuiten  biefen  ®o|/  befonberä  weil  c6  ^eife 
per  haec,  nid)t  per  hoc,  auf  alle  öorangefjenbe  SSefdjlüfTe  bies 
[eg  2(bfcl)nittg,  unb  be{)aupteten  oon  benfelben  aufgenommen  ju 
fein,  Sarpi  Hb.   VIII.  §.  72, 

33)  Sess.  XXII,  17.  Sept.  1562  De  reform.  cap.  1.  de  vita  et 
honestate  clericorum.  Sess.  XX F,  4.  Dec.  1563,  De  reform, 
cap.  1.  über  baö  ßcben  ber  SSifdjöfe. 

34)  Sess.  V,  17.  Jun.  1546,  Decr.  de  reform.  Cap.  1:  2(n  ben 
Äirij^en ,  wo  eine  praebenda  aut  praestimonium  pro  lectoribus 
sacrae  theologiae  oorljanben  ifl,  foUen  bie  Snfjaber  üon  bem  S3is 
fd^ofe  genöt^igt  werben  ad  ipsius  sacrae  Scripturae  expositio- 
nem  et  interpretationem  per  se  ipsos,  si  idonei  fuerint,  alio- 
quln  per  idoneum  substitutum.  Sn  ben  ßat^ebralfird^en/  unb 
düäi  in  ben  an  großen  Orten  befinblid)en  SoUegiatEird^en;  foUc  bie 
äuerfk  erlebigt  wcrbenbe  ^räbenbe  gleid^em  ^wetfe  gewibmct  wer; 
ben,  ut  ipsa  sacrae  Scripturae  lectio  habeatur,  ita  tarnen,  ut 
quaecunque  aliae  lectiones,  vel  consuetudine  vel  quavis  alia 
ratione  institutae,  propter  id  minime  praetermittantur.  3(rmc 
unb  Jleine  Äird^en  foUen  wenigflenS  einen  magistrum  galten,  qui 
clericos  aliosque  scholares  pauperes  grammaticam  gratis  do- 
ceat,  ut  deinceps  ad  ipsa  sacrae  Scripturae  studia  transire 
possint.  %uä)  in  ben  Älöftern  unb  ©pmnafien  foUen  icne  lectio- 
nes sacrae  Scripturae  Qe^alten  werben.  S5aS  Unpreidicnbe  biefer 
SJcrorbnung  würbe  Honberö  erfannt,  nad^bem  in  bem  Collegium 
Germanicum  in  JRom  1552  ba^  SJorbilb  einer  neuen  Tltt  oon  gcift^ 
lid)en  Silbungöanftolten   gegeben  war  (f.  §.56.   not.  34).      ®cr 


560    SBicrte  ^eriobe.     arbfi^n.   1.     SJ.  1517—1648. 

^rebigten  feflgejiellt  35),    «nb    regelmdpi^e  ^ro\)miaU  unb 


ßarbinal  3jcg{natbu§  ^olu§  fjatte  bereitg  in  feinen  9?eformation6« 
arttfeln  für  bte  engtifdje  Äirdöe  1556  (f.  §.  27.  not.  16)  nad^  ie= 
ncm  ?Kuflec  ©eminarien  fiic  jebe  Siöcefe  angeorbnet  (Reg.  Pcli 
decretum  XI.  bei  le  Tlat  IV,  594),  unb  biefe  Secorbnung  rcurbe 
barauf  in  Sribent  jum  ©runbc  gelegt,  unb  jum  5S:f)eil  rcöttlid) 
tt)teberf)oU,  S^ss.  XXIII,  15,  Jm/.  1563,  De  reform.  cap.  18: 
ut  singulae  cathedrales  —  ecclesiae  pro  modo  facultatum  et 
dioecesis  amplitudine  ccrtum  puerorum  —  numerum  in  colle- 
gio  —  alere ,  ac  religiöse  educare  et  ecclesiasticis  discipli- 
nis  instituere  teneantur.  In  hoc  vero  collegio  recipiantur, 
qui  ad  minimum  duodecim  annos  et  ex  legilirao  matrimonio 
nati  sint,  ac  legere  et  scribere  competenter  noverint.  — 
Hos  pueros  Episcopus  in  tot  classes,  quot  ei  videbitur,  divi- 
sos  juxta  eorum  numerum,  aetatem,  ac  in  disciplina  eccle- 
siastica  progressum,  partim  cum  ei  opportunum  videbitur, 
Ecclesiarum  ministerio  addicet,  partim  in  collegio  erudiendos 
retinebit:  aliosque  in  locum  eductorum  sufficiet,  ita  ut  hoc 
collegium  Dei  ministrorum  perpetuum  seminarium  sit.  ogl. 
2fug.  Sf)etncr'ö  @efd).  b.  geiftl.  aSitbungSanpalten,  SKainj  1835, 
©.  102.  {ba^  Decr.  Poli  ©.  463,  ia^  Decr.  Trid.  S.  466). 
35)  Sess.  V,  17.  Jun.  1546  Decr,  de  reform.  Cap.  2:  decrevit  s. 
Synodus,  omnes  Episcopos,  Archiepiscopos,  Primates,  et 
omnes  alios  Ecclesiarum  Praelatos  teneri  per  se  ipsos  ,  si  le- 
gitime impediti  non  fuerint,  ad  praedicandum  sanctum  J.  Chr. 
evangelium.  Si  vero  contigerit,  Episcopos  et  alios  praedictos 
legitimo  detineri  impedimento:  juxta  formam  generalis  Con- 
ciUi  viros  idoneos  assumere  teneantur  ad  hujusmodi  praedica- 
tionis  officium  salubriter  exequendum.  Si  quis  autem  hoc 
adimplere  contempserit,  districtae  subjaceat  ultioni.  Archi- 
presbyteri  quoque,  Plebani,  et  quicunque  parochiales  —  Ec- 
clesias  quocunque  modo  obtinent,  per  se,  vel  alios  idoneos, 
si  legitime  impediti  fuerint,  diebus  saltem  dominicis  et  festis 
solemnibus  plebes  sibi  commissas  pro  sua  et  earum  capacitate 
pascant  salufaribus  verbis;  docendo  ea,  quae  scire  omnibus 
necessarium  est  ad  salutem;  annuntiandoque  eis  cum  brevitate 
et   facilitate  sermonis  vitia,    quae  eos  declinare,    et  virtutes, 


Zi).  III.  6.  II.  ÄQtf).  Ä.  §.  57.  Srtb.  eoncil.  1563.     561 

£)i6ccfanfi;noben  unb  Äird[)enüifftattonen  üerortnet  würben  ^ß): 
aber  bicfc  ^cjümmungcn  waren  nidjt  aUe  jJarf  genug  üer* 
wa()rt,  um  un3efd;ma(ert  in§  8eben  ju  treten:  nur  i>k  hu 
fd)5flic^e  ©trnfgewalt  würbe  fcfler  geftettts'),  um  ben  fc^on 
fo  oft  »ergebend  erneuerten  3^iöci>linart)orfd[)riften  mel)r  Qv 
folg  ju  fiebern. 

^k  gorberung   ber  ^riefieretje  würbe   \ä)Uä)t^\n  jurudp; 
gewiefen33),    tje  ©ewaJjrung   beS   2aient'el4)e^    tsm  ^ap^i 


quas  sectari  oporteat,  ut  poenam  aeternam  evadeie,  et  coele- 
stem  gloriam  consequi  valeant.  Sie  SStfc^öfc  foUen  felbft  @jc= 
ernte  mit  (Strenge  juc  SScfotgung  bicfeö  Seccetö  Qnt)aUen.  5csä. 
XX2F,  11.  Nov.  1563,  De  reform.  cap.  4.  trevben  jene  SJor« 
[d^ctften  tt?icberf)olt  unb  ergänat :  e§  foll  geprebtgt  werben  tempore 
jejuniorum  quadragesimae ,  et  adventus  Domini  quotidie,  vel 
sakem  tribus  in  hebdomada  diebus.  —  Moneat  Episcopus 
populum  diligenter,  teneri  unumquemque  parochiae  suae  In- 
teresse, ubi  commode  id  fieii  potest,  ad  audiendum  verbum 
Dei.  —  lidem  etiam  saltem  dominicis  et  aliis  festivis  die- 
bus pueros  in  singulis  parochiis  fidei  rudimenta,  et  obedien- 
tiam  erga  Deum  et  parentes  diligenter  ab  iis,  ad  quos  spe- 
ctabit ,  doceri  cnrabunt. 

36)  Sess.  XXIV,  De  reform.  cap.  2;  Provincialia  Conciiia,  si- 
cubi  omissa  sunt,  pro  moderandis  moribus,  corrigendis  ex- 
cessibus,  coniroversiis  componendis,  aliisque  ex  sacris  cano- 
nibus  permissis  renoventur.  Quare  Metropolitani  —  intra 
annum  ad  minus  a  fine  praesentis  Concilii,  et  deinde  quoli- 
bet  saltem  triennio  post  octavam  Paschae  —  seu  alio  com- 
modiori  tempore  pro  more  provinciae  non  praetermittat  syno- 
dum  in  provincia  sua  cogere.  —  Synodi  quoque  dioecesanae 
quotannis  celebrentur:  ad  quas  exempti  etiam  omnes  —  acce- 
dere  teneantur.  Uebcc  bte  ja^rrid),  minbefienö  cMt  2  Satjve  üov= 
june^menben  Äit:d()enötfttattonen  cap.  3. 

37)  ogl.  oben  not.  25. 

38)  Sess.  XXIV,  11,  Nov.  1563,  de  Sacramcnto  Matrimonü 
Can.  IX:  Si  quis  dixerit,  Clericos  in  sacris  Ordinibus  con- 
stitutos,  vel  Reguläres,  castitatem  solemniter  professos,  posse 

®  i  c  f  c  l  e  V '  §  Äii-djengcfd^.  st  S8&.  2e  TChtU.  36 


562     sßierte  ?)enobc.     W&ju.  1.     S5.   1517—1618. 

itberlaffcn  39),   ter  ©ebvaiid)  bcr  lateinifdjen  <Bpxa(S)e  in  t>er 
Si}?e|Te  bejldtigt '^o),  bje  SSerel^rung  ber  |)eili9en;  bcr  ^übev 


matrimonium     contrahere,     contractnmque     validutn     esse,    — 
anathema  sit. 

39)  SSefonberg  brang  Äaifec  gerbinanb  bui'd)  [einen  ungarifrfjen  ©?- 
[anbten,  ©eorg  2)ra6coüitiuä,  SSifd).  ü.  günffirc^en,  barauf,  ia^ 
feinen  SSöltern,  tt3e((i)e  tanad)  »erlangten,  unter  benfelben  SSebin^ 
gungen,  wie  in  S3a[el  ben  ^uffiten,  ber  Äeld)  »ervotUigt  werbe 
{Paleoltus  p.  214).  25ie  in  ben  2(b|!immungcn  (p.  229  ss.)  bafiir 
unö  bagegen  geltenb  gemad)ten  ©rünbe  f.  p.  240  ss.  Saför  u.  2r. 
p.  241:  Exemplum  Graecorum,  qui  habent  usum  calicis ,  et 
tarnen  ab  Ecclesia  non  sunt  separati.  —  Nee  apud  eos  audi- 
tur  uUum  periculura  effusionis ,  prout  attestantur  Praelati, 
qui  hie  adsunt ,  et  habent  Ecclesias  suas  in  üs  locis  (ogl.  ta6 
S3otum  beö  Episc.  Calamonensis  p.  235)  unb  p.  242:  Contro- 
versum  adhuc  est  apud  theologos,  an  plus  graiiae  acquiratur 
ex  sumptione  utriusque  speciei  quam  unius  tantum.  Ideo  qui 
petit  utramque  eligit  tuiiorem  partem ,  et  injuria  ei  fit,  si 
prohibeatur  (f.  Alex.  Halesius  Sb.  2.  "Kbti).  2.  §  77.  not.  11). 
©egen  bie  @ewä{)rung  waren  38:  für  biefelbe  unbebtngt  30:  an; 
bere  festen  SSebingungen  f)inju,  18  woUten  nur  ben  Sö^men  unb 
Ungarn  ben  Äelc^  gejlatten,  anbere  wollten  bie  Sntfd)eibung  auf; 
fd)ieben,  anbere  fie  bem  ^apfle  überlaffen  (p.  217):  nad^  langem 
«Streite  wuften  bie  Segaten  i>ai  le^te  jum  Sefd^luffe  ju  er{)eben, 
unb  fo  erfolgte  Sess.  XXII,  17.  Sept.  1562,  am  ©d^luffe  bog 
decretum  super  petitione  concessionis  calicis :  sacrosancta  Syn- 
odus  —  decrevit  integrum  negotium  ad  Sanctissimum  Domi- 
num nostrum  esse  referendum,  prout  praesenli  decreto  refert; 
qui  pro  sua  singulari  prudentla  id  efficiat,  quod  utile  rei- 
publicae  christianae,  et  salutare  peientibus  usum  calicis,  fore 
judicaverit. 

40)  Sess.  XXII,  17.  Sept.  1562,  De  sacrificio  Missae  cap.  8: 
Etsi  Missa  magnara  contineat  populi  fidelis  eruditionem  ,  non 
tamen  expedire  visum  est  Patribus  ,  ut  vulgari  passim  lingua 
celebraretur.  Quamobrem,  retenlo  ubique  cujusque  Ecclesiae 
antiquo,  et  a  s.  Romana  Ecciesia^  omnium  Ecclesiarum  matre 
et   magistra ,    probato    ritu ,    ne  oves    Christi  esuriant,    neve 


Sf).  III.  6.  II.  ^dtl).  Ä.  §.  57.  STrib.  (Soncil.  1563.     563 

imb  ber  Svelt'qiucn  in  (Sc()u^  Ö^'i'^i^^^f"  ^0/  bcr  3(blaf  würbe 
im  ^dlgemeinen  gerechtfertigt,    o{)ne  ba^  ber  fd[)iDanfenbe  S3es 


parviili  paneni  petaiit,  et  iion  sit  qui  frangat  eis,  mandat  s. 
Synodus  Pastoiibus  ,  et  singulis  curam  animarum  gerentibus, 
ut  frequenter  inter  Missaium  celebrationpm  vel  per  se,  vel 
per  alios,  ex  iis,  quae  in  IVlissa  leguntur,  aliquid  exponantj 
atque  inter  caetera  sanctissimi  hujus  sacrificii  mj'Sierium  ali- 
quod  declarent,  diebus  praesertim  dominicis  et  festis. 
41)  Sess.  XXV,  3.  Dec.  1563,  De  invocatione,  veneratione  et 
reliquiis  Sanctorum  et  sacris  imaginibus :  Sanctos,  una  cum 
Christo  regiiantes  orationes  suas  pro  hominibus  Deo  otierre ; 
bonum  atque  utile  esse  suppliciter  eos  invocare,  et  ob  bene- 
ficia  itnpetranda  a  Deo  per  Filium  ejus  J.  Chr.  Dominum 
nostrum,  qui  so'us  noster  redemptor  et  salvator  est,  ad  eorum 
orationes,  opem  auxiliumque  confugere.  —  Sanctorum  quo- 
que  Martyrum,  et  aliorum  cum  Christo  viventium  sancta  Cor- 
pora, quae  viva  membra  fuerunt  Christi,  et  templum  Spiritus 
sancti ,  ab  ipso  ad  aeternam  vitam  suscitanda  et  glorificanda, 
a  fidelibus  veneranda  esse  ,  per  quae  multa  beneficia  a  Deo 
hominibus  praestantur.  —  Imagines  porro  Christi,  Deiparae 
Virginis  et  aliorum  Sanctorum  in  templis  praesertim  haben- 
das  et  retinendas,  eisque  debitum  honorem  et  venerationem 
impertiendam;  non  quod  credatur  inesse  aliqua  in  iis  divini- 
tas  vel  virtus,  propter  quam  sinl  colendae ,  vel  quod  ab  eis 
sit  aliquid  petendum,  vel  quod  iiducia  in  imaginibus  sit  ft- 
genda,  velut  olim  fiebat  a  gentibus,  quae  in  idolis  spem  suam 
collocabantj  sed  quoniam  bonos,  qui  eis  exhibetur  ,  refertur 
ad  prototypa,  quae  illae  repraesentant.  —  lllud  vero  dili- 
genter  doceant  Episcopi,  per  bistorias  mysteriorum  nostrae 
redemptionis,  picturis  vel  aliis  similitudinibus  expressas,  eru- 
diri  et  confirmari  populum  in  articulis  fidei  commemorandis 
et  assidue  recolendis  :  tum  vero  ex  omnibus  sacris  imaginibus 
magnum  fructum  percipi,  non  solum  quia  admonetnr  populus 
beneficiorum  et  munerum,  quae  a  Christo  sibi  collata  sunt, 
sed  etiam  quia  Dei  per  Sanctos  miracula,  et  salutaria  exempla 
oculis  fidelium  subjiciuntur,  ut  pro  iis  Deo  gratias  agant, 
ad    Sanctorumque   imitationem    vitam    moresque   suos    compo- 

36* 


564     SSierfe  ^enobe.    2rbfd)n.  1.    «B.  1517—1618. 

griff  beffetben  fellgefleUt  wdre:   boc|?  würbe  bcr  2(b(ap^önbel 
verboten  42). 


nant,  —  In  has  aulem  sanctas  et  saliitares  observaliones  si 
qui  abusus  irrepseriiit,  eos  prorsus  aboleri  s.  Synodus  vehe- 
menter cupit:  ita  iit  nullae  falsi  dogmatis  imagines,  et  rudi- 
bus  periculosi  erroris  occasionem  praebentes  ,  statuantur. 
Quod  si  aliquando  historias  et  narrationes  sacrae  Scripturae, 
cum  id  indoctae  plebJ  expediet,  exprimi  et  figurari  contigerit: 
doceatiir  populns,  non  propterea  divinitatem  figurari,  quasi 
corporeis  oculis  conspici,  vel  coloribus  aut  figuris  exprimi 
possit.  Omniä  porro  superstitio  in  Sanctorum  invocatione, 
reliquiarum  veneratione,  et  imaginum  sacro  usu  tollatur: 
omnis  turpis  quaestus  eliminetur:  omnis  denique  lascivia  vite- 
lur:  ita  ut  procaci  venustate  imagines  non  pingantur  nee  or- 
nentur,  et  Sanctorum  celebratione  ac  reliquiarum  visifatione 
homines  ad  comessationes  atque  ebrietates  non  abutantur. 
Äein  ungeiro^nlici^eö  SStlb  foll  oufaeftpUt  werben,  nisi  ab  Episcopo 
approbata  fuerit:  nulla  etiam  admittenda  esse  nova  miracula, 
nee  novas  reliquias  recipiendas,  nisi  eodem  recognoscente  et 
approbante  Episcopo,  weldjer  in  [d^wierigen  ^äüen  bte  Baä)e  an 
bie  ^v:ootncialfl)nobe  bringen  foU ,  ita  tarnen,  ut  niliil  inconsulto 
Sanctissimo  Romano  Pontifice  novum  aut  in  Ecclesia  hactenus 
inusitatum  decernatur. 
42)  ©c^on  Sess.  XXI,  16.  Jid.  1562,  De  reform.  cap.  9.  wat 
t)efd)(o|Ten,  ia^  eleemosynarum  Quaestorum  nomen  atque  usus 
ganj  abgefd^afft  [epn  folle,  indulgentias  vero  ant  alias  spiritua- 
les  gratias  per  Ordinarios  locorum,  adhibitis  duobus  de  Capi- 
tulo,  debitis  temporibus  populo  publicandas  esse.  ®a§  De- 
cretiim  de  indidgentiis  iüurfce  nod)  in  ber  ^o.^t  üor  beni  ©d£)Uiffe 
b^ö  ßonctlS  abgefaßt,  ba  ber  ßegat  SKorone  Eeineä  gewollt  \)Cittt 
(Paleottus  p.  644),  Contin.  Sess.  XXV,  4.  Dec.  1563:  Cum 
potestas  conferendi  indulgentias  a  Christo  Ecclesiae  concessa 
sit,  atque  hujusmodi  potestate,  divinilus  sibi  tradita,  antiquis- 
simis  etiam  temporibus  illa  usa  fuerit:  sacrosancta  Synodus 
indulgentiarum  usum,  christiano  populo  maxime  salutarem,  et 
sacrorum  Conciliorum  auctoritate  probatum,  in  Ecclesia  reti- 
nendum  esse  docet,    et  praecipit;   eosque   anathemate  damnat, 


S^.  II!.  (5.  11.  ^ati).  Ä.  §.  57.  Züb.  GoncU.  1563.     565 

^iefe  S5efcl)luJTe  ivaren  für  dlom  fo  ö""f^J9'  ^^^  ^i"^ 
IV.  tro^  bcö  unDcrjlanbicjcn  SSebcnfenä  einiger  (5urialen  ^3) 
i\k\)t  nnfianb,  biefelbcn  mit  ßobfprud^en  über  bie  SJJdpigung 
beg  ßoncilö  511  bcjlatigen  'i'*).    £)bö(eicf)  er  aber  iU^Uid)  aUsn 


qui  aut  inutiles  esse  asserunt,  vel  eas  concedendi  in  Ecclesia 
potestatem  esse  negant.  In  his  tarnen  concedendis  moderatio- 
nem,  juxta  veterem  et  probatam  in  Ecclesia  consuetudinem, 
adhiberi  cupit,  ne  nimia  facilitate  ecclesiastica  disciplina 
enervetur.  Abusus  vero,  qui  in  his  irrepserunt,  et  quorum 
occasione  insigne  hoc  indulgentiarum  nomen  ab  haereticis 
blasphematnr,  emendatos  et  correctos  cupiens,  praesenti  de- 
creto  generaliter  statuit,  pravos  quaeslus  omnes  pro  his  con- 
sequendis,  unde  pluiima  in  christiano  populo  abusuum  causa 
Huxit,  omnino  abolendos  esse.  Caeteros  vero,  qui  ex  super- 
stitione,  ignorantia,  irreverentia,  aut  aliunde  quomodocunque 
provenerunt;  cum  ob  multiplices  locorum  et  provinciarum, 
apud  quas  hi  committuntur,  corruptelas  commode  nequeanl 
specialiter  prohiberi :  mandat  omnibus  Episcopis,  ut  diligen- 
ter  quisque  hujusmodi  abusus  Ecclesiae  suae  colligat,  eosque 
in  prima  Synodo  provinciali  referat ;  ut  aliorum  quoque  Epi- 
scoporum  sententia  cogniti,  stalim  ad  summum  Romanum  Pon- 
tißcem  deferantur:  cujus  auctoritate  et  prudentia,  quod  uni- 
versali  Ecclesiae  expediet,  statuatur,  ut  ita  sanctarum  indul- 
gentiarum munus  pie,  sancte  et  incorrupte  omnibus  fidelibus 
dispensetur.  Sintge  Sßorte,  quae  prohibebant  expresse,  ne 
pro  exequendis  indulgentiis  certae  taxarentur  summae,  tt)ur= 
bcn  auf  bQ6  Sßerlangcn  bcö  fpanifd)cn  ©efanbten  ,  ©rafcn  o.  Suna, 
auggelaffcn,  quod  videbantur  haec  de  induslria  ita  expressa 
ad  notandum  cruciatam  Hispanam  (Paleottus  p.  645).  Unb  fo 
TOtrb  i)k  (Sxuciata  mit  xi)vem  »oUFommcnen  3(b(af[e  nodj  immer 
5um  SSorttjeile  bev  fpanifd}cn  .Kvone  örrfauft,  uiiöcarfjtet  mit  it)t 
öcr  "Küem  bie  in  biefem  £5ecvete  oevbotenen  pravi  quaestus  (^etrie= 
ben  loerben. 

43)  Sarpi  l.  VIII.  §.  82.     Vallavicwi  l.  XXIV    c.  9.  §.  4. 

44)  Vii  IV.  oratio  habita  in  Consisiorio  d.  30.  Dec.  1563,  b.  Ic 
Fiat  VI,  306.  SRail)  2obfpntcI)en  für  bie  weltlichen  güvflen,  bie 
Sarbinäle   unb  bie  ffiötev  bc§  ©oncilö:    Quibus   quidem   patribu^ 


566     SBierfe  ^enobe.     2rbfd)n.  1.    «ß.  1517—1648. 

©laubigen  bie  unbebingte  "Knmljme  be§  ßonciB  önbefa^l  *5)^ 


magnam  quoque  nostro  nomine  gratiam  habemus,  quod  in 
moribus  eraendandis  corrigendaque  vitae  disciplina  adeo  se 
praebuerunt  moderatos  in  nos  et  indulgentes,  ut,  si  nobis 
ipsis  illam  curam  ad  nostrum  arbitrium  revocare,  nee  patrum 
judicio  integram  relinquere  placuisset,  omnino  adhibituii  fue- 
rimus  plus  animadversionis.  —  Concilii  autem  decreta  prin- 
cipes  ipsi  amplectimur  et  colimus,  ut  exemplo  et  instituto 
nostro  commoti  omnes ,  illa  necessario  servanda,  nuUamque 
sibi  relictam  causam  existiment  a  Concilii  auctoritate  disce- 
dendi.  Quam  cum  ipsi  nobis  hiyus  officii  necessitatem  impo- 
nimus,  non  tarn,  quid  potestas  nostra  postulet,  meminimus, 
quam,  quid  mansuetudo  requirat  ac  modestia,  cogitamus. 
Praeclarum  est  enim ,  legibus  solutum  Principem  vivere  ex 
legibus.  25ie  SSeftätigungi&uUe  Benedictus  Dens  o.  26.  San- 
1564  in  b.  Canones  et  Decreta  Conc.  Trid.  3n  berfelben  tüirb, 
um  SSentJirrung  ju  »ermeiben,  bei  \d)\vntn  ©trafen  (Praelatis 
sub  interdicti  ingressus  Ecclesiae,  aliis  vero  sub  excommu- 
nicationis  latae  sententiae  poenis)  üerboten/  ne  quis  sine 
auctoritate  nostra  audeat  ullos  commentarios,  glossas,  annota- 
tiones,  scholia  ullumve  omnino  interpretationis  genus  super 
ipsius  Concilii  decretis  quocunque  modo  edere,  aut  quidquam 
quocunque  nomine,  etiam  sub  praetextu  majoris  decretorum 
corroborationis  aut  executionis,  aliove  quaesito  colore  sta- 
tuere.  —  Nos  enim  difficultates  et  controversias,  si  quae  ex 
eis  decretis  ortae  fuerint,  nobis  declarandas  et  decidendas, 
quemadmodum  ipsa  quoque  s.  Synodus  decrevit  ( )'.  not.  17), 
reservamus. 
45)  3n  ber  SBejlätigungSbuUe  {not.  44):  decreta  omnia  et  singula 
auctoritate  apostolica  hodie  confirmavimus,  et  ab  omnibus 
Christifidelibus  suscipienda  ac  servanda  esse  decrevimus.  S)en 
©ciftlti^en  aller  ®rabe  wirb  bie  SSeobad^tung  unb  Sinfü^rung  bers 
[elben  Wx  ©träfe  anbefof)Ien:  aber  Imperatorem  electum,  caete- 
rosque  Reges,  Respublicas  ac  Principes  christianos  mone- 
mus,  et  per  viscera  misericordiae  Domini  nostri  J.  Chr.  ob- 
tcstamur,  ut  —  ad  ejusdem  Concilii  exequenda  et  observanda 
decreta  Praelatis,  cum  opus  fuerit,  auxilio  et  favore  suo  ad- 


ZI).  III.  6.11.  ^atl).  Ä.  §.  57.  Züb.  ßoncil.  1563.     567 

fo  erfolgte  bicfclbe  bod;  feineöwegeä  nilgemein.  Snöbefonbeve 
fanben  bfe  9ieformationöbefd?Iuffe  in  ^xanfxeid)  entfd)iebenen 
SBiberfprud) '«6)  ^  unb  baö  ßondtium  würbe  ^ier  nie  ^ubHcirf. 


sint,  neque  adversantes  sanae  ac  salutari  Concilii  doctrinae 
opiniones  a  populis  ditionis  snae  recipi  permittänt,  sed  eas 
penitus  interdicant.  3«  l>ec  SSuUe  Sicut  ad  sacroriim,  XV. 
Kai.  Aug.  1564  (oor  ben  Canones  et  Decr.  Co7ic.  Trid.)  xvüxhc 
beftimmt,  decieta  (Concilii)  omiiia  ad  reformationem  jusque 
posilivum  dumtaxat  spectanlia  a  Kai.  Maji  proxime  praeteriti 
omnes  obligare  coepisse,  neque  post  eam  diem  exciisalionem 
cujusquam ,  quod  ea  ignoraverit,  admittendam.  Atque  ita 
apostolica  aiictoritate  declaramus  ac  definimus,  et  ab  omnibuä 
judicari  debere  mandamus  atque  statuimus.  Decernentes  irri- 
tum  et  inane,  si  quid  secus  a  quoquarn  quacunque  dignitate, 
aiictoritate  et  potestate  praedito  contigeril  judicari. 
46)  S5te  SSifdjöfe  unb  bie  ®uifen  brangen  auf  bie  "Knna^mei  ©taat6= 
tati)  unb  Parlamente  waren  bagcgen,  >veü  burd)  »tele  ber  triben; 
tinii'd)en  Sefdjlüffe  bic  Sfied)te  unb  greiljeiten  bev  gaUicanifd^cn 
Äicd^e  »erlebt  würben.  "KU  bie  Ctgue  wäljrenb  il)veö  ÄampfeS  mit 
^etnrid)  IV.  eine  assemblee  generale  1593  in  ^ariö  öerfom; 
melte,  fo  fd^ienen  {;iec  i>ie  SSifdjöfe  mit  ber  befien  ^(ugftd^t  auf 
©rfolg  bie  2fnna()me  ju  beantragen :  inbeffen  ber  ^arlament6präft= 
bent  le  Maistre,  mit  ber  S5erid)ter(lattung  beauftragt,  pellte  in 
einem  Memoire  9.  2(pr.  1593  (bei  te  Flal  Vll,  267.  Thuanus 
lib.  105.  iVo.  21.)  a\i.i  anjlöpige  Secrete  äufammen,  unb  geigte, 
wie  burd)  biefelben  tl)eil6  bie  !öniglid)e  ©cwalt  burd)  2Cu6bc{)nung 
ber  bifd^öflid)en  sBefugnijTe,  tf)eil§  biefelbe  unb  bie  ^e&ite  ber 
franj.  Äird)e  burc^  Srweiterung  ber  ))äp|Ilid}en  ©ewalt  »erlebt 
würben,  ©amalö  lie^  man  bie  <^a6.)t  fallen,  fe^te  aber  in  einer 
tumultuarifd)en  SSerfammUing  6.  3(ug.  1593  bie  JCnna^me  burd) 
{Thuanus  HO.  107.  No.  10).  Siefcr  a3efd)Uif  würbe  nad)  SBteber- 
()erftellung  ber  Orbnung  al6  ungültig  betrad)tet:  alle  fpätere  23er; 
fud)e,  unter  benen  befonberS  ber  beS  Ä'teruS  in  ben  Etats  gene- 
raux  1614  unb  1615  fe^r  ernplid^  war  ( Jfcten  bei  le  Vlal  VII, 
284),  blieben  o^ne  ©rfolg  ,  Courayer  di.tcours  historique  sur  la 
receplion  du  Coric,  de  Trenlc,  purliculieremenl  en  France,  l;in; 
tcr  f.  Ueberfe^ung  oon  Sarpi  lll,  224. 


568     SSicrtc  ^eriobe.     Uh\6)n.  l.     «S.  1517—1648. 

2(ud)  in  ber  ©d;n)eij  4?)  unb  in  Ungarn  48)  «würben  biefelben 
nid)t  angenommen,  obgleid)  bie  nidjt  anjlopigen  3^i6cipl{nar; 
befct)lüffe  burd)  ©ijnoben  f)ier  §ur  ©eltung  famen.  Sn 
£)eutfd[)lanb  fonnten  iik  Sribenfiner  35efd)luffe  alä  Sf^eid^Sgcs 
fe^  nid)t  Der!unbet  werben,  aber  bie  fatljoUfcben  gurfien  na^s 
ntcn  fte  auf  bem  Sidd)§taQe  ju  2(u()6bur()  1566  an  ^^). 

2(Üerbin9§  entfpracf)  ba§  S^ribentinifdie  ßoncilium  feinet« 
wegeS  ben  SBimfd[)en  ber  freifinnigen  Äat{)oli!en  ^o):  nament; 
Ii4)  tt)urbe  burd)  baffelbe  bie  n)ürbige  SSefe^ung  unb  SScrwals 


47)  (Sf)t.  SB-  ©(üdE'ö  gefd).  2)ai'|!eUung  ber  Eiriä)t.  S3erf)aUmffc  ber 
tatt).  ©d)tt>eij  big  3111-  >g)eloettf,  S!Jlant)eim  1850,  ©.  344. 

48)  geßler'S  ©efc^.  b.  Ungarn  VIII,  285. 

49)  sRanJe'S  Süvften  unb  S3ölEci-  III,  45. 

50)  ©0  erflavte  bn  (Sarbinal  0.  ßot^rtngen  S«ss.  24,  d.  11.  Nov, 
1563  feiernd^  (/e  Fiat  VI,  290) :  Cum  nudius  tertius  meam  de 
reformationis  articulis  dicerem  sententiam,  praefatus  sum 
etiam,  me  valde  cupere,  ut  piisca  illa  ecclesiastica  restitue- 
retur  disciplina;  sed  cum  his  corruptissimis  temporibus  et 
moribus  inteliigam  non  posse  ea,  quibus  maxime  opus  est, 
protiiius  adhiberi  remedia,  Interim  assentiri  et  probare  ea 
quae  nunc  sunt  decreta:  non  quod  ea  judicem  satis  esse  ad 
integram  aegrotantis  reipublicae  christianae  curationem,  sed 
quod  sperem,  his  prius  lenioribus  fomentis  adhibitis,  cum 
graviora  medicamenta  pati  potuerit  Ecclesia,  Pontifices  maxi- 
mos,  et  maxime  Sanctissimum  D.  N.  Pium  pro  sua  insigni 
pietate  et  prudentia  diligenter  curaturum,  ut  ea  quae  desnnt 
implens,  et  elficaciora  inveniens  remedia,  in  usum  veteribus 
jam  diu  abolitis  revocatis  canonibus,  et  maxime  quatuor  ve- 
terura  ilJorum  Conciliorum,  quae  quantum  fieri  poterit  ob- 
servanda  esse  censeo,  vel,  si  expedire  videbitur,  frequentiori 
oecumenicorum  conciliorum  celebratione  ,  morbum  ab  Ecclesia 
propnisans  eam  suae  pristinae  restitnat  sanitati.  Haue  autem 
meam  menlem  et  sententiam  tum  nieo,  tum  omnium  Galliae 
Episcoporum  nomine  in  acta  reterri  volo,  et  ut  id  hat  a  no- 
tariis  peto  et  postulo. 


Sti).  III.  6.  II.  ^at\).  Ä.  §.  57.  STvib.  ßoncil.  1563.     569 

tung  bcr  S5i§tf)ümer  feincSwegeä  gefirfjert  ^i):  bennocl;  fanit 
e6  ntdjt  Derfannt  iDcrbcn ,  bap  c§  bem  fc^wanFcnben  Bujlanbe 
ber  fatf)ohTcl)en  Äirdje  ein  ^nbe  mad[)te,  Qinl)dt  unb  ^rbs 
mmg  wicber^erfJeUte,  unb  namentlicf)  für  \)k  SSilbung  unb 
Qi)xbaxhit  beö  Älerue  S5ebcutenbe6  leiflete  52). 


51)  233I.  baä  Memoriale  Card.  Bellarmini  ad  dementem  VIII. 
(0.  1592 — 1605)  ober  bie  not|)ttJenbigen  SfJefovmattöncn,  mit  bcti 
©ctüiberungen  beg  ^^apfteö  in  Ch.  G.  Hoffmanni  nova  scriptt.  et 
monumentorum  colleciio  I,  633.  SSeUarmin  giebt  al6  bie  ju 
onbernben  S)?ipflänbe  on:  1.  diutuma  vacatio  Ecclesiarum,  2. 
promotio  minus  utilium  Praelatorum,  3.  absentia  Pastorum  ab 
Ecclesiis,  4.  Polygamia  spiritualis,  videlicet  cum  uni  Epi- 
scopo  piures  Ecclesiae  committuntur,  5.  facilis  translatio  Epi- 
scoporum  de  una  Ecclesia  ad  alteram,  6.  Episcoporum  resi- 
gnatio  sine  legitima  causa.  Sec^apft:  erfennt  bie  9?td^tigfeit  beg 
Säbels  on,  entfd^ulbigt  fid)  aber  mciftenö  mit  ben  großen  ©c^wie« 
rigfeiten,  baö  ^i&jtt  ju  tJjun. 

52)  9?atürUd^  fonnte  bieß  nur  QUmäf)lig  9efd)e^en.  ©o  flogt  ber 
tölnifd)c  eortpufer  Säur.  ©uriuS  noc^  1568  in  feinem  Comm. 
verum  suo  tempore  in  orbe  gestarum  p.  76  über  bie  fc^led)ten 
©itten  beö  Äleruö,  unb  fe^t  alöbann  l)in3u  :  Atque  haec  una  fere 
et  praecipua  ratio  est ,  cur  Lutheri  et  ejus  discipulorum  ne- 
fanda  dogmata  et  impii  conatus  usque  adeo  felices  habuerint 
progressus  muhis  annis,  quod  nulla  apud  Calholicos,  etiam 
in  ipso  Cleio,  secuta  est  vitae  in  melius  conimutalio  ,  ut  jam 
merito  pudere  nos  debeat  socordiae  et  impudentiae  nostrae, 
qui  videmus  nos  undique  Dei  justo  judicio  propter  peccata 
nostra  tot  malts  obrui,  nee  tamen  operam  damus,  ut  moribus 
recCius  componendis  et  corrigendis  iram  praepotentis  Dei  a 
nostris  cervicibus  avertamus.    ugl.  unten  §.  60.  not.  28. 


570    agierte  ?)enobe.     2(bfd)n.  1.     SJ.  1517- 1648. 

aSon  bem  ßnbe  beä    trtbentinifc^en  ßoncilö   613  jum 
tte|i))f;alifc^en  ^rneben  !?.  1563  —  1648. 

§.  58. 

^ius  IV.  f  9.  See  1565.  ^iug  V.  (^Ttiä^ad  m)i^üm  8.  San. 
1566  —  1.  ^ai  1572).  ©rcgociuS  XIII.  (v^ugo  SSuoncom; 
pagno  14.  ÜJtat  1572-10.  2fpv.  1585).  ©iptuö  V.  (SeliP 
^evetti  auä  SJ^ontalto  24.  ^(pr.  1585  —  27.  ^fug.  1590).  Urba= 
nuö  VII.  +  27.  ©ept.  1590.  ©regoviuö  XIV.  f  15.  Oct. 
1591.  Snnocentiug  IX.  f  30.  See.  1591.  (Slemenö  VIII. 
(Sppotpto  2(lbobranfcino  30.  San.  1592  —  5.  gj^ärj  1605).  SeoXI. 
f  26.  2fpr.  1605.  ^auluS  V.  (SamiUuS  aSor9f)efe  16.  «Ütai 
1605  —  28.  San.  1621).  ©regoriuö  XV.  (2fleic.  SubODtfto 
öon  SSologna  9.  gebr.  1621  -  18.  Sul.  1623).  UrbanuS  VIII. 
(sBiaffeo  SSarbevino  6.  2rug.  1623-29.  Sul.  1644).  Snnocen= 
tiuö  X.  (So^.  SSapt.  ^ampf)ili  15.  @ept.  1644— 6. San.  1655). 

sRan!c'l  güvflen  u.  SSölEer  »on  ©ubeuropa  II,  348  ff. 

£iie  ^apj!e  begannen  a(6balb  auf  ber  neugewonne- 
nen ©runblage  be§  Sribentinifcben  6ondI§,  unb  unterfingt 
burcb  bie  Sefuiten,  an  ber  SSefampfung  ber  Sieformation  unb 
ber  2öieberl)erfieUung  t^rer  ^errfdjaft  mit  neuer  Äraft  ju  ar; 
beiten.  Snbeffen  t)ing  ber  Erfolg  überall  üon  ber  njeUlicben 
Wlad)t  ah:  nur  wo  biefelbe  burd)  SJeligion^fpaltungen  ge; 
fcbwdc^t  wax,  fonnten  fid)  ^k  ^apfie  bie  alten  2(nma^ungen 
erlauben:  fonjl  würbe  i()nen  nur  fo  üiel  gejlattet,  aB  hk 
tt)elt(icl)e  ^ad)t  für  gut  fanb. 

Snbem  ba§>  ßoncilium  ^ie  |)crauggabc  ber  fird[)lid)cn 
9?ormal[cbriften  ben  ^apflen  überlaffen  b«tte,  üermogten  bie 
le^tern  i^k  begonnene  neue  gefifteüung  aller  fircblicben  -JSerj 
l)dltnif[e  in  tl)rem  ©inne  ju  üoüenben.  9^ocl;  ^iü§>  IV. 
begann  bamit,   inbem  er  ben  Index  Hbromm  pvohibitonim 


Z\),  III.  (5.  III.  ^at\).  Ä.  §.  58.  ^apjltt()um.       571 
(24.   9}Zar5    1564)  i).    unb    bic  Professio   fidei    (13.   9loü. 


1)  ogl.  §.  57,  not.  12,  ®ec  neue  Snbej;/  mit  Uiuedjt  and)  oft 
Index  Tridentinus  genannt,  ttjeld)er  burd)  bie  SSuUe  Dotninici 
gregis  custodiae  pubUcivt  rcuvbe,  ijl  eine  Ueberarbeitung  i(^  oon 
^aulu6  IV.  ertafTcnen  (§.  56.  not.  19),  obev  befonbevö  enceitert 
burd)  10  üorangePelltc  Stegein  (f.  ben[.  aud)  in  mand^en  2Cu6gaben 
hnCanones  et  Decreta  Conc.  Trid.).  3u  beachten  finb  Reg.  III.: 
Versiones  scriptorum  etiam  ecclesiasticorum,  qiiae  hactenus 
editae  sunt  a  damnatis  auctoribus,  modo  nihil  contra  sanam 
doctrinatn  contineant,  permittuntur.  Librorum  aiuem  veteris 
Testamenti  vcisiones  viris  tantuni  doctis  et  piis  jiidicio  Epi- 
scopi  concedi  poterunt:  modo  hujusmodi  versionibua  tanquam 
elucidationibus  vulgatae  editionis  ad  intelligendam  saciam 
Scripturam,  non  autem  tanquam  sacro  textu  utantur.  Versio- 
nes vero  novi  Testamenti,  ab  auctoribus  primae  classis  hujus 
indicis  factae,  nemini  concedantur:  quia  utilitatis  parum,  pe- 
riculi  vero  plurimum  lectoribus  ex  earum  lectione  manare 
solet. —  Reg.  IV:  Cum  experimento  manifestum  sit,  si  sacra 
Biblia  vulgari  lingua  passim  sine  discrimine  permiltanlur, 
plus  inde  ob  hominum  temeritatem  detrimenti ,  quam  utilitatis 
oriri ;  hac  in  parte  judicio  Episcopi  aut  Inquisitoris  stetur, 
ut  cum  consilio  Parochi  vel  Confessarii  Eibliorum  a  catholi- 
cis  auctoribus  versorum  lectionem  in  vulgata  lingua  eis  con- 
cedere  possint,  quos  intellexerint  ex  hujusmodi  lectione  non 
damnum ,  sed  iidei  atque  pietatis  augmentum  capere  posse: 
quam  facultatem  in  scriptis  habeant.  Qui  autem  absque  tali 
facultate  ea  legere  seu  habere  praesumpserit,  nisi  prius  Bi- 
bliis  Ordinario  redditis  ,  peccatorum  absolutionem  percipere 
non  possit.  Bibliopolae  vero,  qui  praedictam  facultatem  non 
habenti  Biblia  idiomate  vulgari  conscripta  vendiderint,  vel 
alio  quovis  modo  concesserint ,  librorum  pretium  ,  in  usus 
pios  ab  Episcopo  convertendum,  amittant,  aliisque  poenis  pro 
delicti  qualitate  ejusdem  Episcopi  arbitrio  subjaceant.  Reg.  X 
wixb  bie  S3üd)ercenfur  bcj!ättgt,  Jneld^e  »on  bem  Conc.  Lateran. 
1514  Sess.  X.  feflgeficia  rcar.  ®ec  Snbeic  anfällt  wie  ber  ^aus 
luö  IV.  in  biet  6Iaf[en:  1.  auctores  primae  classis,  beven  Sd)rif= 
tcn  fämmtUd^  »ecboten  finbj    2.  certorum  auctornm  libri  prohi- 


572     SStei-te  ^eviote.     2(bfd)n.  1.     m.  i517— 1648. 
1564)  2)  erfd^etnen  lie0.    Sagegen  mupte  er  aiid^  feinem  tem 


biti,  3.  libri  prohibiti  ab  incerti  nominis  auctoribus  com- 
positi.  55urc^  bie  väpilHd^e  SSuUe  würbe  er  jwar  für  bie  ganje 
6f)rij^en:^eit  publicirt,  ijl  aber  in  gran!rei^,  Seutfc^lanb  unb  ben 
Sttcbertanben  nie  angenommen, 
2)  Um  bie  römi[d)e  8ef)re  im  ©egenfa^e  gu  ber  Sieformatton  fejtäus 
ftellen,  ^atte  fdjon  ber  päpfttidje  9^untiu6  2C(oi)fiuS  8ippomanu§ 
auf  ber  ^roöincialfi)nobe  in  ßcwicj  1556  für  ^oUn  ein  ©laubenös 
befenntni^  aufgeflellt  (in  Streitwolf  et  Kiener  libri  symb.  Eccl. 
cath.  II,  321),  bann  ^iuö  IV.  1360,  Decreta  et  articulos  fidei 
jurandos  per  Episcopos  et  alios  Praelatos  in  susceptione 
muneris  consecrationis  (b.  Raynald  1560  no.  64.  Streitwolf  et 
Kiener  II,  326).  Sarauf  würben  oon  ben  ßegaten  in  Sribent, 
im  "üpv.  1563,  17  canones  saper  abusibus  sanctissimi  Sacra- 
menti  Ordinis,  unb  in  bem  ftebenjeljnten  eine  summaria  fidei 
formula  üorgclegt  {le  Plat  VI,  32.  Streitwolf  et  Kiener  II, 
330),  welche  le^teve  nii.i)t  nur  üon  aUen  ©eijltic^en,  fonbern  aud) 
üon  allen  weltlid^en  SSeamten  t>or  bem  2rntritte  i{)rer  2femter  be? 
fcf)Woren  werben  foUte.  2)iefe  Sefümmung  unb  iU  23ebro^ung  bcä 
^atronatgredjtö  veranlagten  bie  weltlid)en  ©efanbten  ju  entfdjiebe= 
nem  S55iberfprud)e:  aus  jenen  Äanonen  ging  i>a^  wcfentlid^  oeräns 
berte  Decretum  de  reformatione  Sess.  XXIII,  15.  Jul.  1563, 
^eroor,  in  weld^em  aud)  jene  fidei  formula  fe{)lt.  Sagegen  »ers 
orbnete  baä  Soncil  Sess.  XXIV,  11.  Nov.  1563,  De  reform, 
cap.  12:  Provisi  de  beneficiis  quibuscunque  curam  animarum 
habentibiis  teneantur,  a  die  adeptae  possessionis  ad  minus 
intra  duos  meiises ,  in  manibus  ipsius  Episcopi  —  fidei  publi- 
cam  facere  prolessionem ,  et  in  Romanae  Ecclesiae  obedien- 
tia  se  permansuros  spondeant  ac  jurent.  ®ic[e  Professio  fidei 
fdjricb  ^tu§  IV.  in  ber  S3uUe  Injunctum  nobis  13.  9too.  1564 
oor,  unb  oerpflid^tete  burd)  bie  SSulle  In  sacrosancia  üon  bems 
felben  STage  aud)  bie  2el)rer  an  Unicerfitäten  unb©d)ulcn,  unb  bie; 
jenigen,  weld)e  ju  einer  aEabemifd)fn  SBürbc  promooirt  würben, 
äur  Scfd)WÖrung  berfelben.  35er  ®ebraud)  ber  Professio  für  (Som 
»ertitcn  ijl  burc^  feine  SSuUe  üorgcfd)rieben ,  aber  nad}l)er  gcwöf)n= 
üd)  geworben.  Unb  ba  ift  bcnn  befonbcrS  ber  ®d)lu^  berfelben 
bcbenftid):  Hanc  vero  catholicam  fidem,  extra  quam  nemo  sal- 


ZI).  III.  (5.  III.  ^atl).  Ä.  §.  58.  ^apjlff)nm.      573 

Äaifcv  gegebenen  \)eimU(H)m  25crfpi-ed[)cn  gcmap  bte  beut[d)cn 
S3iTcI)üfe  ermdcl)tigcn,  bcn  Äeld[)  benientgen,  lücldje  i^n  be* 
ge^icn  würben,  ju  üenvilli'gen  (16.  Zpx.  1564)3).     2(uf  ben 


vus  esse  potest,   quam  in  praesenli  sponte  profiteor,  et  vera- 
citer   leneo,    eaiideni   integram    et    inviolatam  usqne  ad  extre- 
mum   vitae   spiritum   constantissime,    Deo    adjuvante,  retinere 
et  confiteri  ,    atque    a  meis  subditis ,    vel    illis,    quorum  cura 
ad  me  in  munere  meo  speclabit,  teneri,  et  doceri,  et  praedi- 
cari ,  quantum  in  me  erit,  curaturum.     Ego  idem  N.  spondeo, 
voveo    ac   juro.      Sic    me    Deus  adjuvet    et    haec    sancta    Dei 
Evangelia.    häufig  flnb  bie  SSenennun^en  Professio  fidei  Triden- 
iinae  iinb   Professio   fidei   Tridentina    geworben ,    bie    leitete   ifl 
offenbac  falfd).    @.  6^r.  g.  9}loI)niEe'6    urfunbr.  ©efcl).   bec  fo= 
gen.   Prof.  fidei    Trid.  unb   einiger  anbern  römifd^sfatf).   ©lau« 
benSbeJenntniffe.  ©reiföroalb  1822. 
3)    9Jad£)  feiner  gjiicffeljr  auä  Snfibrucf  (§.  57.  not.  8)  lief  ber  Äaifec 
ben  ©efanbten  ber  beutfdjen  ©rsbifd^öfe  in  SBien  30.  3ul.  1563  burd) 
feine    unb   burd^    baierifd)e  (SommifTarien    bie  9^otf)itienbig!eit    ber 
©ejlattung  beö  Äeldb6  unb  ber  ^rieflerefje  Oürftellen:  nur  Srier  unb 
©atä&urg  ecnavtcn  ftd|  giinjiig  für  ben  §it{&),   alle  aber  gegen  bie 
'>Pvie(leref)e:    bagegen    fielen    bie    ©utad^ten   ber   SSifd^öfc   «OJidiael 
.g)elbtng  üon  S)?erfcburg,   3uliuö  9)fiug   oon  9?aumburg,    griebrid^ 
Staufea  üon  SGSien ,   Sf)rii!opf)  üon  SBienertfd^  S'Ieufiabt  günftig  für 
bcibeg  auö,  f.  ©djmibt'ö  neuere  ®efd>  b.  Seutfdjen  SSb.  4,  S3ud^ 
1,    6ap.    17.      SSudjol^   ©efd).    gerbinanb'ö    VIII,  660.     Ser 
^apfl  gewäijrte  nur  ben  Äeld).     gg   ifl  nur  nod)   fein  SSreoe  an 
ben  Sifd^.  Suftuä  f>flug  o.   16.  2fpr.  1564  üorf)anben  (in  Literae 
secreliores  ferd.  I.  Imp.  pro   obtinenda  Eucharistia  sub  utra- 
que   in  graliam  Maxim,  II.   Boh.  Regis  ann.  1560    missae    ad 
Pium  IV.,   cum    aliis  Imc  spectantibus   e  miiseo  J.  A.  Schmi- 
dii,   Heimst.  1719.  4.  p.  31.    unb  hdxawi  b.   le  Plat  VI,  321): 
aus  ben  Ad.  Consist.  b.  Raxjnald  1564  ??o.  35  er{)e[Iet,  ha'^  inef)= 
rercn  5Sifd)öfen  (quibusdam  Episcopis)  baffelbe  gewäi)rt  würbe. 
9?ämlid^  (nac^  je^em  23retie)   facultas   eligendi  et  deptiiandi  ca- 
tholicos  sacerdotes,  qui  in  provincia  tua,  decenti  ordine  scr- 
vato,  et  omni  ofTensione  vitata,    quae  oiiri    possit  inter  com- 
municantes  sub  utraque,  et  sub  una  tantum  specie,  minislrare 


574     Stierte  ^criobc.     2(bf(^n.   1.     «B.  1517—1648. 

weltlidjQn  ^{u6  IV.  folgte  ber  ^ominicanei;  ^iu§  V.  (1566— 
1572),  in  weUljem  bie  jlreng  afcetifdje  grommigfelt,  bet 
geijllicfjc  |)ocf)mutf;  unb  bie  ©röufamfeit  feinet  £)rben§  fic^ 
üerforpert  ju  t)aben  fd;{en4).  ?siit  unerbittHcber  ©trengc 
wollte  er  an  feinem  .^ofe  unb  in  ber  Äird)e  bie  £)rbnun9 
tt)ieberl)er|!ellen:  in  Stalien  begann  hie  Snquififion  mit  neuem 
(Jifev  ii)re  blutige  'ilxheit^),  in  ©panien  üertilgte  fie  aüe 
9?efie  be§  ^roteflantiSmuä,  in  granfreid),  ben  S'^icberlQnben 
unb  in  (5ng(anb  unterljielten  bie  (Srmal)nungen  be§  ^apfieö 
ben  :Sßurgerfrieg.  Um  audE)  bie  pdpIKidje  ^errfd)aft  iiber  bie 
tveltiid)e  ^a(i)t  geltenb  gu  macben,  wollte  ^iu§  V.  bie  SSuIIc 
In  coeua  Domini  überall  üerfünbet  unb  beobadjtet  wiffen 
(1567):  würbe  aber  bamit  felbft  in  9^eapel  öon  bem  fonjl  fo 
beboten  ?>l)ili)Jp  II.   äurüdpgewiefen  ß).    £>agegen  würbe  feine 


possiiU  illam  ex  devotionis  fervore  petentibus ,  dummodo  ii, 
qui  illam  petierint,  cum  s.  Romana  Ecclesia  communionem 
habeant,  et  cum  caeteris  in  rebus  fidem  ejus  doctrinamque 
sequantur,  tum  hoc  quoque  confiieantur,  —  in  sanctissimo 
EucharJstiae  Sacramento  (am  sub  una,  quam  sub  utraque 
specie  verum  et  integrum  Christi  corpus  essej  nee  Romanam 
Ecclesiam  —  errare,  quae  exceptis  duntaxat  sacerdotibus  ce- 
lebrantibus  caeteros  tarn  clericos,  quam  laicos  sub  specie  (an- 
tum  panis  communicat  (üßl.  Sb.  2.  Tibtl).  4.  §  151.  not.  ff). 
2)a6  faiferlid^e  ßbict  gur  2fugfii()run9  biefer  Sonceffton  ».  14.  3un. 
1564  f.  Literae  secret.  p.  35,  unb  bie  Sefanntmad)ung,  i»eld)e 
ber  SSifdjof  oon  &nxl  b.  LS.  Sun.  in  ber  ©tepf)an8Jtrd)e  in  SDBien 
oerlaS,  baf.  p.  47.  Ser  «^erjog  3(lbred)t  o.  SSatern  war  inbeffen 
in  .©treitigfeiten  mit  feinem  pvoteftantifi.i)en  "Kbel  gcrat^en  (2C. 
S3ud)ncr'ö  ®efd^.  ö.  Saiern  VII,  231),  oerfünbete  jene  päpplidjc 
(Srlaubntp  gar  nid)t,  unb  oerbot  1589  btc  Steid^ung  beS  Äeld)ö 
uöUig  (®.  246). 

4)  SlanEe'S  gürften  u.  JBoIfer  II,  350. 

5)  2(6t{;.  I.  §.  19.  not.  40. 

6)  ^et.  ©iannonc,   (Sefd^.  beö  Äönigr.  S^eapel  mit  Tixm.  oon  Se 
«Bvet  IV,  240. 


Sf).  III.  6.  III.  ^att).  Ä.  §.  58.  ^apf!f!)um.       575 

©vljcbimg  be6  «^ffsogä  üon  gfoven^  1569  jum  @ro0|)er5O()e 
üon  Soöcrtiia  anerkannt');  iinb  e6  ßelang  i()m,  al§  ffd)  bic 
2!urfcn  auf  Zypern  fcfljufclen  begannen,  ©panten  unb  SSes 
nebig  mit  fictj  ju  einem  ^ünbnifj"e  ju  t>ereini(jen,  ireldieö  ju 
bem  glorreichen  ©iege  bei  ßepanto  (7.  £)ct.  1571)  fii()rte  8). 
S5on  jenen  SZormalfrfjriftcn  erfcl)ienen  unter  ^tu§  V.  ber 
Catccliismus  Romamis  (1566)  ^),  ^ie  firengc  2ü)omtnicaner; 
ttjeofogie  entl^altenb,  imb  i)u  mit  dng|l[ic!)er  9?ucffid;t  auf  bie 
pdpfllicl)en  2(nfprüd;e  reüibirten  (iturgifdjen  ©cfjriften ,  ^a$ 
Breviariuin    ßomanum    (1568),    unb    baö   Missale   Roma- 


7)  Thuamts  Hb.  46. 

8)  Thuamis  lib.  49  u.  50. 

9)  nod)  1564  unter  ^iuä  IV.  unb  untec  bec  2(uffid)t  beS  Sarbu 
nalö  garlo  aSorcomco  öon  biei  Dominicanern  (Leonardus  Meri- 
nus  ,  Archiep.  Lancianensis;  Aegidius  Foscararius,  Ep.  Muti- 
nensis}  Franc.  Forerius  auö  Siffabon)  unb  Mutius  Calinius, 
Archiep.  Jadrensis,  abgefaßt,  jreldjc  me|)rcre  ^uinanificn  für  bcn 
©ti)l  5u  ^ütfe  nal)men:  unter  ^iu6  V.  tnurbe  1566  berfelbe  oon 
einer  neuen  ©ommiffton  oon  S^eologen  unb  ßattniflten  unter  23orfi| 
beö  (5arbina(ä  ©irletuS  reöibirt,  unb  er[d)ien  (afeinifd)  unb  itaUä= 
nifd),  Ut.  mit  'mxn  ZxUl  Calechismus  ex  decreto  Concilii  Tri- 
dentini  ad  Parochos,  Fii  V.  F.  M.  jussu  editus.  Romae  apiid 
Pallium  R  ajiidium  1566.  fol.  (gr  tt)urbc  olgbalb  oUgemein  an= 
genommen,  unb  unaä|)Iigemal  herausgegeben,  u.  a.  in  Sireitwolf 
ei  Kiener  libri  symb.  Eccl.  caih.  l,  101.  ^rreleitenb  i|l  bie  oft 
oorfommcnbe  Benennung  Catechism.  Tridentinns.  3n  bem  fpätern 
«Streite  über  bie  ©nabe  jwifd}en  Sefuiten  unb  Dominicanern  festen 
bie  (Srftern  la^  2(nfef)en  beg  röm.  Äated)i6muö,  alö  eines  SBerFcS 
ber  Dominicaner,  fefjr  fjerab,  räugneten  beffen  83erbinblid)Eeit  für 
bie  Äird)e,  unb  festen  if)m  ben  Äatecl)iSmuS  beS  ©aniffuS  unb  on= 
bere  entgegen,  ©eitbcm  fanf  er  in  2fnfe^en  unb  allgemeinem  ®es 
braud)e,  f.  gKarf)einecfe'6  d)ripl.  ©pmbolif  II,  116.  Streitwolf 
et  Kiener  T.  I.  Proleg.  p.  LH.  ÄöUner'S  ©i)mboltf  ber 
Uti).  römifd)cn  mvä)i  ©.  166. 


576    SSicvfc  ^eviobe.    ?fbfd)n.  1.     «8.  1517—1648. 
mim  (1570)  >o).    ©re^oriua  XIII.   (1572  —  1585)   U: 


10)  SeneS  burc^  bie  aSuUe  Quod  a  nobis,  7.  Id,  Julii  1568,  biefeS 
bur(^  bie  SSitlle  Quo  primum  tempore,  piid.  Id.  Julii  1570, 
allen  Äirrf)en  »orgefdjrieben/  njeld)e  nid)t  nadjttjeifen  fönnten,  ba^ 
fie  if)re  SSreoiarien  unb  fOliffale  mit  ©eneljmigung  teö  römifd^en 
®tu{)leS  länger  alö  200  Sal)re  gebcaudjten.  ®aö  SSfCOiaviiim 
iDurbe  barauf  oon  neuem  reoibirt  unter  6temen6  VIII,  1602,  unb 
Urban  VIII,  1631  j  baä  SJJifTale  unter  SlemenS  VIII,  1604,  unb 
Urban  VIII,  1634.  3ur  (5l)arafterij!i!:  3"  ben  altern  SSreoiarien 
unb  fOlifTalen  j!anb  in  ber  ßoUecte  auf  ^etri  (Stul)lfeier  22.  gebr.: 
Deus,  qui  b.  Petro  Apostolo  tuo  coUatis  clavibus  regni  coe- 
lestis  ligandi  atque  solvendi  animas  Pontificium  tradidisti. 
Sie  Sieüifion  firid^  animas  weg,:  ber  ^apfi  foUte  nid)t  bloS  ©ee= 
Icn  binben  unb  löfen  !önnen.  3n  bem  altern  SO^iffate  begann  boö 
©öangelium  am  35ienötage  in  ber  britten  gaftenraod^e:  In  illo 
tempore  respiciens  Jesus  in  discipulos,  dixit  Simoni  Fetro: 
si  peccaverit  in  te  frater  tuus  etc.  —  si  te  non  audierit,  die 
Ecclesiae.  ^ier  würbe  Simoni  Petro  gejlridjen:  benn  betrug 
foUte  ftd)  nid)t  on  bie  Ätrdje  alä  eine  l)üf)ere  Snftanj  inenben. 
ügl,  ^ereira  2lb^anbl.  ö.  b.  ?OJac^t  ber  S3ifd)öfe,  überfe^'t  granJf. 
u.  Seipäig  1773  ©.  211.  Sn  ber  Octaoe  bee  gejüeö  SS.  Petri  et 
Pauli  fanb  fid^  im  ^Breöiarium  ein  2fbfd)nitt  eineg  Sermo  Augu- 
stini, in  ifeldjem  Matth.  16,  18  baf)in  erFlärt  würbe:  tu  es  ergo 
Petrus,  et  super  hanc  petram,  quam  confessus  es,  super  hanc 
petram,  quam  agnovisti,  dicens:  tu  es  Christus  filius  Dei 
vivi,  aedificabo  Ecclesiam  meam ;  super  rae  aedificabo  te, 
non  me  super  te.  S)ic[er  2fbfd)nitt  tnurbe  geftridjen,  [.  E.  Ri- 
clierii  defensio  libelli  de  ecclesiastica  et  poliiica  potestate 
{Colon.  1701.  4.)  /,  135.  SßSie  eö  mit  ber  anbevweitigen  (Sorgfalt 
ber  SReöiforen  flanb,  f.  Guil.  Lindani,  58ifci^.  o.  SJuremonbe,  ora- 
tio synodica  0.  3-  1570  (in  ®d)ell;orn'6  @rgö|lid^teiten  I, 
341):  Prodiit  hoc  anno  novum  Rom.  Breviarium,  nobis  ad 
unum  Omnibus  posthac  ex  Concilii  Prov.  Mechliniensis  decreto 
—  legendum:  quot  Psalmos  habet,  Deus  bone,  quam  mendis 
plurirais  contaminatos!  quam  foedis  corruptelis  depravatos! 
quam  denique  a  vera  lectione  discrepantes  et  aberrantes!  — 
Certe  si  quis  S.  D.  N,  Piura  V.  hac  de  re  fideliter  monuisset, 


Z^.  in.  e.  in.   ^atl).  ä.  §.  58.  ^opfltl^um.      577 

gann  mit  größerem  ßifer  für  tk  @rvidj(ung  tlKoIogifcljer 
£ef)ran|!alten  ju  wirfen.  Qv  exxiä)UU  felbfi  bereu  Diele  in 
diom  ")  unb  in  anbem  ©täbten  '2)  für  bie  üon  ber  romi; 
fd)en  Äirdje  getrennten  ^axtden,  unb  trieb  bie  5Bifd)6fe  ernjl« 
lidjer  «n,  bem  tribentinifdjen  S3efcl)IuUe  gema^  ©eminarien 
ju  grunben '3).  (Sdne  Äarenberüerbefferung  (1582)  »4)  n)urbc 
nur  in  ber  römifd[)cn  ^ird)e  angenommen.  ©irtuö  V. 
(1585—1590)  war  ein  tljatfrdftiger  «DZann  «5),  tveldjer  bie  S5ans 
btten  vertilgte,  Zdexhau  unb  (bewerbe  beforberte,  unb  foffbare 
S3auten  in  9?om  exxid)Uk,  i)aUi  ober  mandje  9Je|le  be6  2(l3 


procui  dubio  eandem  Verbo  Dei,  scribarum  oscitaiuia  et  ty- 
pographorum  ignavia  deformato,  nee  paucis  locis  deformato, 
adhibuisset  operam,  quam  suo  D.  Thomae  Aquinati  aliisve 
castigatissime  in  lucem  edendis  admovisse  dicitur.  —  In  hac 
novi  Breviarii  Rom.  castigatione  si  S.  Patri  tarn  fuissent  dili- 
gentes  ac  fideles  referendarii ,  —  quam  solent  esse  Romae 
oculati  in  BuUis  accuratissime  concipiendis,  et  afTabre  omnium 
ingenioriitn  calliditate  fingendis,  immortalem  ipsi  quidein 
■  peperissent  gloriam. 

11)  für  bie  Ungarn  (1584  mit  bem  CoUeg.  German.  üereinigt), 
©ngtänber,  @ctfd)en ,  SKuf)ammebanec  unb  Suben ,  "Ktmeniit, 
gjfarontten,  f.  TiixQ.  3;f)einec'S  @efd).  b.  gciffcl.  aSilbungganfiats 
ten,  gJZatnj  1835,  ©.  125. 

12)  tn  SOZaitanb  für  ©djicetaer,  in  SSraunöbcrg,  SSvögge^  gutba, 
§)pern ,  üKabrib,  SRontua,  ?0?onS,  ^rag,  SRiga  u.  SGBilna/  fämmti 
lid)  unter  Cettung  ber  Sefuitcn,  Z^einet  ®.  127. 

13)  Z^timt  ©.  148  ff. 

14)  X>\it(t)  bie  SSuUe  Jnter  gravissimas  24.  gebr.  1582  »erfönbet, 
unb  ben  gürflen  anbefo()Icn:  mandamus,  ut  —  nostrum  hoc 
Kalendarium  et  ipsi  suscipiant,  et  a  cunctis  sibi  subjectis  po- 
pulis  religiöse  suscipiendum,  inviolateque  observandum  curent. 
3e^n  Sage  foUten  wegfallen,  unb  ber  näd^fte  4.  Oct.  beöl)alb  al5 
14.  Set.  gejäljlt  tüerben.  SSower'ö  >g)ifl.  b.  röm.  ^^äpfte  überf-  t». 
3.  3.  s«ambad^  X,  I,  241.    sRanSe'ö  gürften  u.  «öolfev  II,  424. 

15)  Slanfe  II,  437.  Ueber  bie  S3iograpf)en  biefeS  ^opfteä  Slanfe 
IV,  317. 

Riefelet' ö  ÄirdjengeW.  3r  Sb.  2te2(btf)I.  37 


578     agierte  ?)enobe.     2rbfd;n.   1.     95.  1517—1648. 

tert()um§  ä^tjlorte.  (5bcnfo  ftellte  er  bie  ^öpfilicl^en  ginanjen 
wicbev  I}er,  unb  fammette  einen  (Staat§fcl)a^,  gewann  abei* 
bie  9}?ittel  ba^u  burd)  2(emteröer!auf  unb  2(n(et)en.  £)a§ 
papfilid)e  S3envaltun9ön)e[en  orbncte  er,  inbcm  er  ju  ben 
t)or{)anbcncn  fieben  ßongregattonen  nod^  ad)t ,  mei|lenä  für 
bie  Siegierung  be§  Äird)en|!aatg  t)injufu3te  iß),  ^r  fe^te  ben 
Äampf  gegen  ©ü'fabetf)  oon  ©nglanb  unb  bie  Hugenotten  in 
%xanhdä)  fort,  unb  i)attc  t^a§  93ergnugen,  felbft  bie  ©ors 
bonne,  burci()  bie  Sigue  be^errfdjt,  ultramontane  5Befd)luffe 
faJTen  ju  fe()en  *'):  bocl)  war  er  flaatöHug  genug,  fid)  burdf) 


16)  Surd^  bie  SuUe  hnmensa  11.  A^a/.  F^ör.  1587.  (5ä  waren  I. 
Congregatio  pro  s.  Iiiquisilione  (sancti  Officii),  2.  pro  signa- 
tura  gratiae ,  3.  pro  erectione  Ecciesiarura  et  provisionibus 
consistorialibus,  4.  pro  ubertate  annonae  Status  ecclesiastici, 
5.  pro  sacris  ritibus  et  cereniöniis,  6.  pro  classe  paranda  et 
servanda  ad  Status  ecclesiastici  defensionem,  7.  pro  indice 
librorum  prohibitorum ,  8.  pro  executione  et  interpretatione 
Conc.  Tridentini,  9.  pro  Status  ecclesiastici  gravaminibus 
siiblevandis,  10.  pro  Universitate  Studii  Romani,  11.  pro 
consultationibus  Regularium,  12.  pro  consultationibus  Episco- 
porutn  et  aliorum  Praelatorum,  13.  pro  viis,  pontibus  et  aquis 
curandis,  14.  pro  typographia  Vaticana,  15.  pro  consultatio- 
nibus negotiorum  Status  ecclesiastici. 

17)  Sie  (Sorbonne  erftärte,  »on  ben  IG.  S3e3irfeüorftef)ern  üon  9)artä 
befragt, 7. S<Jn.  1589,populumGalliaejurejurandofidei  HenricoIII. 
praestito  solutum  esse,  et  contra  Regfim  pro  defensione  reli- 
gionis  arma  capi  posse.  ^wgteiii)  befc^log  fte,  ut  decretum  ad 
Pontificera  mitteretur,  isque  rogaretur  coliegii  nomine,  ut 
^uctoritate  sua  iliud  approbaret,  £);c[eg  Responsum  tüurbc  fo^ 
gleid)  gebrucft  (in  b.  Additions  an  Journal  de  Henry  III,  I, 
317):  inbeffen  bemerft  Thuanus  Hb.  94.  {ed.  Francof.  1658,  III, 
258),  bap  e§  nur  ba&  SdBerE  oon  iüngcrn  ganatifern  gewcfen  fei), 
öon  we(ct)em  fid)  bie  altern  fern9cl}altfn  l)ätten,  ipsumque  adeo 
Decanum  —  aliter  sensisse,  et  valde  juvenes  a  tam  pernicioso 
consilio  in  praesens  temerario,  apud  posteros  infamiae  pleno 
dehortatum  esse,   ac   censuisse,    ut   res  Integra  ad  Pontificem 


^l).  !ll.  (5.  III.  ^atl).  ^.  §.  58.  ^appt(;itm.       579 

S5encb{(j  gegen  ^eüm'd)  IV.  milber  flimmen  ju  (a{[cn,  fo 
l;efti(}  tuicl;  ©panien  nnb  bie  ßiguc  bagegen  »iiften  's).  Um 
einen  nod)  unerlebigten  S5efcf)Iup  be§  tribentinifcl}cn  ßoncilä 
in  ertreiterter  gro^orfigcr  ©eftalt  auöjuful;ren^  giunbete  er 
tic  Daticani[c|)e  SudibrudPerei  ^^) ,  unb  (ie^  in  berfclbcn  tk 
<Bc\)tiiaQinta  (1587),  unb  nigbann  bie  lange  eriuörtete 
9?ormalau§gabe  ber  S5iilgata  (1590)  erfdjeincn  20),  tie  lel|; 


reniitteretur.  9iad^bcm  ficl^  tic  SSefonnencrn  äUfürföPsogen  t)atten, 
rouvben  oon  jenen  ganatifern  SRamcnö  ber  gccultät  b.  4.  gebr., 
5,  •JCpi-.,  im  2(119.  u.  eept.  1589,  unb  7.  SKat  1590  älpnlidje  SSe-- 
fd^lüffe  gefaft  (C.  du  Plessis  d'/lrcjenire  collectio  judiciorum  de 
7tovis  erroribus  II,  483).  Sie  gacuUöt  i)at  1.  ^^f&r-  1717  biefel? 
ben  a\le  unter  au6fiif)i-li4)ec  25arlegun9  bei*  bamaligen  23evf)ältntf]re 
für  unää)t  evfiärt  (d'Argentre  II,  484). 

18)  S?anEc  III,  204. 

19)  SBulIe  Immensa  (f.  not.  16.  n.  14):  nuper  —  non  mediocri 
nostra  impensa  typographiam  Vaticanam  ereximus,  nunc  au- 
tem  pro  rei  et  negotii  gravitate  infrascriptorum  Cardinalium 
Congregationem  statuimus,  qiiibus  imponimus,  ut  sacra  Eiblia 
]atinae  vulgatae ,  .graecae  et  hebraicae  editionis,  decrelales 
epistolas,  Conciiia  gencralia,  sanctorum  praecipuorum  Eccle- 
siae  Doctorum  opera,  caeteros  denique  libros,  quibus  fidei 
catliolicae  doctrina  traditionesque  ecclesiasticae  coiitinentur  et 
explicantur,  quam  emendatissime  curent  imprimendos.  Qaare 
mandamus,  ut  vetustis  manuscriptis,  emendaMsque  codicibus 
adhibitiä,  praesertim  ex  nobili  et  optimis  libris  referta  Pon- 
tificia  Valicana  bibliotheca,  adjumento  etiam ,  studio  atque 
opera  doct-issimorum  hominum  ex  oranibus  christiani  orbis 
nationibus ,  —  libros  imprimendos  accurate  diligcnlerque 
conferant  et  recognoscant,  ut  eorum  editio,  quantum  fieri 
poterit,  integra  atque  incorrupta  prodeat. 

20)  3n  ber  üovanpeJjenben  Sullc  ()eigt  eg  :  de  apostolicae  poteslatis 
plenitudine  statuimus  ac  declaramus,  eam  vulgatam  —  editio- 
nero,  quae  pro  autlienüca  a  Conc.  Tridentino  rect-pta  est, 
sine  ulla  dubilatione  —  censendam  esse  hanc  ip»am,  quam 
nunc,    proiit    oplime    fieri    potuit,   emendatam    —    evulgamu?. 

37* 


580    SSiectc  ^ßinobe.    3(bfrf)n.  I.     §8.  1517—1648. 

tere  aber,  wk  fi'd)  halt)  fanb,  in  einer  mit  if)ren  2(nfpriidEjen 
fo  wenig  ü&ereinfiimmenben,  mangel{)aften  ®ej!att,  ba^  Öles 
mens  VIII.  (1592—1605)  jum  allgemeinen  2(ergern{f[e  eine 
neue  2fug9abe  tjeranjlalten  mu^te  21).    9^act)bem  |)einri4)  IV. 


35ec  Sejct  foU  Eünftig  nur  nad)  tieffc  JCuSgabe  gebrüht  trerbcti/ 
unb  Jeine  Varianten  am  SRanbe  fcaben.  2fUc  bi^^cr  gebtucfte 
SSibeln,  unb  bie  SSibeljlcUen  in  ben  (tturgifd)en  S3üd)ern  foUcn  na<i) 
biefev  2(uäaabe  geänbett  rcfrben.  Si  quis  autem  typographus  — 
Eiblia  —  aliter  quam  jnxta  hujusmodi  exemplar,  —  eiiam 
minima  aliqua  particula  mutata,  addita,  vel  detracta,  aut  ad 
marginem,  vel  in  textu  adscripta,  typis  mandare,  aut  —  ven- 
dere  —  praesumpserit;  is ,  —  ultra  amissionem  omnium  li- 
brorum,  et  alias  temporales  arbitrio  infligendas  poenas,  etiam 
majoris  excommunicationis  senleniiam  eo  ipso  incurret,  a  qua, 
nisi  in  mortis  aniculo  constituius,  ab  alio,  quam  pro  tempore 
existente  Romano  Ponlifice  absolvi  non  possit.  SJJei)ec'6  Qie\<i). 
b«t  ©divifterflärung  III,  196.  8.  »an  65  pragmatifd^sfcit. 
®efd).  bcr  SSutgata,  Sübingen  1824,  ®.  263. 

