^CM
!0>
•<ß
:C0
^sä?»^ '-^
.;^^ ^- • ■
%-; ^ ^ ^
,;-x:-'^*
i\ ^^
Digitized by the Internet Archive
in 2010 witii funding from
University of Toronto
Iittp://www.arcliive.org/details/pt2lelirbucliderkir03gies
n VA
Gl.
S^ t ^ t ^ n d)
t>er
Äirißenöefdptc&te
t) 0 n
Dr. So|). 6atl ßubm. ©iefeler.
^V
5) r i 1 1 e n ^ o n b e ö j io e i t e 51 6 t fj c i I u n g.
Sonn
bei '•2( t> 0 I ^3 I; «W a r c u ö.
1833.
^ n l) a i U
0. 1517-1648.
2)c§ erften Xi)tiM
bet ®efcl)id)te ber 9?efoumation
(Sefd)td^te bev enodfdjen Stefovmotion Seite
§. 26. unter ^eintic^ VIII. (f 1547) 2
§. 27. untec Sbuarb VI. (f 1553) unb t)llaxia (f 1558) ... 16
§. 28. unter Slifabetf) (f 1603) 23
§. 29. unter Sacob I. (f 1625) u. (Saxl I. (f 1649) .... 35
S5ierte§ Qapitd.
@efd)tcl)te ber Eleineven jur 3eit ber SReformatlon
cntjlanbenen Äirdt)enparteten.
§.30 48
§. 31. Unitartec 57
§. 32. 2Rennoniten 90
§. 33. Sd^wcntffelber 102
Bii^eiter ^'^eil.
Snnere ®e[d)tci)te ber eoangelifdöcn Äird^en.
erjleä QapiUl
2Cuöbttbung beö 2ei)tbegrijfö in benfelben.
§. 34. ©rfte 2(ugbtlbun3 be§ ßefjrbegriffö in ber lutl^erifc^cn Äird^e 115
§.35. (5rfte2rugbilbungbe§Sef)rbe9viffä inber ®d^tt)ciäerifd)enÄird£)C 143
§. 36. 5Keland)t()önö ttjeotogifcIjeS S3erf)altnif ju Sutfjer ... 187
§. 37. ©treit ber ^()iltpptfien unb firengen ßut^eraner biö 1560 208
§. 38. gortgefc^ter ©treit biä 1574 244
§. 39. Öfianbrifdjc ©trcttigfeitcn 269
§. 40. 2(bfa|Tung ber (Soncorbienformel 289
§. 41. 25eutfcl);reformirte Ätrdjen 311
§. 42. 2fbfd)luf ber tutf)erifd^en Ätrd^en(<^rc 323
§. 43. SalDtnigmuö in ber nieberl. Äird;e, 3(rminionifd)c (Streik
tigfeiten 330
§. 44. SßSettere ©d^icffalc ber SRcmonjiranten 343
§. 45. ^räbe(iinationöle{)re in ber reform. Äird^e naä) ber ©^nobe ,
oon S)ortred)t 347
3tt)eite§ Qapitel.
2(u§bilbung ber aufern Orbnungen in ben eoangelifci^en
Äird^en.
§. 46. MuSbilbung ber SSerfaffungen ber eüong. Äini^en . . . 352
§. 47. 2(u6bilbung ber gottcöbienj^Ud^en einridjtungen .... 390
VI Sn^alt.
@eite
©efd^id^te bei; t^eologifd^en unb celigtöfen S3ilbung in ben
etjangelifdicn Äir(|cn.
§. 48. ®t\äi\i)U bct S()eolo9ie 410
§. 49. sReligionSbilbung beg SSolfe§ 424
§. 50. ©cgennjitfungeti bcr SJiijfiif unb bei tcbenbigen 6()rijlens
t^umS in bec lutt). Äit^e 433
§. 51. gricbenSbemiifjungen 449
§. 52. ©eorg Salijrtug 466
®efc^id)te bec c6mif(^s fatf)olifd^en Äitd^c.
aSig jum Anfange bei Sribent. ßoncilö (See. 1545).
§. 53. aSirfungen bec Slefotmation auf bic fat^ol. Äir^c ... 483
§. 64. Sicue Ocben 490
Sweiteg (5öpitc(.
3eit be§ Stibentinifd^en Sonetts ». 1545—1563.
§. 55. aSon 1545 bis 1551. (©rfle ^eriobe beS SoncilS o. 13.
35ec. 1545 bii 11. SOlärj 1547) 505
§. 56, aSon 1551 bis 1562. (3tt)eite ^etiobc beS GSoncilS ». 1.
gjlai 1551-28. Hpx. 1552) 520
§. 57. jDrittc ^etiobe beS SoncilS ». 18. Sa«. 1562— 4. See. 1563 542
£)ritte§ Kapitel.
S3on bem @nbe beS Scibent. ßonciis bis jum weftp^äl. gtieben
ö. 1563 — 1648.
§. 58. ®efd)id^tc beS ^apflt^umS 570
§. 59. ®ef(^id)tc bec Sefuiten 602
§. 60. ©eftaltung bec ficcfelid^en SBiffenfcä^aft unb beS tivä)üäjen
gebenS untcc Sefuitifd^em einfluffe 629
§. 61. gjiiffionen bec Sefuiten 658
§. 62. 9leue Ocben 679
SSierte§ ßopitel.
©efc^id^te bec t^eotogifc^en SBiffenfd^aften.
§.63.
685
@efd^i^te bec ocientatifd^en .Kicc^en.
§.64. 694
®. 544 3. 4 u. 5 jlatt Hpt. 1562 l. Zpt. 1563.
l>. 1517 — 1648.
S)e§ erpen Sbc«c§,
ber ©efc^ic^te ber Oieformatton,
©efdji^tc ber eugltf^en Slcformation.
T/«^ History of the Reformation of the Chiirch of England, by
Gilb. Bimiet (SSifd^of o. SaliSbur^ f 1715) f. 7. //. London
1679. 1681. £di7. IF. 1715. fol. (gef)t biö 1559. \at. Genevae
1686 u. 1689 fol.) 1), /Äe <Ä^■rd Fßr/, beiny Suppletnent to
the iwo Volumes formerly publish^d. London 1715. fol, Dr
©. SSurnet'6 Siefofmationegefdbidbte ber Äirdje oon ©nglanb
SSon b. SSf. felbfl tnö Äüraere gebogen. 2C. b. ©ngl. mit "Knm
u. einem 2fnf)Qnge. SSrQiinfd)iüeig 1765. 70. 2 SBbe 8. (t5gl. &
SQ3ebev übev bie ßeiflungen b. Sngtänber ouf b. ©ebietc b. Äg
(gngtanbg, in ©d)mtbt'6 3eitfd)i-ift f. @cfd)id)t§»tfTenfrf)aft /, 385
Ecclesiasiical Memorials relating chiefly to Religion and
the Reformation of it, and the Emergencies of the Church
of England under hing Henry Vlll. , K. Edicard VI. and
Queen Mary by John Strype. 3 voll. London 1721. fol. unb
bie beiben govtfe^ungen beffelben SSerfafferö Ammls of Refor-
mation and Establishment of Religion under the reign of
Queen Elizabeth. 3 voll. London ed. 2. 1725—1737 (oon 1558
1) ?laä) bieder lat. Uebevfe^ung wirb im ^otgenben citirt: Burnet
111. ift abec bloö englifd) oort)anben.
(«iefelet'g Äir^engef*. 3rSb. 2te2tbtl)l. 1
2 SSkrte ?)cnobe. 2fbf4)n. 1. m. 1517—1648.
big 1588) unb Brief Annnls of the Church and State under
the Reign of Queen Eliz, London ed. 2. 1738 (oon 1589 V\^
J603) fämmtlid) in 55ol.
The hislory of the Purilans or Protestant Nou-Confor-
mista by Dan. Neal. Ed. 2. Lond. 1723 — 38. 4 Voll. 8. a
neiD Edition revised, corrected, and enlarged by Joshua
Toulmin. Lond. 1797. 5 voll. 8. (überfe^t, 1. St), ^a^c 1762. 8.)
The History of the Reformation of the Church of Eng-
land by Henry Soames (M. A. Rector of Shelley. Essex).
vol.U2. («Meineid) VIII.) vol. 3. (Sbuarb VI.), vol. 4. (SO^aria
u. eiifabetf)) London 1825—1828. 8. Seffelben Elizabethan
Religious History. London 1839. 8.
^arteüfcb füc bte vömtfd)e Mtdjt ifr bie Äirc^en9ej'd)id^te
(gnglonbö oon Sevetip Sollicr (2. voll. London 1708. 14.
fol.) unb bie 9ro5entf)et(ö mit Senu^ung bevfelben abgefaßte Hi-
story of England tili the Revolution of 1688 by John Lingard
(fatf). ^cieper ju 5RcwcQple am Zt)ne in 9Jörtl)umberlanb). 14
voll. London 1819-31. 8. (vol. I-IO. ed. 3. u. vol. 11. 12.
ed.2. 1829)5 beutfd^e Ueberff^ung begonnen ö. greif), o. <Sal\§,
fottgefe^t o. SSecli). gran!f. a. m. 14 S3be. 1828-33.
§. 26.
unter ^einrtd) VIII. (f 28. San. 1547).
The Life and Raigne of King- Henry the Eighth, by Edw. Lord
Herbert of Cherbury. London 1649. fol.
3n ©nglanb waren tie gelten SBicliffeä nod) m(i)t öers
gcffen 0/ «I^ 2utf)er§ madjtige ©timme au6) bort^in crfc^atts
1) IJeber bie ßoU()arben, weld^e nod) im 2(nfange beS 16. Saf)r^. J)in;
gerid)tet irurben, f. Ja. Fox (lebte vertrieben in SSafel, gule^t ^räs
benbariuä in Salisbun) f 18. 2rpr. 1587) rerum in Ecclesia ge-
starum, quae postremis et periculosis his temporibus evenerunt,
maximarumque per Eiiropam persecutionum, ac Sanciorum Dei
Martyrum coimnentarii. P. 1. de rebus per Angliam et Sco-
tiam gestis (Basil. 1559. fol.) p. 117. ©rgän jungen b. Burnet
I, 15.
XI). I. (5ap. III. ^uQl «Reformation. §. 26. ^cinrid; VIII. .S
U, unb um fo el^er SSiele für ftrf) geroann 2). Äonic) ^ein;
rld) VIII., ein eben fo fiaxxex Sfjomifl al§ 2)egpot, be*
fampfte bie neue Äe^erei iUQkid) mit bcm <3d()ti)erte unb ber
§eber. ©eine Adsertio VII. Sacraiucntorum adv. M. Lii-
thcruni 3) ujurbe Don bem ^apjle unb beffen ^(nbangern mit
bem (autejien SBeifalle begrüpt , unb üon jenem mit bem
'Hitd eineö Defcnsor fidei belohnt 4): biefer ©vfolg, mie
gut^erS berbe Zntxvoxt^), ermunterte ben Äonig ^u öerbop;
2) SßStc fef)c bie Slot^tüenbigfeit etncc Reformatio Cleri et Sacro-
rum omnium aud) t)in gefüf)U ttJurbe, beweiset bas ®d)retben beS
SSifd^ofeS 0. SßSind^efler S?td). goic an ben Sarbinal S()om. SBolfei)
üom 2. San. 1517 (in Slrype Ecclesiastical Memorials. T. I.
Docum. p. 19 unb hn Gerdes T. IV. Monum. p. 109), in weU
(^em biefelbe oertangt wirb, atö oblatrantem diu populum pla-
catura, Clerum illustratura. Regem ipsum Serenissimum et
Optimates omnes Clero conciliatura, et Deo imprimis Opt.
Max. plus Omnibus sacrificiis placitura.
3) Lond. 1521. 4. gegen CutfjerS ®d)rift de captiv. Bobyl. gevid^;
Ut, nac^gebrucft Antverp. 1522. 4. ofjne SJriirfort 1523. 4. ®eutfd)
0. ^ieron. ©mfer 1522. 4. ogl. ?)lancf'§ ©efdi. beö prot. 8ef)rs
begriffö //, 98. — S3gl. ^eintic^.ö ®d)i-eiben o. 20. «s^ai 1521
on ben 6f)urf. gubmig ». b. ^fatj (Äapp'6 5RQcl)(efe II, 458) unb
an ben Äai[er (Syprian'ö nü$t. Urfunben //, 222), in we(d}en
et jut SSectilgung bcr Äe^ec auffovbcrt.
4) um weld^en cc fid) [djon fröfjer bcmüf)t l)atte, Pallnvicini hist.
Conc. Trid. Hb. 11. c. I. Sie S3uUe 5Jeo'6 X. o. 11. Set. 1521
in Rymeri Foed. XIII, 756. Conc. Magn. Brit. III, 693.
SSeftätigungöbuUc Clemens VII. t>. 5. SJZars 1523 6. %wer XIV,
13. Cowc. M. ßr?7. ///, 702. Sa6 93ud) war im ?0?f. bem ^apffe
jiti; @enet)migung öocgelegt, unb [o erfd^icn [d^on in ber erflen
?(u6gabe jene 25uUe 8eo'6 X. mit ber 5Rad}fd)rift : Librum hunc
Henrici VIII — legentibus X annorum et totidem quadrage-
narum indulgentia apostoiica auctoritate concessa est (Gerdes.
IV, 178).
5) contra Henricum Regem Angliae 1522. 4. in Opp. lat. ed.
.Ten. II, 516. ^einrid) befd)Werte fid) über biefe @d)rift bei ben
fäd)ftfd)en Sür|ten (f. (Sd)reiben dd. 22. San. 1523. in Cyprinni
I*
4 SSicrte ^etiobc. 'äb\d)n. 1. §ß. 1517—1648.
:peltem ßifer für bk alte 2e()re. ^ennoc^ fanb felbfl auf ben
ganbeäimiöerfitdten £)i:fort> unb ßambribge 6) unter ben
jungem ©liebern i>k Steformation ©ingang: unb Sodann
%xx>ti) unb 2Ö i 1 1). S t; n b a 1 1 ') trurben »on ^rforb nur
vertrieben, um üom 2{u§lanbe aü§' bejlo ungel)emmter jal^ls
rcicl;e ©cbriften für biefelbe unter ba§ englifdie 58ol! ju ocrs
breiten 8), obne ba§ be§ SIbomaS 9)?oru§ ®egenfd)riften ^),
bie S5emübungen ber SSifcbofe ^o) unb hie ba^teften ©trafen
Epistt. clnroruni viroruni ex Bibl. Colli, aulographis p. 9 b.
Gerdes fF. Momnn. p. 119); bcr ©fjurfürfl antwortete abfefincnb
(Spprianö nä|li(^c UvEunben //, 276). dagegen crfdjicnen: Jo-
nnnis Ep. Roffensis (SoJ). ^i\t)et 58. ö. Siod^eflcr) adsertionis
Lutheranae confutatio. 1523. 4. Guil. Rossei (oietm. Sfjomag
93loru§) liesponsio ad convilia M. Lutheri congesta in Henri-
cum R. Amjl. 1523.
6) Sn Öjrfovb finbcn ft(^ bie erflen ©puren 1521 [. Wood hisi. et
aniiquitates Universitatis Oioniensis I, 247. Gerdes IV, 187.
3m 3- 1526 mürbe bo§ oon SBotfe^ fo eben gegriinbetc Car-
dinal College ([päter Christ College) ber .^auptft^ beg Sutf)ers
t^umo. 3n ben unterirbifdjen Ä'erfern biefeö Sollege ftarben met)5
rere, anbere rcurben oerbrannt, anbere auSgefio^en, anbere «ibecff
riefen. Wood p. 250. Fox p. 128. — 5n Sambribge f)ielten
met)rere S3i[d)öfe 1523 eine S3ifitation wegen Äc|crei für n'6ti}iQ,
welche aber SJBolfei) oer()tnbcrte, Burnet I, 18.
7) Ueber beibe Fox p. 127 u. 138, Gerdes IV, 181 ss.
8) f. baö SQcräeicbnii ber üom Srjb. ü. Santerburp 1526 »erbotenen
23üd)er Conc. M. Brit. III, 707. — ein anbereg üon 1529 in
Jo. Fox acts and monuments of the church or the book of
martyrs {Lond. 1583. fol. 2 voll.) II, 234 u. b. Gerdes IV.
Monnm. p. 139. @in britteg angebt. a\x6) Don 1529 in Conc. M.
Brit. III, 719 b. Gerdes l. c. p. 134 muf jünger fei)n, ba in
bemfelben fc^on bie STuggb. (Sonfcffton genannt ifl.
9) Sf)omag «Olorug con 9{ubf)art, 9iürnberg 1829, ©. 275 ff.
433 ff.
10) \i)xe SJifttationen Gerdes IV, 214.
Zi). I. 6ap. III. engl. SJcfovmation. §. 2i). ^mtiö) VIll. 5
(imi)aU ti)ün fonnfen. 2Cm burd)()reifenbf!en toixfk Stjnballä
Ueberfei^ung bcö dhmn S£cjlament§ '0-
©ro^er alä tk (SvQehmt)dt ^dmidi)^ VIII. gegen ben
^öpjl mar beffen eigenwiüe. ©eine <it)e mit Qati)axim ü.
TlvaQonkn, aB beö SSruberö SBittwe, war tro^ ber Sig|)en-
fation :3uliuö II. fdjon friil)er il^m unb 3(nbern bebenfUc!)
gen)cfen'2): je^t Qah feine ßeibenfdjaft für 2(:nna S5olei;n ben
2(u§fd)lag J3)^ «nb er forberte ben ^apfl auf, feine e(;e für
11) ^entateud) unb Steueö Sejl. jDen jucrfl in 6ö(n beobftdjttgten
•Druc! oer()tnberte ßod^läuö/ f. beff. Comm. de actis et scriptis
Lutheri ad ann. 1526. p. 132. (Sä erfd^ien bann in 2Cnttüerpen
1526, tüurbc abec nad)^er olelfad) njiebec gebnicEt, unb burd) beut;
fd^e Äaufleutc nad) (Sngtanb gebcocl^t, f. Gerdes hist, Ref. Uly
107. iF, 205. — Fox herum in Eccl. gestarum p. 138 ei*jäl)(t,
wie eutbfct SonjIaU 33. o. Sonbon, um biefelbe ju oevtilgen, bic
ecfte Jfuögabe in 2(ntn)erpen aufgeJauft, babucd) aber SynbaU f9lit=
tet gewährt f)abe, eine zweite oerbeffecte ju oeranfialten.
12) ßwrwef I, 21 s*. «Ranfe'ö beutfd)e ©e[d). im 3citaUec b.
SfJeform. ///, 16.
13) bie ältevn cnglifd^cn ^ijiorifec net)men an, ha^ bec Tfntrag auf
e()e[d)eibun9 oor bcm S3crt)ä(tnijfe beö ÄönigS mit 2(nna S3oict)n
gemad^t fep {Burnet I, 24), bie Äatf)olifen (bef. Lingard VI, 131)
evfläven biefe ßeibenfcijaft für bie einzige Utfad^e. Sie ©vünbe,
weld^e für bic @£)el'd)eibung gettenb gemad)t würben, f. in beö
garbinalö SQSolfei) ©d^retben an ben engl. 2(genten ©regotiuö Saffati
in 9lom o. 5. S5ec. 1527 {Burnet I. App. p. 9); a variis multis-
que Doctoribus asseritur, quod Papa non potest dispensaie
in primo gradu affinitatis, tanquam ex jure divino (Leu. 18, 16.
20, 21.), moraliter, naturaliterque prohibito, ac si potest,
omnes affirmant et consentiunt, quod hoc non potest, nisi ex
urgentissimis et arduis causis, quales non subfuerunt. Bulla
praeterea Dispensationis fundatur et concessa est sub quibus-
dam falso suggestis et enarratis : in ea enim asseritur, <]uod
haec Regia Majesias matrimonium hoc cum Regina percupie-
bat pro bono pacis inter Henricum VII., Ferdinandum et Eli-
zabelham , quum revera nullu iunc dissensio aut belli suspicio
esset inter dictos Principes vei Regiam Majestatem praedi-
6 Stierte ^eriobe. 2Cbf4)n. 1. SS. 1517 1648.
mä)tiQ ju erflaren (1527). tiefer wdre gern bem Äönige
gefällig geworben, wenn er baburc^ nid)t bie 35ig:penfation
feineä SSorgdnger^ für unbefugt ju erfldren, unb ben Äaifer
ju beleibigen gen6t()tgt gewefen wdre ") : fo t)aä)U er burcb
langwierige Unterfudjungen ben Äonig ab5ufü{)(en »s). 2(uf
ctam, quae in t«neris adhuc annis, nee in discretione aut ju-
dicio constitutis agebat, nunquam deinde assensit, aut qaic-
quam cognovii de hujusmodi Bullae impetratione, nee unquam
hoe matrimonium optavit, aut aliquid de eo aeeepit ante
Bullae impetrationem. Quoeirca ab his omnibus Doctoribus
aique Praelatis judicatur hujusmodi dispensationeoi non adeo
validam , — iit praedictum matrimonium manifeste justum le-
gitimumque sit; sed potius quod multa possunt objiei — in
non leve periculum Regiae prolis, totiusque Regni ac subdi-
torum gravem perturbationem. Ad haec, postquam Regia
Majestas, qui Walliae Princeps tune erat, decimum quartum
annum attigissel, contraetus revoeatio subsecuta est, Rege
patre expresse nolenie, quod hujusmodi matrimonium ulio
paeto sortiretur effeetum.
14) f. bte S5ecid)t« beä fgl. ©eccetaciuS Äntgtf) au§ Slom o. 1. San.
1528 b. Burnet 1. App. p. 18, TOonad^ bie Siöpenfation fd^on be;
»ütUigt unb entworfen jpar. ©regoriug Saffali ÜjzilU aber dd. 13.
San. im cngfien SSertrauen ben gef)eimen Stati) beö ^apfteS mit,
quod Rex deberet eommittere istie causam Cardinali, — et
ubi causa fuerit commissa, si Rex eonscientiam suam persen-
liat coram Deo exoneratam, et quod recte possit facere quod
quaerit, — aliam uxorem ducat. 3flöbann muffe unb werbe bie
<Baä)i balb erlebigt werben. Snbeffen trat gegen biefen S3orfc^lag
baö SBebenfen ein, ba^ bie Cegitimität bcr auS einer fold^cn Qt)e
erzeugten Äinbec jweifeltjaft fei)n fönne.
15) 35en beiben Sarbinälen SßSolfei) unb SampegiuS übertrug ber ^apft
bie Unterfud^ung unb baö Urt^eil im gebr. 1528 ([. bie SuUe b.
Burnet 1. App. p. 20). «Rad^bem er aber mit bem Äaifcr fid^ oer?
föf)nt Ijatte (Ubti). 1. §. 4. not. 32 u. 43), fo rief er bie ©adje
nad) $Kom al^ b, 19. 3ul. 1529 {Burnet l. c. j^. 49). «Ranfe III,
131.
Sf). I. eap. III. engt. SJeformation. §.26. ^einvid) VIII. 7
Stomas ßranmer'g") diat\) Ik^ ber Äönicj baröuf Don
«tlen d)riilltdjen Uniöerfitdten ®ütaö:)Un dn\)oUn, um burcf)
biefelben bcn ^apfl jum Urt^ei(e ju notljigen "). 2((Sbann
folgten S5erorbnungen jur S5efd)rdnhin9 ber ^dpfllidjen ^QÖ)t
tn ^nglanb: unb ber englifdjc ÄleruS opferte, um fid) beä
SSolf§I)affe§, ber Ungnabe beS tprannifd^en Äonigä, unb ber
Sieformation ju exroel)xen, hcxdttoiüi^ ten ^ap\i bem Könige
auf '8). ZU ber ?)apf! bennodj unbeweglid) blieb, fo bitxa(i)i
16) Joī Strype MemoHals of the most Rev. Father in God,
Thoni. Cranmer. London 1694. fol.
17) Burnet J, 70. ®utad)tcn o. Ojcforb u. litten bavübet \. Wood
hist. et ant. Univ. Oxon. I, 254. Burnet angL III. App. p. 25.
Conc. M. Brit. III, 726., Don Sambribge Burnet I. App.
p. 51, auöiüärtigec Unioerfttäten Burnet I. App. p. 53. Ryiner
foedera XIV, 391. "Km ungünftigj^en für ben Äönig uctf)eiUen bie
Sieformatoren : 3tt)inglt, oon ©tmon @>;i)näuä befragt, tjl gegen
bie S«id)ttgEcit ber glje, rätf) eine geridjtlid^e (5()efii)eibung an:
Cut()er in einem prioatgutadjten an Stob. SSarneö (Cutfjerö SSriefe
ö. be aSJctte IF, 294) erflärt bas mofaifd)e ef)ege[c^ fitr unüer?
binbli(]^, bie @l^e aber für unauflöslich. Sagegen erflärten fid)
^H^r. Oslander (beffen 9lid)te ^ranmer'ö grau war) in einer
(Sd)rift de matrimoniis incestis, weld^e in 2Cug6burg crfd)ien, aber
fogteid) oon bem Äaifer »erboten «jurbe, unb Oecotampabiuö
für ben Äönig.
18) Älagen im Unter{)aufe 1529 über (Sitten unb v^abfud)t ber ®eijl?
lidjen f. «Räumer //, 22. — ^a&) 2Bolfei)§ ^aVi (£)ct. 1529)
fiellte ber Jtönig bie ganje ©eijitUd^feit in 2fnElage|lanb, voixl fie
im SßSiberfpruci^ mit bem alten längft aufer Uebung gekommenen
©efe^e Praemunire eine auSlänbifd)e Suri6biction anerkannt, päpfts
lid^e SSuUen gefud^t, unb bei bem Segaten ^roceffe anl)ängig gemad^t
l^ättt. «Sie mufte um ftd) gu löfen eine grope (Summe bewilligen:.
in ber ffiewiHigungöurEunbe ber Synodus provincialis Cantuarien-
sis ». 24. San. 1531 (Conc. M. Brit. III, 742) Ijeift eS: Tanta
sunt illustrissiroae ejus Majestatis in nos merita, quod nnllis
laudibus aequari — queant. Etenim sicut äuperioribus diebus
universalem Ecclesiam — studiosissime calamo et sumtuosissimo
8 Stierte ^eriobe. 2(bfc^n. 1. SJ. 15J7— 1648.
Uk JQdmid) ouf Um @utod)ten geflutt feine bi§f)eri9e @^c
alö nid)ti9 , unb f)eixati)eU Zma SSotepn (14. 9?oo. 1532).
2)ie pdpf}tid)e S5annanbrof)un9 beantwortete er enblicb iidmit,
ba0 er ben ^ap\t oüer SOZac^t in (^nglanb oerlujlig erflaren
(1534) '9) , unb ftd) alä ^ber^aupt ber englifcben Ätrdje ben
bello contra hostes defendit; — sie impraesens quamplurimos
hostes, maxime Lutheranos, in perniciem Ecclesiae et Cleri
Anglicani, cujus singularem protectorem unicum et supremum
dominum, et quantum per Christi legem licet, etiam supremum
Caput ipsius Majestatem recognoscimus , conspirantes, ac in
Praelatoruni et Cleri fatnam et personas sparsis famosis libel-
lis, mendaciis et tnaledictis jampridem hoc animo debaccban-
les, ut illorum aestimationem laederent, et vulgo contemnen-
dos propinarent; sapientissima ejus Majestas — taliter contu-
dit et repressit, quod illorum audacia coepit refrigescere. —
fSexbot bit 2Cnnaten im gebe. 1532 oom 9)ar(amcntc befd^loffen,
am 9. 3uf- 1533 öom Äönige 9enet)mtgt Burnet J. App. p. 61.
lieber @ü[abet() SSarton, the Maid of Kent, xoe\i)t gegen bte neue
e^e beS Äöntgö »tieiffagte, unb nebft ben fte begünjügenbcn ^cies
jlecn ben 20. 2(pr. 1534 {)ingerid^tet rourbe, f. Burnet I, 87.
19) 9lai^bem ttit ?)apfi b. 23. ^Mxi 1534 in bec et)efad)c gegen
jQi\x\t\6) entfd^ieben ^atte {Conc. M. Brit. III, 769), fo lief bec
leitete allen geifilid^cn Korporationen feines S?ei(^eö bie grage cor*
legen: an Romanus Pontifex .habeat aliquam majorem Juris-
dictionen) coliatam sibi a Deo in s. Scriptura in hoc regno
Angliae, quam alius quivis externus Episcopus? unb bte im
^ai unb Suni eingel)enben 2£ntraorten »erneinten alle biefe S^ge,
f. bicfelben, namentlich oon ben Sonoocationen (^rootncialfpnoben)
X). ©anterburt) unb S)orf, u. ben Unioerfitäten Öjrforb u. (Sambrtbge
bei Burnet angt. III. p. 52. Cowc. M. Brit. III, 769 ss. X)at:
auf erfolgte ein fönigl. ©biet ü. 9. Sun. 1534, burci) ttjeld)eö bit
ufurpirte ®e»ralt beö ^apfleö auf9el)oben rcurbc {Conc. Magn. Brit.
III, 772), unb b. 3. 5«üO. 1534 befc^log ia^ 5)arlament hu ©u;
pvematöiJCcte {Stat. of the Realm III. p. 492. chapter 1. Zi)os
maä sOiotuS d. SRub^art ©. 422) beö 5nl)altö, that ihe Kyng our
Soveraign Lorde bis heires and successours Kynges of this
Realme shal be takyn accepted and reputed the onely supreme
Z^. I. aap. III. engl. ^Deformation. §. 2G. ^einlief) VIII. 9
©uprcmatöeib 20) leijlen (ie0.
©0 fid ^eimiö) VIII. oon t>em topfite ab 21), oJ)nc bc§s
(idb bcr a^Jcformation beizutreten: er woUte eine englifclje
heed in erthe of the Churche of England callyd Anglicana
Ecclesia.
20) govmeln/ mit benen er bamalg geletfiet trurbe, f. Durnet I.
App. p. 74. Conc. M. Brit. 17/, 780. Rymer XIV, 487 ss.
554. X>ev Sn^alt becfelben ijt: SEreuc bcm Äöntge Henrico, in
terris Ecclesiae Anglicanae supremo immediate sub Christo
capiti, quod poslhac nulli externo Principi aut Piaelato, nee
Romano Pontifici, quem Papam vocant, fidelitatem et obedi-
entiam promittam aut dabo; JfnerEennung ber fönigl. &i)e, fecs
nei: quod Episcopus Romanus, qui in suis Bullis Papae nomen
usurpat, et summi Pontificis primatum sibi arrogat, nihilo ma-
joris neque auctoritatis aut jurisdictionis habendus sit, quam
caeteri quivis Episcopi in Anglia vei alibi gentium in sua
quisque dioecesi. Item quod soii diclo domino Regi et suc-
cessoribus ejus adhaerebimus, atque ejus decreta ac proclama-
tiones, insuper omnes Angliae leges — perpetuo manutenebi-
mus, Episcopi Romani legibus, decretis et canonibus, si qui
contra legem divinam et sacram Scripturam esse invenientur,
imperpetuum renunciantes. Item quod nullus nostrum omnium
in uUa vel privata vel publica concione quicquam ex sacris
Scripturis desumtum ad alienum sensum detorquere praesumet,
sed quisque Christum ejusque verba et facta simpliciter, aperte,
sincere, et ad normam seu regulam sacrarum Scripturarum
et vere catholicorum atque orthodoxorum Doctorum praedica-
bit catholice et orthodoxe.
21) 3uc S3ert{)eibt9un9 beö 2(bfaUg fc^rieb .^einric^ de potestale
chrislianorum Regum in suis Ecclesiis contra Poniificis tyran-
nidem et horribilem impietatem (fd^ctnt mä)t gebfudft ju fei)n
Gerdes IV, 236), Ed. Fox, SSifd^of oon ^ereforb, de vera
di/f'erenlia Regiae potestatis et Ecclesiae 1534. , Steph. Gardi-
tier, aSifd). 0. Sßind)ejlei- , de vera obedientia (2(uö5Ug in Sehet'
hornii amoenitates hist. eccl. I, 837). "Km meiften gefiel bcni
Äönige Rieh. Sa7npsonis oratio de dignilate et poteslate Regis.
1535 (tüiebec gebcudt bei Gerdes IV. App. p. 148; aUe biefe
10 stierte ^criobc. lth\ä)n. I. «S. 1517—1648.
©taatäürd^e mit f4)o(aftifd)5fatf)olifcl()em ^^ogma, in xvüd)ix
t)er Äonig aB ^apfl ^errfdje 22). 2(n^anger beg ^apfieä 23)
unb greunbe ber S^eformation 24) befüegen je^t nbwedjfelnb
ba§ SBlutgerüft: auä gurdjt heuQU fid) 2(:Ue§ unter ben 2ßili
len beä Despoten, bie Ueberjeugungen ff;eilten fid) ou4) {)ier
nur md) ben beiben großen ©egenfd^en ber Bdt. ©0 trennte
fiel) felbji ber ^of in eine eoangelifdje Partei, wetd^e ju iu
©d^riften finb gefammclt in b. Ueformatio Ecclesine Anglicanae,
quibus gradibus inchoata et perfecta sit. Lond. 1603. fol.): et
]d)idte biefelbe aud^ feinem SSerroanbten, bem in Stallen Icbcnben
Heginaldus Folus, lüeldjec bagegen bie {)efttge ©c^rift pro unita-
tis ecclesiasticae defensione 1535 (kb^a^U , unb äur SSelo^nung
1536 ©avbinal rcurbe. S)iefe ©d^rift erfc^ien Romae 1539. fo/.
eine ©efd^id^te berfelben in Schelhomii amoenitates hist. eccl.
/, 1 SS.
22) S3gl. iu S3ortebe beö Äönig6 ju bec Jfuögabe ber Biblia Latina,
bie er 1535 oecanftalten liep: Nos itaque considerantes id erga
Deum officii, quo suscepisse cognoscimur, ut in Regno simus,
sicut anitna in corpore, et sol in mundo, utque loco Dei Ju-
dicium exerceanius in Regno nostro, et omnia in potestate
babentes, quoad jurisdictionem, ipsam etiam Ecclesiam vice
Dei sedulo regamus ac tueamur, et disciplinae ejus, sive au-
geatur, aut solvatur, nos ei rationem reddituri simus, qui
nobis eam credidit, et in eo Dei vicem agentes, Deique ba-
bentes imaginem, quid aliud vel cogitare — potuimus, quam
ut eodem confugeremus, ubi certo discendum esset caet. 9)Zün=
gen mit lateinifd)er, griec^. u. 1c)ibt. Umfdjrift: Henricus VIII.
Angliae Franc, et Hib. Rex in terr. Eccles. Angl. et Hib.
sub Christo caput supremum f. Biblioth. Anglaise XIV, 18 ss.
23) ©0 mci)rere SJlöndje, bef. (Savti)äufei-, bann gi[(;er, Stfd^. o.
Slodjeficr:, b. 22. Sun. 1535 {Burnet I, 192), Zf)omaä SOiorug
b. 6.Su(. b. S- (SKubf)ai-t'6 S()omaä SOiüvug ®. 398).
24) Sof). Srotf) ben 22. Sun. 1533 in Sonbon oevbrannt (f. oben
not. 7). S»" 3« 1536 würben 12 beutfc^e SBicbertäufer üecbcannt
(Fox p. 144), 1538 So. Cambectuö »üegen Säugnung ber SSransfub;
ftantiation (Fox 146).
Z\). I. 6ap. III. engl. SJefoimation. §. 26. ^einrid; Vlll. 1 1
ner üolljlanbigen ^Reformation fortjufdjrciten tt)unfcl)te, 3:()0;
maä ßranmer, f. 1533 dv^h. b. QanUxhmt) , unt) Zi)Os
ma6 ßromweU, f. 1534 Regis Vicarlus generalis in
rebus ccclesiasticis 25), an bcr ©pt^e; unb in eine pd^j!(id)e
^avUi, beren .^dupter ber ^erjog o. ^orfolf, unb
©arbtner, ^ifd). ü. SBindjefler, tt)aren; unb n)eld)e jebe
weitere Sf^euerung gu f)inbern i\xd)te, um einjl be|Io Ui(i)Uv ju
bem alten äujltanbe 5urüt!fef)ren ju !onnen. Sie eoangelifcljc
Partei, unterjiu^t oon ben Königinnen 2(nna Solenn (Ijins
gcr. 19. ü)?ai 1536) unb Sane ©etjmour (f 24. ;Oct. 1537),
fonnte ben Äonig leid)t gegen bie 9Kond()e, aB bie eifrigften
2fnl;dngcr beö ^apfleö, einnel)men: bie Älofier würben üifitirt
(1535)26), bann t}k fleineren eingebogen 2'), mUiö) md^ iu
25) f. »ollmad^t Conc. M. Brit. III, 784.
26) Burnet I, 105. Snftruction fiij; bie SSifitatorcn Conc. M. Brit.
III, 786. Burnet I. App. p. 75.
27) ®U'\6) nad) ber SSifitation würben üiele Älöfler oon if)ren SSewo^s
ncrn bem Äöntge übergeben. 3uerjl baö ^rämonjtratcnferflojiter in
ßangbon, beffen 2fbt mit einer ^ure iiberrafd^t war. Sn ber Ur=
funbe Dom 13. 5«oö. 1535 (b. %mer XIV, 555) erflaren 3(bt unb
ßonoent felbji: Domus — statum — considerantes, quod nisi
celeri renaedio Regia' provisione huic monasterio — brevi suc-
curratur et provideatur, funditus in spirilualibus et tempora-
libiis adnihiletur, dedimus et concessimus — Iliustrissinio Prin-
cipi — Henrico VIII. — dictum Monasterium caet. S3er3?id^=
nif ber Älöjier, bie in berfelben gorm übergeben würben, /. c. p.
557, Sn anbern SKeftgnationäurfunben t)et^t eö {Burnet I. App.
p. 86); Quandoquidem — serio perpendimus, totam vivendi
rationem, quam nos et Religio nostra hactenus observavimus,
— potissimum in certis quibusdam ceremoniis et constilutioni-
bus Episcopi Romani — consistere, illasque solummodo ur-
geri, nee veram legis divinae cognitionem ostendi, — submit-
tentes nos ipsos potissimum exteris Potesiatibus , quibus nun-
quam cuiae erat eos coirigeie enoies et abusus, qui nunc
inter nos legnare deprehengi sunt caet. Ober: Quandoquidem
12 fSkxk ^cciobe. ^Tbfc^n. 1. SS. 1517—1648.
ner üon ^bnä)en (1336)23) oeranjiaUeten Empörung alle
auf9ef)oben 29), unb ibre frommen S3etrugereien bem SSolfe
5ur ©cbau gefieüt ^o). Um bie Ueberjeugung ju begrünten,
tia§ Weber ^apjltbum nod) 50?ond}tbum oon ßbriflo eingefei^t
fei), würbe iiic S5ibel in ber ßanbeäfpracbe üerbreitet (1538) 3i),
— serio ad animum revocavimus, perfectionem vitae christianae
non consistere in ceremoniis, tunica alba, larvis, nutationi-
bus, gestatione cuculli, aliisque hujusmodi pontificiis ceremo-
niis, qiiibus nos hactenus potissimum exercuimus; sed veram
viam Deo placendi, — sincere nobis a domino nostro Jesu
Christo, ejus Evangelistis, et Apostolis ostensam esse; nos
imposterum eandem secuturi, et ad voluntatem supremi nostri
sub Deo in terra capitis et Regis nos ipsos conformaturi, ue-
que superstitiosas potestatis alicujus exterae traditiones ob-
servaturi, — renunciamus caet. 3n ^olg^e beö ^ar(amentöbcs
fd;lu|Teö ü. 1536 jur 2fuft)ebung bec Älöjter, wetd^e iüentgec o(ä 12
aSeiüo^net: jäfjlten {Bu7-net I, 110), mutben 376 Älöftec aufge;
{)oben.
28) juerfi in bec @i:affd)aft Ctncoln Burnet I, 129.
29) auf bem S3Sege ber Stefignatton, tt>elc^e aber freütd^ jum S^eit
erzwungen fepn mag, Burnet I, 133. 25aä Parlament genehmigte
im SJiai 1539 alle bicfe 9ieftgnationen {l. c. p. 146), unb 303 1540
bie Q5üter beö So^anuiterorbenö ein (p. 154).
30) jßMrne/ /, 136.
31) Sicfelbe war auf Seranlajfung ^ranmerö ,oon ber ^rooincialfi)ns
übe 0. Santerbuct) fd^on 1534 (f. Conc. M. Brit. III, 776) unb
1536 {Burnet I, 111) beantragt. 35ie 2(uögabe würbe juerft in
^ariä beforgt, aber bort oor i^rer SSoUenbung oernic^tet (Sleida-
nus l. XII. ed. am Ende II, 124), bann in Sonbon roieber ge;
brucEt {Le Long Biblioth. Sacra II, 325). 3ugtfid} erging ein
königlicher SSefet)! {Burnet I. App. p. 101. Gerdes IV. App.
p. 186), ia^ bie Pfarrer biefe engtifd)C SBibet in ifjrer Äird^c fo
auflegen foUten, ia^ fie oon "iiHen gelefen werben fönne, aud) jur
ßefung ermuntern, ita tarnen ut sedulo moneas, ut omnes vitent
altercationes et litigia, atque in pervestigando vero sensu ho-
nesta utaniur sobrietate, explicationemque locorum obscurorum
viris in Scriptura sacra exercitatis relinquant. 2(Ue »iec ^O;
ZI). I. (Sa\>. III. gngl. «Reformation. §. 20. ^einric^ VIII. 1 3
unb aU cinjtge IHueÜc bei- ße^rc anerfannt 32). SBnf)renb fo
t)er SGBcg ju einer reineren S^eligionöerfenntnifj ficf) eröffnete,
würbe t)k Zxcimunci üon SRom biird) bie SSannbuHe ^niu
nate foU in jcbet: Äird)e ivenigftenS einmal gepcebigt, pure et sin-
cere verum Christi Evangelium üerfiinbet, linb ba6 S3olE ad
Opera caritatis, misericordiae et fidei in Scriptlira mandaia
evmai)nt , baijegen gclcf)rt Jtevben, non fidendum esse in nllis
aliis hominum arbitrio extra Scripturas excogitatis operibus,
peregrinationibus religiosis, oblatione nummoriim, candelarum,
voi coreorum , imaginihus ac relifjuiis, vel earundem deoscu-
latione, recitatione certarum precum caet.
32) ©d)on 1536 ^atte (Stomweü dlcimen^ beS Äöntgö bfv 9?eid)6[pnobc
(Sonwocation) worgcfdjlagen {Burnet I, 122), ut rilus et ceremo-
niae ecclesiasticae ad norroam Scripturae sacrae corrigantnr,
— absurdum namque esse, potius ad glossas et Pontificum
decreia, quam ipsam Scripturam , quae sola religionis leges
conlineat, recurrere. 5n S^lg^ baoon njaren »on bcr ©ijnobc
SReformationgartifcl 6efd)loJTcn, unb Don bem Äöntgc mobificirt iinb
ei-raffen [Bnmet l. c. Conc. M. Brit. III, 817): I. liüe foUen
bev i)eH. ©djrift unb bcn bcei öcumenifd)pn ©i}mboli§ glauben. II.
©egen iie SBtebevtäufer. III. SSupe bejite{)t auä contritio, confes-
sio unb vitae emendatio. SKit ber contritio mu^ ber ®laube an
©otteg ©nabe oetbunben fcpn, fo ba^ ntd)t oon eigenem, [onbern
oon bem Berbtenfte ©l)t:iflt ©ünbenoecgebung erwartet wirb. SScs
ftättgung ber priefterlldjen 2(bfolutton unbOl)renbetd^te. IV. Stangs
fubflantiotton. V. 9tot£)iüenbigfeit ber guten SßScrfe, bte aber in=
necltc^ burd^ ben f)eil. ©eifi gewirkt werben. VI. SSilber foUen
(SrwecEungömittel fei)n, aber nid)t oere^rt werben. VII. Jßon ben
^eiligen fann man ntd)t et^alten, wa^ mä)t allein öon @ott er;
galten werben fönnte : if)re Sugenben foUen nad)geat;mt, unb VII.
fte felbjl; oljne 2(berglauben um il)re gitrbttte angerufen werben.
VIII. 2)ie gotte6btenftrid)en ©ebräudjc foU bog SBoie nidjt al6 not^=
wenbig , aber alä nü|lid^ betrauten lernen. IX. gür bie Seelen
im gegfeuer ju beten, aud) in SKeffen, unb 2(lmofen 3u geben, tjl
ber (j^rijll. ßtcbe gcmaf. 2lberglaube tft eö aber, bajj päpftlicl^e
2fbIäfTe unb ?Dleffen an gewiJTen Orten gelefen für fie bcfonberS
vüirEfam wären.
14 miexk ?)cnobc. 7th^d)n. l. §8. 1517—1648.
lug III. (7. ^ec. 1538)33) mlmlbax, weldje in ber ^off.
nung, ben Äonig wieberjugewinnen , bi§ ba^in 5uru(f9e{)alten
tt)ar. S^ennod) hlkb ber Äonig üon ben ©runbfa^en ber
beutfd}en 9?eformation weit entfernt: fein S5eri)altnip ju ben
beutfd)en proteflantifdjen g^urjlen toax ein blop au0erlict)e§,
inib allein burd) ta^ gemeinfame Sntereffe gegen ben ^apft
begrunbet s«), ^urd) ba§ blutige (Statut ü. 28. Sul. 1539 35)
njurben ber 3?eformation ibre ©ranjen gefiecft, ein Äatecbiös
inu6 ( Institution of a Christian Man 1537 , neue 2(ugg.
1540) i>erbeut(id)te bem fSolfe "oen f6nigHd)en ßebrbegriff 36);
33) ©ic mat fd)on b. 30. Jfug. 1535 auögefertiijt {Conc. M. Brit.
III, 792), aber fuöpcnbtrt, unb würbe nun ben 7. See. 1538 ^jros
clatnirt (/. c. p. 840). f. biefelbe auä) b. Burnet I. App. p. 93.
34) X)aä ©d)retbeii ber fd)inalcatb. Sunbeggenoffen o. 16. gebr. 1531
(Melanthonis opp. ed. Breischneider II, 477) beantwortete er
freunblid) , aber auf Scrlef)ren fjinbeutenb, ben 3. 50fat {Seckendorf
comin. de Lutheranismo III, 13). — Ucber bie S3erf)anblungen
1535 u. 1538 f. oben liht\:). 1. §. 7. not. 24.
35) Conc. M. Brit. III, 848. Burnct I, 145. sRanEe'6 Zeitalter
b. Steform. V, 158. @6 bejlanb au6 6 2trtifcln, in benen I. bte
Srangfubftanttation feftgefteHt, II. bie Unnötfjigfeit ber communio
sub utraque, unb III. \>o.^ bie ^riefter nad) ber SBet^e lege di-
vina nidjt f)eiratt)en bürften, hi^aw'pUt , IV. ^ii Äeuf{:^t)eitögelijbbe,
V. bie ^riüatmeffen, VI. "die O^renbeidjte betätigt würben. ®e;
gen biejenigen, wetci^c biefe 2frtifel »erlebten, würbe für bie meiften
gälte Sobeßflrafe unb ©üterconftScation feflgefe^t. — S3gl. ber
SBittenberger Si)eotogen ®utad)ten über biefeS ©biet o. 23. öct.
1539 bti Bretschneider III, 797. unb 9}?eland^tf)onö auf 93eran=
laffung be§ öf)urfür(len an ben Äönig erlaffeneö ©einreiben üom 1.
SfZoo. öoU ber ernftejlen SJorfieUungen gegen biefeö Edictum contra
piam doctrinam et Ecclesiae necessariam, quam profitemur,
editum /. c. p. 804. Seckendorf III, 226.
36) Ueber bie crfte 2(u6gabc f. ^eaVä ©cfd). b. Puritaner (^alte
1762) I, 33. Ueber bte jweite ganj umgearbeitete Bnmet I, 159
(bie babd ftattgetjabten t^eologifd)en S3eri()anbtungen über bie ©a=
ZI). I. (5a|). III. ©ttöl. ^Reformation. §. 20. ^einric^ VIIl. 1 5
alle , weldje iibcr benfelbcn I^inauögingen ^7) , n)ie biejenigen,
weldje hinter bemfelben jurudPblicben ^s)^ würben {)in9ericl)tet;
aucb ßrornnjcag ^au)ßt fkl hcn 28. Sul. 1540 s9). sjjnr
ßranmcv wu^te fid) aud) unter biefen fdjwien'gen Umf!anben
ba^ SSertrauen be§ ÄonigS ju er()a(ten '^"). 3^cr t()eotoc|ifcl)e
®eg|3ot glaubte anfangs, burd) ^ret'gebung ber l)eil. ®cl)rift
bfe Ueberjeugung feiner Untertbanen für feine 2el}re ju geujin:
mn "!•)• balb aber erfannte er feinen Srrtbum, unb befd;ranfte
bie 8efung berfelben auf bie SSornebmen (1543) ^2),
cramentc f. App. p. 112). @tne britte Tfuög. o. 5. 1543 foll «on
ber jwettcn wlcberum abireid)en (Gerdes hist. Ref. IV , 316).
37) Sn furäcc 3ett nad) jenem «Statut rcaren 500 ?5}Ienfdien im ®e:
fängniffe, unter tf)nen bie SStfd^öfe ©^afton »on ®ali6burt> unb
gatimer öou S5Sord)efter, trerd^e fogteid^ abbanfen mußten {Bumet
I, 149). 2)ie ^inrirfjtungen begannen erft nad) Si-omwellö gall.
©0 lüurben ben 30. 5ul. 1540 brei ^rebiger, unter t{)ncn SJofecrt
aSarnefiuö, weldier 1535 im 3Cuftragc bei Äönigö in SBittenberg
mit 5Ke(ancl^t{)on öcvl)anbelt ^atte, Ijingerid^tet (Bumet I, lfi3 s*.).
ßine @rjäf)lung Don beg SSarneftug SOfJävti)rertobe rcurbe beutfd) oon
eut()ecn t)erauggegeben (Sßaldjö 2(u6g. Z^. 21. 5Jad)le|e ®. 186)'
Unter ben fpätern ^inrid)tungen modite "axi ber 2(nna miauofy 1546
großes 2fuffe^en {Fox p. 184. Gerdes IV, 334).
38) ©0 würben mit SSarnefiuö jugleid) ivoei ^apiflen f)ingerid)tct
(Bumet I, 164).
39) Fox p. 154. Bumet I, 154.
40) er rcurbe 1543 (Bumet I, 179) unb 1546 (/. c. p. 187) angesagt.
41) Sflod) im SOiat 1542 würbe ber S3efef)l erneuert, in ben Äird)en
i)ie englifd)e S3ibel jum @ebraud)e ber Saien augjulegen (Bumet I.
App. p. 134), aber mit ber SSemerEung, bieg gefdjefje nid)t, ut
aliquis ex laicis, Biblia sacra legens, iillam disputationem,
vel mysteriorum divinorum expositionem instituere praesiimat;
sed ut quivis laicus cum humilitate, mansuedidine et reveren-
tia pro sua instructione, aedificatione et viiae enrendatione —
ea legal.
42) Bumet I, 177. Sn ber SSerorbnung t)ie^ e§: Qnemvis nobiiem
posse curare, ut Biblia in aedibns f=uis placide et sine turbis
16 «Sicrtc ?)enobe. 2fbfc^n. l. S5. 1517—1648.
Sn Stianb würben bie iixä)ü(i)m SSerorbnungen ^cins
rid(j§ jwor oud) oerfünbet, fonben ober in ber S?o()^ett be§
^(eru§ unb be§ SSolfeö, unb in ber ZhQemiQt\)dt be§ Ic^tcrn
c^egen bie englifdje |)errf(ijaft uniiberfiei9(id)e ^inberniffe ^s),
§. 27.
unter Sbuarb VI. (f 6. Sul. 1553) unb SJiario
(f 17. 91 oö. 1558).
i
gur ben neunjährigen ©buarb VI. frot eine SRegentfdjaft
mit bcm ^erjoge ü. ©ommerfet aI6 ^rotector an ber
<S)3{/|e ein, in rvdd)ex hie eüangelifdje Partei i>ie Sberl)anb
l^atte. ^einric^g VIII. firdjlidje ©efe^e würben fogleid) obs
9efd)afft 0« ßranmer berief 5)etru§ fO?artt)r unb S5ernl^.
£)d)inu§2) nad) Sxforb (1547) unb 9J?artin S3ucer unb
^aulu§ ^agiuö nad) ßambribge (1549), um üon i\)nm
unterfingt bic SJeformation einzuführen 3). 25ie ©runblagen
legantur. Cuivis mercatori , si sit paterfamilias, eadein legere
licitum esse: mulieribus vero, opificibus tironibiis, artificibus
servis, aliisque servis, imo etiam agricolis vel colonis minime.
43) f. Primordia Reformationis Hibernicae in Gerdesii Miscel-
lanea Groning. VII, l. (überfc^t au6 ber engl. (Sd)rtft The Phe-
nix 2 voll Lond. 1707. 1708. 8.) p. 120 ss.
1) Burnet II, 26.
2) f. "Kbti). 1. §. 19. not. 14. 15. 27. 28.
3) ©letci^ nad) ^einrtd)^ Sobc an mand^en Orten Sßeg^d^affung ber
SSilber, oon oben begünftigt, Bnrnet II, 6. Sit See 1547 ^er;
fieltung ber Communio sub utraque, unb 2(bfdi}affung ber ^t'waU
mcffen l. c. p. 27. 5m 50^ärj 1549 rcurbe burd) ^arlamentöbefd^Ui^
bie ^rie|leret)e gejlattet, obgleid^ ein reiner ßöübat für ^rieper oiel
angemefTener fe^ p. 59: ber fOZigbeutung, als ob bie ^riefiere^c nur
nad)gefet)en werbe, al[o eigentlid) ungültig fei), begegnete ein ^ar;
lamentebefdjlu^ o. 1552, njoburd) biefelbe für eine gefe|lio)e unb bie
Äinbcr für eljelid^ crüärt würben p. 128. — SSorjügtid^ öiele SSc^
»egungen ocrucfad^te bie grage über i>a§ Jfbcnbmal. ^einric^ VIII.
Zt). I. (Jap. III. en^l. «Reformation. §. 27. @buarbVI. 17
bcrfelbcn würben bag ^omilienbucf) (1547) 4), bfe neue eng;
lif4)C Stturgie (Book of Commoa Prayer 1548, reöibirt
1552)5), unb t>ie 42 ©laubenöartifer (1552)6). T)urd) Äa--
tecfjiömen ') würbe für ben(Sd[)ulunterric()t geformt. T)a ßranmer
t)Otte auf bie Äranöfubjlantiation ben ^öd)ften SQSertf) gelegt, oiete
»tjaren, weil fie btefel&e läugneten, f)ingerid^tet. 5e§t würbe bie
gcage burd^ bie fremben S^eologen auf ben Reiben Unioerfttäten neu
angeregt, ^etruö SKartpr lef)rte -winglifci^, S3ucer t)ielt eine mitts
lere S^einung jttJtfd^en Cutter un^b 3n5ingli fcft, ber caloinifdjen
äf)nlid). Sener bieputirte bariiber in Opforb im ?Oiai 1549: in
ßambribge folgten Disputationen im Suni 1549. Bum. II, 71.
4) 12 ^omilien, oon Sronmer/ Catimer, SSifd^. ö. SQSorcefter, unb
sRiblei), aSifd). ü. 9Jod)ejler, abgefaßt. Buryiet II, 18. Gitit. Ni-
chols defensio Eccl. Angl. P. II. c. 14. p. 326.
5) Burnet II, 47 s*. 102. 113. SUot'S ©efd). ber Puritaner /,
66. 2(nfangö würben bie fatt)ol. ^Prieperfleiber t)eibel)alten : al§
^oopcr, jum SSifd^. ». ©locefter ernannt 1550, fid^ weigerte fie
ju tragen, würbe er fogar eine Zeitlang gefangen gel)alten. Sn;
beffen würbe bie gange Siturgie einer neuen a3eraff)ung unterworfen,
äu weld^er befonberö Bucerus burd() f. Censura super libro Sa-
crorum (in Ejusd. scriptis Anglicanis Basti. 1577. fol. p. 456)
mitwirkte. :Sn %o\q,t baoon erfci^ien bie jweite Bearbeitung 1552,
burd^ weld^e ber ©ebraud^ beö ^cil. Oelg, iin^ ©cbet für bie SSer^
jitorbcnen, bie £)l)renbeid)te unb \)a^ Äreuafd)lagen abgefc^afft würbe.
a3on ba an legten bie @eiftlid)en aud) bie fat^ol. ^JtiefterEleibung <xh.
6) Burnet II, 111. ®er im App. p. 123 gegebene lateinifdje Sejct
ift eine neue Ueberfc|ung aug bem ©nglifd^en, üon bem Ucbeife^cr
beö aSurnetfd)en SBer!ö abgefaßt, weldjer cö überfal), ba^ biefe
"KttiM einen officieUen lateinifc^en Zext i)ab?n, weld)er in ben
Co7ic. M. Brit. IV, 73 unb nad) einer 3ürid^er 2fu6gabe oon 1553
aud^ in Niemeyer collectio Confessionum in Ecclesiis Reform,
publicatarum p. 592 abgebrucEt ifl.
7) Sranmer'ö Äated)iömu6 1548 {Burnet II, 47) war ber inö (ängi
lifd^e überfe^te Äated)i6muö beö Suftu§ 3onaS, f. Fox rerum in
Ecclesia gestarnm comm. p. 418, unb entl)ielt alfo bie lutl)ert[d)e
2lbenbmalölei)re, wetd)e Sranmer bamalä nod^ ttjcilte, f. fortgef.
Sammlung oon 2(. u. 9t. tljeol. Sarfjen 1731. ©. 97. Jtödjer'ö
©iefelev'S Äird^engcfd). 3rSö. Itilkhüjl. 2
18 SSierte ^eriobs. ?rbfd)n. 1. m. 1517—1648.'
mit (jroper S5el)utfam!eit t)erfu()r, unb öüe ©egenfa^e mogs
U<i)ft ju »ermitteln fud)te, fo genügte er freilidE) feiner ^ar;
tei s ). Snbeffen e§ ftanben if)m nidjt b(o§ Diele ®eg;
(5ated)et. ©efditd^te ber rcf. Ätrdjen. Sena 1756. ©. 61. SRaii)()er
wenbete fic^ berfelbe aber ber catoinifd^en 2{benbmalälef)re ju, trel;
({)e atäbann fowof)t in ben 42 "Kttileln, als in bem Äated)iömu6 »on
1553 auögefprodjen lüotben ifl. (ERanEe SRcfovm. F, 165). Sicher
leitete, bie ©runbtage beö Church Catechism, tüaijrfdjeintid^ öon
3o. ^oinet , SSifd^. ö. Sßind^eper, abgefaßt, rciirbe oom Äönige 20.
SOiai 1.553 beptigt {Conc. M. Brit. IV, 79), f. Äö^er ©.67 ff.
8) ©aloin, rceldber bem ^rotectoc in einem ausführlichen ©(^reiben
0. 22. Oct. 1548 (Episiol. ed. Genev. 1575 p. 65 im franj. Ori;
ginale in SaloinS £eben ocn ^enrt) S3b. 2. Beilagen ®. 26) fRati):
fdjiägc gut 3Jeformation gegeben \)atte, fd)reibt an ßranmer
(Epistt. p. 101): Conjecti sunt in te bonae partis oculi, vel ut
tuum motum sequantur, vel ut cessationis tuae praetextu tor-
peant. Atque utiiiam te duce aliquante longius jam ante tri-
ennium progressi forent, ne tantum hodie negotii crassis su-
perstitionibus tollendis ac certaminum restaret. Fateor equi-
dem, ex quo serio refloruit Evangelium in Anglia, intra bre-
ve tempus non parvas accessiones esse factas. Verum si repu-
tas, et quid adhuc desit, et quam nimis fuerit in multis rebus
cessatum, non est quod remissius ad metam, quasi magna sta-
dii parte confecta, properes. — üt libere loquar, magnopere
vereor, — ne tot cunctando transigantur autumni, ut perpe-
tuae tandem hiemis frigus succedat. Jam aetas quo magis in-
gravescit, acrius te Stimulare debet, ne, si rebus confusis e
mundo sit migrandum, magna te ex conscientia tarditatis
anxietas constringat. Res confusas appello : quia sie cor-
rectae sunt externae superstitiones, ut residui maneant innu-
meri surculi, qui assidue puUulent. Imo ex corruptelis Pa-
patus audio relictam esse congeriem, quae non obscuret modo,
sed propemodum obruat purum et genuinum Dei cultum caet.
Ucber bie englifdie fiiturgie urtfjeiltc er ad Anglos Francfordenses
dd. 18. 3(Jn. 1555 (/. c. p. 158); In Anglicana liturgia, qualem
describitis, multas video fuisse tolerabiles ineptias. His duo-
bus verbis exprimo, non fuisse eam puritatem, quae optanda
fuerat.
ZI). 1. (5ap. III. e-ngl. ^Deformation. §. 27. ebuarb VI. 19
ner ö), fonbeni aud) fcl)n)cr auä^urottenbc fird)ltcl)e ?0?i6braucl)c
entgegen '<>). 2(u5erbem war baä SSoIf ju burdjgreifenbern SSers
9) an if)ter ©pi^e bie ^rtnjefftn SO^arta, welö^e hef^anliä) it)ren
Eatf)oltfd)en ^auggottegbienjl fc|lf)ielt {Burnet II, 68 s. 115 ss.),
unb bie SSifc^öfe ©arbinec oon SBindieftcf unb SSonner oon ßonbon.
@ie tücnbetfti inöbcfonbcve ein, ba^ iräi)renb ber DDJinbei-iätjvigfeit
beä Äönigö nid)t6 gcänbert ttierben biirfc (»gl. über SJiaria Burnel
II, 26. App. p. 71). Sonner würbe bcgf)alb 1549 obgefe^t {Bur-
net II, 81), ©orbiner 1551 (/. c. p. HO).
10) f. Epistola (Buceri) ad Calvinum dd. Cantabrig. d. Penl"c,
1550 (in Calvini epistl. p, 96); Res Christi hie quoque geri-
tur, ut, nisi Dominus innocentissimum et religiosissimiim Re-
gem et alios aliquot pios homines singulari respiciat demen-
tia, valde verendum sit, ne horrenda Dei ira brevj et in hoc
Regnum exardescat. Inter Episcopos hactenus de Christi do-
ctrina convenire non potuit, multo minus de disciplina. Pau-
cissimae Parochiae idoneos habent Pastores, pleraeque ve-
nundatae sunt Nobilibus: sunt etiam ex ecclesiastico Ordine,
atque ex iis quoque qui Evangelici videri volunt, qui tres
aut quatuor atque plures Parochias tenent, nee uni ministrant,
sed sufficiunt sibi eos , qui minimo se conduci patiuntur, ple-
rumque qui nee Angliee legere possunt, quique corde puri
puti Papistae sunt. Et Pi mores quidem regni multis Paro-
chiis praefecerunt eos, q"' in eoenobiis fuerunt, ut pensione
eis persolvenda se liberarent, qui sunt indoctissimi , et ad
sacrum otinisterium ineptissimi. Hinc invenias Parochias, in
qaibus aliquot aniiis nulla sit habita coneio. Quid autem nu-
dis edictis et remotione instrumentorum superstitionum profici
queat ad regni Christi restitulionem, non ignoraiis. Utraque
hie Aeademia habet permulta egregia collegia. — Sed ca
pridem inolevit conniventia, et hoc maxime tempore ita est
corroborata, ut multo maxima pars eollegarum sint vel acer-
bissimi Papistae, vel dissoluti Epicurei , qui quantum pos-
sunt juventutem ad sua studia pertrahunt, et odio imbuunt
sanae Christi doctrinae atque disciplinae. Atqui nostri quo-
que adeo sunt parci concionum suarum, ut per totam Quadra-
2*
I
20 SSierte ^crioDe. 2fb[c^n. 1. 2^. 1517 — 1648.
gesimam exceplo uno aut altero dominico die, — in die ipso
memorlae mortis Christi ac etiam resurrectionis, neque hodie
ullatn populo concionem dederint. Interim plerique Parocho-
rum sie sacra recitant et administrant, ut populus tantundem
de Christi mysteriis intelligat, atque si adhuc latina et non
vernacula lingua uterentur. Cum vero de hac tarn horrenda
Ecclesiarum deformitate querelae deferuntur a sanctis homini-
bus ad regni Proceres, dicunt, his malis mederi esse Episco-
porum: cum deferunt ad Episcopos Evangelium pridem pro-
fessos, respondent illi, se ista emendare non posse, nisi pu-
blica regni constitutio de eo fiat. Siefelben Ätagen f. in Bu-
ceri de re vestiaria in sacris responsum (Ejusd. scripta An-
gticaua Basti. 1577. fol. p. 705). Siefeö ©crnälbf !ann nod) ocr=
OoUjtänbigt »erben auö Fetri Martyris epist. ad H. Bullingerum
dd. 1. Jim. 1550 b. Burnet 111. App. p. 199. (U. a. PerxnuUa
certe sunt, quae nobis obstant, cumprimis adversariorum co-
pia, concionatorum inopia, et eorum qui profitentur Evange-
lium crassa vitia, et quorundam praeterea humana prudentia,
qui judicant religionem quidem repurgandam, sed ita vellent
demutari quam minime fieri possit, quod, cum animo sint et
judicio civiles (^olitüer), existimant maximos motus reipubli-
cae fore perniciosos); u. Pauli Fagii epistt. ad Marbachium
dd. 26. Apr. u. 29. Jul. 1549 in Jo. Fechtii hist. eccl. saec.
XVI supplementum, plurimorum Theologorum epislolis ad Mar-
bachios constans , Durlaci 1684. 4. Epistt. p. 8 u. 11. (U. a.
Putant, vix decem Concionatores in toto Regno Angliae ex-
tare, qui aliquid praestare possint. — Non tantum rari sunt
hie concionatores, sed etiam apud ipsos concionatores rarissi-
mae conciones aut plane nullae. Interim tarnen habent ma-
gnas, multas et pingues praebendas, et sunt magni domini:
satis esse putant, in conviviis et colloquiis posse aliquid de
Evangelio nugari, captiosas ac curiosas quaestiunculas movere,
eui vitio video Anglicara gentem admodum obnoxiam. In
summa luditur cum Christo, cum sancto Evangelio, et Eccle-
sia ejus. — Nos libenter faceremus, quicquid possemus : sed
quia linguam ignoramuS; non videmus, quomodo mulium prod-
esse possinius: neque enim concionari^ neque cum hominibus
loqui valenius.j
XI) A. Qap. III. (SnQl JRcfovmation. §.27. mana. 21
anberungen nod) ntd)t reif"): eö mupte juDorberj! burrf)
SBilbung üon ^rebigern bafur geforgt werben, baß bie Slefors
mation in Den ©emiitljern SBurjel fajje '2). ^^od; fonnte
ßronmer nid^t einmal fein SBerE burd) ^infu^rung ber neu
beaxhdtetm Äird()engefe^e ^3) yoUenben : ©buarb VI. jlarb
fd)on ben 6. Sul- 1553, unb mit i^m fdjienen aüe ^offnun^
gen ber 9Jeformötionöfreunbe untergegangen ju fei;n.
CDlaria aö;)Uk t()re§ hd ber 2:f)ronbejieigung gegebenen
SSerfprecbenö, in Sieligionöfacben feinen 3tt)ang anwenben 5U
wollen '^), nid)t lange. 3uer|! würben bie üerl;eiratt)eten ©eijl;
li^jen üerbrängt, unb ber Uvö)üd)c Sufianb foUte, tois er ju
11) ®ie 2(ufflänbe in mcfjveren ^^roDinsen waren jwav größtent^etlä
gegen ben Srucf beö 2(belö Qexxd)tct, bie Stufröl^cej: in 2)eoonf{)ive
ocrlangten aber (1549) in 15 2(rtiEeln iie ^evjleUung ber alten
Äicii)enlel)rc unb Äird)enorbniingen {Bumet II, 76). 2Cud^ m6)^et
tjielten ftd) 23te(e oon bem neuen ©otteöbienfte entfernt, unb eä
würben gegen fie 1552 !ird)lid)e Senfuren gefe^lid) angeorbnet (/. c.
p. 126).
12) Seöljalb würben 6 tüd^tige ^rebiger t. S- 1350 ju Kapellanen
bcS ÄönigS ernannt, üon benen fletö üier im SJetd^e umf)erreifen,
unb bem S3olEe prebigen foUten {Bumet II, 114). — ^aä) ben
oon Sranmer entworfenen Äird^engefe^en Tit. VII. follten in jeber
Siöcefe ©oangeliften ju jenem 3wecEe angejlellt werben (l. c. p. 131).
13) Sie 9'lot{)wenbigEeit ^atte Sranmer [cl)on bei ^^einridj VIII. 1544
in ^(nrcgung gebraci)t (Bumet I, 181. App. p. 137). ^uvä) einen
Eönigl. SSefeljl com 11. 9loü. 1551 (Cowc. M. Brit, IV, 69)
würbe eine 6ommiffton für biefen 3wecB niebergcfe^t, welii)e unter
6ranmer6 Ceitung im gebr. 1553 ba^ SßerE beenbigte, beffen wirE^
lici^c einfü()rung aber buvd) b^n Sob beö Äönigä ge^inbert würbe.
Cf. Reformatio legum ecclesiasticarwn ex auctoritate primuni
Henrici VIII, inchoata, deimle per Regem Eduardum VI. pro-
vecta adauctaque, Londin. 1640. 4. Bumet II, 130. Gerdesii
hist. Ref. IV, 383.
14) Bumet II, 159. (gbicte ü. 18- 2(ug. 1553 in Conc. M, Brit.
IF, 86.) SRaumer'ö @efd). (guiopaöll, 76. 2(ud) Äaifcr Karl V.
l)atte fef)r pr a5orftd)t u. SWilbe geratl)en. 5R a u m e u' 6 SSriefe II, 78.
22 SSicrte ^eriobc. 2£bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
^nbe ber JKegierung .^einridjg VIII. war, wieberljergeflellt
werben ^^). darauf würbe aucf) bie SSerbinbung mit fRom
wieberangefniipft, S^eginatbug ^ülu§ erfd)ien a(ä pdpjKidjev
gegat (®ept. 1554) i«) , unb bie Königin t)ermd()lte fkf) mit
bem fanatifd)en ^{)ilipp IL, .Könige üon (Spanien (Sul. 1554).
fOiit bem S. 1555 begann \)k furd)tbarf!e SSerfolgung ber
9?eformation 1^' tt>eld)e felbjl ^o(u§ unangemeffen fanb is).
2fud) ßranmer fiel berfeiben al§ £)pfer (in £)rforb ben 21.
«JKdr^ 1556) 19): Saufenbe wichen if)r burcf) 2(uött)anberung
au§. gjiarienö Sob (17. 9^oü. 1558) führte eine neue SBens
bung ber 2)inge herbei.
15) Sie 2(cten einet eonferenj bei- (3ei\tüä)Uit , wetd)e ju btefem
3n)ec!e im Oct. 1553 oon ber Königin oeranftaltet lüurbe, f. b.
Fox rerum in Ecclesia gestarum comm. p. 215 ss, ®leid^ bat?
auf erfolgte ber ^arlamentöbefc^lu^, Burnet II, 166.
16) Sie SJecrete, it)e((^e ^oluä jur Leitung biefer SKeformation ciU
fa^te, f. Conc. M. Brit. IV, 792. Libri duo D. Reginaldi Poli.
Primus über de concilio agit, alter de Reformatione Angliae
sancta et huic aetati vulde commoda decreta describit. Dilin~
gae 1562. 8. p. 172.
17) üorjüglid^ geleitet oon ©arbincr, SSifd^. ü. S(Btnd)ej!er unb San^;
ler, ber aber fd)cn b. 12. 9^oo. 1555 jlatb/ unb nod) mef)r oon
S3onner, S3. o. Conbon. 25a6 SBcrf oon Jo. Fox rerum in Ec-
clesia gestarum comm. Basil. 1559 ijl jur großem >^älfte, Oon
p. 215 an, ber SarjleUung biefer SSerfolgung geioibmet.
18) Burnet II, 196 215.
19) Fox p. 708 SS. Burnet II, 218. ©benbafelbft loaten fd^on ben
4. Öct. 1555 bie S3ifd)öfe Stiblen o. Sonbon u. ßatimer o. 2Sorce=
fter ccrbtannt. Fox p. 705. Burnet II, 209. .^ooper, 23-0.
(Sloce|!er, toac in ©locefler ben 8. gebr. 1555 oerbrannt. Fox p.
279. Burnet II, 199. 3m ©ansen finb untfr mtavia ber 9?eligion
tt?egcn 300 btö 400 a)?enfdjen f)ingerici^tet. Siaunier'6 <3i\ä). (5u-
copaö II, 93.
ZI). I. (5ap. II. (?ncjl. 9?eformation. §. 28. ^lifabetl;. 23
§. 28.
unter ettfabctf) (f 3. 2ivt. 1603).
©Ic blutigen SSerfotgungen unter Wlaxia i)attm jwar
feineäwegä tem ^ap(lt(;ume neue Siebe genjonnen: bennodf)
war bie 2(ufgabe feljr grofj, njeldje ©Ufabet^ iibernaf)m, aia
fie ficb t>on bem Parlamente tie bocbfie Ätrcbengewalt lieber
übertragen lief (gebr. 1559) '). @ie wollte »olle ©ewiJTenöi
freif)eit gewahren, glaubte aber eine au0ere fircblicbe ©infors
migfeit, welche ibr für baä @taatön>obl notbwenbig fcbien,
obne SSerte^ung berfelbcn erreidjen ju fonnen 2). ©o lief fie
bie giturgie ©buarb§ VI. burd) einige 2{enberungen ben Äas
tbolifen annebmbarer macben^), unb burcb bie Uniformis
tät$acte für alle Äircben beö Sveicbeä bejldtigen (Sun. 1559) ^).
SBirflicb bequemten fid; aucb hie meiflen Äatbolifen ju berfel;
ben, felbjl ber gropte Sbeil ber niebern fatbolifcben ®eif!licl;5
feit: nur hk ®ifd;ofe fonnten ffcb nicbt wobl ^\x einer ^rbs
nung befennen, weldje fte fo eben üerfolgt bitten, unb würben
abgefegt 5). fOZattbduä ^arfer, ber ebemalige 2ebrer ber
1) Burnet II, 252. ««faTö ®efd). ber Puritaner I, 155 ff.
2) f. if)reö ?Olinifierä granj SßSalf tn9{)am Sdjretben an einen öor;
nc{)men granjofen b. Bumel II y 275.
3) 5n ber Litanei tuurben bie SBorte geftric^en: >.'S3or ber 3:i)rannet
beö röm. SSifc^ofö unb allen feinen abfd)euttd)en ©raufamfeiten be;
l)üte uns, lieber ^ecr ©Ott.« @ben fo W SSemerfung , ■n'iia^ beim
s^ieberfnien beim ^Ibenbmale nic^t eine ^Tnbetung ber förpertid)en
©egenwart e()rtfli gemeint fep« SSilber, (5ruciftj:e, 53ocaU unb
SnflrumentalmuftE unb bie prieftcrl. Äleibungen (ogl. §. 27. nor. 5)
fotlten beibet)alten werben.
4) 9leat I, 171.
5) 23on 9400 ©eiftlid^en üertoren 14 SSifdiöfe, 15 a3orfiel)er üon
geipl. (Stiftungen, 50 (5()or()erren unb itroa. 80 ^riejter il)rc ''Pfriin=
ben, f. 9leal I, 192. Staumer'S ©efd). Suropaö II, 428. —
Cf. Nic.'Sanderi {Saunders , (Sanonift in Övfovb, oeclieji 1560
englanb, um im ©ienfte beö ^appce für bie SKiebergcwinnung
24 SSiertc ^eriobe. 2rbfcf)n. 1. SS. 1517—16-18.
Äonigin, würbe @rjbifd)of öon ßanterburt), unb t>cr gcijKicfjc
fctncö SSaterlanbeö ju orbdten f 1583) de origine ac progressu
Schismaiis Anglicani libb. III. (l^iecauSgegcben Colon. 1585. 8.
üon ©b. SiifHon, cbenfaUö einem engl. fatt). ^rieftet: unb SJJiffto;
nariuö f 1595, weld^er aud) baö britte SSud^ t)inaufÜ9te, naä)^et
oft iütebec gebvudt. 2ä) gebraucl^e bie 2(u6gQbe Gedani 1698. 8.)
Hb. III. p. 509: Praeter plurimos ex Optimatibus praecipuis
— pars major inferioris nobilitatis erat plane catholica; ple-
beji quoque, qui agriculturam per totum regnum exercent —
novitatem istatn inprimis detestabantur: nee regni illius pro-
vinciae aliae, quam quae sunt prope Londiiium et aulam, nee
civitates fere, nisi maritimae, — ultro haeresim amplexaban-
tur. — Praeter istos ergo licet caeteri fere essent corde Ca-
tholici, tarnen putabant aliquousque in exteriori vita et obe-
diendum legibus , et regiae voluntati cedendum ; et si quid
in ea re peccetur, id tribuendum Principi vel Magistratui , et
non sibi, qui judicabant se utcumque hac necessitate excu-
sari. Venerum quoque in hanc ipsam sententiam nonnulli ex
inferiori Clero Presbyter! et Parochi, Ecclesiarumque cathe-
dralium vel collegiatarum Canonici non pauci, qui ex animo
sectam damnabant, et aliquamdiu etiam a faciendis istis novis
officiis propter conscientiam abstinebant. — Sed cum Eliza-
betha paulo post — visitationem Cleri fecisset, ac in Paro-
chos, qui ritus parlamentarios in Parochiis suis — non obi-
bant, diligenter inquisivisset; plurimi metu amissionis bono-
rum et officiorum ad nova ista sacra se accommodabant. —
Atque ita vel vi vel arte factum est, ut maxima Catholicorum
pars usque adeo bis primis initiis — hostibus paulatim cede-
ret, ut Schismaticorum Ecclesias, conciones, communionem
ac conventicula aliquando publice adire non recusarent. Ita
tarnen, ut interim IVIissas secreto domi per eosdem saepe Pres-
byteros , qui adulterina haerelicorum sacra in templis publice
peragebant , aliquando per alios non ita schismate contamina-
tos , celebrari curarent, saepeque et mensae Domini, ac cali-
cis Daemoniorum, hoc est sacrosanctae Eucharistiae et coenae
Calvlnicae, uno eodemque die, illo luctuosc tempore partici-
pes iierent- Imo quod magis mirum ac miserum erat, Sacer-
S^. I. 6ap. III. engl. JRcfotmation. §. 28. eiifabctl). 25
SSater beä folcjenbcn englifdjcn ©pifcopatä e). Sn 9(Iuc!ficl)t
auf bie ©taubenölebre würbe ben 8aien üoUc ^xeii)dt gelaJTen:
aB 8d)rt>orfcl)nft für bie ©cijlltd^feit würben üon bcr ßonüo^
cntion berfelben bie 42 lixüM ©buarbä VI., nadjbem fie in
39 Zxtifd sufammengejogen waren, angenommen (23. San.
dos nonnumquam prius rem sacram domi laciens, deferebat
pro Caiholicis, quos ipse id desiderare cognoverat , hostias
secundum formatn ab Ecclesia usilatam consecratas , quas eo-
dem tempore iisdem dispensabat, quo panes haerelicorum ritu
confectos caeteris catholicae fidei minus studiosis distribuebat.
6) @t irui-be oon SSifd)öfen geweitjt, ttJeld)C unter SÄavria uerttiebcn
WQven , ben 17. See. 1559 in ber (5apeUc beö Sambett)pata|leö, bcr
Siefibenj beö @rjb. o. ffanterburp in gonbon. (Sonfecrator war ber
fd^on unter .^»einrid) VIII. geweif)ete Marlon) 33. ö. aSat^ u.
SßSellö, welcher auö feinem @):ite In @mben gurücf9eEef)vt, unb je^t
ä»m SSifc^ofe oon ß^ic^ejler ernannt war: brei SSifd^öfe affiftirtcn
bem[elben. Sie ©ülttgfeit bicfer oon bcm ^apfte nid)t gene()migten
unb nic^t nad^ römifd)em SRituö ooUjogenen Örbination würbe fos
gleich in ben jaljlreidjen fat^otlfd^en ©treit[d()riften, Vücld)c in fSeU
gien gegen bie neue englifi^e Äird^e erfd^ienen, bejlritten: aber crft
ber Sffuit (S^riftopf) ^olljwoob (De investiganda vera et invi-
sibili Christi Ecclesia. Antw. 1604. p. 68) erjä^lte ^iOii alberne
?i}läl)rd^en , ba^ parier unb bie übrigen neuen S3i[cl)öfe in einer
SßSeinfc^enfe jum ^fetbeEopfe (at the Nag's-Head Tavern) in
6t)eapfibe in ©rmangelung eineö S3ifd)ofeö oon einem abgefallenen
ajlönd)c nid^t confecrirt, fonbern auf eine täd^erUdE)e Söeife ernannt
worben fet)en. 2(Uer urfunbli(^en Sßiberlegungen ungead^tet würbe
biefer ^ot)n öon !at^olifd^en ©d}rtftjlellern ^aufig wicbcrljolt, unb
alö F. F. Le Courayer bie ©ültigfeit ber cnglifd)cn Orbinationen
üertf)eibigte {Dissertation sur la validite des ordinations des
Anglois et sur la succession des Eviques de l'Egiise Anglicane.
a Bruxelles, eig. Nancy, 1723. 8.); würbe er üon ben Scfuiten
fo »erfolgt, \i(k^ er in ©nglanb ©d^u| fud^cn mußte, f. Relation
hist. et apologetique des sentimens et de la conduite du P. le
Courayer. 2 T. a Amsterdam 1729. 8. Olai Kiörningii comm.
qua nobiiissima controversia de consecrationibus Episcopormn
Anglorum recensetur et dijudicatur. Helmstadii. 1739, 4.
26 SSierte ?)enobe. Zh^d)n. 1. S5. 1517—1648.
1563)'), aber er|! im 2rpr. 1571 t)om Parlamente heU-
ÜQt 8). ©0 bietete ffcf) bie engltfcbe ©pifcopalfircl)e , welche
ffd) t»on ben Srrtf)ümern ber romtfdjen Äirdje trennen, aber
baä fat^orifdje ^riej^ert^um ntd)t fahren laffen woate, unb
voei(i)e in gotge baoon in eine fd)tt)an!enbe Wtte 5n)ifc|)en
Äatf)olici6mu§ unb ?)rotefianti6mu§ gerietb, inbem fie halb
bie ^et(. ©djrift al^ alleinige Sluelle ber 2e()re anerfannte,
balb auä) ber Srabition ber altern Äird)e ein gefe^gebenbeö
Znfdjen jujU9e|!el)en fid) genotl;igt falj »).
£>a Weber burd) pdpjllidje S^ro^ungen no(^ S3erl)ei0uns
gen i°) in biefem ©ange ber fircf)lid)en @inricl;tungen üvoa^
7) f. btefelben in S3entf)em'S (gngelänb. Ätt:d)= u. ©djulenflaat.
2c 2Cufl. ©. 170/ «30 in ben 2fnmerfungcn oudti iie Jfbweid^ungen
öon ben 42 2frtifeln bemerft finb , u. in Niemeyer coUedio Cori'
fessionum p. 601. ogt. 'Sleal'i @cfd^. b. Puritaner I, 217.
8) 2)er »Parlamentebefd^luß üerpflid^tet nur bie ©eifllid^cn jur Uns
terfd^rift ber "itttitü, unb fo erfdjienen biefetben aud) 1571 unter
bem Sitet: Articuli, de quibus convenit inter Archiepiscopos
et Episcopos utriusque Provinciae et Clerum Universum in Syn-
odo Londin. 1562 secundum computationem Eccl. Anglicanae,
ad tollendam opinionum dissensionem , et consensum in vera
Religione firrnandum. SJleal ®. 327.
9) (Soc^mann'ö) SSetracljtungen über bm ^roteftanti6mu6. Reibet;
berg 1826. 8. ©. 206. 2CnfangS oertf)eibigte man W bifdiöfl. SScr;
fafTung alö äwccfmä^ige menfd^tirfje Ocbnung: D. SSancroft, (SapeU
tan beö @rjb. ü. Santerburi), prebigte 1588 juerft, ha^ h\t SSifcl^öfe
jure divino ben Siang üor ben ^reSbijtern l)ätten, unb fanb fel^c
allgemeinen SDSiberfprud): felbfl fein ©räbifd^of Sß{)itgift iüiinfd^te
mei)£ bie SBaf)i-{)eit biefer 8ef)ve, a(S ia^ er fie glaubte (9ieal I,
605) : fcl)on unter Sacob 1. würbe fie in ber (Jpifcopalfirc^e l;err;
fdjenb.
10) Raynaldi Ann. Eccl. unn. 1559. no. 2.; Elisabetha — cum
suam in Regno successioneni — significasset Paulo Pontilici,
ille, ut erat juris pontificii assertor acerrimus, respondit,
Regnuni Angliae beiieficiariuni esse sedis apostolicae, nee
ipsaui ob inipedimenta nalalium, jurisque contiovcrsiam Regni
st). I. 6ap. III. engl. 9?efovmai{on. §. 28. eiifabetf). 27
üerdnbert irorben war, fo fpracl? ^tuö V. enblid) Sönnn unb
2(bfe^ung gegen @(tfabet() auö (27. üpv. 1570) «')• SSon ben
engltfd)en Kollegien, tüelcl;e in mehreren fatf)olifd;en ßanbern
errtdjtet würben i^)^ gingen aufregenbe ©djriften ^3) unb eis
administrationem sede apostolica inconsulta jure corripere
potuisse, eamque est hortatus, quo rite omnia fierent, ut se
pontificio arbitrio peimitteret, paternique in eam animi nulla
officia praetermissum iri. @inen ganj anbcrn Son alä biefec fas
natifdje ^aul IV. fltmmte gleid^ barauf fein Sfiac^folgev, ber ge«
mäßigte ^iu6 IV. an. Sc fenbete einen 9luntiu6, unb \(t)n«b in
betn aSeglaubigungöfd^teiben beffelben o. 5. ^ai 1560 (b. Ruynatd
ad h. a. iio. 42) ber Äönigin : omnia de nobis polliceare, quae
non modo ad animae tuae salutem conservandam, sed etiam
ad dignitaiem tuam regiam stabiliendam et contirmandam —
a nobis desideraris. ®urcl) ben Stuntiuö bot er bie SSeftätigung
bec engUfd)en Siturgie, bie ©tlaubnijj beö 2(benbmalS sub utraque,
unb S3ernid)tun9 beö ©prudjeö gegen W (5^e if)rer SKutter an:
aber bie Königin trollte if)r Supremat nid^t aufgeben. @in jireiter
5Runtiu6 würbe 1561 gar ntd)t nad) Snglanb jugelaffen. ^aal
©. 2!0.
11) tiefes Saturn (5 Cal. Maj. 1570) ^<xt \ik SSuüc nac^ bem rö;
mifci^en Bullarium: b. Burnet II. App, p. 221 i)at fte baö falfd)e
Saturn 5 Cal. Mart. 1569 (b. i. nad) unfeccm Salenber 1570).
12) SBilljelm 2(lanuö, welcher öon einem Sanonicate ju S)orE t>er;
trieben n?ar (f al6 Sarbinat 1594), oeranlagte bie Stiftung ber
erften, näml. beS ju Souat) 1569 oon ?>6ilipp II., ju 5Rom 1579
üon ©regoriuäXIIL, ju SSallabolib 1589 u. au ©eoilla 1593
»on ?)l)ilipp II. 9tad)l)cr würben ncd) anbere gegrünbet ju ©t.
Omer 1596, SOiabrtb 1606, Söwen 1606, iüttiä) 1616, unb
©ent 1624. f. ^eal @efc^. b. Puritaner ®. 413. 3(u|5erbem
würbe eine Congregatio Angliae Monachorum nigrorum 1607 ge;
grünbet, ober Monachi Anglicanae Missionis, weld}e aucl^ mel);
rere Älöfter in SSelgien erf)ielten, f. Clem. Reyneri Apostolalus
Benedictinorum in Anglia. Duaci 1626. fol.
13) fü befonberö oon SBiK). :?f(anuö f. not. 12., 3:i)oma6 ^arbing
in ßöwen (f 1572), St)oma6 ©tapleton ßanonicuö in Söwen (f
1598), bem Scfuiten 5Rob. '■perfonö (f in Siom 1610) u. f. w.
28 SSicrfe ^eviobc. 2rbfd)n. I. SB. 1517—1648.
frige 9)rfe|tcr '*) jn SKenge au6, um in ^nglanb für ben Äa;
t{)o(ici6mu§ unb für SOiaria ©tuart ju wirfen. Siefem oufs
ritf)rertfd)en treiben würbe burd) |!renge ©efei^e begegnetes):
aud) Wlavia Stuart mu^te if)re Sbeilnabme an bemfelben mit
hm geben bü§en (16. gebr. 1587) ").
Seiber bilbete fid) aber aud) in ber englifd)en Äirclje felbjl eine
bcF(agcnött)ertl;e ©paltung au^. Unter ben ©ngldnbern, tt)eld)c
n)af)rcnbCi}?aria'ö 9?eg{erung üerbannt gewefen waren, ^ottenSSielc
ben einfad)en calüinifdjen ßuttu§ liebgewonnen"), fonnten ficl[)
14) fo fcnbeten bie beiben ßoUegten in X)ouai) unb 9?om bis 1585
allein über 300 ^^rieper tjetmlid^ nad) Snglanb, f. Nie. Sander de
schismale Anglicano Hb. III. p. 548.
15) mei)xm 3fuffl:änbc Don 1579 bi§ 1582 Slaumer 11,549. ßbicte
oon 1580, woburc^ eö oerbotcn irirb, 3(ngef)örige in auswärtigen
©eminarien ober ßoUegien erjiefjen ju taffen: ^riejler ober Sffui*
tcn, rceld^e bie Untertf)anen ber Äönigin jur röm. Äird^e gu oerleis
ten fuc^en, foUen atä 8Serrätt)er/ biejenigen, welä)e fie aufne{)men/
alä ^ebter ber SScrrätberei beflraft werben {Sander l. c. p. 571.
S^eal ©.455). (Sbict o. 1585: 3u Steifen in baö 2fuSlanb bebürfen
HUe aufer ben Äauficuten obrigfeitlid^er @r(aubnif. 35ie Sngläns
ber in ben auswärtigen Kollegien [oUen bü SSerluft ibrer ©ütec
unb lebenSlänglid^er S3erbannung jurücffebren: alle-S^fuiten ocr=
laffen binnen 40 Sagen boS 3?eid^, wer fie t)erbeimltd)t/ ijl beö
Sobeg f^utbig, Sander p. 625. «Räumer II, 551. SSiS 1570
würbe fein Äatbolif i)iniimä)M, oon 1570 — 1580 jwölf ^riefter,
üon 1580—1590 würben fünfzig ^riejler binflerid^tct, unb 55 üer=
bannt, cf. Sander p. 615: Et hanc in omnes Ordines crudeli-
tatem dicunt se non exercere propter religionem, — sed ad
Reginae ac Reipublicae securitatem, quam per Catholicos In-
dios numero ac studio in Reginam Scotiae crescentes, magis
magisque periclitari asserunt.
16) SiamentlidE) wufte fie um SSabi ngton'S Unternebmen, weld)er
aufgereiht üon ben Sefuiten in 3ii)emä fid) mit SJiebreren gur (5r;
morbung (Slifabetbö oerfdjworen i)atte , SRaumer II, 554.
17) SB. ßblebuö, bie Siffenterö in (gnglanb, in Sficbner'ö 3eit-
fdjrift f. b. bijl. Sbeol. 1848. I, 80. «Streit in granffurt a. m
->wifd)cn ben üertriebenen ©nglänbern, ob in ibrer ©emeinbc bie
;iS(). 1. (5ap. III. QnqU «Reformation, i 28. mi^ahetl). 21)
baber jc^t mit ber englifcfjcn ÄirdjcnoerfafTung unb Siturgie nidjt
wieber bcfreunben, uni) naljmen befonber§ gropen 2(nflo|j an ber
beibehaltenen fatl^otifdjen ^rief!erf teibung »s). 3u biefen ^ u r i;
Liturgie bei Äöntgö ebuavb VI., obev eine Etrrf)!. Örbnung wie in
ben übrigen reformirten Äirdien ju gebraucf)en fei) 1554- 1556. f
9leal ©. 135. Sie caloinifd^ gcftnnten fammelten ftd) barauf in
@enf iü einer ©emeinbe, wählten 3of). Änor gum ^rebiger, naf).-
men bie ©enfcr Orbnung an, unb j!eUtcn biefelbe auf in ber ®d)rift:
The Service, discipline and form of Common Prayers and
administration of Sacraments used in the English Church of
Geneva, 1556. 9teal ©. 141.
18) f. bie ©treitpuncte 9?eol I, 177. Ser Puritaner Sor. .^um--
p^rei; giebt fte ben 3äcid^ern alfo an (ßumet III, App. p. 334):
Aliquot maculae, quae in Ecclesia Anglicana adhuc haerent.
1. In precibus publicis, etsi nihil impurum, est tarnen species
aliqua superstitionis Papisticae. Quod non modo in matutinis
et vespertinis, sed in sacra etiam Coena videre est. 2 Prae-
ter musicae sonos fractos et exquisitissimos Orgauorum usus
in templis invalescit. 3. In administratione Baptismi Minister
infantem alloquitur: ejus nomine sponsores parente absente de
fide, de mundo, carne, Diabolo deserendo respondentj bapti-
zatus cruce Signatur. 4. Mulierculis etiam domi baptizandi
potestas facta est (9Iotf)taufe). 5, In Coena dominica sacrae
vestes, nempeCappa et Superpelliceum, adhibentur; communi-
cantibus genuflexio injungitur; pro pane communi placeniula
azyma substituitur. 6. Extra templum et Ministris in Univer-
sum singulis vestes Papisticae praescribuntur , et Episcopi
suum lineum , rochetum vocant, gestant, et utrique pileos
quadros, liripippia, togas longas a Papistis mutuo sumptas
circumferunt. 7. De nervo autem Religionis, disciplina, quid
dicemus? Nulla est, nee habet suam virgam Ecclesia nostra :
nuUa censura exercetur. 8. Conjugium Ministris Ecclesiae,
publicis Regni legibus, concessum et sancitum non est; sed
eorum liberi a nonnullis pro spuriis habentur. 9. Solennis
desponsario fit more rituque Papistico per annulum. 10. Mu-
lieres adhuc cum velo purificaniur (nad^ bem SBod^cnbefte). 11.
In regimine Ecclesiastico multa antichristianae Ecclesiae ve-
30 Stierte ?)enobe. ?fbfd)n. I. SS. 1517— 1648.
tancrn ober ?flonconfovmi\len geborten gerate ble Üja^
tigjien unb eifrig|!en ^rebiger, burd) ireldje üorjuggireife bie
stigia servantur. Ut enim olim Romae in foro Papae omnia
fuerunt venalia; sie in Mettopolitani Curia eadem fere omnia
prostant: pluralitates Sacerdofiorum , licentia pro noii resi-
dendo, pro non initiando Sacris, pro esu carnium diebus in-
terdictis et in quadragesima , quo etiam tempore, nisi dispen-
setur et numeretnr , nuptias celebrare piacnlum est. 12. Mi-
nistris Christi libera praedicandi potestas adempta est, Qui
jam concionari volunt, lii rituum innovalionem suadere non
debent, sed manus subscriplione ceremonias omnes approbare
coguntur. 13 Postremo, articulus de spirituali manducatione,
qui disertis verbis oppugnabat et toilebat realem praesentiam
in Eucharistia, et manifestissimam continebat veritatis expla-
nationem, Eduardi VI. temporibus excusus, nunc apud nos
evulgatur mutilatus et truncatus (beäi?J)t ftd) auf eine 2(u6laffung
im 28. "Kttitel, burd) weld^e inbefTen bte Ce^re nidjt gcänbert tüor=
ben ifi). 23gt. bagegen ba^ S?ect)tfertt9ung§fd)reiben bev SSifi^öfc ö.
£onbon u. SßSinc^ejlec an SSuUinger u. SBaUec in 3uri<^ »• 6. gebr.
1567 l. c. p. 341. (Sie läugnen ©tntgeg, geben 2(nbei'eö ju, unb
oerfpredjen auf aUmät)li9e iJIbfd^affung ju benEen : iibrtgeng be^aup;
ten fie, H^ bi§ baf)tn nur bie ^riejterfteibung ftrcitig geicefen fet):
Summa controversiae nostrae haec est: nos tenemus, Ministros
Ecclesiae Anglicanae sine impietate «ti posse vestium discri-
mine publica auctoritate jam praescripto, tum in administra-
tione Sacra, tum in usu externo, praesertim cum ut res in-
differentes proponantur, tantum propter ordinem ac debitam
legibus obedientiam usurpari jubeantur, et omnis superstitio-
nis cultus ac necessitatis, quod ad conscientias attinet, opinio
— omnino condemnetur. Uli contra clamitant, vestes has in
numerum röiv dSia.q.6QU}v jam haudquaquam esse adscribendas,
impias esse, papisticas, ac idololatricas: et propterea omnibus
piis uno consensu Ministerio cedendum potius, quam cum istis
panniculariis papisticis, sie enim loquuntur, Ecclesiae inser-
vire : licet doctrinam sincerissimam praedicandi nee non omni-
modos errores seu abusus sive in ritibus , sive in doctrina,
sive in sacramentis, sive in moribus, per sanam doctrinam
ZI). I. Qap. III. ©ngl. SRcfovmatlon. §. 28. dU^aUtl). 31
^ci)xe ber 9ieformation unter bem ä^olfe jum geben ()ebract)t
tuurbe, ba unter ben übrigen ®eif}(ict)en tie untl;dttgcn ober
subaccusandi , exagitandi , condeinnandi summam hahemus li-
bertatein. SSuUingec i)atte fd)on Uüi)et (Tiguri Cal. Muß. 1566)
bie Puritaner, »on bencn it)m übet bie Äteiberangete9enf)eit fragen
oovgelegt tt»aren, jur 9lad)gicbi9fett ermaf)nt (/. c. p. 325); Si in
ritibus iiulla est supeisiiiio, iiuUa impietas, urgentur lamen
et imponuiuur bonis Fastoribus, qui mallent illos sibi noii
imponi : dabo sane, et qiiidem ex abundanti , onus et servitu-
tem ipsis itnponi^ sed non dabo ideo justissimis ex causis,
Stationen! vel Ministerium propterea esse deserendum, et lo-
cum cedendum liipis, — vel ineptioribus Ministris. SJtevfrtJiirs
VxQ ifl nodö bie \^va tjorgelegte grage unb feine 2fnttt)ort auf bie;
felbe: An in reformatis Ecclesiis a Principe praescribendum in
ceremoniis sine voluntate et libero consensu Ecclesiasticorum?
Resp. Si voluntas Ecclesiasticorum semper sit expectanda
Principi, nunquam forte sapientissimi et piissimi Reges, Asa,
Ezechias, Josaphat et Josias, aliique Principes boni Levitas
et Ministros Ecclesiarum redegissent in ordinem. Quamvis
noiim prorsus excludi Episcopos a consultationibus Ecclesia-
sticorum , nolim rursus eam sibi potentiam vindicare, quam
sibi usurparunt contra Principes et Magistratus in Papatu,
nolim item tacere Episcopos, et consentire ad iniqua Princi-
pum instituta. Sie a3ifd)c>fe liepen biefeS ®ütad)Un SSuUingcrö
bcudfen unb uecbreiten, um ben Puritanern llhbmä) ju t^un. Sar*
über befd)tt>erte fid) aber SSuUinger, oon ben Puritanern ücranlaft,
njeil er bloö oon ber ^rieflerfteibung gcfprocI)en, »on btefer S)i|fc;
renj bamalä auä) allein gercu^t i)ahe, unb feine (ärHärungen nun
auf alte ftreitige ^unEte bejogen würben: f. ©(^reiben an b. @ra=
fen ö. SSebforb o. 11. ©cpt. 1566 {l. c. p. 337); Audimus enim
jam non de solo vestitu apud vos contendi, sed insuper multa
alia obtendi piis Ministris , quae merum Papatum redolent,
imo in Antichristi schola primum fabricata sunt, et proinde
salva pietate recipi aut dissimulari non possunt. 2(uc^ S3eja
gab in biefer 2fngelegen^eit, oon ben Puritanern »eranla^t, ein
@utad)tcn dd. Genevae 24. Oct. 1567 {Epistolarum theologica-
ritm Th. Bezae Vezelii liber unus. Genevae 1573. 8. p. 103).
32 §8mU ^edobe. 3rbfc^n. I. m. 1517—1648.
untauglid)en ^frunbcnbefi^cr wnt) t>te fjeimlidjen Äat()o(ifen
eine gro^e B^i)l bitbeten ^^). %i^ t)ie SSlaa^xcQQln gegen t)ic
nonconformiflifdjen ®ei|ilid)en immer flrenger, unb üiele bers
felben abgefeilt würben, fo ricbteten i>k U^Uxn feit 1566 eis
Qv miSbiUigt alle tiefe ©ebräuc'^e, t'dt^ ahn-, ha fie nid^t per se
impia et idololatrica fepen, fie gu ertragen: suademus Pastori-
bus, ut postquam et coram Regia Majestate et apiid Episco-
pos suas conscientias modesta quidem — et tarnen gravi —
obtestatione liberarint , aperte quidem apud suos greges ea
inculcent, quae ad toUendum hoc off'endiculum pertinent, et
in istorum etiara abusuum emendationem, prudenter simul ac
placide, — incumbant: sed ista tarnen, quae mutare non pos-
sunt, ferant potius, quam Ecclesias ob eam causam deserendo,
majoribus et periculosioribus malis occasionem Satanae nihil
aliud quaerenti praebeant. — Sin vero Ministris non tantum
ut ista tolerent, praecipitur, sed etiam ut ea tanquam recta
vel chirographo comprobent, vel suo silentio foveant: quid
aliud suadere possimus, quam ut de sua innocentia testati , et
omnia remedia in timore Dei experti, reanifestae violentiae
cedant? 3ule^t bic bringenbe ©rmai^nung an alte Anglicarum
Ecclesiarum fratres, ut omni animorum exacerbatione depo-
sita (quae sane veremur ut utrinque hoc malum vehementer
auxerii) » salva manente doctrinae ipsius veritate, et sana
conscientia, alii alios patienter ferant, Regiae Majestati cle-
mentissimae et omnibus Praesulibus suis ex animo obsequan-
tur, Satanae denique occasiones omnes tumultuum et infinita-
rum calamitatum quaerenti, animis in Domino concordibus,
etiamsi non statim idem de quibusvis sentiant, constanter ob-
sistant. Sem SBifci^ofe ö. Sonbon ©buarb ©rinbaU madjte er bic
bripgenbflen SSorjIeUungen dd. 5 Cal. Julias 1566 [l. c. p. 73),
unb i)a ijii^t eö u. a. auäj p- 87; Denique quo tandem jure,
sive Dei verbum, sive veteres omnes canones spectes, vel ci-
vili Magistratui per se liceat constitutis jam Ecclesiis novos
aliquos rilus superinducere, aut veteres abrogare: vel Epi-
scopis absque sui presbyterii judicio ac voluntate quicquam
novi ordinäre fas sit, ego quidem nondum didici.
19) «Real I, 419. 446. 579.
Zi). I. eap. III. engt. 9?eformation. §. 28. eiifabcff;. 33
mn getrennten Äircl)ent)erein md) catüim'fcljen ©runbfa^en
ein 20), an tt>eld)en fi'd) aber beimü'd) aud) üiele ®eif}(id)e unb
ßaien onfrf)(ofTen , tt)elrf)C au^erlid) nod) in ber bifcbofitcben
Äirdje blieben, ^er dii^ jwifcben betben Z^dUn würbe jwar
großer, nacbbem man feit 1592 ©efangni^flrafen gegen t>ie
9?onconformiflen anroenbete 21), unb nacbbem feit t)em ^af)u
1595 neben i>en ändern Ärbnungen aud) bie ßebren üom
^ahbaU unb üon ber ©nabenwal^l flreitig genjorben ttjaren^a):
bennod) blkh ber ^uritanigmuö mit einem Su0e immer in
ber Äir^e, bilbete in berfelben gerabe \)a^ (ebenbigjle ^rincip,
50g fortttjdbrenb bie ebelfien Ärdftc an ftcb, unb bewahrte fid)
20) 9leal I, 281. Sm 5- 1572 bttbetc ftc^ ingge^eim bie crjle purü
tanifd^e ©emetnbe ju SßSanbömortf), einem S)orfe bei Sonbon, unb
njäf)Ue ein ^ceöboterium, 9^ea( I, 368. S3alb oerbreitete fid^ eine
9et)eime pregb^terianifd^e Äird^enDerfaffung , ©emeinben ju Stoffen
eereinigt, inöbefonbere in Q^ex, SBattt)icEfi)ire, 9tortl^amptonf()ire
u. f. w. , unb gu iijnen getjörte i^eimlid^ ein großer Sfjeil bec ©eijt*
lid^cB bec bi[d)öflid}en Äivd)e, ffteal I, 421. 593.
21) ?)arlamentSacte, ba0 alle, weld^e ftd) t)artncidfig weigern bem öfs
fentlid^en ©otteöbienfte beiäUiüol)nen/ obec anbere baju oerteiten,
gefangen genommen unb fid) unterwerfen , ober nad^ brei SKonaten
be§ Sanbeö öerwiefen werben foUen 1592. S^tcat I, 663.
22) ^ie ^re6bt)teriancr be()nten i>a& mofaifc^e ^ahhaUOit^e^ auf bcn
(^riftlid^en ©onntag au§, 9^eal I, 707: wäi)renb bie (gpiffopalen
bamalö nod) benfelben oorjugSweife ju 8ujlbar!etten benu^ten,
S^eal I, 476. 2)cn calöinifd)en ^articulariömuS beftritt äuerjl nad)
beS2(rminiuä SBorgonge SSarret indambribge, 9?eal 1,710, u. mußte
tüiberrufen, ba bie englifd^e Äirc^e nod) 6atoin6 Institutiones fefts
^ielt. 25er (Srjb. öon Santerburt) lief bagegen bie flreng catoinifd^e
Ce()re in bcn fogen. Sambetl)i2(rtiEeln (the nine articles of Lam-
beth) feftjlellen: inbeffen bicfc 2(rtifel muften wieber unterbrüdft
werben, ba fic o()nc ©eneljmigung ber ÄiJnigin auögefieUt waren
(95cntt)em'S enget. Äiri^; u. (Sdt)ulenjtaat @. 521 ff.): unter ben
©pifEopalen waren niete arminianifd} gefinnt, unb nur bie ^urita=
ner waren flrenge Satoinifien.
(SiefeUr'S Äirdbengefc^. 3rSb. 2e2(bt^l. 3
34 Stierte ^eviobc. 2(bfd)n. 1. S5. 1517—1648.
fo bi'e SO^oglic^feit unter üeranberten Umjldnben ta§ ^errf^jcntc
(Softem ber englifdjen Ätrdfje ju werben.
3;)a9e9en fa^te ber fanatifcl)e Stöbert SSromn ben dals
t}ini6mu6 fo fcbroff auf, ba§ er feit 1580 gegen bie engtifc^c
Äirdje al6 gegen eine falfdje Äirc^e prebigte, unb eine üoüig
bemo!ratifrf)e Äird^enüerfaffung für i>k aüein fdjriftmdpige crs
flarte23). ;C)bgreid) er felbfl nnc^ber jur Äircbe jurücffe^rte,
unb obgleidf) gegen feine ^{n^dnger auf baö i)äxU\te üerfabren
würbe 2«), fo fanb bocb feine 8ebre großen ^nflang unb jdblte
balb taufenbe üon 2(nbdngern (S3ron)nifien, Snbepenbcns
ten, ßongregationalijlen), welche aller ©emeinfc^aft mit
ber epiffopalürcbe üoüig entfagten 25). ßine fd)n)drmerifcl)c
SBieberfduferpartei, bie gamiliflen, ben Sorifien üerwanbt,
gelangte nie ju einiger S3ebeutung 26).
23) 9leal I, 457. ©täublin'l u. Sjf d)i rner'ö Jfrd^ti) für Airs
djcngeji*. II, III, 564. ^. g. Uf)ben'ö @efc^. b. (Songrcgationa.-
lijlen in «Reu^englanb bi§ 1740. ßeipsig 1842. ©. 19. 6()lebu§
über bie Snbepenbenten in syiiebncr'ö ^eitfc^r. f. b. i)i% Sljeol.
1848. I, 129.
24) i^te ^rebiger eUaö Si)acfer unb Sof). ßopping geljängt 1583,
Stcal I, 474. 5m 3. 1593 reurbe eine ii)ver Serfammlungen über=
fallen, ungefähr 56 gefangen genommen (9?eal I, 667) unb i^re
J^äupter SSarrowe unb ©reennjoob get)ängt (®. 683).
25) S5iele flüchteten nad) ^^oUanb, unb bitbeten bafelbfl ©emeirben,
rco Siobinfon, n:<eld)er eine ©emeinbe in Serben crridjtete (f.
Jtip in b. Nederlandsch Archief voor kerk. Gesch. VIII, 369),
i^r ^aupt würbe, unb fte ben Slamen Snbepenbenten annal)men,
Ufeben ®. 23. S3on ba jogen fid^ ffiiele nad) Sleuenglanb in Ämes
xiU. Sleal I, 707. ©täublin'S u. Säfd^irner'S 2(rd)io a.
0. O. ®. 571. Uf)ben ®. 33.
26) 3f)r Stifter ^einr. ««iclaS fam in ben legten Sauren ©buarbg VI.
naä) Snglanb: (älifabetf) erlief ein jlrengeS ®efc| gegen fte. 3a=
cob I. bejeid)net fie in bem Frooemium ju bem Ba,at,XL*6v Swqov
{Opp. p. 13) als infamem Anabaptistarum sectam, quae familia
amoris vocatur. ügl. SSa umgartcn'g ®efd). ber SKeligionöpots
ZI). I. ßap. III. engl. «Reformation. §. 29. Sacob I. 35
§. 29.
unter Sacob I. (f 6. 2fpr. 1625) u. (Savl I. (^ingeridjtct
ben 30. San. 1649).
Neal's History of the Puritans T. IL u. ///. JRaumer'S @efd^.
europa's feit bem @nbe beö 15. Sa^r^. IV, 248 ff. V, 1 ff.
Söcob I., langfl ter ©c^ranfen mute, welche i^m in
©cbottlanb ber finflere unb migtrautfcbc ^rcabpterianiamuö
gefegt \)C^tU^), meinte auf bem englifcben Sbvone ein in
tctcn ©. 1065. aBat(i)'§ «Religionöftreitigfeiten ou^et bec lut^er.
Äirdie IV, 840. Uebcr Sorijlen f. 2{btf). l. §. 24. not. 14.
1) fein Urtf)eit über bie fd^otttfd^e SJeformation in b. BaaiUxov Sm-
Qov ad Henricum filiiwi Hb. II. (Jacobi M. Brit. Regis opera
edita ab Jac, Montacuto. Lond. 1619. fol. p. 147); Religionis
in Scotia reformatio non sine arcano numinis auxilio peracta
fuit: tarn multa in populari tumultu, et rebellione civium per-
turbate facta fuere ab iis, qui suis indiilgentes affectibus Dei
opus nescientes promovebant: — et haec omnia absque Prin-
cipis jussu. — Hie e ministerio homines nonnulli praecipites,
ignei, audaces in iiac humanarura divinarumque rerum confu-
sione fam gratiosi ad plebem facti sunt, ut degustata dotnina-
tionis duicedine coeperint democraticam Reipublicae fortnam
sibi somniare: et primo aviae, deinde matris meae subversione
elati (et nimium sane blandiebatur iis successus) postremo pu-
piilari mea aetate ad democratiae suae stabilimentum diu abusi,
jam potestatem tribunitiam spe certa devoraverant: ut in po-
pulari republica, cum plebem quo vellent faciie circumduce-
rent, omnium negotiorum momenta soli temperarent — Cre-
brae adversus me in tribunitiis concionibus calumniae sparge-
bantur: non quod crimen aliquod designassem, sed quia Rex
eram, quod omni crimine pejus habebatur. Ac quoniam hanc
odii causam palam profiteri pudor erat, sollici(e in vitam
meam moresque inquirebant, minima quaeque errata augentes
in immensum, rumoribus etiam falsis ad calumniam arreptis. —
Gonsilia, quae tanto studio tegebant, suo prodebant indicio,
nempe omnes Reges et Principes Ecclesiae libertati esse ini-
3*
36 mtvtt ^cnobe. 2(bfd)n. I. B. 1517—1648.
Qtaat unb Äird^e njefentlid) unbefdjrdnftcS Ä5ni9tf)um 2), auf
tic ©runbfd^c ber (gpiffopalfirdje ö^l^"^^ S« fi'nben, wnb
micos, et jugum Christi non ferre aequanimiter: hac doctrinae
salubritate suos illi greges pascebant. — Homines factiosi
unum furoris sui praesidium in paritate coHocarunt, qua freti
homines improbi, audaces, imperiti pios, sapientes et modeslos
redarguerent. Est haec paritas mater confusionis, inimica uni-
tatis, quae est ordinis parens: quod genus si, ut in Ecclesia
ita quoque in Republica obtineret, omnia certo certius misceri
necesse foret. Si utramque ames, ex utraque pestem hanc
egere, Furitanos inquam, quos nee beneficiis dcvincias, nee
jurejurando fidos facias, nee promissis constringas: sine modo
ambitiosos, sine causa maledicos, nee quicquam spirantes nisi
seditiones et calumnias: quibus una conscientiae regula est,
non divini verbi auctoritas, sed commentorum suorum vanitas.
Testor ilium magnum Deum, nunquam inter Montanos aut
limitaneos nostros latrones majorem ingratitudinem aut perfi-
diara reperiri posse, quam inter hos fanaticos nebulones: nee
patere, si pacate vivere decreveris, ut hi eadem tecum patria
fruantur. — Una est contra hanc pestem cautio, si e Mini-
sterio viros doctos et pios — ad Episcopatus, aliosque in Ec-
clesia honores selegeris, pudenda illa Annexationis lege {Co-
venant), nisi mea opera antiquatara inveneris, abrogata. Ita
subrutis fundamentis non modo imaginariam illam paritatem
evertes, quae cum legitima administratione Ecclesiae, aut Rei-
publicae pace, aut Monarchiae bene institutae legibus nun-
quam conveniat; sed etiam in regni comitiis antiquum illum
triura ordinum honorem restitues, id quod aliter fieri omnino
non potest. Ego tibi hac in re (si Deus dederit) viam prae-
muniam: tu, quod reliquum erit, iisdem vestigiis persequere.
Ad summam, id tibi de ordine ecciesiastico consultum velim,
ut bonum pastorem impense diligas, superbum Puritanum ira-
pense oderis, nee ullum titulum splendidiorem putes, quam
ut Ecclesiae nutritius saluteris.
2) Satobö ^arlamentgcebe t. S. 1609 {Opp. p. 524); Nihil est in
terris, quod non sit infra Monarchiae fastigium. Nee enim
golum Dei vicarii sunt Reges, Deique throno insident, sed ab
Zf). I. 6ov. ni. dnQl ^Reformation. §. 29. Sacob I. 37
ipso Deo Deorum nomine honorantur. p. 526: Regum, qui
ab initio aut belli aut electionis jure praeerant, arbitria pro
legibus erant: ut primum autem humanitate et prudentia civili
firmari coeperunt regna, Reges etiam legibus mentem suam
exponere coeperunt, quae rogantur a populo, sed a Regibus
solis proprie feruntur, iisque auctorihus vim habent. Atque
ita Rex evasit lex loquens. — Quisqnis igitur in regno com-
posito susque deque habet leges suas, Regis nomen amitlit,
et in tyrannum degenerat. p. 527; Quemadmodum — apud
Theologos blasphemia est, quid Deus possit , inquirere, licet
autem vestigare, quid velit: — ita quid Rex suprema potesta-
. tis suae vi possit facere, nemo subditus nisi sediliosus inqui-
rat: at justi Regis est, si divinam iram viiare cupiat, notam
facere populo voluntatem suam. Non patior disputandi mate-
riam fieri potestatem meam , at factorum meorum causas indi-
care , eaque omnia ad leges exigere semper utique paratus
sum. Ejusdeni Jus liberae Monarchiae {Opp. p. 184); Quum
Omnibus Christianorum regnis tanquam exemplar quoddam
proponi debeat Monarchia Judaica, quae ab ipso Deo insti-
tuta nulias leges habuit, nisi divino editas oraculo, cur, ob-
secro , turbulenti et factiosi homines in Christianorum Princi-
pum regnis libertatem sibi vendicent, quae Dei populo non
debebatur] praesertim cum nullius unquam Regis major fue-
rit enormitas aut superbia, quam populo Israelitico hie prae-
dicta est (1. Saw.8,9s*.). — Nunquam legimus suadentibus Pro-
phetis, quantumvis in impium, fuisse olim a populo rebellatum.
3) Sacobö erfle ^adamentörebe 19. smärj 1604 (Opp. p. 489);
Adveniens unam in Anglia religionem publicam et probatam
lege, quam et ipse profiteor, offendi: at altera in ejus visce-
ribus latere mihi visa est, praeter sectam quandam occuilam.
Prima vera est et orthodoxa religio, quae mihi semper cordi
fuil, et jure regni meruit sola obtinere. Secunda est, quae
injuste nomen usurpat catholicae, cum sit papistica. Tertia,
quae magis secta est, quam religio, Puriiuiiorum est et No-
vatoruni, qui non (am fide distingiiunlur a iiobis, quam poli-
(iae specie, neuipe ochlocraticae pariiatiä studio, et potestatis
38 ^mti ^eriobc. ?rbfc^n. I. 35. 1517—1648.
erwarteten jwar Don bem ©o()ne einer foniQUcIjen SRdrtpres
superioris impatientia, praesentisque Ecclesiae regiminis odio,
unde fit, ut in bene constituta Republica intolerabiles sint. —
Romanam Ecciesiam Ecciesiarutn agnosco matrem, erroribus
tarnen et corruptelis inquinatatn, quales erant Judaei cum
Christum crucifigerent. Sie ©efe^e gegen bte Äatf)olifen foUen
geprüft werben, quo demum pacto — dubitatio omnis tolli pos-
sit, si forte severius , quam legislatoris mens erat, hae leges
a judicibus fuerint exercitae, aut ita conscriptae, ut insonti-
bus pariter ac sontibus noceant. Sie moderati et pacis publi-
cae amantes unter bcn latl)ol. Caten foUen gef(i)ont »erben. Ego
auctor non essem ut mentis errores, quos divinae emendationi
par est commendare, luant corporibus. — De Ciericis vero
hoc sine circuitione eloquar, ni duas res, quarum alteram
docent, alteram faciunt, prorsus ejurarint, merito ex hoc
regno exulare. Docendo, fastuosum ilium Romani Fontißcis
primatum citra modum extollunt: illum non modo esse chri-
stiani orbis spirituale caput, verum etiam (si Diis placet) in
Reges et Imperatores potestatem habere civilem plane et im-
peratoriam: — faciendo autem, publicum merentur odium,
dum sua aut aliena manu Reges occidunt, sibique laudi du-
cunt, quod in suos quoque Principes, pontificio damnatos
anathemate, nihil hostile omittunt, subditos ab omni fidelitatis
sacramento liberant, et regna r^tAoyw Monarchae vel monstro
potius, ipsorum capiti, in justam praedam exponunt. Pluri-
bus hie opus non est: utinam niveus ille dies mihi luceat,
quo omnes Christiani posita pertinacia ab extremis recedant,
et in medio, perfectionis centro , dextras conjungant: nihil
mihi prius foret vel antiquius , quam beatissimae illius unio-
ni? membrum censeri. Certe si recentia illa et crassa com-
menta, quae nee ipsi possunt tueri, et corrigi oportere non
negant, tandem aliquando pudore abjicerent , et novitatis Stu-
dium hinc indeque ponerent, non dubitarem ego in media via
illis occurrere. Nam ut fides mea vera antiqua est, catholica
et apostolica, sacris literis et expresso Dei verbo fundata;
sie in rebus ad politiam Ecclesiasticam spectantibus antiquita-
tem inprimis revereor : qua ratione satis mihi cum Oeo ca-
Z^. I. Qap. in. engt. 9?eformation. <§. 29. Sacob I. 39
ttn ju üief, unb mußten nach ber ^ulüert)erfd)tt)6run9 (1605) 4)
bie 8el)re Don ber ^oljeit beö ^apfle§ über gefronte Rauptet
öbfd)w6ren 5 ) : inbeffen nad) SSefeitigung biefer gefabrnc^en
vebo, ne vel in fide haereticiis, vel in poliiia schisimaticus
jure videar.
4) S)e6 ÄöniflS eigene @rjQf)(unc5 : Conjuralio sulphnrea, Opp. p.
211. ®arnetö, ©upertorö ber Sefuitcn in Snßlanb, unb feinet
sOTttfcl)ulbi9en ^roceg. ^iiltietüt'rfd)n)örung f. in b. SJJiöceUen auS
ber neuejlen auölänb. Literatur, ^eft 12. 1827.
5) The oath of allegianca in b. Conc. M. Dr. IV, 425. ©ic
raupten fd)n)ören, that our sovereign lord king James is lawful
and rightl'ul king of this realm, — and that ihe pope neither
of himself, nor by any authority of the church — hath any
power or authority to depose the king, — or to discharge
any of his subjects of their allegiance and obedience to his
majesty, or to give licence, or leave to any of them to bear
arms, raise tun)ults, or to offer any violence or hurt to his
majesty's royal person, State, or governement. 35ann mußten
fi'e faith and true allegiance gegen ben Äöntg fd^trören, tüOüon
feine päpjiltcl)e ®iöpen[ation unb 2(bfolution fie löfen fönne, unb
öerfpced)en, alle S3erf(i)wöcungen , iie if)nen beEannt trücbcn, ju
entberfenj ferner mußten fte if)ren 2(6fd)eu gegen ben oerruij^ten
©a^ auöbrürfen, that princes, which be excommunicated or
deprived by the pope, may be deposed or murdered by their
subjects, or any oiher whatsoever; enblid) mußten fie fdjwören,
baf fte tt>eber oon bem ^apfle noc^ öon einem 2tnbern oon biefem
eibe entbunbcn werben ju fönnen glaubten, unb ba^ fte ben le^te;
ten oi)ne fOJentarreferoation leifteten. 2)er ^apft ^auluö V. erlieg
bagegen ein SSreoe an bie engli[cl)en Äatf)olifcn dd. X Cal. Oct.
1606 (Jacobi I. Opp. p, 241), worin er benfelben erflärte, quod
hujusmodi juramentum, salva fide catholica, et salute anima-
rum vestrarum, praestari non polest, cum multa contineaf,
quae fidei ac saluti aperte adversantur, o^ne boä) bicfe6 näf)ec
anzugeben, unb rcieberljolte biefe QcrElärung in einem S3reüe dd.
X Cal. Sept. 1607. (/. c. p. 250). 2)cr (Sarbinal SeUarmin be;
t)auptete in einem ©dbreiben an ben englifi^en föräpriejlcr (3. SSlacf;
vot\l, juramenium eo tendere, ut auctoritas capitis Ecciesiae
40 sßictrfc ?)ßnobc. 7Cb\d)n. I. ^. 1517—1648.
ßc^rc \ä)im tem Äonigc bic romifc&e 9}?utterfirrf)e ber englu
fd[)cn Socl^ter na^c genug ju jle{;en, um eine einflige SBieber«
Bereinigung f)offen gu fonnen, unb fo würben bie Äatt)olifen
nid)t nur gebulbet, fonbern aud; nidjt jurücfgefe^t. ©ie ^us
ritaner bagegen foüten fid) fog(eic|) conformiren, unb njurben,
oI§ fte fid) beffen weigerten, »erfolgt. (5ben baburd? würben
ffe ober auf ii)xc fReäjte aufmerf famer gemad^t, üert^eibigten
biefelben, aüerbingä oft mit fefjr gefabrlidjen <5d^en , gegen
t)k foniglic^c 2BiÜ!ur6), unb gewannen baburd) ben Qf)as
a successore S. Petri ad successorem Henrici octavi in Anglia
transferatur. ©egcn tiefe brei ©einreiben rid^tetc Socob I. feine
Apologia pro juramento fidelitatis. Lond. 1608. 8. {Opp. p,
237). Sarauf ertüiberte aSellarminuö, unb fo begann ein leb*
f)aftcr ©treit, in it>eld)en fid^ Eat()olif(i)ec ^eiU audE) bie Sefuiten
Sac. ©retfcr, 50lart. SSecanuö, unb granj ©uarej, reformirtcc
©eitö 35ao. ^areuö unb ^ett. SKolinäuä mi^ä)ten, f. bic ßiteratuc
in Walch bibl. theol. II, 213. 25ie metftcn cnglifdien Jlatt)olifen
leiteten ben (Sib, unb Guit. Barclujus de potesiate Papae, an
et quatenus in Reges et Principes saeculares jus et imperium
habeat. Lond. 1609. 8. läugnete biefe ©emalt. Sagegen [dtfricb
Rob. Bellarmimis de summi Pontificis in rebus temporalibus
potestate, Rom, 1610. 8., unb üeranlapte wieberum üielc ©egcn«
fc^riften {Walch II, 211).
6) Sm 5. 1609 öert{)eibtgte ein SSaccalaureuö in Ojrfocb, ßbmunb
Lampion, bic Sf)cftö, licere subdito Religionis causa a Principe
deficere, et arma contra eum sumere, unb mu^te biefelbc »oc
bem afabcmifd)en ©enat iriberrufcn (Wood hist. et antiquitates
Univ. Oxon. I, 315). 3m 3- 1622 prebigte ebenbafelbfl ein SO?a?
giftcr SBiU. Äntgtjt nad^ 1. Reg. 19, 9. über bie S3erfotgung be§
eiiaä, unb behauptete jule^t ebenfalls jene 8ef)rc /. c. p. 326. cf.