21)  Urtfjeil  aSeUavmtnS  an  SUracnß  VIII.  (Voti  degli  —  Cardi- 
nali —  nella  causa  della  bealificazione  del  venerabile  Servo 
di  Dio  Card.  Bellarmino ,  ed.  2.  Ferrara  1762.  p.  56  u.  62, 
b.  van  @p  ®.  290):  Novit  Beatitudo  Vestra,  cui  se  loiamque 
Ecclesiam  discrimini  commiserit  Sixtus  V,  dum  juxla  pro- 
priae  doctrinae  sensus  sacrorum  Bibliorum  emendationem  ag- 
gressus  est;  nee  satis  scio  ,  an  gravius  unquam  periculum 
occurrerit.  SSeUarmtn  evjäfjlt  in  feiner  ächten  ©elbftbiograptjie 
(in  b.  Voti  degli  Card.  b.  Dan  ©^  ©.  291):  Anno  1591.  Cum 
Gregorius  XIV.  cogitaret ,  quid  agendum  esset  de  Eibliis  a 
Sixto  V.  editis,  in  quibus  erant  permulta  perperam  mutata, 
non  deerant  viri  graves ,  qui  censerent  ea  Biblia  esse  publice 
prohibenda:  sed  N.  (Bellarminus)  coram  Pontißce  demonstra- 
vit ,  Biblia  illa  non  esse  prohibenda,  sed  esse  ita  corrigenda, 
ut  salvo  honore  Sixti  V.  Pontificis  Biblia  illa  emendata  pro- 
derentnr,  quod  fieret ,  si  quam  celerrime  tollerentur,  quae 
male  mutata  erant,  et  Biblia  recudereniur  sub  nomine  ejusdem 

•  Sixti,  et  addita  praefatione,  qua  significaretur ,  in  prima 
editione   Sixti    prae    festinatione   irrepsisse    aliqua   errata    vel 


Zf).  III.  6.  III.  ^at^.  ^.  §.  56.  ^ap|it(;um.      581 

haB  ViehcxQe\vid)t  in  granfreid;  erlangt  \)attc  unb  fatl)Dl\\cl) 
geworben  wax,  unb  al§  bie  gaUicanifd)en  ©runbfa^c,  üor^ 
^fißlidf)  üon^etru§  ^it^6u§  (?)arIamentäabt)ocat,  bann 
©eneralprocurator  f  1596)  oert(;eibigt  22),  fic{)  gegen  bie  8i; 


typographoruni ,  vel  aliorum  incuria.  Sliefcr  5lBeg  Jüurbc  citu 
gefd^lagen,  bte  (St]ctini[d)e  SSulgota  etJiöejogen,  fo  ba^  ftc  je^t  ju 
ben  größten  ©cltenf)eiten  gcpct,  unb  bie  neue  ©(ementinifclje, 
»eld^e  in  met)t  alö  2000  ©teilen  oon  jener  ahxviä),  tüurbe  unter 
bem  Sitel :  Biblia  sacra  Vulgatae  editionis,  Sixti  V.  V.  M. 
jussu  recognila  atque  edita ,  ex  typogr.  Apost.  Vat.  1592.  fol. 
bie  neue  S^ormalauägabe.  Sellarmin  aber  mußte  bie  SSorrebe  [cJ^reis 
ben,  unb  in  berfelben  bie  oon  it)m  angegebene  Söge  auöfüfjrcn, 
was  [pöter  bei  feiner  SSeatification  umftänblid)  jur  ©prad^e  tarn. 
3n  ber  ooran(let)enben  SSuKe  befa()l  Stcmenö  "VIII.  jnjar  Quä)  vm 
ter  gleid)er  Xnbro^ung  wie  ©irtuS  V,  bie  ffiulgata  Jünftig  nad^ 
tiefer  3fu6gabe  ju  brutfen,  gebot  aber  nid^t  bie  STenberung  bor 
SSibeljleUcn  in  ben  9litualbiid)ern ,  unb  unterfagtc  niij^t  alle  SOiar; 
ginalien,  cf.  Thomae  James  bellum  papale ,  s.  concordia  dis- 
cors  Sixti  V.  et  Clemenlis  VIII.  circa  Hieronymianatn  editio- 
netn,  Lond.  1604.  4.  SJJcper  u.  »an  (5ß  a.  a.  O.  25ie  Qic 
mentinifd^e  SJulgata  erfd^ten  1593  lieber  mit  neuen  Serteöabiueis 
d^ungen,  bann  aud^  1598;  alle  brei  2Cuögaben  finb  ooli  21)rucEfe()? 
ler,  f.  »an  @ß  ©.  366. 
22)  Les  libertez  de  VEglise  Gallicane  par  M.  Pierre  Pithou, 
Avocat.  1594.  bi\te\)t  auö  83  Articles.  Sie  wid^tigften  finb:  Art. 
4:  La  premiere  (maxime)  est,  que  les  Papes  ne  peuvent  rien 
Commander  ny  ordonner,  soit  en  general  ou  en  particulier 
de  ce  qui  concerne  les  choses  temporelles  es  pays  et  terres 
de  i'obeiäsance  et  souverainete  du  ßoi  tres-chrestien :  et  s'ils 
y  commandent  ou  staluent  quelque  chose,  les  Sujets  du  Roi, 
encore  qu'ils  fussent  Clercs,  ne  sont  tenus  leur  obeir  pour  ce 
regard.  Art.  5  et  6:  La  seconde,  qu'encore  que  le  Pape 
soit  reconnu  pour  suzerain  es  choses  spirituelles:  toutesfois 
en  France  Ja  puissance  absolue  et  infinie  n'a  point  lieu,  mais 
est  retenue  et  bornee  par  les  canons  et  regles  des  anciens 
Conciles  de  l'Eglise  receus  en  ce  Royaume.  Et  in  hoc  maxime 
consistit  libertas  Ecclesiae   GalHcanae.     Art.  40:    De  la   se- 


582    ^mti  5)cnobe.     2(bfcf)n.  1.     S$.   1517—1648. 


conde  maxime  depend  ce  que  l'Egüse  Gailicane  a  tou  jours 
tenii;  que,  corabien  que  par  la  regle  ecclesiastique,  ou 
(comme  dit  s.  Cyrille  ecrivant  au  Pape  Celestin)  par  l'anci- 
enne  coiistume  de  toutes  les  Eglises,  les  Conciles  generaux 
ne  se  doivent  assembler  ni  tenir  sans  le  Pape  clave  non  er- 
rante ,  reconneu  pour  chef  et  premier  de  toute  l'Eglise  mili- 
tante, et  pere  commun  de  tous  Chretiens,  et  qu'il  ne  s'y 
doive  rien  conclure  ni  arresler  sans  lui  et  sans  son  autorite, 
toutesfois  il  n'est  estime  estre  pardessus  le  Concile  universeJ, 
mais  tenu  aux  decrels  et  arrests  d'icelui ,  comme  aux  com- 
mendemens  de  l'Eglise,  espouse  de  nostre  Seigneur  J.  Chr., 
laquelle  est  principalement  reprcsentee  par  teile  assemblee. 
Art.'il:  Aussi  l'Eglise  Gailicane  n'a  pas  receu  indifferemment 
tous  canons  et  epistres  decretales,  se  tenant  principalement 
ä  ce  qui  est  conteiiu  en  l'ancienne  collection  appellee  Corpus 
canonum  (S3b.  2.  2(6t^.  1.  §.  7.  not.  21),  mesmes  pour  le  regard 
des  epistres  decretales  jusques  au  Pape  Gregoire  II.  Art.  44: 
Bulles  ou  lettres  apostoliques  de  ciiation  executoriales,  ful- 
ininatoires  ou  autres  ,  ne  s'executent  en  France  sans  Pareatis 
du  Roi  ou  de  ses  officiers:  et  l'execution,  qui  s'en  peut  faire 
par  le  lai  apres  la  permission,  se  fait  par  juge  royal  ordi- 
naire  de  l'autorite  du  Roi,  et  non  auctoritate  aposiolica. 
Art.  15 :  Or  pour  la  conservaiion  de  ces  libertez  et  Privileges 
(que  nos  Rois  tres- Chresiiens ,  qui  portent  la  couronne  de 
franchise  sur  tous  autres,  jurent  solemnellement  ä  leur  sacre 
et  couronnement  de  garder  et  faire  garder  inviolables)  se 
peuvent  remarquer  plusieurs  et  divers  moyens  sagement  prati- 
quez  par  nos  ancestres,  selon  les  occurrences  et  les  tenips. 
Art.  76:  Premierement  par  Conferences  amiables  avec  le  sainct 
Pere.  —  Art.  77.  Secondement,  observant  soigneusement, 
que  toutes  bulles  et  expeditions  venant  de  cour  de  Rome  fus- 
sent  visilees,  pour  s<;avoir  si  en  icelies  y  avtfit  aucune  chose, 
qui  portast  prejudice,  en  quelque  maniere  que  ce  fust,  aux 
droits  et  libertez  de  l'Eglise  Gailicane,  et  k  l'autorite  du 
Roi.  —  Art.  78.  Tiercement,  par  appellations  interjeltees 
au  futur  Concile.  —  Art.  79.  Quartement,  par  appellations 
precises  comme  d'abus,  que  nos  peres  ont  dit  eslre  quand 
il  y  a  eutreprise  de  Jurisdiction,  ou  attentat  contre  les  saincts 


Z\).  III.  6.  III.  ^atl).  Ä.  §.  58.  ?)apf!tl;um.       583 

guc  wieter  geltent  mad;tcn23);  fo  fai)e  fid)  6(emcn§  VIII. 
Dcranla^t,  jenen  Äüni^/  obgleid;  bcrfelbe  relapsus  war,  Dom 
äSannc  311  l6fen  (1595)24).  ^cinricl)§  IV.  SScijlant»  fe^te 
barauf  ücn  ^a\>^  in  ben  <Stant,   gerrara  aB  l)cimöefaüeneö 


deciels  ei  canoiis  receus  en  ce  Royaunie ,  droits,  fiaiicliiscs, 
liberlez  et  Privileges  de  l'Eglise  Gallicane,  concordais,  cdits 
et  ordoniiances  du  Roi,  arrests  de  son  Parlement :  bref,  con- 
tre  ce  qui  est  non  seulement  de  droict  commun,  diviii  oii 
iiaturel,  mais  aussi  des  prerogatives  de  ce  Royaunie,  et  de 
I'Eglise  d'icelui.  Art.  80.  Lequel  remede  est  reciproquement 
commun  aux  Ecclesiastiques  pour  la  conservation  de  leur  au- 
toiile  et  Jurisdiction:  si  que  le  Promoteur,  ou  autre  ayant 
interest ,  peut  ausbi  appeller  comme  d'abus  de  l'entreprise  ou 
attentat  fait  par  le  Juge  lai,  sur  ce  qui  lui  appartient. 
Art.  81.  Et  est  encore  tres-remarquable  la  singuliere  pru- 
dence  de  nos  majeurs,  en  ce  que  telles  appellations  se  jiigent 
non  par  personnes  pures  laies  seulement,  mais  par  la  grande 
chambre  du  Parlement,  qui  est  le  lici  et  siege  de  justice  du 
Royaume,  composee  de  nombre  egal  de  personnes  (ant  eccle- 
siastiques que  non  ecclesiastiques,  mesmes  pour  les  personnes 
des  Pairs  de  la  couronne. 

23)  Snbem  bie  Uniüevfttät  ^ariö  tcni  Äönige  ^einrid)  IV.  22.  3fpf. 
1594  ben  6tb  leitete/  evflärte  [ie  {du  Plessts  d'Argentre  II, 
506),  quod  dictus  Henricus  est  legitimus  et  verus  Rex,  Do- 
minus naturalis  et  haeres  dictorura  regnorum  Franciae  et 
Navarrae  secundum  leges  fundamentales  ipsorum,  eique  obe- 
dientia  ab  omnibus  subditis  dictorum  regnorum  et  incolis 
praestanda  est  sponte  et  libere  prout  a  Deo  imperatum  est, 
eliamsi  hostes  regni  et  factiosi  homines  usque  hodie  obstite- 
rint  eum  admitti  a  sanctissima  sede  et  agnosci  tanquam  ülium 
bene  meritura  et  primogenitum  s.  matris  nostrae  catholicae 
quamvis  per  eum  non  steterit,  neque  stet,  ut  notorietate 
facti  pcrmanentis  palam  fit  omnibus:  et  cum  nulla,  ut  inquit 
D.  Paulus,  potesias  sit,  nisi  a  Deo,  idcirco  qui  potestati 
ejus  resistunt,  Dei  Ordination!  resistunt,  et  sibi  damnationem 
acquirunt. 

24)  «Ronte  III,  251. 


584    agierte  ^erioDe.     2rbfd)n.  1.    S5.  1517—1648.' 

ße^n  einjujieljen  (1598)  ^s):  bafür  mupte  tiefer  aber  ba^  \f)m 
fo  unangenehme  ©biet  oon  9^anfeg  ertrögen,  unb  bie  ^^c  beä 
Äonigä  für  nirf)ttg  erflaren  (1599)26).  ^auluä  V.  fieoS— 
1621),  ein  jlarrer  Äanonif!,  wollte  md)  jlrengem  ^ecretalen^ 
reifte  ben  Eingriffen  ber  tt^eltlicben  ?Kad?t  in  firdjlidje  2)in9C 
ein  Qnte  madjen,  ungead)tet  ®regoriu6  XIII.  erj!  1572  \iä) 
t)on  ber  ©cfjraeij^  entfrfjieben  t)atU  juriicfweifen  laffen  muffen, 
öB  er  ber  ttjeUIidjen  .Öbrigfeit  t>k  ßriminarjujiiä  über  Äleri; 
?er  jireitig  gemacbt  f)atU  27).  s^ie  meiffen  italidnifd)en 
<Btaaien  gingen  biird)  9^acbgiebigfeit  bem  ©treite  au§  bem 
Söege23):  SSenebig  aber,  tt)eld;e§  burcb  manche  Eingriffe  unb 
2(nfprucbe  SKomä  gereijt  war,  wiberf^anb  entfd)ieben,  alä  ber 
^ap\l  ii)m  jene  (5riminaliujti§  entreißen,  unb  hk  ©efe^e  ges 
gen  a5ermel;rung  ber  liegenben  S5eft|ungen  ber  Äird?e  abge* 
fcbafft  wiffen  woUte  29)  (5g  entwicfelte  ffd)  ein  Äampf ,  in 
wetcbem  auf  ber  einen  (BeiU  tk  ganjc  mittelaUerigc  Sbee 
ber  Äircbe  unb  beö  ^apj!tbum§,  befonberS  oon  ben  Sefuiten, 
unb  an  beren  (Spi^e  »on  Slobert  58eHarminu§,  geltenb 
gemacht,  auf  ber  anbern  <Bdte  ber  moberne  <Btaat  unb  U^m 
SRecbte,  befonberö  üon  bem  gropen  2(nwattc  ber  9?e^3ublif, 
^aur  <5arpi,  üert{)eibigt  würben,    ^er  ^ap\l  fd^ritt  mit 


25)  SRanfe  III,  268. 

26)  Thuanus  IIb.  125. 

27)  >Dec  ^apfl  {jatte  bie  ©tabt  ßusern  mit  bem  Sänne  UUo>t;  fuMU 
bie^  abec  fpcitet  in  Mrebe,  ^etöetia  VIII,  62.  2.  ©nell'ö 
@efrf).  b.  etnfö^rung  bec  STluntiatur  in  ber  ©d^weij,  SBoben  1847, 
©.  XVIII. 

28)  SRan!e  III,  326. 

29)  Interdicti  Veneti  historia,  de  motu  Jlaliae  sub  initia  Pontifi- 
catus  Fault  V.  commentarius ,  auct.  Paulo  Sarpio,  recens  ex 
italico  conversus,  Cantabrig.  1726.  U.  4.  Controversiae  me- 
morabilis  inter  Paulum  V.  P.  M.  et  Venetos  acta  et  scripta 
varia,  summa  fide  ex  italico  in  lai.  sermonem  conversa.  In 
Villa  San  Vincentiana  (®enf?)  1607.     3?an!e  III,  328. 


Sf).  III.  (S.  III.  Stat\).  Ä.  §.  58.  ^Qpi!t{)um.      585 

S3ann  unb  unterbiet  oor  CKpx.  1606):   aber  ^k  üenetianifc(?e 
®eif!(id;feit    naljm  feine  Olücffidjt  baraufso);    bie  Sefuiten, 


30)  25et  ©oge  giebt  in  f.  ©d)reiben  an  bie  ©eiftlidjfett  o.  6.  SOiai 
1606  {Acta  et  scripta  p.  14)  bie  beibfn  @runbfä|e  an,  auf 
welchen  bie  SJepubliE  unb  «brc  SSertfjeibiger  fletö  betjoriten:  tran- 
quillitatem  ac  quietem  dominii  nostro  regimini  a  Deo  com- 
missi servare  tenemur,  et  auctoritaiem  Priricipis,  neminem 
superiorcm  in  temporalibus  sub  divina  majestate  agnoscentis, 
tueri  debemus;  unb:  praedictum  Breve  non  modo  ut  injustum, 
indebilunique,  verumetiam  uti  nullum ,  nulliusque  roboris, 
aut  momenti ,  nobis  sabeneum  (sabbione ,  ©anb)  esse  non  du- 
bi(amus ,  atque  i(a  invalidtim,  irritum,  et  fulminatum  illegi- 
time, et  de  facto,  nuUoque  juris  ordine  servato,  ut  ea  remedia 
adhibenda  non  duxerimus,  quibus  majores  nosiri  et  alii  sa- 
premi  Principes  usi  sunt  cum  Pontificibus,  qui  potestatis  a 
Deo  sibi  in  aedificationem  traditae  limites  ac  modos  egressi 
fuerunt.  SDagegen  bef)aupteten  bie  fRömn,  g.  33.  Bellarmin, 
responsio  ad  libellum  Doctoris  theologi  (/.  c.  II.  109):  In  Cle- 
ricos  Principes  saeculares  potestatem  non  habent,  cum  ad 
minus  jure  humano  sint  exempti ,  sententia  omnium  auctorum 
catholicoruni,  licet  etiam  exempti  sint  jure  divino,  ut  inferius 
dicemus.  —  Nulla  potestas  est  Principis  ullius  christiani, 
quae  potestali  Vicarii  Christi  aliquo  modo  subjecta  non  sit, 
cum  Yicarius  Christi  sit  pastor  universalis,  caput  omnium 
Cbristianorum,  sive  Principes  ii ,  sive  privati  sint.  2)er 
Doctor  theologus  ^atte  behauptet:  Sunt  igitur  omnes  Ecclesi- 
asiici  et  Saeculares  jure  divino  subjecti  Principibus  saeculari- 
bus:  omnis  anima  potestatibus  sublimioribus  subdita  sit.  — 
Omnis  potestas  a  Deo  est:  unde  Reges  et  Principes  saeculares 
a  Davide  Propheta  Dii  nominantur.  S)arauf  S3eUarminu§ 
p.  121:  Si  contrarium  concluderetur,  nempe:  non  sunt  igitur 
^cclesiastici  nee  Saeculares  de '  jure  divino  subjecti  Principi 
saeculari,  sed  Saeculares  solum  de  jure  humano,  Ecclesiastici 
vero  nullo,  optime  ex  praemissis  deduceretur  haec  conclusio  : 
demonstravimus  enim,  Principes  superiores  evasisse  hnjus 
vel  illius  populi  jure  humano ,  non  divino.  2Cuf  ben  @ä^  beö 
Doctor    theologus:     Auctoritas  promissa    a  Christo  Salvatore 


586     SSierte  ?)eviot)e.     3rbfd;n.  1.     35.   1517—1648. 

Zl)satimv  unb  Gapujtner,  iueld^e  eö  wollten,  mußten  baS 
®ehkt  ber  Slepublif  üerlaffcn.  2)er  (Streit  würbe  burd) 
gran!reid)ö  SSermittlung  ba^in  beenbigt  (1607),  ba^  SSenebig 
bem  Zapfte  burd)  einige  S^adjgiebigfeit  entgegenfam,  unges 
üä)Ut  eS  ft'd?  entfd)iebcn  feine  SJed^te  öorbef)ie(t.  (Sine  2(bfo; 
lution  üon  ben  in  ficb  nichtigen  ßenfuren  wollte  bie  Stepubli! 
anfangs  gar  nid}t  annclimen,  unb  Ik^  fte  fi'cb  bann  nur  in 
einer  jweibeutigen  gorm  gefallen  ^i).    ^n  biefem  Äam:pfe  war 


nostro  S.  Petro  sub  metaphora  clavium  mere  est  spiritualis, 
enütbert  SSellarminuö  p.  142:  Adeo  in  diminuenda  Pontifi- 
cis  dignitate  hie  auctor  proficit,  ut  sit  suspectus  credere,  tan- 
tum  Ponlificem  esse  simplicem  aliquem  sacerdotcm  el  Paro- 
chum,  aut  nullam  plane  jurisdiclioncm  habere,  nihilque  aliud 
posse ,  quam  ad  observantiatn  legis  divinae  adhortari ,  quod 
concionaioris  oiiiciuni  est,  baptizare,  confessiones  excipere, 
quod  Parochorum  est,  qua  in  re  videtur  renovare  velle  hae- 
resin  Waldensium,  Marsilii  de  Padua,  et  Joannls  Huss,  quam 
hac  aeiate  omnes  moderni  baeretici  amplectuntur. 
31)  2)er  franj.  Untei-fjänbler  Card,  de  Joyeuse  erfd^ien  im  (Senate 
mit  bem  päpftl.  ßegaten,  unb  [agte  (P.  Sarpii  interdicti  Veneli 
hist.  p.  219):  Gaudeo  venisse  hunc  felicissimum  diem,  mihi- 
que  imprimis  exoptatum  ,  in  quo  Serenitati  vestrae  dico,  cen- 
suras  omnes  sublatas  esse,  sicut  re  ipsa  et  effectu  sublatae 
sunt.  p.  220:  Post  prandium  illius  diei  sparsus  est  rumor, 
mane  in  Collegio  datam  a  Cardinale  absolutionem.  Id  publici 
honoris  zelo  ductis  admodum  displicuit.  —  Verum  cito  de- 
posita  est  omnis  solicitudo:  nam  perquirendo  repertum  est, 
iamam  illam  a  Gallis  sparsam,  qui  dicerent,  cum  omnes  Col- 
legii  Senatores  in  suis  locis  consisterent ,  expectantes,  ut 
fieri  solet,  donec  Dux  resideret  p.rior,  ut  et  ipsi  postea  con- 
siderent,  Cardinalem  sub  epomide  signum  crucis  fecisse.  Id 
ubi  intellectum  luit,  solicitudo  illa  in  hilaritudinem  potius 
vertit.  —  Satis  est,  interdictum  ne  tantillum  quidem  obser- 
vatum  fuisse,  et  Senatum  nedum  absolutionem,  sed  ei  quam- 
cunque  caeremoniam,  quae  illius  speciem  prae  se  ferret, 
recusasse. 


Zi),  III.  e.  III.  Mail).  Ä\  §.  58.  ^ap\tt\)\xm,      587 

tie  \XnmbQUd)feit  beuflicl)  geworben,  bie  alten  ^apjlUcljen 
Zu\pxi\ö)c  nocl;  ju  erneuern :  bciä  ^ai)f?t()um  mupte  fid; 
fortan  begnügen  ber  n)eltlicl;en  5D?acl;t  gegenüber  ben  (Scljein 
unb  bte  äuperc  @()re  §u  bew)a()ren:  eö  muptc  bie  9?egierungen 
auf  feiner  ^dk  ju  bel)alten  fudtjen,  jeben  ^amp^  mit  benfel^ 
ben  aber  üermeiben.  Sn  granfreid)  benahm  fid)  jwar  nad[) 
.^einricH  IV.  Sobe  (1610)  bie  üormunbfcf)aftlicbe  ^Regierung 
ber  Äoniginn  SBittwe  fe^r  nacbfic|)tig  gegen  pap|Uicl)e  lim 
ttia^ungen32),  unb  jlellte  fid)  fogar  gegen  ben  eifrigen  S5er= 
tf)eibiger  ber  gaUicanifdjen  Äircfjenfreifjeit  @bmunb  9t  id)  er  33) 


32)  ®o  U)at  ber  «pof  auf  bte  23oi"ftcUung  beS  ^luntiuS  bem  S5erfa^; 
ren  beö  »Parlaments  gegen  Bellarmini  tract.  de  poteslaie  Summi 
Pontificis  1610  (d'Argentre  II,  I,  19.  35)  unb  gegen  Franc. 
Suarez  defensio  fidei  catholicae  1614  (/.  c.  p.  86)  (Sin{)alt. 
SStete  S5i[d)8fe  waren  burd^  i'\i  unter  >^etnvtct)  IV.  t)äufigen  Ap- 
pellations  comme  d'abus  auf  baS  Parlament  aufgebradjt,  unb 
{)oiTten  fid)  burd^  Srgreifen  ber  pcipfiltd)en  ?)artei  öon  ber  »eltlts 
(^en  Sprannei  ju  befreien. 

33)  ©in  greunb  ©arpi'ö,  weld^er  audf)  in  bem  8Senetionifd)en  ©treite 
SSeüarmtnS  Eingriffe  auf  ©crfon  burd^  feine  Apologia  pro  Jo. 
Gersonio  (fpäter  überarbeitet,  Lugd.  Bat.  1676.  4.)  beantwortete, 
unb  feit  1608  ©i)nbicuö  ber  ©orbonne,  ben  fid)  wieber  cinbrängen? 
ben  Sefutten  überall  Sßtberftanb  leitete.  "KU  bie  2)ütninicanfr  auf 
iltrem  ©eneralcapitel  in  "Paria  1611  u.  2(.  aud)  bie  Sl)efcn  ^ur 
sDiöputation  aufjlellten:  I.  Romanum  Pontificem  in  fide  et  rao- 
ribus  errare  non  posse ;  2.  In  nullo  casu  Concilium  esse  supra 
Papam;  3.  Ad  Papam  pertinere  dubia  decidenda  Concilio 
proponere,  decisa  confirmare  vel  infirmare,  partibus  Silentium 
peipetuum  imponerc,  üerbot  9tid)er  alö  ©pnbtcuS  biefe  35iöputas 
tion:  bie  £)ominicaner  erklärten,  se  istas  condusiones  non  (an- 
quam  de  tide,  sed  velut  problematicas  proposuisse:  bie  gaUi? 
canifd^en  Sl)fologen  beljauptcten  girar,  Ecciesiam  Gallicanam  a 
temporibus  Constaniiensis  Synodi  contrariam  sen(entiam  velut 
de  fide  semper  propugnasse:  tnbeffen  ber  gegenwärtige  SfZuntiuö 
erlaubte  bie  Sigputation  (f.  baä  ^rotocoU  über  ben  SSorgang  b. 
d'Argcutre  11,  II,  45).    Se^t  fd)rieb  5«id)er  ben  Libdlus  de  cc- 


588     SSiertc  ?)eviobe.     2(bfc()n.  1.     S5.  1517—1648. 

ouf  bi'e  «Seite  ber  Ultramontanen:  inbeffen   üon  bem  ^arfa? 


clesiastica  cl  polilica  poteslale  1811  (oft  gebrurft,  u.  o.  Colon. 
1660.  4.)/  in  welchem  folgenbe  ©a|e  oufgefteUt  unb  auggefii^rt 
würben:  Cap.  1:  Jurisdiclio  ecclesiastica  primario  ac  essentia- 
liter  Ecclesiae ;  Romano  autem  Pontifici  atque  aliis  Episcopis 
ministerialiter  tantum,  sicut  facultas  videndi  oculo  convenit. 
cap.  2:  Christus  immediate  et  per  se  claves  sive  jurisdiclio- 
nem  ordini  hierarchico  contulit  per  immediatam  et  realem 
missionetn  omniuin  Apostolorum  atque  discipulorum.  cap.  3: 
Ecciesia  est  politia  monarchica,  ad  finem  supernaturalern  spi- 
ritualem  instituta,  regimine  aristocralico,  quod  omnium  Opti- 
mum et  naturae  couvenientissimum  est,  temperata  a  summe 
animarum  pastore  Domino  nostro,  qui  Rex  est,  Monarcha, 
Dominus  absolntus,  —  et  caput  essentiale  Ecclesiae,  cap.  4: 
D.  Petrus  est  solummodo  dispensator  et  caput  ministeriale. 
cap.  5:  In  Ecciesia  Status  a  regimine  distinguitur:  nam  Sta- 
tus monarchicus  est  ad  unitatem  atque  ordinem  vindicandum, 
necnon  ad  efficacem  executionem  canonum:  regimen  vero  ari- 
stocraticum  propter  salutare  consilium,  infallibilem  providen- 
tiam  ,  et  constitutiones  canonum:  Ecciesia  enim  canone,  non 
absoluta  potestate  regitur.  cap.  6:  Infallibilis  potestas  decer- 
nendi  aut  constituendi  canones  toti  Ecclesiae,  quae  est  co- 
lumna  et  firmamentum  veritatis,  non  uni  et  soli  Petro  compe- 
tit:  idque  praxi  Ecclesiae  comprobatur.  cap.  11:  Cum  Eccie- 
sia neque  territorium,  neque  jus  gladii  habeat  a  Christo,  et 
ad  finem  supernaturalem  tantum  instituta  sit  de  mediis  neces- 
sariis  ad  beatitudinem,  suasive  tantum  et  directivc,  non 
coactive  poenas  temporales  irrogando,  judicat.  cap.  12:  Prin- 
ceps  politicus,  ut  Dominus  reipublicae  ac  territorii,  vindex 
est  atque  protector  legis  divinae,  naturalis  et  canonicae: 
quare  in  eum  finem  leges  figere,  et  gladium  distringere  potest. 
cap.  13:  Princeps  politicus,  ut  Ecclesiae  protector,  et  vindex 
canonum,  judex  est  legitimus  appellationum,  quas  ab  abusu 
vocant:  et  hinc  Ecclesiae  Gallicanae  libertates  originem 
sumpserunt.  cap.  15:  In  Concilio  generali  congregato  Papa 
habetur  caput  quoad  verbi  divini  praedicationem ,  administra- 
tioncm  sacramentorum,  et  executionem  canonum:  minime  vero 


Z^.  III.  (5.  in.  ^ati).  Ä.  §.  58.  ^apf}tf;um.       589 
mmtc  unb  einem  gropen  Z^dk  t)e6  ÄleruS  würbe  ber  ©aUis 


quoad  directionem,  et  potestatem  coerciüvam  in  totum  Conci- 
lium.     Saä    waren    aUerbingS    bte  65runbfä^e   bet   gaUicantfd^en 
Äird)e:   man  t)atte  in  Siom  btcfelben   in  bec  ^rajctS  bicfer  Äirdje 
äwar  notfjgebntngcn  gcbulbet:  9?id)er  VüoIUe  fte  aber  Ql6  bte  ©runb^ 
fä^e  ber   gefammten  Äird^enoerfaffung,    unb  alS   de   fide  gcUenb 
mad)en,  rconad)  bie  entgegenftefjenben  ultramontanen  ©ä|e  ju  Jte^c= 
reien  würben.    "Kn  ber  iSp!|e  ber  (Segcnpartet   j!anb  ber  ßarbinal 
unb  ^rjO.  0.  ©eng  bu  ^erron:  bie  ^rooincialfpnoben  ü,  ©enS  unb 
2({f  1612  oerbammten  bie  ®d)rift/    L.  Oudespun  Concilia  7iovis- 
sima  Galliae,  Paris.  1646.  fol.  p.  623.     3Cuf  betrieb  biefer  ^au 
Ux   mu^te  fRiä)n  i>a€  ©i)nbicat   nieberlegen  1612   {d'Argenlre  II, 
II,  59).    (gr  blieb  ftanb^aft/   unb    fd^rieb  Defensio  libelli  de  ec- 
cles.   et  polit.  potestaie    (»tebergcbr.    T.  I.    Colon.  I72I ,    7.  //. 
Paris.  1721.  4.):    aber  feine  ©egner  fiempelten  Richerismus  unb 
Richeristae    ju  Äe^ernamen.     La   vie   d'Edmond  Richer,    Doc- 
ieur  de  Sorbonne,  par  feu  Adrien  Baillet,  a  Liege  1714.     2n 
ber  AssembUe  generale  des  trois  etats  1614   trug  ber  tiers-etat 
barauf  an,  alö  ©runbgefe^  beä  Staates  feftjufteUen  {Des  etats  ge- 
neraux   et   auires  assemblees  nationales   T.  XVI,    ä   la   Haye 
1789,   p.  285),    que   comme    le    roi   est  reconnu    souverain  en 
son  etat,    ne  tenant  sa  couronne  que  de  Oieu  eeul,    il    n'y  a 
puissance  en  terre,   quelle  qu'elle  soit ,    spirituelle  ou  (empo- 
reile,   qui  ait  aucun  droit  sur  son  royaume,    pour  en   priver 
les  personnes  sacrees  de  nos    rois,    ni  dispenser   ou  absoudre 
leurs    Sujets    de    la    fidelite    et    obeissance    qu'ils   lui   doivent, 
pour  quelque  cause  ou  pretexte  que  ce  soit.     2)iep    foUten  alle 
geiftlic^e  unb   rceltlici^e  Jtngeftellte  befd^wören.    dagegen  l'opinion 
contraire,    meme    qu'il    soit    loisible    de  tuer  ou  deposer  uos 
rois,  s'elever  et  rebeller  contre  eux,  foUte  für  oerbammlid^  unb 
majeftätäüerbred^erifd^    erklärt   werben,    unb  wenn    fte  öon  einem 
(Seiftlid^en  geäußert  werbe,   fo  foUten  bie  ©lieber  beffelben  OrbenS 
öerpf(id)tet  fepn,  if)m  entfc^ieben  ju  wiberfpred^en  snr  peine  d'etre 
punis  de  m^me  peine  que  dessus,  comme  fauteurs  des  ennemis 
de  cet  etat.    Siefem  ©efe^entwurfe  wiberfprad)  ber  (Sarbinal   \i\x 
Perron    an   ber   ©pi^e  beS  ÄlcruS   in  ixoti   langen  Sieben,   /.  c. 
XF/,  //,  91.  u.  112,   Dgl.  p.  125:    Quant  ä  la  deposition  des 


590     Stierte  ^eriobe.     2Cbfd;n.   1.     SS.   1517—1648. 
cani'gmue   feflge^altcn.      ©regoriua   XV.    (1621  —  1623) 


rois,  —  je  dirai  ce  qui  est  de  la  croyance  de  l'eglise,  que 
ce  point  est  problematique  et  l'a  toujours  ete  en  theologie, 
qui  ne  peut  etre  comprise  sous  les  loix  politiques.  —  Qu'eii 
la  France  cette  question  a  e(e  toujours  tenue  problematique 
et  appeliaiit  questions  problematiques ,  contre  lesquelles  de 
part  et  d'autre  il  n'y  a  decision  de  l'ecriture,  de  l'eglise,  ni 
aucun  anatheme,  comme  en  philosophie  iious  disons  une  opi- 
nion  et  question  probable,  pour  laquelle  il  n'y  a  demonstra- 
tion  necessaire.  —  Si  en  France  la  negative  est  tenue,  l'af- 
firmative  se  tient  par  les  quatre  parts  de  la  chretiente  (näm= 
lid)  mä)  p.  94  in  ©pantcn,  Stalten,  S)eutfd[)lanb,  ^olen  unb 
(Sc^n)eben)i  pour  cela  ni  les  uns  ni  les  autres  ne  sont  excom- 
munies  et  prives  de  la  communion  de  l'eglise,  n'etant  jusqu'ici 
intervenu  sur  teile  question  aucun  concile  universel.  S)abet 
bereifet  er  aber  ausfüfjrltd^  p.  95  u.  126,  ba^  bte  2(fftrmatioe  i>a^ 
SKeifte  füc  fii^  ^abe,  unb  in  alten  3eiten  aud)  in  gronfreid)  ange; 
nommen  fei),  p.  129:  Je  ne  tiens  neanmoins  cette  question  ni 
affirmativement  ni  negativement,  je  la  propose  comme  proble- 
matique et  tiens  la  negative  polilique.  —  Je  soutiens,  qu'il 
n'est  raisonnable  en  ce  siecle  de  traiter  la  question  et  de 
faire  un  point  de  fei  sur  cet  article,  pour  amener  des  guer- 
res  civiles  et  mettre  un  sctiisme  en  Tegiise.  5Baö  bte  SSefiim; 
mung  über  ben  Äönigämorb  betreffe,  fo  fönne  ein  n)eltltd)eä  ®efe| 
ben  Äöntg  nidjt  fd^ii^en,  fonbern  nur  ein  firdjlic^fö:  p.  125:  mais 
ces  loix,  qui  vont  au  spirituel  et  aux  consciences,  ne  se 
peuvent  faire  que  par  ceux,  qui  en  ont  le  pouvoir  en  un 
concile  general ,  et  l'autorite  de  l'eglise  gallicane  ne  peut 
decider  ces  choses.  SJZit  bec  neuen  SSerfünbigung  beö  Softni^er 
58efd^tuf[eS  (Sb.  2.  2(btf).  3.  §.  118.  not.  8)  rcerbe  bte  i^aiiC  i)ir\: 
tanglid^  erlebigt.  DoS  Parlament  erflorte  jrcar  p.  108 ,  ba^  jene 
raaximes  fein^Sroegeö  problematiques  fci)cn,  unb  brad^te  me()rere 
barauf  bejüglidje  oon  if)m  erlaffene  arrets  in  (Erinnerung  (p.  110): 
aud}  bcr  ^räfibent  beö  tiers-etat  9]^iron  erwtbertc  bem  Sarbinalc 
in  einer  fräfttgen  Siebe  ;'.  146:  inbeffen  bte  üormunbfd^aftlid)e 
^Regierung  beenbigte  bie  ©act)e  burd^  hai  !öntgl.  SSerbot  o.  6.  San. 
161.5  biefe  S3eratt)ung  fortjufelen  (p.  175).    35fr  ?)apfl  belobte  ben 


^l).  III.  (5.m.  ^aÜ).  Ä.  §.  58.  ?)apf!f(;um.       591 
Qöb  bem  donctaüe  feine  ie^igc  ®eftalt34)^   nnb  errld;tete  bie 


Äleniö   dd.  31.  Sein.  1615  »coen  feincä   SBibn-ftanbfö  gegen   ben 
excessus  audaciae,   qua  nonnuili   publico    conventn    istic   IV. 
Non.  Jan.    habito   violare  sacrosanctam    auctoritatem    apostoli- 
cae  Sedis  conati  sunt  (XVII,  37).     9Bäf)renb  biefer  3eit   tvurbe 
oon  bem  ÄteruS  aud)  »tel  über   bie  2Cnna{)me  beä  ^oncilö  o.  Sri; 
bent  üerf)aiibelt  (le  Fiat  Monum.  ad  hist.  Conc.  Trid.  spectant. 
VlI,  1,  284),  unb   bei-  ^apfl  ermunterte   if)n  dd.  31.  San.  1615 
(p.  293)  btefelbe  ju  betreiben.    S)a   ber  tiers-eiat  lütberfpracl)  (jp. 
29ß),   fo    Eonnte  fein    aUgemetfter   ©tänbebefcl)Iu^  gefaxt  Jüerben: 
ie^t  bek^roß  ber  Äterug  19.  ?mai  u.  17.  Sut.  (p.  .301),  i,(x%  ^oncit 
auf  ^rooincials  u.  ®iöcefanfi)noben   annel)men  ju    (äffen:   inbeffen 
biefer  SSefc^lug  lüurbe  üom  .Äöntge  nid^t  genefjmtgt  (p.  314).    ©in 
Seifpiel,  wie  fef)r  ber  franäöfifd^e  Äleruä  ftd^  in  biefer  3fit  ju  eis 
ncr  übertriebenen  ©ctiä^ung  ber  päpftlicl^en  50?ad)t  neigte,  giebt  hU 
Episi.   Cleri  Gallicani  Lutetiae  congregati  ad  Urbanum  VIII. 
P.  M.   dd.   Id.    Oct.    1625    (Odespun   Conc.   novissima   Galliae 
p.  715):  Is  nempe  e? ,   ex  cujus  ore  mortalibus  divinae  volnn- 
tatis    decreta    pronunciantur ;    cujus  dignilas  tanlae  felicitatis 
est,  ut  nee  periculum  vereri  debeat,  nee  incrementum  sperare 
possit.     Quidquid    enim   magnitudinis  vastitas  Orbis  amplecti, 
quidquid    potestatis    coeli   favor  impertiri  potuit,    id   in    unius 
societatem  compendii  sacrosancta  Pontificum    majestas  inclusit. 
Nutu  suo  coelum  reserat,  Taenarum  juss«  recludit,  universita- 
tem  religione  complectitur,   et  ubique  ,   quo   nihil   majus  me- 
liusve  terris  datum  est,    Dei  praepotentis  vices  gerit.     Magna 
quidem  sunt  haec,  et  ob  hoc  unum  circumscripta,  quod  ulte- 
rius  protendi  non  possint.    Snbeffen   ^at  ber  franj.  Äleruö  bod) 
nid)t  bag  9ied)t  beS  ^apfteS  Äönige  abjufe^en,  unb  beffen  Unfehlbar? 
feit  unumwunben  ju  behaupten  gewagt,   )tJie  bieß  gewöJ^nlidtj  angcs 
geben  wirb. 
34)     S5urc^  bie  SSuUe  Aeterni  Patris  Filius  ü.  15.  Nov.  1621  :  Sta- 
tuimus,    —    in    posterum   electionem    Romani   Pontificis   fieri 
aliter  non  posse,  quam  in  Conclavi,  et  eo  cjauso,  ac  post  ce- 
lebratum  in  eo  prima  die  sacrosanctum  Missae  solitum  sacrifi- 
cium ,  cui  Cardinales  interesse,  et  in  eo  communicare  consiie- 
verunl,  ac   (l)    per  secreta  schedularum    suffragia  duarum  ex 


592    «Bierfc  ^mobe.    ?{&[#.   I.    85.  1517—1648. 

Congregatio  de  fide  cathoUca  propagauda  35^  ^  wdÖ)ex  Ux* 
bönu§  VIII.  (1623—1644)  in  t)cm  Collegium  de  Propa- 
ganda fide,  ober  Collegium  Urbani  ein  \X)iö)tiQe^  ^ulfSs 
mittel  Qah  (1627)  36).  Urban6  ?)ontificat  i|l  jtrar  i)üxä)  bic 
le^te  Sf?ebaction  ber  S5uUe  in  coena  Domini  (1627)37),  unb 


tribus  partibus  Cärdinalium  in  Conclavi  praesentium,  praeter- 
i  quam  si  (2)  omnes  et  singuli  Cardinales  similiter  in  Conclavi 
praesentes,  nemine  dissentiente,  aliquibus  ex  eorundem  CoU 
legio  Cärdinalium  committerent  eligendi  potestatetn,  ut  vice 
omnium  Ecclesiae  catholicae  providerent  de  pastore:  aut  (3) 
nisi  communitei  ab  omnibus  et  singulis  Cardinalibus,  qui  ili- 
dem  in  Conclavi  praesentes  erunt,  nemine  pariter  dissentiente, 
quasi  per  inspirationem ,  nullo  praecedente  de  persona  spe- 
ciali  tractatu,  per  verbum,  eiigo,  intelligibili  voce  prolatum, 
aut  scripto,  si  voce  fieri  non  potuerit,  expressum,  fuerit  ce- 
lebrata.  2rtfo  per  viam  scrutinii,  sive  cornproniissi ,  sive  in- 
spirationis, 

35)  Surc^  bte  SSuUe  Inscrutabili  0.  22.  Sun.  1622.  ©ö  »erben 
mehrere  Sarbinäte  adhibitis  etiam  aliquot  Romanae  Curiae  Prae- 
latis,  et  Religiosis  viris,  ac  Secretario  bamit  beauftragt,  ut 
omnia  et  singula  negotia  ad  fidem  in  universo  mundo  propa- 
gandam  pertinentia  cognoscant,  et  tractent,  et  graviora,  quae 
—  tractaverint,  ad  Nos  referant,  alia  vero  per  se  ipsos  deci- 
dant,  et  expediant  pro  eorum  prudentia;  Missionibus  omnibus 
ad  praedicandum  et  docendum  Evangelium  et  catholicam 
doctrinam  supcrintendant ,  ministros  necessarios  constituant  et 
mutent.  Sie  ^ropaganba,  il)re  ^roüinsen  unb  il)r  Stccljt,  mit  bes 
fonberer  sRüdficfjt  auf  25eutfd)tQnb  bargepeUt  üon  D.  O.  SDicjcr. 
Sf).  1.  ©öttingen  1852. 

36)  .3(ug.  Sf) einer 'ö  ©efd^.  ber  geiftt.  SSilbungSanftalten,  SOJainj 
1835,  ©.  132. 

37)  ^'\i  23uUe  beginnt:  Pastoralis  Rom.  Pont,  vigilantia  o.  1. 
2Cpr.  1627.  ©S  rcirb  baö  2fnatbema  auägefprod^en  1.  über  oUc 
Äe^er,  namentl.  Hussitas,  Wichlephistas,  Lulheranos,  Zwing- 
lianoä,  Calvinistas,  Ugonottas,  Anabaptisias,  Trinitarios  et  a 
christiana  fide  apostatas,  —  eorumque  receptatores,  fautores, 
et   generaliter  quoslibet   illorum  defensores;    2.  über  aUc,   ab 


Xi).  III.  (5.  III.  ÄQtl).  Ä.  §.  58.  ^apfJt^um.       593 


ordinationibus  —  Romanoiuro  Pontificum  —  ad  universale  fu- 
turum Concilium  appellantes;  3.  piratas,  cursarios,  ac  lairuii- 
culos  marilimoä,  discurrentes  mare  nostrum,  praecipue  a 
monte  Argeniaiio  usque  ad  Terracinam ;  4.  übn  bie^  xoMje 
ia$  @ti'anbced}t  auäübenj  5.  omnes,  qui  in  terris  suis  nova 
pedagia,  seu  gabellas,  praelerquam  in  casibus  sibi  a  jure, 
seu  ex  spetiali  Sedis  apos'tolicae  licentia  permissis  imponunt; 
6.  omnes  falsarios  literaium  apostolicarum;  7,  qui  ad  Sarace- 
nos,  Turcas  et  alios  christiani  nominis  hostes  —  deferunt  — 
bellica  instrumenta;  8.  impedientes  —  eos,  qui  victualia,  seu 
alia  ad  usum  Rom.  Curiae  necessaria  adducunt;  9.  qui  ad 
Sedem  apostolicam  venientes  ,  et  recedentes  ab  eudem  —  in- 
terficiunt,  —  spoliant,  capiunt ;  ferner  alle,  »eldje  bie  päpjll. 
@erid)t6barEeit  irgcnbjpte  ^tnberni  15.  qui  ex  eorum  praetenso 
officio  —  personas  ecciesiasticas  —  coram  se  ad  suum  tribu- 
nal  ,  —  vel  Parlamentum  praeter  juris  canonici  dispositionem 
trahunt:  — ■  necnon  qui  —  decreta  —  publicaverint,  —  unde 
libertas  ecclesiastica  tollilur;  16.  qui  —  judices  ecclesiasti- 
cos  —  impediunt;  17.  qui  jurisdictiones  seu  fruclus,  —  et 
redilus  ad  Nos  et  Sedem  apostolicam,  et  quascunque  eccie- 
siasticas personas,  ratione  Ecciesiarum  —  pertinentes  usur- 
pant,  vel  eliam  —  sequestrant;  18.  qui  —  onera  Clericis,  — 
ac  eorum  et  Ecciesiarum  —  bonis  —  absque  Rom,  Pont,  spe- 
ciali  et  expressa  licentia  ioiponunt;  —  cujuscunque  sint  prae- 
eminentiae,  —  etiamsi  Imperiali,  aut  Regali  praefulgeant 
dignitate;  19.  quoscunque  Magistratus  —  quomodolibet  se  in- 
terponentes  in  causis  capitalibus,  seu  criminalibus  contra  per- 
sonas ecciesiasticas  —  sine  speciali,  specifica  et  expressa 
hujus  s.  Sedis  apostolicae  licentia;  20.  über  bie/  n)cld)e  ben 
Ätrd^enjlaat,  baä  Äönigreid)  ©icttien,  ©arbinien  unb  Sorfi'ca  ir; 
genbwic  antaflen.  Caeterum  a  praedictis  sententiis  nuilus  per 
alium,  quam  per  Romanum  Pontificem,  nisi  in  mortis  articiilo 
constilutus,  nee  etiam  tunc,  nisi  de  slando  Ecclesiae  mandaiis 
et  satisfaciendo  cautione  praestita,  absolvi  possit.  —  Univer- 
sis  et  singulis  Patriarchis  >  —  Episcopis ,  et  locorum  Ordina- 
riis  et  Praelatis  —  mandamus,  ut  —  praesentes  literas,  post- 
quam  eas  receperint ,  —  semel  in  anno,  aut  si  expedire  vi- 
derint,  etiam  pluries,  in  Ecclesiis  suis,  dum  in  eis  major 
liefe  (er' g  Äivdicngef*.  3r58b.  2ttTibtt)\.  33 


594    m'mte  ^criobe.     ?rbfd)n.   I.    ®.  1517—1648. 

tüxd)  bie  Wd)\vbmnQ  ^aliUi'^  (1633)  38)  berüchtigt:  bcn= 
nod)  (iep  ffd?  berfelbe  fo  fe^v  öon  poHtifcfjen  9?ü(ffid)ten  lei; 
ten,  ba^  er  firf)  gegen  'oie  i>k  !atl)oltfd)e  ©ac|)e  öertf)eib{gcn; 
ben  (Staaten,  (Spanien  unb  Äejlerreid?,  an  ^ranfrei^)  ans 
fd[)Iop  39).  sRictjelieu  opferte  i^m  bafur  ben  üerfja^ten  JRid)er 
(1631)^"),   unb  ließ  and)  bie  (Sd)riften   eine§  anbern  au§ges 


populi  multitudo  ad  divina  convenerit,  solemniter  publicent, 
et  ad  Christifidelium  mentes  reducant,  nunlient,  et  declarent. 
Caetcrum  —  curam  animarum  exercentes,  —  ad  audiendas 
peccatorum  confessiones  quavis  auctoritate  deputati,  trans- 
sumptum  praesentium  literarum  penes  se  habeant,  easque  dili- 
genter  legere  et  percipere  studeant.  (5.  g.  2c  Sret'6)  pragm. 
®efd}.  b.  aSuUe  in  Coena  Domini  ,  granff-  u.  Seipj.  1769.  70. 
4  SSbe  (SBb.  1  u.  2  neue  2fufl.  1772).  4. 

38)  2Sgl.  beff.  SSerurtfjeilungöfentena  u.  2(bfcl)tt?öriin96formeI  in  SKo^s 
ntfe'l  fir(i)en;  u.  literarf)t|l.  ©tubtcn  u.  gj?ittf)cilungen  I,  II, 
311.  3ur  &e\ä).  ©alilei'g  bef.  feineö  erflen  SSerijörö  o.  ?mot)nife 
in  b.  Stubien  u.  Ärit.  1832,  II,  245.  IV,  823.  —  ©alilei'ö 
®d)fift:  Nov-  antiqua  doclrina  de  sacrae  Scripiurae  tesiimoniis 
in  conclusionibus  mere  naluralibus  temere  non  usnrpundis  f.  in 
^autuä  aufftärenben  SBcifrägen  jiir  Sogmenj,  Äirc^en  =  unb  fRc 
ligionggcfrf)id^te.  «Bremen  1830.  @.  324. 

39)  «Äanfe'ö  gürften  u.  93ölfer  III,  542.  562. 

40)  9Jid)cc  mu^te  7.  3)ec.  1629  in  beg  Sarbinalö  3immcr  eine  oon 
bemfelben  abgefaßte  Declaraiion  unterfd)retbfn  (b.  d'Argentre  II, 
II,  303}:  Je  proteste  et  declare ,  que  j'ai  toujours  voulu,  et 
veux  encore  presentement  me  soumettie  avec  le  livre  susdit, 
ses  propositions,  leur  interpretation  ,  et  toute  ma  doctrine  au 
jugement  de  l'Eglise  catholique  et  Romaine,  et  du  Saint  Siege 
Apostolique,  que  je  reconnois  pour  la  mere  et  la  maitresse 
de  toutes  ]es  Eglises,  et  pour  le  juge  infaiilible  de  la  verit^. 
(gr  oecbammt  alöbann  bie  Sä^e,  wetdje  bie  SCi?ad)t  beä  ^apfleö  unb 
bec  Prälaten  ju  verringern  fc!)einen  fonnten,  quoique  ce  n'ait 
Jamals  ete  mon  intention.  HU  9Jid)er  barauf  in  feinem  Tesla- 
menium,  24.  See  1629,  feine  ©runbfä^e  wjieber^olte,  unb  biefi 
befannt  mürbe,  fo  jwang  ii)n  SJid^elieu'S  SSertrautcr,   bec  ©apujts 


Z\).  III.  S.  in.  ^at\}.  Ä.  §.  58.  ^flpflt^um.       595 

5cid)neten  SSert()e{biger§  ber  ()all{can{fc()cn  Äircljenfrei^citen, 
bc§  ^etru§  Dupm;  (^uteanu6),  1639  untcrbrücfcn  4i).  ^n 
feiner  SSemaltung  aber  nu/^te  er  bennod^  jene  greil^eiten,  um 
tk  UniQlid)t  ^aii)t  wie  iihexaU  fo  am])  ouf  fivdjndjcm  ©e* 
hietQ  geUenb  §ii  madjen.  Snnocentiu6  X.  (1644  —  1655) 
üerlor  burc^  feine  2(b()an()igfe{t  oon  feiner  ©dfjtracjerinn 
Srpmpia  SKalbac^ini  alleS  2(nfef)en  ^2):   um  fo  »reniger  du 


ntx    P.  Sofept) ,    burd^   Jfnbrofjung    bcä   Sobcä    jum    SBibcrrufe. 
SKidjcr  f  28.  9loo.  1631.  f.  ßfliV/c/  oben  not.  33. 

41)  Sie  in  *pactS  anwefenben  SSifd^öfe  erließen  9.  gebr.  1639  an 
fämmtlid)C  fcanj.  S5i|'d)öfe  ein  ®d)reiben  (L.  Odespun  Concilia 
novissirna  Galliae,  Paris.  1646.  fol.  p.  727),  in  tüeld)em  fie  an» 
geigten/  bap  fie  bte  ©djriften:  Traictez  des  droicts  et  liberiez  de 
l'Eglise  Gallicane  1636  unb  Preuves  des  libertez  de  VEglise 
Gallicane  1639  oerbammt  t)ätten,  unb  biefem  Urtfjeilc  beijutreten 
cinluben:  Nusquam  enim  fidei  chrisiianae,  Ecclesiae  catholi'. 
cae,  ecclesiasticae  discipliiiae ,  Regis  ac  legni  saluti  nocen« 
tioribus  dogmatibus  quisquam  adversalus  est,  quam  iis  quae 
istis  voluminibus  sub  tarn  leni  litulo  recluduntur.  Equidem, 
sicut  haereticorum  et  schismaticorum  mos  est,  compilator  ille 
rnultis  pessimis,  quac  propinabat,  bona  quaedani  immiscuit, 
et  iiiter  falsas  et  haereiicas,  quas  detestamur,  Ecclesiae  Galli- 
canae  adscriptas  Servitutes  potius  quam  liberiates  vera  quae- 
dam  et  legitima  gloriosissimi  Regis  nostri  jura  et  Gallicanae 
Ecclesiae  privilegia  exposuit  etc.  3"  Solse  baoon  würben  biefe 
SSüd^er  butd^  einen  fönigUd)en  SSefei)!  untecbrucEt.  Sie  Preuves 
»urben  öermel)rt  in  ^ariö  1651  wicbergebrudEt,  unb  jwac  mit  eis 
nein  Eöniglid^en  ^tioilegium  (voulant  favoriser  un  ouvrage  de  si 
grande  importance  pour  les  droits  de  notre  Couronne,  pour 
le  bien  de  notre  Etat,  et  pour  Tinteret  de  l'Eglise  de  notro 
Royaume):  in  9iouen  1651  etfd^ienen  bogegen  bie  Traitez  unb  bie 
Preuves  in  2  S3ben  fol.  ganj  nad^  ben  2lu§gabcn  öon  1636  unb 
1639.  9?ad^  bem  Sobe  oon  gierte  Supup  (f  1651)  gob  fein  SScus 
bcc  SacqueS  Supui)  bejfen  Commeniaire  über  bie  ©d^rift  \ii&  ^'u 
t^ou  1652  t)erauS.  ©o  t)atte  ber  parlamentarifd)c  (Sinflu^  ben 
clericalen  »rieber  »erbrängt. 

42)  «Ronfc  IV,  38.  450. 

38* 


596     SSievtc  ^eriobe.     7Ch\d)n.  1.     SJ.  1517—1648. 

folg  fonnte  feine  ^rote|!ation  gegen  ben   weflp^dlifdjen  gries 
t>en  l;aben. 

X)k  9)?a4)tern)eiterung,  weld)e  bie  S5ifd)6fe  in  Srtbent 
erlangt  {jatten,  war  if)nen  nur  in  ber  gorm  üon  9ied[)ten, 
n?eld)e  ber  ^Qp\i  if)nen  belegirt  ^abe,  ert^eift:  burrf)  ben  bem 
lei^teren  su  leiftcnben  @ib  '*^)  inaren  ft'e  f)inldnglid)  gebunben. 

43)    Sie   le^tc  ©efialt  I)at  biefec  (gib  (09I.  58b.  2.    2(bt().  2.    §.  62. 
not.  4)  in  bem  oon  eieraenä  VIII.   ()evauö9egebenen  Vonlificale 
nt>    Romamini,    Romae   1595,    it^Men:    Ego  N.  Eleclus  Ecclesiae 
njVt)N.    ab    hac   hora   in    antea    fidelis  et   obediens    eio    b.   Petro 
,jjß  Apoätolo,    sanctaeque  Romanae  Ecclesiae,   et   Domino   nostro, 
35)    Domino  Papae  N.  suisque  successoribus    canonice    intrantibus. 
.91 .  ]\on    ero   in  consilio  aut   consensu  ,    vel  iacto,    ut   vitam   per- 
dgnt,    aut  membrum,  seu  capiantur  mala  captione,    aut  in  eos 
.;,  violenter  manus.  quomodolibet  ingeranlur,  vel  injuriae  aliquae 
.a>^  inferantur  quovis  quaesito  coloie.     Consilium  vero,  quod  ,mihi 
96IJ  credituri  sunt  per  se,  aut  Nuntios  suos,  seu  literas,  ad  eorum 
m-j  damnum   me    sciente    nemini   pandam.     Papatum    Romanum   et 
1. 11;  Regalia  s.  Petri  adjutor    eis   ero  ad   retinendum  et  dtfenden- 
(ii,  4uin,.  salvo   meo  ordine,  contra   omnem  hominem.     Legaium 
.jiijapostolicae  Sedis  in  eundo  et  redeundo  honorifice  tra.ciabo,  et 
."..in  suis  necessitatibus  adjuvabo.     Jura,  honores  ,   privilegia  et 
auctoritatem    s.  Romanae  Ecclesiae,    Domini   nostri    Papae    et 
,    successorum  praesdicLPrum    conservare,    defendere ,    augere,    et 
j,,jyipromovere  Tcur^.bo. :..  Jyeque    ero   in    consilio,    vel    facto,    seu 
,,,   .tractatu,  in  qyibus  contra  ipsum  Dominum  nostrum  ,  vel  ean- 
,,     dem  Romanara  Ecclesiam    aliqua   sinistra,    vel    praejudicialia 
personaru^i ,  juris,  honoris,,  Status  et  potestatis  eorum  machi- 
nentur.      Et,    si    talia  a   quibuscunque   tractari    vel   procurari 
novero,    impediam   hoc   pro  posse;    et   quanto    citius    potero, 
significabo  eidem  Domino  nostro,  vel  alteri,  per  quem  possit 
ad   ipsius   notitiam    pervenire.     Regulas   ss.    Patrum,  decreia, 
ordinationes ,  seu  dispositiones,   reservationes,   provisiones   et 
},^.  mandata  apostolica  totis  viribus  observabo,    et  faciam  ab  aliis 
observari.      Haereticos,    schismaticos  vel   rebelles   eidem  Do- 
mino  nostro   et  successoribus  praedictis   pro    posse  persequar 


Sf).  III.  (S.  in.  ^atl).  ^.  l  58.  ^appl.  munt'm.     597 

2)cnnod()  f)attcn  tk  \tef)enben  dluntien,  weldEje  bic  ^ä))|le 
je(it,  3unac|)j!  um  bie  (5infu()ruii3  ber  tribentfnifcl;en  SBe^ 
fd)h'if[e  511  betreiben,  an  ben  gvopcvn  giirfienfjofcn  unterl^iel; 
ten44),  öud)  ben  äwcdf,  ben  Stfcf^ofen  gegenüber  bie  päpfli 
lidjen  Snterejjen  511  wahren,  iinb  bie  papfilidje  5i}?arf)too(Ifoms 
men^eit  geltenb  ju  mad()en.  Sn  ^ranfrcic!)  n?it0te  man  al§; 
balb  bie  9terf)te  ber  ()aüicanifcl)en  Äirc{)e  ö^Ö^"  f'^  f''^^^  5" 
flellen^s):  tejio   tiefer   grif  ber  9^untiu§,    \vdd)cx  fiel)  feit 


et  itupugnabo.  Vocatus  ad  Synodum  veniam,  nisi  praepedi- 
tus  fuero  canonica  praepeditioiie.  Aposiolornm  limina  singulia 
trienniis  personaliter  per  rae  ipsutn  visitabo,  et  Domino 
nostro  ac  successoribus  praefatis  rationem  reddam  de  loto 
meo  pastorali  officio ,  et  de  rebus  oninibus  ad  meae  Ecclesiae 
statum ,  ad  Cleri  et  popuü  disciplinam,  animarura  denique, 
quae  meae  fidei  traditae  sunt,  salutem  quovis  modo  peitineri- 
tibus^  et  vicissim  maudata  apostolica  humiliter  recipiam  et 
quam  diligentissime  exequar.  Quodsi  legitimo  impedimento 
detentus  fuero,  praefata  omnia  adimplebo  per  cerlum  nuntium 
ad  hoc  speciale  mandatum  habeiitem,  de  gremio  mei  Capituli 
aut  alium  in  dignilate  ecclesiastica  constitutum,  seu  alias  Per- 
sonatum  habenteraj  aut  his  deficientibus  per  dioecesanum  sa- 
cerdotem,  et  Clero  deficiente  omnino  per  aliquem  alium  Pres- 
byterum  saecularem  vel  regulärem  spectatae  probitatis  et 
religionis ,  de  supra  dictis  omnibus  plene  instructum<  De 
hujusmodi  autem  impedimento  docebo  per  legitimas  probatio- 
nes ,  ad  s.  Romanae  Ecclesiae  Cardinalem  proponentem  in 
Congregatione  sacri  Concilii  per  supradictum  Nuntium  trans- 
mittendas.  Possessiones  vero  ad  mensam  meam  pertinentes 
non  vendam,  nee  donabo,  neque  impignorabo  ,  nee  de  novo 
infeudabo,  vel  aliquo  modo  alienabo,  etiam  cum  consensu 
Capituli  Ecclesiae  meae,  inconsulio  Romano  Pontifice.  Et  si 
ad  aliquam  alienationem  devenero,  poenas  in  quadam  super 
hoc  edita  constitutione  contentas  eo  ipso  incurrere  volo. 

44)  in    gloveiiä,    9^eapel,  Zuün,  äJcnebig,   SQSien,    SSrülJel,   SBflr= 
fc^au,  ^arlö,  SJiabrib,  Siffabon.  hqn'j^ 

45)  Fenelon   sur   les   liberlcs  ijullicancs   (in   2c   SS  l*et*ö.  UKagajin 


598    mtxti  ^cnobe.     2Cbfd;n.  1.     SJ.  1517  —  1648. 
1579  in  ßuccrn  fejlgefc^t  't)atU,   mit  ^ulfc   ber  Sefuitcn 


VlI,  38):  Le  Nonce  du  Pape  n'a  aucune  Jurisdiction  en 
France.  II  y  est  regarde  simplement  comme  Ambassadeur 
d'un  Prince  etranger,  et  quand  quelque  Nonce  a  voulu  s'at- 
tribuer  un  territoire,  des  archives,  ou  quelqu'autre  ir.arque 
d'autorite ,  le  Parlement  s'y  est  oppose.  Le  Legat  a  laterc  a 
Jurisdiction  ,  mais  de  peur  qu'ii  n'en  abuse  on  observe  plusi- 
eurs  formalites.  Le  Pape  ne  peut  en  envoycr  en  France  qu'ä 
la  pricre  du  Roi,  au  moins  de  son  consentement.  Eiant  ar- 
rive  il  promet  avec  serment  et  par  ecrit  de  n'user  de  ses  fa- 
cultes  qu'autant  qu'il  plaira  au  Roi,  et  conformcment  ä  nos 
usages.  Ses  Bulles  sont  examinees  au  Parlement  pour  rece- 
voir  les  modißcations  necessaires.  II  ne  peut  subdeleguer 
personne  pour  Texercice  de  sa  legation  sans  le  consentement 
expres  du  Roi.  Quand  il  sort,  il  laisse  en  France  les  regis- 
tres  et  les  sceaux  de  sa  Legation.  Les  deniers  provenans  de 
ses  expeditions  sont  employes  en  oeuvres  pies.  ®o  mu^tc  bec 
ßacbtnal  SiÄocofini  alä  Segat  1576  folgenben  @ib  Icijlen  {Les  loix 
ecclesiastiques  de  France,  nouv.  edit,  par  L.  de  Hericourt,  a 
Paris  1756.  fol.  p.  54):  S.  Romanae  Ecclesiae  Presbyter,  Car- 
dinalis Maurocenus ,  nuncupatus  ad  Henricum  Francorum 
Regem ,  et  Universum  illius  regnum  —  s.  Sedis  apostolicae 
de  latere  Legatus,  juro  et  promitto  in  verba  Cardinalis,  per 
sacros  ordines  meos,  manibus  ad  pectus  positis,  Christianis- 
simo  Regi ,  me  Legati  munere  non  functurum,  nee  facuhati- 
bus  mihi  a  s.  Sede  concessis  usurum,  nisi  quando  in  regno 
ero,  et  suae  Majestaii  Christianissimae  placueritj  adeo  ut 
certior  factus  de  illius  voluntate,  illi  convenienter  Legati  no- 
men  et  jus  continuo  sim  depositurus,  simulque  oronium  quae 
gerentur  a  me,  legalione  finita,  codicillos  relicturum  in  ma- 
nibus ejus,  quem  voluerit  sua  Christianissima  Majestas;  item 
leges  et  statuta  et  consuetudines  regni  servaturum;  nee  ullo 
modo  auctoritati  et  jurisdictioni  regiae,  juribus,  libertatibus 
et  privilegiis  Ecclesiae  Gallicanae  et  Universitaium  derogatu- 
rum.  In  quorum  testimonium  has  pracsenies  manu  mea  sub- 
scripsi,  ac  praeterea  sigiilo  meo  muniendas  curavi.  2(e()nlid^ 
bic  fpätcrn  Segotcn. 


Z^.  Jll.  d.  IJl.  ^at)),  M.  §.  58.  Vapfti  ÜJuntrcn.     599 

in  bie  fdjnjei'jerifdjcn  aSer()altni|Te  ein,  um  t>\e  bif4)6flicl;en 
JRedjte  gu  fcl;md(crn,  unt)  bie  fat^olifc^en  ßöutonä  bi^  jur 
(jropten  Erbitterung  gegen  bie  ^^rotcfiöntifdjen  aufjureijen  "ß). 
Unb  cbenfü  üeranla^te  ber  9?untiug,  welcher  ftd;  1595  \vä\): 
renb  ber  9)?inberi(U;rigfeit  eineg  (iv^hi^6)o\^,  be§  brtierifcfjen 
^rinjen  gerbinanb,  in  Mbln  niebergelaffen  ^ötte^'),  burd? 


46)  25ec  cc|le  9?unttuS  In  Sucern  xcat  3o().  S'^ana  Suonomi,  S3tfd^. 
0.  SßetceUi  (f.  @efd^.  b.  ®tnfü()rung  ber  S^untiatur  in  bet  Bä)\ve\i, 
^ecauögcg.  u.  D.  C.  «Sncrt,  SSabcn  1847,  ©.  XIV),  bcc  abe» 
burcl)  Jfnmaßungcn  öerJjaßt,  fcl)on  1581  feine  ©ntlaffung  m^m. 
(Stil  1584  folgte  gelician  ««inguarba,  SSifc^.  o.  ©cala,  1586 
So&.  Sapt.  ©antorto,  SSifd^.  o.  ©cala,  rceld^e  bie  fat^ol.  (äan: 
tonö  öon  ben  reformirten  ju  trennen  jlvebten,  biö  mit  .^ülfe  bev 
Sefuiten  jene  rüirflid^  ju  bem  bovconiäifd^en  SSunbe  fid)  ocreinigten, 
1586  (a.  Q.  O.  B.  XXVIII.  -Kbti).  1.  §.  13.  noi.  13),  ügl.  (5f)i;. 
Sß.  ©rüdE'ö  gefd).  SarfleUung  b.  Eird^l.  23evf)ältniffe  b.  Eatt). 
©d^weij  biö  3ur  vgjelüetif,  a}Ianf)cim  1850,  @.  353. 

47)  (Sd^on  15S4  njurbe  Sof).  gcanj  SSuonomi  als  ,9^untiuö  cum 
potestate  Legati  de  latere  naä)  Äöln  gefd)tcEt,  um  bie  2(bfe^ung 
beö  S()m:f.  ©eb^arb  su  oollftrecüen.  (5v  ^atte  für  bie  ganje  $ro; 
»inj  fe()r  grope  gacuUäten  (f.  biefelben  in  Hartzheim  Conc.  Germ. 
VIII,  498),  n)eld)e  inbeffcn  »on  ©iytuö  V.  1585  fel^r  oerminbett 
würben  (/.  c.  p.  503).  2)a  er  Stad^folger  erl)ieU,  fo  wirb  er  in 
sRom  als  ber  erjle  (iänbige  S^untiuS  in  Äöln  betradjtct  {Pii  P.  VI. 
responsio  ad  Metropolilanos  MogunU  Trevir.  Colon,  et  Salisb, 
super  nunciaturis  aposlolicis,  Leodii  1790.  p.  348):  in  ber 
^^<xt  war  er  aber  ein  auperorbentltd)er  iig^dt,  [.  (S|).  gr.  SBei; 
benfelb'ö)  @rünblid)e  SntwidEelung  ber  33i6penS;  unb  9^un; 
tiaturfireitigfeiten,  (23onn)  1788.  4.  ©.  335.  «Segrünbete  ®cgcn-- 
bemerfungen  über  bie  ffictrad)tungen  wiber  bü6  Äölnifd^e  9)iOi 
memoria,  1789,  ©.  83.  2(IS  aber  ber  17iäl)rige  gerbinanb  auf 
($mpfel)lung  bcö  ^'apjlcS  jum  (Soabjutor  gc»räf)(t  würbe,  mu^te  ber 
päpftl.  2egat  mit  bem  iDomcapitet  einen  SJertrag  fd)liepen,  in  wel» 
eifern  CS  l)ief  ( Tractatus  de  Coadjutoria  Archiepiscopi  Ferdi- 
nundi  de  anno  1595  ()inter  ber  ©djrift:  Calophoria,  ober  59la(cj 
rialicn  juv  SSeantwortung  ber  ©djrift :    Verilable  etat  etc.   1787 


600    SSiertc  ^eviobc.     2(bfd;n.   l.     S5.  1517—1648. 

feine  Eingriffe  in  tie  bif4>6flidbe  ®mä)t^haxUit  unauf{)6rlid)e 
Älagcn  ^8).     2(10  wdl[)renb  bcr  Unruhen   fceS  t)rei^i9ia{)rigen 


/>.  53):  Quod  ad  spirituale  attinet,  (S.  Sanctita«)  confidit  de 
Coadjutore  et  Capitulo,  quod  pro  zelo  christianae  religionis 
et  pietatis  decorem  domus  Dei  imprimis  cordi  habebunt  -•  at- 
tamen  ,  siquidem  Capitulo  ita  videbitur ,  pro  majori  auctoriiate 
et  securitaie  rerura  tam  teraporalium,  quam  spiritualium  offert 
Sua  Sanctitas  habere  in  hac  provincia,  salva  tarnen  semper 
ordinaria  jurisdictione ,  virum  gravem  ac  piu-ra  cum  titulo  et 
dignitate  Nuntü  apostolici  ,  cum  facultatibuä  opportunis  pro 
Salute  Ecclesiae,  et  cum  expresso  mandato  s.  Sedis  apostoli- 
cae,  ut  ea,  quae  unioni  patriae  juratae,  quae  juratis  capitula- 
tionibus,  quae  ctiam  Eccles'ae  consuetudinibus  repugnant, 
per  omnia  toUi,  et  quae  eis  conveniant,  observari  procuret. 
©0  {)atte  atfo  bie  Sölnifdbe  S^untiatur  eine  oovübergo^enbe  SJcran« 
laffung,  würbe  aber  flänbig,  entioIcEelung  ©.  340.  (Segen? 
bemerfun  gen  S.  92. 
48)  Buerft  ecnannten  bte  5yiuntien  in  2fppel(ationsfäUen  judices  in 
partibus,  bann  ecnannten  fie  bafür  einen  if)ref  QJeiftüdjen  äum  %\xs 
bitor:  barauf  nal)men  fte  Jfppellationen  mit  S3orbeiget)ung  ber  ?Ofei 
tropoUten,  unb  enblid^  aud^  (Sachen  in  ev|lei-  Snfianj  an,  önt? 
tüirflung  ®.  346.  55a  in  ben  ©ttften  Äöln,  COIünl^er,  Süttirf) 
utib  ^aberborn  bie  bifd)öfl.  Offtciale  mit  ben  tt?eltltd)en  S'Jid)tern 
concurrirenbe  @etid)töbarfeit  I)atten,  fo  ncifjmen  bie  5Runtien  aud^ 
in  it>eltttd)en  ©ac!^en  öon  benfelben  2(ppeUationen  an,  wogegen  \iOi^ 
9Jeid)gEammergerid)t  lange  ju  flreiten  f)atte,  f.  ^ragmat.  it.  acten= 
mäßige  ©efd^.  ber  ju  tKünd^en  neu  errii^tetcn  5Runtiatur,  gran!f. 
u.  ßcips-  1787.  ®.  109.  Sott,  2(n^ang  ©.  53,  finbct  fid)  ein 
3(u6äug  bec  gacultäten,  wie  fte  in  bec  3}Jit(e  be§  18ten  3i»^rf). 
SSenebictug  XIV.  bem  Äötner  9iuntiug  ertfjcilte:  U,  o.  1.  Visitandi 
et  reformandi  patriarchales  —  et  alias  —  Ecciesias,  nee  non 
monasteria.  2.  Constitutiones,  consueludines  et  mores  mu- 
tandi,  vel  constitutiones  de  novo  edendi.  5.  Cognoscendi  et 
terminandi  causas  criminales,  et  matrimoniales,  et  quascunque 
alias  ecclesiasticas,  profanas ,  civiles,  criminales,  ei  mixtas, 
ad  forum  ecclesiasticum  quomodolibet  pertinentes  (non  tarnen 
bcneficiales) ,    praeterquam  in  prima  instantia.      7.  Couferendi 


S().  III.  6.  III.  Äaff).  Ä.  §.  58.  S3ifd).  gacuttdfcn.     601 

Ärtegeä  bic  !lrcl^Itc(ien  £)rbnun9en  in  ^eutfd;tanb  ubcr()au:pt 
verfielen,  unb  bte  Sifdjofe  ftd)  weniger  um  ben  ^apfl  fums 
mcrten  ^9) ;  ^a  Iie0  fid)  wieberum  juerjl  ber  @V5bt[d)of  gerbi* 
nanb  öon  Äoln  1645  baburd)  in  gropere  ^Cbfjdngtgfeit  üon 
bem  ^aj3f!e  bringen ,  bap  er  baö  ^iöpenfationSrecbt  in  (5be- 
fadjen  50)  fid)  biircb  pa.p|llid}e  Snbulte,  jebcgmal  auf  fünf 
Saläre  (facultates  qulnquennalcs),  üer(eif)en  liep  ^i).  g^ad) 
unb  nad)  ti?urben  aläbann  in  biefe  Snbulfe  aud;  SBewilligun; 
gen  eingefc^oben,  burd)  wdö)i  ta^  bifd)6flid)e  Zmt  in  i)ol)im 
©rabe  erniebrigt  «jurbe  ^2). 


beneficia  ecciesiastica  simplicia  intra  limites  suae  legationis» 
dummodo  ratione  mensium  apostolicorum  reservata  non  fue- 
rint,  quorum  fructus  viginti  quatuor  Ducatos  auri  de  Camera 
non  excednnt  etc.  SSefonberä  beflagten  fid)  bie  ^roteflonten  auf 
bem  tUeQenibütqn  Sletd^ötag  1594,  ba^  bie  päpftl.  fiegaten  ben 
SJctigion^fvieben  ju  untecgraben  fud^ten,  unb  mit  v^ulfe  bn  Sffui* 
ten  i^rc  3uri6biction  erweitei-ten,  ©truöe'6  ausfit()rl.  >&ijlorie 
ber  S?eli3ion6befd)irevben  I,  373.  374. 

49)  ©0  bendjtete  bec  Äötnec  «Runtiug  SOZontono  1624  an  ben  ?)apft, 
ia^  bic  bcutfd^en  SSifcijöfc  bie  ©teilen  in  ben  päpfltid)en  fOlonaten 
befe^ten,  unb  in  allen  gäüen  biäpenfirten,  SRanfe  IV,  409. 

50)  3n  Stibent  wollten  bie  ©panier  unb  granjofen  ben  JBifd^öfctt 
biefeö  SJec^t  oinbiciren,  bie  Staliäner  »riberfprad)en  {Sarpi  liv, 
VIII.  §.  31),  unb  fo  würbe  nidjtg  bariiber  üeflimmt.  So  l)eigt 
Sess.  XXV.  de  reform.  cap.  18.  nur;  Quodsi  urgens  justaque 
ratio,  et  major  quandoque  utilitas  postulaverint,  cum  aliqui- 
bus  dispensandum  esse;  id  causa  cognita,  ac  summa  matuii- 
tate,  atque  gratis  a  quibuscunque,  ad  quos  dispensatio  pertine- 
bil,  erit  praestandum. 

51)  1658  folgte  «Kainä,  1662  Srier  nad),  Sntwicf hing  b.  25iö.- 
penö=  u.  Sluntiaturftreitigf.  ©.  116. 

52)  <So  geljört  ju  ben  gacultäten,  tt)cld)e  ^nnoceng  X.  168Ü  bem 
(grjb.  ü.  gjfatnj  »erlie:^  (Uebcr  baS  unjufttfijirlidjc  ©d)reiben  beS 
(Srjb.  ^Pacca,  9?unjiuS  ju  Äöln,  granff.  u.  Seipj.  1787.  ®.  95), 
aud)  2.  bie  facultas,  tenendi  et  legendi  libros  prohibitos  hae- 
reticorum  ad  efTectum  cos  impugnandi,   et  alios  quomodoübet 


602     mia-U  ^eciobe.     2(bfd)n.  1.     §8.  1517-1618. 

§.    59. 

®cf(^i(i)te  bcr  Sffutten. 

^k  bebeufenbfle  ©tu^e  unb  ben  fraftigfren  S3eiffanb 
fanben  t)ie  ^ap^e  in  t^en  ^efuiten,  wdd)Q  ftcb  balb  überall« 
f)m  üerbreifeten ,  um  bö§  Sfeid)  beg  ^apjle^  burcb  äBefe|!ü 
gung  ber  (B^nanfenhm,  9?eubelebung  ber  ©(eidjgultigen, 
3urü(ffübruncj  ber  ^IbgefaKenen,  unb  S5efe()run9  ber  Unglaus 
btgen  5U  oergroßtrn.  ©ie  entwtcfelten  eine  dbnlicbe  Sbatigfeit, 
unb  würben  aud)  eben  fo  üon  bem  pdpfllicben  ©tuble  begun- 
fügt  ^),  wk  bte  SSettelmoncbe  in   ibrer  SBlutbejeit:   ober  bie 


proliibitos,  praeterquam  opera  Car.  Molinaei,  Nie.  Machia- 
velli,  ac  libros  de  astrologia  —  tractantes,  ita  tarnen,  ut 
libri  ex  iilis  provinciis  non  efferantur.  Unb  tiefe  ^acultät 
»ütrb  nod^  oon  ^tuö  VI.  um  1786  rD\eheti)olt,  aber  mit  ftarfet  S3er= 
metjrung  ber  unbebingt  »erbetenen  SSiidber  (a.  a.  £).  ©.  101). 
3fußerbem  kommen  f)ier  norf)  folgenbe  gacuttäten  »or :  12.  Confe- 
rendi  Ordines  extra  tempora,  et  non  servatis  inter^titiis  iisque 
ad  sacerdotium  inclusive;  14.  Conficiendi  olea  cum  quinque 
saltem  sacerdotibus,  non  tarnen  extra  diem  Coenae  Domini, 
nisi  necessitas  aliud  urgeat ;  16.  Deferendi  sanctissimum  Sa- 
cramentnm  occulte  ad  infirmos  sine  lumine,  —  si  ab  haereti- 
cis  aut  infidelibus  sit  periculum  sacrilegii,  uf.  K).  ^n  greUem 
eontrajlc  flanben  bamit  befonbcrS  iie  gacultäten  bcr  Siuntien, 
f.  not.  48. 

1)  Litter ae  apostolicac,  quibus  instüutio,  confirmatio,  et  varia 
privilegia  continentur  Societatis  Jesu,  Antverp.  1635,  oud^  in 
bem  Corpus  institutorum  Soc.  Jesu  I.  ©regoriu^  XIII.  ucrttJtU 
ligte  ben  Sefuiten  in  ber  SSuUe  Decet  Rotnanum  Pontificem 
1575,  quod  omnibus  privilegiis  fratrum  et  sororum  Mendican- 
tium,  aliarumque  religionum  ordinibus,  et  roonasteriis ,  ac 
personis  tarn  saecularibus  quam  regularibus  hactenus  concessis 
et  in  futurum  concedendis  uti,  frui,  ac  in  eis  procedere  pos- 
sint.  3n  ber  Ätagrebe,  irelc^e  Souiö  S)oU  SZamenä  bcr  ^arifcc 
"Pfarrer  gegen  bie  Sefuiten  13. 3ul.  1394  ^ätt,  f)ei^t  cS  {d'Argen- 


Z\).  ni.  6.  in.  Äatf).  Ä.  l  59.  Sefuiten  feit  1563.     603 

SBirffamfeit  ber  ^efuften  wav  ^rof^artigcr,  ta  jte  ft'c^  mä)t, 
wie  bie  SBettcImondje ,  auf  «tue  einfeitige  S3IIbun(j  bcfd;ränFi 
ten ,  fonbern  bic  mannid)facl;jTcn  6f)araftcrc  unb  Salente  in 
i()re  ©efellfdjaft  a\x\mi)men,  um  ftc  unter  jitreng  ein^eitlidjer 
fieitung  unb  in  unocrbrucl)lid)em  ®e|)orfam,  in  mannic^faftis 
ger  SQ3eife  für  ben  einen  ^Drbenöjwedf  ju  oerwenben  2).  (gdjwars 
merifct)e  2£fceten,  fün|lferifc|)e  unb  organifatorifcbe  Salente 
würben  ju  SKtfftonen,  SBeltfluge  unb  ©ewanbte  ein  |)6fen, 
®eUi)xtt  an  ©cl)ulen,  rebnerifd)C  Salentc  alg  ^rebiger  ge; 
hxau(i)ti  aber  aüe  würben  ununterbrodjen  auf  ba§  eine  3iel 
I)in9ett)iefen ,  ifjre  ®efeüfcl)aft,  unb  ^nxd)  fie  ha^  ^apfltf)um 
5ur  2{Üein()errfcl)aft  ju  er()eben.  £)a  ber  l()6^erc  Sugenbunters 
ric|>t  in  ben  mcijlen  fatl()olifd)en  <BtaaUn  jum  gropten  Sl^eilc 
in  i^re  ^anbe  Um ,  fo  bilbeten  fic  ftd)  ein  i^nen  ganj^  erges 
bcne§  ®efcbled()t:  inbem  bic  meij!en  ©eminarien,  weldje  ftd() 
nad[?  ber  ä5orfd[)rift  be§  Sribentinumö  bilbeten,   iljnen  iibergcs 


tre  collectio  judiciorum  II,  I,  515):  Gregoire  XIII.  en  l'an 
1575  leur  donne  permission  de  converser  avec  les  heredques, 
et  ä  cetle  fin  de  changer  d'habit,  et  se  deguiser.  6ö  mu^ 
biep  ein  geijeimeö  5*riotleä'""i  f^P"/  ^^  fi^  ^^^^^  ©pur  baoon  in 
ben  litteris  apost.  finbet. 
2)  Imago  primi  saeculi  Societatis  Jesu,  a  Provincia  Flandro- 
Belgica  ejusdem  Societatis  repraesentata,  Antverp.  1610.  fol, 
Vroleg.  p.  33:  Dispersa  quidem  sunt  per  omnes  orbis  angulos 
Societatis  membra,  tot  nationibus  regnisque  divisa,  quot  limi- 
tibus  teilus  :  sed  haec  tantunimodo  sunt  intervalla  locorum, 
non  mentium;  discrimina  sermonis,  non  pectoris;  colorum 
dissimilitudo,  non  morum.  In  bac  familia  idem  sentiunt  La- 
tinus  et  Graecus,  Lusitanus  et  Brasiius,  Hibernus  et  Sarmata, 
Iber  et  Gallus,  Britannus  et  Belga:  atque  in  tarn  disparibus 
geniis  nulluni  certamen,  nulia  contentio;  nihil  ex  quo  sentiag 
plures  esse.  —  Nihil  sua  putant  interesse,  ubi  nati  sint.  — 
Idem  propositum,  idem  tenor  vitae,  eadem  voti  copula  colli- 
gavit.  —  Voloilur  et  revolvilur  hominis  unius  tiutu  Societatis 
universae  tanla  nioles,  moveri  facilisy  difficilis  cotntnoveri. 


604    mkxtc  5)mobc.    3fb[cf)n.  1.    SS.  1517—1648. 

ben  würben,  fo  gewannen  fte  gerabe  unter  bem  gebilbeten 
Mexu§  grogen  2rn()ang.  Surc^  biefen  unb  burdj  bie  eigene 
Zi)citiQhit,  weldje  fie  aU  ^rebiger  unb  S3etd)tt)dter  entwicfet; 
ten,  er|)ielten  fte  bebeutenben  Qinflu^  auf  t>a6  SJolf,  wie 
burd)  bie  ®eict)tödterftellen  an  ben  ^ofen,  weldje  i\)mn  U^x 
i)aufiQ  übertragen  würben,  ©inwir!ung  auf  bie  gurfien. 

^i)x^  St)dtig!eit  war  öorjugSweifc  auf  tk  üon  ber  Äird^c 
obgefallenen  £dnber  gertdjtet,  unb  hali)  gelang  e§  i^jnen,  ben 
Äampf  gegen  bie  3?eformation  neu  anjufacben,  unb  berfelben 
in  einigen  Sdnbern  nid}t  nur  ©rdnjen  gu  fe^en,  fonbern  fie 
aucb  wieber  jurucfjubrdngen.  ©o  befonber^  in  5)eutfcb= 
Unb  3),  tt)o  i()re  bebeutenbften  ^olemifer,  fOJartinuä  S3ecas 
nug4)  in  gjJaing,  SSürjburg  unb  SBien  (f  1624),  Sac. 
©retfer^)  in  Sngoljlabt  (f  1625),  %ham  Sanner  6)  in 
^rag  unb  Sugolfiabt  (f  1632)   unb  2aurentiu6  gorcr')  in 


3)  f.  libt^.  1.  §.  11.  not.  14.  ®.  @ugen{)eim'S  ©cfd).  b.  Sefuu 
ten  in  25eutf(^Ianb,  2  Sbe,  granEf.  a.  lOZ.  1847.  ogl.  (5f)emni| 
unten  §.  60.  not.  30. 

4)  ©ein  >^auptwecf:  Manuale  controversiarum  hujus  temporis, 
Herbip.  1623.  4.,  oft  wieber  gebrüht.  Opp.  Paris.  1635.  u.  Mo- 
gunt.   1619.  fol. 

5)  Son  if)m  unjo^tige  po(emif(i^e  ©dE)riften,  bogmotifi^  ^jclemifdje 
befonberS  gegen  3(egibiug  ^unniuö,  l)iftorifc^  polemifd^e  über  ^app^ 
t^um,  ®rcgor  VII.  unb  v^einrid^  IV.  gegen  SfKetd^ioc  ©olbajl. 
Opp.  Ratisbonae  1734  ss.  17   Tom.  /"o/. 

6)  S3on    tt)m :    Liäherus,    s.    anatomia   confessionis   Atigustanae, 

,  Ingoist.  1613.  4.     ©trettfdiriften  gegen  2(egib.  .f)unniuö  über  boö 

Öiegengburger  ©efprädh  u.  f.  lü. 
,tii 

7)  @r  tt>iebcrl)olte  befonberS  oft,  ia^  bie  9)rotefianten  bcS  Sleligi; 
onöfriebenö  Dei-tufiig  gegangen  wären  {Tibti).  1.  §.  11.  not.  24). 
üBon  if)m  u.  a.  St/mbolmn  catholicum  ^  lutherannm  et  caliinia- 
num  cum  apostolico  collatum ,  Diliing.  1622.  4.  Bellutn  tibi- 
quitisticum  ,  vetus  et  novum,  Dill.  1627.  12.  (beutfc!^:  Tiltn  lt. 
neuer  Äa^enfrieg  o.  b.  Ubiquität,  Sngolftöbt  1629.  12.). 


Sf).  in.  e.  Hl.  ^atl).  t.  §.  59.  Scfuiten  feit  1563.     605 

X)tnin9cn  (f  1659)  nuftvaten;  in  Ungarn  ö)  imb  in  ?)05 
Un^),  wo  eö  i^nen,  befonber§  bem  3{ntoniu§  ?)offet)tnu6, 
gelang,  ben  größten  Zlnil  ber  grted)ifcl;en  Kirche  in  8itt{)auen 
unb  bcn  anjlopcnben  :polnifd;cn  ^rouinjen  mit  ber  romi; 
fc|)en  £ircl)e    511  vereinigen    (1590  — 1596)  >o).    ^n    (5ng= 


"'S)    't^t^!  l.  §.  16.  not.  24  ff. 
9)     3<;6tt).  1.  §.  15.  not.  26  ff. 

10)  35if  Scfuiten  jogcn  oiele  grted)ifd^e  SiiQftt^r  befonbftö  übligc,  tit 
i^)re  (Sollc^ien,  unb  gewannen  biefelbe  fiic  ft'di:  fo  rcuftcn  fte  aud) 
öciedjifdje  $BifcI)of6fiii^Ie  mit  evtjebenen  Scannern  ju  bcfe^en.  S)a 
bec  Äönig  ©igiömunb  III.  tt;ncn  ganj  ergeben  war/  fo  fonnten  fte 
ben  2(be(  mit  TfnfleUitngen ,  bie  Sifdjöfe  mit  @'enatorenjtüf)len 
tocfcn.  5f)r  ooväiiglid)|leä  SBerJjeug  war  2)?id}ael  Sia^o^a,  S}Jetrü5 
polit  ö.  Äiew,  i{)r  Sögting.  2Cuf  ^iüct  ©ijnoben  in  SSvjcöc  8ttetx)§Ei 
1590  .u.  1594  würbe  bie  Union  eingeleitet:  1595  rcurbcn  gwei  SSi* 
fd^öfe  nad)  9?om  gcfenbet,  StemenS  VIII.  ooUäog  bie  Union  burd^ 
bie  SSuUc  Magnus  Dominus  et  laudabilis  23.  S)cc.  1595  unter 
bcn  Sebingungen  bec  ©pnobc  üon  gtoren^  (SSb.  2.  2fbt^.  4.  §.  156. 
not.  c),  eine  britte  ©pnobc  üon  aSrseSc  ßiteroSEi  1596  öoUenbete 
fte,  unb  ber  Äönig  publicirte  fte  burdi  baö  Unioerfale  o.  15.  See. 
1596,  in  ir)eld)em  er  jugleid)  bie  j^arren  2(nl)än9er  ber  gried^ifdjen 
Äird^e  mit  bem  SJerlufle  ber  föniglidjen  ©nabe  bebrofjete.  Sc^t 
begannen  S3erfolgungen  gegen  bicfclben,  man  na|)m  if)nen  Jlird)en 
unb  ÄIö|!er:  fte  t)atten  aber  anfangö  einen  mädjtigcn  ®d^u|  an 
bem  SBoittJobcn  oon  Äien?,  (Sonftantin  Öfirogefi,  unb  fo  erf)ielten 
\iä),  ba  fpater  tolerantere  SJegierungen  folgten,  aud^  mand)e  9tid)ts 
unirte.  Siömifd^e  35arftellungen  btefec  Vorgänge  f.  »on  S3aroj 
niuS  f)inter  f.  Annales  eccl.  T.  VII.;  2)ie  neueften  Suftänbe  ber 
fatt)ol.  Äird^e  inihex  SJituö  in  ^olen  u.  SJtt^lanb,  JCugeburg  1841, 
®.  96  (mit  S)ocumenten):  eine  ge9entf)eiligc  in  Äaramfin'S 
©efd^.  beä  ruff.  Sleidjeg  IX,  317.  (^r.  ^efele,  Sübinger  ÖuartaU 
fc^rift  1843.  ©.  573,  fü|)rt  Äaramftn  IX,  318  alö  &emäf)vi: 
mann  auf,  baß  Oigiömunb  III.  nid^t  mit  Jßerfotgung,  gebro^t 
'i)abi:  S.  .121  Eonnte  er  lefcn,  wie  er  fte  eintreten  ließ).  Sine 
unbefangene  6rääf)lung  f.  in  Sof.  ßufaScemicj  ®efd^.  b.  refor= 
mirten  Äirc^en  in  ßitt^auen   (2  SSbc  Ceipaig  1848)  I,  44.     25ie 


606     ^kxU  ^eriobe.     2(bfd)n.   1.     S5.  1517—1618. 

laut  ")  unb  in  ©c^iveben  ^2)  fonntcn  cö  bteSefuiten  nur 
äu  Unorbnungen  of)ne  na4)f)a(ti9c  SGBtrfungen  bringen.  T)ai 
gegen  bereiteten  ftd)  in  Spanien  unb  granfreicf)  ber 
®efellfd)aff  ©efa^ren,  treldje  biefelbe  nur  burc^j  päpftU<i)m 
SSeijIanb  überwinben  fonntc. 

3)ie  ®efellfd)aft  war  urfprimglicb  öorjug^wcife  ouä  ©pos 
niern  gebilbet,  unb  längere  2i'\t  war  ba§  ©eneralat  nur  oon 
Spaniern  befteibet.  SBie  in  Spanien  mit  ber  Snquifition 
unb  ben  ^Dominicanern  bie  S^eotogie  be6  i).  SlbomaS  'i)exx\(i)i 
te;  fo  war  biefelbe  öon  Sgnatiu§  [auö)  feiner  ©efeüfdjaft 
t)orgefc|)rieben  ^^).  Snbeffen  ßainej  liep  ftd)  burd)  ben  ©egens 
fa|  gegen  t>k  ?)rotejlanten ,  unb  burdE)  bie  auperbalb  ©pas 
nienä  öorberrfcfienbe  ©timmung  fdjon  in  Sribent  üeranlaffen 
oon  berfelben  abjuweid)en  ^^):  unb  au^  ber  unter  feinem 
©eneralate  abgefaßten  3!)eclaration  ju  ben  Gonftitutionen  (1558) 
ergab  ftd)   ebenfalls,  \)a^  iiie   2{nf)dngli4)feit  ber  ®efenfcl[)aft 


Union  Irug  be§{)alb  ben  Äeim  if)reö  Untcrgangeg  fd^on  in  ftd^,  ba 
fie  nad)  ber  2(bftd^t  t{)rer  ©tünber  nur  ber  Uebergang  jum  ööUtgen 
römi[d;en  Äatljolicigniuö  fei)n  foHtc.  ©o  würben  bie  Unirten  ben 
9{ömifdösfatf)oUfd)en  nad)9efe|t,  unb  i^re  hxijüäjin  Sinric^tungen 
mannid^fad)  geänbert;  baburd)  aber  ni^ielt  ftdj  ^Cbneigung  gegen 
bie  3?ömif(^en  unter  bem  unirten  S3oI!c. 

11)  f.  oben  §.  28.  not.  11  ff. 

12)  Tibti).  1.  §.  18.  not.  17  ff. 

13)  Conslilt.  P.  IV.  cap.  14.  f.  oben  §.  56.  not.  31. 

14)  Sess.  VI,    13.  Jan.  1547,    lautet   Can.  IV.    de  jiislificatione : 
Si   quis  dixerit,  iliberum   hominis  arbiirium   a  Deo    motum  et 

>i  .  excitatum  nihil  cooperari  assentiendo  Deo  excitanti,  —  ana- 
;>].-  ihema  sit.  Sfainfg  wollte  oergeblidj  menlem  a  Deo  motam  et 
excitatam  für  arbitrium  a  Deo  motum  et  excitatum  gefe|t 
wiffen,  unb  mufte  l)ören,  \>a^  bie^  pelagionifd^  fei),  cf.  Augusiini 
le  Blanc  (oietm.  be§  jDoir.inicanerS  Jac.  Hyactttth.  Serry)  htst. 
congregationum  de  auxiliis  divinae  gratiae  sub  Clem.  VIII.  et 
Paulo  V,  Lovan.  1700.  fol.,  p.  4. 


ZI),  III.  (5.  III.  ^at\).  ^.  §.  59.  Scfuiten  in  Spanien.    607 

an  Sljomaä  nicfet  unbebingt  fep  '5) :  g^mj  unoerI)iiat  fpracl;en 
bic  ßülner  Sefuiten  in  i^rer  censura  1560  pelagianifdjc 
©runbfa^e  an^  •«).  ®o  entßanb  eine  Spannung  ber  Sefui; 
ten  mit  ben  Dominicanern,  unb  in  Spanien,  xvo  fdjon  bie  ©is 
gcnt^ümrid^feiten  iijrer  SSerfaffung  unb  il)i-e  2Birffam!eit  S5ies 
len  anflo^ig  geworben  waren,  nai)m  t>k  3a{)(  i^rer  ©egner 
ju  •').    ein  nodi)  fdjrofferer  ©cgenfa^  gegen  bic  Sefuiten  hiU 


15)  Conslt.  P.  IV.  cap.  14  f)etft  eg:  In  theologia  legetur  —  do- 
clrina  scholaslica  divi  Thomae :  baju  aber  bie  Declaratio  : 
Praelegetur  etiam  Magister  Sententiarum.  Sed  si  videretur 
temporis  decursu  alius  auc(or  studeniibus  ulilior  fulurus,  ut 
si  aliqua  summa  vel  liber  theologiae  scliolasticae  conficere- 
fur  ,  qui  his  nostris  iemporibus  accommodatior  videretur;  — 
rebus  diligenter  expensis  —  cum  Praepositi  Generalis  appro- 
batione,  praelegi  poterit.  Saf)er  warfen  bie  ©egnet  ber  Sffui* 
ten  benfelben  fo  oft  eine  utilior  et  accommodatior  theologia  cor, 
treidle  ftd^  freilid^  nid)t  ftreng  aug  ber  Declaratio  nad^weifen  liep, 
wof)l  aber  auö  ber  folgenbcn  SntrcidPelung  ber  jefuittfd)eii  3;()eolo9te. 

16)  Censura  de  praecipuis  doctrinae  caelestis  capitibus,  Colon. 
1560.  ®a  f)ei^t  e§  u.  2C.  fol.  33,  Deum  desiderio  peccati  et 
concupiscentiae  praefecisse  rationem  et  arbitrii  libertatem, 
cujus  imperio  subjiciatur  peccatum  tali  subjectione,  qua  vix 
major  est,  ut  nihil  quicquam  agere  possit  teipso  non  annuente. 
fol.  37:  Deus  sua  gratia  semper  praesto  est,  si  viderit  ani- 
mum  ad  ejus  susceptionem  paratum  et  promptum  ,  si  non  re- 
luctantem  reperiat.  fol.  28.  Wirb  geiramt,  ne  quis  peccata 
hominum  aut  naturam  nimium  exaggeret,  ut  nihil  in  ea  boni 
insit.  cf.  M.  Chemnilii  theologiae  Jesuvitarum  praecipita 
capita,  Lips,  1563.  8. 

17)  Melchior  Canus  (©ominicaner  in  ©atamanca  u.  Äolebo,  S5ifd^. 
ber  canar.  Snfeln  f  1560)  beutete  fd)on  früf)er  2.  Tim.  3,  1  ss. 
»on  bcn  Sefuiten  (Orlandini  hiot.  Soc.  Jesu  I,  172),  «nb  fd^rieb 
an  ben  2Cugu|tiner  SRegla  ,  SSetd^toater  (SaxU  V,  Tuba  tnagna 
mirum  clangens  sonum,  per  Liberium  Candidum,  (b.  t.  ber  Sar; 
metiter  in  Cutttd^/  Henricus  de  s.  Ignatio)  Argent.  1713,  p.  1: 
Si   quo   pede  coeperunt  Patres  Societatis,  pergere  permittan- 


608     S5iei'te  ^criobc.     2fbfd)n.  l.     «B.  J517— 1648. 

bete  fid)  auf  ber  Uniijerfftdt  Sonjen,  öuf  n)elc|)er  nad)  bem 
SSorgange  üon  SJiidjael  SSajug  |latt  beö  S£()omi^mu§  ber 


tur,    faxit  Deus  ,    ne  (empus  tandem   adveniat,   quo  Reges  eis 

obsistere  velint,  nee  possint.     3n  f.  Locis  theologicis,  Salmant. 

1563.  fol.)  Hb.  IV.  c.  2.  fagt  er;  Societas  Christi  (1.  Cor.  1,9) 

cum  Christi  Ecclesia  sit,    qui  titulum  sibi  illum  arrogant,   hi 

videant,   an    haereticorum   more   penes  se  Ecclesiam    existere 

mentiantur.     Arias   Montanns ,  fönujL  Sapellan   u.   SStbUot|)e?ar, 

fd)rieb  an  Äöntg  ^|)tlipp  II.   1571    {Pauli  Colomesii  opera ,  ed. 

J.  A.  Fabricius,    Hamburgi   1709,    4.  p.  537):   moneo,    unam 

illarum    rerum,    quas    Majestas  V.    Gubernatori    ac  Ministris, 

qui    in  Eelgio  sunt  aut   posthac   erunt,    severissime  debet  in- 

jungere,    esse    istam,     ut    caveant  Jesuitis     commisceri,    nee 

quicquam    negotiorum   cum    illis  communicent,    neque  ad   id, 

quod    nunc    habent    auctoritatis    vel    opum    in    his    provinciis, 

ullam    accessionem   faciant;    in    specie   autem,    ut   Gubernalor 

Belgii    nemine  illorum   pro   Praedicatore   vel   Confessario    uti 

,       audeat:    Deo  enim  et  conscientia  teste  perspectum  habeo,  tarn 

.'  i    hoc  quam  quicquam  aliud  referre  ad    rem  M.   V.    et    ad    libe- 

.u<'iram  executionem    boni  regiminis  harum  provinciarum.     Et  M. 

\'\    -V.    pro    certo   habeat,    perpaucos   in  Hispania   inveniri  extra 

.rri' ipsorlim    Socielatem,     qui    piuribus   et  certioribus   quam    ego 

>:( '  argumentis  perspectum  habeant,  quae  sint  illorum  praetensio- 

.'j'.nes   seu   studia,    qui   fities,    quantoque    ingenio  et   conatu    ad 

•  iijifines  isibi  propositos  connitantur,  similiterque  de  multis  eorum 

-•*;  rebus  pariicuiaribus,  quibus  observandis  non  ab  uno,  sed  jam 

KlB  a  quindecim    annis  animum    adverti.  —     Nee  enim   me   prae- 

idui-terit,   quos  passim  exploratores  habeant,  ut  quicquid  de  suis 

:.v    et  alienis  negotiis  agatur,  resciscant,  quantique  nocumenti,  et 

quam    tectas   exerceant   inimicitias  contra    minoris   auctoritatis 

.(h  ihotnines,  quos  quovis  modo  rerum  suarum  quicquam  non  satis 

ex    sua   libidine   attingere    intelligunt.      Serfelbe    Arias    in    f. 

Comm.   de   varia    hebraicorurn   librorum  scriptione    et  lectione 

üor  b.   Biblia   hebraeo-latina,    Antverp.    ap.   Flantinum    1584, 

p.  11:   Utuntur  quidem  illi  (Jesuitae)   magno  et  incredibili  ad 

suas  agendas  res  mysierio :  sed  quod  facile  iis,  qui  siroplicius 

i;   apertiusqwe  agere  volunt,   pelluceat,     quod   non   post  multos 


Zf).  III.  6.  ni.  ^atf).  Ä.  §.  59.  Sefuiten  gegen  «SajuS.    609 

reine  Qlugujüni'ömuS   Ijervfdjenb  würbe,    ^in^  V.  üerbammtc 
79  ©a^c  be6  SSajuä  (1567)  in  fet;r  milber  %om  »s) :  mä)^tx 


annos  tandem    aperiendum    est    virtute    illius,    qui    illustrabit 
abäcondita  cordis  et  occulta  tenebrarum. 
18)    2)urc^  bie  25it([c,Ex  omnibus  afflictionibus,  nield)C  in  ben  SSuli 
laricn  fefjtt.     Sie  ocrwoufenen  ©ä|e  f.  in  Melch.  Leydeckeri  hist. 
Janseuismi,    Trajccti   ad   Rhen.   1695,   p.  278.     U.  a.    16.    Non 
est  Vera  legis  obedientia,    quae  fit  sine  caritate,     20.  JVullum 
est  peccatum  ex  natura  sua  veniale,   sed  otnne    peccatum  me- 
retur    poenam   aeternaui.     25,     Omnia    opera    infidelium    sunt 
peccata,    et    pliilosophorum   virtutes  sunt   vitia.     27.    Liberum 
arbitrium    sine  gratiae  Dei  adjutorio   non  nisi    ad    peccandum 
valet.     39.  Quod  voluntarie  fit,    etiamsi  necessario  fiat,   libere 
tarnen    fit.     59-    Quando    per  eleemosynas  aliaque  poenitentiae 
opera  Deo  satisfacimus  pro  poenis  temporalibus,  non  dignum 
pretium  Deo  pro  peccatis  nostris  offerimus,    sicut  quidam  er- 
rantes  autumant   (nam  alioqui  essemus    saltem  aliqua  ex    parte 
redemtores);    sed  aliquid   facimus,    cujus  intuitu  Christi  satis- 
factio   nobis  applicatur   et   communicatur.     60.    Per    passiones 
Sanctorum  in  indulgentiis  communicatas  non  pioprie  redimun. 
tur  nostra  delicta;   sed    per  communionem  caritatis  nobis  eo- 
rum  passiones  impartiunlur,   ut  digni    simus,   qui    pretio  san- 
guinis  Christi    a  poenis   pro    peccatis   debitis   liberemur.     73. 
Nemo  praeter  Christum  est  absque  peccato  originali:    hinc  b. 
Virgo    mortua    est    propter    peccatum    ex    Adam    contractum, 
omnesque  ejus  afflictiones  in  hac  vila,    sicut  et  aliorum  justo- 
rum,  fuerunl  ultiones  peccati  actualis  vel  originalis.     75.  Mo- 
tus  pravi  concupiscentiae  sunt,  pro  statu  hominis  vitiati,  pro- 
hibiti  praecepto:    Non  concupisces.     Unde  homo  eos   sentiens, 
et  non  consentiens,    transgreditur  praeceptum :    Non  concupi- 
sces;   quamvis    transgressio    in    peccatum    non   deputetur.     76. 
Quamdiu    aliquid    concupiscentiae    carnalis    in    diligente    est, 
non   facit    praeceptum :    Diliges  Dominum  Deum   tuum  ex  toto 
corde   iuo.     SSajuS  wirb   in  ber  SSuUe  gar  ntd^t  genannt:    bic 
©a^e   foUten  oon  CDlännern   spectatae  alioquin  probitatis  et  do- 
ctrinae  geäußert  fepn,  obgleid^  allgemein  bcEannt  wat,  ^in^  SSajuS 
gemeint  fei).    Ueber  jene  ©ä^e  fjiefj  eS  in  ber  93uUe:  Quas  quidom 
®  i  e f « 1  e  r '  ö  .fiirctiengef*.  3r  Sb.   2e  %m)\.  39 


ölO    «Biertc  ?)ertobc.     3(bfd)n.  1.    m.  1517— 164S. 

mußten  gttjar  ^Bajuä  (1569  u.  1579)  unb  bie  tl)eo(o9ifcl;e  ^as 
cultdt  (1585)  biefelben  öuöbvudPlid)  »erircrfen,  inbeffcn  onberte 
fic^  böburcf)  \)ie  bortige  9ltd()tung  nidjt.  2Ba{)rcnb  biefev  Beit 
nav  ßlaubtuS  2((juat)it)a,  ber  erf!e  Sf^icljtfpanier,  1581 
©enerat  ber  Sefuiten  geworben  ^^),  unb  madite  bfe  ©efeüfc^aft 
burd^  feine  Ratio  studlorum  1596  nod;  entfd)iebener  üon  ber 
Sf)omi|lifd)en  Sfjeologie  loö  20).    i^n  ©alamanca  waren  fcfjon 


sententias  stricto  coram  nobis  exatnine  ponderatas,  quanqiiam 
nonnullae  aliquo  pacto  sustineri  possent  (,)  in  rigore  et  pro- 
prio verborum  sensu  ab  asseitoribus  intento  (,)  haereticas, 
erroneas,  —  scandaiosas  —  respective  —  damnamus,  circum- 
scribimus  et  abolemus;  dequc  iisdem  et  similibus  posihac 
quoquo  pacto  loquendi,  scribendi  et  dispulandi  facultaiem 
quibuscunque  interdicimus.  9'?ad)f)et;  würbe  [etjr  bariibfr  geftcitten: 
ob  in  ber  S3uUe  bai  Äomma  fiinter  possent,  loie  bie  S^fuiten  wollten, 
ober  Ijinter  intento,  wie  bie  Sfnljänger  beg  SBajuä  annahmen,  ju 
fe^en  fei),  f.  Serry  hist.  congregationum  de  auxiliis  p,  679. 
SSajuö  befjauptete  in  [einer  ^fpologie,  XL  circiter  articulos  falso 
sibi  impositos,  multos  piaeterea  a  collectoribus  suis  aemulis 
in  alienum  sensum  detortos.  »Interim  male  etiam  me  habet, 
quod  multi  sibi  persuadeant ,  omnes  istos  articulos,  qui  in 
Bulla  damnantur,  esse  falsos  vel  haereticos,  cum  aliqui  falsi 
esse  non  possin t.«  cf.  Leydecker  p.  292.  Dissertation  sur  les 
Bulles  contre  Bajus ,  oü  Von  monlre ,  qu^elles  ne  sont  pas  re- 
<;ues  par  l'Eglise ,  ä  Utrecht  1737. 

19)  sRanEe  gürften  u.  SSölfet  III,  2S4. 

20)  Ratio  atqite  institutio  studiorum  per  sex  Patres  ad  id  jussu 
R.  P,  Praepositi  Generalis  deputatos  conscripta,  Romae  1586. 
p.  9  .•  De  opinionum  delectu  in  theologica  facuUate.  Regula 
I  :  Nemo  quicquam  doceat,  quod  cum  Ecciesiae  sensu,  re- 
ceptisque  traditionibus  non  bene  conveniat.  Reg.  IL  Expedit 
etiam,  ubi  nullum  pietatis  et  fidei  periculum  imminet,  suspi- 
cionem  vitare  studii  res  moliendi  novas ,  aut  novae  condendae 
doctrinae.  Quare  opinionem  ullam  nemo  defendat,  quae  con- 
tra recepta  philosophorum  aut  theologorum  axiomata,  vel  con- 
tra  communem    scholarum   theologicarum   sensum  a  plerisque 


Z\)A\l  (5.  III.  ÄatI;.Ä.  §  59.  Scfuitcn  gegen  STfjomaS.  611 


viris  doctis  esse  judicetur.  Reg.  III.  Quae  opiniones,  ciijus- 
cunque  auctoris  sint,  in  aliqua  provincia  aut  civitate  multos  — 
calholicos,  et  non  indoctos  offendere  scientur,  eas  ihi  nemo 
doceat  aut  defendat,  quamvis  alibi  sine  offensione  doceantur. 
Hujusmodi  vero  opiniones  a  quolibet  Provinciali  colligendae 
forent,  audito  consiiio  Doctorum  suae  provinciae,  ut,  qui  in 
ea  docent,  nee  eas  ignorent ,  nee  ullas  alias  esse  praeterea 
hujus  generis  existiment.  Reg.  V.  In  thcologia  doctrinara  s. 
Thomae  (ut  cavetur  4  parte  Constitutionum  cap.  14)  Nostri 
sequantur,  exceptis  paucis,  quae  licet  sint  aut  videri  possint 
esse  s.  Thomae,  quia  tarnen  contraria  et  sine  periculo  et  valde 
probabiliter  defendi  possunt,  si  quis  haec  docere  velit,  con- 
niveant  Superiores  ad  ingeniorum  exercitationem  majorem  et 
accuratius  veritatis  examen.  Nostri  itaque  non  cogantur  de- 
fendere  quae  sequuntur.  (56  folgen  17  ©Sgf  ex  prima  parte  s. 
Thomae,  unter  benfelben  6.  Secundas  causas  esse  proprie  et 
univoce  instrumenta  Del:  et  cum  operantui-,  Deum  in  illas 
primum  influere  aut  eas  movere.  Sie  SSejWciflung  bicfeö  ©a^cS 
wucbe  bcn  S^^fuiten  öon  i^ten  ©egnern  befonberS  vorgeworfen/  ba 
er  als  9lero  be§  JfuguftinigmuS  Utx<x&)Ut  würbe,  fofern  ber  menfc^s 
lidje  SBiUe  jU  ben  secundis  causis  gehört.  Reg.  VI.  In  caeteris, 
quae  hie  excepta  non  sunt,  a  s.  Thoma  Nostri  non  recedant: 
expresse  tamen  deßnienda  nonnulla  videntur.  Quaedam  ,  quia 
non  tractanlur  a  s.  Thoma:  quaedam,  quia  ab  eo  attinguntur 
quidem,  non  tamen  sub  expressis  ac  propriis  terminis  defini- 
untur:  —  quaedam  denique,  et  sane  paucissima,  contraria  s. 
Thomae,  quia  magis  sunt  approbata  communiter,  nee  parum 
adjuvant  pietatem.  Ea  vero  sunt,  quae  sequuntur.  21  ©ci^c 
ex  prima  parle  s.  Thomae.  Reg.  VII.  Cum  hae  propositiones 
Doctorum  sententiis  valde  congruant,  et  sint  modo  receptae 
communius,  licet  in  earum  nonnullis  de  s.  Thomae  mente  du- 
bitari  soleat;  quo  major  tamen  sit  et  harum  auctoritas  et 
Nostrorum  consensio,  cum  secundum  eas  s.  Doctor  non  in- 
commode  possit  exponi,  id  Nostri  praestare  conentur,  quoad 
ejus  fieri  poterit.  Reg.  VIII.  In  iis,  in  quibus  aliqua  Ubertas 
concessa  fuit ,  nuUus  ita  partem  unam  defendat,  ut  alteram 
plusquam  par  esset,  exagitet:  prioris  etiam  professoris,  si 
contrarium  docuerat ,   existimationi   consulat   unusquisque .-     et 

39* 


612    agierte  ^criote.    2rbfc^n.  1.     fS.  1517  —  1648. 

1581  tk  ZMm  eines  Sefutten  aB  pelacjianifd)  an9efod)ten2»): 
1587  t?erbammte  hk  t{)eolo3ifd}e  gacultdt  in  ßoiren  34  ber- 
ortige  ©a^e  ber  bortigen  Sefuiten  2eon().  Se^  unb  Sol). 
^amel  22).      £)er   barüber   beginnenbe   «Streit  würbe  nocli 


cum  commode  conciliari  possunt  doclores,  id  vero  ncn  negli- 
gatur.  Reg.  IX.  la  caeteris  ita  Nostri  s.  Thomae  adstrin- 
gantur,  ut  non  nisi  ad  ejus  conclusiones  cogantur:  nee  ad  res, 
quae  non  (am  theologicae  quam  philosophicae  sunt,  de  qui- 
bus  ea  libertas  vel  obligatio  sit,  quae  in  philosophia  statue- 
tur.  Reg.  X.  In  iis,  quae  sunt  fidei ,  non  facile  Nostri  vel 
congruentes  Doclorum  rationes  refellant,  vel  novas  excogi- 
tent,  nisi  ex  receplis  jam  solidisque  principiis.  Reg.  XI.  Quae 
a  s.  Thoma  non  tractantur,  neque  hie  designala  sunt,  ita 
Nostri  disputent,  ut  probates  maxime  sequantur  auctores,  ex 
quibus  doceant,  quae  et  pro  locorum  et  temporum  ratione 
magis  recepta  sunt  in  Academiis,  et  ad  auditorum  pietatem 
conferunt.'  Observent  idem  quoque  in  s.  Thomae  sententia 
assequenda  colligendaque,  si  quando  paulo  obscurior  est. 
SJiefe  erjle  Ratio  studiorum  würbe  auf  SJcranlaffung  ^fiiltppS  IL 
»on  bei-  fpan.  Snquifition  geprüft,  unb  alö  über  temerarius,  pe- 
riculosus,  jactantia  plenus  bcjeidinet.  5n  golge  baoon  üccbot  cö 
©ijctug  V,  Serry  p.  9.  6ä  gef)ört  jc^t  ju  ben  feltenflen  S3ud)erK, 
ein  (gj;.  ift  in  bcc  Sricrfd^en  SSibtiot()ef,  in  ber  ©öttinger  befinbet 
lid)  eine  2(bfd^rift. 

21)  Sn    benfelben    trat    juerjl    bte    Se^re    de   scientia   Dei    media, 

iüelii)c  fifi)   in  ben  3efuittf(^en  ©d^ulen  aulgebilbct  l)atU ,  ^eroor. 
Serry  p.  5.  6. 

22)  3)ie[e  ©ä^c  b.  Serry  p.  II.  ffigt.  1.  Ut  quid  sit  Scriptura 
sacra,  non  est  necessarium  singula  ejus  verba  inspirata  esse 
a  Spirilu  sancto.  2.  Non  est  necessarium,  ut  singulae  verita- 
tes  et  sententiae  sint  immediate  aSpiritu  sancto  ipsi  scriptori 
inspiratae.  3.  Liber  aliquis,  qualis  forte  est  secundus  Macha- 
baeorum,  humana  industria  sine  assistentia  Spiritus  sancti 
scriptus,  si  Spiritus  sanctus  postea  testetur  nihil  ibi  esse  fal- 
sum ,  efficitur  Scriptura  sacra,  (gegen  bte  ftrenge  SnfptrationS= 
le^rc  ber  ^roteftanten  geridfitet).    5.   Deus  post  praevisum   pec- 


X^.  III.  6.  ill.  ^ati).  Ä.  §.  59.  Sefuiten.  SKolitta.     613 

Ijeftiger,  alä  t»er  Sefuit  ßubw.  SÖJolina,  8c()rcr  bei*  3^|)eolo; 
gie  an  ber  Uniücrfitdt  ßoora  in  Portugal,  1588  eine  'Kxt  üon 
©cmi^jelagianigmuä  üerfünbigtc  ^3).    ;gn  ©panien  warm  aucl) 


catum   originale  habuit   voluntatem   dandi  Adatno  et  (oti  ejus 
Posterität!    sufHcientia   media   contra    peccata,    et    auxilia    ad 
consequendam  vitam  aeternam:   ergo  dat  illis  sufficiens   auxi- 
lium  ut  possint  reverti.     10.    Deus   vult  dare  Christum    in  re- 
demtorem  pro  omnibus,  nuilo  excepto:  ergo  omnibus  praepa- 
ravit    sufficientia   media   per   Cliristum.     21.    Omnes  infideles 
semper    et    ubique   habent    sufficiens   auxilium   ex   parte   Dei, 
seu    in  actu    primo.      Si    enim   facerent  quod   in   ipsis  est,    et 
quantum   possent    secundum  praesentem  dispositionem   natura- 
lem vel  supernaturalem,    quam  habent,    Deus  illuminaret  eos, 
ut  credere  possent,  vel  converti.     22.  Qui  invincibiliier  igno- 
rat   fidem ,   tenetur   ad    praecepta   naturalia   i.  e.    Decalogum  : 
ergo  habet  auxilium  morale  sufficiens  ad  illa   implenda,    quia 
Deus  neminem  obligat  ad  impossibile:    alioquin  videtur  acce- 
dere   ad   insaniam    haereticorum,    qui    dicunt,    per    peccatum 
originale  amissum  liberum  arbitrium  ad  bonum.     23.  Sententia 
quae  dicit,   eos  qui  salvantur   non   efficaciter  electos   ad    glo- 
riam   ante    praevisionem    bonorum    operum,    vel    applicationis 
meriti  contra    peccatum,    videtur   maxime    probabilis.     Tenent 
autem  hanc  sententiam  omnes  Patres  Graeci,    adeo  ut  commu- 
niter  dicatur  sententia  Graecorum.     Et  in  scholio:   Quamquam 
diversa  sententia  Augustino  adscribatur,    non  puto  tamen  esse 
Augustini.  —     Quod  si  tamen  contraria  sententia   esset  Augu- 
stini, non  admodum  referret.     33.    Numerus    praedcstinatorum 
noii    est    certus   ex   praeordinatione,     quae    antecedit    omnem 
praescientiam  operum.     34.  Haec  sententia  de  praedestinatione 
et    reprobatione    maxime    consentanea    est     divinae    bonitati, 
Scripturarura  auctoritati,  Patrum  tcstimoniis,   et  naturalis  ra- 
tionis  aequitati,   in  nulla  re  omnino  Pelagio  favens,    et  quam 
longissime  a  sententia  Lutheri  et  Calvini ,    et  reliquoriim  hae- 
reticorum nostrae  tempestatis  recedens ;  a  guorum  sententia  et 
argumentis  difficile  est  alteram  sententiam  vindicare. 
23)     Liberi  arbilrii  cum  gratiae  do7iis,  divina  praescientia ,  Pro- 
videntia, praedestinatione  et  reprobatione   concordia,    Doclore 


614     agierte  ^eriobe.     2l"bfcl;n.   I.     S5.   1517— 1648, 

mU  ber  altern  Sefuiten  foirol)!  mit  bem  neuen  ©eneral  al§ 


Lud.  Molina  auctore,  Lisboae  15S9.  fol.  altera  sui  parte  ait- 
ctior,  Antverp.  1595.  4.  S)ie  d^arQ!teriftifd)en  ®ä|e,  »reli^e  in 
ber  römifc^cn  Unterfud^ung  ou6  btefec  «Sdtirift  aulgejogen  woren, 
f,  b.  Sej-rt/  p.  241.  U.  2f.  I.  Concursus  Dei  generalis  non  est 
influxus  Dei  in  causam  secundam ,  quasi  illa  prius  ab  eo 
mota  agat  et  producat  suum  etfectum;  sed  est  influxus  imme- 
diäte  cum  causa  in  illius  aciionem.  —  Influxus  vero  ille, 
quo  causae  appiicentur  et  moveantur  ad  agendum,  est  com- 
meniitius,  —  multumque  praejudicat  libertati  arbitrii  nostri. 
—  Deus  enim  et  liberum  atbitrium  habent  se  tanquam  duae 
causae  partiales  (ögl.  bie  Ratio  studiorum  ß.  1586  Reg.  V. 
Propos.  6.  oben  not.  20).  II.  Potest  homo  per  vires  naturae 
cum  solo  concursu  generali  Dei  assentiri  mysteriis  supernatu- 
ralibus  sibi  propositis  et  explicatis  (qualia  sunt  Deum  esse 
triunum  in  personis,  Christum  esse  Deum,  et  similia),  tan- 
quam a  Deo  reveiatis,  aciu  mere  naturali.  —  Flomini  tarnen 
sie  asseniienti  supernaturalibus  mysteriis  Deus  ex  cerla  lege 
a  se  cum  Filio  suo  statuta  gratiam  confert,  auxiliave,  quibus 
ille  credat  ut  oportet  ad  salutem.  III.  Hominibus,  qui  ad 
filiorum  Dei  dignitatera  nondum  pervenerunt,  eatenus  facta 
est  potestas,  ut  filii  Dei  fiant,  quatenus,  si  quantum  in  se  est 
conentur,  praesto  illis  aderit  Deus,  ut  fidem  et  gratiam  con- 
sequantur.  V.  Deus  sine  uUa  intermissione  ad  ostium  cordis 
nostri  stat,  paratus  semper  conatus  nostros  adjuvare,  deside- 
ransque  ingressum.  VI.  Licet  auxilium  supernaturale  gratiae 
non  sit  simpliciter  necessarium,  ut  liberum  arbitrium  assen- 
tiatur  actu  mere  naturali  iis  quae  fides  docet,  sed  solum  ut 
assentiatur  prout  oportet  ad  salutem^  nihiiominus  quam  sae- 
pissime  non  solum  confert,  ut  assensus  eliciatur,  qualis  opor- 
tet, sed  etiam  ut  simpliciter  eliciatur.  IX.  Vocatio  Dei  in- 
terna ad  fidem,  interior  excitatio  fidelis  ad  poenitentiam  per 
gratiam  praevenientem ,  immo  et  illustrationem  et  auxilia, 
quibus  justificati  a  Deo  adjuvantur,  tum  ut  majora  Spiritus 
incrementa  percipiant,  tum  ne  tentationibus  succumbant,  — 
pendent  quam  maxime  a  libero  arbitrio  ejus  qui  vocatur  et 
excitatur.  —     Est  enim  rationi  valde  consentaneum ,  ut  illum 


-Jtf).  111.  (5.  111.  ^atf).  Ä.  §.  59.  Scfuitcn.  «9?olina.     615 


potius  misericordiler  vocet  et  adjuvet  Deus,  qui  paratus  obe- 
dire  veritati  illamque  amplecti,  quam  eum,  qui  sitiistra  in- 
tentione  ad  audiendum  acccdit.  X.  Potest  honio  solis  viribus 
naturalibus  liberi  arbitrii  et  concursu  generali  Dei  elicere 
actum  ajjtsolutum  mere  naturalem  dilectionis  Dei  super  omnia, 
qui  ad  justificationem  nequaquam  äufficiat,  et  pari  ratione 
propositum  absolutum  —  placendi  Deo  in  omnibus.  XII. 
Interim  dum  Judicium  rationis  non  absorbetur,  —  in  arbitrio 
humano,  spectato  in  statu  naturae  lapsae,  sunt  vires  sine  spe- 
ciali  auxilio  Dei  —  ad  non  consentiendum  in  quocunque  tem- 
poris  momento  cuicunque  gravi  —  tentationi,  et  ad  superan- 
dam  quamcunque  magnam  difßcultatem,  quam  pro  servanda  — 
lege  naturali  necesse  sit  vincere;  —  ita  ut ,  si  consentiat, 
peccet ,  eo  quod,  secluso  quocunque  alio  majori  auxilio,  in 
potestate  ipsius,  tametsi  non  sine  ingenti  difßcultate,  positum 
est  non  transgredi  tunc  legem.  XIV.  Triplicem  scientiam 
oportet  dislinguamus  in  Deo,  nisi  periculose  in  concilianda 
übertäte  arbitrii  nostri  et  contingentia  rerum  cum  divina  prae- 
scientia  hallucinari  velimus.  —  Unam  mere  naturalem'^  alte- 
ram  mere  liberam;  lertiam  denique  mediam  scientiam,  qua  ex 
altissima  et  inscrutabili  comprehensione  cujusque  liberi  arbi- 
trii in  sua  essentia  iniuitus  est,  quid  pro  sua  innata  libertale, 
si  in  hoc  vel  illo  vel  etiam  infinitis  rerum  ordinibus  colloca- 
retur,  acturum  esset,  cum  tarnen  posset,  si  vellet,  facere  re 
ipsa  oppositum  (ogl-  not.  21).  XV.  Non  video,  praeter  auxi- 
lium  particulare  gratiae  praevenientis  et  concursum  Dei  gene- 
ralem,  necessarium  esse  auxilium  aliud  pardculare  gratiae,  ut 
liberum  arbitrium  aliquem  iilorum  actuum  possit  elicere  (cre- 
dendi  scilicet,  sperandi,  et  poenitendi  ut  oportet).  XVII. 
Nonnulli  —  duplex  auxilium  divinum  constituunt,  quoddam 
efficax ,  et  quoddam  sufficiens,  veruntamen  inelficax.  Quod 
vero  auxilium  efficax  sit  aut  inefficax,  censent  nulla  ratione 
tribuendum  esse  libero  arbitrio,  —  quod,  —  si  consentiat  et 
cooperetur  ut  potest,  efficiat  illud  efficax;  si  vero  non  con- 
sentiat j  neque  cooperetur,  —  reddat  illud  inefficax:  sed  ipsi 
auxilio,  sive  Deo,  efficaciter  aut  inefficaciter  per  illud  mo- 
venti ,  tribuendnm  esse,  quod  liberum  arbitrium  consentiat, 
aut     non    consentiat.    —       Certe   non    dubitarem,    sententiam 


616    mnU  ^eriobc.     ?rbf4)n.  I.     m.  1517—1648. 

mit  tiefen  (Jrfdjeinungen  unjufrieben  2^).    @g  traten  in  ber 


hanc  hoc  ultimo  modo  explicaiam  errorem  in  fide  appellare. 
Etenim  ea  data  non  video ,  qua  ratione  libertas  arbitrii  nostri 
salva  possit  consistere.  SSefonberö  würbe  »on  ben  Sominiconern 
bie  scientia  Dei  media  angegriffen  {Serry  p.  535),  toeldje  fd^on 
3(uguftinu6  gegen  bie  ^elagianer  oerworfen  ^aie,  ali  scientiam 
illam  futurorum  contingentium  dependentium  a  causa  libera, 
ante  actuale  decretum  divinae  voluntatis,  volentis  vel  saltem 
permittentis  illa  futura  esse  vel  futura  absolute,  vel  futura 
sub  conditione. 
24)  entfc^ieben  erflärte  ftc^  ber  Sefuit  ■^einx.  ^enrtquej,  8e|)rec 
ber  Zi)ioioQie  in  ©atamanca,  gegen  fOZotina,  unb  gab  gegen  bens 
ferben  1594  bem  ©eneralinquifitor,  J597  bem  ^apjlc  t)arte  ®uts 
öd)ten,  Serry  p.  101.  Sof).  SJlariana,  Sefuit  in  Äolcbo,  des 
defaufs  du  gouvernement  des  Jesttiles  c.  4.  (Mercure  Jesuite  II, 
107)  beurtf)ei(t  bageäen  btefe  SSorgänge  auä  iem  ©efid)t6puncte  ber 
Älugt)eit :  Que  dirai-je  du  livre  de  ratione  studiorum  ,  par  le 
moj^en  duquel  nostre  General  au  commencement  de  son  Gene- 
ralat  pretendit,  non  seulement  d'ordonner  la  police  de  nos 
escholes,  mais  aussi  la  reigle  de  doctrine  pour  tous  ?  —  Le 
zele  estoit  bon,  mais  la  maniere  d'y  proceder  estoit  la  plus 
estrange,  qui  se  seit  jamais  entreprise  en  compagnie  quelcon- 
que.  II  est  fort  mal  aise  d'assujettir  lesesprits:  mais  ici  spe- 
cialement  d'autant  que  des  quatre,  qui  furent  choisis  ä  cet 
effet,  les  trois  estoient  mal  propres.  Ce  qui  eu  resulla,  fut, 
que  les  provinces  s'en  ressentirent ,  Tlnquisition  s'y  interposa, 
et  interdit  le  livre.  Et  ce  nonobstant,  l'opiniastreie  passa 
bien  avant:  en  quoi  il  se  passa  des  choses  indignes  de  personnes 
fant  prudentes,  qui  aussi  ne  doivent  estre  mises  par  escrit. 
—  Ainsi  la  liberte  d'avoir  ses  propres  opinions,  nonobstant 
cej  est  demeuree,  et  reste  en  son  estat  precedent.  Dont  sont 
procedees  plusieurs  et  ordinaires  brouilleries  et  debats  avec 
les  Peres  Dominicains,  lesquels  nous  devions  plustost  recog- 
jnoistre  pour  maistres.  Je  ne  tairai  de  confesser,  que  ces  Peres 
la  pourroient  bien  un  petit  moderer  leur  rigueur,  comme 
aussi,  que  nos  gens  leur  avoient  donne  quelques  occasions: 
mais   (out   se   pouvoit   excuser.     Je  ne  veux   pas  aussi    rafrai- 


Zi).  III.  6.  III.  ^at\).  Ä.  §.  59.  Sefuifen  in  ©panicn.     617 
®efenfcl;aft  jwet  ^arteten  einanter  entgegen:  bie  Älagen  bei'j 


chir  la  memoire  de  tous  les  differentSj  qui  ont  es(e  en  grand 
nombre.  Je  dirai  seulement ,  qu'ä  l'occasion  d'un  Ijvre,  qu' 
escrjvit,le  Pere  Molina  sur  le  siijet  de  la  grace  et  du  franc- 
arbitre,  ces  Peres  lä  s'allererent  bien  fort,  recoinurent  ä 
rinquisition  ,  et  de  lä  ä  Rome,  lä  oü  encor  ä  present  le  pro- 
ces  continue,  et  se  meine  avec  beaucoup  d'opiniaslrete  et  de 
passion:  et  quand  bi«n  nous  en  sortirions  victorieiix,  ce  qui 
est  encor  fort  douteux,  il  auroit  tousjours  couste  plusieurs 
milliers,  et  l'inquietude  de  plusieurs  annees.  Je  me  souviens, 
qu'un  personnage,  qui  avoit  quelque  cognoissance  de  ces 
choses,  donna  avis  aux  nostres,  qu'ils  se  gardassent  de  s'em- 
barrasser,  ou  s'engager  bien  avant  en  cette  atfaire,  craignant  ce 
qui  est  arrive.  Cela  ne  servit  de  rien.  Car  le  General  se 
troHva  engage  i  cause  de  la  permission,  qu'il  avoit  donnee 
d'imprimer  ledit  livre:  et  en  ces  quartiers  de  de^a  les  jeunes 
gens  faisoient  le  tout  fort  aise.  Le  raalheur  voulut,  que  tant 
TAssistant  ä  Rome,  que  le  Provincial  en  ces  quartiers  (par 
les  mains  desquels  tout  passa)  estoient  hommes  sans  leltres, 
fourres  dans  ces  charges  par  gens  de  mesme  humeur  et  gail- 
lardise.  —  23on  (Spanien  oeranlapt  berief  Slemenö  VIII.  1592 
eine  ©eneralcongregatton  beö  Cicbenö.  Sie  bamolö  an  ii)n  gevid); 
tetcn  Älagfdjreiben  fpanifd^er  Sefuiten,  f.  Mercure  Jesuüe  11, 
195,  Tuba  magna  mirum  clangens  sonum  de  necessitate  refor- 
mandi  Soc.  Jesu,  Argenl.  1713  p.  400.  U.  Ti.  Nova  quaedam 
misceri  et  concitari  mala  in  nostra  sodalitate  qui  negat,  amens 
est  aut  caecus.  —  Cum  quis  est  creatus  Superior,  nullum  ti- 
met,  facit  quod  vult,  tractat  subditos  ut  übet,  obliviscitur 
obedientiae,  hnmilitatis,  panpertatis,  —  quia  seit  a  nullo  posse 
privari  praelatura,  praeterquam  a  Generali,  qui  ad  conserva- 
tionem  suae  Monarchiae  putat  expedire,  ut  Superiores  diu- 
tissime  gubernent.  Et  licet  sint  insufficientes,  scandalosi  et 
perturbatores  pacis  ,  tarnen  Generalis  vel  non  credit  subditis, 
vel  si  credit,  ne  videatur  fecisse  malam  electionem,  pertina- 
citer  sinit  illos  gubernare.  Hinc  est,  quod  tarn  multi  cogun- 
tur  egrcdi  extra  Societalem  nostrani,  quia  Generalis  magis 
credit    Siiporioribus    mcndacium  ,    quam    aliis    verllatem.    — 


618    $8ici-te  5)cnot)c.     2(b[d)n.  I.     SS.   1517— lö48. 

t»cr  2!^ci(e  (ernen  mx  a\x^   ten  ^c^riften  te§  Sof).   9)Zarü 


Videmus  cum  magno  deirimento  Heligionis  nostrae  et  scan- 
dalo  mundi,  quod  Generalis,  nulla  habita  ratione  nee  anti- 
quitatis  nee  laborum  nee  meritorum,  facit  quos  vult  Superio- 
res,  et  ut  plurimum  juvenes  et  novitios  ,  qui  sine  uUis  meri- 
tis,  et  sine  uila  experientia,  cum  maxima  arrogantia  praesunt 
senioribus  et  iilis,  qui  diu  laboraverunt  et  laborant  in  Eccle- 
sia  Dei.  Et  denique  Generalis,  quia  homo  est,  habet  eiiam 
suos  affecius  particulares ,  et  cum  afficitur  erga  aliquem,  pro- 
movet  illum,  etiamsi  vere  indignus:  et  quia  est  Neapolitanus, 
melioris  sunt  conditionis  Neapolitani.  —  Licet  Generalis  ha- 
beat  suos  consiliarios,  tarnen  non  tenetur  Stare  ipsorum  con- 
silio,  sed  est  dominus  dominantium,  et  facit  quod  vult,  nullis 
legibus  adätricius,  unde  mortificat  et  vivificat,  deprimit  et 
exaltat  quem  vult,  ac  si  esset  Deus.  —  Sciat  autem  S.  V« 
paucissimos  esse  Professos,  imo  Constitutiones  ordinant,  ne 
multiplicentur  Professi ,  quod  an  sit  bene  constitutum,  videat 
S.  V.  Nam  hoc  est  certum,  quod  pauci  sunt  content!  in  So- 
cietate  praeter  paucos  Superiores  et  Professos.  Et  si  saltem 
in  creandis  Professis  observaretur  justitia,  —  esset  aliquo 
modo  tolerandum  :  sed  res  dependet  a  beneplacito  Generalis, 
qui  homo  est;  quod  quam  sit  indignum,  nemo  est  qui  non 
intelligat.  ®S  folgen  ba\)it  Jtnträge  bie  ^aijt  beö  ®eneral6  ju 
befd^ränfen,  unb  bie  @upetiocen  alle  2  —  3  5af)re  ju  n)ed)[eln. 
7fu6  anbern  ^coDinjen  liefen  bagcgen  ißtttfd)reiben  ein,  bie  Jßer^ 
faffung  unoeränbert  ju  lafTen,  Mercure  Jes.  11,  203.  Tuöa  p. 
406  s8.  Sie  fünfte  ©enetatcongregation  (5«oo.  1593— gebr.  1594), 
bie  erfte,  »reiche  ju  Sebjeiten  eines  ©eneralS  gefjalten  würbe,  rcac 
ganj  für  ben  ©eneral,  mupte  aber  auf  pöpill.  S3efcl)l  bie  Örbnung 
annehmen,  ba^  bie  ^roDinciale  unb  5Kectoren  alle  brct  ^a^te  roed): 
feiten.  Sbenfo  genet^migtc  biefe  Songregation  auf  ben  SBunfd^  beS 
ÄönigS  ^l)ilipp  H-  ben  SScrjidjt  ber  ©efeUfdjaft  auf  ben  ©ebrauc^ 
mel)rerer  ^rioilegien  in  Spanten,  rceldier  oon  ber  Snquifttion  ge: 
forbett  unb  oon  "Uquamnoi  beteitö  geleitet  voax,  nämlid)  ( Decr. 
XXI.)  auf  bie  facultas  legendi  libros  prohibitos;  absolvendi 
ab  haeresi  in  foro  conscientiae ;  et  exemptio,  ne  Nostri  abs- 
que  expresso  Superioris   sui  consensu  ac  mandato   ad  quodvis 


Zi).  III.  (5.  III.  Äatf).  Ä.  §.  59.  Sefuitcn  in  Spanien.     619 
ana25),    teö    bebeutcnbfien   unter   ben   fpanifd^en  Sefuiten, 


muiuis  —  obeundnm  —  adigi  vel  cogi  possent.     Hist.  Soc.  Jesu 
P.   V,  T.  IL  anct.  Jos.  Juvencio  p.  1.   (lib.  XI.    SocieCas   do- 
tnesticis    motibus    agitata   ab    anno    1591    ad    1608).      SfJanEe 
III ,  280. 
25)     Mariana    discurso  de   las    enfermedades  de  la   co7npania  de 
Jesus  ccfdjicn  nad)  bem  Sobe  beö  S3fS  fpanifd),  franj.,   ital.   unb 
lateinifd)  in  SSorbcauj:  1625  (fpanifd)  unb  frana-  discours  des  de- 
fauis   du  gouvernement    des  Jesuites ,   im  Mercure  Jesuit e,    T. 
II,  Geneve  1635,   p.  1).    J5ie  Sefuiten  {)Qben  c6  für  untergefc^o; 
bcn  ober  interpoUrt  erftärt,  f.  bagcgen  Serry  p.  106.    @ö  erfd^ei« 
ncn  i)ia   biefelbfn  .Klagen    über   bie  2fUmad)t    unb  äBiueül)r   bec 
Obern,  wie   in    ben   Älagfdjriften    noL  24.      "Mu^erbem   chap.  3. 
{Mercure    II,   100):    Le   gouvernement  est   fonde  sur  censuies 
et  syndications,    qui    est  un    fiel   respandn   par    (out  ce  corps, 
qui  lui  cause  une  jaunisse  universelle:  d'autant  que  nul  ne  se 
peut  fier    de   son    frere,   qu'il  ne   lui    rende  quelque  mauvais 
Office    de    raouchard    et   espion ,    et    ne    veuille    aux    despens 
d'autrui  gaigner   les   bonnes  graces  de  ses  Superieurs,   et  sur 
tout   du   General.     Chap.  4.     Des  troubles   et   debats  entre    les 
noslres  (p.  101)  über  bie  Unrul)en  in  Spanien,  burd)  bie  SOiip; 
griffe  beS  ®eneralö  JTquaoioa  in  ber  Ernennung  ber  ^prooinciole  u. 
sRectoren  oeranta^t.    Chap.  6.  Älagc  über  ben  «Kangel  an  guten  Sei): 
rem  in  ben  vg)umaniora.     C'est  une  chose  hors  de  deute,  qu'au- 
jourd'hui  on  sait  moins  de  latin  en  Espagne,  qu'on  n'en  savoit 
il  y  a  cinquante  ans.     Chap.  7.   25ap  ju  oiel  Coadjutores    tem- 
porales oort)anbcn  rcären,   i^re  SJJad^t  in  ber  SSerttjaltung  ju  gro^ 
wäre,   unb  baiin  bie  Sc^ulben   übermäßig  raüt^fen.    p.  129:    les 
debtes  sont  telles,    qu'elles  nous  accablent.     Chap.   10.    De  la 
Monarchie.     Nous  sommes  arrives  ä    la  source   de   nos  desor- 
dres   et  des  degoustemens  que   nous   experimentons.     Singula- 
ris  ferus  depastus   est    eam,    Cette  monarchie,    autant   que   je 
puis  juger,   nous   accable,    non  en    tant  que  Monarchie;    mais 
en    tant   que    non   bien    attemperee:    c'est    une   beste    sauvage, 
qui  degaste  tout,    et  si  on  ne  l'arreste,    nous   ne   pouvons  cs- 
perer  rcpos.     Chap.  11:    Si    le  General   seul  usoit  de  ce  gou- 
vernement et  Monarchie,   la  chose  seroit  tolerable,   au  moins 


620    fSmti  ?)enobe.     2(bfc^n.  1.     SJ.  1517—1648. 


ses  maux  n'en  seroient  si  grands.  Mais  le  mal  est,  que  les 
Provinciaux  et  les  Superieurs  immediats  se  gouverneiit  de  la 
meme  fagon  en  leurs  ressortsj  esiants  absolus,  sans  qu'aucun 
les  puisse  retenir  ,  ni  empescher.  —  De  lä  s'ensuit  pen  de 
conteiKement;  —  et  pour  moii  avis,  c'est  une  mesmp  chose, 
goiivernement  sans  contentement ,  et  gouvernement  fautif. 
Chap  12.  On  establit  es  charges  des  jeunes  hommes,  peu  lett- 
res  et  de  petit  fonds,  non  pourcequ'ils  ont  les  parties  neces- 
saires;  ains,  d'autant  qu'estans  plus  entreprenans  et  hardis, 
ils  savent  pateliner  ä  propos  et  ä  temps.  —  La  nation  Espag- 
nole  s'est  persuadee,  qu'elle  detneure  pour  tousjours  excluse 
du  Generalat.  Et  cette  persuasion,  vraie  ou  fausse  qu'elle 
soit,  ne  peut  qu'elle  ne  produise  des  mescontentemens,  et  de 
la  desunion,  d'autant  plus  que  <;'a  este  cetle  nation,  qui  a 
fonde  la  Compagnie.  Chap.  13:  Des  syndications.  Ce  point 
des  syndications,  qui  sont  infonnations  secrettes  des  fautes 
ou  delits  d'autrui,  donnees  au  Superieur  en  secret,  et  sans 
preuve  ,  et  sans  ouir  partie,  a  de  tres-grandes  dilficultes.  — 
J'ose  bien  asseurer,  que  si  on  venoit  ä  feuilleter  les  Archives 
de  Rome,  on  ne  trouvera  pas  un  seul,  qui  soit  homroe  de 
bien;  au  moins  d'entre  nous  autres,  qui  sommes  esloignes, 
et  ne  sommes  point  connus  du  General.  Car  tous  sont  mar- 
ques,  les  uns  plus,  les  autres  moins.  Chap.  14.  p.  155:  II 
semble,  que  tout  nostre  gouvernement  n'a  autre  but,  qu'ä 
couvrir  les  fautes,  et  ä  jetter  de  la  terre  dessus.  —  Et  n'y  a 
presque  autres,  sur  qui  ils  exercent  leurs  rigueurs  et  tran- 
chans  aceres,  que  quelques  pauvres  chetifs,  qui  n'ont  ni  for- 
ces,  ni  protecteurs.  En  autres  choses  et  malleres  un  homme 
fera  des  grands  maux  et  iniquites,  sans  qu'on  jouche  seule- 
ment  ä  sa  robe.  Un  Provincial,  ou  Recteur  fera  choses  fort 
indues,  —  le  chastiment,  qu'on  lui  donnera  au  bout  de  plu- 
sieurs  annees ,  sera,  qu'on  lui  ostera  sa  charge,  et  encor  le 
plus  souvent  meliore-on  sa  condition.  Chap.  19:  La  Co.ii- 
pagnie  a  des  loix  en  nombre  desmesure:  et  comme  ainsi  soit, 
qu'il  soit  impossible  de  les  observer,  voire  mesmes  savoir  tou- 
tes,  on  perd  le  respect  ä  toutes.  II  y  a  Constitutions,  il  y  a 
Reigles,  Decrets  de  Congregations ,  visites,  et  surtout  ordon- 
nances  de  Rome  sans  nombre  et  sans  lin.     Je  puis  bien  asseu- 


Z\)A\l  (5.  III.  ^at\).  Ä.  §.  59.  Scfwiten  in  (Spanien.    621 

tmb  bc§  ®cncrar§  -^fquaüiüa  20)  über  bie  «DZangel  ber  ®e^ 
fcüfc^aft  fennen,   unb  geiDinnen   äugreid)  bitrcl?  ffe  einen  ©in. 


r^^  qu'elles  passent  des  milliers.     Chap.  20:  Affaires  en  grand 
■'  liombre  chargent  ceux  de  la  Compagnie.     Nostre  Institut  corar 
■  'niande  et    embrasse  grand    nombre  d'oeuvres,   prescher,   con- 
fessef,  missions,    visites  de  prisons  et  d'hopitaux  et  de  mala- 
des, enseigner  le  patenoste  es  lettres  humaines  et  es  plus  haii- 
tes  Sciences,  et  en  quelques  endroits  s'abaisser  jusque  lä,  que 
d'enseigner  aux  petits  cnfans  a  lire  ,  et  ä  escrire.  —     Mais  il 
y  a  d'autres  affaires,  fort  mal  propres,  plus  seculiers,  qui  se 
rangeot  a  nous,  outre  les  precedentes,  sous  litre  d'oeuvres  de 
piol^.      L'imporiunite    du    monde   est   grande:     et    comme    ils 
nous  assistent  de  leurs  aumosnes,   ils  veulent  aussi ,   que  nous 
leur  assistions    en    lüules    choses,    en    leurs  mariages,    ä   leur 
faire     leurs   testamens,    ä   les    favoriser  en    leurs    pretentions 
avec  seigneurs,  en  leurs  proces,  es  difficultes  de  leurs  contes, 
avec  juges;  et  nous  tiennent  occupes   jusques  ä  leur  pourvoir 
de  delices   et   plaisirs,   ou  des    choses   necessaires   pour   leurs 
maisons.  —     Par  ce  moyen  nos  gens  se  secularizent ,   et    trot- 
tent  plus  qu'il  ne  faudroit  hors  de  la  maison. 
26)     Claud.  Aquavivae    industriae  pro   Supcrioribus  Soc.  Jesu  ad 
curandos  aniniae  morbos ,    Rotnae  1600  QUd)    in  b.    Corpus  In, 
still.  S.  J.  eine  2fnweifung  In  ©uperiorcn  suv  gciftUdjen  SSet)anb; 
lung  ber  Sangen,   Wfldje  auv   l)tn  unb  \mtln  asttröc  in  bie  bcfon-- 
betn  Ber^attniffe  jener  ^tit  eröffnet.    6f)ara«terillifcl)  für  ben  ©eifl 
ber  @efeUfd)aft  überf)aupt  x^  bie  SSorfc^nft,   iretdje  iebcm  SeUüten 
gegeben  wirb,  cap.  VIII,  9.  Si  peculiari  aliquo  affectu  ,    etiam 
naturali,    et  veluti   syinpathia  affici    se   erga  aliquem    seniiat; 
curet    statim    initio    omnem  extraordinariam    communicationem 
abrumpere,    et   communi   tantum    caritate    illum    amplecti  (vix 
enim  dici  potest,  quanta  incommoda  oblocutionum,   detractio- 
num,    querelarum,    delationum ,    suspicionura ,   inimicitiarum, 
conventiculorum,    munusculorum    et    similium   ex  singulari    et 
extraordinaria  communicatione   oriantur),    sed  onines   uno   spi- 
ritu  compleclatur.     Cap.  XIII.     Tenlatio   contra   institntum   et 
aliquot  regulas,   qnae  non  placenl.     IMorbus    his  plane  pericu- 
losus  est,   et  valde  curatu  difficilis,    praesertim    in  antiqniori- 


622     mmtt  ?Jenobe.     Wcf)n.  1.     S5.  1517—1618. 

bli'(!  in  bie  tnnern  (Spaltungen  berfelben.  (Srf)on  begonn  bie 
Snquifftion  in  (Spanien  Unterfud^ungcn  gegen  mehrere  Sefuis 
ten  wegen  Srrlef)ren  unb  wegen  jTei[d)lid[)er  83ergei)en  im 
S5eid}t|lu{)re,  aU  ßlemeng  VIII.:'aÜe  biefe  (5ad()en  1596  nad) 
SJom  jog,  unb  jur  (Sntfdjeibung  be§  flreifigen  3)ogma6  bie 
Congregatio  de  auxiUis  1597  ernannte  27).  gange  Seit  bros 
bete  ben  Sffuiten  ein  ungunfüger  2{u6gang  28):    inbeffen   fie 


bus.  3.  Dicet  forte  (infirmiis)  ,  —  non  probari  sibi  diversila- 
tem  graduum,  professionis  dilaiionem,  tarn  amplam  Superio- 
lum  potestatem,  reddere  rationem  conscientiae ,  manifesiatio- 
nem  defeciuum  et  caeterorum  per  quemlibet,  qui  extra  confes- 
sionem  ea  sciret.  9.  Dicet  forte,  non  tarn  haec  in  Institute 
et  legibus  Ignatii,  quam  in  praxi  displicere  ei,  quod  male  a 
Superioribus  practicentur.  Cap.  XV.  Saecularitas  et  aulicis- 
mus  insinuans  in  familiaritates  et  rjratiam  externorum.  Mor- 
bus hie  in  Societate  et  intra  et  extra  periculosus  est ,  et  istis 
qui  eum  patiuntur,  et  nobis  fere  ncscientibus  paulatim  subin- 
trat,  specie  quidem  lucrifaciendi  Principes,  Praelatos,  Ma- 
gnates,  conciliandi  ad  divinum  obsequium  hnjusmodi  homines 
Societati,  juvandi  proximos  etc.  Sed  revera  <juaerimus  inter- 
dura  nosipsos,  et  paulatim  ad  saecularia  deflectimus.  1.  At- 
tendenda  igitur  signa,  quibus  dignosci  morbus  hie  possit. 
Ea  autem  inter  cetera  non  obscure  illum  indicant,  si  quis  fre- 
quentius  illos  adeatj  si ,  cum  abstinet,  sentit  desiderium  prae- 
sentiae  et  congressus  illorum;  si  eorum  rebus  et  negotiis  tan- 
quam  propriis  se  affici  sentiat;  si  libenler  amplectatur  negotia 

'^'saecularia;  si  Superiore  inscio  tractet;  si  hujusmodi  Princi- 
pes et  Magnates  sibi,  non  Societati  conciliet ;  si  observantia  et 
obedientia  incipiant  illi  sordescere.  3.  Avellendi  hujusmodi 
homines  tempestive  bono  aliquo  nomine:  quia  si  incipiant  al- 
tiores  radices  extendere,  non  poterunt  sine  magna  Principum 
offensione  divelli. 