Doubletii ep. ad G. J. Vossium dd. Lond. 16. Aug. 1622 in
Vossii Opp. T. IV. Ep. 48; Cum prius generalia quaedam
proposuisset, ex quibus vereri videbatur, ne quid Religio re-
formata, ubiqne fere terrarum nunc concussa, etiam in Anglia
detrimenti caperet, tandem eousque deveniebat, ut assereret,
in tali casu fas fore subditis, aut saltem inferioribus Magistra-
^i). I. (Jap. III. engl.sRcfoi'mation. §. 29. Sacob I. 41
xatkx cfncv patxioti\d)en ^ppofiüon, fo ba^ ftd) ouc^ üiclc
epiffopalcn ölö ?)uritanet im ©taate ben ^uritrts
ncrn in ber Äircf)e onfd)roffen. TCnfangö fuf)rte fic^ S«-
cob mit ben Puritanern im ©Inuben gnnj einig '): aber ber
tibus, etiam invito et aliud moliente Principe, omnibus mo-
dis, atque adeo vel armis, Rcligionem veram ejusque publicum
execcitium tueri: addens illustrandae theseos suae causa, exi-
stimare se, Regem Galliarum, si, dum exercitui Reformatos
in urbe aliqua obsidenti interest quotidie, ferro per manum
subditi caderet, juste et sine ullo mactationis crimine occisum
iri. ©arübec jur «Rebe gefteUt, erwibertc er, credidisse se, esse
hanc communem omniura Reformatorum sententiam, atque ita
se a Reformatis Doctoribus esse edoctum , citans Paraeum
(2)aöib 5)atcu6, ?)»:of. in >f)cibelberg f 1622) in commentariis in
Epist. ad Rom. (ju cap. 13), Bucanum (?)cof- in Saufanne ju
jener 3eit) in locis communibus, et Stephanum Junium Brutum,
sive auctorem libri, cui titulus: Vindiciae contra Tyrannos
(bec S3f. war Hubert Languet a\x^ S3ourgogne, m&j etnanber in
fädtififd^en , pfarjtfd)en unb niebcriänb. ©taatöbienften f 1581. ©te
©d)rjft crfd)ten mit bem falfc^en Flamen Steph. Jun. Brutus). —
Itaque ipso in carcere detento, censurae Academiarum postea
traditi fuere praedicti auotores. Ac Oxoniensis quidem capita
aliquot selecta pro erroneis, falsis, impiis damnans (f. iai
beeret b. Wood 1, 327), Paraei solum commentarios ad Ro-
manos publice conflagrandos censuit, quod etiam factum, con-
quisitis quotquot in Officinis Bibliopolarum et Museis studio-
sorum reperiri poterant, exemplaribus. Cantabrigiensis vero
etiam Bucani locos communes, et Bruti vindicias publice
flammis tradidit. — Videbar ego in Cantabrigiensi Senatus-
consulto videre plusculum bilis in rigidos istos Genevensis
reformationis professores: sive ea causa sit, quod Purijano-
rum omne nomen exosum habent, sive quod plerique ibi Re-
monstrantium sententiae sunt addictissimi. Änigl)t mußte jwei
Sa^re im ®efängnt|Te jubringen.
7) f. Prooemium ad Baovhxov Smqov (Opp. p. 133): Quod ad
caeteros concionatores attinet, aliosve etiam, quibus simplex
illa nostrae Ecclesiae (Stoticae) politia Anglicanae ceremoniis
42 SStertc ^crioDe. 2(bf4)n. 1. SS. J 5 17— 1648.
3orn gegen if)re Unfoigfamf eit mad;)te ii)n immer me()r aUen
if)ven ©igent^umlidjfeiten abgeneigt. @o empfahl er 1617
bie üon i^nen üerabfcbeueten ©onntag6üergnugungen s): unb
nadf)bem er anfangt ten jirengen ßabiniSmug gegen bie Zn
minianer üevtfjeibigt unb bie ©pnobe üon 2)ortred)t befd)i(ft
):)atU^), nai)m er beren S3efd}lü[fe bennoct) für t>k englifcbc
praefertur, quibiis episcopalis dignitas papaleni fastum redo-
let, et pileus quadratus et superpellicium, et id genus alia,
Papatus insignia videntur, hos (testor honorem meum) nun-
quam intellexi. Imo vero tantum abest, ut de talibus rebus,
quas semper adiaphoras aestimavi , rixandum putem, ut utri-
usque parlis eruditos et graves assertores pari honore et
amore prosequar. Non nostrum est inter eos litem tarn vete-
rem componere : de fundamento fidei per Dei gratiam inter
nos convenit. Et ex polemica hac partium acerbitate pax
Ecclesiae turbatur, et schismatis occasione Papistis aperiiur
janua, qua redeant. Una tarnen his cautio est atque provisio,
ut suarum quisque opinionum conscientia domi et apud se
contentus sit; neque in publicum, ubi legibus contrarium de-
finitum est, eas producant, nedum ut pervicacia sua schisma-
tis aut seditionis in populo auctores esse velint; sed legibus
et patria consueludine acquiescentes modestiae et paci stude-
ant, et rationum momentis aut suam sententiam caeteris per-
suadeant, aut, si alteram partem fortiorem senserint, positis
opinionum praejudiciis ne erubescant accedere. — SJeligtonSs
gefpräd^ jwifd^en (äpiffopaten unb Puritanern ju »^amptoncourt in
beö ÄönigS ©egenirart, San. J604, Neal II, 6. Äönigl. S3cfe()t
an me, fid^ ^u conformiren 16. 3ul. 1604, Conc. M. Brit.IV, 406.
8) in bem book of Sports 1618. iStäubltn II, 15.
9) ©eine Snftruction fiir bie bortfjin gefenbeten englifrfien ®ei|llis
d^en {Co)ic. M. Brit. IV, 460) ging ba|)in, ba^ fic ftc^ an bie
{jeil. ®d)rift unb bie Ce^re ber engt. Äird^e tjalten, aber bafüt
njirfen füllten, ha^ W ftreitige ßei^rc ber ©d^ule ubertaffen bleibe,
unb nid^t auf bcn Äanjeln erörtert werbe. 25a^ er unb bie öffcnt;
lid^c 8e()re ber englifi^en Äird^.; bamalä nod) calöiniftifdj war, f.
Moshemii not. ad Jo. Halesii historiam Concilii Dordraceni
(Hamburgi 1724. 8.) p. 233. 450.
Zi), I. 6ap. III. engt. «Reformation. §. 29. Sacob I. 43
Äirdtje nicl[)t on^"), unb ha\)nU iiatmd) t»em 2(rminffln{ämu§
in t)cr ©cftalt beS ßatitubinariSmuö ten Eingang in
bic epiffopalfirrfje »')• 2(ud) t>ic fdjottifdjc Äirclje fud)tc er
burd) SBieber{)er|ienun9 beS ©piffopatö (1610) '2), unb burcf)
bic 2(rtifel \>on ^ext^ (1618)^3) einer üoüigen SSereinigung
10) ©et Äönig befat)! in golge bcc ^cebigt oon Änt9t)t, f. wo«. 6.
{JDoubletii ep. l. c), Pontificios omnes e carcere liberari, qui,
quod juramentum fidelitatis Regi pracstare recusarant, magno
numero per totam Angliam detinebantur caplivi 5 IVIinistris
praeterea omnibus interdixit, iie uUa inter Pontificios et
Reformatos controversa capita in publicis concionibus dispu-
tarenl: solis enim £piscopis, Decanis et Doctoribus ea in um-
bone attingere, si opus sit, fas esse voluit. 5>tamentlid^ »erbot
er 1622, wie übet: bie «Keimte beö ÄönigS, fo aud^ über ^räbejlt-
nation ju prebigen {Conc, M. Br. IV, 465).
11) Obgleidö ber 'iftami beö Satitubinariömuö erft um 1660 auffam,
fo hUiete fid) bie Slid^tung beffelben bod) fd^on je^t. "Kn ber ©pi^e
flanb Sota. Saub, bamalS SSifd^. 0. SSatf) u. SßSelö, rcelcfier be=
beutenben ßinflu^ auf ben Äönig i^atte , Wood hist. et antiquit.
Univ. Oxon. I, 329. Jfu^erbem 3o^. ^alei, Sef)rer in Ston f
1656, ttjeld^er qIö aSeooUmad^tigter beö Äönigö in Sortredht geraes
fen, unb bort oon (SpifEopiuö für ben 2(rniinianiömuö gewonnen
toar (f. Moshemius in vita Jo. Halesii oor beff. Hist. Conc.
Dordr. p. 149). ©ein S5ud^ de schismate , gefd)rieben 1636, ijl
ganj (atitubinariftifd) (/. c. p. 159). eben fo feineö greunbeS Joh.
Chillingworth (eanjlcrö ber Äird^e ju ©atiSburi) f 1644) @ä)viUi
the religion of Vroteslants a safe way to Salvation 1637.
12) 0. JWubloff'g @ef(3^. b. «Keform. in ©d)ottlanb (2 ffif). SScrlin
1847. 49) I, 266. S)ic brei erpen fc^ottifc^en SSifdjöfe mußten V\t
SBei()e auö ©nglanb t)olen: Sacob gab einigen englifdien S3ifd)öfen
auf, Conc. M. Brit. IV, 443, eos in Episcopos juxta ritum et
formatn consecrationis in Ecciesia nostra Anglicana receptam
et usitatam ordinäre, auctorizare, et consecrare. Snbeffcn blieb
bod) bie General Assembly nod^ bie i)iiä)^e fird)lid)e a3et)örbe.
13) 1. ®aö 2(bcnbmalt wirb fnienb empfangen. 2. es barf Äranfcn
in ii)xen Käufern crtf)cilt werben. 3. ^rioattaufen ftnb erlaubt.
44 SSiertc ?)enobc. 2rbfcf)n. I. §ß. 1517— 1648.
mit ber englifdjen (ipi\fo)ßaltixd)z entgegenjufü^rcn. ®ur(l(^
folc^ß SBiüfur ma(i)U fiä) Sacob üerbapt, burd) SiJiangel öti
Äraft üerai^tet, unb fo l)intexlie^ er feinem (Sobne ßarl I.
(1625) ba6 9?eid() fdjon in bebenf(id[)er ©d^rung "). ^inmö)
glaubte ber ße^tere ben ©runbfd^en feinet SSaterö treu blet^
ben ju muffen, unb achtete be§ ?)arlamente§, welcbeS feine
SBiÜfurberrfcbaft gu befcl[)rdnfen ftrebte, fo wenig, i/a^ er feit
1629 baf["elbe gar nicbt md)x berief, ©o würbe \)k Unjufries
benbeit immer großer unb bebenflicber, unb iiie Qp\\topaU
Ürcbe fonntc burcb ii^xc ^rebigt t)om leibenben (Seborfam *5)
biefelbe um fo weniger befd)wid)tigen , al§ fie unter ber 8cis
tung öon SBilliam iauh , f. 1633 ßrjb. ü. ßanterburt),
ftd) immer mebr ju üerweltlicben unb bem Äatbolici§mu§ ans
jundbern fd)ien ^ß). 2)ie firdjUcben SOZaaSregeln be§ Ä6n{g6
4. 3£c^tiäf)cige Ätnbcc burfen confirmtrt/ 5. gewllfc ^cfltagc foUcn
wifber^ergeflellt rccrben. ». Slubloff I, 273.
14) Histoire de la Revolution d'Angletirre par M. Guizot. Par-
tie I. in 2 Tomes. Paris 1826 u. 1827. 8. (öon 1625 btö 1649).
Seutfd) naä:) bec 3. 2fu6gabe. 2 S3be. 3ena 1844. Collection des
Memoires relatifs a la Revolution d'Angleterre par M. Guizot,
2 voll. Paris 1823 ss. 8.
15) ©0 prebigte ber Soctoc ©ibtfjorp, rcenn ber ^ürfl ettuaS be*
fel)lc, voQä bie Untertf)anen nid^t t{)un fönnen, »eil eö gegen bie
©ebote ©ottcö ober unmögticJ^ fei), fo mütfen fie bo^ bie ©träfe
i{)teg Un^efjotfamö gcbulbig tragen, unb ftd^ in leibenbem ©es
f)otfam unterwerfen. 25er S)octor 932an»aring prebigte in ®e;
genn)art beö ÄonigS: ber Äönig tfl nid)t oerppid^tet, bie ©efe^e
be6 KeidjeS über bie Siechte unb ^cioilegien ber Untertf)ancn ju
beobad)ten. Scber fönigl. S3efe{)l, 5. SS. in >f)inftd^t auf ©teuern
unb "ünU^ne, oerpf[id)tet bie ©etriffen ber Untertt)anen hei ©träfe
ctüiger SSerbammni^. ®ie 3uflimmung be6 ^artamentö ift gum
2(u6fd}reiben unb (Svi)iben ber ©teuern nid^t nöt^ig u. f. w. Slaus
mer IV, 308. 324.
16) SBiebcrf)crfteUung »on ©cmälben, Äreujen, 2((tären u. bgl. Neal
II, 178. 212. ajielc Pfarrer warben gricbcnöricl)ter, 3«ron Sifd).
^\). I. Sap. III. engt. 9?eformafion. §. 29. Gart I. 45
in ©d)0ttlanb ") enff4)ieben fein Unglucf. X)a et namtic^
eine r)büiQe SSereinigung ber f(i)oüifd)en Äirdf)c mit ber engtis
fdjen hmixhn wollte , fo bilbete ftd) feit 1638 ber doücs
nant^ ein S5unb bc§ fdjottifdjen fßolh^ für ben ^re§bt)terias
niömu6 1^). SSergebenä fudfjte ber Äontg burcf) t)alhc SScn^iÜis
gungen ben ©türm ju befd[)n)6ren, aud) in ©nglanb entffans
ben unruhige Bewegungen, weldjc burd) bie fnedjtifdjen 8e^s
ren ber ©piffo^jalfirdje i^) nur gejleigert würben. 3)te (Sd)ot;
ten rucften in baS n6rblid)e ^nglanb ein: ta§ in ber ^Rot^
ben 3. 9lot>. 1640 eröffnete englifdje §)arlament öc^tetc balb
be0 Äonigö fo wenig, wie eö früher üon i^m geadjtet war,
«nb begann eine Sieformation in 'Btaat unb Äirdjc. X)et
». ßonbon ßorb;©d^a^mcijler, f. beö ?)ar(ament6feccetair6 3;()omag
50?ai) ©efc^. bcö langen ^arlamentö in Guizot collection I, 55.
^ugteid) jirebten bie S3ifd)öfe, tüie fte bem Äönige im ^taatt eine
unbebingte SJJad^t grünben wollten, eine fold)e, felbjl Dorn Äönige
unabhängige QJewalt in ber Äird^e ex jure divino ju griinben, f.
Guizot histoire 1,1, 88 «*. 96. ügl. can. 6. ber ©pnobe oon
1640 unten not. 19.
17) SBuä) ber 6anonö 1635, o. JRubloff I, 327. Sie neue, ber
englifc^en cntfpredienbe, Siturgic gab burd) if)re einfuf)rung in
ebinburg (Suli 1637) bie SSeranlaffung ju ben erften Unruhen,
bof. ©. 333.
18) «j. sRubloff I, 348. 35ic Urfunbe in Ä. ^. (Satf'ö Äircbe oon
®d)ottlanb (2. Sf). ^eibelberg 1844. 45.) II, 1.
19) f. bef. bie SSefd^tüfTe ber ©pnobe öon 1640 in Conc. M. Brit.
IV, 543. 9^amentli(^ can. 1 über hie föniglid^c 50iacf)t, wo ben
Äönigen aud) ein unbcbingteä S?e(t)t über baä SSermögen i|)rer Un;
tertl)Qnen beigelegt wirb, unb can. 6, burci^ weldien allen ©eiftli;
d^en ein ©ib jur ©rbaltung ber 8e()re unb SSerfaffung ber Äirdt)e
aufgelegt würbe, in weld^em eS u. "K. I)ieg: nor -will I ever give
my consent to alter the government of this church by arch-
bishops, bishops, deans, and archdeacons etc. as it Stands
now established, and as by right it ought to stand, ber fogc;
nannte <gtcetera = (gib. »gl. 3odt)mann'ö SSctrad^tungen über ben
9)roteflantiömuS ©. 248. 265.
46 sßiertc 5)enobc. 3fbfd)n. 1. 35.1517-1648.
Äoni'g fd^wanfte anfangt 5tt)ifd)en ^lad^giebigfett unb SBibcrs
jianb: im S- 1642 Um e6 jwifd)en ibm unb feinem Carlas
ttiente jum Kriege, ©d)ottlanb fd^lo^ fid) 1643 bem le^tern
an, biefeö trat bem ßoüenant hd, unb fe^te an bie ©tettc
ber t)ert)a^ten @piffopal!trcf)e bie ^re6bi)terianifd[)e Äird^enüers
faffung 20). X)Qt Äampf gegen burgerlicbe unb religiofe Zx)-
tannei 2') ^atte aber mit ber greil)eitö(iebe and) ©cbtt>armerei
«nb ganatigmuä gewecft, unb fo lieüten ficb bem unbulbfamen
20) ®a6 Parlament berief aum 1. SuU i643 eine Assembly of di-
vines naä) 58Seftminfter, eine aus fiaien unb @eifHi(^en bc|lcl)enbc
©t)nobe, um bei ben fird)[id)en SSevänberungen aU betattienie fßes
{)örbe it}ni pr Seite ju fte()en, S3entf)em'ö (Sngelänb. Äirc^; u.
©c^ulenpaat ©. 536. ®ie SBeftminjlerfijnobe 1643 — 1649 oon o.
SfJubloff in S^iebncc'g Bcitfci^rift 1850. II, 238. Sm Octobec
1643 würben bie Silber, "Kltäve , Orgeln u. f. ». aug ben Äics
(^en weggefd^afft 5 ben 4. San. 1615 an bie ©teile ber Citurgte
ein Directory, bem fdjottifdjen äf)nli(j^, gffe^t. 23on ba an bes
fc^äftigte fid^ bk S3erfammlung mit ber Jtbfafjung einer Sonfeffion
unb jweicr Äated)iemen. 35ie ©onfefftcn (Articles of religion,
fpäter ge«>öl)ntid^ Confessio Westmonasteriensis genannt, ed. Dr.
H. A. Niemeyer in Collectionis Confessionum in Ecclesüs Re-
formatis publicaiariim Appendice. Lips. 1840. 8 p. 1.) würbe
üon bem englifd)en Parlamente ben 20. Sun. 1648 genel)migt, nad);
bem jur SBal)rung ber meltlici^en S!}Jad)t Sap. 20. §. 4. über baS
5Berfat)ren gegen Srrtetjrer unb ©d^iömatifer, ein S^eil oon (Sop.
24. über Qi)c unb (5f)efd)eibung, Sap. 30. über ,K:ircftencenfuren/
unb 6ap. 31. über ©ijnoben unb (Soncilien auägefd)lofTen waren:
bie fd)ottifd)e ÄirAe nai)m barauf bie ganje Sonfeffion an. 25te
Äated)i6men, ber grofe jum fird^lid^en Unterridbte ber @rn)od)fencn,
ber f leine für Äinbcr (f. beibe bei Nietneyer l. c. p. 47), würben
ben 15. ®ept. 1618 genehmigt, f. Neal 111. chap. 8.
21) 585il^. ßaub ben 10. San. 1845 l)ingerid)tet, «Räumer V, 143.
Sm >^erbj^e 1646 würben alle ©üter ber SpiffopalEirc^e mit Ses
fc^lag belegt, unb \ijxe Erträge gu Ärieg6ta(len unb (Sd)UlbentiU
gung öcrwenbet. Sn So^S^ baüon waren oicle ®emeinben ol)ne
®etfiUd)e, «Raum er V, 244.
Zf). I. (Sap. III. engt. «Rcfotmation. §. 29. Gart I. 47
^rc^h\)tmam§muä 22) batb mnnd)errci ©ecten 23) «nb ©injeli
mcinungen entgegen: mancfce, burcf) eben tiefe ©ectenfireitigs
feiten gegen alleg ^jofttiüe 6{;rif!enf()um miätrauifd) gemadjt,
njenbeten fi4) aüein ber ^ernunftreligion ju 24). $8oräügtic()
verbreiteten ftd) ober bie Snbc^jenbenten, irelcbe ibren
©tiH^unct in bem |)eere bcö ^arlamentä 25) ^^y^^ {„ i,g|yg„
2tnfübrer ^liüer ßromwett fanben. ^em fanatifd)en
Snbepenbentenbeere fonnte Qaü nicbt wiberf^eben, er mupte
ficb 1646 p bem fcbottifdjen |)cere flücbten, unb würbe 1647
bem englifcben Parlamente auggeliefert 26). T)er in txm U%:
tern ^errfdjenbe ^re^bpteriani^muS mupte ficb balb ber inbe*
^enbentifcben 2(rmee beugen 27): enblic|) würbe eg fogar ge^
22) Guizot hist. I, II, I.
23) ßcoeHerö, mltije aüe äufece liuctotität unb Öcbnung in «Reit;
gionSfad^en, felbjl bie Sßibet, oerwarfen, bIo6 bem (Seifte get)ord)en,
unb aud^ im 2(eugern greif)eit unb ©leid^fieit lüoUteni ©eeferS,
mU)e aüe Zeiten beö e^ri|lent{)um6 be^meifeUcn, unb bie redete
iei)xe fud)ten, cf. Anonymi epistola (o. S 1654) de nova Secta
Quaerentium, vulgo Seekers, in Anglia exorla (©öttinger ^fingfts
Programm o. 1814 ocn ©täubtin)? ©raflianer, folgten ben (SJrunbs
fäfeen, weld)e Z\)omai @ta|itu6, ^rof. bec SOiebicin in SSafel f 1583,
in ber Sd^rift: Explicatio gravissimae guaestionis, ulrum ex-
communicatio mandato nilatur divino, an excogitata sit ab
hominibusl entwirfett i)atU, unb üerwarfen jebe Äirdljenregiecung.
2Cud) SöiebertQufer, in ©nglanb SSaptiften genannt, t)atten [eit
1608 2fni)ang gefunben, unb «jurben je^t 5af)lreid^er, ©täubUn'l
u. Safc^irner'ö 2(rd)io f. Äird)engefc^. II, 582, — Ueber bie
Ranters, Muglelonians etc. f. Sentfjem'ä enget. Äirdt); unb
©d^ulenfiaat ©. 549.
24) Rationalists, Naturalists. @. S. eed}rer'ö ©efdjid^te beg
englifdjen 35ei6mug. (Stuttgart u. Tübingen 1841. ©. 61.
25) ö. Stubloff II, 95.
26) sRaumer V, 175. Guizot hist. I, II, 196. o. «Rublof f II, 108.
27) «Räumer V, 223. Guizot I, II, 252.
48 SJicrfc i$)enobc. 2(bfc^n. 1. SS. 1517—1648.
waltt^ÜQ gereinigt (35cc. 1648) 28), unb naö) einem ©pruc()c
t)e§ t)on bem ^eere abl)dngigen Unter^aufeS würbe Qarl I.
(30. San. 1649) Eingerichtet 29), ^n ber neuen fÜepuhUt
galt allgemeine ©ewiffenäfrei^eit, üon welcher nur Äat^olifen
unb ^piffopalen auggefdjloiyen waren.
@efc^i(^te ber fleineren jur ßtit ber ^ieform ation
entjtanbenen Jtirc^eniparteien.
§. 30.
Sf^ac^bem burd) bie 9Jeformation 1)ie <Bd)xiU geöffnet, bic
2fuctorität ber Äird()e gerfiort, unb ber ©ebanfe frei geworben
war; fo fonnte eö Ui ber gewaltigen Erregung ber @ei(ler
nid)t fe^Utt, bap ffd) vielerlei SKeinungen unb Parteien hiU
beten, üon benen jebe erft bie rechte 9Jeformation in ber QnU
I)üÜung ber üoUen SBabr()eit, unb in ber SSegrunbung ber
dcf)ten ©ittUd)feit ber SBelt gu bieten meinte. Ungeachtet t)ie
Sieformation \)a, wo ffe inä geben getreten war, fefjr bebeus
tenb auf ©ittenoerbefferung gewirft t)atU^)'^ fo fehlte eö ibr
bocb aucb nicbt an blo6 au^erlicben SSefennern, unb an fol«
eben, weld)e bie neugewonnene greibeit miäüerftanben unb
miöbraucbtcn 2). £)aburcb begrunbeten Einige bie SKeinung,
28) 9ia um er V, 264. Gutzot 1, II, 373.
29) Slaumer V, 268. Guizot I, II, 384. o. Siubloff II, 127.
1) fi^on burd) baö SSeifptel eincö gefittetern 6lcru6 unb burd) SSc;
förbevung beö 3ugenbunterrid)t6, ogt. bie äeugniffe glcidiieitiger
Eonflanjifd)er (Sf)conij^en in ©c^tciber'ö Safdjenbud) für (15ffd)id)te
u. 2(ltectf)um in ©iibbeutfd^tanb. greiburg im SSreiögau 1841. ®.
73. ®aä auffaUenbfie SSeifpiel gab @enf f. 2(bt(). 1. §. 10. not. 39.
2) Erasnuis in f. Spougia adv. Huttenicas adspergines (Opp. ed.
Lugd. X.) 1523: Sunt quidam indocti, nullius judicii, vitae
Zi). I. (Sap. IV. kleinere ^arfdcn. §. 30. 49
ol§ ob tic Sveformation ju weit üon ber alten Äird^c obgcs
Wieben wäre 3), 2(nbcrcn fcbten fie tagegen auf f)alUm Söegc
impurae, obtrectatores, pervicaces, intractabiles, sie addicti
Luihero, ut nee sciant, nee servent quod Liitherus docet.
Tantum Evangelium habent in ore, negligunt preces et sacra,
vescuntur quibus libet, et maledicunt Romano Pontifici: sie
Lutherani sunt. Sn tiod^ prteren gormcn wiebn^oU et bicfeS
Urt()cil nad) feinem Streite mit Cutter oft, befonberö in f. Epistola
contra quosdam , qui se falsa jactant Evangelicos, 1529. (Opp.
T. X). 2(f)er aud) Suttjcc felbfl unb feine greunbe ftimmen in
biefe klagen ein, 3. S5. ^augpojliUe (2Bard^frf)e 2fiigg. XIII, 19):
»®er Seufcl fäfjret nun mit «Raufen unter bie Ceute, baf ft'e untec
bem f)eUen ßiii^te beö ©oangctii finb geiziger, lijligev, oortf)eilifi^er,
unbarmfierjiger, unjiid)tiger, fred^cr unb ärger, bcnn unter bem
^ap|lt{)um.t ogt. v^an6 (Sad)fcnö ©efprcii^ etneä eöangclifd)en
(S^rijiten mit einem Uit^crifd;fn, worin ber ärgerlid)e SDSanbel etli;
djev, bie ft'i^ lutf)erifd} nennen, angezeigt unb brübertid^ gfflraft
wirb. 1524 (f. ben ^Cugjug üon a3eefenmei)er in SSater6 tnäjenl^i^.
3frd)tDe für 1826. ©.263). ßberlinä tjon ©unjburg (f. 2(btf).
1. §. I. not. 103) @d)riften: 00m SKi6braudö rf)rifttid)er grei()eit
1522. SBie ftd^ ein S)tener ©otteö SBortS in all feinem Sl)un t)aU
tcn foll. 1525. @ine getreue SBarnung an bie e^riften in ber
S3urgauifd)en ^^laxf, ftd^ auä) fitrof)in ju l)üten oor 2(ufruf)r unb
cor falfi^en ^rebigern 1526 (f. bie 'ZfuSäuge im Jlttborfifd^en Utes
tot. «OTufeum I, 374. 403. 417). Siele ©teUen biefer 2Crt ftnb ge^
fammelt in 2(rnolb'ä Äirc^en; u. Äe^erf)tftorte. Zi). II. S3. XVI.
6ap. 13.
3) fo (graSmu§ in SSejiefiung auf !ird^ltd)C Örbnungen, »afjrenb
er ben efoterifecn im Sogma tnggef)eim alte greitjeit jugeftanb:
biefe 2fnftd)t lag öUcn feinen S3ereinigunggoorfd}lägen jum ©runbc
f. Tihti). 1. §. 1. not. 67 u. 93. §. 3. not. 18. 2Cnbere glaubten
bagegen, bo^ bie 8e^re »on bem allein red^tfertigenben ©lauben
©ittenloftgfcit beförbere. ©0 ®eorg SBijel, tt)cld)er 0. 1525 —
1531 lutl)erifd)er Pfarrer in 9^ieme(f war, bann ftd) jur fat^oli;
fd)en Äird^e jurüd^wenbete, 0. 1533—1538 obgteid^ Der^ciratf)et tas
tf)otifd^er ^riefler in ©iöleben war, unb bann in gulba unb SRatns
lebte t 1571. ©c meinte in ber ?9?ittc jtt>ifd)en ber alten unb neuen
f«iefelei'6 Äir^engef*. StSb. 2tem>t6l. 4
50 S5ierte ^eriobe. 2rbfc^n. 1. §». 1517—1648.
flel^en geblieben ju feijn: unb fo fud)ten Sene bte SBöf)rbcit
in ber fÜJitte jwifcben bcn f!rcitenben Sbeifen, £)iefe glaubten
über bie JKeformatoren nod) binau^geben gu muffen. 35ie ©is
gentbumlicbfeiten ber geisteren beruben t^sil^ auf einer ftrcng
bucbfldblicben 2(uffaffung ber beiHgen ©cbrift, t'i)dH auf SSer;
nunftfritif ber fircbficben ßebrc, tfieil^ auf einer »ilben )(>f)ans
Äicci)C bie altapoftoUfd^e Ätrdjc tt?teber{)eräuf!eUen : f. ^auptfcf)nft
ijl auf SßcranlaJTung Äoiferö J^fi^^^inanb I. abgefaßt : Via regia s,
de controversis religionis capitibus conciliandis sententia, 1564.
03I. über t^n ©trobel'ö ^Beiträge S5b. 2. ©t. 1 u. 2. SRie«
näcfcr in SBatci'S Etrd)enl)i|l. 2Crd^iü 1825. ©. 312. 1826. ©. 17.
^. Neander comm. de G. Vicelio. Berol. 1839. 4. S^canber'ö
ba€ eine u. SOZannidjfaltige beö ä)vifll. Scbenö. S3erlin 1840. ©. 167.
^otät)aufen in S^iebner'S 3eitfd)c. 1849. ©.382. Sinen af)ntidt)cn
©tanbpunct naf)m S^eobalb St)amer ein, üon 1543 — 1549 ^ros
feffoc bev Sf)eolo9ie in ?Ü?arbuvg, aber burd^ ben 2fn(iof, ttJel(j^en
cc on bem allein red)tfertigenben ©lauben na^m, jur fat^olifd^en
Äird^c jurücf gefu{)rt , naci^f)ec in SKinben unb SKainj, äule|t ^ro;
feffor ber S()eoto9ie ju greiburg im SSreiögau , f. ©alig'S @efd^.
b. ^(ugöb. (Sonfeffion III, 199. SuUingec'S ßebenSgefd). 0. ^cf
II, 60. Zi). Sf)amer, bec SRepräfentant unb SSorgänger raobcrner
®ei(legrid)tung , üon Dr. Ti, ^eanbet. SßexUn 1842. 8. ^ierf)in
9e{)öi*t aud) ber freilid) »erwicrte 3f{upred)t ü. ?Oloef)aim/ frü{)cc
S)ombed[)ant in ^aJTau (f 1543) ogl. ©tcobel'6 SOJiäccltaneen V,
1. ©benfo bie meiften fatf)oUf(^en S()cologen, rceld^e bei bem 9ic=
ligionögefpräd}c in Siegenöbuvg (f. "iLbti). 1. §. 7. not. 40) unb ju
bem 2Cu96burger Interim (§. 9) mitn^irften. Siamentlid) aud) ®e=
org ßaffanber (teerte in SSriigge u. @ent, lebte bann am .^ofc
beö ^^ecjegS Söil^. 0. Äleoe, cnblid) in Äöln f 1566) f. f. ©d)rif*
ten: De officio pii ac publicae tranquillilutis vere amantis viri
in hoc religionis dissidio 1561. De articulis religionis inter
Catholicos et Protesiantes controversis ad Impp. Ferdin. I. et
Maxim. II. 1564. ogl. (Sonringö Sammlungen biefer irenifd)en
©d)riften: G. Wicelii via regia etc. Helmstadii 1650. u. Cas-
sandri et Wicelii de sacris nostri iemporis controversiis libb»
IL 1659.
ZI). I. 6ap. IV. mdmvi Parteien. §. 30. 51
ta(lifcl)cn ©pccuktion: in bcn crjlen get)rfi)j!cmcn bicfer Zxt
Ingen biefc t)erfd;{etiencn Elemente oft in bunter SKifc^ung
buvd)einanber. ©te Beitgenoffen bejeidjneten beren 2(nb(ln9,er
naö) ben Se{)rabtreid)ungen , \veld)c befonbcr» U)xen 2{bfd;cii
erregten, aU Söiebertdufer unb 2(ntitrin{tarier.
3uerfl txaUn bie triebertauferifcl^en ^ropljeten l)en)or,
wclcbe auf ben Srümmevn V)on 'Btaat unb Äircl}e ba6 ficbt;
bdre 9veirf) ©ottcö grünben ivoütcn^). Sf)r treiben erreidE)te
tn ber ÄatajiroplK ^"^^ 50?iinfler fowol;! feine ©pi/^e al§ feis
nen Untergang s). dhUn i^nen taud^en mandjerlei pf)antaftii
fd)e ©i)|Ieme auf, in bcnen mc{(!en§ and) bie S^ertrerfung ber
Äinbertaufe ein untergeorbnete6 SO?oment war, ttJeldje aber
befonberä wegen 2(ntafiung ber 8c()ren üon ber 3^reieinigfeit
unb ber ^erfon Qi)xi^i at§ beibnifd;e ©rauel erfcljicnen.
^antl;eijlifd)er %xt waren bie ©püeme öon Sobonneä S)en(f
(f in SSafel 1528) «), bem fic^ ßubwig ^e^er (gefopft in
4) [. 2fbtf). I. §. 1. not. 87. §. 3. not. 43-50. 60—67.
5) f. "Kbti). 1. §. 7. not. 13.
6) ttom Stectorate gu ©t. ©ebalbuö in 9lunibfrg 1524 entfe^t, bann
in ©t. ©allen, in SSafel, im @lfaffe, unb vokbet in SBafel. Ucbec
i^n f. Bock hist. Antilrinitariorum II, 238. g. Sred^fcl pro*
teftantifd)e ÜCntitcinitaricr üof gouftuö ©ocin S3ud) 1. (^eibclberg
1839) ©. 16. 5. Senf u. f. S3üd)lein üom ©efc^, tton heberte,
in b. ©tubien u. Änt 1851. I, 121. II, 412. ©edjS feiner Fuv;
jen Scactätlein ftnb wiebergcbrucFt unter bem Sitel: ®eif!ltd)e§
astumengäctlein. 3Cmfterbam 1680 (©teilen barauö , abct nid)t im?
mec bie für feine 8el)re bebeutcnben, f. in 2(rnolb'ö Äird^ens u.
Äe^ert)ift. ©d^afljaufen 1740. I, 1303). maä) il)m ifl ©Ott ber Ux:
quell aller Kreaturen, n3cld)er burtfi ben ©eift (b. i. bie «Kraft ©ot?
te§) bas Sfßort (b. i. bie ©cfammtf)eit ber SKenfdjenfeelen) au6 ftd)
felbcr l)eröorbrai^te. 6{)rtft:uö ift blo§ SKenfd}, in bem bie l)öd)fte
Siebe gu ©ott lebte, unb ber burd^ ßel;re unb SSeifpiel feiig madjt.
^ö^er alg bie l)eil. ©d)rift ift ia^ Sßort ©otteß: aud) ol)ne ^re=
bigt unb ©d)rift fann ein ©rwäljlter felig iverben. jlinbertaufe ifl
nidjt üon ©ott geboten, aber jureidjenb. Sm 9?eid)e ©otteö giebt
4*
52 Stierte ^eriobe. 3rb[d)n. 1. S5. 1517-1648.
Gonflanj tcn 4. gebr. 1529)') nnfd)(op, unb öon Wlid)ad
©erüetug (üerbrannt in @enf ben 27. £:)ct. 1553) 8). 2(uf
c6 feine äufere menfc^lii^e ObrigJeit. "Km (gäbe aUgcmeine KpoEa-
taftafiö, aud) ber böfen ©elfter.
7) früf)ev latl). ^riefter in äürid) , ffiafel, feit 1527 mit Sentf im
eifaffe. Sgl. ßocÄ II, 231. Sred)fel I, 18. a3on ii)m unb
25en(f gemeinfdjaftlid) erfd)tenen: 2dle ^i'opf)eten nad) i)ebx. B^tadje
öerteutfd)t. SBormö 1527. gol. , iüetd)e audj Sutfjer gegen 2B. ßinf
(be SßSe tte III, 172) lobt. — SBaf)rfd)etnlid) finb SencE u. ^e|er
i>ie Samosateni neoterici, weld^e in bei* 2fuggb. (Sonfeffion Art. 1.
öevbammt tüerben. Srül)e»: »evpanb man biefelben oon ©eroetuö u.
feinen ^(nljängern: 5i)io6f)eim {hist. Mick. Serveti. Heimst. 1121. 'i.)
ba^te on ©ampanuö: bagegen oert^etbigte S- ©• SOS ald) (diss. de
Samosatenianis neotericis , quorum mentio fit in A. C. Jenae
1730. 4.) bie alte 9}?einung, f. 50?o§l)eim'6 anberweit. SSerfuc^
einer Äe|ergefd). ©. 116. ©eroet !ann auä d)ronologifd)cn ©rün?
ben nid)t gemeint fein, (5ampanu6 nid^t, weil feine 3vrle()re eine
ganj anbere ijl. — (Sin greiinb üon S)encB u. ^e^er war ^atoh
Äaii^, ^vebiger in 2Bormö: f. 8el)rfä|e in gü^li'ö Beiträgen V,
148. »gl. ^agen'ö JReformationääeitaltcr III, 289.
8) aug SSiUanueoa in ^fragonien, fam 1530 nad) SSafel, f. 1532
unter bem Slamen ?OJid). de Villeneuve in ^arig, OvleonS, ix)ot\,
1540 in SSienne, wo er 1553 wegen ber Christ. Restitutio oon
ber Snquifition »erf)aftet würbe, aber auä bem ©efängnifTe entflol).
S3gl. 3. S. t». 9)?o6l)eim'ö anberweitiger S3erfuc!^ einer üoUjIänbis
gen unb unparteiifd)en Äe|ergefd}id}te. vgtelmftäbt 1748. 35eff.
neue 9lad)rid)ten oon 50iid}. ©eroeto. ^elmj^äbt 1750. 4. g.
Sredifel I, 61. u. 222. ^enn)'6 Seben (5aH)in§ III, I, 95.
lieber ©eroet'ö Srinitätßlcfjre u. eijriflologie f. ^eberle, in b.
Sübinger eüang. tljeot. Beitfdjrift 1840. ^eft 2. ©. 5. u. SSaur'ä
£el)re o. b. S)reieintgEeit III, 54. ©(^enfeFö SQSefcn beö ^rotes
jtantiömuä I, 371. Relation du proces criminel contre M. Ser-
vet, redigee d'apres les documents originmix pur A. Ililliet,
Geneve 1844. (ogl. (Sbrarb'6 Jfbenbmal II, 573). - ©eine
®d)riften: De triniiatis erroribus libb. VII, per Michaelem
Serveto, alias Reves ab Aragotiia Ilispanum (vg)agenau) 1531.
fl. 8. Diatogorum de Trinitate Hb. II. de justilia Regni Chri-
Zf). I. 6ap. IV. kleinere Parteien. §. 30. 53
S)aöib Soriö (f in S5a[el 26. 2(ucj. 1556); ml6)n oB
s/« capitula IV. per Mich. Serveto etc. (J^agenau) 1532. Et. 8.
Christia7iismi Restitutio. Totitis ecclesiae aposlolicae ad sua
limina vocatio , in integrum restituta cognitione Dei etc.
(Sienne) 1553. 8. (micber gebrucft Stiirnberg 1791). S« tiiefe^
lf|te SöevE ftnt» auc^ bie bciben erflcn, jebod^ in bucdjgreifenber
Umarbeitung, bem bogmatifdjen gortfd)ritte beö 93evfafferä entfpre;
cl)enb, aufgenommen. 25ie Ce^ve ber Restitutio ift: p. 128: Deus
est oranis essentiae fons, Ions luminis, fons vitae, pater spi-
rituum , pater luminum. Coelestes spiritus ille essentiat, ab
eo fluunt essentiales divinitatis radii , et essentiales angeli,
qiii iterum ejus essentiam in res alias effundunt. — Ipse pa-
ter hanc essentiandi vim ita Christo totam tribuit, ut ille
alias res omnes essentiet. Omnia per ipsum Christum, et in
ipso sunt, et consistunt, ut docet Paulus. — Per angelos
Deus lucem suam mittit, et hoc ipsum est ipsemet Deus: et
Christus ipse est ejus lucis dispensator, eam de substantia
sua mittens, spiritum de substantia sua raittens, cui angeli
rainistrant. Per angelos spiritum ipse miitit, et hoc ipsum est
ipsemet Deus. Semper ibi relucet essentia Dei, spiritus ipse
Dei, divinitas ipsa, lux ipsa Deus. — Ea ipsa Dei univer-
salis et omniformis essentia homines et res alias omnes essen-
tiat: ejus Spiritus est nobis ab initio insitus, et postea iterum
in nos copiosus elTusus, — Unde concludimus oppositum
eorum, quae trinitarii sophistae docent. Nam ipsi metaphy-
sicas tres res invisibiles in una essentia et natura ponunt,
quasi in uno puncto tria puncta. Nos contra unam solam rem
esse dicimus, et habere inßnitorum millium essentias, et infi-
nitorum millium naturas. Non solum innumerabilis est Deus
ratione rerum, quibus communicatur , sed et ratione modorum
ipsius deitatis. — Unicus est modus divinus insignis, et
principium aliorum. Hie est modus plenitudinis substantiae,
modus divinus sine mensura , in solo corpore et spiritu Jesu
Christi. ©Ott ifl alfo iai 2öefen allec Singe, an fid) beti;ad}tet
unbegveiflid^, intä) feine Sbeen, modi, bie eben baö Söefen aller
(äinäelbingc auömad}en, ftd) unauff)örlid) offenbarenb: ber Inbegriff
biefcr Sbecn ift tili Sbealwelt, mundus archetypus (p. 137), Uyoq,
54 SSievte ^eviobe. 2Cbfd)n. I. S5. 1517—1648.
6&n|lu§ ^aüib gröper fet)n woate aB Scfu§ ß{)ri(Ju§ »),
idealis ratio (p. 141), Christus, prima Dei cogitatio (p. 284):
bie |icl)tbare SOBelt ijl etvoa^ Untt)af)reä p. 148: veritas in corpori-
bus non est: mutaretur enim corporibus mutatis. — Vanitas
ergo vanitatutn hie mundus est, et res, quae non est: ac al-
terius rei existentis, scilicet intelligibilis mundi simulacruni
et umbra. SBoct unb ©eijl ftnb nur üerfdt)icbene 6rfd)einun9gfor?
men bcflfelben göttlid}en SßSei'cnö, unb in biefem @innc ^crfonen
(p. 676. personam dico esse faciem, vultum seu rem ipsam
apparentem), tüeld)e auf eine gettlid^e ÖeJonomic 5urücEäufiif)ren
ftnb (p. 48). S3ei (5f)rifli Beugung üectrat ©Ott bie (Stelle beS
SSaterö (p., 159), in feinem Äörper ift @öttlidt)cö unb SÄenfdjltd^eS
fo innig gemifd^t, ba^ eä ntc^t gefonbert »erben fann (p. 263). —
Sieben ber ®reteinigfeit6lel)re beMmpfte ©eroet befonberö bie Äin*
bertaufe alö burdjauS oenüerflid^ (p. 564 ss.). Sine Sobfünbe
Eann üor bem 20ften 3<3^ce ntd)t begangen werben (p. 363), boljcr
fann bei Äinbern burd) bie Saufe feine ©iinbe abgewafd^en werben.
Sic rechte 3eit jur Saufe ift baä 30fte Sa^C/ in weld)em 6l)rtftuö
fte empfing (p. 412). »gl. p. 576: Paedobaptismum esse dico
detestandam abominationem, Spiritus sancti extinctionem, Ec-
clesiae Dei desolationem, totius professionis christianae con-
fusionem, innovationis per Christum factae abolitionem, ac
totius ejus regni conculcationem. SSon bcn SßSiebertäufern n)eid;t
©eröet ahet barin ah, ba^ er Öbrigfett unb ©olbatenftanb julä^t
(p. 655), aud) ben (gib jur ©teuer ber Sßaljr^eit, nid^t abet cibs
lid^e SSerpflid^tungen für bie 3utunft (p. 430).
9) ®r war 5ßifdE)of ber SßSiebertäufer in ®elft, 1539 öon bort oers
trieben, ging nad^ Öftfrieölanb, unb 1544 nad) SSafel, wo er un«
tcr bem Sf^amen Sol). u. SSrucf, äu^erlid) alö SJeformirter, lebte.
f. "Kbti}. 1. §. 24. not. 14. ^iflorie Saoib Sort6 beö (5rjfe|erS
QUO ^oUanb, burd) ben JKector u. bk Unioerfität einer löbl. ©tabt
SSafel. SSafel 1559, 4. Historia vitae , doctrinae ac rertim
gestarum Dav. Georgii haeresiarchae, conscripta ab ipsius
genero Nicol. Blesdykio, edita a Jac. Revio. Daventr. 1642. 8.
©. 8eben6befd)rctbung üon H. 9K. (Sramer in Kist en Royaards
Nederlandsch Archief vor kerkel. Geschiedenis V , 1. (1845),
9iad)trag VI, 289 (1846). (äintge nod; ungebrudtc 9iad;rid;ten
Zi). I. (Sap. IV. tlclneve Parteien. §. 30. 55
fdjcint t»ie @ccte t)e§ freien ©cifleö nld)t oI)ne ©influp genjc;
fcn ju fei)n, welcl)c bamaB in ben ^iicberlanben 2(n(;an(j
Ijattc '0), unb in @enf grope Unru()en erregte *'). !DZe(d)ior
öbct t^n in SKo§{)eim'ö onber». SScrfurf)e einet Äc^ecgefd^. ©.
425. ügl. SSvec^fcl I, 36. ©eine @d)viften T Wonderboeck
1542. 4. üev:me{)rt unb üerbeffert 1550. gol. Verklaeringe der
Scheppenissen. 1553. /"o/. Christlijke Sendlbrieven 3 S5be. 4.
(o{)ne Saf)Cö5af)0 unb öiele Steine Scactate (»gl. ^aUifcl)e SSiblio;
t^ef V, 261. 305. ßocft II, 286). i;. Hardericyk in b. Nederl.
Archief voor kerkel. Gesckiedenis VII, 393. Sleic^e 2fu65Üge
aus benfelben in SeU^ninö Jfufgebctf'te Cavoe Saöibiö ©corgii.
Äiel 1670. 4. 2(ud) er bekämpft bie 8ef)re Bon brci ^ec[onen,
v&ott ifl u. bleibt unpetfönlid): « er t)at fid^ aber in brci menfc^=
lid^en ^erfonen geoffenbart, ben 2Cnfängern breier SQSeUpcrioben,
«Oiofeö , 6()riftuS unb Saoib. S)er traljre gi)riftu6 ijl baö ctrige in
ftd) verborgene SßSort, ift nid)t etgcntlid) 50Zen[d) geworben, ^at
aber in Sefu gcwotint, fo ba^, iüaS an unb non Se[u Sl;rifio leib;
lid^ Qi\ä)a^, all Iciblid^eS S3orbilb beS neuen Cebenö aufjufafTen ift.
3n Saöib (SoriS) ift aber ber wabre ©bvifiuä nad^ bem ©eifre era
fd^ienen, um bie öoMommene geiftt. ©rfenntnt^ p bringen, unb
baö ewige Steici^ ©otteö aufjuric^ten, in weldjem alle (3evoalt ber
menfci^l. Öbrigfeit aufhört, unb (5l)rijtuö Saüib ^irte u. Äönig
fepn wirb obne ©ebot u. ©ewatt, burd) ben bloßen Zxkb bcä in
2Cllen Wirffamen ©eifteS. ®urd) Supe u. ©lauben wirb ber SiJJenfiJ^
öor ©Ott gered)t gemad^t, unb wirb bann ganj frei oom ©efe^ej
er barfJfUeö tf)un, voa^ i{)m gelüftet^ er fann nidjt me^r fiinbigen:
»CS ift alles gut, wa^ ber gute SSaum l)eroorbringet, in ©otteS,
aber in beS SOZenfci^en 3(ugen nid)t alfo.« 2tuc^ l)eud)lerifd)e Jlnbes
qucmung an bürgerlid)e unb firdjlid^e Örbnungen ijl bemfelben ers
laubt, ja ^flic^t: »lajfet niemanb euer ^erj wiffen, benn ibr
müJTet fd^einen, baS ibc nid)t fei)b, nemtid) ein @fau »on aufen,
bennod() »on innen Sacob in ber SBa^rbeit.« — &t)e^anb unb na*
türlid^e ©d}aam finb SßSerfe bcS Seufelö. ®ie ^Bereinigung foU
frei, in brünftiger Siebe ©otteS, jur ©r^eugung cincS reinen @e;
fd^led)te6 gefd)el)en.
10) f. Tibti). 1. §. 24. not. 11.
11) f. 2tbtl;. 1. §. 10. not, 36.
56 SSievte ^eriobe. 2rbfd)n. I. SS. 1517—1648.
^ofmann (f im ©efangniffe in ©traf bürg um 1540),
^a\ipt einer SBietertauferpartei, läu^mU, t)a§ ß^rijluö üon
t»er 5JKaria fein gleifd) angenommen i)ahc^^); Sodann ßams
i)anul (f im ©efdngntffe gu dleüe nacb 1574) lehrte jlatt
trcier jwei göttliche ?)erfonen '3).
12) dt voat ein Äurfd)ner au6 ©d)tt5aben, 1524 mit SJinf u. Änip*
perboUing in ©d^rceben, zweimal in Sorpat unb SBittenberg, öon
1527 — 1529 ^rebiger in Äie(, oon boct üeriüiefen, abwed^felnb in
(Strasburg u. Smben, unb würbe 1533 in ©traöburg gefangen gcs
fc^t. S5gl. SS. SfJ. Äro{)n'6 ®efclE). b. Söiebettäufei: t)ornef)mtid) in
9lteberbeutfd)(anb. ?0l. v^ofmann unb bte ©ecte ber >§ofmannianer.
geipjig 1758. 8. Joh. Molleri Cimbria literata II, 347. Bock
II, 292. 2(uf bem @cfpi-äcl)e ju ©tragburg ben 11. Sun. 1533 (f.
SK. aSucer'S >g)anb(ung in bem öffentlid^en ©cfpräd^ ju (Strasburg
jöngjl im ©i)nobo gehalten, gegen Wl. ^offmann burd) bie 5)rebis
ger bafelbjl. Strasburg 1533. 4.) würbe mit \i)m wegen üier 2^ts
lefjren uerf)anbelt: 1. ba^ i>a^ ewige fDSort ®otte§ unfcre Statur
unb unfer gteifd) »on ber Sungfrau ?Olaria nid)t angenommen
^atte, [ö ia^ unfer ^err (5()rifiuö nur einer unb nid)t jwoer 5la;
turen fep. (@r i)atte bie^ in ber ©djrift: SJon ber ?Üienfd^werbung,
wie bag SBort gtcifd) geworben, unb unter unö gewo{)nt iiabe.
Strasburg 1532. ju erweifen gefud)t.) 2. ®ie ©rlöfung S()rifti/
in ber SSeäaI)lung ber ©rbfünbe, wirb allen gleid^ ju S^eil: cg ijl
allen gegeben, ©otteö Äinber su werben, wenn fte bie i|)nen gebo;
tene ©nabe ©ottes wol)l gebraud)en. 3. 2Ber ß^riftum einmal er;
fannt unb ongenommen f)at, berfelbe ^at, wenn er wiffentlid^ füns
bigt, cwiglici^ feine 23er3eil)ung ju erwarten (nad^ ^ebr. 6, 4. unb
10, 26) 4. £iie Äinbertaufe ift aus bem Seufel aufgeEommcn.
13) @r fam 1528 als ^ofmeifler einiger junger (Sbelleute nad^ SBits
tenberg, regte bann im Sülid^fc^en baS SanbüolE burd) ffierfünbis
gung beS nal)en SßSeltenbeö auf, unb würbe nad) 1553 in Sleoe gc«
fangen gefegt. S3gt. J. G. Schelhorn de Jo. Campuno Antitrini-
tario in bef]". Amoenitates literariae XI, 1. Bock II, 244.
Srec^fel I, 26. ©eine ©d^rift »Sffitber bie 8ut^erifdt)en unb alle
aBclt nad) ben 2fpofteln,« weldje Sutf)er 1531 in ber .panbfd^rift
las (Sifd^reben gol. 277. Melanchthon ad C. Heresbac/i, dd. 15.
Jul. 1531 Corp. Refonnat. II, 513), fd^cint gar nid^t gebvucft
ZI). I. (Sap. IV. kleinere fanden. §.31. llnitai'ier. 57
Sn bei- ®af)run9 tiefer @d()Jt)drmereien verflogen oDlmdf);
lig bie :pf)antaflifcl;en Ueberfc^wenglidjfeiten , unb nadjbem fid)
bic nid()t 5ufammengcf)5renben ©egenfd^e üon cinanber öb^cs
fonbert ijattm, gingen bavauS alä bauernbe Parteien f)cx\)ot
^ie fritifd) üerflänbigen Uni tarier, bie buc|)jTdblid) biblifdjen
SOZennoniten, unb t)k einer praftifdjen 9J?i)|lif ergebenen
(5d)tt)enffelber.
§. 3L
U n i t a V i e r.
Christoph. Sandii (ait§ Äönigöberg, trennte ftd) mit f. S3ater qI§ "Ktion
nee Bon bec tutljei:. Äivdje f in 3Cmfterbam 1680) bibliotheca
Antilrinilariorum. Freistadii (b. i. 2Cni|lerbam) 1684. 8. F.
S. Bock historia Antitrinitariorum, maxime Socinianisrni
et Socinianornm. Uegiom. et Lips. 1774—84. 8. (T. I. entf)ält
eine Biblioth. Anlitr. T. II. De Antitrinitariis ante Soci-
nos u. De Socinis. (56 foUten nod^ er[d)cinen T. III. Hist.
Antitr. in Polonia et Lithuania T. IV. in reliquis Europae
regionibus T. V. Systema iheol. Socinianae etc.). %. ^tt6)-
l'el'ö bie protefl. 2Cntttvinitarier oor gaujluS ©octn 2teö f&\xi),
Jietio ©ojini u- W 2fntttrinitaviec feinec 3eit, ^etbelberg 1844.
35ec ©ocinianiSmuS nad} f. Stellung in b. ©efammtentwidfetung
b. d)rifK. ©eifteä, nad} f. t)ift. S5er(auf u. nad) f. Ce^jrbcgrif
bargeüeUt oon Ö. ^od. 2 2(btf)(. Äicl 1847.
£)ie fritifcbe 9tid)tung, ttjeldje feit bem 15ten 'Sa\)X^.
üiele italidnifc^e «f)umani|len U^ jur SSermerfung oUer 9^elis
gu [ei)n. 23on ber: »©öttlid^ec u, t)ei!, ©d^rift SKefiitutton unb
SSeffecung 1532. 8.« ein 2(u65ug b. Schelhorn l. c. p. 78. (5c
lei;rte, baß nad) Gen. l, 26. 27. u. 5, 1. 2. bec e{)elic^e SOZenfd),
b. i. äwei ^cr[onen in einem ?OZenfd)en, nad) ®otte6 SSilbe gefci^afs
fen fe^, unb fonad^ in (55ott jwei ^crfonen, SSater unb @o{)n, feijen,
eine wie SJlann unb SDSeib (Sof). 10, 30). S)er ©oI)n, eroig auö
ber (Sub|!anä beS Sßatccö geboren, fei) beffen 2fmtmann, IXwttx^tfc,
S)iener, SSote, ©efanbte, 'ba\:)it Cogoö. 2)er ©eift ift nid)t ^er[on,
fonbern einerfeitS bie gemeinfame 9latur üon SJater unb (Sol()n,
anbererfeits ii)re gemeinfame Sßirhing im SOtenfdjen,
58 SSicrtc ^eriobc. llh\ö)n. 1. S5. 1517—1648.
Qwn füf)rte ') , üer[6f)nte ffrf) jtrar in ben ber Sveformation
jugcffjanen Greifen mit bem 6i)ri|tent()ume, fing aber l)ier on,
einjelne Ä{rcl)enle()ren gum ©egenftanbe ber Prüfung ju
ma(j()en. 2)ie ©djrift be6 ©erüetuä de trlnitatis errorl-
biis (1531) 2) Qcih bcfonbera berfelben 92a{)run9 : unb in unb
um SSicenja follen gegen 40 ber SJeformation ergebene ©e*
lehrte burc^ \)dmUü)m 2(u5tau[ct) fo(d)er Sbeen eng vereinigt
gewefen fepn 3) , unb inöbefonbere hk fird)(ic^e Srinitdtaie^re
1) f. oben II, IV, §. 154. not. g ff.
2) f. oben §. 30. not. 8.
3) Slanislai Lubieniecii jun. (focin. ^rebiger f in «Hamburg 1675)
historia Reformalionis Polonicae. Freistadii (2(mfterbQm) 1685.
8. p. 38; Ex commentariis mss. Budzinii (SSubäiniuö wax. ®C;
cretaic »on fiiSmaninuä, einem greunbe beS ßätiuö ©ocinuö, ges
toefen, unb Ijatte eine po(nifd) gefi^riebene @efdt)id^te ber Unitarier
l)anbfd}riftrid) fjinterlaffen , f. Bock I, J, 85) et vitae Laelli So-
cini curriculo (ifl öerloren) colligo, circa annum 1546 in agro
Veneto, Vicentiae et in aliis urbibus non paucos veritati in-
dagandae opeiam dedisse, et huic fini coliegia et coUoquia
pia instituisse. Pertractabant hi praecipua fidei christianae
capita. Unum seil, esse Deum altissimum, qui cuncta, ut
crearit, potenti verbo et efficaci jussu suo, ita et sapienti ac
benigna Providentia sua conservet. Filium ejus unigenitum
esse Jesum Nazarenum, hominem verum, at non simplicem,
utpoie virtute Spiritus Sancti in casta virgine genitum. Hunc
a Deo Patribus promissum tempore definito posteris eorum
missum, mysterium Evangeiii salutaris hominibus annunciasse,
viam vitae aeternae non indulgendo carni, sed pie vivendo
conäequendae monstrasse: ex voluntate paterna vitam paran-
dae et sanciendae peccatorum remissioni impendisse, ab eo
resuscitatum et exaltatum esse, credentes in Christum eique
mojigeros a Deo justificari: ita pios homines immortalitatem
in primo Adamo perditam in novissimo Adamo eandem recu-
perare: hunc solum populi sibi subjecti esse caput et domi-
num: hunc omnium vivorum et moriuorum constitutum judi-
cem, in ultimo die ad nos venturum : interea regnum mille
SSf). I. (aap. IV. kleinere Parteien. §. 31. Unitaner. 59
unb Ätnberfaufe Demorfen ^aben. ZU burd) b(e Snquifis
tion bte 2(n(;anger ber 9vcformation auö Stallen oertriebm
annorutn recuperaturum et oblenturum; ad ultimum Deo Patri
regnum traditurum, eique subjectum iri, ut Deus sit omnia in
Omnibus. Caeterum dogmata vulgo recepta de Trinitate, de
Christo Dei, qui sit ipse Deus Creator, idera Deus, qui Pa-
ter, de Spiritu Sancto Dei, qui Deus pariter sit, de justifica-
tione, vel per opera meritoria, vel per fidem solam meritum
Christi sibi applicantem, aliaque his similia esse opiniones
per Philosophos Graecos iniroductas. Quae saiie praecipuam
religionis christianae partem constituunt, et in lucem prolata
totum christiaiiuin orbem, ut excusso vitiorum veterno evigi-
laret, concusserant. Erat ex liac pia societate Abbas quidam,
Bucali dictus (in Sajidii Bibl. Antürin. p. 18 l^ei^t ev Leonar-
dus, Abbas Busalis), qui, arcanis suis collegiis et studiis
evulgatis, in praesentissimo cum versarentur discrimine sa-
lutis, una cum aliis XL viris fuga se eripuit, et quam Chri-
stianus inter Christianos habere non poterat, apud Turcas
quaesivit et invenit salutem. Thessalonicam isti concesserant,
exceptis tribus , Julio Trevisano, Franco de Ruego, et Jacobe
de Cbiar, quorum illi duo Venetiis sufTocati, tertius iste morte
naturali obiit. Et Abbas quidem Damasci vitam finivit. Qui
vero ad Turcas se non contulerunt, silentio tempestivo tecti,
nee tamen satis in patria tuti, in Helvetia, Moravia, tandem
et in nostra Polonia refugium invenerunt. Inter hos Laelius
Socinus Senensis fuit, vir non tantum natalium splendore, ut-
pote vel sanguine , vel afßnitate Pontificibus et multis Itali-
cis Principibus, ut vidimus, innexus, sed et eruditione ac
singulari morum probitate clarissimus. Is itaque tum illius
periculi metu, tum compertis et lastiditis erroribus studio in-
quirendae et confitendae veritatis, patria relicta anno Christi
1547 in Helvetiam primum se contulerat. Dehinc ut Galliam,
Brilanniam, et utramque Germaniam peragrarat, ita et Polo-
niam anno 155L salutaverat, et semine pietatis in cordibus
Lismanini et aliorum sparso, paulo post in Moraviam, inde
in Helvetiam reverterat. In Moravia vero J'aruta, Gentilis,
Darius et Alciutua agentes in indagando vero eolerter sc ex-
60 SSierte ^eviobe. 3rbfd)n. 1. §S. 1517—1648.
würben (feit 1542)'»), unb ftcfj mei'flena nad[) ber (Sd[)n)eij
tt)enbeten, waren unter i|)nen SSiele foldjen öbweictjenben SOZeis
nungen guget^an. S3alb gaben biefelben in ©raubünbten
ju ©treitigfeiten SSeranlaffung s)^ unb tu itaUdnifct)en %ln(i)U
ercebant, ita et Franc, Niger, et Bernardinus Ochinus: quo-
rum quidam in Polonia, alii alibi e vita exiverunt. Qui in
Moravia degebant, subinde theses de Trinitate, et ambiguis
Scripturae sacrae phrasibus in Poloniam vicinam mittebant.
Atque haec serainaria veritatis, ut suo loco videbimus, fuere.
S3on jener ©efeUfd^aft im SSenettanifci)en erjö^len aud), tt)at)rfd)ein=
Üd) auö benfetben SlueUen Andreas Wissowatius junior (focin.
^rebiger f in 2tmfterbam 1678) in bec Narratio compendiosa in
Sandii Dibl. Antitrin. p. 209 s. unb Sandius l. c. p, 18. 35as
mit ftimmt überein iie früf)e fflerbreitung bec Sieformatton im &e:
biete üon SSenebig ([. oben "Kbt^. I, §. 19. not. 12)5 Melanchtho-
nis ep. ad Venetos guosdam Evangelii studiosos ö. 3- 1539
{Corp. Refortnat. III, 748): Intellexi istic circumferri Serveti
libellum. — Vos admonendos atque obtestandos esse duxi, ut
liortatores atque auctores silis, ut fugiant, abjiciant, execren-
tur impium Serveti errorem, worauf eine weitläuftigc 3Biberle=
gung biefeS SJ^vt^umö folgt. Sene ©efeUfc^aft mup o{)ne alle fefte
S3erfaf]"ung gebad}t werben : eö voat eine formlofe ge{)eime S3erbins
bung, mit welcher aud^ ©ntferntere im 3u[ammen^ange ftc^en
mod}ten, unb in wetd^er mannidjfaltige ?Oleinungen fidE) gegen eins
anber geltenb madjten. 23on Subienicdfi) ftnb ^ter fpätere foctniar.i=
fd^e £e{)ren fubftituirt. cf. Mosheim institutiones hist. eccl. p.
812. Chr. F. lügen Symbolarum ad vitam et doctrinam Laelii
Socini illustrandam Fart. I. Lips. 1826. 4. 3;red)fel II, 391.
»gt. ^eberle in b. tfieot. ©tubien u. Äritif. 1846. II, 414.
4) f. -oben III, I, §. 19. not. 26.
5) ogl. F. D. R. de Foria hist. Reformationis Ecclesiarum
Rhaelicarum [Curiae Rhaetorum et Lindaviae 2 Totni. 1772 —
76. 4.) /, II, 62 5s. 3uerp erregte Franciscus Calaber, weld^er
im untern ©ngabin ^rebtger geworben war, Unruf)en, inbem er
bie Äinbertaufc üerwarf, ben fittlirl^n Unterfd)ieb äwifd)en ©utem
unb SSöfem, unb iia^ S3erbienft beS 2eiben6 (S^rifti läugnete, unb
beljauptete, ba^ bie ©eligfeit erft mit bem ®erid)te begänne. 6c
Z\).l (5a^ IV. Äleinej;e Parteien. §.31. Unifaricr. 61
linge würben aU 'i)dmUä)i llnütxmtaxkx unb "Kmhapüücn
ttjurbe 1544 abgefe|t. de Porta l. c. p- 67. Srecgfet II, 77.
9^oci^ größere SSerwirvung richtete Camillus Renatus, ein ©icilia;
nei', ^riüatlef)rei- in Sf)iaüenna, [. 1547 an, de Porta l. c. p. 81.
©eine Cet)ven ()at fein ©cgner, 2Cugujlinu6 SJlapnarbuö, ourf) ein
üertviebener Staliener unb ^rebiget in (5f)iaoenna, in Sf)e[en ju;
fammengejieUt, weld)e er tf}ei(6 ciuö ^anb[d)riften beö 6amiUuö,
ti)eil€ auö beffen tractatus de Sacramentis, tt)iHä ou§ miinblid^en
2feu^erungen beJTelben gefdjöpft l^aben wiü (f. /. c p. 12> : nur
Thes. 11. 12 u. 17 will er aiiö ben S3erid)ten 2(nberer entnommen
t)aben. Sie nierJwiirbigftcn ftnb (p. 83) I quod anima rationalis
sit mortalis, ac moriatur una cum corpore: sed in novissimo
die resuscitetur una cum corpore, et quod tunc demum lotus
homo fiat immortalis. (®ie^ galt aber bloö üon ben ©ercdjten:
cf. Thes. XII: quod homines impii non sint resurrecturi cor-
poraliter in extremo die, Thes. IL üon einer dormitio anima-
rum ifl bie einzige unter biefen S£)e[en, welä^e fid) ntd)t auf ^a:
milluö hliie^t, [. Maynardus l. c. p. 127). III. quod homines
non resuscitentur in eadem ipsa natura et substantia, in qua
prius fuerunt, sed in alia, quia corpus animale et corpus
spirituale differunt et substantia et natura. IV. quod non sit
aliqua lex naturalis in homine, qua cognoscuntur res, quas
vel facere vel vitare debemus. V. quod Decalogus non sit
utilis credentibus, causa quod non sint sub lege, et quod ho-
mines pii non habeant opus alia lege quam Spiritus. VI. quod
per peccatum Adae mors corporis non intravit in mundum,
et quod, si non peccasset Adam, mortuus nihilominus luisset
corporali morte, tarn ipse quam posteri ipsius. VII. quod
Sacramenta, veluti baptismus et coena Domini, non sint uti-
iia his qui recipiunt; sed sint instituta tantuni pro signis,
quibus discernuntur Christiani a non Christianis, et ut homo
testificetur, se in Christum credere. {cf. IX. quod Dens per
Sacramenta nullam rem operetur in his qui utuntur, sed quod
solummodo monstrent illa quae est operatus). VIII. quod
Christus habuerit carnem peccati et concupiscentiam , et ob
id sit dictus maledictus peccator, non quod fuerit sacrificium
pro peccato, aut crucis ignominiam passus pro peccaiore, sed
62 sßicrtc ^enobc. 2fbfrf)n. 1. S5. 1517— 1648.
oUgcmem t)erbad)ti'(j ß). Sn ©cnf, wo fi'e feit 1542 eine
quia fuit conceptus in peccato originali, et qiiantumcunque
non habuerit peccatum actuale, potuit tarnen peccare. X. quod
Christus non habuerit aliquod meritum, quia hoc non inveni-
tur expressum in Scriptura sancta, XI. quod Christus in
cruce desperarit, vel Deo sit diffisus, quando dicebat:
Deus meus , Deus meus, quid me dereliquisti ? XV IL quod
homines, qui a Deo non sint renati, sint irrationales, sicut
bruta , quousque per Spiritum Dei non fuerint translati in
regnum Christi. 3fußcfbem fd)cieb er Adversus baptismum,
quem sub regno Papae atque Antichristi acceperamus , unb
oernjarf in btefer <Sd)ctft nid)t nur bieÄinberfaufe, [onbern crElärte
bie Saufe überhaupt, nad)bem bie Äirdje gegn'inbet [et), für übers
flüfftg (p. 88). £)ie 2ref)nlid)fett btefer £eE)ren mit ben focinianis
feigen ift unoerEcnnbar, unb fo ijl eö »id^tig, ia^ Cäliuö ©ocinuS
gerabe in biefer ^eit in Sf)ia»enna ftd) einige 3ett üuf()ielt, unb
mit SamiUuS in freunbfd^aftlic^cn S3er{)ältniffen jtanb, ungead^tet
er an bem Streite nid^t tt)eilnaf)m (p. 86. cf. Illgen vita L. So-
cini p. 17). ©amilluä würbe 1550 ercommunicirt, de Porta I,
II, 104. g. 5}ie9cr'ö bie eoangel. ©cmeinbe in ßocarno (3ürid>
1336) I, 50. Sredjfel II, 85. 2Cud) fpäter erregten bie 2(nf)än3
ger beß SamiUuö in Sf)iaöenna Unrul)en, unb ftanben mit anbern
»ertitebenen Staliänern, namentl. Jflctatuö, SStanbrata u. Öd^inuS
in aSerbinbung, de Porta I, II, 390 ss. 493 ss. Qt\t feit bie
S3ünbner S^nobe ö. 1571 bie S?efte ber antitrinttarifd^sanabaj^tiftts
fd)en Partei eycommuntcirt i)atte , i)'6vte {)ier ber ©treit auf,
Srec^fet II, 135.
6) "KÜQemeine 2feu^erungcn über fie: (Somanber, ^reb. in 6f)ur, an
JBuUinger 1548: Sunt ingenia illa Italica ad contentionem pro-
na, et ad placandum difficilia: possent tandem illorum litigia
et contentiones nobis omnibus damnum, et jacturam Evange-
lio quoque adferre {de Porta I, II, 94). ^ud) ßcntutuö, ^res
bigcr im S3elt(in, felbft ein Staliäner, i)atte mit fold^en homini-
bus Italis ju fämpfen , quibus nuUa religio placet, quando
papistica eis incepit displicere (f. ©djretben an 3o(). SBolf in
3ürid^ 0. 1566, f. de Porta I, II, 496). ^ieron. 3and)iug,
aud^ eine 3eiftan9 ^rebiger in (§t)iaüenna, bat aSuUingern 1565,
Zi).l 6ap. IV. Äfeincrc 9)artctcn. §.31. Unltader. 63
eigene ©emeinbe bifbeten ') , würben nad) ©crüeta ^\m\(!l)s
tung (1553) bic 2fntitri'nitarier nur üorfidjtfger: erfl burcl^
t>ie ^fufforberung jur Unterfd)rift cine§ ®laubengbe!enntniffe§
(1558) würben fte vertrieben s). Sn 3u*^icl) fjatte man bie
feinem Statianec ein ^eugnip ju geben, tjon bem er nid^t gewiß
wäre, baß ec in ben 2(rtiteln de Deo, de peccato oripinali, de
satisfaclione Christi, de praedestinatione, et de animarum
post exitum e cotpore sorte redjtgläiibig fei), dt pflegte ju fa=
gen: Hispania (©eroetö SSaterlanb) gallinas peperit, Italia fo-
vit ova, nos jam pipientes pullos audimus (de Por/a /, 17, 493.
7) (Saloinä ßeben öon ^cnr^ II, 420. Sred^fcl II, 280.
8) Valentini Geniilis justo capitis supplicio Bernae affecti bre-
vis hisloria. Auetore Bened. Aretio, Bernensis Ecclesiae
dociore iheologo. Genevae 1567. 4. initio: Valentiniis Gentilis
Campanus, post relictam patriam Cosentiam, peragrata Nea-
poli, Sicilia, et Italia, tandem Genevam pervenit. Aderant
Ulm in Italica Ecciesia homines permulti ex tota Italia, qui
alii alias ob causas eo sese contulerant: inprimis vero, qui
pietatis nomine extorres, e patria illuc profugerant. Inter
hos erant quidam y.awwv Soyuärwv ivQftai. Georgius enim
Blandrata, professione medicus, negotium Trinitatis recenter
coeperat convellere: agebatur tarnen id adhuc privatim, et
familiari scriptione nitro citroque. Lis erat de vocibus re-
ceptis, ut est ovala, vnöaTaaiq, Trinitas, ofioovaiov etc. Vol-
vebant interea idem saxum Maithaeus Gribaldus , Jurisconsul.
tus celebris (au6 (5f)tert in ?)iemont), et Jo. Paulus Alciatus
quidam, Mediolanensis (t>telmet)r Pedemontanus). Hanc con-
certationem cum intelligeret novus hospes Gentilis, coepit
acumen ingenii in eodem argumento exercere. Ac in eo brevi
cum aliis ita profecit, ut non dubitarent affirmare, Ecclesias
evangelicas adhuc graviter errare una cum Papistis, quibus
in articulo Trinitatis adhuc parerent. Nam illas cum Papatu
tueri non Trinitatem, sed Quaternitatem potius. Veram Tri-
nitatem habere tres aeternos et distinctos Spiritus, non tarn
personali , quam essentiali numero differentes. Haec tum
omnium communis et uniformis erat sententia, a quo mox alii
aliis diverticulis abeuntes, in opiniones pugnantes et raonstro-
64 §Btcrtc ^cviobc. %^6)n. 1. S5. 1517—1648.
itandnifd)c ©emeinbe oon Socörno oufgenommen (1555) »),
lie^ iiieklhc ober narf) bcr SSerwetfung i^reg ^rebigerS S3ers
narbo £)c^ino'o) n^ieber ein9ef)en (1563), um bie SSerbrei's
sas sunt prolapsi. ©cibalbuö er!(ärte fiel) tt)äf)renb beg »yroceffeS
teö ©eroetuä gegen ©laubenöoerfolgung, tjerrietf) ftd) aber nad^{)ei:
fclbjl; alö Srrlcfjrer, unb würbe au6 ©enf oerbannt 1555 (f. Cal-
vini ep. ad Georg. Com. Wirtebercjensern d. VI. Non, Maß
1557 (Epp. ed. Genev. p. 183). ©päter UhU er auf bem erfaufs
ten Sanbgute S^'^Öfö i" ber bernifd^en ßanbfdjaft ©er, unb ftanb
üon iia auö mit bem naf)en ©enf fcrtrcäJjrenb in S3erbinbung. S5ag
t)on Satoin abgefaßte ben Staliänern jur Unterfd^rift öorgelegte
©laubengbefenntni^ o. 18. SJZai 1558 f. in Valeniini Gentilis,
teterrimi haeretici, impietalum ac triplicis perfidiae et perju-
rii brevis explicatio ex actis publicis Senatus Genevensis
optima fide descripta. Cum praef, Th. Bezae. Genevae 1567. 4.
p. 1. , n?ieberabgebruc!t in Jo. Calvini traciatus iheologici ed.
• " Amsielod. 1667. p. 568. ^a6) Iebf)aftem ©treite unterfc^ricben
• öud^ bie S3erbäd)tigen , gaben aber balb rcieber 2(nta5 ju Ätagen.
2(tciati unb SSlan-brata entflofien ju ©ribaioug, ©entilis ebenfallg,
aber erft, nad}bem er wegen SiücffaU öffentliche SSufe in ©enf "i^attt
tt)un muffen, »gl. Valeniini Gentilis impietatum explicatio etc.
vg)cbcrlc auö bem Seben con ©. SSlanbrata, in b. Sübinger ^dU
fd^rift für Sl)eologie 1840. vfjeft 4. ©. 116. Sreii)[el II, 313.
9) £)ie eoangel. ©emeinbe in ßocarno/ if)re 3lu§wanberung nad^
3ürid^, unb il)re weitem ©d^idffale, üon %. SKetjer. (2 SSbe.
3üric^ 1836) II, 1.
10) (»gl. 2(bt^. 1. §. 19. not. 14. 27). ®ie Urfadbe berfelben waren
f. Dialogi XXX in duos libros divisi. Basil 1563, weld^e öon
if)m italiänifd) abgefaft, unb Bon gaftellio lateinifd) iiberfe^t waren
(im 3Cu6juge in b. Observatt, selectis Halensibus V, 1). Obs
Q\eiä) er in benfelben felbjl bie 9?ed^tgläubigfeit gegen S^rtbümer ju
üertl)eibigen fd^ien, fo mad^te i^n bod) bie fdjarfe SScgrünbung ber
le^tcrn unb bie fd^wad^e SBiberlegung üerbäd^tig. Sn ^ünä) würbe
Dial. XXI. gegen if)n cntfdjeibenb, in weld()em er unter befonbern
S3erl)ältni|Ten bie ^oli)gamie ju gepatten fd^ien. "übet aud) Dial,
XIX u. XX de Trinitate fd^tenen eine geheime Steigung für bie
Unitarier ju oerratt)en. »gl. SJieijer'S ©emeinbe in i^ocarno 11-
3:^.1. Qap.W. Äleinevc Parteien. §.31. Unitarier. C5
tung U$ ^vttf)um^ ju (jinbern. Snbeffen fonnte SdHuö
©ocinu§ (©ojjtni) 'i), \veld)cx nur burd) grubeinbe
SSSipbegier ftcl) bemevfbar madE}fe, feine Ueberjeugungen aber
ju terbe()len n)upte'2), in 3üricl; rubig jlerben (14. ^ai
168 ff. Od^inuö oei't()eibi9te ftci^ nad) feinet SGerweifung in einem
italiänifdjcn 2)ialot3e (in Sd}elf)orn'ö ®i'9ö^lid)Eciten III, 2009):
bagegen liefen bic 3ürid)er ccfd^einen: Spongia adv. aspergines
Bern. Ochini, qua verae causae exponwitur , ob quas ille ab
urbe Ttgurina fuil relegaius. m. Marlio 1564 (wiebecabgebrucft
in H. Uottinger hist. eccl. N. T. IX, 475. b, Bcijiii)Oxn III,
2157.) ogl. überf). Sred^fet II, 221.
11) Bock hist. Anlür. II, 568. Vita L. Socini. Scripsit Chr. F.
Jllgen. Ups. 1814. 8. Ejusdem Symbolariim ad vitam et do-
ctrinam L. Socini illustrandam Part. 1 et 2, Lips. 1826. 4.
2äliu§ ©ocinug öon 5. Ä. o. Orelli, in b. S[Bi|Tenfd)aftl. 3eit=
fd)rift Saf)r3. 2. (SSafet 1826) ^eft 3. ©. 28. UngebvucEte UrEun=
ben jum geben »on 2. ©ocinuS. (äbenb. ®. 138. ogl. Sred^fet
II, 137.
12) (Sc »ei-lief Italien 1547, ging juerll nad) ©raubiinben, reifete
bann über ®enf burd} gvanfceid), ©ngtanb, SSelgien, fam nad^
S5a[e( u. 3ürid), ging 1550 SOleland^tf)onä ttJegen nad) SBittenbevg
(c/". Z//gf/2 Symbolarian P. IL), reifete oon ba 1551 nad^ ^olen,
ging abn in bemfelben Sa^ce nad) bei- ®d)it»eiä jurudf, lebte an=
fangö abwed^felnb in ®enf iinb 3ürid^, balb ahev auöfdjlieplid) in
ber le^tern ©tabt, oon wo auö n 1558 auf furje 3eit nod) einmal
nad) ^olen, unb 1559 nad) Stalien reifete. Ucberaa bel)elligte er
bie 3;f)eologen mit tfjeologifdjen Problemen unb ^ifeifeln, of)nc felbjl:
feine fSteinung funb ju geben, ©o 6aloin 1548 über bie 3uläffig:
feit ber päppl. Saufe, 3lufer|itel)ung ber Sobten u. Ti. (Saloinö
3Cntn)ort i)at in Calv. epistt. Genev. 1575 p. 84 bie falfd)e 3Cuf=
fd)rift Farellus Calvino, in ber .^anauifd^en rid)tig Calvinus
Zozino). ®d)on (Jaloinö jweiteö ©d)reiben (7 /</. Dec. 1549 ed.
Gen. p. 93) weifet bie übertriebene ©rübelei jurücE: Ideo serius
quam optabas , respondeo, fjuia invitus, ut verunf) fatear , quo
me vocant literae tuae, protrahor. De lesurrcctione carnis
Video tibi minime esse satisfactum. Atqui si plus a me postu-
las, ne sciie quidem ultra quam docui appeto etc. S)lod^ ftär;
05 i e f e ( c i' g ÄivcTicnnefdO. 3v S&. 2te2(^tF)(. 5
66 SSiertc ^eviobc. 'Kb\d)n. 1. fS. 1517—1648.
Ux ahn Cal. Jan. 1552 (in b. Vila F. Socini tjon Sam. Przyp-
covius oor F. Soc. opp. p. 2. auä) in ^enrp'ö ßcben Saloinö
S3b. l. SSeit. ®. 57): Non est, quod expectes, dum ad illa,
quae objicis, quaestionuni portenta respondeam. Si tibi per
aereas iilas speculationes volitare libet, sine me, quaero, hu-
milem Christi discipulum ea rneditari, quae ad fidei meae
aedißcationem faciunt. Ac ego quidem silentio meo id , quod
cupio , consequar, ne ta mihi posthac sis molestus. Liberale
vero ingenium, quod tibi Dominus contulit, non modo in re-
bus nihiii frustra occupari, scd exitialibus ßgmentis corrumpi,
vehementer dolet. Quod pridem testatus sum, serio iterum
moneo , nisi hunc qnaerendi pruritum mature corrigas, metu-
endum esse, ue tibi gravia tormenta accersas. Ego, si indul-
geniiae specie viiium, quod maxime noxium esse judico,
alerem, in te essem perßdus et crudelis. Itaque paululum
nunc mea asperitate te offendi malo, quam dulcibus curiosita-
tis illecebris male captum non retrahi. Erit tempus, ut spero,
cum te ila violenter expergefactum fuisse gaudebis. SJZUbec
wieg H)n Su King er jurecf)t (ßebenö9efd)td}te SSuUingecS uon S.
•^ff II, 50.) U. "iL. Video te studiosissimum esse sacrarum li-
terarum, et negotii salutis nostrae verae, sed simul et valde
curiosum, qui mullos subinde quaestionum modos flectis et
reflectis, implicas item et dissolvi postuias. — Alii quidem
voluptatibus se dedunt Principum aulas sectantes; — tu —
mavis peregrinando et disputando, et opportune et imporiune
interrogando , quid certo credas discere. — Ceterura requiro
modum et in liac quoque re optima. — Nostra religio non
est inßnita, sed in compendium redacta. — Omnia refert ad
pietateni. IVil curat quaestioiies varias et implicatas. Non
probat Apostolus eos qui semper discunt, nunquam ad cogni-
tionem veritatis, ut in ea acquiescant, perveniunt. — Noli
hoc meum consilium spernere: 7ion primus hoc objicio. ^x\:
befTen würbe Soctuuä oon ©raubünben aue, öon Julius Mediola-
nus, Pfarrer in ^ofd)iaoo, bei SuUinger »erbäd^tigt, quasi Ario,
vel Serveto, aut Anabaptistis favens adorandam Dei trinita-
tem non agnoscat, necjue sincere fateatur. SSuUinger oeranlaptc
if)n jur Jluffiellung eineö @(auben6bcfenntni|Te6, barauf burd^
freunblidjc SSemerhingen (ber Srief in U. Uoltiiujer hist. eccl.
3:^. I. (5ap. IV. kleinere ^ai-tcien. §.31. Unitaticr. G7
IX, 427 ift üon SuUingec, f. ^eß II, 55) ju einigen Jöeränbc;
rungen in bemfelben: unb fd^icFte bann baffclbe mit einem ©d)reii
ben, in tt)eld)em cc @ocinu6 in ©dju^ natim, an Suliui {Hottin-
ger l, c. p. 417). 35a6 ©taubcngbcfenntnifj ü. 15. Sul. 1555 Ut
ginnt olfo: Ego Laelius Socinus a piieris unum Symbolum
didici, et nunc scio et agnosco, quod Apostolorum dicitur,
esse antiquissimum, omnibus temporibus in Ecclesia receptum,
tametsi varie scriptum. Sed nuper legi etiam aliii, et liono-
rem tribuo, quem possum et debeo, Symboiis vetustissimis,
JVicaeno et Constantinopolitano. Praeterea, quod ignari ho-
roines peilinaciter inficiantur, ego Triiiitatis, Personarum,
vTioaTi'aeioqy consubstantialitatis, unionis, distinctionis, et alias
similes voces agnosco non recens excogitaias, sed a 1300 an-
nis, inde usque a temporibus Justiiii Martyris, in toto fere
christiano orbe fuisse usitatas, et quidem maximis gravissi-
misque de causis. Verumtamen libere dicam, quod sentio
ego: modis omnibus probarem, si adhuc verbis Christi, Apo-
stolorum et Evangelistarum christiana, apostolica et evan-
gelica fides nobis explicaretur : nee ideo illa vocabula nego
Patribus necessaria fuisse, ad ea splendidius efferenda, quae
jam calholice nobis traduntur, ac sane tanta cum veneratione
ab Ecclesiis recipiuntur: multo minus in dubium verto chri-
stianae religionis fundamenta, quae singulis Orthodoxis cer-
tissima debent esse, ac utinam mihi reddantur certiora: quia
non contendo , Patrem esse eundem, qui Filius et S. Spiri-
tus. Non imaginor tres Jehovas, Deos nostros coessentiales :
non discindo in Christos duos unam Christi personam, vel
naturarum confusionem uUam admitto , sed ingeniorum lasci-
viam et petulantiam valde meluo, Proinde caveo semper ab
hujusmodi letiferis paradoxis, necnon Catabaptistarum errores
omnes fugio, Serveti dogmata, Arianismum totum execror
horreoque. — Fateor ingenue, me curiosiorem fuisse, quam
poiuerint ferre nimis zelotypi quidam Pythagorici: sed erga
me tanta nunc extilit Patris coelestis benignitas, ut plane
confidam, me posthac longe dexterius versaturum esse in con-
gressibus homiuum satictissimis. Ego nempe phantasticorum
speculationibus omissis , ineptis argutiis, fallacibus ratiunculis
Sophistarum jam valediciis, quod maximum, quod excellen-
5*
68 SSievtc ^enot)e. 2Cb[cl)n. 1. SS. 1517—1648.
tissimum Dei beiieficiutn, e terrae pnlveribus rae omnino ex-
citandum spero caet. SuliitS wiebec^otte inbeJTen [einen SSerbod^t
gegen SSuUtngev (dd. 4. Nov. 1555 in Fueslini episiotae ab
Ecclesiae Helveticae Reformatoribus vel ad eos scriptae p.
353). Sßie ®ocinu§ i)tmliä) für feine 8et)ve iüirfte, fd^ilbert Hie-
ron. Zanchius (auä) ein oertrtebenei* Staliänec f. SSb. 1. §. 19.
not. 31, ber nad) einanber ^vofeffor in ©trafjburg, ^rebiger in
6f)iat>enna unb ^pvof. in ^eibelberg voat f 1590) Hb. de tribus
Elohirn (Francof. 1572) in praef. Fuit is Laelius nobili ho-
nestaque tamilia natus, bene graece et hebraice doctus, vitae-
que etiam externae inculpacae, quarum rerum causa mihi
quoque intercesserat cum illo non vulgaris amicitia: sed liomo
fuit plenus diversarum haeresium, quas mihi tarnen nunquam
proponebat, nisi disputandi causa, et semper interrogans,
quasi cuperet doceri. Hanc vero Samosatenianam inprimis
annos multos lovit, et quoscunque porro potuit , in cundem
penraxit errorem. Perlraxit autem non paucos. Me qucque,
Ht dixi , diversis tentavit rationibus, si eodem possit errore
simul et aeterno exitio secum involvere: quemadmodum fece-
rat etiam antea Matthaeus Gribaldus et aiii. gauftuä (So;
cinuS fagt über tfinen £)()eim Säliiiö (fracjm. de Christi natura,
Opp. I, 782); Tantum abfuit, ut is in religione nihil certi
habuerit, quemadmodum aliqui constanter afiirmant, ut nemo
unquaui exactius de omnibus christianae religionis dogmati-
bus vel senserit, vel cum opportunum ei videbatur, locutus
fuerit. Verum cum praeter pauca quaedam, ea videlicet,
quae ad salutem sunt prorsus necessaria, nihil fere in Eccle-
siis, quae Romanum Antichristum execrantur, post tantas
tamque diuturnas tenebras suae pristinae claritati restitutum
videret, nolebat ille sentenliam suam, nisi in levioribus qui-
busdam contro versus, omnibus aperire, ne turbarentur Eccle-
siae, et infirmi, quorum maximam semper habuit rationem,
offenderentur , et a vero Dei cultu ad idola fortasse iterum
adducerentur, neve tandem divina veritas ab eo praedicata,
qui Jieque pastoris neque doctoris officio in Ecclesia funge-
retur, ob auctoris non magnam auctoritatem , magno christiani
orbis detrimento, passim rejiceretur, ac propemodum concul-
caretur. Praesertim cum apud aliquas Ecclesias eam opinio-
Zi).l eap. IV. Äldneic ?)ai'teien. §. 31, Unifancr. 69
1562) '3). £)fl(jcgcn würbe bcr minber üorftd)tt()e SSalenti^
nu§ ©cntilig in S5ern entr;auptet (1566) >4), 50?attr;auä
nem, eumqiie morem jani invaluissc cerneret, ut execrabiles
liaberentur, quicunque adversus receptas sententias vel mutire
quidcm ausi essent. Praesiare igitur aibitrabadir, dubia et
quaestiones illustribus in £cclesia viris identidem proponere,
ut ea ratione paulatim via ad veritatem slerneretiir, addubi-
tantibus illis interdum üb argumenta ab eo allata de invetera-
tarum opinionura firmitate, easque non anaplius populo tam-
qnam christianae religionis axiomata obtrudentibus , quod
tarnen, ut omnem offensionem vitaret, addiscendi tanfum stu-
dio a se ücri dicebat (qua tarnen ratione ab initio idem vere
ab eo factum fuisse verisimile est): quare etiam discipulum
semper se, nunquam autem doctorem profitebatur. Hoc tarnen
suum institutum amicis non usque adco probari sentiebat,
quibus dum obsequi recusat , non sine Dei consilio vir sum-
mus immatura morte sublatus est, quod mox patefieri coepit,
cum statim fere post mortem ejus eorum , quae ipse palam
docere non audebat , pars aliqua et literis consignari, et pas-
sim divulgari est coepta, id quod eo vivente nunquam for-
tasse contigisset. — Hac scilicet ratione Dens , quae illi uni
pateieceral, omnibus manifesta esse voluit, ut ignorantiae te-
nebris penitus discussis incipial tandcm cbristianus populus ei
ex animo fidere, debitamque obedientiam praestare, exteri
vero ad ejus veram et salutarem per Jesum Christum cognitio-
nem facilius pertrahi possint.
13) Faustus Socinus ep. ad Andr. Diidithium (Opp. I, 508): In
medio viiae cursu , anno aetalis 37, eo ipso tempore, cum
amicorum precibus tandem permotus constituissel atque etiam
coepisset, saltem inter ipsos, nonnulla in apertum proferre,
breviter, cum fructum aliquem tanlorum tamque laboriosorum
in theologia studiorum videre debuisset, quem fructum alii
postea ac fere statim ab illius morce viderunt.
14) Ucbev it)n f. bie not. 8 angefiitjvten ®d)rtftcn »on 2fvctiuö unb
SSe^a. Bock Inst. Antitr. 1, I, 369 unb II, 427. Ztei^Wi H,
316. B. Confessio evangelica (in ßi)on um 1561 gcbnicj't) [. b.
Zteä)Ul n, 471.
70 SSiecte ^evtobe. 2(bf^n. I. «8. 1517—1648.
©ribalbuS (®ribaub) würbe burd) bie ^ejl (1564) einem
gleichen ®d)idfaU cntriffen i^).
25a bie <Bä))!vd^ feine fiebere 3uflud)t6flatte bot, fo jOs
gen fid) mehrere antitrinitarifdje Stalianer nacb ?)olen "),
wo üiele ©rofe eben fo bie 9?eformation befcbu^ten, a(§ feine
itatidnifcbe SSilbung wiUfommen biegen, längere 3eit »er;
hxeitiU ftd) aud) i)kt ber 2(ntitrinitarii0muö nur bfim^icb*
15) Bock II, 456. Uebec ben Se^rbeariff bec ©enfer 3rntitrinitarifc
©rtfcalbt, SStanbrata, ©entile unb 2tlciatt f. ^eberU in b. Sü;
bingec 3eitfci)r. f. 2;f)eol. 1840. IV, 128 ff. 5«ad) it)ncn rcacen
(Sof)n unb ©eiji jirei ewige ahn befd)ränfte Gmanationen auS bem
Sater: jte flimmten alfo aUerbingö im SOSefentlid^cn mit bcn oor=
nicäifd^en SSätern überein, auf rcefd^e fie fic^ auii) beriefen, »gl.
Valentini Gentilis impietalum brevis expÜcatio auct. J. Cal-
vino in ber oon S?esa fjerauögegebenen ©d^rift (f. not. 8) unb in
Calvini tractatus theologici. Amstel. 166?. p. 568. Sred^fel
II, 282.
16) f. b. 2(nf)änge ju Sandii hibl. Antitrin. näml. p. 181; Jo.
Stoinii (feit 1612 ^aftor in 9Jafau f 1654) epitome historiae
originis ünitariorutn in Folonia ; p, 189 ; Ge. Schomanni ( f.
1560 ^rebiger in ^incsora f 1591) testamentwn ; p. 207; Andr.
Wissowalii jun. (focin. ^rebiger f in 2£m|lerbam 1678) narratio
compendiosa, quomodo in Folonia a Trinitariis Reformatis
separati sint christiani Unitarii. — Adriani Regenvolscii
(pfeubonpm) systema historico-chronologicum ecclesiarum sla-
vonicarum, Traj. ad Rhenum 1652. 4. (unter bem nsafjren Stamen
beg fficrfafferö Andr. Wengeiscii , SBengiergfi, ref. ^rebigerö im
Sijiricte o. Sublin f 1649 roiebcr i)erauäge.3eben 1679). Slanislai
Lubieniecii jun. (focin. ^^rebiger f in :^amburg 1675) hisloria
Reformationis Folonicae. Freistadii (2(mjlcrbam) 1685. 8. G.
W. C. Lochneri comm. qua enarrantur fala et rationes earum
familiarum christianarum in Folonia, quae ab Ecclesia Ro-
viano-cutholica alienae fuerunt , usque ad Consensiis Sendovii-
riensis tempus, in b. Ada Socielutis Jablonoiiunae nova T. IV.
Fase. II. [Lips. 1632. 4.) p. E6. ©efct)id)te ber Stcformafion in
-Polen, üom ©rafcn 23alerian ÄrafinSfi, auö bem 6ngt. »on 2B.
2C. Sinbau. Seipjig ISU. 8. ®. 143 ff. 308 ff.
ZI). I. (5ap. IV. ^(dnerc ^orteien. §.31. Unifavicr. 71
?)etrug ©onef iu0 (ßonijja) ücrfunbete if)n juerjl louter in
^inqow (f. 1556)''). S3efonfc)erg aber ivivfte Sof). ©corg
S5lanbr ata, welcfjer au§ ®enf tJcrtricben ebenfaliä na^
5)olen fam (1558), für benfelben: il)m fdjloffen fiel; »ornams
Ud) an ^ranceöco ßi^manini, ©regoriuö ^auli,
?)rebf9cr in Ärafau, ^etcr <Statoriu§, f. 1559 Siector in
?)incjon?, unb (Beorg ©4)omann f. 1560 ?)reb{()er ba;
felbfl '3). gorberlid) würbe iljnen bie bort fe^r lebenbige S3es
ftieitung ber Se()rc beö ^ranceöco ©tancaro, bap ßt)rijltu§
bloö feiner menfd)Uct)en Sf^atur naä) 9Ritt(er fep '9). T)enn
fie be(}auptcten nidjt ü()ne (Erfolg, bap ftd[) biefer Srrtf)um
nur burcl) bie ücrfanntc SBaijrtjeit wibcricgen laffe, ba§ ber
SSater gropcr fci) a(§ ber ©of)n ^o). sQaih gingen (Einige
17) Lubieniecius p. 111. ^ebecle in b. Äübtnget 3fitfci^v. für
S{)eot. 1840. IV, 138.
18) Ge. Schomanni testamentum ^inter Sandii Bibl. Antilr. p.
193. ad ann. 1359: Pinczoviae ego cum Petro Statorio Thi-
onvillano Gallo, el Johanne Thenaudo Bituricensi Gallo, D.
Francisco Lismanino , D. Georgio Blandrata medico , Ber-
nardino Ochino faxniliariter vixi, et evidenter didici, errorem
esse, non fidem christianam , Trinitatis personarum omnimo-
dam aequalitatem: sed unum esse Deum Patrem , unum Dei
Filium, unum Spiritum Sanctum : licet adhuc multa non intel-
ligeremus ad hoc pertinentia.
19) ©tancoro au§ sOJantua, 1551 ^rofeffot in Äönigöberg / wat
iütä) ten aBibcrfprud^ gegen Öfianber auf biefe fiet)rc gefommen,
geriet^ be6f)alb fottJof)l Ijter, al§ in gwnffuct a. b. Ober, \vot)\n
et 1552 ging, in (Streitigfeiten, unb braclitc biefelbcn 1553 awä)
naä) ^olen. 1554 ging er nad) Siebenbürgen, 1558 wieber nad)
^olen t 1574. Ueber f. unruljigcn 6l)QraEter f- bie Urtt)eile con
3eitgenoffen in bem SBriefe ö. SOdainarbo an SSuUinger 1548 in b.
Mtisewn helvct. XIX, 491. f. ^landE'6 ©efcl). be§ prot. Celjrs
begriffä IV, 449. »gl. ^cbcrle ©. 156. f. unten §. 39. not. 31.
20) Lubieniecius p. 117: Stancarus statuebat, Filium, cum unus
idemque Deus cum Patre credatur, Mediatorem non secun-
72 SStcrte ?)enobe. 2Cbfc§n. 1. 35. 1517—1648.
no4) weiter, unb laugneten iik ®ottf)eit be6 f)ei(. ©eijieS ^i),
2(nbere verwarfen bie Äintertaufe 22). SBergebenö warnte
ßalötn öor ber neuen 3rrlef)re 23) : tic (Stjnoben, »eldje um
dum divinam naturam , ne sui ipsius Mediator esset, — sed
tantum secundum humanam esse. S^agegen Lismarmms in epist.
ad Stan. Iwan. Karninscium l, c. p. 122: Dico et repeto,
quod nisi apertissime ostendatur, quomodo Filius est aequalis
Patri, et quomodo Pater est major Filio, antequam homo
fieret, nunquam discedent a Stancarismo nostri fratres seducti.
— p. 119: Arianus est, qui non confitetur, Filium esse con-
substantialem et coaeternum Patri, non qui a Sabellianismo
liberat homines, ne Patrem et Spiritum S. incarnatum et pas-
sum cogantur asserere. Verbis Stancarus distinguit Patrem a
Filio, re autem ita confundit, ut generationem Filii, et pro-
cessionem Spir. S. toUat oranino. (So f)ielten fie alfo bie ii^xe
bec ©enfer 2fntitrtnitarier fejl f. not. 15.
21) 2fuf ber ©ijnobe in ^incsott» 9?oö. 1559 würbe ein SSrtef eon
ß^elmöEi vorgelegt, quibus in dubium vocabat invocationem
Spiritus Sancti. gür ben Ucfjeber btefeö 3n?eifetg galt aber ^ctruS
(StatoriuS, Lubieniecins p. 148: bamalö oerläugnete bcrfelbe nod)
tiefe 8ef)re, Regenvolscius p. 184: fpatcr aber fprad) er offen au6,
Spiritum S. non esse tertiam Deitatis personam, nee Deum,
sed Dei virtutem et donum, quod Deus in cordibus fidelium
excitet, Lnbiertiechis p, 149.
22) 3uerfl übergab ^etruö ©oneftuö ber «Sijnobe ju SSreef in ZiU
t(;auen (See. 1558) einen libellum contra paedobaptismum , quo
ritum hunc nee Scripturae sacrae, nee primae antiquitati, nee
sanae rationi convenire docuit , unb fanb allgemeinen Söiber;
fprud), Lubieniecius p. 144. 35ann würbe 1559 in SBilna barübec
geftritten/ voo SDZartinuS S5ed)00iciuä ber üornef)mfte ©egner bec
Äinbertaufe war: auf ben ®t)noben ju SSräftn unb Sßengroo 1565
war if)re 1i.x\ia\)\ f(^on fef)r bebeutenb, f. Lubieniecius p. 176.
(cf. M. Czechovicii de Paedobaplistarum errorum origine.
Lublini 1575. 4. fvüf)er potntfd} crfd)ienen. S)aö 2ef)rgebäube ber
Sßicbertäufer nad) ben ©runbfä^en teg 5K. Sjedjowil, oon 3- 5R.
.Sterling. Sieöal u. Seipjig 1776. 8.)
23) ©0 warnte er »or Stanbrota bie böf)mif(i)en SSrüber in ^o(en
^i).l 6a)). IV. Älcinevc 5)artcien. §.31. Umtaxkv. 73
fic ju bampfen üeranftaltet würben, fadfjten ba6 ^eucr nur noc^
met)r an 24) : eg bilbete fi'd) eine ®emeinfcJ;aft üon Unitan's
ern, weldje 1565 in ^etrifow üon bcr reformirten Äiräjens
gemeinfdjaft rtu^cjefdjloffen rourbe 25). ^^x ^auptfi^ war jus
prid. Cal. Jul. 1560 (E/»/>. ed. Genev. p. 233), inöbefonbcce bfn
Surften SlabätüiU, bec beffcn befonbercc ©önnec wax, in bem S5e=
bicationgfd)ret6en bev jvüeiten 2fu6gabe feines ©ommentarö gut:
2rpojlet3efd[)id)te dd. 1. 2fug. 1560. Sc befdiulbigte ben Slanbrata
be§ ©croetiani§mu6: biefer beruf)i9te ahn feine ©önnec boburd^,
ba^ ec brei ^ecfonen, gleidjen Sßefenö unb gletcf) ewig, befannte.
©0 red)tfectigte ev ftij^ üoc ber ©pnobe ju ^incjoiü (3an. 1561)
Regenvolscius p. 86 , unb man tt)itcbe über Saloin fef)r ungef)ats
ten, f. be|T. Sriefe ü. 1561 nad^ ^o(en {Epp. ed. Genev. p. 256 ss.)«
3(ud) Vxi ^üin&jn warnten bie ?)o(en in einem ©einreiben o. SJJärä
1561 jugleidö »or ©tancaruö unb oor ben 2(ntttrinitariern/ f.
Schlüsselburg Catalogiis haereticorum {Francof. 1597 ss. IX
voll. 8.) IX, 224. 9?ad)()er erfd^ienen üon me^xeun Seiten (Streit^
fd^riften gegen ben neuen 2{rianilmu§ in ^oten (gefammelt in Va-
lentini Gentilis impietatum brevis explicatio ed. Th. Beza.
Genev. 1567. 4. />. 56 ss.), öon Sabin jwei ©d)reiben ad fratres
Polonos, 1563 (aud) in beff. Tractaliis theol. ed. Atnslelod. p.
589), »on Sofias ©tmler, ^rof- in ^üvid) , So. SOSiganb, Uiex.
2Cteftug , ^rof. in Ceipäig , unb won ben ©enfer ©eifttidien (1565).
24) Sie ©Qncbe in ^incjo» 2(pr. 1562 befd)lo^ (Lubieniecius p,
131), ut Ministri abstineant a modis loquendi philosophicis de
Trinitate, de essentia, de generatione, de modo procedendi,
quae omnia sint extra verbuni Dei; sed ut quilibet se conti-
neat intra terminos Prophetarum, Apostolornm et symboli
apostolici. ©ine tt>a()rfd)einrid) biefer ©i)nobe oon SSlanbrata
übergebene Confessio [jat ^enfe {Opusc. acad. p. 245) mit einer
Söibertegung »on gtaciuö f)erauägegeben. SnbefTen fing ber ©treit
balb wieber an 3tt)ifd)en ©regoriug ^auti, ^Prebiger gu Ärafau,
unb bem l;eftiöen Srinitarter ©taniöl. ©arniciuö, ^Jrebiger auf ei;
nem Sorfe bei Ärafau.
25) Lubieniecius p. 201. Surd) ein fönigl. ©biet oom 6. 2Cug. 1564
würben aUe Ee^erifd)e Staliäncv auö bem ^ii6)i uevwicfen {Regen-
74 SSierfe ^eriobe. Uh\d)n. l. m. 1517—1648.
erji ^incjon), bann baä 1569 erbouete 9?afow: fte ^atU
in ?)Dlen jerilreut unter bem (3ci)u^e gunfltger ®runbl)erren
mel)rerc ©emcinben: ju btefen S3Gfd)ü|ern gcljorte a\i6) bcr
beriif)mte 2fnbreag 2I)ubitf)26). SSlanbrata ging 1563
Yiad) (Siebenbürgen, gewann al§ 2:Qihar}^t ben Äonig
So{)ann SigiSmunt für feine Se{;re, unb üerfc^affte 1571 feis
ner Partei 9?eIigionöfrei()eit 27). gran^ :Saöibi§ würbe
f)ier it)TC erfler «Superintenbent.
volscius p. 222), unb burd^ ein auf bem ?Rei(i)itaQe ju Subttn 1566
erlaffeneg @efe^ { Lubieniecius p. 194) alle Unitavicr: tnbeJTcn
tarn baö leitete ntd)t jur 2(uöfü()rung, unb feit 1573 rourben oucl^
bie Unitarier burd) bie Pax Dissidentium gefc^ült (f. "Khtf). 1. §.
15. not. 23).
26) früf)er SSifd^. o. Sina, unb a(ä fold^er auf bem tribent. Soncitio,
bann ö. günffirc^en, t)eiratf)ete in ?)oIen 1565 unb erfaufte bie
>^errfd)aft Smigia in ber JÖSoi^wcbfc^aft ^ofen 15B3, beffen friif)e;
rer SSeft^er [d^on ein 33e[ii;ü^er ber Unitarier gewcfen roar, f. SOI.
3fbelt 9'lac{)ri(^t o. b. cf)emaügen ©(^miejlifc^en 2(rianilmuö.
Sanjig 174!.
27) ogl. libti). 1. §. 16. not. 19. 20. ®er Äönig würbe befonberi
burc^ jtDei Stetigionägefpräd^e ju @tu()[n)cifenburg 1566 u. 1568
genjonnen, in n)etd)em S5(anbrata unb S^aoibiS burd) ii)te ©ewanbt;
f)eit baä Uebergeroic^t über bie Sleformirten behaupteten. Sie 2fcten
finb gebrutft, bie beö erften in Slaufenburg 1566. (Sandü bill. p,
30), bie be§ jweitcn: Disputaiio in causa s. Trinilatis inter
novatores D. 6. Blandratam caet. et Pastores minislrosque
Ecclesiae Dei catholicae Albae Juliae — habita. Claudiopoli
1568. 4. üon ben reformirten ^rebigern {)eraucgegeben (2tu63ug in
©.alig'6 ©efc^. b. Jfugsb. Sonf. II, 855). 5n ber ©öttinger
S3ib(iot()eE ijt Sunitna professionis doctrinae de uno lero Deo
Fatre Filioque ejus unigenito J. Chr. crucifixo, hör um denique
Spiritu sancto — scripta et edila per Ministros Eccl. Claii-
diopolitnnae, Claudiopoli 1570 in ^tbfdjrift oor^anben (Mss. theol.
thet. I. 107. b.). Ueber ben Jßorreurf, ha^ bie !at^oIifd;e Srinis
tat cigentlid) eine Cluatcrnität fei;, [. Royaards de Leer der
Quaterniteit , Nederl. Archief door Kist en Royaards II ^ 263.
Zi). I. (5ap. IV. ^Uinm Parteien. §.31. Unifaricv. 75
2)a ber UnitariiSmuä üon Dielen unabl^dngigen ^in^eU
meinungen ausgegangen war, fo gelangte auä) t»tc neue ©es
mefnbe nidjt fogleid) jur ®tauben§ein()cit. 9J?it ber SSerwer;
fung ber Äinbertaufe brangen aud) anbere anabaptifiifdje dU
gentf)iimncl;fciten ein, unb würben |!reitig 28); in ber 2ef)rc
üon (5()rijlo würbe ber anfängliche ©uborbinatianiSmuä balb
aufgegeben , unb t)iele gingen jum ©bionitiämuä über 29).
28) Sie SJafQuer f)teUen alle bofüf, ia^ ein Sf)ri{l fein obrigFeitti;
d)e6 2tmt beftciben bürfe {Sa^dn bibl p. 45); alä Sacobuö ^atäo^
logug, aud^ ein Unitarier, bagegcn j'd)rieb, fo uert^eibtgte @re=
goriuö ^auli 1573 jene 2ef)re gegen ii)n {Bock II, 801 s.) unb
1574 gegen Staniälaue SSubstniud (ßocÄ /, /, 86 u. /, //, 613).
Martin. Czechovicius de vita et moribus primitivae ecclesiae
Christi, 2(ppcnbir ju feinen Dialogen 1575 lcf)rte baffelbe, unb
aud), 't>a^ ein ßfjrifl nidjt baö ©djivevt führen biirfe {Sandii bibl.
p. 51). ©tanißlauö SSub^intuö lel)rte ein taufenbiä{)rigeö Sieiöj,
unb Jüurbc beg^alb öon ©regoriuS ^auU unb gaufiuö ©ocinuö be«
Eämpft {Bock I, I, 86. /, ii, G13), cf. Fausti Socini contra
Chilicistas ad Synodum Chmielnicensem epist. dd. 17. Sept.
15S9. {Opp. I, 440) tt)0 au(^ Martinus Czechovicius acerrimus
conlrariae sentenliae propugnator genannt >virb.
29) Schomanni teslamentum {Sandii bibl. p. 194 s.) ad ann. 1566:
Sub id fere tempus ex rhapsodiis D. Laelii Socini qtiidam
fratres didicerunt, Dei Filium non esse sectindam Trinitatis
personam Patri coessentialem et coaequalem : sed hominem
Jesum Christum ex Spiritn Sancto conceplum, ex Virgine
iVIaria natum, crucifixum et resuscitatum: a quibus nos com-
moniti sacras literas perscrutari, persuasi sunius. ®agege;i
hielten ^ctruä ©onefiuS unb ©tanigt. garnooiuS bie ältere 93?et;
nung (f. not. 15) fefl unb würben nun öon ben übrigen Unitaricrn
eben fo für Jtiamt erftärt, wie biefe fröf)er felbjt bafür erflärt
waren. 3wifd)en beibcn SI}cilcn würbe auf ben ©ynoben ju Sanfut
u. ®frjt)nna (1567) öergeblid) oei1janbc(t {Lubicniecius p. 215 ss.).
Sic le|tere befd)lo§ (p. 219 s.): i^'^ et sancte Triniias retinemJa
est ea lege, iit fraterna Caritas ex praescripio Filii Dei scr-
vetur, et alter alterius infirinitatcs tolerei, iiullo vcro prorsiis
76 SSicttc ^etiobe. ?rbfc^n. I. §B. 1517—1648.
^ic 9)?eI)rjaI)P0) vereinigte ftc^ inbeffen ju bem ©lauben,
welchen ber im S«^re 1574 in Ärafau erfd)ienene ÄatedE)iäs
modo alter alterum convitiis incessat. — Interea integrum est
per scripta de eo agere, sed ita , ne alter altenim calnmnie-
tur. — Orationes et conciones sacras alii aliorum audire
possunt ea cautione sicuti orationes peractae luerint ea forma,
quae in verbo Dei est tradita. — Si forte illas orationes vel
conciones audire nolens foras exierit, non est id ei vitio le-
rendum , quasi vinculum fraternae dilectionis solveret. —
alter alterius fidei imperare nolens, cum istius dominus et
largitor sit ipse Dens, usquequo is miserit sapientiores Mi-
nistros Angelos suos, tempore suo zizania avulsuros, et a
tritico separaturos. Interim nos alii alios non evellamus, nee
laceremus : hoc enim Christus noiuit permittere Apostolis,
tanto minus id nobis permisit. Hud) biefe b(oö äupevc Sinigfcit
witvbe nic^t eri-eid^t: garnouiiiS bitbete in ©anbccä an bcc ungari?
fdE)en ©rän^e eine eigene ®ecte (j^arnoüinner), weldf)e aber nad^ fei?
nem Sobe (f nacl^ 1615) ftd) aiiftöfete {Regenvolscius p. 89). 3n=
beffen entflanb unter ben übrigen Unitariern eine neue Spaltung,
inbem granc. Saöibiö^ ©upertntenbent in ©iebenbiiigen, aUe
2fnrufung 3e[u »erwarf. SBlanbrata iüiberfprad) if)m, unb lief
gauftuS ©ocinuä 1578 nad) (Siebenbürgen fommen, um lf)n oon
biefer fOTetnung abzubringen. 25a bteß nid^t gelang, [o oerurtf)ctlte
\i)n eine (Scneralfpnobe in Sf)orba 1579: ber gürjl üerbammte i^n
äu ewiger ©efangenfc^aft , in roeld^er er nod) 1579 fiarb (beS ^at
üibiS S^efeS unb bes SSlanbrata 2lntitt)e[eö f. in Lampe hist. Ec-
clesiae Reform, in Hungaria et Transylvania p. 306. De J.
Chr. invocatione disp. quam F. Socinus per scripta habiiit cum
Franc. Davidls anno 1578 et 1579. in F. Socini Opp. II, 709).
25i,e 2e{)re biefer Semijudaizantes fanb auä) in ^olen 2(nl)änger.
©imon SSubnäug, it)r >|)aupt (bal)er SSubnejaner), würbe inbeffen
1582 ab^efe|t, unb wiberrief fpäter feine £el)re [Sandii bibl. p. 54.
Bock I, I, 80).
30) Racovienses genannt (fo oon g. Socinuö in ber Responsio pro
Racoviensibjis ad Jac. Falacolocjum 1581 ) : baf)er aud) biefer
Äatec^iömuS/ obgleid) in Ärafau gebrückt, ber erflc JRafauifc^e
genannt »Pirb, Sandii bibl. p. 41.
Z^.l 6ap.IV. Äteincrc ^avtcicn. §. 31. Unitavicv. 77
mua auafprac^ 31 ). ^^ Saf)re 1579 tarn gaupiiö ©ocü
31) Catechesis et confessio fidei coelus per Foloniam congregali
in nomine Jesu Christi , Domini nostri crucifixi et resuscilati,
Cracoviae \51i. 12. nad) Sandii bibl. p. 44 93er;miitf)ung üoväüglid)
t)on ©regoriuö ^auU, Senior in Äcafau, abgefapt, \vai)x^ä)eu\Ui
ö)et öon ©corg ©d)omann, bamolö ^rebigcr in Ärafau, Bock I,
II, 826. Uebec biefeö [etjc fcltene S5ud) f. S- 2f. sSZüUer in
SSartl^olomai foctgcf. nü|l. 2(nmevfungen XXI, 758. Mosheim
institiilt. p. 815. SSaiimgarten'ö Sfladjvidjten XI, 35. VLibet
baffelbe [einrieb bei- unitarifd)e ©uperintenbent ®eorg (äniebinuö
(t 1597) eine erflärung (Sandii bibl. p. 93). (So äf^f^Ut «n bie
3(bfd)nitte I. D<? Deo et Jesu Christo. IL De justificatione
nostri. III. De disciplina. IV. De oratione. V. De baptismo.
VI. De Coena Domini. SSogen b. 3. Qi/irf «s< Jesus Christus,
filitis Dei? Est Homo, mediator noster apud Deutn , patribus
olim per Prophetas promissus, et ultimis tandem temporibus
ex Davidis semine natus, quem Deus pater fecit Dominum et
Christum, hoc est, perfectissimum Prophetam , sanctissimum
sacerdotem , invictissimum regem, per quem novum mundum
creavit, omnia restauravit, setum reconciliavit, pacilicavit, et
vitam aeternam electis suis donavit: ut in illum post Deum
altissimum credamus, illum adoremus, invocemus, audiamus,
pro modulo nostro imitemur, et in illo requiem animabus
nostris inveniamus. SSogen c. 6. übt vero scribitur de ea,
quam dicis , nova creatione ? Es. 65, 17. Ecce ego creo coe-
los novos et terram novam. Es. 66, 22. Ezech. 36, 26. Dabo
vobis cor novum, et auferam cor lapideum. Ps. 51, 12. Cor
mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in vi-
sceribus meis. übi vero scriptum extat, per Jesum omnia
denuo esse creata, restaurata, reconciliuta et pacificata? Jo. 1.
Omnia per ipsum facta sunt. 2. Cor. 5. Si quis est in Chri-
sto Jesu, nova creatura est, vetera praeterierunt, ecce nova
facta sunt omnia. 2)ann folgen ci)ne weitere ©rflärung Hebr. I,
2. Hebr. 2, 5. Col. 1, 16 — 20. Eph. 1, 3. 10. 2, 3-18. 4,
22—24. SSogcn e. 2. Spiritus sanctus est virtus Dei, cujus
plenitudinem dedit Deus pater Filio suo unigenito, domino
nostro, ul nos adoptivi ex plenitudine ejus accipeiemus. 93o=
78 Stierte ^cviobe. 2(bfrf)n. 1. SS. 1517—1648.
nu^^^), weldjev fd)on fruf)er burcf) ©inwirfungen feinet
gen e. 5. Quid «s/ justificatio ? Est ex mera gratia Dei per
dominum iiostrum Jesum Chri?lum, sine operibus et merilis
nostiis, omnium praeteritoium peccatorum nostrorum in viva
fide remissio, viiaeque aeieinae indubitata explicatio, et
auxilio Spiritus Dei vitae nostrae non simulata, sed vera cor-
rcctio, ad gloiiam Dei patris nostri, et aedificationem proxi-
morum nostrorum. SSogen i. 6. Baptismus est hominis Evan-
gelio credentis et poenitentiam agentis in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti, vel in nomine Jesu Christi, in aquam
immersio et emersio , qua publice profitetur se gratia Dei
Patris, in sanguine Christi, cpera Spiritus Sancti, ab omnibus
peccatis ablutum esse, ut in corpus Christi insertus, mortifi-
cet veterem Adamum, et transformetur in Adamum illum coe-
lesCem, certus, se post resurreclionem consecuturum esse
vilam aeternam. SSogen k. 3. Omnes igitur baptizandi verbiim
Dei audire, credere, confiteri et poenitentiam agere debent?
Planissime, mit >^intt?eifung auf Act. 8, 35 ss. Hebr. 6, 1 s.
Gal. 3, 26. 27. Act. 8, 12. Sed baptizabant Iotas fainilias in
fidem patrumfamilias ? Non. Nam justus sua fide (non aliena)
\ivit, Hab. 2 et Act. 16. übi dicuniur baptizasse familias,
nonnisi audientes et credentes baptizarunt. Sogen k. 6: Quid
est coena Domini? Est actio sacra, ab ipso Christo domino
instituta, in qua probati discipuli Christi, in coelu sacro ad
mensam Domini devote discumbentes, Deo patri pro ejus in
Christo beneficiis ex animo gratias agunt, panem frangentes
edunt, et ex calice Domini bibunt, ad devotam recordatio-
nem corporis Christi domini pro nobis in mortem traditi, et
sanguinis ejus effusi in remissionem peccatorum nostrorum,
excitantes se invicem ad constantem sub cruce patientiam, et
sinceram fraternam dilectionem. Sogen 1. 4. Quomodo autevi
Christus huic actioni adest, quum eum oporteat coelo capi
usque ad iempus restaurationis omniuvi^ Act. Z? Adest cer-
tissime suis fidelibus, ut promisit Matth. 28. Ecce ego voüiscum
su?H omnibus diebus uscjue ad consummationem saeculi: adest
inquam non carnaliler, sed Spiritu suo sanclo, ut est Jo. 14.
Rogabo Patrem et alium Faracletum dabit vobis caet.
32) Tita Faust i Socini Senensis, descripta ab Equite Polono
Zt), I. 6a|). IV. kleinere ?)ai-tdcn. §,31. Unitaticr. 79
£){)eim§ HliuB in feiner tl)eolo()tfcben SSilbung geleitet war,
unb auä beffen nad;ge(a|Tenen ^anbfcl)riften fid() uoUig beffen
Ueberjeagungen angeeignet (jntte, nad) ^olen. dv würbe
nnfangö tjon ben Unitariern nidjt jugelaffen, weil er \iä)
r\\d)t wiebertaufcn tajjen woUte 33): öümd^lig gewann er
aber if;re JQaüpkv, unb bitrd^ biefe bie ©emeinben für
{Sam. Przypcovio). 1636. 4. (aud) üoc F. Sociiii Opp. Irenopoli.
1656 (2 Tomi fol.) üoc T. 1.). Bock Inst. Antitrin. II, 654 —
850. Socf', I, 159. Uitf)etl bcc ©ocinlancr über i^n :
Aha mit Babylon; destruxit tecta Lutherus,
Muros Calvijius, sed fundamenta Socinus.
33) F. Socinus ad Sophiam Siemichoviam (Opp. I, 432); Quod
mihi objicis, me communionem cum fratribus et Christifideli-
bus spernere, iiec curare, ut una cum ipsis coenam Domini
celebrem , quam tarnen celebrare ab ipso Domino omnes ju-
bemur: respondeo, me , postquam in Poloniam veni, nihil
antiquius habuisse, quam ut me quam maxime cum fratribus
conjungerem, licet invenissem illos in non paucis religionis
noätrae capitibus a me diversum sentire. — Quod si nihi-
lominus aquae baptismum una cum illis non accipio , hoc
proplerea fit, quia id bona conscieniia facere nequeo, nisi
publice antea protester, me, non quod censeam baptismum
aquae mihi meique similibus ullo modo necessarium esse, sed
ut cum fratribus arctius conjungar, id facturum esse: id quod
fratres nullo pacto mihi concedere volunt. — Cum mihi
aquae baptismus non videatur necessarius iis, qui ex Christia-
nis, i. e. Christum prolitentibus nascuntur, et in ea profes-
sione parentes imitantur, atque iia nihil revera referre arbi-
Irer, nisi propter scandalum , utrum isti necne, et an potius
adulti, quam infantes baptizentur.- propterea non difliteor,
me circa infantium baptisinum haud dilficilem futurum, si
contiogeret, Ecclesiae aedificationem sie postulare, illumque
citra omne scandalum dari posse. cf. Ejusdem episl. ad Sim.
Ronembergium (/. c. p. 429), tt)0 er befonbevö auf bie äußern
9lad)t()fite aufmevffam macl^t, weldje bcv ®emeintie auö \in allgc-
tnein eect)a^tc» SKicbcvtaiife enuüd)[cn.
80 SSiertc ^eriobc. 3rbfrf)n. I. §B. 1517—1648.
fi'd)34)^ unb üerwanbelte fo tie polnifcljen Unitarier in
(BocinianeXf bereu ßefjrbegnf in bem Qkiö) nad) feinem
34) Przypcovius l. c. — migravit in Poloniam, ubi Ecclesiis
Polonicis, quae solum patrem Domini Jesu summum Deum
agnoscunt, publice adjungi anibivit. Sed cum dissensionein in
quibusdam dogmatis non premeret , satis acerbe atque diu re-
pulsam passus est. Qua tarnen ignominia minime accensus,
vir, non tarn indole, quam animi instituto ad patientiam com-
positus, nulla unquam alienati animi vestigia dedit. Quin
potius impressionem variorum hostium, a quibus tunc illae
Ecclesiae vexabantur, suo sibi ingenio sumpsit propulsandam.
Stefe ©trettfdjriften werben beseid^net, unb bie Unfälle, welche it)n
tcafen- In tot maus solatium a negotio petit, quod sibi repur-
gandis qui tum in Ecclesia vigebant erroribus divinitus da-
tum senliebat. Quanquam igitur antea quoque Ecclesiasticos
conventus frequentare solitus, anno tarnen lo8S in Brescensi
S^^nodo — majore quam antea conalu atque l'ructu de morte
et sacrificio Christi, de justiticatione nostra, de corrupta ho-
minis natura, denique cum Davidianis et Budneistis de Jesu
Christi invocatione diäputa\flt. Hie fuit annus, quo primum
Luclaviciani coetus cura atque provincia mandata est Petro
Stoinio. — Is non minus judicio acer, quam promtus eloquio,
postquam Socini amicitiae copia facta est, in sententiam ejus
libenter concessit. Paulo ante quoque non paucos e praecipuis
privatim in suam sententiam pertraxerat, et suffragantium sibi
non exigua indies fiebat accessio. Relragabantur tamen adhuc
■viri maximae auctoritatis, Nemojevius ac Czechovicius, et
plerique e Ministris natu majoribus. — Jamque et aiii cer-
tatim e pastorum ordine partibus addebantur, praesertim e
junioribus, quos minus morabatur inveteratae opinionis atque
au'ctoritatis praejudicium. — In magno sententiarum dissensu
laudabilis liaec fuit illius Ecclesiae concordia, quod tantum
opinionibus, non etiam odiis homines illi pugnaverint, et
cum alii aliorum senlentias detestarentur , sese tamen mutuo
minime damnarent. Itaque integra utrinque tolerantia saepius
acriter disceptabant , atque hoc fuit praecipuum illarum Sj'no-
dorum negotium. — Repurgata sie plene ab erroribus Eccle-
ZI).], ^ap. IV. Äicincrc Parteien. §.31. ©ocinianei*. 81
Zohc (f 1604) erfcl)ienenen 9vafauifcl)cn Ärttcd[)iSmu6
(1605) 35) feinen 2i;u§bvucf fanb 36).
sia, veliiti ad unam eam rem huciisque vita producta, (Soci-
nus) non tarn immaturo sibi, quam luctuoso suis fato eripitur
Luclaviciis, exeunte bruma, anno aetatis quinto ultra sexage-
simum. Ultima morientis vox excepta, se non magis aevi,
quam invidiae et molestiarum saturum, laeta atque intrepida
spe propendere in supremum illum fati sui articulum , qui
missionem ab aerumnis simul et laborum Stipendium osten-
deret. — Nemo memoria nostra de toto christiano orbe, sed
inprimis de Ecciesiis Polonicis melius meruit. Primum enim
genuinam sacrarum literarum mentem tot editis lucubrationi-
bus, innumeris in locis, aperuit. Deinde sententias de Dei
atque Christi persona, quas jam in Polonia vigentes depre-
henderat, solidis argumentis confirmari , et a subtilibus cavil-
lis atque sophismatis perite defendi unus egregie docuit.