27)     Serry  p.  122  ss. 

2B)  ^[emenö  VIII.  trar  fd^on  geneigt  gegen  fte  ju  cntfc^etben,  Serry 
p.  570  5  oon  9)autu§  V.  ^abcn  bie  Sominicanet:  fogor  ben  ©nttüurf 
einer   SiiUe   oetöffcntltdit,   tretdjer  ganj  ju   ibrcn  ®un|len  lautet. 


Zf).  in.  e.  TU.  Äatf).  Ä.  §.  59.  Sefuifcn  in  granfreic^.    623 

waren  bcn  ^apjlcn  ju  nü^lid)  gewefen,  unb  brof)etcn  in  je« 
ncm  galle  benfclben  5U  furcljtbar  ju  werben,  alg  ba^  in  JRom 
if)re  3!5einiit(;i9uncj  bfltte  jugegeben  werben  fonnen:  ^auIuSV. 
behielt  fi'clj  1607  bie  ©ntfdjeibung  tor,  unb  beenbigte  aBbann 
bie  (Bad)c  baburdj,  t)a^  er  beiben  Steilen  <StiÜfc()n)ei9en  oufs 
erlegte  (1611)  29). 

SBdbrenb  bie  Sefuifen  in  biefer  SSSeife  öon  (Spanien  a\i$ 
i)axt  angegriffen  würben,  waren  fie  bef[en  treue(!e  ©enoffen 
in  ber  SSefdmpfung  ber  Äoniginn  ßlifabet^  üon  Snglanb 
unb  ber  |)ugenotten  in  granfreid),  geriet^en  aber  ehcn  ba^ 
burc^  in  anbere  SSerwicfelungen. 

©ie  ergriffen  ndmlic^  in  biefen  Ädmpfen  tf)eilS  t>ii  miU 
telalterlidje  SJorflellung  oon  ber  ©ewalt  ber  Äirdje  über  bie 
grtrfien  30),  t()eilä  bilbeten  fie  tie  ebenfaßS  t>on  bierarcl)if4)er 
©eite  fd)on  frfibcr  auSgefprodjene  Sbee  »on  einem  blo§  menfdE)= 
lidjen  Sieä}U  ber  gurjlen ,  weldjeä  burd)  Ungcr€d)tigfeit  üer^ 
loren  gebe,  babin  weiter  auä,  ha^  i>ie  bocbfle  weltlicbc  ©es 
walt  im  SSolfe  wurjle,  üon  biefem  ben  dürften  übertragen 
fet),  be6balb  aucb  jurüdgenommen  werben  fonne^i),   unb  im 


Serry  Append.  p.  214.  ^Dte  Sefutten  f)abfn  bfnfelbcn  freilid)  füc 
crbid)tet  erBlärt,  f.  Theodori  Elenihorii  (oielm.  IJvini  de  Meyer) 
hist.  conlroversiarum  de  divinae  gratiae  auxiliis ,  Antverp. 
1705.  fol.  p.  704. 

29)  ^\xx6)  bie  5?untien  würben  alle  geifitlidif  Obern  ansewiefen ,  ne 
sinant  imprimi  in  materia  de  auxiliis,  etiam  sub  praetextn 
commentandi  s.  Thomam,  aut  alio  modo  :  et  qui  volunt  de 
hac  materia  scribere  et  imprimere,  prius  mittant  tractatus  et 
compositiones  ad  hanc  sanctam  Inquisitionem  (Romanam), 
Serry  p.  736. 

30)  R.  Bellarminus  de  poleslate  summi  Vontificis  in  temporali- 
bus  adv.  Guil.  Barclajum,  Romae  1610.  (Opp.  VII,  829)  fleUt 
eor  feiner  ®d)rift  Sententias  iilustrium  scriptorum  occidentalis 
Ecciesiae  de  potestate  Papae  in  temporalibus  in  longer  Steige  auf. 

31)  ««icolauö  I.,  f.  S3b.  2.  "äbt^.L  §.21.  not.  12.    ©regoriuö  VII., 


624    mtxtt  ^criobe.    3Cbfc^n.  1.     2J.  1517—1648. 


f.  58b.  2.  libt^.  2.   §.  47.  not.  2.     fio6.  Bellarminus  de  contro- 
versiis  christianae  fidei  adv.  hujus  temporis  haereticos   {Ingol- 
stad.  1586  unb  nad)(;cr  oft,  balb  III,  balb  IV  Tomi),  Tom.  //. 
Conlrov.  IL  Hb.  III.    De  laicis,   ac  potissimum  de  Magistralu 
politico  cap.  6:  Hie  observanda  sunt  aliqua.     Primo,  politicam 
poiestatem    in    Universum   consideratara,     non    descendendo    in 
particulari   ad  Monarchiam,    Aristocratiam,   vel    Democratiam, 
immediate  esse  a  solo  Deo.  —    Secundo  nota,  Iianc  potestatem 
immediate  esse  tanquam   in    subjecto,    in    tota   muUitudine,  — > 
Terlio  nota,  hanc  potestatem  transferri  a   multitudine  in  unutn 
vel  plures  eodem  jure  naturae.  —     Quarto  nota,  in  particulari 
singulas  species  regiminis  esse  de  jure  gentium,    non  de  jure 
naturae:  nam  pendet  a  consensu  multitudinis  constituere  super 
se  Regem,    vel  Coiisules,    vel  alios  Magistratus,  nt  patet:    et 
si    causa    legitima  adsit,    potest  multitudo    mutare  Regnum  in 
Aristocratiam,    aut  Democratiam ,    et    e  contrario,  ut   Romae 
factum  legimus.     Quinto  nota,   ex  dictis  sequi,  hanc  potesta- 
tem  in  particulari  esse  quidem  a  Deo,    sed    mediante  consilio, 
et    electione   humana,    ut    alia    omnia,    quae    ad  jus    gentium 
pertinent:   jus    enim   gentium    est   quasi   conclusio   deducta  ex 
jure    naturae   per   humanum    discurgum.      Ex   quo   colliguntur 
duae  differentiae  inter  potestatem  politicam  et  ecclesiasticam : 
una  ex  parte  subjecti;  nam  politica  est  in  multitudine,  eccle- 
siastica  in  uno  homine,  tanquam  in  subjecto  immediate:  altera 
ex  parte  efficientis,    quod  politica  universe   considerata  est  de 
jure   divino,    in    particulari   considerata  est  de  jure   gentium: 
ecclesiastica  omnibus   modis  est  de  jure  divino,  et  immediate 
a    Deo.      Sn   S3eätcf)ung    auf  ben  ^apft    bei)au\>tet  S3eUarminuS, 
Controv.  Tom.  I. ,  Controv.  III. ,  Hb.  V.     De  potestate  Foniifi- 
cis  temporali  cap.  4  ;     Papam  directe   nullius  loci   esse  domi- 
num   temporalem    jure    divino  (alfo    non   esse  dominum  totius 
orbis ,    ullius    provinciae  aut  oppidi   cap.  2.),   bagpgcn  cap.  6: 
habere    summam    temporalem    potestatem     indirecte ,     t^ämlid^ 
Pontificem  ut  Pontificem  ,    etsi  non  habeat  ullam  mere  tempo- 
ralem potestatem,  tamen  habere  in  ordine  ad  bonum  spirituale 
summam  potestatem  disponendi  de  temporalibus  rebus  omnium 
Christianorum.  —     Quantum    ad    personas,   non    polest  Papa, 
iit    Papa,     ordinarie    temporales    Principes    deponere,    etiam 


Zh.  in.  e.  III.  Äatf).  Ä.  §.  59.  Sefuitcn  in  ^xai\iw,ö).    625 

gaUe  üon  Äc^crei  jurucFgenommcn  werben  muffe  32).    Bvi^l^iä) 
crneueten  fie  bie  Seljre  üon  bcr  äuldfftgfeit   beS  Stjrannens 


justa  de  causa,    eo  modo,    quo  depoiüt  Episcopos ,    i.  e.    tan- 
quam   Ordinarius  judex:    tarnen   potest   mutare  regna,  et   uni 
auferre,  atque  alteri  conferre,  tanquam  sumnius  Princeps  spi- 
ritualis,    si  id  necessarium  sit  ad  animarum  salutem,   ut  pro- 
babimus.    Quantum  ad  leges  non  potest  Papa,  ut  Papa,  ordi- 
narie   condere   legem    civilem ,    vel  confirmare    aut    infirmare 
leges  Principum ,   quia   non  est  ipse  Princeps  Ecclesiae  poll- 
ticus:  tarnen  potest  omnia  illa  facere,    si  aliqua  lex  civilis  sit 
necessaria  ad  salutem    animarum ,   et  tamen  Reges  non   velint 
eam  condere,    aut  si  alia  sit  noxia  animarum  saluti  ,  et  tamen 
Reges  non  velint  eam  abrogare.     Unb  fclbft  bicfc  S^eoric  crfc^ieti 
bem  ^appe  ©tftuä  V.  fo  fef)r  aU  bie  päp|llid)e  SOiad;t  {)ej:abfe|enb/ 
ba^  ex  biefe  SSüc^er   in  ben  Snbej:  fe^en   liep:    gteid^  nai)  feinem 
Sobe   tiefen  bie  (Sarbtnäte  aber  btefelben  wteber  jireiii)en,   [.  Bel- 
larmini vita  oon  gultgato  Hb.  IL  c.  7. 
32)     Guil.  Alanus  (f.  oben  §.  28.  not.  12)   ad  persecutores  Anglos 
pro  Christianis  responsio,  1582:  Si  Reges  Deo  et  Dei  populo 
fidem  datam  fregerint^  vicissim  populo  non  solum  permiititur, 
sed  etiam  ab  eo  requiritur,  ut  jubente  Christi  Vicario,    su- 
premo  nimirum  populorum  omnium  pastore,  ipse  quoque  fidera 
datam   tall    Principi   non  servet.     Elizabethae ,   Angliae  Regi- 
nae,    saevissimum    in  Calbolicos   sui  regni  edictum,    cum  re- 
sponsione  per  D.  Andream  Philopatrmn   (b.  t.  ber  Sefuit  9? ob. 
^erfonl),  Lugd.  1593  p.  106:  Hinc  infert  universa  theologo- 
rum   et  jurisconsultorum  ecclesiasticorum   schola  (et   est   cer- 
tum,  et  de  fide),    quemcunque   Principem   christianum ,  si    a 
religione  catholica  manifeste  deflexerit,  et  alios  avocare  vo- 
luerit,    excidere  statim  omni  potestate  ac  dignitate  ex  ipsa  vi 
juris,    tum  humani,   tum  divini,   hocque  ante   omnem  scnten- 
tiam  supremi   pastoris  ac  judicis  contra  ipsum   prolatam,    et 
subditos  quoscunque  liberos  esse   ab    omni  juramenti    obliga- 
tione,   quod  ei  de  obedientia  tanquam  Principi  legitimo  prae- 
stitissent,  posseque   et  debere   (si   vires    habeant)   istiusmodi 
hominem   tanquam   apostatam ,   haereticum,    —   hostemque  ex 
hominum  christianorum  dominatu  ejicere.     ßellarmini  Controv. 
«i «fei er '8  Äird^engcfd^.  3tS8b.  ieHUiil  40 


626    fBiei'te  ^eriobe.     2(bfd)n.  1.    S5.  1517- 1648. 

morbeass).     ©o  üert^eibiöten  fic  bte  ^rmorbung  |)einricl)g  111., 
unb  bie  Surucfweifung  >^eimicl;§  IV.   üom  2:i)vone:  alä  aber 


Tom.  /.,  Conirov.  III,  Hb.  V,  cap.  7.  Aphorismi  confessu- 
riorum,  auctore  Emnnuele  Sa  (3e[uit  in  ©ent ,  Soimbra  unb 
gjom),  Colon.  1590,  lel)ren  fcaffetbc,  unb  cbgleid)  ber  Magister  s. 
Palatii  in  biefem  aUgemein  oerfcceiteten  ^onbbudbe  für  SScidjtüäter 
mc^c  als  80  ©tetten  änbeite,  [o  blieben  U6.)  biefe  l^efji-en  unan- 
getajlet. 
33)  Johannes  Parvus,  l  SSb.  2.  -übt^.  3.  §.  118.  not.  5.  Emow. 
Sa  aphorismi  confessar.  p.  363:  Occupanlem  tyrannice  pote- 
statem  quisque  de  populo  potest  occidere,  si  aliud  non  est 
remedium,  est  enim  publicus  hostis.  ®en  S^fuitf"  vooxen  ober 
(5(i[abet()  öon  ©ngranb  unb  ^cinrtd^  IV.  »on  granEreid)  occupan- 
tes  tyrannice  potestatem.  Mart.  Anton.  Delrio  (Sffuit  in  86= 
wen,  Souai),  ßüttic^,  SKainj,  ©rä|  unb  ©alomanca)  Syntagma 
fragoediae  latinae,  Antverp.  1593  ju  Senecae  Hercules  furens: 
Plane  tyrannum  ,  qui  principatum  occupavit,  si  tyrannis  aüter 
tolli  non  possit,  interficere  cuilibet  licitum  est.  —  Sed  illum 
qui  jure  successionis  eleclionisve  Princeps  est,  quamvis  tyran- 
nus  fiat,  privaio  non  licet  occidere,  —  nisi  uno  casu,  —  sci- 
licet  ad  corporis  sui  defensionem.  Jo.  Bridgewaier  ob.  Aqua- 
pontanus  (3efuit  in  Sincoln  unb  «HtjeimS),  concertatio  Ecclesiae 
calholicae  in  Anglia  adv.  Calvino  - Papistas ,  Aug.  Trev.  1594: 
Ne  quis  forte  hanc  potestatem  (Praepositorum  Ecclesiae)  ita 
penitus  esse  spiritualem  existimet,  quasi  ad  fidelis  popuii 
bona  et  facultates,  immo  ad  vitam  auferendam,  corpusque 
variis  cruciatibus  affligendum  non  possit  pertingere;  —  ani- 
madvertendum  est,  longe  secus  nos  edoceri  ex  ipsis  Aposto- 
Igrum  rebus  gestis.  —  Sic  D,  Petrus  —  propter  sacrilegium 
et  mendacium  marito  et  uxori  simul  repentinam  mortena  in- 
flixit.  —  In  quibus  omnibus  inter  Reges  ipsos  christianos 
et  alium  a  plebe  christianum  quemcunque  nulla  prorsus  est 
ditferentia.  Reges  enim  ad  unum  omnes,  quoniam  se  suaqne 
sceptra  suavi  jugo  Christi  submiserunt,  in  eo  ecclesiasticae 
pastorumque  suorum  auctoritati  non  minus  quam  oves  caete- 
rae,  obtemperaturos  se  professi  sunt. 


Sri).  III.  (5.  HL  ^at^.  Ä.  §.  59.  ^e\mkn  in  granfvcic^.     627 

aud)  ß^offel^  3KotbDcrfud()  üon   ibrer  ^invüirfung  abgeleitet 
tt)urbe  (1594)  ^-i) ,  ba  war  bie  foniglicije  S[J?acl)t  fdjon  wieber 


34)    S5et  bem  Sefuttcn  Jean  Guignard,  tRectot  beS  College  de  Cler- 
mont,  i)ixtU  man  gcfunbcn  plusieurs  livres  composes  par  lui,  — 
contenant    entr'  autre   chose  approbation   du    —   parricide  du 
feu   Roi,   —   et   induction    pour   faire   tuer   le   Roi  ä  present 
regnant,  f.  bie  incriminitten  ©ä^e   in  cfArgentre  collecHo  judi- 
ctorum   de  novis  erroribus   II,  I,  525,   er   würbe  ben   7.  San. 
1595  äum  ©algen  üecbammt.    35cr  Se[uit  .lean  Gueret  »on  bcm* 
felbcn  College  aU  ci~devant  precepteur  de  Jean  Chastel  würbe 
för  immer  auö  bem  ?fteiä}i  oerbannt  (p.  526).    SSefonbereö  3(uffe; 
!)cn  mad^tc  barauf  Joh.  Marianae  (Sefuit  in  Äolebo)   de  Rege   et 
Regis  inslitutione  libb.  III.  {Toleti  1598  u.  Mogurä.  1605)   Hb. 
I.   c  6;   Jac.  Clemens  —  in   sui  Ordinis    Dominicani  Collegio 
theologiae  operam  dabat,   cum  cognito  a  theologis,  quos  erat 
sciscitatus,    tyrannum  jure    interimi  posse,    (Kenrico  III.)  — 
altum    vulnus    inflixit.     Insignem   animi   confidentiam,    facinus 
mcmorabile!  —    Caeso  Rege  ingens  sibi  nomen  fecit.  —   Equi- 
dem  in  eo  conscntire    tum  philosophos,    tum   theologos  video, 
eum  Principem,  qui  vi  et  armis  rempublicam  occupavit,  nullo 
praeterea  jure,  nullo  pnblico  civium  consensu,   perimi  a  quo- 
cunque,    vita    et   principat.u    spoliari    posse.    —      Si    Princeps 
consensu  populi   aut  jure   haerediiario  imperium    tenet ,    ejus 
vitia  et  libidines  fcrendae  sunt  eatenus,    quoad  eas   leges  ho- 
nestatis  et  pudicitiae,  quibus  est  adstrictus,   negligat.  —     At- 
tente  tarnen  cogitandum,  quae    ratio  ejus  Principis  abdicandi 
teneri  debeat.    Atque  ea  expedita  maxime  et  tuta  via  est,  si 
publici  conventus  facultas  detur,  communi  consensu  quid  sta- 
tuendum   sit   deliberare;   fixum    ratumque    habere   quod    com- 
muni  sententia    steteritj     in    quo    bis    gradibus    procedatur. 
Monendus  inprimis  Princeps  erit  ad  sanitatem  revocandus.  — 
Si  medicinam  respuat ,   neque  spes  ulla   sanitatis  relinquatur, 
sententia  pronuntiata  licebit   Reipublicae  ejus    imperium    de- 
trectare  primum;  et  quoniam   bellum    necessario    concitabitur, 
ejus  defendendi  consilia   explicare,  expedire    arma,    pecunias 
in  belli  sumptus  imperare  populis;  et  si  res  feret,  neque  ali- 
ter   se  Respublica    tueri    possit,    eodem   defensionis   jure   — 

40* 


628     fSmU  ^eriobc.     3(bfd)n.  1.    SS.  1517—1648. 

j!arf  Qenucj,  mn  ffe  auä  ^ranfreid;  §u  öerbannen.  Se^t  fug« 
fcn  fte  fiel)  t>en  Um|!dnben,  irenbeten  fi'd;  auf  ^einridjä  IV. 
©eite,  unb  trugen  ju  feiner  SSerfoi^nung  mit  bem  5)öpfle  ba§ 
S92ei|!e  bei.  ©o  gewannen  fte  ficb  tk  ©unft  bieftö  Äonig^, 
unb  t>a  biefer  tm  maä)ÜQen  £)rben  ganj  für  ftd)  gu  ^aben 
n)ttnfd[)te,  fo  ftellte  er  ibn  1603  in  granfreicb  n>ieber  ber  ^s). 
55ennocb  \)klUn  hk  Sefuiten  jene  ©runbfd^e  fefl,  unb  ipxa: 
^en  fte,   tt?o  fte  e§  burften,  aucb  unüerbüöt  au^^^):  txaUn 


Principem,  publicum  hostttn  declaratum ,  ferro  perimere. 
Eademque  facultas  esto  cuicunque  privato,  qui ,  spe  iiupuni- 
tatis  abjecta,  neglecta  salute,  in  conatum  juvandi  Rempubli- 
cam  ingredi  voluerit.  Roges,  quid  faciendum ,  si  publici 
conventus  facultas  erit  sublata,  quod  saepe  potest  contingere. 
Par  profecto,  mea  quidem  sententia,  Judicium  erit,  cum, 
Principis  tyrannide  oppressa  Republica,  sublata  civibns  inter 
se  conveniendi  facultate,  voluntas  non  desit  delendae  tyraii- 
nidis:  —  qui  votis  publicis  faveiis  eum  perimere  tentarif, 
haudquaquam  inique  eum  fecisse  existimabo.  Ita  facti  quae- 
stio  in  controversia  est,  quis  merito  tyrannus  habealur :  juris 
in  aperto ,  fas  fore  tyrannum  perimere.  Ueber  bie  S^rannens 
mörbec  cap.  7:  Quod  si  evaserint,  instar  magnorum  heroum  in 
omni  vita  susclpiuntur:  si  secus  accidat,  grata  Superis,  grata 
hominibus  hostia  cadunt ,  nobili  conatu  ad  omnem  posteritatis 
memoriam  illustrati.  —  Est  quidem  majoris  virtutis  et  animi, 
gimultatetu  aperte  exercere ,  palam  in  bestem  Reipublicae  ir- 
ruere :  sed  non  minoris  prudenliae,  fraudi  et  insidiis  locum 
captare,  quod  sine  motu  contingat,  minori  carte  periculo 
publico  atque  privato. 

35)  .Sfianfe'S  gürjlen  unb  fBöiht  III,  301. 

36)  ©ine  ©ammlung  »on  ©teilen  iefutti|d)ec  ©d^riftftcHer  übet  gut:« 
flenmorb  f.  La  Morale  des  Jesuites,  extraite  fidelement  de  leurs 
livres  [par  Nie.  Perraull),  a  Mons  1669.  12,  ///,  235  j  lese- 
majest^  et  regicide  betreffenb/  ferner  Extraits  des  assertiona 
dangereuaes  des  Jesuites,  verifies  et  collaiiones  par  les  Commis- 
saires  du  Farlemenl  (a  Paris  1762.  4.  Sterne  ed.  a  Amslerd. 
1763,  3  Tomes  8.)  ///,  256. 


ZI).  III.  (5.  III.  ^atf).  Ä.  §.  60.  Sefuit.  SiJJoraL     629 

ober  eben  baburcb  in  einen  unauf^örlicben  Äampf  mit  ben 
©allicanern  37),  m\d)ex  it)xex  SBirffamfeit  in  granfreidj  nic^t 
geringen  ©intrag  ti)at. 

§.    60. 

©eftoltung  bec  ftrd)lid)en  Sffiiffenfd^aft  unb  beö  f ivd^lid^cn 
CebenS  untec  Sefu  tt  ifd^em  ©influffe. 

^0^  weitere  Eingriffe  in  bie  9J?oral  bilbeten  ftd)  in  bie^ 
fem  je^t  afleg  fird)lid[)e  ßeben  bejlimmenben  £)rben  au§,  unb 
brangen    öon  ibm  in  tie  Äircbe  ein')»    Ut"  t'iß  ö«  oielen 


37)  gJiariana'S  ©djrift  de  Rege  et  Regis  institutione  (f.  not.  34) 
war  Jurj  oor  >pcinctd)S  IV.  ©cmovbung  in  ^^ariö  oerbreitct  (f. 
Memoires  de  Sully),  unb  wiivbe  8.  3un.  1610  auf  S3efef)l  beS 
^arlamentg  ücvbrannt  {d'Arrjenlre  II,  II,  12).  Bellarmini 
tract.  de  poleslate  summi  Poniificis  in  tcmporalibus  adv.  Guil. 
Barclajum,  Romae  1610  (Opp.  VII,  830),  in  voeidjem  berfelbf 
feine  ©runbfä^e  (f.  not.  31)  xoeiUx  cntwicfelt  t)aite,  würbe  26. 
9loo.  1610  oom  Parlamente  »erboten  {d'Arijentre  II,  II,  34). 
3ur  SSert^eibigung  ber  ®efeUfd)aft  erfdjien  Lettre  dedaratoire 
de  la  docirine  des  Peres  Jesuites  conformes  aux  decrets  du 
Concile  de  Constance ,  par  le  Fere  P.  Colon  de  la  Comp,  de 
Jesus,  Predicateur  ordinaire  de  sa  Majeste ,  Paris  1610.  12. 
dagegen:  Anticoion,  oit  refutation  de  la  lettre  dedaratoire  du 
P.  Colon,  Livre  ou  est  prouve ,  que  les  Jesuites  sont  coul- 
pables  et  autheurs  du  parricide  execrable  commis  en  la  per- 
soune  du  Roi  Henry  IV.,  1610.  12.  Sarauf:  Reponse  apolo- 
gelique  a  V Anticoton  faite  par  un  Pere  de  la  Cowp.  de  Jesus, 
1611.  ®egen  bie  SScfiauptung  ber  testen  ©d)rift,  ia^  aud)  9Ka; 
riana  in  biefcm  ^uncte  mit  ber  Softni^er  ©pnobe  unb  bec  @or? 
bonne  übereinftimme,  erftärte  ftd^  bie  (entere  in  einer  Censura 
b.  d'Argetitre  II,  II,  37.  Spätere  S3cfd)lüfTe  berfetben  gegen  bie 
Sefuiten  f.  ht\  bemfelben. 
1)  La  Morale  des  Jesuites,  extraile  fidelement  de  leurs  livres 
(par  Nie.  Perrault)  a  Mons  3  Tomes  1669.  12.  Extraits  des 
assertions  dangereuses  des  Jesuites,  verifies  et  collationes  par 


630    SSIcrtc  ?)eviobe.    Zh\d)n.  1.     SJ.  1517—1648. 

£)rten  fe^r  üernadjldfftgte  S5eid?te  wieber  empovgubringen, 
unb  um  ffrf)  al6  S5eid)tüdter  beliebt  ju  machen,  iihUn  bic 
Sefuiten  grofe  ^a^o^uhig^hit  im  S5eid)tftuble  2),  na^imen  ju 


les  Commissaires  du  Parlement,  a  Paris  1762.  4.  5ieme  ed,  a 
Amsterd,  1763.  3  Tomes  8.  Les  Provincinles  ou  letlres  ecri' 
ies  par  Louis  de  Monlalle  (Blaise  Pascal)  aun  provincial  de 
ses  amis  et  aux  Rev.  Peines  Jesuites  sur  la  morale  et  la  poti- 
tique  de  ces  per  es,  Paris  1658.  4.,  oft  roicbergebrucBt.  S.  g. 
©täublin'S  ©efd).  b.  djriftt.  SOZoral  feit  b.  SBtebevaufieben  bet 
SBi|Tenfrf)aftcii,  ©öttingen  1808,  ©.  448. 
2)  Vinc,  fiUiucii  moral.  quaest.  T.  I.  tract,  VI.  de  contritione 
cap.  7:  Coiitritio,  ut  contra  dislinguitur  attritioni,  est  dete- 
statio  de  peccato  quatenus  est  offensa  Dei ,  et  propter  Deum 
summe  dileclum,  cum  proposito  non  pcccandi  de  caetero.  — 
Attritio  est  dolor  imperfectus  de  peccato,  qui  non  attingit 
ad  perfectionem  contritionis.  —  Motivum  attritionis  potest 
esse  primo  ratio  aliqua  temporalis,  ut  damnum,  poenae,  pri- 
vatio  ofßcii  etc.,  secuiido  ratio  aeterna ,  ut  poenae  inferni, 
privatio  gloriae ,  deformitas  supernaturalis  animae,  offensio 
etiam  Dei  secundum  aliquos,  sed  non  super  omnia  dilecti.  — 
Attritio  christiana  est  detestatio  peccati  disponens  hominem 
ad  gratiam  remote  et  insufficienter  ex  se  sola,  proxime  et 
sufficienter  cum  Sacramento:  —  est  per  se  supernaturalis.  — 
Attritio  vero  acquisita  est  naturalis.  Cap.  8.  Primo  quaero, 
an  contritio  cadut  suh  speciali  praeceplo.  Respondeo  affirma- 
tive, et  quidem  nomine  contritionis  intelligatur  tam  propria 
contritio ,  quam  attritio  aequivalens  illi  ex  conjunctione  cum 
Sacramento.  —  Circa  eadem  peccata  non  tenetur  homo,  quo- 
ties  eorum  recordatur,  habere  positivam  contritionem.  —  Ex 
vi  justitiae  ad  Deum  homo  aitritus  cum  Sacramento  non  te- 
netur conteri  in  articulo  mortis,  quia  opinio  de  sufficientia 
attritionis  cum  Sacramento  est  practice  certa  post  Trident. 
ideoque  homo  cum  ea  satisfecit  quantum  debuit.  —  Quinta 
quaero,  pro  quo  tempore  urgeat  conlritionis  obligatio,  an  sla- 
Um  post  peccatum  commissum.  Pro  responsione  suppono 
esse  duplicem  sententiam.  Prima  asserit  teneri  statim  ac  homo 
peccavit.  —     Secunda  negat,    etiamsi  occurrat  opportunitas. 


Zi).  III.  (5.  III.  ^atl).  Ä.  §.  60.  Sefuit.  9)?oröI.     031 
biefem  ^nbc  eine  fe|)r  Im  SO?oral  an,   unb  waren  in  groper 


et  facile  fieri  possit.  —  Dico  primo,  tenendum  cum  secunda 
sententia.  Primo,  quia  est  communior  Doctorum,  et  prae- 
stantioris  nominis.  Secundo,  quia  congruentior  communi  sen- 
sui  fidelium,  qui  soleiit  semel  tantum  in  anno  confiteri,  nulla 
babita  contritione  in  decursu  anni,  qui  tarnen  de  hac  omis- 
sione  non  confitentur.  —  Tertio,  quia  rationabilior;  tum  quia 
alias  qui  semel  peccavit  ,  dilferendo  poenitentiam  continuo 
peccarct  peccato  speciali ,  sicut  qui  non  restituit,  quod  est 
contra  communem  sensum  Ecclesiae,  ut  dictum  est;  tum  quia 
praeceptum  contritionis  est  afhrmativum:  de  natura  autem 
praecepli  affirmativi  est,  ut  non  obliget  semper,  neque  statim. 
—  Septime  quaero,  quibus  temporibus  obliget  per  se  con- 
tritio  ex  jure  naturali.  Respondeo  et  dico  primo:  si  respi- 
ciatur  lex  justitiae,  qua  homo  obligatur  satisfacere  Deo  pro 
injuria  peccati ,  sie  non  videtur  obligari ,  nisi  quando  adest 
periculum  mortis.  Est  communis  Doctorum,  quos  citavimus.  — 
Dico  quarto:  tempus  hoc  non  potest  in  particulari  certo  de- 
finiri,  sed  relinquitur  arbitrio  prudentis,  considcratis  circum- 
stantiis,  personis,  et  cognita  conscientia  illarum.  In  Univer- 
sum intra  anncm  non  videtur  obligare.  Quolibet  septennio 
vel  quinquennio  est  probabile.  —  Octavo  quaero,  giiibus 
temporibus  obliget  per  se  ex  jure  positivo.  Respondeo  et  dico 
primo,  non  obligare  singulis  annis  in  defectum  confessionis, 
ita  ut  si  quis  non  possit  confiteri,  teneatur  habere  contritio- 
nem.  Ratio  est :  quia  ex  lege  confessionis  annuae  tantum  te- 
netur  quis  habere  eam  contritionem ,  quae  est  necessaria  ad 
suscipiendum  verum  Sacramentum  confessionis  ,  et  lex  de  Sa- 
cramento  est  distincta  a  lege  contritionis;  ergo  non  determi- 
nat  contritionem,  nisi  quatenus  includi  debet  in  Sacramento  : 
at  in  hoc  non  est  necessaria  contritio,  sed  satis  est  attritio, 
ergo  etc.  Dico  tertio,  non  obligare  ratione  pericuii  oblivio- 
nis  peccatorum.  Tum  quia  non  obligat  ad  recogitationem  illo- 
rum ,  nee  ad  examen.  Cap.  9.  Primo  quaero,  an  sit  necesse 
ad  contrilionstn ,  ut  praecedat  dislincta  recogitatio  peccatorum. 
Respondeo  et  dico  primo,  tria  habenda  pro  certis  in  hac 
quaestione.     Primum,    contritionem  esse  deberc     de  omnibus 


632    SSicttc  5)enobe.    2tbfc^n.  1.    S5.  1517—1648. 
Sa^l  als   ©c^riftjlefler  t\)atiQ,    um  biefclbe  auf  ©runbfa^e 


peccatis  mortalibus.  Secundum  ,  ex  par(e  voluntatis  non  re- 
qairi  singulas  contriliones  singulorum  peccatorum,  sed  satis 
esse  unam  simplicem  contritionem  respicientem  omnia  peccata. 
Tertium,  requiri  ad  contritionem  ex  parte  intellectus  aliquam 
considerationem  et  memoriam  de  peccatis  commissis.  —  Ad 
veram  contritionem  habendam  non  esse  necesse,  ut  simul  ha- 
beatur  actualis  et  distincta  recogitatio  peccatorum  omnium. 
Septimo  quaero,  an  requiratur  certu  intensio  ad  veram  contri- 
tionem, Respondeo  esse  quatnor  sententias.  Prima,  necessa- 
riam  esse  summam  intensionem  actus  absolute,  eam  scilicet, 
quam  homo  exhibere  potest  per  conatum  sibi  possibilem.  — 
Secunda  est>  debere  esse  summam  comparative,  i.  e.  ut  horao 
doleat  de  peccato  magis,  quam  de  quolibet  alio  roalo,  et  quam 
diligat  quodlibet  creatum  bonum.  —  Tertia,  requiri  certum 
gradum  intensionis.  —  Quarta,  non  requiri  certam  intensio- 
nem, sed  satis  esse  substantiam  actus  contritionis.  35ic  brci 
cr|!en  SKcinungcn  njerben  oerworfen^  bie  gwettc  u.  li.  quia  justifi- 
catus  contritione  ut  quatuor,  non  posset  diligere  creaturam 
ut  sex,  alias  peccaret  mortaliter;  et  ita  pejoris  conditionis 
esset  quam  non  justiticatus ,  'qui  posset  amare  ut  sex  vel  Se- 
ptem, quia  hie  noo  diceretur  praeferre  creaturam  Creatori, 
quem  nullo  modo  diligit;  ille  diceretur,  quia  intensius  amaret 
creaturam  Creatore,  ©egen  \i\t  britte:  actui  contritionis  est 
proportionata  dispositio  ad  gratiam,  et  non  conslat,  Deum 
requirere  aliquem  certum  modum  actus:  ergo  per  suam  sub- 
stantiam sufficiet,  quia  minima  gratia  est  sufficiens  ad  remis- 
sionem  omnium  peccatorum.  At  ad  minimam  gratiam  sufficit 
minima  contritio,  tanquam  dispositio.  Sa^er  tt?trb  Vxt  eierte 
SOletnung  angenommen,  sufficere  subjectum  actus  contritionis, 
in'quocunque  gradu  sit.  —  Quodcunque  mortale  tollit  gra- 
tiam, ergo  quaecunque  contritio  tollit  peccatum.  Tract.  VII. 
de  confessione.  cap,  6:  Primo  quaero,  an  ad  effectum  sacra- 
menti  Confessionis ,  h.  e.  ad  gratiam,  sit  necessarius  aliquis 
dolor.  Respondeo  affirmative.  Secunda  quaero,  qualis  dolor 
requiratur  et  sufficiat  ad  effeetum  Sacramenti  Confessionis. 
Respondeo  et  dico  primo,   requiri  dolorem  verum,   seu  attri- 


S^.  III.  6.  III.  ^atl).  ^.  §.  GO.  Scfuit.  moxal     633 


tionem  veram.  —  Dico  terlio,  hanc  eandem  altritionem  suf- 
ficere.  Et  quidem  quod  non  sit  necessaria  contritio,  probatur 
ex  communiore  sentenda  Doctorum.  —  Septimo  quaero,  an 
hie  dolor  debeat  esse  verus  et  realis ,  an  vero  sufßciat  existi- 
matus.  Respondeo  et  dico  primo,  probabile  esse,  dolorem 
existimatum  sufficere,  modo  oriatur  ex  ignorantia  inculpabili. 
Primo  constat  auctoritate  Doctorum,  —  secundo,  ratione. 
Dico  secundo,  probabilius  videri,  quod  requiratur  vera  attri- 
lio,  et  non  tantum  existimata.  Cap.  12.  no.  356:  Non  propo- 
nat  Confessor  difßcultates  multas  in  peccatis  vitandis,  unde 
poenitens  constituatur  in  periculo  non  habendi  efficax  propo- 
situm  in  futurum.  Satis  enim  est  proposita  generaliter  pec- 
cati  foeditate,  Dei  bonitate,  et  periculo  damnationis,  inducere 
poenitentem  ad  concipiendum  generale  propositum  non  pec- 
candi  amplius  mortaliter.  Tertium,  non  est  necesse,  ut  Con- 
fessor sibi  persuadeat,  aut  probabiliter  judicet  futurum,  ut 
poenitens  a  peccato  abstineat:  satis  est,  quod  existimet,  poe- 
nitentem, quando  est  absolvendus,  habere  propositum  illud 
generale,  quod  diximus,  quamvis  illud  sit  per  breve  tempus 
mutaturus.  IIa  omnes  auctores.  no.  SSS:  Si  iterum  atque  ite- 
rum  reincidat,  et  petat  absolutionem,  non  est  neganda  probato 
proposito,  praesertim  si  aliquantum  se  contineat,  si  diminua- 
numerum  peccatorum:  aliquando  etiam  differri  poterit  absolut 
tio  ad  tempus.  no.  365;  Quinto  quaero,  quid  agendum  cum 
inier  poenitentem  et  confessarium  intercedit  diversitas  senten- 
iiarum,  —  quia  poenitens  adhaereat  alicui  opinioni  probabili, 
confessor  autem  probabiliorem  contrariam.  no.  368:  Est  tri- 
plex  sententia.  Prima,  ccnfessorem  non  posse  conformari  opi- 
nioni poenitenlis,  quia  ageret  contra  conscientiam.  Secunda 
distinguit  de  confessore  proprio  et  delegato,  et  proprium  as- 
serit  teneri,  non  delegatum.  Tertia  de  quocunque  affirmat, 
non  modo  posse  sed  etiam  debere.  Ratio,  quia  in  casu  posito 
poenitens  est  integre  confessus  et  bene  dispositus:  neque  enim 
peccat  sequendo  opinionem  probabilem  ,  et  id  totum  constat 
confessori  ut  supponitur:  ergo  nullum  habet  jus  suspendendi 
absolutionem,  consequenter  tenetur  absolvere.  —  Et  cum  hac 
ultima  sententia  videtur  sentiendum.  Ad  rationeni  autem  pri- 
mae  sententiae  respondetur,  non    agere   contra  conscientiam. 


634     SSierte  ?)edobe.     2(bfc6n.   1.     SS.  1517—1648. 

guviKfjufu^ren  unb  au^jubilben  3).     (So  entiridelten  fte  üor^- 
jugöjvetfe  biß  ße^re  oon  ber  moröUfdjen  ^xohahiütät,    wddje 


quia,  licet  operetur  contra  opinionem  suam  speculative,  pra- 
ctice  tarnen  non  agit  contra  conscientiam,  cum  absei vat  eum, 
quem  novit  esse  bene  dispositum,  et  non  peccare  sequendo 
suam  opinionem  probabilem.  Ant.  de  Escobar  Hb.  theologiae 
moralis  Tract.  VII.,  Examen  IV.  de  Foenitentia  cap.  7.  Pra- 
xis circa  praefata  ex  Soc.  J.  schola:  JNum  sufficiens  cum  Sa- 
cramento  dolor  est,  dolere,  guod  non  satis  doleam?  Idem  Sa 
ex  Navarro  asserit  sufficientem  esse.  —  An  possit  Confessarius 
foenilentiam  omnino  libere  faciendam  arbitrio  poenitentis  im- 
ponere?  Ex  Suarii  sententia  affirmo  non  semper  requiri,  ut 
aliquod  opus  in  particulari  injungatur,  praesertim  spirituali- 
bus  personis;  sed  sufficere,  si  dicat:  impono  tibi  pro  poeni- 
tentia  quidquid  hodie  vel  hac  hebdomada  boni  feceris,  vel 
mali  passus  fueris.  —  Quid,  si  (poenilens)  affirmet ,  se  velle 
purgatorii  poenas  subire?  Levem  poenitentiam  adhuc  imponat 
(confessarius)  ad  sacramenti  integritatem;  praecipue  cum  agno- 
scat  gravem  non  acceptalurum. 
3)  25ie  bebeutenbfien  SKoratiften  bex  Sefuiten :  Franc.  Toletus, 
©panier,  Sarbinal  f  1596  (Summa  casuum  conscientiae  s.  in- 
structio  sacerdotum,  Romae  1602  unb  oft),  Emanuel  Sa,  ^ox- 
tugicfe^  in  ®ent,  Soimbta  u.  9Jom  f  1596  (Aphorismi  confes- 
sariorum ,  Colon.  1590  u.  \ei)t  oft)5  Thomas  Sanchez ,  ein  ©pas 
nicr,  in  (Sranaba  f  1610  (De  sacramento  matriraonii,  voll.  3, 
Genuae  1592  u.  o.  ein  SBerE,  rceld^eö  ber  Soctor  ber  ©ovbonne 
Petrus  Aurelius,  opp.  Paris.  1646,  II,  213,  beäeid)net,  aÜ 
opus  non  gloriandum,  sed  pudendum;  tarn  immani  curiositate, 
tarn  invisa  in  rebus  spurcissimis  et  infandis  et  monstrosis  et 
d,iabolicis  perscrutandis  sagacitate  horrendum,  ut  mirum  sit, 
pudoris  alicujus  hominem  ea  sine  rubere  scripsisse,  quae 
quivis  modestioris  ingeiiii  vix  sine  rubore  legat.  Portenia 
lata  sunt,  animorum  insidiae,  incentiva  libidinura,  schola  fla- 
gitiorum)^  Franc.  Suarez,  ein  Spanier,  in  "Kkaia,  Salanianca, 
SÄom  u.  ßilTabon  f  1617  (Opp.  24  Sbc  fol. ,  »on  benen  6  S5bc 
über  moral.  ®eßenjitänbe)5  Paul  Laymann  in  3n9ot|tabt,  fOlün* 
djen,  SiHin^cn  u.  ßopnig  f  1635  (Theologia  moralis,  Monach. 


a;().  III.  e.  III.  ^atfj.  ä\  §.  CO.  Scfuit.  g)?ovol.     635 

fie  aUcrbingS  fd)on  üovfanben  ^),  in  bem  SO^aape^),    ba^  fte 
jtt)ar  tic  ©önben  im  ^(Ügemeinen  üerbammten ,  in  i^ren  ein^ 


1625  u.  o.)j  Fmc.  Filliucius  in  Stom  f  1622  (Moralium  quae- 
stionum  de  christianis  ofßciis  et  casibus  conscientiae ,  ad  for- 
mam  cursiis,  qui  praelegi  solet  in  S.  J.  Collegio  Romano  T. 
II.,  Romae  1621)5  Leonh.  Less,  auS  Sßtahant,  in  Urnen  f  1623 
(De  justitia  et  jure,  ceterisque  virtutibus  cardinalibus  libb. 
IV.  ad  Secundam  Secundae  D.  Thomae,  Lovan.  1605);  Steph. 
Bauny  in  2l)on  f  1649  ( Snmma  casuum  conscientiae,  Paris. 
1631);  Anton,  de  Escobar  in  SSaUabolib  f  1669  (Liber  theolo- 
giae  moralis,  XXIV.  Soc.  Jesu  Doctoribus  reseratus,  Lugd. 
1646  U.  0.  Vniversae  theologiae  moralis  recepliores  absque 
Ute  senlentiae  necnon  problematicae  disquisitiones  7  voll.  Lugd^ 
1652  SS.  foL);  Herrn.  Busenbaum  in  >^ilbeS()cim  u.  SJIünftev  f 
1668  (Medulla  casuum  conscientiae,  Monast.  1645,  \i(\%  ootbreis 
tctfte  Se(;vbud^). 

4)  f.  SSb.  2.  Wtf).  3.  §.  118.  not.  7  u.  12. 

5)  ®d)on  in  bcc  Ratio  studiorum  oon  1586  (f.  §.  59.  not,  20) 
l;ei^t  eö  in  bem  2fbfd^nitte  De  casibus  conscientiae  p.  164:  Porro 
ita  Professor  suas  opiniones  constabiliat,  ut  aliquam  etiam 
aliam ,  quae  bonos  habeat  auctores,  significet  esse  prot)abi- 
lem.  Sn  bec  neuen  Ratio,  Regnlae  Professoris  casuum  consci- 
entiae no.  5:  ita  suas  coniirmet  opiniones,  ut  si  qua  alia  fuc- 
rit  probabilis,  et  bonis  auctoribus  munita,  eam  etiam  proba- 
bilem  esse  significet.  Escobur  Hb.  theol.  mar.  Prooem.  li^xa- 
men  III ,  c.  3.  de  conscientia  probabili.  Quaenam  probaxbilis 
conscientia?  Quae  Judicium  continet  alicujus  rei  ex  opin.ione 
probabili.  Probabilis  autem  opinio  ea  dicitur,  quae  rationi- 
bus  innititur  alicujus  momenii.  Unde  aliquando  unus  tanium 
Doctor  gravis  admodum  opinionem  probabileni  potest  effictre; 
quia  vir  doctrinae  specialiter  addictus  Iiaud  adhaerebit  sen- 
tentiae  cuilibet,  nisi  praestantis  seu  sufficientis  raiionis  vi 
allcctus.  ]Sum  licet  opinionem  probabilem  sequi,  relicta  pro- 
babiliori?  Licet,  imo  et  tutiori,  modo  non  immineat  aliqucd 
pericuium  ,  ad  quod  vitandum  prudentia ,  aut  justitia,  aut  Ca- 
ritas dictet  oppositam  sententiam  esse  eligendam.  Vossum  me 
probabili  aliorum  senlentiae  aptare  mea  probabiliori  ac  iuliore 


636     sßiertß  ?)enobc.     2(b\d)n.  1.    ^.  1517—1648. 

jcinen  (Jrfdjdnungen  aber  bennod^  fe{)r  I)auftg  enffrfjiilbigcn 
fonntcn.  BuQleiä)  faxten  fi'e  ben  Unterfcljieb  jwifdjen  Sobs 
fönben  unb  (dph'djen  ©unben.  fo  ^),   unb  gaben  über  bte  3uj 


relicta?      Ita    plane,     nee    sie  operans    contra    conscientiam 
agam ,     modo    existimem,    alienatn    opinioiiein,    quam  sequor, 
esäe  probabilem.     Cap.  6.,    Praxis   circa  praedicta  ex  Schola 
Societatis:    Pnenitens   in   praxi  bona    fide  seguitur   sententiam 
tutam    et  probabilem:    Confessariiis   vero    eattdem    speculalive 
improbabilem  censet:  potestne  se  accommodare  opinioni  poeni- 
ienlis  ?      Potest ,    modo    sciat  ,    illam  tanquam    probabilem    a 
peritis  Doctoribus  admitti.     Imo  ex  Laymani  sententia  tenetur 
poenitentem   absolvere,    quia  Confessarius   non   potest  negare 
disposito  absolutionem.     Docior  potestne  altert  consulenti  dare 
consilium  non  solurn  ex  proprio,   sed   etiam    ex  aliena  senten- 
tia probabili ,   quae    consulenti  fit  favorabilior.     Posse   afßrmo 
cum  eodem  Laymano.  —     Potestne  judex  in  ferenda  sententia 
ex    duabus    probabilibus  opinionibus    sequi,     quam    maluerit? 
Castro    Palao   (Scfuit  in    Seon)    respondet    posse ,    imo   secluso 
scandalo  modo  juxta  unam,   modo  juxta  aliam   judicare:    satis 
«nim  juste  et  prudenter  agit  sequens   opinionem,    quam    ipse 
pro!»abilem  agnoscit,  nee  quia  seeutus  est   unam,    altera    sua 
«"St  spoliata  probabilitate.     Thom.  Tamburini  (Sffutt  in  SDteffina) 
explicatio    Decalogi,    Lugd.  1659.    lib.  I.    c.  3.   sect»  3.   no.  8  .- 
Absolute  puto  cum  Salas,  Vasquez,   Sanchez,   Merolla,   Pas- 
quier,    satis    esse   in  omnibus  casibus,   constare  probabiliter, 
opinionem  esse  probabilem. 
6)    3Bie  ftü^  [i(^   biefe  9iid^tung   in  bet  @efclIfd)Qft  entwicfelt  ^at, 
beweifet  bie  Sölnifdje  Censura  oon  1560  (f.  oben  §.  59.   not.  16). 
3n  betfelben  ^ei^t  eö    fol.  44:    Peccatum   est  non  quicquid    legi 
Dei  repugnat,   sed    hoc   proprie  vocatur    peccatum,    quod   li- 
bera  voluntate,    et  a  sciente  committitur.     fol.  194:    Quaedam 
peccata ,    contra  quae  lex  tonat  et    fiilminat,    adeo  sunt  in  se 
et  per  se  levia,    ut  faetores   nee  sordidos,    nee    ualos ,    nee 
iropios,    nee  Deo   exosos  reddere   possint.  —     lila  quae   lex 
concionatur  de  perfecta  integritate  ex  toto  corde,  tota  mente, 
tota  anima,    et  omnibus  viribus,   ita  ut  nulla  sit  mala  concu- 
piscentia,    ad   nos ,   qui    in    hac  mortali   vita  versamur,    non 


ZI).  III.  (5.  III.  ^atl).  ^.  §.  CO.  Scfuit.  Floxal    637 


pertinent.  ©a{)cc  tuiib  ge(e{)rt,  legi  plene  et  abunde  a  nobis 
satisfieri  ,  si  qiiantum  in  nobis  est  piaesliterimus.  Escobar 
Hb.  theol.  mor.  Tracl.  1.  Exam.  1.  c.  3  :  Quidnam  ad  pecca- 
tum  mortale  requiritur?  Plena  et  expressa  advertentia  mali- 
tiae,  aut  saltem  dubium  expressum.  Nisi  enim  quis  advertat, 
opus  quod  gerit  esse  malum,  vel  mali  periculuni  adnexum 
habere,  aut  nisi  formaliter  dubitet,  censetur  invincibili  inad- 
vertentia  laborare,  quae  non  minus  excusat  a  peccato,  quam 
invincibilis  ignorantia.  Faul  Laymann  theol.  mor.  Hb,  !• 
tract.  3.  c.  5,  no.  13:  Supra  monui,  tract.  2.  c.  3,  hominem 
nunquam  peccare,  nisi  actualiter  advertat  ad  moralem  mali- 
tiam  operis  aut  omissionis.  —  Idemque,  quamvis  rarius, 
etiam  in  iis  locum  habere  potest,  quae  per  se  mala  sunt,  ut 
animus  in  vehemente  passione  irae  vel  tristitiae  adeo  absor- 
beatur  cogitatione  commoditatis  vel  utilitatis,  ut  vel  nihil 
omnino,  vel  valde  tenuiter  attendat  ad  operis  malitiam  seu 
inhonestatem:  quo  casu  vel  nullum,  vel  duntaxat  imperfectum 
ac  veniale  peccatnm  erit.  Jo.  DicasHllo  (auö  9'icapel,  \i\)xU 
in  sKurcia  u.  SoUbo,  jule^t  Sanjtei;  in  Sillingen  f  1637)  de 
justitia  et  jure,  caeterisque  virtutibus  cardinalibus  libb.  II, 
Anlverp.  1641,  Hb.  2,  tract.  2,  disp.  9,  dub.  2,  no.  48:  Fur- 
tum esse  potest  veniale  ex  indeliberatione.  Quamvis  enim,  ut 
docetLess. ,  difficile  videatur,  furtum  ratione  imperfectae  de- 
liberationis  esse  veniale,  tamen  aliquando  contingere  potest. 
Qui(!am  enim  ex  consuetudiue  ita  sunt  propensi  et  veluti  de- 
terminati  ad  furandum ,  ut  rem  auferant  prius  quam  pleno 
advertant  quid  agant.  Idem  etiam  contingere  potest  ex  vehe- 
mentia  tentationis,  praesertim  in  festinatione,  ubi  non  conce- 
ditur  deliberatio.  Georg,  de  Rhodes  (aul  2(otgnon,  f  in  8i)on 
1661)  dispiitutionum  theologiae  scholasticae  T.  I.  (Lugd.  1671), 
De  actibus  humanis  disp.  2,  guaest.  2,  sect.  1.  §.  2;  Si  quis 
committat  adulterium  aut  homicidium  ,  advertens  quidem  ma- 
litiam et  gravitatem  eorum,  sed  imperfectissime  tamen  et  le- 
vissime;  ille,  quantumvis  gravissima  sit  materia,  non  peccat 
tamen  nisi  leviter.  Ratio  est,  quia,  sicut  ad  peccatum  requi- 
ritur cognitio  malitiae,  sie  ad  grave  peccatum  requiritur 
plena  et  clara  cognitio  et  consideratio  illius. 


C38    SSievtc  ?)criobe.     ?Cbfc()n.  1.    Sj.  1517—1648. 

Idnglidjfeif  t>er  9leue  fold[)e  Sefümmungen '),  bap  tie  SKetis 
[d)eri  baburd()  in  völlige  morölifd)e  <Sict)er{)eit  gewiegt  werben 
mußten  s). 


7)  f.  oben  nct.  2. 

8)  Sie  Sefuiten  rii|)mtcn  ftd^,  mit  i^vn  «Dlorat  bcn  SBc^  sunt  ^eile 
nleiäjtett  ju  t)abcn,  Ant.  Escobar  universae  theol.  rnor.  rece- 
■ptiores  sententiae  vol.  I,  Hb.  2,  Seci.  l,  cap.  2,  iio.  23:  Pro- 
fecto  dum  video,  (ot  diversas  sententias  in  rebus  moralibus  cir- 
cumferri,  divinam  reor  providentiam  lulgurare,  quia  ex  opinio- 
iium  varielate  jugum  Christi  snaviter  sustinetur.  —  Superna  Pro- 
videntia cautum,  plures  operationura  moralium  \ias  exponi, 
rectamque  inveniri  posse  actionem,  sive  juxta  unam,  sive  juxta 
alteram  opinionetn  homines  operentur.  "Kuä)  Joh.  Caramuel 
Lobkowilz,  ein  6t|icrcienfcr,  S5if(^.  ».  Stgeoano  in  S^altf"  t 
1682,  we\(i)cx  fidE)  bie  iefuitifdje  «ÜJorat  angeeignet  fjattc,  Bevtl)ei; 
bigt  in  f.  Theologia  moralis,  Lovan.  1645,  fol.  p.  327  bie  jefuis 
ti[d^e  ^vcbabiUtät,  unb  fagt  gegen  ben  SSowurf,  baf  auf  bicfem 
SBeae  ber  ganje  Secalogiiö  in  Sententias  probabiles  öermanbclt 
»erbe,  ha^  bie^  nic^t  ju  ernjarten  fei),  baf  eä  aber,  töcnn  e§  ge= 
fc^e{)en  fönne,  für  ein  ®lücf  ju  ad)ten  fe^,  ia  ber  ?lKenf(^  alöbann 
einen  großen  3u»ad}§  an  ©nabe  »erbiene,  ol^ne  fiinbigcn  ju  !önnen 
(©c^vöd^Ö  IV,  111).  Sagegen  urtf)eilt  ber  anegeseid^ncte  SBene; 
bicfiner  Jo.  Mabillon  (Tractaius  de  studiis  monasiicis ,  lat. 
versus  a  Jos.  Porta,  Venet.  1729.  P.  I.  cap.  7),  naä)bem  er 
»on  ber  alten  Äird)e  gefprod^en :  Tunc  itaque  moralis  doctrina 
purius  ac  sincerius  expendebatur,  nee  tot  tantisque  dubiis  meta- 
physicis,  ut  nunc,  erat  obnoxia;  verum  eo  ex  tempore  ad  tot 
speculationes  deventum  est,  ut  ex  nimio  ac  immoderato  ra- 
tiocinandi  acumine  nonnumquam  vel  ipsa  ratio  desierit;  quin- 
imo  non  sine  animi  nostri  moerore  compertum  est,  Ethnico- 
rum  ethicen  quorundam  theologorum  Summis  aliquando  fuisse 
pudori.  —  Postquam  plurimi  liberum  sibi  campum  vindica- 
runt,  de  humanis  actibus  et  peccatis  disserendi,  etiam  incon- 
sultis  sacris  Ecciesiae  canonibus,  eo  devenit  moralium  opi- 
nionum  relaxatio,  ut  nullum  paene  ex  criminibus  censeatur, 
quin  aliquo  indulgenti  color-e  calamistretur.  Tantum  igitur 
abest,    ut  istorum  Summistaruni  Studium  ad  christianae  philo- 


Z\).  III.  6.  III.  §:atl).  Ä.  §.  60.  Sefuif.  ©ogniütü.     639 

SBä^renb  bic  Sefuitcn  in  biefer  SBeife  bie  (Sittenlel^re  in 
taiim  QlaiMi<i)cx  SBcifc  cntjltcUtcn ,  bcforbcrtcn  fte  aucl)  in 
bcr  3)o(jmatif  bie  t()rcn  3»t)ccfen  cntfj)red}cnben  9vid}fun(]en. 
Uehcx  afleö  erI;obcn  fi'e  bte  püp|inc{)e  50?acl)t,  ba  auf  berfelbcn 
bie  il)viQt  hemmte '<,  ibr  gewanbtefier  Sogmatifer,  9?obcrt  S5eb 
larminu§,  lehrte  fk,  ben  mittelaüerlicben  2ef)ren  über  tm 
felbe  burcb  fcbeinbare  Säuberungen  eine  anfprecbenbcre  ®ef!a(t 
5U  geben,  nnb  fie  ^n^Ui^:!!^  im  SBefentlicben  fejläul;alten.  Sn 
bem  ^apfle  foUtc  fid)  mit  ber  (;6cl^jlen  geijlüdjen  auü)  bie 
bodjfle  njeltlicfje  9)?ad)t  bereinigen  0):   bie  bifd[)6fliii)e  SO?acl)t, 


sophiae  consccutionom  quaclantenus  dirigal,  quod  poiius  ex 
libera  ipsos  legendi  facultate  non  modicum  sequalur  detri- 
inentum.  —  Fruclus  longe  major  ex  Ciceronis  de  olticiis 
lectione  hauritur,  quam  nonnullorum  Summistarum,  qui  prae- 
(er  amplam  doclrinarum  ac  ratiociniorum  larraginem  nil  aliud 
saepe  saepius  ingerunt,  praeter  quam  molestas  legentibuii  tri- 
cas,  unde  difficillime  subinde  emergunt.  JVumquid  rectior 
norma  ad  probabilitatem  attitiens  in  istorum  Summis  apparel, 
ea  Tuilii  praefati,  in  qua  praescribit,  ab  iis  universim  nobis 
cavendum  esse,  quae  liciia  necne  slnt  quodammodo  dubitamus? 
Quocirca  bene  praecipjfunt  (inquit)  qui  vetant  guidquam  agere, 
quod  dubttes,  aequum  sit  an  imquum,  Aequitas  enim  lucet 
ipsa  per  se,  dubitatio  autem  cogitationem  significat  injuriae 
{de  offic.  I,  9).  Quot  conscientiae  casus,  inquit  egregius  qni- 
dam  Scholiastes,  ex  isto  solum  principio  liquido  resoiverentur, 
si  Christifideles  hoc  ipsum  serio  vellent  animadvertere! 
9)  Jo.  Ozorii  (fpan.  Sefuit^  Siector  in  ©orio  f  1594)  Concionnm 
de  Sanctis  T.  III.  (Paris.  1607),  Conc.  in  Cathedra  S.  Peiri 
p.  64;  Ciavium  potestas  Petro  traditur  et  ejus  successoribus, 
ad  qnarum  potestatem  multa  pertinent.  Primum  universam 
Ecclesiam  regere,  Episcopos  in  di versa  loca  destinare,  Evan- 
gelium in  toto  orbe  praedicare,  omnem  dare,  auferre,  aut 
moderari  jurisdictionem ,  Reges  creare ,  et  iteruni  regna  tol- 
lere, si  a  fide  deficiant,  vel  ejus  praedicationi  obsistant. 
pag.  70;  Cum  expedit  spiritualibus ,  potest  Papa  Dominos, 
Reges  et  Imperatores  mutare,   regna   auferre  ab   impiis  Regi- 


640    SSiertc  ^eriobe.    3rbfdj)n.  1.    §S.  1517—1648. 

tt)eld)e  ii)mn  suiveilen  unbequem  ju  wert)en    bro^ete,    folltc 


bus  inobedientibus,  et  publicationetn  Evangelii  impedientibus. 
Jo.  Azorius  (Sefuit  in  HUala,  ^(acentta   unb  Siom  f  1607)  «n- 
stitutionum  moralium  (T.  17/,  Romae  1600  ss.)   77,   1041  (/»6. 
X.  c.  6):  Imperatorem  in  temporalibus  esse  Pontifice  minorem 
et   inferiorem ,    eique    jure   divino     subjectum ,    sententia    est 
communi  consensu  jurisconsuhorum  recepia.  —    Jure  suo  uti- 
tur  Rom.  Pontifex,   cum  Imperatori  justis  de  causis  Imperium 
abrogat,   sacris  interdicit,    et  subditos    a   jurisjurandi  vinculo 
solvit.  —     Potestatem    temporalem    usu   habet  Imperator :    sed 
habet  eam  Rom.  Pontificis  potestati  subjectam,   et  jure  et  ha- 
bitu    ab  eodem    Pontifice  pendentem.     Et  ita  Rom.  Pontificis 
est,  in  cerlis  causis  Imperatorem  dirigere,   corrigere  et  judi- 
care,  prout  ad  communem    reipublicae  christianae  et  catholi- 
cae  Ecclesiae  salutem,    pacem    et   utilitatem    conducit.     Ange- 
las Rocca  (2fu3ufttner  unb  SStfd).  o.  Sagcifte,  in  £Rom  f  1620), 
bibliolheca  apostolica  Vaiicana,    commeniario   illusirata,    Ro- 
mae 1591,  p.  5:    Cum  Pontifex  coronatur,    capiti   ejus  tiara, 
quam    regnum    mundi    appellant,     imponitur,    tribus    constans 
coronis,  tres  potestates,  h.  e.  imperatoriam,   regiam  et  sacer- 
dotalem  ,  plenariam  scilicet  et  universalem  totius  orbis  aucto- 
ritatem,   repraeseniantibus.     Com.   a  Lapide  (Sefuit  in  Z'ömen 
unb  in  Siom  f  1637)  Comm.  in  Acta  Apost.  et  in  Epistt.  cano- 
nicas,  Lugd.  1627,  in  1.  Petr.  2.  p.  227:    Sacerdotale  regnum 
Ecclesiae    imprimis    cernitur    in  Episcopis    et   Episcopatu.  — 
Maxime  vero  idipsum  cernitur  in  Summo  Pontifice  et  Pontifi- 
catu  ,    cujus  summa  et  amplissima  quaquaversum  est    potestas 
per  totum  orbem  sese  extendens,  qua  etiam  Regibus  imperat 
(unde   et    Reges  se   ei   supplices   prosternunt,  suaque  sceptra 
substernunt ),  ac  Reges  Ecclesiae   rebelies  regno  privare  pot- 
est,  uti  saepe  privavit.    2fud^    bie  ^äpfle  nahmen  biefc  (BewaU 
unüer()üUt  in  2(nfprud),  »gl.  bie  SannbuUe  ©iictuS  V.  gegen  .^eins 
viä)  öon  5lat)orra  (Sept.  1585)  b.  Thuanus  lib.  82,    SSon  3uliu§ 
III.  gicbt  es  eine  Äupfermünje  mit  feinem  SSilbe  unb  ber  Umfdjtift: 
D.  Julius  III.  Reipublicae  Christianae  Rex  ac  Patei ,  f.  Fhil. 
Bonanni  numismata  Poniif.  Rom.  1,  254.    25er  Äonig  Socob  I. 
ü.  ©nglanb  ^atte  fic^  gegen  ^eintid^  IV.  bereit  exMtt,  ben  9)opjl 


Zi),  III.  (5.  III.  S^atl).  Ä.  §.  60.  Scfuit.  ^Jogmatü.     641 
bloper  2(u§flu0  ou§  ber  pap^Uä)en  ">),  unt>  bie  ßoncüicn  bem 


alö  .paupt  bfc  Äicd)e  anjuerfenncn^  s'il  vouloit  laisser  la  pre- 
tention,  que  les  papes  ont  toujours  eue  de  pouvoir  deposer 
les  rois  de  leur  etat,  ©et  fcanj.  ©cfanbte  de  Breves,  mufte 
barübcc  mit  bem  ^apftc  ^auluS  V.  öerl)anbeln,  unb  becid^tete  bem 
Könige:  Sur  ce  point  il  me  dit  ne  le  pouvoir  faire  Sans  etre 
lache  d'heresie  (19.  JCug.  1609),  f.  Notices  et  extraits  des  Ma- 
nuscrits  de  la  hibliotheque  nationale  VII,  II,  310.  Sagegen 
»ucbe  biefe  Zd)u  oon  bem  Parlamente  unb  ber  ©orbonnc  feit  1594 
wjiebec  fortwä^renb  oerbammt.  ©o  mu^te  ber  2Cugujliner  gloren? 
tin  Sacob,  wegen  Stjefen,  tüelii)e  biefelbe  auöfpradticn ,  nad^  Urs 
t^cil  beö  Parlaments  1595  cor  ber  ©orbonne  Enieenb  "KWxtU  leU 
flen  {d'Argentie  II,  I,  532);  Bellarmini  tract.  de  polestate 
sttnimi  Pontificis  in  rebus  iemporalibus  adv.  Guil.  Barclaium 
»urbe,  obgleid)  SSellarminuö  nur  eine  inbirecte  ©ewalt  beö  ^a\is 
fteS  über  bie  giirlien  beijauptetc  (f.  §.  59.  not.  31),  oon  bem  ^ar= 
lamente  1611  »erboten  {d'Argentre  II,  II,  19);  bie  ©orbonne 
öerbammte  1613  beS  Sffuiten  Mart.  Becani  Controversia  An- 
glicana  de  polestate  Regis  et  Pontificis,  Mogunt.  1612  (/.  c.  p. 
64),  baS  Parlament  neben  biefer  ©d)rift  aud)  Henr.  Spondani 
annales  eccl.  Baronii  in  epitomen  redacti  (p.  73);  u.  1614  be§ 
Sefuiten  Franc.  Suarez  defensio  fidei  catholicae  adv.  Anylica- 
nae  sectae  errores,  Coimbrae  1613,  unb  lie^  \i<xi  le^te  öffentlid) 
verbrennen  (p.  86). 

10)  ©0  f(it)on  ßainea  in  Sribent  f.  §.57.  not.  15.  Rob.  Bellarmi- 
nus  de  coniroversiis  christ.  fidei,  T,  I,  Tertia  controv.  genera- 
lis de  summo  Pontifice ,  lib.  IV,  c,  22;  Restat  postremo 
quaestio  de  derivatione  potestatis  ecclesiasticae  a  Pontifice 
summo  ad  Episcopos  caeteros.  Sciendum  est,  triplicem  esse 
in  Pontifice  aliisque  Episcopis  potestatem.  Unam  Ordinis, 
alleram  jurisdictionis  interioris,  tertiam  jurisdictionis  exterio- 
ris;  quarum  prima  refertur  ad  Sacramenta  conficienda  et  mi- 
nistranda,  altera  ad  populum  christianum  regendum  in  foro 
interiori  conscientiae ,  teriia  ad  eundem  populum  regendum 
in  foro  exteriori.  De  prima  et  secunda  non  est  quaestio 
nosira,  sed  solum  de  tertia:  nam  de  prima  cerlum  est  apud 
umnes,    illam    aeque   immediate   habere  a   Deo  Episcopos  ac 

®  i  e  f  e  ( e  t '  §  ^ixi)tn^t\^.  3r  Sb.  2te  Tim)\.  4 1 


642    mmU  ^enobc.     2Cbfd)n.  I.    a$.   1517—1648. 


ipsum  summuD)  Ponlificem.  Confertur  enim  per  quandam 
consecrationem ,  quae  aeque  operatnr  in  uno  atque  in  alio.  — 
De  secnnda  est  quidetn  aliqua  dissensio  inter  auctores:  nam 
Abulensis  —  existimat,  hanc  potestatem  couferri  omnibus  sa- 
cerdotibus  immediate  a  Deo,  qnando  ordinantur.  —  At  Joan- 
nes de  Turrecreniala  —  docet,  hanc  potestatem  non  conferri 
a  Deo  ex  vi  ordinationis  ,  sed  ab  homine  per  simplicem  in- 
junctionem.  Ambe  tarnen  in  eo  conveniunt,  quod  usus  hujus 
potestatis  pendeat  a  jurisdictione  exteriori ,  et  ideo  satis  erit 
de  illa  exteriori  agere.  —  Omnes  in  eo  conveniunt,  juiis- 
dictlonera  Episcoporum  saltem  in  genere  esse  de  jure  divino. 
Nam  Christus  ipse  ita  ordinavit  Ecclesiam,  ut  in  ea  sint  Pa- 
stores, Doctores  etc.  (Epk.  4,  II).  Et  praeterea  nisi  ita  es- 
set, posset  Pontifex  mutare  hunc  ordinem,  et  instituere,  ne 
ullus  Sit  in  Ecciesia  Episcopus,  quod  sine  dubio  non  potest 
facere.  At  quaestio  est,  an  Episcopi  canonice  electi  accipi- 
ant  a  Deo  suam  jurisdictionem,  sicut  eam  accipit  summus 
Pontifex:  an  vero  a  Pontifice.  Sunt  autem  tres  de  hac  re 
theologorem  sententiae.  Prima  eorum  ,  qni  volunt,  tarn  Apo- 
stolos,  quam  caeteros  Episcopos  immediate  a  Deo  accepisse 
et  accipere  jurisdictionem.  —  Altera  est  eorum,  qui  volunt, 
Apostolos  non  a  Christo,  sed  a  Petro,  et  Episcopos  non  a 
Christo,  sed  a  Petri  successore  accepisse  vel  accipere  juris- 
dictionem. —  Tertia  est  media  eorum,  qui  volunt,  Apostolos 
quidem  accepisse  a  Christo  immediate  omnem  suam  auctorita- 
tem;  tamen  Episcopos  non  a  Christo,  sed  a  summo  Pontifice 
eam  accipere;  —  quae  sententia  verissima  est,  et  ideo  brevi- 
ter  confirmanda.  Stefer  SScmeiö  fol^t  nun.  U.  a.  cap.  24:  Re- 
gimen ecclesiasticum  est  monarchicum,  —  ergo  omnis  aucto- 
ritas  est  in  uno,  et  ab  illo  in  alios  derivatur.  —  Si  haberent 
Episcopi  a  Deo  suam  jurisdictionem,  non  posset  Pontifex  illam 
auferre,  aut  mutare.  cap.  25:  Dicuntur  Episcopi  succedere 
Apostolis  non  proprie,  eo  modo,  quo  unus  Episcopus  alteri, 
—  sed  duplici  alia  ratione.  Primo  ratione  Ordinis  sacri 
episcopalis.  Secundo  per  quandam  similitudinem  et  propor- 
tionem:  quia  nimirum,  sicut  Christo  in  terris  vivente  primi 
sub  Christo  erant  Apostoli  duodecim,  deinde  LXXII.  disci- 
puli,    ita   nunc   primi    sub  Romano    Pontißce    sunt  Episcopi, 


ZI).  III.  6.  III.  ^atl).  Ä.  §.  60.  Sefuit.  ©ogmatü.    643 

3rvtf)ume  untcmorfen    fet)n '0.      2)acje3en  follte  ber  ^apji 
nid[)t  nur  bie  unfe()lbare  iducllc  ber  9f?ecl()t9laubi9fdt  fei;n  "), 


post  eos  Presbyteri ,  inde  Diaconi  etc.  3n  gcanfceid^  ()ieUen 
bogegen  ^^arlamcnt  unb  Sorbonne  bte  ölten  gollicanlfd^en  ©runbs 
fä^e  aufred)t  (f.  §.  58.  not.  22).  ©o  erneuerte  bie  ©orbonne  ges 
gen  bie  Scfulten  2.  €>ct.  1610  bie  SSerurtfieilung  ber  ©ä^c  e.  Sof). 
©arrojin  (SSb.  2.  Mbtf).  4.  §.  136.  not.  x),  unb  mad^te  bie  gegen 
benfclbcn  aufgcficUten  ?)ropofttionen  wiebcr  geltenb  {d'Argentre  II, 
II,  15),  u.  0.:  I.  Omnes  potestates  jurisdictionis  Ecclesiae 
aliae  a  papali  potestate  sunt  ab  ipso  Christo  quantum  ad  in- 
stitutionem  et  collationem  primariam ,  a  Papa  autem  et  ab 
Ecclesia  quantum  ad  limitationem  et  dispensationem  ministeria- 
lern.  II.  Hujusmodi  potestates  sunt  de  jure  divino  et  imme- 
diatae  institutae  a  Deo  (namt.  bie  ber  58ifd)5fe  unb  5)farrer). 

11)  Bellarminus  de  controv.  T.  II,  Prima  conirov.  generalis  de 
Conciliis  et  Ecclesia  militanle  Hb.  II.  c.  11.  triU  beweifen/  Con- 
cilia  generalia  ante  confirrnationem  summi  Pontißcis  errare 
posse,  nisi  Patres  in  definiendo  sequantur  Pontificis  instru- 
ctionem.  —  Dico  igitur,  Concilium  illud  non  posse  errare, 
qirod  absolute  est  generale,  et  Ecclesiam  universalem  perfecta  ^ 
repraesentat:  ejusmodi  autem  Concilium  non  est,  antequam 
adsit  sententia  summi  Pontificis.  Nam  Episcopi  caeteri  re- 
praesentant  quidem  corpus  Ecclesiae:  —  at  legati  Papae  non 
ita  repraesentant  caput  Ecclesiae,  i.  e.  ipsum  Papam,  ut  quod 
ipsi  faciunt  absolute  censeatur  fecisse  Papa,  alioqui  nuUa  re- 
quireretur  confirmatio  :  sed  solum  repraesentant  Pontificem 
tanquam  vicarii  et  internuncii  ipsius,  qui  ad  ipsum  referre 
debeant,  cum  oriuntur  dubia,  et  sententiam  ejus  exspectare 
et  exequi.  Itaque  tale  Concilium  cum  non  repraesentet  abso- 
lute auctoritatem  capitis ,  non  nisi  imperfecte  totam  Eccle- 
siam repraesentat. 

12)  Bellarminus  de  conirov.  T.  I ,  de  Rom,  Pontifice  Hb.  IV. 
c.  3:  Summus  Pontifex  cum  totam  Ecclesiam  docet,  in  bis 
quae  ad  iidem  pertinent,  nullo  casu  errare  potest.  (5ö  Wirb 
Lmc.  22,  32  ba(;in  erflärt,  quod  Dominus  duo  privilegia  Petro 
impetraverit.  Unum,  ut  ipse  non  posset  umquam  veram  fidem 
amittere,  quantumvis  tentaretur  a  Diabolo:  —  Petro  Dominus 

41* 


644    SBiertc  ^criobe.     3{bfcl)n.  1.     25.  1517—1648. 

fonbcrn  öudj,  nja§  hi^  t>at)in  umx\)bvt  wax,  fclbj!  gar  nic^t 
in  Äe|erei  fallen  fonnen  ^^):  jja  er  foUte  fo  fel)r  ©ebieter  ber 


impetravit,  ut  non  posset  unquatn  cadere ,  quod  ad  fidem 
attinet.  Alterum  Privilegium  est,  ut  ipse  tanquam  Poniifex 
non  posset  umquam  docere  aiiquid  contra  fidem ,  sive  ut  in 
sede  ejus  numquam  inveniretur,  qui  doceret  contra  veram 
fidem.  Ex  quibus  privilegiis  primum  fortasse  non  roanavit 
ad  posteros :  at  secundum  sine  dubio  manavit  ad  posteros, 
sive  successores.  Corp.  4:  Non  solum  Pontifex  Romanus  non 
polest  errare  in  fide;  sed  neque  Romana  particularis  Ecclesia. 
Est  autem  observandum  hoc  loco,  in  alio  sensu  accipi  debere 
firmitatem  Ecclesiae  Romanae  in  fide,  et  in  alio  firmitatem 
Pontificis  :  nam  Pontifex  non  potest  errare  errore  judiciali, 
i.  e.  dum  judicat  et  definit  quaestionem  fidei:  at  Ecclesia 
Romana,  i.  e.  populus  et  clerus  Romanus  non  potest  errare 
errore  personali,  ita  ut  omnes  omnino  errent,  et  nuUi  sint  in 
Romana  Ecclesia  fideles  Pontifici  adhaerentes.  Corp.  5:  Non 
solum  in  decretis  fidei  errare  non  potest  summus  Pontifex, 
sed  neque  in  praeceptis  morum,  quae  toti  Ecclesiae  prae- 
scribuntur,  et  quae  in  rebus  necessariis  ad  salutem,  vel  in 
iis,  quae  per  se  bona  vel  mala  sunt,  versantur.  S5ct*  Sffuit 
©rctfer  erklärte  auf  fcem  Sicgenöburger  ©efpräd)  1601,  nadibem 
er  »on  ben  prot.  S^eologen  \t)tebert)olt  aufgeforbert  mai,  ftd)  übet 
ben  judex  fidei  auö^ufprcd^en,  feierlid)  (Actorum  Colloquii  Ra- 
tisbon.  de  7iorma  doctrinae  cath.  et  controversiarum  religionis 
judice  ed.  2.  Monachii  1602.  4.  p.  19):  Judex  generalis,  legi- 
timus, Ordinarius  omnium  controversiarum,  quaecunque  pos- 
sunt  oriri  in  negotio  religionis,  est  Pontifex  Romanus;  sive 
solus  definiat  aliquid,  sive  definiat  cum  Concilio  generali. 
Iste  judex  semper  est  infallibilis,  quando  ex  cathedra  definit, 
ut  Pontifex,  nulli  errori  obnoxius.  S5er  Sominiconer  Abr. 
Bzovius  jäf)lt  in  \.  Pontifex  Romanus,  s.  commentarius  de 
praestantia  officii,  s.  auctoritate ,  virtutibus,  felicitate  rebiis- 
que  praeclare  gestis  summorum  Pontificum  ,  Colon.  1619.  fol, 
50  bcfonbere  Sigcnfd^aften  beö  9)apjlf6  auf,  unb  unter  benfelben 
14.  nee  falli  nee  fallere  sciens. 
13)    3ucrft    behauptete    Alb.   Pighius    (^rob|l  in   Utred)t  \   1542), 


Zf).  III.  (5.  III.  ÄatI;.  Ä.  §.  60.  Sefuit.  «Doömatif.    645 

Qf)vi\len\)dt  fct;n,  bap  fdb|!  Ue  ©unbe,  üon  i^m  geboten, 
jur  ^flid)t  würbe  i^).  ©o  würbe  berfelbe  über  t:)ie  menfcb* 
liebe  ©pb^rc  fo  febr  emporgehoben,  t)a^  man  ibn  für  einen 
Halbgott  ^altm  muptei^).      ©leicbwie    tU  8e|)re  üon   bem 


hierarchiae  ecclesiaslicae  adserlio  lib.  IV.  c.  8.  fd^lf(i)t^in/ 
Papam  non  posse  fieri  haereticum,  unb  bcc  Auditor  rotae 
Franc.  Pegna  (f  1612)  fagt  barüber  in  f.  Comm.  in  Eymerici 
directorium  Inquisitorum  ju  P.  III.  Qu.  25;  sententia  satis 
probabilis  videtur,  et  consona  rationi,  et  fortassis  etiam  anti- 
quorum  Patrum  dictis:  bcn  Sffuiten  mav  aU  fRi(i)t\d)nvit  öorges 
fdicieben  Ratio  sludiorum  o.  1586.  p.  327:  De  facto  nullum 
unquatn  Romanorum  Pontificum  fuisse  haereticum  probabilius 
est,  et  a  Nostris  strenue  defendendum:  posse  vero,  ut  homi- 
nem  ac  Doctorem  privatum,  haereticum  esse,  probabile  facit 
communior  Scholasticorum  opinio,  licet  contrarium  satis  pie 
credi  possit.  oben  fo  Bellarminus  de  controv.  T.  I.  de  Rom, 
Pontif»  lib.  IV,  c.  6,  unb  fuc^t  in  bem  golgenben  btef  5U  cwetfen. 

14)  Bellarminus  de  controv.  T.  I.  de  Rom.  Pont.  lib.  IV,  c.  5. 
fagt  jum  SSetreifc  bafiir,  quod  non  possit  Pontifex  errare  in 
moribus,  folgenbeö  :  Secundo,  quia  tunc  necessario  erraret  etiam 
circa  fidem.  Nam  fides  catholica  docet :  omnem  virtutem  esse 
bonam,  omne  vitium  esse  malum :  si  autem  Papa  erraret 
praecipiendo  vitia,  vel  prohibendo  virtutes,  teneretur  Eccle- 
sia  credere,  vitia  esse  bona,  et  virtutes  malas,  nisi  vellet 
contra  conscientiam  peccare.  Tenetur  enim  in  rebus  dubiis 
Ecclesia  acquiescere  judicio  summi  Pontificis,  et  facere  quod 
ille  praecipit,  non  facere  quod  ille  prohibet:  ac  ne  forte 
contra  conscientiam  agat,  tenetur  credere  bonum  esse,  quod 
ille  praecipit ,  malum ,  quod  ille  prohibet. 

15)  Cornelius  Mussus  (gvanciöcaner,  SSif^.  0.  SSironto,  einet*  bev 
tribent.  SSäter),  comm.  in  epist.  Pauli  ad  Rom.  Venet.  1588.  4., 
in  cap.  14.  p.  606:  A  quo,  Roma,  quaerenda  sunt  divina  con- 
silia,  nisi  ab  iilis  quibus  mysteriorum  Dei  dispensatio  cre- 
dita  est?  Quem  ergo  pro  Deo  habemus  in  his  quae  Dei  sunt, 
quicquid  ipse  dixerit,  tanquam  Deum  audire  debemus.  Ego, 
ut  ingenue  fatear,    plus  uni  summo  Pontifici  crederem   in  his 


646    SBicrtc  Verlobe.    2fbfcf)n.  1.    SS.  1517— 1G48. 

5)apf!e,  fo  würben  aud)  biß  önbern  üon  ben  ^roteftantcn  ans 
gefodjtenen  ße^ren  am  meiflcn  übertrieben.  2)ie  Unabbangig^ 
feit  be§  ÄIeru6  üon  ber  weltlicben  SOiacbt  foüte  gottlicben 
0Jecbte§  »«),  ber  Qalihat  beffelbcn  üon  ben  2i:po|leln  oerorbnet 
fepn  ").    T)ej;  |)ei(tgenbienj!  würbe  in  feiner  bie  roi)e  SKenge 


quae  fidei  mysteria  tangunt ,  quam  mille  Augustinis,  Hiero- 
nymis ,  Gregoriis,  ne  dicam  Richardis,  Scotis,  Guilelmis. 
Credo  enim  et  scio,  quod  summus  Pontifex  in  his  quae  fidei 
sunt  errare  non  polest,  quoniam  auctoritas  detertninandi  quae 
ad  fidem  spectant  in  Pontifice  residet.  S)ebication  beg  £)omt» 
nicancrö  Thomas  Maria  Caraffa,  Neapoli  1609:  Paulo  V., 
Vlcedeo,  chrislianae  reipublicae  Monarchae  inviclissimo ,  et 
pontificiae  omnipotentiae  conservatori  acerrimo  (cf.  W.  J. 
Caslelli  diss.  de  variis  causis,  queis  accidentalis  Rom.  Poniifi- 
eis  potestas  successive  ampliata  fuit ,  Aug.  Trevir.  1788.  4. 
p.  6).  3u  betfelben  3ett  Laelius  Zecchius  (ßanonicug  in  SSreSs 
cia)  de  republica  eeclesiastica,  cap.  de  statu  Papae  art,  28: 
Est  et  dicitur  Christi  vicarius,  et  quod  Deus  in  terris,  et 
quod  ipse  facit,  non  humanus  Princeps ,  sed  Deus  facere  vi- 
detur.  ©0  ctflärte  ^eintid^S  IV.  SKöcber  SRaoatllac  im  SSer« 
i)öte  {Edm.  Richerii  defensio  libelli  de  eccl.  et  polil.  potesiate 
II i  301):  idem  plane  esse  Dei  et  Papae  voluntati  contradi- 
cere;  seque  Regem  trucidasse,  quia  contra  Papae  volunta- 
tem  deleclus  haberet  militum  ad  expeditionem  germanicam. 

16)  Emm.  Sa  aphorismi  Confessariorum ,  Colon.  1590,  p.  41: 
Clerici  rebellio  in  Regem  non  est  crimen  laesae  Majestatis 
quia  non  est  subditus  Regi.  Ferd.  de  Castro  Palao  (Sefuit  in 
SJaUaboIib  unb  ©ompojIeUa)  opus  viorale  de  virtutibus  ac  vitiis. 
Pari.  VII.,  Lugd.  1631  ss.,  I,  171:  Per  se  et  ex  natura  rei 
tarn  Clerici  quam  Laici  transgredientes  leges  polilicas  puniri 
a  Rege  poterant:  at  ex  privilegio  et  exemptione  illis  concessa 
a  Christo,  vel  a  Summis  Ponlificibus,  puniri  non  possunt  ab 
alio,  quam  ab  ecclesiastico  judice. 

17)  Bellarminns  de  controv.  T.  IL,  Secunda  controv.  generalis, 
de  membris  eccl.  militantis,  Hb.  I.  de  Clericis  cap,  18:  Jo- 
annes Major  (caelibaium  sacerdotum)  de  jure  divino  esse   pu- 


Z\).  III.  e.  III.  Matl).  it.  §.  CO.  ^dllaenbicnj!.     647 

anjief)enbcn  SBdfe  burd)  bie  oUgcmeinen  SBitnfdjc  be«  Snben« 
tinumg  18)  md)t  üeninbert:  bie  unbeflecfte  ^mpfangni^  SO?a* 
viijc  er()telt  immer  entfdjiebeneve  2(nerfennun9  »s).    2)ie  ©cijam, 


tavit.  —  Idem  feie  dociiit  Clichtovaeus.  —  At  b.  Thomas 
—  diserle  docet,  votutn  continentiae  esse  annexum  Ordinibus 
sacris  ex  solo  Ecciesiae  decreto.  —  Idem  docet  Cajetanus 
in  Opusculis  T.  I.  tract.  27,  et  Sotus  üb.  7.  de  justitia  quaest. 
6.  art.  2f  ubi  etiam  docet,  quod  ego  verissimum  puto,  de- 
cretum  hoc,  quo  votum  est  annexum  Ordinibus,  non  quidem 
proprie  divinum  esse,  sed  tamen  esse  apostolicum,  et  in  tota 
Ecciesia  a  temporibus  Apostolorum  longo  tempore  esse  serva- 
tum;  c.  19:  In  aclu  conjugii  negari  non  polest,  quin  admixta 
Sit  quaedam  impuritas  et  pollutio.  ©o  oud)  Stanislai  Hosii 
(SSifd^.  üon  6ulm,  bann  t>.  ©rmelanb)  confessio  fidei  c.  56:  Co- 
pulatio  conjugalis  remotum  ab  arbitris  cubile  requirit.  Certe 
non  qui  bene  ,  sed  qui  male  agit,  odit  lucem,  ait  Christus: 
omnia  vero  recie  facta  in  luce  coUocari  volunt.  Haec  igitur 
opera  tenebrarum  pugnant  cum  sacerdotio  max'me,  cujus 
opera  in  luce  coUocari  volunt.  2(lfo  bie  fcf)On  üon  ^(ugupinuS 
gurücfeewiefene  3rnfi(i)t  U%  .^ieronpmuS,  f.  S3b.  1.  2(6t{).  2.  §.  102. 
not.  12.    ogl.  Calixlns  de  conjugio  Clericorum  p.  1. 

18)  [•  §.  57.  not.  41. 

19)  2(lö  bet  fpanifdie  Sefuit  3oi).  SKolbonatuä  in  QJariö  U^vU, 
taidU  et  es,  ia^  bie  Sorbonne  auf  bie  unbcflecJte  (gmpfängni^ 
«Olartä  fd)n)ören  lic^  (f.  ffib.  2.  libtl).  4.  §.145.  not.  t):  bie  gacul-- 
tät  »crfammelte  fid)  {^eht.  1575),  unb  bie  meiftcn  tf)rer  ©lieber 
crEläjten  feterlid^,  se  de  fide  tenere,  b.  Virginem  conceptam 
esse  sine  raacula  originali.  2)a  bieß  Um  Conc.  Trid.  wibev; 
[prad)  (§.  55.  not.  11),  fo  gertetf)  fte  barübec  in  (Streit  mit  bem 
S3i[(i)ofe  o.  ^ariöj  ber  ^apft  Jüurbe  um  (gntfd)eibun9  angegangen, 
Qab  aber  feine  (d'Argentre  II,  I,  443).  3m  2(nfangc  bc§  17ten 
3af)r^,  trat  ber  SOJinorit  gtanciScuö  o  Sant  3ago  in  ©eeiUa  olS 
aSorfämpfer  für  bie  unbeftedfte  ©mpfängnif  auf,  woäu  er  »on  ber 
f)cit.  Sungfrau  oon  ®uabalupe  burd^  Uebergabe  eineö  JRingcS  »er« 
pflid)tet  gu  fei)n  bei)auptete.  ©6  fam  ju  ben  ^eftigften  ©treitigfei^ 
ten  jwifd^en  granciScanern  unb  Sominicanern,  in  benen  bie  Scfui; 
tcn  fidf)  auf  bie  ©eitc  ber  ©rfiern  pellten,  baS  2Solf  würbe  für  bie 


648    B'mtt  f)enot)e.    2(bfcf)n.  I.    §5.  1517—1648. 

wcl^c  j1?it  bem  SSegfnn  ber  9leformatton  bem  2(blapunwefen 
einige  Seit  ^inburrf)  ©in^ölt  9etf)an  ^atte,  üerfd)n)anb  nadj 


unOcfIcdte  ©mpfängnip  fanatiftrt,  unb  fo  entflanbcn  bie  bebenüid^s 
flcn  Unruf)en.  Sie  Sefutten  liegen  {jier  ifjren  burc^  bie  ©trcitigfeis 
tcn  de  auxiliis  gratiae  angefachten  -^a^  gegen  bie  Dominicaner 
(§.  59.  not.  27)  aü§,  f.  Serry  hist.  congreg.  de  auxiliis  lib.lV. 
c.  27.  p.  766;  Plebetn  confictis  revelationibus  ac  miraculis, 
institutis  festivitatibus  et  sodalitiis,  vulgatis  tabellis,  numis- 
matibuS}  libris,  concionibus  eo  usque  commoverunt  fervidi 
susurrones,  ut  Praedicatores  in  Claustrorum  penetralibus  de- 
litescere  coacti  sint,  ne  palam  lapidibus  appeterenlur.  Eoque 
perducta  res  est,  —  ut  sacra  Doctoris  Angelici  imago,  per 
ludibrium  vili  jumento  superposita,  per  vicos,  per  fora,  per 
compita  circumducta  fuerit ,  dement!  lymphatoque  insequeiite 
populo  ac  per  subs^nationem  clamitante:  sinpeccado  original, 
sin  peccado  original.  S)ie  (Sad^e  »urbe  fo  bebenflid),  t>a^  bec 
Äönig  ^^tUpp  III.  burc^  eine  feieclid^e  ©efanbtfcfjaft  ben  ^apjl 
um  eine  Sntfd^eibung  bec  Stveitfcagc  erfud^te  {Legaiio  Phil.  HI. 
et  IV.  ad  Faulurn  V.  et  Gregorium  XV.  de  definienda  contro- 
versia  immaculatae  conceptionis  b.  Virg.  Mariae,  descripta 
per  P.  Fr.  Luc.  Waddingum,  Lovan.  1624,  fol.).  Snbcfyen 
5)aulu§  V.  xoag^te  ntd^t  ben  furchtbaren  Dominicanern  gegenüber 
baö  jlteitige  Dogma  gu  berüfjren:  er  cntfc^ieb  1617  bloö  {Wad- 
ding p.  14),  at  non  audeant  in  publicis  concionibus,  lectioni- 
bus,  conclusionibus,  et  aliis  quibuscunque  actibus  publicis 
asserere ,  quod  eadem  beatissima  Virgo  Maria  fuerit  con- 
cepta  cum  peccato  originali.  Dagegen  ocrbct  er  eben  fo  fireng 
ben  "Knbnn,  quod  negativam  opinionem,  videlicet  quod  non 
fuerit  concepta  cum  peccato  originali,  in  praedictis  publicis 
actibus  asserentes,  aliam  opinionem  non  impugnent,  nee  de  ea 
ali'quo  modo  agant,  seu  tractent.  DaS  reid^te  jur  StiUung  ber 
Unru()en  nidjt  aug ,  unb  ^{)ilipp  IV.  fd^icEte  eine  neue  ©efanbt« 
fc^aft  an  ©regoriuö  XV.  Diefer  erftredtc  nun  28.  Sul.  1622 
(Wadding  p.  456)  bie  ffierorbnung  feineö  ffiorgängerö  aud^  über 
^rioatgefpräd)e,  unb  erlaubte  ben  Dominicanern  nur,  ut  de  cae- 
tero  in  quibuscunque  privatis  eorum  colloquiis  seu  conferen- 
tiis,  inter  se  duntaxat,    et  non   intcr  alios,  aut  cum  aliis,  de 


Zf).  III.  e.  III.  SCat^.  Ä.  §.  60.  2fblap.         C49 

bem  Sribcntinum  wieber:  imb  iia  je^t  bic  JRudPfidjt  auf  ben 
©elbcjewinn  20)  nicljt  mel()r  ju  einer  9en)iffen  ©parfamfeit 
uxanla^k,  fo  würben  bie  2(blaf[e  üon  je^t  an  fogar  in  nie 
cr()orter  t)erfd)n)enberifci}er  guüe  a\^^iQcUn  2').  ©regor  XIII. 
wagte  e6  aud)  wieber,  einen  2((tar  ju  ^riüilegiren  22).  ;^nä= 
befonbere  waren  bie  Sefuiten  unerfd)opfIid)  in  Srftnbung  neuer 
2(nbac^ten;  bie  xt)ünbext1)ätiQzn  SSilber  mehrten  fid^  fortwai^s 
renb  23).     Um  bebenflidjeS  £id)t  abju^alten,    wirftcn  nid^t 


materia  ejusdem  conceptionis  beatissimae  Mariae  Virginis  dis- 
serere  et  tractare  iibere  et  licite  possint.  2)abei  exUätte  et 
au6brücflid^,  ba^  i)a€  SJogma  uncntfd^ieben  bleibe. 

20)  [.  §.  57.  not.  42. 

21)  "Xü^n  ben  unoevmeiblic^en  Snbutgenjen,  bcr  ÄtcujjuggbuUc  fiic 
©panten  [Amort  de  origine,  progressu  ac  fruclii  indulgentia- 
rum,  Aug.  Vind.  1735,  fol.  I,  79)  unb  ben  Subüäen  1525  unb 
1550  {Amort  I,  102)  fommen  ooc  bem  ©d^luJTe  beS  SribenttnumS 
fafl  gar  feine  öot:  bann  aber  brängen  ftd^  t>ie  allgemeinen  TiUä^i 
(p.  103)  unb  bic  geringem  (p.  211)  fo,  bai^  oft  auf  ein  3a^r  beten 
mel)rere  fommen. 

22)  »gl.  Sßb.  2.  "übt^.  4.  §.  147.  not.  r.  Sag  Privilegium  ö.  1577 
f.  b»  ^/nor<  27,  285:  concedimus,  ut,  quoties  quicunque  sa- 
cerdos  —  ad  aliare,  in  quo  —  corpus  s.  Juvenalis  quiescit, 
situm  in  cathedrali  Ecclesia  Narnensi ,  pro  libcratione  unius 
animae  in  purgatorio  exislentis  celebraverit ,  ipsa  anima  — 
easdem  indulgentias  et  peccatorum  remissiones  consequatur, 
quas  consequeretur ,  —  si  praedictus  Sacerdos  hac  de  causa 
Missam  ad  altare  situm  in  Ecclesia  s.  Gregorii  de  Urbe  ad 
id  deputatum  celebraret. 

23)  Imago  primi  saeculi  Soc.  Jesu,  a  provincia  Flandro-bel- 
gica  ejusdem  S.  J.  repraesentata ,  Antverp.  1640,  fol.  p.  778: 
Liber  texendus  foret,  accurate  dicturo  litanias  Lauretanas, 
immaculatae  conceptionis  officium,  jejunia  sabbatina,  supplica- 
tiones,  peregrinationes  votivas,  mancipationes,  et  sexcenta 
id  genus,  per  quae  supra  quam  dici  potest,  amatam  honora- 
tamque  Dei  matrem  reddidit  Societas.  —  Infinitus  sim,  si 
statuas  singularum  urbium  populari   pietate,   luroinibus,  voti- 


650     mecU  ^eriobe.     2(bfrf)n.  1.     SS.  1517—1648. 

nur  bie  ludlces  llbrorum  prolilbitcruu  24):  eä  crrc^ienen 
auä)  Indices  llbrorum  expurgandorum,  um  dltere  ©d)riften 
ju  üerilümmeln  25).  X)k  Äird^enüater  würben  in  benfelben 
jttjar  nur  inbtrect  purgirt  26),   nid;t  feiten  aber  in  ben  2£uSi 


vis  tabellis,  miraculis  illustres  receiisere  studeam.  SBolf'ß 
©efd).  b.  Sefuiten  II,  179.  Um  ben  Umfd^rcung  ber  «Rii^tung  bec 
fat^.  Äird^e  ju  ecfcnnen,  »ergleid^c  man  iai  SKolnaer  (Sonctl  oon 
1549,  oben  §.  55.  not.  27.  SaS  S3oIE  jogen  jte  burd^  SSrüber; 
[cgaften  an  jtd) ,  fo  red^net  Ant.  Ainauld  in  f.  Flaidoye  1594.  p. 
45  alö  jefuttifc^e  SSrüberfd^aften  auf  les  confrairies  du  nom  de 
Jesus,  du  cordon,  de  la  Vierge,  de  la  Cappe,  du  chapelet, 
du  petit  coUet,  et  infinies  autres. 

24)  2)er  t»on  5)iuö  IV.  1564  auggegebene  (f.  §.  58.  not.  1)  «urbe 
»on  ©tegociuö  XIII.,  ©ijrtuS  V.  reotbirt  unb  üccmef)rt,  bann 
oon  (Slemenl  VIII.  1595.  Dan.  Francus  de  Papistarum  indici- 
bus  llbrorum  •prohibitorum  et  expurgandorum,  Lips.  1684. 

25)  juerfi  auf  S3efe^l  beg  .^erjogg  ö.  2C(ba  Index  expurgatorius  li- 
brorum  qui  hoc  saeculo  prodierunt ,  Antverp.  1571,  oft  nJteberi 
gebtucEt,  u-  a.  cura  Franc.  Junii ,  Argentor.  1609.  Index  li- 
brorurn  expurgandorum,  Madrid  1584.  4.  Index  expurgatorius 
cura  J.  M.  Brasichellani,  Mag.  Palat.,  Romae  1607.  Index 
expurgatorius  Inquiniionis  Lusitanicae,  Olisip.  1624.  fol.  Jgiiet 
»erben  ®ä|e  unb  ganje  2(bf(^nitte  bejetd^net,  um  auögejlrid^en 
ju  werben,  rote  mon  benn  aud)  ^äufiQ  in  ©remplaren,  roeld^c  Älo; 
jterbibtiotljeEen  angehörten,  fold^e  Jfugmerjungen  finbet. 

26)  näml.  nur  SSorreben,  2fnmerfungen  unb  SnbiceS:  aber  in  ben 
Indicibus  würben  mtgtiebige  ©teilen  geftri^en,  wenn  fte  aud^  ges 
nau  auö  ben  Ätr^enöätern  entnommen  waren,  ©o  will  ber  Index 
expurgat.  Antverp.,  Argent.  1609.  p.  8  in  bem  Index  Frobe- 
iiianas  in  Augustini  opera  bie  ©ä^e  getilgt  wifTen:  Fides,  non 
opera,  justos  ab  injustis  discernit;  Fides  sola  justificat;  mor- 
tuis  nullam  curam  de  vivis  etc.  ©er  Index  ber  Snquifttion, 
Bon  Bernhard  de  Sandoval,  Madrit.  1614  l;erau6gegeben ,  be= 
fiel)It  in  bem  Index  operum  Athanasii  bie  2i3orte  ju  fireid^en:  ad- 
orari  solius  Dei  est,  obgleid)  bie^  bie  eigenen  SBorte  beg  %t\)Oina.= 
fiuö  jinb.    Sagegen  werben  unbebeutenbere  Äird^enfd^riftjleQer  o^nc 


^i).  IIL  6.  III.  ^at\).  Ä.  §.  60.  <Srf)viftniücrfolfd)un9.    651 
gaben  i^rfdlfrfjt  27;. 


SBeiteccö  cocvigivt,  üqI.  bie  ßorcectut  bec  Bibliotheca  ss.  Patrum 
collecla  per  Marg.  de  la  Düjne  in  htm  Index  Antverp.  p.  305. 
27)  gretlid^  war  biep  Uebel  fd)on  alter:  beim  fdjon  ©raSmug  flagt 
barüber  in  ben  Sßorreben  ju  [einen  2(uggaben  beä  ^icronpmug 
(1516)  unb  ^ilariuö  (1523).  ."übet  e6  würbe  ärger.  Saö  jtärf|le 
ber  2frt  erjäljlt  Franc.  Junius  in  praef.  ad  Ind.  expurgat. 
Argent.  1609  oon  einer  2(ulgabe  beö  2tmbroftuS,  »reiche  bie  gran= 
ciöcaner  in  8i;on  1559  oeranflaltetcn.  Suniuö  war  in  Sijon  mit 
bem  Sorrector  bcfveunbet,  unb  faJ)  bie  aufö  wiUEil()rli(j^jle  oeränber» 
ten  Sorrectuvbogen.  2(ber  aud^  über  bie  oon  ©ijctuS  V.  alä  (Sar^ 
binal  beforgte  2(ueigabe  be6  2Cmbroftuä,  Romae  1579  —  87,  fagt 
Richerius  defens,  II,  58:  Certe  memini,  IVicolaum  Fabrutn, 
Ludovici  XIII.  praeceptorem,  mihi  aliquando  dixisse,  in  ea  edi- 
tione  tnnltos  locos  contra  tidem  tnss.  librorum,  quos  mihi  ostendit, 
immutatos  fuisse,  ut  hinc  a  novis  editionibus  librorum  cavere 
discamus.  Unb  btefeS  Urtf)ett  beftättgten  [päter  bie  SSenebictiner 
{Schoenemann  bibl.  Patr.  lat.  I,  406).  —  S5ev  ^erauägeber  «on 
Augustini  opp.  Venet.  1570.  11.  Tomi  4.,  erElärt  fogar  auf  bem 
Sitel,  quod  ea  omnia  removeri  curaverat ,  quae  fidelium  men- 
tes  haeretica  pravitate  possent  inficere,  aut  a  catholica  et 
orthodoxa  fide  deviare;  unb  ia^  ftd)  bieg  auf  ben  Zevt  felbft, 
ni(!^t  etwa  auf  2(nmerfungen  unb  bcrgleid^en,  bejietjt,  f.  Clement 
bibliotheque  choisie  XVIII,  1.  Schoenemann  bibliotheca  Patrum 
latin.  II,  128.  SBie  fef)r  ber  Seiet  OregorS  b.  ®.  felbft  in  Ut 
römifd^en  2fu6gabe  oon  1589  cntftellt  ijl,  weifen  T/iomae  Jamesii 
vindiciae  Gregorianae,  Genevae  1625.  4.  noci^  :  in  ber  üoranftcs 
^enben  Epistola  ftnbet  ftd^  eine  Ueberfid^t  ber  (Stellen,  wü^i  ofs 
fenbar  im  SnterelJe  ber  !atl)olifd^en  Äird)e  geänbert  finb.  Ueitt 
3f)nli(i^e  2(enberungen  in  Alcimi  Aviti  opp.  ed.  Jo.  Gagnejus^ 
Liigd.  1536  f.  Sirmondi  praef.  et  not.  p.  61  in  f.  2(uögabe  be$ 
3(eitu§,  Paris.  1843.  35a§  Opus  imperfectum  in  Matthaeum, 
weld^eg  oft  unrid^tig  bem  Sf)ri)fo|tomug  betgelegt  ift,  erfd^eint  in 
ben  2tu§gaben  Antverp.  1537.  Par.  1543.  1547  u.  1557  fef)r  bers 
fiümmelt  unter  bem  SSorgeben,  oon  artanifd)em  iSdf)mu^e  gereinigt 
ju  fct>n,  f.  Cave  hist.  literar.  Basti.  1741.  /,  316.  Uebcr  (Sott 
ruötion  in  Cypriani  Hb.  de  unitate  Ecclesiae  f.  JBb.  I.   2(btf>,  1. 


652     ^mU  ^cnobc.     3(bfd)n.   1.     «ß.  1517—1648. 

^a  ble  SlueÜe  aller  tiefer  ©nttüicfelungen  i>a§  in  iik 
Äirdje  eingebrungene  jefuitifdje  ^J)rincip  wax,  mit  allen  502iti 
teln  bie  ©eijler  ju  unterjodjen;  unb  ba  t)k  Sefuiten  für  bics 
fen  ^wed  überall  ru(ffid)t6lo6,  anmaflid)  unb  l)errfd)fiid)ft3 
t)erfal)ren:   fo  jogen  .fie  fid)  aucl)  in  i^rer  eigenen  Äird)e  28), 


§.68.  not.  10./  in  Anastasii  Hb.  de  vilis  Pontificum  f.  Dallaeus 
de  zisu  Patrum  p.  86,  welcher  überf)aupt  cop.  IV.  p.  60  ss.  ju 
»evglcid^en  ifl.  —  2(ud)  in  ben  (Streittgfeiten  ber  S)ominicaner  unb 
Sefutten  übet  bi?  ©nabeniüirfungen  fommen  becgteid^en  SJerfäts 
fd^ungen  oor.  See  Sei'uit  ©eorg  o.  83alentia  tüurbe  1603  in  ®es 
genwact  beS  ^apfleS  einer  S3erfälfd)ung  beS  2(ugujiinu6  übcttriefen/ 
Serry  hist.  congreg.  de  auxiliis  p.  302.  Sie  Dominicaner  »urs 
ben  oon  ben  3efuiten  befc^utbigt  ben  Sf)omaö  2(quinag  u.  X  ocrs 
fätfc^t  3U  f)aben,  Theoph.  Raynaudi  Opp.  VII,  329.  XX,  300. 
311;  bie  Dominicaner  warfen  ben  Sefuiten  nid^t  nur  bie  Serfät; 
fd^ung  beö  Z^omai  cor  (Serry  p.  19),  fonbern  aud^  iie  SSeranbc; 
rung  oon  Bellarmini  controv.  in  beutfc^en  S)cu(Jcn  (p.  151.  747), 
unb  ber  (Sd)riften  beö  3efuiten  23afquej  (p.  96). 
2S)  ®o  crjäijtt  ber  Sefuit  Sieiffenberg ,  hist.  Soc.  Jesu  ad  Rhenum 
inferiorem  {Colon.  1764.  2  T.  fo/.)  7,  513,  in  ben  cr(lcn  Reiten 
ber  ®efeU[^aft  i)abe  ein  2£bt,  fo  oft  ber  Scfuiten  gebaut  fep,  feufs 
itni  aulgerufen:  A  Jesuitis  et  Calvinistis  libera  nos,  Donaine! 
SieSefuitcn  erwarten  biefe  2(bneigung  freiließ,  unb  aud^  rcof)!  nid^t 
ofjne  @runb,  anberS,  ogt.  iiai  @di)rciben  ber  Sefuitenfreunbe  in 
2(ugsburg  an  ben  5)apft  d.  1573  (2ipon>6fi)  ©efdt).  b.  Sefuiten  in 
(Sdjroaben  I,  222):  Quod  ad  nonnullorum  Ecclesiasticorum  ad- 
versus  Jesuitas  odium  pertinet,  fatendum  quidero,  Clerum 
nonnibil  alienori  animo  ab  ipsis  esse.  —  Jam  vero  Clerus 
passim  in  Germania  non  solum  literarum  et  rerum  sacrarum 
rudis  et  ignarus  est,  sed  moribus  quoqiie  ita  corrupte  et  dis- 
solute  vivit,  ut  plerosque  Canonicos  et  sacerdotes  videre  li- 
ceat,  qui  immodica  crapula,  vestitu,  fastu,  blasphemiis  el 
omni  voluptatum  genere  nefandissimos  quoque  milites  vin- 
cant.  —  Caeterum  quod  ad  communem  Clerum ,  praesertim 
Parochos  spectat,  ii  communiter  in  tota  fere  Germania  ita 
luxuria  diffluunt,  ita  vino  addicti  misere  debacchantur,  ut 
interim  miseram  plebem,    quam  in  religione  confirmare  el  in- 


Sri).  III.  6.  III.  ^ai\).  Ä.  §.  60.  Sefuiten  gcljapt.     653 

befonber§  in  fcer  gallicanifdjen  2»),  otelc  ©egner  §u.  2!)ic 
^(bneigung  bcr  öltern  £)vben  gegen  ffe  würbe  burcb  if)rc  2(ns 
fprücbe  auf  Sbeihiabme  an  ben  md)  bem  9{ejlitutlonSebicte 
(1629)30)  gurucf^uerjlattenben  Äloflern  3i)   faj!  eben  fo  grop, 


siruere  debcrent,  in  atlieistniim  paene  in  dies  prolabi  videre 
liceat.  Talis  certe  in  Germania  quondam  Clerus  causam 
apertam  praebuit  exorti  Lutheranismi.  Hi  denique  sunt,  qui 
et  Jesuitis  aliquantulum  adversantur  eo  quod  eos  sibi  tarn 
propter  eruditionem,  quam  vitae  integritatem  longe  praeferri 
vident.  Dum  quippe  electi  proficiunt,  reprobi  ad  rabiem  fu- 
roris  excitantur,  et  bona  nascentia,  quae  noiunt  imitari, 
persequuntur. 

29)  35ic  (jeftigften  Tfnftagen  ivurben  gegen  fie  in  ben  »or  tem  Carlas 
tnente  im  3uli  1594  gct)aUenen  Sieben  crf)obent  Flaidoye  de  M. 
Ant.  Arnauld ,  advocat  en  Parlement,  pour  VUniversiii  de 
Faris,  demanderesse ,  contre  les  Jesuites  defendeurs,  des  12  et 
13.  Juillet  1594,  a  la  Haye  1594.  8.  (im  2fuöäuge  b.  Thuanus 
Hb.  CX.  T.  in,  p.  626)  unb  bic  Don  Louis  Doli  S^amenS  bec 
^arifcr  Pfarrer  b.  13.  Sul.  9ct)aUene  SRebe,  in  d'Argenlre  col- 
lectio  judiciorum  11,  I,  510.  ©ie  tüccben  ^ier  »orjugttd^  wegen 
t()reö  politifd^en  Srcibenö  angeflagt,  ia^  ftc  im  fpanifd^en  SnterefTe 
ben  Sütgerfrieg  ongefarf)t,  jum  Äontgömorbe  »erleitet,  unb  uUra= 
montane  ®runb[ä|e  eingeföljrt  l)ätten,  bann  aber  ourf)  wegen  ti^reic 
erbfdjleid^ei'fi,  2{nfammlung  tjon  9Ieid^tf)iimern,  Korruption  ber 
Sugenb,  S3ceinträd^tigung  ber  fReä)te  ber  Pfarrer  u.  f.  w. 

30)  [.  S5b.  3.  UHi).  1.  §.  12.  not.  10. 

31)  ©olig'S  ©efd).  b.  JTugib.  (Sonfeffton  I,  BIO.  Sf)r  ^cftigfler 
OJegner  mat  SaSpar  ©cioppiug  (ein  ^fäläer,  mlä^n  1598  Ut^o: 
lifd)  geworben  war  f  1649  in  ^abua).  ©eine  ©d^riften  gegen  fie 
finb  tt)eil6  anonijm,  tf)etlö  pfeubont)m,  unb  fo  werben  if)m  audE) 
mand^e  mit  Unred^t  beigelegt.  23on  i^m  finb  inßbefonbere:  Actio 
perduellionis  in  Jesuitas,  juratos  sacri  Romani  Imperii  hostes, 

1632.  4.,    Jesuita  exenteratus  s.  1.   et  a. ,    Anatoraia  Soc.  J. 

1633.  4.,  Colloquium  inter  Paulum  V.  Papam,  Philippum 
Hisp.  Regem,  et  Ferdin.  Archiducem  Austriae,  ex  Jesuitarum 
Monacensium  et  Ingolstadiensium  secretis  consiliis   institulum 


654    SSievtc  ^criobe.    2fbf(f)n.  1.    SS.  1517—1648. 

alö  bie  ber  ^roteflanten  32) ,  gegen   welcJje  fte  ununtcrbrocljeii 


1632,  Mysteria  Patrum  Soc.  J,  1633,  Astrologia  ecclesiastica 
1634,  4.  u.  f.  tt).  ©egen  t^n  üertf)cibigte  befonbecö  bcr  Sffuit 
Cauc.  gorer  in  Sillingen  feinen  £)rbcn. 
32)  35ie  erftc  bebeutenbe  ®4rift,  ir^eld^e  oon  benfelben  gegen  fte  er« 
fd)ien,  rcar:  Theologiae  Jesuvilarum  praecipua  capita,  ex  qiia- 
dam  ipsorum  censura,  quae  Coloniae  aimo  1560  edita  est, 
annolata  per  Marl.  Chemnilium ,  Lips.  1563.  8.  ( f.  oben  §.  59. 
not.  16.  §.  60.  not.  6).  U.  a.  übet  i()re  Stiftung  B.  2:  Sentit 
horao  ille  peccati  et  filius  perditionis,  coeptum  jam  illud  esse, 
quod  Paulus  praedjxit:  Quem  Dominus  conficiet  spirilu  oris 
sui  h.  e.  verbo  suo ,  et  videt  reliquorum  Ordinum  quantumvis 
praepingues  et  crassos  ventres  non  posse  fulcire  labascentern^ 
Romanam  sedem,  hanc  niaxime  ob  causam,  quia  illam  partem 
regulae  Francisci ,  quae  sie  habet:  nescientes  non  curent  di- 
scere  literas,  omnes  solicite  observant,  —  iia  ut  Ordo  fratrum 
ignorantiae  factus  sit  jam  universalis.  Animadvertit  igilur 
Pontifex,  —  opus  esse  regne  suo  nova  creatura.  —  Aggressus 
est  igitur  —  creationem  hujus  novi  Ordinis,  et  in  regula  ca- 
vit,  non  esse  onerandos  immodicis  ceremoniis,  sed  adhiben- 
dos  summa  diligentia  ad  discendas  literas,  ad  cognoscenda 
studia  literarum,  ad  evolvenda  scripta  veterum,  ut  erroribus 
et  abusibus,  ex  verbo  Dei  toli  jam  mundo  detectis,  plausibi- 
lem  aliquam  speciem  orationis  lenocinio  induere,  et  nervös 
regni  pontificii  conservare  discerent  et  conarentur,  ut  si  usus 
periclitantis  jam  in  tanta  Evangelii  luce  regni  pontificii  ita 
flagitaret,  ex  illo  Ordine  possent  tanquam  emissarii  in  omnem 
terram  submitti  pontificiae  turpitudinis  patroni.  —  Deinde 
animadversum  est,  et  hoc  in  Germania  praesertim,  etiam  illos, 
qui  Pontificii  jurati  sunt,  imo  apostatas  etiam,  qui  magna 
üiercede  conductitiam  linguam  Romanae  sedi  locarunt,  quae- 
dam  in  manifestis  erroribus,  et  nimium  crassis  abusibus  im- 
probare ,  qua<edam  timidius  dei'endere,  de  quibusdam  nimis 
modeste  et  mitins  ,  quam  Status  regni  pontificii  ferat,  loqui, 
propterea  quod  in  Germania  educati  clarissimam  Evangelii 
lucem  etiam  inviti  sentiant  in  testimonium  ipsis.  Inita  igitur 
in  exordio  hujus  religioiiis  fuit  haec  ratio,   ut  in    teneris  an- 


Srt).  in.  6.  III.  ^(^t^.  Ä.  §.  60.  3«f"iten  Q(\)a^t.     055 

t>en   evbittertficn   ^ampf    filierten.       Unter   ter   Unja^l    üou. 
©d;viften,  iüelcl)c  gegen  ffc  erfctjtenen,  finb  al§  tveffenbc  (Sa- 


nis pueri  ,  in  quibus  spes  aliqua  videretur  ingonii,  in  hunc 
Ordinom  cooptarentur,  et  procnl  a  luce  Evangelii ,  quod  Doi 
benignitale  Germaaiae  affulsit,  Romam  missi,  ibi  in  mediis 
abominationibus  educarenlur,  fingerentur  et  formaientur ;  — 
et  postquam  viderentur  imis  visceribus  imbibisse  abominatio- 
nes  et  spurcities,  quas  mereirix  Babylonica  Apoc.  17.  calice 
suo  propinat,  et  satis  esse  charactere  bestiae  confirmati ,  ut 
tunc  per  Germaniam,  tanquam  locustarum  examina  ,  disperge- 
rentur,  si  hoc  forsan  artificio  Germania  posset  rursus  sub 
jugum  pontificium  reduci,  et  Ecclesiis  lux  illa,  quae  ex  verbo 
Dci  affulsit,  ctipi.  —  Tibi  igitur,  o  Germania,  et  saluti 
tuae,  Jesuwitarum  secta  principaliler  in  exordio  suae  creatio- 
nis  opposita  fuit.  Et  res  notoria  est,  occuparunt  enim  jam 
examina  illa  Austriam,  obsederunt  Bavariam,  et  recens  inva- 
serunt  magno  strepifu  Westphaliam ,  et  prospectant  jam  de 
alveariis  suis  latius  proferendis,  et  in  illis  quos  occuparunl 
locis  aperiunt  Indos  pro  pueris,  etiam  illis,  qui  prima  litera- 
rum  elementa  discunt.  Et  ut  multos  ad  auditoria  sua  allici- 
ant,  profitentur  ibi  non  tantum  theologica,  verum  etiam  stu- 
dia  politioris  literaturae,  id  quo  consilio  fiat,  lector  ex  illis 
quae  diximus  intelligit.  2(nbere  protcjl.  ©c^riftm  bicfer  Bett  ge» 
gen  bie  Sefuiten  f.  in  Walchii  biblioth.  theol.  II,  288.  Sine 
(Sammlung  bon  fat{)oUfd)en  unb  proteft.  ©c^riften  gegen  bie  3c; 
fuiten  crfdjien  fd)on  1580  in  5Rod)eUe:  Doctrinae  Jesuitarum 
praecipua  capita,  a  dociis  quibusdam  theologis  —  confutata. 
ed.  2.  6  voll.  Rupellae  1584.  8.  (ogl.  ©alig'ö  ©efd^.  b.  2fugSb. 
6onf.  II,  178).  SOlc^rere  fat^olifdjc  ©d)riftjtcUer,  felbfl  Tflsog, 
Äird^cngefd^idjte  5te  2Cuäg.  ®.  913,  fii)iebfn  bem  (Sabin  V\t  2fcu^es 
rung  unter:  Jesuitae  vero,  qui  se  maxime  nobis  opponunt, 
aut  necandi,  aut,  si  id  commode  fieri  non  potest,  ejiciendi, 
aut  certe  mendaciis  ac  calumniis  opprimendi  sunt,  ßin  t)öd}|l 
auffaUenbeS  5:ni^oerjlänbni^!  ®er  ©afe  finbet  \xä)  in  beS  Sefuiten 
Marl.  Becani  aphorismi  doctrinae  Calvinisturum ,  ex  eorum 
libris,  dictis  et  f actis  collecti,  unb  tjit  bafelbjl  Aphorismus  15. 
(M.  Becani  opera,  Mogunt.  1649.  fol.  p.  888):  eö  fällt  bem  23er; 


656    SSicrte  ^cnobc.    llb\ö)n.  I.     «B.  1517— 164  S. 
tpren  bie  Monlta  secreta  Societatls  Jesu  33)  ^   unt)  bk  Mo- 


faffcr  ober  nid)t  ein,  fiic  biefcn  ©a|  tcgenb  einen  caloiniflifd^en 
©(^ciftfiellec  anjufßf)ren:  et  fud)t  ifjn  auö  SSorgängen  in  ©nglanb 
unb  >&oUanb  otö  caloinijlifd^cn  ®runbfa|  ju  erweifen! 
33)  S5ie  et^e  2Culgabe  trar:  Monita  privaia  Soc.  Jesu,  ex  hispa- 
nico  lutina  facta,  Notobirgae  (ÄraEau)  1612,  cf.  Greiseri  opp. 
XI,  1012.  1015.  @egen  Hieronymus  Zaorowäki,  Parochns  in 
Gozdziec,  irurbc,  irett  er  im  S3erbad}te  xvav,  btefelben  f)erauSges 
geben  ju  i)aien ,  eine  Unterfud^ung  »erpngt  (/.  c.  /j.  1013):  übet 
iaä  9?efuUat  bec  le^tern  ft;ibet  ftd^  bei  ©retfev  nidjtö.  (Jtn  ganj 
genauer  2fbbvuc!  erfaßten  atöbann  unter  bem  Sitel;  Aurea  monita 
religiosissimae  Soc,  Jesu,  edita  a  Theoph.  Eulalio,  Flacenliae 
in  4.,  o(;ne  Sa^regja^)!/  benn  baä  am  Snbe  |te()enbe  Tumatii 
anno  1612  be^ie^t  ftd)  auf  bie  bie  ©i^rift  fd^tiepenbe  Prosa.  ?laöj 
ben  Monitis  privatis  folgen  ^ter  Testimonia  deJesuitis,  unb 
SUle^t  eine  Prosa  in  laudem  Jesuitarum.  @in  anberer  Jfbbrudf: 
Arcana  monita  religiosissimae  Soc.  Jesu,  Antio  Dom.  1618 
in  8.  fügt  nod^  einen  Appendix  unb  einen  Dialogus  (jinju.  2)ie 
Privata  monita  allein  ft'nben  ftd)  oud^  in  ber  Anatomia  Soc.  Jesu, 
1633.  4.  p.  53  mit  bem  SSorgeben,  ta^  fie  ber  «^erjcg  (5f)ciftian  o. 
SSraunfc^rceig  in  bem  ScfuitercoUegium  in  ^aberborn  gefunben 
^obc:  in  ^oUanb  finb  fie  mef)rfad^  gebrutft,  ber  2Cngabe  nad^  balb 
ou§  bem  SefuitercoUegium  in  Antwerpen  l)errüf;renb,  balb  auf  eis 
nem  Ofiinbienfafjrer  «weggenommen:  fie  finb  oud)  abgcbrucft  in  ber 
^ragmat.  ©ef^id^te  ber  ßornel)m|ten  9J?önd)gorben.  SSb.  9,  ßeipsig 
1782,  ©.  270:  inbejfcn  finb  bie  litcrarifci^cn  S}Zittbeilungen  über 
bicfelben  @.  220  ff.  jum  gropen  Steile  nid)t  rid)tig.  —  S)i?fe 
Monita  privata  erlitten  nod^  im  17ten  5al)r(;.  eine  Ueberarbeitung, 
in  n5eld)er  ber  ©d^lu^  jener  als  Praefatio  oorangeftetlt/  mehrere 
ßapitel  umgejlellt,  ein  Cap.  17.  neu  t)injugcfügt,  befonberS  ober 
bi€  Sarflellung  crraeitert,  unb  iai  Sunfele  burd)  gröpere  ^Cuöfü^r= 
Jid^feit  oerbeutlid^t  würbe  (ogl.  über  baö  gJeröäUnip:  ^ragmatifd^c 
©efd^.  b.  »orn.  5Könd^6orben  IX,  233).  Siefe  Umarbeitung  ifl 
unter  bem  Sitel  Monita  secreta  Soc.  J.  öfter  gebrudEt,  u.  a.  aud^ 
in  Liberii  Candidi  (beö  Sarmeliterö  Henrici  de  S.  Ignatio)  Tuba 
magna  mirum  clangens  sonum  ad  dementem  XI. ,  Imperato- 
rem  etc.   de  necessitate   reformandi  Soc.  Jesu,    Argent.   1713. 


ZI).  III.  e.  III.  ÄatI).  Ä.  §.60.  (Söfpren  auf  Scfuifen.    657 


p.  368.  —  2)ec  S5cvfafi"ei:  bet  monita  privata  fennt  QU9enfd)einUd^ 
bie  eincid)tun3cn  unb  baö  Sveibcti  beö  Sefuitcnorbenl  aufS  ges 
nauejte,  unb  bitbet  ba6  leitete  aud)  in  bei-  ben  Sefuiten  qert>ö\)nlis 
d^en  Orbcnofpcad^c  treu  ob.  Sa^  bie  SO^onita  eine  Satire  finb, 
Qei)t  bem  Unbefangnen  au6  iljnen  felbfl  ^eroorj  wirb  aber  nod) 
beuttid)er,  wenn  man  bie  ben  erjlen  2fu6gaben  üorangefd)itfte  3u5 
f(i^cift  an  ben  Cefcr  liefet,  wetd)e  »öUig  bie  ©prad^e  unb  Haltung 
ber  5lKonita  ^at.  «Sie  ffnb  in  ber  govm  ben  Regulis  Soc.  J.  nad^s 
gebilbet,  unb  lange  3eit  oon  ben  ©egnern  beö  £>rbenö  für  ää)t  ges 
f)alten  unb  bem  (Seneral  Jfquaoioa  beigelegt,  ©egen  ftc  [(j^riebcn 
bie  Sngolftäbter  Scfuiten  Adam.  Tannerus,  apologia  contra  mo- 
nita privata  Soc.  J.,  et  Jac.  Gretserus ,  contra  famosum  li- 
bellum,  cujus  inscrtptio  est:  Monita  privata  Soc.  Jesu,  libb. 
III.  apologetici.  Ingoist.  1618.  4.  (Sie  le^teve  ®d)rtft  aud)  in 
Gretseri  opp.  XI,  939).  25ec  Sarmelitec  Henricus  de  S.  Igna- 
iio  na^m  fte  alä  'di)t  in  f.  Tuba  magna  auf,  ernannte  aber  nad): 
tjer  i()re  Unäd)tf)eit,  unb  lie^  fie  in  b.  Tuba  altera  majorem 
clangens  sonum,  Argent.  1715  weg,  inbem  er  p.  183  mit  3ied)t 
erflärtc:  Facile  in  intelligeniiam  cadit  satis  corruptum  esse 
cor  humanum,  ut  sese  quibuscunque  sceleribus  et  flagitiis  de- 
dat :  ast  non  ita  excaecata  et  obtusa  est  mens,  ut  praecepta 
scelerum  et  flagitioriim  committendorum  velit  praescribere.  — 
Vult  homo  esse  malus,  et  amat  videri  bouus,  £)te  ©ntfteljungä: 
jett  ber  Monita  war  überl)aupt  iiie  ^eit  ber  l)eftig|len  Äämpfe  ges 
gen  bie  Sefuiten :  ber  Ute  SSanb  oon  Gretseri  opp.  befief)t  nur 
aus  S3ert^eibigunggfd)riften  gegen  mand^erlci,  aud^  fatt)rifd)e  "Um 
griffe,  fo  gegen  Gabrielis  Lermaei  introductio  in  artem  jesuiti- 
cam  (p.  497)}  ®eorg  ^ecEel'ä  33erid)t,  weld^ergeflalt  b.  Sef.  mit 
ben  ?)äpften,  5>cälaten,  prjlen,  gemeinem  SSolf,  ber  Sugenb, 
aud^  mit  fid)  fetbft  untercinanber  umjuge^en  pflegen,  granff.  1596. 
4.  (p.  676)  j  Relatio  de  studiis  Jesuitarum  abstrusioribus  (öon 
einem  ehemaligen  Sefuiten  Sol).  eambil^on)  1608.  (p,  786);  Spe- 
culum  s.  theoria  doclrinae  Jesuiticae,  1608.  (/?.  819);  Exemplar 
literurum  Bononiae  datarum,  in  quibus  excellentia  et  perfeclio 
Patrum  Soc.  J.  ostenditur  (p.  869).  2(uperbem  finb  unter  ber 
SKaffe  biefer  ©d^riften  nod^  f)eroorjui)cben:  Le  Catechisme  des 
Jesuites,  Villefranche  1602;  Le  passe  par  tout  des  Peres  Je- 
suites,  1607.  12.  ;  Physiognotnia  Jesuitica.  Lugd.  1610. 
« i  e  f e  I  e  r' «  Äivd&e ngefd^.  3r  Sb.  2te  7ibtf)U  42 


658    Stierte  ?>eriot)e.    ^Tbfdjn.   I.    S§.   151 7—1618. 
iiarcliia  Solipsorum  ail^jujeidjncn  ^*). 

§.     61. 

£)ie  evfieii  Sefm'tifdKn  SKiffionen  n?urbcn  t)on  9)ortu9al 
öu6  in  ben  öberfee{fd)eu  JBcff^ungcn  biefeS  SfJeidjeS,  in 
£)jTinbten  unb  ^rafilicn,  gegrunbet,  breiteten  ficb  aber 
t)on  ba  nocb  weiter  au6.  2)a  bie  Sefuiten  auf  biefem  'iixheit^i 
felbe  fiä)  ebenfaßö  genjanbter  in  ber  S5enu^un(j  ber  SScrbalts 
niffe  unb  unbebenHicIjer  in  ber  SSa()l  ber  Wttd  id^ten  alg 
anbere  SKifffonarien;  fo  l)anQn  fte  aucb  bier  gropere,  aber 
freilieb  aucb  jn^ctbeutigere  ©vfofge. 

granci§cu6  SEaber  \rirfte  feit  1541  üon  ®oa,  ber 
^au^tjlabt  beä  portugiefifd;en  ^jlinbienö,  au§,  un; 
terjlü^t  üon  ber  Regierung,  mit  großem  Erfolge.  (5r  ging 
1547  nacb  Sapan,  befebrte  aud;  bort  S5iele  tro^  be§  2Biber- 
flanbeg  ber  beibnifcben  ?)riefterfcbaft ,  unb  jlarb  auf  ber  JKeife 


34)  Lucii  Cornelii  Europaei  monarchia  Solipsorutn,  ad  vir.  dar. 
Leonem  Allatium,  Venet.  1615.  12.  (aud^  in  b.  Tuba  altera  ma- 
jorem clangens  sonum,  Argent.  1715,  p.  6C0.  Uibet  ben  5Ramen 
cap.  4:  gloiiantur  Solipsi,  se  mundum  instar  solis  illumi- 
nasse,  mortalibus  universis,  in  signum  pacis  et  foederis 
sempiterni  cum  coelestibus,  insplenduisse,  denique  humanuni 
genus  verae  gapientiae  sale  condivis?e.  Cap.  5:  Solipsos  Eu- 
ropaeis singulos  soles  esse,  tot  mundis  illuminandis  idoneos; 
Monarcliam  tarnen  super  omnes  niille  mundis  regendis,  iilu- 
strandis  parem  esse,  idque  totum  unius  vocabuli  Solipsorum 
mysterio  contineri.  gut  ben  23ccfcifTer  galt  anfangs  (5a6pac 
©cioppiu'o:  bann  «juvbe  lange  ber  Sefuit  SJieldjior  Snd)ofer 
(t  in  «JJJaitanb  1618)  bafur  geJjalten:  waljvfi^cinlidjfr  »rar  eö  Su= 
liuö  (Siemens  ©cottt,  roeld^er  lange  3ftt  Sefutt,  nad)f)er  au§  bem 
Ocbcn  ouötrat  (f  in  ^aiixa  1669),  f.  9ltccron'6  5«ad^rld)ten 
»)on  bevü^mten  ©elefjctcn  XXII,  221. 


STf).  III.  6.  III.  ^at\).  Ä.  §.  Gl.  Sefuitcn  in  (5f)ina.     C59 

nad)  (5  ()  i  n  a  1552  * ).  Sn  biefem  ßantc  erfd)ien  crjl  1584 
9)ZattI)au6  SJicci  al§  er|!cv  SKiffionariuS,  mad)te  fiel)  burd) 
feine  mat()ematifd;en  Äenntniffc  bcn  S5ornef)men  an9cne{)m, 
unb  ubcnranb  bie  SSorurt{)eiIe  ber  ß()inefcn  gegen  aÜeS  2(u§s 
Idnbifdie  baburd),  bap  er  iiber(;aupt  auf  il;re  ©itten  unb  (äU 
9entf)iimlid)!citcn  einging,  unb  inSbefonbere  ta^  ß()rif!entl^um 
al§  eine  SöoIIenbung   ber  2el)rc  beS  ßonfuciuä  üerfünbcte  2). 


I 


1)  Eman.  Acoslae  verum  a  Soc.  J.  in  Oriente  gesiarum  Volu- 
men ,  tat.  a  J.  P.  Maffeo ,  Dilingae  1571  unb  öfter.  Horatii 
Tursellini  de  vita  Fr.  Xaverii ,  gut  priimts  e  Soc,  J.  in  India 
et  Japonia  Evangelium  propagavit,  libb.  IV . ,  Romae  1594. 
Hist.  Soc.  J.  P.  I.  auct.  Nie.  Orlandino  p.  71  unb  an  ötelen 
©tcUen. 

2)  Hist.  Soc.  J.  P.  V.  T.  I.  auct.  Petro  Possino  p.  213  et  pas- 
iim»  T.  II.  auct.  Jos.  Juvencio  p,  315  et  passim.  Juiencius 
p.  515:  Matth.  Riccius  ornare  Xaoceanam  stationem  anno  1591 
gestiens,  ut  curiosam  gentem  ad  coguoscendam  Christi  legem 
alliceret,  domum  nostram  piis  tabellis  eleganter  pictis  in- 
struxerat:  quas  dum  affluentes  cupidecives,  praesertim  literati, 
spectabant,  et  Riccium  singula  explicantem  audiebant,  non 
solum  accendebantur  desiderio  pernoscendae  religionis,  verum 
etiam  amplectendae.  p.  516,  wie  JStcct  einen  6()inefen/  weld^ec 
burd^  [eine  mat()ematifd^en  Äenntnilfe  angejogen  war,  untenrteS: 
Primo  quidem  Riccius  nonnihil  ipsi  de  malhematicis  tradebat 
disciplinis:  deinde  aliquod  doctrinae  christianae  caput  expli- 
cabat.  —  Paucis  mensibas  ita  profetit,  ut  de  arte  nunierandi, 
quam  algebram  vocanl,  commentarios  ediderit  in  lucem,  mul- 
tis  eruditorum  laudibus  ornatos.  Alios  subinde  vulgavit  de 
sphaera,  de  arte  gnomonica,  de  Euclidis  elementis,  addita 
semper  honorifica  magistri,  a  quo  ista  didicisset,  mentione. 
e^rifl  würbe  er  jwar  nid)t,  cnipfafjl  aber  Siicci  aU  SO'lat{)ematifer, 
unb  bie[er  njurbe  nun  tjon  bem  SJlanbariny  »eld^er  über  bcn  Äalens 
ber  i>ie  2ruffid)t  l)<itte,  jur  aserbcfferung  bejfelben  gebraud)t  (p.  517). 
Sm  3.  1593  fam  P.  Lazarus  Cataneus  nad^  Xaocea  (p.  518)  * 
Ortum  ab  illo  est  consilium  mutandae  vestis,  qua  Socii  tunc 
utebantur.      Vestitus    illorum    erat  idem    ac    Bonziorum ,    qui 

42* 


660     SSiertc  ^eriobe.     2(bfd>n.   I.     SS.  1517— 1648. 


gentis  doctores  et  sacrificuli.  Est  autetn  Eonziorum  apud  Si- 
nas  nomeii  ac  genus  vulgo  invisiim  et  infame,  licet  suis  flagi- 
tiis  speciosam  ementitae  pietatis  larvam  obtendant,  ac  populo 
saepe  fucum  faciant.  Visum  igitur  est,  illam  vestem ,  quae 
tot  in  Bonziis  scelera  tegeret ,  abjicere:  cumque  jam  publica 
omnium  voce  Literati  Magistrique  nuncuparentur,  Literatorum 
insignia  et  habitum  induere,  togam  nempe  talarem  ,  laxis  et 
patentibus  manicis,  caeruleo  coloie  subnigro,  limbo  lato  ejus- 
dem  coloris  at  paulo  vividioris  piaetexlam:  cingulum  vesti 
assutum,  pendentibus  fimbriis  et  ad  pedes  deäuentibus:  pe- 
dum  crurumque  fegmen  certis  distinctum,  quae  propriae  sunt 
literatorum  noiis  (eine  2(bbilbung  f.  in  du  Halde  description  de 
la  Chine  III,  87).  ©eine  ßornetjmen  SBetbinbungcn  nu^te  Siicci 
für  baS  S()rtficntl)um  p.  521:  Id  maxime  in  convivio  patuit, 
in  quo  cum  de  christianis  sacris  sermonem,  veiut  aliud  agens, 
injecisset,  eaque  confirmaret  ex  ipsoruni  Sinensium  libris, 
quorum  locos  plurimos  et  bene  longos  expedite  recitabat, 
haerebant  admiratione  defixi.  Sann  tritb  p.  525  i)ie  Ce^re  beS 
ßonfuciuö  cntmicfelt,  on  ircldje  bte  Sefuiten  an!nüpften.  p.  530: 
In  his  Confucii  effatis,  caeterisque  summi  viri  scriptis,  et  au- 
ctoritate  momentum  ingens  et  lumen  P.  Matthaeo  Riccio  para- 
tum  erat,  quo  tenebris  occupatas  et  libidinibus  mentes  illu- 
straret.  Tum  ea  tanti  viri  commendatione  id  assequebatur, 
ut  magnam  ab  eruditis  oranibus  iniret  gratiam,  et  eos  ad  sus- 
cipienda  christiana  sacra  procliviores  haberet.  ©nblid^  öflong 
f6  SRicct  jum  Äaifer  nadi  ^cfing  1601  ju  fommen,  unb  bcmfelben 
Silber  oon  6()ri|lo,  93Zaria,  unb  3o()<iniie6  b.  Z.,  jiret  Vi\)xen, 
eine  Sanbc^arte,  ein  niufi£alifd)es  Snprument  u.  a.  ju  überreifen 
(p.  531):  um  bte  U^ren  im  ®ange  ju  et^alten  mufte  er  bort  bleis 
Un  (p.  533).  ein  SSeifpiel  ber  ©laubenfebefenntniffe,  nie  fte  crs 
forbert  unb  auSgefiellt  rcurben,  ifl  iaä  eineö  SKanbarinen  p.  540: 
lEgo  Li,  christianae  legis  discipulus,  eam  toto  pectore  com- 
plector,  et  sublatis  in  coelum  oculis  Dominum  coeli  oro  quae- 
soque ,  meis  ut  verbis  placidas  aures  accommodet.  Agnosco, 
me,  utpote  qui  nihil  hactenus  de  sancta,  quam  nunc  profiteor, 
lege  audivissem,  neque  uUos  ejus  vidissim  praecones,  vitam 
coelestium  rerum  expertem,  instar  mutae  pecudis  in  errore 
tenebrisque    duxissc.      Incidi    non  ita   pridem,   singulari   Dei 


ZI).  III.  e.  III.  ^at^,  Ä.  §.  61.  Sefuiten  in  ^im.     661 


beneficio,    in  Occidentis  magni  doctores  duos,   morum  probi- 
tate    insignes,    Matthaeum    Riccium    et    Didacum    Pantoyam  : 
ipsi  me  legem  ChrisJl    docuerunt,    ipsi    ejus  ostenderunt   ima- 
ginem,  quam   debito    cuUu   sum   veneratus.     Hie    mihi  primus 
füit   gradus  ad    cognitionem  Patris   mei    coelestis,  ac  divinae 
legis,     quam    mortalibus     sanctitate    vera    imbuendis     dedit. 
Possnmne  illam  non  magni  aestimare,   non  omni  cura  et  con- 
tentione  servare !     Cum    nihilominus   intelligam,   in  multis  me 
et  graviier   lapsum  esse  per  annos,  quos  expTevi,   quatuor  et 
quadraginta,     summum   gentis    humanae    patrem    obtestor,    ut 
pro   sua    misericordia    meorum     mihi    scelerum,     quae    contra 
justitiam,  integritatem,  castimoniam,  fidem,  caritatem  admisi, 
ac  si  quid  aliud  verbo  vel    tacita    cogitatione   impie,    temera- 
rie,    turpiter,  inique,   sciens    ac  prudens,   imprudensve    pec- 
cavi,  veniam  dignetur  impertiri.      Nunc  enim  sancte  polliceof 
ac  denuncio,  me  statim  atque  novam  a  sacro  fönte  vitam  hau- 
sero,    daturum   operam    diligenter,    ut   pristinos   mores   emen- 
dem,    et  facta  mea,    sermones,    consilia  exigatn  ad    normam 
divinae  legis,    decemque  praeceptorum,    quibus   illa  maxime 
continetur,    a   quibus   ne   transversum  quidem    unguem  disce- 
dere  certum  mihi  ac  deiiberatum  est.     Nuncium    remitto   pro- 
fani  et  scelerati  saeculi  moribus,    placitis  et  erroribus:   quic- 
quid    cum    divina    lege    pugnat,    horreo    ac   detestor.      Unum 
peto,  Pater  creatorque  hominum  Dens  ,  ut  hunc  tironem  tuum 
in  hac  sanctioris,  quam  ingredior,    vitae  via  rüdem  et  impe- 
ritum,  coelesti  luce  collustres;  qua  cognoscam,  quid  acceptum 
tibi  sit,  et  cognitnm  amplectar  :    donec  aevi  mortalis  emensus 
iter,  consequi  te ,   ac  tuis  in  coelo    bonis  frui  possim.     Simul 
oro  illud ,  per  te  mihi  ut  liceat  in  ejusdem  divinae  legis  tuac 
cognitionem    vocare    quoscunque  potero,    ac   tantae   felicitatis 
socios  quamplurimos,    more   atque  exemplo   tot  Christianorum 
tibi  unice  deditorum,    adsciscere.     Fave  meis  votis,    adoran- 
dum  Numen  ,  nee  precantis  famuli  tenuitatem  aspernare.     S)aö 
6{)ctjient^um  voat  wefentlid^  nur  bie  23ecef)rung  bcS  öon  6onfuciuä 
QeU1)tten  Sinen  ©ottcö  (f.  ;>.  552 :  Negabat  (Riccius)  religionem, 
quae    unum    sine   consorte   Deum   doceret,     peregrinam   esse: 
lianc  probabat  fuisse  a  Sinensibus  philosophis  et  eorum  prin- 
cipe Confucio  traditam ,   sed    obliteratam    paulatim  temporum 


662     sßiccte  ^criobe.     2rbfd)n.  1.     18.  J517— 1648. 

2)a§  d)inefifd;  umf (eibete  (5f)r{jlentt)um  ^ )  üetbreitete  ftd)  un* 
ter  ber  Leitung  ber  Sefuiten,  welche  alä  9)?at^ematifer  *)  am 
^ofe  gro^eg  2{nfe{)en  genofCen,  immer  weiter. 

2)iefer  SSorgang  fanb  bei  ben  Sefuiten  auf  ber  Äüfte 
oon  50?a(abar  Sf^acba'omung.  ®o  lange  bie  SJiiffionarien  bie 
Äajientbeilung  nic^t  achteten,  blieb  ta^  ßbrij^ent^Km  bie^  «iif 
bie  niebern  Äaften  be[d)ran!t,  unb  bie  SSornebmen  waren  bem^ 
felben  abgeneigt,  ^dt  aber  ber  Sefuit  Sf?obert  Sf^obili  1606 
anfing,  ftcb  aU  SSramine  forgfdltig  üon  ben  niebern  Äaj^en 
ju  fonberns),  unb  ben  neuen  dbnjien  mancbe  frubere  beib^ 


vitio:  restitui  tantumtnodo  a  Christianis  et  instaurari,  additis 
de  Christo,  quae  Confucius,  quingentis  ante  Christum  annis 
natus,  rescire  non  potuerat):  unb  bieSefuiten  beriefen  fid),  »enn 
fte  öon  ben  ®ö|cnbienern/  ben  25erc^rern  beö  ^o,  angegriffen  »urs 
ben,  barauf  (p.  540),  idem  seniire  Lileratos,  qui  religionum 
apud  Sinas  velut  arbitri  sunt,  S^te  erfte  Äicc^e  in  9tünfin  ^attc 
bie  Snfcbrift  (p.  535):  Deo  Opt.  Max.  primum  teroplum  publice 
dedicarunt.  Sine  2Cefjnlidj?eit  ber  ©tetlung  ber  Sefuiten  ju  ber 
d^tnefifd^en  ^{)tlofopf)te  mit  ber  ber  (^riplid^en  ^l;itofopf)cn  beS  2ten 
Sa^rt).  i\x  ber  griedjifc^cn  (f.  S3b.  1.  "übti).  1.  §.  52.)  ijl  ntd^t  ju 
öerfennen.  Stur  mar  bie  ber  Sefititcn  eine  päbagogifd^  erfunbene 
unb  fid)  accommobirenbe,  bie  ber  Ie|teren  eine  in  it)rer  eigenen  SSits 
bung  ttJurjelnbe.  Sag  ^ofitioe  t>i€  Si)rifientf)umö  trat  bei  ben  Se= 
[uiten  nur  ooräüglid)  in  i(;rem  6ultuö  ^exvov ,  unb  fonnte  »on  ben 
d)ineft|'d^en  Siteraten  nur  alä  «S^mbotif  aufgefaßt  werben. 

3)  S-  >&•  ^latf)'ö  ©efd|.  beä  öfttid)en  2fftenö  (2  Zf).  (Söttingen 
1830)  I,  35S. 

4)  ©0  befonberö  ber  P.  2tbam  ©cfcatl  auö  (Sötn  feit  1628,  bann 
ber  P.  gerb.  23erbie|l,  ein  9iteberlänber  (njelc^er  bem  .Koifer  fos 
gar  Äanonen  gießen  mu^te).  3n  bem  Zotti\ai)xe  beö  le|tern  1688 
famen  fedjä  franj.  Sefuiten,  für  SKat{)ematif  unb  SOfJedjaniJ  gcbiU 
bet,  an,  f.  du  Halde  description  de  la  Chine  111,  99.  106.  117. 