Mox quasdam impias, alias profanas sententias, quarum exi-
tiabile virus furtim in Ecclesiae gremium irrepebat, felicis-
sime exstinxit. Nemo acrius Judaizantes repressit: idem
Chiliastarum opinionem, idem multa praeterea alia fanatica
somnia explosit. Errores autem , qui a reformatis Ecciesiis
hausti magno adhuc numero in ea Ecclesia regnabant, mira
felicitate exstirpavlt. Talia erant de justificatione, de pla-
cauda justitia Dei, de praedeslinatione, de Servitute arbitrii,
de peccato originis , de coena quoque Domini, de baptismo,
et alia sinistre intellecla dogmata. Denique sublatis pernicio-
sis erroribus, ne quid ineptiarum quoque in Ecclesia relin-
queret, superstitiones plurimas circa res indifferentes extermi-
navit. Ex hoc genere fuit nimia vilis vestitus ambitio, de-
inde capessendi magistratus, aut etiam citra vindictae Studium
sui juris persequendi religio, et si quos similes naevos primi
fervoris inconsideratior zelus asperserat.
35) Sie ffievfafTer befTelben xcaten bie 5Ra!auifd)en ^rebiger ^etvu§
©tatoviuö ober ©toiniug, bec aber 1605 n)ä()rcnb ber JCbfaffung
^arb, unb SSalent. ©malciuS^ ber SCftagnat v^tcron. ?02o6corooiu6,
unb bec Slntot in Söengrow, fpäter y>a^ot in Smigta, Sof).
SSolfelluö {Bock 1, II, 847). &t ecfdjien jucrfl potnifc^ 1605
'■(©iefcler'S Äitdfienflefdi. 3i S8b. 2e2(btf)l. 6
82 SSierfc ^eriobe. 2fbfd)n. 1. «8.1517—1648.
£)b9leic^ bie Unitaricr in (Siebenburgen, wo fte jiet§
in 12. (Scmdii bibl. p. 100), bann oon SRolcorotiiug lateinifd)
iiberfe^t: Catechcsis Fxclesiarnm, guae in Ket^no Foloniae et
magno Ducotu Lithuaniae — affirmant , neminem alium prae-
ter Patrem Domint nostri J, Chr. esse illum. unum Deum Is-
raelis, hominem auteni illum Jesmn Nazarenvm , qni ex vir-
gine natus est, nee alium, praeter aut ante ipsum, Dei filium
unigenitum et agnoscunt et confitentur. Racoviae 1609. 12.
(roieber abgebrudt in G. L. Oederi Catechesis Racoviensis s.
liber Socinianorum. primarius. Francof. et Lips- 1739. 8. Sic
neue 2Cuflage Irenopoli post annum Dom. 1659 (näml. 1665) 8.
ift oon 5o^. QveU. unb Sonaö ©c^li(i)ting überarbeitet unb um mef)C
aU bie ^älfte oermet)rt. ®matciu§ gab 1608 eine beutfd^e Ucber=
fc^ung au§ bem ^olnifd)en, welche öon ber latein. beä SKogcorooiuö
in Äleinig!eiten abweidet. J. A. Schtnid progr. de Calechesi
Racoviensi. Heimst. 1707. 4. go(f I, 183.
36) Catechesis Racov. I. De Scriptura sacra. p. 1. Religio
christiana est via patefacta divinitus, viiam aeternam conse-
quendi. (cf. F. Socini leciiones sacrae, Opp. I, 290; Chri-
stiana religio non luimanae rationi ullo pacto innititur, sed
tota ex voluntate Dei pendet, et ex ipsius patefactione.
Fjusdem brevissima institutio christianae religionis , Opp, I,
675: nihil verisimilius et verbis ipsius Christi magis consen-
tanenm est, quam ipsum Christum, postquam natus est homo,
et antequam munus sibi a Deo patre suo demandatum obire
inciperet , in coelo, divino consilio atque opera fuisse, et ali-
quamdiu ibi conimoratum esse, ut illa ab ipso Deo audiret
et praesens apud ipsum, ut ipsa Scriptura loquitur, videret,
quae mundo mox annunciaturus et patefacturus ipsius Dei
nomine erat.) II. De via salutis. p. 18. ut homo natura nihil
habet commune cum immortalitate, ita eam ipse viam , quae
nos ad immortalitatem duceret, nulla raiione per se cognoscere
potuit. III- De cognitione Dei p. 31. Vox Dcus duobus po-
tissimiim modis in Scripturis usurpatur. Prior est, cum de-
signat illum, qni — ita omnium auclor est et principium, ut
a nemine dependeat. Posterior modus est, cum eum denotat,
qui potestatem aliquam sublimem ab uno illo Deo habet, aut
Zt). I. 6öp. IV. kleinere Parteien. §.31. Unifaricr. 83
anerfannte 9Jdi9ionöfrci()cit befapcn, fid) 6ffentltc{j fiir bie
deitatis unius illius Dei aliqua ralionc particeps est. Elenim
in Scripturis proplerea Deus ille uniis Dens Deortim vocatur
(Fs. 50, I). Aique ea quidem posteriore ralione Filius Dei
vocatur Deus in quibusdam Scripturae locis (ogl. 3o()- lü^ 35.
36.). IV. De cognitione Chrisli. p. 47. ©()vi)ltuö ifl natura
homo verus, abet niäjt purus homo. Etenim e-t conceptus e
Spiritu sancto, natus ex Maria virgine, eoque ab ipsa con-
ceptione et ortu filius Dei est. (F. Socini breviss. instit.
Opp. I, 654; quanqiiam istnd ipsum, qiiod Christus ea ratione,
qua dixi conceptus ac formatus liierit, et propra atque uni-
geniti Filii Dei appellatione continetur, proprie loquendo ad
ipsius Christi essentiam referri non debet: aiioquin sequerc-
tur, — aliam esse humanam Christi naturam, aliam nostram.
p. 655. Christum Dei filium proprium et unigeiiitum esse,
quia ex ipsius Dei substatilia sit generatus, istud merum est
humanum commentum.) p. 103. Aequaliias Christi cum Deo
in eo est, quod ea virtute, quam in eum contulit Deus, ea
omnia etTecerit et efficiat quae ipsius Dei sunt^ tanquam Deus
ipse. V. De prophetico J. Chr. mutiere^ Cap. 1. De prae-
ceptis Christi, quae legi addidit. p. 145. Quid Dominus Je-
sus praecepto primo addidit ? Id quod etiam Dominum Jesum
pro Deo agnoscere tenemur, i. e. pro eo, qui in nos potesta-
tem habet divinam , et cui nos divinum exhibere honorem
obsiricli sumus. In quo is honor divinus Christo debitus con-
sistit? In eo, quod quemadmodum adoratione divina eum
prosequi tenemur, ita in omnibus necessiiatibus nostris ejus
opem implorare possumus. Adoramus vero eum propter ipsius
sublimem majestatem : imploramus opem ipsius propter subli-
mem et divinam ejus potestatem. Cap. 2, De praeceptis
Christi sigillatini ab eo traditis. Cap. 3. De coena Dotnini.
p. 187: Est Christi Domini institutum, ut fideles ipsius paneni
frangant et comedant, et ex calice bibant, mortis ipsius an-
nunciandi causa, quod permanere in adventum ipsius oportet.
Quid vero est annunciare mortem Domini? Est publice ac
sacrosancte Christo gratias agere, quod is pro ineß'abili sua
erga nos caritate corpus suum torqueri, et quodammodo
6*
84 mkxk ^eriobe. 2fbfc^n. 1. §8. 1517— 1648.
'KnhetnnQ G^rtfit erfidren muf ten, fo bauertcn bie t)on ^xam.
frangi, et sanguinem fundi passussit, et hoc ipsius beneficium
laudibus tollere et celebrare, — Nonne alia causa, ob quam
Coennm instituit Dominus, superest? Nulla prorsus : etsi lio-
mines mnltas excogitarint , cum alii dicaiit, esse sacrificium
pro vivis et mortuis, alii usu ipsius se consequi peccatorum
remissionem et firmare fidena sperent. Cap. 4. De baptismo
aquae. p. 195. Quid vero sentis de aquue baptismo? Id, quod
sit riius exterior, quo homines vel e Judaismo, vel e Genli-
lismo ad religionem chrisiianam accedentes, manifeste profi-
tebantur, se Christum pro suo Domino agnoscere. ]Sum ergo
ad eum ritum infanles pcrtinent? Nullo pacto. Nam nee in
Scripturis ullum mandatum aut exemplum ea de re habemus,
neque ipsi (ut res ipsa indicat) Christum pro suo servatore^
agnoscere per aetatem possnnt. Quid vero de iis sentiendum
est, qni infantes baptizant? Quantumvis hac in re errent, non
licet tarnen ideo eos condemnare, modo alioquin idololatrae
non sint, sed pie secundum Christi praecepta vivant, et alios
sententiam ipsorum repudianfes non persequantur. Non con-
sistit enim regnum Dei in hujusmodi externis, sed in justitia,
pace et gaudio in Spiritu sancto. Cap. 5. De promisso vitae
aeternae. Cap. 6. De promisso Spiritus sancti. Cap. 7, De
confirmatione diiinae volunlatis. Cap. 8. ; De morte Christi.
6t)viflu6 mufte leiben unb jlerben, p. 220: eo quod ab ipso ser-
vandi iisdem afflictionibus et reorti ejusmodi plerumque sunt
obnoxii. 35enn qua ratione Christus suo ipsius exemplo cre-
dentes ad persistendum in illa singulari pietate et innocentia,
sine qua servari nequeunt, movere potuisset, nisi atrocera
mortem, quae pietatem facile comitari solet, gustassetl aut
gui curam suorum in tentationibus et periculis, iisque ab
omnibus maus liberandis, tantam gerere potuisset, nisi, quan-
topere gravcs et naturae humanae per se intolerabiles essent,
ipse expertus esset? 2(uferbem p. 223: mors Christi nos mani-
feste de ingenti in nos Dei caritate certos reddidit: — resur-
reciione Christi — de resurrectione nostra, et porro vita
aeterna consequenda certiores facti sumns, si praeceplis Do-
mini Jesu paremus. p. 227 : Nonne est etiam aliqua alia mar-
Zt).l. (5ap. IV. Äleinevc Parteien. §. 31. Unitavier. 85
£)aDibiö nuögecjangenen Non adorautcs bod) bi§ 1638 unter
tis Chrisli causa? Nulla proisus. Etsi nunc vulgo Christiani
sentiunt, Christum morte sua nobis salutem meruisse, et pro
peccatis nostris plenarie satisfecisse, quae sententia fallax est,
et erronea, et admodum perniciosa. (F. Socini breviss. inslit.
Opp. I, 676: Christi obedientia usque ad mortem crucis, ejus-
que sanguinis fusio, — quamvis nee suo pretio, neque ipsae
per se eftecerint, ut veniam peccalorum nostrorum adepti si-
mus, Ulis tarnen peractis ex decreto et benignitate Dei factum
est, ut nos a poenis peccatorum libcrati simus. Christus enim
— per istam obedientiam et sanguinis sui fusionem, plenissi-
mam potestatem ab ipso Deo est consecutus salutem reipsa
nobis dandi, et ab omni miseria atque ab interitu, quae pro-
priae peccatorum sunt poenae, nos peuitus liberandi.) Cap. 9.
De fide p. 246. Quae fides est, quam necessario consequitur
Salus? Est fiducia per Christum in Deum. Unde apparet,
eam in Christum fidem duo comprehendere : unum, ut non
solum Deo, verum et Christo confidamus; deinde, ut Deo
obtemperemus non in iis solum, quae in lege per Mosen lata
praecepit, et per Christum abrogata non sunt, verum etiam
in iis Omnibus, quae Christus legi addidit. Cap. 10. De libero
arbitrio. p. 249. Estne id situm in nostra potestate, ut ad
cum modum Deo obtemperemus? Prorsus. Etenim certum
est, primum hominem ita a Deo conditum fuisse, ut libero
arbitrio praeditus esset, nee vero ulla causa subest, cur Deus
post ejus lapsum illum eo privaret: ac neque justitia Dei ad-
mittit, nee etiam inter poenas, quibus Adae peccatum punivit
Deus, ejusmodi poenae ulla mentio extat. — Peccatum origi-
nis nullum prorsus est: — et lapsus Adae, cum unus actus
fuerit, vim eam, quae depravare ipsam naturam Adami, multo
minus vero posterorum ipsius posset, habere non potuit.
p. 252: Communiter in hominibus natura exiguae admodum
sunt vires ad ea, quae Deus ab illis requirit, perficiendum:
at Voluntas ad ea perficiendum omnibus adest natura. Nihi-
lominus tarnen eae vires non ita prorsus exiguae sunt, ut
homo , si vim sibi facere velit, divino auxilio accedente, non
possit voluntati divinae obsecundare. Auxilium vero suum
86 ^mk ??eviobc. 2(bfd)n. I. SJ. 1517— ! 648.
nemini Deus prorsus denegat ex iis, quibus voluntatem suam
patefecit: alioquin Deus nee castigare, neque punire juste
contumaces poss^et, quod tarnen utrumque facit. — Auxilium
divinum istud duplex est, interius et exterius. — Aux. inte-
rius est, cum Deus in cordibus eorum, qui ipsi obediunt,
quod promisit, obsignat. Cap. 11. De justificaitone p. 270.
Per tidem in Christum consequimur justificationem. — Justifi-
catio est, cum nos Deus pro justis habet, quod ea ratione fa-
cit, cum nobis et peccata remittit, et nos vita aeterna donat. —
VI. De officio Christi regio p. 274 .• Quae ipsius regni est ra-
tio? Ea, quod Deus eum suscitatum a mortuis, et in coelos
assumptum a dextris suis collocavit , ei potestate in coelis et
in terra omni data, et omnibus ipsius pedibus, se excepto,
subjectis, ut fideles suos gubernare, tueri, et aeternum ser-
vare possit. (F. Socini brevissima tnstitutio , Opp. 1, 668."
Necesse est, omne istud Judicium, quod sibi a Patre datum
fuisse Christus ait, esse — omninm ad ipsius Christi regnum
quovis modo pertinentium hominum — gubernationem cum
summa potestate atque imperio conjunctam , et qualem ipse
Pater habet, qui nunc eam — non ex sua persona seu per se
ipsum, sed ex persona Christi, et per Christum exercet.
p 669; Est enim Christus Patri subordinatus, cum — omnem
suam potestatem ab illo acceperit , eamque pro eo exerceat,
atque una cum ipsa totus perpetuo ab illo pendeat; ita ut ne-
cesse sit, quidquid hac subordinatione inspecta — a Christo
petitur, id eadem opera a Patre peti.) — VII. De munere
Christi sacerdotali. p. 285. Munus sacerdotale in eo situm
est, quod, quemadmodum pro regio munere potest nobis in
omnibus nostris necessitatibus subvenire: ita pro munere sa-
cerdotali subvenire vult, ac porro subvenit. Atque haec illius
subveniendi seu opis afferendae ratio sacrificium ejus appella-
tur. Quare haec ejus opis afferendae ratio sacrificium voca-
tur? Vocatur ita figurato loquendi modo, quod, quemadmo-
dum in prisco foedere summus Pontifex> ingressus in sancta
sanctorum, ea, quae ad expianda peccata populi speclarent,
perficiebat , ita Christus nunc penelravit coelos, ut illic Deo
appareat pro nobis , et omnia ad expiationem peccatoruni
nostrorum spectantia pcragat. Quid porro est peccalorum ex-
Xt),l 6aj). iV. meinm ^Pavkkn. §. 31. Unitavier. 87
i^nen fort 3'). ®ic üon ben Sefuiten brofjcnbe @efa(;i; ging
piaiio? Est a poenis, quae peccata tum temporariae tum
aeternae comitantur, et ab ipsis etiam peccacis, ne eis servia-
mus, liberatio. Qut expiationeni peccalorum nostrornm Jesus
in coelis peragit? Primuin a peccatonim poenis nos iiberat,
dum viitute et potestate , quam a Patre plenam et absolutam
consecutus est, perpetuo nos tuetur , et iram Dei, quae in
impios effundi consuevit, interventu suo quodammodo a nobis
arcet: quod Scriptura exprimit, dura alt, eum pro nobis inter-
pellare. Deinde ab ipsorum peccatorum Servitute nos Iiberat,
dum eadem potestate ab omni flagitiorum genere nos retrahit
et avocat: id vero in sua ipsius persona nobis ostendendo,
quid consequatur is qui a peccando desistit; vel etiam alia
ratione nos hortando et monendo , nobis opem ferendo, ac
interdum puniendo , a peccati jugo exsolvit. — VIII. De
Ecclesia Christi. Cap. I. De Eccl. visibili. Cap. 2. De re-
gimine et gubernaiione Ecclesiae Christi. Cap. 3. De disci-
plina Eccl. Christi. Cap. 4. De Ecclesia Christi invisibili.
»gl. 3te9ler'S Sarftellung be6 elgent()ümli(^cn 8ef)i-6e3viffö beö
gaufluö ©ocinug, in v^enfe'6 Sleuem SKagaalne IV, II, 201.
^ecrcnnet'ö Sfleuec äJcrfud) juv SBeftimmung ber bogmat. @vunb=
lcf)v*en öon Offenbarung unb t)eil. @d)rtft nad) bem ©ijftcme ber
focinianUdien Unttarier. Sena 1820. SSaur'ö Cet)ce o. b. S)rciet=
nigfeit in it)rec 9efcf)td)tl. @nt>üi(fetung III, 104, gocf'ö ©oci-
nianiSmuS II, 289. 25aS bcbeutenbjle bogmatt[d)e 8et)vbuci^ bev
©ociniancc, ouf Äojlen ber ©emetnbe {jerauögegeben, ijl Jo. Vol-
kelii de vera Religione libri F, quibus praefixus est Jo. Crel-
lii lib. de Deo et ejus ecttributis , ita ut unum cum Ulis opus
coustituat, Hacoviae 1630. 4. (recus. Amstelod. 1642. 4.)
37) Uebev bie fe()r unooUfiänbig bekannte ©efd^td^tc ber Unitatiec in
©iebenbücgen , f. Petri Dod de Felsö - Tsematon hist. Uniturio-
rum in Transylvania. Lugd. Bat. 1776. SJßald)'ö neiiejte SUeü:
gionögefdjic^te V, 173. VII, 345. ©täublin im m-d)iü f. aUe
unb neue Äicd)engefd)id)te IV, I, 149. 2Cuf £iaüibiö folgte 1579
als ©uperintcnbent 25emetc. .^uni)abi, rceld)er in einem ®lau;
bcnöbefenntnilTe (b. SBaldi V, 182) bie Tlnbetung (Sl)rifti auS;
fpcad}^ unb ein Scriptum, quo Paedobaptismus etc. ab Ecclesia
88 meüe ^eriobc. ?rbfd)n. I. SS. 1517—1648.
bolb öoruber 38) ; jener Swiefpalt wirfte ober baju mit, ba^
unter tem reformtrten dürften ®eorg S^afocji t)kU Unttarier
jur reformirten Ätrd)e übertraten 39). :3)ie 2ef)re ber Ado-
rantes war jiemlid) bie foctnianifcbe: bennod) würbe ber ffia^
fauifcbe ÄatecbiSmuä nidbt eingefüt^rt, unb ber 9?ame ©ocis
nianer f^etö abgelefjnt 40).
£)ie <3octnianer in ^o(en üerbanften ifjren ©cbu^ bem
2(bel, unb behaupteten ibren einflu0 auf biefen burcb böbere
SSilbung, beren Pflegerin Porjüglicb bo§ 1602 erricbtetc
iiitermissa recipi et observari jubentur, ecUef, f. Scriptum
fralrum Transylvayiorum in b. Defensio Franc. Davidis in ne-
gotio de non invocando J. C. in precibus. Basil. 1581. 8. p.
277). See britte Supecintcnbent f. 1592, ©eorg (änpebin, Us
günjligte bie JVon adorantes (SBold) V, 184), gegen tueld^e in=
bef ber gürfl ©eorg Stafc^i bie ältere SSerorbnung fircng f)anbjU5
f)aben anfing 1638 (SBalc^ V, 188. goc! I, 258.).
38) f. oben 2(btf). 1. §. 16. not. 23.
39) fo unter ben ©jeElern me^r a(ö 60 ©emeinben (Jfrdöto f. Ä.®.
IV, 1, 154), befonbecö bie Non adorantes SBald) V, 189, unb
2(blic^e SBald) VII, 351.
40) S^c Cef)rbegrtff ift enttüic!ett in b. Summa universae theologiae
christianae secundum Vnitarios, Claudiopoli 1787. 8. (auö ben
{jinterlaffenen papieren be6 (Superintcnbenten SD^idjael ßombarb ©j.
2(6raf)ami f 1758 f)eraueigegebcn oon ©eorg 9)Zartc6, ^rof. ber
S{)eol. in Slaufenburg f. 2rrc^io f. Ä.®. I, 1. 86. IV, 1, 155).
3fugjug aus berfelben öon StofenmüKer, in ©täublin'S unb
Sifd)trner'ö 2(rd)io f. Äirchengefd^id)te I, I, 83. .:^ier erfrf)ei;
nen Saufe u. ?(6enbmal a(ö sacramenta (einen 2£u6bruc!, weld^en
©ocinu§ oerwarf) b. i. als mutuae inter Deum ac homines sa-
crae confoederationis tesserae: non enim sunt tantum tesdmonia
obedientiae christianae, sed etiam grahae divinae in nos col-
latae et conferendae signa, vim sigiiiticandi non a natura,
sed ex instilutione Dei et Christi habeniia. S)ie Saufe ijl alS
einwciljungSgebraud) für 2(1 le »evorbnet, bie Äinbertaufe, obgleid^
aus bem 91. S. nid^t nadjiueiöbar, ijl beizubehalten, gocf I, 261.
Zl).h Qap.iy. itlelnm Parteien. §.31. (Sociniancr. 89
®pmnaftum (n 9Ja!au würbe '^0- Sm SBetteifer mit bcmfelbeu
gewannen nber bie Sefuitenfcl)u(en immer me{;r 2£nfe()en, unb
bem .^afTc ber Sefuitenpartei ^dan^ eä enblid), baffelbe ju
5er(][6ren, unb tk ©ocinianer nu§ fKaUu ju vertreiben
(1638) 42). 2)amit begannen bic SSerfolgungen , tt)e(cbe mit
ber üoüigen SSerjagiing berfelben au^ ^oUn (1658) enbig;
ten 43). T)ie «Vertriebenen fanben nur hei il)xcn @(aubenä;
brubern in ©iebenbiirgen Dofle ^ulbung, auperbem in ^reus
0en unb in ber ^axt fo üiete S'lacbfKf^t, ha$ ft'ii) einige
fümmerlidje 9{ej!e erbaltcn fonnten^^). ^n |)o(tanb würbe
ben ©injelnen üoUe greibeit gewahrt, aber feine ©emeinbe
gebulbet: üiele »on ibnen fd)Ioffen ftcb ()ier an iiii SKenno^
niten unb an bie 9vemonfiranten an 45).
41) Lubieniecius p. 239. F«7a A. Wissowatii ()intev Sandii bibl.
p. 229. Äraftnäü ©efd). ber «Reform, in ^olcn ®. 318. gocf
I, 214.
42) Fe7a Wissowatii l. c p. 233. ÄtafinSEi ©. 321. gocE
I, 220.
43) ©ie würben beg 2anbe§t5erratf)ö im Äviegc mit ®d)iüeben ange;
Elagt, aud^ in ber ©d^rift; Vrodiiiones Arianortim patriae suae
Foloniae sub tempus belli Suecici. 1657. 4. dagegen [d^rieb
Stanisl. Lubieniecius Memoriale in causa Fratrnm Vnitario-
rum. Stetini 1659. (Ms. f. Bock I, I, 455 s.). eben fo Satn.
Frzypkovius Vindiciae pro Unitariorum in Polonia religionis
libertate (abgebt. f)tnter Sandii bibl. p, 267. cf. Bock I, II, 699).
Lubieniecius p. 293. ^«7« Wissou-atii p. 248. ©djröd^V^
Äirdjengefc^. f. b. «Ref. IX, 427. Äcaftnöfi ©. 323. gocE
II, 226.
44) 5Rambaci^'6 Sieligionöjlvcitigfeiten mit ben ©ocinianern @. 190.
©d)cöctf) IX, 443. gocE II, 234. 251.
45) Stambad) @. 177. gocE 1,242.
90 mkxtc ^mobe. Zh\d)n. I. SJ. 1517- Iö18.
§. 32.
SÄcnnontten.
J. H. Oltii annales anabaptistici. Basti. 1672. 4. — ©rünblid^c
^iflocic oon ben SSegebcnl^eiten, (Streitigkeiten unb Swnnungeii/
fo unter ben 3:aufgeftDnten bis 1615 oorgegangen (a. b. ^oU.
beö 6. »an ®ent) o. S. 6f)r. Se^ring, Sena 1720. —
H. Schyn hist. Christianorum , qui in Belgio foederato Men-
nonitae appellantur, Amstelod. 1723. Ejusd. hisloriae Men-
nonilarum plenior deductio. A^nstel, 1729. — S« 2f. ©tarf'ö
@efd). b. Saufe u. Saufgeftnntcn, Seip^ig 1789. — @. S. ».
Stciömife u. gr. SßSabjedE ©taubenöbefcnntnig ber SOlennoni?
tcn u. 9tad)rtd)t oon if)ren ßolonieen nebfi Cebengbefdireib. SJJenno
Simoniä, ^Berlin 1824. 2ter S{)eil. SleiSjDt^ SSeiträge jur
.Kenntnis ber SiJtennontten, SSreSlou 1829,
Unter ben SBtebertaufern Wör immer z'm S^eil gewefen,
weldjer o()ne jene fd)n)ärmerifd[)en 2(nfpriid()e auf auferorbents
nd)e ©eifleögaben unb auf Umgeflaltung ber öügemeinen SScrs
t)dltni|Te nur felbj! nad^ bem ßüangelio jlreng ju leben ftrebte i).
I) (Sebaftiangrande'ö 6f)roniE 1536. gol. S. 448- a: etliche
unter if)nen rcoUen, eS fei fo ein t)eilige6, einfältige^, unfträflid)eö/
abgefiorbeneö , ooltfommeneS ®ing um einen 6()rtjiten, alfo baf er
nad) bem gtcifc!^ nimmer lebe, nod) ixx^ auf @rben fei) fud^en möge.
S)e^l)alb foU un-b möge ein <St)rifl ber SQJelt nid)t me{)r leben, nidjtS
SBäcltlic^cö raet)r ad)ten, bem gleid^ gelte flerben alö leben, ja bem
bie^ geben eine ßangtücite fei): ber aller Sing gelaffcn ftel/, ge;
fci^lagen nid)t lüieber fd)lage, ber fogar oerläugnet fein felbft nid^t
mcljr fet), \)a^ er allen Kreaturen »iberfagt l^ab, ixi^ er nid)t§
me'f)r nac^ bem glcifdje fenne , ber (Sterben für einen ©eiüinn ad^s
tit, 9ietc^tf)um für Äotl), ja ber SBelt greub, SBoUufl:, et)re,
geben für getb, Unluft, ®d)anbe unb Sob a6)tit, — ber liebe feinen
geinb, benebeit bie, bie il)n wermalebeien, ber aller S5ing in allen
Singen @ott frei lebig unb gelaffen in freiem Sabbatlj ftel)e, in
bem ©Ott allezeit feinen ^la^ unb SOSerf möge t)aben, ber willig
unb gern ©eiüalt leibe, baö (Seine mit ®i\v<x\t genommen nid)t
^l). I. ßop. rv. Ätcinerc ^avtcicn. §.32. g)?onnonitcn. 91
Snbcjfcn erjl nad) bm munj!erfd)en Unru()en 2) erljob fidf)
SKcnnoSimonä, bi^ t>at)in tat\)o\\\d)cx Pfarrer ^u SBits
marfum hei %xamht, welches burcb ßefung bcr S3ibel unb
bcr ©djn'ften ber SJeformatoren cbenfaflä auf jenen ©tanbs
punct gelangt war, (1536) um bm Berflreueten Jöerfaffung
unb £)rbnung ju ^ehen 3). 35urcf) unermübefe Zf)ati^Mt unb
unter jteten £ebcnö9efa()ren gelang eä i^m befonberö in bcn
wiebcc focbcre, ber Sfbfn^ann gebe unb Uii)e, wtt bittet unb fovs
bevt, unb ntd^tS bafüt {)offc, ber allcc Sing ntd^t fd^wöte , nid^t
»or ®erid)t f)anUe , nid)t Eriegc, feine Süäaffcn tröge, ber fein
weltlich >|)errfci^aft, 3inö ober Äncc^t möge l)aben, ber aller Sing
olö ein gejlorbener ?OZenfd[) einf)er9ef)e of)m allen ©efd^mucf, ber
nid^ts SigeneS möge fjaben unb mä)t§ mit ber SÖelt gemein, alg
©aflung, greubenmal, «^änbel, 3unft, @efeUfd)aft, aBirtf)fd)aft,
.^od)jeit, Stande u. f. \x>.
2) Sie miinflcrfcl^c Unterne:^mung miSbiUigte Ubbo ^I)ilippö, weU
ä)et aug einem fatJjolifd^en ^rie|!er in ßeeuwarben 1534 cineö ber
Häupter ber SBiebertäufer geworben war, unb Saoib Sori6 (f. §.
30. not. 9), 5D?enno ®imon6 unb feinen SSruber Sirf ^f)itipp6
(Schyn II, 185) ju ©eifllid^en ber ©ecte gen>ei()t f)atte, voie er in
feinem mä) feinem Ucbertritte jur reformirtcn Äird)e abgefaßten
SSefenntniffe fetbjl fagt, f. baffelbe b. Setjring ®. 216. Gerdesii
hist. reform. III, 112. 2tud^ SKenno fprid)t ftd) oft flarE gegen
i)ie SKönjlerfc^en au6; »gl. oud^ f. ©djrift legen Jan van Leyden,
opp. p. 1165.
3) Ucber f. Ceben f. Jo. Mollert Cimbria literata II, 835. M.
M. Cramer hei Leven en de Verriglingen van Menno Simons.
Amsl. 1837. SOJcnno ®t)monö gefdjilbert oon 35. Ä. Sioofeit
menn. 9)rebiger, Seipjig 1848. ©einen 2fu6gang ou6 bcm ^apfl=
t()umc l^at er in ber Ciaren Beanlwoordinge over eene Schrift
Gellii Fabri 1552 felbfl em^U, Opp. p. 470. latein. b. Schyn
II, 119, bcutfdi 0 ©ittermann in ©täubfin'ö u. S^fdiirner'ö
2(rd)iü f. Äicdiengcfd^. II, I, 102 unb b. D. sReieiüi^ u. SBabjecE
1, 49. — Opera Menno Symons ofle groot Sommarie dal is
Vergaderingh van sijne Boecken en Schriften. 1646. 4. (in bie=
fer ©efammtauögabe ift inbeffcn mandieS gcä'nbevt, f. Oltius p. 97)
92 §8mk ^eviobc. 2fbfcf)n. 1. m. 1517—1648.
0iieber(anben , bann aber auä) in mand;en @ee|!dbten oon
9?orbbeutfct)lanb unb ?)reupen ©emeinben ju grunben '*): er
befd)(op fein jletä bebro^eteö Sebcn in grefenbiirg hd iDlbeä^
loe in |)oIf!ein ben 13. Sun. 1561.
S)er unterfcbeibenbe ß^arafter ber SOZennonitcn
(Doopsgezinden) 5) be|!anb barin, \)a^ fte einfad) unb flreng
alle 2e{;ren unb SSorfcbriften ber beil. Ocbrift mit glaubigem
©cmütbe ju erfaffen un^ im iihm barjuliellen fucbtenß),
4) Seine 9Jeifen unb oerfd^tebenen 2(ufentf)altöot:te taffen fid) nid)t
genau nad)U)ei[en. ^\xet\t f)ieltei-fid) inSBej^fvteglanb auf, bt6 et boxt
buvd) ein (äbict 1543 füc oogelftei erftärt Jüuvbe {Oitius p. 100).
S)ann voat et längere 3eit in (Smben (Ubbo Emmius in historia
Fris. p. 921), fpätec auc^ in Sübecf unb SBiämai', f. Mollert
Cimbria literata p. S37. 35er reformirte ^rebiger in (Smben
gjlartin SKicroniuS fd)reibt 1556 an SuUingert Mehnonis regnum
latissime in hisce umnibus maritimi» regionibus patet , ab ex-
tremis Flandriae oris Dantiscum usque (Ottius p. 125).
5) Ueber ben Urfprung biefer 9iamen/ »üeld^e juerjt nac^ 1570 oor«
lommen, f. Jaarboekje voor de doopsgezinde Gemeenten in de
Nederlanden, Amsterd. 1837, p. 39. Sn SKenno'S ©d^riften fin?
ben fic^ nur Sejeicfcnungen »ie Gemeente Gods, ellendige,
weerloze Christenen , broeders u. f. tu.
6) SKenno [d^ilbert in feiner ©d^rift van het rechte Christen ge-
loove, 1556 {Opp. p. 154) ben ©tauben ber ^apiften, ben ber Cu?
t{)erfcf)en (fie lef)ren, dat ons het geluobe alleen salich maeckt,
oock sonder eenighe toedoen der wercken. 2)af)er ij^ unter
...i^nen ein fo milbeS ßeben, dat men onder de Turcken ende Tar-
taeren (vermoede ick) naenwe soo een godtloos leelijck leben
vinden sal), unb ben ©lauben ber Engeischen oft Zwingeischen
(fie' glauben, datter twee Sonen in Christo sijn, ®otte§ ©of)n
of)ne SOiutter, 9Jlarten6 (Sof)n of)ne S3atcr). Sagegen p. 158: Wy
leeren ende gelooven, ende dat met kragt ende geweit der
gantscher schriit, als dat de geheele Christus Jesus van boven
tot beneden , van binnen ende van buyten, sienlijtk ende
onsienlijck Godts eerstegeborene ende eengheborene eygen
Sone is, het onbevindelijck eeuwighe woort daer alle dingen
Z\).\. eap. IV. mcinm ^axtdm. §.32. «Kennoniten. 93
door gescha>)en sijn, de eeslgeborne aller Cieatneren, een
waerachtich mensch, door des Almachligen eeiiwiglien Vaders
eeuwige geest ende sterclver kracht boven alder menschen
begrijp ende wetenschap in Maria de rej'ne .lonckvronwe ge-
worden, unfec SKeffiaö, ^ropfjet, 2e{)vec unb .^ol)epriefler, die
ons sijns Vaders goede vilie ende welbehagen geleert heeft,
ons als een onstraffelijck voorbeelt voorgewandelt heelt, ende
heeft also hem sehen voor onse sonden in het cruys den va-
der tot eencn soeten reuck vrywillichlijck henen gegeven,
door den weicken w}'^ al te samen hebben (die dat metter
herten gelooven) quytscheldinghe onser sonden, genade , gon-
ste, barmherticheyt, vryheyt, vrede, dat eeuwige leven, een
versoende vader, ende eenen vryen toeganck tot Godt in den
Geest. Ende dit alle door sijn Verdiensten, gerechligheyt,
voorbidden ende bloet, ende niet door ouse wercken eeuwe-
lijck. Alle die dit aldus voor gevtis ende wacrachtig nietter
herten können gelooven, ende sijn door het woort in haeren
geest besegelt, alsodanige worden in den inwendigen men-
sche verändert, ontfanghen des Heeren vreese ende lielde,
baren uyt haer geloobe de gerechtigheyt, vrucht, kracht, een
onbestraffeiiick leven, ende nieuwe wesen (alfo im SBcfentlicl^en
bte gcfd^mäljete lut!)ei-ifd}e M)te). p. 160: Siet, so moet men
metter herten gelooven, als Paulus seyt, ,dat is, wy moeten
soo aen't woordt hangen ende kleben, so aennemen ende in-
drucken, dat wy ons daer nimniermeer van af en keeren,
noch afkeeren en laten, dan dattet in't herte noch al dieper
ende dieper altijt inwortelt , op dat wy door sijn kracht
Godt uyt allen onsen vermögen vreesen , ende onse sonden
recht boeten mögen. Want de herlgrondelijcke ongeverwede
vreese d.rijft de sonden uyt, ende is onmogelijck sonder
Godts vreese rechtvcerdich te worden, p. 167: Dat rechte
Evangelische geloove siet ende achtet alleene op Chrislus
leere, Ceremonien , gebod, verbod , ende onbestraffelijck
voorbeelt, ende schickt hem daer na uyt alle sijn vermögen.
p. 128: De almachlige groote Heere en wil hem met geen
bloote namen laten te vreden stellen, maer hy wil een waer-
achtich vruchtbaer goloove, een ongeverwede vierige liefde,
een nieu omgekeert verändert herte, een waerachtige oot-
94 agierte ?)cnobe. Wc^n. J. S5. 1517—1648.
of)ne fpmbünfdt)e ©djriften anjuerfennen '), unb auf wiJTeni
fdEjaftndje 2(ugbilbung bea ße()rbe3riffg SSertf) ju legen s).
moedicheyt, bermherticheyt , kuysheyt, lijtsaemheyt, gerech-
ticheyt ende vrede: hy wil den geheelen mensch, hen, mont
ende daet, die sijne lust in des Heeren woort heeft, die de
waerheyt van herten spreect, die zun vlees cruyst, en die
sijn goet en bloet (alst de noot eyscht) gewillichlic voor des
Heeren woort steh.
7) lieber if)rc ölten ©laubenöbcfenntniffe f. Schyn II, 78. Sag
ättefte 0. 3. 1580 ift oon Sof). 3l\§, ^xeb. ber SSSatcrlänbet: in
7ilcmat (Schyn II, 279) u. Subbert ©eracb, (atein. b. Schyn
/, 172.
8) Menno p. 666: Maer soo verre als mijn onwetenheyt betreft,
die hy my hier met groote bitterheyl voorwerpt, en schäme
ick my niet voor alle man te bekennen, so ick niet alleen
onwetende, maer oock geheel ongeleert ben, der Tongen
weynich oft niet ervaren. — Maer so wijt der hemelscher
wijsheyt aengaet, ben ick door des Heeren genade so verre
van Godt geleert, dat ick van herten bekenne, dat mijn Ver-
losser ende Heylant Christus Jesus Gods eengeborn ende erst-
geboren eygen Sone is u. f. ro. Ende dese selbige wijsheijt
— achte ick de alderweerdichste te zijn die men noemen
kan, oftse oock alschoon van eenen ongeleerdenKardrijber oft
Colendrager geleert, ende weder aen den dach gebracht werde.
— Siet, mijn Leser, om deser Philosophien soeticheyt, eer-
barhej't, deucht, vrucht, liefde ende schoonheydt, die ick
van geen hoochberoemde Doctoren, noch in geen hooge
scholen geleert hebbe, — heb ick lieber uytverkoren aller
werelt Geleerden onwetende ende ongeleerden Sot te zien,
op dat ick voor mijnen Godt wijs bevonden werde, dan der
Weteltwijsen de alder beroemsteeen te zijn, ende ten laetsten
voor den wijsen Godt een Sot te zijn. Uebev bie ©e(ef)rten
flogt «OZenno oft , otä 2Serfälfd)cr beS (Sl)rif!entf)um6 unb Sßerfolget
ber rcal)ren 6f)cijlcn. ©o rebet et p. 119 bie römifd^en, lüt^nis
fd^cn unb ^rctnglifd^en @ct|llid)en on (u. o. p. 120: Godts naem
lästert ghy, sijn heylige Woort vervalscht ghy, sijne kinde-
ren ende dienaren vervoolght ghy, ende op sijn genade doet
ZI). I. eap. IV. Äldncve ^aitcicn. §. 32. g)?cnnonitcn. 95
©ic üerwarfen tal)er tcn ^ib {^aU\). 5, 37), bcn ©ebraud)
ber Sßaffcn (9)?attl;. 26, 52), jebe 2Crt üon »ifldjc (5Katt^.
5, 39), bic ei^cfcl^eibung aufjet im galle beö ebebrud)ä
(gK(j«b. 5, 32) unb bie Äinbcrtaufe {Tlam. 28, 19)9).
Sn ber Ui)xc Don ber ©nabe waren fie Uniüerfaliflen '"),
ghy alle quaet) »gl, p. 590. 609. — Prolocolluni Frankentha-
lense o. 1571 (f. unten not. 20) b. Schyn II, 226: Quaeritur,
an Pater, Filius et Spiritus sanctus sint unica divina esseiuia,
sed in tribus personis distincta. Tota tiaec disputatio nil nisi
mera est logomachia, nam in re ipsa — plane conveniuni; et
Mennonitae solummodo admodum anxii sunt, in lam sublimi
myslerio, humanum excedente sensum , aliis uti verbis, quam
Spiritus sanctus ipse in sacra Scriptura usus fuit, quare ipsis
voces vnootäofoK et personae minime arridebant, puiantes il-
las a Patribus excogitatas mysterium Trinitatis magis obscu-
rare quam explicare, quare sese stricte retinebant, et suam
mentem solummodo exprimere volebant phraseologiis a Spiritu
sancto usitatis, et non humanis vocibus. S3gl. t^te ben @tän;
ben oon ^oUanb 1626 übergebene ßonfeffion (b. Schyn II, 82):
Verbum o/ioovatoq, ut etiam verba triplicitas et tres personae
a veteribus olim excogitata nos devitamus, quia sacra Scriptura
ea haud novit , et periculosum est de Deo aliis ac Scriplurae
verbis loqui.
9) Sc nennt fic Opp. p. 882 eine schadelickeii superstitie, unb
[agt, datse niet uyt Godt ende Godis Woort, maer uyt Anti-
christ, ende uyt den putte des afgronts voortgekomen ende
gesproien is. 35afür würben bic SKennoniten, weil fte bie Äinbcc
nid^t tauften, oon ifjren ®egnern Kinderenzielmoorders genannt
(Opp. p. 964).
10) Menno Simons van de Rechtveerdichmakinghe Opp. p. 869.
Jo. liisii et Lubb. Gerardi confessio ü, 1580. art. 7. b. Schyn
I, 179: Christus pro omnibus ad propitiationem datus, obla-
tus et mortuus est. In cujus rei confirmationem voluit Deus
ut gratia haec universalis, Caritas et benignitas per praedica-
tionem Evangelii omnibus creaturis seu populis annuntiaretur
el ofFerretur. Omnes, qui poeniteiUes et credenles gratiosum
islud Dei in Christo beneiiciuni admitlunt aut accipiunt, atque
96 ^mti ^etiobe. ?rbfd)n. I. m. 1517— J 648.
über ba6 ?fbentmal jiimmten ffe mit Bwingti ii)- ^ie Äircbe
war t()nen eine ©emeinte ter v^eiligcn, burdt) j!renge Airs
d)en3ucl)t in if)rer 9veint)eif §u ert)a(ten ^2) : bie n)eülicf)e ^ibrig*
in ea peiseverant, sunt et manent per ejus tniseiicordiam
electi, de quibus Deus ante jacta niundi fundamenta decrevit,
ut regni et gloriae coelestis participes evaderent. Sed qui
oblatam istam gratiam dedignantur aut lespuuni, teiiebras
loco lucis amant, in impoenitentia et increduliiate peiseverant,
seipsos per istam malitiam salutis redduni iiidignos eic.
11) Menno p. 43: Ons en is niet een letter in de gantsche
Schrift bevolen, als dat w\ over dat sienelijcke ende taste-
lijcke signo disputeren suUen, wat dat in hem sy. De geeste-
lijcke rechten alle dingen geestelijck: want wat dat in der
substantie sy, mach met banden getast, met oogen gesien,
ende meften monde gesmaect worden. I\laer dat staet ons
meest te bedencken, dat wy dat significato, dat is dat gene,
dat met desen signo (dat is teken) allen waerachligen Christ-
geloovigen voorgedragen, afgebeelt ende vermaent wort, in
onser swackheyt mögen na komen, ende so veel als in ons is,
gelijckfosmich zijn. ogl. p. 531 u. 883.
12) Menno p. 555: bie Äird^e ifl een vergaderinge der Godtvruch-
tigen ende een gemeynschap der Heyligen, p. 541 : Soo
lange de Herders ende de Leeraers dat godisalige vrome le-
ben in der kracht dreven, Doop ende Nachtmael den boet-
veerdighen alleene toedienden, ende de Afsonderinghe na der
Schrift recht hielden, zun sy Christi Gemeynte ende kercke
gebleven. Maer soo haest sy dat gemackelijck ruyme leven
sochten, dat cruyce Christi hateden, hebben sy die Roede
neder gheleyt, den Yolcke vrede toegeseyt , den Ban metter
tijt milder gemaeckt, ende also een Gemeynte Antichristi,
Babel, ende Werelt geworden, gelijck van vele hondert Ja-
ren herwaeris wel gesien is. — Gelijck een Wijnberch son-
der ihuyn ende graven, ende een Stadt sonder mneren ende
Poorten is: soo is oock een Gemeynte, die sonder Afsonde-
ringhe ende Ban is. Want die Vyandt tot alsulck een vryen
inganck hebben , ende zun verdoemelijck Oncruydt onverhin-
dert zaeyen ende planten mach. Risii et Gerardi confessio
ZI), l 6op. IV. mmm Parteien. §. 32. 9.)?cnnonifen. 07
feit crFlarfen ffe jwar für jcf^t nod) notf)wenb{9 , ober
Qi)v\iii 9{cicf)e fremb, fo bn^ feiner ber S()ri9en obri9fettl{d()c
licrnUx übernehmen bürfe '3).
art. 24. {Schyn I, 201): Tales fideles et regenerati homines,
per totum lerranun orbeni dispersi, sunt verus Dei populus,
sive Ecciesia Jesu Christi in terra. — At cjnamvis hanc in-
ter Ecclesiam ingens simulatorum et liypocritarum lateat et
versetur muliitudo, illi tarnen soli, qui in Christo regenerati
et sanctificati sunt, vera corporis Christi sunt membra, aique
ea propter beatorum promissorum haeredes. Art. 25: In hac
sua sancta Ecciesia Christus ordinavit Ministerium evangeü-
cum, nenjpe doctrinam verbi divini, usum sacrorum Sacra-
mentorum, curamque pauperum, ut et Ministros ad perfun-
gendum istis ministeriis: atque insuper exercitium fraternae
allocutionis , punitionis et tandem amotionis eorum, qui in
impoenitentia perseverant: quae ordinationes in verbo Dei
conceptae solummodo juxta sensum ejusdem verbi exequen-
dae sunt.
13) Risii et Gerardi confessio art. 37. {Schyn I, 214): Potestas
sive magistratus politicus necessaria Dei ordinatio est, insti-
luta ad gubernationem communis societatis humanae, et con-
servationem vitae naturalis et civiliter bonae, ad defensionem
bonorum et castigationem malorum. Agnoscimus, verbo Dei
nos obügante, officii nostri esse, potestatem revereri, eique
honorem et obedientiam exhibere omnibus in rebus, quae
verbo Domini non sunt contrariae. Nostri officii est, Deum
omnipotentem pro eis deprecari, illique pro bonis et aequis
magistratibus gratias agere , atque absque murmuratione justa
tributa et vectigalia reddere. Potestatem hanc politicam Do-
minus Jesus in regno suo spirituali, Ecciesia Novi Tesia-
inenti , non instituit, neque hanc officiis Ecclesiae suae ad-
junxit: neque discipulos aut sequaces snos ad regalem, duca-
!em , vel aliam potestatem vocavit, neque praecepit, ut illam
arriperent et mundano more gubernarent: multo minus Eccle-
siae suae membris dedit legem tali muneri aut dominio con-
venienlem: sed passim ab eo (cui voce e coelo audita auscul-
tandum erat) vocantur ad imitationem inermis ejus vitae et
® i « f e l c r ' « Äirdbengef.:^- 3t Sb. 2te ZCbtöL 7
98 agierte ^evlobe. 2(bfd)n. I. S5. 1517-1618.
©djon 1554 ücranla^te bie (Streitfrage über bie Strenge
teS ÄircbenbanneS bie Trennung ber milberen SOBrtterlanber
(grobe SDZennoniten) unb ber jlrengeren ober feineren Wlenno:
niten, wetcbe (entere fid) feit 1565 in brei ?)arteien (Sln^
minger, ^riefen, 2)eutfcbe) trennten i^). X)k^e ©pat=
vesligia ciucem ferentiaj et in quo nihil minus apparuit,
quam mundauum regnum , polestas et gladius. Hisce omnibus
igitur exacte peipensis (atque insuper, non pauca cum mnuere
potestatis politicae conjuncta esse, ut bellum gerere , hosiibus
bona et vitam eripere etc. quae vitae Christianorum, qui
mundo mortui esse debent, aut male aut plane non conveni-
unt), hinc a talibus otticiis et adminisirationibus nos subdii-
cimuö.
14) SBaterlanb am ^ampuö in 5Rüvb{;oUanb. — ©te ©paltuno 1565
cntjlanb in grieölanb jwtfd^en grtcfen unb gtamingcvn (@ef{üd;=
teten auS glanbern). Sie ftreneflen waten bie giamtnger, unb ber
wid^tigjie ©treitpunct ber Äivd)enbann, rcetc^er naö) ben ©tren;
gen weoien jebeS 23ev9e()enö of)ne üovijergegangenc ©rmaljnung oer;
ijängt werben, unb fetbft bie (Semcinfdjaft jwifdjen a^e^atten unb
SSerwanbten auft)eben foUte. SOJenno wax anfangt ouf ber niilberen
©eite (f. ©djretben an bie SBrüber ju gtanecfer 1555 unb an bie
aSrüber ju (£mben 1556 b. 3 et) ring ©. 222), trat bann aber ju
ber fireugern über (f. Banboeck , opp. p. 349). 2(uferbem tjielten
bie geinen bie 9}ieinung SKenno'ö feft, bap Sf)rijluö aU 50lenfd) in
bem ^eibe ber 93Zaria erfd^affen fei;, o|)ne oon i()r irgenb cttraö
ansunetjmen, ügt. Opp. p. 667. 1021. f. baä SSefinntni^ ber grie=
fen u. ©eutfc^en x>. 1630 b. Schyn II, 92, über bie ®adc iöid.
p. 164. (ogl ?m. ^ofmaun §• 30, not. 12). ©nblid) unterfd}ieben
fid^ bie geinen nod^ bur(^ bie gu^wafd^ung , f. baö SSefcnntnig o.
1630 art. 13. {Schyn II, 101): Sequitur adhuc Sanctorum lotio
pedum cum a fidei consorlibus e longinquo advenientibus
invisimur, ut eorum pedes secundum consuetudinem veteris
Testamenti et Christi exemplum data occasione lavemus , eo
contestanles nostram coram Deo proximoque humilitatem,
supplici voto, ut Dominus nos quotidie in humilitate corro-
boret, et uti nos inviceni aliorum pedes lavimus, ita et ipsi
ZI). I. 6ap. IV. kleinere fanden. §. 32. 9^?cnnoniten. 00
tünchen uerlorcn fcbon im 17fcn ^(i\)r\). ii)xe SSebeutuncj ^^):
bnöcgcn griff eine in ^fmflerbam 1664 ent|!ant>ene Spaltung
t)er remonfirantifcl; gefinnten 9}?ennoniten i>on ben alt^imhu
gen and) in bcn anbern nieberlanbifcijen ©emeinben weit um
ßange würben bie 5i)?ennoniten ben fcl)n)armerifd)en 2Bie;
bertaufern gleid() geacl)tet unb blutig verfolgt i'), aber t>a$
complaceat nostra? animas suo sanguinc ac aquis Spiritus
sancti ab omni maciila et impuritate peccati emendare et de-
purare. Sie au§füt)i-ttcl)e oon einem JCugenjeugcn f)erru(jrenbe ©rs
aät)tuug biefer ©paltunoen, üfaerfe^t bei Sefjting ©. 104, giebt
iai wibvige SSilb einer oon (SJjrgeij unb 9{ed)tf)aberei ber fleinUcl)=
flen 2Cvt burd)?i'euäten roi)en grömmigfeit.
15) 2tuf eineu SJerfammlung in Sötn 1591 Gereinigten ftd) bie gviefen
unb ©eutfrfjcn (Oltius p. 187): ba^ bort angenommene 65(aubenä=
befenntni^ ift ba6 (Soncept o. Söln o. 1. SRai 1591 (Set)ring
®. 181). ®tefe oereinigten ftd) lüieber mit ben glamingern in 2Cm;
fterbam 1630, unb biefe ^Bereinigung würbe meljreremal erneuert,
u. a. in liei)ben 1664, f. i)en bort aufgericijteten Sergleicl) b. S?t)-
ring @. 275 cf, Schyn II, 42. Sn allen biefen ^Bereinigungen
fiegte bie milbere SReinung, alfo bie, tre(d)c urfpri'ingiiclt) bie bec
aßaterlänber war, 3ef)ring ©. 21. einige ©emeinben, inöbef.
ber griefen, blieben a\x6) [päter unoereinigt.
16) ®er 2(nfül)rer ber remonpvantifcl^ ober focinianifd^ geft'nnten war
D. Galenus Abrahams (f. 5Bentl)em'ö {)oUänb. Äird); u. @cl)U;
lenilaat I, 832. Sel)rin9 ©. 30), ba^et ©alenijlen, unb »on i£)=
rem S3erfammtung6()aufe bij het Lam ßamijten : bie ©egner t)iefien
»on i^rem gül)rer D. Samuel Apostool 2(poftoolen, unb oon iljrem
^aufe in de Zon ((Sonne) 3onijiten. ©urd) bie 1811 gegrünbete
algemeene Doopsgeziiide Societeit ftnb beibe ©emeinben vricber
in nät)ere ®emeinfd)aft getreten, f. Jaarboekje voor de Doops-
gez. Gemeenten 1838 en 1839 p. 118 cf. p. 99.
17) Menno opp. 934 fül)rt bie SSorwürfe auf, \velä)e \i)nen 9emad)t
würben, unb rcibertegt fie. ^Rämlid) 1. fte fei)en SO^iinfterfd^e, 2.
fie wollten ber Öbrigfeit nid)t gel)ord)en , 3. fte fepcn 2fufrül)rer,
unb tüollten ®täbte unb ßänber einnel)men, wenn fie nur ©ewalt
7*
100 SSierte ^eriobe. 2rbfd)n. I. S5. 1517—1618.
SSeifpiel U)xex 9)?ärti)rer befefligfe nur i\)xc «Stanb^aftigfeit >8).
2)itrcl; Slci^, ©^Jarfamfeit, ^b^Iic^ffit unb Sriebensliebe ge*
longten fte ju SBoblj^anb unb 2(d)tun(}. Sn ben 9^iebers
lanben erbteften fi'e 1572 burcb bebeutenbe bem ^rinjen
SBilbelm üon £)ranien geleijlete ©elbuntcrjlii^ungen jucrj!
2)ulbun.9 lö) ^ unb 1626 formitcbe D^eligiongfreibeit. Sn ben
(Scefüdbten ©mben, Hamburg, ^Xinjig unb ©Ibingen
gewann i'bnen ib^e faufmannifd)e SSebeutung S^ulbung.
2rucb in ber ^fat§ bef!anben ©emeinben ber Saufgefinn;
ten, welcbe mit t)m nieberlanbifcben SOZennoniten Äircbenges
Ratten, 4. fie f)ätten iiju ©iltcc gemein, 5. fte f)citten »iel grauen,
unb i)ixtten bie grauen gemein, seggen tot malkanderen : Suster,
mijn geest begeert u vieesch, 6. wenn jemanb nad} empfangener
Saufe tüieber in ©iinben fiele, fo treigerten fte bemfelben alle SSufe
unb @nabe. 7. Sy scheiden ons, wy zijn Lantloopers, hey-
nieliciie sluypers , oti sluypers in die huysen , vervoerders»
nieuwe Monnicken, Glyseners, dat wy ons beroemen sonder
sonde te zijn, Hemelstormers ende ■werckheyligen , di door
onse Verdiensten ende wercken willen salich worden, een
godtloose Secte ende Rotterije, Kinderenzielmoordenaers,
Wederdopers, Sacramentschenders, ende dat wy met den
Dujvel beseten zijn. 8. 55}Zan fagte: Welaen , hebben sy die
waerheyt, so laet haer int openbaer komen.
18) 3)aä 3(nben!en berfelben rcurbe forgfältig burct; ©d^riften <vi)aU
ten. S)aS erfte SKartljroIogium ttat: Het off er des Heeren 1542.
in 12. oft njiebergebrudt. Sann liefen bic SBatertänber ben Mar-
ielaarspiegel der weereloze Christenen , Haarlem 1615 u. 1631.
4. crfc^einen, bie griefen festen bemfetben bie Historie van de
vrome gettiigen Jesu Christi, Hoorn 1617 u. 1826 entgegen,
»eil in bem 9}?ärti)rerfpiegel bie SrElärungen ber 2)iärtt)rer über
bie SKenfd^roerbung 6{)ri|l:i oerfälfd^t fe^n foUten. 3utefet: Het
bloediyh Tooneel der Dopsgezinde etc. door Tieleman Jans van
Braght, Dordrecht 1660. fol. u. Amsterdam 1685. 2 T. fol.
»gl. Jaarboekje 1838 en 1839. p. 102.
19) Wagenaar Beschrijving van Amsterdam Deel III, Boek III.
bl. 237. Ottius p. 158.
511;. I. (5a)). IV. kleinere Parteien. §.32. g)?cnnoniten. 101
meinfd;aft unterl;ielten 20): locferer toax ber 3ufammenf)an(j
ber le^teren mit bm ©emeinben, tt)eld[)e tro^ aller ©trafge;
fe^e in ber ^<i)Xoeii in bebeutenber 3a()l unb ©tdrfe fort^
bauerten^i;, unb oon bort aud? nacfj 9J?a{)ren f amen 22).
2ü) ?D?enno foU 1544 fctbft in (Sö(n gewefen ffi)n^ unb mit beti SDSie;
bectäiifern jener ©egenb üerf)anbelt t)abfn {Jaarboekje 1838 e/»
1839 p. 57). — 35ie Serfammlung ber fd^n)ei3erifd)en unb beut;
fc^en SBifbertäufer in Strasburg 1555 beriet^ über bie grage üon
ber fOlenfc^wcrbung 6f)rifii , f. Martelaarspiegel p. 193. «^oorns
fd[)eS g)Zärti)rerbud) p. 210. - (S^urfürft griebrti^ III. lief 1571
in granEent()al ein ©efpräd^ mit ben SSJiebertäufern i)a\tm (^roto=
coU b. t. aüe ^anbtung beö ©efpräc^ä ju gvanfentfjal mit benen
fo man Sßiebertäufer nennet, ^eibelberg 1573. Struoen'ö pfäl^
jifc^e Äird)ent)iftorie ©. 238), beffen ^rotocoU oon ben «ÖZennoniten
ju i{)ren ©laubengurfunben gejäfitt mirb, Schyn II, 223. — SSer;
cinigung ber ^riefen unb 35eutfc^en in SÖIn 1591 f. oben not. 15.
21) Ueber bie oer[d^iebencn "Kxten ber fc()jreijerifc^en Säufer f. Jg.
aSuUingcr'S ber SDSibertöujferen Urfprung, gürgang, ©ecten,
SBefen^ fürneme unb gemeine i^rer 8ef)r 3frtiEel, 3ürii^ 1560. 4.
S3l. 17. grbfam'ä (Uefrf). b. protefl. ©ecten. @. 556. Unter
ifjnen bauerten nod) 5Je|!e be§ urfprünglidjen ganatiömuö lange
fort, unb fo unterfd)ieben fie ftd} öon ben SJiennoniten {Ottius p.
302. 327): bennod^ betrad^tcten biefe fte alö iljre ©laubenöbcüber,
unb üeranlaften mef)reremal Sutercefftonäfd^reiben ber ©eneraljlaas
ten für biefelbcn an bie (Santone, fo an ^ürici^ 1660 {Ottius p,
348), an SSern 1710 b. Sef)ring @. 282.
22) @ie wqren t)ier fd^on feit 1547 oertrieben {Ottius p. 109): in*
belfcn waren mand)e surücfgeblieben, unb oerftärEten ficl^ auö ber
©d^tueii {Ottius p. 162 ss. 170 s. 222). S5Jiäf)ren würbe baö gelobte
8onb ber Säufer, if)re ©enbboten luben überall bortt)in ein {Ottius
p. 178). ©ie lebten l)ier in einer ftreng georbncten @emeinfcl)aft
(f. bie SScfc^reibung in: 33ier unb fünfzig erljeblid^cUrfadjen, warum
bie SBiebertäufer nid^t fein im Canbe ju leiben, burd) ßt)V. li.
gif d) er, fatl)ol. Pfarrer ju SJclbfperg, Sngolftabt 1607. Ottius p.
201. 240. ©rbfam ©. 572)} offenbar t)abcn bie ^ercenljuter üicle
iljrer (Sinridjtungen oon Ijierljer entlel)nt.
J02 Stierte ^eviobc. 2(bfd;n. I. «B. 1517-1018.
2(u§ 50?a()ren trurben biefelben oon gerbinanb IL 1622 öer;
trieben 23)^ au§ ber ©cbweij trieben fie ben SSerfolgungen
feit 1659 nacb bem eifaffe unb ber 9ibeinpfa(§ 24).
§. 33.
©d^raencEfelber.
iSatioi'ö ^iflorte b. ^fiigfpiuM. Sonfeffion III, 950. — »pianc!'6
@efd> b. Sntfle^ung k. unfereö proteft. CeljrbegriffS V, I, 75.
— ^. SB. ©rbfam'ö ®efd). in proteft. ©eJten im 3eitaltec
b. «Reformation/ Hamburg u. &oti)a 1648, ©. 357. — G. L.
Hahn Schicenckfeldii senlentia de Christi persona et opere
exposita , Vratislav. 1847.
6a§par «Scbwencffelb üon ^Offing 0/ ein ©belmönn im
S)ienfte beg ^erjogö ö. ßiegnii^, z'm frommer unb eifriger
^eforberer ber Sieformation 2), fragte balb über ibve Unju;
(dnglicbfeit, ba fie jlatt eine§ dcbt cbriftlidjen 2ebfn§ nur
einen t^Wn ©lauben ht\ öieien ibrer S3e!enner wirfte^).
23) Otiius p. 245. <Bi( f(ii(i)fcten nocf) Ungarn unb ©iebenbfirgen.
24) Ottiits p. 337.
1) 2)er gamilienname ift ©djnjenrffelb, Offtng fein Sfittergut im
8iiben[d)cn Ärei[e beö gürftent[}um6 Siegnt^, Slofenberg'ä fdjlef.
9?eformation6gefd[). S. 54.
2) üyU- ®in d)ri)ll. Srmanung ju fürbern baä SQSort ®otte6 an
ben ^evvn SSifrljof ju SSveelau burd} bie ßblen ^. 'Di. ü. Sangen-
ivatbe unb (5. ®d)iüencBfelb o. ÖfficE o. I. San- 1524. 4. f. ©alig
III, 955.
3) üCjC (Svmal)nung bcö 5jjjt^braud)6 et(id)er fürnet)mfien 5(rti6et be6
ßoangeliunie, auö tDeld)er Unücrflaiib ber gemeine ?Kann in flcifd}=
lid)e gretbeit unb Sprung geführt lutib ü. !1. Sun. 1524. 4, 2C[ö
biefe gcmt6braud)ren 2frfifet bejeid^net er biefe : 1. ba^ allein ber
©laube uuö red)tfertige, 2. ba^ lüir feinen freien SBiUen f)at)cn,
3. "dd^ Jüir ©ottcö ©ebote nid)t tialten mögen, 4. ha^ unfere SQäerle
nidjtö fei;en, 5. ba^ ßl;riPuö (jabe für und genug getfjan. So
ZI). I. eap. IV. Äleinm Parteien. §. 33. (Sd;wcnrffclbei-. 103
111$ hex 2(benbmalößrcit jwifd^en ßutt)cr unb äwingli begann,
fo glrtubfc er (1525) burcb eine £)ffenbarun9 tiQ allein vid);
t'iQe ©eutung bcv (^infe/^ung^würte empfangen jü ()aben,
unb naberte ficb burcb biefelbe ben ©cbweijcrn *). Snbem er
aber algbann in ficb immer mebr bie S^orfteÜung befcftigte,
t>a^ bie innere Sßiebergeburt bcä ?J)?enfd)en burcb eine unmit;
telbare SBirffamfeit ©otteg in ber ®cele, nicbt burcb bie
auperlicben fircbnd;en ^eiBmittel, bcnjirft werbe, burcb ta^
innere SBort, ßbvijlum, nicbt burcb ta^ aujiere SBort ®ot;
teä 5) ; fo bilbete er eine bleibe nn;fiifcber ©pecutationen au^,
työxte man: »@i) wex Eann @otte6 ©cbot fjalten ? Unfere ©etigfeit
bcftef}t ja nirl)t in SBevEcn, fonbern in ©toiiben, t)ohen wir: borf)
baö (Soangelion b. i. eine ti-ö|llid)c a3ot[cl)aft, unb (5t)riftug fjat
unö Dom ©effft befveiet.« — »@6 ftnb alle SBieröäufer ooU un?
nü^ec ^uebiger, laffcn fidt) bebünfen, fo fte nuc einen 3anif wiit
©otteö aSort anrid)ten, Sßibevpart tjaften konnten, unb feljr fd)rcien,
faufcn, unb alle ©itelEeit treiben , eö ftunbe cjanj woljl in ber
6f)riftcnl)eit, man rebete (ietö »on &ott, unb fagen, fte jtcl)en bei
©otteö SBort. — Sßenn fte abn ben ©prud} 6l)riPi ju ^er^en
näl)men: »meine Sßorte finb ®eift unb ßeben, fo «würben fte nic^t
fo unfd)ic!(id) bamit trüvfeln , fcnbevn in anbcrer SBeife bem fBortc
nad)trad)ten.«
4) ®i- gewann für biefelbe Valentin Ävautwalb, ^vebiger in ßieg-
ni^, iüeldjev fte aud) juerjt in Briefen mittl)eilte ((Spiftülare S(;. 2.
S5ud) 2 im 2fnf.)- @r evElävtc bie (ginfe^ungSworte f o ; quod ipse
panis i'ractns est corpori esurienM , nempe cibus , hoc est cor-
pus nienm, cibus videlicet esurientium animarum. Ueber bie
58erf)anblungen baviiber, wdäje ©cbwendf^^i^ i'^d) im 3. 1525 mit
8utf)crn in SBittcnbcrg i)att(, f. beS (gvifevn ffirief an D, ^and)
(gpift. II, II, 2n) u. g. 0. SBalben (/. c. p. 24) ogl. ©alig III,
961. Srbfam ®. 370. Sie ^rebigev in ßiegni^ tljeilten (ifie
©d)wenrffflöö 5}Jeinung, f. iljvc ©vfläcung an ben v^cvsog ü. S-
1527 in SRofenbevg'6 fd)lef. «Wcformationggefd). ©• 412.
5) ©0 öUevft in bev ©djrift de cursti verbi Dei, orifjine fidei et
ruiione jualificutioms epist. C. Sclmenkfeldii cum praef, Jo.
101 SSicvte ^eriobc. 2(bfcl)n. 1. ^. 1517—1618.
tuxd) wd(i)c er mit aüm ä)xi^iid)en Daviden in entfcljiebencn
SBIberf^rurf) trat. Unter allen Kreaturen, fo teerte er, fet;
aUdn ter g}?enfc{) befümmt, beS gottlicben 2Befen§ tbeilb^^ftig
5U werben 6). 3u biefem ^nbe fep ba§ SÖort «OZenfd) gewors
ben, aiiti) aB SiJJenfd) nidjt erfcbaffen, fonbern in ber Sung^
frau aus bem gottlicben Sßefen erzeugt, unb alfo bem SBorte
wefentlid) gleidjformig '). ©o ^abe 6brijlu§ am Äreuje un^
Oecolampadii , Basil. 1527. 8. beutfd) in b. ©pifiolare II, II,
361. »gl. ©. 371: »©Ott 6rau(i)f feine äugecltdjen Singe unb ?0?its
tel ju feiner innerlid^en @nabe unb geiftüd^cm >g)anbet. — 5{ßet
oon au^en ein unb burci^ baS 2(eufere in baö Snnere will fommen/
bcc oerfle^t nid)t bcn ©nabenlauf. — 35er SKenfd^ muß MUel oers
geflfen unb fallen laffen, unb ju bem dinfpre^en ber ©nabe aller
Singe lebig, gelaffen, unb allen .Sireaturen genommen feijn, gänä?
üä) ©Ott ergeben. — S)ertt)egen ift ber ©nabe unb beö t)eiU ©eis
(ieo einiger Od^litt unb SQlittel, barin er in bie fülle, lebenbige
©eele rutfd^t, fein allmäd^tigeä eirigeö SSJort, fo of)ne SCRittel oon
bem SJiunbe ©ottee auöge()et, unb gar nid^t burd^ bie Schrift,
äu^ereö SBort, ©aErament, ober irgenb eine Äreatürlid^Eeit im
Fimmel unb auf (ärben. ©ott tt>iU if)m biefe e()rc felbft unb allein
oorbel)alten l)aben, ben aKenfd)en burd) fid^ fclbfl begnabigen, lel)=
rcn, ben l)eili9en ©eift mtttl)eilen unb feiig mad^en, unb bie ©nabe,
(Srleudjtung unb Scligfeit burdti feine Ärcatur Witten, weit aud^
baö ^leifc^ 6f)rtfli nid)t ein genugfam Snflrument baju war, eg
nuifte üor oerElärt, in baö i^immlifd^e SQSefen oevjucft/ unb öon uns
fern 2(ugen weggenommen werben.«
6) epifiolare II, II, 461. 851.
7) (Sonfeffion oon 2- (S^t. S^.3. (in @d)wenffelb'ö d^riftl. ortf)ObO)i:is
fd)en SSiid)ern I, 226): »Sold)6 ncmlid), t>a$ ©ott biefeö 9Ken=
fdtieng, ja beä ganjen 6f)rifti, beö einigen (Sol)ne6 ©ott unb Wiens
fd)en6, ganzer ffiater, aud^ im ©rjeugen unb ©mpfcngnuß fcineö
gleifd)ö ift, fo wot alö ber ganje 6l;ci)IuS ©otteö unb SKariä ei--
nigcr ©ol)n ift, wollen fie nid)t gnug bebenden, fe^en auf bie SKuts
ter 511 oiel jur linfen ©eiten, alfo bog fie ©ott ben 5ßater jur
9icd)ten l)interftcUig laffen, gleid) al6 ob 6f)ciftuS nid)t ganj (aud)
nodj feinem S)lenfct)en) ©ottcö ©ol)n wäre, fonber ^alb, alfo iu
3;i;.l. Qap. IV. kleinere ^avtcien. §.33.ed;tt)cncffclbci:. 105
rebcn, t>ii fßatetn, unb bte anbev ^älfte bcr Glittet war: wie
foUten fie bcnn nii'^t mit ifjm unter bie Kreaturen fdjtagen? [o bod)
©Ott ber l)immlifd)e fSatet (oon tuelij^em alle ©ippfd)aft IjerEommt)
auä^ ba fein oäterlid^ "Kmt braudjt, wie if)m gebiiljret, ta^ ijl
göttlid) unb l)immltfd}, ia^ ?Oiaria fd^wanger wirb, ^a^ fie i()m
einen ganjen ©ofjn sum »^eitanb aller Sffielt empfanget unb gebie«
ret. ©er 9}?enfd) 3efu6 6f)ri(lu6 ijl ein neuer SDJenfd}/ ein anber
2fbam/ Weber ber erfte 2(bam, unb feine 9?ad)fömmlinge creaturifc^c
SOlenfd)en feijn, unb ob er it>of)l ein SiJJenfd^, aud) in ben Sagen
feineö g(eifc^e6 ein fterblid)er xoai)tet SDienfti^ geweft ift, fo ift er
bod) ®otte6 natiirltd)er ©o{)n/ er ift nici^t gefc^affen, fonbern auö
(SJott unb einer l)eil. Jungfrauen burc^ ben t)ei(. ®ei|l gebof)rcn.
©r l)at wofjl ein raenfd^lid^ gleifd) unb ift gleifd^, eö i)at aber uiel
ein anber ©efialt mit feinem gleifc^e, weber mit allem creaturlidtjcn
erfc^affenen j5leifd)e. — SOBcnn fie nun nidjt gern mutl)n)iUi9 unb
fürfe^lid) wollen irren, fo werben fie bie zweierlei 2Cmt ©otteö,
baä limt ber ©djöpfung unb fein oäterlid) limt, mit ber i). Sd^rift
unterfdieiben, unb auö SQlatt^. 1. ßuc. I. beben!en, wo()er SDlaria
fei) fd)wan9er worben, wa6 aud) Unterfd^eibeö fet)n möge jwifd^en
einem auö @rb ober ©taub erfd^affnen SO'ienfd)en, unb einem
SOfenfd)en, ber auö @ott unb feinem ©eifte urfprünglic^ oon einer
l)eil. Jungfrauen ift gebo()ren, ober (wie eS ^-pauluö untcrfdjeibet)
jwifc^en einem gleifd)e ber Sünben unb einem anbcrn/ bao wot)t
in bcr ®leid)l)eit beä gleifd)ö ber ©ünb, aber bod^ nid^t ein ^Ui^ä)
ber ©ünben war, voie benn 6l)rtftuö ein fold^ l)eilig neu glcifd^,
aud) üom erjlen Sßl\($ feineä (ämpfängnuä auö SÄaria ge|)abt l)at.
2(lfo benn mögen fie balb finben, ba^ (5l)riftuS ein göttlid^er SKenfd)/
&iäv&Qb}noq, ein neuer Ijimmlifc^er SJJenfd^, ein 9Kittler unb fons
berlic^er >^err unb ^eilanb ifl. Sarum follen fte bebenden, ia^
©Ott ber ailmädjtige feinen göttlid^en Siati) beim a}ienfd)en, ober
beim gleifc^e unb SÄenfd^werbcn , nid^t auf einen, nod^ auf einerlei
SOlenfd^en ober 2Cnfunft beö SJtenfd^enö, fonber auf jwenc unter?
fcfecibne 9Jlenfc^en fürgenommen unb geftellt ^at. 2tuf jween, fag
id), beren einer irbifd), ber anber f)immlifd) war, nid^t alfo t)imm=
lifd), ba^ ec nid)t ein wal)re6 gleifd) unb SSlut i)ab , nod) auffem
gteifd) 9}lariä nidjt fei) erjcuget unb gebol)ren, fonber ^a^ er üon
i^r neuer l;immlifd)ev göttlid)cr Söeife erzeuget , unb in it)r fei)
empfangen, ^a^ fein 2(nfang auö ©ott ijl l)fr£ommen, wie eö aud)
106 mcxk 5)enobe. 2Cbfd;n. 1. §B. 15 17—16 18.
fere <Sunte getilgt ^), fei; aber alöbann nadj feiner (ix^bi)ünQ
bie fSätet ali'o auägclegt unb oerflonben f)a6en. 2(uö weld^em oUem
— mögen fte guten Sefd^etb f)aben, baf bev ?5}?enfcl) Sefiiö S()nftuä
Hein Kreatur obec ©efd^öpf, aud) in ben Sagen feineä gleifrf)fö nie
geweft ul. Senn [oUt et ein Sreatiic Ux)n , fo miijjtö ja en^webec
com S3ateL- obcv oon bec 5)}iuttec f)eifommen : nid)t uom föaUx,
weil ©Ott bec S3atcr feiner cvfd^affnen Steatur, al6 eveatur, S}o=
tei-, fonbev itjc ©cl)öpfer: iffc: aud) nid)t oon bev SJJuttev, benn fte
l)at it)nen nid)t uermögen ju fdiaffen, nod) ha^ SÖefen geben, fo
wenig [te auä eigner Äraft f}ätt möaen fd)wangec >.verben, ob [ie
wofjt t[)r iungfrautid}eö gteifd) barju bargcveid)t Ijat, bap er
9Renfd) ifi gcbo{)rcn: xvoi)n [oUt benn Sfjriftuä ein gefd)affne Srea;
tur, unb nid)t Dielme{)r ©otteä natürlicher etngebo^rner ©oljn
fei)n?» 2(uf biefem Sffiege altein glaubte Sdjw. bie @tnl)cit bei*
göttlid}en unb men[d)tid)en Statur in einer ^erfon begreifen äu
fönnen, inbem er iie geiröijnlidje 2fuffaffung, nad) n3eld)er mani^eä
allein ber menfc^lid)cn/ anbereS oUein ber göttlidjen 9tatur beigem
legt lüurbe, für 9ie|lcrtaniömuä erklärte i »gl. 23on ber ©anjljeit
Sl;rifti, bcibe im ^<!eiben unb in feiner ^errlid^feit, mit Jiufbedrung
unb treuer Sßarnung an alle Sliripen, ftd^ ä" l;üten für ben wieber;
tjolten Siejlorianifdien 3rrtt)um ber 3l)eitung beö eingebornen un;
gcrtljeiligen Soljneö ©otteg 1542. 4. unb SafftanuS öon ber S)lenfd^-
werbung (Stjrifti wiber ben 5le(toriani[d)en Sci^t^um ber St)eiUing
ßhrifli 4. Dgl. SrbEam ©. 450. — Unbegreiflich bleibt freilid),
wie aus bem göttlichen SßSefen etwaä 2(nbereö ate üoUfommener
©Ott gezeugt werben fonnte, unb wie baö oon ber SKaria jur 3eu=
gung beigetragene nid^te ßreatürUd^cö gewefen fepn foU. S)or;
ner'ö ©ntwicfelungägefd). b. ücf)re o. b. ^erfon S^rifti S. 204.
SSaur'ä 8el)re o. b. Sreieinigfeit unb SUJcnfctiwerbung ©ottcö in
iljrer gefd;id)tl. ©ntwicflung III, 219.
8) eonfeffion oon 3- ©^r. S^. 3. (Ortl)obOic. 23üc^er I, 28G) : v2(tfo
fagen wir, bap (Sljrifiuö Sefuö, fo er unfer 93Iittter unb ^o()epries
f!er i\t, ber fei), weldjer feinen Seib, ja ftd) felbft, jum immer;
wäl;renben Opfer aufgeopfert, unä n>:t ©ott oerfüljnct, oom cwi;
gen Sobe gefreiet, tie Sünbc mit feinem SSlute abgewufc^eu, unb
berfelbigen SJergebung, aud) bie >:^eiligung unb ta^o ewige Zihcn
buri^ feinen btttern Sob i^ab erworben, ©oldjeä l;at bem 93iitt(er
Xt)A. 6ap. IV. jtleineve^avteien. §. 33.(Sd)WencffeIbev. 107
(janj in bie ®ott()eit aufgenommen , fo bap anä) fein gleifd;
gan^ burdfjgüttct unb bai geworben fet;, \va§> ©oft fclbj! fey :
fo bkibe er ewig in jwei S^iaturen, aber feine menfd)Hcl}e
9?atur fei; gottliclj 9). Tjfcfcr regierenbe ©nabenfonig wivfc
©otteö iinb bet 5}Zfnl"d)cn, bcm Ferren 5, 6f)i* nad) bem 5ffiiUm
feineö S3atcr6 w'öüen Qebüijten, n)eld)cö aud) alleine ifjnen auö bev
Sveatuccn Oibnung ju t)cbin mef)r benn genuij wate. 9^ad)bcm
ftd) aber biefer SJlittlci; unb v^o(;epvie|ler felbjl für iin6 i)at aufcic^
üpfcct, unb buuc^ fdn eigen SSUit einmal in Sancia, b. i. in bea
^immel felbft xvax eingegangen, unb eine ewige (gvtöfung i)C[t n-
funben, mittlet ev nun weiter, bag gebadete ©rföfung unb feine
SßSo{)ltf)at, ja a\U?, , tüa6 er in [einer Sifpenfation burd) ben @c;
fjorfam beö Äreujeö unb burd) fein l)eitig Ceiben ^(xt erworben,
unb im ^immet ju ber S?ed()ten diotteS eingenommen, aud) nun
burd) if)n, ja in if)m, unb ant ilim auf unö fomme, unb bei un?
ferm "^erjen, @eel unb ©ewiffen jur ewigen ©etigJeit tcerbe ans
gelegt. ®eöf)alben er benn üon @ott feinem SJater sum ^aupt ber
©emeine, weld)e fein ßeib ijl, gegeben, auf 'i)a^ er nit aUeinc ber
fei), weld^er unfcr 23epö hti ©otte Ijanblet, unb alleä bei iljm er^
wirbet, fonber bcn eingenommenen 9?eid)t()um @otte6 aud) felbft in
bie ©lieber feineö ßeibcö — burd) ben {)eil. ©eift einfließe unb au6=
t^eile, \)a^ \ii au6 feinem geiftlii^en (ginflujj tt)ad)fe, ftd) näl)re unb
erijalten werbe, "ba^ eben biefer 9}{ittler, ber SJJenfc^ ^t\n^ 6()ri=
ftuo, weld)er unö SScrgebung ber ©iinben f)at erworben, aud^ fold)e
gebe, unb wir in itjm l)aben unb empfangen.«
9) eonfeff. 0. 3- Sl)r. Sf). 1. (Ortl)oboic. S3üd)er I, 125); »i>^^ id)
aber gefd)rieben, Sl;ri|luö fe^ l)eut in ber ©loria !ein Kreatur, l)ab
id) bamit wollen anzeigen, \)a^ er aud) nad) feinem i))tenfd)en burd)
bie SJerflärung unb @rl)8|)ung in ©ott unfec >^err unb ©ott fei)
worben (2fct. 2). SRx^jt ba^ er je ein Srcatur fei) geweft, fonber
ba^ er alles woö creatuvlid)er 2lrt, @igcnfd)aft, ober biefcS leibli^
d)cn Sßefenö an feinem ?i3^enfd)en bort befunben 0>a er ber 8eiblid)=
feit unb aller ©i'irftigfeit um unfer Sföillcn unterworfen) , ja alle
Sbiomata, fo bem S'f'fd) jeitlid) anl)angen, nu burd) ben Sob \j<xh
abgelegt, bagegen aber eine üoUfommne 5)ieuig?eit, Unfterblid)Eeit,
unb ba6 t)immtifd^c SBcfen burd) bic ©loria ©otteö fcineö S3aterö
angelegt, unb bamit fei) befleibet. ?Jid)t meine id)ö alfo, bajj fein
108 maU ^cvlobe. 2(bfcf)n. I. «B. 1517—1648.
unmittelbar in ben ^erjm ber 9J?enfcben bte SBiebergeburt,
inbem er jiä) felbfl benfelben mittbeile, mit gleifcb unb Slut
wie mit bem ©ei|!e in benfelben wo^ne ^^) , unb bie wafjr;
menfd^ltd)e 9?atuv, 8eib u. ©eet, bvum in fotd)er ©loria abgetitgct
unb aufge^öret ^ab, — al6 ob bie 51iJfenfd)^eit g^rifii fei) 5ur ©Otts
i)eit tt)orben, ober in bie @ottf)cit fe^ oeriüanbelt, rcie mir ©tlid^e
unbiUig julegen: — glaube unb benenne, baf (Si)t. S- aud^ nod^
t)eut u. enjig ein voa\)tiv ganzer SJJenfd) mit Seib, glei[c^, SSlut u.
©ebein ift in l)immnfci^ec Älart)eit in einem unbegreiflidjen 8id)t u.
SßSefen: eö ijl fein 9)lenfc^|)eit gcänbcrt ober gewanbelt, nid)t oer?
Eet)ret, nod) üer5ef)vet, fonbec genjanbelt fprid^ id), burd^ bie ^imms
lifd)e ©loria gebeffert^, unb mit göttUd^em 5ieid)tl)um geme()ret.
(5()rtftu6 ift nad^ feiner 50Zenfd^l)eit in iie ^errlid)eit beS SBefenS
©otteä fommen^ barinnen ganj göttlid^ unb geiftli^, ja na\i) bem
SßSefen alleö i)a^ Jüaö ©Ott njorben, ia^ biefer l)immlifd^e SOienfd),
unfer ^ecr unb Äönig ©IjriftuS, burd) fein @rl)öl)ung alle göttliche
Sbiomata unb ®igenfdf)oft ©ottcö fjat erreid)t unb eingenommen,
übet gßttlid)e SBer! , 'tiat l)immlifd)e "iimt. fSieid) unb SSermögen.«
10) ©enbbrief o. b. Suftification (Ortt)übor. S3ü(^er I, 484): »Sn
©umma, wir feinb auö ()eil. ©d)rift gewi^, gottlob, ba^ justifica-
tio ba in 5^aulo ein ©ered^tmad^ung, unb justificare gercd()t
mad)en, loie aud^ jusiitia Dei ©otteö ©erec^tigfeit b. i. bie ©ütc
unb gromfeit beö frommen treuen ©ottcS aUba l)eift, meldje er
burd) (S^riftum im ^etl. ©eifte feinen 2Cuöent)äl)lten allbie mittl)ei;
let burd) bcn ©lauben: — nad)bem er biefelb unb aU.e l)immUfd)e
©üter in 6f)riftum al6 in ben ©d^a^Eajlen ber ewigen ©eligfeit
l)at gelegt, in quo tota plenitudo diviniiatis corporaliter inha-
bitai, — ba5 wir eS bei ii)m burd^ ben ©lauben foUcn fud^en,
wie benn (S^riftuö, ber regierenbe ©nabenfönig, fold^e ®ered^tig=
feit ©otteö, gromfeit. Hebe, ©iite unb ©ottfeligfeit allliie nad^
bem sSJiaag beö ©laubenö auögeu^t in alle au6erwäf)lte neu9ebol)rne
^erjcn. — (§f)riftuö follte jlerben, unb unS nad) bem Söillen ©ots
teö feineö SSatern, and) naä) feinem felbft SQSillen — crlöfen, unb
fo ta^ alleö gefd^e^en, foUt er alöbann unö ju einem aSerfü()ner,
^eilanb unb @ered)tigEeit fürgcfc^t werben. Unfev ©eligfeit foUte
juoor gans auögerid)t werben, wir foUtenö glauben (ba fömmt iie
©nab unb (3abe beö f)eil. ©eifte), unb im ©lauben an beme, ber
Z\). 1. 6ap. IV. kleinere Parteien. §.33. (Sd)tt)cncffetbcv. 1 09
f)aftc <Bpd{e bcrfelbcn fet), wdä)e im 2£benbmare nur ah^e-.
für iin§ gelitten, aUeö lebenbig flnben, unb ita^r^aftig unb we^ent;
tic^ cmpfa{)cn jum ewigen Ccbcn. ©o nun bie ©clöfung gefd)ehen,
unb Sefuö 6{)vifluö mit [einem gteifd) unb SStut in alle göttlid)e
©loriQ aufgenommen, ja gans in ®ott ßcrfe^t, gang göttlid) unb
fjecclid) ift werben j fo mad^t er unä burd^ ben ()cil. ®n\t, meid^en
er üom SSatev eingenommen (Act. 2.) gered)t. ßr erneuert unfern
©inn, rciebergebierct unS, feiiget, fpeilct unb t)eiliget un6 in ber
einigfeit beS einigen ewigen 2ßefen§ ®otteö. Sßie war er fonjl
bie s«at)rung, ©peife unb ÄranE unfer ©eclen (3o(). 6.)/ wenn er
nit unfer ©erec^tigfeit war? Ö feiig feinb, bie nad) fold^er @e=
redt)tigfeit l)ungert unb biirftet! ^atti). 5. 35al;er get)ört nun baS
für je (goangelium, weld^eö auö ^aulo an jweien Orten ifl auSge;
jogen, unb lautet alfo: 6f)riftug ijl geworben um unfer ©ünben
willen, unb ijt aufgewecEt um unfer ®ered)twcrbunge willen (3?öm.
4.)/ auf ^(^h fo wir burd) feine ©nabe gcrcd)t gemad)t, Srbcn
wären beg ewigen £cben6 nac^ ber Hoffnung (Sit. 3.). SaS ift bie
©umrna unferö d)riftlid)en ©laubens « Siefe ©erec^tigfeit empfan*
gen wir allein burd) ben ©lauben ol)ne 3utl)un ber SBerfe. 3(ber
ber gered)tmad)enbe ©laube ijt (ScFanntnu6 unb «Rec^enfdjaft o. b.
.^auptpuncten beö djrifll. ©laubcne, £)rtl)oboic. SSüc^ev I, 8.) »nicj^t
ein vernünftiger aS?;at)n ober t)iftorifd)e ffiercbung, fonber ein ©abe
Uä i). ©eiftö, ia im ©runbe ein Sßefen mit beme ber iljn fd^enEt
ober giebet: er ift m Icbenbige empfinblidje Äraft beS lebenbig;
madjenben ©otteö, baburd) bie fersen gcreiniget unb erneuert wer;
ben, weld)er ©laube aud) bie ©eredjtigfcit ©otteö, Sl;ripum 3e=
fum, wal)rl)aftig, wirSlid^ unb empfinblid) nac^ feiner ?OlaJTe mit
ins gläubige ^erj bringt.« ©egen bie lutl)erifd)e unb fatboUfdje
ße^rc öon ber SRedjtfertigung fprid)t er gpiftolare I, 812: »bie
Sutl)erifd^en f)aben einen t)ijtorifd5en gl)riftum , ben fte nad) bem
S5ud)ftaben ernennen, nad) feinen ©efd)id)ten, Cel)re, sQIiraEeln unb
3;t)aten, nid)t wie er t)cut lebcnbig ift unb wirft. SBie fte aud^
einen l)iftorifd)en SSernunftglauben unb l)iftorifd)e Suftiftcation H-
ben, bie fie auf promissiones , auf bie a3erl)ei{jungen, unangcfe;
t)en weme fte jupenbig fein, — grünben. — 3f)re justitia ober
@ered)tigfeit ift allein Vergebung ber ©ünbcn auöwenbig auS
©läuben, wie man etwa 2lblü^ faufte, unb baf unö ©ott um
110 «Slcrte ^eviobe. ?(bfd;n. I. SS. 1517— 1618.
bilbet werbe ")• ^urcb folcf)e SBiebergeburt werbe ber Wlmfd)
6f)rt}li mediatoris, bc§ ?0?tttlerö willen bic ©linb ntd^t wolle ju=
redE)nen. 2)a§ ifi, ob wir fd^on ©i'inber fein, unb böfe Silben
bleiben, fo werben wir bod) propter fidem, um beä ©laiibenö
willen in (Sbi'iffnm uon @ott für geredjt gehalten unb angenom-
men, wie fie meinen, aU ob ®ott ju «nö im Sterben ober am
iüngften Sag fagen würbe: »fommt tjer \i)v SBuben in Fimmel um
(Sbi'ifli meineg @o{)n6 willen jc« ®ott f)ält feinen für geredet, in
beme gar nii^tö feiner wefentli(^en ©ereAtigfeit ifl. — ^aäj bem
©tauben unb (ärfanfnif, ba man allein glaubt, bag (Sbrifiug ha^
fei), wag bie ©d^rift uon il^m fagt, wirb niemanb gerecht nod^ feiig
uor ©otte; fonfl miifjten alle gercd)t unb feiig fei)n, bie (5t)rijlum
für ibren Srlöfer unb ©eligmad^er nad) bem ^euqni^ ber l^eit.
©d)rift b^ben angenommen, unb (5l)riften genennet werben, ©rum
trad)ten fo wenig 8utf)erifd)e nad) red)tfd)affner 58u^e unb $8efferung
beö ?ebeng, unb wirb atfo bie Heiligung be§ ©eifieg, iU (Srneuwe?
rung beö ©emüt^ä, unb bie red)te grommigfeit in Sbriflo, wie
aud) bie neuwe ©eburt, bie guten SBerf unb SSufe öerbunfelt, ba^
id) nit fage gar aufgebaben. dagegen fui^en hai ©egentbeil (bie
Äatl)olifen) in gemein bie grommigfeit ober ©erec^tigfeit in ifys
ren SßSerfen, Applicationibus, Zueignungen, S3erbicnfl unb ©eres
monien fürnebmlid): Christus regnans et jiistificans, ber regie=
renbe gered)tmacl^enbe Sb^-'if^uö mu9 überall iiaö Stacbtraben i)alUin.
©te wollen (beebe ^art) ben neuwen 5JJei'ifd)en , ber nad) ©otte ge=
fd)affen ift in >:^eiligfeit unb ©eredittgfeit ber SBa^rbeit, oom alten
nid)t unterfd)etben, nod) bie neuwe Sreatur, bie in (Si)vifto ^e^u
Bcr ©Ott allein gilt (@al. 6.), nid)t red)t bebenfen , welci^eS t>iet
Srrtbum gebieret « 2\t in bem wiebergeborenen 5Renfd)en bie we=
fentlid)e göttlidje ©ered)tigEcit, fo fd)eint berfelbe ol)nc ®ünbe fet)n
äu muffen , unb biefc Folgerung wirb ba^er aud) guerft üon glaciuö
alö ®d)wendfelbg Cebre aufgefleUt, fpäter aud^ in ber ©oncorbiens
formet (cap. 12.). ©c^wencffelb felbft läugnet wieberbolt biefe ^ot;
gerung ab: aud) bie Sßiebergeborenen follen nod) in Vielem nad^
bem anbangenben alten ?CTcnfd}en fünbigen, erft in ber Ttuferfiebung
ber Sobten folten fte oollEommen wiebergeboren werben, f. '3)1 and!
V, I, 221. erbEam ©. 413. 2fnm.
11) SSefanntnuö unb 3{ed)enfd^aft ü. b. -^auptpuncten beg d)riftt.
Zi). I. (^a\\ IV. ^(eincrc Parteien. §. 33. (Sd)menrffelbci\ i 1 1
Qeve(l)t gemad^t, unb feiner urfprünQlidjcn SBcflimmung gemafj
bcv Qottliöjen 9'?nfur unb beg Qbttü(i)m Söefcnä t()cin)aft((j.
©cl)n)encffclb mußte im S- 1528 (Scl)tefien uerlaffen ''^),
©(aubenö (Ortf)obo?:. S?iid)ci- 1 , 16) : 3n S3ejte{)ung auf bie Saufe
ifl äiüeicrlei SBaffer 5U uiiterfrt)cibcn, «nämltci^ ein geiftlid), öottlid)
SBaffer ber ©naben, ein SSab bcö SBaffevö im SSSorte beö Cebenö
(weldig bcr (;. @ei(l ift), bamit bev Ijimmltfdje ^ül)e))viefter 3cf"ö
6f)r. inncr(id) bie ©cel, vg)erj unb ©ewiffcn gur Söergcbung bev
©ünben tauft, unb ein leiblid^ clementifd) SBaffer, tamit ber 35ie:
ner äujjerlid) ben ßciO ober bog lieu^ete am SJfenfdjen auf taä 7ir\:
rufen unb 25eEanntnuö beS StamenS beö Ferren tauft.« 3ene S?eis
nigung gefd^tcl^t burd) ben ©tauben an baS SStut Qi)nfti. »35aö
SBaffcr beö ©acramentg iüäfdjet ben Cetb, unb bebeutet baä wag in
bei* @eel gefdjiei)t, iüeld)e buvd) ben ©eift trivb gereintget.« @ben
fo finb in SSejiebung auf ba^ 9{aci^ttnaf)l jweievlei ©peifen ju uns
terfd^ciben (®. 18): »nämltd} ein geifttid), götttid^, t)immtifdö
S3rot, ©peifc unb Äranf, tt)eld}e§ ber ßeib (Si)vifti für unö gegeben,
unb fein f^iiliOi Slut ifi, ba§ jur SSergebung ber ©ünben ift »ers
goiyen: unb ein leiblid) facramentlic^ SSrot unb Sranf, fo ber ^erre
SefuS im «Rad^tmal ju feinem SBiebergebäd)tnuö p bred^en, ju effcn
unb ju trtnfcn fi'ir feinem 2(6fd}etbe ben ©einen t)at befo{)ten. ®a6
erft aSrot giebt allein @f)riftuö ber ©o^n be6 5)3?enfd)en innerlid) jur
©pcife, .Kraft unb 9^af)rung ber d}rijtgläubigen ©eele, wie er foU
djeö jUüor 3ob. 6. i)at oerl^eifen, weld)er aud) oon ©Ott bem $ßater
allein barju ip befiegelt. — ®a6 anbcr SSrot ^eijjt baä SSrot beö
Ferren, weld^eS ber Wiener giebt, ober mit ber c^rijltl. ©emeine
brid)t gum Sßtebergebädjtnuö beä >g)erren.« ®aä innerlid}e geijllici^e
ßffen foU üorange{)en, ta^ facramentlidje äu^erlidje ßffen aber nad)=
folgen, ©o beftceitet er ©. 22 bie (ut|)erifd)e tüie bie jrainglifd)e
Tfbenbmatöle^re, befonberß aber (Spiftol. I, 104.) ben bröternen
Qi)xi^üä, »ber ftd^ mit bem irbifdjen SBrote will vereinigen , bap er
brunter, brinnen ober bamit möge genoffen werben. Unfer Sbripuö
ift f)eut nid)t mel)r unter ber ©emalt ber ©iinber, bap iljn hie
©ottlofen jur ©peife geniepen«
12) geben unb SßSirfen 6. ©d)wenEfelb6 in ©d^leften 1490—1528 üon
2C. SBadjler in ben fd)lefifd)en ^roDingialblättern 1833. I, 119.
112 S5icrfc ^criobe. 2rbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
l)ielt fid) abwcd^felnb in (Strasburg, ^fuggburg, ©petjer unb
Ulm cuf, trat fetner ber bejlebenben Parteien hei, ödjtetc
aber unter benfelben bte SSiebcrtaufer, t)on benen 50?and)e
ibm geifiig üerwanbt ttjaren, am meifJen »3), unb fianb lan;
gere ^Qit nod) in einigem SSernebmen mit ben ©cbweijcrn.
9'Zad)bem er aber feine eigentbümlicben SD?einungen üoüflanbis
ger auSgefprocben 'i)atk, ergeugte ftcl) feit 1538 ein Äampf,
in wetcbem er üon aflen Seiten, befonberg wegen feineS Qix^
tpcbianiSmuä, angegriffen, in einer unjdbligen 9)?enge oon
©treitfcbriften '^) jebem 2fngriffe begegnete, unb in§befonbere
13) epiftotare IT, II, 307 ; »Jitc fßSifbevtäufec finb mit be6f)alb befto
lieber, ba^ fie ftd^ um göttliche 5Baf)rt}eit etvoa^ me()r, bcnn oiele
ber @elet)rten bekümmern. SSScr @ott fudjt im (Srnfle, ber trirb
if)n finben.« 3ttbeffen njorf er il)nen boc^ aud}'öiele 5rrtf)ßmer öor,
namenttid) i>ie Ueberfc^a^ung if)rer Saufe unb ber ©emeinfc^aft mit
iJjrer ©emeinbe, unb fo lehnte er ben i^m ijäufig gemachten 23ors
tüurf ab, baß er ein f)eimlid^er Sßiebertäufer fei), unb beäiei)t ftd^
barauf, baß bie S3or|!ef)cr ber SBiebertäufer ben 5f)rigen öUen SSers
l?i)X mit if)m bei ©träfe be§ SSanneö »erboten {)ätten, Spift. II,
II, 1012. »gl. Ortf). SSüc^er I, 371 ff.
14) S5ie in ©d)malcalben im 9J?ärj 1540 oerfammelten (utf)er. Z^ea
logen erließen eine üon 53lelaniiit()on abgefaßte Srflärung de Fran-
cko et Schwenckfeldio {Corp. Ref. III, 983), in ireldjer beS
le^tcrn Cef)re, humanitatem Christi post glorificationem non
esse creaturam alö impium delirium »ertrorfen wirb. Sine an=
bere ebenfalls oon g)?elan(^tl)on abgefaßte ©rflärung erließen bie in
SQSormö üerfammelten Sljeologen 4. Öct. 1557 befonber§ gegen
®c{)»tienc!felb6 2el)re, ba^ juerfl bie Jßergottung gefd)e{)e, barnad)
ia^ äußerlidie SBort jur Uebung beö äußerlichen SO?enfd)en fommc
{Corp. Ref. IX, 324.). - ©altg III, 968. füf^rt ©djirendffelbö
©d)riften in dH"cnologifd^er ^olge auf, unb giebt 2fui'jüge auö il)s
nen. 35ie begonnene ©ammlung in 4 gotianten umfaßt faum bie
>:^älfte, nämt. I. »S)er crftc S()eil ber d^rijtl. ortl)oborifd)en SSiidjer
unb ®d)rtften beö eblen Jc 5JJann6 (5agp. @d)trencffelbt, 1564.
gol. sine loco (entf)ätt bie bebeutenbfien Sei^rfd^riften, ein gweiter
Sljeil ijl nid;t erfd^ienen). II. ßpiftolar beS eblen k. QaSp.
ZJ). I. (5ap. IV. mdme Parteien. §.33. ©(^wcncffclbcr. 1 1 3
t)ie 6reaturlid)!ett be§ SlfifflK^ ßfjnfJi oI6 ben fdjwerflm afler
Srrtl)ümer befampfte. Snbem er inbeffen immer jugleicij tien
l)b(i)\ien SSertf) ouf bie burd) baö 6{)rifienff)um ju wirfenbe
innere Heiligung legte '5); fo gewann er nic^t nur bie 2(d^;
fung me()rerer gürf^en, namentlid^ beg ßanbgrafen ^t)ilipp x>.
^eJTen, beS ß^urfurfJen Soac^im t>. SSranbenburg, fonbern
oucb unter bem fcbwabifcben 2(bel unb in ©djrefien 2(nbangcr,
welcbe iid) bie äßefcnner ber ©lorie ßljrijli nannten. Sm
SQBürtembergifcben erlagen ftc ben feit 1558 gegen fie beginn
nenben S3erfolgungen •6). Sn ©djlefien unb ber £)berlauft§
®dt)tt)enc!felbt§, ^rtftlid) rcf)rt)afte SOJifft'ocn 1566. (boctcineUen unb
erbautirficn Snf)alt6). III u. IV. ^et jweite Zi)eii beö (gptftolarS-
foUtc bie @cnb[d^reiben gpgen bie öict: djriftt, sg)au})tpartetfn in »ier
S3ud)ei-n enthalten: eö finb aber nur ba6 erfie S3ud^ oon ber ^apis
fien eef)r unb ©lauben, unb i>ai groeite S3ud^ oon ber 8ut()erifd^cn
8e:^r unb ©lauten , beibe 1570. gol. sine loco gebrucft, baS 3te
unb 4te tßüä) gegen bie 3winglifc^en unb Sßiebertäufer ftnb ni(i)t
erfd^ienen.
15) Spijtot. II, II, 683. an ben ganbgrafcn Wüpp: »«Weine
reblidje SKeinung, ©einreiben, ©cunb unb ©taube ijl in ©umma
bal)in gerid^tet, ba^ wir mai)xe ßtjriften, für ©Ott fromm, geredet
unb [clig möd^ten »erben, bap mir ©oft ben S3ater unb 5. (5^r.
feinen ®ol)n (watjren ©Ott unb SKenfd^) als unfern ^crrn im l)eil.
©eifie rcc^t lernten ernennen, wie wir auc^ beö i/eil. ©eiftel, beö
©eijleö ber ©nabcn unb bc6 9Jeid^tl)umö ©otteö in unferm «C^fJ^ä^w
möd)ten tljcilljaftig werben j item wie wir unfern alten 2(bam außs
giet)en, bie eingefd^riebene 9JJalebei;un3 auölöfd^en, unb bogegen eis
nen neuen SiJJenfcljen in göttlicher SSenebei)ung, in ^eiligfeit, ©es
red^tigEeit unb 8Bal)rt)eit gum ewigen Ceben möd()ten anjiel^en, unb
einmal, wie wir für ©Ott ein gut, ftd^er, fröljlidö ©ewiflfen crtans
gen unb inS Steiä) ©otteS, in bie t)immlifd^e S3ürgerfd)uft Sefu
6t)rifti immer weiter werfest würben, baf wir in griebe, Ciebe,
©tnigfcit, fo in (5l)rij!o ift, aufwad)fen unb in aller ©otteSfur(l)t
leben unb wanbeln möd)ten.«
16) ©d)nurrer'S (Erläuterungen ber SBürtemberg. ÄirdiensStefoc^
@ t e f e ( e t' g .KirdOensefd^. 3i fBi>. 2te UUt)i. 8
114 sßierfe ^eriobc. 2rbfd)n. 1. fS. 1517 — 1648.
dauerten fie audj md) feinem Sobe (f 10. 2)ec. 1562 in
Ulm) fort 1'), mußten aber ben SSerfolgungen feit 1718 ouä
©djleften meiflena nad) ber £)berlauft^ vreicben ^^), unb wens
beten ftd) 1730 gropentljeira nad) ^ennft;lt)anien. Sn^i'"c()
b. ®rofe Qah enblicb bem geringen SJefte in @4)(efien SRelii
gionSfrei^eit ^9).
mationö; u. ®elef)rten-@efd)id)te. (Sübingen 1798) S. 154. 256.
erb f am ©. 408.
17) ®m'6^nüd) wirb 1561 a(§ SobeSjafjr angegeben, f. bagcgen
(Srbfam ®. 411. ©eine 2Cn^änger btlbetcn feine georbnete ®e=
meinben, [onbern i)atten bloö 6ont>cntiEet, f. ^ijl:. S^ad^rid^t üou
^crrn (5aSp. ©cf)wenc!fetb ». Öfftng (o. b. ^rebiger 2f. ÄöpdPe).
^ren^tau 1744. ©. 181.
18) So'^fS«^ Sammlung üon alten unb neuen tf)eolog. Sad^en 1720.
®. 494.
19) f. tai ©biet ü. 8. SKärs 1742 in b. ^ijl. 5«ad)rid}t »on ^errn
(S. ©d)Wencffelb o. Öffing ©. 2.
3»ncre @efd;td;te bec cijangelif(f;eii J\ird;eu.
QhtStttIbuuä beS :Sel^i-ttegriffö in ben eöangetiftä^en
§. 34.
erfte ITuöbilbung beö Set)i()e9i-if fö in ber Uttf)ct:i|'ct)en
Ätrd)e.
SO?, ©oebet'ö bic religiöfe @tgentf)umlid^fett bcr (utf)ertfd}en unb bec
reform. Äird^e, SSonn 1837. 25. ©c^cnfel'ä baö aSe[en beö
^ruteftantismuö Qu6 ben GueUen beS 9{eformation6äettalterö bar?
gelleUt, 3 SSbe. ©d)afi)auffn 1846—51.
2ßte alle dcl)te SftefürmationSbeflrebungen in ber Äird)e
i)on bem 2(ugujliniömuö ausgegangen waren , wcUl)tx ber
SBerf^eiligfcit, bem ©runbDerberben ber Äircl;e, gegenüber
W ü6nige J^iüflofi'gfeit be6 2)?enfcf)en auäfpradi, unb baburc^
gur S)emuti;, bem SBefen aller aci)ten grommigf eit, l)inleitete;
fo war e§ aucb tk 8el)re be§ 2luguflinug üon ber SScrberbts
l^dt ber menfdjlicljen Sf^atur, unb üon ber alleinigen Sicttung
ber 5i)?enfd;en burc^ bte güttlid)e ®nabe burd) 6l)rifium, üon
n)elcl)er bie Steformatoren be§ fecl)g5el)nten Sal)rl)unbertg aufä
ticffle burcl)brungen waren, unb welclje fte taljev aufö (ebens
bigjle gcltenb machten.
8*
116 SSiertc ^eriobc. llb\d)n. 1. 5». 1517—1648.
ßut^er fd)lo§ fid) baburd[) nod) enger a(ä ^(ugujiinuö
on bcn ^aulu6 an, ba^ er, weil aud) bie ©eredjtigfeit be§
dvtüüijlUn al6 unöollfommen cor @ott nidjt befleljen fann,
mit 9'?ad)brucf (el)rte, ba^ bie SfJedjtfertigung be§ 9)?enfd)cn
üor ©Ott bloö eine ©eredfjterHdrung um be§ S3erbienfte§
Qi)xi\ii wiQen fep, tt)e(d)e aliein burd) ben ©lauben an biefe§
SSerbienfl of)ne aüe SBerfe gewonnen werbe i). ^ie fittlic^en
1) ^(ugsburg. ßonfeff. Sf). 1. 2(tt. 4: SBeiter »icb fletc()tt, baf
rote Vergebung ber ©unbe unb ©ercdjtigfeit für ©ott nit erlangen
tnugen burc^ unfcr SSerbienft, SßerE unb ®cnugtt)uen, fonber ba§
wir Vergebung ber ©unbe befummen unb oor ®ott geredet werben
aus ©naben um (5t)rt|iuS jüiUen burd) ben ©lauben, fo rcir glaus
ben, ia^ Sf)rirtuä für unä gelitten f)at, unb baf unö um feinet«
willen bie ©unbe oergcben , ©eredjtigfeit unb ewigö Ceben gefdienEt
wirb: bann biefen ©lauben will ©ott für ©erec^tigfeit für i^me
I)alten unb jured)nen, wie ®ant ^Paul fagt ju SRomern am 3 u. 4.
Melanchthon ad J. Brentium 1531 {Corp. Ref. II, 501); De
fide teneo quid te exerceat. Tu adhuc haeres in Augustini
imaginatione , qui eo pervenit, ut neget rationis justitiam
coram Deo repuiari pro justitia; et recte sentit. Deinde
imaginatur, nos justos reputari propter hanc impletionem le-
gis, quam efficit in nobis Spiritus sanctus. Sic tu imagina-
ris, fide justificari homines, quia fide accipiamus Spiritum
sanctum, ut postea justi esse possimus impleiione legis,
quam efficit Spiritus sanctus. Haec imaginaiio collocajt justi-
tiam in nostra irapletione, in nostra munditie seu perfectione,
etsi fidem sequi debet haec renovatio. Sed tu rejice oculos
ab isla renovatione et a lege in totum ad promissionem et
Christum, et sentias, quod propter Christum justi, hoc est
accepti coram Deo simus et pacem conscientiae inveniamus,
et non propter illam renovationem. Nam haec ipsa noviias
non sufficit. Ideo sola fide sumus justi, non quia sit radix,
ut tu scribis, sed quia apprehendit Christum, propter quem
sumus accepti: qualis sit illa novitas , etsi necessaiio sequi
debet, sed non pacificat conscientiam. Ideo non dilectio,
quae est impletio legis, justificat, sed sola fides, non quia
Zl)M. e.I. glittet:. 8ef)renttt)idectun9. §.34. 2utr)cr. 117
SSerF)5rtntf]"e !5nnc jwar ber Wlenfd) burc^ feine SSernunft
erfennen unb beurt^eilen 2) , aber nidjt beffern 3) : crfl burcf)
est perfectio quaedam in nobis, sed tantum quia apprehendit
Christum: justi stimus non propter dilectionem, non propter
legis impletionem, non propter novitatem nostram , etsi sint
dona Spiritus sancti, sed propter Christum, et hunc tantum
fide apprehendimus. Augustinus non satisfacit Pauli senten-
tiae , etsi propius accedit quam Scholastici. Et ego cito Au-
gustinum tanquam prorsus o/ii6tiJ7]q>ov propter publicam de eo
persuasionem, cum tarnen non satis expiicet fidei justitiam.
Crede mihi, mi Brenti, magna et obscura controversia est de
justitia fidei, quam tamen ita recte intelliges, si in totum
removeris oculos a lege et imaginatione Augustini de imple-
tione legis, et defixeris animum prorsus in gratuita promis-
sione, ut sentias , quod propter promissionem et propter
Christum justi h. e. accepti sumus, et pacem inveniamus,
Haec sententia est vera, et illustrat gratiam Christi, et miri-
fice erigit conscientias. — Quando haberet conscienlia pacem
et certam spem, si deberet sentire, quod tunc demum justi
reputemur, cum illa novitas in nobis perfecta esset? Quid
hoc est aliud quam ex lege, non ex promissione gratuita
justificari? 2utt)erö 9lad)fcl)i:tft : Et ego soleo, mi Brenti, ut
hanc rem melius capiam, sie imaginari, quasi nulla sit in
corde meo qualitas, quae fides vel Caritas vocetur, sed in
loco ipsorum pono ipsum Christum et dico: haec est justitia
mea; ipse est qualitas et formalis, ut vocant, justitia mea, ut
sie me liberem ab iniuitu legis et operum^ imo et ab intuitu
objectivi islius Christi, qui vel doctor vel donator intelligi-
turj sed volo ipsum mihi esse donum et doctrinam per se,
ut omnia in ipso habeam. SSrentiuö ern>ibert bacauf 5. Sul-
(p. 510): didici vobis doctoribus non solum recte sentire, ve-
rum etiam recte loqui.
2) Sn 33eäief)un9 auf fotd^e aSert)ältnifTe beruft fiel) 8utf)ec oft auf
bie Söcrnunft, auf $8evnunft unb gemeinen ©inn, auf gutes &es
wiffen unb veblid)e SSernunft, auf iai natürtidjc ©efeg, f. ■iQas
gen' 6 35eutfd^(anb§ 9Sert)ättnifTe im SKeformatiünöseitatter II, 400.
404. 406: bagegcn rceifet et bie SSernunft aufö prtefte jurütf, wo
118 a5ierte ^eriobe. lib\d)n. 1. «ß. 1517—1648.
jene Sled^tfertigung trete er in eine innigere @emeinfd)aft
mit ©utt, unb werbe mit ber ^iehc ^u ©Ott erfüllt, welclje
nÜein ii)n innerlid() ):)dÜQen, unb n)a^rf)aft gute SBerfe i)eri
borbringen fonne M- 2(ucl^ tie 2(ugujlinifd[)e ^rdbeflinationö-
fie über poft'tiue Offenbarunggle^ren urtf)eilen will, j. 35. SßSibev
bie I;tmmlifd^en ^ropfjeten. Sf). 2. 1525. (SBald) XX, 280):
»2tbeu >üenn man al[o mit unferm ©lauben will ixmQe^in, ba^ wix
unfern Sünifel juoor in bie @ct)rift tragen, unb barnad) biefelbige
nad) unferm ©inn lenfen, unb allein barauf fel)en, was bem ^0=
bei unb gemeinen S)ünfel eben iji, fo tüirb fein 2trtifel beS ®lau-
benö bleiben. 2)enn eg ifl feiner, ber nic!^t über SSernunft fet) üon
©Ott geflellet in ber Schrift.« ©. 309: »^infürber lehret er
((Sarlftabt) unä, rcaö grau ^ulba, bie natürlid^c SSernunft ju bie?
fen ©adjen fagt : gerabe alö wüften wir nic^t, ia^ bie SSernunft
beö Seufelä ^ure ifi, unb nicbtö fann benn läfiercn unb fd^änben
alles was @ott rebt unb tf)ut.«
3) Sn ben (Sd)malcalb. 2frtiEeln 1537. Sl). 3. 2(rt. l. werben
als l)eibnifd}e 8el)re verworfen: »ha^ nad) bem @rbfal 2tbä bcö
?!)ienfd)en natürliche Äräftc finb ganj unb unoerberbt blieben. Unb
ber SJZenfd} i)ahe oon 5Ratur eine red)te Vernunft unb guten SSSillen,
wie bie ^l)ilüfopf)i fold^eS lehren. Stem, ta^ ber S}Jcnfc^ l)abe
einen freien SSillen guts ju ti)nn unb böfeS ^u laffen, unb wie
berum guts gu laffen unb böfes ju tl)un. Stern ba^ ber 9}?enfd)
müge auS natürlid^cn Gräften alle ©ebot ©otteS ttjun unb f)alten.
3tem, er müge auä natürlid^en Gräften ©Ott lieben über aUiä unb
feinen 9'läl)efien als ftc^ felbs. 3tcm / wenn ein 55}?enfcl^ tljut, fo
oiel an iljm ifl, fo giebt i^m ©ott gewi^ltd^ feine ©nabe.«
4) L. ad Spalatinum 1516 (be Sßette I, 40): Non enim, ut Ari-
sioteles putat, justa agendo justi efticimur, nisi simulatorie;
sed justi (ut sie dixerim) fiendo et essendo operamur justa:
pri'us necesse est personam esse mutatam, deinde opera: prior
placet Abel, quam munera ejus. Saffelbe auSfül)rlid)er: (Sermon
u. b. Srcil)eit eines (Sl)riftenmenfd)en 1520 (Slßald) XIX, 1225).
LutK comm. in epist. ad Gal. 1535 ad Gat, 2 , 16 ( Opp. Jen.
T. IV. f. 43 verso): Fides christiana non est otiosa qualitas
vel vacua siliqua in corde, quae possit existere in peccato
tnortaH , donec Caritas accedat et eam vivificetj sed si est
ZI). II. 6. I. iüt\)cv. M)ventmmimQ. §.31. gutl)cr. 119
Iclire genügte 8utlE)ern nidjt, wenn er für fetn t)emutf)igcö
vera fides, est quaedam certa fiducia cordis et firmus assen-
sus, quo Christus appiehenditur. Ita ut Christus sit objectum
fidei, imo non objectum, sed , ut sie dicam , in ipsa fide
Christus adest. Fides ergo est cognitio quaedam vel tenebra,
quae nihil videt, et tarnen in istis tenebris Christus fide ap-
prehensus sedet, sicut Deus in Sinai et in templo sedebat
in medio tenebrarum. — Justißcat ergo fides, quia appre-
liendit et possidet istum thesaurum, scilicet Christum, prae-
sentem. fol. 44 verso: Fides apprehendit Christum, et habet
eum praesentem , inciusumque tenet , ut annulus gemmam,
Et qui luerit inventus hac fiducia apprehensi Christi in corde.
ilium reputat Deus justum. Haec ratio est et meritum , quo
pervenimus ad remissionem peccatorum et justitiam. Quia
credis, inquit Deus, in me, et fides tua apprehendit Chri~
stum , quem tibi donavi , ut esset mediator et pontifex tuus,
ideo sis justus. Itaque Deus acceptat seu reputat nos justos
solum propter fidem in Christum. Et valde necessaria est
acceptaiio seu repuiatio : primum, quia nondum sumus per-
l'ecte justi , sed in hac vita haeret adhuc peccatum in carne:
hoc reliquura in carne peccatum purgat in nobis Deus: deinde
relinquimur etiam quandoque a Spiritu sancto, et labimur in
peccata, ut Petrus, David et alii Sancti. Habemus tamen
semper regressum ad istum ariiculum, quod peccata nostra
tecta sint, quodque Deus ea non velit nobis imputare, Psalm.
32 et Rom. 4. — Postquam fidem in Christum sie docuimus,
docemus etiam de bonis operibus. Quia apprehendisti fide
Christum, per quem justus es, incipe nunc bene operari, di-
lige Deum et proximum, invoca, gratias age, praedica, lauda,
confitere Deum, benelac et servi proximo, lac officium tuuni.
Haec vere sunt bona opera, quae Huunt ex ista fide et hila-
ritale cordis concepta, quod gratis habemus remissionem pec-
catorum per Christum, ad v. 20 fol. 55 verso: Quare fides
pure est docenda, quod scilicet per eam sie conglutineris
Christo, ut ex te et ipso fiat quasi una persona, quae non
possit segregari, sed perpetuo adhaerescat ei, ut cum fiducia
dicere possis: ego sum Christus h. e. Christi justilia, victo-
120 SSiertc 5)enobe. 2rbfc^n. 1. SS. 1517—1648.
©eful^l einer unbebingten ^(bfidngigfeit üon ®ott ben entf:pre=
ria, vita etc. est mea; et vieissim Christus dicat: ego sum
ille peccator, h. e. ejus peccata, mors etc. sunt mea. fol. 56.
verso : Ex his intelligi potest, unde veniat iila aliena et spi-
ritualis vita, quam animalis homo non percipit. — Quia illa
vita est in corde per Adem, ubi extincta carne regnat Chri-
stus cum suo Spiritu sancto, qui jam videt, audit, loquitur,
operatur, patitur et simpliciter omnia agit in ipso, etiamsi
caro reluctetur. Breviter, ista vita non est carnis, licet sit
in carne, sed Christi tilii Dei, quem fide possidet Chrisiia-
nus. 2rugö(). Sonf. Zi). l. Hvt. 20: »2)er ©taub ergreift aU:
geit allein @nab u. SSergebung ber ©unbe, u. bierceil butä) ben
©tauben bec tjetttg @ei|i geben wirb, fo rcirb aud) bag ^erj gc=
fi^tcft gute SSerE ju tf)un. S)ann äuoorn bteweit eS ot>n ben Ijeif.
©eift ift, fo ifl CS ju fc^wad) ^ barju \\i eS inö Seufels ©ewalt. —
S)erl)alb ift bie Cei)re öom ©tauben nid)t ju fd^elten, ba^ fte gute
SBer! oerbiete, fonber üiel me[)er ya rutjmen, tia^ fie lebre gute
Sßerf 3U tt)un, u. ^lilf anbiete, voie man ju guten SGSerEen foni;
men muge. £)ann aupec bem ©tauben u. Qufert)atb S()rifto ift
ntenfdjtidje Statur u. SBermugen oiel ju fdgwadj, gute SBerf ju
t^un, ©Ott onjurufen, ©ebulb ju haben im ßeiben, ben 9lärf)ftcn
lieben, befotjlne 2femter fteifig auijuridjten, get)crfam ju fepn,
bofe 2u(i ju tneiben: fold^e t)üd)e u. red}te SBerf mugen nit ges
fd)e^en ot)n bie ^ütf (5t)rij!i, trie er fetbs fprid^t Sot)ann. 15: O^n
mid^ funnt it)r nici^ts ttjun.« 2iuglegung ber Iften (äpifl.
^etrt. 1523 ju 1, 17. (SBald) IX, 672): »Sa^ nun Ijier bec
2fpoflel faget, ba^ &ott nad) ben SBerfon rid)tet, ift aud^ ma^v:
abet bafür foU manS getüi^tid) tjatten, wo ber ©taube nid^t ift,
ba^ ba aud) !ein gut 3Berf Eönne fei)nj unb rcieberum ba^ ba fein
©taube fep, wo nid^t gute SBerle ft'nb. Sarum fdjteu^t er ben
©tauben u. gute SBerfe jufammen, ba^ atfo in ben beyfaen bie
©umma be§ ganjen d^rifttic^en 8eben6 (let)e. SBie bu nun lebeji,
fo tt?irö eg bir get)en, barnac^ wirb bid) ©Ott vidjten. Sarum, ob
un§ ©Ott n?ol nad) ben SBeiEen richtet, fo bleibet bcnnod^ baä
\val)t, ba^ bie SBerte allein grüßte ftnb beS SSaumS, bei n)eld()en
man ftel)et, wo ©taube ober Unglaube ift: bacum wirb bic^ ©ott
auö ben SßSejjfen urtt)eflen unb ubetjcugen, baf bu gegläubet ober
Sf). II. 6.1. 2utr;er. M;rcntn)i(fclun9. §. 31. Sutf;ec. 121
djenbcn fpeculafiücn 2(u6t»rucf fud^tc^): wie er aber über;
f)aupt auf bem religiofen (^ihkU ber ©peculation abgeneigt
nid)t gegläubct ()aft.« 23qt. 3ol). S3rtcfmanö Unterrid^t u. ©rs
inaf)nun9 an bie djrtjll. ®cniein ju Cottbus J523, mitgetfjcilt o.
D. Comma^fcl) in $)ticbner'ö ^eit\ä)V. f. b. fjtft. 3:t)eol. III, 507.
Iffite cö ßuttjevn um eine ftttlidje ©rneiierung beS Snnern ju tf)un
ttjai'/ f. dzsp. //i. contra Antinomos 1528, T. I. Jen. fol. 519;
1. Poenitentia Papistanim, Turcarum, Judaeorum et omnium
infidelium et hypocritarum est per omnia similis. 2. Ea est
de aliquo vel aliqnibus peccatis actualibus dolere et satisfa-
cere, pos(ea esse securum de aliis peccatis seu originali pec-
cato. 3. Haec autem poenitentia eorum est particularis et
temporalis, tantnm de aliquibiis peccatis, et in aliqua parte
vilae. 4. Cogimtiir ita sentire, qui peccatum originale pror-
sus non inteiiigunt corriiptionem et perditionem esse totius
natiirae. 5. Poenitentia fidelium in Christo est ultra peccata
actnalia, perpeiua, et usque ad mortem per toiam vitam.
6. Quia ipsorum est, morbum seu peccatum naturae detestari
et odisse usque ad finem. 7. Recte enim Christus dicit Omni-
bus suis: poenileuiimn agile, totam scilicet vitam suorum vo-
lens esse poenitentiam. 9. Quare omnia opera post justilica-
tionem sunt aliud nihil quam poenitentia seu bonum proposi-
tum contra peccatum. 10. Nihil aliud enim agitur, quam ut
peccatum per legem ostensum et in Christo remissum ex-
purgetur.
5) S3gl. inöbef. L. de servo arbitrio ad D. Erasmum. Roterod.
1525 (ügl. im\). I. §. 3. not. 15). 3- 33. T. Jen. III. f. 165:
Est itaque et hoc inprimis necessarium et salutare Christiane
nosse, quod Deus nihil praescit contingenter, sed quod omnia
incommulabili et aeterna infallibiiique voluntate et praevidet,
et proponit, et facit. Hoc fulmine sternitur et conteritur
penitus liberum arbitrinm. — Ex quo sequitur irrefragabili-
ter: omnia quae lacimus, etsi nobis videntur mutabiliter et
contingenter fieri et fiant, — revera tarnen fiunt necessario et
immutabiliier, si Dei voluniatem spectes. — Optarim sane
aliud melius vocabulum dari in hac disputaiione, quam hoc
usitatum necessitas , quod non recte dicitur, neque de divina
122 58iei1c ^ei-iobe. 2(bfc^n. I. 3$. 1517— 1618.
war 6), fo wollte er oudj über tiefe S^iefen ber ®ottI)eit
neque humana voluntate. — Voluntas enim sive divina sive
humana nuUa coactione, sed mere lubentia vel cnpiditate
quasi vere libera facit quod facit , sive bonum sive malutn.