5)  Hist.  Soc.  Jesu  P.  V.  T.  11.  auct.  Jos.  Juvencio  p.  495 : 
Has  Madurensium  leges ,  hochominum,  ciburum ,  classium- 
que  discrimen,  ac  praesertim  nobiliuin  a  vulgo  secretioneni, 
cum  Evangelii   praecones  Europaeis   moribus  assueti  neglige- 


ZI).  III.  (S.  III.  ^atl).  Jt.  §.  61.  Sefuiten  in  SWalabai-.     C63 


rent,  nemo  illos  congressu,  sermone,  aditu  ,  ac  ne  conspectu 
quidem  dignos  existimabat,  praeter  istos  fortasse  Parias,  qui 
illis  tanqiiani  hominibos  despicatis  ac  sui  simiübus  familiari- 
ter  utebanlur.  Hinc  religionis  christianae  contemptus  ingens, 
quam,  ut  Pranguorum  (granfen,  alle  ©uropäec/  bort  oorjugö« 
weife  ^ortugicfen)  et  Pariarum  religionem  ,  horrebant.  Chri- 
stum vero,  ut  vilissimae  gentis  Deum  ,  ac  ne  Deorum  quidem 
in  numero  censendum  putabant.  2(lö  nun  Siobili  nad)  SKabaura 
fam  (p.  496),  depositis  Europaeorum  vestibus,  sumit  cultum 
et  ornamenta  Brachmanum,  profitelur  austeritatem  Saniassio- 
rum.  (S)arübec  ber  Sapuciner  Norbert  in  [.  memoires  I,  18: 
L'entreprise  rCetoit  pas  facile ,  il  eioil  necessaire ,  qu'on  se  fit 
passer  pour  ilre  de  la  race  du  Dieu  Brammo. ;  ce  qui  ne  pou- 
voit  s'oblenir  sans  employer  quelque  chose  de  plus  que  l'equi- 
voque).  Nee  solum  austeritatis  et  poenitentiae  nomen  ac  vul- 
tum,  sed  ipsam  rem  ac  vitae  difficillimae  asperitatem  omncm 
induit.  Vescitur  oleribus  et  oryza  semel  in  die  j  abstinet 
carne,  piscibus,  ovis,  vino  et  ebrioso  quolibet  liquore;  omnia 
vitae  oblectamenta  respuit.  Hunc  in  modum  transformatus 
abdit  se  in  domunculam  e  cespite,  more  Erachmanum:  illo- 
rum  instituta  omnia  ceremoniasque  cognoscit:  linguam  verna- 
culam  ,  dictam  vulgo  tamulicam,  quae  latissime  pertinet,  ad- 
discit;  in  eaque  tantum  profecit  paucis  diebus,  ut  natum  in 
ipsa  urbe  Madura  et  cducatum  jurasses.  Addit  badagicam, 
qui  Principum  et  aulae  sermo:  deiiique  grandonicam,  sive 
samalciadam ,  quae  lingua  eruditorum  est.  —  Hoc  sermone 
conscripta  sunt  monumenta  doctorum,  arcana  religionis  et 
mysteria,  quae  cum  novus  Brachmanes  ignorare  nefas  duceret, 
linguae  asperrimae  salebras  omnes  improbo  labore  et  invicta 
constantia  superavit.  Ubi  maturum  operi  deslinato  adesse 
tempus  vidit,  prodit  in  lucem  oculosque  civitatis,  et  se 
Brachmanem  ac  primae  classis  nobilem  piofessus,  famulum 
nobili  natum  pariter  loco  domi  tenet :  fugit  consortia  Pran- 
guorum et  viilgi:  Brachmanes  ipsos  ac  Principes  invitat  ad 
cognoscenda  novae  theologiae  mysteria.  Mirari  omnes  uber- 
laiem  nitoremque  sermonis,  eruditionem  suspicerc,  amare  co- 
mitatem.  De  nobilitate  nihilominus  inquirere,  in  quo  uno  rei 
summa  vertebatur.     Proferendi    fuere  testes    idonci,    edendum 


664    mmti  ^ei'iobc.     2fbf4)n.  1.     SS.  1517—1648. 

nifcbe  (Sitten  ju  gejlatten  ß);   fanben  tie  Sefuiten  aiiä)  ©inj 
gang  bei  ten  SSraminen  uni)  ten  ()6^ern  Äajfen. 


jusjiirandum,  publico  scripto  et  instrumento  consignanda  testl- 
monia:  nihil  omissum  ,  ut  ejus  natale:?  et  stirpem  certis  argu- 
mentis  exploratam  haberent.  Ut  percrebuit  lama  Christian! 
nobilis  Principisque ,  commovit  se  to(a  civitas.  Proceres 
Brachmanesque  studio  visendi  et  auscultandi  domum  ejus  con- 
venere:  illos  neque  omnes,  neque  horis  omnibus  admittebat. 
Quo  dirficiliorem  faciebat  sui  copiam,  eo  cupidius  expeteba- 
tur.  Sic  enim  Indi  sunt:  ut  quidque  invenlu  difficillimum, 
ila  maximi  esse  pretii  arbitrantur.  —  Adeunles  ad  Romanum 
Saniassium  (id  enim  sibi  nomen  imposuerat)  famulus  interdutn 
exciudebat,  quod  intentum  precationi  herum  diceret,  ac  re- 
rum  coelestium  contemplationi.  Salutatus  officii  causa,  non 
prodibat  ut  resalutaret:  id  amplum  ducunt  viri  Principes  ac 
doctores  Malabarici.  51un  bigputirte  er  mit  ben  SScaminen  über 
(5tnf)ett  ©otteg/  (Schöpfung  unb  ©eelentranbcrung,  unb  taufte  ble 
Ueberjcugten.  2)ann  naf)m  er  aut^  bie  Äleibung  einei  Saniassius, 
cineö  inbifd;en  SSuferS,  an  (p.  498).  Sie  Srominen  nal)men  an 
(p.  499) ,  extitisse  olim  quatuor  in  hoc  Indiae  tractu  leges, 
seu  colendi  Dei  vias  :  ac  tres  quidem  cognosci  adhuc  et  vi- 
gere,  —  quartam  vero  legem,  spiritalem  totam,  quae  recta 
perduceret  ad  bcatam  immortalitatem,  ajebant  vel  omnino 
periisse,  vel  ita  esse  occultam  et  reconditam,  ut  indagari  vix 
posset.  9^obiU  öerfünbete  alSbalb,  repertam  tandem  illam,  tot 
optatam  votis ,  tot  saeculis  ignoratam,  spiritalem,  certam, 
admirabilem,  salutis  aeternae  ac  vitae  adipiscendae  viam. 
Auditus  est,  et  creditus.  Statiiclid^  i)idt  [lä)  bie  neue  ©emcinbe 
ber  aSornef)men  oon  ber  altern  ber  9)artaf)ö  preng  getrennt. 
6)  SBie  fid^  S^obtlt  felbjl  gegen  bie  alöbalb  \iä)  gegen  fein  SSene^men 
crf)ebenbcn  Vorwürfe  onberer  93?tfffonarien  »ert^fibigte  f.  /.  c.  p. 
507:  (Srfter  S3ortt)urf,  er  läugne  ein  granfe  ju  fepn:  "iintto. 
granfen  fet)en  in  ?Kabaura  nur  ^ortugtefen  ober  geringe  ß^riften. 
2.  quod  Saniassium  vocari  se  pateretur,  nee  non  Guruum, 
baö  fe^en  ©ö^enbiener.  Slobili  fud^t  ju  jeigen,  ia^  baä  ©o^enbies 
nerif^e  nid^t  in  bem  SSegriffe  jener  SßSorte  liege.  3.  @r  Ijabe  feft= 
jlef)enbc  2(uSbritc!e  für  (i)ri|itltd^e  Singe  geanbert:    2fnt».  »eil  fte 


Sf).  m.  6.  III.  Äatl;.  ^.  §  61.  Sefuiten  in  SDklabav.     665 

2(ufan9§  wuxhe  ticfcä  SSerfa()ven   felbfl  öon  Sefuiten  in 
euro^ja  gcmiäbiüigt ').    2(16  aber  bie  in  SÄabaura  wirfenben 


bcr  gemeinen  ^^taä)c  angetjövt  fjStten.  4.  Quid  necesse  fuit 
Christianos  a  Christianis,  Ecclesiam  ab  Ecclesia ,  Neophytos 
tuos  ab  aliis  per  Societatis  Patres  recte  institutis,  quasi  facto 
schismate,  dividere?  Respondebat  Nobilius,  non  aliter  chri- 
stianam  religionem  induci  potuisse,  Ita  enim  ab  illis  Chri- 
stianis antiquioribus,  quos  Pranguos  nominabant,  alieni  erant 
Madurenses ,  ut  eorum  sermonem,  adspectum,  occursum ,  cane 
pejus  et  angue  fugerent.  Tum,  haec  disjunctio,  inquiebat, 
tantum  est  loci,  non  animorum,  aut  religionis:  hominum  stir- 
pem  et  conditionem  distinguit,  non  dirimit  caritatem.  Deni- 
que  temporis  exigui  limitibus  definitur;  quoad  nimirum  chri- 
stiana  virtus  abrumpat  illa  dissidia.  —  Utebatur  etiam  ex- 
empio  sacrarum  in  Europa  aedium,  in  quibus  dividitur  profa- 
num  vulgus  a  sacerdotibus,  distinguuntur  proceres  a  plebejis, 
magistratus  a  privalis  secluduntur.  —  5.  Quod  ad  ritus  atti- 
nebat  ac  caeriraonias,  negabat  P.  de  Nobilibus  inductum  a  se 
iuiöse,  aut  a  Christianis,  quos  erudiret,  usurpari  quidquam 
imbutum  superstitione.  Erant  sane  qui  reprehenderent  cre- 
bras  corporum  in  templi  aditu,  antequantj  rei  divinae  Inter- 
essent, lotiones:  sed  id  civiie  institutum,  Indis  omnibus  usita- 
tum,  patebat  esse.  Quod  enim  Europaeis  familiäre  est,  ut 
mane  praesertim  abluant  manus,  vultum,  os;  id  maxima  cor- 
poris parte  factitant  saepius  per  diem  Indi.  2fuci^  bie  alten 
6f)i-iiten  Ijättcn  üoi;  i()ren  Äird)en  5BaJTerbf|)äUec  Qi^abt,  um  jtd) 
ju  njafctien.  6.  ©aä  SSej^ceidien  ber  ©tirne  mit  ^uloec  öon  <San= 
belfiolä  ober  mit  ^(fdje  fep  mit  bem  ?)ubern  bev  >^aaxc  bei  ben  ©u; 
ropäern  j«  Dergletdien,  nic^tö  bebenEad)ea.  (5bcn  [o  wenig  bie 
ei3entf)ümltci)e  Sracbt  bcr  SaniafTen  u.  f.  vo.  ©o  entfcliieben  ftd) 
benn  bie  Obern  für  Slobili,  unb  liefen  auf  bie  5«acl)giebigEeit 
©regorö  b.  @.  gegen  bie  2Cngelfad)fen,  unb  5o^anne§  VIII.  gegen 
bie  COiä^ven  f)in. 
7)  namentlid)  öon  S3eaarminu6  l.  c.  p,  505.  ©eine  SBorte  in  ben 
Memoires  hist.  presentes  au  souicrain  Fonttfe  Benoit  XI F. 
sur  les  missions  des  Indes  orienlales  par  le  P.  Norbert, 
Capucin.  (T.  IV.  Luqites  1745)  I,  20:  Evangelium  Christi  non 


6(36    SSievte  ^enobe.     ?rbfd)n.  l.     §B.  1517—1648. 

granci§caner  über  balJelbe  in  9?om   tagten  s) ,    unb   barauf 
bic  Dominicaner,  weldje  1631   nad?   ß^tna  famen,    gleiche 


eget   coloribus   et    simulationibus ;     et    minus   quidem    est    ut 
Brachmani  non  convertantur  ad  fidem,  quam  ut  Christian!  non 
libere  et    sincere    Evangelium    praedicent.       Christi    crucifixi 
praedicatio  stultitia  gentibus,    et  Judaeis  scandalura  erat,  sed 
non  ideo  divus  Paulus  et  caeteri  Apostoli  Christum  crucifixum 
praedicare  liberrime   destiterunt.     Nolo  de  singulis    articulis 
disputare,     sed    illud     omittere    nequeo,     imitari    superbiam 
Brachmanorum  ,    videri  mihi  e  diametro  pugnare  cum  humili- 
tate  D.  N.  J.  C,   et  certos  ritus  observare  valde  periculosum 
fidei.     Später  mu^te  \iä)  fceilid)  SSellarmin  bem   Urt^eÜe  feines 
örbenö  anfd^lte^en ,  [.  Juvencius  p.  506. 
8)    Ueber  tiefe  «Streitigfeiten  toegen  bet  fogen.  matabarifdien  @ebräud)e 
f.  Memoires  par  Norbert  oben  not.  7,   unb  biefelben  nod)  erraet; 
tert    in    ben  Memoires  hisloriques  sur   les   affaires  des  Jesuiles 
avec   le    Saint    Siege,   par  l'Abbe    C.   P.   Pialei  {Norbert),    a 
Lisbone  voll.  7.    1766.   4.  .  2)en  3"^att  i«ner  Etagen  in  ben  Me- 
moires par  Norbert  I,  12:  Ces  nouveaux  venus  commenceient 
ä  construire  deux  Eglises,  une  pour  les  Cas(es  nobles,  l'aulre 
pour  les  Parreas:  et  en  consequence  on  defendit  ä  ces  derni- 
ers  de  venir  se   meler  avec  les  premiers,   füt-ce   meme  ä  la 
table    de   la   Communion,    ou   au    tribunal    de    la    penitence. 
Les    fonts    baptismaux  des-lors    ne   furent    plus  communs.  — 
On  chassoit  honteusement  de  l'Eglise  des  nobles  les  personnes 
de  la  Casie  des  Parreas.     On  refusoit  d'entrer  dans  la  maison 
de   ceux-ci    pour   leur    administrer    les   derniers    Sacremens. 
On  exigeoit,   qu'ils  apportassent  sur  le  seuil  de  la  porte   les 
moribonds,  qui  demandoient  ces  secours  spirituels  (Les  Peres 
Jesuites  cn  administrant  l'extreme  Onction   aux  Paireas,  pre- 
ndient  un  petit  in=trument  pour  appliquer  l'huile  sur  les  par- 
ties  du  malade.     Ils  se  donnoienl    bien  de   garde  de   les  tou- 
cher.     Un  tcl  tact  chez  les  Indiens  est  une  souillure).     On  se 
pretoit    aux    mariages   des    enfans   ä  Tage   de  sept  aus,   aussi 
bien  qu'ä  la  publication  des  marques  de  la  puberte  d'one  lille. 
En    un   mot,    il    n'etoit    plus  guere   possible  de   faire  quelque 
difFerence  entre  les  mariages  des  Chretiens,  et  ceux  des  Gen- 


•  Zf).  III.  6.  III.  Äatl;.  Ä.  §.  61.  Sefuiten  in  (51)ina.     667 

Ä(age  ^\il)xUn^),  U  freute  fid;  ber  ganje  ^efuiterorben  auf 
bie  (Seite  feiner   SJJifftonarien,  unb  e§  entftanben  bie  längs 


tils.  Un  Crucifix,  rimage  de  la  Sainte  Vierge,  qu'on  plapoit 
au  milieu  de  l'endroit  des  ceremonies,  faisoit  presque  toute 
la  distinction.  Les  epouses  chretiennes  porloient  au  col 
comme  les  payennes  la  ligure  du  Dieu  Poullear.  Les  Sacre- 
mens  ne  s'administrolent  plus  Selon  les  ceremonies  observees 
dans  toute  l'Eglise.  On  omettoit  l'insufflalion ,  la  salive,  le 
tact  immediat,  et  certaines  onctions.  On  imposoit  aux  enfans 
Indiens,  qu'on  baptisoit,  les  noms  de  certains  faux  Dieux  con- 
nus,  et  adores  parmi  leur  nation.  Les  Chretiens  Malabares, 
dont  la  plupart  vont  dans  les  rues  publiques  sans  etre  seule- 
ment  ä  moitie  habilles,  paroissoient  dans  nos  Eglises  en  pre- 
sence  du  s.  Sacrament,  la  tete  couverte  d'une  toque  formee 
d'une  piece  de  toiie  fort  longue  ä  la  maniere  des  Turcs.  Les 
Chretiens  comme  les  Gentils  portoient  en  tout  tems  de  la 
cendre  benite  faite  d'excremens  de  vache  sur  ie  front,  et  sur 
les  autres  parties  du  corps  ,  dans  l'intention  d'effacer  par-lä 
leurs  peches.  Ils  recitoient  les  uns  comme  les  autres  les 
memes  prieres,  en  prenant  les  bains,  qui  sont  d'usage  dans 
les  indes,  ün  Chretien  des  Jesuites  auroit  crü  se  souiller 
de  manger  avec  les  Capucins.  p.  11  :  On  disoit  publique- 
ment :  voilä  les  Chretiens  des  Capucins,  voici  les  Chretiens 
des  Jesuites. 
9)  Uebec  tiefe  Älagcn  f.  Theatro  Jesuitico  (oon  bcm  fpan.  Somis 
ntcaner  3ltefon[o  a  (Sancto  S()oma),  Coimbra  1654,  unb  bie 
Tratados  hisloricos ,  politicos,  eihicos  y  religiosos  de  la  Mo- 
narchia  de  China,  por  el  Fr.  Domingo  Fernandez  Navarrete 
(fpan.  Dominicaner),  2  T.  Madrid  1676.  fol.  25te  bebeutenbj!cn 
©tücfe  üu6  tiefen  ©d^viften  ftnten  fid)  überfc^t  in:  La  morale 
pratique  des  Jesuites  (8  Tomes.  T.  I.  erfd)ien  fd)on  1669,  mel)res 
remal  nad^öetrwrft  u.  2C.  Amsterdam  1746)  T.  IL  VI.  u.  VII. 
®ie  Sominicanec  unb  gcanci6canec  würben  wegen  iJjrer  fSet&ms 
pfung  ter  nationalen  ©ebräudje  1638  auS  6()ina  oecwicfen,  unb 
begaben  ftd^  nad)  ten  ^ijilippincn.  ©er  ©eneralprocurator  ter  Si- 
fuiten  in  (Sf)ina  unt  Sapan,  S3art()ol.  bcSRoborebo,  oerttjeibigte  ges 
gen  bie  2Cngi-iffe  berfelben  taä  a3enct)men  ber  Sefuttcn   in  S^ina 


668     SSierte  ^enobc.     2rbfd)n.  1.    S5.   1517—1648. 

njierigen  <BtxeitiQh\ten  über  t>k  malabarifdjen  unb  d)incfifd)en 
@e5rducf)e,  tt)eld)e  bie  Sefuiten   für  bur3erlicf}e;   hk  anbern 


1638,  barauf  erwibette  fogteicf)  bcv  in  Ö^ina  t{)ätt9  gewcfcne  So; 
minicanec  Antonius  de  Sancta  Maria:  beibe  ©d^riften  f.  bei 
ISavarrete  IL ,  t^eitweife  überfegt  in  b.  Morule  pratigue  des 
Jesuties  VI,  66  ss.  S)en  erjlcn  Sorwurf  ber  (Segner  giebt  3?os 
borebo  bQf)in  an:  Ils  disent,  que  c'est  une  coutume  inviolable 
en  !a  Chine,  que  dans  toutes  les  provinces  il  y  a  differens 
temples  et  fort  somptueux  dediez  aux  ayeux  et  ancötres  morts 
depuis  long  tems.  Qu'en  quelqu'un  de  ces  temples  ceux  de  la 
parente  s'assemblent  deux  fois  l'an,  pour  offrir  des  sacrifices 
solemnels  avec  un  grand  appareil  de  ceremonies  et  d'autels, 
et  ä  Tun  desquels  est  l'image  de  celui  qui  a  ete  le  chef  de 
la  race,  avec  des  cierges  allumez,  et  parfums,  des  fleurs  etc. 
Que  l'on  designe  une  fois  l'an  ceux,  qui  doivent  etre  les  mi- 
nistres  de  ces  sacrifices,  qui  sont  comme  parmi  nous  le  Pre- 
tre,  le  Diacre,  le  Sous-diacre,  et  beaucoup  d'autres;  qu'on 
offre  dans  ces  sacrifices  de  la  chair,  du  pain,  du  vin ,  des 
cierges,  des  parfums.  Qu'on  y  Joint  des  prieres  oü  l'on  de- 
mande  la  conservation  de  la  vie,  la  sante,  la  prosperite  en 
ce  monde  et  en  l'autre,  en  se  mettant  ä  genoux  devant  ces 
Images,  et  baisant  la  terre  en  signe  de  reverence;  qu'ils  fönt 
leä  memes  sacrifices  dans  leurs  maisons,  aux  tombeaux  de 
leurs  ancetres  avec  la  meme  intention  de  les  honorer  et  leur 
faisant  les  meraes  prieres.  S)er  Scfuit  etflärtc  btcfe  eingaben 
auöbriicflid^  für  nja{)r:  ce  qu'ils  ajoüient  est  vrai  aussi,  que 
les  Chretiens  vont  aux  diis  temples  et  aux  dils  sepulchres, 
et  qu'ils  rcndent  les  dils  honneurs  ä  leurs  ancetres,  pour  evi- 
ter  la  peine  et  l'infamie  qu'ils  encoureroient,  s'ils  ne  le  fai- 
»oient.  Et  neanmoins  ce  que  fönt  ces  Chretiens  dans  ces 
temples  et  ä  ces  sepulchres  ä  I'egard  de  ces  defunts  ne  sont 
pas  des  idolatries  ni  des  superslitions.  9?äm(ic^  p,  69:  Les 
Chinois  usent  de  deux  sortes  de  ceremonies  pour  honorer 
leurs  parens  morts.  Les  unes  sont  propres  ä  la  secte  des 
Lettrez,  et  Celles  lä  sont  purement  politiques,  qui  n'ont  pour 
but  que  de  rendre  ä  leurs  parens  morts  un  lionneur  purement 
civil,     Les  autres  sont  prises  de  la  secte  des  idoles,  et  Celles 


Sb.  111.  (S.  111.  ^at\).  Ä.  §.  61.  Sefultcn  in  e()ina.     GG9 
3)iiffionarten  für  l)cit)nif4)  religiofe  cvflarten.    Sn  Slom  brad;^ 


la  sont  superstitieuses.     Nos  Peres  expliqiient  dans  leurs  ca- 
techismes,  quelles  sont  les  politiques,  dont  on  peut  user  pour 
temporiser  avec  les  Gentils  ,    et  quelles  sont   les  superstitieu- 
ses, et  pour  Celles  lä,  on  ne  les  doit  jamais  pratiquer.    Nous 
ne  les  distinguons  pas  ici  pour  eviter  la  prolixite.     Nous  di- 
sons  seulement,  que  les  genuflexions,  les  inclinations  du  corps 
et  de  la  tele,  se  prosterner  en  terre ,  les  parfums,  les  fleurs, 
les   choses    ä   manger   etc.   que    les    Chinois    tant  Gentils  que 
Chretiens    offrent    en   l'honneur   des  defunts,   sont  choses   in- 
differentes et  politiques,   et  honnetetez  civiles,    que  cette  na- 
tion  a  accoulume  de  pratiquer  envers  les  vivans,  comme  nons 
faisons  meme  en  Espagne ,    quand  nous  avons  ä  recevoir  chez 
nous  quelque  böte  de  grande  qualite.     Sie  ©cgnec  m^n  ba,- 
gegen  p.  71,  ha^  ber  (SuUuS  gö^enbienetifc^  U^O ,  «Ja^  ^'^^  3;t)eilnet)-- 
mn  üon  bemfelbcn  aUerlei  glücflidje  Sffiirfungen  ewarten,  unb  bie 
Sominicanec    Jo.    Bapt.   de    Morales  unb  Anton,    de   S.    Maria 
oerfid)ern  auf  i^t  ^ncjlerwort,   i>a^   fte  an   einem  6ultu6  ber  litt 
.Reiben  unb  6t)rt|ien  in  gleid^ec  5Beife  {)aben  tt)cilnet)men  unb  einen 
d)n(llid)en  «iteratcn    aU  ^liejler  fungiren    \i^en.     ®er   jweite 
SJocvpucf  bejietjt  m  «"f  ^'«  SSereljrung  be§  (Sonfuciug ,  unb  trieb 
»on  sRoborebo  bat)tn   angegeben  p.  77  :   qu'il   y  a  eu  ä  la  Chine, 
il    y   a    tres   long    tems,  un    Philosophe  moral,    qui    y  est    si 
estime  que  dans  toutes  les  villes   il  y  a  des  temples,    qui  lui 
sont  dediez,   oü  les  Mandarins  qui  en    sont  Gouverneurs  doi- 
vent   faire  deux    fois    l'an    des   sacrifices  solemnels,    dont    le 
Mandarin    est    lui    meme    le   pretre;     et    entre    ces    deux-la 
d'autres    moins  solemnels.    -      Qu'on   offre    dans    ce   sacrifice 
(outre  le  pain,  la   Morisqueta,  le   vin,    les   cierges,   les   par- 
fums et  les  fleurs)  un  mouton  entier,    et  une  piece  de  tafetas 
ou  de  satin,  que  l'on  brüie.    Sie  ©egner  ber  Sefuiten  beljaupte; 
ten/  biefc  a3cret)i:ung  ic^   6onfuciu6    beabfic^tigc   de  lui    rendre 
graces  de  la  bonne  doctrine,  qu'il  leur  a  enseignee,    et  de  le 
prier  comme  un  homme  tres  saint   qui   peut  beaucoup  aupr^s 
du  Dieu  d'en  haut,  ä  cöte  duquel  ils  croient  qu'il   est  assis, 
afin  que   par  ses   merites  il  leur  obtienne  toute  sorte  de  bon 
esprit,    de  sagesse  et  d'entendement.  -    11s  ajoutent  que  les 


670    Stierte  ^criobc.    2(bfd)n.  1.    SS.  1517—1648. 

ten  bie  Sefuiten  anfnngS  nur  eml^c  ber  malabavifd)en  ®c; 


Chretiens  baptisez  par  nos  Peres  fönt  toutes  choses  pour  tem- 
poriser  avec  les  Gentils,  et  pour  empöcher  qu'on  ne  parle 
mal  de  la  loi  de  Dieu,  en  mettant  une  petite  croix  entre  des 
fleurs  OH  des  feuilies,  ä  laquelle  ils  dirigent  leur  intention, 
—  ils  evitent  le  pechd  de  scandale  ä  i'egard  des  fideles,  et 
la  peine  que  leur  pourroient  faire  les  infideles,  s'ils  n'avoient 
pas  satisfait  ä  cette  loi.  S)cr  Sffuit  flif^t  bie  factifd^en  Jtngoben 
alö  wai)t  äu  ,  ev  läugnct  nut;,  ba^  man  »on  bem  (Sonfuciuö  irgenb 
S35o^Uf)atcn  enravte,  unb  ta^  bie  (5f)riften  ju  bec  fßneijtün^  be6s 
felben  ein  Äreuj  mitbcäci^tcn,  unb  behauptet,  ia^  biefe  SSerc^rung 
nur  ein  estime  politique  unb  ein  honneur  civil  fei),  nid^t  «n 
sacrifice  superstitieux.  S5en  brüten  aSofWurf  giebt  SRoborebo 
alfo  an  p.  83:  Ils  disent,  que  dans  toutes  les  citez  et  les  vil- 
les,  qui  ont  un  Gouverneur,  il  y  a  des  temples  bätis  et  de- 
diez  ä  une  Idole  nommee  Chin-Hoan,  que  les  Chinois  croient 
elre  d'office  le  gardien  de  ces  villes:  que  c'est  une  loi  etablie 
dans  le  Royaume,  que  les  Mandarins  qui  en  sont  Gouverneurs, 
sont  obligez  avant  que  de  prendre  possession  de  leur  charge, 
et  ensuite  deux  fois  tous  les  mois ,  sous  peine  de  privation 
de  leurs  gouvernemens ,  d'aller  ä  ces  temples,  de  se  proster- 
ner  et  s'agenouiller  en  mettant  le  front  conire  lerre  devant 
I'autel  de  cette  idole,  et  de  lui  offrir  en  sacrifice  du  pain, 
des  morisqueta,  du  vin ,  des  cierges,  des  parfums.  Ils  met- 
tent  tout  cela  sur  cet  autel,  et  ils  fönt  serment  de  se  bien 
acquiter  de  leur  charge.  Ces  Religieux  ajoütent,  que  les 
Mandarins  Chretiens  fönt  toutes  ces  choses,  qui  sont  des  su- 
perstitions  et  des  idolatries,  par  la  permission  de  nos  Peres, 
qui  leur  enseignent  que  pour  s'accommoder  aux  infideles  ,  et 
ne  point  scandaliser  les  fideles,  ils  doivent  mettre  une  petite 
cröix,  ou  de  bois  ou  de  papier,  cachee  sur  I'autel  entre  les 
fleurs,  ou  peinte  sur  les  cierges,  ä  laquelle  ils  rapportent 
les  adorations,  que  les  Gentils  fönt  ä  l'idole,  et  que  par  lä 
ils  evitent  le  peche  d'idolatrie,  et  ne  perdent  point  leur  Man- 
darinat.  3)ie  2(nttt)ort  bei:  Sefuiten  :  Nous  repondons,  qu'il  est 
vrai,  qu'il  y  a  des  temples  dediez  ä  cette  Idole  Chin-Hoan, 
et  que  les  Mandarins  Gentils,    selon  qu'il  leur  est  commande 


Z\).  III.  6.  III.  ^at\).  Ä.  §.  61.  gyjalabar.  ®ebr5ucf)e.     671 

bi-aud[)e  jur  Munhe,  unb  biefc  n^uvtcn  üon  ©regor  XV.  1623 
unter  ©infcljranfungen  gcjlattct  lo)^   bic  d[)ineftfdE)en  bacjcöcn 


par  la  loi  du  royaume ,  fönt  ces  saciifices  et  ces  prieies. 
Mais  pour  les  Mandarins  Chretiens  conduits  par  nos  P^res, 
ou  ils  ne  les  lont  point,  s'ils  s'en  peuvent  excuser,  ou  i's 
apportent  une  crolx,  qu'ils  mettent  sur  une  table  (b.  i.  auf 
ben  €>pferaltar)  ä.decouvert,  k  laquelle  ils  rapportent  leurs 
adorations  et  leurs  prieres.  Et  les  Gentils  sachant,  qu'ils 
sont  Chretiens,  voient  bien,  que  c'est  ä  celte  croix ,  et  non 
ä  l'idole,  qu'ils  dirigent  leurs  adorations  et  leurs  prieres,  et 
ils  ne  privent  pas  pour  cela  de  leur  Mandarinat.  3n  bcm 
Theatro  Jesuitico  wirb  bcn  Sefuiten  noc^  oovgcwocfen  {Morale 
praiique  des  Jesiiites  II,  11.):  Ils  dispensent  les  Chinois  de 
tous  les  coinmandemens  de  Teglise,  namentt.  oom  gaflen,  bet 
iäf)i-lic^en  SSeid^te  unb  Kommunion/  unb  bem  SOieffe^örcn  an  gejt? 
unb  ©onntagen.  p.  13 :  ils  ne  donnent  aux  femmes  ni  les 
onctions  du  bapteme,  ni  le  Sacrement  de  rextreme-onction, 
weil  bie  St)tneffn  auS  ©iferfudit  Eetne  S3erü()rung  bet  grauen  buU 
ben.  p.  13:  ils  justißent  les  plus  exorbitantes  usures,  comme 
de  trente  pour  cent.  ©pätec  würbe  bie  Älage  fet)r  oorange(lellt, 
baß  bie  Sefuiten  ©Ott  Thian  («^immcl)  unb  Thian-tchu  {S^im: 
meli^etv) ,  "Uuibtüde  tt5eld)c  oon  ben  Siteraten  entlehnt  waren, 
nannten.  Unter  ben  3ai)lreid^en  a3et<()eibigungen  bec  Sefuiten  f. 
bcf.  be6  Sefuiten  Daniel  r ecueil  de  divers  ouvrages  III,  1. 
10)  Sie  aSuUc  Romanae  Sedis  Antistes  D.  31.  San.  1623  in  b. 
Memoires  par  Norbert  1,31.  unb  in  ben  Mem.  par  Platel  I, 
22.  2(uf  ben  SSortrag  be§  SefuitengcneraB,  quod  Erachmanes 
aliique  Orieniaiis  Indiae  gentiles  difticile  pro^jterea  adducan- 
tur  ad  Christi  fidem  amplectendam,  quod  dimittere  nolint 
.  Lineas,  ac  Corumbina  nuncupata  {lignes  ou  cordons),  quibus 
nobilitatem  et  progeniem,  ac  civile  cujuscunqne  munus  agnosci 
perhibent,  neque  sandalis  (ba§  Einreiben  ber  ©tirn  mit  ^«loer 
oon  ®anbel()0lj)  et  lavationibus  abstinere,  quoniam  ad  corporis 
ornatum  et  munditiam  pertinere  reputant,  Wirb  biefeö  a\le$  ge? 
flattet,  fofcrn  c6  oon  aller  S3erß()run9  mit  bem  ©ö^enbienpe  frei 
bleibe,  ©o  foUen  fte  lineam  et  Corumbinuin  n\ö)t  ab  eorum 
Ministio  Jocitn-,  neque  a  legis  concionatore,  vel  a  Ministro, 


672    Siertc  ?)enobc.    ?fbfc^n.  I.     95.  1517—1648. 

Don  Snnocenj  X.  1645  ücrboten"),  üon  ZUxcin\)ex  VII. 
1656  genehmigt  '2):  ahex  bte  ©treittgfeiten  baruber  fonnten 
erj!  I^untert  Sa^re  fpdter  beenbigt  njerben. 

©dfjon  früher  \)atU  man  üon  ^ortu^^al  au§  ba§  monos 
j3l^V)firifd[)e  2(b9ffinien  burd)  Unterf^u^ung  be§  iranfenben 
Sl^roneS  in  poÜti\ci)e  unb  fird^lidbe  2(bbang{9feit  ju  bringen 
gcfudjt:  feit  1556  famen  Sefuiten  üon  ®oa  au§  bortf){n,  um 
in  biefem  (Sinne  ju  wirfen.  9'?ad)bem  bie  Äaifer  abwed[)felnb, 
ienadjbem  fte  ber  portugieftfd^en  ^ulfe  beburften  ober  entbeb« 


quem  Bottum  seu  aliter  appellant,  nee  ab  alio  quovis  inßdeli 
homine  empfangen,  sed  a  sacerdole  catholico,  qui  ea  benedicat 
lustrali  aqua  et  piis  precibus  ab  Ordinario  loci  approbandis. 

11)  f.  bie  t>om  ^apfte  bejltätigten  Responsa  sacrae  Coiigregationis 
de  Propaganda  fide  auf  17  üon  ben  ^Dominicanern  gejlellte  2Cn; 
fragen  b.  Navarreie  I,  451. 

12)  f.  bie  neuen  auf  ffieranlaffung  ber  Sefuitcn  gegebenen  Responsa 
berfelben  Kongregation  b.  Navarrete  I,  460.  ©6  würbe  1.  bcn 
SJ^ifftonarien  gejtattet,  »on  gajten,  Seobadjtung  ber  gefte,  unb  ber 
jäf)r(id)en  Seid^te  unb  Sommunion  ju  bi^penftren.  2.  (5§  njurbe 
bejlimmt,  ex  gravi  necessitate  proportionata  posse  omitti  quae- 
dam  Sacramentalia  in  baptismate  foeminarum,  ac  etiam  posse 
omitti  ipsum  SacrameAum  extremae  unctionis.  3.  66  »rurbcn 
hie  Scremonien  bei  bcm  ©mpfange  ber  gelel)rten  ®rabe,  bie  incli- 
nationes  more  Sinico  ju  @t)ren  beS  ßonfuciug  geflattet,  quia 
videtiir  cultus  esse  mere  civilis  et  politicus  (bie  Sffititfn  Ratten 
üerfid)ert,  ia^  tie  aula  Confucii  ein  Gymnasium,  et  non  tem- 
plum  proprie  dictum  fep/  unb  ba§,  roie  bem  aud^  in  ber  Zi)at  fo 
war,  !ein  Sacrificulus,  vel  ex  idolalrica  secja  Ministelius, 
babei  tf)ätig  fei)).  4.  Ueber  bie  ©ebräud^e  ju  (Si)ven  ber  23er|lors 
benen  würbe  mit  SSejief)ung  auf  bie  Sefuitifd^e  SSefdtireibung  berfe^s 
ben  benimmt,  posse  tolerari ,  Sinas  conversos  adhibere  dictas 
caeremonias  erga  suos  defunctos  etiam  cum  gentilibus,  subla- 
tis  tamen  superstitiosis.  Posse  etiam  assistere  tantum  cum 
Gentilibus,  quando  agunt  superstitiosa,  praesertim  facta  fidei 
protestatione,  et  cessante  periculo  subversionis,  el  quando 
aliter  odia  et  inimicitiae  vitari  non  possint. 


3:f).IIl.  (s.  III.  ^atl).  Ä.  §.6I.  Sefuiten  in  TCbpffinicn.     673 

tcn  fonnten,  ftc()  i()nen  geneigt  ober  abgeneigt  gezeigt  Ratten ; 
mad;te  ©ertan  ©agbeb  burd)  eine  allgemeine  SSerfolgung  1642 
bem  romifdjen  (5{)i^ifient^ume  in  biefem  Sanbe  ein  üoüigca 
©nbei3).  ^y^j  üorber  war  baffelbe  in  Sapan,  wo  eä  firf) 
jiemlicb  bebeutenb  üerbreitet  'i)atU,  hluÜQ  »ertifgt,  unb  biefe§ 
2anb  irurbe  feit  1637  allen  2(ugldnbern  »oüig  üerfcbroffen  i^). 
2(udE)  nacb  SSrafilien  gingen  1549  üon  ?)ortugal  au6 
mehrere  Sefuiten  ah,  um  unter  ben  Kannibalen  biefeö  ßanbea 
al§  9J?iffionarien  gu  wirken  »O/  ""^  Ratten  bafelbf!  fo  üielen 
©rfolg;  bap  1586  üon  bort  aucb  nacb  bem  benacbbarten 
fpanifcben  ?)araguaij  Sefuiten  berufen  würben,  welche  aUs 
bann  unter  ben^anl^ogenben  freien  tnbianifcben  5ßolferfcbaften, 
nacbbem  biefelben  bi^  t)ai)in  gleicb  wilben  Sbieren  in  i^ren 
SBdlbern  t»on  ben  (Spaniern  »erfolgt  worben  waren,  mit  gros 
fem  Erfolge  ju  wirfen  anfingen.  Um  tie  9^eube!ebrten  uns 
gebinbert  nadj  ibren  2lbftcbten  ju  bilben,  legten  fte  unter  bens 
felben  mit  ©enebmigung  beä  Äönig§  üon  (Spanien  feit  1610 
IRebuctionen  an,  in  benen  fie,  üon  allen  «Spaniern  entfernt, 
i)ie  ^JJeubefebrten  unter  genaue|!er  2(ufficbt  bielten,  in  2(cferi 
bau.  unb  ^anbwcr!en  unterricbteten,  unb  ju  einer  ©emeins 
fcbaft  üereinigten,  welcbe  fte  al$  ^u^ex  eineS  cbrifilicben 
©emeinwefena  anpriefen  »ß).    Merbing§  erboben  fte  t)ie  Sns 


13)  Jobi  Ludolfi  historia  Aethiopica.  Francof.  ad  M.  1681, 
ejusd.  ad  suam  hist.  Aeth.  commentarius  ibid.  1691,  Appendix 
ad  hist.  Aeth.  J.  Ludolfi  illiusque  commentarium ,  ibid.  1693. 
fol.  —  Histoire  du  Christianisme  d'Ethiopie  et  d'Armenie, 
par  Maturin  Vey ssier e  de  la  Croce^  a  la  Haye  1738  (beutfdf), 
Sanjig  1740). 

14)  engelb.  Äämpfer'ö  ®efd).  u.  SSefd^reibung  öon  Sapan,  i)ets 
auSgeg.  ».  (ät)t.  SB.  S)o^m.  2  SSbe  1777  u.  79.  in  4. 

15)  ^atric.  Sßtttmann'ö  aUgem.  ®efd).  bcr  Utl)ol.  SWifftonen,  S3b. 
2.  (2(ug6b.  1850)  ©.  486. 

16)  aSgl.  bcä  Sffuitfn  ^-  -F.  X.  de  Charlevoix  histoire  du  Para- 
(juay ,  a  Paris  1756.  3  T.  4.,   eine  anbete  2(u§gabe  Paris  1757. 

©icfcler'ö  Äird&enßcfdf).  3rSK   2e2Cbtf)I.  43 


674     SSicrte  §)enobc.     2[bfd)n.   I.     ^.  1517—1648. 

bianer  auf  eine  0ett)i|Te  (Stufe   einer  aufern  (Kultur  unt»  ju 


6  T.  in  12.    (gg  waren  befonberS  bte  ©iiarani,    unter  bencn  fidj 
bie  Sefutten  feflfe^ten.    S5ie  «Beld^retbung   it)res:  JRebucttonen  f.  bei 
Charlevoix  I,  232.   (©uobejauggabf  77,  34).    3n  jeber  SRebuction 
waren  in  ber  Sffeget  2  Sefuiten,  ber  ^"»farver  unb  [ein  ®et)ülfe,  ber 
©rfteve  war    ber  Seiter   beö  ©anjen.     9}Jan  liep   ben  ßagifen  i(jr 
t)öf)ereS  2(nfe()en ,  oufcvbem  »riirben  au6  ben  Snbianern  bie  9eJt)öl;n= 
Udjen    fpanifcl)en   9}Jagijlrate,    Sorregibor,    SJegibor   unb    2(lcalben 
gewäl^lt:    fie   alle  burften  nid)tö   ofjne   ©ene^migung   beö   ^farrerö 
tf)un.      ®ie  waffenfäijtge  ?9lann[d)aft  war   militairi[d)  eingetf)etU, 
unb  würbe  wödjcntlic^  geübt:    bie  SBaffen  waren  aber,    wenn  fie 
nid)t  gebraudjt  würben,  im    Tlrfenate  unter  S3erwat)rfam.    COJagi; 
flrate  unb  Off'iciere  i)atten  fdjöne  Uniformen.     Sebe  gamilte  t)atte 
ein  fleineS   S3efi§tt)um,   um   auf  bemfelben  Cebensmittcl  gu   bauen: 
iaä  meif!e  2anb  btlbeten  übet  bie  ©emeinbcäcfer  (possessiones  Dei), 
weld)e  üon  "Kllen ,  namentlid)  aud)  burd)  Strafarbeit,   bebaut  wur; 
ben,  unb  beren  (grtrag  in  bie  öffentlid)en  SCHagajine  iam,  unb  jum 
Untcrbalte  ber  Äird)en  unb  ©ciflUdjen,  ber  23eaniten   unb  Äriegcr, 
fo  lange  fie   im  Sienfte   waren,   jur  SSejablung    beS  Äributö,    für 
©emeinbebebüvfntJTc,   unb   jur  "Kü&ijülfe  bei  fd)led^ten  @rnten  )>et: 
wenbct   würbe.      Slatürlid)   würbe  auä   biefcn    SJZagajinen  in    bi^ 
^anbeli^l^äbte  oerfauft,  um  au6  benfelben  anbere  SSebürfniffe  ju  be? 
ji«f)en.     @6  würbe  feine  ©prad)e  aU  bie  23olföfprad;e  gebulbet,  wie 
auä)  fein  grembcr,    unb  inöbefonbere  fein   ©panier,    in   bie  die: 
buctioncn  fommen  burfte.    gür  bie  ^inbcr  beRanben  o'^ei  ©d)Ulen: 
in  ber  einen  würbe  lefen  u.  fdjreiben  (fpanifd)  unb  lateinifc^,  aber 
o{)ne  Äenntni^  ber  ©prad)en),   in  ber  anbern  93^ufif  unb  Sanj  ges 
le^rt.    So  fd)rieben  niand^e  Snbianer  oortreff(id)  ah,  unb  fonnten 
f  ird)lid)e  ©cfänge  fingen,  oijne  ein  SBort  baoon  ju  üerftei)en.    25ann 
würben  bie  Süngtinge  in  allerlei  ,Kün)len  unb  ^^anbwerfen  unter; 
rtd)tet,  unb  brad)ten  e6  in  benfelben,  fo  weit  eä  auf  blo^e  ^aä)s 
al)mung   anfam,  bewunbernöwertl)  weit.    Sie  geiler  ber  Snbianer 
waren  j^aulbeit,   ©efrä^tgfeit,    Srunffud^t,  oerbunben  mit  oöUigec 
©orglofigfeit  in  SSejie^ung   auf  bie  äufunft.    ©ie  würben  fireng 
iur  2trbeit  angeljalten:  bie  grauen  mußten  SDSoUe  unb  ©eibe   fpins 
nen.    ©tet6   waren  fie  unter  ber  2(ufftd)t  ber  ?0^iffionaire  ober  ber 
»on  benfelben  bejitellten  3(uffe^er :  auä)  auf  i|)ren  Ärieg^äügen  voa^ 


ZI),  in.  Q.  in.  Mati).  Ä.  §.6I.  ^efuitm  in  ^axaQm\).    675 

einem  georbneten  ßeben:  aber  üon  tiefer  ©tiife  bulbeten  ftc 
fein   weitere^    2(uffiei(}en ,    t)k  Snbianer    mupten  am  ©cific 


ren  SOZiffionaire  bei  tfjncn:  beö  ^aä)ti  gingen  in  ben  Slfbuctios 
ncn  ftctS  Patrouillen.  Sic  ©trafen  »raren  ©ebetc,  gaften,  ®es 
fängni^,  ^eitfcl^en^iebe,  öffentlidjc  S3uge.  Äird^e  unb  6u(tuS  was 
ren  ^öd)ft  glänjenb:  für  SKufiE  unb  ©efang,  für  trcldbe  bie  Snbias 
nee  ötc(  ^fnlage  t)atten,  gcfdiaf)  üietj  »or  ber  Äird^e  unb  bei  ^ros 
ceffionen  fanben  Sänje  ftatt.  ©S  inaren  SSriibeifdjaften  nac^  "UUn 
unb  ®efcl^led)t  gebilbet,  bie  i{)re  eigenen  ©otteöbienjle  Ratten,  unb 
in  bencn  bcfonbere  6rmai)nungen  oorfamen;  ber  aügemeinc  ©otteSs 
bienft  bcfd)ränfte  fic^  auf  «Oleffen,  SSeßpern,  JRofenfransbeten: 
bod^  rcurbe  bie  (5f)rifl:entf^re  oon  ben  Äinbern  töglid)  gefungcu/ 
unb  ber  ÄatedjiSmuö  eingeübt.  "Kud)  für  öffentlidje  Vergnügungen 
burd^  ©efang  unb  Sans  war  geforgt.  3?ie  Stebuctionen  bilbctcn 
fic^  aUmäi)ÜQ  ju  l)ubfcl^en  ©tobten  au6.  ©ie  Ratten  grabe  ©tra* 
fen,  ganj  gleidjc  .:^äufer,  in  ber  SO^itte  einen  großen  ^ia^ ,  an 
tüeld)em  ftd)  Äird)e,  SQSoljnung  ber  ©eifttidjen,  2frfenal,  SJJagajine, 
SBerfftätten,  unb  bie  3uftud)t6l)äufer  für  SBittwen  unb  grauen, 
beren  SJJönner  abwefenb  waren,  befanben.  Sie  Snbianer  {jatten  bie 
£)berf)err[d)aft  beö  Äönigö  »on  ©panien  ancrfannt,  unb  [eit  1649 
inu^te  jeber  SKann  über  18  5af)rfn  iäijrlid^  1  Si)aler  bemfetben  al$ 
3(bgabe  jafjlen.  SnbeJTen  würbe  biefe  Abgabe  auö  bem  ^anbelöer« 
trage  ber  SKagojine  beflritten,  unb  fo  merften  bie  Snbianer  wenig 
üon  jener  £)beri)errfd)aft/  ta  fein  ©panier  ju  it)ren  5Rebuctionen 
jugelaffen  würbe  alö  im  ©cfolge  beö  ©ouoerneurö  ber  ^rooinj  ober 
beö  S3i[c^ofe6,  weldje  f)öd)ft  fetten  famen,  alöbann  aber  mit  großen 
geiertidjEetten  empfangen  würben,  um  biefe  SSorgefc^tefi  günftig  gu 
ftimmen.  Sie  ^anbeisfenbungen  in  i>xe  ©täbte  mußten  jwar  oon 
Snbianern  begleitet  werben:  an  ber  ©pi^e  ftanb  aber  fletö  ein  S«* 
fuit,  weldjer  bie  (Irengfle  2Cuffid)t  fül)rte,  unb  jiebe  2(nnäl)erutig  ber 
Snbianer  unb  ©panier  (jinbertc.  Sie  Sefuiten  f)ahen  \iä)  immer 
bemüf)t,  biefe  Slieberlaffungen  als  9lad)bilb  ber  erften  (S^riftenges 
meinben,  unb  al6  ?OJufler  einer  respublica  christiana  ju  »erf)crrs 
llid)en:  eine  ©d)ilbcrung  in  i^rem  ©inne  ift  L.  A.  Muratori  ü 
Chrislianesimo  felice  nelle  Missioni  di  Padri  della  Compagnia 
di  Giesu  nel  Paraguai,  Venezia  2  T.  1743  u.  49  in  4.,  allein 
gefd)öpft  ouö  ben  Sciefen  befi  Scfuiten  P.  Cataneo,  ba  «OTuratori 

43* 


676     mkxtz  ?)cnobc.     2£bfcf)n.   l.     S5.  1517—1648. 

Äinber,  unb  in  ber  üoüigfien  'ähi)är\QiQh\t  üon  i^nen  bleiben"). 


voeitfte  S)^ad&rtd)ten  unb  Urfunbcn  oon  ben  3e[uiten  nidjt  et^alten 
fonnte  (f.  Seben  oon  J.  F.  S.  Muraiori  p.  90). 
17)  SJJan  erwäge,  ba^  bie  Snbianer  beflänbig  beaufft'ci^tigt,  unb  nur 
nad^  2(nit)etfung  tfiötig,  alle  geijiige  9?egfamfeit  oerlieren  mußten } 
baf  fte  nur  in  ©prad^en,  weldje  ft'e  ntdjt  oerpanben,  (efen  unb 
fd^reiben  lernten  5  unb  i>a^  eö  ben  Sefuiten  nid^t  einfiel,  50liffionairc 
unb  8et)rer  quo  ben  gäljigern  ju  gießen.  Unter  ben  Qkiaraniö  bits 
beten  bie  Sefutten  nad)  einanber  minbefrenS  brei  (Generationen:  ben; 
norf)  ijatten  fte  iijren  Snbianern  [0  wenig  burd^  it)re  SSilbung  einen 
tnncrn  -^alt  gegeben,  ba^  biefelben  nad)  (Entfernung  ber  Sefuitcn 
gum  großen  Sfjeile  in  bie  SBälber  eilten,  unb  ia€  üeben  if)rer 
SScrfai^ren  voieber  begannen.  —  Ueber  biefe  Sefuitenmiffionen  ifl 
feit  ber  2fuf^ebung  ber  Sefuiten  faft  nur  mit  äuperftem  Cobe  ober 
mit  äuferflem  Säbel  gefprod^enj  giinjlige  (Stimmen  über  biefelben 
f.  in  ^.  SSittmann'ä  bie  >:&errlid^Eeit  ber  Äird^e  in  i^xen  §Kifs 
fionen  feit  ber  ©laubengfpaltung  (1841)  I,  29,  unb  beff.  allgem. 
©efc^.  b.  fatl).  süÄifftonen  II,  427:  aud)  in  neueren  protepantifdjen 
S5eri(^ten  (j.  33.  g.  Sic^  SSrafilian.  3uflänbe  nad^  gefanbtfc^afrl. 
SSerii^ten,  SSertin  18^9,  ®.  775  unbefangener:  bie  Sefuiten  unb 
i^re  SKiffion  Sl)iquitoä  in  ©übamerifa  »on  IM.  SSad^,  I)erau6ge9. 
»on  D.  ÄriegE,  ßeipjig  1843)  werben  ber  ®d^u^,  weld)en  hie 
Snbianer  bei  ben  Sefuiten  gegen  bie  ©raufamfeit  ber  (Europäer 
fanben,  unb  bie  (Einrichtungen  ber  3ffuiten  mit  einfeitigem  Sobe 
Qlö  gjiufler  d)ri|llid)er  ?DZiffionött)ätigEeit  I)eroor9e{)oben.  ^id)t  mins 
ber  einfeitig  ift  ber  Säbel  gegen  fie  geroefen ,  befonberg  l)eftt9  in 
ber  ®(^rift,  roetd^e  in  bem  $Ra(^laffe  beö  P.  Sbagnej ,  eines  aug= 
gefto^enen  Sffuiten,  gefunben  fei)n  foU  (überfe|t:  bog  Sieii)  ber 
Sefuiten  in  ^araguai),  in  le  SSret'ö  SJlagajin  jum  (5Jebraud)e  ber 
Staaten;  u.  Äirdjengefd^.  II,  359).  3fm  f)äufigften  mirb  i^jncn  ber 
SS'ormurf  gemadjt,  t>a^  fte  ein  unabf)ängigeS  SJeid^  beabftd)ti9t  f}ät= 
ten.  S)a^  biefe  3Jebuctionen  im  5nnfrn  üon  ben  fpnnifd)en  (55ou; 
öerneuren  jtemtic^  unabljängig  waren,  unb  im  SBcfentlid^en  nur 
burdt)  ben  Sribut,  unb  burd^  bie  Seiftung  ber  Äriegäl)iilfe  i^re  7(b: 
l^ängigfeit  oon  Spanien  betf)ätigten,  fonnte  nie  ein  ®el)eimnig 
ffpn.  66  lag  in  benSSerfjältniffen,  baf  bie  S^fuitcn  ^icr  bie  t)öd)jlc 
bürgerlid)e  unb  peinlidje   @cridit6barfeit  ausübten  (8e  SSret  II, 


ZI).  III.  6.  III.  Äatf).  Ä.  §.  6 1 .  Sefwitifd)c  gnifftonen.     677 

(Se()v  halb  €rt)oben  fiel)  gegen   bie  Scfuitifd^en  «OJifftona. 
rien  bie  klagen,   bag  fie  nid)t  nur  bie  9}?i[ffonönen  anberer 


406):  «Einrichtungen  fielen  freilid)  nidjt   oov,  aber  Sobeöoerbredien 
würben    mit  ber  furdjtbaren  ©träfe  beö    ewigen  ©cfängnifTeö   in 
(gifen  bejlraft,  bi6  ber  dJeneral  bie  ©träfe  milberte  (8c  S3rct  11, 
413):    eine  größere  UnQbt)än9i9feit,    unb    ein  üöUig    felbflänbigeS 
CReid)  konnten   aber  bie  Sefuiten  nid)t  rcoUen,  wenn   fie  fid)  nic^t 
in  (guropa  unmögtid)  madjen  woUten.  -    Sie  Sefuiten  ^aben  aixä) 
in   anbern  Zi)ciUn  2(merifag  ä^nlid)e  9}liffiönen  angelegt,    anbcrc 
Srben  finb  il)rem  SSeifpiele  gefolgt,  unb  finb  nad)  ber  3Cufl)ebung 
bet  Sefuiten  in  i{)re  ©teUe  getreten,    ©ö  ift  »on  SBid)tigEeit  über 
bie  sOliffionen  ba^  Urtl)eil  eines  fdjarfen  unb  unbefangenen  SSeob-- 
od)terö,  welcher  in  SSielen  berfelben  fid)  aufge{)alten  ^at,  ju  i)ovin, 
f.  %.  0.  J^umbolbt'S  u.  2t.  SSonplanb'ö  9leife  in  bie  2(equi-- 
noctialgegenben    beS    neuen    Sontinentö   1799-1804,    6  Sl)eile, 
(Stuttgart  u.  Tübingen  1815-1829.    es  waren  bie  fOiiffionen  ber 
eapuäiner  u.  Scanciöcaner  in  ben  ^roöinäen  SSarcelona  u.  ©uiana 
(Ueberftd)t  berfelben  V,  335),   welche  >&umbolbt  fat).    Sie  Oinric^-- 
tung  i|t  gans  bie  ber  Sefuitifdjen:   nur  l)at  baffelbe  ©treben  fcd) 
öon  ©ouoerneuren  unb  SSifd)öfen  frei  ju  erl)aUen  (IV,  670)   l)tec 
nic^t  ben  Erfolg  ge|)abt,  wie  auc^  bie  ©panier  unb  bie   fpanifc^e 
©prac^e  tro§  beS  bejten  SBiUenö  ber  fOJiffionarien  t)\n  nid^t  in  bem 
©rabc  auSgefd)loffen  finb,  unb  bie  ©ewerbSttjätigfeit  ber  Snbianer 
bei  weitem  geringer  i|"i,  als  in  ^aragua»),    ^umbolbt  erfennt  an, 
ba^   bie  «OliffionSeinridjtungcn   2(nl)änglid)!eit    an  ®runbeigent{)um 
unb  on  bteibenbe  2Bü{)nfi|e,    unb  «Neigung  für  eine  milbere   unb 
fricblid)ere  ficbenSart  eingeflößt  l)aben  (II,  180):   ouc^  lobt  er  bie 
sj{einlid)!eit  in  ben  Käufern  ber  ?OJiffionSinbianer  (II,  35).    S)agc= 
gen  t)aben  bie  legten  in  il)rem  fletS  beaufftd)tigten,   gleichförmigen 
unb    weniger    tljätigen  Ceben    it)«  Sf)arafterflärfe    unb   natürlid)C 
gjlunterfeit  eingebüßt,   fie  tjaben  ein  büpereS,   ucrfdjloJTeneS  2CuSfe.' 
t)en,  finb  ernft,  ftiU  unb  freubenloS,   fürs   fie  finb  gel)orfame  aber 
bumme  ®efd)öpfe  geworben  (11,  4.  187.    194).     ®egen   religiöfe 
gjleinungen  ftnb  fie  wie  aUe  Snbianer  gleidjgültig,  tjaben  aber  große 
■«Borliebe  für  ben  6ultuS,  freilid)  nic^t  aUein   für  ben    Eatf)olifd;en, 
fonbern  aud)  l)eimlic^  für  ben  alten  9taturcuttu6  (II,  180).    SSon 
einer  t)ö{)ercn  ©eifteSbilbung  berfelben,  als  bie  ber  freien  Snbianer  ift, 


678     Stierte  ^erioDe.     Uh\ö)n.  1.     f8.  1517—1648. 

£)rben  ju  üerbrcingen  unb  ftc^  öon  ben  SSifdjofen  unabljdngig 
ju  macf>en'8)  fud)ten,  fonbern  auö)  if)re  SKiffionen  ju  eins 
tra(jli4)cn  .^anbeläcjefcfjdften  jum  SSortt)ci(e  i()re0  ^rben6  hc 
nu^ten  '^ ). 


fann  gar  nid)t  bie  S?ebe  fepn:  oielme^r  it>crben  fte  in  einem  3u? 
jlanbe  ber  Unfultur  erhalten ,  unb  bie  SÖtrfungen  biefer  ©inrid)? 
tungen  miifTen  in  bem  ?Jlaa^e  i^xit  Sauer  jletö  oei-berbltd^cr  wec= 
ben  (II,  5).  ^umbolbt  vätt)  bringenb,  auf  baö  unoevnünftige 
aSegtnnen  ju  oerjtd)ten,  baö  Älofler^Siegime  in  bie  SBälber  unb 
©aoanen  oon  2(meriEa  ju  oerpflan^en:  man  foUe  bie  Snbianer  bie 
grüd}te  ii)tn  Uxbeit  gcniepen  laJTen/  o{)ne  itjnen  iijre  natürlid^e 
gtei^eit  auf  allen  <Sd)ritten  gu  befc^ränfen,  unb  foUe  iie  9!Jlönd)C 
für  biefe  SljätigEeit  in  SKiffion6fcl)Ulen  bilben  (IV,  503). 

18)  SBie  fte  in  3apan  fic^  gegen  granciScaner  unb  Dominicaner  fetnbs 
feiig  benaf)men,  unb  ben  1615  für  einen  S^eil  oon  Sapan  jum 
S3tfd)ofe  ernannten  granciöcaner  Subiü.  ©otelo  nid)t  julaUen 
wollten,  tt)eld)er  barauf  bei  feiner  ßanbung  gefangen  genommen 
unb  oerbrannt  rcurbe,  f.  baö  ©c^ceiben  iSotelo'6  auö  bem  ©efängs 
niJTe  an  ^apfl  Urbanuö  VIII.  o.  S-  1624  in  La  inorale  pratique 
des  Jesuiles  II,  108,  SSerid^t  beö  Sominiconcrö  Siego  ßoUabo 
an  ben  Äönig  »on  (Spanien,  1631,  baf.  p.  203.  cf.  VII,  169.  — 
Ser  aSifd^of  öon  Jlngelopoliö  in  5}iej:ico,  Sof).  o.  »palafor,  fam 
feit  1647  mit  ien  Sefuifen  in  ©treit,  würbe  »on  ifjnen  in  SSann 
get^an,  aber  in  9?oni  gered^tfertigt:  er  ftarb  al6  SSifdj).  gu  Ö6ma 
in  (Sallilien  1659  in  bem  Slufe  ber  ^eiligfeit  {Hisl.  de  Dom  Jean 
de  Falafox  in  b.  Morale  pratique  T.  IV).  gerner:  Histoire  de 
la  persecution  de  deux  saints  Eviques  par  les  Jesuiles ,  l'un 
Dom  Bernardin  de  Cardenas  (Sifc^.  0.  2fffomption,  ber  ^auptft. 
t>.  ^araguai),  feit  1640  mit  il)nen  im  ©treite,  würbe  mel)reremal 
vertrieben),  l'autre  Dom  Fhil.  Pardo,  Archevique  de  l'eglise  de 
Manile  (wetd^er  ftc^  il)rer  @rbfd)leicl)erei  unb  iljrem  .:g)anbel  »ibers 
fe^te,  unb  beöl)alb  auf  !önigl.  SSefel)!  1683  »erbannt,  1684  aber 
wieber  eingefe^t  würbe)  in  b.  Morale  pratique  T.  V. 

19)  Sie  Sefuiten  beriefen  fidö,  um  biefelben  gu  red^tfertigcn,  auf  bie 
in  ber  95uUe  ©regorö  XIII.  Ex  debito  pastoralis  officii,  Non. 
Aug.  1582  (Litierae  aposl.  quibus  institulio ,  confirmatio  et  va- 
ria  privilegia  contineniur  S.  J.,    Antv.  1635,  p.  200)  il)ncn  ers 


Z\),  III.  e.  III.  ^at\).  Ä.  §.  62.  Patres  Oratorii.     679 


§.   62. 

9teue   Orben. 


Sßd  bfii  neuen  €)rben6f!iftitn()en  waltete  fovttvd^rent»  böS 
5Bejlreben  öor,  bem  SiJ^angel  d;ri|llid)er  ßvfenntnip  unb  d)vif!; 
Itdjen  gebend  unter  bem  SSolfe  ab5u{)elfen,  unb  für  btefen 
SwedE  einen  neuen  Äteruö  üoll  (Stnftd[)t  unb  @ifer  ju  bilben. 
©0  fudjte  ^Ijilippu^  ü.  9^eri ')  nadE)  tcm  SSorbilbe   ber 


tl)iUte  facultas  quosvis  contraclus  emplionum,  venditionum,  — 
necnon  obligationum  et  cessionum  quarumlibet  rerum  teitipo- 
ralium,  mobilium  et  immobilium  —  celebrandi.  Sct)on  Anton 
Arnauld  fagt  in  feinem  plaidoye  1594  (f.  §.  60.  not.  29)  f.  40: 
Le  grand  vaisseau  Jesuite,  qui  porle  leur  or  et  leurs  niar- 
chandiscs  des  Indes  (car  ils  tirent  de  tous  costez,  ä  fin  d'aug- 
menter  leur  tresor  de  Rome  et  d'E«pagne)  ce  grand  vaisseau, 
dis-je,  ne  paye  point  de  qiiint  au  Roi  Philippe.  Ce  qui 
leur  vaut  plus  de  deux  cent  mille  escus  tous  les  trois  ans. 
Uvbanu6  VIII.  oerbot  in  ber  SSuUe  Ex  debilo  Fasloralis  officii, 
11.  Febr.  1633  (in  b.  a5i:llaiten)  Religiosis  omnibus  cujuscunque 
Ordinis,  —  etiam  Societatis  Jesu,  in  S^pan,  (5()ina  u.  Oftinbien 
omnem  et  quamcunque  mercaturam,  seu  negotiationem  hii 
fdjweren  Strafen.  Stemenö  IX.  mu9te  biefeS  S3crbot  in  bet  SSuUe 
Pastoralis  officii,  17.  Jun.  1669  n3teberf)olen,  unb  wieS  namenttid) 
ben  praetexlus  necessitatis  pro  eorum  Missionibus,  voomit  jenec 
.:g)anbel  entfdjulbigt  würbe,  alö  unäuläfftg  ^uriidf.  35a^  bte  Sefut; 
tin  in  ^paraguap  einen  Z^iil  beS  Erträge  if)rer  possessiones  Dei 
öeräa^ertcn,  gaben  fie  [elbfl  ju:  über  ben  SSerEauf  »on  «Rauten, 
^araguav)t()ee,  SSautnwcUe,  >?>onig,  SQJodiä  u.  f.  xo.  f.  Sbognej  b. 
Ce  S3ret  II,  389.  Saoon  würbe  juerfl:  ber  SSebarf  ber  SCRiffton 
beftritten :  ber  Uebcrfc^u^  flanb  aber  naturlitt)  jur  Verfügung  bei 
©encratö,  unb  biefer  brang  fel)r  auf  möglidirte  ©parfamfeit  in  ben 
gjlifftonen  (2e  SSret  II,  421).  Sa^  alfo  hei  ber  2Cuff)ebung  ber 
Sefuiten  ftc^  in  ben  SOIifftonen  feine  ®d)ä^e  fanben,  beweifet  nid^t, 
tt)aö  Sefuitenfreunbe  oft  barauS  gefolgert  ^abcn,  ba^  ber  Orben 
nic^t  auö  bem  >f)anbe(  ber  SJJiffionen  bebeutenbe  S3ovtf)eite  50g. 
1)    t  1595.     Vita  Phil.  Nerii  axict.  Ant.  Gallonio  (weld)er  unmit- 


680    sßiertc  ^eriobc.    2(bfcf)n.  1.     SS.  1517—1648. 

erflen  apo\toU^d)en  ©emetnbe  Ztmem  unb  Äranfenpflege  neu 
i^u  beleben,  unb  neben  bem  50?ccl)ani6mug  beö  fird)lid;en  ©ots 
te6bienj>e§  eine  lebenbigere  ©otteSüere^rung  in  einem  S5etfaale 
(Oratorium)  5U  werfen  2).     gr  jliftete  baju  bie  Congregatio 


telbarcc  Böjüin  beffelben  trar),  Mogunt.  1602.  /Ic/a  SS.  Mo/i 
T.  F/,  460  (aum  26.  ?Kai). 
2)  SS9I.  bie  @r5äf)lun9  beö  (5äfar  SSaroniuö,  xoeiäjit  einö  ber  ei*s 
jlen  unb  öocjiiQlid^jlen  SOJitgliebec  bec  ©efeUfd)aft  rcar  (/4n«.  ecc/. 
ctc^  ann.  57.  no.  162):  Divino  plane  consilio  factum  est,  ut 
nostra  aetate,  ante  annos  XXX,  ad  ejustnodi  apostolici  con- 
ventus  forinam,  magna  ex  parte,  ea  potissimum,  quae  ad  au- 
dientium  aedificationera  ex  rerum  divinarum  sermonibus  com- 
parata ,  ad  profectum  Ecclesiae  peragi  mandavit  Apostolus, 
in  urbe  fuerint  instituta ;  opera  in  primis  R.  P.  Philippi 
Nerii  Florentini,  qui  tanquam  sapiens  architectus  posuit  fun- 
damentum,  et  ejus  in  Christo  alumni  R.  F.  Francisci  Mariae 
Tarusii  Poliliani,  qui  in  bis  videbatur  dux  verbi.  Horum  igi- 
tur  studio  et  industria  institutum  primitus  fuit,  ut  per  singu- 
los  ferme  dies,  qui  ardentiori  studio  christianam  vitam  exco- 
lerent,  ad  oratoriura  s.  Hieronymi  (in  einem  Sßet\aaU,  wcld^ev 
unter  bem  Sad^e  bet  Mixä)e  beS  f).  >^ieconi)muS  etngeri^tet  rcar) 
convenirent  (ex  eo  namque  et  nostro  collegio  nomen  est  in- 
ditum,  ut  Oratorii  congregatio  diceretur) ,  ubi  hoc  ordine 
religiosus  haberetur  conventus:  Praemissa  in  primis  silentio 
facta  precatione,  ex  fratribus  aliquis  lectionem  auspicaretur, 
ad  permovendos  animos  ad  pietatem  accommodatam.  Inter 
legendum  etiam  idem  qui  praeesset  Pater  solitus  esset  inter- 
loqui,  eadem  quae  dicta  essent,  accuratius  explicando,  am- 
plificando,  et  ardentiori  studio  in  audientium  corda  insinu- 
ando ,  interdum  etiam  aliquorum  ex  fratribus,  quid  de  aliqua 
re  sentirent,  rogando  sententiam,  in  modum  fere  dialogi  ser- 
monem  ad  horae  spatium  magna  audientium  alacritate  perdu- 
ceret.  Ejusdem  jussu  postea  suggestum  gradibus  sublimiorem 
conscenderet  ex  fratribus  aliquis,  qui  ex  vitis  Sanctorum 
probaiis  atque  receptis,  divinaque  Scriptura,  ac  ss.  Patrum 
gententiis  absque  fuco  vel  pigmento  intextam  orationem  habe- 
ret.     Qui   huic  succederet,    codem   plane  dicendi   genere,   sed 


Z\).  III.  6.  m.  ^at\).  Ä.  §.  62.  Patres  Oratorii.     681 

Oratorü  (1564)3),  o'i)m  i>m  WlitQUehexn  ©elubbe  abjune^s 
men  4):  nad)  bem  9}?uf!er  berfelben  grunbete  Pierre  be  S3cä 
ruHc    einen  gleidjnamigen  SSerein  für  granfreid)  in  ^ariö 


diverso  argumento  sermonem  diceret.  Demum  lertius  his  ac- 
cederet ,  qui  historias  ecclesiasticas  ordine  temporum  disposi- 
tas  enarraret.  Quibus  dimidiae  horae  spatio  singulis  ad  di- 
cendum  concesso,  miia  audientium  utiliiate  parher  et  volu- 
ptate  perfunctis,  cantato  hymno  ac  repelitis  iterum  precibus, 
jam  conventus  absolveretur.  Rebus  igitur  in  hunc  modum 
dispositis,  atque  Romani  Pontificis  auctoritate  firmatis,  visa 
est  pulchra  illa  conventus  apostolici  facies  pro  ratione  tem- 
porum reddi:  cui  adgaudentes  probi  omnes ,  complures  ex 
ipsis  inde  mutuati  exemplum  aliis  in  locis  eadem  pietatis  of- 
ficia  instiluere  ac  propagare  conati  sunt.  Jßgl.  bcn  täQÜdjtn 
©otteöbienji  in  Söittenberg  §.  47.  not.  4,  unb  in  3üric^  not.  26. 

3)  I8i6  batjin  Ratten  bic  ^pricfler,  Vüeldje  an  bcn  Uebungen  beS  S:)xas 
torium6  tt)eitnaf)men/  getrennt  in  »erfd^iebenen  SJerf)äUniJTen  ges 
»o^nt:  im  S-  1564  oereinigtc  ^f)ilippu§  juerft  met)rece  biefec 
^rieftcr  in  einen  flöjlevlidien  SSerein  jum  £)ienfte  bec  Äicdjc  Job. 
Baptistae,  tceld^e  if)m  üon  ben  gforentinern  übergeben  tt5ar.  Unter 
biefen  war  SSaroniuö  ber  oornef)mfte:  ^f)ilippu6  blieb  hei  bcr 
Äird^e  S.  Hieronymi,  unb  bort  allein  gingen  aud)  bie  Uebungen 
beS  Öratoriumö  fort,  biä  berfelbc  1574  neben  ber  Äird^e  Job. 
Bapt.  ein  |>auö  mit  einem  Oratorium  bauete,  unb  bort  feine  ganjc 
Kongregation  oereinigte  {Raynaldus  1564  no.  5). 

4)  aSeftätigung  ber  Kongregation  oon  ©regoriuö  XIII,  1575,  in 
Aub.  Miraei  regulae  et  institutiones  Clericorum  in  Congrega- 
tione  viventium  ,  Antverp.  1638.  4.  p.  78.  S)ie  Inslituta  Coti~ 
gregaiionis ,  Romae  1612,  ibid.  p.  79.  93gl.  cap.  3:  In  Eccle- 
sia  nostra,  die  Sabbato  ad  vacandum  excepto,  quatuor  quo- 
tidie,  nisi  etiam  dies  festi  sint,  cum  aliquis  tantum  unus 
sermocinari  seiet  e  Sacerdotibus  nostris,  qui  fuerint  ad  hoc 
oneris  munerisque  delecti,  ordinata  successione,  verba  ad 
vulgi  praesertim  captum  accommodantes,  et  ad  nullam  pror- 
sus  pompam  vel  vanum  populi  applausum  declinantes,  genere 
dicendi  vere  fructuoso  audientium  animos  pascunt,  Sanctorum 
praesertim  exemplis  ac  probatis  historiis  sermonem  confirman- 


682     SSierte  geriete.     2Cbfct)n.  1.     SS.  1517  —  1618. 

(1611)5):  t>dt)S  Kongregationen  Ijahcn  ftcf;  bitrd;  23crt)ienj!e 
um  t)ie  tlKologifd^en  SSSiffenfdjaften  au^gejeirfjnet.  SSincen^ 
tiua  be  ?)aula  fJlftete  in  ^ariä  §u  9}?i)Ttonen  unter  6f)r{s 
f!en  bie  Kongregation  ber  ^riefler  ber  SO?iffion,  ober  ber  ßa« 
jarijlen  (1624)  0),  weld;er  er,  felbjl  ein  großer  greunb  ber 
Sefutten ,  eine  ber  jefuitifdjen  nadigebilbete  9?egeP)  gab. 
2Cnge(a  öon  Srefcia  bilbete  in  biefcr  ©tabt  (1537)  eine 
bfr  f)di.  Urfula  gewibmete  ©efellfcljaft  junger  grauenjimmet 
jur  Äranfenpflege  unb  Untenreifung  armer  9)?dbd()cn.  2(n; 
fangä  lebten  biefelben  gleicl)  Uxi  Sertiarierinnen  in  i{;ren  gas 
miikn  fort,  tiann  vereinigten  fie  fid^  t^eitweife  ju  einem  ges 


tes.  Vitandae  enim  sunt  eis  quaesiiones  difßciles,  dogmatum 
tractatus,  et  quaecunque  scholas  decent  magis  quam  Orato- 
rium. —  Sermonibus  absolutis  sacer  concentu  musico  cani- 
tur  hymnus. 

5)  S5ie  ffieflätigungöbutle  'pau(ö  V.  Sacrosanctae  dd.  VI.  Idus 
Maji  1613  im  SSutlac  unb  hei  Miraeus  p.  117.  Histoire  de 
Vierre  de  Berulle,  ouvrage  compose  d'apres  des  pieces  origi- 
nales et  inediles,  par  M.  Tabaraud,  2  voll.  Faris  1817.  S5ie 
literar.  ßeiftungen  ber  franj.  Öratorioner,  oon  ^erbjl,  ©inlcts 
tung,  in  b.  Sübingec  tf^eol.  nuartalK^tift  1835.  III,  407.  Ser 
fdjon  immec  in  ben  Oratorien  gepflegte  ®efang  bitbetc  fic^  in  bem 
Oratorium  in  ^ariö  befonberß  burc^  ben  bemfelben  beigetretenen 
crjlen  Äapellmeijler  beö  Äönigö  »üeiter  au6,  unb  eö  ent|tanben  i)'\tx 
bie  erjlen  [ogenannten  Oratorien,  f.  Brevis  psalmodiae  ratio  ad 
usuni  Presbyterorum  Oratorii  ,  aucl.  Franc.  Bourgoing,  Paris. 
1634. 

6)  oon  Urban  VIII.  1632  betätigt,  ^ragmat.  ®efd^.  b.  oorne^m; 
jien  2JJön^orben  VI,  325.  Vie  de  M.  Vinc.  de  Paul,  par  M. 
Louis  Abelly ,  Eveqiie  de  Rhodes,  Paris  1664.  griebr.  2eop. 
©totberg'ö  Seben  beä  f).  ffiinc.  D.  ^aula,  «ÜJünfler  1819. 

7)  f.  bie  3ufammenjleilung  ber  SReget  ber  ßajarijlen  mit  ben  Regu- 
lis communibus  ber  3f[uiten  in  8e  SSrei'ö  SJiagajin  f.  ^taa: 
teu;  u.  Äirc^engefd).  I,  373. 


Zf).  in.  6.  IJI.  ^lat\).^,  §.  62.  mm  £)ct)en.      683 

mcinfamen  geben:  nad)bem  1612  tag  erfle  Urfulinevin* 
lunflofier  in  5)ariö  gejliftct  n?av,  gewann  ber  nunmehrige 
«nonnenorben  eine  bebeutenbe  SSerbreitung  s).  gür  ben  Unter:» 
ri4)t  ber  mannlicl)en  Sugenb  fliftete  ber  (Spanier  Sofep^ 
(Salafanja  ben  ^rben  ber  ^iariflen  (Patres  plarum 
scholarum  1622)  ^) ,  mld)ix  ebenfaUg  ba(b  aUgemeinen  eim 
gang  fanb.  granj  ü.  ©aleä  (f.  2rbt().  1.  §.  13.  not.  16) 
mad}te  bem  üon  i()m  (1610)  gejiiftcten  9^ünnenorben  üon  ber 
^eimfud;ung  unferer  lieben  gvauen  (Ordo  de  visi- 
tatioue  b.  M.  V.)  befonberä  Äranfenpflege  jur  ^flid)t »"). 

^er  a^orfdjrift  be§  STribentinumö  jur  SSilbung  üon  Qom 
gregationen  ")  würbe  üon  ben  alten  £)rben  nur  langfam  unb 


8)  »ptagm.  ®efd).  VI,  303. 

9)  Miraeus    p.  113.      Holstenii    codex    regul.   ed.    Brockte    VI, 
439.    (@ei)fert'g)  OcbenScegel«  bec ^tariften.  2a3be,  '^aüc  1783. 

10)  ^i-agm.  ®e[d).  VI,  159. 

11)  Sess.  XXV.  d.  3.  Dec.  1563.  De  Regularibus  et  Momalibus 
cap.  8:  Monasteria  omnia,  quae  generaiibus  Capitulis  aut 
Episcopis  non  subsunt,  nee  suos  habent  ordinaiios  reguläres 
Visiiatores,  sed  sub  immediata  Sediä  aposiolicae  protectione 
ac  direclione  regi  consueverunt,  teneantur  infra  annnm  a  fine 
praesenlis  Co«cilii,  et  deinde  quolibet  (riennio  sese  in  con- 
gregationes  redigere,  juxta  formatn  Constilutionis  Innocenlii 
111.  in  Concilio  generali,  quae  incipit:  In  sinyuiis  (Sb.  2. 
%bti).  2.  §.  65.  not.  23):  ibique  certas  reguläres  personas  de- 
putare,  quae  de  modo  et  ordine,  de  praedictis  congregaiio- 
nibüs  erigendis,  ac  statutis  in  eis  exequendis  deliberent  et 
staiuant.  Quod  si  in  bis  negligentes  fuerint,  liceat  Meiropo- 
litano,  in  cujus  provincia  praedicta  monasteria  sunt,  tanquam 
Sedis  aposiolicae  delegato,  eos  pro  praedictis  causis  convo- 
care.  —  Ipsis  autem  congregationibus  constitutis,  illarum 
generalia  capilula,  et  ab  illis  elecii  Praesides  vel  Visitatores 
eandem  habeant  auctoritatem  in  suae  congregationis  monaste- 
ria, ac  reguläres  in  eis  commorantes,  quam  alii  Praesides  ac 
Visitatores  in   caeteris   habent   Ordinibusi  teneanturque  suae 


684     Siertc  ^cciobe.     Wdjn.  1.     IS.   1517—1648. 

oft  bloö  §um  (Sdjeine  ©enüge  geleiflfet.  ^ine  gldnjenbe  Qtuäs 
na()me  macbte  bte  Congrcgatio  S.  Mauri  in  granfreicf), 
weldje  fid)  1618  in  f(einem  2{nfange  bilbete  12) ,  bann  aber 
unter  it)xm  ©eneral  ©regor  SarifTe  (1630  —  1648),  weldjer 
yon  9{id)elieu  frafttg  unter|lu|t  würbe,  einen  mdcbttgen 
2tuffd)tt)un(}  na{)m,  unb  baburd),  ba^  fie  tk  <Btühim  in  i^s 
ren  Äloftern  un3en?o()nIict)  begunfügte,  unb  ben  auggeje{d)ne; 
ten  ®ere{)rten,  ttjelcbe  ftd)  in  i{)r  bifbeten,  burcb  Unterjlü^un* 
gen  aller  2(rt  ju  ben  umfaffenbjlen  gelefjrten  3(rbeiten  bie  nos 
tbigen  Wttd  gab,  ficb  befonberS  auf  bem  ©ebiete  ber  ]()i|io5 
rifctjen  2Si[[enfd)aften  unüergdnglicbe  S3erbienj!e  erworben 
f)at  13).  (Sie  umfaßte  über  180  Älofter:  ibr  ^auptft^  war 
bie  2ibtet  St.   Germain  des  Pres  in  ^ariö. 


congregationis  monasteria  frequenter  visitare,  et  illorum  re- 
formationi  incumbere,  et  ea  observare  quae  in  sacris  Canoni- 
bus  et  in  hoc  sacro  Concilio  sunt  decreta.  Quodsi  etiam 
Metropolitano  instante  praedicta  exequi  non  curaverint;  Epi- 
scopiä,  in  quorum  dioecesibus  loca  praedicta  sita  sunt,  tan- 
quam  Sedis  apostolicae  delegatis,  subdantur. 