Sed tarnen immutabilis et infallibilis est voluntas Dei, quae
nostram voluntatem mutabilcm gubernat, fol. 198 verso: Pri-
mum , etiam ratio et diatribe concedit, Deum omnia in Omni-
bus operari , ac sine ipso nihil fieri nee efficax esse. —
'^uando ergo Deus omnia in omnibus movet et agit, necessa-
no movet etiam et agit in Satano et impio. Agit autem in
illis taliter, quales illi sunt, et quales invenit, h. e. cum illi
sint aveisi et mali, et rapiantur motu illo divinae omnipoten-
tiae, non nisi aversa et mala faciunt. — Hie vides, Deus
cum in malis et per malos operatur, mala quidem fieri;
Deum tarnen non posse male facere, licet mala per malos la-
ciat, quia ipse bonus male facere non potest, malis tarnen
instrumeniis utitur, quae raptum et motum potentiae suae non
possunt evadere. cf. Jul. Müller Lutheri de praedestinatione
et libero arbitrio doctrina. Gottingae 1832. 4. S3er[d)iebene Uvs
tf)cile ter [päteven lutfier» 3:f)eologcn über biefe 2et)re Cut()er§ f.
2Sald)'6 einleituns äu Sf). 18. o. Suti)er6 ©divtften ®. 129.
©intge erfannten \^xi Uebeceinjlimmung mit Salötn an, fo 6^9=
träuS (f. unten §. 42. not. 4) unb ealtyti bie meiften flreng oi:tt)o?
bo]cen, j. S3. Saloö unb Söfd^er, ernannten mand^eS Jfnfiöftge an,
fudjtcn eö aber ju entfd)Ulbigen u. be[onberä jebe Uebereinftimmung
8utt)erö mit galoin abäu«>et)ren; ©tnige enbltd^ fud)ten burd) @r=
ftärung biefe ©djrift mit ber Ortfjoborie ju öer[ö()nen, fo aud^
9iubelbad)'6 ^Reformation ©. 279.
(j) ÄirdienpofliHe jum Sonntag ber ^. Sreifaltigfeit (2!Sa(d) XI,
1548): »gJlan begebet f)eute \iO.^ gefl ber (jett. Sreifaltigfeit, irel^
üjii lüir aud) ein iüenig muffen rüf)ren, \}a'^ rcirS ntd^t umfonft
feiern: wiejüol man biefen 9lamen SreifalttgEeit nirgeub finbet in
ber ©c^rift, fonbern bie SKenfcl^en f)aben il)n n't)ad)t unb erfunbcn.
Sarum lautet eö jumal falt, unb uiet beffer fpräd^e man ®ott,
bcnn bie Sreifattigfeit. — Sie ^ot)en ©deuten f)aben mand)erlei
Disiinctiones, Sräume unb @rbid}tung erfunbcn, bamit fte i;abcn
tüoUcn anseigen bie {jeit. 2)rcifaltigfeit, unb finb barüber i\x Starren
SI).!!. 6.1. Sut^er. ßeljrentmicfetung. §.34. gut()ei'. 123
nidjt gegrübelt Ijaben'). ^logegen madjte er bie 2e|)re oon
»oocben. 25afum wollen wir auä bev Sdjrift citct ©priidje x\e1)mei\,
bamit wir faffen unb befdjlic^cn wollen bie @ottl)eit ßljrtfii.« Ra-
tiottis Latomianae Lutherana confulatio J521 {Tom. Jen. II.
fol. 407): Noc est quod mihi homousion illud objectes adver-
sus Arianes reteptum. Non fuit receptum a multis, iisque
praeclaiissiniis, quod et Hieronymus optavit aboleri. — Quod
si odit anima mea vocem homousion, et nolim ea uti , non
ero haereticus. Qiiis enim me coget uti , modo rem teneam,
quae in concilio per Scripturas definita est? Melanchthonis
loci communes verum theologicarum ed. L52I. A. IV : In his
(locis) nt quidam prorsus incomprehensibiles sunt, ita rursus
sunt quidam , quos universo vulgo Christianorum compertissi-
mos esse Christus voluit. Mysteria divinitatis rectius adora-
verimus, quam vestigaverimus. Immo sine magno perjculo
tentari non possunt, id quod non raro sancti viri etiam sunt
experti. — Proinde non est cur multum operae ponamus in
locis illis supremis, de Deo , de unitate, de trinitate Dei, de
mysterio cieationis, de modo incarnationis» Quaeso te, quid
adsecuti sunt jam tot saecuiis scholaslici theologistae cum in
his locis solis versarenlur? Nonne in disceptationibus suis,
ut ille ait, vani facti sunt, dum tota vita nugantur de univer-
salibus, formalilalibus, connotatis, et nescio quibus aiiis ina-
nibus vocabulis? Et dissimulari eorum stultitia posset, nisi
Evangelium Interim et beneficia Christi obscurassent nobis
illae stultae dispiitationcs. — Reliquos vero locos, peccati
vim, legem, gratiam qui ignoravit, non video quomodo Chri-
stianum vocem : nam ex his proprie Christus cognoscitur,
siquidem hoc est Christum cognoscere, beneficia ejus cogno-
scere, non, quod isti docent, ejus naturas, modos incarnatio-
nis contueri, — Haec demum christiana cognitio est, scire
quod lex poscat , unde faciendae legis vim, unde peccati gra-
tiam petas, quomodo labascentem animum adversus daemo-
nem, cariiem et mundum erigas , quomodo adtliclam conscien-
tiam consoleris. Scilicet ista docent scholastici ] S5aur'ö
djvipi. 8ft)t:e o. b. Sreicinigf. u. ?Olenfd)wei-bung ©otteö in iliccc
9cfd)id)tt, (gntiüicElung III, 19.
7) L. enarratio in Genesin (gcfci^r. 1536—1515) ad Gen. 6, 5.
124 SSievte Verlobe. 2rb[cf)n. 1. S5. 1517 — 1618.
ter 9Je4)tferti9ung allein burd; ben ©lauben gum SJJittelpunctc
(T. Fi. Viteberg. 1561. /"oZ. 97 ^•«r*o): Sequor autein ego hanc
perpetuam regulam, ut quantum potest , (ales quaestiones
vitera, quae nos piotrahunt ad soiium summae majestatis.
Melius autem et tutius est consistere ad praesepe Christi ho-
minis. Plurimum enim periculi in eo est, si in illos laby-
rinthos divinitatis te involvas. fol. 98: De hac voluntaie sub-
siaiiiiali et divina nihil scru(andum , sed simpliciter abstinen-
dum est, sicut a majeslate divina: est enim inscrutabilis, nee
voluit eam Dens proponere in hac vi(a. Quibusdam involucris
voluit eam ostendere, baptismo, verbo, sacramento coenae,
Haec sunt divina simulacra et voluntas signi, per quae pro
nostro caplu nobiscum agit. Igitur in haec tantum intuendura
est. Voluntas beneplaciti simpliciter dimittenda est, nisi sis
vel Moses, vel David, vel aliquis similis perfecius vir, quan-
quam hi quoque in voluntatem beneplaciti sie intuiti sunt, ut
a voluntate signi nusquam averterent oculos. ad Gen. 26, 9.
fol. 385; Audio spargi passim sceleratas voces inter nobile»
et magnates de praedestinatione sive praescientia divina.
Sic enim loquuntur: si sum praedesiinatus, sive bene, sive
male egero , salvabor: si non sum praedestinatus, damnabor
nuila ratione habita operum. — Sunt haec diabolica et vene-
nata tela, et ipsum peccatum originale, quo seduxit diaboluä
primos parentes, cum diceret: eritis sicut dii. Non enim
erani conienti revelata divinitate, qua cognita beati erant,
sed volebant penetrare profunditatem divinitatis. — Sic igi-
tur in iibello de servo arbitrio et alibi docui, esse distin-
guendum , quando agitur de notitia vel potius de subjecto di-
vinitatis. Aut enim disputandum est de Deo abscondito aut
de Deo revelato. De Deo, quatenus non est revelatus , nulla
est fides , nulla scienlia et cognitio nulla. Atque ibi tenen-
dum est quod dicitur: quae supra nos. Ejusmodi enim cogi-
tationes, quae supra aut extra revelationem Dei , sublimius
aliquid rimantur, prorsus diabolicae sunt, quibus nihil am-
plius proticitur, quam ut nos ipsos in exitium praecipitemus,
quia objiciunt objecium impervestigabile , videlicet Deum non
revelatum. v^auSpojlille ©onnt. ©eptuageftmae h. SBalc^ XIII,
Zi)M 6.1. Sut^ec. Sc^rcntnjicfclung. §. 34. 2utf)ei\ 125
fetneg gangen religiofcn gebend s ) , unb ju tem ^rufflei'ne,
nad) weld)em er oUc anbere Se()ren unb tixü)l\6)e £)rbnuns
473. 2Cu6lf9un9 b. 2tfn ©pift. 1524 ju 2 ^etr. 1 , 10 b. 2Batrf)
IX, 846. jruätegung teö 17tcn (Sap. So^anntS 1530 ju 83.
6 b. SBald^ VIII, 723. Slroftbrief an einen Ungenannten wegen
3n)eifel an ber ern)ä()lung ». 20. Sul. 1528 b. be SBette III, 354:
»®ott ber 2(Umäc^ti9e, im gall ba^ cc alle Sing wei^, unb mü|Tcn
oUe 2Bei-E unb ©ebanfen in allen (Sreaturen narf) feinem SÖJillen ge«
Sä)ef)en, juxta decrelum voluntatis suae, fo ift bod^ [ein ernjllis
äjix SBiU unb 9}ieinung, aurf) SSefetjl, üon Siüigfcit befd)loffen,
alle 2Äenfd)en feiig unb ber ewigen greuben tt)eill)aftig au madjen,
wie Qjed). am 18. (5ap. (S. 23) Härlid) gemelbt wirb, ba er fa=
get: »®ott will nid^t ben Sob beS ©ünberö, fonbern baß er \iä)
»befeljre unb lebe.« Iffiill er nu iie ©ünber, bie unter bem toii:
ten, i)Oi)en »f>immcl allenthalben leben unb fd)n)eben, feiig mad)en
unb t)aben: fo wollet il)r eud^ burd^ euer närrifd^e ©ebanfen, oom
Seufel eingegeben, nid)t abfonberu/ unb oon ber @nabe ®otte§
fd)etben. — 2)aju gel)(Srt ein red^ter watirer ©laube, ber fold^ 3a=
gen unb SJerjnjeifeln auftreibe, weldjeö ijl unfcr ®cred}ti9feit, wie
aum SfJöm. am 3 (83. 22) fte^et: »bie ®ered)tigfeit ©otteg burd^
»ben ©lauben an 5- 6i)i^-/ welcher ift in allen unb über alle
»SKenfd^en.«!«
8) L. comm. major in epist. ad Galatas. 1535 praef. brevis {Jen.
T, IV, fol. 3 verso): Periculum hoc maximum et proximum
est, ut diaboluä ablata pura fidei doctrina rursus invehat
doctrinas operum ac traditionura huraanarum. — Quare haec
doctrina nunquam satis tractari et inculcari polest. Ea ja-
cente et pereunte jacet et perit simul tota cognitio veritatis,
ea vero florente florent omnia bona, religio, verus cultus,
gloria Dei, certa cognitio oinnium statuum et rerum. ad Gal.
3, 13. fol. 90 verso: Ita oportet nos magnificare articulum
justitiae christianae contra justitiam legis et operum, quan-
quam nuUa vox aut eloquentia sit, quae digne possit conci-
pere, multo minus eloqui ejus magnitudinem. fol. 91 verso:
Locus igitur juslificationis, ut saepe moneo, diligenter discen-
dus est. In eo enim comprehenduntur omnes alii fidei nostrae
articuli, eoque salvo saivi sunt et reliqui. @d^malcalb. "Kts
126 mmk ^cnobc. 2(bfcf)n. l. S5. 1517—1648.
gen, ja ben SBertl^ fcer üerfdjiebenen bibl{fd()en ©djriften ^)
fdjn^te. 2)a6 SSerfennen tiefer Söa^rl;eit vrar i^m ba§ ©runb;
tifel Sf). 2. 3frt. 1: »93on btefem ?frtifel !ann man nid^tä »eitlen
ober nadjgeben, cg falle ^immel unb @rben, ober was ntd)t biet;
ben iüill, benn eö ift Eein anber 9lame bcn ?OJenfd^en gegeben, ha:
burd) wir fönncn fetig werben, fpridjt ©. ^etru6 Tict. 4. Unb
burc^ feine Sßunben finb wir gefjeilet, S^f- 53. Unb auf biefem
2frtifel fte^t aUe^, bog wir wiber: ben ^apft, Seufel unb SBelt lc{)s
ren unb leben. ■Darum muffen wir beg gar gewi^ fei)n unb niciit
gweifeln. ®onjl iftö aUe6 üerloren, unb behält ^apft unb Seufel
«nb aUeö wiber un6 ben «Sieg unb Sted^t.« "iin bie ©emeinbe ju
esiingen »on 11. Oct. 1523 b. be SBette II, 417.
9) SSorr. äum 91 S. 1524 b. Sßald) XIV, 105: »SBeil nun 5os
f)anneö gar wenig SÜSerfe oon Sljrifto , aber gar oiel feiner ?)rebigs
ten fd)reibt5 wieberum bie anbern brei Soangeliften oiel feiner
SßSerfe, wenig feiner SßSorte befd)rieben : ift Sol)anniö ©oangelium
iaß einige garte, rechte ^auptcüangelium, unb benen anbern breien
weit oorjujiefcen unb pöer ju l)eben. 2(lfo aud} ©t. ^auli unb
^etcr§ ©pijleln weit über bie brei (Soangelia ?DIattl)äi , ?Warci unb
Sucä öorget}en. ©umma, ®t. 3ol)anni§ Soangelium unb feine
crfte ©piftel, ©t. ^auli ©pipeln, fonberlid} bie ju ben SJömern,
©alatern, @pl)efern, unb @t. ^eterö erfte gpiftel, ia^ finb bie
S5iid}er, bie bir 6l)riftum geigen, unb alleö lel)ren, bas bir ju
wiffen notl) unb feiig ift, ob bu fd^on fein anber SSud^ norf) ßef)rc
nimmermel)r fe^ieft nod) l)5refl. S)arum ift ©t. Sacobö (gpiftel eine
reifte |l;röl)erne Spiflel gegen fie, benn fte bod) feine eoangelifdje
2frt an il)r l)at.« ©amit Ijing 8utl)erö freiftnnige 2fnftd)t über Sns
fpiration jufammen, ogl. S3orrebe über D. SÖSenc. Sinfeng Hn:
notationeö über bie 5 S. 50?oftg 1543. b. SBald) XIV, 172: »Unb
I)aben ot)ne äweifel auf biefe Stöeife bie ^copfjeten im 9}?ofe, unb
bie legten ^ropl)eten in ben er|ten frubiret, unb i|}re guten ©eban?
!en, üom i)ci\. ®ei|l eingegeben, in ein SSud) aufgefdirieben. —
<Db aber benfelbcn guten treuen 2el)rern unb gorfdjern ber ©d)rift
5uweilen aud) mit unterfiel <^eu, ©trol), ^olj, unb nidjt eitel
©ilber, ®olb unb ©betgcjletn bauetcnj fo bleibet bod) tec ®runb
ba: i>(x^ anbere »eräet)ret baä geuer be6 Sageö.« ©d^enfel I,
53. 168.
3:^.11. (5.1. gut!)er. 2ef)rentmicfcam9. §.34. guttjcr. 127
ücrberben ber Äird()e, unb bie Urfad), tt)elrf)e if)n j^ur S^rens
nung t?on berfelben äwang, fo f4)wer if)m biefclbc and)
würbe '0). SBenn biefe S!Öaf)r^eit aua bem lautern £luett ber
£)ffenbarun9 , ber ^eiligen @cl;rift, üerfitnbet ^') unb in ^en
10) f. Hbti). 1. §. 1. not. 7. 8. 54. L. de abroganda Missa pri-
vata. Vraef. ad fratres suos Augustinenses dd, l. Nov. 1521
{T. Jen. IL f. 442 verso): Ego quolidie in meipso experior,
quam difficile sit conscientiam longo impietatis usu vexatam
ad sanam pietatis scicntiam revocaie et infirmitatem ejus sa-
nare. Qiiot, rogo, medicamentis, quam robusta resina Galaad
(Oflt- See- 8/ 22), quam potentibus et evidentibus scripturis
meam ipsius conscientiam vixdum stabilivi , ui auderem unus
contradicere Papae , et credere eum esse Antichristum , Epi-
scopos esse ejus Apostolos, Academias esse ejus lupanaria!
Quoties mihi paipitavit tremulum cor, et reprehendens objecit
eorum fortissimum et unicum argumentum: tu solus sapisl
totne errant universi? tanta saecula ignoraverunt ? Quid, si
tu erres, et tot tecum in errorem trahas damnandos aeternali-
ter? Et tandem confirmavit me verbis suis certis et tidelibus
Christus, ut jam nee tremat nee palpitet, sed insnltet cor
meum his papisticis argumentis, non aliter atque tutissimum
littus minaces et tumidas procellas ridet.
11) L. de servo arbitrio ad D. Erasmum 1525 {T. Jen. Hl. fol,
162): Quid ais Erasme ? Non satis est submisisse sensum
Scripturis? etiam Ecciesiae decretis submittis? Quid illa pol-
est decernere non decretum in Scripturis? Deinde ubi manet
libertas et potestas judicandi decretores ilios, ut Paulus l Cor.
14 docet: caeleri dijudicent? — Quae ista nova religio et
humilitas, ut nobis tuo exemplo potestatem adimas judicandi
decreta hominum , et subjicias sine judicio hominibus? fol.
162 verso: Sed esse in Scriptura quaedam abstrusa, et non
omnia exposita, invulgatum est quidem per impios Sophistas,
quorum ore et tu loqueris hie, Erasme, sed nunquam unum
articulum produxerunt , nee producere possunt, quo suam
hanc insaniam probarent. Talibus autem larvis Satanas abs-
terruit a legendis literis sacris , et reddidit Scripturam sa-
cram contemptibilem, ut suas pestes ex philosophia in Ecclesia
128 SSierte ^edobc. 2fbfd)n. 1. «8. 1517—1618.
^erjen lebenbig gemadjt würbe; fo, ba§ erfannte er mit
(Sicl)erl)eit, mußten alle in bie Äirdje eingebrungene Srrtf)Us
mer unb ^i^hxand)^ üon felbjl fallen, bie Äirc()e würbe üon
ber Änec{)tfd)aft frei, in welche fie burd) 5Kenfd)entrug gefall
len war, bie SSefferung ber <B\tUn ergab ftd) in notbwenbis
gergolge*^). ßutber wollte bie fircbücben ©ntwicfelungen
feineSwegeö fcblecbt^in verwerfen, üielmebr legte er 2Bert()
auf bie Uebereinflimmung mit ber allgemeinen Äirdjei^): er
faceret regnare. Hoc sane fateor, esse muha loca in Scriptu-
ris obscura et abstrusa, non ob majestatem rerum , sed ob
ignorantiam vocabulorum et grammalicae , sed quae nihil im-
pediant scientiam omniutn rerum in Scripturis. Quid enim
polest in Scripturis auguslius latere relif]uum , postquam
fractis signaculis et voluto ab ostio sepulcri lapide, illud
summum mysterium proditum est, Christum filium Dei factum
hominem , esse Deum trinuni et unum , Christum pro nobis
passum et regnaturum aeternaliter? Nonne haec etiam in
biviis sunt nota et cantaia? Tolle Christum e Scripturis, quid
amplius in illis invenies? Res igitur in Scripturis contentae
omnes sunt proditae, licet quaedam loca adhuc verbis inco-
gnitis obscurae sunt. Stultum est vero et impium, scire, res
Scripturae esse omnes in luce positas clarissima, et propter
pauca verba obscura res obscuras diclare. Si uno loco ob-
scura sunt verba, at alio sunt clara. fol. 184: Si scriptura
obscura vel ambigua est, quid illam opus fuit nobis divini-
tus tradi? annon satis sumus obscuri et ambigui , nisi de
coelo nobis augeatur obscuritas et ambiguitas et tenebrae? —
Debent omnes Chrislianorum articuli tales esse, ut non modo
ipsis certissimi sint, sed etiam adversus alios tarn manilestis
et claris Scripturis firmati, ut omnibus os obstruant , ne pos-
sint quicquara contradicere.
12) g. oom 2(nbcten bcö ©acramentö an bie a3öt)mcn 1523 [. 2Cbt^.
1. §. 14. not. 2 am ®d)luJTe.
13) ©0 oertI;eit)igte ec bie Äinbertaufe, ep. ad Melanchth, 13. Jan.
1522 (be SSSettc H, 127): Ego vero video id singulari miraculo
Dei factum, ut solus hie articulus de parvulis baptisandis
ZI). 11. (S. I. Ht\)cv. M)xmtmäilm\Q. §. 34. 2utt)er. 129
wollte ober aUe ßel)ren itnt> Ärbnungen ber Äird;e nad) ber
()cü. ©djrtft geprüft, unb nicl)tä jugetaffen (jaben, »raö gegen
nunquam luerit negatus ne ab haereticis quidem : adco nulla
est confessio illius in opposilum, sed e contra totiiis orbis
confessio constans et una ad propositum. Hanc autem contes-
sionem negare esse Ecclesiae illius verae et legitimae, arbi-
tror impiissimum esse. Idem enim mihi videtur atque Eccle-
siam negare. — Quod ergo non est contra Scripturam, pro
Scripciira est, et Scriptura pro eo. i. an ^erjog 2abrfcl)t oon
^reufen 1532. b. be SBette IV, 354. über bic 2(benbmQl6tet)re:
»3ubem [o ifl bie[er 3(ftiEel nid)t eine ße{)re ober 2(uffa^ auger ber
®cl)vift oon 5Cftenfd)en erbiditet, fonbern flärltd) im goangelio
burd) t)eUe, reine, ungesweifelte SßSort Sijrtfli gejtift unb flegriins
bet, unb oon liufang, ber d)ri|ltid)en Äird)en in aUer Sßelt biä
auf biefe ©tunb etnträditigtid) gegläubet unb get)arten : — wei6:)$
3eugni9 ber ßanjen i)eUiq,en d)riftlic^en Ätrd}en (wenn wir fdion
nid)tö mei)r i)'dtten) foU unö aUein cinugfam [e^n, bei biefem 2frtts
fei äu bleiben, unb baruber feinen Stottengetil: ju pren nod) ju
leiben. Senn eS fä()rlid} ift unb erfd]recElid^, eUvaä 5U Ijören ober
ju glauben vuiber ba6 etnträd^tig 3eiigntß/ Glauben unb 8cl)ve ber
ganjen Ijetligen c^rijllidjen Äird)en, fo oon 2Cnfang i)n , nu über
funf3el)en l)unbert Sai)t in aUec SBelt einträd)tiglid) gef)alten t)at.
Sßennö ein neu ^Trtifel wäre, unb nid)t oon 7(nfang ber i)iH.
djriftl. Äirdjen, ober war nid)t bei allen Äird^en nod} hei ber gan^
Sen (5l)riftcnl)eit in aller Sßelt fo einträd)ttglid) gebalten: wäre eä
nid)t fo fäljrlid) nod) fd)recElid), baoon su zweifeln ober biöputiren,
ob eg red)t fei). SRu er aber oon Jlnfang l)er, unb fo weit bie
ganjc (S()riftenl)ett ijl, einträc^tigltd) get)alten ift: wer nu bran
jweifelt, ber tl)ut eben fo oiel, alö glaubet er Eein djrijllidje Ätrd)e,
unb oerbammt bamit nid)t allein bie ganje f)eilige d^rifttidje Äircl^e,
al6 eine oerbammteÄe^erinn, fonbern aud) S^riftum felbg mit ollen
^(pof^eln unb ^ropljeten, bie biefen 2(rtilel, ba wir fpredjen: »3d)
glaube eine ()eitige d)rt|lltd)e Äird)e« gegviinbet baben, unb gewaltig
bejeuget, nämlid) (5l)rif!ug matti). 28; »Sielje, id) bin bei end)
big an bcc Sßelt ©nbecc, unb ®t. 9)aulug 1 Sim. 3: »Sie Äirdje
©otteg ifl eine ©äule unb ©runboefte ber üBal)rl)eit.« 3n ber
2fug6burg. ©onfeffion l)eipt eö am ©djluffe , cS fe»; baö Se^
©iefelct'g .Kir*eii!i,cfcb. Si'ÜBb. 'ie'Kbtöl. 9
130 mi\:U ^eciobe. 2fbfc{)n. 1. S5. 1517— 1648.
biefelbe fep >*). daneben wollte er tie ®laubengfrei()eit beS
Fenntni^ 9efd)e^en , «bomit man bavaiiS be jler ba6 ju oernef)men
tjabe, ba^ bei unö ntii)t§ weber mit ßeljre nod) mit Zeremonien
angenommen ifl, baS entnjeber ber t)eili9en ©d)rift ober gemeiner
ci^rifilid)en .Riechen suentgegen rcäre.« cf. Melanchtlion ad Cam-
pegium dd. 6. Jul, 1530. 2tbt(). 1. §.5. not. 22. ejusd. epist.
nuncupatoria ad Frid. Myconium oor b. Sentent. velerum ali-
quot scriptorum de coena Domini Viteberg. 1530. Corp. Ref.
II, 29: Quanquara autem fides non pendeat ab humana aucto-
ritale sed a verbo Dei, tarnen cum Scriptura imbecilies a
lortioribus confirmari velit, juvai habere Ecclesiae testimonia in
onnni genere tentationum. Ut enim vivos libenter consulimus,
quos judicamus usum aliquem habere spiritualium rerum, ita
et veteres, quorum scripta probantur, censeo consulendos esse.
14) 8. an ben Jaiferl. ©tattfjalter unb ©tänbe beö faiferl. Slegimentä
ju 9iurnbcrg 2fug. 1523 (be SBette II, 367) beruft fic^ gegen ben
Ijiten %xt. beö Eaiferl. Sbictö com 6. SJ^cirä 1523: »man foUe baö
©öangelion prebtgen nacl^ 2(uölegung ber 8et)rer, oon ber d)rifl(.
Äird)en angenommen unb approbirt,« auf Augustini ep, 19. ad
Hieronymum de Petro reprehenso a Paxilo c. 1 : »3(^ gebe aU
lein ben {)eil. S3ßd)ern, bie ba canonici ()ei^en, bie 6f)re, baf \i)
glaube, feinen berfelben (Sd)reiber geirret {)aben: bie anbern alle
lefe ic^ alfo, ba^, rcie l)ocl^ fie fd)einen mit Äunjl unb ^eiligfcit,
bennod^ nid^t barum recl^t ad^te, ba^ fie atfo galten? fonber voo
fie mirö mit ben ©priid)en ber t)eil. ©d^rift ober f)eUer SSernunft
beweifen.« Saju fc^t ßutt)er: »^ie fet)en wir \<x , ba^ >St. Jlugu;
jlinuä ein 3iel ftecFt, V\e 8el)rer anjunef)men, unb wirft fie alle
unter 'oa^ Urtfjeil ber l)eil. ©d^rift, wie billige ha^ über bie^ 3iel
fid) nid^t gebüfjrt Senianb anjuneljmen, er fei) wie heilig u. geleljrt
er müge. ©eldjen 23erftanb oon ben ßeljrern, fo bie d)riftt. jtirc^e
an-genommen unb approbirt ^at, ad)ten wir audt) im 93ianbat fet)nj
wollen unb f unten auc^ feinen anbern leiben, eö %i\)i baiiiber, xo'xt
©Ott will« L. Comm. major in epist. ad Galatas. 1535. ad
Gal. 1 , 11. 12. {T. Jen. IV. fol. 23); Valde igitiu speciosum
et robustum hoc argumentum Pseudoapostolorum fuit, quod
et hodie plures commovet, scilicet: »Apostoli, sancti Patres,
»et eorura succesaores sie docuerunt, Ecclesia sie sentit et
a:i).II.e. I. 2utf;er. gefji-enfmicfelung. §. 31. ßutl;cr. 131
SKenfdjen, unb bie gm'l^eit beö ß^fifien in greic^gultigen
»credit: impossibile est autem , quod Christus tot saeculis
»Ecclesiam suam errare sinat. Tu certe solus non sapis plus,
»quam tot sancii viri, et tota Ecciesia etc.« — Quando Sa-
tan hoc urget, et conspirat cum carne et ratione, perterrefit
conscientia et desperat, nisi coiistanter ad te redeas, et di-
cas: »sive s, Cyprianus, Ambrosius, Augustinus, sive s. Pe-
»trus, Paulus, Johannes, imo angeius e coeio aliler doceat,
»tarnen hoc certo scio, quod humana non suad(0, sed divina,
»h. e. quod Deo omnia tribuo, hominibus nihil.« — At ais :
»Ecciesia est sancta, Patres sunt sancti.a Bene, sed Ecciesia,
quamlibet sancta, tarnen cogitur orare: »remitte nobis debita
»nosira.tt Sic Patres, quamlibet sancti, tarnen per remissio-
nem peccatorum salvati sunt. Ergo neque mihi, neque Eccle-
siae, neque Patribus, neque Apostolis , neque angelo e coelo
credendum est, si quid contra verbum Dei docemus : sed ver-
bum Domini siat in aeternum. Alioqui hoc argumentum
Pseudoapostolorum maxime valuisset contra Pauli doctrinam,
quia profecto magna, magna, inquam, res fuit, opponere totam
Ecclesiam cum toto choro Apostolorum Galatis contra Pau-
lum unicum, et eum recentiorem, ac minus auctoritatis ha-
bentem. Firmissimum ergo hoc argumentum fuit, et potenter
conclusit: nemo enim libenter dicit Ecclesiam errare, et tamen
necesse est dicere, eam errare, sl extra vel contra verbum
Del aliquid docet. — Hoc argumentum et hodie maxime
praegravat causam nostram. Nam si neque Papae , neque
Patribus, neque Luthero etc. credendum est, nisi doceant
purum Dei verbum, cui tum credendum est? Quis Interim
cerlas faciat conscientias, utri purum Dei verbum doceant,
nos an adversarii noslri? JNam et ipsi jactant se purum Dei
verbum haf<ere et docere. Nos Papistis non credimus, quia
verbum Dei non docent, neque possunt docere. E contra ipsi
acerrime nos oderunt et insectantur, ut pestilentissimos haere-
ticos ac seductores. — Quisque igitur videat, ut certissimus
sit de sua vocatione et doctrina, ut cum Paulo certissime ac
securissime ausit dicere: »etiamsi nos aut angeius e coelo etc.«
©d)enEel I, 19.
9*
132 mmU ^criobe. 'Kh\6)n. 1. S5. 1517—1648.
fingen Qeaö;)tet ^^), unb hei ben fird)(id[)en ^fenberungcn
oudj bic fd)tt)ad)en ©ewiffen gefdjont wilJen 'ß). ^er ungcs
15) g. Unterricht an alle S?etc!)tf inber. 1521. b- SBatd) XIX,
1009; »SfJiemanb [oU jum ©(auben geäiüungen, fonbern nur berus
fen »erben. ©oU jemanb fommen, ®ott njirb if)n burc^ ein Stufen
ttJol)l beiuei^en: bercegt er it)n nid)t, rcaö mad^ft bu mit beinern
treiben?« ©. 1012: «3uni eilften. SJarum l}üte bic^, unb la^ ja
fein Sing [o gru^ fc^n auf (Srbcn, ob c6 quc^ Snget oom .^immet
wären, bog bid) triber bein ©ewiffen treibe oon ber 2ef)re, bic bu
göttlid^ erfenneft unb adjtefl;.« ß. oon ber Sßctd)te an g. o. Sis
fingen 1521 b. SBald) XIX, 1036: »2rber ber ^apjl unb gei)llid)e
Se^er, bie fahren mit ?ucifcr über ben ^immel, geben Dor, it)C
Sing fep göttlid), unb mac^e oor ©ott fromm, regiere unb fu{)re
bie ©eiüifTen ju red)t S)a6 fann ©ott nid^t leiben, ba ift er ein
©iferer. Senn in ben ©enjiffen lüill er allein fetjn, unb fein Söort
allein regieren laffen, ba foU greil)eit fepn oon allen SO'lenfd)ens
fa|ungen.« ß. Tlntrcort auf Äönig ^einrid)6 VIII. o.
Sngtanb Sud) 1522 b. SBald) XIX, 333- ^^^ni, frei, frei
»üoUen unb fotlen wir fe^n in allem, ha^ au^er ber ©d^rift ifl:
tro| ber eg unö TOcl)re.« 2. an b. ©emeinbe gu Solingen.
21. Öct. 1523. b. be SGSette II, 419: »2Baf)r ifl6, bap id) gefagt
t)abe, eg fei) gut Sing um Seid)ten. Stern ic^ tt)ef}re unb üerbeut
nit fajlen, irallen , gifd) effen, feiren :c. , aber bod^ alfo , ba§
fold)g frei aefd)el)e. — SaS ©ereiffen rcöllen unb follen wir frei
^aben in allen SßSerfen, bie nit jum ©lauben ober ber ßiebc bc8
gf^äd^ften btenen.« 2. Eurgeö 23efenntnig oom b^it- ®acra?
ment 1544 (Sßald) XX, 2225): ^)2Ba6 frev) iji, nemlid) rceber
geboten nod) oerboten, barin man tt5eber fünbtgen, ncd^ oerbienen
Eann, ba§ foll in unfer 3}tad)t flebcn, alö unfer Vernunft unterwor;
fen, bap wirg mögen, ohn alle ®ünbe unb %aht bes ©eraiffen^,
braud)en ober nid)t braud)fn , ijalten unb fahren laffen, nad) un;
ferm ©efallen ober 9iott)burfti unb reellen {urjum l)ierin fret)e |)er=
ren , unb nid)t .Kned^te fe^n.«
16) ß. an ©palatin. 7. SKärj 1522 b. be SBette II, 145: »Sd)
ocrbamme alä ein ©reuel ber ^apiflen 5D?effe, bavaug fte ein Opfer
unb gut 5BerE mad)en, baburd) ber fCRenfd) ©ctt Derfiil)net mirb.
3d) aber will nid)t opanb anlegen, nod) Sfmanb, fo oljn ©lauben
Zf)M 6. 1. m\)et. $?c!)ventn?icfclun9. §. 34. Ht\)cv. 133
bunbenen ^veit)eit ber ©djwarmer aber, welcbe unabl)an9{9
ton ber 'i)dl ©cbrift ftd) auf ein innere^ SBort beriefen,
jleHte er ben ©runbfa^ entgegen, ba^ ber ©eift nid)t ot)ne
5i)?iftel ben SD?enfct)en gegeben werbe, iinb bap ber ©laube
öug bem SBorte ©otteö fomme "). 2(euperlid[) wollte er abs
iil, bereben, Dtelweniger jwingen, ba^ ev ftc fe(6ä mit ©ewalt ai^
tf)ue. 3fl[etn treibe unb oerbamme iä) [oId)en ?Wi^braucl) ber !J}Je|Ten
burci^6 2Bort. SBerö glaubt, ber glaube eö, unb folge ungenötl)i=
Qeti ttjerg aber nid^t glauben will, ber laffc unb faf)re immer f)in:
benn niemanb foll jum ©lauben, unb wag ben ®lauben belanget,
gejwungen, fonbern burd)6 SBort gejogen unb gewonnen werben. —
3d) öerwerfe aud) bte SSilbe, bie man e()ret, aber burd}6 SßSorti
treibe bie ßeute nid)t, baf fte fie »erbrennen follen, [onbern ia^
ftc if)r 3uoerftcbt unb Vertrauen nid)t brauf fe$en, wie biö^er ge=
f<%el^cn, u^ib nocli gefd)ief)t. Sie würben wot)l üon if)nen felbö
fallen, wenn baä fflol! recht burcf^ö Sßort unterweifet wü^te, bap
fte für ®ott ntd^tö finb nod) gelten. 2Clfo oerbamme iä^ aixi) be§
^apftg @efe|e »on ber Oljrenbeid^t, üom ®ebot, pm l)eil. ©acra=
ment gu beftimmter 3eit jU gef)en, »om ®ebet unb 2Cnrufen ber
^eiligen, i{)nen ju feiren unb faften. Sd) tl)ue eö aber mit unb
burd^ö SQJort, baf id) bie ©ewiffen frei mad^e, unb t>on fold)en
©triefen erlcbige. SßSenn bag gefd^ietjt, fteljetS benn hei i^nen, baf
ftc bcrfclbcn entweber braudben um ber ©d^wadjcn willen, bte nodj
bran tjangen unb brinnen oerwirret finb, ober nid)t braud^en, wo
ftc unb anbere ftar! finb: baf alfo bie Siebe {)errfd^e unb £)berf)anb
bcl)alte in biefen unb bergleid)en äuperlid)en Sßerfen unb ©efe^en.«
£. an bte ©emeinbe ju Solingen 21. £)ct. 1523 b. be SBette II,
419: »Sßäcil nun otel fdjwac^er ©ewiffen feinb, bie in ^apjtö @e=
fe|en gefangen liegen, fo ifts wol)lgetf)an, ba^ bu nit gleifd}
cfTejl 2C. Senn fold^ nit glctfd^ effen wirb bamit ein SBerE ber
Sieb, weil bu bamit beincm S'iäd^ficn bteneft, feiner SBeifc ju fol=
gen, unb feincg ©cwiffenö ju üerfd)onen.« S3gl. 8. ad)t ®er^
mone, weld)e er wiber D. garlftabtö Steuerungen ju aßittenberg
in ber gajten gcprebtgct 1522 b. Sßalc^ XX, 4.
17) £. wtbcr bte Ijimmlifc^cn ^ropl)ctcn. Äl). 2. 1525 b.
2Bald) XX, 271 : »©o nun ©Ott fein beiligeö goangelium l)at ouö;
lafTen gel)en, t)anbelt er mit unö auf aweteclci Sßeife. einmal
134 sßtevtc ^cnobe. 3(bf(^n. 1. §B. J517— 1618.
ttjci^cnbe 8e^rc burcf) bie weltlidjc £)bri()fe{t nur fo weit
befcbrdnft wiffen, ba^ burd) fie bie öffentliche iDrbnung n{d)t
geflort würbe >8): bagegen oerwarf er alle Sejlrafung ber
aufcrltd), taö anbctcmal innerlid). 3(euferli(^ t)anbclt cc mit uns
burd^ mitnblirf)e SBorte beg ßoangetü unb burd) bie leiblidben 3ei=
^en, olö ba i(l Saufe unb ©acrament. Snnerlid^ ^anbelt er mit
unö burd^ bcn ^eiU ®cift unb ©tauben famt anbern ©aben. Tibet
baö aUe$ im SJiapen unb ber Örbnung, ba^ bie äu^crlidjen ©tiicfe
foUen unb muffen »orgeljen, unb bie innerliii)en ^etnati) unb burd^
bie äuperlid^en !ommen, atfo ia^ erö befd}loffen ^at, feinem SJien;
fd^en bie innerlidijen ©tutfc ju geben ot)ne burd^ bie äuferUd)en
(Stürfei benn er will niemanb ben ©eift noc^ ©tauben geben ofjne
i)aä äu^erlic^e SDBort unb 3eid[)en, fo er baju eingefe^t f)ut, »ie er
fiuc. 16, 29 fprid[)t: »£a^ fte 50Jofen unb iie ^rop^eten fjören.«
S)a{)er aud) ©t. ^auluö barf nennen bie Saufe ein S3ab ber neuen
©eburt, barinne ©Ott ben t)ei(. ©eift reid^lid^ auggeußt, Sit. 3,
5. 6. 7. Unb bag miinbtii^e ©tjangelium eine göttlidje Äraft, bie
ba feiig mad^e alle, bie bran glauben, «Rom. 1, 16.«
18) e. 2fu6tegung beS 82ten ^fatmö. 1530 ju 2S. 4 b. SBatc^ V,
1055. @r unterfdjeibet Ijier öier gälle: »@rftlic^ finb etlid^e Äe=
|er aufrüljrifd), bie öffentlid) lef)ren, ba§ man feine Obrigfeit lei=
ben folt. 3tem baß fein Qtivi^l möge im (Stanbe ber Obrigfeit
ft^en. Stern ia^ man foll nid^ts (Sigeneö ^aben, fonbern üon SBeib
unb Äinb laufen, ^au6 unb ^of laffen, ober alle Singe gemein
Ratten unb {)aben. Siefc ftnb ftrarfö unb o^ne allen 3«'eifet iu
jlrafen oon ber Obrigfeit, alö hie ha öffentlid^ wiber hie nseltlic^en
«Rechte unb Obrigfeit jtreben, 9Jöm. J3, 2. S)enn fie ftnb nid)t
fdjted)t allein Äe^er, fonbern al6 hie 2i:ufrüf)rer greifen fte hie
Öbrigfeit unb i^r SfJegiment unb Orbnung an, gteidjwie ein ^ieh
frcmbeö (3nt , ein ?0?örber fremben Seib, unb ein (5f)ebred)er frem=
beö ©emal^l antaflet, rceldjeg alleS nid)t iU leiben ift. 3um 2(n=
bern, reo etlidje wollten lel)ren wiber einen öffentlid)en 2trtifel beö
©laubeng, ber flärlid) in ber (Sd^rift gegrünbet, unb in aUer 5Be(t
gegläubet ift oon ber ganzen (5()ri|tenl)eit, gleid)n?ie bie, fo man
bie Äinber lebrct im (Srebo: al6 wo jemanb let)ren wollte, baß
(Sf)rifiu6 nidjt ©Ott fe^ , fonbern ein fd)led^ter sjjjenfd), unb gleid^
wie ein anberer 9)ropl)et, voie hie Surfen unb bie SQßiebertäufer
3;().II. 6.1. 2utf)ec. 2cf)i:cntn)tc!cluncj. §.34. 2utf)er. 135
i)alten5 bic foU man au(^ ntd^t Teiben, fonbcrn olS bte öifentUdbcn
Säflcrei: ftrcjfcn: benn fte feinb aud) x\iä)t fd)lcd)t aUcin Äe|et, fon;
bern ciffentlidie Säfterer. 9lun ift ja bic ÖbrigEeit fd)ulbtg , bte öf;
fentlid?en Cäjlercc ju flrafen, alö man bie jlrafet, fo fonfl fluiden,
fd^wören, fd)mät)en, läftern, fd)anben, üerleumben. — 35enn l)iers
mit wirb niemanb jum ®lauben gebruncjen, benn et Unn bennod^
wol glauben, traö er wiü. Mein ba6 Seiten unb ßäftern wirb
i^m »erboten, bamit er wiU. ®ott unb ben 6{)riften i()re Set)rc unb
Söort nel)men, unb »iU fold)e6 bennod) unter berfelbigen eigenen
©d)u^ unb @emeinfd)aft aller weltlidjen S^u^ung ju itjrem ©d^aben
tl)un. @r 9ei()e ba()in, ba nid)t Sl)rifl;en ftnb, unb t^ue c6 bafclbft.
S)enn, wie i^ mct)r gefagt, wer bei SBürgern ftd) nät)ren will, ber
foU baß (Stabtred)t l)alten, unb baffelbige nid)t fd)änben unb fd)mä=
t)en, ober foU ftd) trollen. — 3um ©ritten, wo fid)6 begibt,
ba^ in einer Pfarre, ^tabt ober .^crrfd^aft bte ^apijten unb Sutl)e;
rifd)cn (wie man fte nennet) gegen einanber fdjreien unb wiber eins
anber prebigen über etlid^cn 2Crti!eln, ba beibeg Sl)eil6 bie ®d}rift
»or ftd) t)aben will, woUte ic^ bennod) fold)e 3wiefpalt nid}t gerne
teiben , unb meine 8utl)ertfd)en foUten aud) fclbft gerne abtreten
unb fd)weigen, wo fie merfen, ba^ man fie nid)t gerne l)öret, wie
ef)riftuö lel)ret SOlattt). am 10. 93. 14, unb fid) laffen su prebigcn
jwingen, wie iä:) ti)üe. — äBiU aber ja t)iec lein S^eil, ober
fann oteneid)t 2(mt6 l^alben nid^t weid^en nod^ fd^weigen, fo t{)ue
bie ObrigEeit baju, unb ßert)öre bie <Sa6:)e, unb weld^eS Sf)eil
nic^t bej!tef)et mit ber ©d^rift, bem gebiete man baß (StiUefd)Weis
gen. — Senn eö tft nid)t gut, ba^ man in einer Pfarre ober
Äird)fpiel wiberwärtige ^rebigt in ba§ Solf läffet geljen : benn eg
entfpringen barauö SJotten , Unfriebe, -Ipa^ unb SJeib, aud) in ans
bern weltlid)en ©ad)en. 3um S3tcrten, wo ober etliä)e gegen
einanber fd)reien über fold)en Jfrtifeln, ba beibe S&cile befennen,
ba^ e§ feine ©d)rift, fonbern alte @ewot)nl)eit ober 50Zenfd^engefe^c
fet), neben unb au^er ber ©d)rift aufgcEommen, al6 platten, 2Bcil)s
waffer, Söürjweil)e , unb bergleid)en unnötl)ige ©tiide mcl)r, bie
Weber mit SIBunber5eid)en nod) SKärtt)rerblut beftcitigct ftnb, ba foU
man feincgwegeö fold) ©cjönfe auf ber ©an^el leiben, fonbcrn bei=
ben i£f)citen gebieten, ba^ fte gricbc Ijabcn. Senn wa6 bie ©d)rift
md)t {)at, barum foUen bie ^rebiger nid)t janEen »or bem SSolEe,
fonbern foUen bie ©d)rift immer treiben. Senn ßiebe unb griebc
136 Stierte ^mobe. ?{bfc^n. 1. S5. 1517—1648.
Äe^er aU fold[)er, «nb ollen Swang jur S5efel()run9 berfelben i^).
. gcf)et »eit über aUe (Zeremonien, wie <Bt. ^auluö aud) [agt, baf
ber griebe foUe über aUeö ben S3organg t)aben, unb ijt unc^riftlid^,
ia^ gricbe unb ßinig!eit folle benen Zeremonien «jeidjen. — SßSaö
td) aber fage oon öffenttidjen ^rebigten, t>ai fage iä) x)idmei)t üon
SBinfelprebtgten unb 1)eimUd)en Zeremonien: benn biefelbigen ftnb
alter Singe nid)t ju leiben : [onjl mag einer hei ftd) [elbft lefen unb
glauben, waS er will. SQSilt ev nid)t @ott t)ören, fo l)öre er ben
Seufel.
19) f. S. an ben c^rifll. 2Cbel beutfc^er «Ration 24. 2Cbt^. 1. §. 1.
not. 60. Äirdöenpoflille ^reb. am 5. (Sonnt, nad) @pipt)an.
über ^atti). 13, 24 — 30. (SBald) XI, 693): »2fufg anbere (lel)rt
unl biep (Soangelium), wie wir unö Ijalten foUen gegen biefelbigen
Äeger unb falfdje £el)rer. Slid^t foUen wir fte ausrotten, nod) üer=
tilgen. ®r fprid)t öjfentlid) atlljier, man folle eö laffen mit einan^
ber wad)fen. ?Olit ©otteö SBort foU man fjier allein l)anbeln : benn
cö gef)et alfo ju in biefer Sadje, ta^ wer l)eute irret, fann mor=
gen juredit kommen. SBer weif, wann ba^ SBort ©otteö fein
.^erä rül)ren wirb? 3Bo er aber oerbrennet ober fonft erwürget
wirb, fo wirb bamit geweljret, ba^ er nid)t fann äured)tfommen,
unb wirb er alfo bem SQSorte ©otteö entrüdet, ba^ er mup oerto=
ten fei;n, ber fonjl i)ätU mögen feiig werben. 35a gefd)ie^t benn,
voa^ l)ier ber >^err fagt, ha^ ber SBai^en wirb aucl^ mit ausgerauft,
wenn man bai Unfraut auSgätet. S)aS i|i benn gar gräulich 35ing
cor ©Ott, unb nimmermel)r ju oerantwortcn. S)arau6 merfe,
weld)e rafenbe Seute wir ftnb fo lange 3ett gewefen, bie wir bie
Surfen mit .bem (Schwerte, bie Äc^er mit bem geuer, bie Subcn
mit Söbten l)aben wollen jum ©lauben zwingen, unb baö Unfraut
ausrotten mit unferer eigenen ©ewalt, grabe alö wären wir bie
Seute, bie über vgjerjen unb ©eifter regieren fönnten, unb wir fte
möd)ten fromm unb red)t mad)en, weld^eö bod^ allem ©otteS SBort
tljun muf.« 3n bem S3erbammung6urtl)eile ber ©orbonne 1521
(3Cbtl). 1 §. 21. not. 1) würbe aud) bie ^ropofition Zütijeti hae-
leticos comburi est contra voluniatem Spiritus mit ben SBäorten
verworfen: haec propositio est falsa, contra voluntaieni Spiritus
divini asserta et errori Catharorum et Waldensium consona,
d'Argentrc collectio judiciorum de novis erroribus I, II, 367.
2:().1I. (5.1. i?utf)ci\.üel;vcntmic!etung. §.34. IJut^ev. 137
gut^erg 2c()re, bö^ m'cfct au§ tem ©efe^e, fonbern auö
bem ©lauben bic 9ied)ffcrti(jung fomme, würbe nid)t feltm
ttitpüerflanben , unb bvül)cte ju 9cfat)rltcl)en Srrt^umevn ju
filteren 20). ©al)er fdiavfte 9)?erand)tl)ün in feinen Articulis,
de qiübus egerunt Visitatoi-es in regione Saxonlae (1527)^')
c§ ben ^rebigern nad)bi:iicfa'cl) ein, and) S3upe ju prebigen,
tt>e(dt)e bem ©tauben uorancjeben muffe, unb ta^ ®efe^ ju
er!ldren, beffen Srfenntnip bie S3u0e wirfen müjje^a). ^«i
20) f. oben §. 30. not. 3. Georgii Wicelii assertio bonorum
operum p. 71 hinter f. Confutatio calumniosissimae responsio-
nis Justi Jonae, Colon. 1549; Concionatores secuti magistros
suos mirum in modum ubique et semper supploserunt bona
opera, adeo ut nuUa ab illis sit audita concio , in qua misera
opera non crucifixerint. Neque enim judicaverunt se ivayyi-
kluitv, nisi quam insani^sime bona opera conspuerent. Aique
adeo ipsa populi evangelici religio et conversatio plus satis
declarant, doctane sint opera in suis ecclesiis an dedocta etc.
21) [. libti). 1. §. 4. not. 25.
22) e^uvfäcl)fifc^e a5ifttattonö = 2frtiEet ö. 5- 1527 u. 1528 latein. u.
beutfd) {^erauögeg. o. ®. Z^. Strobel, 3(ltborf 1777. JCnfang:
Pastores debent exemplum Christi sequi, qui quoniam poeni-
tentiam et remissionem peccatorum docuit , debent et isla
pastores tradere Ecclesiis. Nunc vulgare est vociferare de
fide, et tarnen intelligi quid sit fides non potest, nisi praedi-
cata poenitentia. Plane vinum novum in utres veteres infun-
dunt, qui fidem sine poenitentia, sine doctrina timoris dei,
sine doctrina legis praedicant, et ad carnaiem quandam secu-
ritatem adsuefaciunt vulgus. Ea securitas est deterior, quara
omnes errores , qui antea sub Papa fuerunt, hoc genus con-
cionatorum describit Hieronymus et vituperat eos, qui dicant,
pax pax , et non est pax. — Aliquando totum decalogum
enarrent ordine, quia praedicatio legis ad poenitentiam pro-
vocat, aliquando cerium aliquod vitium vituperent, et copiose
declarent, quam graviler offendatur Dens, et quas poenas mi-
netur. ]Von enim satis est praecepia enarrare, sed etiam
poenas commeniorent , quas Dens miuatur peccatoribus. JVec
138 ^iexU ^eriobe. 2(bfc^n. I. «S. 1517—1618.
gegen Ut)aupiäe Sodann HQxicola (SJ^ögijier diUehen)^^),
tu S3upc muffe md)t öu§ bem ©efe^e, fonbern ou§ bem
^üangclio !ommen, unb üeranlöpte böburd) bie öntinontis
jlifdje ©treitigfelt 24), tie einzige, tt)eld)e ju 8utl)evä ßebs
jeiten innerhalb ber lutberifc|)en Äirdje geführt würbe. @r
lief ffd) jtpar juerj! burd) ein ©efprdcl) mit ßiitber unb SERci
tantum de aeternis poenis, sed etiam de praesentis vitae poe-
nis doceant.
23) 9)1. Sof). Tfgricola'ö aiiö (gigleben ©dirtften möglidjjl »oUftänbig
öergeid)net, oon M. S3. Ji:orbe6, 2Cltona 1817. iüti)ix€ Urtt)eil
über tt)n an Sac. ©tvatner, >?)ofprebigec ju Sßerlin o. 6. S)ec.
1540 b. be Söette V, 321: Non est SKeifter ©ritfel is vir, qua-
lis cupit videri , aul qualem credit esse Marchio, neque un-
quam erit. Nam si velis scire, quidnam ipsa vanitas sit,
nulla ceniore imagine cognosces , quam Islcbii. Hoc depre-
hendes gestu , voce, cachinnis, denique omnibus animi et cor-
poris motibus et moribus, ut scurram possit superare quem-
vis. Meum consiliuin fiiit, ut a fiinctione verbi in aeternum
abstineret, et jocularem aliquam professionem susciperet: ad
docendum pror?us non valet. Ac si omnia reliqua essent to-
lerabilia, tarnen gloriae furor tantus est in eo, ut nihil possit
Deo in suo opere prodesse, sed plurimum nocere. S)er "Kn:
gvif auf ?OZelanc^t{)on 'i)atte feine SBurjel it)of)( in bem Unwillen,
ba^ ein erlebigtec t|)eot. ßet)r|lu{)l in SßSittcnberg bemfelben unb nid^t
Jfgricola übertragen wat, [. SSretfd^neiber in b- tl)eol. ©tubien
u. Ärit. 1829. IV, 741.
24) UrEunben jui: ©efdjid^te berfelben in S. 6. görjtcmann'ö neu;
em Utfunbcnbudje jur ©efd). ber eoang- Äird)enreformation, 5Sb. 1.
(«Hamburg 1842. 4.) ©.291. ogl. ^lancE'6 ®efcl). b. ent)lel)ung
un[ere6 prot. fiel)cbegriffö V, I, 1. C. L. Nilzsch de anlino-
mismo Jo. Agricolae Comm. IL Viteberg 1804. 4. (aud) in
bcff de discrimine revelationis imperatoriae et didacticae,
Viteb. 1830, 11, 1). A. Wewetzer de antinomismo Jo. Agri-
colae diss. Stralsund. 1829. 4. Ä. 5(Äattl)e§ ^l;il. gjlelanc^tfjon.
(2(ltenburg 1841). ©. 93.
3;().II. 6.1. 2uf{)cr. Sefrtentwicfelung. §.34. gut^er. 139
lan<i)tl)on in Zov^au (55cc. 1527) befcfjwicljttgen^s), erneus
crtc aber feine SSe^auptungen in anmaplidjen Sl^efen 1537 ^ß).
25) Mel. ad Just. Jonam dd. 20. Dec. 1527, Co?p. Ref. I, 914.
cf. Lutherus ad eiindem dd. 10. Dec. 1527 b. ise SBette III, 243.
26) Sfa^cbergev übet Sutt)fr u. f. Bfit/ t)erau69ev3. ». 9lcubccfec
(Sena 1850) ©. 96. ^rgricola t)attc feine 18 Positiones ^etmlid^
anonpm »erbreitet: Cutt)er lie^ fie b. 1, 25ec. 1537 üeröffentlid)en,
unb iribertegte fie bann 1538 in 5 S)i6putationen/ ju benen 1540
nod^ eine 6te tarn (T. 1. Jen. fol. 516 »gl. bie S3ericf)tigungen b.
J^örftemann I, 313). S)ie tjorjüglidjl^cn jener Positiones: 1. Poe-
nitentia docenda est non ex decalogo, aut ulla lege Mosi,
sed ex violatione Filii per Evangelium. 2. JVani Christus Lu-
cae ultimo ait: »sie oportuit Christum mori , et hoc modo in-
trare in suam gloriam, ut praedicentur in nomine suo poeni-
tentia et remissio peccatorum.« 3. Et Christus apud Johan-
nem ait, Spiritum arguerc mundum de peccato , non legem.
4. Idem docet ultima concio Christi: ite, praedicate Evan-
gelium omni creaturae. 5. Paulus cum ad Philippenses ait:
»hoc sentite in vobis, quod et in Christo Jesu, ut in timore
et tremore salutem vestram operemini,« praeclare statuit, do-
cendam esse poenitentiam, quam vocat (imorem et tremorem,
ex memoria Christi , non ex lege. 6. Ex concionibus Pauli
et Barnabae satis manifestum est, non esse opus lege ad ul-
lam partem justificationis. 7. Sine quacunque re datur Spiri-
tus sanctus, et homines justihcantur : ea res non est necessa-
ria, ut doceatur, neque pro principio, neque medio, neque
fine justificationis. 8. At datus olim, et datur perpetuo Spi-
ritus sanctus, et justificantur homines sine lege per solum
Evangelium de Christo. 9. Ergo lex Mosi non est necessaria
ut doceatur, neque pro principio, neque medio, neque fine
justißcationiä. 13. Quare pro conservanda puritate doctrinae
resistendum est iis, qui docent, Evangelium non praedican-
dum nisi animis prius quassatis et contritis per legem. 16.
Lex tantum arguit peccata, et quidem sine Spiritu sancto,
ergo arguit ad damnationem. 17. Opus est autem doctrina,
quae magna efficacia non tantum damnat, sed et salvat simiil;
ea autcm est Evangelium, quae conjunctim docet poenitentiam
J40 S5ievfe ?)enobe. 'Khfd)n. 1. f8. 1517—1648.
^(lierbingg fdjeint bem "it^xkola tie SBa^r^eit üoi'9efcf)n)ebt ju
l)ahm, ba0 ein dugerlid)e§ ®efe^ burd) feine äußerlichen SSers
I)eißungen unb •Dro()un9en nidjt wai)ve S3uße, b. i. einen
ftttlicfjen 2(bfd)cu üor ber ©unbe, enrecPen fonne, bap üiels
me()r biefe allein au§ ber lebenbigen ßrfenntnip ©otteö unb
ber ü:kU ju t(;m ^erüorge^e 27): inbeffen fprad) er biefe
et remissionem peccatorum. 18. Nam Evangelium Christi do-
cet iram de coelo et simul Justitium Dei , Rom. 1. Est enim
praedicatio poenitentiae, conjuncta promissioni, quam ratio
non tenet naturaliter, sed per revelationem divinam. S)ann
foli^en Stellen auö 2utf)er6 ©diriftcn, xvo bie Cef)re pure, unb
anbete auö ben ffitfitationgartüeln unb Luth. comm. in ep. ad
Gal., lüo ft'e impure oorgetragen fep. ©nbltd^ nod) alii articuli
Antinomi, wafjrfd^einlid) nur münbüd^e ITeu^erungen : 1. Lex non
est digna, ut vocelur verbum Dei, 2. SSift bu ein >§ure, SSube,
(5f)ebrec^er, obec fonft ein Sünber, gläiibcfl bu, [o bijl bu im
Sßäege ber «SeligEett. (S)iefe unb bie 3te ät)nlid^ tautenbe ^topofis
tion erklärt Jfgricola in f. Älagfdjrift b. görftemann I, 317 für
ein purum figmentum et cliimaera: 2utf)er i)at ju bem Söciniar=
fd)en @):emplare {)anbfc^riftlid^ ^tnjugefelt: istas duas potest ne-
gare fortasse, tamen nescio. Nee sunt Islebio imputati, sed
aliis ut suis discipulis, ut titulus indicat. Omnes aliae sunt
M Grickels, ut ex aliis probatur). 4. Decalogus get)ört auf
ba^ mat\)i)aüi, nid)t auf ben ^rebigtflut)!. 5. Tiüt bie mit SKofe
umget)en, muffen jum Seufel faf)ren , an ©algen mit SKofe. 6,
Söir foUen nic^t bie 50lenfcf)en bereiten jum Soangelio burd^ bie
^tebigt beö ©efe^eö , @ott mu^ eg tt)un, bef SBerE [c^ eö. 7. In
Evangelio non debere agi de violatione legis, sed de viola-
lione Filii. 8. Audire verbum et ita vivere est consequenlia
legis. 9. Audire verbum et sentire in corde est propria
Evangelii consequenlia. 10. ^etruö i)at d^rifilidjc grei^eit nid^t
geraupt. 11. ©ein ©ptud): ceriam facientes vocationem vestram
per bona opera, taug nic^t. 12. 2(l6balb bu gebenfeft: fo unb fo
foUt eö in ber (St)riftenf)eit äugct)en, eö foUten feine, ei)xbaxe, jüd)=
tige, t)eiUge, £eu[d)e ßeute fcpn, fo t)aft bu beö eoangelii fc^on ge;
feilet cap. 6. Cuc
27) cf. Nitzsch. comm. f. not. 25. ©^en£el 1, 178.
2:().I1. (§.i. gutf^er. 2ef)rentn)icfelun3. §.34. iJutt)cr. 141
Sbecn mit fo weniger Älarl^eit iinD mit fo unbefonnener SSers
ac^tung be§ ©efe^eä au^, bop bie SSefeitigung bicfc§ 2Cntinos
mi§mu§ burc() 2uther§ Disputationen fel)r envunfcljt xvax 28).
28) Di«p. 1. {T. I. Jen. fol. 517); 1. Poenitentia, omnium testi-
monio et vero, est dolor de peccato cum adjuncto proposito
melioris vitae. 2. Hie dolor proprie aliud nihil est, nee esse
potest, quam ipse taetus seu sensus legis in corde seu con-
scientia. 4. Poenitentiae prior pars, seil, dolor, est ex lege
tantum. Altera pars, seil, propositum bonum, non potest ex
lege esse. 5. Non enim potest homo, territus a facie peecati,
bonum proponere suis viribus, cum nee quietus et seeurus id
possit. 6. Sed vi peecati confusus et obruius cadit in despe-
rationem et odium Dei, seu deseendit ad inferos, ut Scriptura
loquitur. 7. Ideo addenda est legi promissio seu Evangelium,
quae conseientiam territam paeet et erigat, ut bonum propo-
nat. Disp. II. 1. Lex non solum est non necessaria ad justi-
fieationem , sed plane inutilis et prorsus impossibilis. 10. Ex
bis autem non sequitur, legem esse abolendam, et e eoncio-
nibus Ecclesiae toUendam. 11. Quin eo magis est neeesse eam
doceri et urgeri, quod non est necessaria, sed impossibilis
ad justifieationem , 12. ut homo superbus et de viribus suis
praesumens erudiatur, sese per legem non posse justificari.
37. Sed et hoc falsum est, quod sine Spirilu sancto arguat
lex peecatum , cum lex sit scripta digito Dei. Disp. V. 42.
Quare lex promiscue doeenda est, sieut et Evangelium, tam
piis quam impiis. 43. Impiis , ut territi agnoseant suum pee-
catum , mortem et inevitabilem iram Dei, per quam humilien-
tur. 44. Piis, ut admoneantur carnem suam erueifigere cum
concupiseeniiis et viiiis, ne seeuri fiant. Tfgricola gab naö),
unb ba cc feinen 3t:rt()um befonberö in ©teteben oerbreitet ijatu,
[o rirf)tete Sutf)er an ben borttgen ^rebtger Qa^-p. ©üttel San.
1539 ein @d)retben (be SBette V, 147), in rceUtem er jenen Svv;
tt)um njiberlegte unb ben Söiberruf 2t'6 anjeigte. ©päter glaubte
inbeffen 2fgricola, \>a^ £. in jenem (gehreiben unb anbern @d)rtften
i\)xn 8e{;ren beigelegt ^ahn , nvldje nie bie feinen gotüefen feyen,
unb gab beSf)alb eine Älage bei bem ©fjurfürften ein (d. I. aKävj
1540, in görjicmannö neuem Ur!unbenbudje I, 317). Suttjer bes
142 ^mte ?)cnobe. 2fbfd)n. I. S5. 1517- 1648.
©ie gemeinfame 8e{)re fanb i^ren 2(u§bru(f für ben
SSolfguntmtdjt in ben Äate4)i§men £ut{)eri 1529 29),
ber alten Mixdje gegenüber bon ©eiten ber gürflen unb (BtätiU
in ber 2(ugöburgifcben ßonfeffion (1530) 30), üon ©eis
ten ber Sbeologen in tcn ©cbmal!albifdf)en ^(rtifeln
(1537) 31 ). Sie 2(ugöburgifcbe ßonfeffton würbe allgemein
alg ber 8e()rmittelpunct ber Parteien hetxad)Ut, unb eä bes
gann befonberg nad) bem 9?aumburger gürjltentage (1561) t)ii
S3erpflid)tung auf biefelbe ublicl) ju tperben 32).
oiittüoctete biefelbe fe()V ^efttg (ba[. S. 321). "Jfgricola ging, of)nc
ben ^vocef ab^uiüatten, al§ ^ofpvebiger nad) SSerltn, unb fenbete
enblicf) oon bott b. 6. 35ec. 1540 einen Söibetruf ein (baf. ©.349).
29) D, 3. St)r. SB. ^fugufti'ö (Einleitung in bie beiben ^auptfates
ct)i6men ber eöangel. Äird^e, etbevfelb 1824, S. 44. D. ©.
.Köllnet'ö (Spmbolif ber lut()er. Äird^e, Hamburg 1837, <S. 485.
Sie erjie ^uögabe o. Sutljevö U. ÄatedjiSmuS in einer nieberfädjfü
fd)en Ueberfe^ung (o. 1529) mit einer Unterfud)ung über bie Snts
flel)ung beö üeinen Äateci^t6mu6 I}erau6ge9eben ü. S. gjiöntfes
berg, ^pamburg 1851. 12. D. @ «Ol oljnif c'ö ba6 fec^öte >&aupts
ftücB im Äated)iSmu6 nebft einer ®efd). ber Eated;et. ßiteratur in
Sommern, ©tralfunb 1830.
30) %bt\). 1. §. 5. not. 4 u. 5.
31) 2lbtl). I. §. 7. not. 18. 19.
32) 3n ben 1533 öon 9}leland^tf)on entworfenen neuen Statuten ber
tl)eolog. ^acüUät fjeipt eö ( Liber Decanorum facullaits theol.
Acad. Viteberg. ed. C, E. Foerslemann, Lips. 1838. p. 152):
1. Ut in Ecclesiis totius ditionis nostrae — ita in Acadetnia
— volumus puram Evangeiii docirinam, consentaneam confes-
sioni , quam Augustae anno 1530 Imp. Carole exhibuimus, —
pie et fideliter proponi, conservari et propagari. Unb in bem
angel)ängten tljeol. Soctoreibe p. 158: Ego promitto Deo, —
me Deo juvante fideliter serviturum esse Ecciesiae in docendo
Evangelio sine ullis corruptelis, et constanter defensurum esse
Symbola, Apostolicum, Nicaenum et Atlianasianum, et perse-
veralurum esse in consensu doctrinae comprehensae in con-
fessione Augustana, quae per hanc Ecclesiam exhibita est
SEf). II. (5. 1. 9Jcfoi'm.gef)renttt)icfeIim(}.§.35.3win()li. 143
§. 35.
(5vflc ^fuöbilbung beö £cf) v^Jf griff ö in bec ©djjüeijetifdjen
Ä i r dK-
Swingli woUtz wie (5ra§mu6 ') 2Öaf)rf)eit unb ©Ittlict)-
feit, aber er befdmpfte nnxoai)vi)eit , 2(ber9lauben unb <BiU
tenloftcjfeit obne bie 9iucfftcl)ten beffelben, unb juglctd) mit
patriotifcI)em ©ifer, \)a ik bie ffianbe lieferten, burd) mid)e
diom unb bie |)ierarcbie fein S5ater(anb gefangen bielten 2).
Imperatori anno 1530. 2)er Hamburger Sonoent 15. 2fpr. 1535
bcfd)t(ft üon ben geijil. SJJinijlevien oon Cübccf, 23remen, mo^od,
©tralfunb, Ciinebucg unb Hamburg befd)lop, baß bie ^rebiger bem
2tug6biirgtfc()en SSefenntnifTe folgen, unb f^e ftc angenommen wüxs
ben, übet baffelbe oerijört werben, aud) ben lutJ^erifd^en Äated)i6=
muß fleißig gebraudtien folUen , f. ®d)röbef'6 eoangel. SOJecElcn;
bürg I, 302. Sie Äirdjenorbnung oon ©d^wäbifd) ^atl 1543
fd)veibt cor, baß bie biblifd^e ßef)re, lüie fte in ber 2fugöb. (lon=
feffton unb 2C))olügie oecpanben werbe, gelef)ret werben foUe (9t id^;
ter'6 euangelifd^e Äird^enorbnungen II, 15). ©onft pflogt in ben
äUeften Äirdjenorbnungen auf bie biblifc^en aSüdjer oenriefen, aud)
ein Snbegviff ber Seljrc gegeben, ober aud) auf anbere SBüöjet
i. S. Cutf)erö ^ollillen, f. ©rflärung beö SSriefeö an bie ©alater
atö Seitfaben f)ingewiefen ju werben. 9iad)bem inbeffen auf bem
gürl^entage in 9taumburg (8. gebr. 1561J bie 2<;ugöburg. Sonfeffton
neu unterfd^rieben, unb al6 «Ric^tfd)nur für alle ßanbeseirdjen an;
ernannt war (f. S. ■&. ©etbfe'ö ber naumburg. gürftentag, eeip=
aig 1793, ©. 139 ff.), fo würben aud) bie 23erpflid)tungen auf
biefelbe in ben Äird)enorbnun9en l)äufigcr. ogl. 3. (5. ®. 3ot)ann=
fcn'S Unterfudjung ber S?ed)tmäßigfeit ber 23erpflid)tung auf fi;m;
bolifdie Sßüd)er, 2fltona 1833, ©. 317 ff. Seff. 2)ie «nfänge beS
iSt)mbotjwange6 unter ben beutfd)en »protepanten, gefd)id)tlid) bar;
gefleUt. Scipsig 1847.
1) f. Tlbti). 1. §. 2. not 9. 12. Melanchthon ad Camerar. %. 3.
not. 26.
2) 2tlö 3wingli 1519 in 3örid) antrat, fo funbigte er bem (&<x^\tii
an, baß er \i<ii (goangcl. gÄatt{)äi prebigen woUe (^. aSuHinger'ö
144 SSiertc ^eriobe. Wd)n. 1. §8. 1517—1648.
X)k ^eilige ©dbrift war i^m unbebingte Zmtoxitat^), er
wollte allein ©Ott unb feiner iDjfenbarung bie @^re gegeben,
unb nad) ber It^tern alle fird)licbe £el;ren, ®ebraucl)e unb
©itten lungebilbet baben, ol^ne auf fircblicbe (gntroicfelung
anberä alg in gleicbgültigen Singen SJucfficbt p nebmen.
@o n)0Üte er nicbt bloä eine 9?einigung, fonbern eine öollige
S^eubilbung ber Äircbe nacb "^aa^Qahe ber bciligcn ©cbrift;
unb ba eä ficb bier um bie Qljve ©ottcö banbelte, fo flanb
er nid)t an, feine fircblicben unb ftttlidjen 9?eformationen
JHeformationg^efd). I, 12); via^ möUt er erftfren mit ®efd)i'tft/
unb nit mit ?Ken[c^fn ©utbünfen, aüei ju ©fjvcn @ott, ftnem eis
nigcn ®un unfcrm Ferren Sefu Q^ti\to, unb ju rechtem ^eil ber
©eelen, unb frommec biberber Siitl)en Unberricbtung « Ueber ben
3n()alt ber ^rebigten; »3n tt)etd)en er (Sott ben Sßatter pn;ft, unb
alle ?OJenf(^en allein uff ©ottcs ©un, 3 6^r. , al§ ben einigen
^eilanb üertruwen lef)rt. «peftig f)ub er an triber ben ?OTifgtauben,
©uperflition unb G5li)d)gnert) reben. Sie S3u^ ober SSefferung beö
ßcbcng, unb djriftenlic^e ßieb unb Zvnvo treib er l)eftig. Sie 2a|ter,
ol§ ber sJJJüfftgang, Unmaap in Sffen, SrinEcn, Äleibern, greffe=
vr) unb güUert), UnbertrudEen ber 2frmen, ^enftonen unb Äriegen
fitaft er tuä), trang ernfili^ uff ba^ ein Oberfeit ©erid^t unb
9?ed)t t)ielten, SOSittraen unb SBaifen fc^irmten, unb ia^ man bie
cibgenofftfcJ^e gri)l)eit ftd^ ju bel}alten flpffe, ber dürften unb ^er=
ren bul^lcn u^fdjlüge.«
3) 3tt)ingli'S Jtrtifel 1 — 16. o. 1523, libtt). 1. §. 2. not. 65.
USlegung beö 15. 2(rt. (3n3. SßSerfe burd) ©d^uler u. ©d^ultfjef I,
209): »Äitrj nüt \\t war, benn bog ©ott jeigtj unb olleg, ba^ nit
in bem Sßort ©otteö fiKen ©runb ijat, voitb nit wat erfunbcn:
benn ber S)ienfd) ifl lugenfjaftig.« Guil. Farel de VaulhoriU de
la parole de Dieu (Ceben ^axiV^ ü. Äird){)ofer, 3ürid) 1831, II,
189): Soj'ons, soyons par l'Evangile serfs de Dieu et de
l'Evangile, et affranchis de tout ce que Jesus Christ ne nous
a point ordonne, et que l'Evangile ne conlient point, de sorte
que tout cela soit loin de nous, et qu'il n'ait ne liea ne puis-
sance en nous: mais que J, Ciir. seul et son Evangile y
regne et y ait Heu.
^l). U. 6. 1. «Reform. Sef^rentmicf elung. §. 35. SwingU. 145
burd; bie welüi(i)e ^bri^feit €infül)ren ju lafifm *). Zn ßus
f^er tabeUe er ba{)er, bap er ju langfam üorfdjrelte, unb
ben 6cl)tt)ad)en ju üiel nacfjgebe s). 2(ucf? S^t^ingli fd;lop fid)
4) S3c^r. bic S3erorbnungcn 2fbtf). 1. §.2. not. 85. 88. 89 u. f. w.
2)ie Serncr gemein SRcformation ö. 7. gebr. 1528 (IBuUin;
ger'S SRcformationegcfd^. I, 440) beginnt mit ber (Srflärung oon
©d)uUf)eif unb Siatf)'. »2(l§ bann ung yon wegen ber OberFcit ge;
büi)tt , üd), bie unferen, unS üon (Sott beöold^nen nit aUcin in
weltlid)en ©adjen gu aller SSillifljeit gercpfen / fonberg oud^ ju
red}tgefd)affnem d)riftenlid^em ©loubcn (al6 tüijt @ott @nab gibt)
Snleitung gegeben, unb ein erber SSorbilb üd) üorgetragen, ift iid)
ane 3tt)r)fcl »ot wüJTenb, mit oil rcir unS in fölidjem gearbeitet,
wie mangerlei Orbnungen unb g}Janbaten wir bi^tjolb, un6 unb üd^
gu guter Unberridjtung, angefäd^en unb uffgerid^t u. f. w.«
5) ©cgen (graömuS unb beffen 2fnbänger, nid)t gegen Cutter ift ges
rid^tet de vera et falsa religione 1525. {Opp. III, 226): Hinc
quorundam scripta adeo impura sunt quod ad veritateni adti-
net, quamvis quod ad fucum niiidissinia sint, ut nescias, an
satius fuisset stilum nunquam levavisse , quam veritatem adeo
inverecundis blanditiis involvisse. Qui tarnen usque adeo sibi
placent, nt nisi ipsorum vestigiis incedas, ac contra christiani
pectoris Ingenium sis vel procaciter blandus, vel ambitiöse
elegans , cum veritatis etiam jactura, a tuis abstineant, ut
canis a balneo. Tumultuosa sunt illis, quae vera sunt^ mor-
bum enim graviorem esse ajunt, quam qui fortibus remediis
possit restitui. Belli hominesi an unquam viderunt gravem
morbum levibus curari? lenii morbi levibus curantur. Ponti-
ficum ergo morbus, si nunc primum lente crudescere incipe-
ret, conveniret plane bis remediis. Verum omnia ubi mem-
bra sunt a morbo absorpta, an non jam efticax istud reme-
dium, quod unum ac solum pristinae sanitati restituere polest,
propinandum est? lenta fortasse lentam redderent mortem,
sed nativa vitam ac valetudinem restituent. 3^. Uö legung
beö 18. 2(rt. 1523 (SBerfe /, 255) ober Cutter [. "äht^. 1. §.2.
not. 39. Sann fä()rt er fort: »Sd) weiß oud), baf er (Sut^ec)
»il nad^gibt in etlid)en 25ingcn ben SSlöbcn, \ia^ er öil anberft
I)anblen mödjt, in bem id^ nit feiner SKeinung binj nit bap er je
® i e f e l e r ' e Äird;enßefd&. 3r 58t>. 2te %Uij{. 10
146 SSicvtc ?)eriobe. ?rbfd)n. I. S5. 1517—1648.
bcm ^fugujlini^muä 6) unb ber Iuff)ev{fc!)en 2e^re üon ber
SRedjtfertigung burcf) ben ©lauben ') an: aber ©laube war
Bit, funber je «eni^ grcbt f)at5 alg in bcm SSüdblin ber je{)en Uö*
faligen (alg mir gefeit ift, bann iäj e§ nit gelefen \)ah) loft er
etwaö ber SSr)d)t nacf), baf man ftdb bem ^riefter föUe erzeigen,
ttjcld^ä bod) u§ ber fetbigen Zi)at Stiriflt (ßuc. 17, 14) nit mag
gebogen rcerben, — Serglgdben mit bem SBort ©acrament gibt er
ben Catineren nun je üit nacf): benn tüas befümmeret unS Süt=
fd^en, wie bie tvätfd^en tobten ^ft)fer bie {)eiligen 3eid)en, bic ung
©Ott gegeben t)at, ncnninb. — ®ergli)d^en »on gürbitt ber ®eU=
gen unb anbren ©inacn, barin er für unb für etraaö nad^gibt,
atö id) üerj^anb, ben ^Blöben.
6) 3n?. Uölegung be§ 20. 2rrt. 1523 (SBerEe I, 275). Elenchus
contra Catabaptistas 1527 (Opp. III, 424). Sermonis de Provi-
dentia anamnema 1530 {Opp. IV, 111).
7) 3iü. Ugtegung beg 15. 2frt. 1523 (SBerFe I, 208) nad) SOJarci
16, 16: 7)2Beld)er glouben rcirt unb geteuft, ber irirt l)eil ober
feiig. S(Be(c!ber gloubt unb fidbcr üertnin?t in ia^ ®ut, bag un§
©Ott uä ©naben gegeben i)at, \>a^ eö unfer ^eil ft)g, baS ha ijl
ber ®un ©otteö, ber wirt feiig.« Comm. de lera et falsa re-
lig. 1525 {Opp. III, 198): His ergo praemissis, videlicet qiiod
Christus expiatio pro omnium peccatis ac via saliitis est, —
atque ei tandem est soli qui ipso fidit, consequi putant ii,
qui Evangelio vel parutn fidei habeiit, vel ipsum impurius
hauserunt, ut omnes, qui ipso nitantur, licentia deteriores
fiant: fieri enim aliter non posse , quam cum humana mens
audiat sie liberaliter omnia condonnri per Christum, procli-
vior, ut est ingenium, ad libidinem reddatur. ©arauf bie
2Cntn7ort: Fides christiana res est, quae in animo credentium
sentitur, sicut valetudo in corpore. Hanc quisque facile sen-
tit, iniqua sit an aequa. Sic qui Christianus est, sentit, ut
mens propter peccatorum onus male habeat; et contra sentit,
quam bene habeat, cum remedii in Christo certa est. —
Qui crus fregit, et medicum nactus est felicem, qui deluxa-
tum membrum recte resiituit, non sie cogitat: »beatus es
»quod talem invenisti medicum, crebro crus franges, nara
»medicus iste omnia potest:« sed per omnem vitam — circum-
STf). II. 6.1. «Reform. Sef;rentn?ic!crun9.§. 35. SmnQü. 147
il)m bte ganje Zmi^nun^ be§ JQdl§ in ßfjrifio, begriff ö(fo
bte |)eilt(jun(j in fiö) 8): bie 2(u3uftinifd)e ßefjrc üon ber ^r;
vva()lun9 beljanbelte er, inbem er fie alä pi)ilofo)ßl)i\(i)c <Bpef
tülation, nirf)t alg Äircljenleljre betracbtete, mit groper greis
l)eit^). ^aimntUfi) fapte er ^is ©ünbe alö etwaö burc(j bie
spicit ac cavet ne crus iteriim frangat. — Sic qui ad hunc
modum exuliant, cum Christum audiunt pro omnium com-
missis solvisse: ^ipeccabimus, nam gratis omnia condonantur
»per Cliristum,« nunquam sensenint peccati dolorem. Nam si
sensissent unquam, omni studio cavereiit, ne qua fieret, ut
reciderent.
8) ebrarb'ö ®ogma o. i). 2fbenbmal II, 88. ©d^enfel II, 299.
9Kctan(^tf)on berid)tet bem (5f)urf. Sot)ann üon bcm SOtarburg.
©ffprad^e 1529 {Corp. Ref. 1. p. 1099): i>3um ffitertcn teben ft'e
(3njingli unb bte ©einen) unb fd^reiben unfd}icE(ic() baoon, wie bev
?OIenfd) üor &ott gcredjt gefdjä^t werbe, unb treiben bie 8et)ve »om
®lauben nid^t gcnugfam, fonbern reben al\o bayon, a(ö voäten iU
SBcrfe, fo bem ®(auben folgen, btefelbige ©ercditigEeit. "Kuä)
ti)ün fte bßfen Serid^t, wie man jum ®(auben !omme. SRun t)aben
fte Unterrtd^t in bicfem 2frtifel üon unö baaumat, fo oiel in bec
(Sit gefd)ef)cn mögen, empfangen. Se me{)t fte baoon l)6ccten, je
ba^ eg ii)ne\\ geftet, unb ftnb in allen biefen ®tuc!en gercid)en,
wicwobl fte juöor öffentlid) anberö gefdjrieben.« Id. ad Gorlicium
1530 {Corp. Ref. 11, 25): Nulla est mentio fidei jusiificantis
in Omnibus Zwinglianorum libris. Cum nominant fidem, non
intelligunt illam, quae credit remissionem peccatorum, quae
credit, iios recipi in gratiam , exaudiri et defendi a Deo,
sed intelligunt historicam.
9) Dr. 7t. .^a{;n 3n)ingti'6 8et)ren o. b. SSorfe^ung, üon bem SBe=
fen u. b. ffiel^immung be§ 9}lenfd)en, fo wie o. b. @nabenn?af)l,
in b. Sfjeol. ©tubien u. .Slrttifen 1837. IV, 765. S- S. ^crjog
S3emerfungen ju jener 2Cbf)anblung , cbenbaf. 1839 III, 778.
ebrarb'6 Sogma oom l). 2tbenbmal II, 80, ©djenfel II, 390.
(Salöin'6 Urtljeil über Zwinglii sermonis de Providentia ana-
mnemu in epist. ad Bullingerum 1552 (ex Ms in ^enri)'6 Cf;
ben ©aloinö III, 1, 62): Zwinglii enim libellus, ut familiari-
ter inter nos loquamur, tarn duris paradoxis refertus est, ut
10*
148 mmU ^mobi. ?fbfd)n. I. S5. 1517— 1648.
SSerbinbung ber ©eele mit einem Äorper üon ®ott gewoHs
teä'")^ Idugnete, ba0 bie ©rbfunbe an ftd) ©cbulb unt>
©träfe begrunbe *') , wollte bie (5rtt)df)tun(j nicbt an bie SSes
longissime ab ea quam adhibui moderatione distet. 3tt)in9li
wollte tiefe ©pecutation ben ®d)»rad)en nid^t mitgetfjeilt reiffen,
£>. ad Fridol. Fontejum 25. Jan. 1527 (Opp. VIII, II, 21):
Sed heus tu, caste ista ad populum, et rarius etiam : ut enim
pauci sunt vere pii, sie pauci ad altiludinem hujus inteiligen-
tiae perveniunt.
10) Zw. ad illustr. Cattorum Principem Philippum ser'tiiotiis de
"Providentia Dei onamnenia. 1530. {Opp. III, 79) c. 3. p. 89?
Cum igitur unum ac solum infinitum sit , necesse est praeter
hoc nihil esse. — Jam certum est quod quantum ad esse et
existere attinet, nihil sit quod non numen sit: id enim est
rerum universarum esse. c. 4. p. 99; Quid enim alienius est
a mentis et intellectus perspicuitale ac Juce. quam terrae cor-
porisque Stupor et inertia? — Mens veri amans et subinde
numinis reverens, e cujus substantia cognationem trahit, ae-
quitati et innocentiae siudet: corpus ad suara originem pro-
pendet, ad lutum, ad carnem , atque horum ingenium sequi,
tur. Ita ut si hominem comparare cuiquam velis, nulli rei
videatur esse simiiior quam si iuti massam rivulo clarissimo
et purissimo imponas. p. 105: Quo fil, ut voleniibus nobis
legem amplecti ex mentis desiderio, alia lex quae in mem-
bris — scripta est, repugnet , ut quae velimus quidem pro
animi probitate, per carnis tamen improbitatem non opere-
mur. Cum autem utriusque vigor non suus sit sed praesen-
tis Dei, qui omnium esse, existere et virtus est, resultat, ut
omnino illius voiuntate et conscientia caro spiritui ogganniat,
perinde ac Spiritus illius diclo audiens esse cupit. c. 6. p.
112: Sed quod Deus operatur per hominem, homini vitio ver-
titur, non etiam Deo. Hie enim sub lege est, il!e über legis
Spiritus et mens. — Unum igitur atque idem facinus, piita
adulterium aut homicidium, quantum Dei est auctoris, moto-
ris ac impulsoris, opus est, crimen non est; quantum autem
hominis est, crimen ac scelus est, @d^en!el II, 146.
11) Zw. de peccato originali declaratio ad Urbanum Rhegium.
ZI). 11. 6. 1. 9?cfoi-m. 5ef)renttt)ic!elun9. §. 35. Smingli. 1 49
bingung tiex Saufe gebunben tDiffen, unb jlanb baf)cr nid)t
an, au^ fromme Reiben 5U tm (ixrväi)ltm ju redjnen 12).
1526 (0/>p. ///, 629): Diximus, originalem contagionem moT-
bum esse (oorf)er: naturalem defectnm, germanice ein natürs
lidjen Sreflcn), non peccatum , quod peccatum cum culpa con-
junctum est; culpa vero ex commisso vei admisso ejus nasci-
tur qui facinus designavit. Sieg n?urbe il)m oud) in SKarburg
1529 öocgc^alten, f. smeIand)t{)on'§ SSerid^t an b, Qi)Utf.
(Corp. Ref. I, 1099): »bag 3ifingliu6 gefd)rieben, bag feine Scb«
fünbe fer) ^ unb Ui)ut, ©ünbe fei) allein äugerlid)e böfe SQSetfc unb
Zi)aUr\, unb meinet, be§ vgjerjenö angeborne Unreinigfeit unb Ciijle,
item bag n)ir non S^iatuv ©Ott nid^t fütii)tcr\, nid)t glauben, fei)
nid)t ©iinbe. 35ieg i|l eine grofe 2(njetgung, ia^ 3tt?ingliu6 nid)t
Diel üon xedjtet d^riftlidjev; ^eiligfeit njiffe, bieweil er ©iinbe
oUein in äugerlid)C Zt)ciUn feget.c Sennod^ fd^rieb 3»ingli auc^
in feiner Fidei ratio ad Carolum Imp. 1530 (Opp. IV, 6):
De originali peccato sie sentio: peccatum vere dicitur cum
contra legem itum est: ubi enim non est lex, ibi non est
praevaricalio, et ubi non est praevaricatio, ibi non est
peccatum proprie captum. — Patrem igitur nostrum pecca-
visse fateor: — at qui ex isto prognati sunt, non hoc modo
peccarunt: quis enim nostrum in paradiso pomum vetitum de-
populatus est dentibus? Velimus igitur noiimus, admittere
cogimur, peccatum originale, ut est in tiliis Adami, non pro-
prie peccatum esse: — non enim est facinus contra legem,
Morbus igitur est proprie et conditio. @d)enfel II, 31.
12) Zw. de peccato originali declaratio ad ürb. Rhegium. 1526
(Opp. III, 632): Salus aeternae vitae, et contra aeternae mor-
tis aerumnae, cum prorsus sint liberae vel electionis vel ab-
jectionis divini judicii : videntur quotquot de hac quaestione
unquam disseruerunt paulo incautius detinivisse, nunc quidem
infantes omnes, qui vel circumcisi vel tincti baptismi lavacro
non essent, nunc vero adultos itidem omnes damnando. —
Cum ergo vita aeterna eorum sit , qui ad eam electi sunt a
Deo, cur nos lemere judicamus de quibusvis, cum electio
Dei nos lateat? — Cum itcrum Paulus Rom. II. eum, cujus
intactum est pracputium, — superare dicat atque praestare,
150 Stierte ?)enobc. 2rbf4)n. 1. 5B. 1517—1648.
S)am{t l^tng jufammen feine ßetjre öon ben (Söcramenten/
mä) wüä)ex biefelben nur jur SSejeugung be§ ®lauben6 bien«
si modo, quod lex monet, faciat, ei qui inciso praepulio glo-
riatur: ostendere enim legis opus scriptum esse in corde suo,
cum id faciat quod lex monet. Quis autem in cor humanum
quicquam scribit Deo dignum , nisi is, qui ipsum condidit,
quemadmodum testatur Hierein. 31 ? — Si ergo impulsore
Deo Dei opus facit, cur nos eum damnamus, quod tinctus
aut recisus non sit? — Isla in hunc usum argumentati sumus,
ut ostenderemus toto errare coelo, etiamsi sint non modo
magna, sed vetera quoque nomina, qui damnationi aeternae
solent adjudicare nunc Christianorum infantes, cum non sint
baptismo tincti, nunc vero eos omnes quos gentiles vocamus.
Quid enim scimus, quid fidei quisque in corde suo Dei manu
scriptum teneat] Zw. christianae fidei expositio ad Regem
christianum (Franciscum I.) scripta 1531 (Opp. IV, 65): Cre-
dimus ergo, animos fidelium protinus, ut ex corporibus eva-
serint, subvoiare in coelum, numini conjungi , aeternumque
gaudere. Hie tibi sperandum est, o piissime Rex , si modo
instar Davidis, Ezechiae et Josiae rerum summam a Deo tibi
creditam moderatus fueris, te visurum esse primum numen
ipsum in sua substantia, in sua specie; — deinde — sancto-
rum , prudentium , — virtuosorum omnium, quicunque a con-
dito mundo fuerunt, sodalitatem. — Hie duos Adaraos, re-
demtum ac redemtorem, hie Abelum, Enochum, — Petrum,
Paulum; hie Herculem , The s eum , Socrutem, Aristidem, An-
tigonum, Numam, Camillum^ Catones, Scipiones , hie Ludovi-
cum pium, — et quotquot in fide hinc migrarunt majores tuos
videbis. üal. (Sbrarb'S Sogma üom i). 2fbenbmal II, 77. cf.
Lutheri enarratio in Genesin (gefd^r. 1536 — 1545) ad Gen. 47,
26 (T. YL Viteberg. 1561. fol. 699): Nos quoque dicimus,
plurimas gentes salvatas esse, etiam ex linea seu stirpe Cain,
Multi enim conversi sunt fortuita misericordia , quod aggre-
gaverunt se ad Ecclesiam, quae habebat eioquia Dei, Quan-
qnam ipsis non fuerat data promissio de Christo, tamen fructus
ejus in gentes manabat, cum audirent conciones et doclrinam
patrum. — Sed Judaei haec non credunt, et fanatici nostri,
Zi). II. 6. 1. JReform. l^cI^rentiDidfclung. §. 35. äwingli. 151
tcn, nid[)t aber bie «]!Kin()eüung ^bttUdjcx ©nabc vermittelten »S).
hac doctrina abusi, foedissime lapsi sunt. Sicut Zuinglius
nuper scripsit, Numam Pompilium, Hectorem , Scipionem,
Herculem frui aeterna beatitudine in Paradiso cum Petro et
Paulo et aliis Sanctis. Quod nihil aliud est, quam aperte
fateri, quod sentiant, nuUam esse fidem, nullum Chiistianis-
mum. Si enim Scipio et Numa Pompilius, qui fuerunt idola-
trae, salvati sunt, cur oportuit Christum pati et mori, aut
quorsum opus est baptizari Christianos , aut doceri Christum?
— Itaque valde perniciosus error est, quem nos neuliquaui
probare aut tueri possumus. Et tarnen audio, Zuinglium al-
legare commentarium raeum in Genesin, ubi dixi , aliquos de
generatione Cainica salvatos esse: idque etiam doceo, sed non
dico, quod salvati sunt ut Cainitae aut Aegyptli, sed ut in-
corporati et conjuncti Ecclesiae piorum. Supra enim audivi-
mus, quoties narravit Moses excitata fuisse altaria ab Abra-
hamo et aliis Patribus, docuisse eos familiam suam, et ad
eam alios accessisse , audivisse conciones, et verbum tradi-
tum a patribus amplexos esse, adjunxisse etiam vota et pre-
ces suas ad invocationem piorum. — Non excludo quidera
gentes, sed dico, eas nulla alia ratione servari, quam per
verbum Christi. Sabei gab eS aber nod) eine jweite 2(u6Eunft ju
©unflen bec Reiben f. Melanchlhon ad A. Musam 1543 (Cor;?.
Ref. V, 58): De quaesiione tua aliquoties cum Luthero dis-
serui: et illi et mihi videtur simplicissime, ut sonat, articu-
lus intelligendus esse: Christum fuisse apud inferos , exci-
tasse multos mortuos. et erudiisse fortassis praestantes oranium
gentium viros, ut Scipionem, Fabium et similes. Tale quid-
dam intelligit Petrus, qui clare ait, Christum apud inferos
concionatum esse.
13) Zw. comm. dej^era et falsa religione 1525 {Opp. III, 228):
Vocem istam Sacramentum magnopere cupiam Germanis nun-
quam fuisse receptam, nisi germane esset accepta. Cum enim
hanc vocem Sacramentum audiunt, jam aliquid magnum san-
cturaque intelligunt, quod vi sua conscientiam a peccato libe-
ret. Rursum alii, cum istorum errorem viderunt, dixerunt
sacrae rei signum esse. Quod equidem non improbarem ad-
152 SSiertc 9)ctlobe. ?(bfd)n. I. f8. 1517—1648.
(So würbe c§ bie 8c^rc üom 2Cbcnbmalc, über rocidjc
modnm, nisi hoc quoque statuerent, cum externe Sacramen-
tum peragas, tum certo intus peragi mundationem. Tertii
prodiderunt Sacramentum Signum esse, quod tandem detur,
ubi mentis expiaiio facta sit, sed in eura usum detur, ut is
qui accipit, certus reddatur, quod jam transactum sit istud,
quod per Sacramentum significatur. 2(Ue btefe SJJeinungen weis
fet er jutüc! (gegen iie jnjeite p. 230: hac ratione libertas di-
vini Spiritus aliigata esset, qui dividit singulis ut vult, i. e.
quibus, quando, ubi vult: nam si tunc cogeretur intus ope-
rari, cum nos extra signis notamus, signis prorsus alligatus
esset), unb evEtärt ftd^ bai)\n p. 231: Sunt ergo Sacramenta
Signa vel ceremoniae, — quibus se homo Ecclesiae probat
aut candidatum aut militem esse Christi, redduntque Eccle-
siam totam polius certiorem de tua fide quam te. (Sben fo
Q\id) ?0?e(and)t()on loci iheol. 1521. Q\ verso: Probabilis et ilii
voluntatis, qui symbolis seu tesseris militaribus haec signa
comparaverunt, quod essent notae tantum, quibus cognoscere-
tur, ad quos pertinerent promissiones divinae). S)a{)er trurbe
ben 3>ülngltanern in SDtarburg oorgeiüorfen (SKelandjtboni S3e=
nd^t an b. 6()urfiitfien, Corp. Ref. /, 1099): »3um 2(nbern irren
fte fef)r üom ^^rebtgtamt ober Sßort, unb oom fStauäj ber «Sacra;
mente. S)enn fte Ief)ren, ba^ ber i>eil. ®eijl xiiä^t burdjä SBort
ober ©acrament gegeben rcerbc, fonbern werbe o()nc SBort unb
©acrament gegeben. 2Clfo let)rete auä) SCfiünjer, unb fiel baburd^
auf eigene ©ebanfen j wie benn folgen mu^, wenn man ben {)et(.
©etjl o{)ne SBort öermeinet ju erlangen.« Sennodj) etElärt 3wingli
wieber in b. Fidei ratio ad Card. Imp. 1530 (Opp. IV, 9):
Credo, imo scio, omnia Sacramenta tam abesse ut gratiam
conferant, ut ne adferant quidem aut dispensent, — Dux au-
tera vel vehiculum Spiritui non est necessarium: ipse enim est
virtus aut latio qua cuncta feruntur, non qui ferri debeat;
neque id unquam legimus in Scripturis sacris, quod sensibilia,
qualia Sacramenta sunt, certo secum ferrent Spiritum; sed si
sensibilia unquam lata sunt cum Spiritu, jam Spiritus fuit qui
lulit, non sensibilia. ©brarb'S jDogma oom ^. Jtbenbmale II,
90. ©d^enfel I, 412.
SSI). II. (5.1. 9?ef. 2el;renttt)ic!elun9. §.3.5. ?rbenbmd. 153
SttJingli unb bi'e ©einen mit 8utf)er in ©treit gcriet^en ").
ßut^er ^atte bie Sranöfubflantiation jwar aufgegeben, ^ielt
aber bie ©acramente aH ©nabenmittel, unb beSljalb bie reale
©egenwart 6()rifii unb ben tt)at)rbaften ©enup feineä Mbe^
unb ä8(ute§ im 2fbenbmal fefl '5). g^ad) Swincjli |)atte ba^
14) Ueber ben 2fnfang bcS ©treiteg unb bie erf!cn ©treitigfeiten f.
2(btf). 1. §. 3. not. 21 ff. Siütngli unb Cut()er traten befonbcrö feit
1527 gegen cinanbec auf. gaft g(eidE)aeitig erfd^ienen 1527: Zwing-
lii amica exeijesis i. e. exposilio Eucharistiae negotii ad Marl.
Lutherum (Opp. III, 459) unb SO?. tuti)ev, baf biefe SBorte
St)rifti : baS i)l mein Jieib, nod) oeftc fte{)en, «ibec bie ©d^rcärm;
geiftcc (b. SSatd) XX, 950). Sarauf 3n>i»gli, baß bife Sßort
3efu S()rifti : »baö ift min 2i)d^nam/ ber für üä) f)tnggeben wirt«
emiglici) ben alten einigen ©inn Ijaben werbenb, u. SÄ. iütf)et mit
ftnem lejten fSudf finen unb beä ^apfls ®inn gar nit getef)rt no(i)
beroätjrt i)at, 1527 (S3Serfe II, II, 16), unb OeEo lam^jabiuS:
2)aß ber ?OJißoerf!anb D. gjiart. ßutf)erö auf bie eroige beftänbige
SBorte, ba^ ifl mein ßcib, nid^t befleJjen mag, bie anbere biUigc
2(ntn)ort Sof). Oefotampabii, SSafel 1527. 4. S3om 2Cbenbmal
(§t)rijli SSefenntntß SO?. £utf)er 152S (gew. bie große eonfeffion)
b. SBatd) XX, 1118. Ueber D. «K. £utf)erS S5uc^ S3e!enntniß
genannt, jtuo 2fnttt)orten SofJ« Öefolampabü u. ^ulbrid^ Sroingli'S
(3tt)ingti'ö 2(ntroort in beffen Sßerfen II, II, 94 u. b. SßSald) XX,
1538, bie be6 Oefotampabiuö b. SBatd) XX, 1720). - ®es
fd)icl^tl ici^e SarfteUungcn, 1. öon reformirter iSeite:
Lud. Lavaleri hist- de origine et progressu conlroversiae sa-
cramenlariae de Coena Domini ab anno 1524 — 1563 deducta,
Tigiiri 1563.4. Rud. Hospiniani historia sacramentaria (2Tomi.
Tiguri 1598 u. 1602. fol.) T.II. ebrarb'6 25cgma ö. t). ?(bcnbs
male II, 136. 2. ffion lut()erifd)er leitet fSal. @rn)l 8öfd)er'ö
au6fut)r(. historia motuum ^»Difcl^en ben Soangelifd) tut^crifd^en u.
sReformirten, 2te llufl. 3 Zi). granJf. u. Seipsig 1723. 24. 4.
?)tancf'6 @efd). ber entfte{)un9 unferö protejl. ßefjrbegriffö II,
247. 464.
15) ®oebel ßutberö 2fbenbmalölel)re oor unb in bem Streite mit
ßarlpabt (Si)eol. ©tubien u. Äritifen 1843 II, 314) ©d)en5el I,
397. 475. 502. Cut t) er 'S große (Sonfeffion 1528 b. Sßald) XX,
k
154 SSiectc ^eriobe. 2rbfd)n. 1. 25. 1517—1648.
gegen S5rot unb SSSein nur bie SSebeutung oon 8eib unb
Slut J6), unb wenn er fpater aurfj einen geijligen ©enug be6
1380: 5>®er f)eil. ©eifi — ref)ret un§ [olc^c SIBof)rt^at e^rifü, ung
erjeiget, erfennen, f)ilft fie empfaf)en u. bei)a[ten, nü|(ic^ braud^en
u. QU5tt)eiten, meJjren u. förbern. Unb tt)ut baffelbige beibe inner*
üi) u. äufer[t(^: innetUd^ burc^ ben ©tauben unb anbete getfilid^e
©üben, äugerlic^ aber turdjs ßoangelium, burc^ bie Saufe unb
©actament beg "Kltavi , burd^ nieldje er, olS bur^ brei SOJittet
ober Sßcife, ju unö föntmt, unb \)a$ Cciben 6t)tirti in unö übet
unb äu 9^u§ bringet ber ©eligEeit. — ®ben fo rebe ic^ aud) unb
befenne bag igacrament beä 2(ltar6 , ba^ bafetbfl n)af)rt)afti3 ber
Selb unb Stut im SSrot unb Sßein rcerbe münblic^ gegelJen unb
getrunfen, obg(eid) hie ^vie]tex, fo eö reichen, ober bie, fo eö
empfat)en, nidjt gläubeten ober foafr mißbrauchten. 25enn eg fteljet
nid)t auf 5)}Jenfd)en ©(auben ober Unglauben, fonbern auf ©otteS
SQSort u. Orbnun^.« S. 6te ^rebigt gegen earlfrabt 1523 (SßSald^
XX, 48): »Sie leibliche u. äu^erCid^e (Smpfaf)ung ijl iie, tücnn
icf) ben 2eic^nam Gticifii unb fein S5(ut äuferlic^ mit bem 50lunbe
empfa^e. Unb fold)e @mpfaf)ung fann vocl of)ne ©laubcn u. ßicbe
gefi^eijen öon allen SJJenfc^en. — Tibet bie innerliche, gciftlidje u.
rechte Smpfal)ung beö ©acramentö ift Diel ein anber 2)ing. —
£)t)ne ben ©lauben ijl bie äuferlic^e @mpfaf)ung biefer Sacramente
nickte. — 25er ©laube aber ift baf)in geri(^tet, — ba^ rcir üeftig;
lid) glauben muffen, ba^ StjrifruS Sefuö ©otteS ®ol)n fei), u. bie
einige ©enugtl)uung für unferc Sünbc. — ®er in einem fold^en
©lauben \tei)et, ber — nimmt bie^ ©acrament «jürbig ju einer
©id)erung unb aüSa^rjeid^en , ba^ et göttlid^er 3ufage unb SSerfpre*
(^ung geroi^ fet).«
16) Zw. de vera et falsa reli'jione 1525 Opp. III, 256 jeigt, ba^
est in b. Ijeit. Schrift oft für significat jle^e, u. erflärt jid) p.
25S ba^in : Coena igitur dominica, ut eam Paulus appellat,
mortis Christi commemoratio est, non peccaiorum remissio :
nam ea solius mortis Christi est. Ait enim: hoc quod nunc
edere ac bibere jubeo, symbolum vobis erit, quo omnes ute-
raini simul manducando et bibendo tunc, cum mei commemo-
rationem facietis. Quam commemorationem Paulus 1. Cor.
11, 26. — sie expressit: qnotiescunque enim ederitis panera
S^.II. (5.1. 9?cf. iQl)xttttw\MmQ. §.35. ^Tbenbmat. 155
8dbc§ unb SSfuteö ^n^ah, fo war berfelbe bocl[) nur tk glau«
bengüolle en'nncrunc) an ben ©efreujigten, we(ct)e aUein hü
®rdubtcj<n flattfanb, bei btefen aber ntcbt an ben 2(benbmaläi
genup gebunben war •').
hunc , symbolicum scilicet (nam carnem nemo appellat omnium),
et hoc poculum biberitis, mortem Domini annunciate, donec
veniat. Quid vero est annunciare mortem Domini 1 praedicare
nimirum, gratulari , laudare. ©d^enfel I, 487.
17) Zjo. öd Matth. Alberum de Coena Dom. epist. 1524. (Opp.
III, 589): So(). 6. beäief)t ftd^ nid)t auf taö ©acvament (p. 593):
S)ec ©inn ber ©teile ijt (p. 594): panis, quem ego dabo, caro
mea est pro mnndi viia tradita. Caro igitur mea, quateniis
est morte adllicta, cibus, h. e. spes est animae. p. 595: Vult
ergo Christus, nos, nisi edamus ejus carnem, i. e. nisi cre-
damus, eum pro nobis mortem obiisse et sanguinem effudisse,
vita esse carituros. S)ieß ift eine spiritualis manducatio, Qi)Xi:
ftuö rebet f)iec de fide , non de sacramento Eucharistiae. S)enn
p. 602 mit Augustin. super Joan. VI. Traci. 26. mu^ bec sacra-
mentalis esus üon bem spiritalis unterfd)ieben werben. (Uebet:
3ol). 6. rebet er and) au6fiif)rltcl) in f. klaren Unterrid)tung üom
9^ad)tmQ(e Sl)ri|lt, SßSerEe II, I, 438). Sarum leljnte awinglt
aud) anfangö ben 2fugbruce einer ««iepung beö Qei\tU CeibeS 6l)rifti
im Tlbenbmale ah, Comm. de vera et falsa religione. 1525.
(Opp. III, 270): Dicunt: nos adoramus, atque etiam edimus
spirituale corpus Christi. Quid per Deum opt. max. est spi-
ritnale corpus Christi? An uspiam in Scripturis repertum est
aliud spirituale Christi corpus, quam aut Ecclesia, quemad-
modum Eph. 4, 4 et Col. 1, 18 habetur, aut fides nostra, quae
et credit, eum in cruce poenas pro nobis dependisse, et per
eum salutis certa est] Cur quaeso ejusmodi vocibus, quas
nullus capit intellectus , pias menies oneramus? Spirituale
corpus sie ab homine capitur, ut si dicas corporea mens, aut
carnea ratio. An non spiritualiter edimus Christi corpus,
cum ipsum credimus pro nobis caesum, eoque fidimus? S)a=
gegen mar SSucer für ben geiftt. ©enu^. ©o fd)on in f. ®ut=
aä)ten über ben ©trcit Sarlftabtö unb eutl)erS 26. 2)ec. 1524.
(güßli'6 Beiträge gur SKeformationSgefd). V, 115): »©ef)e allein,
156 m^xte Verlobe. 2(bfc^n. 1. 18. 1517—1648.
§ur 2ut(}er roax in ber Zi)at bie reale ®egentt)art unb
ber waf)r{)afte ©enu^ beS ßeibeö unb SSlutea ß^nfli im
waö bu ba geniefcft, baf bu e§ bem ^cccn sur ®ebo(^tnif gentcs
ßejl, auf ba^ bu buvd^ ben ©tauben baS glcifd) unb SBlut ef)rtjli
geijtlid) genie^eft, b. i. baß bu gänjlid) glaubefl, baf bu burd) fols
d^eö Opfer oon altem Uebel erlöfet, unb ein Äinb ®otte6 worben
fei)efl.« 3n f. (gntfdjulbigungefdjrift an 2utt)er ttjegen ber SScmcrs
fungen, iüetd)e er ber latein. Ueberfegung be6 öierten Stjeite ber
lutt)erifd^en ^ojlilte ju ©unften ber Sd^tretjer f)tnjugefiigt ^atte
(Praefatio in quartuni tomuni postillae Lutheranae continens
summam doctrinne Christi 1527. 8.)> fagt er fol. E. 1: Osien-
dimus , non posse verba haec corporalem Christi praesentiam
statuere, quia nee ipse Dominus in coena panem in corpus
suum mutaverit. Quomodo enim dicemus , factum esse quod
non fuit? Panis panis mansit, non fuit igitur factum corpus,
ut jam niultoties dictum. Tum illud : iti hoc est corpus,
Scriptura non habet. Denique manducari Christum corporali-
ter nihil prodest, non igitur voluit carnaiem sui manducatio-
nem instituere. Ergo verba illa: hoc est corpus meum , ita
intelligenda sunt, panis ut corpus Christi vere quidem sit,
sed spiritaliter, sed discipulis uti, sicut corpore panis, ita
mente edatur corpus Christi. S)te ©döwetaer gingen infofern auf
bicfc 2tuffafTung ein, alö fic^ auiij naä) ber ^ifingtifdjen (grftärung
bie geiftlirf)e SfZießung mit ber facramentlid^en oerbinben fonnte.
©0 Oe!olampabiuS auf ber S)i6putation ju 93ern 1528 (3n)ings
li'6 SBerfc ü. ©d)utcr u. ©c^utttjef II, I, 126): »Stem wir oer=
läugnen ieine^wegS, baß n>ir ben Seib Sfjrifti effen unb fein ffilut
trinEenj aber wir tt)un baö geifilic^ burd) ben ©tauben, baß wiv
burd) ta^ Seiben St)rifti ©ott, bem f)immttf(^en SSater, oerföt)nt
finb, nid)t aber, ta^ unter bem S3rob n?efenttid) ober teibtid^ fet)
ber Ceib S^rifli.« @o trat aud) 3»t>in9li bem löten fOJarburger
"KxtiUl bei (2tbtt). 1. §. 4. not. 38). cf. Zwinglii ad Carolum
Imp. fidei ratio 1530 {Opp. IV, II): Credo in sacra Euchari-
stiae — coena verum ( hristi corpus adesse fidei contempla-
tionej h. e. eos, qui gratias agunt Domino pro beneftcio nobis
in Filio suo coilato, agnoscere, illum veram carnem adsum-
sisse, vere in illa passum esse, vere nostra peccata sanguine
Zi).U. 6.1. 9?cf. W;renfit){cFe(un9. §.35. ?fbcnbmar. 1.57
'iihmhmak aUcin wefentlid) 'S). f&ei tex Qxbxtexün^ unb
J^eflf^enung biefer S5cgri|fe gegen Swingfi würbe er ober baf)in
suo abliiisse, et sie omnem rem per Christum gestam illis
fidei coniemplatione velut praeserilem fieri. Sed qnod Christi
corpus per essentiam et realiter, h. e. corpus ipsum naturale,
in Coena aut adsit aut ore dentibusque nostris mandatur,
qnemadmodum Papistae et qiiidam qui ollas Aegyptiacas re-
spectant perhibenl, id vero non tantum ncganjus, sed errorem
esse qui verbo Dei adversetur, constantcr adseveramus. l(f.
ad illuslr. Germaniae Privcipes Augiistae coiniregatos de con-
vitiis Eccii (Opp. IV, 33) : Et nos nunquam negavimus , cor-
pus Christi sacramentaliter ac in mj'sterio esse in Coena,
cum propter fidei contemplationem , tum propter symboli , ut
diximus, totam aclionem. Ejusd. christ. fidei expositio ad
Regem christ. scripta 1531 {Opp. IV, 53): Spiritualiter edere
corpus Christi nihil est aliud quam spiritu ac mente niti mise-
ricordia et bonitate Dei per Christum; h. e. inconcussa fide
certum esse, Deum nobis peccatorum veniam et aeternae bea-
titudinis gaudium donaturum esse propter Filium suum. —
Sacramentaliter autem edere corpus Christi, cum proprie
volumus loqui, est adjuncto Sacramento mente ac spiritu cor-
pus Christi edere. — Spiritualiter edis corpus Christi , non
tamen sacramentaliter, quoties mentem tuam sie anxiam : quo-
modo saivus fies? etc. — cum, inquam, sie anxiam mentem
sie solaberis: Deus bonus est etc. — Verum cum ad Coenam
Domini cum hac spirituali manducatione venis, et Domino gra-
tias agis pro tanto beneficio, — ac simul cum frairibus panem
et vinum, quae jam symbolicum Christi corpus sunt, partici-
pas, jam proprie sacramentaliter edis, cum scilicet intus idem
agis quod foris operaris, cum mens reficitur hac fide quam
symboiis testaris. At sacramentaliter improprie dicuntur
edere, qui visibile sacramentum sive symboium publice qui-
dem comedunt, sed domi fidem non habent.
18) eutl)er ȟiber bie l)inimt. ^copf)cten 1525 (SBald) XX, 368):
»Unö ift nid)t befof)len ju fotfdjen, njie c6 3U9ft)e, t>a^ itnfer SScob
ef)nftu§ 'itih wirb unb fct). ©otteö SOBort ift ba : ba bleiben wir
W\, unb glaubend.« 2)a5 biefe äBovte — nod) »efle ftefjen 1527
158 Stierte ^eriobe. 2rbfd)n. 1. m. 1517 — 1648.
gefübrt, auf bie forperlii^e ©egenwart unb ben münblidjen
©enu§ alä notf)n)enbige SSebingungen ber realen ©egenirart
9?ad)bru(f ju legen, unb ben öon ber 9?atur eineö Ä6rper6
l)ergenommenen ©rünben ber ®egner fogar bie £el)re üon ber
2(IIent^albenl)eit ber SO?enfd)()eit (5()rtjlii9) enfgegenäufe^en.
(SBald) XX, 968): »5lBie aber baö äU9el)e , wiffen wir nid^t, fots
len6 aud) nicbt triffen.c ®. 1011: «5Bte aber iaä äuget)e, ifl unö
nid)t ju vüifTen: mir foUeng c)(äuben, weil e§ bie @cl)rift u. ?(rtifel
be§ (Slaubenä fo gercaltiglid) beflätigen.« lin bie reform. ®d)Jüciäec
1. See. 1537 (be Söette V, 85): »5ffiir lafTeng göttlicher mmaä):
tigfeit befot)len fet)n, wie fein Seib unb SSlut im 2(benbmal un§
gegeben werbe, wo man au§ feinem S5efet)l jufammen fömmt, u.
fein ßinfa^ung gehalten wirb. SBir benfen ba feiner 2(uffaf)rt u.
9lieberfal)rt, bie ba follt gefd)ef)en , fonbern wir bleiben fd)led)tö u.
einfälttgtid) bei feinen SBorten: baä ift mein Seib, ba^ ift mein
S3lut.« ogl. ^tanc! VI, 715.
19) 3tuf 3wingli'ö ginwanb, ba^ (Si>vi\ti Ceib sur «Redeten ®otte§
ft^e, unb begt)atb nid)t im 2(benbmale fe^n fönne, erwibert er in
ber ©d)rift, Sa^ biefc 2Bort 3- (St)t. b. i. m. ß. noc^ oejie
flef)en »527 (SBald) XX, 1010): »eijrifli Seib ijl gur 5Rcd)ten
©otteä, baS ift befannt. Sie fRidjte (SotteS ift aber an allen (5n;
ben, wie il)r muffet benennen auö unfecer oorigen Ueberweifung.
©0 ijl fie gewi^lid) aud^ im 23rob unb SQSein über Sifdjc S3So
nun bie redete ^anb ®otteä ifl, ba mu^ ©l)rifli Seib u. SSlut fe^nj
benn bie red)tc ..^anb ©ottrö ift nid)t ju ttieilen in Diel @tiid!e,
fonbern ein einiget einfältige^ SBefen. — 2)aö will aud^ (Sfjriftue,
fo oft er im (goangelio befennct , la^ it)m aü(ö fet) übergeben öom
SSater, unb alleg unter feine güpe getljan , 9)falm 8, 7, b. i. er ifl
äur-5Red)tcn ©ottegj weldjeg ijl nid)t anberg, benn bo^ er aud) alö
ein 5öJcnfc^ über aUe Singe ift, alle Singe unter ftd) ^at u. brü;
ber regiert. Sarum mu^ er aud) nat)e babei , brinncn unb brum
fepn, alleg in >§änben l)aben 2C. Senn nad^ ber @ottl)eit ifl i^m
nid^tg übergeben, nod) unter bie güge gctf)an, fo erg juüor aüeä
gemadjt unb erf)ält. ©i^en aber jur «Redjten ift fo üiel alö regier
ren unb SOlad)t tjaben über 2rUeg. ®oU er gRad)t i)aben unb «gies
ren, mu^ er freiließ aud) ba fei)n gegenwärtig unb wefentlid) burd^
Zl).n. 6.1. sRef. Scl)i-entn)itfelun9. §.35. 2(bcnbmal. 159
^ie ©trapburgcr fSmex unb Qapito erfanntcn ganj x\ä)tiQ
üon 7infanQ an, ba^ ble 2(nnal)me eine6 9ei|^ic)cn an baö
bie vcdjte ^anb ©otteö, bie allentf)alben ift. SBoo tt)iU nun l)ifr
werben? @ö tt?iU bae braus? werben: SBenn S^riftug im 2(benbmal
biefe 2Borte (baö ift mein ßeib) gteid^ nie ()attc gefagt nod) gefegt,
fo erjwingeng bod^ biefe SBorte {S£)riflu6 fi|t jur Sfedjten ©otteg),
baf [ein Ceib u. SSIut ba möge fet)n/ wie an allen anbern Orten,
u. barf f)ier nid^t einiger Srangfubftantiation, ober SSevwanblung
bcS Sßvobö in feinen Ceib^ !ann bennod} wol ba fei)n: gleid^wie bie
red)te ^anb ®otte§ nid)t brum mup in alle Singe »erwanbelt wer=
ben, ob fie wol ba unb brinnen ift. Sßie aber iaö äugel)e, ifl un6
nid)t ju wiffen: wir foUenS glauben, weil eö bie ©d)rift u. 2frti=
fei be§ ©laubenä fo gewaltiglid) befrätigen.n ^wingli ging in fei=
ner ®egenfd)rift in eine Scörterung ber 8el)re üon ben beiben ^a:
tüten ein (SßSerfell, II, 66), jeigte, ba^ auö jener 3fnftd)t
2utf)er§ eine S3ermifd)ung ber beiben SJaturen folge, unb erläuterte
ben ©pradjgebraud) über bie beiben Siaturen al6 3Cllöoftö: ©. 66:
»>§terum wip, ba§ bie 55'fl"^/ ^'^ dlXomat^q l)eipt (mag unö »®es
genwed)fet« ätralti^ üertütfd)et werben), oon 6t)rtflo felbö unjaU
barlid^ gebrud^t wirbj unb ift bie gigur, fo »il f)iel)er bicnt, ein
3lbtufd^en ober @egenwed)gten jweier Staturen , bie in einer ^erfon
ftnbi ba man aber bie einen nennet, unb bie anbren »erftatj ober
iaß nennet, baS fte beeb ftnb, unb boc^ nur bie einen üerflat.«
©egen biefe 2(lIöofe eiferte nun ßutber unaufl)örlid^, er!lärte aber
bod) in feiner großen (Sonfeffion 152S felbft, ba§ er in feiner frit;
tjern ©djrift nur »erfud^t t)abe bie ©egenwart ©l)rif!i ju erflären,
SßSald^ XX, 1177: «benn ba^ id^ beweifete, wie (5()riiluö Seib aU
lent^alben fep, weil ©otteö redete >|)anb allentbalben fc)), baS tl)at
iä) barum (wie id) gar ßffentlid) bafelbft bebinget), bag id) bod)
eine einige Söeife anzeigte, bamit ©ott oermöd^t, ba|j (Sljriftuö ju=
gleid) im vg)immel unb fein 8eib im 2tbenbmal fet), unb oorbe()ielt
feiner göttltd)en 2Bei6l)eit unb gjJadit wobl met)r 5ffieife, baburd^ er
baffelbige t)ermöd)te, weil wir feiner ©ewalt 6nbe nod) SD?aaf nid^t
wiffen.« SQBenn er nun aud) im folgenben jene 2fnftd)t gegen 3wing=
li'S einwürfe oertf)eiblgt, fo fteljt man bod}, ba§ er biefelbe nid)t
unbebingt feftl)ält. ©päter i>at et fte nie wieberbolt. ogl. C/iem-
nilius unten §. 38. not. 21. g. SOS. 9Jettberg'6 £)ccam u. l'u;
160 sßieite ?)enobc. ?Ibfd;n. 1. SS. 1517— 1648.
2Cbenbmal gebunbencn ®enuffe§ bie (Streitenben Dereinigcn
fonne^o): inbeffen S5ucerä S3emü^ung, be6^a(b ben ganzen
©treit für einen SBortfireit gu erklären, fonnte feinen dirn
gang ft'nben, ba jtt»ifd)en 3*t>ingU unb 2utf)er ein tt)irf(id[)er
SÖiberfprud) in ber 2(benbma(§le()re befianb, welcher in i^ren
öUgemeinern 2fnfid)ten öon ben (Sacramenten wurzelte, ©o
ttjurbe aud) in WlaxhuvQ (1529) eine Einigung nid)t erreidjt,
fo nachgiebig fiel) auc!; S^ingli geigte 21).
2)ie oberldnbifd)en ©tdbte unter ber Leitung üon S3ucer
er()ielten ftch i^rc Unabl)dngigfeit jn)ifcl)en beiben jlreitenben
Sf)eilen baburcb, i>a^ fte in 2(uggburg (1530) eine eigene
ßonfeffton übergaben "). 2)cr ndd)|!e S3erfudE) S3ucerä eine
^Bereinigung gu bewirfen n^urbe, fo fel)r auö^ t>k Seitumjldnbe
gu berfelben brdngten, bocl) nur üon ^efolampabiuä beifals
lig aufgenommen, t)on £utl)er unb 3n)ingli aber entfcfjieben
5urüdFgett)iefen 23). 5Kit me^r 2(ugftct)t auf Erfolg erneuerte
tf)er, ober ffiergleid) if)t:er ßf()re 00m fjetl. 2fbcnbmofe, in b, t^eol.
©tubien u. ÄritiEen, 1839. I, 69. SSaur'ö Sreicinigfeit III,
398. ©d)cn!cl I, 529.
20) f. SSucec oben not. 17. ©ie fenbeten ben ©eorg (5()afeliu6, ^rof.
b. f)ebr. ©prad)e, im £)ct. 1525 an Cuttjer, um benfelben tem
grieben geneigt ju mad^en, Sut()er'6 2CntiDort b. be SBctte III,
42. Uebec i^ve gi-iebcn6bemüt)ungen auf beiben ©eiten f. 9)lan*
II, 310. ©d)enfe( I, 535.
21) f. libtii. 1. §. 4. not. 37 u. 38. ®a6 SRcligionögefpräd) ä» 5Kor-
burg im 3. 1529 oon 2. 5. Ä. <Bä)m\tt, SOJarbuirg 1840.
22) 7ibti). l. §. 5. not. 29.
23) Ueber bicfe ffletfud^e f. ®. Jgt^ Cebenßgefd). D. 3ol). OeEotams
pabs, 3ünd) 1793. ®. 311. 3- S- •?)crj0 9'ö Sebcn 3o(). ÖcEos
lampabö (2 S3be 1843) II, 229. ©ie begannen im ©ept. 1530
auf einer ©i)nobe in 3üvid), unb bauerten biä in ben gebr. 1531:
SBucer'ö au6fü()rlid)er 23erid^t über biefelben on ben «^er^og ©rnft
ö. ßüneburg oom 2rpr. 1531 f. b. JQe^ @. 368. SSucer, immer
gcltenb madjenb, bap eö ftd) nur um einen SfBortjlreit l)anbele,
f(^lu9 nod) tion Jfugöburg aui ber ©pnobc in 3ürid^ im ©ept. 1530
Zl)M 6. 1. «Ref. Se^rcntttjirfetunc). §. 35. ?IbenbmaI. 161
SBucer fein \XnUtmi)mm, nad;bem bcr unglucf'ü'd^e 2(uö9ang
tie§ ßrtppeler Äriegeö (1531) ben teformirten ©d()tt)ei5ern eine
bic govmet oor (>&ef ©. 313); »bofj (5f)vipu€ im S^tad^tmal gcc^en;
voättiQ ff»/ tiicl)t im SSrob, nid)t vereinigt mit bem S3rob, [on?
bern im ©acvamcnt, — ber hieben ®eel unb reinem ©emiitJjj unb
Qlfo gctftUd^ auf bie Sßeife äugcgen fep, alö bie ©efdjrift weifet,
G^ripuö ttjoljnet in @ud), wivb feijn mitten unter i^iien, unb wir
werben 2ßof)nang Sei if)m ^aben.« 35ie ©djwci^er waren mit biefev
gormcl einoerfianben : inbcffcn SSucer füljlte, ba^ er mit berfelben
ßutljern nid)t fommen burfte, unb fo fd)lug er ber Kagfa^ung in
SSafel 16. ^ioo. 1530 iie gormet oor; »SBir glauben unb befennen,
ia^ ber waljre Ceib unb i}aS wa^re 58tut (5£)rifti im 3(benbmale
watjrlid) jugegen fei; , unb mit ben Sßorten unb ©acramenten beö
.gierrn bargcreid^t werbe.« Öefolampabiuö war ju berfelben
bereit, unb empfat;! fie ^winglt 19. 9Joo. {Zwingin opp. VIII,
II, 546): 3wingU befiarrte aber auf ber friif)er in 3ürid) oerein;
barten, 20. 9^oo. (/. c. p. 549). ®ennod) legte Sßucer bie le^tcre
gut{)ern oor, unb biefer erwiberte ben 22. San. 1531 (be SBette
IV, 216): gratias agimns Deo , qiiod saliem eatenus concor-
des simiis, u(i scribis, quod utrique confitemur, corpus et
sanguinem Christi vere in Coena adesse , et cum verbis por-
rigi in cibum animae. Miror autem, quod Zwinglium et
Oecolampadium qnoque hujus opinionis aut sententiae parti-
cipes facis. — Si igitur corpu:^ Christi confitemur vere exhi-
beri animae in cibum, et nulla est ratio, cur non impiae
quoqne animae hoc modo exhiberi dicamus, etiamsi illa non
recipiat, qucmadmodum Jux solis videnti pariter et caeco of-
fertur: miror, cur vos gravet nitro confiteri, etiam cum pane
offerri forii; ori tarn piornm quam impiorum. — Sed si isla
sententia nondum apud vos niaturuit, censeo difierendam cau-
sam , et divinam gratiam ulterius expectandam. — Quare so-
lidam et plenam concordiam (oöUige Äird)engem?infd}aft) non
possum vobiscum confiteri, nisi velim conscientiam laedere,
imo nisi velim semina jactare multo majoris turbationis eccle-
siarum nostrarum et atrocioris discordiae inter nos futurae.
— Commendemus causam Deo, interim servantes pacis istins
qualiscuncjue et concordiae eatenus firmatae, quod confitemur,
©icfelcr'g ÄtvctjcnöcfdO. 3v58b. 2tcOTtf)l. H
162 ISkxU ^criobe. 2fbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
SJcreinigung mit ben beutfdjen eüangelifdjen Sur|!en wütts
fd^en^ttjertf) gemarf)t ^atte 24) : inbejjen um bie erregte ßeibens
fd)aft auf beiben ©eiten ju füllen, erlaubte er ficb mand)eä,
iraö ii)m ben Sornjurf ber Sweibeutigfeit jujog^s). 2(m
corpus Domini vere adesse et exhiberi intus animae fideli (b. t.
ben in «OZarbur^ üevabrebeten grieben 2(btf). 1. §. 4. not. 38).
©eine S3eben?cn gegen bie 23ergleid)ö{)anblungen entwtcEelt er bem
ßf)urfiirften 3of)onneä auefü(;rlid;er 16. gebr. 1531 (be SBette IV,
223). SSucer bat Swingli 6. gebr. 1531 {Zw. opp. IUI, II, 576)
um eine fcliriftndje @r!lärung im Sinne ber fvü[)eren SSefprec^ung,
um biefelbe Sutf;ern öorlegen ju fönnen, unb äußerte babei
bie 3bee eines ©pncretiömitö : cuperem vel qnavis ratione,
quae modo Christi gloriam non obscuret, si nondura solidam
concordiam, saltem Syncreiismum inter nos obiineie. ^nbeffen
3wingli f)atte fd}on burc^ ben ßanbgrafen bon Reffen t>on ßutf)erä
SSebenEen gef)övt, unb weifet i)eftig jebe 93ereinigiing jurücE 12.
gebr. 1531 {Opp. VIII, II, 579): Vos istud plane agitis, ut
concordia vnoi'Xoq fiat, quae quotidie novum dissidium exul-
ceret. Isti iVlissam ierme magis papisticam habent, quam ipsi
Papistae, Christum in loco, in pane, in vino non minus indi-
cant, quam in scriniolo Pontificii. — Nara bonus ille Catto-
rum Princeps anxie monet, Lutherum cupere, ut et istud
fateamur, Christi corpus ori etiam praeberi, cum symbola
porriguntur. "Um ©d^tuije: Summa summarum: perstamus per-
petuo, neque aliter credas me unquam sensurum, etiamsi or-
bis diversum seniiat, quam et nunc et antea sensimus.
24) Ueber biefe erneuerten S3ereinigung6bemül)ungen f. ^iand III,
I, 355. Sebenögefd^id^te -Iq. SSuUinger'ä oon ©. ^ef (2 SSbc.
3ürid) 1828 u. 29) I, 1S5. Ööwalb SJJpconiuö üon ?0?e(d^. Äird);
l^i)fer (3ürid) 1813) ©. 195. Sie Sonflicte beö ßwingUaniömug,
8utf)ertt)umö unb Saloiniomuö in ber bernifd^en ßanbeöEird^e oon
1532—1558 üon D. (S. 23. >^ unbeS^age n , Sern 1842, B. 59.
©brarb'ö 35ogma ü. i). 2ibenbmal II, 381.
25) ©0 fprad) er oon 3^üingli unb Öefotampabtuö ef)renb gegen bk
@d)»eiäer, wäf)renb er hei Cuttern immer bem 23etbad)te ju begeg;
nen fudjte, alö neige er fid) ju ber Ce^rc ber[elben , f. SSuUinger
öon ^e^ I, 283. 290. 301.
2:r).II. e. l. 9?ef. iil)i'tntwiMmQ. §. 35. ^fbenbrnal. 1G3
meiern ^CnHang fanb er in S5afe^ wo bie ®end0jdt ^ur
SSerctnigung aud) unter €)efo(ampab§ 9'?acl)fof9er Äöwalb
?D2tjconiuä fortbauerte , unb ffd) fowol)! in ber im San.
1534 erfd}etnenben S5a [eiferen ßonfeffion htnb gab 26),
aU in ber Zt)dlml)\m an ber Union, wetclje 1534 in bem
nngran^enben SSirtemberg ju ©tanbe fam 2'). Zud) 3öric^
unter ^einrieb SSuUinger'S Leitung ^^d^te ftcb geneigt:
in S5ern \)(itU jwar unter ber ©eijllicbfeit ein jlrenger
3tt)ingliani§mue ha§> Uebcrgewicbt 28), bie arifiofratifcbe fRi:
26) .^. 9f. ^agenbad)'^ frit. ®efd)td;tc bec crflen SSaöter ©onfcfs
fton, SSafel 1827. Dr. //. A. Niemeyer collectio confessionum
in Ecclesiis Refnrmaiis publicatarum , Lips. 1810. p. 78. cf.
praef. p. XXVIII. Ser IMiM übet baS ^(benbmal lautet ba=
fctbft: »5n beö Ferren Slad^tmat, in bcm unö mit beö Ferren
S3cot unb Scan!, fammt ben SBorten beö S^ad^tmalö ber wat)r Si)b
unb baä iratjc SSlut (5()ri)^i buvd^ ben Siener ber Äi)(d)en fiirbilbet
unb ongeboten würbet, bliebt SSrot unb SBin. Slöir gtoubenb aber
öefiiglid^, iia^ (S{)rif!uö [elbs f^ge bie ®pi)f ber glöubigen ©eelen
jum en?tgen geben, unb baß unfere Seelen burd^ ben wahren ©lous
ben in ben Erü^igten Sf)rtjluni mit bem gleifd) unb Slut (Sfjripi
gefpijfet unb getränft rcerbenb, alfo ta^ wir ftneö ii)bä, aU unferS
einigen .^ouptä , ©lieber in il)m, unb er in unö lebe, bamit wir
am jjüngften Sag burd^ if)n unb in itjm in bie ewigen gröwb unb
©eligEeit ufferjlan werbenb. — Unb fdjlieffenb aber ben natiirlid)en,
waf)ren, wcfentlid)en 8i;b (5f)rtfii — nit in beö Ferren SSrot nod^
SranB. ®arum wir oud) Sl)riftum nit in biefen 3eid}en SSrot unb
SGBinä, iie wir gemeinlid) ©acramenta beö Cpbä unb SSluts S^cifti
nennenb, fonber in ben ^imlen bt) ber ©ered^ten ©ott beö SJatterö
anbetenb, baljer er fünfttg i|l ju rid^ten bie Scbcnbigen unb bie
Sobtcn.«
27) fie würbe unter ben ^rebigern, weld^c f)ier bie SJeformation ein;
füljrten, ben fd)weijerifd) geftnnten (Simon ©ri)näuS au6 Sßa^el,
unb 2(mbrofiuö SSlaurer aus Softnig, unb bem luti)erifd)en @r=
Ijarb ©c^nepf gefdjlofjen, 9}Zi)coniu6 oon .Kird^ 1)0 f er ©. 206.
28) iljr ^aupt war (Sagpar ?Oieganber, f. Äirdj t;of er'ö 5Ki)C0=
niuä S. 226. ^fou n b e 6(;agen ®. 64.
II*
löl meüt ^criobe. ?(bfd)n. I. m 1517—1618.
gierun.cj wünfdjte aber bie SSereinigung 29). (go gelang ea
SSucer bie ©d^njetjer auf einer S3erfammlung in S5afel (30.Son.
1536 ff.) 30) in bie »erfobnlid^e Stimmung 5U bringen, welcbe
in bem bort abgefaßten ©laubeusbefenntniffe (Coufes&io Hel-
vetica I.) 31) il)ven 2{u£ibru(f fanb. T>e\to großer war anfangt
i^r Unwille über bie SBittenberger ßoncorbie (SOZai 1336),
unb über ben in berfelben behaupteten ©enuß ber Unwürbi*
gen ^-). ^ennod) wupte S5ucer benfelben burd; grlduterun^
29) Sas ßeben SSilt). gaverg o. ?OlfUi}. Äicd}f)ofer (3iirid) 2 S3bc
1831. 33) II, 27.
30) SSuUitißcrä Seben üon ■^e^ I, 217. Äirdiljof er'ö 9}Jt)contu§
@. 237.
31) n)cld)e aud) rainbec rid)tig Conf. Basileensis II. genannt wirb,
[. biefetbe in Niemetfer confess. reform p. 105. cf. prcief. p.
XXXIII. in bem urfprünglid) beut[d)en Seicte in SSöcEeTö ffie;
!enntniMd)riften ber eoangel. reform. Äirdje (eeipjig 1847) ©. 115.
21. De vi et efßcacia Sacramentorimi : Signa, quae et Sacra-
menta vocantur, duo sunt, Baptismiic et Eiicharistia. Haec
rerum arcanarum symbola iion nudis sigtii«, sed signis simul
et rebus constant. — In Eucharistia panis et viniim signa
sunt, res autem coniraunicaiio corporis Domini, parta salus,
et peccatorum reoiissio. Quae qnidem ut ore corporis signa,
sie fide Spiritus percipiuntur. Nam in rebus ipsis totus Iru-
clus Sacramentorum est. — 23. (Asserimus) coenam vero my-
sticam , in qua Dominus corpus et sanguinem suum i. e. se-
ipsum suis vere ad hoc offerat, ut magis magisque in illis vi-
vat, et illi in ipso. Non quod pani et vino corpus et san-
guis Domini vel naturaliter uniantur, vel hie locaüter inclu-
dantur , vel uila huc carnali praesentia statuantur. Sed quod
panis et vinuni ex inslitutione Domini symbola sinl, quibus
ab ipso Domino per EceJesiae ministerium vera corporis et
sanguinis ejus communicatio , non in periturum ventris cibum,
sed in aeternae viiae alimoniam exhibeatur.
32) f. Mt^. I. §. 7. not. 28. ^OTpconiuS oon Äiid)f}ofev ®. 263.
(g bravb' 5 2ibenbmal II, 3S2. ©djcnf cl I, 545.
Zi)M (5. 1. 9lef. ßefjventwidPcIung. §.35. ^Tbenbrnat. 1G5
gen lieber ju befd)n?ic!)ti3en 33) : bie (Srf)»reiäcr erHartcn ftc()
gegen 8utf)er bereit , nad) biefen ßildulerungen ber ßoncorbic
beijutrefen (9^oü. 1536) 3^), unb biefer erwiberte barnuf fo
(l. 3^ec. 1537)35), ba^ bie ©intradjt üollenbet ju fei)n fc|)ien.
S>cr jlrenge 3tt)tngliani§mu§ würbe in S3ern unterbrücft, unb
in S3crn unb S3afcl würbe fogar eine httberiftrenbe Siid^tung
üürl)crrfd)cnb ^ß).
2uti)er glaubte annebmen ju bürfen, ^a^ bie (Scbweijer
mit ber 2(ncrfennung ber wabren ©egenwart bie Swinglifcbe
gebre aufgegeben b'^^ten: ba aber bennod; fi'd) t>k ^ocbadjs
tung berfelben gegen SwingU fortwabrenb funb gab , fo
glaubte er feigen ju muffen, ^a^ er mit beffen Srrtbume
feinen ^rieben gefcbtoffen b^be. Tim jldrfjlcn t\)at er bie^,
gereist burd; bie neue 2(u§gabe i^on 3wingli'g SBerfen , in
bcm '/furzen SScfenntniffe üom bfi^- <Sacranient wiber bie
©d)wdrmer, 1544 37).// ^iefe iScbrift erregte in ber refor^
33) "Kbii). I. §.7. not. 29. SOJpcontug o. Äird^Ijofer @. 267.
aSuUingef uon ^e^ 1,241. SSeac^tungöiuertt) ift bas Sdiveibcn bcä
öclet)rten Soad). S3abianuö, Suvgemetftetä ü. ©t. ©allen, an
sßuUinger ü. 2. 9Zoü. 1536 (in SSuUingec'ö Sebenögefd). d. >^e^ I,
263), iüeld)er fd}oniingö(o6 nadjweifct, wie audj bei ten j'd)weiäeiis
fd}cn Sljcoloßen übertriebene^ SJZigtrauen unb Sieiäbarfeit bie [o
iüiinfc^en6njertl)e ^Bereinigung oerjögerten.
34) \i)V Sd)rei&en in Ilospiniani hist. sacramentaria II, 263.
35) f. oben not. 18 u. 3Cbt(). 1. §. 7. not. 32. gbrarb'ö "Khenb:
mal II , 396. Sie (Sdjweiäer fal)en nun in il;rer 2(ntit>ort y. 4.
sOJai 1538 (b. SBald) XVII, 2608) bie ©inigfeit alö öoUenbet an.
36) SKeganberl 2lbfe^«ng (gnbe 1537, >^ unb egljagen ©.95. Sie
Häupter ber lutl)erifirenben S?id)tung in SSern waren ^etec Äunj
(f. ©einreiben an Sobocuä 9ZeoboIuS in SBittenberg b. .^unbeö^a;
gen ©. 369) unb ®ebaf!ian 3)Jei)er, ju benen 1538 Simon Su(=
jcr iam , weldjcc balb iaä ^aupt ber sparte; würbe, «^unbeäs
{)agen ©. 105. Ueber SSafel f. oben not. 27. 2ßie 50Zi>coniuö iu
3ürtd) aU £utl)erancr au6ge[d)vien würbe, f. Jtir djl; of cv'6
sOJpconiuö ©. 354.
37) f. TükÜ). 1. §. 8. not. 2G.
166 SSicrte ^eiiobe. 3fbfd)n. 1. f8. 1517—1648.
mirfcn <B^wei^ eine allgemeine Empörung 38) ^ ^n^ jerjlorte
bie fdfjon fruf)er gelorferfe ßoncorbie üoüenbg.
Sm S. 1541 wax ßaUin nad) ©enf äuruc!9efef)rt39),
unb begann bie großartige SGBtrffamfeit, tvdö)^ i()n jum
gweitcn 9ieformator feiner Äirdje macf)te. Sn Strasburg
\)atte er fidj an bie bortige Äirdjc ongefdjloffen, bie 2{ug6;
38) SSulltnger üon ^ef I, 437. Melanchthon ad H. Bullingerum
30. Aug. 1544. {Corp. Ref. V, 475) : Fortassis priusquam hae
meae liteiae ad te peiferentur, accipies atrocissimum Lutheri
scriptum, in quo bellum ne^l öilnvov y.vQiay.ov instaurat.
Nunquam majore impetu haue causam egit. Desino igitur
sperare Ecclesiarum pacem. Tollent cristas inimici riostri, —
Ecclesiae nostrae magis distrahcntur, qua ex re ingentem ca-
pio dolorem. 2(u(t) Saloin fprac^ segpn SSulItnger 25. Nov.
1544 (f. unten not. 42), unb gegen 9Jfeland}tt)on 12. Cal. Fehrm
1545 {Calvini epp. et responsa, Genevae 1575. ful. p. 52) [eine
ent[cl}icbene SJJigbiUigung auö. Sie ^üridier ließen barauf iaß oon
SBuUingec abgefaßte »2Bai)rl)afte SSefenntniß bec Siener ber Äirdje
ju 3ürid), »a§ fie — glauben unb Ui)tei\, infonbevf)eit abex Don
bcm SJad^tmal unfercö ^errn S« (Si)x. , mit gebürlidjet: 2Cntwoft
auf tai unbegriinbet ärgerlid) ©d)mäl)en , SSerbammen u. (Sd)elten
D. 50?. Sut^ei-g,« 1545 crfdjeinen , SuUinger oon ^eß I, 445.
Sie ®d)vift wüxhe and) oon SSern unterfdjrieben , obgleid} ein lus
t()eriftcenbei; SSerner ^rebiger biefelbe ein (Sd)ü^en= u. gantaftcns
bii(^tein nannte, baf. ©. 451. 2fud) Calvinus ad Melanchth.
28. Jun. 1545 (baf. ©. 455) urt()eilte ungünfttg baviiber: Verum
aut aliter scribere oportuit aut penitus tacere. Praeterquam
enim quod totus libellus jcjunus est et puerilis, cum in mul-
tiä pertinaciter magis quam erudite, et interea parum vere-
cunde Zuinglium suum excusant ac tuentur, nonnullaque in
Luthero immerito exagitant, tum vero in praecipui capitis
tractatione, i. e. in ipso causae statu, infeliciter, meo judi-
cio, se gerunt. 2utl)ev antiuortete auf biefe 3ürc^ec ©d^cift nid^t.
39) f. Hbtt). 1. §. 10. not. 35. Saö Ceben Sof). 6a(üinö beS gcopcn
SJeformatorä oon ^paul ^enti). Hamburg 3 SSbe, 1835—44.
Z\)M d.i. 9^efovm.gef)rcntn?icfc(un9. §.35. (Sabin. 167
bur(]ifd[)e ßonfcffi'on untcvfd)ricben ^o)^ ui^i) )^(^^. mit S3ucer
in ber Zbentmal^k^xe DoUig einjlimmicj "^O- ©egen £utf)er:
40) Calv. ad M. Schalingium, Pastor em Ratisbon. VIII. Cal,
April. 1557 {Epp. et responsa , Genev. 1575. fol. p. 182):
Nee vero Augustanam confessionem repudio, cui pridem vo-
lens ac libens subscripsi, sicu(i eam auctor ipse interpretatus
est (näml. in ber Variaia). ^enrt) 11, 505.
41) ebrarb'ö 2Cbenbmal II, 412. 424. ®d)enEel I, 425. 565.
(gl- Qiebt SBucern in einem SSviefc an .^. Sullingcc 12. Mart. 1540
ta^ 3eugni5: Tametsi enim singulari perspicienlia judiciique
acumine praeditus est, nemo tarnen est, qui religiosiiis stu-
deat in simplicitate Verbi Dei se continere, ac alienas ab eo
argutias non dico minus captet sed magis oderit (ex Ms. in
v^enri)'^ £ebcn (Saloinä I, 274). »gl. Calv. ad Zebedaeum 19.
Maj, 1539 (ex Ms bei >&enn) S5b. 1. 2rn()an9 ©. 43) ad Bul-
lingerum 6. Cal. Jul. 1548. (^envi; S3b. 2. "iin^. ©. 131). QaU
öin'6 Urtf)etl übev bte ©acramentglli-eitigfeit de sacra Coena (1540
franjöfifc^ gefd^rieben , 1545 latein. oon Des Gallars übevfe^t,
.^enr^ I, 268. Calvini tractatus tlieol. Amstelod. 1667. fol.
ob. Opp. Calv. T. VIII. ,p. 8): Cum Lutlierus docere coepit,
sie materiam Coenae tractabat, ut, quod ad corporalera Christi
praesentiam attinet, talem ipsam relinquere videretur, qualem
tunc omnes concipiebant. JN'am transsubstaiitiationem damnans,
panem corpus Christi esse dicebat, quod una cum ipso con-
junctum esset. Adjungebat praeterea similiiudines duras qui-
dem illas et rüdes. Sed eis uii cogebatur, quod aliter men-
tem suam explicare non poterat. Difficile enim est rem tarn
arduara exponere, quin impropria quaedam subinde accersan-
tur. Dehinc siiborti sunt Zuinglius et Oecolampadius, qui,
cum imposturam et deceptionem a diabolo invectam conside-
rarent in stabilienda praesentia illa carnali , quae ab annis
sexcentis tradita et pro certo habita fuerat, rem tanti momenti
dissimulare nefas esse existimarunt. Maxime cum huic er-
rori execrabilis idololatria annexa esset, quod Christus quasi
sub pane inclusus adoraretur. Quia vero dilficillimum erat,
hanc opinionem, quae diu jam et altius radices egerat in ani-
mis hominum, revellere, omnem ingenii vim ad eam impu-
1G8 SSiccte g)enobc. 3(bfd)n. I. S^. 1517—1648.
gnandam applicarunt, admonentes crassissimi et absurdissimi
erroris esse, non agnoscere ea quae de adscensione Christi
tota Scriptura testificatur, ipsum in coelum in hominis natura
receptum esse, ibique mansurum, quoad descendat ad judi-
candum orbem. Sed huic proposito nimium intenti, quam
praesentiam Christi in Coena credere debeamus, qualis illic
communicalio corporis et sanguinis ipsius recipiatur, dicere
omittebant, adeo ut Lutherus eos nihil praeter signa nuda et
spiritualis substantiae vacua relinquere velle existiroaret.
Ideo coepit palam obsistere, ita ut pro haereticis habendos
denunciaret. Ex quo serael elferbuit conientio, sie temporis
progressu adaucta et inflammata est, ut acerbius aequo exagi-
tata sit per annos plus minus quindecim , quibus interim neu-
tri alteros aequo animo et placido audire sustinebant. Cuna
etiam ad concordiam aliquam accedere debuissent, magis ac
magis regressi sunt, nihil aliud spectantes quam ut opinionera
suam tuerentur, et contrariam refutarent. Habemus itaque qua
in re impegerit Lutherus, in qua etiam Oecolampadius et
Zuinglius. Lulheri partes erant ab initio admonere, non
esse propositi sui, praesentiam localem talem statuere, qua-
lem Papistae somniant. Item testari, se non hoc quaerere, ut
Sacramentum Dei loco adoraretur. Teriio abstinere a simili-
tudinibus illis rudibus et perceptu difficillimis, aut moderate
eis uti , atque ita interpretari, ut nullam offensionem parere
possent. üenique, ex quo mola est contentio, ipse modum
excessit , tum in declaranda opinione sua, tum in aliis nimia
verborum acerbitaie vituperandis. — Alii etiam offenderunt
in eo, quod iia tenaciter inhaeserunt in oppugnanda supersti-
tiosa illa et fanatica opinione Papistarum de praesentia locali
et adoraiione quae inde sequebatur, ut ad vitium diruendum
conaius suos potius converterint, quam ad id quod cognitu
utiTe erat stabiliendum. Nam etsi veritatem non negarunt,
eam tarnen non ita aperte ut decebat docuerunt. Hoc intel-
ligo : dum nimis studiose ac diligenter in hoc toti incumbe-
bant, ut assererent , panem et vinum corpus et sanguinem
Christi vocari , quod ipsorum signa sint; non cogitarunt sibi
hoc interea simul agendum , ut adjungerent ita signa esse, ut
nihilominus veritas cum eis conjuncta sit. Nee testati sunt,
ZI). II. (S. I. 9?efovm. 2cr;rcntn)icfelun9. §. 35. ßalüin. 1 G9
Ijcgte er eine I;oI;e 2Cd;tun(j ''2), tvie er aud) oon tiefem cje^
sese non eo tendere, ut veram communionem obscurarent,
quam nobis hoc Sacramento Dominus in corpore et sanguine
suo exhibet. ütrique profecto in culpa fuerunt, dum sese
mutuo audire non sustinuerunt, ut posita omni affectione veri-
tatem , undecunque palefieret, sequeientur. Verum non ideo,
quod nostri erga ipsos officii est, praetermittere debemus.
Ne scilicet obliviscamur gratiarum et beneficiorum quae Deus
in eos contulit, et nobis per ipsorum manum distribuit etc.
42) Calv, resp. contra righhan de libero urbitrio 1543. (Opp.
Vlll, 119): Si quis temporis illius statum prudenter conside-
ret, quo exortus est Lutherus, eum alias fere omnes diflicul-
tates habuisse cum Apostolis communes videbit : una vero in
re iniquiorem ac duriorem fuisse ejus condiiionem quam illo-
rum , quod nullum erat tunc in mundo regnum, nulius prin-
cipatus, cui illi bellum indicerent, liic autem emergere nullo
modo poterat, nisi ejus imperii ruina et interitu, quod non
modo omnium potenlissimum erat, sed reliqua omnia quasi
sibi obnoxia lenebat, p. 123: De Luthero — nunc quoque
sicut hactenus non dissimulanter testamur, eum nos habere
pro insigni Christi Aposlolo, cujus roaxime opera et ministe-
rio restituta hoc tempore fuerit Evangelii puritas. Calv. ad
Bullingerum 25. Nov. 1544 {Epist, et respons. ed. Genev. p.
383) in SSe5icf)un3 ouf Sutf)er6 SSefenntnip not. 37: Audio Lu-
iherum tandem cum atroci invecliva non tam in vos, quam in
nos omnes prorupisse. Nunc vix audeo a vobis petere , ut
taceatis. — Sed haec cupio vobis in mentem venire, primum
quantus sit vir Lutherus, et quantis dotibus excellat, quanta
animi iortitudine et constantia, quanta dexteritate, quanta
doctrinae efficacia hactenus ad profligandum Antichristi re-
gnum et simui propagandam salutis doctrinam incubuerit.
Saepe dicere soliius sum , etiamsi me diabolum vocaret , me
tarnen hoc illi honoris habiturum, ut insignem Dei servum
agnoscam , qui tamen, ut pollet eximiis virtutibus, ita magnis
vitiis iaboret. Haue intemperiem, qua ubique ebullit, utinam
magis irenare studuisset; vehementiam autem, quae illi est
ingenita, utinam in hosles veritatis semper coniulisset, non
V
170 SSicrtc 5)enobe. 3rbfd)n. 1. 25. 1517 — 1648.
fd[)o^t würbe '»s). 3n)ingl{ fe^te er bei weitem tiefer, unb
etiam vibrasset in servos Domini j utinam recognoscendis suis
vitiis plus operae dedisset! Plurimum illi obfuerunt adulato-
res , cum ipse quoque natura ad sibi indulgendum nimis pro-
pensus esset. JVostrum tarnen est sie reprehendere quod in
eo est malorum, ut praeclaris illis donis aliquid concedamus.
Hoc igitur primum reputes, obsecro, cum tuis collegis, cum
primario Christi servo, cui multum debemus omnes, vobis
esse negotium. JQoi)e 2fdjtung [prid^t fidj and) in bem SSriefe
galöinS an 2ut()er o. 20. San. 1545 auö (b. ■^entvj II. SSeit. ©.
106)/ ioelc^ev an 9Jietand)t^on gefdjtcft, oon tiefem aber nid^t ab:
gegeben ȟusbc.
43) Calv. ad Farellum 20. Nov. 1539 (ex Ms. bei ^cnrp I, 267.
Sie eingeklammerten ©teilen finb oon Saloin wieber auägeftrid^en,
aber offenbar 3(euperungen feiner n)al)ren ©eftnnung): Craio unus
ex chalcographis nostiis Witemberga nuper rediit , qui lite-
ras attulit a Luthero ad Bucerum (f. biefelben bei be ^tttt V,
210), in quibus ita scriptum erat: salula mihi Slurmium et
Cttlvinum reverenter , guorum libellos singulari cum volaptate
legi. (Jam reputa, quid illic de Eucharistia dicam. Cogita
Lutlreri ingenuitatem. Facile erit statuere, quid causae ha-
beant, qui tam pertinaclter ab eo dissident.) Philippus autem
ita scribebat: Lntheriis et Ponieranus Calvinum et Slurmium
jusserunt salulari. Calvinus magnam gratiam iniit. Hoc vero
per nuiicium jussit Philippus narrari, quosdam, ut Martinum
exasperarent, illi indicasse, quam odiose a me una cum suis
notaretur. Locum ergo inspexisse, et sensisse sine dubio illic
se attingi. Tandem ita fuisse locutum : spero quidem , ipsum
olim de nobis melius sensurum , sed aequum est a bono inge-
nio nos aliquid ferre. (Tanla moderatione si non frangimur
sumus plane saxei. Ego vero fractus sum. Itaque satisfactio-
nem scripsi, quae praefationi in epistolam ad Romanos inse-
retur.) Sa 8utl)cr bamalö i>ii Snfiitutionen SaloinS fennen mu^te,
fo folgt aus ben 2(ngaben bicfeö S3riefe6, bap er mit beffen 2tbenb=
malälef)re jufrieben voat, xoie fte ja benn auä) mit berjenigen, ä"
»t)eld)er ftc^ bie ©c^iücijer gegen Cutter 1536 beEannt i^atten, »öUig
übereinftimmte. ©o finb bie Tfeußerungen ßutljerS über ßaloin/
ZI), U. G. I. 9?cform. öerjrentnjidFcIiing. §. 35. (5atoin. 1 7 1
urf[)eilte ungunflig über ii^n"^*). ©ein ftrenger (5()arafter
fptegeUc fiel? in feiner SStjeorogie , in welcljer er baö 2(ugu|ii;
tt)el(f)C (Sf)rtftop^ ^cael in f. auöfiif)rl. (Scjäfitung öom ©acra^
menteftreit, Bremen 1600 mittf)eilt, [ef)r glaubtid). ®o gegen
(Scucigec über Calv. respoiisio ad Sadoletum 1540 ( ©. 125):
»Sicfe ©ci^rtft l)at ^änbe unb Sö^e, unb id) fceue mid^, ba^ @ott
fol(^e 8eute erwecfet, bie^ ob dJott JUtU, bem 5'ap|!tf)um ooltenb ben
©to5 geben, unb wag id) tt»tbcc ben 2(nttd)rt|l: angefangen, mit
©otteö ^ülfe {)inaii5füt)ren werben.« Uebec Calo. de sacra Coena,
weld)e6 in ber latein. Ueberfe|ung \i)xn burd) ben SGßittenbergec
SBud)^änbtec ?Ocoui^ ®olfd) 1545 mitgetf)etlt »üurbe, unb befonberö
über bte oben not. 41 au6gef)obene ©teUe, äufjevte er gegen bens
felben (S. 137): »SRort|, eö ijl gewi^ ein gete£)rter unb frommer
50iann, bem \)cittt \ij anfänglid^ jüo^I börfcn bie ganje Sod)e eon
biefem ©treit f)eimf!eUen. 3d) befenne meinen 3;f)eil: incnn \ia%
@egentf)ei( berglcidjen gettjan i)'ätU, rcären wir balb anfangs üer=
tragen worben, benn [o Öecolampabiug unb ^wingliuS fid) jum
erften alfo erfläret f)ätten, »raren wir nimmer in fo weitlöuftige
®i6putation gerat(;en.t «C)enn) II, 499. 33ie le^tere 2Cne!bote
\)at Kospinianus II, 312 üon ^ejel entle()nt: irrig glaubt @brarb
II, 476, ha^ fte bort üon ßalüin crjätjU fei>
44) Calv. ad Zebedaeum 19. Maj. 1539 (b. ^enri) I. S5ei(. (S.
45) : Buceri reiractationibus non est ut tantopere succenseas.
Quia in tradendo Sacramentorum usu erraverat, jure eam par-
tem retractavit. Atque utinam idem facere Zuinglius in ani-
mum induxisset, cujus et falsa et perniciosa fuit de hac re
opinio. Quam cum viderem multo nostratium applausu ar-
ripi, adhuc agens in Gallia impugnare non dubitavi. — Nihil
fuisse asperiiatis in Zwinglii doctrina, tibi minime conccdo.
Siquidem videre promtum est, ut nimium occupatus in ever-
tenda carnalis praesentiae superstitione, veram communicatio-
nis vim aut simul disjecerit, aut certe obscuravit. Calv. ad
Farellum 4 Marl. 1540 (b. ^unbeöf)agen ©. 33): Uruntur
boni viri (bie 3ürtdter), si quis Lutherum audet praeferre
Zuingiio, quasi Evangelium nobis pereat, si quid Zuingliu
decedit, neque tarnen in eo fit ulla Zuingiio injuria. JNatn
si intcr se comparantur, scis ipse, quanto intcrvallo Lutherus
172 SSievte ^cviobc. 2fbfctn, I. «8. 1517—1648.
nifd^e ©i;jlem in feiner üoUen donfequenj unüeri)iillt an tie
©pii^e fleüte ^s) ^ ^nb in feinen ©runtfai^en über tie Äirdjc,
excellat. Iiaque mihi minime placuit Zebedaei carmen , in
quo non pulabat se pro digniiaie laudare Zninglium, nisi di-
ceret majorem sperare iiefas. Cum vivenlibus et iirabris male-
dicere inhumanum habetur, tum vero de tanto viro non hono-
rifice sentire impie certe esset. Verum est aliquis modus in
laudando, a quo ille procul discessit. Ego certe tantum abest
quin illi assentiar, ut majores multos nunc videam, aliquos
sperem , omnes cupiam. Calv. ad Fetr. Virelum 3. Id^ Sept.
1542 (J. Calvini, Th. Bezae , Henrici IV. liegis literae quae-
dam. ed. C. G. Bretschneider , Lips. 1835. p. 10); De scriptis
Zuinglii sie sentire, ut sentis, tibi permitto. iS'eque enira
omnia legi. Et fortassis sub finem vitae retraciavit ac correxit
in melius quae temere initio exciderant. Sed in scriptis prio-
ribus memini, quam prol'ana sit de Sacramentis doctrina.
45) Jo. Calvini inslilulio christianae reliijionis f)at brei ^^nuptbe?
arbeitungen crf}atten (>:^envi) III. SBcil. S. 1'7) 1. franj. Basle
1535, lat. Basil. 1536 (^enn) I, 102). 2. Argenlorali 1539.
3- Gencvue 1559 (^enr^ I, 286). Ueber ©linbenfaU u. (Srlöfung
biivd) (Jtji-illum Inslit. Hb. 11. c. 1 — 7. Uebev Gntätjluncj Hb. lll.
c. 21 — 24. cf. III, 21, 1: In ipsa quae terret caligine non
modo utilis Imjus doctrinae, sed suavissimus quoque fructus
se profert. Nunquam liquido ut decet persuasi erimus, salu-
tem nostram ex fönte gratuitae misericordiae Dei fluere, do-
nec innotuerit nobis aeterna ejus electio, quae hac compara-
tione gratiam Dei illustrat, quod non omnes promiscue ado-
piat in spem salutis, sed dat aliis quod aliis negat. Hujus
principii ignorantia quantum ex gloria Dei imminuat, quan-
tum verae humilitati detrahat , palam est. — Qui hoc ex-
tinctum volunt, maligne quanlum in se est obscurant quod
magnitice ac plenis buccis celebrandum erat, et ipsam humi-
litatis radicem evellnnt. — Qui fores occiudunt, ne quis ad
gustum hujus doctrinae accedere audeat, non minorem homi-
nibus quam Deo faciunt injuriam. Saloin ging baburd) übet
3fugujlinuö fjtnauS, ia^ er ©upralapfarier roat, III, 23, 4: Rur-
sum excipiunt: nonne ad eum , quae nunc pro damnationis
Xl). II. 6. 1. Sfefovm. 2ef)venfi*üicfcrun9. §.35. Gabin. 173
fiir wdd)c er Unabl)an9i9fcit Dom Staate iinb firenge Ätrs
cl)cn^ud)t ycrhingte ^e). 2(üc tiefe ©i9ent()itmlicf)feiten (e{)ns
tcn fiel) bamalö mef)r an ta» 2ut{;ei'tl)um, alä an btc jwings
nfcl;c 9icfcirmation an, unb fo n)urbe ßalütn in ber beutfc|)cn
©d;tt)ci5 ba(b al0 lut()evifd) gefinnt 4'), unb nncl) einem neuen
5)apfttl)um fircbcnb yevbad)tic]t. S.efonberö unirbe er in S3ern
ücrijapt, n)ek1}eä hen SSerlupt fcine6 :politifd}cn ©influlJe» in
@cnf 9r6§tcntl)cil§ auf Qahnn fd?ob, unb juglcid) baö (§uu
bringen ber calüinifdjen ©runbfa^e in bie bamal§ bernifdje
cniisa oblendilur , corrupiionetn Dci ordinalione praedestinati
ante fuerant? Cum ergo in sua corriiplione pereunl , nihil
aliud (jxiam poenas luunt ejus calumitatis , in rjuam ipsius
praedeslinatione lapsus est Adam , ac posleros suos praecipi-
tes secum traxit. Annon itaque injusfus , rjui crealuris suis
tarn crudeliter illudil? Fateor sane, in hanc qua nunc illi-
gati sunt conditionis miseiiam Dei volnn(ate detidisse univer-
sos filios Adam: atque id est quod principio dicebam, redeun-
dum tandem semper esse ad solum divinae vohintatis arbi-
trinm, cujus causa sit in ipso abscondita. Sed non protinus
sequitur, huic obtrectationi Deum subjaceie, Occurremus
enim cum Paulo in hunc modum: O homo tu cjuis es, qui dis-
ceptes cum Deo? Rom. 9, 20 ss. Snbeffen anberöiüo iinterfc^ieb
6a(ütn bod) in biefer £et)re tag praftifd) 9^ot{)roenbige unb bog
©peculatioe, j". Responsio contra fighium de libero arbitrio
1543 (Opp. VIII, 123) : Cum edenda Auyustae esset Confes-
sionis (oimula, (FMiil. Melanchthon) non nisi in ea doctrina
immoraii voluit , quae sola Ecclesiae propiia est et necessa-
ria cognitu ad salutem: nihil scilicet valere per se naturae
\ires ad peicipiendam fidem , ad obedientiam divinae legis,
et totam spiiitualem jusiitiam. ©ben fo o,(xh er 33?etand)tf)ong
loci 1546 tu fuatiäöfifdjei* Uebevfer^ung {)erau§, unb fagte in bcc
S3ovrcbe, ba^ ?Kct. übet; ^läbeflination 2rüeS, »uag fiiv h<x^ ^cii
It^ 9}Jenfd)cn not£)iDenbig \(X), gcfagt, u. nur au6t3e(ajycn l)abc, wa^
man aud) ot)ne ®cfat)v nid}t wiffen fönne (v^cnn; II, 496).
46) Calv. institutio Hb. IV.
47) .pcni-i) II, 461.
174 SSicrfc ^eriobe. 2rbfc^n. I. §5. 1517—1648.
SBaabt, aB bie weltlidje Ä{rd[)enf)errfcf)aft bebrof)enb, fet)r
ungern fa\) ^^). X)ie (ut^erifivenben ©eijlHdjen in S3ern was
ren jtrar ßalüin geneigt ^9), inteffen aud) biep trug baju
bei, ba0 fte 1548 weidjen mußten, unb ha^ eine jlreng
5tt)inglifd)e 9iic{)tung inieber hk £)ber^anb erf)iclt ^o). £>en
SSerbad)t wegen feiner 2{benbmaB(e^re befeitigte ßafoin jwar
burci) bcn Conscnsus Tigurinus 1549 ^i), inbem er in bems
48) >g)unbe§^agen'ö donflifte be§ BwinglianiSmug, 2utf)ertf)itm§
unb Salütniömuä in iet SSernifd^en 2anbcöfird;e ». 1532— J558,
aSern 1842, @. 55 ff. 330 ff.
49) «^unbeöl)cigen ©. 161.
50) ^unbe6{)a9en ©. 196 ff. 209. 2BaQbtlänbifd)e ^vebtger (S?U
ret unb SSoltcr) würben in Sern oon ben an bfr ©pi^e fffl^enben
@eif!lid)en Sobocuö Äitd)meier unb ©bert)arb o. 5Rümelang fcfjr un=
freunbUd) empfangen, f. Calvinus ad Bullingerum 6. Ca/. J;//.
1548 (^enri) II. "iini). ©. 132); Obsecro te, mi Bullingere, si
ita agendum est, utrum generosius saltem fuit , Bernae an
Romae subjici ] Agnosce etiam , quam apta fiierit Jodoci in-
terrogatio , quis me vocasset , ut Lausannae concionarer.
Tandem ut primis ultima responderenf, jussi sunt fratres abire
et facessere cum suo Calvinismo et Buceranismo. Et haec
omnia furioso prope impetu et insanis clamoribus. Quid du-
rius aut truculentius a Papistis expectes ]
51) ücn (Satoin u. garel in Bütiä) mit ber bortigen ®eifttid)feit »crs
abrebet, f. SSuUingerg ßcben oon -ige^ II, 15. Satoinö Seben »on
^enri) II, 469. ^unbeöf)agen ©. 218. Niemeyer confess.
eccl. Ref. praef. p. XLI. ©er Consensus felbfi b. JSiemeyer p,
191. Seutfd) in SSödeFS SSe!enntni^fd)riften b. eüong. ref. Äii-d;e
©. 173. VI. Haec spiritiialis est communicalio , quam habe-
mus cum Fiüo Dei , dum Spiritu suo in nobis habitans faciat
credentes omnes omnium, quae in se resident, bonorum com-
potes. Cujus Jestificandae causa tarn Evangelii praedicatio
instituta , quam Sacramentorura usus nobis commendatus, nem-
pe Baptismi, et sacrae Coenae. VII. Sunt quidem et hi Sacra-
mentorum fines, ut notae sint ac tesserae christianae profes-
sionis et societatis sive fraternitatis, ut sint ad gratiarum
ZI). 11. 6. 1. «Reform. 2c^rcntn)ic!c(uncj. §. 35. Galoin. 1 75
felbcn bic gwingtifcljen (Sdfee, welclje er annahm, unb bie Im
actionem incitamenta et exercitia fidei ac piae vitae, denique
syngraphae ad id obligantes. Sed hie iinus inter alioä prae-
cipuus, ut per ea nobis gratiam suam testetur Dens, reprae-
sentet atque obsignet. — VIII. Cum autem vera sint, quae
nobis Dominus dedit gratiae suae (estimonia et sigilla, vere
procul dubio praeslat ipse intus suo Spiritn, quod oculis et
aliis sensibus figurant: h. e. ut potiamur Christo, tanquam
bonorum omnium fönte, tum ut beneficio mortis ejus recon-
ciliemur Deo, Spiritu renovemur in vitae sanctitatem, jusii-
tiam denique et salutem consequamur, simulque pro his bene-
liciis olim in cruce exhibitis, et quae quotidie fide percipi-
mus, gratias agamns. IX. Quare etsi distinguimus, ut par
est, inter signa et res signatas, tamen non disjungimus a
signis veritatem, quin omnes, qui fide amplectuntur illic ob-
latas promissiones, Christum spiritualiter cum spiritualibus
ejus donis recipere, adeoque et qui dudum participes facti
erant Christi, communionem illam continuare et reparare fa-
teamur. X. Maieria aquae, panis aut vini Christum nequa-
quam nobis offert , nee spiritualium ejus donorum compotes
nos facit; sed promissio magis spectanda est, cujus partes
sunt, nos recta fidei via ad Christum ducere, quae fides nos
Christi participes facit. XII. Praeterea si quid boni nobis
per Sacramenta confertur , id non fit propria eorum virtute,
etiam si promissioriem, qua insigniuntur, comprehendas. Deus
enim solus est, qui Spiritu suo agit. Et quod Sacramento-
rum ministerio utitur, in eo neque vim illis suam infun-
dit, neque Spiritus sui efficaciae quicquam derogat, sed pro
rudilatis nostrae captu ea tanquam adminicula sie adhibet, ut
tota agendi facultas maneat apud ipsum solum. XIV. Con-
stituimus ergo, unum esse Christum, qui vere intus baptizat,
qui nos in Coena facit sui participes, qui denique implet quod
figurant Sacramenta; et sie quidem uti his adminiculis, ut (o-
tus eflectus penes ejus Spiritum resideat. XVII. Hacdoctrina
evertitur illud Sophistarum commentum, quod docet, Sacra-
menta uovae legis conferre gratiam oronibus non ponentibus
obicem peccati mortalis. Praeterquam enim quod in Sacra-
17G Ssiertc 5)enobc. 3{bfd)n. 1. «ß. 1517—1618.
t^enfd)en, we(d)e er verwarf, befonberS {)ert)orI)ob : aber SScrn
tnentis nihil nisi fide percipitur, tenendum quoque est, mi-
nime alligatani ipsis esse Dei gratiam , ut, quisquis Signum
habeat, re eliam potiatur. Nam reprobis peraeque ut electis
Signa administrantur , veritas autem signorum ad hos solos
pervenit. XVIII. Certum quidem est, offerri communiter
Omnibus Christum cum suis donis, nee hominum incredulitate
labefactari Dei veritatem, quin semper vim suam retineant
Sacramenta; sed non omnes Christi et donorum ejus sunt ca-
paces. — XIX. Quemadmodum autem nihilo plus Sacramen-
torum usus intideiibus conteret, quam si abslinerent, imo tan-
tum Ulis exitialis est: ita extra eorum usum fidelibus constat,
quae illic figuratur veritas. — Sic in Coena se nobis com-
municat Christus, qui tarnen et prius se nobis impertierat
et perpetuo manet in nobis. JVam cum jubeaniur singuli
seipsos probare, inde consequitur, fidem ab ipsis requiri,
antequam ad Sacramentum accedant. Atqui fides non est sine
Christo , sed quatenus Sacramentis conürmatur et augescit
fides, confirmantur in nobis Uei dona, adeoque quodammodo
augescit Christus in nobis, et nos in ipso. XXI. Praesenim
vero tollenda est quaelibet localis praesentiae imaginatio.
Nam cum signa hie in mundo sint , oculis cernantur, pal-
pentur manibus ; Christus, quatenus homo est, non alibi quam
in coelo , nee aliter quam mente et fidei intelligentia quae-
rendus est. Quare perversa et impia superstiiio est, ipsum
sub elemeniis hujus mundi includere. XXll. Proinde qui in
solennibus Coenae verbis: hoc est corpus meum, hie est san-
guis meus , praecise literalem, ut loquuntur, sensum urgent,
eos tanquam praeposteros interpretes repudiamus. Nam extra
controversiam ponimus, figurate accipienda esse, ut esse panis
et -vinum dicantur id quod significant. — XXIV. Hoc modo
non lantum refutatur Papistarum commentum de transsubstan-
tiatione, sed crassa omnia figmenta atque futiles argutiae,
quae vel coelesti ejus gloriae detrahunt vel veritati humanae
naturae minus sunt consentaneae. Neque enim minus absur-
dum judicamus, Christum sub pane locare vel cum pane co-
pulare, quam panem transsubstantiare in corpus ejus. Ucbcr
ZI). II. (5. 1. mcfom. ge^rcntwicfelung. §. 35. Qaimn. 177
nal)m bcnfelben nicf)t an 52)^ unt) bef)rtrrte in feiner geinbfes
ligfcit. "ÜH |)ieront)mu6 Solfec iregen feineö SOBiber^
fpnic{;g gegen bie unbebingte ®nabcnwaf)l in ®enf üer^aftet
(16. £)ct. 1551)53), unb biefe 8ef)re üon ber ©enfer ®eij!»
(icl}feit burd) ben Conscnsus Gencvcnsls förmlich fejigejleUt
würbe (1. San. 1552) 54), fo wkfen bie beutfd)en ßantonä
auf i>k Unerforfcl)lid)feit be§ gottlicljen ®el)eimnifTe§ Ijin, unb
riet()en jur SKilbe ss). 2(ia S5olfec bennocf) au^ ®enf oerwie;
tcn Snf)a« f. ^ tan c! V, II, 19. ©brarb'S 2(benbmal II, 503.
ogl. Salotnö 3Cbenbmaläle()re nad^ f. Institud'o bavgefteUt unb üon
lutf)ei-ifcl)em ©tanbpiinfte aiiö beiixti)iiU in 9?ubelbad)'6 Sfcfof;
mation, eutl)ert()itm unb Union (ßeipjig 1639) ©. 187.
52) >^unbeöf)agen ®. 251. ©bravb II, 522 f.
53) SrecMfl'ö 3fntitrtnitaricr I, 185. ^enn; III, I, 44.
uöunbcSf)a gen ©. 271,
54) ^enri) ni, I, 82. S)iefcr Consensus ifi nid)t üon ben 3itri;
rf)ei:n unterfd^tieben, fonbern bev Consensus Tigurinus, in xveU
(i)em beiläufig ja aucl) bec Qnvä^Umg, Qehaä^t wirb , i|t oon benfel=
ben 1551 neu betätigt, ^enn; III, II, 'iini). ©. 114. S)er Con-
sensus Genevensis b. Niemeyer p. 218. (c/". praef. p. XLVI),
beutfd) b. SödPel ®. 182. ©r ifi eine Ijeftige (Stveitfd)t:ift gegen
Albertus Pighius unb Georgius Siculus: SSolfec iüivb nur oev=
ädjtlid) angebeutet, nidjt genannt. @ö ijl, wie SalDtn [elbft fagt,
eine SBicbetfiolung beS 2(bfd)nitteö bei- Institutio. Melanchthon
ad C. Feucerum 1. Febr. 1552 {Corp. Ref. VII, 932): Lelius
(Socinus) mihi scribit, tanta esse Genevae certamina de Stoica
necessitate, ut carceri inclusus sit quidam a Zenone dissen-
tiens. O rem miseram ! Doctrina salutaris obscuratur pere-
grinis disputationibus.
55) [. bie ©d^reiben üon 3wrtd), SSei-n unb SSafet in Jo. Alph.
Turrelini nubes tesbium pro moderato et pacifico de rebus
iheologicis judicio {Genev. 1719. 4.) p. 102, bie betben evften
aud) b. ^enri) III, II 2fnt). ©. 17. Sie «Berner fdirieben: Illnd
tarnen etiam atque etiam videndum esse sentimus, ne quid se-
verius statuatur in errantes, ne, dum dogmatum puritatem
immoderalins vindicamus, a regula Spiritus Christi deficia-
®iefe(cv'§ Äirrftenflcf*. 3r23b. Itlihm. 12
178 SSiertc Verlobe. 2(bfd)n. 1. S5. 1517 — 1618.
fen tDurbe, iinb üon ber benadjbarten SBaabt au§ ununters
brod)en (Salüin fcbmabete; fo trat in Sern tk S}?igjlimmung
gegen ben Ic^tern fe^r beutlicb berüorse): man »erbot über
mus, h. e. caritatem fraternam, unde discipuli Christi cense-
mur, ad sinistram declinantes , transgrediamur. SuUingcc
[einrieb an (Saloin (SSuUinger'ö Seben Don ^e^ II, 42): Apostoli
sublimem haue causam paucis attigerunt, nee nisi coacti,
eamque sie moderati sunt, ne quid inde offenderentur pii. —
Si bimplici veritaie non sinit se superari Hieronymus (Bolsec),
nos nullam vim praeterea possumus addere.
56) SSuUingev oon ^e^ 11,237. Scedjfet'g iCntttrinitavtec I, 191.
^unbeöfjagen ©. 280. >^enrp III, I, 69. Calvinus ad Bul-
lingerum 18. Sept. 1554 (b. ^unbe6[)aäcn S. 281): Agri Bernen-
sis concionatores me haereticum omnibus Papistis deteriorem
pro suggesiu proclamant. Ae quo quisque petulanlius in me
bacchatur, eo plus sibi favoris et piaesidii comparat. ®er=
»etö ^iiuid)tuu9 (27. Qct. 1553) würbe (Saloin oon allen [einen
©egnern fet)i: äum S3or«)ucfe gemadit (Sredjfcl I, 263), S3otfec
fagte, magnam injuriam Serveto lactam esse, et bonam eausam
injusta Calvini tyrannide fuisse oppressam (Sredifel I, 195).
3tnbt:. 3ebebee, ^rof. in Saufanne, ein fiarrer 3»inGlianer: Ignis
gallicus vicit igiiem hispanicum , sed ignis Dei vincei ignem
gallicum (^e^ II, 238). ©ebajt. (äa\teiUo, ^ptof. in SSafel
lie^ ecfdjeinen: De haereticis, an sint persequendi, et omnino
quomodo sit cum eis agendum, doctorum virorum tum veterum
tum recenliorum sententiae (bie SSorvebe pfeubontjm Marti nus
Bellius unterseidjnet Magdeburgi 1554), CäUuä ©ocinug: Dia-
logus iitier Calvinum et Vaticanum 1554, ogl. ®eb. (SafteUio Se=
benöge[d)td)te oon S- <S. güe^lin, gvanff. u. Seips- 1775. ©.63.
g. St)r. ®d)to[[ec'ö Seben beö SJjeobor be SSeje unb beö ^etec
gjldvtijr SSecmtli, -peibelberg 1809. ®. 54. Sic Spannung würbe
befonberö baburd) oevgrö^ert, ba^ bie ©enfer bet)aupteten, ba^
3tbenbmal fönne nid)t t)etlig abmintftrirt werben ot)ne ben ©ebraudj
ber ©jccommunication, weld)e im Sevnifdjcn nic^t jlattfanb. 2(u=
ferbem würben aud) äanfgegenftänbe bie Sauf|leine, weldje hit
©enfer nbgef(i)afft, bie SSerner beibe()alten (jatten, unb bie fiivältd^
in ©enf erfolgte 2(bfd)affung oller ni'C^t auf ©onntage fallenben geile.
ZI). II. Q. I. Stif. 8cr)rentn)ic!elun3. §. 35. (Salmn. 179
5)vabc|ltnation ju bt'gputiren "), unterfagfe ben SBaabtlnnbern
in ©enf ba§ 2(benbmal ju empfangen ^s), unb QmQ\)xU ben
über SSerldumbung Hagenben ©enfern feine ©enugffpuungsg).
57) b. 26. Sein. 1555 erneuerte ber SSecner 9?atf) fein S3erf»ot beS
35iöputircnö über 8e{)cc unb Eird)Ud)C Örbnungen , unb t)ob t)efon=
berö I)eroov (.^unbeS^agen ©. 286) certaines hautes et subti-
les doctriiies, opinions et (laditions des hommes, principa-
lement touciiant la niatieie de la divine predestination , qui
nous semble non etre necessaire, ains qui servent ä faclions,
sectes, erreurs et debauchement, qu'ä edification et consola-
tion. JBorfleUung ber Slaffe Saufanne gegen btefeö ben 13. SKärg
erneuerte dhict dd. 6. Non. Maj. 1555 in Gerdesii scrinium an'-
Hqu. II, 472.
58) SaS ebict ebcnfaUe oom 26. San. 1555 b. ^unbegfiagcn ©.
394. S)aS 2(benbmal in ben 23ernifcl^en Äirci^en würbe nämtid) üon
mand^cn Salöiniften für Eein äd^teö 2(benbmal gef)aUen, weil feine
Äird)enaud)t ftattfanb.
59) 9tad)bem öiele fd)rifttid)e klagen üergeblid^ geblieben waren, er=
fd)ienen eine ®enfer ®efanbtfd)aft unb Satoin perfönlid) oor bem
SSerncr 9?atf)e (50?är5 1555): inbeffen bie 3CngeEtagten läugneten ab,
unb fl;eUten ©egenbefdjulbigungen wegen Saloinö Säbel gegen
3win9lt unb bie ^ürtc^er (Sonfeffion (f. oben not. 38) unb wegen
.f)eterobo):ie. S)er SJatl) fprac!^ feine Strafe <i\x& , fonbcrn »erlangte
ERuf)e, Arret du 3. Avrü 1555 (Sred^feTä 2(ntitrinitarier I,
203. ^unbe6l)agcn ®. 292); — Aussy que nos tres chers
combourgeois de Geneve tiennent main, que leurs ministres
fa-ssent du semblable et que dorrenavant se depourtent de
composer livres contenants si hautes choses, pour perscruter
les secrets de üieu, a notre semblant non necessaires, qui
donnent occasion de telles choses et qui plus destruisent que
edifient. — Toutefois luy (Calvin) et tous les Ministres de
Geneve par ces presentes expressement advertissong, cas ad-
venant, que nous troiivions aulcungs livres en nos pays, par
luy ou par aultres composez, contrariants et repugnants ä
notre dite Disputation et Reformation (2(btl;. I. §.6. not. 10. II),
que non seulement ne les souffrirons, ains aussi les brusle-
rons. Item tous personnages, qui viendront, hanteront en nos
12*
180 Sjiettc Verlobe. TTbfc^n. 1. SS. 1517—1648.
^o(i) me^c «jurben alle beutfcl)e (S4)tt)eijer gegen bte calüinis
fdien 2:i)eolo9en aufgebradjt, al6 Sl)eoboru6 SSeja, um bie
beutfc^en gürjlen ju einer SSevwenbung für bk franjofifcljen
Sveformirten ^u gewinnen, (griibling 1557) bem ei;urfürflen
£)tto ^einrieb ü. b. ^falj unb bem «^erjoge (5l)rif!opl) ü. SBurs
temberg ein SSefenntni^ ^o) fiberreid^te, unb barnac^ auf bem
pays, parlantä, devisant«, disputants , escripvants et tenants
propos contraires ä nostre Disputation et Reformation, i ceux
punirons selon leiir demerite, de sorte que chascung enten-
dra que ne voullons cela souffrir.
60) SBuUtngei; üon >§e^ II, 359. ^uiibeg{)a9cn <S. 311. Sie
Sonfei'fion oon SScja, garel u. U. untei-fdjrieben foUte bie 2?()re ber
Äird^en in granfteid^, bev ©d^weij unb (£aooi)en batlegen, f. bies
felbe am bellen in S5aum'§ 3;()eobor aSejo Sf). 1. (Üeipj. 1843)
©. 405: Fatemur in Coena Domini non omnia modo Christi
beneficia , sed ipsam etiam Filii hominis substantiam, ipsam,
inquam, veram carnem , quam Verbum aeternum in perpetuam
unitatem personae assumpsit, in qua nalus et passus pro no-
bis resurrexit, et ascendit in coelos, et verum ilium sangui-
nem, quem fudit pro nobis, non significari duntaxat, aut
symbolice, typice vel figurate tanquam absentis memoriam
proponi; sed vere ac certe repraesentari , exhiberi, et appli-
canda otTerri , adjunctis ipsi rei symbolis minime nudis, sed
quae, quod ad Deum promittentem et offerentem attinet, rem
ipsam semper vere ac certo conjunctam habeant, sive fidelibus,
sive infidelibus proponantur. Jam vero modum illum, quo res
ipsa i. e. verum corpus et verus sanguis Domini cum symbolis
copulatur, dicimus esse symbolicum sive sacramentaiem. Sacra-
mentalem autem modum vocamus non, qui sitduniaxat figurati-
vus , sed qui vere ac certo sub specie rerum visibilium rc-
praesentet, quod Deus cum symbolis exhibet et offcrt, nerape
quod superiore articulo diximus: ut appareat, nos ipsius cor-
poris Christi substantiae praeseniiam in Coena relinere et de-
fendere. Et si quid nobis cum vere piis et doctis controver-
siae est, non de re ipsa, i, e. de praeseniia sed de modo
praesentiae duntaxat, qui soll Deo est cognitus, a nobis
Srf). IL (5. T. 9Jef. ßcl)rentmic!clun9. §. 35. Sabin. 181
Za^c i\u 2Borm§ (iDct. 1557) ^fflarungen Qab^^), weldje ben
8utf)cranern j^u Dielet nacl^j^ugeben fcljienen. SSeja üerliep
autein creditur, disceptari. Quod auteni atlinet ad modnm,
quo symbola nobiscum communicantur, physicum eum esse
scimus. Nam physice visibilia illa ft palpabilia suminuis.
Denique quod attinet ad mudum, quo res ipsa i. e. naturalis
illa et Vera Christi substantia vere ac certo nobis comtnuni-
catur, non facimus eum modum physicum, nee localom con-
junctioneni imaginamur, aut diffusionem naturae luimanae
Christi, aut crassam illam et naturalem commixtionem substan-
liae Christi cum nostra substantia, non denique papisticam
transsubstantiationem, sed spiritiialem esse modum dicimus,
i. e. qui nitatur incomprehensibili Spiritus Dei omnipoten-
tis virtute, <|uam nobis in hoc verbo suo patefecit: hoc est
corpus meum, hoc est sanguis mens. Obtestamur autem omnes
fratres vetae pacis ac concordiae amanles , ut sepositis Omni-
bus privatis affectibus cogifent, ecquid oporteat illos, qui de
Christi Sacramentis ita sentiunt et docent, pro infidelibus et
haereticis traduci. Siefeö SScfenntnijj wat of)ne Sßiffen ber
®d)wei5er abgegeben; aU eö it)nen nun üerrat^en trurbe, tüaren fi'e
bavüber, t3a^ e6 bie Sebre bec ©d}»DetäerEtrcl}en boräuftelCen oovgab,
itnb bennod) fid) »on bem Consensus fo iüeit entfernte, f)ödift uns
wiUiO), f. SSutlingi er'S SSriefwecl^fel bai-iibec mit Satoin unb SSe?
ia, aSuUinäec oon -^e^ II, 362. ^unbe6|) atjen ©.312. ügl.
tie (SrjStilung BulHttgeri ad Jo. a Lasco. 24. Jim. 1558 in J.
C Fueslini epistolae ab Eccl. Helv. Reformaloribus vel ad
eos scriptae {Tiguri 1742) p. 414. 33 a um '6 St)eob. SSeja 1,267.
61) 35a bie Uttf)er. St)eologen in SfÖormä confessionem doctrinae
Ecciesiarum Gallicarum «erlangten , für weld)e fte ftc^ üevwenben
[oUten, fo tüagten bie ©efanbten berfelben, SSeja, gavel, 5o^.
SBubäuä au6 ®enf unb 6a6pav Sarmel, vef. ^vebtgec in "^aüi,
nid)t V\i im griibtinge bem «^lersoge uon SBiirtembcrg iibaTeidjte
gonfefft'on, \Detd)e in bei- ®d)weiä fo fe{)i- gemiebiUigt wax , ju
übergeben, fonbern faxten eine fördere unb oorftd)tigere ©vftarung
ah (f. biefelbe Corp. Ref. IX, 332 in SSaum'ö Sb- SSeja 1,409),
roeld)e oft unrichtig mit ienec Sonfeffton üenredifelt iüirb. 3n bei-s
felben f)ei^t eS: Cum legerimus vestram confessionem, quac
182 SSiertc ^eriobc. 2rbfc{)n. !. S5. 1517—1618.
; freiwillic) ßaufanne (1558), balb m^het «urben bie calüinis
fd)en ?)rebiger, welcbe auf eine firengere Äircbenjudjt brans
gen, aiig bcr SBaabt üemtefen (1559) ^2): ßalüin fiarb über
biefen Brokfpalt i)in (27. 9Kat 1564).
Da^ biefe (Spannung n{d)t ju einer üoüigen Trennung
führte, würbe jum Sbeil aucb burd) bie 2(n9riffe ge^inbert,
trelcbe beibe Sf)ci(e gemeinfam üon ben beutfdjen Ultralutbes
ranern wegen ibrt'r 2(benbmalgle^re erleiben mußten, din
onbereö @retgnip in X)entid)lan\) führte fte fogar einanber
wieber nd{)er. ^er(5()urfür|l griebrid) III. öon ber?>falj
trat 1560 ju ber reformirten Äircfje iiber, unb lieg barauf
Augustae exhibita est anno 1530, prorsus eam in omnibus
articulis congruere cum nostris Ecclesiis judicamus, et eam
amplectimur, excepto tarnen uno articulo, videlicet de Coena
Domini, in quo controversiae haerent, de quibus colloquia
cum vestris semper expetivimus, et speramus dirimi eas posse,
si eruditorum et piorum explicatio audiatur. Nunquam hoc
nos sensimus aut docuimus, Coenam Domini esse tantum Si-
gnum professionis, — aut esse signum tantum absentis Christi.
— Constantissime affirmamus, Filium Dei missum esse, ut
per eum colligatur Ecclesia, et adesse eura suo ministerio, et
in^ Coena testificari, quod faciat nos sibi membra. Et verba
Pauli sequimur, qui ait: panis est -/.otvoyv'ta, corporis, i. e. illa
res, quam cum sumimus, filius Dei vere adesl et facit nos
per fidem sibi membra, et tesiificatur, se nobis dare et ap-
plicare remissionem peccatorum, Spiritum sauctum, et vitam
aeternam. SSaum'ö Sf). SSeja I, 302. ffion 3ürii.i) auf würben
SSesa aber aud^ über biefe neue 6onfe[fion Soriüütfe gemad^t, SSuU
linket oon >^e^ II, 377, SSaum I, 326} oud) »on SSern auö,
.^u nbeöf) agen ®. 319. Bullinger ad Ja. a Lasco 24. Jun.
1558 (in Fueslini epistt. p. 416): implicate iterum loquuntur
de Coena, et exponunt locum Pauli 1. Cor. 10. secus quam
oportebat. Dubitamus item, an Ecclesiae Gallicanae per omnia
agniturae siiit Augustanam confessionem, maxime in Confes-
sione auriculari et Missa.
62) ^unbeg fragen «S. 351 ff.
ZI). 11.(5. 1. 9?ef. ScJjrcntwicfelung. §.35. nad)(5a(mn.. 183
bmd) 3ad)arinä Urfinuö unb 6a§par ÄUotanu§
1563 ben ^cibelbergev Äatec^iämuä abfaffen ^s). 2(tä
barauf t)on lut()crifcl)er Seite bie ^va^e aufgeworfen würbe,
ob ber (5()itrfiir|! noci) alS 2(u9§burcjifcl)er ßonfefftongberwanb;
tcr ju betracljten , unb aU fold^er in bcn ^tcligionSfrieben
einbegriffen fep ö^); fo würben baburd) bie ©c^wciäcr bcrans
la^t, ftd) ju bem üon SSuIIingcr f)interla[fcnen S5e!enntnif|"e,
aU genieinfamem 2(uöbrucfe i^reö ©laubenä (ConfessJo Hcl-
velica II. 1566) ^5) ju bereinigen, um i^re Uebereinftimmung
mit ber 2(uggburgifc{)en ßonfeffton ^u beweifen.
£)er J^eibelbergifd)e Äated)i§muS unb bie ^WQxte .l^ebeti;
fcbc ($onfefftcn würben hk in ber reformirten Äirc^e ücrbref;
teteften SSefenntnipfdjriften: fi'e fprecben eine mit daloin über*
einftimmenbe ^Tbenbmalälebre aü§ ^^), aber bie auguliinifdje
63) beutfd) unb (atetn. in Niemeyer coli, confessionnm reform. p.
390. cf. praef. p. LVII, beutfd) in SSücfel'ä SSeEenntnigfc^tiften b.
eöanget. ref. Äircl)e. ©. 395. Jq. ©. oan Jttpcn'S ®e[dt). unb
ßitevatur b. ^eibclb. Äated)igm. gran!f. a. ?0?. 1800. ^fugufti'S
l)i|l. hit. (Einleitung in bie beiben .§auptfated)i6mcn bei* coangel.
Äirc^e, eiberfelb 1824, ©. 96. ü. ?«. 5. ^. SSecEt)au6 übet
ben 2e{)rbe9riff beg >g)eibelb. Äated)t6muö , in Sllgfn'ö 3ettfd)V. f.
b. f)ifl. Zt)eoU VIII. (1838) 11,39. (gbvarb'S 2tbenbmani, 602.
64) S3. &. ©truoen'ö pfälsifd^e Äicc^en^i|itorie, graniEfurt 1721. 4.
S. 165 ff.
65) Confessio Helvetica posterior. Recognovit atque cum inlegra
lectionis varietate autographi Turicensis , prolegomenis indici-
busque edidil O, F. Fritzsche , Turici 1839. b. Niemeyer p,
462. cf. praef. p. LXIII. (gbravb'ö 2tbenbmal II, 735.
66) ^eibelberger Äatedjiäm. gr. 76: »SBaS ijci^t ben gefreujig;
ten 2eib S^iifti cffen, unb fein üergofTen S3lut trinken? ©ö i)ei^t
nit aUein mit gläubigem ^erjen baö ganje ßeiben u. Sterben @()rifti
annel)men , u. bQvburd) SJcvgebung bet ©ünben u. eirigeö ßeben be=
fommen: fonbec aud) bavneben buvd) ben f)eil. Gieift, bev 5ugleid)
in (5l)cifto u. in un6 woljnet, alfo mit feinem gebenebeiten Ceib je
m.(;v u. mel;i: üeceiniget «jevben, bajj wir, oOgleid) n im |>immcl,
184 SSicrtc ^cviobe. 2fbfd)n. 1. S5. 1517—1618.
©nabentra^l l)at ber ^aUä)i^mü^ gar nid)t, bie ßonfeffi'on
unb wir auf ©vben ftnb, bcnnod^ ^l^i^ä) oon feinem Stfift^/ ""^
93ein tion feinen Seinen ftnb, u. oon einem @eifl (lüie bie ©lieber
anfecä 2eibö oon einer Seelen) ewig leben unb regieret werben.«
gr. 78: »3ßie baä SBaJTer in bem Sauf nit in t>a€ S3lut 6l)rtfii
uerwonbelt, ober bie 2(bn?Qfd;ung ber ©ünben felbj^ wirb, beren eg
allein ein göttlid) Sßal)räeid)en u. SSerftdjerung ifi: olfo wirb auc^
i>ai Ijeil. ffirob im 2(benbmal nit ber ßeib 6|)rijlt felbjl, wiewol eS
nad) litt unb SSraud) ber ©acramenten ber ßeib S^rifti genennet
wirb.« gr. 79: (5l)riilu6 f)at ba§ «ß^ob feinen Seib, u. ben Äctd)
fein astut genannt, »ba^ er unS nit allein bamit will lel)ren, ta^,
gleidjwie SSrob u. Sßein ba^ geitlidie ßeben crljalten, alfo fei) aud^
fein gefreujijter 8eib u- oergoffen SSlut bie wal)re Speis u. SranE
unfcrer Seelen jum ewigen Sebenj fonber oielmel)r i>a^ er unS burd^
biep ftd)tbare 3eic^en unb ^fanb will oerfid)ern, ba^ wir fo wafjr;
I)aftig feines wahren ßeibö u. S5lutS burd^ SBirfung beS l)eil. ©eiflS
tl)eill)aftig werben, alS wir biefc l)eiligen Söa^rgeic^en mit bem
leiblichen 9)Junb ju feiner ©ebäc^tnuf empfangen, unb ba^ all fein
Setben u- ®ef)orfam fo gewif unfer eigen fei) , alg l)ätten wir felbft
in unfer eigen ^erfon alles gelitten u. genuggetl)an.« »gl. ISe<£:
l)auS in SUgen'S 3eitfd)r. VIII, II, 82. Sbrarb'S libenbmal
II, 604. Conf. Helvetica posterior c. XXI: Retinere vult
Dominus ritu hoc sacro in recenti memoria maximum generi
mortaliura praestitum beneficium, nempe quod tradito corpore
et effuso suo sanguine omnia nobis peccata nostra condonavit,
ac a morte aeterna et potestate diajboli nos redemit, jain pa-
scit nos sua carne et potat suo sanguine, quae vera fide spiri-
tualiter percepta alunt nos ad vitam aeternam. — Et qui-
dena visibiliter hoc foris Sacraraento per ministrum repraesen-
tatur, et veluti oculis contemplandum exponitur, quod intus
in änima invisibiliter per ipsum Spiritum sanclum praeslatur.
— Manducatio non est unius generis. Est enim manducatio
corporalis, qua cibus in os percipitur ab homine, dentibus
atterilur, et in ventrem deglutitur. Hoc manducaiionis genere
intellexerunt olim Capernaitae sibi manducandam caruf-m Do-
mini, sed refutantur ab ipso Joan. c. 6. — Est et spirittia-
lis manducatio corporis Christi , non ea quidem , qua existi-
Zi). II. (5. 1. 9?cf. ßc^ventttJidPeUmg. §. 35. md) ßabin. 185
in einer weit i^mtcv (^alxtin jurücfbleibenben , mitten
memus cibum ipsum nuitaii in spiritiim, sed qua, manente
in sua essentia et proprietate corpore et sanguine Dominik ea
nobis communicantur spiritualiter, — per Spiri(um sanctum,
qui videlicet ea, qr^e per carnem et sanguinem Domini , pro
nobis in mortem tradita, parata sunt, ipsam inquam remis-
sionem peccatorum, liberationem, et vilam aelernam applicat
et confert nc-bis, i(a ut Christus in nobis vivat, et nos in ipso
vivamus, efficitque, ut ipsum , quo talis sit cibus et potus
spiritualiä noster i. e. vita nostra, vera fide pertipiamus. —
Fit autem hie esus et potus spiritualis etiam extra Domini
Coenam, et quoties, aut ubicunque homo in Christum credi-
derit. Quo fortassis illud Augustini pertinet: giiid paras den-
tem et ventrem? crede et manducasti. Praeter superiorem
manducationem spiritualem est et sacramentalis manducatio
corporis Domini, qua fidelis non tantum spiritualiier et in-
terne participat vero corpore et sanguine Domini, sed foris
etiam accedendo ad raensam Domini accipit visibile corporis
et sanguinis Domini Sacramentum, Prius quidem, dum cre-
didit fidelis, vivificum alimentum percepit, et ipso fruitur
adUuc, sed ideo, dum Sacramentum quoque accipit, non nihil
accipit. Nam in continuatione communicationis corporis et
sanguinis Domini pergit, adeoque magis magisque incenditur,
et crescit fides, ac spirituali alimonia reficitur. — Et qui
foris vera fide sacramentum percipit, idem ille non signum
duntaxat percipit, sed re ipsa quoque, ut diximus, fruitur.
Praeterea idem ille institutioni et mandato Domini obedit,
laetoque animo gratias pro redemptione sua totiusque generis
humani agit, ac fidelem mortis dominicae memoriam peragit,
a(que coram Ecclesia, cujus corporis membrum sit, attesta-
tur : obsignatur item percipientibus Sacramentum, quod cor-
pus Domini non tantum in genere pro hominibus sit tradi-
tum, — sed peculiariter pro quovis fideli communicante. —
Caeterum qui nulla cum fide ad haue s&cram Domini mensam
accedit, Sacramento duntaxat communicat, et rem Sacramenti,
nnde est vita et salus, non percipit. Et tales indigne edunt
de mensa Domini, — et ad Judicium sibi edunt et bibunt.
186 fSime ?)enobc. ?(bffbn. I. «B. 1517—1648.
gorm ö'). 35ö(j^9f" ^^^('^^ ber jlrenge ^aloinigmug unter tm
JReformirten au0erf)alb ber @d)n)n'5 unt> £)eutfcblanbS bae
Uebergemidjte^), unb tDurbe in ber Confessio Bellica (1559),
67) ^eibclb. ^ateä). gc. 37 t)ei^t eö , ba^ (S^riftuö »an 2eib unb
<Seele — ben 3orn ©otteö wiber bte (Siinbe beö ganjen menfd^s
lid^en @efd)led)tö getragen t)at;« gr. 51: »ba^ ber @of)n @ottc§
auö bem ganzen menfdjlidjen ©efd^lec^t if)m ein auScrwätjlte @e;
mein jum ewigen geben burc^ fein ©eift u. SßJort in ginigfeit beö
irat)ren ©laubenö oon 2(nbeginn ber SßSelt biä an§ Snb oerfammle,
fd)ü^e u. er()aUe, u. ba^ id) becfetben ein tebenbigeg ©lieb bin, u.
ewig bleiben njerbe.<t Uebec ben fpäteren Streit, ob ber Jtated^iös
muö eine gratiam universalem ober particularem lef)re, f.
S5ecfl)auä in SUgen'ö 3eitfd)r. VIII, II, 70. Confessio Helvet.
'posterior X. De praedestinatione Dei et electione Sanctorum.
Deuä ab aeterno praedestinavit vel elegit libere et mera sua
giatia, nuUo hominum respectu , Sanctos, quos vult salvos
facere in Christo. — Ergo non sine medio, licet non propter
ullum meritum nostrum , sed in Christo et propter Christum
nos elegit Dens, ui qui jam sunt in Christo insiti per fidera,
Uli ipsi eiiam sint electi; reprobi vero, qui sunt extra Chri-
stum. — Et quamvis Deus norit, qui sint sui, et alicubi mentio
fiat paucitatis eleciorum, bene sperandum est tarnen de Omni-
bus, neque temere reprobis quisquam est annumerandus. —
Satis perspicuum et hrmum habebimus testimonium , nos in
libro vitae inscriptos esse, si communicaverimus cum Christo,
et is in vera fide noster sit, nos ejus sumus. Consoletur nos
in tentatione praedestinationis , qua vix alia est periculosior,
quod promissiones Dei sunt universales fidelibus, quod ipse
ait : petile et accipietis , ornnis qui pelit accipil. SJjerEiüürbig
ift, ba^ ber SKömerbrief in biefem 2tbfdjnitte nic^t citirt lüirb. 2)er
SSor^erbejtimmung jar Söerbammni^ rcirb gar ntd)t gebad)t, ba
SSuUtnger inäbefonbere tia^ 9}?ipüci-ftänbni^ fürd^tete , ha^ ©Ott
Urljebcr ber ©ünbc fei;, f. SSuUin^er üon >^ep 11, 40.
68) S5c5a war ftrenger ©upralapfarier. ©o üertl)eibigt er auf bem
ßoUoquium m ?OtiJmpelgarb 1586 gegen 'itnbreä ben ©a§ : Ada-
nuini sponte quidem, sed tarnen non modo praescicnte, sed
etiain jusie ordinanie et decernente Deo in isias calamitates
ZI). II. (5. 1. Sut^. gcljrcntmicfctung. §. 30. gnelanc!)rf)on. 1 87
unb in t?cr Conlessio Galllcaua (1561) ^^) cntfd;iet)cn auä;
gefprüdjen.
S5afel jirtnb unter feinem 2(ntifteg ©imon ©uljcr
(feit 1553) in enger Sjerbinbung mit ter neuen S5obi'fcl)en
Äirc()e , unb natjm bic ^miU ^elüetifct)e ßonfeffton nid;t an.
©uljcr beabftdjtigte fogar fi'd) an 2(nbred'ö ßoucorbienwerf
an5ufd)(ie9en, fal) aber nocb in feinen legten Sa()ren (f 1585)
biefe 2tbficbt vereitelt: fein ««arfjfolger S- S- ©rpnaug
^eüte ^k Uebereinftimmung mit ben übrigen (Scf)n)eiäerfirc|)en
wieber ^er '").
§. 36.
9}ielani^ t()onö tf)eologifcl)cö SSet:!)ältni0 gu 8ut{)ev.
Sßerfuci^ einer @(;ataEteri(lt6 5(Kelancl)tf)on§ aU Ä^cotogen u. einer &nU
Vüicfelung feineä gefjrbegriffö tjon g. ©alle, ^aUe 1840. ^f)il.
9}letand)ti)on, fein geben u. SSSirEen aiiS ben Duellen bargefteltt
oon Ä. 9}lattt)e6, 2Cltenburg 1841.
^^ilipp SO?elandf)tt)on war bereite, aU er 1518 nact)
JBBittenberg fam, ber neuen 9tid)tung juget^an, \(i)lo^ ftd)
bort eng an ßutbcr an i), warf ftd) mit großem ©ifer auf
ta^ <Btutimn ber S^eologie 2), unb gab in feinen locls
prolapsum esse, f. Ada colloquii Montisbelligartetisis , Wil-
teberg. 1613. 4. p. 414. 424. 429. Th. Beza ad acta colloqiu
Monlisbell. responsio {Partes II. Genev. 1588. 4.) p. 233.
69) ISiemeyer coli, cnnfess. reform. p. 360 u. 311.
70) opagenbac^'6 ®efd). b. etilen SSaöler ßonfeffion (23afel 1827)
©. 90. Sie jweite i)ett>. (Sonfeffion tüurbe erfl 1642 oon 5Bafel
fßrmlid} unterfd;rieben ®. 158.
1) Me/. ad Jo. Latigium 11. ^«9. 1519 Corp. Ref. I, 106: Ego
et Martini stndia et pias literas et Martinum, si omnino in
rebus humanis quidquam , veiiementissime diligo, et animo
iiitegerrimo compleclor. ©olle ©. 101.
2) Rlel. ad Jo. Schwebelium Maj. 1520. C. R. I, 190: Nuiit
188 SJiertc ^enobe. 2(bfd)n. 1. S5. 15 17— 1648.
commiinibus rerum theologicanini 1521 bte crjle njtffeni
fd)aftlid;e i^arfiellung ber neuen £e^re. X)U Qleiö) barauf
unter tm 2(n^dngern ber Sfeformation felbj! beginnenben t^eos
loQtfdjen ©trettigfetten !üf)Iten biefen ßifer ah, unb erliefen
il;m jugleid) t)k 9^ot|)menb{()!eit einer fceffern :pt)i{ofopl}ifd)en
unb pl}i(oIo9tfcf)en SSorbilbung für ZijeoloQen: fo fd)ien er
einige 3af)re f)inburcl^ ftd) ganj üon ber Sf)eo(o9ie (ogmarfjen,
unb 5U feinen urfprünglidjen ©tubien öugfctjlieplid) jurücf;
!ef)ren ju njollen 3). i^nbeffen übernal)m er 1526 ein ti)eolOi
seriae ac necessariae magis sunt occupationes nostrae, quam
fuernnt illae in Suevis olim, cum adhuc iviavuvoniv. ©alle
©. 109. SBie f)od) 2utf)cv i{)n l;ic(t, f. Lulh. ad Jo. Slaupitium
3. Oct. 1519 (be aBette I, 341): Philippi posiiiones (gegen (5(f,
in Lutheri opp. Tom. 1. Jen. lat. p. 345) vidisti aut nunc vi-
des audacula» sed verissimas, Ita respondit, ut omnibus no-
bis esset id quod est, scilicet miraculum : si Christus digna-
bitur, multos ille Martinos praestabit, diabolo et scholasticae
theologiae polentissimus hoslis: novit iilorum nugas et Christi
petram : ideo potens poterit. Amen, ad Jo. Langium 18.
Aug. 1520 (be SBette I, 478): Ego de me in his rebus nihil
statuere possum: forte ego praecursor sum Philippi, cui ex-
emplo Heliae viam parem in spiritu et virlute, ccnturbaturus
Israel et Achabitas. ©alle ©. 101. 131.
3) 3n üielen SSriefen wünfd)t er bte t^eotog. S3ürle[ungen aufjugc?
ben. ©atlc ©. 113. Mel. ad Spalalin. JuL 1522 C. R. I,
575-! Theologica, quae praelegere coeperam propter Baccalau-
reatum, ut mos est, omittere malim. — Humanarum literarum
et mukis et adsiduis doctoribus opus esse video, qiiae non
minus hoc saeculo, quam sophistico illo negliguntur. Nuper
adeo plerosque juvenes languentes revocavi in viam, qui omissa
bene dicencii cura nescio quid sectabantur. Mel. praefalio ad
Jjutheri libruin de conslituendis scholis. Aug. 1524 C K. /,
666: Linguas proiecto praecidi oportet iis, qui pro concioni-
bus passim a literarum studiis iniperilam juventuteni deliortan-
tiir. Nam admissa barbarie videmus olim labefactatam esse
religionem , et vehementer meluo, ne eodem redeat res, uisi
3:1;. IT. 6. 1. mi). eef)rentmicfctun9. §, 36. mdand)tl)on. 189
gifd^cö M)xamt, unb fing nun an fidf) Ulhftanbi^n auf bie;
fem ©cbiete ju beircgen. Smmer Ijatkn il)m gromniigfeit
unb ®ttth'cl)fctt für baä (;5cl)f^e 3iel aller t^cofogifcljen S5e=
fltrcbungen -i), unb ^inigfeit unb ^irbnuncj für eine tt)efent;
liebe ^Bebingung ber SBirffamFeit ber Äird)e5) gegolten.
X)cii)ex waren Ujm t()eoIogifd)e ©peculationen unb ©treitig;
feiten, weldje jeneg Biel unb biefc S3ebingung au^ bem 2(uge
verloren, juwiber ß) , unb er tat)dU t)ie ^eftigfeit, mit weis
manibus ac pedibus pulcherrimum Dei munus, literas, defen-
derimus.
4) Mel. ad Joach. Camerariiim 22. Jan. 1525. C. R. I, 722:
De iiegotio ivyaQKjrlaq non aliud adhuc susceptum video, nisi
ut hac occasione in intricatas, obscuias et profanas quaestio-
nes ac rixas coiijecti animi a conspectu doctrinae necessariae
tanquam turbine quodam auterantiir. — Ego mihi ita conscius
sura, non aliam ob causam unquam Ti&iokoy^juivai, nisi ut vi-
tam emeiidaiem.
5) ma. @utad)ten an Sanbgr. ^f)ilipp ü. >^fffen ©ept. 1526. C. R-
1, 821: Videtur item utile prohibere dissensiones in concio-
nibus. Rixantur autem non lantum Papistae, sed et adversa-
rii Papistarum saepe multo vehementius quam alteri. Non-
nunquam etiam lis est de lana caprina. Eas dissensiones,
quantum fieri potest, studeat V. Cels. per praefectos cohi-
beri ita, ut qui sanier videatur solus doceat, alter (aceat
prorsus juxta Pauli regulam. Doceat autem non fidem tan-
tum, sed timorem quoque Dei, cujus jam paene nulla in con-
cionibus mentio fit, ac caritatem, et inter praecepta caritatis
summum et gravissimum obedientiam erga magistratus. Po-
stremo rogo Cels. V., ut quantum pie fieri potest, pacis pu-
blicae causa veteres cerimonias conservet. Nunquam ritus ac
mores sine magnis scandalis mutantur. Et Christianismus
minime in ritibus situs est, sed in timore Dei, fide, caritate
et obedientia erga magistratus; quae utinam tarn sedulo doce-
rent concionatores quam strenue vociferantur in Papam.
6) Postilla Melanthoniana {coUecta a C. Pezeiio l\ I. Heidelb,
1594. /'. II — IV. Hanoviae 1591. 95. 8.) /'. //. p. 759: Ego
190 SSiertc ^cviobe. 2rbfd)n. I. S5. 1517—1618.
d)er 2utf)er in biefelben einging: er hewa\)xte ftd) bagegen bie
S5ereitit)iÜig!eit, Unnjefentlidjeä bem ^rieben ju opfern '), unb
tie Unbefangenfjeit, and) hd hm ©egnern bag SBa{)re anju;
erfennen s). @o behielten bie bogmatifiljen (5igentf)ümlid)fei5
non deleclor inanibus disputationibus, nee quaero subtililates
in uUo genere doctrinarum , sed quaero realia et quae uiilia
sunt in omni vita. Non est sapientia quaerere praestigias et
excogiiare nova , aut occupari disputationibus inutilibus.
©alle @. 234.
7) MeL ad Alex. Drachstadlium epist. nuncupaloria in scholia
in epist. Pauli ad Coloss. Haganoae 1527. C. R. I, 874: Mul-
lae hoc tempore controveisiae tractantur, quas hie attingere
oportuit. In his explicandis volui noa tantum diligentiam
meam piobari lectoribus, sed etiam iTnü/.ELcxv, quam in eccle-
siasticis dissensionibus in prirais praesiari oportebat. Neque
enim aliter aut conservari aut sarciii Ecclesiae concordia
potest. ad Ge. Spalatinum 1527 übet f. Unterrii^t bcr SSifitatO;
ren : Tantum nie hoc cavisse, ui sine aceibitate verborum res
nudae proponereniur. Multae mihi causae fuerunt ejus leni-
tatis. Nolui enim alere Aurei et similium amentiam , qui
putant, unum hoc esse docere Evangelium, summa contentione
atque amarulentia debacchari velut e plaustris adversus eos,
qui a iiobis disseniiunt. Neque ignoro , quanium odii apud
quosdam conciliarit mihi haee mea diligentia; sed mihi magis
speciandum, quid Deo placeret, quam quomodo sycophantas
illos mihi placarem , a quibus nunc ut haereticus , ut fanati-
cus traducor (C. R. 1, 898).
8) Met. ad Casp. Aquilam, Nov. 1527 C. R. IV, 959: Ego in
hac inspeciione Ecelesiarum maxime volui concordiam consii-
tuere. Itaque hortatus sum eos, qui docent E\angelium, ut
moderate et »ine conviciis suum ofttcium faciant: quaedam
etiam in doctrina superioris saeculi probavi, v. c. poeniten-
tiae partitionem , si tamen trihuatur satistactio Christi (leg.
Christo), eamque partitionem utilem esse existimo ad docen-
dum. — IVimio odio Papae quidam omnia bona et mala juxta
damnant : ea ex re quanta sint naia scandala videmus. Quin
potius quae poterunt tolerari aut excusari leniamus, ut Ec-
^\). 11. 6. 1. Uit)- M^rcnttricfelung. §. 3(5. 9)?c(ancbtt)on. 1 9 1
tcn, tt)etd)c er nUmabh'ö entwiifeltc, unb in feiner ^fuögabe
bcr loci Don 1535 9) in ter ^aupffadjc jum 2(bf4)luJTe
brad)te, eine ©onberung beö SBefentlicben üon %Um, wa§
^u unn6tl)igem ©treite , ober ju ftttlici) fd}ablicl;em Wi^m:
llanbe fut)»^en fonnte.
Sn bem Streite gutbevS mit @ra§mug ternte 5J?elan=
cbtbon baä ®efdl)rlic|)e beä jlrengen 2)etermini§mu§ erfennen,
welchem aucl) er bi^ tal)in 5uget{;an gen^efen war»»): er ents
clesiae concordiae consulamus. •- Mulla nunc melius docen-
lur divino beneficio in Ecclesia quam ante ^ sed quaedam
melius olim docebant aliqui, quam multi nunc indocli Lutlie-
rani. — Quaedam Papistae in nostris non sine causa repre-
hendunl.
9) Uebev bie[e zweite •^au)>tauia,ahe [. ©trobel'ö Siterärgefd^. ü.
^l). s)}Jeland)tl)on6 locis theologicis, 2(Ubovf u. Siürnbevg 17^76,
®. 56. Mel. ad J. Camerarium 2. Sept. 1535, C R. II, 936:
Ego nunc in meis locis multa mitigavi. ad ennd. 24. Dec.
1535, C. ß. Z/, 1027: In locis meis etiam sicnbi videor habere
äivri^aq <pQovriöaq , vides me hoc agere, ut rebus obscuris et
intricalis aliquid addam lucis. JNam tu ne malles obsecro me
augere räc, dxvQokoytaq , tocniQ atmuöv tm'« ?/ TilatMvitovxa, cum
summas rerum videas me relinere. TSIeque tamen valde recuso,
etiam si qua plaga mihi accipienda aliquando erit, habeo
enim rationem mei consilii.
10) Loci Iheol. 1521 A.l- Quandoquidem omnia, quae eveniunt,
necessario juxia divinam praedestinationera eveniunt, nulla est
voluntatis nostrae libertas. B. 4 verso: Praedicent liberi
arbitrii vim Pharisaei schoiastici: Christianus agnoscet, nihil
minus in potestate sua esse, quam cor suum. — Summa, si
ad praedestinationeni releras humanam voluntatem, nee in ex-
ternis nee in internis operibus uUa est libertas, sed eveniunt
omnia juxta destinationem divinam. Si ad opera externa re-
feras voluntatem, quaedam videtur esse judicio naturae liber-
tas. Si ad adfectus referas voluntatem, nulla plane liber(as
est etiam naturae judicio. Comtn. in ep. ad Rom. 1524 in
cap. 8: Itaque sit haec certa sententia, a üeo fieri omnia,
192 ^mk ?)cvlobe. 2(bf#. 1. «B. ]517— 1G48.
fernte fid) üon bemfelben feit 1527 ffufenweife '0/ ^i^ e»^ in
feinen locls 1535 einen <B\)nexQi^mü^ te§ SO?enfd)en hd
tarn bona, quam mala. — Consequitur itaque, ridiculum com-
mentum esse liberum arbitrium. — ]Vos vero dicemus, non
solum permittere Deiim creaturis, ut opereniur , sed ipsiim
omnia proprie agere , ut, sicut fatentur proprium Dei opus
fuisse Pauli vocationem, ita fateantur, opera Dei propria
esse, sive quae media vocantur, ut comedere, bibere, com-
munia cum brutis, sive quae mala sunt, ut Davidis adulte-
rium, Manlii severitatem 'animadvertentis in fiiium. — Con-
stat, Deum omnia facere non permissive sed potenter, — ita
ut Sit ejus proprium opus Judae prcditio, sicut Pauli voca-
tio. ©alle ©. 247.
11) Mel. enarratio e-pist. ad Colossenses 1527: Quia Christus
ipse dicit Joh. 8 : cum loquitur mendacium, ex propriis loqui-
iiir , non faciam Deum auctorem peccati, sed naturam conser-
vantem, et vitam et motum impertientem, qua vita et motu
diabolus aut impii non recte utuiitur. — Claris sententiis
tradiium est {Joh. 6. Rot)}. 8), humanam voluntatem non ha-
bere ejusmodi libertatem, ut justitiam christianam seu spiri-
tualem elficere possit, idque ideo, ut discamus, christianam
justitiam non tantum esse civilia opera, seu ejusmodi opera,
quae ratio per se efficit, sed novam quandam vitam prorsus
ignotam impiis. — Habet libertatem voluntas humana in de-
ligendis his, quae i^u/titä sunt, ut hoc aut illud cibi genus
eligere, — habet et vim carnalis et civilis justitiae efficien-
dae, continere manus potest a caede , a furto, abstinere ab
alterius uxore. Samit fttmmcn übercin bte S3ifitationSartifel
1527 (t)eraug9eg. o. ©trobel ®. 31 u. 66) u. bic TiuQibuvo,. (Son=
feffton Art. 18 u. 19. 9^odt) einen ©djritt tretter gel)t er in bec
iertia edilio enarrationis epist. ad Rom. 1532 ad cap. 9: Scri-
ptores veteres omnes praeter unum Augustinum ponunt, ali-
quam causam electionis in nobis esse. Et recentiores ndla
ßißijko)q affirmare audenf, rem totam pendere ex nieritis nostris
et dignitate nostia, quod ideo lalsum esse necesse est, quia
neque justificamur neque salvamur propter dignitatem nostram
am implctionem legis. Verecundius est, quod aliquamdiu
Zf). II. 6. 1. hit\). ^el)xmtmMmQ. §. 36. miand)Ü)on. 193
bem SBerfe ber ©efe^rung Ui)xk, unb jeneä ©i;fiem qIö
|loifd)en Srvt()um üerwarf '2).
placuit Augustino , misericordiam Dei vere causam electionis
esse, sed tarnen eatenus aliqiiam causam in accipiente esse,
quntenus promissionem oblalam non repudiat , quia malum ex
nobis est. ©alle ©. 274.
12) Loci iheol. 1535. De causa peccaii et de contingentia , E.
verso : Est autem haec pia et vera sententia, ntraque manu,
ac verius toto pectore tenenda, quod Deus non sit causa pec-
cati , et quod Deus non velit peccatum. Sed causae peccati
sunt voluntas Diaboli, et voluntas hominis. E. III verso :
Nee invehenda sunt in Ecclesiam deliiamenta de Stoico fato,
aut TziQi T^c dvdyxtjq: nihil enira habent veri aut firmi, sed
sunt merae praestigiae ac sophisticae coacervaliones. Deinde
non est obscurum, quantum haec opinio noceat pietati et mo-
ribus, si sie sentiant homines, ut Zenonis servulus dicebat,
non debere se piecti , quia Stoico fato coactus esset peccare.
Ab his opinionibus decet pios auribus atque animis abhor-
rere. De humanis viribus seu de libero arbitrio, E. IV ver-
so: Quaeritur, quomodo voluntas sit libera, h. e. quomodo
possit obedire legi '^ei. — Primum igitur respondeo: cum
in natii-a hominis reliquum sit Judicium et delectus quidara
rerum quae sunt subjectae rationi aut sensui, reliquus est
etiam delectus externorum operum civilium. Quare voluntas
humana potest suis viribus sine renovatione aliquo modo ex-
terna legis opera facere. — Tllud tantum addam, hanc ipsam
libertatem efficiendae civilis justitiae saepe vinci naturali im-
becillitate, saepe impediri a diabolo. — Secundo, Evange-
lium docet in natura horribilem corruptionem esse, quae re-
pugnat legi Dei, h. e. facit, ne praesfare integram obedien-
tiam possimus. — Sciendum est igitur de libero arbitrio,
non posse homines legi Dei satisfacere. Nam lex divina re-
quirit non tantum externa facta, sed interiorem munditiem,
tiroorem, fiduciam, dilectionem Dei summam, denique per-
fectam obedientiam , et prohibet omnes vitiosos affectiis.
Constat autem , homines hanc perfeclam obedientiam in hac
corrupta natura non praestare. De hac corruptione praecipue
®iefeler'6 Äiv(Jien9efd&. 3t S3&. iWÜHM. 13
194 Stierte ^eviobc. 2(b[cf)n. 1. S5. 1517— 1648.
S5a§ ftttltd) 9efa{)rlid)e SKi'^üerfianbnif ber gormel, t>a^
ollein ber ©laube gerecht madje, botte er fc^on in ben SSifi-
tationöartifeln 1527 nacbbrücf(id) befampft '3) : in feinen lo-
cls 1535 ^prad) er bie S^Jotb^enbigfeit ber guten
SßSerfe aU SBirfungen beö ©laubena auä i*).
loquimur, iion de externis factis, cum extenuamus libertatem
voluntatis. — Deinde et hoc addendum est: volunias hu-
mana non potest sine Spirilu sancto efficere spirituales af-
fectus, quos Deus requirit, seil, verum timorem Dei, veram
fiduciam misericordiae Dei, obedientiam ac tolerantiam affli-
clioiium, dilectionem Dei, et similes motu«. — Neque haec
eo dicuntur, ut laqneos injiciamus conscientiis, aut delerrea-
mus homines a studio obediendi, aut credendi, aut ne conen-
tur. Imo cum a verbo ordiri debeamus, certe non repugnan-
dum est verbo Dei, sed aiuiitendum ut obtemperenius, et in-
tuenda promissio Evangelii, quae est universalis. Porro in
veris certaminibus haec clarius judicari possunt, quam in
oticsis disputationibus. Nam in vero agone , ubi angimur de
remissione peccatorum , erigere nos debemus et intueri in
proniissionem. — Et Spiritus sanctus ibi el'hcax est per ver-
bum. Sicut inquit Paulus: Spiritus adjuvat infirmitatem
nostram. In hac lucta horiandus est animus, ut omni conatu
retineat verbum. Non est dehortandus ne conetur, sed docen-
dus, quod promissio sit universalis, et quod debeat credere.
In hoc exemplo videmus, conjungi has causas, Verbum, Spi-
ritum sanctum, et voluntatem, non sane otiosam, sed repu-
gnantem infirmitati suae. Has causas hoc modo ecclesiaslici
scriptores conjungere solent. Basilius inquit: /iövov &ii.riaov,
y.al 6 d^ioq TTQoanavrä, Deus antevertit nos, vocat, movet, ad-
juvat, sed nos viderimus ne repugnemus. Constat enim
peccatum oriri a nobis, non a voluniate Dei. Chrysostomus
inquit: 6 de tXxov rov ßovXöfiivov eXxii,. Id apte dicitur auspi-
canii a verbo, ne adversetur, ne repugnet verbo. Et nos
quidem sie judicare oportet. Non enim indulgere debemus
diffidentiae aut desidiae naturali. ©d^enfel II, 445.
13) f. oben §. 34. not. 22.
14) Loci theol. 1535, De bonis operibus , G. IV verso: Plane
ZI). II. (§. I. Utl). Sefjvcntnjicfelung. §. 30. mianö)t\)on. 195
9'?acl}t>em cv enb(id) (angerc Seit an ber lutOen'fd;en
HbmtmalMei)xc aU ber mit ber aften Äircl)e fibercinfiimmen;
ben '5) fe|!ge^aften Ijatte, unb jeber SSereinigung mit ben
©rfjweijern - entgegen geirefen tvar J"); fo würbe er ^iterjl
burd) .C)e!oIampabö dlalogus 1530 mitber gejümmti'), unb
igitur et clare dico: obedieniia nostra, h. e. justitia bonae
consciemiae seu operum, quae Dens nobis praecipit, neces-
sario sequi debet reconciliationem. — Acceptaiio ad vitam
aeternam, seu donatio vitae aeternae conjuncta est cum jusii-
ficatione, i. e. cum remissione peccatoium et reconciliatione,
quae fide coiuingit, juxta illud: guos justificat, eosdem et glo-
rificat (Rom. 8, 30). Itaque non datur vita aeterna propter
dignitatem bonorum operum , sed gratis propter Christum,
Et tarnen bona opera ita necessaria sunt ad vitam aeternam,
guia sequi reconciliationem necessario debent. Ideo PauJus
ait: vae mihi si non docuero Evangelium ( 1 Cor. 9, 16).
Item: qui tulia ngunt, regnum Dei non possidebuni {^al. 5,21).
Requiruntur autem non solum externa civilia opera, sed
etiam spirituales motus , timor Dei, fiducia, invocatio, dile-
ctio, et similes motus. — Sed non satis est docere, quod
obedientia nostra necessaria sit: addendum est enim, quomodo
placeat Deo, cum constet , neminem satisfacere legi. — Et
necessaria est illa obedientia, et placet Deo, sed in reconci-
liatis, et est justitia, non quia legi saiisfacit, sed quia jam
personae placent.
15) S)te[e Uebereinfiimmung fuc^te et nac^äumeifen in ber ©c^rift:
Senlentiae Palrum de Coena Üomini cum praef. ad Myconium,
nävi 1530. ®alte @. 390.
16) Mel. ad H. Baumgartnerum 17. Moj. 1529 {Corp. Ref. I,
1070): Qiiaeso, ut quantum poteris, des operam, ne recipian-
lur Cingliaai in ullius foederis sociefatem. Neque enim con-
venit impiam sententiam defendere, aut confirmare vires
eorum, qni impium dogma sequuntur, ne latius serpat vene-
num. cf. ad eund. 20. Jun. 1529 /. c p. 1077.
17) Oec, dialogus, quid de Euchurisiiu vcleres tum graeci , tum
latini senserint 1530 ifl ^egen Mel. senlentiae gcvicljtet, ieiQt,
13*
196 Stierte ^eriobe. 2rbfd)n. 1. §8. 1517—1648.
ftng feit 1531 an iiä) für eine Sereinigung ju erflaren 'S).
^aä) t)em ®efprdd)e mit S3ucer in ßajfel ((Snbe 1534 unt»
2(nf. 1535) dnberte er entfdjieten feine 2(nffdf)t i9): er ^ielt
üon nun an fejlt, ta^ bie innere 9}2itti)ei(ung 6()ri|Ii unb bie
^Bereinigung mit i\)m iia^ alldn SBefentUclje im 'Khin'omaU
fep 20).
ia^ 2£u9u(linu§ nid;t manducationetn oralem te{)re , ia^ einjelne
©teilen aubeter Säter unterge[d)o6en fei)en u. f. w.
18) Mel. ad ßucerum, Apr. 1531 {Corp. Ref. II, 498): De
nostris negotii» nihil habeo quod scribam, nisi quod sperem,
aliquando inter nos veram et solidam concotdiam coituram
esse idque ut fiat Deum oro, certe quaniuni possum ad hoc
annitar. Nunquam enim placuit milii haec violenta et hostilis
digladiatio inter Lutherura et Ciuglium. Melius illi toti cau-
sae consultum fuerit, si sinamus paulatim consilescere has
tragicas contentiones. ad eund. 10. Oct. 1533 {l. c. p. 675).
19) Mel. ad J. Brentium 12. Jati. 1535 (C. R. II, 823): 'Oqü 6e
7iol?.a<; röiv naXaiüv avyy^aipiüw ^a^Ti'^tote dvav, cd äviv aftqißo-
Xiou; sQfifjVivovai' ro fivarrj^iov mqi xvnov , xat i^oniAOK' tvavTicti,
Sh. fiaQrvQiat naiv tj viokigai, t; vö&oi (ju biefer (SrEentitntß \)atte
ii)m offenbar OeJolampabä dialogus Dert)olfcn). S/.inxiov Sk x«*
vulv, d nakaväq yvoi/iiTjq vntqaonl'^i'Ti. oqiöS^a 6e ii'xolßriv ttjv
iiaißtj s/.xXtj'ulav xavrriv Sixrjv dy/.daai. ävev aocf,iariXtjq xal avtv
Tvqavviöoi;. Unb o^UxA) nad) feiner ?RMlii)t auä Saffel fdjvieb cc
übet bie bort mit SSucer 9e()abten S3erhanblun9en ad J. Ca7nera-
rium 10. Jati. 1535 (/. c. p. 622): IMeam sententiam noli nunc
requirere, fui enim nuncius alienae, etsi profecio non dissi-
mulabo quid seniiam, ubi audiero, quid respondeant no=tri.
(Scl)enJet I, 552.
20) Loci Iheol. 1535. De Coena Domini, N. IUI: Supra dictum
est, Sacramentum ceremoniam esse additam promissioni, in
qua Deus nobi» aliquid exhibet. Sic ei haec Coena est Sacra-
mentum, debet enim intelligi ceremonia addita summae totius
Evangelii, quod et complectitur in ipsis verbis : hie est calix
novum testamentum i. e. testimonium novae promissionis. Est
et summa Evangelii seu promissionis in his verbis: hoc est
Sr^. II. 6. 1. mi). ee^vcntwicedung. §. 36. mdanö)ti)on. 197
Wldand)Ü)o\\$ &cl()rart öcrbreitete fid) burd) feine jöblreis
cl)en 3u()6rer fel)r weit, itnb gewann nud) bie 9J?ef)r3at)l ber
corpus meum quod ■pro vobis datur, ilem: /n'c est sanguis qui
pro mullis effunditur in remissionem peccatorum. Principalis
igilur finis hujus ceiemoniae est, ut tesielur, nobis exhiberi
res in Evangelio promissas, seil, remissionem peccatorum et
juslificationem propter Christiim. — Deinde sie prodest haec
ceremonia, cum fidem addimus, seil, qua credimus promissa
contingere, nosqiie consolamur; et hoc spectaculum oculis
atque animo objicitur, ut nos ad credendum admoneat, et fides
in nobis exsuscitetur. Christus enim testatur ad nos pcrtinere
beneficium suum, cum nobis impertit suum corpus, et nos sibi
adjungit tanquam membra , qua non potest alia conjunctio
cogitari propior, Testatur item se in nobis efficacem fore,
quia ipse est vita: dal sanguinem, ut testetur, se nos abluere.
— Mullae autem et horribiles de hoc Sacramento controver-
siae extiterunt. Disputatur de verbis Cocnae , an sit in his
verbis metaphora: hoc est corpus meum. Quaeritur de Missa,
an sit quaedam oblatio facienda et applicanda pro aliis vivis
et mortuis, ut mereatur eis remissionem seu culpae seu poe-
nae; quid differant opus sacerdotis et laici. Hae controversiae
et aliae his vicinae facile dijudicari possent, si non esset
mutata vetus Ecclesiae consuetudo in hac ceremonia tractanda.
Atque utinam synodus eas pie et feliciter explicet. Ego nee
auetor nee assertor ullius novi dogmatis esse volo , quod non
habet Ecclesiae veteris probafa testimonia. Non enim con-
temno Ecclesiae catholicae Judicium et auctoritatem. Quid
autem de verbis Coenae senserint ecclesiastici scriptores, ex
dictis eorum apparet. Paulus inquit: Panis est communicatio
corporis Christi , poculum est communicatio sanguinis Christi.
Itaque datis his rebus, pane et vino, in Coena Domini, exhi-
bentur nobis corpus et sanguis Christi. Et Christus vere
adest Sacramento suo, et efficax est in nobis, sicut Hilarius
inquit: quae sumpta et hausta faciunt, ut Christus sit in no-
bis, et nos in Christo. Mirum profecto et ingens pignus
summi erga nos amoris, summae mi^ericordiae, quod hac ipsa
Coena testatum vult, quod seipsum nobis impcrtiat, quod nos
198 SSicttc ^eriobe. ?rbfc^n. 1. 25.1517—1648.
üfabcmifd^en 2ef)rer in Sßitfenberg für fic^. Sut^er toax gro^;
örttgen ©i'nne§ genug, um bm wefentlidjen Sn^alt ter fRii
ÜQion^U^x^n üon it)rer fpeculatioen ©nfwicFelung unb if)rem
bogmatifdjen 2(u6bruc!e gu unterfdjeiben , unb fo gelang e§
ber fleinen 2(n5a^l fetner jieifen 2(n()dnger, an beren ©pi^e
sibi adjungat tanquam membra, ut sciamus, nos ab eo diligi,
respici, seivari. Mel. ad l'itum Theodorum 23. Apr. 1538
(Corp. Ref. III, 514).- Ego ne longissime recederem a veteri-
bus, posui in usu sacramentalem praesentiam, et dixi, datis
bis rebus Christum vere adesse et efficacem esse. Id profecto
salis est Nee addidi inclusionem , aut conjunctionem talem,
qua affigeretur tw ä^toi to awfia, aut ferruminaretur , aut
niisceretur. Sacramenta pacta sunt, ut rebus sumptis adsit
aliud. — Quid requiris amplius? Et huc decurrendum est tan-
dem , nisi defendas illud, quod nonnulli jam dicunt, separa-
tim tradi corpus et sanguinem. Id quoque novum est, ac
ne Papistis quidem placiturum. Error foecundus est, ut di-
citur , multas quaestiones parit illa physica conjunctio: an
separatim, an sint inclusae partes, quando adsint, an extra
usuni? Horum nihil legitur apud veteres. Nee ego, mi Vite,
inveham has disputaiiones in Ecclesiam , eoque tarn parce
dixi in Locis de hoc negotio , ut a quaestionibus Ulis juven-
tutem abducerem. Uebec feine Uebereinjlimmung mit Satoin f.
Colvitius ad Farellum , Marl. 1539 (Calv. epistolae ed. Genev.
1575 p. 12): Cum Philippe tuit mihi multis de rebus collo-
quium (in gvanffurt, 5}Jävä 1539, T ^ix\xX) I, 244): de causa
concordiae ad eum prius scripseram, ut bonis viris de ipso-
rum senteniia certo possemus testari, Miseram ergo paucos
articulos, quibus summam rei breviter perstrinxeram. lis sine
controversia ipse quidem assentitur: sed fatetur esse in illa
parte nonnullos, qui crassius aliquid requirant, atque id tanta
pervicacia, ne dicam tyrannide, ut diu in periculo fuerit,
quod eum videbant a suo sensu nonnihil alienum. Quanquam
auteni non putat constare solidam consensionem, optat tarnen,
ut haec concordia, qualiscunque est, foveatur, donec in uni-
tatem suae veritatis nos Dominus utrinque adduxerit. De
ipso nihil dubita, quin penitus nobiscum sentiat.
\
Z\). 11. S. 1. 2üt\). 2e\)xmtm($dunQ. §. 36. 5[»cland)tf)on. 1 99
9fiico(au§ ü. 2rm§borf fianb, nie \)bUiQ, \l)n gegen feinen
treuen ®e()ulfcn miStrauifd[) ju macfjen 21).
ZU ßaapar ßruclger 1536 juerjl bic SWelanci()t^onfc|)e
formet öeroffentlid^te, bona opcra non quidcm esse cau-
sam cIHcicntcm salutis, sed tarnen causam sine qua non ^^)^
fo würbe berfelbe be§f)alb i)eftig üon 6orbatu§ angegriffenes):
£utf)er, welchen 2Cm§borf aufzuregen firebte^«), miöbiüigte
jwar bie gormel; erfannte aber bie rid[)tige 2(bfid^t berfelben
üoüig an, fo i)a^ bie ©egner i^xe Ä(age faüen laffen mujj*
21) aSie Suttjec liba* JCgricola'ö Jfngriffc auf ?0?etand)töon (§. 34.
not. 25) urt()eitte, ad Mel. 27. Oc/. 1527 (be SBctte III , 215):
Scribis te llagellari a quodam, fjuod poeniteiUiam a timore
Domini incipi docueris in visitatione vestra. Scripsit similia
fere Mag, Eislebius, sed ego pugnatn islani verborum non
magni puto, praeseriim apud vulyum. I^ani iimor poenae et
timor Dei quam differant, facilins dicitur syllabis et liieris,
quam re et uffectu cognoscilur : fo würbe er Qewi^ auä) fpätec
über bie meiflen 3Cngriffe gegen bcnfelbcn geurtt)cUt ^aben. Mel,
ad Vilum Theodorum 22. Jun. 1537 (Corp. Ref. III, 383):
Scis me quaedam minus iiorride dicere de praedeslinatione,
de asseiisu voluntatis, de neccssitate obedientiae nostrae, de
peccato mortali. De l)is omnibus scio re ipsa Lutherum sen-
tire eadem, sed ineruditi quaedam ejus q)o^tuo)rfQa dicta, cum
non videant quo pertineant, nimiuni amant. JVec ego cum il-
lis pugnandum mihi esse duco. Fruantur suo judicio. Mihi
tarnen concedant homini Peripatelico, et amanti mediocrita-
lern, minus Stoice alicubi loqui.
22) Vit. oben not. 14.
23) Strobel'ö Siterärgefd). o. SOZel. locis theol. <S. 97. dta^e:
berger f)erauög. o. Stcubecfcr ©.81. ÖaHe <S. 345.
24) Amsdorf. ad Lutherum II. Sept. 1536 (Corp, Ref. III, 162),
eine 3(njetge bcr fal[cl)en Sif()re. S[RelQnd}t()on, ȟeld)cr oon ben
Umtrieben gegen \\)n nur burcl) baö (SJerüc^t crfaf)ren ^atte, fd)vicb
beö()ülb ad Lutherum, Jonam, Bugenhagiiim et Crucigerum 1.
]Suv. 153G /. c. p. 179.
200 SJiertc ?)enobc. ?fbfd)n. J. «ß. 1517—1648.
Un 25). SBeil inbeffen ^danä)t'i)on bem ^ofprebiger Sacob
©d)enc! in greiburg (2(nf. 1537) in SSejte^uncj auf baS 2(benb;
25) Mel. ad Vilum Theodorum 22. Jun. 1537 (C. R. III, 383):
Equidem studeo omni officio tueri concordiam nostrae Aca-
demiae, et scis in hoc genere me etiam artis aliquid adhibere
solere. Nee hostili animo videtur in nos esse Lutherus. Heri
etiam admodum amanter de his controversiis mectim collocu-
tus est, quas movit Quadratus (ßorbatuö), cum quidem ego
disputarem, quam iragicum spectacuJura futurum esset, si vel-
ut Cadmei fratres inter nos ipsi depugnaremus. Cruciger ad
Vituni Theodorum 10. Jul. 1537 /. c. p. 385: Existimo, te vi-
disse jam propositiones Lutheri nuper disputatas lespondente
Petro Ravo. Ibi cum forte repeterem cujusdam argumenta
de hac propositione, quod nova obedientia sit necessaria ad
salutem, adduclis ad id Scripturae locis, tametsi D. negabat
sibi placere hoc sie dici necessariam ad salutem, quod vulgus
fortasse non recte intelligeret; hoc mihi prolixe concedebat,
quod sit effectus necessario sequens justificationem. ^9Jad^ eU
ncr Siad)rtc^t öon grtebr. g}ii)contuö in 3ull. 9}icniuö Serid^t
oon ber bittern 3Baf)r|)eit 1559 M. 3. erftörte 8utf)ec hd biefet
2)i6putation ntd)t ben @a^ : gute SßSerEe finb nötJjig juc ©eligfeit,
fonbern ben; g. SßS. f. n. jur 9ied()tfertigung, für ganj öerjcerflid)).
Quod ego sane accipiebam, cum de re viderem eum non
dissentire , etiamsi quaedam Inoa-Äkrj qoi(; dicere solebat, ut de
batuentibus vocabulis philosophicis, praeseriim illud, quod
Philipp© respondebat de abrogatione legis, etiam obligationem
sublatam esse, quasi sentiens, non solum quoad justificatio-
nem et condemnationem nuUam esse vim legis, sed etiam de-
bitum obedientiae abolitum. Male hoc habuit nostrum, sed
noluit eam rem porro agitare. Sann über bie ©e^äfftgfeiten ber
©egenpavtet mit ber SSemerCung: Lutherus quidem ipse saiis
ostendit, hoc ?ibi displicere. gjfeland^t^on änberte bie ©teile in
feinen locis (ogt. not. 14) in ber 2fu6g. oon 1538 ba^in: Haec
nova spiritualitas ita necessaria est ad vitam aeternam, ut
reconciliationem necessario sequi debeat, ot)ne beeljalb witec
angefochten 511 werben. 3" ber 3nftvuction bev SBittenbergi|cl)en
Sljeologen für griebr. S}ii;coniu6, alö berfelbe 1538 nad^ (Snglanb
Zi). II. e. L üut^. ge^rcntnjicf elung. §. 36. 9)Jctancf)tf)on. 20 1
mal unter einer ©cjlnlt jur ^aö^QuhiQUit gerat^en ^atfe^e);
fo fucl[)tcn jene il;n wegen feiner 2(benbmaBlef)re iiber{)aupt
tem (t)urförf!ricl)en ^ofe unb 2ut{)ern 5U mbacljtigen 27),
(^pfenbct würbe/ iriirbe er auebrürflid^ angevüiefen, über bie Sic;
bcnöavt, ba^ gute SOSecfe jur ©eltgfeit ^nött^ig fettet)/ nic^t ju
ftreiten, Jüenn bie 9ied)tfccttgung burd) ben ©tauben allein aners
fannt würbe, f. Sufl. ?0leniu6 a. a. £). ^nbefTen oermieb ?0?ei
land)rf)on fpätec aud) ben 2fuöbru(f ad vitam aeternam, unb blieb
babet jtel)en: obedientia nosira necessario sequi debet recotici-
liaiionem, tücldje gormtl ftd; aud) fdjon in ben locis 1535 finbct
f. not. 14.
26) ©trobel'S eiterärgefd). oon SOZel. locis theol. ©. 112. maU
tl)e6 ©. 185.
27) Sm Sßeimarfcl^en Zfrc^ioe ftnbet f(d^ eine ^üxi)altüna, , nselc^e Cus
tf)ern unb Sugent)agen burd) ben Sanslet SSriicg in ©egenwart beS
eijurfürflen b. 5. SJJai 1537 gefc^e^en fei)n [oll (C. R. III, 365),
unb in weld^er jene beiben SJlänner über bie ^(bweid^ungen SJZelans
d)tl)onö unb anbere Unorbnungen befragt, unb jugleid) jur ftrengen
S3erfd)ir>iegenf)eit über biefen Vorgang oerpflid)tet werben. ®aö
2tcten|lüc6 ifl üf)ne Zweifel äd^t, fofern biefe gürljaltung beabfid^s
tigt würbe: baf fie aber Qe\ä)ei)m \et) , tft erft burd) eine anbere
^anb auf ber Siüiffeite bemerft, unb gewif unrid}tig. Senn 1. m
ber gürt)altung wirb ber (biö baf)in t)öd)jl unbebeutenben) 'ifenbe;
rungen ber 2(ugäb. ßonfeffion in ben neuen 9)?eland^tl)onfd)en 2iu6ä
gaben tabelnb gebad)t: wie lafTen \iä), wenn fie gefd^e|)cn wäre, bie
wid)tigen 2lenberungen in ber 2luögabe oon 1540, unb 8ut()er6 3u;
ftimmung ju benfelben erklären? 2. «Brücfg ©d)reiben an ben (Si^uu
furpen com Oct. 1537 bericl^tet oon einer 8utt)ern gefd^e^enen gür*
l)altung, weld)e ftd) bloß auf baä 2(bcnbmal bejiel)t, unb weld^er,
wie fid) beutttd) ergiebt, eine anbere nid)t vorangegangen fei)n fann.
Sn biefem ©djretben ^ei^t eö (C R. III, 427): »Doctor SKartis
nuä fagt unb benennt, ia^ er nimniermel^r gemeint 1)ätte, baß
''pl)ilippu6 nocti in ben y()untafei)en fo fleif ftedfte. S^.arauö id)
oerftunbe, baß iljme '»pijitippuö ia& @d)reiben (gw. (5f)f. ®. (?) an
Soctor Sacob (©djenrf) verborgen get)abt. Sr jeigte barneben an,
et t)ätte wo{)l allerlei ffiorforge, unb fönnte nid)t wiffen, wie ^l)is
lippuö am Sacramcnt wäre. Senn er nennte eö nidjt anbcrö.
202 mak ^ei'iobe. 'Kh\ci)n. 1. «ß. 1517—1648.
fonnten aber aud) bamit fdnen bauernben ^inbrucf marfjen.
SStelmefjr na()m fid) gutf)er, alä 'äQxkola, oijnn äweifel ouc^
burd) biefe SSerl^dltniffe ermuntert, feinen 2(ntinom{gmuä ge^
gen 9)?eland)t{}ün tt)ieber geltenb madjen woUU, cnt\ö)khen
beg (entern an ^s). g)?e(anc^t^on blieb ber (5oÜocutor bcr
i}\elU f§ aud^ nur für eine [d^lei^te (5etemonten, ^ätte ii)n audj
lange Bfit ntc^t fef)en ba6 f)eit. 2(benbmal empfat)en. (gr f)ättc
au(^ Sfrgumente gebradjt nad) ber 3eit oIS er ä" Gaffel gemejl,
barauS er oernommen, voie er fafl BnJtnglifd^er SiReinung wäre.
®oc^ tt)ie eg in [einem ^erjen frünbe, tüiffe er nod^ nici^t. 2(ber
iie l)einilid)en ©einreiben unb ERätfje, y^ta^ unter bcn Sprannen ei;
ner iiai ©acrament möge in einerlei (Sejlalt empfaljen,« gäben tf)m
[eltfame ©ebanfen. 2fber er wollte fein ^erj mit ^l)ili}3po t^eilen,
unb wollte ganj gern, ta^ fic^ ^l)ilippuö al6 ein f)ol)er SOtann
nid^t möchte oon if)nen unb oon bcr ©d^ul alliier tf)unj benn er
tljät ja grofe 2Crbeit. SBörbe er aber auf ber SWeinung öertjarren,
tt)ie er ouS bem Sdiretben an D. Sncob öermerft, fo mufte bie
SBal)vl)eit ©otteö oorgeljen.« Um biefe B^it ertoartete SOteland)tl)on
eine Untevfud^ung {ad Camerar. 11. Oct. C. R. III, 420. ad
Vitum Theod. 13. Oct. p. 429: Heri intellexi scriptos articu-
los mihi proponendo«. Sed certi nihil habeo, est enim miii-
fica occultatio), ju ber eä aber nic^t fam, ha inbeffen Jfgricola
mit feinem 2(nttnomtämuä wieber ^eroorgetreten xvav , unb ©djencf
fid) an benfelben angefd)loffen l)atte, Mel. ad Vitum Theod. 25.
Nov. 1537 /. c. p. 452: Post illas nuper de me deliberationes
habitas, etsi dies mihi dicta erat, tarnen Lutheri morbus im-
pediitj ne quid ageretur, deiiide fuerunt induciae. Et Fri-
bergensis ille StifiriYOQOQ, ita ruit, ut displiceat suo theatro.
Vociferatur turpiter contra legem illa arona, quae somniabat
Idebius, Chrisiianis nullam legem praedicandam esse. De
hac ipsa re jam litigat per literas Islebius cum Luthero.
Vide, quäle doctrinae genus isti inepti pariant, qui nostras
in liis maleriiä accuraias et ni&odi/.äq distribuiiones iasiidiunt,
et suas qiiasdam dxvQoXoyiaq amant, quibus applaudunt indocti.
28) f. üben § 34. not 27. 2(ber freiließ bauerten bie ?0?ad)inationen
bcr ©egnct fort, Md. ad Vitum Theod. 22. Mart. 1538 C. li
XI). II. 6. 1. mi). ief)untmmmQ. §. 36. dMand)tl)on. 203
SBittcnbevger 29), unb rvax fid) ber wefentlidjen Uebereinjlim;
mung mit gütiger eben fo bewußt 30), a(§ tiefer biefelbe mit
i)of)ex 2(d)tiin() geöen feinen ^^i(ippu§ anerfannfe si). 2(n
7//, 503: Amsdoifius Luthero scripsit, viperam eum in sinu
alere, me signiticans: omitto alia multa. ad Jo. Camerarium
27. ISov. 1539 l. c. p. 840: Me dolores ariimi, quos tuli toto
tricnnio acerbi.ssimos et coniinuos, et caeterae quotidianae
aerumnae itaconsuniserunt, ut verear mediu vivere non posse.
Siefec Siit beö ©trcifeö geJjören auä) bic Smpfeljlungen iixä)üä)et
(Sintvad)t in bcn aEabemtfc[)en Sieben an, De -puritate doctrinae
in Ecclesia conservanda, 1536, C. R. XI, 272, unb De con-
cordia et communicatione studiorum aique operarum 1537,
p. 329.
29) in Sc^malEatben, gebr. 1540, matti)iß ©. 197, in SBormg
s«ot). 1540, ©. 207, in Siegenöbui-g 2fpc. 1541 ®. 218.
30) Testamentum Melanchthonis 1540 C. ß. ///, 825. S^adibem er
f)iec fic^ übet feinen ©laubcn u. f. Sljättgfeit für bie neue Äird^e
auggcfproc^en ()at, fagt er: Nee meum consilium fuit, ullam
novatn opinionem serere , sed perspicue et proprie exponere
doctriiiam catholicam, quae traditur in nostrls Ecclesiis,
quam quidem judico singulari Dei beneficio patefactam esse
his postremis temporibus per D. Martinum Lutherum, ut Ec-
clesia repurgaretur et instaurareiur, cjuae alioqui funditus
periisset. — Ago autem gratias Ilev. D. Doctori M. Luthero,
primum quia ab ipso Evangelium didici, deinde pro singulari
erga me benevolentia^ quam quidem plurimis beneliciis decla-
ravit , eumque volo a meis non secus ac patrem coli. Ego,
quia vidi et comperi praeditum esse excellenti et heroica vi
ingenii et muhis niagnis virtutibus ac pietate , doctrina prae-
cipua, semper eum magni feci, dilexi, et colendum esse sensi.
31) Luth. ad Mel. 13. Jun. 1340 (alä 3JJet. auf ber «Reife nad^ ^as
genau in SSSeimar weilte) b. be SBette V, 293: mirum est, quam
desideramus te videre. — Nos tecum , et tu nobiscum, et
Christus hie et ibi nobiscum. — Nos, qui te sincere amamug,
diligenier et eificacitcr orabimus. liU £utt}ev gU'id) bavauf 50?e(.
tübtfranf in aöeimar fanb, rief er, alö er ti)n juerfi fal), au6;
»SSe(;ut väott, wie i)at mir ber Äeufel biefeö organon gefdjänbcf,«:
204 Stierte ^mobe. 2(bfd)n. I. §5.1517-1648.
ber neuen "Ku^ahc ber ^fuggburgifd^en ßonfeffton üon 1540,
ber fpater fo fef)r gefd)mdf)eten variata 32) ^^ ^te( ??iemanbem
bamal§ ein 2(n|^o^ ju nel)men ^s). ^^acjegen erregte bie 1543
betete fräftig, unb rebete ju ?OZe(. SDSorte ber fjerälid^üen Stek, f.
5Ra|eberger ü. 9^eubec!er ®. 102.