12)  Regula  s.  Benedicli  cum  declarationibus  Congr.  S.  Mauri, 
Paris.  1645.  8.  Constitutione s  pro  directione  regiminis  Congr. 
S.  Mauri,  Paris.  1646.  8. 

13)  Phil,  de  Cerf  bibliotheque  historique  ei  critique  des  auteurs 
de  la  Congregation  de  St.  Maur ,  a  la  Haye,  1726.  8.  (Tas- 
sin)  hist.  lit.  de  la  Congr.  de  St.  Maur,  Paris  1726.  u.  Bru- 
xelles  1770.  4.,  beutfc^  mit  2(nm.  (öon  SKcufel),  granff.  u. 
ßcipi.  1773.  2  SBbe.  Sie  SSerbienffe  ber  fS^auriner  um  bie  5BiJTcn= 
fdlflften,  uon  ^etbft  in  b.  Sübinger  SJjeot.  £iuattalf(i^rift,  1833. 
I,  1.    II,  133.    III,  391.  1834.   I,  3. 


ZI).  III.  6.  IV.  ^atl).  Ä\  §.C3.  SS^eoI.  SBifTenfdiaffen.     685 

®ef^Md;te   ber  t^eologifi^en  Siffenfc^aften. 

§.  63. 

SBenn  ©raömuä  bie  fnt{)oIifcljen  3:f)eolo9en  ju  einer  ge; 
nrtuern  Äenntnip  unb  richtigen  ßrfldvung  ber  (jeiligen  ©cljrif; 
ten  nur  'i)atU  etnfaben  fonnen;  fo  trurben  biefelben  burcf)  bic 
2(nc5rjffe  ber  Sveformatoren  unb  burd)  bie  unter  baö  SSolf 
ftd)  üerbreitenbe  ^ibelfenntnip  gezwungen,  \id)  ernj^er  mit 
jenen  ©egcnjldnben  ju  befd)dftigen.  ©cbon  ber  Garbinal 
Sl^omaä  be  S3io  (Sajetanuä  (f  1534),  ber  auggejeic^netefle 
unter  ben  bamah'gen  (Scl)o[ajiifern,  fublte  bie0  nad)  bem 
©efprödje  mit  8utl)er  in  "KuQQhüx^  1518,  unb  fing  je^t  an 
mit  großem  2ßa^rf)eitgfinne  in  ben  beitigen  ©cbriften  j" 
forfc|)en  i).    @in  anberer  (larbinal,  Sac.  ©  a  b  o  t  e  t  u  ö  (i  1547), 


1)  Th.  de  Vio  Cajetani  opera  omtna,  quotquot  in  sacrae  scri- 
piurae  expositionem  reperiuntur,  cura  Collegii  s.  Thomae  Com- 
plutensis,  Ord.  Praed.,  Lugd.  1639,  5  voll.  fol.  (Sine  ftvcng 
\vöxtiid)e  Ueberfe^ung  hxaä)te  et  im  li.  S.  mit  >g>ü(fe  äweiec  beS 
v^ebräifd)en  Eunbigec  SJfännev,  im  9^.  S.  mit  ^iitfe  ber  Ucberfes 
^ung  unb  2(nmerEungen  bcö  Scaömuö  ju  ©tanbe.  S)ie  SSulgata 
ifl  i{)m  nid^t  treu  genug,  hie  Äird^enoater  f)abett  ben  SBortoerftanb 
äu  [e^L-  ücrna^läfftgt.  3n  ber  @efd)iä)te  bcö  gallo  na^m  er  feine 
tüirflidie  ©d^lange  anj  er  bezweifelte  bie  Äanonicität  beg  SBriefeö 
an  bie  ^ebräerj  bef)auptete,  baß  ®ioni)fiuS  2Creopagita  nid^t  SSers 
faffer  ber  if)m  beigelegten  SSüd^er,  ba^  im  galle  bcS  ®t)ebrud)6 
@l)efd^eibung  erlaubt,  baf  über  ben  Unterfd^ieb  ber  ©peifen  unb 
beö  SranEö  fein  ®ebot  Sl)rifii  üor{)anben ,  ba^  bai  geuer  ber  Sers 
bammten  fein  naturlid)eö  geuer,  baß  bie  ©efc^idjte  ber  Q^ehxeä)e: 
rinn  Sot).  8  unäd)t,  baß  ^oh;gamie  in  ber  ©d)rift  nid)t  oerboten 
fei),  baß  öffentlid)e  ®ebete  in  ber  iianbeöfprac^e  gel)altcn  werben 
foUten  u.  f.  \x>.  ©o  würbe  er  befonberS  l)cftig  üon  bem  Dominica; 
ner  3(mbcoftuß  Satt)arinu6  angegriffen :  Annotationes  in  excerpta 
quaedam  de  commentariis  Rev,  Card.  S.  Xysti  dogmata,  Paris. 


686    sßicrtc  ^eriobc.     ?fbfc^n.  l.     S$.  1517—1648. 

^ah  in  feinem  ßommentave  über  ben  SSrief  an  bie  JRomer 
ein  9}?ufler  gcfd^macPü oller  unb  unbefangener  @j:egefe  ^).  Unb 
fo  war  im  I6tm  Sa^rl).  in  ber  fatbolifd)en  Äird(?e  eine  rege 
Zi)ätiQhit  fott)ol)(  für  |)erau§3abe  haxiö^ü^Ux  Ze^k  ber  ()eil{s 
gen  @d)riften3),  al§  für  bercn  grfiarimg. 

S3efonber§  mu^te  biefer  Äird)e  baran  liegen,  bie  bamal§ 
fel^r  üerberbte  SBuIgata,  aB  hie  fird)(id)e  tleberfe^uncj ,  in  eis 
tiem  ücrbefferten  2!e);(e  gu  erl)aUen,  unb  allgemeiner  tierbreitet 
ju  fc(}en.  Sür  beibe§  war  anfangs  ber  ?)arifer  S3udf)bru(fer 
Stöbert  ©tepljanuö  burd)  ad;)t  2(uggaben  ■*)  tf)dtig,  bann 
auf  a3eranla[fung  beä  Äaiferä  ßarl  V.  t)ie  t^eoIogifd)e  gas 
cultdt  in  ßon?en  burd)  i()re  2£uggaben  tion  1547  unb  1573  ^), 
weld)e  le^tere  bei  ber  Sieöifton  ber  ft]ctinifd)en  S3ulgata  unter 
6(emen§  VIII.  f!ar!  benu^t  würbe  6). 

2{uf  bie  6ompIutenfiTd)e  ?)or9glotte  folgte  bie  boUflanbis 
gere  2(ntn?erpifd)  e  öon  1569  —  1572,  in  ad)t  S3dnben, 
vreld^e  öorjuggweife  üon  S3enebtct  2(riaä  50?ontanu§  beforgt 
war');  öuf  biefe  t)ie  nod)  reichere  ^arifer  1629—1645,  in 


1535,   ogl.    Rieh.  Simon   hist.  crit.   da  vieux  Test.    p.  319  beff. 
hist.  crit.  des  principaux  commentateurs  du  N.  T.  p.  537. 

2)  Serfelbe  crfd)ica  ooi;  1534,  benn  in  biefcm  5a()re  fprad)  fic^  bie 
(Sorbonne  miäbiUtöenb  über  bcnfelOen  au6  {d'Ar^entre  colleclio 
judiciorum  U,  I,  119):  eine  jroeite  ^(uggabc  Lugd.  1536.  fol. 
cf.  R.  Simon  hist.  crit.  des  principaux  comm.  du  N.  T.  p.  550, 
Sleue  3fuögabe:  J.  Sudoleti  Card,  et  Ep.  Carpentoractensis  in 
P,  epist.  ad  Rom.  commentariorum  libb.  III.  Praemissa  est 
illustris  viri  vila  auct.  Ant.  Florebello,  Francof.  ad  M.  1771.  4. 

3)  Ueber  bie  5  @ta§mifci)en  Ifuägaben  beö  griedb.  5R.  Z.  \.  SJJeps 
er'ö  ©efd).  b.  ©d}t:ifterElärung  II,  56,  über  bie  5  2(u6gaben  beös 
felben  Don  SJob.  ®tep!}anuS,  baf.  ®.  64. 

4)  SKeijer  II,  81. 

5)  gjie^er  II,  85. 

6)  g)lei;er  III,  203. 

7)  Le  Long  Bibliotheca  sacra  ed.  A.  G.  Masch  I,  340.  SKeps 
er  II,  47. 


Sr^.  in.  6.  IV.  §:at^.  Ä.  §.63.  3:|)eot.2öifTenfd)Qften.    087 
neun  Tanten,   nuf  Äojlcn  te6  ^ar(ament6abi?Dcafen   ©uibo 

;C)bg(cld;  bie  2c()ve  üon  einem  melivfacljen  ®innc  ber 
(kK.  ©cl;rift  in  ber  fat(}oIifcl)en  Äird)e  fejlgel^alten  würbe  9); 
fo  n6ü)igtc  bocf)  fd)on  bie  3iitcfftd)t  auf  btc  ^roteflanten,  in 
ben  ßommentarien  ben  SBortfinn  befonberä  l)en)oräu()cben. 
25er  2)ominicaner  ®ante§  ^agninug  auö  ßucca  (f  in 
ßt)on  1541),  tt)eld;er  ftci)  um  ba§  ©fubium  ber  l)ebrdi[c^en 
(Spracl)e  gro^c  ä5erbienjle  ertt)orbcn  l)at  >o),  ^ah  eine  lateinis 
fc|)e  SSibcIüberfc^ung,  tt)eld)e  iregen  it)rer  n)6rt(id)en  Sreue 
fe^r  9efd)d^t  ivurbe,  obgleid)  fie  wegen  berfelben  oft  unöers 
fldnblicf)  war»»).  2(Ig  ©jrcgct  gewann  Sof}anneg  50?albonns 
tüs>  (in  ^ari§  unb  9tom  f  1583)  |)ol)eg  2(nfef)en  12),  einer 
t)on  ben  wenigen  Sefuiten,  weld)er  in  ber  ®cfenfd}aft  feine 
©elbfldnbigfeit  bel)auptete  »3).     gjn  9)?u|Ier  grammatifd)st)i|!oj 


8)  Le  Long-Masch  I,  350.     ^ei)et  III,  153. 

9)  Sauiis  Faijnini  isagogae  ad  sacras  literas  Hb,  I.,  ejusd. 
isugogae  ad  mysticos  sacrae  Scri/pturae  sensiis  libb.  XVIIL, 
Colon.  1510.  fol.  11.  Bellarminus  de  verbi  Dei  tnterpretalione 
in  f.  Disp.  de  conlroversiis  christ.  fidei  I,  131,  ogl.  5Dfei)Ct 
III,  357. 

10)  Institutiones  hebr.  Lugd.  1526.  4.  Thesaurus  linguae  san- 
ctae,  Lugd.  1529.  fol. 

11)  Bibiia.  Habes  in  hoc  libro,  prudens  lector ,  utriusque  Te- 
starnenli  novam  translationem  edilatn  a  Rev.  s.  Theol.  Dociore 
Sande  Fagnino ,  Lugd.   1528.  4.     50iei)er  II,  536. 

12)  J.  Maid,  commentarii  in  IV.  Evangelistas ,  in  duos  tomos 
divisi,  Pont-a-Mousson  1596.  ©d)on  bicfe  3fuötjabe  ifi  nid^t 
o(;ne  3utf)at  bcc  je[uitifd[)eii  v^erauggebec,  biejciüöc  ober  Lugd. 
1615  unb  bie  folgcnbcn  finb  oon  ben  Sefuiten  iibevarbeitet,  R.  Si- 
mon hist.  crit.  des  princip.  commentateurs  du  N.   T.  p.  618. 

13)  SlamentUd)  bet)auptete  er,  ta^  bie  unbeflerfte  ©mpfängnip  9J?a; 
viae  nid)t  de  iide  \et)^  unb  tpuvbe  begf)Qlb  von  ber  (Sorbonne  hei 
bcm  Q)apfic  öectlogt.  mad)  Thuanus  Hb.  LXXVIIL  p.  636  wur; 
ben  bie  Scfuitcn   nur   [einetwcgen    oon  bem  ''Parlamente  gebulbetj 


688     SSicvtc   ^criobe.     2fbf4)n.  1.     SS.   1517—1648. 

tifdjer  ©iregefe  ^ah  2(nbreaö  9)2aftu§^  Siatf)  beg  ^erjogS  t>. 
ß(et>e  (i  1573)  burc!)  feinen  Kommentar  über  ha^  Sßuö) 
Sofua  H). 

9Zad)bem  burd)  bie  papffHcbe  gejlffeüung  beS  Se]t:te6  ber 
SSulgata  bie  fatboIifd)e  2(uglegung  befdjrdnft  trat,  ermattete 
ber  e]cegetifd)e  ßifer  unter  ben  Matt)oliUn  im  17ten  ^af)vf). 
2)ie  weitfcbweiftgen  unb  an  aIIe9orifdf)en  Deutungen  reicben 
Kommentare  be§  Sefuiten  ßorneliuä  a  Sapibe  (in  ibwen 
unb  JRom  f  1637)  «würben  befonber§  beliebt  >5)^  fo  wenig 
Sßertl)  fie  aud)  für  acbte  ©cbrifterfldrung  |)atten.  2)a9e9en 
trat  SobtJnneg  9)?orinuä,  ^riejler  be§  £)ratorium6  in  ^a- 
ri§  (t  1656),  wie  fein  reformirter  Seitgenoffe  ßappelluö,  al^ 
freiftnniger  Äritifer  gegen  bie  a5orurtf)ei(e  für  ben  maforetis 
fd)en  Sert  beä  2((ten  Seftamentg  auf  i^). 

2(uf  bem  ©ebiete  ber  25ogmatif  bebielten  jwar  bie 
©d)oraftifer,  namentücb  g)etruä  Sombarbuö  unb  Zi)oma^  i\)t 
tbeologifdjee  2(nfei)en  >'):    t)k  fcbolaj!ifci)e  gorm  würbe  aber 


g^iceron  XXI,  188.  Sie  Sefuitcn  (jaben  fpäter  wenig  Jfd^tung 
gegen  tf)n  gezeigt:  feine  Opera  varia  theol.  T.  III.,  Paris.  1677« 
fol.  •t)aben  [ie  für  unäd^t  erklärt ,  bagegen  R.  Simon  lettres  choi- 
sies  I,  176. 

14)  Historia  Josuae  hnperntoris,  Antverp.  1574.  fol.  Ogt.  R,  Si' 
mon  hist.  crit.  du  V.  T.  p.  444. 

15)  C.  a  Lap.  commentaria  in  omnes  S.  S.  libros,  Venet.  1688, 
16  voll.  fol.  R.  Simon  hist.  crit.  du  V.  T,  p.  423.  S)eff.  hist. 
crit.  des  princ.  Cotnmentaleurs  du  N.   T.  p,  655. 

16)  Exercitaiiones  ecclesiast.  in  utrumque  Samaritanorum  Fen- 
tateuchurn,  Paris.  1631.  4.  ?OJet)er  III,  252.  ©eine  vita  ö- 
fR.  ©imon  üov  b.  Aniiquitates  Eccl.  orient.  clarissimorum  vi- 
rorum  dissertationibus  epistolicis  enucleaia  ,  Lond.  1682. 
9^tceron  IX,  30. 

17)  Sommentave  über  ben  Sombarbuö  üon  3of)anneS  SJJajor,  ^rof. 
in  ^ariö  u.  ©laögoö  f  1540,  Sominicuö  ©oto,  Sominicaner  u. 
SSeidjtuater  ßarlS  V.  f  1560,  SOSit^elm  (Sftiu6,  Sanjlcr  u.  ^rof. 
b.  Sfieol.   in  Souai;  f   1613.    ®en   f).  Sfjomaö   commcntirten  bt: 


Zf).  ni.  (5.  IV.  Mat\).  Ä.  §.  63.  Srfjeol.  SBiffenfd)aften.    689 

befeitigt.  SiKeldjior  ßanuS,  Dominicaner  in  ©alamanca 
(f  1560),  mürbe  burd;  feine  loci  theologici,  eine  Einleitung 
in  bie  Dogmatif  ^^),  SSorbilb  einer  neuen  SO?etf)obe.  Tfugus 
fiinug  unb  3:i)oma§  blieben  jwar  ben  Flamen  nad)  bie  l)6c|)s 
flen  bogmatifc^en  2{uctoritaten:  in  ber  Zt)at  würbe  eö  aber, 
minbejieng  in  bem  t?on  ben  Sefuiten  be()errfct)fen  Zi)nU  ber 


fonbevö   Sefuiten    (ogl.  §.  59.  not.  13  ff.),    namentlid)    gKolino, 
aSalcntia,  Suarej,  ffia^quej,  SSecanuä,  Sanner. 

18)  Locz  theol.  Salmant.  1563  u.  oft.  ®(j^r8tf()  IV,  66.  M.  Ca«^■ 
opera,  illustrala  a  P.  Hyacintho  Serry  (^rof.  in  ^abua)  1759- 
4.  ©ein  Uttl)eil  über  \i\e  ©djülaliif,  loc.  theol.  Hb.  VIIL  c.  I  : 
memento  lector,  eam  me  defendere  scholae  doctrinam,  quae 
sacrarum  literarum  fundamentis  constituta  sit.  Ex  quo  id  et- 
ficitur,  guod  ego  magno  cum  assensu  omnium  dicere  me  videOf 
miseram  esse  scholae  doctrinam,  quae  se  titulis  magisterü 
defendat,  miseram  etiam ,  atque  haud  scio  an  multo  magis, 
quae  detracta  Sciipiurae  sacrae  auctoritate  syllogismis  con- 
tortis  de  rebus  divinis  philosophatur.  Imo  ne  de  rebus  divi- 
nis  quidem,  sed  nee  de  humanis,  verum  de  bis,  quae  nihil 
ad  nos  attinent.  Intelligo  autem ,  fuisse  in  schola  quosdam 
theologoa  adscriptitios  ,  qui  universas  quaestiones  theologicas 
frivolis  argumentis  absolverint,  et  vanis  invaüdisque  ratiun- 
culis  magnum  pondus  rebus  gravissimis  detrahentes,  edide- 
rint  in  theologiam  commentaria,  vix  digna  lucubratione  ani- 
cularum.  Et  cum  in  his  sacrorum  Bibliorum  testimonia  ra- 
rissima  sint,  conciliorum  mentio  nulla,  nihil  ex  antiquis 
sanctis  oleant,  nihil  ne  ex  gravi  philosophia  quidem,  sed 
fere  pueriiibus  disciplinis;  scholastici  tamen,  si  superis  pla- 
cet,  theologi  vocantur,  nee  scholastici  sunt,  nedum  theologi, 
qui  sophismatum  faeces  in  scholam  inferentes,  et  ad  risum 
vires  doctos  incitant,  et  delicatiores  ad  contemptum.  Quem 
vero  intelligimus  scholasticum  theologum?  aut  hoc  verbum  in 
quo  homine  ponimus?  Opinor  in  eo,  qui  de  Deo  rebusque 
divinis  apte ,  prudenter,  docte  e  literis  institutisque  sacris 
ratiocinetur. 
®  i  e  f  e  l  c  V '  §  ÄircT^engcfrf).  3r  Sb.  2e  Tibm.  44 


690     S5tertc  ^edobe.     2i;bfc^n.    I.     35.   !51 7—1648. 

Äir^c,    bcr  Scfutr    unb    ßarbinal    Svobert  SSeHarminug 
(i  1620)  19). 

Ungemein  öiel  gefcljal;  für  \)ie  SSeFannttrerbung  ber  al; 
fen  fird)Iid}en  Literatur  üon  fatI)onfd;en  Sfjeologen,  ba  fte 
für  biefelbe  nod)  ein  befonbereS  fird;ltd;c§  Sntereffe  'i)attcn, 
unb  üorjügltcf)  i^ncn  manufcriptenrcicfce  SibItotl)cfcn  offen 
ftanben.  (2o  üerbanfen  wir  i()ncn  bie  Biblloihecae  Patruni20)^ 
hie    ßoncilienfammlungcn  21),    tie  SSuIIavien  22)^    unb    bie 


19)  0/jp.  Colon.  1617.  7  ro//.  /'o/.  ©ein  ^auptwcrf:  Disputatio- 
ncs  de  coyüroversiis  chrisiianae  fidei,  adv.  hujus  iemporis  hae- 
■relicos,  Romae  158i  — 1592,  ocrbefferte  TTiifl.  Venci.  1596.  Zvoll. 
fol.  oft  gefarudet  (Sd)röcft;  IV,  261).  Sein  Äated^tömug:  Di- 
chiaratione  piu  copiosa  della  dottrina  chrisiiana,  composla  per 
ordine  di  Clemenie  8 ,  Roma  1603.  4. ,  lüf  Id^er  fid)  als  einf  (gr= 
flärung  beg  Catech.  Romanus  anEiinbigte ,  benfel&en  ober  octbrän; 
gen  foUte,  ifl  in  oiele  ©pradjen  überi'e|t,  unb  oft  t)crauggegebfn. 
Fifa  del  Card.  Bellarjnino,  scrilia  da  Giacome  Fuligati, 
Roma  1624.  4.  Nouvelle  Biblioth.  des  auteurs  ecclesiast.  par 
M.  du  Fin  XVII,  18.  Dictionnaire  de  Bayle  lixt.  Bellarmi- 
nus.    5Ricevon'g  9^ad)rid)ten  XIX,  104. 

20)  «?)ier  begannen  bie  ^roteftanten  mit  freinern  (Sammlungen:  Jo. 
Sichardi  Antidohan  contra  diversus  haercses,  Basil.  1528 j 
Micropresbyiicou ,  Basti.  15505  Jo.  lleroldi  Orihodoxographa, 
Bas.  1555)  J.  J.  Grynaei  Monumenta  orihodoxographa,  Bas. 
1569.  fol.  S)ann  aber  folgten  oon  !atbotifd)er  ©eite  größere: 
Margarini  de  la  Bigne  Bibliotheca  ss.  Patrum,  Paris.  1575. 
8  T.  Appendix  1579.  Magna  Bibl.  vett.  Palr.  Colon.  Agripp. 
1618.  14  T.  ISova  Bibl.  vett.  Patrum  (Supplement  ju  ber  ^a= 
rifer  Bibl.  oon  bem  gelef)rten  SSudjbtuder  Fr.  Morellius),  Paris. 
1639.  2  T.  fol. 

21)  Sie  erfte  oon  bem  Canon,  ju  ^"otre  Dame  Jac.  Merlin  (bloS 
ixt  aügemeinen  Soncilien  unb  ^^feuboifiboruö),  Paris,  1523.  24. 
2  T.  Sann  üon  bem  grancigcaner  Petr.  Crabbe,  Colon.  1538, 
2  j;o//.  Dermet)tt  1557,  3  voll.,  oon  bem  ßart^äufer  Lai<r.  Surius, 
Colon.  1567,  4  voll.  Venet.  1585,  5  voll.,  oon  ^auluä  V.  burd) 
ben  Scfuiten  J.  Sirmond,  Romae  1608,  4  voll.,    oon  bem  ganos 


Z\).  III.  6.  IV.  ^atl).  ^.  §.  G3.  Srf)eol.  2BiJTenfcI;aften.     G9 1 

(Sammlungen  i^on  «i^cilicjcnfebcn  ^s).  21(5  .^crauSgebcr  »on 
Äird;cnfd)riftftellern  jeidjneten  iiti)  auö  ^einr.  ßanifiuS, 
8e()rer  \^c§  Un.  9iecl)t§  in  Sngolffatf  (f  1609)24),  gjjcol. 
Svigaltiuö,  i\ulamentürat(),  bann  Sntenbant  in  Wlci^  (f 
in  Sloul  1654)25),  nnb  ber  Sefuit  Sac.  ©irmonb  in  ?)as 
riä  (t  1651)  26). 

^ei-  5ßatcv  ber  !aff)olifc{)en  Äirc(}cngefd)icl)te  ivar  ßäfar 
Saroniuä,  ^rieflcr  beg  ^ratoviumö  unb  (Sarbinal  in  dlom 
(i  1607)27).    Sn  granfreid;  würbe  auf  Tfnregung   unb  un^ 


tiicuö   Severin.    Binitts,    Colon.  1606.    4  voll.,     Collectio   regia, 
Paris.  1644,  37  voll.  fol. 

22)  ®a§  erfte,  Bullarium  magmtm ,  begann  bec  Surift  Laerlius 
Cherubinus ,  Rom.  1617.  /"o/.  fjeraugjugeben. 

23)  Latir.  Surii  ((5artf)äu[er  in  (Sö(n)  t;z7ae  Sanctonim,  Col.  1569, 
6  to//.  ücimcf)rt  Co/on.  1617,  4  voll.  fol.  Ada  SS.  feit  1643 
f.  S3b.  1.  ^bü).  1.  §.  4.  not.  3. 

24)  Antiquac  lectiones ,  Ingoist.  1601—8.  6  voll.  4.  (neue  "Ku&q. 
Oon  Juc.  Basnage :  Thesaurus  monumentorum  ecclesiaslicorum 
Amst.   1725,  4  voll,  fol.) 

25)  Terlulliani  opera,  Par.  1634  a.  1641.  fol.  Cypriani  opera, 
Paris.   1648.  fol. 

26)  Unter  ben  jal)lreic^en  ©djriftjlellci-n,  rceldje  ec  ()erauögab,  ftnb 
üuöjUäeidincn  T/uodoretus,  Paris.  1642,  4  voll,  fol.,  Enttodius, 
Paris.  1611.  8.,  Fulgentius ,  Par.  1612.  8.  Sidonius ,  Par. 
1614  u.  1652.  4.,  Avitus,  Par.  1643.  8.  Facundi  defensio  III. 
cupilul.  Par.  1629.  8.  Servafus  Lupus  de  iribus  quaest.  Par. 
1650.  8.  Untcc  feinen  ()irrorif(^  sfrittfdjen  @(t;riften  finb  auSäU- 
jeid)nen  bie  gegen  ©almaftuö;  Censura  conjeclurae  anonymi 
de  suburbicariis  regionibus  et  ecclesiis,  Par.  1618.  Advento- 
ria  de  suburbicariis  1620.  Propempticon  de  suburbicariis 
1622.  8.  ferner :  Diss.  in  qua  Dionysii  Paris,  et  Dion.  Areo- 
pagitae  discrimen  ostenditur.  Par.  1641.  8.  Disquis.  de  azymo, 
semperne  in  usu  fuerit  apud  Lalinos ,  Paris.  1651.  8.  —  J. 
Sirmondi  opera  varia  {coli.  Jac.  de  la  Beaune)  Paris.  1696 
unb  Venet.  1728.  5  voll.  fol. 

27)  ögl.  S3b.   1.  %hi\).  1.  §.  2.  not.  11. 

44* 


692     «Bicrtc  ?)cnobe.     2(:bfcf)n.   1.     SS.   1517—1648. 

tet  Um  ©dju^e  ber  gaüicanifi^en  ©runbfd^e  bie  ftrd)Iid(je 
S3erföfTunQ§c)efd)id)te  fieimüt{)t9er  erforfcl[)t  bur4)  @bm.  diis 
c^eriu^,  ^octor  ber  ©ovbonne  (i  1631)28),  unb  9)etru§  be 
Wlaxca,  ^uW  grjb.  ü.  g)avig  (f  1662)  29).  gi',r  fircblic^e 
3(ltertt)ümer  »raren  tl^dtig  ©abriel  2(ubefpine,  S3i[cb.  o. 
£)r(eanä  (f  1630)  so),  granj  SSern^arbinug  gerrari,  ^rof. 
l».  l)dl  %iUü\)umex  in  Wlailan\)  (f  1669)  3i),  unb  ber  ?)ries 
|!er  beä  £)ratorii  So^.  SOZorinug  32).  c-j^  au^gejeicbneter 
SSBeife  forberte  S^ionpfiuS  ^etaüiiiä  Sefuit  in  ^arig  (f 
1652)  6l;ronolo3ie  unb  ^ogmengefd^ic^^te  33). 


28)  De  ecclesiastica  et  poiilica  potesiate ,  161J.  Defensio  libelli 
de  eccl.  et  polit.  polest,  f.  oben  §.  58.  noC.  33.  Historia  Con- 
ciliorum  generaliutn,    Colon.   1683.  3  voll.  4.  u.  8. 

29)  De  concordia  Sacerdotii  ei  Imperii  Hob.  VIII.  et;fd}ien  jUC 
»g)älfte  Paris.  1641/  üoUftanbig  Ijerauggegeben  ö.  St.  Baluzius, 
Paris.  1663.  fol.  P.  de  Marca  dissertaliones  III.  (de  Primalu 
Lugdun.,  de  epist.  Vigilii,  de  tempore  quo  in  Galliis  sus- 
cepta  est  Christi  fides)  ed.  St.  Baluzius,  Paris.  1669.  P.  de 
Marca  opuscula  (u.  2f.  de  primatu  Potri,  de  tempore  Syn. 
Sirm.,  de  vett.  collectionibus  canonum,  de  patria  Vigilantü) 
ed.  St.  Baluzius.  Paris.  1681. 

30)  De  veteribus  Ecclesiae  ritibus  observationum  libb.  II.  Nolae 
in  Conc.  Eliberitanum  et  quosdam  alias  antiquos  canones,  Pa- 
ris. 1623.  4. 

31)  De  antiquo  epistolarum  ecclesiasticarum  genere ,  Mediol. 
1613.  De  ritu  sacrarum  Ecclesiae  veteris  concionum  libb.  III, 
Mediol.  1621  u.  öftet:. 

32)  f.  oben  tiot.  16.  Comm.  de  sacris  Ecclesiae  ordinationibus, 
Paris.  1655.  fol.  Comm.  hist.  de  disciplina  in  administra- 
tione  poenitentiae ,  Antverp.  1662.  fol.  Opera  posthuma  (De 
catechumenorum  expiatione,  De  Sacr.  Confirmationis,  De 
contritione  et  attritione)  ,  Paris.  1703.  4. 

33)  De  doctrina  temporum,  Paris.  1627,  2  voll.  fol.  Dogmata 
theologica.  T.  IV,  Paris.  1644.  50,  neu  ^eraulgcgcben  »on 
Theoph.  Alethinus  {Jo.  Clericus),  T.  VI,  Amstel.  1700.  fol.,  in 
welcher  TfuSgabe  nod^  nie{)cei:c  Jfbfjanblungen  oon  ^etaoiuö,    j.  SB. 


Sf).  III.  6.  IV.  ^atf).  Ä.  §.63.  S^eoLSBifTenfcIjaffen.     693 

2(Üerbingg  leiffcten  bie  Sefuiten  für  bie  t()eofogifd)en 
SBi'lTenfdjaften  ?0?ancf)e6;  im  SSerljaltniffe  aber  baju,  bap  fie 
bamal6  fafi  alle  Salente  an  fid)  jogen,  in  bcr  Slfjat  nur  SBe« 
nigeö.  ©ie  bergeubctcn  i()rc  geleljrten  Ärafte  in  ber  'Ku^hiU 
bung  einer  t)ern)crflid)en  SD^oral  34),  welclje  leiber  in  einem 
großen  3!f)ei(e  ber  Äiril)?  Eingang  fanb,  unb  in  ^^olemif^s). 

Sener  jefuitifd^en  Tioxal  gegenüber,  ttjelcbe  in  einem 
liefen  Partien  mit  bem  gottlidjen  ©efe^e  begriffen,  t)ii  llwU 
Opferung  fünblidjer  Steigungen  ber  d^rifilidjen  STugenb  mog* 
lid)|l  ju  erfparen  jlrebfe,  liefen  immer  nod)  einige  SO?t)ftis 
fer  auf  bie  innere  SSereinigung  mit  ©Ott  al§  baS  \)bd)\te 
Siel  beä  G^riften  bin-  Unter  ibnen  ij!  Sranj  üon  ©aleö, 
S5ifcb.  t).  ®enf  in  2(nnect)  (f  1622)  36),  auö^ujeicbnen. 


rfe  potestale  consecrandi,  unb  (/^  poenitentia  publica,  {jtnju^e; 
Jommen  finb.  ^(uperbem  gab  ^etaoiuä  t)eraus  Synesii  opera, 
Paris.  1612  (ed.  2  accMro^jor  et  uberior  1610)  /"o/.  Epiphanii 
opera,  Paris.  1622,  2  i;o//.  fol. 

34)  f.  §.  60.  not.  3. 

35)  Sefuitifdje  ^olemiffc  traten  aupev  SellormtnuS  (not.  19), 
aSecanuö,  ©retfec,  Scannet  unb  gorec  (§.  59.  not.  3  —  6) 
nod^  üorjügücf)  Gregorius  de  Valentin  (ein  ©panier,  in  S)iUins 
gen,  Sn^ol(labt  u.  Siom  f  1603,  De  rebus  fidei  hoc  tempore 
controversiä,  Lugd.  1591),  Franc,  Costerus  (auS  SÖtedjeln,  in 
(Sötn  u.  SröfTfl  f  1619,  Enchiridion  controversiarum  praeci- 
puarum  noslri  temporis  de  religione,  Colon.  1585),  Petrus 
Cotlon  (SSeiditoater  >?>eintid^S  IV.  u.  CubreigS  XIII.,  julc^t  in 
SBourbeauj  f  1626,  Institutio  catholica,  in  qua  fidei  veritas 
comprobatur  contra  haereses  et  superstitiones  hujus  aevi,  Mo- 
gunt.  1618,  gegen  (SaloinS  Institutio  geridjtet). 

36)  Introduclion  ä  la  vie  devote;  Les  epilres  spirituelles;  Les 
vrais  entretiens  spirituels;  Philothea;  Theotime  u.  f.  tt>.  — 
Les  Oeuvres  du  bien  heureux  Fr.  de  Sales,  oü  est  adjoustee  la 
vie  de  ce  Prelat  par  le  P,  Nie.  Talon  de  la  Comp,  de  J.  2 
voll.  1641. 


694     SSiertc  ^eriobe.     2(bfd)n.   1.     SS.   1517—1648. 

'^  n  ^  a  11  g. 

©cf^ic^te  ber   orientalifc^en  Atrien. 

§.    64. 

^ie  milbe  SBe^anblung,  weldje  bte  grtecl;ifc^e  ^i'erardjie 
anfangt  nad)  ber  (Eroberung  Äonf}antinope(§  t?on  ben  S^iirfen 
erfahren  i)atU^),  war   bnlb  eine  anbere  geworben  2).    2)ei: 


1)  2)a  baä  ^atciarc^at  erlebigt  war,  fo  lie^  ber  ©roterer  oon  (Soii? 
flanttnopel,  Si)jot)Qinnieb  II.,  fogletd)  1.  Sun.  1453  einen  ^Patriarc[)en 
vo'di)ien,  unb  inoejlirte  ben  gewählten  ©eorgtuö  ®d^olariu6,  weis 
^er  fid^  ©ennabiuä  nannte,  in  ber  fcü()ern  unter  ben  Äaifern 
gewöOnItdicn  SBeife,  [.  Georg.  Phrantzae  Chron.  Hb.  III.  c.  1!. 
i,ed.  Bonn.  1838.  p.  304).  ^nqUid)  Qab  ev  ifym  nebp  allen  iljm 
iintergeorbneten  SStfc^öfen  burd^  eine  Ur!iinbc  [p.  308)  ©id)crf)eit 
gegen  alle  SSelciftigiingen  unb  2(bgabenfrciJ)cit,  unb  nad)  ber  2(ns 
gäbe  fpätercr  @ried[)cn  (J.  Aymon  monumens  authentiques  de  la 
religion  des  Grecs,  a  la  Haye  1703.  4.,  p.  59)  einen  3a{)reöge= 
t)alt  öon  2500  xt^\.  ^^ran^eö  p.  306  erjäfjlt,  bap  ber  ©ultan 
l'ic^  bei  ber  Snoeflitur  oiel  mit  bem  ^atriardjen  unterrebet,  unb 
Hb.  I.  c.  32.  p.  95,  ta^  er  aud)  fonfl  it)n  oft  bc[ud)t  Ijabe:  fpäs 
tere  ®rted)en  festen  ^inju  (Martini  Crusii  Turcograecia,  Basil. 
1584.  /'o/.  p.  16.  109),  er  \)<xhe  benfelben  jur  freimiitf^igen  Sarles 
gung  ber  djrij!!.  2ef)re  aufgcforbert,  fid)  biefclbe  aud)  fd^rifttid^ 
geben  tafTcn,  unb  fep  baburd)  innerlid)  für  baä  Sf)rtfl:ent^um  ges 
lüonnen.  (56  finb  nod^  ein  ®iatog  beö  ©uttanö  unb  beö  ^atriar^ 
lijcw  unb  eine  gonfeffion  beä  le^tern  üor^anbm,  wetd^e  bal)er  lü^s- 
ren  foUen,  u.  a.  in  £.  J.  Kimtnel  libri  symbolici  Eccl.  orien- 
lalis,  Jenae  1843  p.  1  orgl.  Proleg.  p.  II.  Sie  @rsa()lung 
[d)cint  eine  fpätere  gviecl^ifc^c  gäbet,  ber  Siatog  ijl  Vüörttid)  auö 
einem  bem  2ttt)anafiuö  untergefct)obenen  S)ialogc  entnommen  (f. 
Otto  in  5«iebnerä  Beitfc^rift  1850.  III,  399):  bic  Sonfcffion  mag 
äc^t  fe^n,  obgleid)  eö  auffaUenb  ift,  bo^  ber  3citgeno|Tc  ^t)ran^eS 
i[)rer  ntd)t  gebenft. 

2)  S)ie  bret    erpen   ^atriarcl^en  {jatten  bem  ©ultan    nid}t6    besaljlt 
(Aymon  p.  60.  nad^  Manuel  Malaxus  b.  Martin  Crusius  p.  124 


•2(nf)ancj.  §.  64.  ®uiccl)ifd)e  mxd)C.  695 

^atriard)  üon  Äon|!antinopel,  neben  ml^m  bie  trei  ant)ern 
gans  inibebeiitcnb  ö^njorben  waren  3),  ^atte  jwar  bie  {)6cl)fte 
geilKiclK  imb  weltlidje  ®erid)t6barfeit  unter  feinem  SSol!e  4), 
iint)  n^ar  bcr  S3crtreter  beffelben  hd  ber  Pforte:  aber  um  fo 
mebr  batte  er  unter  ben  entfiitUc^ten  ©riecben  mit  S^eib  unb 


bie  mei;  ecflen):  ia  crfaufte  fid)  einer  baö  ^atnat;d)at,  unb  \eiU 
bem  mufjten  bie  ^atriard)en  bei  if)rcm  Eintritte  bem  ©ultane  unb 
ben  ©rofen  bebeutcnbe  ©cfdjenfe  geben,  un-b  eine  iä{)i:lid)e  itbgabe 
3at)len. 

3)  ®er  ^atriavd)  o.  2riej:anbrien  t)at  feinen  ©ig  in  Äairo,  nur  n)e-- 
nige  Oemeinben,  unb  feine  S5ifd)öfe,  fonbern  nur  (S()orepifcopi  unter 
fic^  :  bie  gro^e  aKet)rpl;l  ber  @inwo{)ner  ftub  Äopten.  2)cr  ^atriarc^ 
üon  2fntiod)ien  refibirt  in  Samaöfuä,  unb  ^at  einige  SSifd^öfe  unb 
©emeinben  unter  fid).  S)er  ^atr.  oon  Serufalem  ^at  bie  SBifc^öfe 
»on  S8et{)let)em  unb  miaxeti)  mit  geringer  eeelenjal)!.  MicÄ.  le 
Quien  Oriens  christianus  II,  330.  670.  III,  102. 

4)  »gl.   bog  aSerat,  wetd)eS  1671   ber  ^atriard)  Sionpfiuö  üon  bcr 
Pforte  erhielt,  b.  Jt/mon  p.  486.    Sovt  \Tjirb  if)m  u.  2£.  bie  SSoU^ 
mad)t,  que  Selon  ses  vaines  et  inutiles  ceremonies  il  etablisse 
ou  depose  des  Metropolitains,  des  Eveques,  des  Pretres,    ou 
des    Caloyers,    corame    il    jugera    qu'ils    l'auront    merite ,    ou 
qu'ils  ne  l'auront  pas  meritej    qu'aucun  Ecciesiastique  ne  pre- 
sume   d'exercer   aucunes    fonctions   des    charges  -  contre   la 
volonte  -  de  ce  Patriarchej   que   tout  testament  qui  seia  fait 
en   laveur  des   pauvres  eglises   par   quelque    Pretre   mourant, 
sera    bon  et  valide,    si  ce  Patriarche  le  juge  ainsij   que  s'il 
arrive,    que    quelque   femme   chr^lienne  de  la    Jurisdiction  de 
ce  Patriarche  quitte  son  mari,  ou  qu'un  mari  quitte  sa  femme, 
personne  que   lui   ne   pourra  ni   accorder    le    divorce,     ni    se 
lueler   de    cette   affaire.     ®er  ^atriarc^  ^  bie  l)6d)Pc   »oeltUc^c 
©erid)tSbarEeit   für  ©ad)en,    iüeld)e  unter  ©riei^en  aUcin  jireitig 
finb  nad)  alten  djrifllidjen  ©runbfägen   (f.  SSb.  1.  2fbt().  1.  §.  69. 
not.  6.  2Cbtt).  2.   §.  91.  not.  4),    unb  evl;ölt  berfelben  burd)  ben 
«Bann  it)r  5rnfel;en  ,  Th.  Smilh  de  Ecclesiae  graecae  statu  hodt- 
erno  p.  55   in   beff.  Opusculis  ex  ilinere  ipsius  iurcico   enalts, 
Rolleraed.  1716. 


696    SSicrtc  ^criobe.     2Cbfc^n.  1.     SJ.  1517—1648. 

^abaU  ju  fdmpfen.  ^r  mu^te  ni^t  nur  ber  Pforte  ^ä)mxe 
ZhQoben  galten,  fonbern  aud)  burd)  S5eflec|)un9  unb  Sntris 
gucn  bie  ©unf!  bcr  türfifd?en  ©ropen  fiel)  gu  crl)alten  fudjen: 
bennod)  unterlag  er  nic^t  feiten  ben  gel)etmen  2ln9riffen, 
welche  fein  Wittd  t)erfcl)mdl)eten.  ©eine  dinna^men  erpreßte 
ber  ^atxiaxö^  üon  ben  SSifd^ofen,  i)k\i  üon  i^ren  ^rief^ern, 
biefe  üon  ben  ©emeinben^):  ber  furd)tbare  25ann  fd)u^te 
biefe  ©rpreffungen. 

9Ju§lanb  benu^te  ben  SSefucb  be§  Patriarchen  SeremiaS 
in  SOloSfau,  um  oon  bemfelben  bie  Einwilligung  jur  Errieb* 
tung  eine»  ^aUm(i)at^  in  5Kogfau  ju  erlangen  (1589)  e), 
unb  fo  üon  bem  in  frember  ©ewalt  liegenben  Äonftantinopel 
üreblicb  unabhängig  ju  werben. 

©ebon  SKelanebtbon  ')  l)atU  bem  ?)atriareben  t)on  Äons 


5)  Smilh  p.  54. 

6)  Äaramfin'6  ©efd^.  b.  ruff.  SReic^eä  SSb.  9.  (Seipj.  1827)  ©. 
181.  3n  bec  baruber  abgefaßten  Ucfunbe  i)ii^  e§  (S.  185),  »baß 
iaä  alte  S?om  butd^  bte  apoUinarifd^e  Äe^ere i  gefallen ,  ba6  neue 
fRom,  Äonftantinopet,  in  ben  ^änben  ber  gottlofcn  mufelmännis 
fd)en  Stämme,  unb  baö  britte  Siom  93?o6!rt)a  fepj  baß,  anjtatt 
beö  oon  bem  ©eifte  ber  2(ftern)eigl)ett  oerfinfterten  fiügenfürflen  ber 
obenblänbifdjen  J^irc^e,  ber  erfie  allgemeine  SBeltbifc^of  ber  ^atr. 
0.  Äonflantinopel,  ber  ixoeite  ber  oon  2(lej;anbrten,  ber  britte  ber 
»on  SOlosfuja  unb  ganj  SRußlanb,  ber  Dierte  ber  oon  2lntto(^ien, 
unb  ber  fünfte  ber  oon  ^etufalem  fei).«  3uc  (grläuterung  ocr 
2(pollinarif(j^en  Äe^erei  f.  Melrophauis  Critopuli  confessio  in 
Weissenborn  Appendix  libr,  symb.  Eccl.  Orient,  p,  120:  JfpoU 
linariS   fei)   ber   ©rftnber  beö  ungefäuerten  SSroteö  im  2(benbmale: 

Ittilvot;  yaQ  6oy /lar it(ov ,  rov  Ki'iQtov  oä^xa  ä\pv%ov  xixi  ävovv  dvn- 
Xtitpivaiy  y.ou  ttjv  uiqioiv  —  tavxTiv  ßißamv  ov  n^oaiiffQS  tw  ftv- 
oxtiqiu)  OLQTOv ,  n)S  cit,vfia,  qxioxoiv'  o,tt  rj  ■^v/ri  tw  ow/iatt,,  xovto 
Tj   i,viJi/t]  TW  aqxo), 

7)  einige  SSriefe,  toeld^e  fd^on  1543  u.  1555  oon  oornel)men  ©ric; 
d)en  an  2)2eland^tf)on  ergangen  loaren,  f.  in  Marl,  Crusii  Turco- 
graecia  p.  543. 


'Kn\)anQ.  §.  61.  ®iiccf)ifd[)C  Äii'<()e.  697 

ffantinopel  Soafapl)  II.  bie  'KuQ^h\ixQi\(i)e  (5onfeffion  in 
(jvtedbifcljcr  Uebcrfeliung  5ugefdE)i(ft  (1559)  ^),  um  ben  ©riedjm 
rtcl)ti(je  SScgrtffe  üon  ber  9ieformation  ju  geben.  2(16  ber 
SBirtemberger  <BUpi)Cin  Verlad)  al§>  faiferlidjer  ©efanbts 
fdjaftgprcbiger  in  Äonjiantinopel  tt)ar,  fenbeten  bei*  Ziihim 
ger  SS^eolog  Sacob  2Cnbreae  unb  bev  ^rof.  ber  griedjifc^en 
@pracl)e  ^Wartin  ßriiftuS  burcb  benfelben  griebenöfdjreiben 
an  tm  ^atriarcben  SeremiaS  (1574).  25ie  S5eurt()e{(un9 
ber  2ru9Sbur9tfci?en  ßonfeffton,  wjeldje  berfelbe  1576  jurütf^ 
fanbte,  feranlaptc  einen  S3riefiüed)fel  jvrifcben  il)m  unb  ben 
Sübinger  S()eologen,  n?eldf)er  oI;ne  alle  ©rgebniffe  hlieh  ^). 

3(uf  ben  ()riedt)ifcben  Snfeln  i)atk  unter  S3enetianifcber 
.^errfcl)aft  fid;  bie  vomifcbe  Äird)e  fd)on  langjl  fejljufei^en 
gewupt'O):  je/^t  fucbte  fie  aucb  anberc  Z^nk  ber  griec^ifcben 
Äird)e  an  fidj  ju  reipen.  2(IS  ber  ßjaar  Swan  IV.  SBaf; 
filjenjitfd),  ber  ©cbrecflidje,  in  feinem  ungliicflicfjen  Äriege 
mit  ^oUn  bie  ^)ap|!lid)e  S3ermittelun9   in  'änfpxüä)    na^m, 


8)  ®ui-(j^  ben  35iaconu6  Semetriuö  SRafcianuö,  ber  »on  bem  ^atriacs 
(j^en  nad)  SBittenberg  gefd)icBt  wax,  um  bie  Seljre  ber  ^cotepanten 
ju  erfunben.  Sie  Sonfeffton  war  oon  ^auluS  SolfciuS  liberfe^t 
{^E^OfioXöytjaiq  t?]?  o^iö^oddlov  niarfo)?,  graece  reddita  a  Paulo 
Dolscio  Flauensi,  Basti.  1559.  8.  aucl^  tn  b.  Actis  et  scriptis 
Theolog.  Wirtemberg.) :  9JIcland)tf)on6  SSegleitungöfcfjreibcn  im 
Corp.  Ref.  IX,  921. 

9)  2)te  UrEunben  in  ^c<a  et  scripta  tlieologorum  Wirtebergen- 
sium  et  Patriarchae  Constantinopolilani  de  Aiigustana  Confes- 
sione ,  graece  et  lal.  Wittebergae  1584,  fol.,  unb  Marl.  Crusii 
Turcograecia  ,  Basil.  1564.  fol.  lib.  septimus  p.  409.  ©tep^an 
®erlad)ö  bcS  2Celtern  Sagebud),  {)erau6geg.  »on  feinem  (Snfel  ®a= 
mucl  ©crlarf)  1674.  cf.  CA?-.  F.  Schnurreri  orationes  acad.  hi- 
storiam  literariam  illustrantes,  ed.  U,  E.  G.  Paulus,  'Tubing. 
1828,  p.  113. 

10)  Uistoire  de  Veslat  presenl  de  l'eglise  grecque  et  de  Veglise 
armenienne ,  par  M.  le  Chevalier  Ricaul,  traduite  de  Vanglois 
par  M.  de  Rosemond,  h  Middelbourg  1692.   12.  p.  337. 


698    fS'mU  g)enobc.     2(bfd)n.  1.    «S.  1517—1648. 

fam  ber  gewanbte  Sefuit  2(ntoni'u6  ^offeutnuS  nad)  SJZoSs 
Un  (1581),  um  auf  tk  SBebingungen  be6  ßoncilä  Don  glos 
renj  bt'e  Union  ber  ruffifd[)en  ^hö)^  mit  diorn  ju  beirirten  "). 
Subeffen  ber  ungunfiige  griebe  mit  ^olen  fonnte  tie  ttefges 
ttjurjelte  ^{bneiguna  ber  9?u|Ten  gegen  biefe  Union  nicf)t  beffes 
gen,  unb  ?)ojTeöinuä  mupte  obne  Erfolg  abreifen  '2),  i^ages 
gen  gelang  eö  i^m  an  ber  ©pi^e  anberer  ;Örbenäbruber  mit 
^ülfe  beg  bigotten  Äonigä  üon  ^olen  ©igiSmunb  III. ,  einen 
großen  Zt)dl  ber  ©ried)en  in  £ittf)auen  ju  bewegen,  ber 
Union  hd^utxeUn  (1590  —  96)  ^^),  2)ie  wiberf^rebenben 
©riedjen  t)erfud)ten  jwar  jum  Sbeil  eine  Union  mit  ben  pro^ 
tejlantifcben  ^iffic>enten:  tkic  fcbciterte  aber  an  bem  SBibers 
fianbe  be»  griedjifcben  Älerug  ^4). 

£)amal6    würbe    ber  ^riefler    ßpriüua    gucariö  i^). 


11)  Ant.  Possevini,  Societatis  Jesu,  Moscovia,  Vilnae  1586. 
Äoramftn'ö  ®cfc^.  b.  rufT-  Sfeic^S  VIII,  260. 

12)  ^^ofTeoin  beridjtet  über  feine  bret  Sieligionägcfpräd^e  mit  bcm 
(Staaten  in  ber  SKogcoöia.  —  ©er  oon  ^olen  unterfiii^te  falfdjc 
Semetriuö  [d^top  ftd^  [ogleid^  an  iie  vömi[d)e  Äird^e  an,  Jtiad}te 
aber  eben  babuvd)  bie  jRuffen  üon  fid)  abrcenbig  1606.  Äaram^ 
fin  X,  109.  sRanfe'ö  gürjlen  u.  S3öl?ec  oon  ©iibeuropa  III, 
3S0. 

13)  f.  oben  §.  59.  not.  10. 

14)  Adr.  Regenvolscü  systema  historico- chrono logicum  Ecclesia- 
rum  slavonicarum,  Traj.  ad  Rhen.  1652.  4.  p.  478.  Ärafinös 
fi'ö  ©e[d).  b.  S^efovmation  in  ^olen  übevf.  ö.  8inbau,  Seipäig 
1841;  ©.  207.  218.  Sof.  ßufaöäewtcä  ®efd).  b.  reformirten 
Äird)en  in  ßitf)auen  (2  SSbe  ßeipäig  1848)  I,  77. 

15)  MoHumens  anihentiques  de  la  religion  des  Grecs ,  par  J. 
Aymon,  a  la  Haye  1708.  4.  (entfjält  üiele  SSriefe  oon  gprillug 
unb  3eitgeno|Ten  befTetben,  unb  ijü  "oa^tr:  [päter  aud)  unter  bem  Z\- 
tii  crfd)ienen :  Leltres  anecdotes  de  Cyrille  Lucaris ,  Ainsl. 
1718).  Thom.  Smithi  colleciunea  de  Cyrillo  Lucari,  Lond. 
1707  (barin  u.  1i.  p.  77  ein  fragmeiUmn  vitae  Cyrilli  uon  2{nton 
geger,  einem  genfer  @eiftlicf)cn  (O^eim  ttS  @efd)id)tfd)rcibevö  ber 


2fnf;an3.  §.  64.  §pviau§  SucariS.  699 

üon  ber  S5enetianifrf)en  Snfet  Äreta  gebürtig,  unb  in  SSenebig 
imb  ^abiia  gebilbet,  üon  bem  ^atriard^cn  oon  ^üocanbrien 
SO^cletiuä  nad)  8itt()auen  gefenbet,  um  ben  bebrdngten  ©ries 
eben  beijujleben  '6),  lernte  bort  tic  9ianfe  ber  Sefuiten  fens 
nen  i'),  unb  trat  mit  proteflantifcben  ®ei|!licben  in  näbere 
S3e!anntfcl)aft  'S).  iß^lb  barauf  ivurbe  er  ^atviaxä)  üon 
2((eranbrien  (1602);  \cit),  wie  t>ic  ^e\niUn  unter  bem  ©cbu^c 
ber  franjofifcbcn  ©efanbtfcbaft  in  ^alata  {^exa) ,  einer  S3ors 
jJabt  üon  Äonjlantinopel ,  ein  doüegium  erricbteten  (1603), 
unb  nicbt  nur  bie  gricdjifcbe  Sugenb  in  großer  ^a^l  an§u; 
(odPen  '9),  fonbern  felbjl  ®ei|l(id;e  ju  gewinnen  üerjlanben  ^o). 
2)agegen  trurbe  er  bama(§  mit  iiexn  boüanbifc^en  ©efanbten 


SBalbenfer  ^oi).  ßeger),  tt?»'ld)ev  oon  1628—1636  in  6on|laiitinopel 
lebte,  unb  mit  Spvill  in  genauen  23erf)a(tnilTen  fianb).  v^ödjfl 
feinbfelig  gegen  SpriUua  ift  Leo  Aüatius  de  Eccl.  Occid.  et 
Orient,  perpetua  consensione ,  Colon.  Agr.  1648.  4.  lib.  III. 
c.  11.  S3gl.  moijniie  in  b.  tijeol.  ®tub.  u.  Ärit.  1832.  III,  560. 
Kimmel   libri   symb.  Eccl.    Orient. ,    Prolegomena  p.  XXII  ss. 

16)  Sm  3.  1596  ging  er  bortJjin,  unb  t)atte  nod)  1600  ein  ®d)rei= 
ben  feineö  9)atriari^en  an  ben  Äönig  gu  übergeben  (f.  bafj.  in  Re- 
genvolscii  systema  hist.  chronol.  p.  467).  SOJeletiuö  war  ein  ent; 
fd)iebener  ©egner  ber  Sateiner,  Leo  Allatius  de  Eccl.  Occid.  et 
Orient,  perpetua  cons.  p.  997. 

17)  ^atübn  fprit^t  SyriUuö  felbf!  in  f.  epist.  ad  Jo.  Uytenbogaertf 
1613,  b.  Aymon  p.  162. 

18)  Leger  in  Smilki  collect,  p.  78. 

19)  Chrysoculi,  Logothetae  magnae  Ecclesiae  {Constantinop.), 
narratio  hist.  turbarum,  quas  Constantinopoli  moverunt  Jcsui- 
tae  ttdv.  Cyrilliim  Patr.  amio  Dom.  1627  et  1628,  gcfdjricben 
9.  Nov.  1628,  M  Aymon  p.  202  *. 

20)  So  bcJampfte  6i;rilUiö  1612  einen  ^priefter  in  eonfiantinopel, 
n)etd)cr  s»  ben  Sefuiten  {;ielt,  unb  ju  ©unften  ber  römifd;en  Äirdjc 
prcbigtei  fo  nad)  cnglifdjen  ®cfanbtfc^aft6bcrid]ten  Smilft  p.  15. 


700    Stierte  ^cdobc.     2(bfd)n.  1.     SS.  1517—1648. 

hd  ber  Pforte,  (5orneHu§  ^a^a,  6e!annt2i),  erhielt 
burd)  tenfelben  üiele  reformirte  tf)eologifd)e  ©dEjriftcn,  unb 
würbe  burd)  i^n  mit  reformirten  2!f)eo(ogen  in  SSerbinbung 
gefegt  22). 

2)ie  griecbifcbe  SJ^eoIogie  f)atte  feit  Siama6cenu6  feine 
weitere  ©ntwicfelung  Qei)ciht,  unb  biejenige,  vodd)i  Die  Uni« 
onööerfudje  ber  ßateiner  i^r  aufgebrdngt  t)atUn,  würbe  öon 
tin  Äunbigern  immer  noct)  oI6  eine  frembartige  empfunben  23). 


21)  Sicfe  aSefanntfd^aft  fäUt  nad)  Cyriüus  ad  Uytenbogaert  b. 
Aymon  p.  126.  in  iaä  S-  1603.  2Bie  fotgenreid)  fie  für  iijn  waC/ 
f.  Cornelii  Hagae  epist.  ad  D.  Feslum  Hommium,  1627,  in  Kist 
en  Royaards  Nederlandsch  Atchief  voor  kerkelijke  Geschiede- 
nis  11,  421:  Gratissimum  fuit  Rev.  Patriarchae  Cyrillo  exem- 
plar  illud  confessionis  et  catecheseos  Ecclesiarum  nostrarum, 
quibus,  ut  purü  Dei  verbo  consentaneis,  Praesui  ille  doctis- 
simus  assentitur.  Radios  hos  aeternae  lucis  hausit  ex  lectione 
Patrum  et  Doctorum  Reformatae  Ecciesiae,  quorum  libris 
ante  aliquot  annos,  cum  Alexandrinae  sedi  praeesset,  opera 
mea  a  potentissimis  Patriae  Patribus  donalus  fuit.  ©old^er  »on 
ben  ©eneralftaaten  ii)m  gefi^enften  Sucher  gebenft  aiid)  Cyrillus 
ad  Uytenbogaert  1613,  b.  Aymon  -p.  163.  dlaij  Aymon  {dissert. 
preiiminaire  p.  8)  ^ätte  er  naä)  feinen  Stubien  in  ^abua  baö 
2{benblanb  bereifet,  unb  ben  ^rotcllantigmuä  fennen  lernen.  5ieu; 
cre  (felbjt  Sd^röcff)  V,  394)  fegen  t)tn5U,  ba^  er  fid)  auf  biefec 
«Reife  befonberS  in  ®enf  aufgct)alten,  unb  bort  bie  erfle  Steigung 
für  bie  reformirte  Äiri^e  gcfapt  fjabe.  Leo  Allutius  de  Eccl. 
Occid.  et  Orient,  perpetua  consensione  p.  1074  i)at  juerfl  bie  ob; 
gefd^macEte  ßuge,  ba9  er  oon  ber  SBallad^ei  au6  nad)  ©aci^fen  ge* 
reifet,  unb  bort  um  500  ©otbflücfe  für  bie  Äe^erei  erfauft  fep. 
aSon  biefen  «Reifen  finbet  fid)  in  SpriUö  Sviefcn,  bei  Seger  unb 
©mitf)  feine  Spur. 

22)  äuerll  befonbevg  mit  bem  Stemonftranten  Uytenbogaert,  nn  treldyen 
(5i)riUuö  jraei  auSfüi)rlid)e  Schreiben  1612  unb  1613  erlief,  b. 
Aymon  p.  127  —  164. 

23)  ®o  war  ber  lateinifd)e  SSegriff  cineö  Sacramentö  ben  ©riedjen 


3fnl)an9.  §.  64.  ßprittuö  Sucariö.  701 

©roßcn  9^acl)bru(f  legte  fie  auf  hen  Tin^anQ  beö  {)eit.  ©eifleS 
aflein  üon  bem  SSatcr^^)  unb  auf  bie  SSerwerfung  ber  romis 
fd}en  ©uprcmatie:  bei  ben  ^roteflanten  rcar  i()r  bie  JBenrer* 
fung  bcr  »^ierardiie,  unb  ber  ^eiligen;  unb  S3ilbcrt)ere{)rung 
anjiüpig:  bagegcn  war  fie  in  S3eäie()ung  auf  Diele  ^uncte, 
weldje  je^t  jwifclien  ber  romifdjen  Äir4)e  unb  ben  ?)rote|!an= 
ten  ftreitig  n?aren,  bei  ben  aUern  allgemeinen  S5e|limniungen 
flehen  geblieben,  n?eki)e  fowoi)!  einer  rümifd)en  aU  einer 
|)rote|?antifd)en  ©nttvirfeiung  faltig  waren,  ^ie  gried)ifd)e 
Sfetigion  irar  aber  fajl  allein  ju  einem  du^ern  ßu(tu6  gewors 
i)en  mit  übertriebener  25Sert()regung  auf  gen?iffe  formen, 
weldje  hd  einiger  S3i(bung  ti)eilö  aU  gleidjgültig,  t{)eilö  al6 
abergldubifc^er  SBujt  erfannt  ^-oerben  mußten. 

GpriÜuä  njünfd)te  nun  eine  ndljere  S3erbinbung  ber  gries 
d()ifd}en  ,^irtl)e  mit  ber  reformirten ,  bereu  S()eo(ogie  in  if)ren 
(Brunblagen  er  ooüig  übereinfiimmenb  fanb,  t^amit  firf)  jene 
tmd)  biefe  aUmäi)liQ  reinige,  unb  tiQ  geijlige  Äraft  wie^iXs 
gewinne,  um  ber  brofjenben  romifdjen  Unterbrücfung  ju  wis 


eigentlid^  fcemb,  obgleich  fie  bie  t}ett.  ^anblungen,  wM)e  bie  ßas 
teinec  untec  biefen  SBegciff  oereinigten,  ebenfalls  ijatUn.  2(16  ias 
^ec  ber  frans.  ®e[nnbte  de  Nointel  um  1672  fid)  bemü^ete,  3eus= 
niffe  fite  bie  ®iebenäa|)l  bec  ©acramente  ju  fammelny  begegnete 
ii)m  golgenbeS  (Aymon  p.  464):  Un  Papas  de  TEglise  de  Prin- 
kipo  —  etant  interroge  du  nombre  des  Sacramens  qu'il  croi- 
oit,  lui  repondit ,  qu''il  n'etoit  pas  assez  habile  pour  savoir 
cela,  »uaS  bcnn  a(S  S3en)ei6  bec  gräulid^en  Untüiffenljeit  bcc  ®rie; 
d)en  gebeutet  niurbe.  2(ud)  Ricaut  (not.  10)  p.  425  fagt  oon  ben 
^Crmeniern:  On  embarrasseroit  extremement  les  Docteurs  arme- 
iiiens,  pour  peu  qu'on  les  mist  dans  la  iiecessite  de  declarer, 
si  leur  Eglise  reconnoist  sept  Sacremens,  ou  si  eile  n'en  le- 
<;oit  que  deux  seulement.  Comme  la  force  de  ce  mot  leur 
est  inconnue,  il  y  a  de  rimpossibilitc  ä  en  accommoder  tou- 
tes  les  id^es  ä  leur  capacit^. 
24)  2)arauf  beflci)t  aud^  eijciUuS  ep,  ad  Vytenbogaert  1613  (b. 
Aymon  p.  136). 


702     sBievfe  ^edobc.     Khfdm.   1.     m.  1517—1648. 

berücl^n  ^s ).    T)arum  trat  er  mit  reformirteu  S()eolo9en  in 


25)  SS9I.  f-  Jfeu^cvungen  ad  Vytenbogaerl  1612  (Aymon  p.  130): 
Videntur  aliqui  exprobrare  Ecclesiae  Orientis  tijv  dfi(x&ii,av, 
quod  videlicet  inde  literarum  studia  et  philosophia  in  alias 
partes  migraverint.  Sed  ccrte  ob  hoc,  quod  nunc  afiaßjjq  sit 
Oriens,  valde  beatus  reputari  potest:  —  quia  non  novit  quae- 
nam  sint  illae  pestiferae  quaestiones,  quae  hoc  tempore  homi- 
num  inficiunt  aures;  nova  portenta  monstraque  sunt  et  al  xai,- 
voTo/.Hai,  metuendae  magis  quam  ampiectendae.  Contentus  est 
incompta  fide  Christi,  quam  ab  Apostolis,  majorlbusque  suis 
est  edoctus,  in  illaque  usque  ad  sanguinem  perseverat,  nun- 
quam  demit,  nunquam  addit,  nunquam  mutat,  semper  idem 
manet,  semper  integram  rt)v  6qOoSoU(*v  tenet  servatque.  ad 
eundem  1613  {l.  c.  p.  161):  Ob  veritatem  ego  et  cum  propriis 
meis  fratribus,  Ecclesiasticis  graecis,  controversor:  hostis 
sum  ignorantiae,  et  ut  populum  simplicem  esse,  d/iia&^,  non 
moleste  fero,  cum  sciam ,  xal  iv  rij  dfKx&ia  koI  idio>ju,a  (leg. 
iSobytiOfiiö)  salvari  posse  homines  advorsus  fidei  hostes  in  dies 
quasi  diraicantes,  non  armis  sed  patientia  certantes,  ut  unde- 
quaque  se  Christi  fideles  probent:  ita  mihi  displicet,  Pasto- 
res et  Episcopos  nostros  tenebris  ignorantiae  obmergi:  hoc 
est  quod  nostratibus  exprobro,  at  nil  proficio.  Nacti  istam 
commoditatem  ,  Jesuitae  in  Constantinopolim  i'undamenta  jece- 
runt  ad  erudiendos  pueros ,  et  prohciunt  quod  vulpes  inter 
gallinas.  Obruet  tandem  romana  doctrina  mundum,  dummodo 
huic  negotio  tanlam  operam  impendunt  Curiae  romanae  satel- 
lites,  nisi  Dens  propitius  fuerit,  cujus  dextra  sola  navem 
nostram  turpi  isto  naufragio  salvare  potest  etiam.  2(n  ben 
^rofeffoi:  Siobati  in  ©enf,  1632  {Aymon  ;>.  29):  Tal  e  dunque 
qu^sta  Chiesa  Greca,  che  se  ha  qualche  superstitione,  che 
non  manca  simil  rogna  ,  lo  dico  in  buona  conscientia,  gli  e 
taccato  da  tempo,  dalla  Romana  Chiesa,  usa  infetar  dove 
tocca;  unde  bisogna  con  leni  e  lenti  antidoti  provederne,  se 
ä  qualche -duno  Iddio  dal  cielo  donasse  questa  gratia  di  met- 
terli  in  perfectione.  Da  molti  anni  consigliavo  sopra  questo 
negocio  con  leccelentissimo  Signore  Imbasciadore  delli  poten- 
tisäimi  Signori  Stati  di  Hollandia,  Cornelio  Haga  etc.     ad  D. 


'ä\\l)anQ.  l  04.  (SpvitKuö  2ucan§.  703 

einen  aSriefwcd^fcl,    unb  fenbetc  1616  ben  9J?etropl)anca 
6vitopuIu6  nac^  £)]cforb;  um  bovt  gebilbet  ju  iverben  26). 


David  le-Len  de  Wilhem  {Aymon  p.  174)  über  ben  ©tteit  bec 
Stcmonftrantcn  unb  Sontravcmonftranten:  mihi  videtur,  quod  pos- 
sit  inveniri  modus  et  facilitas  qua  possint  conveniie,  dum- 
modo  voluerint  verbo  Dei  non  abscondito,  sed  revelaio  adhae- 
rere,  omni  alia  contentione  posiposila.  Ad  enndem  p.  176 
üOer  bie  ju  lüiinfd^enbe  «Jiefoi-mation:  Ego  omnia  iJla  capita  apte 
credo  ad  tria  posse  reduci,  quae  si  missa  fierent  et  opposita 
introducerentur,  facilis  esset  reformatio.  Explodatur  ambitio, 
avaritia  et  superstitio.  Introducatur  humilitas  ad  exemplum 
Christi  Domini,  contemptus  temporalium,  et  simplicitas  Evan- 
gelii,  et  facile  obtinetur  cupitum.  Nella  Chiesa  Romana  non 
si  ha  da  sperar  questo,  che  gia  molto  bene  sapiamo  che  loro 
non  danno  segni  di  Riforma ,  ma  obstinatamente  defendono  il 
loro  dogma.  Ecciesiam  Graecam  nil  tarn  pessundat  ut  super- 
stitio. Iddio  proveda  come  sa,  e  gli  piace.  2fn  bte  ©enatos 
xen,  ^ccbiger  unö  ^rofeljoren  in  ©enf  burd)  bcn  äiiriirf'fe()rcnben 
Seger  1636  p.  5:  Ecco  che  alle  Amplissime  vostre  Persone,  e 
Reverentie  vostre  le  aprole  viscere  del  mio  cuore,  come  ä 
fratelli  miei  amantissimi,  abbrazando  la  dottrina  vostra,  che 
e  orthodoxa  e  catholica,  e  abhonendo  la  dottrina  delli  ad- 
versarii,  la  dottrina  Romana  falsa  e  corrotta. 
26)  6t)rtll  cmpfa{)t  tf)n  bem  ©rjbifdjofe  o.  (Santnhüxt),  ©eocgc  libs 
bot,  f.  Aymon  p.  46  unb  in  Pauli  Colomesii  opp.  ed.  Fabri- 
cius ,  Hamb.  1709  p.  557.  Sie  fteunblidjc  2(nttüort  2(bbotö  [.  b. 
Colomesius  p.  561.  (Später  bereifete  biefer  9}letfop{)aneö  bie  beut= 
(cf)en  proteflantifdien  Uniüerfitäten,  unb  würbe  in  v^elmjtäbt,  wo 
er  fiel)  1625  länger  ouft)ielt,  ju  einer  Sarftellung  ber  ©laubenö; 
let)re  feiner  Jtird)e  oeranla^t:  Confessio  catholicae  et  apost.  in 
Oriente  Ecclesiae,  conscripta  compendiose  per  Metroph.  Crito- 
puliim ,  edita  et  latinitale  donala  a  Jo.  Hornejo,  Helmstad. 
1661.  4.  miebergebrucEt  in  Weissenborn  appendix  librorian  sytnb. 
Eccl.  Orient.  Jenae  1850.  —  (5i)rttluö  fd^enEte  bem  Könige  oon 
©nglanb  (Satl  I.  ben  bexüf)mten  Codex  Alexandrinus,  auö  weU 
ö)em  Falric.  Junius,  Oxon.  1633.  4.  jucrft  bie  epistt.  Clementis 
Rom.  ^erauägab,  f.  beff.  Jßorrebe. 


704     SStertc  ^eviobe.     2(bfd)n.  l.     SB.  1517—1648. 

(So  würbe  ßpriüuä  ten  Sefuiten  im  l)od)j!en  ©rabe  »er; 
\)ci^t,  unb  ffe  begannen  befonberS  i^re  2(ngriffe  gegen  i'bn, 
nad)bem  er  1621  ^atriaxd)  »on  Äonfiantinopel  geworben  war. 
S3ei  ben  ®ried)en  t)erbad}tigten  ffe  i[)n  wegen  [eineS  S5er!et)r§ 
mit  t)en  9?eformirten,  hd  ber  Pforte  befd}u(bigten  ffe  ibn  eu 
ne6  ^eimlid)en  ©inüerfrdnbntffeö  mit  ben  Florentinern,  SSe^ 
f[ed)ungen  t(}aten  bas  Uebrige.  (5i)rillu§  würbe  wirfltd)  nad) 
JR^obu6  üerbannt  (1622),  biirfte  aber  nad)  furjer  Seit  wieber 
5urüc!fef)ren  27).  S3on  Siom  au6  würben  inbejjen  bie  größten 
2(nftrengungen  gemacht,  um  ben  »erbauten  Patriarchen  ent; 
Weber  gu  gewinnen^s),  ober  ju  üerberben.  Sie  SBcrfjeuge 
ta^u  waren  bie  Sefuiten  unb  ber  franjofffdje  ©efanbte:  ßp^ 
riÜuS  würbe  bagegen  t»on  ben  ©efanbten  oon  ©ngtanb  unb 
.^oUanb  unterjlü^t.  d^  erfdjien  fogar  1626  ein  ©telloertres 
ter  be§  ^apfteS  in  Äonjlantinopel,  welci)er  aber  halb  ffcb 
gurücfjieben  mupte  29).  "^[ä,  tie  Sefuiten  eine  griedjifcbe 
i^rucferei,  welche  ßpriOuS  (1627)  au5  @ng(anb  \)atU  foms 
men  laffen,  ^u  ber  SSerldumbung  benu^ten,  aI6  ob  burd) 
biefelbe  eine  S3eltrettung  be6  Äoran  beabffcbtigt  werbe  ^o):    fo 


27)  f.  Chrysoculus ,  1628,  b.  Aymon  p.  204.  Smitfii  collectan, 
p.  25.  2(uö  SijtiUö  eiöenem  SDJanbe  berietet  ban'iber  Leger,  1629, 
b.  SmiM  />.  80. 

28)  ogl.  bie  Snftruction,  njetdje  ju  bem  (Snbe  ein  Canachio  Rossi, 
ein  geborener  (äried^e,  aber  oon  ben  Sefutten  in  S?om  erjogen,  um 
1624  erf)tctt,  b.  Aymon  p.  211.  S)a  ^ei^t  eö  aud)  no.  3.,  boö 
ber  ^apjl  gern  annjenben  rcürbe  ogni  gran  summa  di  de- 
naro,  per  riunir  si  nobil  membro  (ben  ^^atriarc^en)  alla 
Chiesa. 

29)  Chrysoculus,  1628,  b.  Aymon  p.  215  ss.     Smith  p.  33. 

30)  Chrysoculus  b.  Aymon  p-  217  ss.  Smiih  p.  35.  Leger  b. 
Smith  p.  82.  Ser  ^atriarc^  lief  eine  (Srflärung  beö  opofr.  ©r)ms 
botumg  ium  58olESuntecrid)te  brucfen:  bief  würbe  ju  jener  SSer« 
läumbung  benu^t. 


'Kn\)anQ.  §.  64.    6t)riüu§  gucariö.  705 

würben  fi'c  üon  bem  ^ufti  befdjdmt^i),  unb  gleirf)  barauf 
ouä  bem  turf{fd)en  9teid)e  üerböiint  (1628)32).  SnbeJTen  e§ 
famen  anbere  unter  anbcrem  S^amen  balb  wieber  33)^  unb  fei^s 
fcn  mit  einem  2tn{;ange  latinifirenber  ®ried[)en  bie  SSerfofgung 
fort,  ^inen  neuen  2{ntrieb  ju  berfelben  Qah  ßi)riüg  donfeg* 
fion,  jum  SwedPe  einer  SSerjldnbigung  mit  ber  reformirten 
Äird)e  gefcbrieben,  unb  üon  iicm  f)ondnbifd)cn  ©efanbten 
Cornelius  ^ac^a  1629  herausgegeben  3«).     SBieber^olt  würbe 


31)  Siefer,  oon  bem  ®ro^ö?jtet  befragt,  Qab  bie  erflärunß  (CArt/- 
soculus  b.  Aymon  p.  223),  dogmata  contra  Mahometis  instituta 
non  esse  continuo  blasphemiis  aut  criminibus  annumeranda. 
Cumque  permisisset  Imperator  Christianis  doctrinam  suam 
profiteri,  ipsos  non  magis  reos  esse  typis  mandando  ,  quam 
pro  concione  praedicando  publice,  quid  crederent:  neque  di- 
versitatem  opinionum,  sed  scandalum  legibus  poenisque  ob- 
noxios  facere, 

32)  Chrysoculus  b.  Aymon  p.  227.     Smith  p.  42. 

33)  Chrysoculus  b.  Aymon  p.  232.     Leger  b.  Stniih  p,  83. 

34)  ©ic  erf^icn  juecfl  bloS  latctnifd):  Confessio  fidei  Rev.  Dom. 
Cyrilli,  Patriarchae  Const.  1629,  mad)tc  ein  unget)euereg  2fuffe= 
^en,  unb  »crantafte  bie  @cöcnfd)rift  Matthaei  Caryophili,  Ar- 
chiep.  Iconiensisy  censura  confessionis  fidei,  seu  potius  perfi- 
diae  Calvinianae,  quae  nomine  Cyrilli  Patr.  Consi.  circumfer- 
tur,  Romae  1631  (Smith  p.  43).  3(nfangö  jweifeltc  man  an  bet 
lieäjt^eit:  bet  fcanj.  ©efanbte  mu^te  (5i)nUuS  auSbrücflid)  barübcr 
beftagen  (Lettre  du  Sieur  van  Haghe  o.  7.  San.  1632  bei  Smith 
p.  11,  unb  epriUö  (Sd)reiben  an  S)tobati  ».  15.  2Cpr.  1632  bei 
Aymon  p.  31).  ©^rill  [enbete  bic  6onfeffton  in  gried).  ®praci)e 
buvd)  Segec  nad^  @enf,  unb  gab  bie  ©rlaubnig  fte  ju  brudfen  (an 
jöiobati  b.  Aymon  p.  30).  «Sie  erfd)ten  Genevae  1633}  wiebcc 
fjecauSgegcben,  angcbltd)  oon  ©rotiuö :  Cyrilli  Luc.  Confessio 
Christ,  fidei,  cui  adjuncta  est  genuina  ejusdem  confessionis 
censura  synodalis,  una  a  Cyrillo  Berrhoeensi,  altera  a  Par- 
thenio  promulgata,  1645  aud)  in  Kimmel  lilri  symbol.  Eccl. 
Orient. ,  Jenae  1843,  p.  24.  ©ie  befteljt  au6  18  ytitficiXaici,  unb  4 
ange()ängten  l^wT^fff»?  xai  dTtoxQlanq,  unb  ift  burdjauS  calötnifdE): 

®iefcler'6  Äit^cngefdb.  3r  f8b.  2te7fbt&(.  45 


706     mink  ^enobe.     2rbfd;n.   I.     S5.   !5 17  — 1649. 

Gpriüuä  üon  feinem    OfuMe  vevbrdngf,    unb   wiebcr  eingcs 


bcr  ^cil.  ©eift  iüirb  inbcJTen  /.iip.  a  bejetdinet  qIö  ex  rov  naxQoq 
öl'  vtov  Ti^ofQ/oiiivov.  50iechüiicbii3  ijl  bie  ©vflätung  über  bte 
Si(berDerel)tung  «ttox^.  cJ' :  T7;v  laroQiav,  iTriotjuov  ri/v^v  ovoavj 
Ol'/.  c(noßä)J.OficV ,  a).}.a  -/.ai  fr/.övaq  tyjvv  y.al  70v  X^iarov  y.al  röiv 
ayio)v  Tw  ßov).Ofiivm  7ia.(tiyoßiv '  rriv  6i  XaiQnav  y.al  -Q-qrjGy.tiav  av- 
TÖiv,  d)q  dntjyoQevo/^ivtjv  naoä  rov  aylov  nvti'/caroc  iv  rrj  tiQci 
yQa.qtrj,  iioi'&cvov/ii^v ,  \va  /.irj  Xa&Wfifv  avTi  rov  y.xiatov  y.al  notf]— 
ToiJ  y_Q(iinara  y.al  riyvvjV  y.al  y.ria/xara  n^ooy.vvtlv.  Kai  x'ov  äXi.o)q 
qtoovovvra  ä&?.iov  rjyov/ic&a ,  wq  Siivov  tyovTO,  o/.oroq  iv  raiq  tfotolf 
xal  7iino)^b)/ukV7]V  Tjjv  y.aQÖiav.  Kai  -^v  äv  xQiIaaov  Toi/  &iov  tv- 
To).r[  vnoTaaaia&ai,  lij  dv&^wTiiav  Tid&cC&at  fiaraioXoyiatq,  Oniq 
Iv  <p6ß()>  &10V  y.al  ayaö^T]  ovviiSi^aii.  i/.ri^&e/xi&a ,  li  xal  ar^iai  rTjv 
qiOQÜv  y.QHacov  ij   *aQr    rj^iäq  ilvao  oiioXoyovfiiv.     ®ie  SJZe^rjO^I    ber 

gebitbeten  ©rtedjen  in  (Sonflantinopel  muf  bamalö  mit  bicfer  6on= 
feffion  einjiimmig  genjefen  fci)n.  Sprillug  beäeid)net  biefelbe  {^^xiu 
ben  ön  ®iobatt/  1632,  b.  Aymon  p.  33)  qIö  la  Confession  mia 
e  della  Chiesa  Greca,  unb  ber  {)oU.  ©efanbte  (5orn.  ^aga  fci}reibt 
7.  San.  1632  (b.  Smilk  p.  76):  11  semble  ,  que  par  la  provi- 
dence  de  Dieu  les  Caiholiques  Romains  n'etfectueronl  point 
autre  chose  par  leur  inouye  ,  odieuse  ,  et  intolerable  perse- 
cution,  que  d'inciter  le  Patriarche  et  toute  rEglise  grecque 
ä  un  plus  grand  zele  de  poursuivre  l'oeuvre  commun,  et  faire 
paroistre  la  verite.  Je  vous  puis  assurer,  Monsieur,  qu'il 
n'y  a  personne  ici  entre  les  Meiropoliiains  (dont  il  y  a  pre- 
sent  grand  nonnbre  chez  le  Patriarche),  et  des  Principaux  de 
Grece,  qui  ne  veuille  mettre  sa  personne,  sa  vie,  et  son  bien 
pour  la  defense  du  dit  Patriarche  et  sa  Confession.  2fuci^  ber 
^önä)  2irfeniug,  n)e(d)ec  1642  über  Spriduö  unb  feine  (SonfeS; 
fion  t)öd)|l  nad)tf)eiltg  berid)tete,  [ogt  üon  bem  ßrfieren  {Cyrilli 
Luc.  Confessio ,  1645j  p.  104):  XriatQiK^v  rwa  ovyy-QOTricaq  cvvo- 
öov  ix  ro)v  o/^oio)v  lavrw  xal  Int^r Qim o)v  dv&Qb'mo)v,  —  rrjV  daifio- 
viav  iy.üvfjv  rijq  nicriwq  tx&iaiv   rolq  KaXßivov   ööyfiaoiy    cvvadovaav 

l/.vQwaiv.  Sie  römifc^en  ©djviftjleUer,  Doran  8co  2(Uatiuö/  Ut 
fd)Ulbigen  ben  (5t)riUu§  grober  S3erbred)en,  unb  lafTcn  i^n  »on  ben 
Satoiniflen  bcftodjen  fepn  {Smiih  p.  69),  eben  fo  aud)  bie  fpatern 
©rieben.    2(ber   aud)    ©rotiuö   uxt^iilt  i)CLvt  über  if)n,   Votum 


?rnf;an9.    §.  Gl.  6i;nUua  ßucaviö.  707 

W^^),  biä  enblicf)  feine  geinte  burdj  baö  SSorgeben,  bap  er 
mit  ben  feinbtidjen  Äofacfen  im  einüerjlanbnifTe  fei;,  üon 
bcm  Sultan  i)m  fSeUU  3«  feiner  ©rbroffelung  enuirften 
(1638)  3ö).     ©ein  ÜJad^fülcjcr,   ber   latinifirenbe  6vriau§  üon 


pro  pace  Ecdesiae ,  1642,  p.  57:  Cyrillum  illiim  Constantino- 
politaiium  novi  pridem  et  ille  me.  Doleo  illum  consiliis  cx- 
teinis,  politicis  sane  ,  non  theologicis,  ad  ea  abductum,  quae 
si  fecisset  Papa,  jam  illum  aperte  y.axavivQavii^v  rüv  xkiJQon') 
omnes  scholarum,  omnes  basilicarutn  parietes  resonarent. 
Discussio  Riveliani  Apologetici ,  Irenopoli,  1645,  p.  10:  Su- 
menda  est  Ecclesia  graeca,  non  qualem  ex  suo  capite  Cyiillus 
nuper  inductus  pretio  confinxerat  ,  sed  qualis  est  revera. 
p.  87:  Cyiillus  ille—  absque  Synodo,  absque  Patriarcharum, 
absque  Metropolitarum  consensu  fidem  ritusque  Graecos  mu- 
tare  voluit  ad  Calvinisticam  formam.  Nonne  in  eo  sibi  arro- 
gavit,  quod  erat  plurium?  Sicfe  aJorwiirfc  erlebtijen  fid)  meu 
jienS  fd)on  burd)  ba6  23ori)er9et)enbe.  2tUerbin96  fd^eincn  bte  ®e= 
fanbten  wn  ^oUanb  unb  ßnßlanb  aud)  hutä)  SSejleciiungcn  für  ^1)= 
ttUuö  QiWixU  ju  f)aben,  me  feine  geinbe,  namentUdj  ber  franj. 
©efanbte  gegen  ifjn :  wäre  aber  (SpriUuö  felbft  burd)  ^abfud)t  gelet; 
Ut,  fo  würbe  er  auf  ber  anbern  ©eite  et/et  feine  5Red)nung  (jaben 
finben  Eönnen,  f.  oben  not.  28. 

35)  (gr  würbe  1634  nad^  SeneboS ,  1635  nai^  (§f)iog,  1636  nad) 
3t{)obu6  oerbannt,  ogl.  f.  SSriefe  b.  Aymon  p.  2.  66.    Smith  p.  56. 

36)  Smith  p.  60.  (Sd)on  1628  l\CiO,t  Chrysoculns  b.  Aymon  p.  209: 
Nee  unquam  eluent  hanc  invidiam  Jesuitae  et  fautor  ipsorum 
Gallus,  quod  Turcas  docuerint  hisce  altercationibus,  posse 
ingentes  summas  extorqueri  a  Cliristianis,  qai  prius  pauperes 
monachi  audiebant:  quod  quidem  nunquam  dediscetur,  et  ali- 
quando  sedem  ipsam  patriarchalem  pessumdabit.  En  zelum 
religionis  et  Patrum  caritatem!  ©o  ging  aud)  nadj^er  "(iai,  S"-- 
trigucnfptel  um  bte  ^atriard^cnwürbe  fort,  nad)  ßpriUuS  biß  1671 
fanb  15  mal  ein  yatrtard)cnwcd)fel  fiatt  {Aymon  p.  3M).  35a6 
würbe  bod)  aud)  bcn  Surfen  8«  »i^l/  «»^  ^^»^  @ro|5ücjicr  empfing 
1671  U\\  neuen  ^atriard)en  S)iont)fiu6  o.  CarifTa  unb  beffen  ®eift= 
lidje  mit  bcn  Sffiortcn  {de  la  Croi:r   etat  pri'senl  des  nuiions  rl 


708    SJicrtc  ?)mobe.     2(bfc^n.  1.    SJ.  1517—1648. 

SSerr^oea,  liep  foglci^)  tii'e  Äe^ereien  feineS  SSorgdngera  auf 
einer  ©ijnobe  in  ßonf!antinopel  üerbammen  3'):  inbeJTen  war 
bie  Partei  beffelben  fo  weni()  üerfd[)n)unben,  unb  bie  Äird)e  in 
ßonfiantinopel  fc^ien  fo  ju  f(^tt)anfen,  bag  fid)  baburd)  ber 
5!Ketropolit  üon  Äiew,  ^etruäSJ^ogilaö,  jur  ^(bfajyung 
eine§  ©laubenSbefenntniffeä  üeranta^t  iat),  »elcbeä  1643  üon 
allen  ?)atrtard)en  anerfannt  würbe  38),  nnt)  in  ber  9ried()ifcf)en 
Äircfje  l)obe6  2(nfeben  gewann. 

SDte  SSerbaltniffe  ber  armenifcfjen  Äird)e  ju  ber  romis 
fd)en  hliehen  lange  in  bem  alten  fd^wanfenben  Sujlanbe:  bie 
armenifdjen  ^atriar4)en  fu4)ten  in  ibren  25ebrdngnif[en  39) 
iten  alten  romifcben  ^eijlanb  fi'cb  ju  erbalten,  unb  bejeigten 
baber  bem  Zapfte  ibre  ^b'^fw'^cbt^o),   aber  £el)re  unb  @ifte 


eglises  grecgue,  armenienne  et  maronile  en  Turquie ,  a  Paris 
1715,  12.  p.  113):  Chiens,  sans  foi  et  Sans  loi,  la  zizanie, 
la  discorde  et  la  Jalousie  regneront-elles  toujours  parmi  vous, 
et  ne  cesserez-vous  jamais  de  vous  perseculer  les  uns  et  les 
autres?  —  je  vous  ferai  tous  mourir,  si  j'entens  parier  de 
vous  de  plus  de  six  mois. 

37)  a3efdt)lup  bec  ©pnobc  »on  ßonftantincpel  untec  Spritlug  o.  Sßevs 
rfjoea,  1638,  in  Kimmel  libri  symb.  Eccl.  orient.  p.  398, 
ber  üon  SafTi)  unter  bem  ^atriart^cn  ^axtifeniü^,  1642,  p.  408/ 
ber  oon  Scrufalem  unter  bem  ^atr.  o.  3eru[alem  2)o(iti)euö,  1672, 
p.  325. 

38)  'ÜQ&ööo^oq  b/^okoyia  ttjq  7ziatio)q  r^q  yta&ohn^q  xat  aTZoaToXixtjq 
exxA^fft«?  T^q  dvaroXix^Q ,  ed.  Fanagiota,  Amstel.  1662;  Laur. 
Normannus ,  Lips.  1695,*  C.  G.  Hofmannus ,  Vratisl.  1751; 
b.  Kimmel  p.  45  »gl.  bcfj".  Prolegomena  p.  L. 

39)  Äurjc  t)tfr.  2)arfleUung  bei  gegentüärtigen  äuflanbeö  bei  armen. 
SSolfel,  ©t.  ^eteröburg  b.  SSrteff  1831,  @.  8.  25. 

40)  ®er  ^atriard^  ©tepi)on  V.  lam  1545  nad^  9?om,  unb  blieb  2 
^o.^u  bort,  IReumann'ö  ©cfd^.  b.  armen.  Citeratur,  ßetpjig 
1836,  ©.  228.  ®cr  folgenbe  fOlidiael  fenbete  1563  einen  ®e; 
fanbten  mit  einem  Öbebienjfd^reiben  an  ben  ^opft,  [.  baffelbe  b. 
Raynald.  1564  no.  51.     (gbcn[o  9}lo[eö  III.  (1629-1633)   f.  Le 


Ttn^anQ.  §.  64.  2(rmcu.  Äirc^e.  709 

Uv  armcnifcljen  Äir4)c  blieb  unücrdnbert.  ^ie  2(rmenier  !)at5 
tm  ficb  o(§  eine  I;ant)eltreibenbe  S'iation  in  allen  ßanbern, 
befonberö  in  ^antelöjldbten,  verbreitet,  Ijielten  bocb  aber 
fletä  ju  if)rem  ^atriardjen.  (grj!  feitbem  bie  ^ropaganba  ^i) 
in  9{om  äu  wirfen,  3(rmenier  im  jlrengen  romifcben  ©lauben 
5U  erjieben,  unb  9)?ifffonarien  umberjufenben  anfing,  um  bic 
2frmenier  für  bie  romifcbe  Äirdje  ju  gewinnen  '»2),  gab  c§ 
tüirflicb  unirte  3(rmenier,  welcbe  mit  it)ren  Äird)enorbnungen 
bie  romifd^e  ßebre  üerbanben,  unb  [o  Um  e§  je^t  aud)  bin 
unb  wieber  gu  ©treitigfeiten  unb  Trennungen  gwifdjen  unirs 
ten  unb  nicbt  unirten  3{rmeniern.  ©d)on  feit  bem  Uten 
Sabrb-  b^^tf"  fi^  2frmenier  in  ber  Ärimm,  9}?olbau,  SBals 
lacbei,  im  fublicben  SJuplanb  hi^  in  ba§  fübli^e  ^olen  üers 
hxdut,  wo  ßemberg  ibr  ^auptft^  würbe,  ^ier  gab  jei^t 
ber  ßrjbifcbof  9?icolau§  Slorofowicj  1624  \)a^  erfie  SSeis 
fp^el  einer  ernf!lid)en  Union,  inbem  er  ftcb  ber  TCufftcbt  beö 
^atriardjen  in  @bfd)miabfin  entjog  unb  ficb  bem  Zapfte  unters 
warf,  gangere  Seit  fanb  er  SBiberjIanb:  erf!  1652  fugten 
^iö)  t)k  2frmenier  in  ^olen,  unb  hU  Union  würbe  burcb  ein 
armenifcbe§  ßoüegium  befefiigt,  welcbeö  hie  5)ro^aganba  1664 
in  gemberg  fiiftete  ^3).  ^ennocb  erbielten  bie  9?atriarcben  in 
(Sbfdjmiabffn  nocb  längere  2iit  ha^  gute  SSernebmen  mit  hem 


Quien  Oriens  Christ.  I,  1414,   unb  Sacob  IV.   (1655  —  1680)  f. 
Le  Quien  1,  1415. 

41)  [.  oben  §.  58.  not.  35.  3»  ^olge  bet  uon  ber  ^'ropaganba  ges 
gebenen  ^(nrcgiing  ftiftete  anä)  ber  ^atriard)  S}?o[eg  III.  (1629— 
1633)  mef)i-eve  ©d)ulen,  Sleumonn  ©.  237. 

42)  ©0  befonbcrö  ben  S^eatinec  6temenä  ®alanuö,  weld)ct  12 
3af)re  im  Oriente  xoat,  unb  f.  Concitiatio  Eccl.  Armenae  cum 
Eccl.  Romana  in  3  S3änben  (ber  erftc  entljält  eine  hist.  Armena) 
in  ber  SrucEerei  ber  ^ropaganba  bis  1650  l^jewuSgob^  Sleumonn 
©.  242. 

43)  Saint  -Marlin  im  Journal  a&iuiique  Tom.  II.  (Paris  1823) 
p.  23. 


710    ^mU  §)enobc.     2(i)fd)n.  1.    m.  1517—1648. 

madjttgeu  unb  reidjen  9?om  ^4),  {jjg  tte  l)dufi9en  Unirungen 
gegen  (5nbe  beg  17ten  ^ai)xi).  baffelbe  jlorten,  itnb  5ugteic() 
ben  9?i^  jwifdjen  unirten  unb  nid)t  unirten  2(rmeniern  immer 
tiefer  mactjten  ■i^). 

^ie  übrigen  orienta(ifcl)en  Äird[)en  lagen  fortwd^renb 
unter  fdjmerem  iDrudPe  unb  in  geijüger  ßrfiarrung.  SfJom  fe^te 
rajKog  feine  Union^bemübungen  fort,  unb  Ite^  ^id)  nidjt  fet* 
ten  burd)  teere  (5|)rfurd?t§beäeigungen  tdufc^en,  mit  \vüö)m 
t)k  ^dupter  jener  ^irdfjen  fetne^wegeä  farg  waren ,  njenn  fic 
baburd)  SSortI)ei(e  gewinnen  fonnten  *^). 


44)  f.  oben  not.  40.  Unter  bcm  ^attiatäjen  ^f;tlipp  I.  (1632  — 
1655)  n)ür  bcr  Somtntcaner  ^autuS  gtromaUt,  weld)ev  üon  Ur= 
ban  VIII.  alö  SJJtffionac  nad^  2{vmenten  gc[d)tc!t  tvax ,  mef)rere 
Sa^ve  Setjvec  an  bec  ©rf)Ule  ju  ©tfdiniiabftn,   Sieumonn  ©.  241. 

45)  ©0  fdivteb  Seremtaö  Sfdjelebi  in  Sonfiantinopel  (f  1695)  gegen 
iie  unirten  "Ktmemet,  ^Jcumann  ©.  252.  5of)ann  ©olob,  feit 
1715  ormenifc^eu  5>citriarcl^  oon  (Sonftantinopel,  oeranla^te  bafetbft 
eine  graufame  Verfolgung  ber[e!ben,  ireld^e  9  Sa^re  voäf)X':U, 
Stcumann  ©.  256. 

46)  3ur  (5t;ara!teri(iif  biene  ein  Vorgang,  über  weld^en  Franc.  Sac- 
chinus  historia  Soc.  Jesu  P.  II.  fei)r  au^\ü'i)tUd)  berid^tet.  VLn- 
ter  ^aul  IV.  erfd^ien  in  Siom  Abraham,  ein  ©efanbter  beg  copti= 
fd)en  55atriarc!^en  oon  2fleranbrien,  mit  einem  Sriefe  beä  ^atriar; 
c^en,  njetdier  in  JRom  alö  Öbebicnäoerftd^erung  aufgefaßt  mürbe. 
5Rä()ere  (5r?unbigungen  in  3(egi)pten  iüxd)  ben  oenetianifdjen  Sonful 
fd)ienen  bei  bem  ^atrtardjen  eine  gro^e  Sf^eigiing  jur  Vereinigung 
mit  Stom  ju  ergeben.  So  würben  üon  ^iug  IV.  mef)rere  Sefuts 
ten/  an  i^rcr  ©pi|e  S^riftopf;  9ioberid)  1561  mit  rcid)?n  @cfd)enj 
fen  .nad)  2tegt)pten  gefdjidEt  {Sacchinus  II,  193  ss.).  9iad)bem 
inbeffen  ber  ^atriard^  bie  ®efd)cn!e  in  (ämpfang  genommen  i)OitU, 
geigte  fid),  'da'^  eö  mit  ber  eröffneten  2fu6ftd£)t  nid)tö  fei).  3«ner 
2(bra{)am  rcurbc  mit  einem  ©eorgiuö  enblid)  1562  ju  a5erf)anbluns 
gen  mit  ben  Sefuitfn  bcöoUmäd^tigt,  aber  Äbro^am  erinnerte  fid^ 
je^t  an  alle  feine  SSerfpred^ungen  in  S^om  nid)t  melju  {Sacchinus 
II,  218).  2(16  SRoberid)  je^t  förmtid^e  Öbcbiensleiftung  beä  ^a- 
triard^en  »erlangte,   erwibevten  bie  ßommiffarien  {p.  249),    eum 


2(\\\)anQ.  §.  64.  9}?avonitcn.  711 

9?uv  bie  9)?aron!ten  {)ielffn  in  i^rer  SfoIirt()elt  fcfl  an 
diom,  unb  nntrben  i>nxä)  i>a^  CoUegium  Maroulticum,  w^U 


sermonem  accideie  sibi  novum ,  postque  Chaicedonense  Con- 
ciliam  et  Patriarcharum  disjunctionem  unumquemque  sua  in 
Ecclesia  caput  esse  magistrumque  sutnmum;  immo  Romaniim 
Pontificem,  si  forte  erraret,  a  caeteris  Patiiarchis  judicari 
oportere.  Litteris  suis  modeste  se  et  officiose  locutos,  atqne 
obedicntiam  professos  eo  ritu,  quo  humaniter  cum  amicis 
agitur,  dum  ad  eoium  jussa  nos  paratos  profilemur:  suae  hu- 
militatis  causa  tituiis  illis  et  nominum  insignibus  Romanum 
Patriarcham  affecisse :  adjecisse  autem  suis  in  litteris  fidei 
summam,  quod  hujuscemodi  communicatione  se  invicem  salu- 
(are  Patriarchas  deceret :  atque  hominem  petiisse,  quod,  ut 
ipse  ex  caritate  salutasset  Pontificem,  ita  gratum  sibi  futu- 
rum esset,  si  a  Pontifice  misso  nuncio  vicissim  ipse  salutare- 
tur.  S)ie  Sefuiten  üerfjanbeUen  tioä)  lange,  abet  oUe  if}re  Älugs 
i)iit  fcfjeiterte  an  bet:  @ntfd)ieben()ett  ber  pfiffigen  Sarbaven. 
•Dennod^  ließ  fic^  bie  römifc^e  Untonöfuifit  balb  wiebec  täufd)en. 
3m  3-  1594  fam  wtebcv  eine  neue  ©efanbtfd^aft  beö  foptifdjen 
^atctardjen  nad)  9?om  (Barotiii  ann.  eccl.  ad  ann.  452  no.  23), 
würbe  f)eit)irtf)et  unb  befd^enEt,  unb  imterfd)rteb  waö  »erlangt 
rcurbe.  «So  feiert  Baronius  in  einem  Corollarium  ad  T.  VI. 
annalium  p.  905  bie  Union  bec  Äopten,  voelä)e  fid^  balb  eben  fo 
nid)tig  ern:'ieg,  al6  alle  früf)cre.  Cyrillus  Lucaris  ad  Jo.  IJyien- 
bogaert,  1613,  b.  Aymon  p.  157,  fd^reibt  barüber:  Papa  Cle- 
mens VIII.  Romanus  multa  fecit  tulitque  se  componere  cum 
illis  (Coptis) ,  et  rideret  Vestra  Dominatio,  si  sciret,  quali 
usi  fuerint  Coptae  in  hoc  negotio  stratagemate,  quantumque 
Papa  ab  illis  delusus  fuerit,  quamvis  Baronius  novus  histo- 
riographus,  antequam  bene  veritatem  percepisset,  cum  forsan 
pro  more  aulae  Romanae  adularetur  Clementi,  istam  ei  glo- 
riam  referre  properaverit,  —  voluitque  ea  de  Coptarum  in 
Ecclesia  Romana  conversione  scribere  in  suis  Chronicis,  quae 
tempus  non  multum  postea  falso  fuisse  omnia  probavit.  Imo 
Paulus  praesens  Papa  istam  ob  causam  aliquos  Coptas  ejecit 
Roma. 


712     SSicctc  ^mobe.     2Cbfd)n.  1.     §».  1517—1618. 

c^e§  ©regor  XII.  1584  in  9Jom  grönbete,  immer  enger  an 
ben  pap^üd^m  <Btüi)l  gebunben  '^'). 


47)  Cyrillus  Lucarts  ad  Jo,  üytenbogaert ,  1613,  b.  Aymon  p. 
159:  Maronitica  secta  est  semi-romana,  imo  incipit  esse  tota 
romana;  quia  multi  Maronitae  profecti  Romam  litteris  operam 
navarunt,  indeque  in  montem  Libanum,  castellum  in  Provin- 
cia  Phoeniciae,  ubi  est  eorum  residentia  principalis,  migra- 
runt,  optime  a  Romanis  instructi,  et  modo  tota  quasi  gens 
illa  romanam  sequitur  religionem.  Cum  maxime  eorum  pri- 
mus  Episcopus  se  Papistara  profiteatur,  et  quia  Antiocheni 
Patriarchae  Dioecesis  contigua  est  Maronitis,  timeo  ne  inci- 
piant  et  vicinos  inficere,  praesertim,  cum  a  parte  Patriarchae, 
et  a  nobis  admoniti,  conveniens  tarnen  non  sit  cautio:  homo 
enim  Arabs  non  capax  est  mali,  quod  serpit. 


91  e  g  t  fl  e  t 

über  ^f$  dritten  ponlres  txfU  nrdf  ^ixitiU  (3lbtl)eilunfl. 

(I  oerttjetll  auf  bie  erjlc,  II  auf  bie  jweltc  2(btl)ci(un9} 
bie  bann  folgenben  3a^len  fmb  ©eitenja^len ,   9?.  bebeutet  9lote.) 


21, 

ÄbenbmalSftveittgfeiten  I,  187  ff. 

II,  152  ff. 
2fblaf  II,  649. 

3CbraI)am6,  ©alcnuS  II,  99.  91.  16. 
3(btapf)ori)ittfd^c  ®trettt9EettII,211. 
2(emilianuS,  .^ier.,  II,  491. 
-ÜQXkoia,  So^./  I,  345.  II,  138  ff. 

202. 
3(Eabemten,  proteft.  II,  426. 
2ClaiS,  ©9nobe  ju,  II,  349. 
2tlanuö,  SBil^.,  II,  27.  91.  12. 
7(lba,  ^crjog,  I,  564  f. 
Zlbuä)t,  ö.  aSranbenburg,  I,  219. 

—    J£>etiOQ,   I,  395.  —   II.    ». 

SRedlenburg ,  II,  320.  -  ^ecj. 

0.  Preußen,  II,  274  ff. 
Weanbcc  I,  91. 
2£(e);anbet  o.  ^avma  I,  566. 
Tfltenburgcr  ©efpräd^  II,  251. 
Alumbrados  I,  512.  91.  2. 
2(m6borf,  9ltc.  v.,  II,   199.  206. 

210.  213.  223. 
3fmi)valbuö,*  9Jiof.,  II,  350.  424. 
3(nabapti6muS,  f.  SßSicbcrtäufe^ 

tei. 
3Cnberfon,  Ut. ,  I,  481  f. 
■Knixeae,   Sac,   II,    262.  290  ff. 

323.   9t.   1.    -    So^.    SSalcnt, 

II,  438  ff. 
JCngcla  »on  SSrefcia  II,  682. 
2(nttnomifttf(i)e  ©treitigfett  II,  138. 
2fntitrinitariec  II,  51. 
"iipoloqie  bec  2(ug6burgifd^en  (Jörn 

feffion  1,  269.  ber  (5oncocbien= 

formet  II,  308. 


lipoftool,  ©am.,  II,  99.  9J  16. 
2(poltoolen  II,  99.  91.  16. 
2(ppenäeU,    Sfefocmation   bafelbft, 

I,  168.  381. 
2(quaoioa,  Slaub. ,  II,  610.  621. 
2fquita,  6afp. ,  II,  210. 
2Crment[d)e  Äicdtie  II,  708. 
2(vmtnianifd)ei;  ©treit  II,  333  ff. 
2Ct:nb,  3ot).,  II,  446. 
2(ubefpine,  @abr. ,  II,  692. 
2(u96burg,    sRetd^Stag   bafelbft,  I, 

240  ff.  346.  372. 
2(ug6burgifd)e  ßonfcffton,  f.  ßon^ 

feffion. 
2fugu|l  (S{)urf.  II ,  248  ff.  290  ff. 
limla,  Suan  be,  1,  514.  9t.  4. 

aSabener  Sigputation  I,  279. 
S3oiu6,  sOJirf).,  II,  608  ff. 
aSalbuin,  gebe,  II,  419. 
Sann  in  b.    rut().  Äird^e  II,  366. 

in  b.  reform.  381.  383.  386. 
SSaptiffen  II,  47.  9t.  47. 
S3arceUona,  93önbnif ,  I,  233. 
Sarnabiten  II,  491  f. 
aSarnefiuS,  Stob.,  II,  15.  9t.  37. 
aSaroniug,  6äf.,  II,  691, 
Barih^lemy,  la  Saint-,  I,  542. 
SSafet,    ^Reformation    bafelbff,    I, 

171.  283  f.    Unioerfttät  II,  130. 
Safelfd^e   ©onfeffion,   f.  (Sonfeöj 

fion. 
be  aSaffi,  sotattf).,  II,  490. 
a3atl;ori,  ®tepi).,  I,  458. 
aSauernfrieg  1 ,  200  ff. 


®iefe(et'8  Ätrd&en9efd&.  3rS&.  2te7(btl)r. 


46 


714 


S^eöijltci'. 


SBcatianer  II,  257.  9?.  23. 
S5ecanu6,  SKact.,  II,  604. 
S3et;m,  ^iä).,  II,  480, 

II,  390. 
SSftgiojofo,  ©raf  o.,  I,  470. 
aSeUarminug,  fRob.,  II,  584. 
S5ct9tfd)c6  SSud)  II,  296  ff. 
aSern,     JReformatton    bofelbll ,    I, 

168.     Disputation,  I,  281. 
Berquin,  L.  de,  I,  525.  91.  3. 
S3eruire,  gierte  be,  II,  681. 
SBett)len,  ®abv. ,  I,  472. 
SSeaa,  Stjeob.,  II,  180  ff.  323  SR. 

I.  4-22. 
S5tbflüberfe|un^,    (utl).,    I,    109, 

jürid)er,  167,  bcutfd^jfot^ol.  II, 

4S4. 
Biblioihecae  Patrnm  II,  690. 
«Biel,  S?ffonnation  bafelbfl,  I,  171. 
SSlanbrata,  3o^-  ©■/   II,    71.  72. 

5«    23.   II,  74. 
SSlonbel,  ®ao.,  II,  423. 
aSliit^od^jeit  I,  542. 
SBocfbülb,  Set)  ,  I,  293. 
aSobenftem,  f.  Sarlftabt. 
a?öt)me,  5ac  ,  II,  435. 
SBöbmen,  «Reformation  in,  I,  437  ff. 
«BolPi)n,  Ttnna,  II  ,  5.  8-   11. 
SSolifC,  |)ieron  ,  11,  177  f. 
aSonner,    SSifd).     m   £onbon,    II, 

'21    s«.    17 
aSorromeo,  (5ar. ,  I,  433.  529. 
SBotsfat,  Stepb  ,  I,  471. 
aSraunfc^roeig,  ^Reformation  bafelbft, 

I,  319  f. 

aSremen,    Äirctienüecbefferung    ba: 
felbft,   I,  125.    aSremer  ©treit, 

II,  247. 

Sycenj,    Sot). ,    I,    196.   253.    II, 

239   281.  417. 
Breviarium  Romanum  II,  575. 
BrJQonnet,  Guill.,  I,  524. 
aSroromlten,  II,  34. 
a?rucioli-,  2(nt.,  I,  494. 
Sucer,  naxt,  1,  194.  304  ff.  II, 

16.   159  ff.  164  f.  417. 
aSuflcn^agen,  Sob-/  I,    195.  228. 

479.  II,  281.  s«.  18. 
aSuUavtcn  II,  690. 
aSuUingcr,   >t>einr. ,    I,   376.    II, 

163.  218. 
aSuonomt,  3o^.  Scj./  H,  599.  91. 

46.  47. 


0.  aSuren,  San.,  II,  247. 
aSurgrcd^t  ber   ©ci)tt>eijec  ^antong 

I,  284.  288. 

aSufd^er,  ©tatiuS,  II,  477  f. 
aSujrtorf,  So^.,  II,  422. 

gajetanug,  I,  38.  —    ».   S^iena, 

II,  491.    3:()om.  be  «Bio  Q.  II, 
685. 

ßalober,  granciöc,  II,  60.  91.  ' 
Salafansa,  5of.,  II,  683. 
Sali):tiner  I,  443.  445. 
(Sati):tug,  ®e.,  II,  466  ff. 
(Saloin,  Sof)-/  I.  384  ff.  531.  II, 

18.  91.  8.  II,  72.  166  ff.  384  ff. 

420. 
Saloini^muö   in  ben   9iteberlanben 

II ,  330  ff. 
Saluiniftifdie  ©treittg!ett  II,  217  ff. 
eambra^,  griebe  ju,  I,  233. 
Samerariue  II,  418. 
Sampanue,  ^o^. ,  II,  56. 
ßampec^iuS  I,   119. 
ßaniftuo,  ^.,  II,  691. 
(Sanuö,  smeld).,  II,  689. 
eapito,  2B.  g. ,  I,  130.  171.  194. 

305.   II,   159  f. 
(Sappelet  Ärieg,  I,  289.    II,  161. 
ßcppcUuß,  8  ,  II,  424. 
Soppuciner  II,  490. 
Saraccioli,  ©aleajso,  I,  508. 
Saraffa,  Sari,  I,  419.    fli.  3.  — 

3o.  ^et. ,  I,  507.  II,  491. 
(Sari,  ^erj.  e.  ©übermontanb/  I, 

491.   —   I.   Äön    e.   engt.   II, 

44    ff.    —    V.   Äaif.,   I,    552  f. 

560.  —  IX.  Äön.  D.  granfr.,  I, 

539.  —  IX.  0.  Sdinjeb.,  I,  492. 
(Sarlllabt,    I,    19.    9t.  6.    I,  49. 

100  ff.  187  f.  190  ff. 
<5arnefed)t  I,  513. 
be  ßarranja  I,  522. 
eartefiug,  «RenatuS,  II,  414. 
eafeliuö,  5ot).,  II,  466  f. 
Saftmir,  Sof).,  ?)fal3graf,  II,  301, 

311. 
Catechismus    Romanus    II,  675. 
eaffanber,  @eo.,  II,  451  f. 
ßafteUio  II,  421. 
Satfjarina  o.  SOJebiciö  II,  450. 
(SajaUa  1,  517. 
ßeUariug,  SOJart.,  I,  103. 


mml(V.  715 

Q^amiex,  ^an.,  II,  424.  eont)ja,  f.  ©oiufiuö. 

e^emni^,  ^avt.,   II,  257.  291  f.  Coolhaas,  Casp.,  II,  333,   91.  4. 

308.  ««.  49.  418.  ßopcnljagen,  3?ei(|6tQg  ju,  I,  478. 

6()iUin9tt)ort()  II,  43.  9J.  11.  ßofneltuS  a  l^apibe  II,  688. 

(§i)oto,etid)t  II,  381  f.  Corpus     doctrinae    Philippicum 
(S^rijtian  n.,  Äön.  ü.  2)änem.,  I,        II,  261. 

475.  —  III.,  1,479.  —  I.  Äutf.,  ©oflcrue,  Sranciäc,  11,693.  91.35. 

II,  314.  (Sotton,  ^etv.,  II,  693.  91.  35. 

6l)rilitop{),  ^erjog,  II,  262.  ßooenant  II,  45. 

(St)t)ttäüä,  ®aD.,  II,  291  f.  Sranmei-,  S()om.,   II,  7.  11.  15. 
eiarcnOac^  I,  225.  91.  17.  17  f.  22. 

eiemenö  vii.    ^.,  I,  119.  290  f.  ereöcenttuS,  Harbin.,  II,  521. 

295.  481.  —  vin.  II,  580  ff.  6te6p9,  grieben  ju ,  I,  324. 

6leDC/  Sicfocmatton  ä«/  I>  320.  (Sromirell,  Öltoer,  II,  47.  S^om., 
(5od)läuS  I,  251.  253.  II,  11.  15. 

(SöleftinuS  II,  250.  ßructger  II,  199. 

6ötn,  «Keformation  in,  I,  321.  ßulmonn,  ieoni).,  II,  284.  91.  23. 

Collegium    de    propaganda   fide  Sultuö,  f.  ©ottcSbienjl. 

II,  592.  Germanicum   II,  537.  6l)riUu6,  ßuearil,  II,  698  f. 

Romanum  II,  537.  6iCcl)00iciuS  II,  72.  91.  22. 
ßoncilienfammlungen  II,  690. 

ßonclaoe  II,  591.  ©♦ 

Concordia  Vitebergensis  I,  305. 

ßoncocbie,  fd)n)äbtfcl^»[äd^jtfd^e/  II,  X)ämmaxi ,    Stifoxmation   in/    I, 

291.  123.  297.  475  ff. 

(Soncorbienformel  II,  289  ff.  S5at>ibt6,  ^x^. ,  II,  74.  70.  91.29. 

Confessio    Belgica    I,   561.     II,  Send!,  Sof). ,  II,  51. 

186.  —   Czengerina  I,  467.  —  ©effauer   SScrat^ungcn  I,  218. 

Gallicana   II,  187.    —    Heive-  25eoai),  matti).,  I,  463. 

tica  I.   II,  164.  II.  II,  183.  —  25iaä,  3o^.,  I,  515.  5R.  6. 

Penlapolitana  1,464.  —  Saxo-  35ibl)muS,  Qiabx. ,  I,  104. 

nica    I,    369.    —     Scotica    I,  bc  Sieu,  i. ,  II,  422. 

570.—  tetrapolitaiia  I,  267.  —  be  Sominig,  gDfJarc  TCnt,  11,  455. 

Virtembergensis  I,  369.  Doopsgezinden  II,  92. 

(Sonfeffton,  2ru96bitrgi[d)e,  I,  248.  £)ortred)tetr     9lationalft)nobe     II, 
,    II,  142.  160.    ©.  aud^:   2Cpolo--        339  ff. 

'*•*"   Qie  unb  (Sonfutation.  —    S3afeU  Sreiec,  6{)rfln. ,  II,  480. 

fd)e,  II,   163.   —    ©d)tüäbi[d^e,  ^xn^imi)x\Qn  Ärieg  I,  419  ff. 

II,  290.  Sruftuö,  Sol)./  II,  422. 

Sonfirmation  II,  401.  Scpanber,  f.  ©njinaS. 

Sonfutation  bec  2(ugöb.  eonfeffton  Subttl),  2Cnbr.,  II,  74. 

I,  251.  2)umoultn  II,  351.  91.  10. 

Congregatio  de  fide  cathol.  pro-  Suicäuö/  3of).,  II,  462. 

paganda   II,  592.  —    S.  Mau- 

ri    II,   684.    —     Oratorii    II,  ©♦ 

680  f. 

eongregattonariftcn  II,  34.  ©bcrlin,  So^.,  I,  122. 

Consensus  Dresdensis  II,  264.  —  ©c!,  Sof). ,   I,  32.  49  ff.  82.  251. 

Genevensis  II,  177.  -    Tigu-        253.  268. 

rinus  II,  174.  ©buarb  vi.,  Äön.  o.  (Sngt.,  II,  16. 

©onftftocicn  II,  364.  373.  ßgibiuS,  5o^. ,  I,  516. 

(Sontartni    (Contarenus)    I,  310,  (gid^gfelb,  rcieber  fat^olifd^,  I,  402. 

496.  505.  Eidgenots  I,  383. 

eontcacemonfltonten  II,  336.  eiölebcn,  SKagijlec,  f.  TiQxitoici. 


716 


SiegifJcv. 


eUfabetf),  Äön.  o.  ©nst.,  11,23  ff. 
Gm\tt,  Jpieron.,  II,  484.  di.  2. 
(Jnglanb,  SfJeformation  bofelbfi,  II, 

1  ff. 
eniebinuö,  ©eorg,  II,  77.  3i.  31. 
@ni)eb/  St)nobe,  I,  467. 
(gnjinaö,  granj,  I,  519.  —  Sacob, 

I,  515.  «R.  6. 
(Spt[copiuS,  ®im, ,  II,  335.  344. 

9t.  4  ff. 
öraömuS    I,   59.  112.    91.  93.    I, 

130.  175  ff.  192.  II,  450. 
erofltanec  II,  47.  5R.  23. 
(äcbfolgejlreit,    Sülid) ;  ßteoifd^cr^ 

I,  416. 
©rböb,  ©pnobe,  I,  464. 
Qxid)  XIV.  I,  486. 
ßoangclifd^e  Union  I,  418. 
©jcotctSmuä  bei  bet  Saufe  II,  401. 

^* 

gaber,  5ot).,  I,  251. 
gacuUäten,  bifd)öfltd)e,  II,  601. 
J^agiug,  Sof).,  H,  16. 
gamiliflen  II,  34. 
garel,  SB.,  I,  172.  383  ff. 
gerbinanb,  erä^crj.,  I,  222.  224. 

-  I.  Äaif. ,  I,  392  ff.  II,  450  f. 

544. 
gerrari,  grj.  SSecn^.,  II,  692. 
gif()er,  SSifc^.  ö.  SJoc^ejler,  II,  10. 

5R.  23. 
glactanec   II,  209  f.  246.  253  ff. 

373. 
gtaciuö,    mattf).,    SUijvicug,    II, 

209  ff.  245.  253  ff.  417  f. 
gtaminger  (SKennoniten)  II,  98. 
glamtniuS,   3Karc.  2(nt.,  I,   495, 

91.  5. 
g(i)aeben  I,  22.i.  51.  17. 
gocev.  Säur.,  II,  604. 
granec!cr,  QTcabcmie,  I,  567. 
gcanffurt  a.  g}i. ,    Äirdienoerbeffe; 

ritng'bafelbft,  I,  124.  Sleccf  II, 

225.    eonoent  II,  301  f. 
gcanfreid^ ,    ^Reformation    in ,    I, 

523  ff. 
granj  i.  o.  granfr.  I,  524  ff.  — 

II.,    I,    535   ff.    —    SSifci^.    ». 

SKünfler,  1 ,  322. 
grebcruö,  ^oi). ,   II,  400.  91.  16. 
Fregosius,  Federic. ,  I,  496. 
griebrtcf)  b.  Sßeifc  I,  59.  »4.  219. 


—  1.  Ä.  ö.  25önem.,  I,  229. 
476  ff,  -   B.   b.  ^fali,  I,  326. 

—  III.  0.  b.  ^falj,  II,  132.— 
Sof).  gr.  bec  «Mittlere,  II,  226. 
246.  '250.  —  ^rinj  o.  Sänem-, 
II,  314.  -  III.  (Sf)urf.,  II,  231  ff. 

griefen  (9}Zennoniten)  II,  98. 
grijtb,  2oi).,  II,  4.  10.  9i.  24. 
be  la  guente,  ?)once,  I,  516  f. 
guncf,  3o{)./  II,  283  ff. 


©atcniften  II,  99.  «.  16. 

©t.  ©allen,  S^eformation  bafetbft, 

I,  173-  283.  SBiebettäufecei  btt[., 

I,  211. 
©aUuS,  9lic.  II,  210. 
©arbiner  II,  II.  22.  91.  17. 
©enf,    gjeformation    bafelbfl,    I, 

383  ff.    II,  62. 
©enter  Vertrag  1 ,  565. 
©entiliö,  SSalentin,  II,  69. 
©corg  oon  <Baä)\en    I,  174.  243. 

—  oon  2(nfpad)  unb   ffiaipreutb, 

I    228- 
©erarb,  Subbert,  II,  94.  9t.  7. 
©erfjarb,  Sof)/  H,  419.  447. 
©eufen,  I,  563. 
©taruS,   9?eformation  bafclbjl,  I, 

284.  381. 
©tafftuä,  ®al.,  II,  420. 
©omarillen,  II,  334  f. 
©omaruS,    granciSc,     II,    334. 

422.  91.  38. 
©oneftuS,  ^etc,   II,  71.  72.   9t. 

22.   II,  75.  91.  29. 
©ottegbienfl  II ,  390  ff.   in  b.  re- 
form. .Kircf)e,  II,  403  ff. 
©ranoeUa  I,  561. 
@raubünbten,5Keformation  bafelbjl, 

I,  281.    II,  60. 
©regorianif^er  ^alenber    I,   404. 

II,  577. 

©regoriuö  xiii.,   II,  570.  576  ff. 

584.  —  XIV.    II,   570.  —   XV. 

II,  590  ff. 
©retfer,  Sac,  II,  684. 
©ribalbus,  SKatt{).,  II,  70. 
©röningen,  TTcabemie,  I,  567. 
©rotiuö,  ^ugo,  II,  335.  339.  424. 
0.  ©rumbadö,  SOS.,  II,  250. 
©rijnäuö,  3-  3./  II,  187. 


S'Jcgillcv, 


717 


©uftdo  2(bolpf),  I,  425.  —  SSSafa, 

I,  229.  481  ff. 

^. 

^abrian  vi.  ^.  I,  112.  117  f.  481. 
^aUS,  5of).,  II,  43.  91.  ji, 

^aUer,  ^eti)tt)oli> ,  I,  169. 
4>amel,  So^-,  II,  612. 
>|»amilton,  3ac.^  So^.,  ^attidf/  I, 

568. 
.^arbcnberg,  2(lb.,  II,  220.  247. 
4)arbernji)f ,  Äcabemie,  I,  567. 
^ebio,  Safp.,  I,  171. 
4>eibclbergct  Äated)iSmu§  II,  183. 
^eiligenbtenfl  II,  646  f. 
4>eiligenleben  II,  691. 
vpfiliger  S3unb  in  9Iiirnbecg  I,  302. 
4»cinrid)  vm.,  Äön.  o.  Sngl.,  I, 

174  f.    II,  2  ff.    —  II.   Ä.   0. 

granfrcid)/    I,   532  ff.  —   in., 

Ä.  0.  gr. ,    I,  543.  —    IV.,  Ä. 

».    gr.,    I,   544.   II,    628.    — 

Otto  ^einr.  ü.  9teuburg  I,  320. 

—    ö.  (SadbRn    I,   308.    —    v. 

SSaloiä  I,  458. 
^clb,  aStccfanälec ,  I,  302. 
|)clbing,  SKid).,  I,  345. 
^emming,  5?ic. ,  II,  429. 
^enciquea,  >&.,  II,  616.  9?.  24. 
|>ermann,  ßfjurf.  o.  Söln,  I,  S21. 
|tef()ufiu6,  Silcmann,  II,  231.  250. 

265. 289. 91.  1 .  295. 309. 91.50. 466. 
jQi^et,  ß.,  II,  51  f. 
4)e):englaube  II,  432. 
^oe  oon  «^oenegg,  I,  421.   91.  3. 

II,  329.  91.  7. 
.f>ofmann,  S)lctd)ioi:,  II,  56. 
^ofmetjlcv,  ©ebaft.,  I,  173. 
|>ogerbcet§  II,  339. 
^omberg,  ©pnofce  ju,  I,  226. 
.^ontcr,  3of).,  I,  463. 
^ooper  II,  22.  9t.  19. 
v^ornejug,  (Sont.,  II,  480. 
^oftuö,  ©taniSl.,  I,  459.  487. 
.^ofpinianug,  SJub. ,  II,  423. 
.^uber,  @am.,  II,  323  ff. 
.|)ugenottcn  1 ,  535  ff. 
o^unniuS,  2(egib.,  II,  325.  418.  — 

9lic.,  II,  445.  91.  20. 
J^unr)ai>i,  ©fmetc,  II,  87.  91.  37. 
öon  «Butten,  Utr.,  I,  168.  180. 
.^uttcr,  «eonf).,  II,  418  f. 
.^ijpcnuS,  2Cnbc.,  II,  410.  429. 


Sacöb  V.,  Äön.  ».  ©cf)ottI.  I,  568. 

I.  Äön.  0.  engl.  II,  35  ff.  348. 
—  0.  aSaben ;  .|>od^bev:g  ,  SDZarf; 
graf,  I,  405. 

SeremiaS,  ^atr.  ».  (Sonft.  II,  697. 
Sefuiten   1,  400  ff.    469  ff.    480. 

490.  492  ff.  532  ff.     II ,  602  ff. 

SKiffionen   bcrfelben  II,  658  ff. 

sjJiorQl  u.  SogmatiE  II,  629  ff. 
Sgnatiuö  o.  Sojola  II,  492  ff.  532. 
Snbepenbenten  II,  34.  47. 
Indices    librorum    prohibitorum 

et  expurgandorum  II,  650. 
SnnocenttuS  ix.  p.  II,  570.  —  x. 

II,  570.  595. 
Snquifftion  I,  513  ff. 

Interim  Augustanum  I,  346.  II, 
518.   Lipsiense  I,  361. 

SoacJ^im  o.  SSranbenburg  1,245.  — 
II.,  1,  308. 

Soafapf),  ^att.  r>.  Sonfl.  II,  697. 

5of)ann  tn  SScfiänbige  I,  219.  — 
bec  ®tanbf)afte  I,  277.  —  sßiatU 
graf,  1,308.  —  iii.  oon  <&d)Xoes 
ben  I,  486  ff. 

Soriö,  Sao.,  II,  53  f. 

Srenäug,  (5f)rijlopf),  11,256.  91.22. 

Srlanb,5Reformationbafelbf},  II,  16. 

Sölanb/  Sfcformation  bafelbfl,  I, 
480. 

Stalten,  Slcformation  bafelbfi,  I, 
493  ff. 

Subcj:,  50Zattf).,  II,  210.  244. 

Suliuö  III.,  ^apfl,  I,  367.  505. 
520  ff.  —  ^eti-  D.  SSraunfd^i»., 
II,  262.  307.  309.  91.  50. 

Suniuö,  grancigc,  II,  457. 

Süterboc!,  ßonoentc,  II,  303. 

3n?an  iv,  SßSafftlicwitfc^  II,  697  f. 

Äaban,  SScrtrag  ju,  I,  292  f. 

Ääfer,  Seonf).,  I,  225.  91.  17. 

Äated)i6men  Cut^eri  I,  229.  II,  142. 

Äat^oltfdje  2iga  I,  418. 

Äau^,  3<ic.,  II,  52.  31.  7. 

Äenotifec  II,  327. 

Äeppler,  2oi).,  II,  431.  9?.  22. 

Äefflec  I,  173. 

Äettenbad),  Wönä),  I,  122.  91.  105. 

Äettlcv,  ©ottljarb,  I,  454. 


718 


S^tcgipcr. 


Äird^e,  eoan^el.,  SSevfaffung  ber; 
felben,  II,  352  ff.  refotmirte,  II, 
311  ff-  378  ff.  röm.  Uti)oL  II, 
483  ff.  orientalifd^e  II,  694  ff. 

Äir(^fnparteien,  flcincre,  II,  48  ff. 

Ätrrf)nfr,  Stmotf).,  II,  250.  308. 
9^.  49. 

klarer,  SBaU^.,  I,  168. 

mibifi,  as.,  II,  231. 

Änojr,  3o^.,  I,  568  ff. 

»an  bec  J?obbe  II,  343. 

ÄoUfgianten  II,  343. 

Koornhert,  Dirik  Volckaerts 
zoon,  II,  333.  ^.  4. 

Ärautrcatb,  S3al.,  II,  103.  m.  4. 

ÄceU,  9{ic.,  II,  314. 

Äiinj,  ^et.,  II,  165.  9^.  36. 

ÄtpptiEec  II,  327. 

Än)ptocatointgmuS ,  fäd^[.  ,  II, 
248.  314. 

Ärpptocaloinifleti  II,  220  f.  247  ff. 

S. 

Satnes  II,  533.  606. 
ßamiften  II,  99   ^.  16. 
a  SQ6C0,  3o().,  II,  217  f. 
gotctmann,   Sof)- /   II  ^  480.  481. 

91.  19. 
ßatitubinariömug  II,  43.  348  f. 
2aub,  503.,  II,  43.  ^.  11.  II,  44. 
Saufanne,  Siäputation  bafelbfl,  I, 

384. 
Seiben,  ^cabemie,  I,  567. 
8eipji9*r  ©efpväd)  II,  462. 
8eo  X.,   ^apjl,    I,    37.   46.    112. 

II,  481.  —    Subac   I,  159.  II, 

403. 
SepantO/  ©ieg  bei,  II,  575. 
Sc^,  Seont).,  II,  612. 
SeoeUerö  II,  47.  9^.  23. 
Sibettiner  in  ©enf  1 ,  385.  in  ben 

9tiebertanben  I,  557. 
Cicflanb,    ÄirdKnoerbefferung    ia- 

um,  l.  123.  450  ff. 
Ligue,  la  sainte,  I,  221.  543. 
Cißmantni,  grancelco,  II,  71. 
Sobwaffer,  2(mbrof. ,  II,  409. 
2oUf)acben,  II,  2.  9t.  1. 
Succrn,  Sag  bafelbff,  I,  278. 
Subroig,  Äön.  ü.  Ungarn,  I,  222. 

224.    —  XIII.  Äön.  0.  granfr., 

I,  549  f.    -    VI.  ».  b.   ^fa(j, 

II,  296. 


Sut!)ev,    SÄart.,    I,    10  ff.    140. 

261  ff.  437  f.  II,  116  ff.  198  f. 

208.  273.  352  ff.   390  ff.   411  f. 

415   f.    429.    432.    geflofben    I, 

330.   gegen  SragmuS  I,  175  ff. 

f.  Uebcrfe^ung  beö  9i.  S.  I,  109. 

f.  Äatec^iömen  I,  229.  II,  142- 
ßutf)eranfr  1 ,  53. 
Sut^ecifdje     CefjrentwicEelung    II, 

115  ff. 
Lutherus   ungaricus,    f.    9}Jattf). 

Seoai). 

m. 

9}laccooiu6,  (SKafowgfp),  3o().,  II, 

341  91.  415  91.  11. 
SKabrib,  gricbe  ju,  I,  218. 
9)?agbeburg ,      Äirc^enoerbefferung 

bafelbfl,  I,  124. 
9Ääf)ven,  ^Reformation  in,  I,  437  ff. 
9)iai0LV  ©CO.,  II,  213. 
sOtaiortflifdjer  ©treit  II,  213  ff. 
SOtalbonatuö,  5o(). ,  II,  687. 
Mamelucs  1 ,  383. 
OTanuet,  ^iU. ,  I,  169. 
9}ianvt)aring  II,  44.  9t.  15. 
?Otarburg,    Unioevfttät,    I,    226. 

©efpräd)  bafelbft,  I,  236  ff.  287. 
be  Wavca,  *petr.,  II,  692. 
9}tarceUuö  ii.,  ^.,  II,  505.  526. 
SKargarettja  o.  ©aoopen,    <Btattl). 

I,  556.    —    u.   9)arma,   ©tatt^ 

{)att. ,  I,  563. 
9}taria,  ®tattf)aUetin,  I,  556.  — 

Königin  o.  ©ngl. ,  II,  21  f.  — 

(Stuart  I,  570  f.  II,  28. 
«Otariana,  So{).  ,   II,   616  9t.  24. 

618  ff.  629.  9t.  37. 
9}taroniten  II,  711. 
«Ütartinengug,  Seif.,  I,  508.  9t.  31. 
9}tartini,  Sorn.,  II,  467. 
9)Jartpr,  ^etr.,  II,  16. 
gjJaftuä,  2(nbr.,  II,  688. 
SCftattf)taö,  ersbevä.,  I,  416. 
«Ütaulbronner  gormet  II,  291. 
sOtürimilian  ii,   I,    397  ff.   445. 

—  v^erj.  ö.  fBa'onn  I,  406  f, 
?0tai)narbu6,  2fugu{lin.,  II,  6K  9t. 
SOtebrcifd),  ©^nobe,  I,  464. 
9}teganber,  ^afp.,  II,  163.  9t.  28. 

165.  9t.  36. 
9}tcf  tcnburg ,      Äirdjcnoevbeffeiung 

in,  I,  123. 


SJcgiftcr. 


719 


gKeland)tf)on,   ^i)iL,  I,    54.  97. 

120.  91.99.  228.  246.  253.  258  ff. 

II,  137.  187  ff.    221  ff.  231  ff. 

369  ff.  412  f.  416  f.  429. 
sJSeniuö,  Suff.,  II,  214. 
sßtenno   ©imonS   II,    91   ff.    101. 

s«.  20. 
SSKennoniten  II,  90  ff. 
sJBcnlec,  SSaltJ).,  II,  471.  91.  11. 
9}^crcgruö,  Soi).,  H,  422. 
aSccfeburg,   Sleformotion   bofelbff, 

I,  323. 

OTetcopl)anfö ,  ßcttopuluö  II,  703. 
f)Jle\)n,  (Sebajl.,  I,  168.  170.   II, 

165.  91.  36. 
?OJiant,  f.  2temtltanuS. 
mui^,  (§.  0.,  I,  46.  87. 
«Kisienta,  eötcfl.,  II,  481.  9t.  19. 
Missale  Romanum  II ,  575. 
sOTogiloS,  ^ctr.,  II,  708. 
SOJolina,  ft.,  II,  613. 
SOlömpclgarb,  ®r)nobe,  II,  458. 
bei  Wlonte,  f.  Suliuö  m.  ^. 
sOTortnuS,  3of).  II,  688.  692. 
sOJori^  ü.  ®ad)fen  I,  325  ff.  370  f. 

—  (5f)ut:f.  II,  209.  —  Sanbgraf 

II,  316. 

«Olörlm,  Soad).,  II,  276  ff.  287. 
de  Morone,  Jo.,  I,  496.  509.  II, 

543  f. 
5Koruö,  Si)om.,  II,  4.  10.  91.  23. 
9JJüf)tberg,  (Sd)Iad)t  bei,  I,  336. 
dMi)li)a\x\en ,  SJeformation  in,  I, 

168. 
sjJlünffcr,  SBicbcrtäufer  in,  I,  293. 
SKnnjet;,  Sfjom.,  I,  197  ff.  208  f. 
gJZufäuä,  ©im.,  II,  247. 
9ÄDConiu6,  Ö6vü.,  I,  377.  II,  163. 
sstx)^ii  II,  433  ff. 
3iKi)pifcc  II,  693. 

Stanteg,  ©biet  üon,  I,  545. 
Naturaiists  II,  47.  91.  24. 
Slaumbutg,  6ont»ent,  I,  371.  Äag 

SU,  II,  246. 
««eriuS,  ^t)il.,  II,  679. 
9'ltebcrlanbe ,  ^Reformation  baMbff, 

I ,  551  ff. 
S«tl)ufiuS,  SSart.,  II,  468.  91.  5. 
Siiinguarba,    9luntiu6,    II,    599. 

91.  46. 
9ligmcS,  ebict  üon,  I,  550. 


9lobiti,  gjob.,  II,  662. 
9ionconformiffen  II,  30. 
9lot:folf,  v^crj.  v. ,  II,  11. 
9lorman,  ®eo.,  I,  485. 
9lortt)e9en,    ^Reformation    bafelbff, 

I ,  480. 

9luntien,  ffe()enbc,  II,  597  ff. 

9iürnberg,  Ätt(i)ent)erbeffcrung  ia: 
felbff,  1,  125.  sRetigionöfriebc  I, 
275.  erneuert  I,  316.  —  ®.  aucl^: 
^eiliger  S3unb.   Sieic^ötag. 

Öd^tno,  SSernarbino,  I,  498.  507. 

II,  16.  64. 

Obenfe,    sReid)ötag    bafelbff,     I, 

478. 
Öecolampabiug ,   2oi). ,   I,  171  f. 

195.  279  f.  376.    II,    161.  383. 

420. 
»an  Olbenbarneoclb,  3o^.,  II,  335. 

339. 
ÖleöianuS  II,  183. 
Örben,  neue,  II,  490  ff.  679  ff. 
Orbination  II,  400. 
Öftanber,  2fnbr. ,  II,  269  ff. 
Öftanbriffifd^c    ©treitigJeitcn     II, 

269  ff. 
Oftfrieölanb ,     Äird)enöerbeffcrung 

in,  I,  123. 

*♦ 

üon  ^a(£,  Otto,  I,  229, 
9)agninu6,  ©anteS,  II,  687. 
?)aleario,  2fonio,  I,  513. 
^ap(ltt)um  I,  8.  II,  570  ff. 
|)aracelfu6,  f.  Sf)cop{)raffug. 
^areuö,  Sa».,  II,  459. 
#ariS,  ©pnobe,  I,  533  f. 
^arEer,  9JJattf).,  II,  23. 
^affauer  Vertrag  I,  371. 
^aul  in.  ^apff  1 ,  295.  503.   II, 

481.   488.   503.   505.    —    iv.  I, 

391.  509  f.  520.  9t.  18.  II,  505. 

526  ff.    ©.  oud^:  (Sara ff a.  — 

V.  II,  570.  584.  623. 
be  ?)aula,  SSincent.,  II,  682. 
^auli,    ©regor.,   II,   71.  75.  91. 

28.  77.  91. 
^erej,  Suan,  I,  519. 
geringer,  Siepolb,  I,  122.  9t.  105. 
Perrill,  Ami,  I,  388. 


720 


S^egijjtcv. 


^etti),  2Crti!el  oon,  II,  43. 
^etoüiuä,  Ston.,  II,  692. 
^efecfon,  Sorens,  @ot^u6,  1,481  ff. 

487.  -  Öluf  I,  481  f. 
^eucer,  6afp. ,  II ,  248. 
^e^el,  II,  311.  313. 
^Pfaffrab,  6a[p.,  II,  471.  ««.  11. 
^fefftnger  II,  223. 
üon  ^flug,  2ul,  I,  345. 
^i)ilipp  II.  I,  560  f.  —  0.  Reffen 

I,  219  f.  226.  234  ff.  252.  292. 
^t)ilippi|lten  II,  208  ff.  262  ff.  311. 
5p{)ilipp6,  Ubbo,  II,  91.  91.  2. 
^ißcator  II,  422. 
^ttl)öug,  ^etv.,  II,  581. 
^iuS  IV.  ^.    II,  565  f.  570  f.    — 

V.  ^,    I,  512.    II,  570.  574  ff. 

609. 
9)otfft),  SteUgionSgcfpcäd^  baf.,  I, 

541. 
^olcn,  sRefotmation  in,  I,  449  ff. 
^olic^iug,  SQJai-t,  I,  14.  91.  6. 
gjoluö,  sReginalb,  I,  496.  II,  10. 

91.  21.  II,  22. 
5)oli)0lotten  II,  686. 
§)ommern ,  Äirc^enoerbeffecun^  ba« 

felbjt,  I,  123. 
^offeoinuö,  "Knt. ,  II,  605.  698. 
^olttUen  II,  428.  9i.   11. 
^räbc|iination6let)re  II,  347  ff. 
du  Prat,  Ant.,  I,  526. 
^rebigtcn  II,  428. 
^rc6bi)tetianigmui  in  ©nglanb  II, 

47. 
^reu^en ,   Ätrd)cnoerbefferun3   bOs 

felbff,  I,  123.  449  f. 
^cieriaö,  ©ijiDeffec,  I,  31. 
^roteffanten  I,  232. 
Puritaner  II ,  29  f.  40  ff. 
^uteonuS  II,  595. 

sRafauifd^et:  Äated^iömuS  II,  81. 
maUcir),'(3eo  ,  I,  474. 
sRamuö,  *pet.,  II,  414. 
Raiionalists  II,  47.  91.  24. 
Steformation ,    bcutfd^e,    I,   7  ff. 

217  ff.    289  ff.    fd)weiäerifd)e   h 

128  ff.  277  ff.  376  ff.  432  ff. 
StegenSburgei'  Snterim   I,  310  ff. 

sReformation  I,  320.   Sdeligioni- 

flcfpräd)  I,  329.  406  f. 
«Äet(l)Sab[c^icb  o.  1526.  I,  223.  231. 


3ieiä)ätaQ  f.  ICüq^buxQ.  ju  9?urn- 

berg  I,  119. 
Sleligionöbilbung    im    -SSolEe    II, 

424  ff. 
SteligionSfrieben  I,  275.  372.  391. 
Slemonflranten  II,  335.  343  ff. 
SHimta  I,  497. 
SienatuS,  (Samiü.,  II,  61.  9?. 
Stefiitutiongebict  I,  422. 
SJljpnöburger  II,  343. 
9Jicct,  gjjatt^.,  II,  659. 
mdieüm  I,  549  f. 
sRidjeriuS,  (Sbm. ,  II,  587.    594. 

692. 
sRigaltiuä,  9lic.,  II,  691. 
miä,  Sof).,  II,  94.  9i.  7. 
Siioetug,  2fnbr.,  II,  422.  9J.  38. 
Siobinfon  ,  Snbepenbent/    II ,  34. 

91.  25. 
JRobnguej,  ©im.,  II,  499  f. 
Siubolpf)  II.  I,  403  ff, 

&aä)6,  '^anS,  I,  122. 

©abotctuö,  Sac ,  II,  685  f. 

».  ®ale6,  grä.,  I,  435.  II,  683. 

693. 
(Sauget,  So^.,  II,  256. 
©amfon,  SScrn^arbin,  I,  139.  143. 
©antocio,  9luntiu6,  II,  599.  91.46. 
«Sarpi,  ^au(,  II,  584. 
(S(j^aft)aufen ,  Slefotmation  in,  I, 

173.  286. 
©ci^ärttin,'©ebafl.,  I,  335. 
©(Rieften,  Äiri^cnDevbefferung  baj"., 

I,  123.  395. 
©d^malcalben,  3ufammenfunft  baf., 

I,  272.  S3unb  I,  273.  296.  2Crs 

titd  I,  301.   II,  142.   Äricg  I, 

334  ff.   (5on»ent  II,  303. 
©(^mib,  6onr.,  I,  162. 
©djnepf,  erl).,  I,  196.  253. 
©cl)omann,  ®eo.,  II,  71.  77.   91. 

31. 
<Bä)otttanhf  ^Reformation  ba[.,  I, 

567  ff. 
©d)ulen  II,  426. 
©ctimabac^et:  TLttiM  I,  239. 
©^TOöbifc^   «^aU,    Ätrd)enoerbeffe? 

rung  baf.,  I,  124. 
©darneben,    9ieformation    in,     I, 

124.  481  ff. 
©d)»encffetb,  gafp.,  II,  102  ff. 


SRfQijIcr. 


721 


©d^wencffftber  II ,  102  ff. 
©cioppiuö,  (5afp.,  II,  653.  91.31. 
©fcJerS  II ,  47.  9i.  23. 
©cinccfec,  mit.,  II,    257  f.  308. 

9t.  49. 
©cnbomit/  ©t)nobc,  I,  455. 
©eroetuö,  «OJic^.,    II,  52  f.    58. 

178.  91.  56. 
©e^mour,  Sane,  II,  II. 
®ibtl)orp  II,  44.  9t.  15. 
©tcbenbüi-gcn,  ^Reformation  in,  I, 

461  ff. 
©ic\igniunb   i.    ü.   ^olen    I,  451. 

490  ff.  -  HI.  I,  459  f.  -  Sof). 

».    ^ol.    II,    74.    —    3o.^.     ö. 

SBranbenburg  II,  318  f. 
©ivmonb,  3ac.,  II,  691. 
©ijtug  V.  ^.,  II,  570.  577  ff. 
©Ealid)  II,  285. 
©ocinianer  II,  80.  88  f. 
©octnuS,   gauff. ,    II,  76.  9t.  29. 

II,  77  ff.  -  gättus,  II,  65  f. 
©oIot{)iirn,  9tefovmatton   ba^. ,   I, 

381. 
<?5oIt)mann  I,  274. 

©onntaglfeiev  11 ,  399  f.- 
©pangenberg',    Sprtac ,   II,  256. 

9t.  22. 
©panien,     Steformatton     in,     I, 

513  ff. 
©peijer,   SReid)gtag  ju,    I,  222  f. 

230.   319.  —    Sf{eic^6abfd)ieb   I, 

323. 
Spiritiiels  I,  385. 
©tancaro,     gvanceöco,     II,    71. 

287  ff. 
©tapt)9luö,  gr.,  II,  451.  -  Sul-, 

11,  274. 
©tatoriue,  ^et.,  II,  71. 
©tepbanug,  9iob. ,  II,  686. 
©tiefet,  50tid).,  I  ,  122. 
©töc,  ^tepi).,  I,  172. 
©tord),  9tic. ,  I,  103. 
©traebutg  ,      Äird^enoei'befferung 

baf. ,  I,  124. 
©treittgfeiten,   t()eolog.,   II,  460. 
©triegel,  SSictorin.,  II,  231.  245. 
Stübnec,  Wlavc ,  l,  103. 
©tttttgart,  ©pnobe,  II,  239. 
©uljei,   ©im.,    II,    165.    9t.  36. 

II,  lb7. 
©upevinteniicnten  II,  363. 


©i)nergifitifd)cr  ©treit  II,   223  f. 

244  ff. 
©t;nfteti6muö  II,  456.  482. 

Sangecmünbe,  ßonoent,  II,  303. 
Äanncr,  3(büm,  II,  604. 
Sariffe,  ©regor. ,  II,  684. 
Äarnoü,  5of).,  II,  420. 
Saiifgeftnnte,  f.  Doopsgez. 
Saufen,  3o{).,  I,  477. 
Se^et,  Sof).,  I,  20  ff.  48. 
Sbeatiner  II,  490  f. 
S^eologte,    eoangel. ,  410  ff.    fa? 

tfjol.  II  ,  685. 
Sf)eop^rQftuS  SSombafl  üon  ^of)en; 

^cim  II,  433. 
Stjomae,  SOtarc,  I,  103. 
S^orn,  «Religionögefpräd^,  I,  460. 

II,  480. 
Simann,  So^.,  II,  220. 
Sorgau,  SSünbnif,  I,  220.  lixtiM 

I,  243.  II,  268.    ®efpräd),  II, 

139 

Socgifc^eö  58"*  fT    •>":>  ff. 
<r^.-^f^vv,i-.-.    ytiC,  11,  Uli). 
SremeUiug,  ©man.,  1,509.  9t.  31. 
Sribentinifc^eö  6oncil  I,  326   329. 

340  f.   367  ff.    395.    II ,  503  ff. 

542  ff. 
Sr;nbaU,  SB.,  II,  4. 

U. 

Ubiquitcit  II,  257. 

Ulm,    Äird^enoerbeffcrung    in,    I, 

124. 
Ungarn,  «Reformation  bafelbjl,   I, 

461  ff. 
Untformttätöactc  II,  23. 
Union,    eoangelifd^e,   I,    418.     Uj 

tred)ter,  I,  566. 
Unitarier  I,  468.  II,  57  ff. 
Uniüerfitäten  II.  426. 
Urban  vii.  ^.  II,  570.  —  viii.  1, 

424.  II,  570.  592  f. 
Urfinuö,  3ad^.,  II,  183. 
UrfuUnerinnen  II,  682. 
Ufbcr,  Sac,  II,  423. 
Utraquiften  I,  419. 
Utrecht,  2£cabemic,  I,  567. 
Uptenbogaert/  So()-,  II,  335. 


722 


9?c9{|!cr. 


SJabtanuS,   2oaä). ,    I,   173.    II, 

165.  dt.  33. 
SSolbes,  gecn.,   I,  520.  5«c«n,   I, 

498. 
be  23atenttn,  ©reg.,  II,  693.   9?. 

35. 
be  aSalero,  SKobrigo,  I,  516. 
aSafTp,  S3(utbab,  I,  542. 
SSergerio,  ^ierpaolo  {pttt.  ^aul), 

1,  295.  508. 
aSermiglt,  ^.,   SÄartijre,  I,  498. 

502.  507  f. 
Jßiret  I,  384. 

be  SStroeg,  ml,  I,  515.  91.  7. 
SSogel,  ssiQitt).,  II,  283.  9?.  21. 
SJofftug,  @er^.  So^.,  II,  423. 
SSulgata  II,  686. 

SBoabt,  sReformation  bafelb|t,  I, 

384. 
SBalbenfer  I,  511.  532. 
SBaterlänbcc  II,  98. 
ai'""^«"  .  ^^.-''teni. ,  **>434. 
kutimar,  Kolloquium, -ii.',  *».>. 
2Bc|lp{)al,  Soad).,  II,  215  f. 
gBejlp^äa[cI)er  grteben  I,  425. 
SffiiceliuS,  @eo.,  II,  451. 
fBibebram  II,  311.  313. 
SBiebcttauferei   I,  196  ff.  293.  II, 

51   ff.    in   ben    9{iebertanben   I, 

557  f. 


SBiganb,  5o^.,  II,  210.  244.  250. 

265.  289.  9?.  1. 
SßJitb,  Sof).,  II,  486.  91.  7. 
fJi3ill)clm  Don  Dranien  I,  565.  567. 

—  Sof).,  e^urf. ,  II,  250. 
SBimpina,  (Sonc,  I,  251.  253. 
SötnÜcr  I,  225.  9i.  17. 
SBittenberg,  UniDccfttät,  I,  12.  14. 

ßonoent,  I,  305.    Sieformation- 

II,  207. 
SOBittenbergi[d)e  ©runbfejle  II,  264. 

91.  34. 
SBlabiSlao  iv.  I,  460. 
SBormfet  ©biet  I,  92  ff.  94.  91.  80. 

Sieligionögcfptäd^,    I,  309.    II, 

222.   Siei(i)6tag,   I,    326.   (5oUo; 

quium  I,  395. 
S!B?>ttenbadj,  Stjom.,  I,  130.  171. 

Xaöer,  gcons,  II,  499  f.  658. 

3and)iug,  ^icr.,  I,  508.   9t.  31. 

TT     fi2     '-"••  ^ 
jjom?..     II ,  99.  91.  16. 

3ürid[),   SReformation   bafelbft,    I, 

140  ff.    II,  63.    SBiebertäuferei 

ta\. ,  1 ,  209. 
3wingli,   ^ulbreic^,     I,    131    ff. 

194.  268.  288  f.  II,  143  ff.  352. 

381.  403  ff.  420. 


Stuc!  ter  UnioerfitatSbud^brucferei  oon  ß.  2C.  ^ut^  in  (Söttingen. 


/ 

* 

ÜNIVERSITY  OF  TORONTO 

\ 

LIBRARY 

29171. 
vol. 3, 

y^ 

•  ' 

Do    not  ^ 

bn    -p 

•H       Ä 

3i     Ä 

re  move   1 

n 

rH;       » 

l.i        hf: 

the   Card 

w 

",  Jphanr 
der  Kirc 

from   this  \ 
Pocket.         \ 

s. 

•i       Xi 
r-t]        ü 

©:      :3 

T4i          Xi 

C!>i        ©  1 

^ 

0 

Acme    Library   Card    Pocket 

.r:        <]> 

Under  Pat.  "  Ref.  Index  File." 

3      .t; 

Made  by  LIBRARY  BUREAU 

jj  >•  ^     >1 


3<'^^. 


m^fmA 


■-■<m.r 


W':>  J 


/  e  .... 


K  «   *