32) CoJi/". Aug^ a. 1340 a Me/. edita variata illa , accurate red-
dita et ilLustvata a Mich. Weber , Malis 1830. 4. Sie bebeus
tenbfte SJeränbevuriij mat in Art. X. Siefer lautete urfprünglic^:
De Coena Domini docent, quod corpus et sanguis Christi vere
adsint et distribuantur vescenlibus in Coena Domini, et im-
probant secus docentes. 3n ber Variata aber: De Coena Do-
mini docenl, quod cum pane et vino vere exhibeantur corpus
et sanguis Christi vescentibus in Coena Domini. Sie erjle
gaffung würbe in 2(u9äburg 1530 »on ben Äatfjolüen aU mit t{)rer
ge^re überetnftimmenb betrad^tet : bamit red^tfcrtigten fpäter bie
^^ilippillen bie 9iott)it)enbigfeit ber Beränberung. Sie äwelte gor=
niet berücEfic^tigte aUerbingS bie bomats beftet)enbe Soncorbie mit
ben ®ct)weiäern, unb fpäter fonnten bie gatoinijten it)re £et)rc in
berfelben »ieberftnben. Sjgl. Ueber ba^ aSert)ältni^ ber oeränbertcn
2tuggb. (5onf. jur unoeränberten/ SRubelbad)'6 unb ©ueri^e'S
3ett[d)r. f b. lutf)er. Z^eoU unb Äirdje 1851. IV, 640. - Sie
oon ben giirften in 2(ug6burg unterfc^riebene beutfd^e Sonfeffion
ijl oon SOielanc^ttjon in ben fpätern ?(uägaben nur im 2fu6bvucfe
geänbert, unb i)at alfo Eeinc editio variata ertjatten.
33) ©ie würbe aH eine oerbeutltd^enbe Ucberarbeitung betradjtet, von
aSrena (Breut. ad Vit. Theodor. 1541 C. R. IV, 737) [efjr ge;
lobt, unb fogleid) auf bem (Soltoquiun: in SBorm» San. 1541 ges
broud)t, otjne baf- Scfö 2tuäj!eUungen wegen bcä oeränberten ÄerteS
(f. 53Ze(and)ti;onö SSendjt C. R. IV, 34) oon bem Si)urfürjlen,
wetd)er in feiner 3nftruction boc^ befonberö üerlangt Ijatte, ba^
[eine SoUocutoren bei ber 2(uggb. (Sonfeffion bleiben foUten ;,SBc=
ber'ö ®efd). b. 2lug6b. Sonf. II, 312), unb 2utl)er bead^tet wor=
ben wären. SJiclme|)r fd)reibt 'iüti)it bem (Sl)urfür(ten 10. SJiai
1541 (be SBctte V, 357) über bte Siegengburger Sjerbonblungen,
weld)e fid) an i>k SÖSormfer angefd)loffen i^atten: »3ulc|t bitten
wir, @. Ä. S- ®. wollten 9)1. ^l)ilippuä u. ben Unfern ja nidjt
äu Ijart fd)veiben, bamit er nid^t abermal fid) ju Sob gräme. Senn
Sf). 11. e. 1. 2ut^. 5!el;unitn)'irfelung. §. 36. miand)t\)on. 205
erfd)iencne, aber erfi 1544 in SBittenberg bcfannt geworbene
fte ijabcn \a bie liebe Sonfeffton if)ncn furbef)aUen, unb bovin nod)
rein unb feft blieben, it>enn gleid) Ciü(€ fehlet.« 25ie Va-
riata iüUfbe, fo lange ?0?ctand}tf)on lebte, allgemein, auä) üon ben
entfd)iebenften 2fntipbilippipfn/ ^^t^ oon 5Beftpl;al unb in bem
SBeimai-fd)en 6onfutationöbud)e (©troberö Sfpologie 93ZeIandbt^ong
©. 131 ff.)/ ö^iiP ?Cnito|} gebraudjt, biö fte iun^ oon glaciuö in
bev SBeimarfdjen 35i6putation mit ©tviegel 1560 (Disp. p. 127),
bann oon ^erjoglid^ fäci^fifd)ec (Seite auf bem Siaumburger gur;
ftentage 1561 (©alig'S ©efd). b. 2fugöb. 6onf. III, 669) unb auf
bem SoUoquium in JHtenburg 1569 (f. unten §. 38. not. 17) alö
ben ©acuamentirern unb Salöinipcn gönfitg üevrcovfen tüurbe.
^eucec evflävte 2« praef. in Fh. Mel. opp. F. I. 1562: Fuit
autem posterior (editio emendatior Aug. Conf.) scripta a Phi-
lippo, mandante , recognoscente et approbante Luthero, et
iiecesse fuit, eam scribi propter adversarios, quod multa ca-
villarentur illi, quae oportuit explicari, ut occasiones et
argumenta talium cavillatioiium — eis adimerentur. dagegen
behaupteten bie «^erjogl. ©äd)ftfd)en 3;i)eülogen in ^JHtenburg 1569
CKcta, SBittenbergcr 2Cu6g. 851. 253. b): «eg »riffen aud) Biet
6()rijlen, bap 2utl)ei-ug lelbft wiber biefelbige 2fenberung oftmals
gerebt, SSe[d}werung ban'iber gel)abt, unb gefaget, baffelbe SSuc^
wäre aud) nid)t ^()ilippt, fonbem ber dji-ijll. Äird)fn S3efenntnif,
barum gebüljre eö il)me alö einem ^vioaten nid)t, na^ feinem
©utbiinScn unb SQSoljlgcfaUen baffelbe su oerneuern ober ju ücräns
bem.« Sagegen wirb ^eucerö 3fngabe oon ?5]fJännern njiebcrl)olt,
iüeldje feinegmegeö auf ©eiten ber ^fjilippipen jlanben. Nie.
Selneccer , calalogus brevis praecipuoruni conciliorum , Fran-
cof. ad M. 1571. 8. p. 97: recognita est Aug. Conf. posterior,
relegente et approbante Luthero, ut vivi adhuc testes affir-
mant. S5ao. S()t)träug «^ijt. b. 2(ug6b. (Sonf. 2te 2(u6g. 1577 u.
Marl. Cliemniiiiis, Judicium de controversiis quibusdam circa
quosdatn Aug. Conf. articulos {ed. Folyc, Leyser. Viteberg.
1594) p. 7 fagen wenigjleng, bc^ biefelbe mit ®ene^migung Sutt)er§
auf bem Sßäormfec ©efpräi'^e vorgelegt fei), »gl. ©trobel'ö "Kpo:
logie 9}ielan(^tl)onö ®. 85, Söeber'ö (Sefd^. bev augöb. 6onf.
II, 291.
206 S5iertc ^enobe. 2fbfd)n. 1. SS. 1517— 1G4S.
Äolner 9Jeformation burcf) if)ren 5(bfd)nitt über tag 2(bcnbmal,
weldjer jwar üon S5ucer üerfa^t, üon S0?elanc{)t^on aber gcs
billigt war, neuen 3n?iefpalt 34), T)ie fdtjarfe ßenfur 3(m§s
borfä fanb bei gutber um fo mebr ©ingang, a(S berfclbe ba^
mal^ fordernd) leibenb, burd) SBittenberger S^erbaltnijje hittex
gejlimmt 35), unb burd) ben wieber beginnenben ©treit mit
ben ©cbweijern 36) gerabe in SSe^iebung auf "oie 2ibenbmaläi
lebre febr reijbar geworben war. S»a§ SSerbaltnip jwifdjen
beiben 9}?annern fd)ien bebrobt ju fepn 3^): aber am meiflen
34) f. libt^. 1. §. 8. not. 18.
35) Sn üielen S3ciefen tiefet 3eit flagt Sut^er über feine ÄränElid);
i'eit. Uebec feinen ®treit mit ben SBittenbergev Suvipen , welä^e
bie l^eimlic^en SJerlöbnifTe füv gültig erflärten, f. SSriefe an ben
(Sf)urfurllen o. 22. San. 1544 (be SBette V, 615), an bas Scnft;
ftorium in SßSittenberg (S. 618). ©einen Unwillen über bie Uep;
pigfeit, bef. bie weibüä^i Äleibertrad^t in SBittenberg fprid)t er ge;
gen feine :^au6frau Sul« 1545 au6 (S. 752).
36) f. 2lbtl). 1. §. 8. not. 26. oben § 35. not. 33.
37) Mel. ad M. Bucerum 28. Aug. 1544 (C. R. V, 474): (Lutbe-
rus) rursus toiiare coepit vehementissime tiiqI ödnvov xvqmxov,
et scripsit atrocem libriim, qui noiidum editus est, in quo ego
et tu sugillamur. Fuit bis diebus hanc ipsam ob causam
apud Amsdorfium, quem unum ad bujus consilii societalem
adhibet, habetque unum laudatorem hujus impetus. Canbgraf
^f)inpp erfuc^te ben (Sanfter Svü(f 8utf)er ju beru()i9en, unb eine
offene Spaltung jwifd^en if)m unb 9JfeIand)tf)on ju oerl)inbern 12.
Oct. 1544 (p. 501). ^üä) ber ßljurfürfl beauftragte SSrücf, bat)in
äu tüirten , ia^ Sut^er nic^t gegen 50ieIand)tf)on fd)reibe 26. 2Cpr.
1545 (p. 746). 2ruf biefe 3eit unb auf bie Saljre 1536- 1539 be^
giefjt ftd) tie 2feufcrung Mel. ad Cliph. a Carlowiz 23. Apr.
1548 (C. R. VI, 880): Tuli antea servitutem paene deformem,
cum saepe Lutherus niagis suae naturae, in qua qnXova/.M
erat non exigua, quam vel personae suae vel utilitati communi
serviret. 2(lö biefe ©teile begannt geworben war, unb gropeö
3£uffel)en gemad)t l)atte, entfd)ulbigte er fte ad Th. a Malzan
13. Sept. 1519 (C. R. VII, 462): Et fortasse quid significet
$r(). 11. (5. 1. 2utf;. Scl^rcnfivicMung. §. 36. me\and)t^on. 207
Ijattc ^danMon i^on bcn jlrcngen gittf)eranern ju ertragen,
gut^er fanb feine S^ffung wieber, unb ber yon iljm gefi'trd)^
tete 2(n()riff gegen 3}?eIancf)t^on erfolgte nid)t sb). sß^n, bar;
auf l)atte ber leljtcrc bie bem Äaifer ju uberreidjcnben SSerei;
nigung§i^orfdt)lage (SSSittenb erger Sicformation) s») ab:
(pi,X6vii>xoq non considerant. Non est crimen sed näü-oq, usita-
tiini heroicis natnris, quod nominatim Pericii, Lysandro,
Agesilao tribuunt scriptores. Et omnino erant in Luthero
heroici impetus. Nee mirum est, nos, quorum naturae sunt
segniores, irUerdiini miiari illam vehementiam.
38) S3ielmet)r 9ebad)te er feiner in ber Praef. ad Tom. 1. opp.
Lutheri 5. Marl. 1545 i)'6A)\t e^veMoU: nunc extant methodici
libri quam plurimi, inter quos loci communes Philippi ex-
cellunt, quibus theologus et Episcopus pukhre et abunde
formari potest, ut sit potens in sermone doctrinae pietalis. —
Eodem anno (1518) jam M. Philippus Melanihon a Principe
Friderico vocatus huc fuerat ad docendas literas graecas, haud
dubie ut haberem socium laboris in theologia. Nam quid
operatus sit Dominus per hoc Organum, non in literis tantum,
sed in theologia, satis testantur ejus opera, etiamsi irascatur
Satan et omnes squamae ejus.
39) Corp. Ref. V, 578. |)ier wirb ©. 584 bie ©inridjtung ber
Konfirmation öorgefd)la9en, «namlid^ [o ein Äinb ju feinen rauns
bigen 3af)ren fomme, öffentltcf) fein SSefenntniß ju t)ören, unb ju
fragen , ob H W\ biefer einigen götttidjen 8e{)re u. Äird)en bleiben
rcoUt, unb nad^ ber ffiefenntnig unb 3ufage mit Jfuflegung ber
^änbe ein ©ebet tfjuen.a 3i:m 2fbenbma(e foUcn jugeraffen »Derben
©. 588, welct)e «üor()in oert)ört unb abfobirt finb, unb nid)t in
öffentlid)en 2aj!ern oerf)arren , uieldje aud) red)ten ffierftanb ^aben
foUen, rcag btefeg ©acvament fei;, nämlid) 9Iie^ung beö rcabren
CeibeS unb S3lute6 (5f)ri|!i, unb woju biefe 9itepung ju tftuen, näms
lid) ba^ ber ©laub enücrt'et unb gejiärft werbe: bietreil un6 Sf)ris
ftu§ burd) biefe feine Orbnung feinen Seib unb SSlut gebe, ha^ er
unö gen)if(id) ju ©ticbma^en ma^i, oergebe ung unfer ©iinb au6
©naben um feineö Sobeö U)t«en, nic^t oon »wegen biefeS unferS
©eborfamä, wolle unö gnäbigltd) crljören unb regtrn ic. Stern,
balj wir für feinen Sob unb ^(uferftcljung tu alle ©aben f)te banfen.
208 mkxU ^criobc. 2(bfd)n. 1. S5. 1517—1648.
äufaffen, unb ßutf)er flanb fo wenig ölä bie anbern SBitfeni
berger 2:f)eo(o9en an, blefelben, treldje ganj ben t)erf6l)nlicben
©fnn SKekncbtbonö atbmeten, ju unterfdjreiben (14. San.
1545).
Sn ben legten Si)?onaten Sutberä n)ar ba§ freunblid[)e
SSerbaltni^ jwifd^en beiben 9}?annern öoüt'g tüieberbergefltellt^o):
fiutber [ab e§ aber fdjon lange öoraug, ba^ ber beflebenbe
Btüiefpalt, üon i'bm nicbt mebr gejugelt, nad) feinem 2^obe
äu offenem 2(u6brud[)e fommen irerbe ^i).
§. 37.
©trcit ber ^f)t(ipptfcen unb ftrengen Sutf)eranfr big
jum Sobe SOJeland^tt) onS 1560.
£)en 2(ugbrucb be§ @treiteg öeranlapten t)\c ungliidPIicben
folgen be§ ®d)makalbifd()en Äriegeö. ®aö 2£ug§burßer Sns
terim unb \:ik Stjrannei, mit welcber e§ in ©ubbeutfcblanb
Stern, ba^ wir f)tebei aud^ er!ennen, baf ir>tr gineö «^etlanbS
6f)ri|It ©tiebmap ft'nb, unb fotlen gegen aüen ©liebmafen Cieb u.
©uteö erzeigen unferm .^ailanb 6t)rifto ju gefallen 2C.« ©. 598
©rbieten bie SSifdjöfe »iebev anjuevEennen unb it)nen ju gefjorci^en,
»wenn fte anfQ{}en, ju pflanzen vcine 8ei)ve beg (Soangelit unb
d^rifll. S'?eid)ung ber ©acramente.«
40) ©angler «Bruce bcrtditet an ben 6f)urfiirflen 9, San. 1546 (C. F.
VI, 10), £ut{)er riet^e baoon ab, g)Jeland)t()on nadi 9?egen6burg
ju fd^tcfen, unb l^abe babet geäußert: »So rcäre ^f)ittppuö ein
treuer SOIann , ber niemanbeg fdjeuet nod) nieibet, barsu fo rcäre
er f^wac^ unb franf. — ©oUt man ben SKenfc^en auö ber Uni=
»erfftät »ertieren, fo würbe bii f)albe Untoerfttät vcoi}l burd) feinen
2(bgang abgef)en.«
41) 2fuö bem SG5eimarfd}en JTrdjioe tijeilt Sechendorf comm. de Lu-
iheranismo III, 165 bie 9tad)rtd)t mit, baf ßut^er in feiner
fd)iDcven Äranf()eit in ©djmalcalben 1537 bem (5t)urfürfl gefagt
t)abe , fore, ut post mortem suam discordia in Academia "Wit-
tenbergensi oriretur, et doctrinae suae mutatio fieret.
ZI). II. 6. 1. ßut^. Ä. §. 37. ?)^ill|)))i|lcn u. ^lacianei:. 209
einQefufjrt würbe, wedPte t)cn 3orn aller 2(n5an(}er ber Svefor^
mation, unb fo getvannen btc jirengen ©d;üler gutl;erö,
\vM)c bem geijlüollen 9)?annc in allen Sßejieljungcn mit fclas
üifd()er ©enauigFeit nacl;jual)mcn firebtcn ') , buvclj i^ren l)efs
llgen SBiberfprucl) großen ^Inflang. liU Wlelan<!lt)tt)on fiel)
bagegen in feiner 9)Zutl)loft9feit 2) t)on bem 6l;urfür|len
SKorig , it)elcl)er allgemein für einen 2lbtrunnigen galt, jur
2(bfaffung eineö jtpeiten Sntevimä gebraucl)en lief 3). j-^ (j^-
flagten ibn feine greunbe''), feine ©egner aber begannen
alöbalb ben erbittertjlen Äampf gegen il)n unb feine in 6l;uri
facbfen Überwiegenben 2(nbanger (^bilip Pilsen) 5). 2llä
über ba§ neue Interim nur erjl ©erüdjte umliefen, griff
SiJiatt^iaä ^iaciu^ SHijricuS 6)^ ^rofeffor ber ()ebrat*
1) Vostilla Melanthoniana I, 319: (Polypragmosyne) nonnun-
quam oritur ex xaxoC^A/a seu imitatione prava alieni exempli,
ut multi nunc volunt similes esse Luthero: praetexunt zelum,
qui est sine scientia, tumultuantur de rebus incognitis, non
inquirunt fontes negotiorum. De talibus inquit Polybius :
Multi volentes videri similes magnis viris, cum tgya imitari
non possint , imitanlur nä^t^yu et producunt iti theatrum stul-
titiam suam. — Calvini secunda defensio contra Weslphalum
1556 (Opp. VIII , 679): O Luihere, quam paucos tuae prae-
stantiae imitatores, quam multas vero sanctae tuae jactantiae
simias reliquisti !
2) aSefonberö ma(i)te f. SSrief an 6f)riftop^ o. ßarloiüii, einen
mati) beö (Sf)urf. SKori^, ö. 28. 3Cpc. 1548 { C. R. VI, 879),
vf eld^er balh begannt würbe, einen fitr iiEjn \ei)t ungünjligen @inbtu(f.
3) [. -Kbti). 1. §. 9. not. 17. 18.
4) Brentius ad Mel. ineunte anno 1549 C. R. VII, 289. Ant.
Corvinus ad Mel. 25. Sept. 1549 in SUgen'ö 3eitfd;i-. f. b. {)ift.
S()eor. II, II, 226. Calvin, ad Mel. 1550. (Ca/v. epistl. ed.
Genev. p. 89).
5) ^lancE IV, 184. ©djciftenoeujeidjniß in ©alig'ö vf)i(J, b.
2(u96b. 6onf. I, 631.
6) m. glacii SU. Scben u. Sob uon S^ SS. mittet, gvanff. u.
® i e f e ( e i' 6 Äivd[)engefd&. Sr SSb. 2te 2Cr?tf)l. 14
210 Stierte ?)eviobe. 3Cbfd;n. 1. S5. 1517—1648.
fc()en <Bpxad)c in 2Bittenbcrg, Ibaffelbe aU eine 2Bieberberj!eIj
lung be§ pap|lt()um§ an'): al^bann begann er üon SJ^agbe;
bürg aü§, \vot)in er üon SÖittenbercj ("Kpril 1549) ent«)icl?en
n^ar, in ®emeinfd;aft mit t>a\ bort weilenben jlrengen &ut()ei
vanern (Sf^icolaua ö. 2£m§borf, 9J?attbau§ Subejc, 9?icolau§
©aüuä, benen ftcb Sob- SBiganb, ^rebiger ju SOJanäfelb,
unb ßagpar 2(quila, ©uperintenbent in @aalfe(b, anfcblof^
fen), ba^ inbeJTen (£)ec. 1548) erfdjienene ßeipjiger Interim
3U befdmpfens). SJorjüglicb würbe gegen baffelbe geltenb
Seipjtg 1725. E. A. H. Heimburgius de Matth. Flacio III. Je-
nae 1839. 'SSt. j^tac. 3U./ eine Sorlcfung oon D. 2C. Sraejlen
mit SSettagen unb einer 3(t)(;anblung übcv SJiet. SSer^atten jum Sn?
tecim t?on >g». Sioffel, SSeviin 1844.
7) So i>attc et e§ auä) ben ^arnbuvger ?)i-ebigei-n gefdjilbert, Ham-
burgenses ad Melanih. 16. Apr. 1549, C. R. l IL 367. Unb
2(gricota t)atte gejcl)ricben, bie |äd)fifdjen 3;()eologen ^ätUn ganj in
ba§ 2(ugg6urgei- Interim gciüiUigt, SKelandjt^on i)ätU einem greunbe
gefd)rieben : Ego non recuso ferre servitulem in adiaphoris salva
doclrina, unb in ben 3üt:rbo(fer Sierep (Kht^. 1. §. 9. not. 17)
bie aßorte aufgenommen : »Unb in 5}littelbingen foU man alles
galten, tüie eä bie ölten t)eil. SiäUt gel)alten l)a'üen, unb jenes
Äljeil ie^iger 3eit aud) nod) l)dlt.« ©aoon, fagen bie >:g)Qmburger,
miiffe bie golgc fepn, ut sub adiaphororura appellaiione Ecclesiae
oranes impios usus, profanatioiies et corruptelas rursus obtru-
dant, atque hac astu(ia nostram doctrinam et religionero ex
fundamento evertant, et Papismi impietates omnes restituant;
utnue hoc astute efficiant, adiaphororum commemo fascinant
pios animos.
8) Flacii narratio actionum et cerlaminutn , fiii' Viz (Stra^burgec
S^eclogen 1568 oon il)m abgefaßt (in Conr. Scldüsselburgii cata-
logus haerelicorum lib. XIII, Fraiicof. 1599, p. 802), giebt bie
üorjüglid)ften 6ocru})telcn beffclben bal)in an: Fuit abjecta diserte
formula sola fides , siciit ea Philippus inde a comitiis Augu-
stanis non libenier usus est, qui eam ibi tesie Cocliiaeo illis
cesserat, et contra accepta füvnemblid^- Fuit comprobata pa-
pistica doctrina libeti arbitrii iu Interim — Fuit renovatnm
Z\)A\. 6. 1. 2utf)ci\ Mivd)i. §. 37. ?(biöpf;oi\ ©tvcit. 21 1
3emacl)t, ba0 bie Äircl^e fiel; üon feinblicljer ©ewalt ouclj
nicl;t ^virf(id;c 2(bia))()ora aufätDtngen loJTen bürfe (abiapl)Os
v\^ifd)c ©treitigfeit) 9): jugleid) würben aber audi) in bcmi
Pseudoapostolomtn do^ina de operum necessitate ad salutem,
sen taiisa sine qua non, — olim anno 1536 gravissime anathe-
matizaliini a Luthero reliquisque theologis in publica disputa-
tione, postquam per integrum ännum ea controversia illic
agitata ei examinata esset (vc^l. §. 36. not. 22 — 25. 3m Sntc;
rim \Ul)t nur, ba^ gute SBäcrtc tiötf)ig, nid^t ba^ ftc jur ©cltgfeit
nöt()ig fei;cn). Non abfnit etiam fides formata, ut ex Juterba-
censi diplomate palet. Fuit consensum, ut redderetur juris-
dictio Epi?copis ordinariis et etiam snpremo (tt)if in bcr ÜOtl
^üttin untei-i'd)riebenen SBittcnbera. Siefocmation §. 36. not. 39).
Fuit corrupta doctrina de poeiiitentia , addita confessione et
satisfactione, exciusaque fide, quae etiam a sacramentis sepa-
rotiir. Fuit restituta confirmatio (trie in ber SBittenb. 9?efors
mation) et extrema unctio. Usus quoque tarnium tempore
jejunii et duobus iliis diebus vetitus. Vulgares cantiones ec-
clesiasticae Lulheri et aliorum sublalae, et in earnm locum
Gregorianus boatus cum latina lingua restitutus. Missa tan-
quam quiddam diversum a commnnione instaurata (falfc^), in
qua etiam expresse Confileor. Decretum fuit, ut crederetur
et doceretur quicquid Ecclesia statuisset , confirniandi videli-
cet concilii et potestatis papalis gratia. Et alia hujus generis
innumera portenta.
9) Conr, Schlüsselburcjii catal. haerelicorum Hb. XHI, de Adia~
phoristis et Inlerimislis. 5?(ancf IV, 174. SI}lc(and^tf)onö ©nt;
fd)Ulbigun9en ad Trancofurtenses 29. Jan. 1519, C. R. VII,
321: Omnes sani intelligunt, naturae hominis convenire ordi-
nis elegantiam in publicis congressibus. — Volo et deinceps
semper eandem vocem verae doctrinae servari, et nullos re-
cepi impios cultus. In caeteris autem rebus ostendamus mo-
destiam et tolerantiam in Servitute. — Praeterea majus est
scandalnm deserere Ecclesias propter causas non maximas,
aut praebere causam Judiciis populi , qui diceret , nos propter
parvas res pertinacia nostra attrahere bellaj quam praebere
adversariis qualencunque occasionem calnmniandi nostinm
14 +
212 n^kvU ?)eviobe. Jfbfdjn. 1. S5. 1517— J648.
fdben aüe bie mtlbernben Formeln ber 9}?eknc|)tbonfd)en
Slt^eologie aI6 SSerberbniffe ber reinen ßebre be5eid[)net, wetdje
moderationem — Nee propterea amittitnr libertas christi-
ana, si recte docebimus. Nam corda scient, tales ritiis non
esse cultus Dei, sed alia majora opera , voram fidem etc.
Sine hac doctrina, et sine hin virtutibus libertas externa in
cibis, vestitu et similibus adiaphoris non est libertas chri-
stiana, sed nova politia, gratior forlasse populo, quia pau-
ciora vincula habet. — In hac nostra inlirmitate cum pri-
mum veteres ritus aboliti sunt, magna fuit et docentium, et
opinionum et locorum dissimilitudo. Aliqui privatam abso-
lutionem prorsus aboleverant, quod cum non sit recte factum,
etiam ante hoc tempus restitui eam optavi. — JVec restitutio
aliorum rituum mediorum praevaricatio est, cum doctrinae
puritas retinetur. ogl. Q)aul (Sbet ö. Sf)r. ^. ®i)ct, ^eibelberg
J843, ©. 183 u. gberg S3erid)t (S. 237. Sagegen Calvinus ad
Mel. 1550 {Epist. ed. Genev. p. 90): Tu si ad cedendum fuisti
mollior, id tibi viiio a multis verti, non est quod mireris.
Adde, quod eorum, quae tu media facis, quaedam cum Dei
verbo manifeste pugnant. Nimis praecise fortassis quaedam
alii urgent, atque ut in contentionibus fieri soiet , odiose
quaedam exagitant, quibus non inest tantum mali. Verum si
quid in rebus divinis intelligo, tam multa Papistis abs te
concedi non oportuit , partim quia laxasti , quae verbo suo
Dominus adstringit, partim quia proterve Evangelio insul-
tandi materiam dedisti. Cum circumcisio adhuc licita esset,
annon vides, Pauium , quia versuti ac malitiosi aucupes insi-
dias piorum libertati tendebant, illis profectam a Deo cere-
moniam pertinaciter negare? Itaque ne ad momentum quidem
se illis cessisse gloriatur, quo Evangelii veritas integra ma-
neret apud gentes. — Alia, ut iiosti, tua est, quam multo-
rum conditio. Plus enim ignominiae ducis vel antesignani
trepidatio, quam gregariorum militum fuga sustinet. — Ita-
que plures tu unus paululum cedendo querimonias et gemitus
excitasti, quam cenium mediocres aperta defectione. Mel. ad
Flacium 5. Sept. 1556, C. R. Vlil, 841:;. Cum doctrina reti-
nereiur integra, malui nostros hanc servitutem subire, quam
Sr^.ll. (5.1. ßuf^cr.Äircfie. §.37. g)?oj[on|!. ©freit. 213
algbnnn md) einander ju eben fo uferen befonbern ©treittg;
feiten SSernnlaJTung gaben. ®o würbe bcr SBittenbergifclje
Sfjeologe ©eorg ^aiov, burd) einen 2(n9nff be§ ^kolam
0. 2(mgborf üeranta^t, bie 0?ot{)tt)enbi()feit ber guten SSerfc
jur ©eligfeit (1552) augäufpred)en »o). darüber begann bec
deserere ministerium Evangelii; et idem consiliutn me Fran-
cis dedisse fateor. Hoc feci j doctrinam confessionis nunquam
mutavi. Ego etiam de ricibus bis mediis minus pugnavi, quia
jam antea in plerisque Ecciesiis harum regionum retenti erant.
Postea vos contradicere coepistis. Cessi, nihil pugnavi. Ajax
apud Homerum proelians cum Hectore contentus est cum ce-
dit Hector, et fatetur, ipsum victorem esse. Vos finem nul-
lum facitis criminandi. Quis hoc hostis facit, ut cedentes et
arma abjicientes feriat? Vincite, cedo, nihil pugno de riti-
bus illis , et maxime opto , ut dulcis sit Ecclesiarum concor-
dia. Fateor etiam hac in re a me peccatum esse, et a Deo
veniam peto , quod non procul fugi insidiosas illas delibera-
(iones. 35ic Soncorbienformet X. de ceremoniis ecclesiasticis
giebt bcn ©trettpunct fd)arf unb richtig an: Una pars sensit,
quod persecutionis tempore (quando confessio fidei edenda
est), etiamsi adversarii Evangelii in doctrina nobiscum non
consentiant, tarnen sana et salva conscientia liceat quasdam
dudum abrogatas ceremonias (quae per se adiaphorae, et a
Deo neque praeceptae neque prohibitae sunt) postulantibus
id et urgentibus adversariis restituere, et hoc modo cum iis
in rebus illis per se adiaphoris conformem quandam rationem
instituere posse. Altera vero pars contendit, quod persecu-
tionis tempore (quando confessio fidei requiritur) adversariis,
illaesa conscientia et sine jactura veritatis coelestis , restitu-
tione rerum adiaphorarum gratificari non possimus: praeserlim
quando adversarii hoc agunt , ut aut vi manifesta aut occultis
machinationibus sinceram doctrinam opprimant, et paulatim
falsa dogmata in Ecclesias nostras reducant,
10) ^fuf 2(möborfö ®d)rtft, *\>a^ 25. ^ommev; unb ©. SJJaioc ^fergm
nif unb SSernjitcung angerid^t« SKagbeburg 1551. 4., fi-[d}icn;
»?fuf beö c{)remüürbi3en >&frrn 5«tclaö ü. 2(möbocfö ©d)rift Jfntwort
@. SKajocS. SBittcnberg 1552. 4. SOiaior fc^rcibt bofflb|l C. 1.
214 mmk ^eviobe. 2fbfrf)n. 1. SS. 1517—1618.
mit furd^fbarer ^efttgfeit gefufyrte fOJaiortfii'f^e ©treitn)/
in wetcben aud) ;3it|!u§ 50?en{u§, ©uperintenbent in ®ott)a,
1554 öcrwicfelt würbe '2). T)ie SBittenberger erfannten an,
bap jener 2(uäbrurf SJJipüerfldnbnifife moglidEj madje, ni4)t
ober bap er fd)(ecbt^in irrig fetj's)^ «nb Hepen SKajor in feis
verso: »2)aä bcfenne irf) aber, ia^ iä) alfo üormals getet)ret/ iinb
nod^ lef)rc, unb förbei- alii mein ßebtag alfo leljren will, baf gute
SBer? 5ur ©eligEeit nötf)ig ftnb, unb fage öffentiidjen unb mit fla«
ren unb beiitüc^en SBorten, ba^ niemanbs bucc^ böfe Söecf [elig
iuecbc, unb ia^ aud) niemanbö ol)ne gute Söerf [elig werbe, unb
fage mel;r, ba^ wer anberS lel)ret, aud) ein (ängel oom .^immel,
ber fei) oerfludjt.« 3ur mt)iten Srläuterung C. 11. verso: »£)a^,
tüiewol wir alfo lel)ren, baf bie SBerf jur Seelen ©eligfeit oon
nöt()cn , ba^ bennod) fold^e gute SöerE baä nid^t wirEen ober oers
bienen Eönncn obec mögen, bci^ unö bie ©iinbe oergeben, bie ®e:
red^tigfeit jugered)net, ber i). ©etji unb ba^ ewige Zeben gegeben
werben: benn fotd^e l)errlid)e |)immlifd)e ©iifer finb un§ allein
burd^ ben Sob unferS einigen SJlittlerö unb »^eilanbö Sefu (Sl)rifii
erworben, urb müfTen allein burd^ ben ©lauben empfangen
werben: bennod) mü|Ten aud^ gute SBerE, nid)t al6 S3erbienft, fon=
ber alö fd^ulbiger ©e^orfam gegen ®ott uorljanben fei)n.« 3" fei=
nem balb barauf gef)altenen »Sermon o. ^auli SSefe^rung,« £eip=
jtg 1553. 4. D, 3, fagte er: bie SBerfe fei)en niä)t um bie ®elig=
feit ju erlangen, »fonbern um bie ©eligfeit ju behalten, unb nidjt
wieberum ju oerlieren alfo ^od^ oon n'öti)en, ba^, ba bu fie nid^t
tl)uft, eö ein gewi|Te6 3?ic^fn ift, ba^ bein ©laute tobt unb falfd),
gefärbt, unb eine erbid^tcte Öpinion ijl.«
11) C. Schlüsselburgti catal. haeret. Hb. VII. de Majorislist
©atig I, 638. ^land iV , 469. ®. Sl)omafiuö, bai> SSe-
fenntnif ber eoangel. lutf). Äirdfee in ber (Sonfequenj feineö ^rin=
cipö, 9lürnberg 1818, ®. 100.
12) ^lancf IV, 512.
13) Melanchthonis sententia 1553. C. R. VIII, 194: Cum dicitur,
nova obedientia est necessaria ad salutem, Papistae intelligunt
bona opera esse meritum salutis. Haec propositio falsa est;
ideo illum modum loquendi mitto. Et tarnen dici usitatum
est: nova obedientia est necessaria, iion lU meritum, sed ne-
XI). II. e. 1. 2utr?er. ÄirdK. §. 37. 9)?aiorif!. Streif. 215
nem Scijramte, würben aber eben be^b^lb berfelben Srvlei)rc
bejurbtigf. 2(Igbann erneuerte 1552 Sondjim fSieftp^al,
cessicate causac formalis; ut cum dito: paries albedine ne-
cessaiio est albus. — Necessarium autem signiHcat: coactione
extorlum ~ (aut) ordinatutn immutabili ordine: sie diciiur:
in angelis, Maria bona opera sunt necessaiia, videlicet ordi-
nata immutabili ordine divino, quo creatura subjecta est
creatori. 93?flatid;t{)onö ©utac^ten an ben <gcnat ö. SRorbl^aufen
0. 13. San. 1555 C. R. Fl//, 410: ©r rätf; erjllid), ba^ bte über
bte ^ropofttion »gute Söecfe finb nöttjig gut ©cligfeit« a\x6) boct
jlreitigcn ^vebigei* biefe ^ropofttion fallen laffen foUen, »weil bod^
atöbalb biefe Seutung ange^änget wirb, als foUten gute SßSerfe
S3erbtenft fei;n bet @elig!eiti gum 2(nbern, ba^ fie aud) SoctoriS
5}?aioriö ^cvfor. unb <^a&j nid)t auf ben ^rebigtjlul)! bringen, fons
bcrn ftellcn biefeö ju feiner felb (ärftärung. Unb ijl biefe Sie-puta*
tion aus oielen vorigen freoelcn Sieben oon äwanjig 5a:()ren l)et;
t)erurfad)t. (gtlidje wollen biefe S?cbe nidit bulben: gute SBerfe ft'nb
nött)tgi ober alfo: man mu^ gute SßerJc fl)unj wollen biefe ^mx
SBörtec necessitas unb debitum nid)t l)aben: unb ftunb ber ^ofs
prebiger (Wgricota) berfelbigcn 3eit, unb fpielet mit bem 3Bort
niu^: ^y'aai) 9Diuf ifl oerfaläen,«. öerjlunb necessarium unb debi-
tuöi für erzwungen burd) gurd)t ber ©träfe, extortum coactione,
unb rebete \)oi)t SßSort, wie gute SOBerfe oljne ©efe^ fämen. ®o
bO(^ necessarium unb debitum nid}t erftlid) [jd^it extortum
coactione, fonbern bie ewige unb unwanbelbare £)rbnung göttlid)ej:
Sßeiäljeit, unb ber ^err 6l)rijluS unb ^auluö felbfl biefe SßSorte
necessarium unb debitum brau(^en. (5tn onbrer fagt : bem ©laus
ben wären gute SSSerE fd}äblid)cr benn böfe SGSerE. ®arnad) famen
Soctor SäcEel (2fgricola) unb S^aogeovgiuS (Sfjom- Äird)«
maier 1544. C. R. V, 290), \i\e riffen ba§ £od) nod) weiter auf,
unb oerftunben bie ^ropofttion: sola fide jusiificamur alfo: eS be;
l^ielte ein SJfenfd) hin ©laubcn unb l^cil. @ei)^, wenn er gleid^
wiber ©otteä ©efefe wiffcntlid^ tl^äU, alö ha 2)aüib ben ei)ebrud)
unb Sobfd)lag tf)ät. 9Jaf)men weg ben Unterfd)eib ber tßbtlidjen
©linbe unb ber böfen Steigung in -^eiligen. Unb ijl: beg 9Zaogcorgt
Sdjrift bauon burd) ben — .^erjog Sol(). griebridj — an — ®oc;
torcm SJiavtinum gefanbt worben, ber barauf geantwortet unb
216 mkxU Vmobe, 3(bfc^n. 1. S5. 1517—1618.
^rebiger ju Hamburg, ben ©acramentafireit gegen (^almn
unb ^etru6 ^axt\)x '*) mit unoerfennbarer 9f?ucfffc!)t auf bie
bcutlid) 9e[d)rieben oom Untecfd)cib in ©ünben/ unb ia^ buvd^
©ünb wibec baä ©ewiffen bcr f)eil. ©eifl unb ®laube oulöefto^en
würben. — «ffiaf)r()afttger ©laub ift ntd^t ol)ne SBev! im ^evjen,
ob fic gleii^ nid^t SSerbtenf: fepn, causae justificaiionis, fonbetn
folgen bem ©lauben. Unb ijl eine grobe diebe, fo man fprid)t oon
bem befe|)rten SÖJörbcr om Äreuj, er ^abe naä) ber S3efe{)rung
nirfjt gute SBerfe getjabt. 35enn SBerfe t)eifen nid)t aUein äu^er;
lid)e St)aten, fonbern auä) im v^eraen 9?eu, 2Cnrufung, guter
aSorfal, Sanffagung, ©ebulb, wetd^e Sugenben finb grüctiee bcS
I)eil. ©eijteä.« SSgl- baä Responsum de controversia Schwein-
furtiana 13- ISov. 1559 über benfelben ©egenftanb C. R. IX, 969.
SOtaior »ieö in f. j)23efenntni^ ü. b. 2frtifel ber ^uftification,«
fffiittenberg 1558. 4. feine sRed^tgläubigfeit nadj , unb fd)lof mit
bem erbieten: «biefer SBort: gute SBerf finb aur ©eligfeit oon
nötijen, oon wegen ber falfc^en Deutung nic^t weiter ju gebrau;
d^en, wie iä) mid) benn beren SDßort fd^on etUd^e Sa^c enttjalten.«
Snbeffen waren feine ®egner bamit niäjt jufrieben, fonbern oertangs
ten SBibcrruf. 2Cnbreag 9)lufculu6, ^rof. in S^nEf. a. b. Ober,
ein 2(ni)änger 2fgrtcola'6 unb f)eftiger ©cgner 5Dteland^t{)on'6, fagte
in einer Siebe 1558: » S)ie i>a lc(;ren, man muffe gute SBcrfe
ti)un, bie ge()ören jum Seufel famt allen bie iljnen folgen,« unb
würbe barüber in einen ©treit mit feinem Sollegen 2lbbia6 ^raes
toriu§ oerwicf dt i^S. Th. Wald controversia de bonorum ope~
rum necessitale inter Musculum et Praetorium agitata, diss.
Ups. 1786. 4.). 2fm6borf fd^rieb: »ba^ bie ^ropofttio: gute SBer!
finb jur ©eligEeit fd}äblid^ , eine rechte waf)re c^rij^l. »Propofttio
fci),« 1559. 4,, nämlid^ V\z SBerEe, bamit man ©nabe u. ©eligs
fett oerbienen will: eg war bxi^ alfo ein friooleö Orpmoron.
14) junäd^ft gegen ben Consensus Tigurinus 1549. f. §. 35. not. 51
unb ge^en Fetri Martyris Vermilii Florcniini de sacramento
Eucharisliae in celeberrima Angliae schola Oxoniensi tracta-
iio , Tiguri 1552. 3n Jo. Wolphii 23orr. ju ber le^tern l;ei^t
eö nad) einer 6l)arafteriftif ber lutljer. 2tbenbmal6lct)re: hujus fjui-
dera opinionis Martinum Luilierum aucloiem et patronuni
fuisse ferunt: — eum erroiem Petrus Maityr onanem diligen-
S^). II. (5.1. mi)a.mvd)i. §.37. gdmnij!. ©freit. 217
^{)i(ipptj!en, welcfje ßalüinS fJÄetnung t\)dlten, ftc aber md)t
unumwunbcn auöfprrtcljen ((5alt){nifiifct)e ©treitfgfcit) '5).
2){e ©cl^weijer fcl)tt)icgen anfangt: aU aber So^anne^ a
gaSco 16) mit feiner franjofifd; reformirten ©emeinbe öon
SJZaria üon ©nglanb üertrieben (1553), in 3)dnemar! unt> in
9tort)t)eutfd)(ant) au6 bitterem 9leli()ionäf)aUc äurücPgewiefen
tissime refutavit. ©o war Qlfo bec erftc ^fngviff t)iet gegeben.
3Bf(lpt)Ql fd)Cie() je^t: Farrago confusanearum et ivter se dissi-
dentitmi opinionum de Coena Domini ex Sacramentariorum
lihris congestd. Magdeb. 1552, alöbann : Recta fides de Coena
Domini ex verbis Apostoli Pauli et Evangelislarum denion-
strata, Magdeb. 1553.
15) «plan de V, II. 1. Sbravb'ö Sogma o. ^eil. 2fbenbma(e u. f.
@e[d). II, 525.
16) S3ortreiftid)e 3(cu^erung übet: ben ©treitgegenftanb in Ja. a La-
sco ep, ad Alb. Hardenberg, Emdae 1546 (Gerdesii Scrinium
antiquarium II, 629): Ego enim tanti iioii facio dissidium hoc
de elementis Sacramentorum, posteaquam de mysteriis conve-
nit, ut propter elementa scindi velim societatem et caritatem
christianam. Mysterium porro omnium summum in Coena esse
puto communioiiem corporis et sanguinis Christi: in hoc vero
nulluni usque dissidium video: omnes enim ingenue fatemur,
nos in Coena vero Christi corpori et sanguini vere etiam
communicare, quicunque verbo illius credimus. Quid jam at-
tinet , quo modo id fiat anxie et curiose disquirere, atque
hoc nomine turbas in Ecclesia non necessarias excitare, quam
alioqui satis affligi et perturbari ab hostibus nostris videmus?
Excitent eas , qui volent, me illarum socium non habebunt.
Mihi ea corporis et sanguinis Christi manducatio satis est,
quam Dominus ipse ore suo nobis ad salutem nostram satis
esse testatur, dum illi addit vitae aeternae promissionem, non
facta Interim mentione uUius alterius manducationis. — Quare
haue ipsam et non aliam manducationem Coenae usu in animo
meo renovo , fidemque illius in animo meo ex Christi institu-
tione obsigno, ne mihi excidat unquam.
218 fS'mk ^eriobe. 2fbfd)n. I. S5. 1517 — 16J8.
tüar 1'), ba erfjoben fi'c^ ßaloi'n unb SSuIIinger, burd) jenen
ganati§mu§ empört, jur ^Bertljeibigunö if)rer gebre^s). ßatüin
17) JoÄ. Utenhovii (cineö if)rft: ^rebiget) si?))plex et fidelis nar-
ratio de institutn ac demum dissipaia Belgarum aliorumque
peregrinorum in Anglia ecclesia, ac potissinmm de susceptis
poslctt illius nomine itineribus , Basti. 1560 ijl bie •SpauptqueUi,
abet nid)t ofjne Uebei-treibunöen, f. ^^ontoppibon'ö Ätrdjenbip;.
ü. SänemarE III, 317. 9?eue fScitx. uon alten unb neuen tt)eot.
®ad)en 1756 ©. 596. 750. ©ittermcnn in fflatec'e Äivc^enf)ilT:.
■}itä)w 1825, II, 150. — ^tancf V, II, 36.
18) Jo. Calvini defensio sanae et orthodoxae doctrinae de Sa-
cramentis , quam ministri Tigurinae Ecclesiae et Genevensis
ante aliquot unnos brevi consensionis formula complexi fuerunt
0. '28. SloD. 1551 (in ben Opp. Calvini ed. Amstel. T. VIII.
p. 618 unter ben Sitein Consensio mutua u. Consensionis capi-
tum expositio). — Westphali collectanea senientiarum D, Aur.
Axigustini de Coena Domini, Ratisp. 1555. — Lasco purgatio
Ecclesiae peregrinorum Francofurtensis, 1555. Calvini secunda
defensio contra Weslphalum, Jan. 1556 ben Ministris et sin-
ceris Dei cultoribus in Saxonicis Ecclesiis et Germania infe-
riore ßeroibmet. {Opp, VIII, 659). Bullingeri apologetica de-
fensio, qua ostendiliir , Tigur. Eccl. nunistros nullum sequi
dogma haereticum in Coena Domini, Febr. 1556. — Confessio
fidei de Eucharistiae sacramento per 7ninistros Ecclesiarum
Saxonicarum (SJ^agbebuci} , @i6leben, ^cemen , ^ilbeofjeim unb
Sübccg), Magdeb. 1557. gernet ©c'^riften oon IBrenj, ©rtjarb
®cl)nepf, ©raSm. 2l"lber, ^aul ö. ©i^en, SDBeftp^al. — Calv. ul-
titna admonitio ad Joach. Westphalum, cui nisi obtemperet, eo
loco posthac habendus erit , quo pertinaces haereticos haberi
jubet Paulus. 1557 (Opp. VIII, 68.5). — Westphali justa de-
fensio adv. insignia 7nendacia Jo. a Lasco 1657. ejusd. Apolo-
gia confessionis de Coena Domini contra corruptelas et calum-
nias Jo. Calvini scripta , Ursellis 1558. — ■ Th. Bezae de
Coena Domini plana et perspicua tractatio, in qua Jo. West-
phali culumniac refelluntur 1559 {tract. theol. I, 211 ügl.
Zi)eoh. SSeja üon Saum 11,48). galoin'ö Seben u. ^envi)
lll, I, 308. SSuUingev'ö Seben o. ^e^ 11, 213.
Z\). II. 6. 1. hit^n. Äird[)e. §. 37. ßatüinijl. (Streit. 219
bcl)auptete mit hev 2£iig§bur(j{fd)cn ßonfeffion überein^ufiimi
Wien, unb berief ftcb bafür auf Wldam^jon aU ben S^erfaffer
berfelben 19) : feine ©egncr fucbten bagegen mit wenig werjlecf;
Um ^of)m ju bereifen, t>a^ ber geltere ju Sutberö Sebjeiteu
nur in beffen ©inne über ba§ 2tbenbmat geleijrt {)abe2o):
«9?elancbtl)on fcljwieg tro^ oüer biefer ^tufforberungen 21). X)a
19) Caivini sec. defensio 1556 {Opp. VJII, 675): repelo, — in
confessione , qualis Ratisbonae (bei bcm SoUoqutum in S?egcn6s
bürg 1541, bt? S3ariata) edita fuil, verbum non extare doctri-
nae nosirae contrarium. Si qua in sensu ambiguitas incidat,
tuillum magis idoneum esse interprelem , quam auctorem
ipsum, cui etiam id honoris pro suo merito facile pii omnes et
eruditi deferent. Ejusd. ultima admonitio 1557 (/. c. p. 687):
Ego si temere comperiar Philippi nomine abusus , nullas
ignominiae notas recuso. — Solum quod dixi et quidem cen-
ties si opus si(, confirmo, non magis a me Philippnm quam a
propriiä visceribus in hac causa posse divelli. S5rieflid}e 2(uf=
fovbcrungcn Salüinä an 5Kclanc^tbon, fein ©dwcigen ju brectien
dd. 6. Ca/. Se-pl. 1554 {Episi. ed. Gen. p. 133) 3. ISoti. Marl,
1555 (p. 157) 10. Cal. Sept. 1555 (/>. 162) 3. Non. Aug. 1557
(p. 185).
20) ®6 ei:fd)icn eine neue ^uögabe o. Phil. Mel. senteniiae y^tt.
aliquot scriptorum de Coena Domini ( [. §. 36. not. 15) cum
praef. Nie. Galli, quae secundae hujus editionis causam osteu-
dil et alia continet lectii utilia, Ratisponae 1554. S" bf>^ S3ors
rebe l^ei^t eö: Cumque leperiantur, qui etiam Philippi aucto-
ritate errorem hunc moliiant et insinuent, etsi causa haec non
nititur hominum suffragiis, operae pretium tarnen me facturum
arbitrabar (ac quod nee auctori recte impiobari possit), si
hanc olim editam ab ipso confessionem darem recudendam. —
Quoquo modo suspicentur aut opinentur aliqui de sententia
Philippi in re sacramentaria, nos eam clare hie expressam
demonstramus, et gratias ipsi agimus pro collectis veterum
suffragiis. Sann fd^ricb SBejIpfial Clarissimi viri, Ph. Me-
lanchthonis sententia de Coena Domini, ex scriptis ejus col-
lectu , Hamburg. 1557.
21) Mel. ad Calvinum 14. Oct. 1554. C. K. VIII, 362: Quod —
220 §8kxU ^ertobe. 3fbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
begann man in 9?orbbeutfc{jIanb bie bort jerffreuefen ^^ilip^is
f!en alö Ärpptocalüini|len ju üerbdcljtigen 22): ^oi).
%imann, ^rebiger in SSremen, mad[)te in einer (Sd)rift
gegen tk ^acramentirer (1555) juerfi bie Ubiquitdt be§ ßeis
beö ß^rifii aU feflfie{;enbeö ^^Jogma geltenb23): bie meiflen
bremifcl)en ^rebiger unterfdjrieben biefelbe: ber 2)ompret)iger
2f(bert ^arbenberg, «jurbe, weil er entfcbieben wibers
fpracb 2*)/ alö Ärpptocaloinifi angegriffen. T)ie ^eftigfeit be§
©treite6 führte fogar mand()e Eiferer wieber an tie ©rdnje
me hortaris, «t repriniam ineruditos clamores illorum, qui
renovant certamen ni^l d^roXar^iiaq , scho , quosdam praeci-
pue odio mei eam disputalionem movere, ut habeant plausi-
biletn causam ad me opprimendum. ad V. Mordeisen 15. Nov.
1557, C. R. IX, 374: Si mihi concedatis, ut in alio loco vi-
vam, respondcbo illis indoctis sycophantis et vere et gravi-
ter, et dicam utilia Ecclesiae.
22) ®o in ©djwerin ben Suriflen Sufluö SonaS , in SRoftocf ben
sJKag. SRubolpt) SOtiind^f)aufcn, äBiggerö Äird^engefd^. SKecftenburgS
©. 144.
23) Farrago senientiarum conseniientium in vera et catholica
doctrina de Coena Domini — contra Sacramentariorum dissi-
dentes inter se opiniones — collecta per Jo. Timannum Am-
sterodamum, Francof. 1555. Uebcrfidjt biefer ©djrift in Dan.
Gerdes hist. motuum ecclesiasticorum in civitate Bremensi ab
a. 1547—1561 (im Scrinium antiquar. V , 1. unb aud^ befonbccg
gebrucft) p. 91. ßin %h\6)nitt jener ©d^rift p 225 — 299 foU ben
S^eweiö fü()ren , quod Christi corpus ubique sit, eo qnod Ver-
bum caro factum est, et quod sedet ad dextram Patris.
24) A'. Uardenbergii positiones udv. ubiquitatem corporis Christi
in farragine Jo. Amsterodami b. Gerdes p. 96: §. 13. Quare
juxta formas loquendi tarn Scripturae sacrae quam veteris
Ecclesiae concludo adversus imaginariam et admodum nuper
istam repertam pantitopian, quam ubiquitatem vocant: Chri-
stum hominem ubique esse propter personae unitatem , non
autem ejus carnem vel humanitaiem.
Z\). II. (5. 1. 2ut()cr. Mkä)c. §. 37. ÄrV)|)tocabinij!en. 22 1
Der SranSfubflantiation 25). 5i)?eranc^tt)on befampfte biefc
neuen 2(u§tt)öcbfe unüer^olen , uerlaugnete öucf) in ben offent;
lidjen erfldrungen, ju welchen er ficf) öeranragt faf;, nie
feine wefentlid) mit ^aföin übereinjliimmenbe SOJeinung üom
2(6enbmale, üermieb e§ aber fid) über bie eigentbumlidjen
IBeflimmungen ber rutf)erifd[)en ßetjre gu erflaren, um bem
wiberwdrticjen ©treite auöjuireicben 26).
S)ie glacianer waren in WlaQbehuxQ , iiem b^Jv^oglicI^en
©ad^fen unb in 9^orbbeutfd)lanb bie ;^errfd)enbe Partei, bie
^|)ilip^ij!en öUein in 6^urfacl)fen: bacjecjen faf)e bie gropere
3a{)I ber eüangelifcben Sanbeäfircben (inäbef. Sommern, |)e|Ten
wnb @übbeutfcl)(anb) nocb unbefangen genug bem «Streite ju,
um hd aller 2rnt)dngHcbfeit an ßutberö ßebre 9KeIancI)t^on§
SSerbienfJe unb bie £eibenfd()aft ber glacianer anjuerfennen 2').
25) Sijjet. (3utaä)tin an ben Sf)urf. ü. b. ^falj 0. 1. SRoo. 1559,
C. R. IX, 962: Acerrime pugnant Papistae, et eorum similes,
ut dicatur corpus Chrisii extra siimtionem inclusum esse spe-
ciebus panis, aut pani , et postulant adorationem, sicut Mor-
linus Brunsvigae dixit: 2)u niu^t nic^t fagcn »SKuni, SOluni/«
fonbern bu mu^t fagen, was iicUä ijl, baä bcv ^ticjler in ber
.f)anb i)at (eine bem ©d)reiben ßutf)er6 an Statt) unb ©emeinbe in
granff. a. m. 1533, b. SBald) XVII, 2435 nodigeäffte ^^cafe:
bort ^ei^t aber ber ©d^luf ; »ttJaS SSrot unb SßSein fei) im Sacra;
menta). Sarcerius jubet delapsas particulas colli^i, et erasa
terra comburi. 2Cet)nli(^e6 h. «Salig III, 528.
26) ebrarb'e S)ogma o. l). 2fDenbmale II, 464.
27) Brentius ud Mel. 6. Nov. 1552 C. R. VII, 1129: te latere
nolui , utut alii de me judicent, me inter hyperboreas illas
rjxas non solum veterem nostram amicitiam, sed etiam vete-
rem senlentiam m^l Si^natoavvTji;, quam divina clementia a vo-
bis praeceptoribus didici , relinere. Coepi te semel animo
meo, ut a>iivo<; Christi, complecti, et doctrinam Ecclesiae a
vobis tradilam ut consentaneam sacrae Scripturae agiioscere. —
Mihi in hac rerum perturbatione non aliud relictum videlur,
222 «Bierte ^cviobc. 2(bfc^n. 1. 35. 1517—1648.
3)a fte inbeljen ben Ic^tern ba6 laute SBort ik^en, fo fd^ici
nen biefelben md)x ©influp p (;aben, aB ft'c wirf lief) IjatUn.
<Bk tvciQtcn eg \oQav, ^dand)ti)on ju einem SBiberrufc auf-
forbern ju taffen (San. 1557), welchen berfelbe aber gurücfj
n)ieö 28).
9?acbbem glaciu§ {Zpi-. 1557) eine tbeologifcbe ^rofeJTur
in Sena angetreten f)atU, würbe biefe Uniüerfitdt ber ^itkU
pnnct ber jtrengen ßutl^eraner, wie fte fd)on immer gu einer
fejTen SSurg beö reinen 8ut()ertbumg bem abgefallenen ^iU
tenberg gegenüber üon ibren 2anbe6berrn, bem frommen
SKartprcr Sobann griebricb un^ feinem (Sobne Sobann grieb^
rieb bem 5i}?ittleren , befiimmt gewefen war. ©elbft auf bem
mit iien .tatbolifen in 2Borm6 (©ept. 1557) ange|!eüten
Sfieligionägefpraebe hxciö)ten Senenfer Sbeologen alä berjoglieb
quam ut optem tibi animum excelsum, qui ista contemnat, ac
noii defatigetur sna officia Ecclesiae probare.
28) Uebec aUe t>ie\e S3ergleict)goerfud)e \. ^Uncf VI, 25. Sichteten
über bie 23erf)anb(ungen , \velä)i bie ?ftiiiiex^ää)\i\<i)en ©etftlid^en
(bef. Wötün ©up. in Sraunfd^weig, 23. ßurttuä ©iip. in ßiibcrf,
^aut ö. ©i^en ®up. in >:^ambur9) in SQSittenberg im San. 1557
f)atUn, f. C. R. IX, 23. Unter ben SSebingungcn, toeldje SOIe;
land)t£)on vorgelegt würben p. 36: 2. Rejicianiur omnes contra-
rii errores Papistarum, Interimistarum, Anabaptislarum, Sacra-
meiitariorum. 3. Ex articulo de justificatione tollantur omnes
corruptelae, pugnantes cum sincera doctrina apostolica, et
Augnstana confessione, praecipue corruptelae de necessitate
operum ad salutem. 5. Ne fiat conciliatio cum Papislis de
ceremoniis , nisi prius conveiierit de doctrina, et ipsi desie-
rint esse persecutores doctrinae. 6. Tempore peisecutionis
edatur ingenua confessio, et non admittatiir servitus pugnans
cum libertate christiana. 7. Petimns quoque amanter a Rev.
Domino praeceptore, ut publice quodam scripto contestari
velit, suam sententiam de rebus adiaphoris et necessitate
opernm ad salutem cum nostrarum Ecclesiarum confessione
conjuncfam esse.
Z\)M. 6. 1. 2utf)eu. Äivdjc. §. 37. ei)ncvc}i|l. etvcit. 223
ftul;fiTcl;e ^(bgeovbnete jene ^anbel 5ur ©pracfje, unb Uwixh
ten baburc^ baä (5nbc be§ ®efpracl;§ 29).
Sm 2(nfange beö Sa()r6 1558 griff TTmaborf, wie jur
@imvei()ung bcv neuen Uniüerfitat Sena, D. ^feffingcv^ in
gei)?gig proposillones de libero arbitrlo üon 1555 an ^^),
unb glaciuä xidjkte biefen ©treit aläbalb gegen ben 5i)?e;
land;tf)onfcben ®i;nerg{gmuS ^i), inbem er bemfelben ble unbe-
29) 2(cten C. R. IX, 221. blande VI, 129. Sä mad)tc tic^ [o
grojjcä 2[uf[ei£}en/ ba^ bec ^apjl: Paulus 4. fogleid) an gevbinanb
fd)vieb , H. Nov. 1557 {Raynaldus 1557 no. 32): Cum maxima
cuia et sollicitudine afficeremur ex impiorum consiliis, quos
Wormatiatn confluxisse andiebamus; — ipse misericordiarum
pater et Deus totiiis consolationis animum nostrum erexit, et
hujusmodi inter eos, ut audivimus, dissidia exciiavit, iit non
acrius cum catholicis quam inier se certare et dissidere, alii
alia dogmata defendentes, coeperintj qua quidem tarn idonea
occasione allata, cum in manu lua , carissime iiii, sit, impia
eorurn consilia dissipare, nonne pro tua perpetua in Deum
pielate et catholicae religionis studio eniteris, ut ea peste
Germaniam liberes? praesertim cum in eo non solum Eccle-
siae paci , sed regnis tuis et Romano imperio consulturus sis,
noii per Deum immortalem tantae apud homines gloriae, noli
tanti apud Deum meriti tempus amittere!
30) Öejfcntnd^e SSefenntni^ ber reinen 8ef)ve beö ©uangelii ii. gon;
futatio bei* je^igen ©c^TOäcmer burd^ 9^tc. ü. amgbocf, ^zno.
1558. 4.
31) M. Jo. Stolsii (f)CV3. fäd)f. >f)ofprebigerö) refuiatio proposilio-
num Pf ef fingert de libero arbilrio, cum praef. M. Jo. Auri-
fabri. M. Flacii lllyrici de eadem controversia. Oct. 1558.
Flacius de originali peccato et libero arbitrio, jmei ©iöput. ü.
1558 u. SRoo. 1559, auc!^ t)tntcv ber Disp. Vinuriensis p. 243.
(Srfl je^t würbe man auf bie entwicfeUing oufmevEfam, Jüe(d)e
SJielandjtfjon in feiner Xiigg. ber loci theol. o. 154b im ^ibfdjnitte
De humanis viribus, s. de libero arbitrio eingcfd}altet (;atte,
itnb iüeld)e nad)t)ec jlctö für bie ^auptftcUe beö eynergiömug galt:
Vidi multos non Epicuraeos, qui cum essent in aliquo nioc-
224 SSiertc 9)enot)e. 7th\d)r\. 1. SJ. 1517—1618.
bingte S3or{)erbejlimmun9 entgegenflellte. (fpncrgijlifdlje
rore propter suos lapsus, diäputabant: qiiomodo sperem me
recipi, cum iion sentiam , in me transtundi novam liicem et
novas virtutes? Praelerea si nihil agit liberum arbitrium:
interea, donec sensero, fieri iilam regenerationem de qua di-
citis, indulgebo diffidentiae et aliis viüosis affeclibus. Haec
Manichaea imaginaiio horribile mendacium est, et ab hoc er-
rore mentes abducendae sunt et docendae, agere aliquid libe-
rum arbitrium. — Nee admittendi sunt Manichaeorum furo-
res, qui fingunt, aliquem esse numerum hominum, quos vo-
cant vh/.ovc, /.ai -/oi/.ovq, qui converti non possint. Nee fit
conversio in Davide, ut si lapis in ficum verteretur, Sed agit
aliquid liberum arbitrium in Davide, cum audivit objurgatio-
nem et promissionem, volens jam et libere fatelur delictum.
El agit aliquid ejus voluntas , cum se sustentat hac voce:
Dominus abstulii peccatum iuum. Cumque conatur se hac
voce sustentare, jam adjuvaiur a Spiritu S. juxta iliud Pauli:
Evangelium est potentia Dei ad salutem non repugnanti, i. e.
non contemnenti promissionem, sed assentienti et credenti, —
Si tantum exspectanda esset illa infusio qualitatum sine uUa
nostra actione, sicut Enthusiastae et Manichaei finxernnt:
nihil opus esset ministerio evangelico , nuUa etiam lucta in
animis esset. Sed instituit Dens ministerium, ut vox accipia-
tur, ut promissionem mens cogitet et amplectatur , et, dum
repugnamus diffidentiae, Spiritus S. simul in nobis sit efficax.
Sic igitur illis, qui cessationem suara excusant, qui putant,
nihil agere liberum arbitrium, respondeo: immo, mandatum
Dei aeternum et immotum est, ut voci Evangelii obtemperes,
ut filium Dei audias, ut agnoscas mediatorem. Quam tetra
sunt haec peccata, noile adspicere donatum generi humano
mediatorem, Filium Dei? Non possum, inquies. Immo aliquo
modo potes. Et cum te voce Evangelii sustentas, adjuvari te
a Deo petito, et scito, Spiritum S. efficacem esse in ea con-
solatione. Scito, velle Deum hoc ipso modo nos convertere,
cum promissione excitati luctamur nobiscum , invocamus et
repugnamus diffidentiae nostrae et aliis vitiosis affeclibus.
Ideo veteres aliqui sie dixerunt, liberum arbitrium in homine
Zl)M 6.1. ^ut\).^, §.37. ?)r)ili>pi)len u.^^tadaneu 1 558. 225
(StrcidgfeiO ^a). SSergcbcnä fucf)tcn bie in grnnffurt üers
fammelten coangelifctjen gurflen burcJ) etne befonnene unt»
unpartciifcfjc ^rfrärung ( ^ ran f fürt er 9icce0, 18. SKdrj
1558)33) allen tiefen ©treitigfciten ein ^nt»c ju mad;en:
facultatem esse applicandi se ad gratiam, i. e. audit promis-
sionem, et assentiri conatur, et abjicit peccata contra con-
scientiam. Talia non fiunt in diabolis: discrimen igitiir inter
diabolos et genus humanuni consideietur. Fiunt aulem hacc
illustriora, considerata promissione. Cum piomissio sit uni-
versalis, nee sinl in Deo contraiiae volun(ates, necesse est,
in nobis esse aliquayn discriminis causam, cur Said abjiciatur,
David recipialur , i. e. necesse est, aliquam esse actionem
dissimilem in bis duobus. Haec dextre intellecta vera sunt;
et usus in exercitiis iidei et in veta consolatione, cum ac-
quiescunt anirai in Filio Dei monstiato in promissione, illu-
strabil hanc copulationem causarum, verbi Dei, Spiritus S. et
voluntatis. "Kn tiefen paragiaphum posi mortem Lutheri in-
sertum, tnsbef. an bte Definition, liberum arbitrium facultatem
esse applicandi se ad gratiam , fliegen fid) aud) mandje greunbe
5!Relanci^tf)onö , unb befragten iijxi barüber namentlid^ 1557 in
aSorme. 5}ieland)tf)on befviebigtc fie burd) hie 6cf lärung , ba^ er
bic voluniatem renatam meine, ogt. Saltfjafav'ö v^i|^orie beö
torgifd)en S3ud)6, ©t. 5, ©. 13. 31-
32) Com: Schiüsselburgii catal. haer. Hb. V. de Synergistis.
^lancE IV, 567, bie ©treitfd)riften nad)geiüiefen oon @b.
©d)mib in Siiebner'ö 3ntfd)r. f. i)\ft. Ät)eoI. 1849. I, 15.
33) C. R. IX, 489. ^iftoric bc6 ©acramentöftreitä , Seipsig 1591.
4. @. 570. (gö Hegt bemfelben eine ©d^rift ?meland)t^on6 jum
®vunbe, enhüeber bie oon if)m in Sßormg abgefaßte formula con-
sensus (C. R. IX , 365) , ober bie beutfd)e ^Bearbeitung berfelben
für ben (5()urf. 2fugufl C. R. IX, 403, f. ^el. ©einreiben an ben
mtl) ju Siurnberg, 14. SO?ai 1558, C. R.IX, 548. ^(u^erbem
würbe aber aud) ein öon bem ^er^oge (5f)riftopf) o. SBürtemberg
oorgelegter 2fuffa^ oon SSrenj benu|t, njetd^er mit 2(uönat)mc ber
Oftanbriflifd)en ^ta^e ganj mit bem 9JJeland)t()onfd)en libereim
ftimmte (Sattler'ö SBiirtemb. ®efd). IV, 125. ©djnurrcr'ö
(grtäut. b. SBiirtemb. Äirdjen^SJeformationö; u. @elcl)rten=@efd).
®iefelev'6 Äirdxugffrfi. 3vSb. 2tlimi. 15
220 ^'mU ?)enot)e. Ibfcbn. !. ^. 1517—1648.
J^erjog Sol)«nn gritbrid) ber SO^ittlere irieS biefelbe entfcbici
ben jurücf, unb liep 2(nf. 1559 eine ßonfutation aller
©. 248). Sie giir|!en ei-flavten im fRccc^, bap fte feine neue Son=
feffton aufilellen , [onbevn nur in &emä^i)nt ber JCuggburgifAen
ßonfefftüu ftd) über bie flreitig geirorbcnen ^puncte augfprccben
VüoUfen. ©0 1. baß ber fOienfd) allein burd) ben ©lauben
»retjen beö @et)ori'am6 ßljrifti geredjt werbe, nic^t aber tregen ber
folgenben S3erncuerung, neben roeldier immer nod} große ©d}n)ad)=
|)eit unb ©linbe bleibet (gegen öfianber). 2. «SSon biefer Propo-
sitio: gute SBerEc [inb t\'öti)iq, jur ©eligfett. @6 i\t ge?
n)iß göttUd)e uniüanbelbare S[öal)rl)eit : nova obedieiuia est neces-
saria, ber neue ©eljorfam ijl notl)tr»enbig in ben ©eredjtfertigten;
unb föUen biefe SBorte in it)rem red)ten SJcrftanb bleiben 9'iötf)i9
^eift göttlid)e Orbnung : nova obedieniia est rieces?aria, unb
nova obedientia ejt debitam eo ipso, quia ordo immotus est,
ut creatura raiionalis Deo obediat. — dagegen madien cttid)e
eine grobe Scutung : nötl)ig f)eiße, baö erjrcungen ifl burd) ?(urd)t
ober ©träfe. Siefe SÖSorte : gute 5öerFe , werben aud) grob »er^
ftanben, oUein «on ciußerlici^en SQSerfen^ biefe 9?ebe aber, nova
obedientia, — foU alfo oerftanben werben: baä neue ö:itt)t im
^erjen, burd^ iai SBort ©otteö oom ©ofjn unb l)eil. ©eifl ange;
jünbet, unb j^reube in ®ott, 3fnrufung, guter S3orfa^, barauö
öußerltdje gute SQSerfe fommen. — SBtcwol)l nun biefe Propositio
fejijuf)alten ijl: nova obedientia est necessaria, — fo wollen Wir
9leid)Wol)l biefe So orte : ad saluiem, — nid^t baran {)ängen , weil
biefer "Knijang, gebeutet wirb auf ba6 meritum ober S3erbienft, unb
Wirb bie £e{)re öon ber ©nabe »erbunfelt^ benn biefeö bleibt xvai)v,
i)a^ ber SSenfcI) oor ©Ott gered}t unb ein @rbe ber ewigen (Selige
Mt fei) au6 ©naben, um be§ ^errn 6£)rifti wtUen, allein burd)
ben ©lauben an il)n.« 3. Sßom ©acrament beö ßetbeS unb
SBlutee be» v^errn ©Ijrij^i. SSon bemfelben foU nad) ber 2luggb.
eonfeffton getel)rt werben, vba^ in biefer, be6 .^errn (!St)rijli, £)rb=
nung fcineö 2Cbenbmalä er wat)rt)aftig , lebenbig, wefentlid) unb ge=
genwärtig fct), aud) mit SSrob unb Sßein, alfo oon iljm georbnet,
un6 (5l)riften fein ßeib unb S3lut ju effen unb ju trinfen gegeben,
unb bejeuget t)ietmit , taf wir feine ©liebmaßen fepen, applicirt
ung fid) fclbft unb feine gnäbige S3crt)etpung, unb wirft in unö.
ZI). II. 61. gutI).Ä. i5.37. W^W^en u.gtacianet 1 559. 227
Svrlc^ven jener Seit ^j) , unb inöbefonbere ber ^()iUi)piflifd)en
2(l|'o fpcid)t //i7rtr/w«; Haec snmta et hausta iaciunc, ut Christus
sit in nobis et nos in ipso, b. i. : fo man bifS nicfct u. trinft,
ift bamit (5()ri|tii6 in iinS unb trir in if)m. >Dicfe5Borte rebfn Hat
üon bei- 9?ie^ung, wie oud) auöbrücfUc^ oon ber 9Iiegung ^quIuS
rebet: baö Srot ifl bie ®emeinfd^aft mit bem ßeib 6t)riftij ba6
Eonn nid)t aiiper bcv SJie^ung oetflanben werben.« 4. »S3on ben
Adiophoris , über mittelmäßigen (Seremonien in ber Ä',rd)e. S3on
mittelmäßigen Seremonien foU alfo gelel)rt werben, baß bie[clben
mögen il)rer felbft l)alb ol)ne @iinbe gebroudjt ober unterlaffen tücr=
ben: — ba aber bie red)te djrißlidje 8el)rc be6 l)eil. ©üangelionS
verunreinigt ober verfolgt mürbe, ba finb nid)t allein bie mittels
mäßigen, fonbern aud) anbere Seremonien fdjäblid^ unb nad)tl)eili9,
mie ?)aulu6 fagt: ben Unreinen tjl aVm unrein.« SßSeiterljin »ers
einigen fid} bie giivfren, '^a^ , menn fünftig megen einer bicfcr 2(r=
tita ä)i6putationen erregt mürben, fte fid) mit d)ii(ilidber fiiebe unb
©anftmütt}igfeit weiter untcrreben, aud) nid)t gcftatten wollten,
baß in-iljren fianben anberS gelet)rt würbe. SBer auf abweid)cnbe
SÄeinungen falle, foUc fic^ bei (Srfal}venen ^ati) fud)enj feine
Sd^rift in 9ieligion6fad)en foUe gebrückt werben, ol)ne juoor burdf)
bie oerorbneten S3efcl)l6l)aber befid)ti9t ju fe^nj oielweniger follen
iSd)mäl)büd)er getüattet werben j (Sonfifiorien unb ©uperintenbenten
foUen für fold)e gälle mit Snftructtonen oerfeljen, fein ^tnberölel)--
renbcr im Ätrd)enbienjlte gcbulbet werben. Uebrigenö woUe man
burd) biefe SJereinigung bie anbern confeffiongoerwanbten (Stanbc
nid)t oerad)tcn ober auSf(^ließen, fte oielmet)r jum SSeitritte einlas
ben. 2)er Steceß ift unter5eid)net oon ben Sliurfürften o. b. ^falj,
©ac^fen unb SSranbenburg, ^faljgraf SBolfgang , •?)eräog (Sl)riflopl()
ju aSüitemterg, ßanbgraf ^()ilipp ju Reffen. J. F. le Bret de
recessu Francofurtano anni 1558, dogmalico eridos pomoy
Tubing. 1796. 4. 'PlancE VI, 174.
34) Illustrissimi Vrincipis ac Domini, Dom. Jo. Friderici se-
cundi, suo ac fratrum D. Jo. Wilhelmi , et D. J. Friderici
natu junioris nomine solida et ex verbo Dei sumpta confulatio
et condemnatio praecipuarum corruptelarum , sectarum et er-
rorum, hoc tempore — ingruentium et grassantium, — ud
sitae Cels. et fratrum suorum subditos cujus cumjue ordinis
15*
228 SJkrtc ?)enobc. %^6)r\. 1. m, 1517—1648.
Se^ren erfdjeinen, um burd) biefelbe ba6 reine Sutl)ertf)um
scripta et edita. Jenae 1559. 4. 3nt)alt: I. Confutatio erroris
Serveti f 2. Schuenckfeldii , 3. Antinomoriim , 4. Anabaptista-
rrim , 5. Zuiiiglii. f. 20: Summa sernentiae nostiae, sicut et.
in Augustana Confessione et Apologie, et Sclimalc. articulis
proponitur, haec est, videlicet: quod in Coena Domini Chri-
stus re vera corpus et sanguinem suum sumentibus impertiat,
idqne non imaginarie, sed vere et substantialiter; non absen-
tia in coelo, sed praesentia in terra; nee tanlum dignis, sed
etiani indignis; non fide tantnm spiritualiter , sed etiam ore
corporaliter usurpanda; ac fjuod credeniibus simul donet et
applicet remisäionem peccatorum, atqiie alia beneficia in
Evangelio promissa. @egen ben crftcn ©inwanb bet o^tüinglianer;
Christus supra coeios omnes evectus est, et nnnc considet ad
dextram aeterni Patris definito et conscripto loco; ergo im-
possibile est, in sacramento Coenae corpus et sanguinem
Christi vere et siibstantialiter exhiberi, wivb beijauptft, ascen-
sionem Christi non esse localem quandam disjunationem aut
secessionem ab Ecclesia , sed patefaciionem illustrem et con-
spicuam divinitatis, quam habuit Christus ab aeterno una
cum Patre, et quam forma servi assumpta in natura nostra
tantisper texit et occultavit, donec mysterium redemptionis
nostrae absolveret. Deinde dextra Dei non significat locum
aliquem definitum et circumscriptum , ut est dextra alicujus
regis: sed ut Deus nullo corporali loco concludi et appre-
hendi potest, ita dextera ejus omnia implet, excedit et supe-
rat, et nusquam non praesto adest. — Haec vero majestas
Christi, ut modo nullo impcdimento est praesentiae corporis
ipsius in Coena, ita roulto magis eam comprobat et confirmat,
et quia humanitas Christi ad dexteram Dei collocata est, et
cum divinitate perpetuo et indissolubili (oedere copulata
unione hypostatica. 6. Confutatio corruptelarum in articulo
de libero arbitrio s. de viribus humanis. ^uev^ flCQPn bie ^es
lagianer, bann gegen bie ©pnergiften, f. 33 versa: Secunda
opinio longe concinnior et judicio rationis plausibilior haec
est: hominem lapsu Adae vitiatum, et de suo statu et inte-
gritate miaerabiliter quidem dejeclum esse ita, ut natura ad
2;f).II.(5.I.2utf).Ä.§.37.^()inppif!cnu.Stacianev 1559. 229
in feinem Sanbe für immer fejijulleUen. 2)iefe ©djrift
peccacum propensus et pioclivis «it, sed tarnen vires humanas
noii iia prorsus prostratas, extiuctas et deletas esse, quin
graliae Dei excitanti et adjuvanli libere in conversione homi-
nis cooperaii possil. Hinc acceptionem vel lejectionem gra-
tiae Uei in libero hominis arbitrio collocani: et mentem ac
voluntateni hominis ovvi()yov sen causam cum verbo et Spiritu
Dei cooperantem staiuunl nostrae ad Deum conversionis seu
legeneiationis. Dagegen voixb bie 8e()re aufgcjlellt, naturam
humanam lapsu Adae non modo infirmatam , sed piorsus a
üeo aversam eifjue inimicam et tyrannidi peccati ac Satanac
subjectam esse, ita ut non tantum propensa ad peccandum
inclinet et feratur, sed peccato prorsus obnoxia et mancipata
sit. Etsi enim lapsus Adae non sustulit ipsam voluntalem,
tamen ex libera servam , el ex bona malam lecit. Deinde
profitemur, utiumque homini non renato impossibile esse, in-
lelligere aut apprehendeie voluntalem Dei in verbo patelactam,
aut sua ipsius voluntate ad Deum se convertere, boni aliquid
velle aut perticere. f. 35 verso ; Paulus totum Deo vendicai,
quod scilicet non tantum voluntalem nostram adjuvet, sed
ipsum velle et perficere efficiat. f. 36 verso: Quod autem
post regeneraiioiiem homo, per Spiritum sanctum nova luce
et voluntate donatus , jam ui templum et Organum Spiritus
sancti Deo oblemperet, ut tunc aivi^yot; Dei appelletur, non
relragamur. 7. Confutalio erroriim Osiandri et Stanckari in
articulo juslificaiinnis. 8. Contra eirorem Mnjoris, quod
bona opera necessaria sint ad salutem. 9. Confutalio Adiu-
p/iorismi. f. 55; His et aliis gravissimis causis inducti hacte-
nus Adiaphorismo contradiximus, et nos ab ipsis auctoribus
taiitisper segregamus, donec solerani aliqua et perspicua re-
l'utatione ab ipsis condemnetur, et ex Ecciesia Christi explo-
datur ac proHigetur. Conclusio f. 59; Mandamus primum
omnibus et singulis nostrae ditionis Praelatis, et inprimis
Academiae Jenensis Prolessoribus, — ut quae sciiola ab ill.
Principe Electore amantissimo parente noslro , et a nobis di-
lectissimisque fratribus nosiris ad tuendum coeleste saiutaris
veritatis Evungelii deposilum, oppugnandosque errores ac
230 matU ^enobc. 2rbfd)n. 1. 25. 1517—1648.
hxa6)U ahex unter t)ie Senenfer felbfl Undnigfeit, ba 2Sicto«
sectas praecipue instituta fundataque est, item Superintenden-
tibus, Pastoribus, — Ludirectoribus, — ut et puram Evan-
gelii doctrinam — hisce quoque confutationibns congtuentem
— doceant, nee ulla ratione corruptelis illis, quaruni conlii-
tatio hie suscepta est, aut ullis aliis patrocinium aut sophisti-
cam defensionem aceommodent. 3£iJö jener 2ef)re de libero ar-
bitrio folgte notf)wenbtg bie unbebingte a3or()crbefttmmung, vceldje
ivoat glaciug nidjt unumwunben onerEonntc (f. ^landE IV, 704),
ttJoI)l Qbeu 2(nbere [einet Partei, j. 58. Sffitganb in [. soluiiones
ad paralogismos Synergislarum {Schlüsselburg catal. haeret.
V, 228): Alia sunt arcana Dei, quae ut non possumus, ita
nee debemus scrutari; alia sunt patefacta, quae toto pectore
amplectenda et mordicus retinenda sunt. Patefacta sunt, quod
tantum credentes in Christum Deus velit salvos facere, item
incredulitas sit ex nobis. Sed recondita Dei judicia sunt,
quare Paulum eonvertat, Caipham non convertat, Peirum la-
bentem recipiat, Judam relinquat in desperatione. TU. Hess-
husii confutatio Synergislarum ( l. c. p. 320 ) .- Hoc respectu
Deus non vult, ut omnes salventur: non enim omnes elegit.
Tfic. Ambsdorfii sententia de declaratione Victorini 1562 (/. c.
p 547).- Non est nisi unus modus agendi Dei cum omnibus
creaturis. — Quare eodem modo cum ho.nine volente et in-
telligente agit Deus, quemadmodum cum omnibus creaturis
reliquis, lapide et trunco, per solum suum velle et dicere» —
Sßenn ©Ott tebet unb [priest, [o wirb Stein unb .^olj getragen,
Qei)a\vet unb getcget, wie, wenn unb vooi)in er will, quia non ca-
dit passer in terram sine voluntate patris, qui in coelis est.
2(lfo wenn ®ott rebet unb will, fo wirb ber SJJenfd) per verbi
ministerinm befel)rct, fromm unb gerecht. SBenn ©ott will unb
fprid^t, fo glaubet bcr SKenfd^ bem ©oangelio unb wirb feiig: quia
Deus miseretur cujus vnlt, et Spiritus spirat nbi et quando
vult. — Sicut lapides et trunci sunt in potesiate Dei, ita et
eodem modo voluntas et intellectns hominis sunt in voluntate
Dei, ut homo nihil prorsus velle et eligere possit, nisi id
quod vult et dieit Deus, sive ex gralia, sive ex ira, S3gl.
^Ijilippö, C. 0. «Reffen, misbilligcnbcö @utad)ten über bie konfus
3:^.11. (S.I. Sut^.Ä. §.37. ?)f)iHppif>en u.Stacianci: 1 559. 23 1
vinu§ ©trigePs) ben ©pnergiSmuö t)ertt)eit)i9te. :J)er .^ers
jjpg n'e0 ftdf) anfangt üon ben Bcfoten öerfeifcn , benfclbcu
ücrf)nffcn j^u laffen (9J?^r5 hi^^ 2fug. 1559): aber aiid) naö)
feiner g^reilnffung blieb ber 3»t?iefpalt unerlebigt se).
2£nbere Unru()en entjlanben gleid) jettig in .^eibefs
berg 37). ^^i ber ^fa(j war bie 9ieformation unter SOZelan^
d[)tl)on§ SiJJitnnrfung eingefu()rt, unb feine 2(bcnbma(^(e()re in
tie v^irdienorbnung aufgenommen. 2!)er I)od)fabrenbc Site;
mann ^eß{)ufiu^, 1558 alä ©eneratfuperintenbent nad)
^eibelberg berufen , fonnte bat)er t)ier teid)t Ärp^jtocaloiniften
entbecfen , unb griff namentlid; tm 2)iaconu§ 2ßilt}elm Mla
biti alö fold)en an. 2)er (§f)urfürft griebrid) III. , weldjcv
im gebr. 1559 auf Ätto ^einrid) folgte, fud^te anfangt bie
©trcitenben ju iierf6f)nen: aU fte aber fortfut)ren it)ren©treit
auf i>m Äanjeln fortjufetien , enttiep er bdbe itjrer 2(emter
(Sept. 1559).
50?e(and)t()on erfjiett SSeranlaffung ftdf) nod() üor feinem
2!obe entfcbieben über bk ftreitigen ©egenfianbe auösufprecljen.
Sn feinem S5eben!en über "oie 2Beimarfd;e ßonfutation an
totton in einem ©c^veikn an >§evj09 Sot). gviebvid) 7. COTär^ 1559
C. R. IX, 752.
35) SSrieftüec^fel ber berüf)niteften @ele()rten mit Jpcvjoß 3(lbi'ed)t üon
^reufjen o. Sof). SSoigt (Äöniggbcrg 1841) ©. 575. J. C. TU.
Otto de Vict. Strigelio liberioris mentis in EccL Luther, vin-
dice, Jevae 1843. ©d)enEel II, 453.
36) ^lancf IV, 598.
37) Henr. Aliingii (^cof. b. S()eol. in >:^eibelberg u. ©föningen f
1644) hisloria Ecclesine Valatinae {ed. L. Chr. Miey , in b.
Monumentis fietiitis et lileroriis, Francof. ad 31. 1701. 4. p.
129). 95. ®. ©truüe OProf. jnr. in Sena) ^fa(^ifd)o .«;ivrf)en--
t)ijl., grantf. 1721. 4. ©, 66. ©alig lll, 439. -"Planif V, II,
329. C. Jpauffef'6 @efd). b. vl;ein. ?)fal3 II, 7. ®. ©eifen'ä
@efd). b. «Reform, in .&eibeUiei-g, .?)fib. 1846. @. 76. Sbratb*
II , 585.
z32 SSiertc ^criofee. %^d)n. 1. S5. 1517—1648.
ben (5()itrfür|Ien ^(uguj^ ö. 9. SJlarj 1559 erflartc er ftd) füt:
jer gegen bie flaclanifdjen 2(u6n)fid)fe ^8), in ben Responsio-
38) Corp. Ref. IX, 763. »5. Son ^tüingltanern f)at)en ft'e einen
oerbädjtigen Zitel Qtmaäjt, alte unb neue 3»t)ingtianer, unb fagen
bod^ nid^t, was fie neue Bwinglianet nennen. 9tun wollen fte gcs
Italien (eyn bie oUerfreubigften f>apftfref|'er , unb bürfen nid^t ein
SßJovt fagen öon biefer allergröbflcn Slbgötterei, nämlid^ ha^ augec
bem eingefe^ten SSrauct) ntd^t ©accament fepn Eann, fonbern ftärs
fen papiiltfd^e ^fbgötterei, unb fe^en bennoc^ etlidic propositiones,
lücldje niemanb in ber Äirdje oon 3fnfang, anä^ bie ^äpjlifd^en
nid^t, gefegt i)aben, nämlid^: ba^ ber Ceib Sl)nfti an allen Orten
fe^, in (Stein unb ^olj. ©o nun biefeS alfo vo'äxe , tt)a§ würbe
Unterfd^eib fei)n jwifd^cn bieRm ©acrament unb anbcrn ^^ingen?«
— »6. S3om freien SBillen ift offentlid), ia^ fie mid^, ^Ijilips
pum, furnel)mlid^ anfecl)ten, Saoon tl)ue iä) bicfen SScric^t. Sd^
l)ab bei ßeben gutl)eri unb l)ernad^ biefe Stoica unb Manichaea
deliria oerworfen , i>a^ 8utl)er unb anbre gefdjrieben f)aben: alle
SßerE, gut unb böf, in allen ?Olenfd^en, guten unb böfen , müßten
alfo gefd)el)en. 9lun ijl offentlid), baf biefe Siebe wiber ©otteö
flBort ifl, unb ift fd^äblid) wiber alle 3ud^t, unb läfterlid) wibec
©Ott. Sarum l)abe id) mit fleißiger s>tadjtrad)tung Unterfd^eib ges
fe^et, wiefern ber SJtenfd^ freien SOSillen i)at , äu^erlid^e 3ud)t ju
galten, aud) cor ber SQSiebergeburt. (S5er pommerifd^c ©enevoU
fuperintenbent Jac. Rungius , ein ®d)üler 50Jeland)t^onS, erjäljlt
oon bem SBormfer @efpräd}e 1557, f. SSaltliaf ar'6 •^x\t. beS
torgifd)en SSudjö ©t. 5. ©. 32: Cum Pontificii a nostris flagi-
tarent, ut damiiarent lllyricuni in doctrina de libero arbitrio,
Osiandrum in docirina de justificatione, et Calviiium in do-
ctrina de Coena Domini, et Brentius cum plerisque aliis a
condemnando lllyrico non alienus esset; respondit D. Philip-
pus, non esse in eo obsequendum Papistis, qui sub nomine
lUyrici Luiheri condemnationem vafre a nostris flagitarent.
Sibi Luiheri mentem et sententiam in doctrina liberi arbitrii
esse noiam, damnare igitur eam nee posse, nee velle.) —
2Bie wir nun leieren oon ber S3eEel)rung ober SßSiebergeburt , — res
* fcriren wir uns auf unfre ©diriftea. — 9iun fagen wir, eö foU
ber sßicnfd) beibe ^rebi^t betrad^ten, @efe| unb eoangeliumj unb
ZI). II. Q. I. 2ut^a\ mv6)c. §. 37. S)?elanc^t^on 1 559. 233
nc8 ad iinpios articiilos Bavarlcac iuqiiisltionls CiiUQ.
1559) aber auöfüf)r(icl) gegen alle alte unb neue Srrtl()umer
ter 3eit39); in t,ent üon bem (If)urfurjlen gn'ebrid; III. ü.
fo er ftd) tröfiet mit bem ©oangelio unb Ärojl in red^tem (Sd)niers
äen füf)let, tjl gewijj, ba^ ©ott ben fjcil. ®eifl in ba6 ^etj gibt,
ber alöbann »trfet. — Unb ifl alfo ber t)eil. ©eifl arrabo unb
baö ^fanb im Sroft, unb bleibet bic Siegel: praecedente gratia
comitante voluntate. ®enn beibeö ift it)Qf)r: SBenn bei" SiKenfd^
»rare ivie ein SSlocE, fo wäre fein ©treit. Item, fo ftd^ ber SBSiUe
»om Svoft abiüenben mag, fo ijl bagegcn ju »erflel)en , baf er et;
iv»aö rcirfet, unb folget bem i)i\l ®etft/ fo er ben Sroft annimmt.
Et rejiciens rejicit sua voluntate, nee Deus est causa, quod
voluntas rejicit. Item , donec voluntas omnino repugnat,
nuUa est conversio. — fSSir fpred)en / ber ©efallene foU in ber
SHeue unb 3(ngjl bie S3erf)ei^ung ber Onabe betrachten} baburd)
tüirfet ©Ott, — gibt ein günflein beS ©laubenä, ba^ Srojl u. ©treit
anfaf)et. ^ie fd^reiet SUpricug, ©tolj unb fein SSruber ©alluä
öon ber (5rn:>äl)lung : icaö l)ilft biefe S3erl)eifung biefen, iis nic^t
ertt)äf)let finb? — (So finb bergleid^cn 3;rofifd)riften , burd^ 8ut|)e;
rum geftellt, nod^ in feinen epistolis ju finben, unb f)aben iä) unb
2(nbere oft in ©egenttiärtigfeit geljöret, ia^ er felbjl 2(nbere alfo
getröftet ijat: fte foUten fid^ an bie ^romiffton galten, voelä)e tft
universalis, unb foUen wir unö felbft nic^t auSfd^liepen.« 3(ud&
Soad). (SamerariuS war üom 6f)urfiirilen ju einem ©utad^ten
aufgeforbert, unb erftattete baffelbe b. 15. gebr. 1559 ganj über;
cinftimmenb mit SDfieland)tl)on, f. bajfelbe in ben 9^euen Beiträgen
oon alten unb neuen t^eol. ©ad^en 1754. ®. 721.
39) Mel. testamentum 18. Apr. 1560. C. K. IX, 1098.- Confes-
sionem fidei et gratiarum actionem ad Deum et dominum no-
strum J. Chr. scripseram ante bis, sed chartae sunt interce-
ptae. Volo tarnen contessionem meam esse responsiones de
Bavaricis articulis contra Pontificios, Anabaptistas, Flacia-
nos et similes. 35te Responsiones erfd^ienen Viteb. 1559. 8.
wiebergebrudft in Opp. Mel. I, 3()0 unb in Corp. doctrinae Mi-
snicum p. 891. De XXII. art. an credant in homine esse li-
berum arbilrium? liesp. Etiam in homine noii renato est
alifjua libcrtus voluntatis , quod attinet ad externa opera ta-
234 S^iei'fc ^cnobe. 2(bfd)n. I. S5. 1517—1648.
cienda. — Ego, ut intelligi possit, dici de exlernis gesli-
bus , et ut disputationes quasdam obscuras praeteream, nemi-
ro eam libertatem regendae locomotivae. — Haec rectio lo-
comotivae, quae est facere opera externa legi Dei congru-
entia, nominatur usitate externa disciplina, quam severe prae-
cipi a Deo manifestum est. — Simul aulem sciendum est,
hanc libertatem regendae locomotivae etiam horribiiiler im-
pediri duabus rebus, praesertim in impiis, videlicet liumana
infirmitate et impulsionibus diabolorum. — Palam etiam re-
jicio et detestor Stoicos et Manichaeos furores, qui affirmant,
omnia necessario fieri , bonas et malas actiones , de quibus
omitio hie longiores disputationes. 'j'antum oro juniores, ut
fugiant has monstrosas opiniones , quae sunt ccntump|!iosae
contra üeum , et perniciosae moribus. — Recitata vera sen-
tcntia de hoc gradu libertatis in non renalis profiteri et hoc
necesse est contra Pelagianos et Monachos, hanc disciplinam
nequaquam esse impletionem legis Dei, quae concionaiur de
perfecta conformitate cum Deo, et interiore et exteriore obe-
dientia, nee esse inchoationem interJoris obedientiae, nee esse
justitiam coram Deo, nee tollere peccata, nee mereri remis-
sionem peccatorum. — JVon possunt tolli peccatum et mors
libero arbitrio hominum, nee potest voluntas humana inchoare
interiorem obedientiam sine Filio Dei, sine Evangelio, et
sine Spiritu sancto. Talis non est überlas humanae volunta-
tis. Sed tamen in renalis qualis sit libertas, considerandum
est, quia non est minor libertas in Joseph, quam in Scipione.
Simul etiam considerandum est, quid intersit inter castitatem
Joseph et castitatem Scipionis. — Etiamsi foris haec opera
videntur similia , tamen intus causae dissimiles sunt, Filius
Dei accendens cogitationem in mente per doctrinam, et Spi-
ritus sanctus excitans motus in corde , qualis ipse est, et
voluntas obtcmperat volens, non coacta. — Persona jusia est
sola fide propter Mediatorem : deinde placet obedientia, quae
est justitia bonae conscientiae, quae regitur invocalione Dei
et Spiriiu sancto, et est fructus Spiritus sancii, et cultus
Dei, quia petitur, sentitur et praedicatur auxilium Dei, et
ostendiiur, quod Deo hie bonos tribuatur, qui in credente
propter Filinm placet. — Manifestum est et varie oppugnari
Sf). 11. 6. 1. Suft;ei'. Äii-d)e. §. 37. g)?eIand)t^on 1559. 235
fidem in illis ipsis quoque, qiii ad Deiim conversi , renati et
sancti sunt, cum ant adspiciiint snam infirmitatem, aut dispu-
tant de electione. His certe opus est laboie quaeiente dicta,
quae Deus consolationis causa proposuit. — Sicut igitur
etiam conveisi postea consolatione erigendi sunt, ita in ipsa
conveisione dicendum est iis , qui jani habeiit dolores, ne
maneant in dubitatione, donec vi cogantur credere, sed au-
diant et cogitent Evangelium, quo Deus est efficax et trahit
corda, et sciant se tunc esse illos auditores, ad quos dictum
est: venile ad me omnes , qui laboralis et onerati estis, et
ego reficiani vos. — Sed dicunt illi disputatores, Evangelium
tantum ad electos pertinere. Ad id respondeo: etsi non omnes
accipiunt consolationem , — tarnen promissio est universalis,
et certum est pertinere eam ad omnes, qui eam accipiunt. —
Donec enim omnino repugnat voluntas, nulla facta est con-
versio. Ideo inquit Chrysostomus: tXxit, fih 6 &i6<;, ßovX6/A,i-
vov Se sXy.il,. — Alii non volunt videri tollere doctrinam, et
tarnen removent consolationem, quae inchoatur verbo, cum
disputant promissionem particularem esse, et ponunt contra-
dictorias voluntates in Deo. His oppono dictum: fides ex
nuditu est. Et quae potest esse fides, si depellatur mens a
promissione his fulminibus: fortassis nihil ad te pertinet pro-
missio, exspecta violentos raptus et coactionem. — Vidiraus
ipsum Luiherum in suo quodam agone ego et alii saepe repe-
tentem hoc dictum : conclusit omnes sub peccatum, ut omnimn
misereatur. — Et tarnen simul fateor, plurima Deum in
Omnibus sanctis ita agere, ut voluntas tantum sit subjectum
patiens. Interea tarnen regula tenenda est: fides ex audilu
est; cogilatione promissionis nos sustentemus, repugnemus
diffidenliae, et inter veros gemitus dicamus: credo, Domine,
opem fer imbeciliiiati meue. Art. Will. An sola fide homo
justificetur. — Etsi verum est, cum in conversione fit vera
consolatio fide per SpiriJum sanctum, habitare Deum in cor-
dibus, et inchoari novam obcdientiamj tarnen semper statuon-
dum est, in hac vila porsonam justam esse coram Deo sola
fide, i. e. habere remissionem peccatorum et r-conciliationem
seu imputationem jiisiitiae, placere seu acceptam esse perso-
nam Deo ad vitani aeternam , et haercdem vitao aeternae
236 mkxk ^crtobe. ^Cbfrfjn. 1. SS. 1517—1648.
sola fide, i. e. fiducia Mediatoris^ ut, quanquam in Paulo
renato habitat Deus, et sunt excellentes vircutes, tarnen quia
adhuc in eo peccatum est in hac vita, persona habet remis-
sionein peccatorum, — et est justa, placens Deo, et accepia
ad vitam aeternam sola fide, i. e. propter solum Mediaiorem,
Art. XXIV. An credant bona opera facta in dilectione esse
merita vitae aeternae? — Utor docendi causa his tribus ad-
monilionibus in hac re : — 1. Necesse est in conversione sta-
tuere, quod persona placeat Deo propter Filium gratis sola
fide. 2. Agnoscamus, nos nequaquam legi satisiacere , sed
haerere in nobis adhuc multa peccaia, et has sordes vero
dolore deploremus. 3. Sciamus tarnen inchoandam esse obedi-
entiam, et oportere in nobis esse bonum propositum non fa-
ciendi contra conscientiam. Et hanc inchoatam obedientiam»
quanquam languidam, tarnen etiam placere propter Mediato-
rem in conversis, qui et repugnant infirmitati suae, et credunt,
eam sibi remitti propter Mediatorem. Haec exercilia fidei in
quotidiana invocatione considerentur. Et quanquam haec
obedientia nequaquam meretur vitam aeternam, tarnen juxta
promissiones de operibus: daie et dabitur vobis , et similes
habet in hac vita praemia spiritualia et corporalia, juxia con-
silium Dei, mitigationem multarum publicarum et ptivatarum
calamitatum. Refutatio Serveii oon ben beiben Staturen in <Sf)ti\to:
Casie et reverenier usitatae formae loquendi in Ecclesia reti-
nendae sunt. — Nequaquam dicitur in abstracto: natura di-
vina est humanaj sed in concreto dicitur: Deus est homo,
cum de Christo nato ex virgine loquimur. Item: Deus est
natus ex virgine, Deus est passus. Et nominatur haec forma
loquendi communicatio idiomatum, quae est praedicatio, in
qua proprietas unius naturae dicitur de persona in concreto,
et significatur, in Christo duas esse naturas , non tantum ita,
ut altera sit socia et separabilis, sicut in Elia et aliis Sanclis
adeal Deus societate ut auxiliaior et separabiliter, sed sie,
quod koyoi; assumserit bumanam naiuram miranda uuione in-
separabili et personali. — Haec breviter adjeci , ut pii
commonefiant de veieribus Ecciesiae certaminibus et judiciis,
et cogitent de iontibus. Supra recitavi dictum Petri, qui ait,
Christum passum carne, et addidi alia quaedam vetera dicia,
^f). \l (5. 1. Sutf;cr. Ätvc^e. 1 37. m(iand)Ü)on 1559. 237
b. g)falä erforberten @utacl)ten (1. 9loü. 1559) ^o) net^ er,
qiiac sint in conspectu , et opponanlur Stenckfeldii (©djwencf;
felb) et aliornm clamoiibus, qni andacter similia spargunt
EiUychianis, et delent doctrinam de communicatione idioma-
tiim. In bis f|iiornndam tanta est petnlanlia, ut fiiigant dupli-
cem commiinicationem idiomatum, aliam dialecticam, aliam
physicam, quae est confusio naturarum.
40) licsponsio Vh. Mel. ad quaeslionem de controversia Heidel-
bergensi, C. R. IX, 961: Non difficile, sed periculosum est
respondore. Dicam tarnen, qnae nunc de controversia illius
loci monere possum : et oro Filium Dei, ut et consilia, et
eventiis gubernet. Non dnbium est, de controversia Coenae
ingentia ceriamiiia et bella in tolo orbe terrarum secutura
esse, quia mundus dat poenas idololatriae et aliorum pecca-
tornm. Ideo petamus, ut Filius Dei nos doceat et gubernet.
Cum autem ubique multi sint infirmi, et nondum instituti in
doctrina Ecclesiae, imo confirmati in erroribus; necesse est
initio habere rationem infirmorum. Probo igitur consilium
Illustrissimi Electoris, quod rixantibus utrinque mandavit si-
lentium, ne distractio fiat in tenera Ecclesia, et infirmi tur-
bentur in illo loco, et vicinia: et optarim, rixatores in utra-
que parte abesse. Secundo, remotis contentiosis prodest reli-
quos de nna forma verborum convenire. Et in hac controver-
sia Optimum esset retinere verba Pauli: panis, quem frangimus,
xotviovla iarl rov oäßaroq. Et copiose de fructu Coenae dicen-
dum est, ut invilentur homines ad amorem hujus pignoris, et
crebrum usum. Et vocabulum noivwvla declarandum est. Non
dicit, mutari naturam panis, ut Papistae dicunt; non dicit,
ut Bremenses, panem esse substantiale corpus Christi ; non
dicit, ut Heshusius, panem esse verum corpus Christi: sed
esse xoi,vo)vlav, i. e. hoc, quo fit consociatio cum corpore
Christi, quae fit in usu, et quidens non sine cogitatione, ut
cum mures panem rodunt. — Adest Filius Dei in ministerio
Evangelii , et ibi certo est efficax in credentibus, ac adest
non propter panem, sed propter hominem , sicut inquit:
manete in me, et ego in vobis) item: ego sum in palre tneo,
et vos in me, et ego in vobis. Et in his veris consolationibus
238 SSi'erte ^eriobc. ?(bfcf)n. I. §». 1517— 1648.
t>em baä SSolf am mciffen aufregenden 2(benbmalg|lreite burd)
evnjilid)e Surücfwetfung aller unnüi^en fragen ein Qn'os ju
machen.
Snbem griebrtd; III. biefe» ®utad)ten ,^ur 9itd)tfd)nur
feineö SSerfat)renS machte, bie gormel, ha^ bcr idb 6^ri|!i
mit bem Srote empfangen werbe, ber pfiUjifdjen Äircfee t>ors
fd)r{eb, unb jug(eld) feinen 2(n|lanb nehmen fonnte , mit ben
©d;it>eijern in «5lird)engemeinfd}aft §u treten: [o erwarte er fid)
in ben 2£ugen ber firengen Sutl^eraner fc^on ganj für ßalöin.
3)aburd) würbe er not()n)enbig nod) mei)r nacb bcr fd)n?ei5eri;
fd)en <BdU f)ingef!o^en, unb dnberte aud) bie Äird)enorbnun5
gen mü) fd)weiäerifd;em SKujler (1560) '^^): t>ie ^fafj galt
facit nos sibi membra, et testatur, se corpora nostra vivifica-
turum esse. Sic declarant veteres Coenam Domini. Sed hanc
veram et simplicem doctiiiiam de fructu nominant quidam
cotburnos, et postulani dici , an sit corpus in pane, aut spe-
ciebiis panis? Qna*i vero Sacramentum propter panem, et
illam papisticam adorationeui instituium sit. Postea fingunt,
quomodo includant pani; alii conversionem , alii tranäsubstan-
tiationem, alii ubiquitatem excogitarunt. Haec portentosa
omnia ignorata sunt eruditae vetuslati. — Quae si nova sunt
in Ecclesia , cogitandum est, an recentioribus licneiit novum
dogma invehere in Ecclesiam. Nee ego ignoro, multa citari
notha sub veterum titulis (ogl. § 36. not. 15. 19. §. 37. not.
20), de quibiis eruditi judicent. Nee vero jam institui longam
disputationem , nee cum contentiosis, qui idola et parricidia
stabiliunt, disputare volo , quorum saevitiam et ego experior.
Sed tantum pro meo judicio significare volui, quid in illo
loco pro intirmilate tenerae Ecclesiae faciendum esse existi-
mein. Ac maneo in hac sentenlia, conteniiones utrinque pro-
hibendas esse, et forma verborum una et simili utendum esse.
Si quibus haec non placent, nee volunt ad communionem
accedere, his permittatur, ut suo judicio utaniur, modo non
fiaiit distractiones in populo.
41) fiiteratuf f. not. 37. ^eppe, g()aracter bet beutfdjn-eformirten
Äirdje, in b. t^eoi. Stubien u. Ävit. 1850. 111, 681.
Sf). II. (5. 1. gutf)ci\ Äircf)?. 5. 37. ^fat;^ cabtnifcf). 239
für calüin-ifdl) , un()cact)tet fte ßalüinö be5eid)nenbfle ©igeiii
tl)umUcl;fclten, feine ^rdbc|!ination6lel;rc unb Äird)enocrfaffung,
nid)t angenommen hatte. X)a^ benacl)barte Sßürtembercj würbe
burd; bicfc SSorgange fo aufgeregt, baß ber ä^orjleber ber
bortigen ©eiflltcbfcit, Sobanneö SSrcnj, roelcber ficb hd ben
biSben'gen ©treitigfeiten fo befonnen benommen bötte^s), (^
einer ©ynobe in Stuttgart (19. ^ec. J559) mit ber jlrens
gen hitberifcben 2{benbmaB(ebre aucb bie ßebre üon einer
abfoluten Ubiquitdt beö Seibeä ßbrijli feflfieüen liep ^s), unb
42) f. oben not. 27. ^lancf V, II, 390. ©brarb II, 646.
43) Confessio et doclrina theologorum et miiiislrorwn verbi Dei
in Ducalu Wirtemberyensi de vera jiraesenliu corporis et
sanguinis J. Chr. in Coena dominica , beutfd) unb latein. in
Pfeif fii acta et scripta publica Ecclesiae Wirtembergicae ( Tu-
bing. 1720. 4.) p. 334: Firmiter credimus et doceraus , in
Coena Domini cum pane et vino virtute verbi seu institutione
Christi verum corpus et verum sanguineni Domini nostri J.
Chr. vere ac substantiaiiter exliiberi oninibus Coena Domini
utentibus, ut, quemadmodum ministri manu exhibentur, ita
ore manducantis et bibentis accipiantur. — Dum vero lianc
veri corporis et sanguinis Christi veram praesentiam statui-
mus , nuilam corporis et sanguinis ejus cum pane et vino
commixtionem , nuilam in pane localem inclusionem asseri-
mus, sed sacramentali unione talem praesentiam docemus,
quae verbo Christi definita est. Accipiens enim panem, dixit:
hoc est corpus meum; accipiens caiicem dixit: hie est sanguis
meus. — Quia vero ab liis, qui veram in Coena Domini
corporis et sanguinis Christi praesentiam negant, articulus
fidei de ascensu Christi in coelum , et sessione ejus ad dex-
teram Dei Patris opponitur, ut, quoniam in coeloesi, in Coena
praesens esse regetur: nos hunc fidei articuium non nostris,
sed Apostoli verbis quam simplicissime explicamus, ubi scri-
bit: qui descendit, idem ille est, qui etiam ascendit supra
omiies coelos, ut impleret omnia (Eph. 4, 10). Non enim sie
in editiorem aiiquem locum aeris vel firmamenti ascendit, ut
ibi haereret , sed etiam in eam majestatem et gloriam ingres-
240 ^'mk 9)eriobe. ?{bfd)n. I. S5. 1517—1648.
taröuf berfelben tic erjlc genauere dntiricfelung , unb ber
^ef)xe t)on bct communlcatlo Idlomatum dm ganj neue ®Cs
tJalt ^ah "J«). 9Äeland)tl)on fud)te ben ^ex^oQ Qi)xi^opi) o.
sus est, qiiae teste Apostolo est {Eph. I, 21) super omnem
principatum , ei potestatem, et virtutem , et dominationem, et
omne nomen, qtiod riominatur , non solum in hoc saeculo, sed
eiiam in fiiluro. Itaque nullam humanae naturae diffusionem
aut membrorutn Christi disiractionem imaginamur, sed homi-
nis Christi majestatem explicamus, qua ad dexteram Dei col-
locatus, non solum divinitate sua , sed homo Christus quoque
implet omnia modo coelesti et humanae rationi imperscruta-
bili, qua majestate praesentia ejus in Coena non tolliiur sed
confirmatur. 3n ber ©teile Eph. 4, 10 rebe ber 2fpo|!el nidit de
vaticiniorum impletione, sed de majestate Christi, qua nunc
in gloria Patris oronibus rebus praesens est, et res omnes illi
praesentes. ®er 2(nfc^lu^ an ben 5. 2(l)fd)nttt ber fjerjogl. fäc^f.
9lefutatton (f. oben not. 34) ift nid)t ju oerfennen.
44) SSrens fc^rieb [d)on im ZCnfange b. S- 1560 feine ©djrift de
personali unione ditarum naturarum in Christo, obgleid) biefelbc
erfl 1561. 4. evfd)ien ([. 3. S5renj üon >:^artr«ann u. Säger II,
380), TOiebergebrucft in Breniii opp. IUI, 831. cf. p. 834:
quamquam divina substantia non mutetur in humanam, et
unaquaeque suas habet proprietates, tarnen hae duae substan-
tiae ita sunt in unam personam in Christo conjunctae, ut al-
tera ab altera reipsa nunquam dividatur; p. 835: ut ubicun-
que est Deitas, ibi etiam sit humanitas Christi, p. 836: Quid
obsecro prohibet, quo minus id, quod convenit uni substan-
tiae per se, hoc conveniat alteri per accidens, ut Dialectici
loquuntur] Vetus et verus sermo est de Christo , quod quic-
quid convenit Filio Dei per naturam, hoc conveniat filio ho-
minis per gratiam. p, 837 : Etsi humana substantia obnoxia
est passioni et morti, tarnen haec proprietas non sie inhaeret
homini , ut ea muiata mutetur et hominis substantia. — Ho-
mines in sua resurrectione retinent veram et perfectam huma-
nam substantiam. Quod si haec proprietatum seu accidentium
mutatio non mutat rei substantiam, quomodo non posset etiam
immutata manere substantia corporis, etiamsi alicubi non
Zf). II. e. I. Sut^cr.Äirc^c. §.37. Ubiquitdt. 1560. 211
esset localiter in loco, cum in loco esse non sit corporis sub-
stantia, sed Unlum proprietas substantiae accidentaria? p. 838:
Etsi humanam naturam extra Christum , et juxta physicas ra-
(iones in uno tantum loco esse oportet , — et Christus susce-
pit tempore ministerii et conversationis suae in hoc mundo
humanas (propter peccatum) imbecillitates, ac fuit corpore
suo, pro conditione hujus mundi, in loco circumscriptive :
tarnen interea hypostatica unio non fuit dissoluta, ut, ubi-
cunque fuit deitas Christi, ibi non secum habuerit eliam hu-
manitatem suam, idque non localiter, sed — repletive. — Non
tribuimus Christo multa et varia corpora, nee tribuimus cor-
pori ejus localem extensionem aut diffusionem, sed evehimus
ipsum ultra hunc corporalem mundum, extra omnem creaturam
et locum, et collocamus juxta conditionem hypostaticae unio-
nis in coelesti majestate : quam elsi tempore carnis suae in
hoc saeculo dissimulavit , seu ea sese, ut Paulus loquitur,
exinanivit, tarnen nunquam ea caruit. — Porro ex hac ad-
miranda et ineffabili unione oritur celebris illa in ecclesiasti-
cis scriptoribus communicatio idiomatum. — Existimant
multi, quod, cum dicilur, inier divinam et humanam naturam
Christi esse communicationem idiomatum, intelligendum sit,
esse tantum communicationem proprietatum vocabulorum, et
non proprietatum rerum. Ac veteres recte qoidem docuerunt,
quantum ego hactenus judicare possum, de communicatione
idiomatum. Scholastici autem et recentiores nonnulli, cum
dicunt personam Christi non habere ubique secum unitam hu-
manitatem, videntur affirmare , in Christo esse tantum com-
municationem verbalem , non realem. — His fiet tandem
Christus homo non verus Dens, sed tantum nuncupativus; et
patietur pro peccatis nostris Deus Christus non vere, sed tan-
tum Sermone. Nos autem intelligimus in hac materia per
idiomata non tantum vocabulorum, sed etiam rerum proprieta-
tes: ut, cum per communicationem idiomatum de Christo di-
cimus, Deum esse passum et mortuum, non sit sententia, quod
Deus Verbum dicatur tantum sermone vocabuli pati et mori,
res autem ipsa nihil prorsus ad Deum pertineat, sed quod
Deus, elsi natura sua nee patitur, nee moritur, tarnen passio-
nem et mortem Christi ita sibi communem faciat , ut propter
©icfelet'g Äird&enflefdE). 3r Sb. 2teUbtt)l. lg
242 SStcrfc ^criobe. 2fbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
hypostaticam unionem passioni et moiti personaliter adsit , et
non aliter, ut sie riicatn, afficiatur, quam si ipse pateretnr et
moreretur. — Sic etiatn idiomata toi" löyov — praedicantur
non verbis tantum inanibus, sed etiani vere et reipsa de carne
Christi. Sola Deitas est vivifica, et tarnen etiam caro Christi
est vivifica, habetque vim vivificara, non quidem e sua carnis
natura, sed ex natura deitatis, cui personaliter est unita.
p. 847 : Si deitas et hnmanitas Christi una sunt et inseparabi-
lis persona, certe negari non potest, quin, cum Filius Dei
assunipsit in utero matris filium hominis in unitatem perso-
nae, conlinuo evexerit et collocaverit enm in ea majestate et
gloria, in qua ipse ab aeterno apud patrem suum fuit. —
Itaque et tum ascendit Filius hominis in coeium, et est dein-
ceps in coelo , etiamsi in terra omni conhimeliarum genere
afficiatur. p. 84S: Vere passus est humanos dolores, vere
mortuus est: interea tamen retinuit suam majestatem auctori-
tative, — quam suo tempore patefecit execulive. Accedit et
illud , quod etsi tempore humilitatis suae non ostentavit sum-
mam suam, quam habuit, majestatem, tamen non omnino eam
sie dissimula\ it , ut non aliquoties praesentiam ejus manifesiis
argumentis testificaretur. Nam et XL diebus ac noctibus je-
junavit, et super aquas ambulavit, et invisibilem se reddidit,
et tactu mortuos suscitavit, et se coram discipulis suis coe-
lesti gloria transformavit. p. 849: Dices autem: si hyposta-
tica unio duarura naturarum in Christo tantum valet, ut ubi-
cunque est deitas, ibi etiam sit humanitas, non quidem —
locali diffusione, — sed mirando et coelesti modo, quid opus
erit, ut accipiam corpus et sanguinem Christi in Coena ab
ipso instituta, cum habeam domi panem et vinum, in quibus
corpus et sanguis Christi praesentia sint , et liceat mihi sin-
gulis diebus, imo et horis ea sumere? Sed audi vicissim.
Etsi Christus sua majestate una cum corpore et sanguine suo
a tuo domestico pane et vino minime absit, tamen ut sumas
ea efficaciter, verbum Christi sequendum est. ©egen bie Ubi?
quität wat gerid^tet H. Buüingeri tractatio verborum Domini
Jo. 14, 2. Tiguri 1561. unb oetanla^te nun fotgenben «Sdjrtfts
ȟed)i'el : Jo. Brentii sententia de libello Bullingeri, cui tilulus
est: tractatio etc. Francof. 1561. 4. (Opp. VIII, 868) - H.Bul-
Sl). II. (5.1. mi). Äirc^e. i5. 37. me\and)tl)on I5C0. 243
SOBürfcmberg üercjebh'd) ju warnen ^5): gj f^(ej) ^alb barouf
lingeri responsio, qua ostenditur, sententiam de coelo et dextra
Dei firmiter adhuc perstare ^ Tig. 1562. — J. Brentius de
divina majeslate Christi ^ Francof. 1562. 4. (Opp. VIII, 891).
liwA) ^etruö ?0?avt»)i' unb SSe^a, tüte auf ber anbern ©fite Sac
2(nbreae niifd)tfn ft'd) in tiefen ©trfit, ^lancf V, II, 482. SSaur'ö
Sreieinigfcit III, 410.
45) 35er «^ei-^og o. SDßürtcmbcrg, tt3a{)rf(i)ein(tcl^ angeregt burc^ Mel.
resp. ad impios art. Bavar. inquis., ^attc fd)Cn 3. 9too. 1559
gegen ben S()urfürften oon ©ad)[en ftc^ über ben facramentirifdien
Sn()alt ber ©d^riften ?0?el. befd^irert (f. ba6 ©(^reiben in <S>atU
ler'ö SBfirtemb. @e[d&. IV, 140), unb eine ©pnobe »erlangt
?OZel. fenbetc bemfelben nun f. Enarralio epistolae ad Coloss.
praelecia anno 1556. Viteb. 1559. 8. {Opp. IV, 324). Sn bec;
felben Ijeipt cS (Opp. IV, 358): Ascendit, seil, corporali et
physica locadone , in coelum , i. e. in locum coelestem, ubi-
cunque est, quia hie non sunt fingendae allegoriae. Aseen-
sio fuit visibilis et corporalis, et saepe i(a scripsit tota anti-
quitas, Christum corporali locatione in aliquo loco esse, ubi-
cunque vult. Corpus localiter alicubi est secundum veri cor-
poris modum, ut Augustinus inquit. Mel. ad Hardenberg
12. Jan. 1560. C. R. IX, 1029: Dux Wirtenbergensis me atro-
citer accusat, quod naturas in Christo diritnam. Petivi non
solum, ut me prins audiat quam condemnet, sed ut simul ve-
terem et puriorem Ecclesiam audiat. ad G, Cracovium 3. Febr.
1560, p. 1036: Legi decretum Abbatum Wirtebergensium,
nee possum quäle sit venustius signihcare, quam si dicam
esse Hechingense Latinum , cum oppidum Hechingen in vici-
nia illorum Abbatnm situm sit. — Illustr. Principi respondi
breviter. — Si longior a me responsio 7Zf()i fivaTtjQmv petitur,
signihcabitis. Tempore enim opus est ad describenda vetera
testimonia, et profecto invitus tciqI rov navraxov disputo, quia
inulta ßeßtjla turbant mentes in vera cogitatione. ad Har-
denb. 9. Febr. 1560. p. 1046: Dux Wirtebergensis misit for-
mulam tiiqI fivcrrjQiow ad nostrum Principem, in qua retinet
et pingit tö navta/ov. Petivit, ut 'xhiberetur his Academiis,
sed non est exhibita.
16*
244 SSierfc ^enobe. W(f)n. 1. m, 1517—1648.
mit greuben aü$ tiefen SSerwirfelungen ^e)^ weldjc immev
bro^enber würben (f 19. 2(pr. 1560).
§. 38.
gottgefe^ter Streit bii jum ^^alte ber Ärijpt o ca loiniflen
in 6f)u rfad^fen 1574.
SBd^renb bic SSorgdnge in ber ^falj unb in SSremen
bem ©treite mit ben ßalöinijien eine neue Sebenbigfeit,
unb in ber Ubiquitdt be§ ^eihe^ Qi)xifti ben oorjüglidjften
©egenjianb gaben M; {Weigerten fid) bie fpn ergifiifcb en
Unruf)en in Sena baburd) , ba^ bie buxü) bie S3erufung »on
So(). SSiganb unb ^attlm^ Suber (1560) eerflarftcn Zt)eo:
logen unb ©eifllicben burd) inquifitovifd[)e Äirdjenjucbt bic
(5onfutation aufredet ju erf)alten fudjten 2). 2Cuf bem GoÜos
46) Causae cur minus abhorreas a morte , oon SOIel. ttjcnige Sage
DOC [einem Sobe gefd^vieben C. R. IX, 1098. auf bem SSlatte
linfö: Discedes a peccatis. Liberaberis ab aerumnis, et a
rabie theologorum. red^tg: Venies in lucem. Videbis Deum.
Intueberis Filium Dei. Disces illa mira arcana , quae in bac
vita intelligere non potuisii. Cur sie simus conditi. Qualis
sit copulatio duarutn naturarum in Christo. — Sffite über biefe
©treitigfeiten oon fatf)oIifd^em ©tanbpuncte aug geurtf)eilt tcurbe,
ijl aus bem fe{)r augfiifjvtii^en ®cf)reiben beg ßarbinalg u. StfcI)ofö
D. Sulm, Stanislaus Hosius ad Henricum Brunsvicensem Du-
cem dd. Tridenti 24. Marl. 1562 in le Fiat Monum. ad hist.
Conc. Tridenlini spectant. V, 124 ju erfefien.
1) f. §. 37. not. 44. &eipxäq jwifd^en SBirtemberger unb ^^faljcr
Äfifotogen im Ätofler SKauIbronn 1564. Sbrarb II, 666.
2) S3oräügti(i)cS 2fuffe(jen machte bie 3urudf»reifung beö 3urif!en
5OTattf). aSefenbeciuö oon einer ^atf)enfteUe im ^uü 1560 (bie 2Cctcn
in S. 5. SIKiiUer'ö entbedftem <Btaaticaiinet , Qxfte (Sröffnung,
Sena 1714, ®. 3B). Sie ©eiftlid^cn forberten oon if)m (p. 43),
utcategorice respondeam, utrum per omnia approbem, an non,
librutn (Confutationis), - et eorum concione? quotidianas, qui-
3;i).II.6.I.2utl).Äivc!)c.§,38.et)ncc9ift.®tmt. 1560. 245
quium, wcld)eS jwifclKn glaciuö mib Striegel in SBeimar
(Trug. 1560) angefieüt würbe 3), lieg fid) ber ^rfltere in fei.
bus ejusmodi über explicarelur, unb »riefen it)n iuxüd, mil et
biefc erflärung weigerte, ©alig HI, 579. ^lancE IV, 612.
3) Disputalio de originaii peccato et libero arbitrio inier Mal-
thiam Flacium Illyr. et Vict. Sirigelium publice Vinariae
anno 1560 habita (oon SBiganb aufgeäeidjnet) ed. Sim. Musaeus
1562. ed. 2. 1563. 4. (f. ©b. ®d)mib in 9tiebner'6 3ettfd)r. für
^ift. Z^iOl 1819. I, 7). v^ter fleljen Flacii u. Strigelii propo-
sitiones de libero arbitrio oovan: in bei- furzen Relatio de dis-
pulatione Yinariensi (fovtgef. ©ammtung ü. alten u. neuen tt)eot.
@ad)en 1740. ©. 383) finben fic^ aUt aucl) bie positiones beibec
SÖeile de definitione Evangelii, de Majorismo, de Adiapho-
rismo, de academica epocha, in welchen aUen ©triebet fid) jU
5}leland)t()on neigt, unb oft gerabeju bffTcn ©ä|e auffteUt. Sn
Flacii prop. de libero arbitrio t)eifjt e§ : 3. Homo spirituali hac
lepra (ut Lutherus loqui solet) penKus corruptus non tantum
amisit omnes bonas vires, — sed et insuper contrarias et de-
terrimas acquisivit, — seu est ad imaginem Satanae transfor-
matus, ejusque charactere signatus , ac veneno penitus in-
fectus, ita ut necessario seu inevitabiliter Deo ac verae pie-
tati semper et vehementer adversetnr. 4. Soius Deus immensa
misericordia per Verbum, Sacramenta etSpiritum S. convertit
hominem, trahit, illuminat, donat fidem, justificat, renovat,
et ad bona opera condit: seu labefactata et mortificata illa
foeda Satanae imagine snam denuo in nobis condit ac refor-
mat, cor lapideum ac adamantinum excidit, ac novum , in-
scripta ei sua lege aut imagine condit, non solum non coope-
rante ex se naturali aut Adamico libero arbitrio, sed etiam
contra furente ac fremente. Gratia Bei sunt quicquid sum
1. Cor. 15. Sagegen Striegel: 3. Vere igitur affirmo, ho-
minem viribus naturalibus sine Filio Dei , sanante nostra vul-
nera per Evangelium, et dante Spiritum Sanctum, ne quidem
inchoare posse veram et salutarem conversionem ad Denm. —
4. — tarnen non ita in nobis efficax est, ut invitum hominem
subigat, sed ut subjectionis cupidum faciat: nee ut ignoran-
tem trahat, sed ut intelligentem sequentemque praecedat.
246 m^xk ?)enobc. 2Cbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
ner ^eftigfeit ju ter S3el)au^)tun9 ()inrei^en, ta^ bie drbi
fünbe bie (Subjlanj ber menfcl)lid)en ^atux felbfi fet)^): fo
würben 58iele, unb audj ber ^erjog Sodann griebrid) ber
ffftittUve, in ii)xem Urtf)ei(e über ben ©pnergiömug fdjnjan«
fenb. ^rvax blieb ber Sediere ber ftreng lutJjerifcben ©eite nod^
fo jucjetfjau, baf auf tem SSage ju S^laumburg (San.
1561), n)eld[)en 6f)urfuvj! 2fu9uj! berufen t)atU, um bem ßons
cilio öon Slribent gegenüber eine erneuerte ^Bereinigung ber
görj!en ju ber 2fuggburgifd[;en ßonfeffton gu bewirfen , er
mit bem ^erjoge üon SHecffenburg feine Unterfdjrift weigerte,
wenn nirfjt bie ()crrf(i}enben Srrtbümer üerbammt würben 5).
S5ölb barauf aber fal) er fid) bod) genCtbigt, um ben Unrus
Iben in Sena ein ©nöe ju macben, fein SSerfabren ju anbern.
^r nabm tm ^rcbigern baä S5annrecbt, weld)e§ iie in ^ma
fo febr miöbraucbten, unb übertrug baffclbe ebenfo wie i>iz
ßenfur aller erfdjeinenben ©cbriften einem in SBeimar erricb^
teten ßonfijiorio'^). Unb alä U^t 'oie glacianer über t>ic
Unterjocbung ber Äirc^e unb Unterbrucfung ber reinen ßebre
Donec enirn omnino repugnat volunias, nulla potest fieri con-
versio. 5. CoJicurrunt igitur in conversione haec tria: Spiri-
tus sanctus , movens corda per vocem divinam; et ipsa vox
Dei cogitata, sive intei audiendum, sive in lectione , sive in
pia meditatione , et voluntas hominis, quae voci divinae inter
trepidationem utcunque assentitur, simul petens auxilium ab
eo, qui ait : venite ad vie omnes qui labor^tlis et onerati estis^
et ego reficiam vos. ©alig III, 587. ^lancf IV, 606. (5b.
©djm tb a. a. Ö. @. 26
4) Disputatio p. 26. 44. gb. ©tfimtb in «Riebnet'ö 3eitfd)r. 1849.
I, 60.
5) ©alig III, 652. "P tan et VI, 213. See Staumburgifd^e pr^
(lentag, obcc »üid^ttge UrJunben unb 2(cten bcnfclben hüt. ^erauls
geg. oon 3. >&. (Selbfc, 2eipäig 1793.
6) ©aüg III, 632. ?)lancF IV, 621. So. ®d)mtbt'6 S55eu
mar. ©ffc^fommlung. (Scna l&OI) II, 310.
S£t).ll. 6.1. Sutl). Äirdje. §.38. Ärpptocabin. nad) 1 5(j0. 247
ßdrm erhoben; fo glaubte ber ^erjog bic l)Ocl)f! gcfätjrbete
9Jut)c nid)t anberä wiebevl;erfteüen ju fonnen aH burd) bie
3(bfe^un(j bcr tf)eo(o9ifcl;en ^rcfeJToren (^nbe 1561) unb aller
9leid)gefinnten ^rebiger ' ). 2)ie tljeologifdje gacultät würbe
mit SGBittenberger Zi)QoioQm wieberbefe^t s).
3u ntdjt minberen Unruben fiibrten bie SSremer @treu
tigfeifen ^). ^arbenbcrg war (1561) au^ bcm S^ieberfdcbfts
fcben Äreife »erbannt: bcr f!reng lutberifd)e 9Kagt|!rat berief
je^t ben fo eben au^ ^ma üertriebcncn ©imon ?0?ufduS
alä ©uperintenbenten nad; S3remen, um alle ©puren bc§ QaU
üinigmu§ bafelbfl ju oertilgen. £)iefer wollte in einer neuen
Äird)enorbnung bie i)iexavd)i\ä)Qn 2lnfprüd)e geltenb macl)en,
welche ibm furj oorber fein Zmt in ^ena gefojlet l)attm, unb
eö brobte baruber fcbon ein neuer (Streit '<>). Snbeffen en;
bigte ber mue Surgemeifter X>aniel t>. Citren alle biefe SBirs
ren baburcb/ ha^ er ben ©uperintenbenten entließ, unb alle
Äanjelpolemif gegen ^arbenberg üerbot (1562). 3n?ar ents
7) ©all 9 111, 843. ^tanc! IV, 636. etrtegel gab eine Seclas
ration fetnec SOictnung, üermittelnbe SBüctembcrger St)fologen eine
©iipcrbfc(acatton , ©triegel ging ober aller weitem SBermittelung
au6 bem Sßege, inbem er eine ^rofefTur in ßeip^ig annal;m. ®egcn
40 ^rebiger njurben cntfe^t / weil fte hei ber Sonfutation bleiben,
unb oon biegen S)eclarationen nid^tö »iffen »rollten, ©aiig III,
882. ^ l a n c! IV, 643. iS cl} m i b in 9liebner'6 3eitfd)r. 1849. 1, 50.
8) 1562 ^oi). Stoffel, ber fruf)er in Sßittenberg ftubirt i)atte unb
SJZagifter geworben war, 1565 ©elnetfer, grei)l)ub unb ©almut^),
©alig 111, Ö14.
9) über bicfelben f. bie §. 37. not. 23 angefülirte iSd()rift oon ©er;
bcö. gerner: ©alig III, 716. ^lancfV, II, 138. (eiarb
SQSagner'6, ref. ^reb. in SSremen) D. 3(. vg»arbenbcrg6 im SDom
ju SSremen gefüfjrteö 2eS)ramt, SSremen 1779. 4. 2?ie brcm. SSitr*
germeifter 2)an. o. SSiiren b. eilt., unb 2)an. ü. S5uren b. jüngere
üon ü. 3t. ®. Senefen, SSremen 1836.
10) (Salig III, 783. SBagner ©. 361. 3. |). 2)un§e'ä @cfcl).
b. freien ©labt SSremen. SSb. 3. (SSremen 1848) ®. 294.
248 SSiette ^criobe. 2fbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
void)sn tn'e SJat^Sglieber ber ©egenpartei öuö ber ©tabt, unö
fud)ten 2(lle6 gegen baö facramenti'rifcfje Bremen aufjubiefen:
ober bfe ©tabt blieb flanbtjaft in ber JBe^auptung ber ©runbs
fd^e, tt)e(d)e i^r bic SJube wiebergegeben bitten, unb l)Ult
biefelben an6) in bem SSergleidje fefi, weldjen fie mit ben
entwicbenen 1568 abfcblop n).
^nt>Qm in golge ber SSorgdnge in ber ^falj unb in
S3remen bie ©acramentSflreitigfeit unter allen bogmatifcben
dampfen bie größte Sßicbtigfeit unb 2ebenb{g!eit erbielt,
ttjdbrenb i^ugleicb bie Uebereinjlimmung 50?e(andjtbonö unb
ßaloinö in ber |!reitigen Sebre recbt ficbfbar gett)orben vrnr;
fö würben je^t befonberö bic dburfddjfifcben Sbeologen, welcbe
ftcb ganj offen a(§ treue ©cbüfer fO?e(ancbtbon6 befanns
Un^"^), üon t)en jirengen gutberanern al§ ÄrpptocaloinifJcn
öngefeinbet. ßburfürft 'Kuqü^, auf welcben SOZerancbtbong
©cbwiegerfobn , ßaöpar ^^eucer, ^rofeffor ber 5J}?ebicin unb
cburfurfliicber geibarjt, aucb in tbeologifcben 2(ngelegenbeiten
11) SSectrag ju Serben 3. sOZärj 1568, in Sönig'ö 9Ieict)Sard)to,
Part, special. Cont. IV. f. 255. 35te BtaU nUätte in bemfel.-
ben, ba^ [ie bei bet 2fug6b. Sonfeffion, 3fpologie/ Sated^iSmo ^u*
ttjeti, S3remifd)en Äirdjenocbnung unb granlEfurtifd^em SiecefTe b(et=
ben wolle, unb lief bie gluc^tltnge reteber gu, weld^e bagegen olle
weitere 3(ni>rüd)e aufgaben. Sun^e III, 356.
12) 25ei' $8ui^f)änbler SSögelin in Seip^ig gab unter bem Äitel Cor-
pus doctrlnae Christianae , Seipjig 1560 in einer beutfcf)en unb
einev lateinifd)en 2fuägabe eine Sammlung l)erauö, n)etd)c aufec
ben o oecumen. Symbolen nuu me(and^t()onf(^e ©d^riften umfaßte,
nämlid) bie ^fuglb. ßonfeffion, 2(})ologie, fädjfifciie (Sonfeffton (f.
Tihti). 1. §. 9. not. 27), loci theol., examen Ordinandorum, u.
Responsiones ad impios art. Inquisit. Bavar. 35iefc6 Corpus
doctrinae Misnicum ob. Philippicum würbe auf SJerwenbung beS
Seipäiger (Sonfijiorü öon bem Sl)urfiir|len in bie Äird)en eingeführt,
(göf^cr'ö liistoria motuitm III, 197). Sgl. S3altl)a f ar'ö
«^iflorie beö torgifdjen SSud)S II, 39i über bic 2(uggaben; ©tro=
bei' 6 Siterärgcfd^. ö. SQicl. locis iheol. ®. 267.
5rf).lI.e.I.üutI;.Äii*c^e.§.38.^rt)|)tocalmn.nac^ 1560. 249
ben größten Qinflu^ \)an^t ^^^^^ äW)ar ein treuer ßutf)eraner
iinb allem ßalüintSmug fern bleiben, betrndjtete aber bie gla^
cianer al§ uberfpannte, feinem |)aufe feinblicbe U(tralutf)era5
ner, welche nur Unrube flifteten. <Bo glaubte er feinen Slbeo-
logen gern, ba^ fte bie lutberifcbe 2(benbmal§lebre in allen
ibren tvefentlicben 5Bejlimmungen fejlbielten, unb üon ben glas
cianern nur wegen JSerwerfung einiger 3(u§tt)ucbfe ber ßebre,
inSbefonbere ber Ubiquitat, angefeinbet würben. X^ahci üers
l)eblten fie ibm freilieb, ^a^ ftc jenea SBefentlicbe hei ßalüin
iUn fo gut wie bei ßutber fanben'3), unb bap fie, ixUv
13) S)er rfformtrfe Szmow Stenius, »etcbcc in btcfer 3eit in SBit*
tenberg ftubirte, unb fpätct ^rofefTor in ^eibelberg rcar, fagt in
Oratione , qua in Academia Heidelb. D. Casp. Peuceri mani-
bus parentatum est, Serveslae 1603. 4. p. 23 üon ben SBittens
bergern itnb tf)rem [pätern gall: Nihil magis, ut ego puto, of-
fendit Electorem niagnanimum, quam quod non diserte opi-
nionem sacramentariam vulgo vocatam Peucerus vel probaret
vel improbaret, sed involucris quibusdam et ambiguis respon-
sis dubium quaerentis animum relinqueret, magis ivXäßiiav
soceri imitans, quam suae naturae morem gerens. Quae pru-
dens, ut tum existimabatur, lemporique multorum opinione
conveniens tergiversatio etiam in aliis deprehendebatur. Me-
mini ab Esromo (SRübinger, ^rof. b, $()^ft? in SBittenberg) ali-
quando non leviter objurgari, quod nimis libere sententiam
orthodoxam defenderem. Opus esse circumspectione politica,
ne intempestiva ;ia^j^i;öt'a rebus communibus noceat. Respondi
ego simplici animo, me natura abhorrere a simulandi studio,
ac in veritatis divinae professione nihil loci esse ejusmodi
artibus. Addidi autem quasi vates aliquis et hoc: vos dabitis
aliquando poenas hujus politicae cautionis; vestrum erat, veri-
tatem publice et aperte profitersi. Jam vultis a nobis in scho-
lis frangi glaciem, ut facilior exitus vobis paieat, et tarnen
indignamini, si quid aperlius a nobis projeratur. Tiud) ber
Surijl SufiuS Sotiaö b. 3. tabelt in feinen SSriefen an ^er^og 'KU
brc(j^t ü. ^reugen 1561 ff. bitter bie SßerjleUung ber SBittenberger,
\mld)e mit Saloin bie SBa[)r()eit crfenneten, unb it)n bod) ocrbamm=
250 fSmtc ?)enobe. 3(bf(t)n. 1. SS. 1517—1648.
Wlelan(S)tl)on ^mau^g,ii)mt, gegen aße ßigentfjümltc^feiten ber
luf{)erifdjen 2{bent>ma(§(ef)re immer unbulbfamer njurben •'*).
©0 rvaxen ft'e innerlid) DoÜige daloi'nijien , obgleid) ft'e ibrem
£anbegberrn gegenüber ddfjte Sutberaner ju fcbeinen firebten.
35er ßbu^föi^jit 2ruguf} mu0te in ber Sufriebenbeit mit
feinen SSbeoIogen befejltigt werben, wenn er bie 9fube feineö
ßanbeä mit ben Unruben üerglicb, welcbe bie glacianer über
bie erneflinifcbcn ßanbe gebrad^t l)atten. ^J^acbbem Sob^^^i^
griebricb ber SJ?tttIere ftcb in [einem ©roüe über bie -Serlufic
feineg ^aufe§ Don SKitbelm t). ©rumbacb in lanbfrieben^s
brüchige Unternebmungen t)atte üerwicfeln laffen, barüber
in bie faiferlicbe 2(cbt gefallen, unb üon bem ßburfürjteti
3fiigu|! gefangen genommen mar (2(pr. 1567) ^^) , fo nabm
fein S3ruber unb 9'?ad)foIger Sob^^nn SBifb^lm ungeacbtet
feineg freunblicben 23erbd(tniffeö ju bem ßb"rfürjien bcn ^ian
wieber auf, Sena jum @i^e beg reinen t\xt^<ixi\))xm^ ju
macben, entließ tk bort angejleüten SBittenberger Sbeologen,
unb berief bie flrengen ßutijeraner Sob- Sßiganb, Sob- griebr.
66reftinu§, Simotbeug Äircbner (1568) unb Silem. |)egbu=
fiuä (1569) "). ein (Sefprdcb, melcbeg ber 6burf"r|lt unb
ten, 5of). SSoigt'ö Sricfmedöfel ber berii^mtefrcn ©etefjrten mit
^. 2rtbre(^t @. 403. 406.
14) 3)lan oergletd^e "bai SSenff)men ^euccv6 unb ber Sfjeotogen gegen
ben in SBittcnberg fiubtrenbcn Sonrab ©(^ liiffelburg , alö ber=
felbc ^Dfiagifter rcerben rcoUte. 35a er ben St)eo(ogen nic^t eine reine
2el)rc juge|!e()en rcoUte, fü »rurbe er im San. 156S relegirt, u. im
5}Zärj [ogar ^ai 2tnat{)ema über i^n auögefprodjcn, Schlüsselburg,
cul'al. haer. XIII, 609. 730. ?mof)niEe'6 Ürd^en s u. literarfjifi:.
©tubten u. SKittfjeilungen. SBb. 1. ^eft2. (Stvalfunb 1825) (S. 239.
15) Ä. 2t. 5)tenäcr6 neuere ®efc^. ber Seutfd^en IV, 342. 3o^.
23oigt'S SBilf). o. ©rumbad) u. f. ^änbel in Slaumer'6 {)i|l.
Safd^enbuc^ 1847. ®. 145.
16) a. @d)mib in Sliebnev'ö ^eitfc^r. 1849, I, 58. Sie 8Ser()anb;
langen über bie SSerufung beö >^eä()u[tuS, weld^em aU ^faijgräfj
2;f).II.(5.I.2ut^.Äii:rf)e.§.38.Ärpptocalmn. naö) 1560. 251
ber ^crjog ^wifct^en i(;ven S^eologen in liUenhuxQ ") üers
onjlaltetcn (^ct. 1568 — «Diarj 1569), würbe üon ben Senen=
fern aOein ^u maaplofen 2(nfd)ulbi9ungen gegen bie ^(jilippis
fien benu^t 10) , unb üerme{)rte nur t)U «Spaltung. 6()urfür(l
lid)s3ieut>uvgifd)em .^ofprebigcr feine entlaffung »ernjetgcct würbe,
f. in 5. S- 5Kütlei''ö entberftem (Stoat6;(Sabinet, fünfte ©röffs
nung ®. 43.
17) 3(ctfnfammtungen: (SoUoquium ju TtUcnburg in 9Dleiffen, Sena
1569. §ol. Colloquiuni Altenburgense de articulo juslificatio-
tns, Jetiae 157U. 4. Sagegen: ®anje unb unüerfälfd)te 2(cta beS
(Sotloquii äu itttenburg, SBittenberg 1570. gol. y4c<a colloquii
Aldeöurgensis , Li-ps. 1570. fo/. G. F. Loeberi ad hist. collo-
quii Alteöurg, animadversiones ex documentis genuinis partim
nunc prirnum ediiis erulae, Alteburgi 1776. 4. ''pland VI, 334.
18) 2(ufääi)tung bei- ^^iüppijlifd^en Sovvuptelen in b. ßef)te o. b.
Sled^tfertigung f. SBittenberg. 2(cten g. 12: i>J. 'aa^ wir für ©Ott
gerecht werben, beibe imputatione unb inchoaiione jugleic^. 2.
SDSir werben fürnemlid) burd^ ben ©lauben gercd)t unb fe(ig.
3. S)af gute SBerE jur ®elig!eit nötl)ig fein. 4. 25a^ gute Sßerfc
Vu ©eligiceit unb ®ered)tigfeit erf)alten foUten. 5. 2)0^ man nid^t
oon bem SßSörtlcin sola foU ftreiten in biefer ^ropofition: wir wer?
ben allein burd^ ben ©tauben gered)t. 6. S)aß ein Unterfc^eib fei)
unter ber ©eredjtigfeit unb ©eligfeit. 7. 2)aß ber ßl)rijlen ©ered^s
tigfeit, babutd) fte für ©ott (jered^t finb, in biefem Cebcn unooUs
Eömmlid) fei). 8. Saß für Vu guten SBerEe baö ivoiq^i £eben geges
ben werbe. 9. Saß man bie ©eligfeit unb SKedjtfertigung ergreife
unb annel)me burd) ©tauben unb SSefenntniß « Später lel)ntcn fte
\i(x% Corpus docirinae Misnicum alö unrein ah. g. 276: »l. Saß
bie ®i:emptar unb SSüdjer beö erften Srud'd bie wat)re aiU ©on=
feffioH/ fo anno 30 ju 2fu^6purg Äoifer Äarl übergeben, nid}t t)a=
ben, fonbern an berfelben ©tatt eine fold^e ©onfeffton, hie ju
2(ug6purg weber gefcl[)rieben nod) übergeben, ober oon ben S^tänbeii
2£ugöpurgifd^er Sonfeffion approbirt unb unterfd)rieben worben.
3m anbern SrudE ahix berui)rte6 Corporis doctrinae werben jwet
©remptar ber wal;ren , red)ten unb unred)ten 3tugtpurgifd)en 6on=
feffton in cinanber gemenget ^tu t)at ober ber 2futcr ober ©d)rei=
be» beffelben S3ud^ö nid)t 9)Jad}t gcl)abt, baffclbe alö fein eigen 23ud;,
252 §8mU ^mote. 2fbfc^n. 1. SS. 1517—1648.
ZüQü\l würbe böburd) fo empkt, ba^ er üon feinen (Seif!II;
ä)m neben ber SSerpflic^tung auf baä Corpus doctrinae
barum feineö ©efallcnS, ju corrigtcen. — Über iai fo {)at ?)f)ts
lippuö fo oft gebachte Jfugöpurgtfd^e ©onfeffton geänbert, ba^ er
flud) enblid^ ben ©acramentirern unb Salotnijlen ein gcnj!er auf=
get{)an in biefelbe eingufdjletdjen. 50Zan mag traun jufeJjen, baf
nid^t etiüan mit ber 3fit bie ^apiften aucl) ein fold) ®d)lupftoci^
finben, fid^ in biefelbige mit ein5ubret)en.« S3gl. oben §. 36. not.
33. S^Zacl^bem alöbann in bem Corpus doctrinae Sorruptelen nad^s
gettjicfcn finb, ^ei^t e6 oon 9}?eland^t(}ün, baß er 2utf)ero nid)t
gleidö gei)a(ten werben Eönne, unb \db\i befenne, Cutf)erö ßefjre in
fein ^anbbüd)lein f)aben bringen ju trollen. »SBo er nu foJd^cö
vedjt, rein unb treulich t^\xt, ift er warlid) aller 6l)ren unb Sanfö
wnti): fo oft er fid) aber bie ^t)ttofopf)iam, menfd)lid)e Sßernunft
unb fleifd^lid)e SöeiSl)eit, läpt anberSiroljin oerleiten, i)a i(lö offen=
bar, baf er nid)t gerabe jugel)e, fonbern irre unb ftraud)le.« 9iun
wirb an 3rceland)t()on6 ®ä)\väd)e bei (§arlftabt§ ©d^irärmereicn unb
in 2Cug6burg erinnert. «©6 bezeuget aud) gnugfam bie einige
Siöputation, barinnen 8utl)eru6 bie päpj!if(^c ^ropofttion oon
5Rotl)ir>enbigfeit guter IBSerE gur ©etigfeit au6 ber J?ird)en üerwor=
fen unö oerbammt, unb bie 2fenberung unb Unterbrürfung berfelben
©ictaten ^^IjiUppi burd) Sutl)erum erlangt, wie oft ^f)ilippu6 ^ah
ÜU6 ber aSaljn fpringen wollen, unb bod^ oom ßutl)cro 5urüdigejos
gen unb gel)alten worben. (Sgl. oben §. 36. not. 25). SßSie oud^
^l)ilippuö bie ©acramentirer in il)rer ©d^wärmerei geftärft, bejcus
get nid)t allein Salüinuß in öffentlid}en ouägegangenen ©d^riften,
fonbern aud) ber SSrtef an ben (Sfjurfürften ^faljgrafen, unb etlid)e
anbere an >:^arbenbergium. — 2öie er ftd) aud^ jur 3cit beS 3"=
terimö gel)alten, unb waä er ben ^aptften nad^gegeben unb einge=
räumet, beweifet nic^t allein feii. SSrief an Sarolooicium ge[d^ries
ben (f. §. 36. not. :^7), weld)er Äaiferlid)er «Kajeftät felbft ju lefen
gegeben, unb fdjier burd^ ganj ©uropam au6gefprenget worben,
fonbern auc^ feine ©d^riften unb 5Ratl)fd)läge ben Actis synodicis
einoerleibet. 2e|lid^ fo werfen unö bie ^apiften felbft, unb nidjt
ol)ne Urfad) für, ba^ '>pi)itippuä feine SSüd^er, fonberlid^ ba 2utt)es
ru6 alt worben, unb auS biefem geben abgefdjieben, fo oft gcän;
bert, geminbert unb geme^ret.«
ZI). 11. (5.1. gut^cr. Äird)e. §. 38. gtaciöner. 1567. 253
Pliilippiciiin nod) eine au^brfidfliclje SSerwerfung te6 glacias
(§in cmpfinbh'djer ©djlag ffir bte Ultrölut^ernner ivat c§,
bap ©intgc t)on iljncn, felbfl {f}r b{§l;erigeg ^aiipt g(aciu§,
in il)rer Ueberfpannung fid) über bte ©rangen ber SJedjtgldus
big!eit f)irnre(jreipen liefen. SJ^ro^ ciüer 2(bma()nun9en fetner
greunbe Ik^ glaciuö [eine ÜJieinung, bap bie ^rbfunbe bie ©ubs
ftanj be§ 9}?enfd;en felbjl fet), nid^t fn()ren, legte fie üielme^r
1567 al§ i)0(i)W\d)tiQe ße^re unb in ibrer SBiditigFcit für bie
Sieinbeit ber ,^ird}en(ebre nod) nid)t geborig erfannt, au^i
fül)rlid) bar 20), unb n5t{)igte baburcf) enblidt) auc^ bie ^emm
19) ©if mußten ftd^ burd) einen SfJeoerg (f. benf. in ßöfdjcr'ö Jiist.
niotmim III, 21) ju bec Se^ce beö Corp. doctr. betennen, unb
auf erbem erftäven : »Sc^ bin aucf) ben Slacianifd)en SUiI'^ifi^en
fät)rlid[)en Sfrtf)um , jcinfifd^en ®efd)meif, giftigen ©ebeif unb
©d^njärmere)) , batnit biefer Canbc ©deuten unb Äird^en üon bem
erbic()teten unb angegebenen Adiaphorismo, Synergismo unb Ma-
jorismo, unb anbern falfd^en Jfuflagen befdjweret, nicl)t anl)ängig,
'[)ab and) nic^t gefallen barob, unb voiU audi t)infortan mit ©otteö
gnäbiger .^iitf mid} beffelben gänjlid^ entt)aUen, bamniren, fliegen
unb meiben , unb nad^ SSermögen auci^ oerf)iiten.« Sanad^ blieb
freitid) bev ffierfud) ber d)urfäd)f. Sanbfiänbe, burd) bie SQSeimar;
fd^en Sanbjtänbe bem ©d)mä^en unb ffierbammen bec djurföd^fifd^en
Äird)e burc^ bie tjerjogl. fäd^ftfdjen ©eiftlid^en ein (Snbe ju mad)en
(gebr. unb 9}?ärj 1570), o{)nc ©cfolg, f. bie SJeri^anblung in b.
©ammlung ». ölten u. neuen tl)eol. ©ad^en 1734. ®. 164. 375.
20) 3n M. F/ac/i c/aw/s Scripturae {Fraiicof. ad M. 1567. 2 P«r-
ies fol.) evfd^ienen //, 523 alS Tract. VI. aliquot thenlogici li-
helli unb unter benfelben p. 635 einer de peccati originalis aut
veteris Adami appellationibus et essentia. p. 638: Ad decla-
rationem hujiis sententiae uberiorem, quod praecipuum pec-
catum originale sit quiddatn substantiale in homine, forte non
parum profuerit distinguere substantiam materiaiem et forma-
lem. Potest enim considerari substantia alicujus testacei aut
vitrei aut argentei vasis, tum quatenus ex tali materia est,
(um quatenus vas illud sie formatum est pulchre aut turpiter.
251 25icrte ^eriobc. 3rbfd)n. I. ^. 1517—1648.
fer feit 1570 biefen neuen 50?anid)ä(§mu§ gu befamjjfen (gUi
— Sic igitur in hac disputatione de corruptione hominis non
iiego, illam viliorem materiam, aut massam hominis initio
conditam adhuc utciinque remansisse, tametsi valde vitiataro,
siciit si in vino aut aromatibus, expirante aerea et ignea sub-
stantia, remaneret tantum terrena et aquea; sed formam sub-
stantialem, aut substantiam formalem deperiisse, imo in con-
trariam esse mulatam sentio. Loquor autem non de ista ex-
terna et crassa forma, quam considerat in adolescente puella,
aut etiam in tote homine philosophia; — sed loquor de ea
nobilissima substantiali forma, ad quam praecipue ipsum cor,
aut potius anima rationalis formata erat, ita ut ipsa sua essen-
tia esset Dei imago, eumque repraesentaret, utque suae sub-
stantiales potentiae, intellectus ac voliintas affectusque, ad
Dei proprielates essent conformatae, eumque tum repraesenta-
rent, tum vere agnoscerent, et promptissime amplecterentur.
— Hanc ergo formam substantialem dico non tantum deper-
iisse homini, sed etiam prorsus in contrariam esse inversam;
ita ut, cum antea homo, praesertim quod attinet ad animam
rationalem, esset viventis Dei viva imago, nunc sit sua essen-
tia in eadem summa ac nobilissima parte vera imago Saianae.
Hanc substantialem immutationem animae Scriptura (»gl. ?)f.
51, 12. (Sieä). 11/ 19) exprimit per cor lapideum aut adaman-
tinum , aut contra per cor spirituale: quod ideo pro anima
rationali ponitur, quod ibi anima rationalis habilare cense-
tur. — Hanc igitur inversam substantiam formalem, aut for-
mam substantialem summi gradus, — quae jam eum , ut causa
formalis, facit imaginem et filium Diaboli , — statuo esse
verum et quasi unicum fontem omnis peccati , sive habitualis,
sive actualis , et idipsum quod vocamus originale peccatum :
quod non tantum ideo sie vocatur, quia nobiscum oritur, sed
etiam quia oriuntur inde omnigena peccata: quae ratio etymo-
logiae aut appellationis hujus , hactenus a muhis neglecta,
diligenter observanda est. Hoc igitur modo sentio et assero,
primarium peccatum originale esse substantiam, quia anima
rationalis, et praesertim ejus nobilissimae substantialesque
potentiae, nempe intellectus et voluntas, quae antea erant ita
Stf). II. e. I. Sut^er. ^frc^e. §. 38 fflactancv 1507. 255
piaeclare formatae, ut essent vera itnago Dei, — nunc sunt
fraiide Satanae adeo prorsus inversae , nt sint vera ac viva
imago Satanae. p. 654: Ita eadera res potest habere duos
anctores ac caiisas, alium ratione primae creationis, et alinm
ratione secundariae metamorphoseos. Sic multa aliter sunt a
natura ratione primae originis, aliter ab arte ratione secun-
dae transformationis, ut vitrum, lateres, testae, caseus , bu-
tynim. p. 655: OpponniU alioqui , oportere tarnen distingui
creaturam Dei a peccato, qnod non est a Deo. Respondeo :
separat© tu mihi jam Diabolum a sua inhaerente maliiia. Non
ergo aliter possumus isla distinguere, quam dicendo, homi-
nem ratione primae creationis et praesentis etiam conservatio-
nis esse a Deo, sicut et ipsum Diabolum; sed ratione istius
horrendae metamorphoseos esse a Diabolo, qui nos \igore
efticacis sententiae ac poenae irati Dei: morte morieris, non
solum sibi in vilissima mancipia rapuit, sed etiam refudit,
recoxit, et commutavit, aut (ut ita dicam) metamorphizavit in
virnm alium (ut Scriptura loquitur), sicut ipsemet inversus
est. ®§ tft !(ar, "aa^ gtaciuö ntd}t oon bem gen)üf)nlid^en ^Begriffe
ber Scbfünbe ahmi) , fonbern öon ben SSecirijfen t)on substantia
unb accidens, ha^ er aber auifi f)iet unftc^er war, fofern er mit
ben 2Cuäbrüc!en substantia, forma substantialis unb substantia
formalis wedifelte. ogl. ©d^enfel II, 44. SSead^tunggtucrtf) tjl
eg, t<x^ ber Sübinger TTrjt geon^arb gud^g, mit wetd)em glactue,
alg er in Sübingcn 1540 jlubirte, begannt geworben war, unb oon
weldjem er (b. Schlüsselburg XIII, 806) fogt : qui mihi usque
ad mortem ob commune puritatis Evangelii Studium odiumque
corruptelarum fuit longe amicissimus, gelef)rt i)citte , morbum
esse substantiam (Stitter'g gtactug @. 15). '^laciug füf)rte tjtcte
©teUcn oon Sut^er für fiel? an, in benen eg ^ei^t humanam natu-
ram seu substantiam peccato esse corruptam: feine .^auptflelle
war Luth. in Gen. 3 ; Sed vide quid sequalur ex illa sentenlia,
si statuas justitiam originalem non fuisse naturae , sed donum
quoddam superfluum, superadditum. Annon sicut ponis, justi-
tiam non fuisse de essenlia hominis, ita etiam seqnetur , pec-
Ctttum quod successit non esse de essentia hominis: ()ter fprid)t
aber eutf)er nur gegen bie fd[)olafttfd)e &e|)ve oon einer justitia
superaddita, bercn >:g)tnwegnaf)me nacf) ©cotug allein bic ©rbfiinbe
256 SSiertc ^eriobc. 2(bfc^n. I. SS. 1517—1648.
cianifdfje ©treittgfeüen) 21). glaciuö 309 jwar einen
Zi)til [einer 2rnf)an9er in feinen Snt^um mit i)inein 22),
f)(itte aber bocb fonfi Me§ gegen ftcb-
Sn t)er 2Cbent)maBIebre verleitete ha§ burcb ten ©treit
er|)i^te Ultra(utbertt)um ben glacianer Sob- ©aliger in dios
j^O(f ju einer S3ef!immung , wdä)e irefentlidE) ber SSerwanbs
lungSlebve angeborte (1568)23). T)er Streit barüber be:
fcegrünbete. Ueber beö gtaciuö ^avaboneen unb (Streitfud)t f.
3oQdt). gjlövlinS ©rflärung in SSraunfdittieig 1567, in mei)U
nieder 'ä a3raunfd)W. Äirc^en{)ifi. , «Beilagen b. 3. S{). ©. 114.
21) Jo. Wigand de Manichaeismo renovuto, Lips. et Jen. 1587. 4.
Conr. Schlüsselburgii calal. haereticorum Hb. II. {Francof.
1597) de sectu recentium Manichaeorum et Substantialistarum.
blande V, II, 293. @b. ©c^mib beg glaciuS erbfünbeftrcit,
I)ijlorif(i);nterarifcl) borgejlcUt, in 9tiebner'6 3ettfd}r. f. t)ift.
Sl)eol. 1819. I, 3. II, 218. Sie >pauptfd)rift gegen glactu6 trar:
TU. Heshusii antidoton contra itnpium et blasphemnm dogma
M. Fl, lli, quo adserit, quod peccatum originis sit subslantia.
Jenae 1572. ed. 2. 1576, ed. 3. 1579. 4. SSoräiigltd) würbe ge=
gen i(;n geUenb gcmarf)t {Atitidoton fol. 38): si substantia ani-
mae est peccatum originis, alterum e duobus necesse est poni,
videlicet aut Satanam esse conditorem substantiarum , aut
Deum esse peccati creatorem et sustentatorem. g(aciu6 parb
b. 11. fSatävi 1575 in granffurt a. SO?.
22) inSb. ß^riacug ©pangenberg, 25ecan in SKanßfelb, an bet
(Spi|e mef)verer tnanafelb. ^rebiger, @b. ©c^mibt I, 71. II,
118. 242. unb Sl)ri)Iop() ^J^enäuö, ^ofprebiger in SOSeimar, mit
me{)reren tbüring. ^^rebigern II, 233. SSeibe festen ben Streit
aüä) naä) glaciuS Sobe fort, obgleid) SrenäuS belf)atb 1572,
(Spangenberg 1574 entlaffen würben, II, 271: Srenäuö unb anbere
auö ©aci^fen oertriebenc glacianer würben im £)e(terreid)ifd)en an*
gejlellt, unb oerpflanätcn aud^ bort^in ben (Streit, f. fS- Staus
pad^'ö erläutertes eoangel. £)efterrei(j^. 2te gortfe^. (S. 43 u. an
mehreren (Stellen.
23) ®er ©aligerfd)e 3fbenbmalgpreit, bargefiellt oon D, 3- S3Sig=
gerö in ««tebner'S 3eitfd)r. f. ^tjl. Sljeol. 1848. IV, 613. ©ali=
Zi). II. 6. 1. ^ut^tv, ^ircf)e. §. 38. Ubiquitat. 1570. 257
fd)ranfte fid[j inbeffen auf SKecfIcnburg. S^agegcn würbe bic
Ubiquitat unter ten jlrengen ßutberanern allgemein angenoms
mcn; bocb fanb in S^ieberfacbfen bie t>on ber abfoluten Ubu
quitat ber SSürfemberger abwcid)enbe Zr\\iö)t ber braun fd()n)eis
ger S()eoIo(jen SiKartin 6f)emni^ 24) y^t, 9^ico(auö ©eis
gcc (Beatus) unb grcbelanb U^xten fd)on al6 QJcebigcc in Hbed,
ba^ fcaft bcc (Sonfecratioii unb nod) oor bem ©enuffe (ante usnm)
aSrot unb Sßein im f). 3fbenbmale ber voaijxe Ccib unb ia^ wa^vt
fSiüt (5t;ri)iti wäxe , unb [djaltcn bif jenigen, \velä)e bieß läugneten,
©accamentirer. gerner evE(ärien fte ia^ peccatum originis für
ipsam substantiam corporis et animae hominis, unb (efjrten, ba^
ßijri^uö carnem alterius speciei angenommen 'i)ai)e. ©ie würben
in ßübcc! 1568 abgefe|t: ©öliger, gleid) barauf alß ^ajlor in
Stopocf ange)l;ellt, erneuerte ^ier bcn ©treit (ugt. Chylraei epist,
ad Beattnn , Apr. 1569 in Chytraei epislt. p. 666). Sie beiben
^crsoge crtiefjcn enblid^ im Oct. 1569 bie oon 35aüib (Sf)X)txäuä
angegebene (Sntfd^eibung, ba^ 8ei6 unb SSlut d^rifti » unö üon
(§f)ripu6 felbjl: burd) bie ^anb beö Sienerö gegeben, unb nidjt aU
lein mit bem ©lauben gciftlid), fonbern cud} mit bem CKunbe (eibs
lid) Bon un6 genoffen — wirb. Ser ©egen, wie if)n etlid}e nens
nen, ober bie ßrjä^lung ber SBorte ber (ginfe^ung 6f)rifti, wo
nfd^t bie ganjc ÜCction be§ 3C6enbmal6, wie bie t5on (S()rifto georbs
net, gei)atten nnrb , — mad)t allein nid)t ein ©acramentj fonbern
c6 mu9 ber S3efef)l (Sf)rifti: «bo6 tf)ut,« ireld^er bie ganje 2(ction
btefeS ©acramentg , ba^ man in einer ci)rifH. 3ufammenfunft SSrob
unb fffiein nef)me, fegne, auötf)eile, empfa()e, effe, trinfe unb beä
^errn 3;ob babei oerfünbigc, jufammenfaffet, unjertrennt unb uns
oerrüdft gefjalten werben.« ©aliger lüurbe, weil er ftd) biefer @nts
fc^eibung nid}t unterwarf, abgefegt: öon feinem glacianifdien Srr;
t|)ume, ber bamalö nod) nid)t öffentlid^ bekämpft würbe, war in
biefem ©treite teine diebe. Slad^^er »ertl;eibigten nod) einige aSSiös
marfd)e ^rebiger feine SÖJeinung oom 2(benbmale, unb in Stoftoc!
blieben mehrere SSürger (SSeationer) i^r treu, mit bencn beö^alb
nod) 1596 üer^anbelt würbe.
24) Ma7-t. Chemnilii de duabus naluris in Christo, de hyposta-
iica eoriwi unione, de communicatione idiomatum et aliis
quaestionibus inde dependenlibust Jenae 1570. 8. oft, OUcl| lf)tns
®iefeler'6 Äirdf;en9efcr;. 3v:S3b. 2te^btet. 17
258 SSierte ^mobc. ?fbfcf)n. 1. S5. 1517- 1618.
tev Chemm. lotis theol. , iniebet gebrudft. Cap. 4: Humana na-
tura, quia ex se , et ex naturali sui constitutione non est
sufficiens et idonea ad omnia officia regni, sacerdotii et do-
minii Christi, ad qnae assumpta est, ex illa unione cum Aoyw
accepit non tantum incomprehensibilia et ineffabilia dona et
ornamenfa creata et finita, formaliter ipsi inliaerentia ; sed
quia tota plenitudo Deilatis, Filii Dei, personaliier in as-
sumpta natura habitat, plenitudo illa lucet in ea tota, ita ut
caro illa, hoc quasi lumine accensa, ipsa etiam lureat, atque
ita ditata sit divinis virtutibus et operütionibus, non per phy-
sicam effusionem et essentialem inhaesionem, sed per oecono-
miam unionis, nt Aöyo? omnipolentiae suae opera in illa, cum
illa et per illam assumpinm naturam pro beneplacito suo ex-
erat et perficiat, sicut anima corpori, et ignis ferro ignito
potentias et operationes suas communicant. Quam majesta-
tem in ipso primo momento unionis, quando tota plenitudo
Deitatis in Christo habitare coepit corporaliter, humana na-
tura accepit ac habuit; sed ratione exinanitionis, tempore
hnmiliationis , illam non semper exeruit et usurpavit- Depo-
sita aulem in resnrrectione et ascensione servi forma in ple-
nariam ac manifestam ejus possessionem et usurpationem per
sessionem ad dextram majestatis et virtutis Dei collocata et
exaltata est. Cap. 30: Quia unio facta est salva differentia et
naturarum et proprieialum essentialium, certum ac verum est,
assumtam humanam naturam per hypostaticam unionem noti
amisisse essentiales suas proprietates, nee factam essentiali-
ter — infinitam aut immensam ; — sed in ipsa unione est ac
manet ratione essentiae finita. — Sicut eo modo in ter;^is
conversatus fuit , Paulo in castris adstitit, et jam in coelis
juxta veri glorificati corporis modnm ita adest, ac Stephane
ita se ostendit, et tali etiam forma in nubibus ad Judicium
veniet. Qnia vero praeterea habemus certum verburo et pe-
culiarem ac specialem in testamentaria institutione Filii Dei
promissionem et asseverationem de praesentia corporis et san-
guinis sui in coena, — sicut et mox de promissione praesen-
tiae totius Christi in Ecclesia dicemus: certe propter physi-
cas proprietates non est ex humana ratione decretum facien-
dum, Christum cum assumta sua natura non posse, praeter et
Stl). IT. 6. 1. gutf;cr. Äird)e. §. 39. ^lacianev. 259
ultra quam esseniiales seu physicae assumlae naturae proprie-
(ates ferant et efficiant, alio, Deo possibili ac noto, nobis
vero incomprehensibili modo, per et juxta hyposlaiicae unio-
nis oeconoraiam praeseiUem adesse , ubicunque verbo suo tra-
didit, protnisit ac asseveravit, se cor|)ore suo adesse velle. -^
To(i plenituditii Dcitatis Filii pcrsonaliter unita est assumta
natura, ut köyoq ititra arcanum, arctissimum — complexum
non alicubi particulae alicujiis, sed totius pleniiudinis divinae
suae naturae, quae supra et exlra omnem locum est, «ecum,
intra se, apud se , et penes se , personaliter unitam atque
praesentissimam semper habeat, et in illa plenitudine Deitatis
assumpta natura suam — inseparabilem et indistantem, seu
locorum intervallo indisjunctam habeat immanentiam. —
Praesentia haec assumtae naturae in Christo, de qua nunc
agimas , non est vel naturalis, vel essentialis, sed voluntaria
et iiberrima, dependens a voluntate et potentia Filii Dei,
h. e. ubi se humana sua natura adesse velle certo verbo tra-
didit , proraisit et asseveravit. — Dootrina haec de hyposta-
tica unione ostendit, Filio Dei non possibile tantum, sed fa-
cile esse, praesentiam illam corporis sui , verbo promissam,
— ratione ac virtute hypostaticae cum Divinitate unionis,
praestare et efficere velle ac posse. — Retineamus illud qiiod
verissimum est, Christum suo corpore esse posse, ubicunque,
quandocunque , et quomodocunque viilt: de voluntate vero ejus
ex palefacto certo verbo judicernus. Atque illud consilium, ut
omnium simplicissimum et tutissimum Lut>>erus ipse simplicio-
ribus subjicit. Cum enim multis argumentis de generali ubi-
quitate disputasset, postea cum animadverieret , in quos laby-
rinthos disputationum controversia Sacramenlaria ita abripe-
retur, et a verbi?; institutionis , quibus praesentia corporis et
sanguinis Christi in Coena traditur et promittitur, abducere-
tur, tandem in majori sua de Coena Domini confessione in-
quit (T. 11. Wiltenb. p. 178 [. oben §. 35. not. 19): licet
argumenta illa de ubiquitaie refutari non possint, se tarnen
cum nemine velle contendere, an per modum ubiquitatis cor-
pus Christi in coena adsit, cum divina sapientia et potentia
possit alio nobis ignoto et inefi'abili modo illud, quod certo
verbo et expressa promissione tradidit, efficere. Ac rationem
17*
260 mktU ^eriobc. 'Kb\(S)n. 1. S5. 1517—1648.
nec!er bebeutenben (SinQang 25).
addit, quod adversarii inde arripiant occasionem digrcdiendi in
alias inexplicabiles disputationes, ut interim ferias habeanc, iie
ad verum controversiae statum, qui in verbis institutionis pro-
positus est, respondere cogantur. — Et Totyio Jencnsi 8. fol.
375 inter Lutheri senteiuias extat una, quae dicit, simplicio-
ribus sufficere hoc axioma, Filium Dei cum assumto suo cor-
pore, quando vult, posse esse ubiciimque vult, salva corporis
verilate. Unb [o l)ei^t c6 Qud) in b, »2öoJ}[gegrunbctcn SSevid)tc,s
VOil&jn in b. Corpus doctrinae Julium bic (e|te ©teile einnimmt,
unb an inetd^cm ß^emni^ of)ne ^ii^cifel bcn größten 2£nt^eil l;at,
am @nbe üon I, man folle nur bic praerogaiivas, »pon n^eldjcn
wir in bec ^eil. <Sd)rift augbvücflid^e flare ^eugnilTe t)aben,« ber
ntenfd)lic^en Slatur 6f)vi(ti beilegen: »fSSaä afcer bie S)i6putation
belanget de ubiquitate, — fe|en wir biefelbige nad) Sutt)eri SRatl)
beifeitä, unb ta^ auö t)cd)»id}ttgen, bebenflidjen Uu|'ad}cn, big mx.
einmal im ewigen Seben (5l)riftum »on 2(ngefid)t ju 2fngefid)t in
feiner ^evrltdjfeit fe^en werben wie er ifl, wie foldjeö alleä in bcr
wicberljoUen gemeinen Sonfeffton ber [äc^fifc^en Äirdjen won biefem
3CrtiEeI weitläuftiger erkläret ij^, bal)in wir bie ^aftorcö weifen.«
SSaur'S SreieinigEeit III, 428.
25) ©elnecfer'e ©djriftcn über baö 3(benbmal f. in b. J^ortgef. ©amm;
lung 0. alten u. neuen tljeol. ©ad)en 1744. ©. 356. 23gl. Äur^e,
wal)re u. einfältige SSeEanntnuö D. 9Jic. ©elnecceri o. b. SKas
jeftät, 2Cuffa£)rt, ©i^en jur Siedeten ©ottcö unb oom 2fbenbmale
unfere >§errn 3. Sljr. >^einrid)ftabt 1571. 4 »3. (5l)rtftuä ift auf;
9el)aben , gen ^immel gefaf)ren, ober in ^immel aufgenommen, u.
burcl) bie 9Jecl)te ©otteg er^ö^et. Siefeö 2(uffal)ren l[)etft nid)t über
\i6) I)tnauffieigen, als wann einer an einer Seiter ober Sreppen auf
ein ©oUer über fid^ jleigeti fonbern — ju ben (jodjflen @l)ren
fommen, unb neue unmeplid)e (äewalt bekommen. — 4. 6r ijat
ben ^immel eingenommen, ber >^immcl aber, alö ein gewiffer cr=
fd^affener Ort, l)at il)n nid^t eingenommen, ober an einen gewiffen
Ort befd^loffcn, ba^ er bevwegen mit feinem 2eib, wo, wenn, unb
wie er will, auf Srben nid)t mel)r fepn fönncj — fonbern er ift
ein ^err beö .^immelS, \o. über alle (Sreaturn im ^immel u. @rs
ben. Z^ faljre auf, fpridjt er, ju meinem S3atec, \)a^ ift: mir ift
ZI). II. 6.1. gutr;a\ Äird)e. §. 38. Parteien. 1570. 261
Sn allen tiefen ©treitigfcitcn jlanben ben cl)urf5d)fi=
fdjcn Sf^eofogcn bie f^crjoglid) fdcl)fifcf)en unb niebcvfddjfis
feigen gegenüber, bic SBürtembcrgcr nur in ber 2e()re üom
2(bcnbma(e. 2)ie nnbern ßanbeöfircben t)attm fic& an ben
(Streitigfeiten irenig bet{)ciligt, unb in fielen berfclben, nas
nientlid) in ^ommetn unb Reffen, flanb i>a§> Corpus do-
ctrioac PhHIppIcnm in 'i)o\)em 2(nfel^en 26).
alle ®nt)aU geben im v^immet unb (Svben. — 9. 6{)rifluS fi'^et
niij^t auf einem fonbfrltd)en ©tuljl feiner Sl}lenfci^f)eit naä), an ii^
nem gewifTen umfrf}ränEtcn £)rt, unb nad) bem (SixUl abgcmejfen
9Jeoier, — fcnbern ber ganje >^immcl ift nu fein ©tu^{, unb feine
SiJJaieftcit unb ©ewalt ijl unentlid), unb er i|! allmächtig, wal)rer
©Ott unb sOJenfd). — 10. (5l)rifiu6, ©otteä unb SOtarien ©ol)n,
ift an uUen Orten, unb bei unä allzeit gegenwärtig laut feiner
a3erl)eipung : id) bin bei eud) biß ju ®nbe ber SBett, nic^t allein
nad^ feiner göttlid)en S^Zatur, fonbern audj, ba er laut feines
SBortS fei)n will, unb bal)in er fid) mit feinem SDSort oud} nad^ feis
ner menfd^ltd^en SJatur felbö üerbunben unb oerfprod^cn l)at, aU im
"Kbenimai, obgleid^ füld)6 9efd)id)t wiber unb über alle natijrlid)e
©igenfd^aft eineö menfd)lici^en 2eibö.« — Sagegen l)ie^ cS in ben
oon 2(nbreaö ajiufculuö (ügl. §.37. not. 13) abgefaßten unb oon
bem (Sljurfürften 3ol)ann ©eorg o. SSranbenburg 1572 feinen ^rc;
bigern 3ur Unterfd)rift oorgelegten ArlicuHs de Coena Dornini
c. 2. art. 5: non dar! locum, in quo sit Filius Dei secundum
divinam naturam , ut ibi non sit Filius hominis secundum hu-
manam naturam, et ante et post ascensionem, unb art. 6.
6()riftuS fei; »om 2(ugenblicfc ber (gmpfängniß an nullis necessita-
tibus localitatis physicae subjecius, nee ullis locorum termi-
nis inclusus, aut locorum angustiis necessario circumscriptus,
f. biefelben mit S3eurtt;cilun3en in Lamb. Danaei opusc. theol.
Genevae 1583. fol. p. 1588.
26) >f)eräog Suliuö ü. SSraunfd^weig an 6l)emnitiuö , iüeld)er gegen
bie ©infübrung beffclben im S8raunfd)weigifd)en 2SebenEen er()oben
^atte, 14. 9tüO. 1570 (^oitgef. (Sammlung ü. alten u. neuen tbeol.
©ad)cn 1737. ©. 395); sinmaffcn benn baffelbige erjle unb red)te
Corpus doctrinae aud; in Sommern/ «Reffen, unb anbetn 6l)ur5
262 ^mte ^ciiobe. 3Cbfct)n. 1. m. 1517 — 1649.
2(l§ öer Äanjler ber Uniüerfttdt Tübingen Sacob 2(n^
breae, unterj!u^t üon feinem 8anbe§f)errn , bcm «^erjoge
ßI;ri|lopt), weldjev ftetä eine SSeretnigung gewiinfcbt i)atte'^^)f
unb üon bem ^^erjoge SuHuS üon S5raitnfd[}n)ei9 , im S.
1569 eö unternal)m an ber ^evf!eüung bcg Äird)enfrieben§
ju arbeiten 28) ^ fo njar er fet)r auf Seiten ber SBittenberger,
inbem er f)offen fonnte, jvüifdjen ibnen unb ben biö^er an
bem ©treite unheÜjdiiQt gebliebenen SanbeSfirdjen eine SSers
einigung ju bewirfen 29), unb atSbann bie Senenfer unb i(}ren
2(nbang jur 9^ad}gieb{gfeit ju jwingen. ^aber erftarten ftd)
bie le^tern fogleicb entfcbieben gegen ibn ^o): tie SBittenbers
ger ^atUn in feinen 2(rtifeln nur hk Ubiquitdt§lcbrc auSjus
fe^en, unb »erlangten tic 3(nerfennung ibre§ Corpus doctri-
nae al§ reiner ßebmorm si). SSon bem «^erjogc SuHuä roe*
gen ibrer SSerwerfung ber Ubiquitdt hei bem ßbu'^föj'ftett an;
geflagt (1570), fonnten fte ffcb hei biefem leidjt red)tferti-
gen ^2): gropeS 2(uffeben machte e§ aber bennocb, aU fte je^t
unb gurftentf)iimecn met)i; auö djriftl. guten Siati) in bie Äirc^en
öerorbnet vüorbcn.«
27) So(), Svens oon >g)artmann u. S^det: II, 403.
28) Leonh. Hutteri concorüia Concors, Vitemb. 1614. fol. Fama
Andreana reflorescens — curante Jo. Val. Andreae 1630. 12.
3. «Ti. 2(nton'§ ®efd^. b. Soncorbienformcl (2 Z^. Seipsig 1779)
1, 108. planet VI, 371.
29) [eine 2(rti!el b. Hutter f. 29, ooUftänbigec in ben Unfdiulbigen
giac^ric^ten 17J8. ®. 188.
30) ?)er Ä^eotogen ju Sena S8eben!cn unb Srinnerung auf einen
58orfd)tag einer ^onciliation in ben flreitigen SJeligionäfadien, 3ena
1569. 4. ®er SJjeologen ju 3ena aSefänntni^ oon fünf flteitigcn
SleligtonS-- Jivttfeln, 3ena 1570. 4.
31) ^land V, II, 544.
32) 25ie 2(nftage bcjog ftd) auf bie Fropositiones de praecipuis
horum ientporum controversiis , Vitemb. 1570, weld^e bei einer
feierlichen Promotion oon 12 Doctores theol. erfd^ienen tDaren (f.
3:t?.lI.6.I. Ut\). Äircf)e. §. 38. W^ippütm. 1571. 263
i\)xe 2(benbmal§let)re mit entfctjiefcener SSerwerfung ber Ubi;
c\u\tat vortrugen 33). ^m f)efti'gen Eingriffen festen fi'e eine
ßöfc^ec'6 hist. 7710t. III, 23. 142). Sie Seclaratton bfv SOSittens
berget an bcn Sljurfürften oom 31. Sut- 1570 b, Hutter f. 37. v.
33) Calechesis co7iti/u'ns explicationem simplice77i et biever/i de-
calogi, Symb. Apost., orat, dot7iinicae , doclrinae de poenite7i-
tia et Sacramenlis , cotitexta ex corpo7~e dotliinae christiatiae,
quod amplectunlU7- ac luentu7- Ecclesiae 7egio7iu7)i SaxonicavuTn
et Misnica7U)7i, quae sunt subjectae ditiotii Ducis EUcto7is
Saxoniae, edita i/i Acade77iia Witeberge7isi, et accom77iodata
ad usinn scholai'um pueriiium. 1571. S)te befonbetö anflügigen
©teilen roacen p. 77 über bie ^immelfaf)rt: Actonun primo de-
gcribitur historia ascensionis: videntibus Ulis elevalus est, et
nubes suscepit eu77i ab oculis eoiurn; et Aciorum 3; opo7tet
Christum coelo capi usque ad te77ipora restituiionis onmiurii.
Intc'lligatur autem ascensio , ut sunat litera, ft de corpore et
de corporali locatione. Ascensio fuit visibilis et corporalis,
.; et semper ila scripsit to(a antiqiiitas, Christum corporali lo-
catione in aliquo loco esse, ubicunque vult, et ascensio cor-
poralis facta est sursum. p. 123; Quid est Coena Do77iini?
Est communicatio corporis et sanguinis Domini noslri Jesu
Christi, sicut in verbis Evangelii instituta est: in qua sum-
tione Filius Dei vere et subsianiialiter adest: et testaiur se
applicare credentibus sua beneficia. Testatur etiam, se ideo
assiimsisse humanam naturam, ut nos sibi fide insertos meni-
bra sua iaciat. Denique tesiatur, se velle in credentibus esse,
et eos docere, vivificare ac regere. gS erfdjienen alsbalb l)ef;
tige SBaviutnQcn oot biefem caloinifdjen Äated)i6mu6 uon ben braun=
fdjweigifd^en, tünebui-gi[d)en, manefelbifctien, ienaifd)en unb l)aUi=
fc^en 3;i)eolo9en, wie oon Sljemni^, SOZöiUa u. f. xo. , jufammen=
gebrmft in ber ©d^rift: »ginl^ellige SScl'enntnitj üielec I;od}gelartcn
3;i)coloi3en unb fürnemer Ätrd)en oon bem 1. S^ewen Satedjtöino ber
newen Sßittcnbcrger , unb oon if)rer 2. 9lewen ©runbfefte, oud)
üon if)rem barauf befd^lofTenen 3. S^ewcn 23efenntniö, Sena 1572.
4.« ^lanc! V, II, 57t. «rjamentlid) würbe aud) alö ©djrift--
»erfölfd^unfl bejcici^net, ba^ Act. 3, 21 nod} SSega überfe^t war:
264 Sßicrtc S^enobc. 2Cbfc{)n. 1. «ß. 1517—1648.
nidjt mtnber ()efti9C SSert{)eib{9urT9 entgegen ^i), «nb e6 ges
long ifjnen aud[) ben beunruf){gten ß()urfur|iten burd) ben
Consensus Dresdensis (£)ct. 1571) wieber gufrieben ju |!els
len 35). 2{B barauf naä) bem Sobe be6 ^ergogS ^o1). fBiU
quem oportet coelo capi anftatt guem oportet coelos excipere,
bec ben »Fimmel mu^te einnpf)men.
34) »SSon bec ^etfon iinb 5Wenf(i)trerbung unferS ^crrn Sefu (Sfiriftt,
bec tt>a()ren cl)rijll. Äirii)en ©runbfefl, wtbcr bie nerecn ?0?arcionis
Un, (Samofatenec, SabeUianer, 2(t:ianer, 5Re(^orianev, ©utpdjias
nee unb gjionot()eleten unter bem glactanifc[)en vg)aufen. S)urd^ bie
S^jeologen j" SBittenberg — gefteUet. Sieben rcaf)rf)after SJerants
woctung auf bie giftigen unb bo§f}aftigen S3erläumbungen, fo üon
ben ^ropofttionibuö unb ©ate(t;igmo §u SOSittenberg auögangen oon
oielen biefer 3cit auögefprenget rcerben, SBSittenberg J571. 4.,«
bie fogenannte 2Bittenbergtfd)e ©runbfefte. gernec: »gnbli;
d)ec ffieridjt u. ©rSlärung ber Sbeologcn beiber Uniüerfitäten Seip=
jig unb SBittenberg, a\x^ ber ©uperintenbenten ber Äird)en in beS
6f)urf. ju ©ac^fen Sanben , belangenb bie Se^re, fo gemelte Unis
öerfitätcn unb Äii-d)en — gefüf)ret ijaben. "SSl'xt — d^;rifilicgcr gcs
innenmg — »on ben firettigen 2(rtifeln, fo gtaciuö 5lti)ricuö mit
feinem 2(nf)ang — mut{)»illig — erregt, unb baburd^ bie Äird^en
®otteg in Seutfctitanb — aerriittet ^at. SGSittenberg 1571. 4.«
35) Äurjc d)rifil. u. einfältige ai3ieberf)otung ber SSefenntnif ber Äir*
(l)en ®ottcg in bei S{)urf. ju @act)fen ßanben ö. b. i)ei(. 9{ad}tmal
beS ^errn 6()rifti fammt ben ju biefer ^z\t in ©treit gezogenen
3CrtifeIn ö. b. ^erfon u. g}Jenfd)»erbung 6()vijli, feiner SKajeftät,
^immelfa{)rt unb ®i|en jur 5Ked)tcn ©otteg, in ber djrijll. S3ers
fammlung au SreSben geftellet b. 10. Oct. mit ein()eUigem Consens
ber Unit). Seipsig u. SBittenberg , ber breien geiftl. (5cnftfiorien, u.
oUer ©uperottenbenten ber Äirdjen biefer 5anbe, Sreeben 1571. 4.
(in SBittcnberg a\xä) latein. u. nieberbeutfd) Ijeraußgegeben): »SBie;
tt50l aber bie menfd^l. Statur nad) ber 2fuferfiebun9 u. >:^immelfa^rt
Ber!täret, unb alle ©d}wad^f)citen^ bcnen fie äuüor untenüorfen ge;
wefen, abgeleget, unb mit l)öf)ern ®ahm aU alle ©ngel u. SOZens
fd)en gelieret worbcnj fo ifi fte bennod) »arliaffte menfd)l. 9Jatur
geblieben, unb ;^at bie ȟefentlidjen Sigenfdjaften berfelben an ftd^
bef)alten, unb ifi öor fid^ »eber oergöttevt, nod^ ber götti. Sfiatur
Sf). II. (5. 1. m\). Äirc^c. §. 38. 9>r;{npi)i|lcn. 1573. 265
^elm ber (5()urfur|l[ , al§ üormunbfcf)afth'd)er Siegent ber t{)Us
ringtfdE)en gur(lent{)umer (1573), ^ef()ufiu6 «nb SBiganb au§
on ©»üigfeit/ ober Unenblid^Eeit beö SBefenö, obec anbevn göttlid^en
(Stgenfcljaften gteid^ worbcnj fonbevn i(l geiüi^Ud^ unb tt)af)v()aftig
nod^ ein gleifcl) uon unfevm gleifd), unb ein SSetn üon unfecm
aSein. — Unb ucrpc^en wie bic SSefdjreibung unb ^^ijtorien iev
2(uffart (5f)cifti gen >^immel naä) bem Sudjftaben, — galten bents
nad^, ba^ bie 2tuffart nidjt ein bloßer ©cljein, unb nuc ein ftcl}tbar
©pectafet gewefen fei;, fonbern ba^ unfer ^err S- Sf)r. mit feinem
Vüat)rfjaftcn Ceibe oon ber ©cbe ftd) in bie >^öf)e erfjaben, unb bic
fid}tbacen vg)immel burd}bt:ungen, unb bte ^immlifd)e Sßofjnung ein=
genommen ^abe , bo et in ber ©loci unb ^ei-clid^fett ba^ SBefen,
eigenfdjaft, gorm unb ®i^alt feineö \vai)xen Seibeö behält, unb
»on bannen am jungften Sage jum ®et:id)t in gropec ^errlidjEeit
fid)t6arlid) lüicb Jüieber fommen. — Sa^ aber bte ©d)rift faget,
Sfjriftuö ft|e — jur Sfed^ten ©otteS oerflefjen tt)ir, ba^ hiermit ges
»reifet werbe ein Unterfcl^ieb jwifctien (5f)rifio ber gen ^immet gc«
fafjren ift, unb gwifdjen ®lia unb anbern ^eiligen unb auSerwaf)tes
ten Sngeln, bie auc^ im >:^immel feinb, erHären eä aud^ fürne^m;
lid) öon ber ®r()öf)ung nad) beiben Staturen jum Jöniglid^en unb
priej^erlid^en 2fmt, weld)eS boä) ben Unterfd^ieb beiber SJiaturen
nid^t auf£}ebet. S)ann allein (Sl)ri11u6 alfo im ^tmmel tft, ba^ er
für unb für in beä SSaterä allergeljeimften Slat^ unb ®d)oop, junb
alfo wal)rl)aftig in bai 2fllert)ctligfle ein= unb auägel)et, fiel)et unb
erEennet ben SBillen beö SJaterö, fammlet il)m eine Äird)en au$
menfd)lid^em @efd}led)t u. f. w. — SBir glauben unb l)altcn, ba^
ber ^err (Sl)viftu6 in biefer Orbnung feineö f)eil. 2(benbmalä wa^ts
l)aftig, lebenbig u. gewi^ gegenwärtig ifl, alfo ba^ er feinen wa^s
ren 8etb für unö am (Stamm beö ÄreujeS aufgeopfert, unb fein
waf)reö Slut »or unö oergoffen mit SSrot unb SfBein in biefem ©a=
crament unS giebt, unb ()iemit bezeuget, ba^ er unä annel)me, ju
©Itebmapen feineö Seibeg mac^e, unb unä mit feinem SBlut reinige,
unb Vergebung ber ©ünben fdjenFe, unb watjrljaftig in unö woljncn
unb fräftig in unö fei;n wolle. — SQSir Decmeiben aud) bic frembc
unb jur @infe§ung biefeg 9kd^tmal6 nid)t gcl)örenbc Streite, weld)e
^err 8utf)cruä felber mit SJleiä üorl)üten unb abfdjneibcn Wollen.
2(lö bo er oielmalö fagt, baß »om 2(Uentl)al6en ober an alten Orten
266 SSierte ^eriobe. 2(b[d)n. I. S5. 1517—1648.
Sena ücmie^, uub bavnad) aüe ©eif[lic!)e jener gante, vpelclje
mit ber ßt)urfad}ftfcl;en Äirclje bcn Consensus in ber Se^re
fei)n iüd)t foU bigputttt werben. — 25a^ abec btefet 3fit iinrut)ige
8eut ftd) baiüiber erft anfangen aufjulegen, voie wit feit bcm beut*
fdjen Jtriege Ijev auä) in anbern 2(i-tifeln mit Sdjmerjen f)abcn cr=
[at)ten müfffn, ta^ aUeö tüaä jituoc rerf^t unb unangefodjten blies
ben i|l/ nu erjt oon it)nen auö 5}lutf)W)iUen übel gebeutet unb uers
fälfd)t »üorben ijij in beme ^a-ben biefer ßanbe Äirdjen u. @d)ulen/
fo jtetS bei einerlei gcrm ber Seljre geblieben, fold;e unrubige lleut
für jebermänniglid) billig ju befd)ulbigen, aU bie nseber bie SBat)rs
tieit nod) ben grieben fudjen, unb nid)t »weniger in biefem 'Mrttfel
Don ber voaijten ©egenwart beS CeibeS u. SSluteS ßl)rifti im 2Cbenb=
mai)l, alö in anbern 2(rtifeln ganj gefät)rlid)e unb ärgerlidje 2)iöi
putationeä erregen, unb bie einfältige geiüiffe ße^re nüt ungegrün=
beten unb fremben @etid)ten auf6 fd)euplid)fte üerberben. S)enn
ta^ burd) bie ertid)te realem ober physicam comraunicationem,
barauö fid) etlid)e bemiil)en lundamenta unb ©riinbe ber 8el)r oom
2tbcnbmal ju fud^en, ber tjoije 2fvtifel oon beiben Staturen in (Sl;riflo
üerfälfdjet, unb l)iergegen alle alte oerbammte Äe|eret ber S)?ar;
cioniten, Salentinianer, ?Kanid)äer, ©amofatener, ©abeUianer,
3frianer, Jlejiorianer, eutpd)ianec u. g)lonotl)eleten auf bie Sßal)n
gebradjt werben, haä ift anberSwo aUbereit bargetl)an unb erwies
fen.a Unter ben ©runben gegen bie Ubiquität: «3um anbeni ijl eS
ber Örbnung unb Stiftung beS ^eil. Itbenbmalö ganj ungcmäp,
baf in wat)rem SSraud^ befTelben eine ©egenwart fet)n foU per mo-
dum ubiquitatis, b. t. ia^ Sl)rijlu6 im 2Cbenbmal anberS nid^t
fepu foU, alö fonllen an allen Orten, in Steinen unb «polj, gleid^
alö wie man fonften uon ber praesentia universal!, ober allgemein
nen ©egenwart rebet, barmit ©ott in allen Sreaturen gegenwärtig
ift, fo bod) bie facramentlidje Bereinigung beö £eib6 (Si)ü\ii mit
bem aSrot (wic eö ^err Sut^eruö in formula concordiae, mit
ben oberlänbifd)en 3;t)eologen anno 36 geftalt, felbft nennet) eigents
Ud) get)öret in bie befonbere ©egenwart beS ^errn (Si)xi^i, barmit
unb barburd) er im t)eil. Ministerio in ber gläubigen 9}lenfd)en
^er^en Eräftig Ux)n wiU.« — «3um S3ierten, ia^ oor wenig 3cil;s
ren 6aöpar @(^wen!felb bie crtiditc 2(Uentl)albenl)eit beö Seibg
6l)rifti glcidier ©ejtalt geftritten, unb barmit feine irrige «Oleinung
Z\), II. 6. 1. m^. mvö)c. §. 38. ^l)ilippijleu. 1574. 267
5U \)alUn fiä) nk\)t bereit erHaren wollten, ebenfalls »ers
jagte 36)5 fo fdjien bte ffreng (utf)erifd)c gartet üoütg befi'egt
gu fepn, unb bcr ?)()i(i>pi§muö ble £)bcr^anb getronnen ju
l^aben. S^aniit tdufcl)ten ftd^ tt)enigjlcn§ bie SBi'ttenbergcv
^bilt>pi|lcn ; inbem fie je^t mit ifjrem 6atüini§mu§ in ber
Exegesis pcrspicua controversiae de Coena Domini
(1574) 37) offener f)erüortreten ju bitrfen meinten. Se^t aber
jlürmten alle protcjlaniifcbe gurflen auf ben ßburfürfiten ein,
ber offenbaren ßalüiniffen nid)t mef)r gu fcbonen; unb 2Iuguff
würbe auf§ aufjerfle aufgebracht über bie, tt)eld;e i()n Sabre
binburcb getdufd)t l)atUn 38). £)ie v^dupter ber Partei würben
üerbaftet unb lange in barter ©efangenfdjaft gebalten ^9): bie
oon einer newen, fremben, unb juöor uncrf)6rten ©egenwart bes
CeibS unb ffiluts (5t)rt)^i im 3(benbnial, rciber hie iei)te biefer Airs
c^en oon biefem ()of)en unb großen ®e{)eimni5, bart{)uen vüoUen.« —
»3um fed^äten, i>a^ eS ein offenbarltd)e implicatio contiadiciionis
ift, voelä)i mit bec gätttidicn, ewigen fSiai)ti)eit flreitct, ba§ Qi)tU
jiu§ im i)eH. 2(benbmat un6 [einen wafirfiaftigen 8eib gtebt, unb
ia^ er bod) feinen voa^xen menfd^lidjen ßeib naä) feiner Sßerftärung
t)aben foU, wcldjeä ofjne SWittel folget, wo bie 3(:Uentt)albent)eit
famt ber raefentltd^en ifußgie^ung ber göttltdjen (gigenfd^aften in
bte SJZenfd^tjeit Sfjrifti eingefüt)ret werben foU.«
36) Cöfd)er'6 hintoria motuum III, 154.
37) 9iad) 8öfd)er III, 162 waren ^eaet u. ^eucer befonberg hei
berfelben betf)eiligt, ©ßrom Siübingcr, ^rof. ber ^^\)\il, ijatte fte
aber abgefaßt. Sn berfelben waren bie fel)ren Don ber manducatio
oraliä unb oon bem ©cnuffe ber Ungläubigen, über welche bie ^iU
tenberger big ba^in gefd}wiegen i)atten, oerworfen.
38) Hutteri concordia Concors §.50. Cöfd^er III, 160. 31 ns
ton'6 ©efc^. b. (Soncorbienformel @. 120. ^lanif V, II, 616.
39) (ä5el)eimeratl) D. ©eorg Sracau (f. Scben in b «Sammlung ocrs
mifdjter 9{ad)rtd)tcn jur fäd)f. @efd}td)te, SSb. 8, (Stjemni^ 1773,
@. 1) unb Äird)enrntl) 3i»{). ©tö^el ftarben im ®ffängni(Te^ Seib-
mebicuö (Saöp. ^eucer fam !586 gegen einen 9?eüerö frei {Casp.
Peuceri historia carccrum et liberaiiouis divinae, opera et stu-
268 SSicvte ^eiiobc. 2(bfd)n. 1. SJ. 1517- 1648.
S^eologen unb bie berbddjtigen ®ei|!Hd)en beö £önbe§ mu^;
ten in Sorgau 2frtife( unterfd;reiben ^o); t)(e y(fv Sßitten^
bergifd^en S£{)cotogen, weldje ficb iveigerten, würben beö £ans
dio Christ. Vezelii edila, Tiguri 1605), ^ofpcebiger 6()rtjltan
@ci^ü^ 1589 im 3(nfange beS swetten fäd^fifd^en Än;ptocalüü
niömuä.
40) »Äuvj SSeienntniS u. TittiUl oom fjeil. 2(benbmal beö 2ctb6 unb
aSlutö Sfjviftt/ baraug flar ju [ef)en, \ra6 fjieoon in beiben Uniö.
gcipjig u. Sßittenbevg, unb fonft in allen Äirdjen unb ©d^ulcn beS
6f)urfür|lcn ju (Säcl)[en btst^er öffentlid) 9elef)ret, geglaubt unb be;
fannt lüovben. 2(ud) waö man für facramenttvifdje 3rrt()um unb
©dbiüärmcrei gejlraft i)at, unb nod^ flvafet. Uebergeben unb gef)ans
beit im iüngften Sanbtag ju Sorgau. Sßittenbecg ®ept. 1574. 4.«
gleic^jeittg aud^ latein. Confessio paitcis articulis complectens
summam doctrinae de vera praesentia corporis et sanguinis
Christi in Coena dominica etc. Viteberg. 1574. 8. 3n biefem
SScEenntniffe naf)m man ben ©c^ein an (f. S3orr.)/ alö ob in ber
d^ur:fäd)ftfd)en Äivdje P:etä rid^tig gelef)vt [ei;, unb je^t nur einige
Äri)ptocaloinijlen entbecft fei;en/ ferner alö ob 50?etand)ti)on mit
Sut^er in ber 8ef)ce üöUig überetnftimmc, unb \)\dt baf)er aud^
bie pi)tlippiflifcl^en ffiefenntnipfdjriften, "ttai Corpus doctrinae unb
ben Consensus Dresdensis feft. @6 iüurbe aUerbingS bie lut£)eri=
fd^e 2Cbenbmat6tebre mit allen iljren ®igentl)ümlid}Eeiten aufgeftellt,
fo namentltd) Art. afftrm. VII. indignis quoque corpus et san-
guinem Domini exhiberi, et ab bis in instituta distributione
vere accipi, unb art. VIII. bie oris manducaüo: eben fo trur;
ben (Salötnu'o, Seja, Sullinger, ^etruS SKarti;r, unb bie Theo-
logi Heidelbergenses {Art. negat. VII. unb öfter) namcntlid)
»eriüorfen: bagegen l)eipt eö Art. affirm. IV: firmiter rctinemus
ulrumquc fidei articulum: ascendit ad coelos, sedet ad dex-
teram Pairis. Ac ne carnis quidem ubiquitatem , aut quic-
quam quod vel veritatem corporis Cbristi tollat, vel uUi fidei
articulo repugnet, propter praesentiam in Coena fingimus aut
probamus. Denique de modo et possibilitate praesentiae cor-
poris et sanguinis Domini plane nihil disputamus. Nam
omniu haec impcrscrutabilia — statuimus.
ZI). 11. (5. 1. 2ut^ei\ Äirc^c. §. 39. Öftanbev. 269
beS ücmicfcn 4« ). ©o würbe bcr ^t)i(i'pp{gmu§ in feinem
^auptfi^e üon bem flrengen ßut^ertfjume befiegt 42).
§. 39.
Ofianbi'ifrfje ©trei tigEetten.
Jo. Wigandus de Osiandrismo. 1586. 4. Conr. Schlüsselburgii
calal. hacreiicoruni lib. VI. 6l)r. ^artfnodj'S prcup. JÜr«
c^en(;tjlörta, granFf. a. 5}?. u. Ccipsio 1686. 4. ©. 309. ©a;
lig'g ^ill. b. 3fU36b. (Sonfcifton II, 915. ^tancB IV, 249.
^(nbreaS it)fianber, bet ^od)gead)tete Sveformator Mnu-^
41) gvtebv. SBibcbvam unb e()rij!opf) ^e^el ginSf" »acf) 9?ajTau,
J^etnv. sOToller nad^ Hamburg/ ©aepar Sruciger natf) Reffen.
42) 3wac genügte ba6 Sorgauifd^c SBefenntni^ ben jlrengen 8ut{)e»:a:
nern nod) uirf)t, f. Sot)- 3Stganb'ä, aStl'rf). o. ^omefanien, (Srs
tnnerung oon bec SSeEenntnig bcr Sfjeologeii in SiJieipen, Äönigös
berg 1575. 4. unb beff. Ob bie neuen Sßittenbevger ftetö big bas
f)cc einig mit ben alten gelel)tet, u. ob ßutl;eri u. ^^tUppt ©c^rif;
ten buvdjauö ganj einig unb etni)eUig, Königsberg 1575. 4. 5n=
bcffen mußten bie ^f)iUppifien fid} je^t bem am >^ofe t)err[d^enben
flcengcn ßutf)ert{)ume frctä fügen. D. 2fnbr. grepJjub, ^rof. ber
Sljeol. in ßeipjig, würbe 1576 wegen ber 8e()ren angeflagt, ba^
(S()riftuS nac^ beiben Staturen cr^öi)et, "aa^ [einer menfdjl. Statur
feine göttlidje ©igenfd^aft mitgetf)ei(t, unb bog Sfjrijti 8eib im
.^immel an. einem gewilTen Orte fei^j unb obgleid^ er fid^ mit SJed)t
ouf ben Sreöbener SonfenfuS berief, wetcl^er in bem Sorgauer SSes
fenntni^ auöbrücflid) genef)migt war, fo würbe er bod) abgefegt, f.
Hulleri concordia Concors f. 82. £)er Sf)urfür(l %\dt \i^ \e^t
an bie S^eotogen, weldje fd^on frii()er an ber ^erfteUung beö fird^=
lid^en griebenS gearbeitet Ratten, 2fnbreae; 6()emni|, ©elneccer JC. :
ba^ er gegen bie alten Senenfer als glacianer fortwäljrenb fel)r ein;
genommen war, erljeUet auö feinem a3riefwed)fel mit ber »erwitt=
wcten «^erjogin 2)orot()ea ©ufanna 1575 (©ammlung ü. lilten u.
Sieuen ti)eot. ©ad)cn 1734. ©. 534), weldjc fid) lange ücrgcblid)
bemüljcte, ii^cen 1573 abgefegten ^ofprebigcr @crnf)arbuö wieber;
iuer^alten.
270 m^te ?)eriobc. libfdjn. ]. S5. 1517—1648.
bergg 0/ i)^^^^ ^^i^ au^erftdjen 2(uffaf[un3 ber SJec^tfertigung
burd^ ben ©lauben gegenüber, irie fte aßerbingä bei mandjen
SSefennern ber S^eformation üorfam, unb in hen SSortrürfen
ber SBiebertdufer gegen bie (ut{)eri[d)e Äirdje ^eröovtrat, ^ur
SSejeicbnung be§ lebenbtgen, ßbnf!um ergreifenben ®(auben§,
bie and) £ut[)ern geläufige S^orflellung 2) fid) angeeignet, bap
burd) ben ©tauben eine (Einwobnung Ql)xi\ti in bem SKen;
fdE)en »ermittelt werbe, unb batte biefelbe in dbn(id)er SBeife
wie bie beutfdjen 9)?i;flifer be§ 14ten Sö^rb- auögebilbet 3).
1) f. ?rbtf). 1. §. 1. nol. 118.
2) [. §. 34. not. 4. ogt etlid)e fd)öne (Sprüche »on ber S{ed)tferti;
gung beS ®(auben6 beö Q'gxw. >^od)getet}rten D. ?0t. 2ut()er, rceldje
— Derbolmetfct)t f)at 2f. Oftanber, Äöntgsberg 1551. 4. Ej:-
cerpla quaedum dilucide et perspicue dictorum de justificatione
fidei in conun. super episl. Pauli ad Galatas Reu. Fatris Dom.
IM. Lutheri (ed. Oslander) Regiom. 1.551. 4.
3) Gin gut Unterrid)t unb getreuer 3fJatt;fci)lag auä f)eU. göttlid^er
®d)rtft, me^ man fid) in biefen äwtetradjten, unfern i)eii. QHau:
ben unb d)tifil. ietjt betreffenb, fjalten foU (oon Oflanber) 1524.
nad^gebr. a" Äönigöberg 1553. 4. ügl. 5Rad^br. f. 2. v. »@ott
erfennet fid) [elbg , fein ßrfantnuö ifl ein SBort, unb bog fffiort
ift ®ott felbg, baffelbig SBcrt (äft er ung eröffnen u. prebigen im
f)eil. (Süangelio. Sann bafelbji würb ung bie 5Ratur ®otteö eröffnet,
nemtid^ fein (UereditigEeit , SBa^rf)eit, 3Bei6f)eit, ©nab unb S3arms
l)erjig!eit k. wie er bann ficb felbg erfannt, unb bae aue6 in St)riflo
erjcigt t)at. Unb trer ba^ SBort redjt oernimmt, behält unb glaubt,
ber empfat)et ®ott felbg, bann ®ott ijl ia^ SBort. ®o nun burd)
ben ®[auben ba^ SBort ®otteg, (5f)rtfiuö unfer ^err, in unä rcof)5
net, unb trir mit it)m einö fei)n worben , mögen rcir mit ^aulo
ttjol fpred)en : «3d) lebe , lebe aber nid)t id) , fonber S^rifluS lebet
in mirj« unb ba ferin «ir benn burc^ ben ®lauben gered)tfertigt.
2)ann e§ leben nid;t tr>ir, b. i. wir leben nic^t nad) bem fieifc^lic^en
©inn, fonbcrn ber ©inn unb ®etfi (5l)rijli ifl unb lebt in un6 :
ber !ann je nid)t anberfl bann gereci^t fcpn, unb ®ered)tigEett in
'uns würfen. Sorum fprid^t er 5ol). 15: »O^n mid) fönnt i^c
nid)tS tf)un,« unb ©faiaS am 26 :a ^err, bu wirfl un6 gricb ge;
ZI). II. (S. I. Sut^cr. Äird)e. §. 39. iDftatiber. 271
S^iefc SBorfleUung [d)lo0 fid} in ter ^aupt\ad)c an t>ic lutt)es
bfii, bann alle iinfevc SSSetf t)aftii in iinö gerciiv!t. « Uub alfo niiif
(?()rif}uä unfer ©eredittgEeit feyn, nicl)t ba^ ev im >^immel ju bor
©erecbten bcS SßaterS ßerfd)t \ei) , unb jüiv l)frnieb?n in allrn ü?ün=
ben unb Unflot wollten leben, unb bann [precl)en , S^riftuö »är
unfer @ered)ti9!eit : er muf in uns, unb rcir in ii)m fepn, unb fo
baö gefd)id)t, haben wir aud^ ben l)eil. ©eift, burd^ ben bie ^ieb
in unfer .^erj gegofTen wirb, me ^aulug ju ben Slöm. am 5. fagt.
2flfo ftd^t unb oevficl)et man, ia^ wir burd) ©otteö SBort ©oft
ernennen, unb alfo im ©lauben, b. i. in ©otteö SGSort leben,
^onn ber (Slaub cmpfä^et unb faffet ©otteg SQSort, baS ©oft felbö
ijl: ba^ bringt bcnn aud) ben l)eil. ©eift mit i{)m , ber bie Cieb in
ba^ ^erj geuft, unb wirb burd) ben ©lauben ber Sob, burd) bie
Sieb aber bie ©unb vertrieben. Unb baö \\l bai neu Sßerbünbnuö,
ba^ unä ©Ott burc^ Sfvemiam am 31. (5ap. 5ufagt unb fprid}t :
»3d) will mein ©efe^ in iljr Snwenbigftö geben, — unb it)rer Un?
gered^tigfeit nimmer metjX gebenden.« Sag olleS aber ift nidjt t3oll=
kommen, bieweil wir in biefem Seben fepn, fonber nur angefangen,
unb wäd)|t oon Sag ju Sag.« .^anblung ©ineS ©^rfamen
weifen 9?atl)ö*5U 9^ürnberg mit ii)ven ^räbtcanten.
1525. nad^gebr. Äönigßb. 1553. 4. Ofianber ju 2frt. 3: »©g ifl
nit mef)r benn nur eine einige einfältige ©eredjtigfeit bie oor ©ott
gilt, bie i^ ©ott felbft: bai Sffiort ift aber (Sf)riftuö, baä faffen wie
im ©tauben, unb ift alfo ^l}rifluö al6 ©ott felbfl in unö unfec
@ered)tigEeit, bie gilt allein oor ©ott. — Söerf aber fei) nid)t
@ered)tigfeit, fonbern grud^t ber ®ereci)tig!eit. ®ö ift wol wal)r,
ber ©laub ijl nit ol)n SBerE bie aug ber Siebe fliefen, foUen aber
nimmer mel)c ©erec^tigfeit genennet werben: eö ift aud) ber ©laub,
ber nid)t wirft, fein ©laub, fonber nur erbid)t unb tobt, wie ein
gemad)t SSilb nit ein ?Kenfd) ift.« 3u 2lrt. 4: «Saö (Soangelium
— ^at aber ivoei ®tüdf, baä erfte, bo^ (Sljriftuö ber ©ercditigfeit
©ote ©nug i)at getf)an, — baß anbere, ba^ er unö oon ©ünben
l)at gereinigt unb red^tfertigt un€ , fo er in un6 wol)net,« -pc
berle, 2C. Oftanberö 8el)re in i^rcr frül)eften ©efialt, in b. tl)eol.
©tubien u. Ärit. 1844. II, 371. (S. ^. SBilEen, 2f. Oftanberö
Seben, Set)re unb ©d^riften, (grfte 3(btl). ». 1J98 — 1530. (©tral=
funb 1841. 4.) ©. 13.
272 sßiertc ^etiobe. 2(bfcfen. 1. S5. 1517—1648.
rifd)e 9ied[)tferti9un9§Id^re \e\)x gut on: unb un9ead)tet £)fian*
ber auf hk ei3ent^üml{d()e SBetfe, wie er fie auggebilbet
\)atte, einen un9ebü^rlic!)en Sßertf) legte'*), unb ungeadjtet
4) Schlüsselburg cat. haeret. VI, 243 u. Melch. Adam in b.
vita Osiandri crjäf)len, baf Öftanber in S}latbitrg 1529 (2(bt^. 1.
§. 4. not. 37) nad) 2utf)er in fef)r f)oi^faf)renber SBeife über bie
3?ed)tfertißun3 geprebigt, unb ba^ 2uti)er ftd) bavüber miöbiUigenb
unb beforgt geäußert Ijabe. ®em lüiberfpric^t obec Melanchthon
ad Camerar. 5. Oc/. 1529. (C. Ä. /, 1098): Oslander — miri-
fice delectavit Lutheriim et iios omnes : eö ijl offenbar eine
S3errced)fe(unß mit bem fpätern SSorgangc in <Sd;maIcalbcn, f.
SBSilEen ©. 33. 62. Öfianber felbft eviäi)lt, wie er in TfugSburg
1530 gegen 9KelQnd}ti)on geltenb gemadjt i)ahi, bop (Si)ü^u^, bec
hütdj ben ©tauben in ung rcoI}ne/ nad) feiner götttidjen Siatur
unfere ©ered^tigfeit fe^, wie er aber biefe i)0^e SBaijrfjeit nid)t in
bie TTuggb. Gonfeffion Uhe bringen fönnen, f. »SSeweifung boß id^
nun über bie 30 Sa^r altoeg einerlei £ei)r ö. b. ©erec^tigtcit beö
@(auben§ gefjalten {)ab, Äönigäberg 1552.« 4. C. 1. v. u. »58Si;
berlegung ber ungegrünbeten, unbienjllic^en Sfntwort ^i). SCflclan=
c^tfjonö, Äöniggbcrg 1352.« 4. O. 1. P. 3. -enblid) fagt Ofianbec
in f. 5)Sert(^t u. 3;ro|l)d)rift an alle bie, fo burd) lai falfd), f)eim=
lid) ©d^reien — meiner geinbe, alö foUt id) öon ber «Redjtfertigung
beS ©laubenä nid^t rec^t Ijarten, — geärgert ober betrübet werben
finb, Äöniggberg 1551.« 4., er Ijabe in (Sd)malcalben 1537 über
1. Sot). 4, 2. 3. öon ber «Rechtfertigung geprebigt, unb feine ^vc
bigt fei) öon Zuti)etn unb ben anbern anwefenben S:i)eoIogen fe[)r
gelobt werben. Sagegen giebt S3Z. gtaciuä in f. »SSerlegung be6
SSefcnntnip €>fianbri o. b. gf?ed)tferttgung, 9}lagbebur9, 1552.« 4.
2(. 4. V. mit Berufung auf hin nod) lebenben 9lic. t>. 2Cm6borf an,
2utl)er unb üiete anbere Äiieelegen I}ätten ein gro^eö gjJigfallen an
Ofitinberä neuer Deutung öon 1. Sei). 4. ge()abt. JCe^nlicg Suft.
smeniuä >u. b. @ered)tigEeit , bie oor ®ott gilt, wiber bie neue
olcumi{lifd)e Sfjeologie 2C. Ofianbri 1552.« 4., weld^er nod) l)inau;
fe|t, ^m§borf iiaU bama(§ prepf)ejeiet: »wenn biefer ©eifi bermal^
einö 3eit u. SJaum friegen würbe, fo würbe aller anberer Sd)wär;
mer ©dtjwärmerei gegen if)n nur eitel Äinberfpicl muffen Qtaiijtet
werben.«
Z^. II. (5. T. init^cr. Äird[)e. §. 39. Äftanbcv. 273
eS if)m nid)t an ©treitfertigfeit fe^tte^); fo blieb er bo^) fo
lange unangefodjten, aH ßut^erg großartiger ©inn ciUen
(Streit in ber neuen ÄirdEjc äurüdPfjielt, n)eld[)er jur didmv:
l)a(tun9 ter Jt)efentlid;en .^eilöwa^rfjeit ii^m n\ö)t aB unaug3
\VQid)Ud) erfdjien ^).
5) 25tefe seigte ftd) befonberä in bem (Streite über bie aUgemeine
SSeidjtformel, welä^e alte ^rebigec in Slüvnberg nad} bec ^rebigt
üorlafen , Öftanber abet oernjavf 1533. (Sdjon biefe ^aä-)e htad)U
O. in grober {)od)fai)rcnber SDSeife auf bie Äanjel, fo ba^ Saj.
©))englcr, fonfl ein greunb Öftanberö, an S3eit £iietrid^ fdjrieb 9.
3(U9. 1533 (Seben ©penglerg o. >^auSborf ©. 312): »gö wäre
wartid) t)od) oonnötf)cn, baf Öfianber burd) unfer alter Patron D.
£utf)er in einem fonbern (Sd)reiben ernfilidj am 3aum geritten
ttjurb, bann biefeö 9?oß wiü ju oicl frcd) u. ungehalten, aud) mit
fc^arpfen ©porn geritten fepn: ba^ xvi^t il)c eben vool als iä),«
©urdi Sut^er würbe jwar bk dtüt>e iüieberl)ergcflellt, aber £)fians
bec erneuerte 1536 u. 1539 ben @treit, f. @. Äl). ©trobepg
Seben 23eit Sietridjä , 2(ltorf u. S^ürnb. 1772. ®. 26.
6) SBie xxäjtiQ Cutter ben ?Kann beuctf)eilte, get)t auS feinen ©d^reis
ben bei ®etegenl)eit beö erjlen ©treitä über bie ffieid)fformel ». 8
£)ct. 1533 ^eroor. 3n bem einen an Sfianber (be SBette IV,
48 ff.) ermal;nt er benfelben auf ia& Sladjbriiiftidifte jum ^rieben,
in bem onbern an Sffienc 8inc! (©. 485) fagt er in SSe^ieljung auf
Öfianber: Nunc te per Christum oro, ut una cum tuis sodali-
bus velis oculos islos misericordiae vestrae non claudere, et
hunc hominem suis opinionibus captum, velut aegrotum agno-
scere, et hoc cogitare, non quoniodo publice confundatur et
damnetur, ne ex scintilla ista fiat incendium, sed potius,
quanla fieri potest adhuc modestia et prudentia et simul pati-
entia vestra, liberetur et sanclur. — ]Von credidissem ego
(hoc neque jactabis , neque disseminabis in publicum), istum
hominem tot cogitationibus occupatum, et ut ex suo scripto
inteliigo, tam procul a sincerilate nostrae doctrinae positum:
sed, ut dixi, si magis irritaretur, effunderentur majora scan-
dala, per quae, etiamsi non vinceret, tarnen turbas moveret,
et negotia faceret, quae melius esset praecaveri. Si igiiur
vobis nostrum consilium placucrit, .speramus, cum tempore
®icfc(ev'8 Äitd&cjigcf*. 3vSb. 2e^Mf)I. 18
274 «Siei-te ?)cnobe. ?(bfc^n. 1. §S. 1517—1618.
£)ftrtnber truvbe burd; ba§ Sntertm au§ Sfiurnberg üers
trieben, aber üon feinem alten ©onner, bem ^erjoge 2(lbrecbt
ö. ^reu^en, fogteidE) in ÄonigSberg aB ^rcbiger unb ^^rofeffor
angejltellt. ^ier fällte eg tnbejjen nicbt an reizbaren Sbeolos
gen, wetd^e aBbalb burd) [ein bocbfa()rcnbcg SBefen »erlebt
würben, unb an feiner eigentbinnh'i^en JÄecbtfertigungglebre,
vuie fic fcbon in feiner erjlcn ©isputation (5. 2(pr. 1549) ')
]()erüortrat, 2{njlo0 nahmen. £)er ©treit^), oon griebr.
(Sta))b»)I«§ üor^üglicb angeregt 9), trat balb auf <fatl)ebern
rem istam in se qnietiiram esse, ei illiim inteiim propius ad
nos accessuium esse.
7) A. Osiandri, theologiae in schola Regiom. Professoris pri-
marii , disputationes duae: tina de lege et Evangelio habila
Non. Aprilis 1549, alier a de juslificatione habita IX. Kai.
Nov. 1550, Regiom. 1550. 4.
8) (grääf}lung beffelben äu ©uiiften Öftanbcvg ijl: 3of). gunc!en§
\va^xi>aUiQ(t u. griinbL S3erid)t, wie bie ävgorlidje ©j^altung uon
ber ©ccfdittgfeit bc6 ©laubenö ftd) anfänglid) im ßanbc ^i-eupen
crt)abcn, ÄönigSba-g 1553. 35agegen: Soact). 9}Jövltn'6 «^iftocia,
»t5cld)crgejtaU ftc^ hie Öfianbrifdje @d)trärmere{ im Sanbe ju ^reu=
{Jen ex^ahen, unb Jüie biefelbe üerf)anbelt ijlt, mit allen Actis bf=
fdjrieben s. 1. et a. 4. unb .üon ® tapl)r)l uö : Historia acti
negotii inter Frid. Stapki/lum et A. Osiandruni in Prussia
contra culumnias Ja. Fnnccii in ©tvobel'ö 9}?ifccUaneen litc^
rar. 3nl}attg l, 219. II, 224. 3(uperbem: »^erjog'ö 2(lbcrti I.
2£uöfd)reiben — , barin grünblid) unb orbintlid), it»ie ftd) bie ärger;
lid)e 3wic[pQlt über bem 2frticul üon unfer armen ©unber 9?ed)t;
fertigung — erljaben, unb inag wir unö mit grofjen ©orgen, (§.[:
nigfeit ju madjen, bemül}et, bargetl)an, unb iraö unr ferner burd^
freunbl. SSeförberung — >^errn (5l)riftofö, .^cräogen ju Söirtenberg,
burd) ®- 2. Sf)eologo§ — t)orgefd}lagenen SÄitteln — erlernet, u.
ju gortftellung ber (SinigEcit unferer Äirdjen gel)altcn wellen ()aben,
Äönigöberg 1553.« 4. mit uielen ^Cctenpüden. SBie bie Unioerfität
Äonigöberg burd) ben Streit berüljrt würbe, f. D. SÄ. Söppen'ö
©rünbung ber Unio. ju Äöniggberg, Äöniggb. 1844, ©. 188.
9) (5r würbe J552 in SSreölau wieber !otl)olifd) , würbe Slatl) beö
ZI). II. 6. I. 2utl). Ä'irc^e. §. 39. £)ftanbrif!. etrcif. 275
unb Äanjeln ^crüor, unt» würbe burd; eine gwcite ^iöputas
tion £)fianberS (24. Act. 1550) '") unb burc^ feine ßonfeffton
(1551)^'), in wd(i)m er feine £el;re au6fuf)rlicf)er enttois
ddte '2), um fü me|)r öngefad^t, alä £)fianber feine ©egnei:
Äaiferö gecbtnanb , 1561 ©upccintenbent bcc Unio, Sngoljiabt, f
1564. ßeben u. ©d^riften griebr. <Stap{)i;U in ©trobel'S 5KtS=
ceUaneen I, 1. D. 501. Söppen'ö ©uünbung ber Unio. ju Äö=
nigöbei-g. ©. 178.
10) f. not 7,
11) S3on bcm einigen gjtittlev S- fSt)t. u. jRed^tfertigung SSefenntnuf
"ii. Öfianber, Jtönigöberg ©ept. 1551. 4. De unico mediatore J.
Chr. et jusiificatione fidei confessio A. Osiandri, Regiom^ Oct.
1551. 4. «ebec ben 3nf)alt f. ©atig II, 951.
12) Disp. de justificalione hab. IX. Kai. Nov. 1550, thes. 3;
Justificare propria et primaria institutione significat ex impio
insfum l'acere, h. e. mortuum ad vitam revocare. 4. Quod
proprium est omnipotentiae divinae non minus , quam creare.
10. Fides autem, qua homo justificatur , est motus spiritualis,
quem Deus per verbum praedicatum et Spiritum S. in cordi-
bus nostris excitat. 13. Ea se relative habet ad verbum Evan-
gelii, 14. Objectum enim Evangelii est J. Chr. per verbum
Evangelii fide apprehensus. 17. Sicut David vocat calicem
inebriantem , cum non calix, sed vinum contentum inebriet;
ita fides est justificans, cum tarnen non fides, sed Christus
fide comprehensus justificet. 21. Justitia illa, quam fide ap-
prehendimus, est justitia Dei , non tantum quia Deo est ac-
cepta, sed quia revera justitia Dei, nempe Domini nostri J.
Chr., qui Deus est benedictus in saecula. 28. Eadem est
justitia Patris, Filii et Spiritus S. , et haec justitia Dei est
justitia fidei. 29. Haec justitia non confertur cuiquam, nisi
priiis ei remissa fuerint peccata per sanguinem Christi. 30.
Unde justificationis duae sunt partes, remissio peccatorum et
reconciliatio cum Deo. 31. Reconciliari autem Deo est Chri-
sto uniri, ex eo renasci , illum in nobis et nos in illo esse,
per illum vivere, <,ejusdemque in nobis inhabitantis justitia
justos censeri. 32 et 33. Christus enim est sponsus noster,
cum quo sumus caro una, membra seil, corporis ejus, caro de
18*
276 SSiertc ^eriobc. ?fbfd;n. 1. SS. 1517—1648.
mit fibtrmütfjigem ©tofje unb beleibigcnber {Srobf)eit bel^an;
beltc. Soad)im SKorlin, weldjer im ©ept. 1550 aU ^fars
carne ejus, et os ex ossibus ejus. 36. Hinc. divinae naturae
consortes efficimur : qui enim Deo adhacret, fif unus Spiri-
tus cum eo. 38 ss. Habitat igitur Christus per üdem in no-
bis , et per tonsequens etiam Pater et Spiritus S. qui in
Christo sunt, Jo. 17, 11. 12. Jo. 6, 56 caet. 53. Hinc justi-
tia ejus essentiali justi sumus, juxta illud Jerem. 23; Doyni-
nus justitia nostra. 56. Hinc vita ejus essentiali vivimus et
vivemus juxta Johannis illud c. 6. v. 57: siciit misit me vi-
vens Pater etc. 57. ac illud Johannis 6. v. 53: nisi mandu-
caverimus carnem etc. 58. Manducare carnem hie est cre-
dere, ipsum peccaia nostra pertulisse in corpore suo , et
sanguinem suum effudisse in remissionem peccatorum, ita ut
hac fide cum illo una caro fiamus. 64 ss. Hinc gloria ejus
essentiali glorificati sumus, quia nobis eam claritatem, quam
habuit apud Fairem, dedit nobis Jo. 17, 5 cf. Rom. 8, 30.
2 Cor. 3, ult. 2 Jo. 3, 2. Hinc etiam essentiali cariiale ejus
inflammamur: Caritas enhtiDei diffusa est in cordibus noslris,
Rom. 5 , 5. Deus enim Caritas est , et qui in caritate manet,
in Deo manet, et Deus in illo, 1 Jo. 4, 12. 13. 68. Omnis
Spiritus, qui non confiietur, Christum ad hunc modum venisse
in carnem nostram, ex Deo non est. Et hie est Spiritus
Antichristi. 70 ss. Zwinglianus est in corde qui hoc non cre-
dit: impossibile enim est, ut credat verum corpus Christi in
pane et verum sanguinem in calice, qui non credit, Christum
revera liabitare in christiano homine. 73. Glacie frigidiora
docent, nos tantum propter remissionem peccatorum reputari
justos, et non etiam propter justitiam Christi per fidem in
nobis inhabitantis. 74. Non enim tarn iniquus est Deus, ut
eum pro justo habeat , in quo verae justiliae prorsus nil sit.
76. Justitia quidem Christi nobis imputatur . sed non nisi
cum in nobis est. 78. Tum opera bona fiunt a justificatis,
vivificatis, glorificatis; non vero justificant, neque vivificant,
neque glorificant. 79. El quanquam qui justificatus est, justi-
ficari debeat adhuc, hoc tarnen non fit operibus noslris, sed
Cognition« Filii Dei per fidem, per quam ei de die in diem
Sf). II. 6. 1. 8utf). Äii-d)c. l 39. Öftanbnjlt. ©trcit. 277
rer nad) Äoniö^bcrg fam ,]1 fud[)fe üergebenä ben ©treit ju
ücrmitteln, unb trat alöbann an bie ©pi^e üon IDftanberö
magiä unimur. cf. De unico mediatore confessio Osiandri A.
4: Manifestum eüt, quod quidquid Christus, ut fidelis media-
tor nostri causa impletioiie legis ac passione morteque sua
cum Deo, patre suo coelesii, egit, lactum id esse ante mille
quingentos et eo amplius annos, cum nos nondum essemus
naii. Quare si proprie loqui volumus, non potuit illud nostra
justißcatio neque esse neque nominari, sed tantum nostra
redempiio et satisfactio pro nobis ac peccatis nostris. ©o ijl
benn tte altera pars othcii Domini nostri, — ut sese jam ad
nos con vertat, ac miseris nobiscum peccatoribus tanquam cum
parte roa itidem agat, ut tautam gratiam agnoscaraus et per
fidem cum gratiarum actione recipiamus, ut nos per fidem a
morte peccati vivcs et justos restituat, et peccaium jam con-
donatum, adhuc tarnen in carne nostra habitans, et tenaciier
inhaerens — in nobis prorsus mortificetur et extinguatur. Et
hoc demum est negotium nostrae justificationis, quod Dominus
et servaior noster J. Chr. perficit. S)te göttlicl)e ©evec^tiäfeit
ijl bie, weU1)e @ott fclber f)at, ja bie (Sott ijt. Sirfe f)at fid; mit
^()Ctftt 9}Zen[d)f)eit ueceinigt, unb biefe geved^t gcmartjt. (So ^at
\i\i menfd^lic^e ©eredjtigfeit t()t:en ©cunb in bec göttlichen, unb fo ift
bie leitete auit ber ©runb unferec 9?eci^tfet:tigung. M. 3: Diserte
et clare respondeo, quod secundum divinam suam naturam
(J. Chr.) sit nostra justitia et non secundum humanam natu-
ram, quamvis hanc divinam justitiam extra ejus humanam
naturam non possumus invenire, consequi aut apprehendere:
verum cum ipse per fidem in nobis habitat, tum atfert suam
justitiam, quae est ejus divina natura, secura in nos, quae
deinde nobis etiam iniputatur, ac si esset nostra propria,
immo et donaiur nobis manatque ex ipsius humana natura,
tanquam ex capite, eliam in nos, tanquam ipsius membra.
©agu fam nun nod) bie SSorjtellung , "iitx^ 6l}i-iftuö nad) feiner
menfd)(. Statut* "oa^ ©benbitb ©ottcg [et), nacl) weldjem bev SJlenfd)
gcfdjaffcn [ei;, ogl. Öftanbevö <2d;vift: An filius Dci fueril in-
carnandus, si peccaium non inlroivisset in mundurn? Item de
imagine Dei quid sit? ex cerlis et evidentiOus^S. S. testimo-
278 SStßrte ^eriobe. 2rbfd)n. 1. Sj. 1517—1648.
©egnern. 2)er |)erjo9 blieb ouf ©etten ;t)fianberg, unb crs
fud)te alle beutfdje ©tdnbe 2i;ug6bur9ifd)er ßonfeffton, burcb
t()re Sll)eologen ben ©treit begutadjten ju laffcn (5. ^ct.
1551)13). £)fianber üerfcl)ulbete burd) feinen Säbel ber ges
wb\)nUd)m 9?ec{)tfertigunö§lef)re i^ ) cS felbj!, bap Uim 2e()re
nm — defromta explicalio, Monteregio Frussiae, 1550. 4.
C, 3: Non debet imago Dei intelligi nisi de Verbo incarnato.
E. 3 : Dicit Deus, se hominem facturum ad similitudinem
suam, — ut scilicet homo talis fieret , qualis Christus secuii-
durn humanam naturam in niente Dei praedestinatus esset.
Unter ben «^au^tfä^en biefei- (Scl}rift finb nocf) su beadjten: 6. Si
Filius Dei non fuisset incarnandus, nisi peccatum introiisset in
mundum, nos atque tolum regnum Dei carere cogeremur rege
nostro, idque in omneni aeternilatem. 9. Nisi Deus voluisset
Filium suum incarnari, nunquam de mundo condendo quic-
quam cogitasset. Sed Deus ante alia omnia Filium suum in-
carnandum decrevit, ac propter ipsum reliquas creaturas uni-
versas fecit , nullam prorsus conditurus, nisi Filius ejus esset
incarnandus. ^ahti tüt)mt er ftc^ E. 2, sese rem tantam hacte-
nus a nemine post Apostolos recte explicatam in lucem pro-
duxisse, unb fe^t tjinju, Lutherum quidem vidisse aliquid,
sed non serio intendisse animum, ut ubeiius explicaret. 5"=
belTen erflärte er bod^ über btefe 9}?einung nidjt biöputiren ju vooU
len. ^UncB IV, 267. D. F. Chr. Baur epist. gralul. ad D.
Th, J. Planck, disquisilio in A. Osiandri de jiistificatione
doctrinam, ex recentiore yotissimum iheologia illustrandamy
Tubing. 1831. 4. S3aur'6 diriftl. 2ef)re o. b. 23eriö()nung in tf)5
rer gefdiiditf. ©ntwicEerung, Sübingen 1838, ©. 316. 3)orncr'S
Se{)rc ». b. ^eri'on (5()rtfli ©.200. @. Sf)omafiu6 baö SSefcnnts
ni^'ber e»ang. lutf)ert)"d)en Äird)e in ber (Sonfequenä [eineö ^rin«
cipg, «Nürnberg 1848, ®. 71. ©c^enEel II, 355.
13) ®aö ©d^reiben in bem not. 8 citirten 2(U6f(^reiben beä ^erjogg
ö. 1553. E. 1. V. unb (nad) bem an bie Canbgrafen ü. Reffen ge;
fanbten Sremplare) in Sfieubecfer'ö neuen Seitr. jur ®t[d). ber
SRcform. 1,1.
14) ügl. thes. 73. 74 oben not. 12. Osiandri confessio F. 2: Hör-
ZI). II. 6. I. Utl). Äird;e. §. 39. ÖjTanbvijlt. (Streit. 279
in ben meiflen ®ufac!;tcn fitr eine 58crfalfcl)un9 biefer ©runbs
lcl;re bcr neuen Äird[)e eiflart würbe '5). sj^ur ba§ SGBürs
ribiliter errant, qni verbum justificare tantum infelligunt pro
juslutn repiitare et pronuiiciare, et non pro eo, quod est in
veritate et leipsa, justum cfficere. — Lbi de jiistificatione
fidei agitiir, ibi veibum juslificaie non humano, forensi et
sophistico more est intelligendum, sed divino modo. Deus
enim non pronuntiat nos solum jiistos, sed efficit etiam re
ipsa. Itaque est philosophicus , carnalis et impraemeditatus
sermo, justificare esse verbum forense, ac significare, reum
judicio absolulum pronunciare. SKit 2iit|)ev bct)aiipt£tc Öfianbcr
äOerein5U|ltmmen, f. oben noi. 2. Sagegen foUte SCfJeland^tf)on fd)on
in tcv 2(iig6b. ßonfeffton (f. oben not. 4), ben Sel)vbegrijf cerfälfd)t,
unb burd) ben SButenbcvgtfc^cn ©octoreib (§. 31. not. 32) bie ®e=
müti)er: oerjlvtrft i)aben, piancE IV, 301. 336. Sagegen Mel.
orat. de calumnia Osiandri 1553. C. R. XII, 6.
15) 2(m mitbejlen voax nod) 5}Jelanditf)on6 Jfntwort auf tai SSud)
^evrn %. Oftanbeiä ü. b. JKed}tferti9ung beö SCRenfd^cn, SBitten?
berg 1552. 4., au6ful)rltd) u. gvünblid) Responsio Ministrorum
Ecclesiae Christi , quae est Ilamburgi et Lwicburgi ad confes-
sioneni A. Osiandri de mediatore J, Chr. Magdeb. 1553. 4.
Uebei- t}ie\e unb bie übrigen ©utadjten f. @alig II, 982. ^landf
IV, 333. Sreffcnb beurtI;eiU SOfietan(^t{)on in einem ©d^reiben an
b. £)ftanbvt|len (Sulmann in Stüi-nberg 11. See. 1552, C. R. VII,
1151 bie ßeijte ÖftanbecS: Multa sunt in illis paradoxis vel
aenigmata, vel sophistica, quae populo nihil prosunt, etiamsi
leniantur interpretaiione. Quäle hoc est, quod contendit illa
Gorgo, non rede dici; Deus vivificat renascenles , sed vult
dici: Deus est ipsa renascenlium vita. An non vult distingui
inter creatorem et vitam creatam? aut vult Deum tantum esse
Stoicam ivdiUxu'Civ? Fac, hoc leniri posse commoda interpre-
tatione (nam et ego ista pharmaca novi); sed quid prodest
populo turbare res recte traditas] Sunt autem alia, quae ne
possunt qnidem leniri, quäle hoc est: ante annos mille quin-
gentos lactam esse remissionem, sed nunc illabi justitiam.
An Nero habet remissionem, sed perit, quia non illapsa est
justitia? — Scis in nostris Ecclesiis fideliter inculcatam esse
280 mmtt ^Jßtiobe. 2(bfc^n. 1. S5. 1517—1648.
doctrinatn , in vera conversione, cum corda fide per verbum
eriguntur, habitare Deum in conversis. — Sed alia quaestio
est: unde mens statuere debeat, placere se Deo , ut crasse
loquar, et quomodo fiat inhabitatio. Hie dicimus, placere
hominem iide propter mediatorem Deum et hominem, et niti
fidem non his novis actionibus , sed ipso mediatore. Ac in
infinitum anteferenda est obedientia mediatoris his actionibus,
quae fiunt in nobis. Inde abducit homines Osiander, obruens
remissionem , ita ut dicat factam esse ante annos MD: et pla-
ces, inquit, quia imputatur divinitas, non meritum mediato-
ris. Haec sunt enthusiastica , quae obscurant beneficia Filii
Dei, et delent veram consolationem. cf. Responsio Minisir.
Eccl. Hamb. et Lunburg. J. 2: Scriptura loquitur de praesen-
tia, de efficacia, operatione et gubernatione Dei, quando in
hoc sermone versatur, quod Deus habicat in credentibus.
Frequenter in Scripturis usurpatur haec meiaphora, quae ab
hominibus sermonem, ut fit in muhis aliis, transferi ad Deum.
Homines habent suam societatem , et coctus habent civitates
et domos, in quibus cum civibus et familia sua conversantur :
hinc Scriptura sumit habitandi verbum et ad Deum transfert,
et significat Dei praesentiam, familiaritatem et conversationem
cum hominibus, efficaciam et operationem in sanclis. — Deum
habitare cum hominibus est, eum se hominibus associare,
praeseiitem esse, ac quasi patremfamilias agere, providere,
curare, respicere, juvare, regere et defendere. Deus ubique
praesens est sua essentia, potentia et sapientia: gratia autem
sua, favore, benevolentia et defensione peculiariter praesens
est suis electis. Ibi Deus dicitur habitare, ubi adest sua gra-
tia et benevolentia, ubi dat verbum gratiae suae, et promis-
siones suas de misericordia sua et remissione peccatorum
patefecit, ubi agit suo spiritu, ubi colitur, invocatur et ex-
audit. — Asseruit Osiander in disputatione sua , Deum ita
habitare in credentibus, ut in Christo habitat omnis plenitudo
divinitatis corporaliter. Hoc si verum sit, nihil posset addi
ad illam plenitudinem, nee pelerent credentes repleri Spiritu
sancto. — Inhabitatio Dei in nobis gratiae est, non naturae;
donationis, non proprietatis ; communicationis ac participatio-
nis, non personalis unionisj ut est in Christo.
Zt II. 6. 1. Ut^. Äircf)c. §. 39. £)ftanbnj!. ©freit. 281
timhiXQi\ä)e ü. 5. 25cc. 1551, oon SBrenj '6) abgefaßt,
fu^te bie wcfentlidje Uebereinjlimmung £)ftanber§ mit ber Uts
t^erifd()en £e{)re nadijuwcifen; unb en\p\aU eine SSerflanbis
gung ber (Streitenben unter einanber "). 25er ^erjog l)idt
bal^er bic übrigen ®vita(!i)Un jurutf, um burd) bie SÖürtems
berger vermitteln ju laffen: ibre für biefen 3tt)e(f aufgeftcUs
ten fecbö ©a^c's) tt)urben gwar an fid) öon beiben S^t)eilen
16) SSrenj l()atte fröf)et; eine äf)nnd)e SSorfteKung tt)ic Öfi'anbcr gef^abt
(f. Mel. ep. ad Breiii. oben §. 34. not. 1), war aber, tvie ubevj
t)aupt fo Qiicl^ f)iei-, allem ©trettc fcinb. »gl. b. SSriefe an SO^elans
(]^tf)on 0. 6. 5Roö. 1552, C. B. Fi/, 1129, u. o. 29. ©ept. 1555
in Siieberec'ö 2(bf)anb(ungen IV, 432. (Non videtur mihi con-
troversia potissimum de dogmate, scd magis de persona esse,
utrunine Osiander hoc an aliud senserit. — VeriCas igitur et
rectitudo dogmatis ita illustretuFj ut nullum de eo dubium
inter nostros relinquatur. Maneat aiitem hoc, si quidem ita
videbitur, in dubio, utrumne Osiander hoc an diversum sen-
serit), an SamevaciuS o. 13. See. 1552 in ©trobeTö Seiträgen
jur Citeratur II , 123.
17) f. ^Cii Sßürtemberg. ©utadjten, \iai erjte weldicö einging, in
^erjogö 2(lbertä 2(uöfd)rciben üon 1553 (f. oben not. 8), F. 3,
im 3Cii6juge b. ©alig II, 974. »gl. 3of). SSrenj x>. S. ^axU
mann u. Ä. Säger II, 335.
18) S)er «|»eräog forberte aud) I8ugent)agen jur SSermittlung ouf (21.
SJlärä 1532 in S- SSoigtl SSriefwed^fel ber beri[if)mtej!en @clef)rten
m\t >f>eräog 2ilbre^t, Äönig6b. 1841, ©. 105), erfjielt aber oon
bemfetben eine kräftige jured^tweifenbe JCntmort, ebenbaf. S5tc öon
bem ^erjogc oeranlafjte Subingifd)e S)eclaration ü. 1. Sun. 1552
f. in operjogS ^Iberti 2fiiofrf)reiben Ä. 2. u. b. Wigandiis de Osi-
andrismo p. 142. Sie Sßeretnigungöpuncte; »©oüicl bcn (3e^ox=
[am St)rifti belanget, l}alten nnferä 23crl)offen§ beibe Parteien: 1.
ia^ ber @el;orfam Sbrijli , ben er ()ie auf ©rben ®ott feim l)imlis
[(j^en SSater im Zi)nn unb Ceiben bewiefen l)at, fomme iirfpriing=
lic^ öon feiner göttlid)en Statur, unb fe^ eine ^niä^t ber göttlidjen
®ered)t'gfeit in (§f)ri|l;o} 2. ba^ biefer @ef)orfam Sl)rifti — fet) eine
SSu^c unfercc ©unben, unb eine Jßerföljnung @otte6 3orn6, — eine
282 «Btevtc Verlobe. ?rbfdf}n. I. S5. 15 17— 1648.
für recf}tglau6ig er!(art, üon .C)fianberä ©epern aber beäl)alb
verworfen, wdl fte einer SJ^iäbeutung ju ©unflen bejfelben
Seäaf)Iiin3 füc unfer Svtöfung oon ©unten, Sob unb -^olle, unb
ein S3ecbtenjl bec ewigen gottlidjen ©evec^ttgfeit unb SeligEeitj 3.
bag trir bicfen ®ef)ox^am Sf)rifli/ unä burd) baä ©oangetium üer?
fünbtget, mit (Stauben foUen annef)men, un6 befTelbicsen in allen
3Cnfed^tun9en bec Sünben unb be6 Sobe» oertröflen, unb getrietid)
öertrauen, ia^ (3ott ber SSater unS üon wegen beg Q5ef)orfam6 fet=
neä ©o()no oerjeitje alle Svinbe, ne^me unö auf an Äinbeö ©tatt,
unb ni)alt un§ mm eroigen Seben im Sob.
©0 üiet aber bie göttliche ©ecedjttgfeit belanget, ft'nb beibe
^arteten unferö SBertrauenö einerlei SÖIeinung in fotgenben littu
fein : 1. ba^ ©Ott in feinem gottltd)en Söefen allein bie redjte
eiüige @ered)tigEeit fet) , Luc. IS. Nemo bonus nisi solus Deus;
2. ia^ bnxd) beu ©lauben in Sefum (§l)riftum @ott ber Sater,
©ol)n unb l)eil. ©eifl fammt allen if)ren ©ütecn in un§ n)al)rl)aftig
trol)nen, Jo. 11. Veniemus ad euni, et mansionem apud eani
faciemusj 3. ha^ bnvä) ben Stauben in (Sl}tifi:um ©Ott, in un6
tt>of)nenb, »ergebe unä tüol)l bie ©iinbe, fo nod) in unS t)ie auf
ßtben jlecfen, unb red^ne fie unä nid)t ju auö SBerbienft feinet lie;
ben ©ol)n6, unferg ^errn S- Sf)V- 5 aber er lafTe unö nid)t für
unb für unoerneuert in ber ©iinbe bleiben, fonbern fal)e an l)ie in
biefem geben bie Sünbe au^äufegen, unb unä mit ber Zi)at fromm
unb gereift ju machen, bis wir im !ünftigen Seben ber Sünben
ganj lebig, unb mit uoUfomener grömigfeit unb ©cred^tigfeit, alä
redete ©lieber Sl)rifli unb Äinber ©otteö, gejieret werben.
Sieireilen wir benn gänslid^er 3uoerfic^t finb, bie Parteien
werben feinem ber erjäljUen >:^auptartiEeln wiberfpred^en, fonber
biefelbigen mit ber gangen d^rifllid}en Ätrd^en gleid)er SJZeinung
t)aUenj fo fönnten wir unö aug iljrer beiben ®d)reiben nid)t anbecS
berichten, benn ha^ i()r 3>t>iefpatt fei) nur ein bellum grammati-
cale, nämlic^ ob in ctlid)en Sprüchen $auli als 3?om. 3. Nunc
vero absque lege juslitia Dei manifestata est, dum comproba-
tur testimonio legis et Prophetarum. Justitia vero Dei per
fidem J. Christi, Ilem justificamur gratis per illius gratiam.
Item arbitramur fide justificari hominem etc. S)iefc SSSort ju-
stitia Dei für iie wefentlid)e' ©ered)tigEeit ©otteS, unb baS ver-
Sf). IL 6. 1. 2ut^. Mn6)s. §. 39. t)fTanbvifJ. <Btvilt 283
fa^ig waren. 9^ad) £)ftanberg SSobe (17. £)ct. 1552) trat
fein ©d()wie9erfo{)n, ber ^ofprebiger SoI^ ^uncf, n^elcljer
im S5eft^e be6 ()üc|)jlen SSertrauenö beö alten ^erjogä war,
an iiic ©pi^e ber f (einen Partei: aber mit aller giigfamfeit
unb S^acljgiebigfeit fonnte er tDen allgemeinen ^af; , mcldjer
auf feiner Partei laflfete , nicbt wenben. SSergebenä fucl;te
ber ^erjog burcl; ein 2(u§fd)reiben '9) eine ^Bereinigung über
bie fecl)§ SBiirtembergifcben 2£rtifel ju bewirken , unb Derit)ie§
ben rüdPfidjtäloä iüiberfpredjenben 9}?orl{n beä Sanbeg (1553);
üergebenö bot er alöbann eine eigene ßonfeffion 20) aU '>SliU
tel ber S3er(ldnbigung bar (1554): \o febr aucl) ber £)fianj
bri6mu§ in biefen gormein auf hk lutberifcbe SJec^tglaubigs
feit jurüdPgefubrt ttjar, fo «witterte man in ibnen bod) üerbors
geneS ©ift^ unb »erlangte i)on ben £)fianbriflen , benen man
i:ik abgefcl^macfteffen ßonfequen^en al§ Srrlebren aufbürbete^i),
bum justificare x\iä)t pro absolvere injiistum, sed re ipsa jiistum
facere oevftanbcn werben \oüen, ob auii) bec ®ei)or[am ß^vijii
möge eine ©eced^ttgfeit genannt werben.«
19) f. oben not. 8.
20) >Jpanb[d)i-iftltd^ in Sßolfenbüttcl, f. ©al ig II, 1027, im 2fuSs
juge b. Wigandus de Osiandrismo p. 356. ©ie würbe im ®ept.
1554 einer ©pnobe in Äöniggberg öorgelegt, Vüelc^e fie aber fiir
ungeniigenb erhärte.
21) ^atti). Sogel'g Sialoguö eines armen ©unberS mit ?OJot)fe u.
S^rtflo 0, b. 5Red)tfertigung beö ®(aubenä, fammt f. Sebenfen üon
ber zugetragenen 3wte[palt über fold}en 2(rtifei, unb einer ünU
wort auf D. 5. ?OJürlein ungepümen ©enbbrief, Äönigöb. 1557. 4.
SSogel, ebenfalls beS SnterimS wegen auS SRiirnberg cntwi(i)en, u.
Pfarrer in Königsberg, war mit Öftanber !eineSwfgeS burdjauS
einoerflanben, würbe aber üon befjen l)efttgen ©egncrn wegen feiner
ruf)igen Unbefangen()eit für einen Öfianbrijten erJtärt. 3laä) f.
S3ebenEen warf man Öftanbern u. a. üor, er (e{)re, ha^ 23ergcbung
ber ©ünben aud) benen, bie nidjt glauben, gemein fe^, ia^ wit
ntd)t allein burd) ben ©laubcn, fonbern burdj bie SÖerfe gerecl)t
284 m'mU ^enobe. 2rbfd)n. 1. IS. 1517—1648.
SStberruf. £){e ©ntfe^ung ter ttjiberfpen|!iö|!en ?)rebi(jer
(1555) üerme^rte nur tte allgemeine Erbitterung.
Znd) in Sommern 22) unb ^Jlurnberg 23) fanben fid)
einjctne £)fianbrijlten: burc^ iik 2(bfe^ung berfelben ivurbe
aber bort ber ©treit fcbneU bcUiti^t.
Um 9?u^e gu erlangen ^ahm enbUd) guncf unb bk ^fU
anbri|!en alle eigentl)ümlicl)e ßeljrformeln auf 24), unb fd[)lo|Ten
ftd) an bie üon £)ftanber fo l()art gefd^maljeten Sßittenberget
würben j bie ©laubigen würben &'6ttn unb ßljrifio in allem gleid^
u. f. XV. ©alig II, 1056.
22) Sn Stettin würbe ^(tn Jfrtopöuö alö Öfianbvijl: 1556 ab^eW,
©alig II, 1045.
23) >&ier war 8eon^. dulmann, ^reb. tei ©t. ©ebalb, ber oornc{)mfte
unter ÖfianberS grcunben, weld^en be^ljatb SOieiandjtljon fd;on 11.
®ec. 1552 (C. R. TU, 1150) unb 25. San. 1553 (C, ü. Fi//,
2G) 5um grieben ermal)nte, unb weld^em nebfl: bem ^rebiger an
©t. Sorenä, 3ol). gabriciuä, öon (Seiten bcä Siati)^ b. 14. ©ept. 1554
\)eii)alh SSorljalt gefdjal), [. baö ^rotocoll in ©trobel'ö neuen
SSeiträgen I, 91. Sennod^ brad) [pöter ber ©treit auö, unb ?9?e;
land)tl)on würbe gur SSeilegung beffelben mit mcl)reren onbern Sfjeo;
logen nac^ Sfjiijnijecg eingraben (©ept. 1555). S3on it)m er[d)icn
bamalö eine jum ^rieben erma^nenbe oratio unb eine beut[d)e (5rs
örterung ber Seljre üon ber Siec^tfertigung, weld^e uon allen nürn=
bergi[d^en ©eiplicl^en unter[d)rieben werben follte (beibeö im C. R.
VIII, 546). ©ulmann unb 23ettcr unterfd)rieben nxd)t, fonbern
na()men if)rcn 2lbfd)ieb, G. G. Zeltneri Farctlipomenon Ositxn-
drinum s. Leonh. Culmanni vita et fata , Altorf. 1710. 4.
©päter !am e§ jur ^rage, ob (Sulmann gur Kommunion juäulaffcn
fei),. f. bavübcr SKelQnd}tl)onö ©utadjten C. R. VIII, 613.
24) ^evjog Sol;. 2(lbert ü. SJIerölenburg, ©d)Wiegerfol)n ^erjog 2(1=
bert6, üei-[ud)te auf ber ©pnobc ju SfJiefenburg gebr. 1556 eine
^Beilegung beö ©treitö. guncf gab eine örElärung, weld^e man
atä Sßiberruf betrad^tete, bie er aber l)interl)er alö ein ©efianbniß
^t\xUU, ^(^^ er burci^ feine ßel^rweife Srrt^ümer üeranla^r, aber
nid)t felbft geljegt l;abe. Snbeffen mufte er ftd) ju ber 3(ugäb.
(Sonfeffton unb SOielandjt^onS locis theol. üerpflidjten, f. bie (5r=
Z^. II. (5. I. 2uf^. Äirc^e. §. 39. Öftanbvijlt. Btmt 285
an. (Sie oeranla^fcn bcn «^erjog eine neue Äircljenorbnung
mit einer ^3()iü>pijlifd[)en ge^rnorm ju erlaffen (1558)25);
^unrf reicf)te bcn ßcipsigcrn unb SBittenbergcrn dn ©laubenä;
bcf'enntnip ein, iinb trurbe üon if)nen für rcc{)t(j(dubi(j er^
näxt (1561)26): ja er befannte 1563 in üier ^rebigten of-
fentlicb, iia^ er früher ju 5Ktpöer|lanbnif[en unb TTr^njobn
^(nla^ gegeben b^be 2'). S^ennodb blieb auf ber deinen eng=
gefcbloffencn ©cbaar üon gremblingen ber SSorwurf be§ £)fians
briömuS b^ften, ba fie t>m Metern nicbt üerbammen wollte.
X)a^n raurbe fie je/^t aucb nod) be§ ^bih>pigmu6 bcfcbulbigt;
üon 2(llcn nngefeinbet, würbe fi'e nur burcb iicn «^erjog ge;
batten. S5on ber Spannung be§ ^erjogg mit feinen ©tan;
ben, njelcbe über «Steuerbrudf unb SSerle^ung ibrer ^ximUs
giert; namenth'cb aud) über bie eigenmdcbtigen Eingriffe be§
^erjogä in bie ÄirclKnüerfaffung flagtcn, würbe ben ^fians
bri|len \)k »^auptfcbulb beigemeffen, \)a gund a(§ SSeicbt^atec
«nb diatl) beS ^erjogä bcn größten ©influg auf bcnfelbcn he-
faß. <So mußten fie aucb t)ic allgemeine Erbitterung tt)dUn,
wcicbe burcb bie 2ÖiÜ!ürlid}Feitcn be§ 2{bcnteuerer§ ©falicb,
welcber feit 1561 ftatt beö fcbwad^en ^erjogö iia§ Sanb re;
gäljUing beö |>cv309ö in einem SSriefc an glaciuö b. Wigandus de
Osiandrismo p. 291. ©alig II, 1055.
25) gut- biefet&e t)atte fd)on 1556 9Kattf). fflogcl einen 3Cbrtfj ber
d)viftl. ?e()ve nad) SiJlelandjtfjonö locis iheol. abgefaßt, unb per=
fönlid^ aSrens jur Prüfung ooraclegt (S3oigt'ö S3i'tefiüed)fel ber.
@elef)rten mit -|)ei-jOß ^Clbr. ©. 57), wie becfetbe aud) ju biefem
3wecEe 9}Ieland)tf)on jugefcnbet wuvbe (SSoigt'S 9}Jitti;eilungen auö
ber (5ou-e6ponbcnä beö «^erj. 2f(bt:. mit Suttjer, 9Die(anci^t(;on unb
©abinuö B. 52). 2fn ber Äird)enorbnung f)attcn 50Je{;rei-c 2(nt()eif,
fo aud) Sof). 2(urifaber, auf beffen ^Betreiben bec ©-yorciömuö bei
bev Saufe »eggclaffen würbe, waö [o großen 2(nfto^ gab, f. .^arts
fnoc^ ©. 395.
26) Wigandus de Osiandrismo p. 301.
27) Wigandus p. 306. |)artEnod^ ©. 408.
286 SSierte ^criobe. 2fbfd)n. 1. «B. 1517—1648.
gierte 23)^ j^erüorgerufen würbe, unt> welker enbltd), na(^bem
eine üon tm ©tdnben erbetene polnifc^e ßommiffion für bie?
felben entfcbieben I)Qtte, gundf auf bem <Bö)afot alä £)pfer
fiel (1566) 29). Ser fdjon rdngjl üerfdjwunbene ^ftanbriäs
28) f. 501. Söppen jur Sefd}. b. flänbifdjen Ser^attnifTe in Preußen,
in JRaumer'ö l)t|l. Safd^enbudje 1847. @. 459.
29) opijiorie oon gunc!, ©d^netl, vgjorfl unb ©tcinbad^ ex actis
publ. msctis in b. Acta Borussica S5b. 3. (Äönigöberg u. Scipjig
1732) ©.217. 311. 471. S3gl. ba€ ÄlaglibeU bcr Sanbfc^oft gegen
biefel&en ö. 7. iSept 1565. @. 347, @ie werben angesagt, ba^
fie fic^ »tanquam novatores et publicae pacis perturbatores
perniciosissimi oortängjl cor biefem unterftanben f)aben, unb nodf)
unterjlef)en unb 23orf;abenä fei;n, alle ä)nfxüd)? irof)lf)etgebraci)te
löblid^e, unb mit gemeiner Sanbfd^aft 3tati) unb SSercilligung cor
liltm gefleUte unb aufgertd^tcte gute Äird^ens unb Sffegimentö;
Orbnungen in biefem Sanbe gu turbiren, oufjuljcben, — unb ifjreS
©efalleng ju rcformiren. Unb ba^ eö rca(;r fei), fo i|l offenbar u.
notorium, ba^ M. 5ot). guncB ftd^ oor etUd)en Sauren tem v^aupt;
ti^it Öfianber anf)ängig gemadjet, feine fe^erifdje ie^te mit ®es
walt tjelfen treiben unb oerfec^ten, barüber aud) mit Siati) u. Zi)at
bat}in gearbeitet, aud; baffetbige t)elfen inS SGSerf rid^ten, ba^ üiel
rec^tfc^affene fromme un[d)ulbtge Äird^cnbicner unb Cefjrer ii)reg
Äird^enanitö entfe^et unb beä Sanbeö oerrciefen fepn. 3ubem tiat er
Ijclfen rat(}en unb ti^aUn, ba^ bte G(tc Äiri^enorbnung, bie mit
aller ©tänbe gemeiner Canbfdjaft diat^, SBifffen unb SBelieben angc=
nommen, jerriffen, [unb eine anbere] ofine ber Sanbfci^aft gJornjiffen
aufgcrid)tet, barein eine neue l)od)Qrgerltd)e Orbnung bei ^eil.
©acramentö ber Saufe gemeiner 2anbfd)aft unb ben Äirdjenbienern
aufgebrungen, unb bie eg nidit anneljmfn wollen, baviiber verfolgt,
mit ©efängni^ geftraft, unb aud) bee 2anbe6 oermiefen »rorben.
3ubem ifl notorium unb ofenbar, ba^ M. guncf baijin ratl)en unb
ti)aten t)elfen, baf f)inter SSiffen unb SBillen einer gemeinen 8anb;
fc^aft ein (Samtänbifd^er ^räftbent t[l cingefe^t (SoljanneS 2(uris
faber 1554, f. .^artfnod^ S. 373), ber bie eingeriffenen 9ieues
rungen in ber Äirdjen l)at l)elfen flarfen, unb ba^ aud) furj oerrci;
ebener 3eit burd) tStatt^iam ^orft ein fold)er ^räfibent o^ne alle
SSoriPiffen unb S23iUen ber Sanbfdjaft, ober anberer alten SJät^e
ZI). II. 6. 1. 2utl). Äird)e. §. 39. (Sfancarij!. ©treit. 287
rmi6 würbe je^t burd) ben aB 23{fdiof üon ©nmlanb jurudPi
berufenen 50?orlin in ber Repeütio corporis doctrlnac cLri-
stianae (1567) 3") formlid) üerbammt.
T)ux(3) ben SBiberfprucl; gegen £)fianber§ 8ef)re, ba^
ß()rijluö allein feiner ()6ttltd;en 9^otur naä) unferc ©eredjtigs
feit fet), (ie^ fidf) ber ()efrige Stalianer granciöcuö ©tancn«
ru§3i)^ n»eld)er 1551 aU ^rofeffor ber Sljeologie einige
gcforbevt (9}?attf)Qii6 SJöfcter 1565 ^''-'^ftt'ent beö ^omefanifdbfn
a3i6tt)umS, [. ^-^avtfnod) ©. 413), bcv fo leiditfertig oon einem
studio auf baö anbeve gefprungen, ba^ er crfllid) ein JWedicus
genjeft/ bavnad) ein Sutifl »vofben ift , unb i)Cit ju SRoftoif procus
riret, te|tid) aber, wie man jagt, quod desperatio facit Mona-
chum, ein tlieoiogus rcorben , unb aUljier t»or einen SSifd)of ober
^räftbenten fid) aufgeroorfen. 3um anbern ift notoritim u. offen=
bar, ba^ gebadjter IM. S""^/ 9^?att{). ^^orfl, ^anö ©djnell, unb
©teinbacl^ fid^ bcm Paulo Scalichio tjcihen an()ängig gemaci^t, mit
unb neben bemfelben f)elfen ratl;en unb tf)aten, bamit bie gemeine
SiegimentSorbnung biefeS üanbeS gar inoertiret u. serfröret tnürbe«
u. f. w. — 3n ber S^egimentönotel 1542 icar fcflgcftetit, baf alla
jeit än?ei SSi[d)öfe in ^reupen mit ooUfiänbigcr geijüUdjer SuttS=
biction fei)n foUten, bie oon Samlanb unb üon ^'omefanien: toges
gen ijcitte ber ^^crjog bie evlebigfen Stellen mit ^väfibenten bej"e|t,
ireld)e geringere Sinh'infte jogen unb eon i^m abf)ängii3er waren.
S)aburd) war aud) ein eigenmächtigeres a3erfol;ren gu ©unften beö
ÄDftanbriömuö möglid) ge^üorben. S)egf)alb i)atten bie ©tänbe fd^on
feit I53Ü auf Sßieberanfc^ung uon Sifdjöfen gebrungen, f. Söps
pen in SRaumer'ä i)i^ Safd^enb. 1847; (S. 416. 434. 481.
30) Seutfd), Äönig^b. 15C7. gol. lat. ebenbaf. 1570. 8. .^art;
fnod) @. 424. ^tandf IV, 439. 2t(S corpus doctrinae wirb
in biefer repeiitio üorau6gefe|t bie ^tugSb. Sonfeffion, beren 2rpo=
logie unb bie ©d^malcalb. 2trtifel: inbeffen würbe fpätcr aud^ hie
gormel felbjl corpus doctrinae Prutenicum genannt, .^art=
fnod) ®. 427,
31) Jo. Wigandus de Siancarismo , Lips. 1585. 4. Schlüssel-
burg catal. haereticorum Hb. IX. ^landE IV, 449. ogl. obea
§. 31. not. 19.
288 Stierte ^cnobe. 2(bfrf)n. 1. S5. 1517—1648.
Seit in Äonig^berg war, ju ber enfgegengefe^fen lSef)nuj3tung
verleiten, baf ^^njluä allein nad) feiner men[d)(id)en 0?atur
unfere ©ered^tigfett fep 32). ^n ÄonigSberg würbe biefe Srrs
lel;re üon ber ©egenpartci ;Ofianber§ überfe()en: alö ©tanca^
ru§ fi'e aber nad){)er in hen eöangelifdien ©cmeinben in ^os
len, Ungarn unb ©iebenbiirgen aU wid^ttge ®runbitiaf)r{)eit
geltenb ju macben fucbte, fanb er entfcbiebenen SBiberfprucb,
welcber aläbann aucb burd) bie©utacbten9)?elancbtbon§,(5a[üinS
unb ber Snricber Sbeologen gefltdrft würbe 33), erregte ahcv
32) Untec f. ©viinben ftnb bie bcbeutenbj^en (Schlüsselburg IX, 233):
Nemo potest esse mediator sui ipsius: Jam si Christus esset
mediator etiam secundum naturam divinam, esset mediator sui
ipsius, quia est unus Deus cum Paire et Spiritu sancto: Ergo
Christus non est mediator secundum naturam divinam. (p.249):
Pacificati sumus per sanguinem crucis ejus per eundem; re-
conciliavit nos corpore carnis suae per mortem Coloss. 1:
Sanguis crucis et mors sunt humanae naturae, non divinae:
Ergo per naturam humanam Christi tantum sumus reconci-
liati, et non per divinam. Sabet etflärte ei: ahtt (p. 45): Ex-
cludo naturam divinam ab officio sacerdotii et mediationis
Christi, sed non a persona ejus. @c berief jid^ befonberö (p.
226) auf 1. Tim. 2, 5.- Unus Deus, unus et mediator Dei et
hominum, hoyno J. Chr. Rom. 5, 15. 1. Cor. 15, 21. ferner auf
\iai Concilium Ephesinum (p. 298), faie Äirdjenuätei-, tneb. 2Cu;
guilinuä {p. 305), unb bie ®d)olajlifer ^etruö Sombarbug, Ä^-omaä,
«Sonauentura, Siid)arb , SSiel (p. 162. 310). SSoräüglid) tincb *Pes
trug Sombarbuä für bie Quelle feiner 9}?einung gehalten, tr>etd)ec
aUerbingö Sentent. lib. 111. dist. 19. mit bürren Sßorten fagt:
Christus mediator dicitur secundum humanitatem, non secun-
dum divinitatem, wie bie^ aud) bie 2et)re ber fatf)olifd}cn Äird^e
geblieben ijl, f. «Baur'ö 2ef)re o. b. SSecföljnung ®. 317.
33) Met. responsio de controversia Slancari scripta. Lips. 1553
(aud^ ^i'i Schlüsselburg IX, 163). Calvini responsum ad Fra-
tres Folonos, cjuomodo Christus sil mediator, ad refulandum
Slancari errorem. Genev. 1561 (aud) in f. Tractatus iheol. p.
587). Epistolae duae ad Ecclesias Polonicas , Evangelium J.
ZI). II. (5. 1. Sut^cr. Äirc^e. §. 40. ßoncoibicnformel. 289
bennod) grope Unruhen, ^dn Sot> (1574) war a\i6) ter feis
ner ße()rc.
§- 40.
2Cbfaffung ber ßoncorbienfocmel.
Riid. Hospiniani concordia discors , de origine et progressu for-
midae concordiae Bergensis, Tignri 1607. fol. Leonh.
Hiäleri concordia Concors, de origine et progressu formu-
lae concordiae Ecclesiarum confessionis Augtistanue , Wi-
teberg. 1614. fol. 3- 9^. 3(nton'ö ©efd). bec Soncorbien;
formet ber cüang. tutf). Äircl^c, 2. Sl). ^eipjig 1779. ^UncE
VI, 403.
Sflrtdfjbem bie ÄrpptocalüinijTcn in ©adjfen befeitigt, unb
bie |!reitfüd)ti3|Ien Slf)eoIogcn bcr ©cgenpartet abgetreten was
reni); fo fc|)ienen bie bebeutenb|!en ^inbernilJe be6 Äird^en^
CA?', umplexas scriptae a Tigurinae Ecclesiae ministris de ne-
gotio Stancariano, Tignri 1501 (aud) bei Schlüsselburg IX, 184).
S)e§ ®tancaru6 ^ouptfdjrift: De trinitate et mediatore Domino
nostro J. Chr. adv. U. Bullingerum, P. Märtyrern et J. Cal-
vinum et reliquos Tigurinae et Genevensis Ecclesiae ministros,
Ecclesiae Dei perturbatores, ad tnagnißcos — Dominos Folo-
710S nobiles ac eorum ministros , Cracoviae 1562.
1) (Sf)urf. ©ädöf- 9)vopofitton an ben ßonoent in Sidjtenberg ü. 15.
gebr. 1576 b. Hutterus f. 77: !>3u biefem djriftl. SBerE unb gür=
t)Qben t)at unö unb anbere befto mcf)r bewogen, bieweil wir unb
3f)re Siebten »iffen, bajj e^lid)e jänfifd^e S^eotogen, Illyricus u.
2(nbfre, fo biefen ©treit erreget, jum Sfjctt mit Sobe abgangen,
bie Uebrigcn aber eineö S()eilä mit S)i6putiren unb 3anfen ber;
maffen o.h<inmtUt, baf fie oerboffentlic^ nunmet)r in fid) [elbfl ges
f)en, unb \i<i) oieUeidjt beffec weifen unb befdjeiben laffen werben.
3u bem ftnb gleid)Wol aud) üiel ©ottfürdjtige unb gviebliebenbc
3;t)eologen lediger ^iit am Ceben, fo ju fold^er (ginigfeit begierig
unb geneigt fet)n , biefelbige üon ^^erjen wünfd)en, unb ju ©Ott
bem 2(Umäd)tigen barumb feufjen unb beten.« 3Cm gcfafjtrid^ften xoa:
ven nod) SBiganb u. J^e^{)ufiuö: tnbefTen waren jener ale Sifd).
©icfelet'ö Äitd^engefdö. 3t S&. 2te2(0t^(. 19
290 SSiei'te ^cviobe. 2fbfd)n. \. 18. 1517—1648.
frlebene gehoben ju feijn, iinb 2(nbred, wcld;er bi§ tal)m
fvucfctloö fuv bcnfiibcn t{)ati3 ge^uefen war, öi'ncj je^t um fo
imln mit neuem 5}?utf)e an ba§ Goncorbicmrerf , ba 6f)urs
furji 2fu(juj! ben füriKtd;en ^efovbercrn beffelben beitrat, unb
unter benfelben ber eifrigfte tt)urbe.
©igentlid) waren c§ nur jwci 2el)rpuncte, über we(cl}e
man inner()a(b ber redjtglaubigen (utl)erifd;en ^irdie nod) nid)t
üüllig entfd}icben war. 2)ie 6ffcntltd;e 2ei)re Dom 2{benbmale
war gwar überall in i()rer fircng lut()erifd)en Safjung ange^
nommen: bagcgen wurC'e tie mit berfelben in 83erbinbung
gefegte 2e()re üon ber communicatlo idioinatuni realls nid)t
überall glcid}formig gefapt, unb üon ?0?and)cn ganj Derwor;
fen. eben fo l)attc au^ ber g)?erand;tf)onfd)e ®t)nergiSmu§,
fo ^effig er aud) befdmpft war, nod) üiele greunbe, ba man
oljne ii)n ber furd^tbann 2c()re v>on ber unbebingten SSorl^er;
befiimmung nid)t cntge()en fonnte.
g§ fam nun barauf an, für t>ai> griebenöwerf angefe*
l^ene 3:()eoIogen Derfdjicbcner Sdnber ju gewinnen, weld)^
eben fo friebliebcnb, al§ in 9vitcfftd}t auf 9fed)tgldubigfeit
unüerbdd)tig waren. ^Inbred fenbete juerft eine »on ben
SBürtembergifcljen 3:{)eoIogen gebilligte (5rf(drung über hie
©treitigfeiten (f4)wdbifd)c ßonfeffton, llher Tubingen-
sis, 1574)2) an hie beiben au^gejeidjneteflen Sfjeologen in
0. ^Pomefanien, btefer ali SSifd). v. ©amtanb fern: ganbgraf
SBilf). ö. «Reffen fjoffte in einem Sdjreiben an ben ©fiurfürftcn, ba|j
(Sijemmf^ unb S()i)träug biefelben 511m gricben unb gur SJuf)e am
fcäftiöjten abmoniren, unb am rcat)rfdje!n(ict)ften uerniöcjen würben
(^ianc6 VI, 447 auö ©etneccerö ^papieren).
2) 3fnbreä ^atte »(Sed)§ djriftl. ^rebtgtcn oon ben Spaltungen, fo
ft'd) jwifdjen ben S^eologen "Kuo^ob. (Sonfeffton oon 2Innc 154S biö
auf i)C[& 3- 1573 nad^ unb nad) erijaben, Tübingen 1573« 4. bem
^fCäoge Stttiuö gcwibmct, unb fte an Si;emni^ unb S()i)tväu6 mit
bem 2(ntrage gefd)icft, baß biefelben burcl) allgemeine Unterfd)rift
jut SSeceintgung benu|t t'oürben. Snbejfen man fanb ^rebigten
Zi). II. (5. I. 2utf)ei*. Äirrf)e. §. 40. ßoncovbienformet. 291
^khcxio'Ajicn , Martin (i\)emttitiu^, ©upcvintenbent ber
<Btabt S3rnunfcl)n)n'9, unb 2)aüib ß^ytrdua, ^rofeffor in
Siejlocf, beibe (SdjiUer, nber nid)t blinbe 2fnl;an(jer SOielan^
d;t{)onä. 2(u3 ben m'cbcrfdd) ff f(.1)cn ^eratljungen 3) ergaben
fid) au6fu(}v(icl)ere ©rorterungen ingbefonbere über \)k 2e^ren
öom 2rbcnbma(e unb Dom freien SBiÜen, welclje jener (Scl)rift
eingefdbaltet würben (fcl)n?dbifcb;fdcl)fifd)e (Soncorbie,
1575)4), fo bap biefelbe baburd; eine ungleid^mdpige ®ej!a(t
erbieft. S)aber brad)te 2(nbred ben Snb^lt bcrfelben in eine
furjere gleidjuidpige gorm, unb biefe neue ©djrift würbe üon
einer SScrfammlung wiirtembergifd;er unb babifd;er Z^eoloQen
im «^(ofter 9}?au(bronn genebmigt (?Kau (bronner gormel,
San. 1576) 5). Um au§ biefen heiiien gormein eine gemeins
fame SSereinigungSfcbrift ju gewinnen, »erfammeUe 6b"i^fw^^ll
2(uguft, nad)bem eine 2(njabl feiner ®eiftlid)en in £id)tcni
berg (gebr. 1576) i>a^ gricbcnäwer! begutacljlet, unb bem*
felben t>a^ Corpus doctrinae Pliillppicuni aufäUOpfem ftd[)
baju nic^t geeignet, unb oeranlapte Jfnbreä, auö benfelben bie
bogmatifdjcn ®ä^e lurj jufammcnäujteUen , f. 9te:^ tme i)ec'ö
©tobt sBrounfd)n)eigifd)e Äird)en{}if!oiie III, 439. O. F. Schützi
de vila Dav. Chytraei commeniariorum libb. IV. ( Hamburg
1720-28.) II, 389. ^Unc! VI, 403. So jog nun 2fnbrea
au6 biefen ^vebigten jene ©rElärung, welche nic^t gebcucft ift.
2)ie ©einreiben, mit »elci^en ec biefelbe an ^erjog SuUuS unb
efjemni^ fdt)ic!te, ». ^äti 1574 f. 3- ©• Sevtram'6 sReforma^
tionS; u. Äirrf)en{)ifl. b. ©tabt Süneburg. (SSraunfdjweig 1719. 4.)
«Beil. <S. 172.
3) »gl. bie (Socrcöponbcnäen b. SS er tr am, SSeil. ®. 181 ff.
4) f. biefelbe in Ffaffii acta et scripta publica Ecclesiae Wirtera-
bergicae {Tubinq. 1720. 4.) p- 381, (xbix. incovrect: »iele ^orvec?
turen f. in S3altl)afac'6 >f)ift. b. tovgifi^en SSudjö. Sie 2(b=
fd}nitte über baS 2fbenbmal u. b. freien SQSiUen ftnb oon ßl)i)tcäuö,
f. ^lancB VI, 417.
5) ungebrudt, f. ^lanc? VI, 429.
19*
292 SSiccte Deviobe. 3fbfd)n. 1. m. 1517—1648.
bereif erfldrt \)attc ^) , einen Sbeologenconüent ju Sorg au,
weldber unter tcr Leitung üon 2fnbred, dbemni^ unb Qi)t}i
trdu§ jene TTufgabe in furjer 2iit I6f!e (torgifdjeg Saud),
SO^ai 1576)'). 2^ie fd)wdbifd} --fncfjftfdje ßoncorbie war gwar
jum ©runbe gelegt, 9}?e(and}tbonS rubmlidje ^rirdbnung in
berfelben mupte aber ge|lricf)en njerben^): bagegen würben
6) Sie 2fcten b. Huticrus f. 76 b. ^i)xe (SvHäxur\Q f. 78 b: »2Cuf
ba^ nun — männiijtid) ju [püffn l)abe, ba^ wir oon ©tunb unfcrcr
^eijcn jum djrillt. grieb unb gtntgfcit geneigt, fo erklären mit
un§ bafitn, ta^ wir Eetncg ?iJfen[(^en ©ewiijen an obgcmelt fSud),
Corpus doctriiiae genannt, binben [ollen nod} wollen, aud) baffel=
hii ntemanbe aufbringen al§ ein Symbolum, normam ober
5Rtd)tf(jt)nur , fonbccn Ijalteng für ein Ijcrctii^g gutö nu^ttd)ö SBudf),
unb commenbirn eö alä ein meihodnm docendi et discendi,
barauä fid) bie 2el)rer unb bie ^ugenb redjlcr "Kxt unb Örbnung ju
reben, ju [einreiben unb ju le()i'en erl)olen fönnen. Unb [o etwas
barin, fo in Streit mag gebogen werben, — wollen wir baffelbig
aUejcit regulirt unb oerftanben tjaben nad) ©otteö au6bru(Jlic!^em
fSort, unb Sd^riften Cuttjeri.«
7) S. ■^. S5altf)afar'ä >&ift. heö torgifc^en föudjä, 6 <Btüde,
©rcifäwalb u. ßcipsig 1741-41. 4. (P. VII. Sect. 1—4. unb
P. VIII. erfitienen big 1756 al6 afabem. Siffcrtationen. — 2fb;
brucü beä torg. SSuc^g, mit einer 8}crr. o. ©emter, .^alle 17o0.
3Cuf3er ben brei Obengenannten tamen nac^ Sorgau : 2inbr. SKufcu;
lug unb Sf)rif!opl) Corner u§ auö gran!f. a. b. O. u. 11 d)ur=
fäd^f. Sf)cologen, on it)rer ®pi|e Grelliuö o. Sßtttenberg, unb
J^ arber unb ©elnecfer x>. ßeipjig, ogl. "iinton I, 167.
5) Sn bec fc^wabifd;;fäc^fifd)en ßonccrbic b. Pfaff. p. 385 fjet^t e§:
))@6 werben aber anbere gute nu|lid^e reine Sßüäjet, ^Cuälegung
ber i)e\l. ©d^vift, SOSiberlegung ber 3rrtl)iimer, ©rflärung ber 2el)rs
artifel, unb fonberlid) bie für anbere orbentlid^ wollgefaptcn ©d^rif;
tcn beg .:^errn ^Ijiltppt, l)iemit nid^t oerworfen, weWe, fofern fie
bem i|tgemelten gürbitb ber ieijtc gemäf, atg orbentlid^e nu^lid^e
^fuglegungen unb GrElärungen billig commenbiret, unb nu^lid) ge;
braud^t können unb foUen werben.« 5n bem torgifd^en S3ud)f,
2fugg. 0. (Semter, ©. 12 finb bie SBorte: »unb fonberlid) —
ZI). 11. e. 1. Utl)cv. .^!vd;e. §.40. eoncorbicnformel. 293
aitS ber S)?aul6ronner gormcl üicle (3 teilen üou Sutljer aufs
genommen '^).
2)a§ tür(jtfd;e S3ucl) witvbe ic(}t aflen Uttf)evtfcf)en 2anbc§s
fircl[)en in 2)eutfc[)Ianb jiiu S5e9U(acl)tung ^ugefd;i(ft; erfuf)r
aber in benfelbcn eine fe^r üevfd;lebene 2(ufna()me. 2^ie ^oU
fleiner beä ®ottorffd;cn unb .^abei-6lcbenfcl}en 2{nf()ei(ä ers
f (arten ftd; gegen jebe neue fpmboltfd;e ©cljrift *''). 2)ie
^f)ilippi« i;)e99fflvtd[)eti. 3n bev fd)ti)äbi[rf);fäd)f. 6onc. im HttiM
üom 2fbenbmale b. Ffaff p. Mi: »bei'felbcn aiid) unfete lieben S3äs
Ute unb Praeceptores, alö £ut^ecu6 an oielen Orten, unb Phi-
lippus in libro visitalionis Saxonicae biefen ©pvitcl) ^dUli alfo
evfläi'cn 2C « 3n bem to rgifd) e n Siid}e ©. 186 bagcgen: »bcr^
falben aud) unfec lieber S3atej; unb ffiorfai^ven, q16 Sutl;eru6 unb
anbete veine Cet)vei; SCucjöbuvgifdjeu Sonfeffton , biefen ©prud) ?c.«
£D^ne Zweifel l)atte fOIuäculuö, jenev heftige ©egnec SJIelandjt^onö
(f. §. 37. not. 13), baran arogen 2Cntl)etl. 2)an. ©cefcr, ©uper;
int. in Sreöben, iüeldjec äUt3e9en wat , n^äl)lt in [einer Tiutohio:
grap()ie (Schütz de vita Chytraei II, 405), bap ber ©atan in
Sorgau Unfncben ju ftiften 9e[ud)t 'i)ai^e , «alfo bap aud) D. S)?Ui
fculuS bermafTen eväürnet »rurbc, ba^ er aufflunbe, unb länger hei
bem ßonoentu nidit bleiben wollte, fonbevn ^atte für, er wollte
baroon geljen. 2Cber ben Surbiö würbe gereef;vet , unb COiufculuö
gu bleiben erbeten, bajj gottlob alle S)inäe ju gutem unb frieblidjem
(5nbe gereid)eten.«
9) »gl. iibevl)aupt SSalt^afar I, 11.
10) S)ae @ottorffd)c @atad)ten oon b. ©encralfup. ^aul o. ©i^en/
abgebrucft in bem 3en*^ifd)cn SGiSeil)nad)t'oprogvamm t>. 1780: super
libro Torgensi censura llolsato-Stesvicensis (0. 21, ©ept. 1576),
vnriis observctlionibas illustraia {a D. Danovio). ügl. ^lancE
VI, 485. 3ol)annfen in 9ti ebner 'ö 3eitfd)v. f. b. l)i|l. Sfjeol.
1650. ©. C38. (gä wivb l)ier geltcnb öemad)t : 1. "^a^ jur ©nt^
fcl^cibung ber ©treitigfeitcn bic btSi)erigen 9^ormalfc^riften f)inrcid)s
ten, 2. bafj burd) eine neue fymbolifdje ©d)vift bie (Salumnien ber
fBiberfad)er geftärSt würben j 3. ba{j burd) biefelbe oer[d)wunbene
3rrtljümer jur ajerwitrung ber ®emüt£}er wieber Ijeroorgejogen
würben j 4 bafj in bevfelbcn oiel neue 9?eben unb 2)iöputationen
294 Sßierte ^criobe. 2fbfcf)ti. I. ^. 1517—1648.
^effifdjen "), SweibrödF ifc^en ^^) unb ©immerns
[eben 13) S^beologen liefen jwar ibren ^Beitritt boffen, wünfcbs
ten aber mebr 9}?e(ancbtbonfcbe SDJilbe: bie Sommern ^*),
Znf)alt\ncx ^^) unb SKagbeburger •'5) üertbeibigten ent«
eingefüfjtt rcürben/ barüber neue gefä^rlidje 3nJiefpaIte entjlef)cn
juürbeii. 5Ramentlti^ fd^eine eö , »al6 [oUte tt)of)l untn biefec
©d)rift gefud^t werben/ \)a^ bie arme Äird^e mit neuen ^arabopiS/
voeläse [epn im SSud) beö ^errn Srentii de Majesiate Christi
anno 1564 üegetirt unb auögegangcn, — foUte oerwirrt werben.»
@6 wirb bem ßf)urfür|!en geratt)en, bei feinem Corpus doctrinae
ju bleiben, in bemfelben aber in ben locis comm. ythie gwei ^aro*
grapf)i in loco de libero arbitrio, wetd^e bei Sebjeiten beö ^eit.
SSaterö 2ut(;eri nic^t barinnen ffnb gewefen« (f. §. 37. not. 31)/
augjut()un/ unb bagegen bie ©c^malcalbif(^cn Tixtiiel, bie Äated;iä5
men Znt^eti, unb S]Reland)t{)on6 sententiae Palrum de Coena
Domini (§. 36. not. 15) {)injuäufügen. - S)aS «^aberSlebener ©uts
ad^ten o. b. ^ropjüe ©eorg getrau ö in b. bänifd^en fSibüot^d
IV, 275, f. Soöannfen in 5«iebner'ö 3eitfd)r. 1850. ©. 652.
11) S3er:()anblungen bcr ©eneralfpnobe in ÄafTel o. 27. 2(ug. — 4. ©cpt.
1576, f. in D. •!q. >^cppe'ö ®efd^. ber ^efj. ©eneralfpnoben oon
1568—1582 (2 SSbe ÄaJTel 1847) I, 195, ®atad)ten berfelben
über b. Sorgauer S3ud) o. 5. ©ept. 1576 baf. 2Cn{). @. 10 (lat. b.
Hospinianus f. 65). Sie ^renge 2{ntwort ber [äd)fi[d)en S^eolos
gen (2(n{). ®. 3U) madjte juerp bie Trennung ber obert)effifd)en u.
nieber{)efftfd)en Äird)e fidE)tbar. Sanbgvaf S[Bilf)e(m unb bie hiebet:
I)elTen f)icUen entfd)ieben ben ^fjilippiftifdjen ©tanbpunct fe)^, unb
»erwarfen bie Ubiquitäti Sanbgraf 8ubwig unb bie £)berl)effen bage?
gen, geleitet üon bem erfl feit Eurjem auö Tübingen nad) SKarburg
berufenen D. 2fegib. ^unniug, jeigten fid) ber ßoncocbienformel
geneigt, ^eppe T, 220. "Kn^. @. 54.
12) Hospinianus f. 70. v.
13) Hospinianus f. 73. v.
14) ii)re (Senfur in 3. ^. 58alt() af ar'6 anberer ©ammluug eini^
ger jur Sommer. Äirc^cnf)i{l. gci)örigen ©djriften ©. 9. ^piancf
VI, 496.
15) 3'. (Sf)r. SSecfmann'ö M^- ^- gürfientl). Jfnfjait VI, 106.
©emlcr'g SSorr. j. torgifdjcn SSuctjc ©. 33. ^lancE VI, 507.
^\). 11. (5. I. mi)Qi'. .^\vd)c. §. W. 6oncovbicnfovmct, 295
fcl;iebcn bic ?i}?crancl)tI)onfcl)c Sfjcülogte gegen bic üerbcrften
Eingriffe , wddjc in bcm tor(]ifcI)en S3ucl;c ö^^ö^^'i bfefclbc ge^
fui)xt waren, dagegen ncvlangten bic 2(}coto(jen be§ ^erjog^
t()umg 35raunfd;n)ctg ''), unb bcv «Stabte ßitberf, ^ani;
bürg unb Lüneburg ^s) eine an§brücflid[;e S5erbammung
ber 5Ke(ancbtI)onfcl;en ßebrart, unb bcr anf^of^igcn <Scl)riften
bcr ^M;iltpptjlen ; unb ^ep()u[iuä fovberte fogar eine na^
nientlic^e Serbammung aller S^rlebrer, unb unter benfelbcn
aucl; 5i}?clancbtbonö ^'^). 2)ie übrigen ®utacl;ten erflarten fid)
im ©anjen cinüerjlanbcn mit bem Studie, unb Ijatten nur
Sof)annfcn in 9U ebner '6 3eitfcl)r. 1846. ©. 2G9. U. 2f. »S5e-
[oi'geu bt'öiüCi3en, bte JCutove^ wcfbcn fid) beö 23erbad)tö nid)t ent-
kbißen {'önnen, bafj fte bie äwei tl)eucc .gelben, 2iitt)eciim u. ^f)t=
lippuni/ — üon cinanbcr roificn, ben einen Janoniftven, beu anbern
ftinfcnb niad}en, unb in feinem Untergang eigene (Si)xe fud)en woU=
texK ®oUte cö auc^ — anr!ltd) barauf angcleijt fei)n, bie fo nü^s
lidje unb nötfjige ©d)viftcn 9}Jtland)t[)onä auä unfern Äirdjen unb
@d)U(en ju ücrbränc3en, in weldje fie bod) oft mit einer einzigen
Definition ein gröpereS Sidjt hineingetragen {)aben , atö je^t unö
allen mit allen unfern SSüc^ern möglid) iRj — fo beforgen wir
uns wal)vlid) eineg neuen iJärmenö , ber ftd^ nic^t fo leidet legen,
unb bem inaf)rfd}einlid) eine lautere barbaiies folgen würbe.«
16) ©emler'g SJorr. 5. torgifc^en Sud)e ©.31. ^lancf VI, 518.
17) auf b. ©ynobe ju S?ibbag6l)aufen 9. 2fug. 1576: if)r ©utadjten
b. Uulleius f. lil. ^lancf VI, 459.
18) auf b- Sonuente ju 5)Jöl[n, Kecessus Moloniensis ü. 2. S^oü.
1573 in SSertram'ö 3^eformationä; unb Jtird}enl)tft. bec ©tabt
ßüneburg, 35eil. @. 321.
19) ©eine (Jenfur über h(xi torgifd)e SSucI^ in feiner cpist. ad Chem-
nilium h. llospiniatnis f. 72: Exislimamus , Ecclesiae necessi-
tatem postulare, iit in hac {'ormula auclores et patroni corru-
ptelarum, liij'ijcus, Phiiippus, Pfeffingerus, Oslander, Major,
Calvinus, Petrus Martyr, epistola Pliilippi ad Palatinum no-
minentur, ac Ecclesiae et posieritati saltem indicentur, nt
juvendis in librorum lectione errotes cum formula concordiae
pugnante,? cavere possit.
296 si^ktU 9)enobc. 2(b[d)n. 1. §8. 1517—1648.
UnbebeutenbereS ou§ju|!enen2o). ^er neue ßburfürß o. b.
^falj ßubwig VI. fiellte gmar, narf)bem er feinem SSater
griebrid) III. (f 26. £)ct. 1576) in ber Siegientng gefolgt
tt)ar, fogleicb ba§ ßutf)ert^um in feinen ßanben wieber l()er 21):
inbeffen fd^eint er bem ßoncorbienwerfe anfangt nidjt geneigt
gewefen 5U fetjn 22).
£)er (5{)urfur(! 2(ugufi berief eine neue 3;f)eologenüers
fömmhing nacb bem Älofter ^Bergen hei SJZagbeburg, welcbe
in brei Bufammenfünften (^Mx^ — ^ai 1577) iik eingefaufe*
nen ßenfuren prüfte 23), unb nad[) bem drgebniffe biefer ^rus
20) SSebenfen tec Ätrd)en ju ®os(or, «ßraunfdnreig , >?)ilbegf)eim,
©öttingen, .^annoüer, 9Jorb{)eim, Hameln, (gimbed unb ^htn
auf einem ©onoente in SSraunfc^jDetg, 14. 9ioo. 1576, in SfJe^ts
meijer'ä ©tabt SSraunfd)». Äird)enf)ifl. Z^. 3. Seil. ©. 261.
@utad)ten ber SÄedf lenburg. ©ei(llidt)en auf einem ßonüenfe in
dio\io<£, 16. Öct. 1576, in Schülzi de vita Chytraei Hb. IL
App. p. 48; ber ^fa t j^SJeuburger b. Hospiniaims f. 73. i;.;
ber (5()ur; ÜBranbenburgifdjen auf bem (Sonoente in Sebuö,
4. Jfug. 1576, f. ©emier 'S Sorr. 5. torg. S3uc^e ©. 8. 20.
21) ©truDe'S ^fälj. Ätr(i)enl)iftürte ©. 291. S. 8, SQSunbt'g
SKagasin f. b. Äirdien^ u. @etet)rfen--®efd). b. ÄurfürRent|), ^falj,
SSb. 2. (^eibelb. 1790) ©.31. 8. ^äuffer'ö ©efd^. b. r()eintfd)en
^falä II, 85.
22) Sn einem gleidjseit. Ms. jüirb ex ore D. Schechzii (beS cf)urf.
^ofj^irebigers) b. SBunbt II, 132 mitgetl)eilt; «biefer Äurfiirft ^at
ao 1577 per Stolzium in ber Äirdje jum fjeil. ©eifi oerüinben
laffen, \ia^ ©. (S^urf. ®nabcn feinen ©efaUen an ber Ubiquität
%'ätUn , tt)eld)eä ebnermaffen in allen anbern Äirdjen allfjie üer;
fünbet n)orben ifl. 2(ber Simot^. Ä irdener ein flotjer Soctoc
!am ^iel)cr (alö ''Prof b. Äl)eol. in ^gieibelbevg), ber 3l)re S^urf.
©naben berebet, ba^ fie folgenbö bie Soncorbtenformel unterfd)rieben.«
23) Chytraeus ad Jac. Monavium Non. Maji 1581 {Epistt. Ha-
nov. 1614. p. 417): Torgensem libruni Bergensi ego eliam
multis modis praefero. Et me non adhibito ille primiim mu-
tatus est a triumviris Jacobo (2(nbreä), Selneccero et Kemni-
cio. Postea menge Junio alii etiam tres (ßl}r)träuö, SOiuSculuS
Z\). IL 6. 1. 2ut{)er. Äirc^e. §. 40. Goncorbienformel. 297
fung t>a§ torgifc^e sßurf) anbcrte. ^ie jlrengerc Seife erf)ieU
f){er ein folc^eä Uebergetvicl}!, ha^ \ei}t alle ©puren ber eigen*
t^umlidjen 9}?eland)t(;onfd;cn ge^iweife, weldje auö ben nie«
berfac^fifd)en S5e|ianbtl)eilen ber fd)tt}abifcl) = fad)fifcl)en Concors
bie nocl) übrig geblieben waren, au^gemerjt würben 24). Um
unb ßovneruS) pro forma advocati sumus, cum omnia jam trans-
acta essent,
24) ©ie aSerfajTcr ber eoncovbicnformct IjieWen r>ox^it aviä) ben SK«s
tanä)ti)on\ä)en (S^nergiSmuö fejl. M. Chemnitius loc. theol, F,
I. de lib. arb. c. 7. jctgt, inte ber SQSitle ie^ SJJenfd^en in ber S3e=
fe{)rung nic^t plane otiosa ^ex), cf. ejusd. Judicium de contro-
versiis quibusdam p. 55 ss. Examen Coric. Trid. F. I. loc. 7.
Sect. 3. §. 7$ ogt. 6i)i)träuö in f. au6 Mel. locis gefdjöpftcn
catechesis 1554, oft gebrückt/ in f. comm. in Genesin, Viteberg,
1558, p. 354, unb in b. Seclaration ba- t^eol. gac. in «RojlocB an
ben >&erjog o. 3}iecflenburg über W flreitigen 2frtife( 1570 in
SSertram'S löneb. «Reformationö ; u. Äird)ent)i|l. Seit. ©. 100 f.
u. 2(nbreä in f. lixtxliXn o. 1569 ([. oben §. 38. not. 29) in b.
Unfc^ulb. 9tadi)r. 1718. ©. 208. So war aud^ in bie ©d^wäbifc^*
fäd)[. ©oncorbic, in b. 2(b[d)nitte ö. freien SBitlen o. (S(}i)träu6 u.
6£)emni| bearbeitet, ber ©pnergiSmuö aufgenommen, b. iy«/f" p.
497, unb biefe ©teile rcar im torgifd)en SSud^e (JfuSg. ». ©emier
©. 78) beibehalten, ^ier {)ie^ eö, ber fölenfd) »erljalte ftd^ in ber
a5efel)rung nid}t ttJie ein ©toc! ober SSlocE, er werbe nid}t per
modum coactionis baju gezwungen i er Jönne bem t)cil. ®eijle
wiberfteljen, ober fid) erneuen laffen. ®iefer 2(bfc^nitt njurbe im
bergifd)en SSud^e gejl;rid)en unb mit einem anbern tsertaufd)t {ed.
Jtechenbercj. p. 672) beä Snljaltg, ber ?CfJenfd) fe^ nur infofern
nid)t einem ©tein ober SSlocE ju Dergleichen , alö biefe le^tern nici^t
triberftreben, unb nid)t oerfteijen unb empfinbenj er fei) aber in
fofern oiel ärger, lücil er oor feiner Erneuerung bem SßiUen @ots
teö nur wiberflrebe. ogl. ffialtl)afar IV, 38. — Sie ©teile in
ber fd)njäbifd^jfäd^f. Soncorbie (Pfaff p 499) unb im torgauec
a3ud)e (©emier ©. 84), in reeld)cr fid) bie 9}Jctand()tt)onfd)c l'e^re
öon ben brei ju ber SSeEel)rung äufammenwirfenben Urfadjen fanb,
»rurbc geflcid^en. Sagegen l}ei^t eö im S3crgifd)en S3ud)e (p. 681):
Quandoquidem etiam Juventus in scliolis doctrina illa de tri-
298 Stierte ^enobc. 2fbfc^n. 1. «B. 1517—1648.
t»em me^rrcitigen SScrlangen nad) Äurje ju genügen, wuvbe
ber solula declaratlo tfe epitome betgegeben.
bus causis efficientibus , concurrentibus in converslone homi-
nis non renati vehementer perlurbata est: — denuo repeti-
tum volumus ex snpra posila explicatione, quod conversio ad
Deum sit solius Spiritus sancii opus: — interim tarnen prae-
dicatione et auditu sancti verbi sui, tanquam ordinal io et le-
gilimo medio s. instrumento siio, utitun ugl. S3alt(}afar V,
1. VI, 26. — Sie Sßocte b. fd^ir>äbifd) = fäd^f. (Soncovbie {I'fa/f.
p. 501) i:. bcS tovgauer S3ud}ö (S. 94): «wo — ber S3^enfd) —
ft(^ juf ©naben nid^t applicivet« rcurben ba;()in oeränbert: — »oon
©Ott jur ©nabc ntd^t 3efd)ic!t 9emöd)t »üirb,« S3altf)afav V,
22. — 3n bem tovgifc^en SSud)e (S. 96) wevben bie ?OJeland)tf)on:
fd)en Formeln: hominis voluntas in conversione non est oiiosa,
sed agit aliquid; item: trahit Deus, sed volentem trahit, öon
bem biird) ben I). ©cifl bereite ergriffenen fffitlten erflärt, unb ge^
ved)tferti9t: in bem bergifd}en S8ud)c aber (p. 680) ererben ft'e, »alä
ber gorm gefunber iei)Xi nid)t ä^nüd), [onbevn berfelben äinvibcr,«
»eviüorfen, 58altf)afar V, 25. S" bcmfclben ©eifte tüuvbe aud)
in anbern 2frttfe[n geänbert. ©o flogen bie SZürnbergev (Hos-
pininn. f. 8S. v.) , in articulo de Coena, quae in Torgensi
formula bene sint determinata, in Bergensi concordia depra-
vata esse. Chytrnetis ad iheol. Helmstadienses 27. ISov. 1582.
{episit. p. 1199): Utinam vero hie campus, adeo speciose con-
tra ubiquitatem declamandi, adversariis inseriione quorundam
dictorum Lutheri in librum concordiae (f. Sorg. SSud) S. 236),
non patefactus esset'. Quae in Torgensi archetypo non ex-
tare ipsi meministis. ©o tt)urben aUe ©puren 2JJeland)t^onfd)ei
3;f)eologie bcfeitigt, tücvüber ber abwefenbe (5f)pträu6 [päter [e{)r
bitter flagte, f. Schützius de vila Chytmei II, 458, f. Chytraeiis
ad Aeijid. Uunnium 1591 {epistl. p. 873): Nihil omnium , quae
a me dicta, acta aut scripta essenl, Jac. Andreae Aristarchus
noster probabal, ita ut ne verbum quidem a me scriptum
libro concordiae insit, ideoque non inter auctores illius, sed
subscriptores recenseri meri(o possini. S)ie Sßerfaffer ber (Son^
corbienformel wollten ber ©ad^e einen onbern ©djetn geben, ugl.
Sbemni^ a. b. ©enat in ßübecE I. Sul. 1577 (58ertram, S3ei(.
st). II. d. I. 2utl;cc. Älv4)e. §, 40. ßoncorbicnformel. 299
^fefeä ber()ifcl)c jßiid) mad[)tß bie jlveng (ut{)erifd()e
8ef)re in 12 2(bfcl;nitten geltenb 25)^ ({ep aber tte bciben ßeb*
ren, welche früber unentfcl)ieben gcwefen »raren, ebenföüg in
einem fcbmanfenben Suf^anbe. ©ö It'ep ungetDtp, ob bie
Ubiquitat beö Äorperö ßbn'f^i eine abfolute fei) ober nid)t 26),
©. 367): — tüoö üermöge bctfeltien (ber (Jenfuven) in bei- govmiila
salva substantia beclavirt, itlu|Iiirt unb ücvbeJTevt, tjgl. ©. 370.
Selnecceri recitationes aliquot de consilio scripti libri concor-
diae, Lips. 1551. 4. p. 63: riiliil in conventu Bergensi in sen-
tentia, cum in ea conveniretur ulpiurimum, in Toigensi libro
mutatum, licet interdum voculas et utiliter monita adderent
doctores.
25) I. De peccato originis (xüo u. a. ber flactantfdje Strtljum üer«
ttJovfen tt)ivb), II. De libero arbitrio (gegen iSl^nergiömuS), III.
De justitia fidei coram Deo (gegen Oftanber), IV. De bonis
operibus (bona opera esse necessaria, aber nid)t nad) SOJajoc
necessaria ad salutem: bagegen tt>tvb aiic^ 2(m6borf6 govmel üev;
ttJOvfen, bona opera noxia esse ad salutem), V. De Lege et
Evangelio (gegen S!J?eIand)t|)one Sef)re, Evangelium esse concio-
nem poenitentiae), VI. De tertio usu Legis (gegen 2(nttnomtö;
muö)/ VII. De Coena Domini (gegen (SaloinuS), VIII. De
persona Christi, IX. De descensu Christi ad inferos , X. De
ceremoniis ecclesiasticis, qiiae vulgo adiaphora vocantur (ge;
gen 2(biap()ovt6muö), XI. De aeterna praedestinatione et elec-
tione Dt'i , XII. De aliis haeresibus et sectis, quae nunquam
Aug. Conf. sunt amplexae.
26) Ueber bic communicatio idiomatum realis p. 778: Sentimus et
docemus , — quod liumana in Christo natura Majestatcm il-
lam acceperit, secundum rationem hj^postaticae unionis, vide-
licet quod cum tota divinitatis plenitudo in Christo habitet,
non quemadmodum in sanctis hominibus et angelis, sed cor-
poraliter, ut in proprio suo corpore, etiam omni sua niaje-
state, virtute, gloria, operatione in assumta humana natura
liberrime (quando et quoniodo Christo visnm fuerit) luceat, et
in ea, cum ea, et per eam, divinam suam virtutem, majesta-
tem et efticaciam exerceat, opereliir, et perficiat. Idque ea,
quodammodo, ratione, qua anima in corpore, et ignis in (erro
300 SJiertc ^criobc. 3fbfc^n. 1. Sj. 1517—1648.
unb Ik^ ben SBiberfprud) ungelofet, weld^er 5n)ifd)en t»en
Dort ii)m hit)aupUUn Sef)ren, ber jlreng augujünifdjen üon
bem menfct)Iid?en 23erberben, unb ber üon einer allgemeinen
©nabe ©otteg burd) ß^riftum jlattfanb 27).
candente agit (ügl. (Sf)emni|, §. 3S. not. 24). p. 767: Eam vero
majestatem statim in sua conceptione, eliatn in utero matris
habuit: sed ut Apostolus loquitur, seipsum exinanivit, eam-
que, ut D. Lutherus docet , in statu suae humiliationis se-
creto liabuit, iieque eam semper, sed quoties ipsi visum luit,
uäurpavii. Jam vero pcstquam — ut Apostolus testatur, super
omnes coelos ascendit; et revera omnia implei, et ubique,
non tantum ut Deus, verum etiam ut homo, praesens domi-
natur et regnat, a niari ad mare, et usque ad terminos terrae.
p. 784: Ubicunque recte dixeris: hie est Dens: ibi lateri
oportet et dicere : ergo etiam Christus homo adest. Et si lo-
cum aliquem monstrares, in quo solus Deus, non autem homo
esset, jam staiim persona divideretur. (Sretij §. 37. not. 44).
S)age^en rcirb ȟiebecp. 763 btc majestas, quam Christus secundum
suam humanitatem accepit, batjin extläxt, ut etiam secundum
illam suam assumtam naturam, et cum ea, praesens esse pos-
sit, et quidem praesens sit, ubicunque velit (nad) ßt)enini^):
praesertim vero seniimus, eum Ecciesiae suae in terris, ut
mediatorem, caput, regem et summum sacerdotem, praesentem
esse. — Et sane in liujus rei confirmationem sacram suam
Coenam instituit> ut testaretur, se etiam secundum eam natu-
ram, qua carnem et sanguinem habet, nobiscum esse, in no-
bis habiiare, operari , et efiicacem esse velle. SSaui'l £)rei=
etni|3feit III, 415.
27) S)ei- jlre.ngile ^luguftiniämuö wivb in bem 1. unb 2. 2£&fci)nttte
entiüicfelt. U. a. p. 656: Crcdimus, quod hominis non renati
intellectus, cor, et voluntas in rebus spirituaiibus — ex pro-
priis naturalibus viribus prorsus nihil intelligere, credere, —
velle, — operari aut cooperari possint, — ita ut in homiuis
natura post lapsum ante regeneraiionem ne scintillula quidem
spiritualium virium reliqua manserit, aut restet, quibus ille
ex se ad gratiam Dei praeparare se, aut oblaiam graiiam
apprehendere, — aut se ad gratiam applicare aut accommo-
ZI). II. (5. 1. ßitt^cr. Äivc^e. §. 40. ßoncorbienformet. 301
Snbcm nun biefe gormel bcn Iutl)crifd)cn önnbeäürc^en
jur Untcrfdjrift su3efd)icft njuvbe, fo ma<:i)tc bcr ^faljciraf
Sol)ann (5afittiir, bcv rcformivt gebliebene S5rubcr be§ ßbur;
ftiiiien 2ubtt)ig, bie reformirten ©tanfen bavauf nufmcrffam,
ba0, wenn baffelbe al§> fpmbolifd^e ©djrift ber (ut()erifdE)en
Äircl)c angenommen wäre, bie S^renniing bcrfelben üon ber
reformirten ^ixd)e für immer entfd)ieben fet)n vciirbe. ©o
teranla^te er bcn ßonl^ent ber reformirten «Staaten in granfs
dare — possit. ©o wixb p. 680 mit 2utf)ev cielebvt, hominem
in coiiversione sua pure passive sese habere, dagegen Jrtrb
im 11. 2frti?et bie notljwenbig aui iencv üefjve folgcnbe abfotute
^räbeftination oerworfen, eä wirb fefigejlcUt p. 804, quod non
tantum praedicatio poenitentiae, verum etiam promissio Evan-
gelii sit universalis, li. e. ad oraiies homines pertineat.
p. 808: Ut Dens in aeterno suo consilio ordinavit, ut Spiri-
tus sanctus electos per verbum vocet, ilinminet atque conver-
tat, atque omnes illos, qui Christum vera fide amplectnntur,
justificet, atque in eos aeternam salutem conierat: ita in eo-
dem suo consilio decrevit, quod eos, qui per verbum vocati,
illud repudiant, et Spiritui sancto (qui in ipsis per verbum
efficaciter operari et efficax esse vuli) resistunt, et obstinati
in ea contumacia perseverant, indurare, reprobare, et aeter-
nae damnationi devovere velit. (Ja ifl tlav, ha^ in bem SBitlen/
meld)et bie (Sr.abe ergreift, ehvcii ®uteg ift. Äommt baffelbe oon
ber (Sinwirüung be6 l}cil. ©eifteg, rceld^er eg in ©inicjcn mxU, in
2fnbern nicl^ti fo folgt bie 2ef)re ü. b. unbcbingten 23ort)erbefitimi
mung: qet)ött baffelbe aber: bem natiirliclien gjlenfdjcn an, fo ift
oben unrid}tig behauptet, quod homo non renatus se ad gra-
tiam applicare non possit. Söir muffen i)in tt)ibetfpred)enbc
©ci|c, nid)t fid) gegenüberfiefjenbe fffiaf)vf)citen, iüie SfiomafiuS
(ffiefenntniß b. eoangel. lutf)er. Äit:d)e, Siürnberg 1848, ©. 223),
anerfennenj unb fönnen aud) baö nidjt jugeben, ta^ bie (Soncovs
bienformel, aU 23e!enntnif, biefelbcn nid)t ju »ermitteln geljabt
l)abe, fonbcrtt bie S()eologie. Senn jene gotrmel entf)ä(t fonft niic
gu üiel Zi)eoloQ\e: aber ein SBefenntni^ bacf a\iä) feine fdjeinbare
SßSiberfpcud^e bulben, weil eS fünft gar nid)t angeeignet werben fann.
302 SSiette ^eriobe. ?rbfd)n. I. S5. 1517—1648.
fürt a. SJ?. (©ept. 1577), n?eld)er ftd; aber üergeblid) be^
müf)ete t)ie 2(nnal)me ber ßoncortienformel ju t)ert)inbern,
unb nur ben 6^urfiirf!en t). b. ^falj 51t üeranlaflen »ermogte,
auf SSefeitigung mc{)rcrer garten in berfclben anzutragen 28).
©ie gorme( n?ar inbeffen fc^on im 5- 1577 in (Sa(t)s
fen29), SSranbenburg 30)^ 'Kn\pa^, S3raunfcbiüeig,
28) Sie Acta convenius Francof. in D. Blondel actes auihenii-
ques des Eyiises reformees tonchant la paix, ä Amsterdam
1655. 4. p. 59. 9)lancc VI, 591. ®e6 (Sf;urf. ». b. ^falj SSe;
benfen u. ßtEtäning an bie 6t)urf. üon ©ai^fen u. ffiranbenburg
0. 17. Oct. 1577, in Struöe's pfätj. Äivc^enl)tfl;. ©. 313. (gc
)üünfd)t, 1. "^a^ bie SSeinifiing auf bie erfre, unäeänberte 2(u9öb.
(Sonfeffion in bie auf bie 2(u9öb. 6onf. simpliciter geänbert rcerbei
2. ba^ bev 9^ame ber ©pnergiften ausgefdjIoJTen werbe, \v\t aud^
nid)t Oftanbrifien, gtacianer genennet würben, unb bie gormein
Deus trahii, sed volentem, item homini.s voluntas non est
otiosa, iiem tres sunt causae conversionis cntwebec ganj über=
gangen, ober mit ber Candida iaterpretatio beö torgifcl)en SSuc^ö
gugelaffen würben: 3. bie Sef)re t>om 2(benbmale feilte allein auf
"tat SBort ber ©tiftung gegiünbet werben, oljne fubtile Siöputai
tionen ocn ber Ubiqiiität einaufüljren} 4. o. b. SKajeftät ß^rifti
foUten etlid)e ^l)rafen, in benen in abstracto gerebet werbe, weg;
fallen, 5. ber 2fuöbrucB damnamus in SSe^ieljung auf bie Saloinis
ften foUte entweber ganj üermicben, ober gemilbert werben. 3)en
3Cntrag beö englifd)en ©efanbten an ben (5l)urf. »on ©adjfen, auö
9iücf"ftd)ten auf 'i)a^ gemeinfame Sntereffe aUer reformivten Äirc^en
^a^ Soncorbienwer! gans aufjugeben, f. b. Hospinianus f. 92. v.
au6 einer SBeimar. ^panbfd^rift in ©d)neiber'6 Sßibliott). b. Airs
djengefd). 1 , 207.
29) f. barüber Nie. Selnecceri recitationes aliquot de consilio
scripti libri concordiae, et modo agendi , qui in siibscriptioni-
bus servatus est, Ups. 1581. 4. Recit. IV. p. 59. "jgl. bie Un>
terfd^rift ber Soncorbienformel in ©ad^fen oon Soljannfcn, in
91 i ebner '6 3eitfd)r. 1S47. ©. 1.
30) f. Christoph. Corneri, ©cneralfuperint. ber SÄarf, S3erid^t an
ben 6l)urf. ju aSranbenburg über bie Srinnerungen ber ^farrl)errn.
Sf). n. (5. 1. ßutr)cr. ^irdje. §. 10. ßoncorbicnformel. 303
©vubcnljagen, ßuncburg, 9}?ccf Icnburö, SBurtemi
bcrg, Bweibrücf cn, S3abcii, ^enncbcrg imb Si}?om;
pclgarb, unb in Hamburg, 2 üb cd, Lüneburg, wia
in mebrcrcn überlant)ifcf)cn 9u'icl)äjldbtcn untcvfcbn'eben. Um
fü weniger fonntc bev neue ßonüent in Sangevmünbe
(W^ävij 1578) 31 ) nocb nuf ^ie üon bem ßburfürflen ü. b.
^fal^ gewünfdjtcn Sevanbcrungen eingcfjcn: auf bem Gon^
üentc 5U 6 cl)malcalben (£)ct. 1578) ^2) vereinigten fid) bic
SSerfajJer beg bergifdien ffiiucbä mit bcn ^fatjern baljin, bap
ben gorbcrungen beä ßburfür)ien in einer S5orrebe genügt
werben fülle. £)iefe SSorrebc würbe aBbann in ^^voci ßonüens
ten in Süterbod (^an. u. ^un. 1579) entworfen, üon
bem (5i)urfiirflen ü. b. ^falj genehmigt (31. Su(. 1579), unb
naä) S3erücfficbtigung einiger (Erinnerungen 33) im Ätof^er
S3ergen (gebr. 1580) üoüig feflgefiellt 34); [o £>ap (l(;urfiuf
fo auf ben ©i)nobi§ ju SSevltn, ^renatau, Sfluppin unb Stauen gu
ajcvlefung unb Untcri'd)i-cibuni3 beö S3evg. 2Sud)g ucrfammtct gewf;
[cn (ü. 1577, nicl)t 1571) in b. forfgef. eammlung üon alten unb
neuen t^eoL ©adjen IT^IO. ©. 824. >^ier [tnbet fid) eine weit un^
umtüunbenere SacjlcUung bei' ffiebenEen alö bei öclnecfer.
31) Snftuuction beg ef)uvf. 2CugufI fiiv biefen gonoent 6. Hutterus c.
21./'. 165. ©utadjten bev S{}eotogen ibid. f. 168. i;.
32) übn benfelbcn f. v^eppe in 5«iebnev'6 3ettfd}r. 1852. II, 283.
@d)matcalbt[d;ev 2(bfd)ieb in ©tvuüe'ö ^fcilaifct)ei: Äivc^entjift,
©. 319.
33) be[. rügten bie jlrcngen 2utf)eraner, ba^ bec giunffurtec «Hece^
w. 1558 (§. 37. not. 33) ein d)fi jltid^ev 3(bfd)ieb genannt werbe.
^UncE VI, 665.
34) 35ie Süvjlen, in beven S«amen bie SSorrebe auegefertigt ift, be--
Ecnnen soiam primam illam Auguslanam Confessionem, Imp.
Carolo V. — exhibitam. — Quod ad aheram Aug. Conf. edi-
tionem — aitinet, animadvertimus, — quosdam sub piaetexln
veiboriim posterioiis illius editionis conuptelas in negotio
Coenae, et alios erroies contegeie ot occultare voluisse. —
Nos sane nunquam posteriorem editionem in ea sententia ac-
304 SStcrtc flenobc. 2rbfd)n. 1. §S. 1517—1648.
2tu9u|! bie Concordia b. 25. Sun. 1580, am funfjigflen
Safjrgtacje ber 2(u9§bur9ifd)en ßonfefffon, in £)reäben feiers
nc() publiciren laffen fonntess).
cepimus, quae a priore illa, quae exhibita fuit, ulla ex parte
dissideret. Nee etiam alia scripta utilia D. Philipp! Melan-
chthonis , neque Brentii, Urbani Regii, Pomerani et similium
repudianda ac damnanda esse judicamus , quatenus cum ea
norma, quae Concordiae libro expressa est, per omnia con-
sentiunt. Quanquam autem nonnulli theologi, et in bis ipse
Lutherus, cum de Coena Domini agerent, inviti etiam ab ad-
versariis ad disputatioiies de personali unione duarum in
Christo naturarum pertracti sint; tarnen theologi nostri in
Concordiae libro — diserte testantnr, et nostram et hujus libri
sententiam constantem et perpetuam esse, pios horoines in
negotio Coenae dominicae ad nulla alia fundamenta, quam
verborum institutionis testamenti Domini nostri J. Chr., de-
ducendos esse. — At vero, cum illa assertio nostra, et Sim-
plex verborum testamenti Christi sensus ab adversariis im-
pugnatur, — denique arliculis Symboli apostolici, praeser-
tini de Filii Dei incarnatione, ascensione in coelum, et ses-
sione ad dexteram Omnipotentis, — contrarius et proinde
etiam falsus esse contenditur, vera solidaque articulorum illo-
rum interpretatione demonstrandum est, nostram illara senten-
tiam nee a verbis Christi, neque ab arliculis illis dissidere. —
Ad condemnationes — impiorum dogmatum, et ejus praeser-
tim, quod de sacra Coena extitit, quod attinet, — non solum
eam ob causam, ut universi sibi ab his damnatis dogmatibus
caverent , omnino proponendae fuerunt, sed ob alias etiam
quasdam rationes nuUo modo praetermitti potuerunt. Sic ut
iiequaquam consilium et institutum nostrum sit, eos homines,
qui ex quadam animi simplicitate errant, nee tarnen blasphemi
in veritatem doctriiiae coelestis sunt, multo vero minus totas
Ecclesias, quae vel sub Romano Imperio nationis Germani-
cae, vel alibi sunt, damnare.
35) «Concordia, d)riptiiä)e, w\einl)olte , ftnmLitf)i3C S3c!enntni^
nac^benanntcr (5f)urfürjlen unb ©tänbc augöpurgifd^ct Sonfefficn
u. [. ro. jDreöbcn 1580.« gol. , enthält baö ganjc neue Corpus
Zl)M 6. I. Sut^er. Äirrf)e. §. 10. ßoncovbienfovmct. 305
Me 25a-fud;e bie |)olfleiner 36), Reffen 3?), g)oms
mcrn 33), 2(n^altiner 39) unb Swcibrucfer ^o) juv Uns
Doctrinae: »3 cecum. <Si;mbola, unoeränbcrte augiburg. Sonfeffton,
2Cpolo3ie, fdjmatcalb. 2frttfel, bie betben Äated)iginen Sutfjevi (f)in;
tec bem Hctnen Sutljerö Srau-- n. Saufbiid}lcin), unb bie l'ormula
concordiae. 25cc 6()urf. ü. b. ^^f^ilj natjm an bem Saufbü(^lein
iregen beä in ber ^fatj abgefdjafften ©jrorciämuS 2(nf!o^, unb fo
würbe ba§ Scau? u. Saufbüdjlein au6 ber nod^ 1580 erfd)einenbcn
jweiten ^(uflage unb ben folgenben weggelafTen (3(nton II, 19).
Sie er|le lateinifc^e Ueberfe^ung ber ßoncorbtenformel i\t öon 2u;
caä Ofianbet/ u. erfd)ien in b. lat. Concordia, Lips. 1560. 4.
©ie lüurbe üon SRic ©elnecfer 1582, unb nod^ mef)r 1584 oet;
befTert ijerauägegeben, n?eld}er le^tere Seyt in ben fpätern 2fuögc»;
ben beä Soncorbienbud)ä beibc()alten ifi, f. f8alti)a\aic I, 37.
36) So?)ann[en in ««tebner'6 3eit[d^r. 1850. <S. 656.
37) 2)ie Öber^efTen, inSbef. iie SÄarburger Sf)eologen, erflärten fid)
gwar äur unbebingten 2(nnat)me fogleic^ bereit, ^eppe'S ©efd^. b.
fjeff. ©eneralf^noben I, 238: ßanbgraf 2BiIf)elm aber, ber SSe^err=
fd)er oon 9^iebert)e|fen, unb fein ©uperint. SJJeier j!eUten bagegen
eine fetjr ungünftige Sen[ur au6, ©, 244, unb auf bem ©onoente
ju Srei^a (11 — 24. 9ioD. 1577) festen nad) f)eftigen SSerf)anbs
lungen bie 9lieberf)effen ben SSefd^luf burd^, mit ber Unterfd^rift
vorläufig ju rcarten, unb hi$ ju ber @ntfd)eibung einer @t)nobe
ben ©ebrauc^ ber neuen 3Jeben6arten über iie beiben SfJaturen Qi)t\s
jii, bie 2ef)te o. b. communicatio idiomatum, unb alleö ^olemis
firen ju »erbieten, <S. 248. 2jarauf erfolgte bann ba^ o. ßanbgr.
SBilf)elm angegebene ab(ef)nenbe @d)veiben ber oier ßanbgrofcn on
ben 6f)urf. ü. ©adjfen , <S. 263. 2(n^. S. 115.
38) Sie 2(cten ber besl;a(b berufenen ©cnerolfpnoben in ©reiföwalb
(gebr. 1578) u. (Stettin {^ai 1578) f. in 5- •&• SSatt^afar'g
erfter Sammlung einiger sur Sommer. Jtird)engefd). geljötigen
©d)riftcn (®reif6wa(b 1723. 4.) ©. 346. 25aS oon bem ©uperins
tenbenten 3ac. Siunge abgefaßte unb ö. b. ©tettiner ©ijnobe angcs
nommene ®utaditen f. in aBaltl)aforö anberer ©ammlung ©. 116,
aSriefnjed^fel jtt5ifd)en Siunge u. ß^emni^ barübec, ebenbaf. ©. 172.
Sie a3eratf)ung ber ©cncralfi)nobe in ©tettin über bie ^röfation
® i e f e l e t' 6 Äird&enaef^. 3r 58b. 2te UhtU- 20
306 mmk ^eviobe. 2Cbfcf)n. 1. SJ. 1517—1648.
terfcljrift beä ber9ifd)en 5Bucl)§ jii belegen , blieben of)ne @rs
folg. ©cblefien war feinet S3er()altnifye§ ^um Äaffer wcj
gen hei bem ßoncorbtenwerfc jTetä inibetl;eih'(jt QehUihen'^^):
niel()rere freie ©tabte, namentlld) S'lurnberg ^2)^ (Streiks
bürg 43)^ granffurt a. Tl., @peicr, SBormä, ?i}?ac|bei
(See. 1579), f. crfte ©amml. ©. 402, böö SSebenfen über biefelbe
f. äweite ©amml. ®. 202.
39) i(;c S3ebeti!en o. 31. Jfug. 1577 in SSecEmann'e ^tjt. b. gür=
jlentt). ün^alt VI, 110, f. Sotjannfen In ««iebner'ä 3eitfct)C.
1846. ©. 283.
40) Hospinianus f. 136. 138.
41) Ä. 2f. ?Olenjerg neuere @efd). b. Seutfd^en V, 199.
42) Siürnbevg l;atte in ©emeinfcl^aft mit bem SKarfgrafen ü. 2(nfpac^
lt. SSaiveut^ 1573 jwölf ®d}riften (brei oecitm, ©i)mbota, ^atn
c[}iömcn Sut£)eri, Jfuggb. (Sonfefftoii, 3fpoIügie, ©djmakalb. Jfrti;
fei, Conf. Saxon., S0?eland^tf)on6 loci comm. , Examen theol.,
Definiliones , Responsiones ad impios art. Bavaricos, Respon-
sio de controversia Stancaii, unb bie Äird^enorbnung üon 1533)
füc bie norma doctrinae ecflärt, unb biefe ßrflärung üon ben
©eifltic^en unterfd^veiben laffen (23evf)anbtungen barüber in ©tro^
bet'ö aSeiträgen jur Sttevcitui; I, 261. £)ie oon ben 5iiirnberg.
®eij!lid)en unterfd^rtebene @r?lärung in ©trobel'S ßitcrärgefc^.
ö. SKel. locis theol. ©. 288). SWelanci^t^on war in 9?öi;nbevg unb
ouf ber 1576 oon S^iirnberg gefttfteten Unioerfttcit ^fttborf f)od)gee()rt
(©trobel'S gtterärg. @. 299), unb fo fonnte fdjon begf}alb baä
(SoncorbienttJer! i)ier nid^t oiel gveunbe finben. S)ann nafjm Stürns
berg c§ übet, \)(k^ i()m erft ba§ bergifc^e SSud^ burd) ben ^axlo,x.
0. Saireutf) im Öct. 1577 simpliciter juv Unterfdirift jugefenbet
würbe, unb fanb eö unpnflienb, noc'Q ber 1573 feflgej^edten norma
doctrinae fo balb eine anbere Qnäune£)men (2CUtorft[d^eä literar.
«Olufeum I, 213). 2Cud^ t)atten bie 9Zürnb. Sl;eüIogen üieleg an
bem bergifdjen S3ud)e auSjuff^en ( ifjre 6enfur u. 10. See. 1577
ebenbaf. ©. 223), eben fo aud) an ber ^vcifation (14. See. 1579
in ©trobel'ö Siterärgefd). ©. 297), unb D^ürnberg verweigerte
feinen SSeitritt.
43) Sie ©tra^burger ©eijlüd^en, an if)rer ©pi^e 3of)anneö ?)appuö,
wünfdjtcn ju unterfd^reiben, ber 5Ratf) unterfaßte eg auä 9iüdffid}t
Sl). II. 6. 1. Sut^er. ^irc^e. §. 40. ßoncorbienformel. 307
bürg«) unb 9?orbI;aufcn "»s), (el;nten ten SSeifritt ob.
3(bci- aiicb einer ber etfrigffen S5eforbcrer beg (^oncorbienwerfg,
bcr ^crjog ^uUü^ t?. S3raun[c()\-üe{g , 509 fiel? üon bemfelben
juriicf 46), a(ö er üon ben ßoncorbienfrcunbcn bitter barüber
getabclt irurbe, bap er au^ politi\d)cm ©igcnnuge breien
©übnen (27. 9?oi?. 1578) batte fatboIifcl;e ^ei^en extf)dUn
lalJen 47). gf^acbbem barauf aucb bic .^elmfiabtifcben Sbeolos
auf bic ücvbünbeten ©djiretjer. 2Clö ^oppuö bte ©ac^e nun in
einer Siöputatton oorbradjte, juuvbe er barüber mit bem fRectov
bcr 3Cfabemie So. ©turnüuö in einen ©trcit oeriüicfeU, an tt)elcl)em
fid) balb auä) "KuiwävÜQe (8uc. Oftanber, ©tep{). ©erlad^ unb
Sac. 2(nbreae für '»pappuö, Samb. S>anaeus für ©türm) bet^eis
lit3ten, f. Hospinianus f. 144, tie jaljlreidjen ©treitfdtjriften f.
Feuerlini bibliolh. symb. p. 199.
44) Sie ©eijllidjJeit bcg ©rapifteö mupte aber unter|'d}reiben, Hos-
pinianus f. 129.
45) Declaraiio Ministerii Nordhusani de formula dicta Concor-
diae d. 9. Jan. 1581 in b. fortgef. ©ammtiing ü, alten u. neuen
tf)eol. ©adjen 1729. ©. 192.
46) C. G. ff. Lentz de causis non receplae in terris Brunsvi-
censibus formulae concordiae (®üttingi[d)e ®octorbiffert.) Brun-
svigae 1837. 4. Serfelbe: ®ie (Soncorbicnformet im ^cr509tf)um
SSraunft^rceig , in 9Jiebner'ö 3eiti'd)r. für bie {jiftor. Zi)eol. 1848.
II, 265.
47) S5er ältefte, ^einrid; SuUuö, trat bamit aud^ alö popultrtec S3i;
fd)of 0. .^alberftabt an, f. bie Unii>. ^elmftäbt im löten ^a^vt). u.
@. i. Zi). «^enEe, ^aile 1833, ©.15. 8en^ in «Riebner'ä 3eit=
fii^r. 1843. II, 289. Stiele eoangel. gürfren unb Stieotogcn fd)riei
hen begfjalb fetjr bitter an ben «^erjog. ef)emni§ fd)rieb ii)m u. a.
(©. 292): »©0 ftreitet aud; baö gactum n>iber bie j^ormulam 6on=
cocbiae, benn Titulo de adiaphoris auö ©otteö Söäort cnceifet
«irb, bafj ben öffentlid^en oerftodten "papipen in foldjcm gaUe auc3^
in äu^erlidjen SOiittelbingen SJit^tä foUe , noci^ mit gutem @e»üi|yen
fönne nad^geben unb eingewiUigt werben, unb njcrben biefe iridjtii
gen Urfad)en angezeigt, luarum bic ^apiften \}en ©cbrauci^ ber
(Seremonien nennen bie gieltgion.« ©o fam ber «^eigog mit benen
20*
308 ^kvte ^criobe. 2rbf4)n. 1. SS. 1517—1648.
gen mit ben S3erfa|Tern ber ßoncorbienformel in SJJigi^elligfeit
gerat(}en "^s), unb befonbcrä über bie öon ben le^tern in dt:
fürt (1581. 1562) abgefaßte 2(po(o9ie -i^), njegen ber in
in ein gefpannte>3 25cv|)ättni§, rccld^e ba§ Soncorbtenwerc betrtes
ben, unb iüurbe gu ben Sonocnten ju 3üterbo(f nidjt eingelaben,
rcaö ec fe^r übel empfanb. Un^tatt Qi)imni^ rcurben bie beiben
ccflen ^elmf!äbti)'d)en Zi)eolog,in \e^t feine ttjeclogifc^en S'iatf)9eber:
S5aniel ^ofmann f)atte jene fat{)0[ifd)cn SBei|)un9en fogar entf(^uls
bigt, Sitemanuä ^eftjuftuö «enigfienS gefd^tüiegen.
48) Sie >§elmjläbtet: fanben in ber ie|t gebrutft if)nen gugefd^icften
formet (unbebeutenbc) 2(bJüeid)un3en üon bem oon i{)nen früher
untevfd}riebenen Syemplare, unb forbertcn barüber unb über bie
2(u6(aft"ung oon 2ut()erö Srau? u, Saufbücl;lein 23. Oct. 1580 öon
(§t)emni| 2(u6£unft, [. Hutterus f. 358.
49) @ö waren gegen bie Soncorbienformet fogleid^ heftige ©d^riften
erfd^ienen, namentlid^: ^ijloria ber 2(ugäpurg. ßonfeff. burd^ M*
Ambrosium Wolfium, SfJeuflabt a. b. ^arbt 1580. 4. Theologo-
rum et Ministroruni ecclesiarum in ditione Jo. Casimiri Fa-
lalini admonitio christ. de libro Concordiae, ibid. 1581. 4.
(aud^ beutfi^: Sf)rijil. (Erinnerung com 6oncorbi;S3ud^ — ber
Zi)iol. unb Äird^enbiener in ber gürj!l. ^falj hd Siijein, ibid.
1581. 4.). ©er 2(nf)altinifd^en Sfjeologen 23ebenEen über bie ^räs
fation beö Soncorbienbuc^ö, ibid. 1581. 4. aBar()afte unb d^rtjit.
SScrantnJortung ber ^rebiger ju SSremen — ». b. ^erfon ß{)rifli,
{). Sauf, I). 2rbenbmal, göttl. SßSaijI, (Seremonien, Sremen 1581.
4. S()r. Srenaei (elne6 glacianerö) ©jcamen beS erften 2frtifel6 u.
beä SBirbelgeiftcö im neuen (Soncorbienbud^e ». b. ©rbfünbe, 1581. 4.
S)eä{)alb veranlagten bie (Sburf. ». b. ^falj, ». ©ad)fen unb öon
aSranbenburg V\i Sljeologen Sim. Äirdjner, 9iic. «Selnetfer,
unb SRart. @f)emnt|, fid^ gegen \iCi% Snbe o. 1581 in Srfurt ju
»erfammeln/ um über W SBiberlegung ju bcratljen. 5t)re ©djrifs
ten «jurben mel)reren ©tänben jur Prüfung jugcfcnbet, unb nad^
beren ©rinnerungen üon benfelben £l)eologen in Sraunfd^weig
{"^ax u. Suni 1582) fefigeftellt. ©ie erfc^ienen unter ben Sitein:
2(pologia, ober SSerantroortung ii^ d^rifll. (Soncorbicnbud^? njibec
ber Sfleuftäbtcr unb 2(nl)aUifc^cn Sljeologen ßrinnerung, >g>cibelber3
1583. gol. SBiberlegung ber öermeinten Sntfc^ulbigung ber ^rebi=
Zf), II. e. I. Ht\)tt. ^{rcf)e. §. 40. ßoncorbicnformcl. 309
bcrfelbcn öug9ef:prorf)enen obfoluten Ubiquitat, ^6d)fl nufge*
bracfjt worben waren ^o); fo ijep mön in :5B r au n fcbw ei gs
SBoIfenbüttel bie ßoncortienformel, obglcicf) biefelbe frits
get ju aSrcmcn, .^eibelb. 1583. got- Refutatio Irenaei, grunbs
licj^er aSerid^t auf baö (Sramen M. 6f)t:ift. Scenäi, ^eibclb. 1583.
gol. 25icfe brei ©d)riften finb öon Ätcdjnec abgefaßt, u. bie jwel
er|!cn u. o. 3)rcgben 1584. got. anebec gebrudft. 35aäu !am benn
ncd) bie oon ©etnccfec u. Qijemni^ gcfd^riebene »©runblid^e, wo^w
^a^tig^e .^iftorie ö. b. 2fugöb. ßonfeffion wiber 3(mbrofii SOBolfü ge^
fätfd^te ^tfiortam/« ßeipjig 1584. gol.
50) «^ecjog 3uliuö war oon neuem baburd^ »erlebt, ba^ bie ivii
6f)urfürj1:en of)ne fein 3utf)un bie 2fpologie iiatten abfaffen laffen,
f. ©diretben an bie S()uvf. o. b, ^fatj u. o. ©adifcn ö. SO?ai unb
2fug. 1582 bei Hospiniamis f. 243. ®a§ ©efpräd) ju tlueblins
bürg (San. I5S3) gmifcljen ben aSecfaffern bec 3(pologie unb ben
.^elmpäbtcr Sf)eolo9en würbe fe|)r f)eftig, unb fiiljrte ju feiner
Bereinigung (Hospin. f. 247. «.). SSefonberS würbe über ixe Ubi=
quttät gejlritten : ^e6t)uftuö erklärte, ia^ er mit ber form. conc.
cinflimme, quod Christus oninipotentia sua divina corpore suo
praesens esse possit, ubicunque vult (/. c. f. 250. v.), bie ahf
fotute Ubiquität aber öerwcrfe. ©o fprad)en ftd^ aud^ bie vf>elm;
fläbtifd^en St)eologcn gegen ^erjog Swliuö auS (f. bie ©einreiben ».
3un. 1584 in (S()r. ». ©d)m ibt;?)^ifelbedf'ö Slepertorium ber
@ef(^. u. ©taatöoerfaffung o. 3:eutfd)lanb. 2(bt|). 8. , Jg>aüe 1794.
©. 280): fte geben jwar ju (©. 285): »baß in ber form. conc.
fold^e Sieben |!e()en , ttje(d)e bie , fo bie ubiquitatem jtatuiren, »or
ftd) beuten, wir aber »ermuge be6 Eunbbaren oorfä^nd)en unb eis
gentlidjen Sntcntö ber form. conc. benfelben S3er|ianb oor fremb
Ijalten.K 3£(6bann erfef)en fte auä einem ©d)reiben be6 >?)eräogö
(©. 289): »wie etliche ©. g. ©. 9iätf)e, politici unb theologi,
am ^of mit aller S}Iad)t boljin arbeiten, \xi\e fte @. g. @. üon ber
einmal ongenommenen u. neben (Si()urs u. gürften untcrfd^ricbenen
formula concordiae sub praetextu ubiquitatis mögen wcnbig u.
abfällig madjen, unb t)icju unfern consens gern l)erau6lodfen woUs
ten:« fie wollen aber bei ber form, conc, oerljarren, unb ratl)en
bem ^crjoge aud) baju.
310 Sjiertc ?)enobe. 2fbfc^n. I. S5. 1517— 1648.
l)ct untetfcf)rteben wax , tt)ieber fallen, uiib blieb allein bd
bcnt Corpns doctrinae Julinin ^i).
2£u§er^alb 2)ciitfd)(anbö irurbe bie ßoncorbienformel in
5)reu§en52)^ ^^lei; i^tc|)t in ben (Stdbten £)an5ig unb
©Ibingen 53 j^ angenommen: bagegen üon bem Äonige öon
SDanemarf auf ba§ jldrfjle gurudfgewiefen 54).
51) ©d^oii mit [einer Älrdienorbnung o. 1569 l^atte -^ergog Si'IiuS
bie 3 oecum. ©pmb. , 2fu966. Sonf. , 2fpologie, ©d^matcalb. 2(rtt;
fei, Äatec^iömen u. anbete ®d}riften 2utf)ei-t 0(6 Corpus doctri-
nae erftärt { S?el}t mep e r 'ö ffiraunfd)n5. Äird)ent)ijl. III, 337).
3)tefeg Corpus doctrinae Julium (ju vceld}em ncd} TJrbani Eegii
tract. de forijudis caute loqnendi lam) war 1576 mit ber Airs
djenorbnung neu gebrückt (5HeE)tme9er III, 423), unb blieb aU
lein gültig (£en§ in 9?iebner'g 3eitfc^r. 1848. ©.304). Sn
bemfelben wax bie Ubiquität äuvücfcewiefen , f. §. 38. not. 24. —
35af hiz'ii Srennung com Goncorbienroerfe oorjüglid^ beö .f)egf)ufiuS
SBerf war, f. >^enfe'g Unto. «^etmftäbt ®. 43.
52) tjon allen ©eidlichen, aber nid)t ccn ben Äönigg&erger ^'fofefifos
ren, >§art£nod;'6 pveuf. Äird)enl)ifi. ©. 487.
53) über Sanjig ^artfnoc^ ©. 725, über (älbing ©. 1010.
54) Sd^reiben b. Äcnigin (Slifabet^ o. ®ngtanb an b. Ä. j^cifbrid) II.
0. Sänem. bie ©.^g. betr. »3. 24. Set. 1577 (b. i/wi/cr f. 140. v.
unb auö einem SBeimarfdien Ms. in ©d)netber'ö SSibliot^. b.
Äirc^engefd^. I, 220). Sd)reiben, mit njeld^em ber Äönig jencö
Schreiben an f. ©c^raager, ben (5l)urf. ö. ©cdifen, überfd)i(ft, u.
bellen 2fntirort (b. f/w/Z^r f. 140. t;. /■. 141. f.). 2rm 8. gebr. 1581
fc^reibt ber Äönig an b. Sanbgrafen SBit^. ». ^i^tn fel)r miebiUi;
genb über \>a^ Soncorbienbud^ (in Gerdesii hist. ref. T. III. praef,
u. b'ei ©d^n eiber I, 225), unb wie er baffelbe in feinen Steid^en
oerboten ijahi. »Unb rceil billig, \i(i^ bie Sbrigfeit felbfl ifjren
©efe^en mit nad^lebe, f)aben wir bie beiben gcbrucften Exemplaria,
fo trefflid) fd)ön unb f)errtid) cingebunben Unö Unfere freunblicl^e
liebe ©dgroeflev, hw (S^iirfürfrin ju ®ad)fen, unlängfl 3ugefd}icft,
atfobalben, wie SBir i()rer onftd)ttg werben, auf ein gut ©djocn*
lleinfcuer gebrad^t unb üerbrennt.«
S^.ll. d.i. glitt). Äircf)e. §.41. ®cuffcf)*rcf.Äirc^cn. 311
§. 41.
Scut[il}?rcformirtc Äird()«n.
©ie ^()ili>pi|!en, burc^ bie ßoncorbi'enformel aU Qal\)u
niftm 5uriicf3cf]fo|5cn, unb iiber bie neue llbiqu{tdfölel)rc em;
)ßkt, nuijjtcn fiel) jit bcr caloinifd^en Äircbencjemeinfcljaft t)ins
gcjo^cn fiil}(cn; utclc[)e ftcb i'bncn üffnete, o()ne frgcnb eine
£e()n)evanbcrun() »on i'bncn ju ücriangen. SnbelJen I)in9 ta§
©cbicffal bei- 8anbe§fird[)en üon bcn ^erf6nlid)en 2(nfidbten,
S5er()cUtniffen unb S^cicjungcn bcr ßanbcSfürflen ab. Sn ber
5)fal5 würbe, nacl)bem ßubwig VI. 1583 gejiorben war,
Don bejjcn Srubcr Soljan n ßafimir, bem SSormunbe be6
minberjabn'gen gricbrid) IV. bte calüinifd^e Äircbengemeins
fd;aft wiebcrbffflcl^cnt: unb ba ein frteblid)cö S5eifanimenleben
bcr beiben Ätrcl;cn fid) aU unmo^Ud) crwieS, fo nutzte t)ic
lut^crifc^e weid^en '). Sn S^affau würbe ber ^l}i(ippigmu6
burd) bie auS Sßittenberg (1574) vertriebenen Si;eotogen SBis
bebram unb ^ejeP) befefiigt, unb jieüte ffd) ber (Concors
bienformel in einem cntfd)icbenen ©taubenöbefenntniHe (1578)
entgegen 3): iiic S3erbinbung beS Slegentenbaufe^ mit ben
1) S5. @. ©tniöcn-ö ^fär^ifd^e Äird)enf)ifl. ©. 382. «Bunbt'g
unb «Rf)einwalb'ä «OJaßaain f. b. »Pfälj. @efc^. Jll, 137. ß.
^äuffei-'ö @efc^. b. vi)cin. ^falj II, 142.
2) f. §. 38. not. 41. 3u it)nen Urnen alöbann feit 1576 mi'i)\.eve
üon ßubroig VI. au6 in ^falj vertriebene ^rebigcr, [. S- ^.
©teubing'ö Jlirdjen = u. aJeformationSgefd^. b. Övanien;9^afi"aui;
fc^en Canbe, .^abomav 1804, ©. 105.
3) 2(uf einer ©pnobe in StUcnburg, ©tcubtno ©• 107. U. 2f.
©. lll: «Sic Ubtiiuität ober 2Caent[)a(üent)eit beö Seibcö (S(;rijli ijlt
aU ein Ungefjcuer ber allen Äircl)e unb ©otteg SKort unbeEannt. —
Obwoljl in ber crftcn (Sonfeffion, bem Äaifer Sari V. libcrreid^t,
im Xten ^frtifel bie päp|li[d;e Sranßfubftantiation ftel;en geblieben
(f. §. 36. not. 32), — fo ift fie bod) nadjmalö oon oUen Scljrcrn
bcr 2fU96b. 6'onfeffion uenvorfen , unb üom Aiuhore Confc^s. aii5
312 agierte ^eriobe. JTbfcbn. 1. «S. 1517—1648.
9?i'ct»crtanben beforbertß ol^bann ben bbUi^cn Uebertritt jum
6abint§mu§ burd^ bic 2(nnöl)me be§ ^etbelber9{fc()en ^aU:
gutem SBebad^t nid)t aUfin eeranbcvt im lOten 3frtifet, wo papftis
fdjer SGSeiö gercbet werben war, fonbern aud) au§ ber JTpotogie bcc
Canon Missae unb Bulgarii ©prud), quod pane mulato ipsum
corpus Christi fiat etc. ganj auögelaffcn irorben. J)iefe reco-
gnita exemplaria ffnb nad;f)ev auf allen colloquiis unb 9?cicl^6tagen
üon ben (goangel. ©tänben übergeben wocben.« ©. 118 ff. werben
bie Zeremonien beseirfjnet, weld^e abgefd)afft werben foUen. Sei
bec Saufe: 1. taä Äreujmadjcnj 2. gragen foUen nidjt an iie
Äinber, fonbern an bte ^at()en gerichtet werben? 3. Sad^= ober
füBeibertauf. SSei bem 2fbenbmale: 1. iiä}t unb Äerjenj 2. SOleßs
gewanb, 2nbcn unb (S^orröcfej 3. "Kltäte werben mit SifcJ^en öecs
taufd^t; 4. beö Äird}enbiener6 JCngeftdit foU jum SSoIfe gewanbt
fc^nj 5. Siid^er, ben Zommunicanten untergufjalten, abgefd^afft}
6. ba§ gcl)eiligte SSrot mit ber «^anb ju empfangen, nid)t Unred^tj
7. ^oftien abgefd)afft, S3rot ift ju bredjen. 2(u9erbem 1. girmung
obgefd^affti bagcgcn Äated)i6mulej:amen , unb "Kble^unq be§ SSes
fenntniffeS üor bem erften 2fbenbmalggenuf 5 2. ^rioatbeid^te ab;
9efd)afft/ bagegen Vorbereitung üor bem JTbenbmale, 3. bei (5opu=
lationen, ©infegnungcn ber SQSiJd^nerinnen unb SSegväbniffen SOZißs
bräud^e abgefd)afftj 4. eben fo latein. ©efänge u. Orgeln 5 5. ^te:
biger nid)t mef)r an (2onntagg;®oangelien u. Sptj!e(n gebunbenj
6. ber d^ri(^(. gcei^eit foU itbertaffen fei)n bag ,Kniebeugen bei bem
9?amen Sefu, unb 7. baö SRteberfnieen u. anbere äufere ©ebärben
beim ®(bet. Sagegen werben abgefdE)afft: 8. 2(poflet; u. ^^eiligen;
tage 5 9. SSilber unb ®ö|en auö ben Äir(^en,- 10. 6rucifi):c. 2Cm
©dE)IufTe ^eift e§, bap »aud) bie ^efftfd^e ©menbation ber Öbrigfeit
bicfer Sanben ein Sjrempel gegeben« l&abe. »Siefe ©menbation war
igt um fo not^iger, weit bie ^Japijlien unb befonberS bic S^fuitcn
gar »erftedft unfere ficute an fid^ ju jiefjen fud^ten, unb weil etlid^c
^af)xc t}n ein grop 3(uf/ unb 2(bjief)en »on fremben ©efanbten u.
onbern ©äj^en au6 granEreidj unb Slieberlanben gewefen, fo ba^
Gt)angelifd)e fid^ an ben nod^ t)ier öbriggewefenen abergläubifd)en
Zeremonien ärgerten. — unb I)at jebc Äird)e d}riftlid;e gvei{)eit,
bie äu^erlid^en ©a^ungen nad) @clcgcnl;eit anjuorbnen. — 35iefc
ci)ti\lüä)e grcif)eit wirb aud^ im granffurtifd}en 2(bfd)ieb (§. 37.
ZI). II. e. I. m^. Äirc^c. §.41. ©eutfd)--rcf. ^it^en. 313
d)i§mu§ (1582) unb ber m'eberlänbifc()en Äird^enorbnung
(1586)4). ^fe anfiofenben ©raffcfjflftcn SBittcjenflein,
(Sohn§sS3raunfel6, ©ai;n, Sfcnburg unb SBieb
fd}lofrcn ftd) bem ön s). ^n ^Bremen, wo bic ^I)ilippt5
ftifdjc Partei im 9vat{)e bie £)bcr(;anb i)attc, üerankptc
biß burd) i)a$ ^oncorbienwerf neu bewir!te 2(ufre9uncj bic
^erbeirufung üon SBibebram unb ^ejet , unb enbigtc
mit ber Zunahme calüinifc^er ®ebrauc()e unb ßntfe^ung
ber f^reng lut^erifc|)en ®eij!lid)en (1581)6). fßon feinen
not. 33) ben ßoangclifdien ©tänb«n bflaffen, unb fcl)on ^aben fidi
tf)rci* ^'fiJlä unb .^»efTcn bebicnt. — SJerowegen folgt auä) mä)tf
baf man fidj üon bcc JCugSb. Sonfeffton gänjlid) trennen vooUe,
ob man irol etlid^e Zeremonien/ fo bei etltd}en anbern ©tänben
ber Jfuggb. (Sonfeffion gel)alten werben, geänbert :^at.« S3on ixm
(trafen SoJjann b 2CeUern »on 9Zaffau;®iUenburg würbe 1584 iie
reformirte 2(fabemie ju ^erborn geftiftet.
4) ©teubing ©. 155. 171. 189.
5) ©teubing ®. 170. S- ®t. «Rec! ©efc^. b. gräfl. u. fürftl. ^äus
fec Sfenburg, SJunEet, SBieb, 2Beimar 1825. 4, ©. 187. Sagegen
blieben 9^afTau;2Betlburg/ sUftngen, ;(Soarbrü(fen, *Sbflein, unb
©olmgsßid) u. i^anhaä) lvit^exi\äj.
6) S3t§ bal)in würbe fein ©laubenej^reit gebulbet. <So würben bec
p{)ilippiftif(^e ^^rebiger j^ranj granfe unb fein jlreng (utljer. (SoUege
©tepf). 3iegenf)agen, als fte in einen Streit über baß 2Cbenbmat
geriettien, 1565 beibe abgefegt (3- «&• £)un|e'ö ®ef^. b. freien
©tabt ffiremen S3b. 3, SSremen 1818, ®. 359). — Jod. Glanae-
us, ^a{!or ju S. Anscharii, eiferte für bie ©oncorbienformel,
gegen i^n würben 1580 ^ejel u. SQSibcbram ju ^ütfe gerufen, unb
er würbe nebft jweien gleici^gefinntcn ?)rebigern abgefegt (S)un^c
111,412). ^ejel würbe 1582 ^aftor ju ©t. 2(n6d)arii , 1599
©uperintenbent (Dunf^ HI, 410). 1580 würben bic 2Cltäre,
1586 bie SSilber au6 ben .Kird^en gcfdiafft (S)un|e III, 497 f.):
in bcm fortbauernben ©d)riftenwed;fcl mit ben j^rengen ßut(;eras
nern lcf)nten bie S5remifd)en aber fortwäljrenb bie SScnennung QaU
oiniftcn ob, nod) im 3. 1590 crfd^icn: »2(u6fü(jrlid)C, wa{)rf)afte
314 S5icrtc ^m'obc. Uh\d)r\. 1. S5. 1517-1648.
lut^erifc^en (5rjbifd;ofen , beren ®ered)tfame über tie <BtaU
jlreitig traven, unb s?on feinen Uüf)m^d)cn 9'?ad)barn önge*
feinbet, trat SSremen, nad;bem tk .^anfe feit 1613 fid) mit
ten vereinigten Slicbcrlanben üerbunbct 1;)atk'^), offen ber
cfllbinij!ifd)en Äirc!)enc5emeinfcf)aft hei ^). X)ie ga^Ireictjen lui
tfjerifd) gebliebenen S5ürger mupten lange bena(i)barte Äircljen
befud^en^ bi^ ber ©r^bifdjof griebrid;, ?)rinj ü. S)dnemarf,
ben feit ^arbenbergä Tlbfe^ung üerfcijloffen gebliebenen 25om
bem ruti)erifcf)en ©otteSbienfie (1638) trieber öffnete 9).
Züä) 6^urfaci)fcn fd)ien unter bem (Soi)ne unb 9^ad)s
folger be» ßi)urfürjlten 2{uguff (f 1586), ßbrif^ian L, bem
©djwager beä 9)fal5grafen Sof)ann ßafimir, burd) ben (5anj=
ler 9]ic. ÄreU bem ßaloiniämug entgegengefüi)rt ju werben J*^):
biefer zweite fdd;fifd;e Äri):|)toca[oinigmuä würbe aber nad^
6t)rijiianä I. Sobe (f 1591) unter ber üormunbfcbaftlidjen
Slegierung beä »^erjogg griebricf) SBil^elm t>. ©ad)fens2flten3
bürg fog(eid) mit ber größten Strenge wieber vertilgt i').
»unb bcpänbige dviäiiiunq,, \va$ oan bem I;ei(. 9lad)tmal Sefit bie
»Sef)ce berjleniöen eigcntlid) fei), bie man unbefugt calütntfcl^ nennet.«
7) Sun^e III, 491.
8) 1614 würben bie >f)ofiien abgefd^afft (S)un|e III, 500), 1618
bie (Spnobe oon Sortved^t befctjirft (©. 5ü7).
9) S5un|e III, 589.
10) S. St- Äteeling'ä goutfelung bev bistoria mojuuin, (Sd)\vai
bad) 1770. 4. ^UncE'ö ®i\d). b. proteft. St)eo[. oon bei- Äon--
Eorbtenformil an, ©ötttngen 1831, ©.36. (56 irurbe 1588 bie
Sejlvcitung ber JReformirten in ©djriften unb auf ben Sanjeln uer?
boi:en, Jtiesling ©.50, eine SBibelauggabe mit reoibirtem Septe
unb 2fnmerEungen begonnen ©. 59^ ber ®;;orci6muS abgefd}afi;t ©.
65: ^Ijitippifren würben berufen, Urbon ^ieriuö würbe ©u^jer?
intenbent in SBittenberg, ®. ©djönfetb unb nadj il)m 3ol^.
©almutt) £)bert)üfpvebiger : ©ad}fcn fd;(o|5 firij an bie reformirten
©taatcn, namentUd) an bie ^^fal^ an ©. 9G.
11) Äieöling ©. 126. 3ur Sß5icber(;errreiaing ber SJed)t9taubigJeit
fojjten 2fegib. .!^unnt US , SSart. SÄtruö, ©eoug 9)isjliuö unb
Zt). II. (5. 1. m^. ^ii'd)e. §. II . ^cutfd)rvcf. Äirc^en. 3 15
©bcn fo üoruber()cf)enb tt)av bie ©inful^rung bcö 6alüiniömu§
in S3abcn burd; ben ?[}?arFgrafcn ©nijl gricbvid;, ten S5ru;
bcr be6 fi-uf^^ fatf^oh'fd; geworbenen SKar^grafcn S^cob,
(1599—1604) J2).
2(nr)alt blieb tro^ aUex Ijeftigen 2(n9riffc bem ^^ih'ppiös
muä treu, iinb ber S^ermabhing be§ gitrjlen Sol)ann ©corg
mit einer Soditer be§ ^faljgrafen Soljann ßaffmir folgte
aUhalt) (1596) bie 2(nnabme ber ^fa(5er Äird^enorbnungen *3).
Sofua 8onnci-uö 1592 oier S3ifitQfton§arttfel ab (9tcu oevmc^rteö
unb ooUftänbtgeg Corpus jur. ecci. Saxonici, Sreöben 1773. 4.
©.256: I. 25. b. f)ei(. ««adjtmar, 2. 33. b. ^etfon (5()cif!t, 3. ffi. b.
{)dl. Saufe, 4. S3. b. ©nabetnünf)l u. ewiger S3oi-fef)ung ©otteS),
wcld)e oon oUen @eiftlict)en iintevfdjvieben »erben mußten. S5on
ber Untcrfudjung gegen 9^ic. (SvcU, wctd)e mit befTen ^inrid^tung
9. SDct. 1601 enbtgte, f. Äieöling ©. 161. Sutfjerifd^er ©eifg ift
lletö mit 9{ad)brudf beljauptet, ta^ ÄreU nidjt religionis causa
t)tngertd)tet fei;, f. H. Chr. Enyelcken hist. N- Crellii capite
plexi, variis aberrationibus liberala, Rosloch. 1727. 4.
12) (gS crfd[)ien : »Äurse u. einfältige — SScEenntniß, nad) \vdä)et
— bie Äircl)en= u. ©d[julbiener in b. ?WarEgraffd)aft SBaben fid) —
im 8ef)rcn ju üeri^altcn ^aien , ©taffort 1599« (ia^ fog. ©taf*
fortfd)e S3ud)), gans ca(Dtnifd) mit l)eftigcn 2(ugfäUen auf baö 8us
tt)ertf)um. Sagegen: »SSejlänbtger u. griinMidjer S3erid^t über H^.
öermeintc d)riftL SSebenfcn k. burd^ bie SBürtemberg. t)ier3U oer*
orbncten St)eologen, Tübingen 1601.« 4. »gl. Bamberg er'S
gortf. b. ®efd)ic]^te ber Sl)ur-- u. gürftl. ^aufcr in Seutfd;lanb
üon 2i:. aS. ?OTid)aeli§, III, 197.
13) Die Repe(i(io Aniialtina, bie üon ben 2Cnl)altinern in Saffel
1579 iibergebene p{)ilippifl:ifd)e Sonfeffton f. in Niemeyer collect.
confcssionwn Reform, p. 612. Ufll. S' &)^- Sedmann'ö ^iftos
ria beg güvjlentf)um6 2M)aU (7 Äl). 3evbfi 1710. gel.) VI, 121 ff.
1589 würbe ber (gj:orciSmuö abgefd^afft ©. 123: fdjon bie^ hettaä)s
tet( man al6 einen ©d)ritt jum ©aloini6mu6, unb ^ol). 2(rn bt,
wcld}er, weil er b. 6prci6muö nidjt aufgeben wollte, ber ^rebi=
gerftelle in SSabeborn entfe^t würbe, tetvaäjtdc ftdj als burd) iie
Salüiniften vertrieben, Scharff supplemenium hisioriae lilisqiic
316 «ßicrtc ^enobe. 3rbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
Sn ^effenißaffel gab ber ßanbgraf 9J?or{;i, nadjbem i^m
burc^ ben Sob feineä ^^etm§ ^uhwic^ IV. gu S^ieberljeffen
oucb bie ^dlfte üon £)ber^effen jugefallen voax, bur^) feine
brei SSerbefferungSpuncte (1605) baä 3eicf)en jum Uebertritte
jum eaft)ini§mu6 "). g^ieber^effen fügte ficb leicbt: in £)ber3
Arndianae, Wittenb. 1121 , p. 21. Sof)- 3(rnbt, ein biogrop^.
S3n-fuc^ oou g. 2frn bt, SSerlin 1838. @. 28. Sn bm »Sauf=
büd)rein für bic Äird)fn im giitrtentf). 2fn^aU,« 1590. 4. fanb man
nod) mef)r SSewelfe bafiir, unb eS crfc^ienen üicte ©Triften gegen
baffelbe unb gegen bie 2(mlingiten (fo Riefen bie 2fnt)aUiner nod)
tf)rem Raupte, b, ©uperint. SßSolfg. 2fmling in ^erbjl). ^m 5.
1596 »rurben SSilber, latein. ©efänge, SiJie^gewänbe u. (5f)orf)embe,
fiidjter bei bem 2(benbmale u. "ültäxi abgefcljojft, jlatt ber Oblaten
S3cot, unb jtatt ßut()erö .^ated^igmuö bec ^etbelbecgifd^e eingefüf)rr,
SS cd mann VI, 134. Ueber bie gwifd^en 2fn{)aUinern u. SBitten^
bergern gen)ed)felfen ©treitfd^riften ®. 140.
14) D. ^. v^eppe, bie Sinfü^rung ber SSecbcfferunggpuncte in >g)f|Tfn
üon 1604-1610, Äaffel 1849. Sie aSerbeffecunggpuncte baf. ©.
15: »1. ta^ bie gefäf)vlid^en unb unerbauUd^en Disputationes unb
«Streit üon ber ^erfon S()rifti eingesogen, unb üon ber ÜUent^aU
benf)eit ßfjrifti unb lüoS berfelben ani)ängig in concreto, all:
»S^rijiu» ift aUentt)alben,« unb nici^t in abstracto: yiiie SJJenfd^s
^cit (S^rifti ifl aHent()atben,« gelel)rtj 2. ia^ bie le'^n ®cbote ©ots
fei/ wie fte ber •SQnt felbjl gerebet, mit feinen eigenen gingern auf
bic jieincrnen Safein, unb oon ^o\e in ber SSibel gefc^rieben, ge=
lefyxt unb gelernt, unb bie naä) üom ^apjltf)um an etlid;en £)rten
öbcrblicbenen SSilber abgetfiauj 3. isa^ in ber TTbrniniflration unb
©ebraud) beS Ijeil. JCbenbmatg bag gefegnete SSrot nad} ber ©in=
fe^ung beö operrn foll gebrodjen werben.« 5]iJori| bel)auptete feine
SteligionlDcranberung »orjuneljmen (©. 22), unb namentlid) nid^t
ben SafDiniömuö einfübren ju wollen (©. 96): 2fuggb. Sonfeffton,
3fpologic, bfffifi-"^c Äird)enorbnung u. bie Concordia Buceri (Conc.
Vitebergensis 1536 f. "Kbti). 1. §. 7. not. 28) foUten fepge^alten
werben: M^ SSilbcroerbot, »on ©ott felbft gegeben, miiffe er al§
£anbeSt)err {)anbbaben (©. 69): fraft bei jus episcopale, weites
ß. ^l)ilipp burd) frieblidjen S3ertrag üon bem Si)urfiirflen o. !5)?ainj
erworben i)abe (1528, f. ^opp ERadjr. ü. b. S3erf. b. geijtl. unb
ZI), II. 6. I. 2utr;. mvd)S. §.41. ^eutfd)=vef. .^irdjcn. 317
Ijeffcn bacjegen unb ben anbern 2anbe6t^ei(en fonnte bo§ 8us
t{)evt()iim nid;t erjlicft werben '5).
gioUgeridjte in Reffen I, 107. SSetl. no. 46, erneuert 1552, Jo-
atinis rer. Mogunt. I, 85S) , mufTe er \ia^ ^eil ber 2anbe6fird)C
in jeber SßSeife fövbern ( ©. 70). Sie ©eneralfynobe in (Saffet
(2fprit 1607) fa^te ein entfpredjenbeö ©laubenöbef enntni^ ab
(©. 71), wel(i)e6 tt5e)'entlic]^ pl;i(ipptftifd) iüav, aber über SKelan;
d)tf;on baburd^ ^linauäging, ba^ eö ben ©mpfang bc6 ßeibeö 6t)rifti
burd) bic Ungläubigen läugnete (@. 77). e^arafterijlifd) ijl, baf
bie p{)ilippirtifd)en S()eologen, weld)e an V\z ©teile ber entladenen
ßutl)eraner in SOfarburg traten (©. 20), in einem an ben ßanbgras
fen 1608 gerid^teten ®utad)ten jtrar ben ^eibelberger Äated^iömu6
für ben beften erklärten, beflfen (5inful)rung in bem ^äbagogium in
SJfarburg aber wiberrietfjen. Senn eö ^oibt »baö (^riplic^e SSers
belJerungSitierE bi6l)ero nid)tö fo [el)r aufgel)alten, bann bie oon
ben ©iefnern bem S5ol! tief eingebilbete Öpinion, eö jledEe voaS
3Cnberö bal)inter, nemlid^ ber ^eibelbergifdtie Äated)i6mu6, u. werb
alfo bann eö bei biefen Serbefferungöpuncten nid)t bleiben. 'S^axoi:
ber man gIeid)iüo( alljeit proteftirt, unb ju 2(bleinung beffen unfes
re Sonfefi'ion unb Äated)i6mum ebirt l)at. ©oUte man nun ben
^eibelbergifdjen Äated)i6mum alll)ter im Paedagogio einführen,
ttjürb baburd) unfere vielfältige ^rotefiatiön unb 2lbleinung ges
f(^n)äd^t, unb ber fd)»vere unb l)inberii(^e SSerbac^t im ffiolE mäd^=
ttg geftärft« (f. ^eppe'ö SSeiträge jur ©efd). u. ©tatifti? beö
l)clT. ©c^utoefenö im 17. Sa^rl). Äaffel 1850. ©. 108).
15) Sag STefiament be6 ßanbgr. o. £)berl)efiren, SubreigöIV. (f 1604),
in 9lommerö neuerer @e[c^. o. .^efTen II, 72, t^eilt Oberf)ef|"en
jwifdjen i^effen^Saffel unb «Reffen ?Sarniftabt, erflärt aber: »2Bir
— ttJoUen iljuen aud) l;iermit hn S3erlu|l be^ienigen, fo i()nen
hierein oerurbnct, unb fie üon UnS ju erben l)aben, ufferlegt unb
anbeoo^len Ijaben, ^a^ fte Unfere gel)orfame Unbert^anen bei Unfes
rer Jüaf)ren S^eligion, — unb ban Unfere ©uperintenbenten , ^far^
I)er unb ^rebiger, fo ju 3eit UnferS 2(bfterben fein trerben, in t^*
rem 25eruf unb ge^r bleiben, unb baroon nid)t abiüeifen ober »er^
bringen lajfen.« 8. .SÄorii| naf)m nad) ber 5ll)etlung it^ Canbeg
feine Hälfte in SSeft^, 8. Subwig V. ». «Reffen ;Sarmftabt prote;
jltrte juerfl gegen i<x^ Seftament, erklärte aber bann ben 8. 9)?orii|
318 ^mk ^enobc. Zh\(i)n. 1. 3^. i517--lö'J8.
X)ex Ucbertrttt be§ ß^iirfurjlen noit Sranb enburg,
Sodann ©tgiämunb (1614), war ^^rvar: nur perfütiHd) JS), baö
^eifpiei te§ 8anbe§(}errn blieb aber nicht iinrfungaioä ''),
unb er jlrebte aud) bal)in, feine ©runbfafje in ber Äircbe
«jegen [einec Eird}l. Sceuerangcn bem Scpamenfe gemä^ feineö 2(n=
tf)eilä üertujüg, naf)m bte aus SOlarburg vertriebenen 3:t)eo(ügen
ouf, unb grünbete 1607 bte Unio, ©ie^en (Sfiommel II, 147).
Snbem er ft'i) an ben Äaifer anf(^lop, erlangte er oom 3icic!^gt)ofs
vati)e 1623 ein Urtf)eil , tüeld)e6 ben £. STcorig rccgen feiner 5Reue=
rungen [einer ^ätfte oon Öber^effen oerUijlig erüärte ( 91 o mm et
II, 219): biefe irurbe barauf öon Äiüp beie^t, unb öon ®arm|labt
in S3eft| genommen. S3on nun an Jänipfte Saflet auf Seiten ber
©d^weben , Sarnifrabt auf Seiten beö Äaiferö; iie t)elbenmiitf)ige
Canbgräfinn 2tmalie erJ)ielt in b. ©inigfeitö; Sertrage, b. 14. 2(pr.
1648 in Salfet abge[ci^(o{Ten, für Reffen sSaffel rcenigfteng bie fleis
nere ^^älfte üon Obertjcffen n:>ieber (3?oramel IV, 764): bai 2u;
tt)ertt)um, »üeldjeg fid) bafelbft xväi)Vinh ber 2)armf!äbti[i.i)en .^err=
fd^aft TOtcber befeftigt i/atte , blieb ben im SBe|tp^ättf(^en gricben
auögefprodjenen ©runb|ä|en gemäf ungeJränEt.
16) [. S). ^. ^ering'g f)if!. fllaä)üd)t o. b. erflen 2tnfang ber eoang.
tef. Äird^e in Sranbenburg unter 2ot)- ®igi6munb, .§aUe 1778.
®cr Sf)urfürji ertief ein ©biet b. 24. gebr. 1614 (in «BRijtiuä
Corp. Constit. March. 1, 253), in welchem er »ba€ unnött)ige
©ejänS u. Siöputiren auf ben ^tanjeln,« namcntlid) gegen anbere
Äird)en »erbot/ unb bie ^^rebiger aufforberte, ba^ SBort ©otteä
lauter unb rein au6 ben prov{)etifc^cn unb apoTroltidien igd}riften,
benen cier >^auptf9mboliö, ber 2(uggb. öerbefferten (Jonfeffton,
unb berofelben Tfpologien, unb o^n alle 23erfälfi^ung, unb ot)n etli;
d)er müßigen, uonrigigen unb t)offärfigen Sbeotogen — felbjl ers
iiiä)Ute ©loffen unb neue ße^rformeln« üorjutragen. Sm ^ai 1614
folgte bii Confessio fidei Job. Sigismundi, b. «gering, 7in^anQ
(3. 1. unb in Niemeyer coli. conf. Ref. p. 642.
17) S?gl. bie Schreiben einiger 3(blid)en an ben St)urfärflen, weldje
fid) il)m fogleid^ anfdjloffen, gortgef. Sammlung o. alten u. neuen
tf)cot. Sachen 1746. ©. 326.
Z\). II. (5. 1. ßutf). mxd)z. §.11. ©eut[d>-rcf. Äivdien. 319
feinet Sanbea allgemein ju mad;en is). t)böleicl) er unt» [eine
Ü^ad^fülger in berfelben nic^tg dnbevten , [o wax t)od) ein tki
fcä g3?iätvauen bcr 8iit()eraner gegen bie fird;Hcl}en SJJaapre*
geln ber reformirten 2anbeöl)errn nid;t aua^urotten i»). ©er
18) S)en Statuten bev tf)col. gacuttät in guanffurt a. b. Ober fügte
er 1616 f)in5U (|)ectng ©. 325): notum lacimus, Nos, postea-
quam Vbiquitalis dogmate Ecclesiae Dei misere imponi, et
veleres revocari haereses, pridem in Synodis Chalcedonensi
et Ephesina damnatas , inprimis pignieiuis realis communica-
tionis idiomaium divinorum carni assunitae factae, Aiii, vete-
riim et novorum Piioiinianorum toveri causam deprehendimus,
— dogma illud toto pectore detestari. Officii itarjue Nosiri
duximus, illud a Scholis et Ecclesiis Nostris prohibere. —
Mandamus vero severe, orthodoxam de Filio Dei doctrinam
juxta oraciila sacra et symbola, Patrumque scripta puriora,
a Luthero puriore et orthodoxo , et a Phil. Melanchthone
nervöse et solide traditam summo studio addisci , atque in
scholis et Ecclesiis doceri: sentinam etiam Pontificiam de
orali manducalione carnis Clirisli omni plane Scripturae testi-
monio destitulam aversamur, atque ex scholis atque Ecclesiis
jVostris eliminatam volumus una cum libro illo, quem vocant
Concordiae formulam, qui horribilia ista dogmata contra
Scripturam sacram canonisare voluit, et Ecclesiis atque scho-
lis obtrusit. Sulficiat scholis atque Ecclesiis Nostris juxta
Biblia sacra et Symbola, atque Confessionem Aiigustanam
Corpus doclrinae a Philippo traditiim, ad cujus normam Ec-
clesiarum atque scholarum Professores et Ministri sese com-
ponant non sine fructu publice. Sie t^eol. gacultät, weidje
bamatS nur auä bcn Pf)ilipptpen 6f)riftcpf) ^elarguö, ©enera(=
fuperintcnbenten ber (Si^urmarf (f. über it)n gering ©. 188), unb
So(). ^eibenreid} beftanb, fügte fic^ [ogteidj, galt aber oon nun
an für reformirt, unb bie mürfifi^en ®eiftlid;en würben jc^t in
Sßittenberg gebilbet.
19) SQie^rere lut^er. ©eifitid^e würben wegen ii)reä I)eftigeniSd)mä(;enä
gegen bcn ßatoinißmuä fog(eid) abgefegt: aber allgemein Oetrad^tcte
man bai S3erbot beö Elenchus nominalis alö eine Sierlef^ung ber
Ätrd)cnfrei(;eit: über bU inneren Unrul;en »gl. gering ©. 241.
320 SSicrte 9)enobe. 2fbf4)n. 1. S5. 1517—1648.
^crjog t)on 50?ecf lenburg ©üftron), ^an6 2(lbrecf)t IL,
welcher 1618 übertrat, !onnte Ui bem 2Biberfprucf)e feinea
SSruberg unb ber (Stanbe faum für fid[) einen reformtrten
©otteSbienji ext)aUen: naö) feinem SSobe (1636) würbe fein
breijdbriger ©obn ©ujlaö 3i;boIp() ber 9}Zutter gejpaltfam ges
nommen, um (utf)erifct) erjogen ju werben 20).
2nie biefe beutfd^en ^ixd^m, voeld^e mit ben ßalüiniften
in Äirdjengemeinfcfjaft txaUn , wollten ft'd? weber üon ber
2(u96bur3ifd)en ßonfefffon trennen, nod) calüinifd) fepn^i).
Sliä)t minbeve 2fufregunß mad^te unter G()urf. ©eorg 2Bil{)elm bic
SSerorbnung 1624, iia^ bie Pfarrer »feinem, ber [ein Äinb o^ne
ben ®j:orctgmu§ getauft gu werben begehret, baffelbe in feine SBeife
oerfagen« foUten (>g>ering'6 SSeiträge jur @e[ct). b. eoang. ref.
Äirc^e in b. ^reu^ifc^ Sranbenb. 2änbern I, 123). S)af bie refor«
mirten S^eotogen barauf iaä)ten, bie lutf)erifc^e 8anbesfiriä)e in
8ef)re unb Zeremonien ber if)rigen äf}ntid) äu mai^en, er{}ellet au6
einem ©utac^ten ber granffuvter tf)eol. gacultät on ben S^urf.
©eorg SQ3ilf)etm 1633 über eine oorsunefimcnbe Äirc^enoifitation,
gortgef. (Sammlung oon alten u. neuen tfjeol. ©ad^en 1728. ©.27.
^ering'ö Seitr. I, 132.
20) granc!'ö 2rtte§ u. 9ieue§ 93Zec!fenburg XII, 176. XIII, 183.
S- SB ig g er ö Äirc^engefc^. 9}jecflenburgö (^arc^im u. 2ubwigö(uft
1840). ©. 175. 180.
21) Sgl. ben .f)eibelberg er Äated)iämuä über bie ©nabenroaf)! §.
35. not. 67. 2)ie 2fnl)a Itif d^ e ßonfeffton con 1579 (f. not. 13)
nimmt nad^ 9)Jeland^tf)on tres causas concurrentes bei ber S5eEef)s
rung an, unb behauptet mit 5Rad}fcru(f, ha^ (Si)ü\iuä »nidit fommen
fei, nur etlidje allein, fonbern baö ganje menfc^l. @e[c^(ed}t, rceU
d^eö üerborben rcar, felig ju maii^en.« S)aä Äaffeler ©laubenSs
befenntni^ »on 1607 (^eppe'ä (ginfül;rung ber SSerbefTerungg;
punctc ®. 74): »©leic^ergeflalt öon bem l()ol)en ®ef)eimni6 ber erats
gen ©nabenwaijl glauben unb lef)ren rcir 2(Ueä, voa€ baoon in ber
SSibel gefdjrieben, unb au^erbem glauben unb lel)ren mit nidjtS
bauen j enthalten unä auä) ber garten Sieben, fo etwa oon 2(nbern
geführt, unb ben Einfältigen jur Serjweiflung ober fleif(j^lid)en
©icj^er^eit 2tnla^ geben möd^ten.« 2^t JSefenntni^ fer) »basjenige.
S:^. II. 6.1. Sut{). Äird)e. §.41.©eutfc^^ref. ^ird)cn. 321
©ie waren in bcr 8ef)re p()inppif[ifd) , unb irurben jei^t öor»
jug^wcife reform irte Älrdjen genannt. £)iefe firdfjlid^e
wa§ ^err ßutf)fniS in bei* — ffiorrebe über bie (Spiftel an bie
«Römer — Qtt^an, unb — wclc^eä citfo lautet: 2fm 9. 10 u. 11.
Sapitet lef)rt er (^ouluö) üon ber ewigen 23orfe{)ung ®otteg, ballet
es urfpriinglid^ fleu^et, wer glauben ober nidjt glauben foll, oon
©ünben lo6 ober nicl^t loö werben fann, bamit eö ja gar auö un;
fern ^anben genommen, unb allein in ©otteS ^anb geftellt fei,
baß wir fromm werben. Unb baö ip aud) aufö 2fllerl)öd)jle nöt^ig.
25enn wir [inb fo fdjwad) unb ungewiß, ba^ , wenn e6 hei unS
fliinbe, würbe freilid) fein SOJenfd) feiig, ber Seufel würbe fte ge*
wiß alle überwältigen. 3lber nun @ott gewiß i|t, baß il)m fein
Jöorfefjen nid)t feljlet, nod) Scmanb ifjm weljren Eann, ^aben wir
nod^ »g)offnung wiber bie ©ünbe.« Coufessio Joh. Sigismundi
0. 1614 (^ering'ö l)ift. 9?ad}rid)t, 3lnl)ang (S. 14): »baß (Sott
ber 2(llmäd)tigc auö pur lauter ©naben u. SSarmljeraigfeit — jum
ewigen fieben »erorbnct unb auöerwäljlet l)at alle fo an 6l)ri)lum
bejlänbig glauben, wifTe aud^ unb ernenne gar wol)l bie ©einen,
unb wie er fie Don ©wigfeit gclicbet, alfo fdjcnEt er oud^ i^nen
ouS lauter ©naben ben red)tfdjaffenen wal)ren ©lauben, u. fräftige
aSeftänbigfeit biö anä @nbe, — @o i)ab auä) ©Ott nad) feinet
firengen ©ered^tigfeit alle, bie an (5|)rifium nid)t glauben, »on
ßwigfeit überfel)en, benfelben baä ewige l)öllifd^e geuer bereitet. —
Slid^t baß er nid^t alle wolle fetig Ijaben, benn bas SBiberfpiet
burd^auö in b. i)dl- ©d^rift ju finben ift, fonbern baß bie Urfad^
ber ©ünbe unb be6 23erberbenS allein bd bem ©atan unb in ben
©ottlofen 5u fud)en, weld^c wegen i^reö Unglauben^ unb Unge|)or;
fame oon ©ott jum SSerbammniß Berjioßen. 5tfm, ba^ an nies
manbä ©eligfeit ju jweifeln, fo lang bie 50Zittei jur ©eligfeit ges
braud)et werben, weil allen 9!Äenfd)en unwiffenb, ju welcher 3eit
©Ott bie ©einen fräftiglid^ berufe, wer fünftig glauben werbe ober
nid)t.t 3u ben verworfenen Opiniones unb Sieben geljören bage?
gen: »baß ©ott propter fidem praevisam, wegen beß ©laubenS,
fo 6r juoor erfel)en, etlid^e au6erwäl)let i)abe, weld)e6 ^elagia;
nifd)j baß er bem meiften S^eil bie ©eligfeit nid}t gönne, weld^en
er absolute, blo6f)in, ol)ne einige Urfad^, oud> nid)t wegen ber
©ünbe, üerbammet, ba bod) ber geredete ©ott niemanb juc 25ers
!iefeter'6 Äirdöeiigef*. SrSb. 2e2£bt^(. 21
322 sßierte ^criobe. ^Tbfc^n. 1. SS. 1517 — 1648.
(Spaltung WU hd ten gür|!en au^ eine politi\d)e jur golge:
hd bem Iutl)erifd)en vöolfe erzeugte bie maa^Iofe ^olemi! feinet
Stjeologcn einen ^ci^^^-), voelcljer fid) bann aud) an bie
bammni^ befd^loJTcn, bcnn tuegen ber ©ünbe, unb bertrcgcn ber
9?at()fd)(iig ber Söeinücrfung jur SSerbammni^ nid)t ein absolutum
decretiim, ein freier lebiger 5Katf;fd)lu^, 5U ad)ten.« Sb biefe (Sons
feffton bie gratiam universalem ober parlicularem Iet)re, barübcr
ift unter ben mär!ifd)cn EReformirten 1712 ff. geflritten (^ering'e
l^ijl. 9tac^rid)t ©. 129): offenbar aber rctberfprid)t fte ber 2(uös
brucföweife (SatüinS.
22) ©0 iüirb ben Salotnifien in ben ©treitfdjriften jener 3ctt üorge;
tüorfen (>^ering'§ t)ift. 9?a*rtd)t ©. 93): i()r (Sott fei) bem Seu^
fei äf)nlid}er, al6 bem wai)un ®ott, fie jlimmten mit 3frianern,
sReflorianern, Surfen u. f. w. überein, tljrc Cefjre fei) ärger als bie
papijltfd)e, ja be^ SeufelS Sel)re 2C. S3gt. tai, ©utad^ten d^urfäd&s
fifd)er S^eologen 1594. 3(btl). 1. §.11. not. 39. SSgl. ^olpcarpi
£ei)fer'ö (>?)üfprebiger in Sreßben f 1610) Calvinismus, b.i. eine
©rflärung beg eated^iSmi SOZ. Sutl)eri in 8 ^rebigten alfo gefaffet,
ia^ bartnnen einfältig geweifet wirb, in rceldjen ©tüifen beffelben
bie (Saloiniften mit ung flreitig feijn, unb benfelben »erfätfdjcn
wollen, Scipsig 1595. ©ort wirb bem 25olEe geprebigt S3l. 235:
»SOSeld)ö gottfeligea ^erj fann bod) mit einem foldjen Säpermaul,
ha^ mit fo oielfältigcr falfd^er ßel)r bcfd)mi|t ift, wie wir bii^et
oon ben (Saloinifien gef)6rt l)aben, grieb unb grcunbfd)aft Ijalten?
es wäre nod) ja fo balb mit ben ^apijten eine ©inigfcit ju tref;
fen, als mit ben Saloiniften, bann biefelben faum mcf)r 3rrf'()umb
wiber unfern (5ated)t6mum t)aben, als bie (Saloiniflen , wie fol^eS
in anber SOJege geweifet worben.« Dav. Parei (^rof. in ^eibel=
berg) Irenicum, Heidelb. 1614. 4. p. 136: Tanta est quorun-
dam adversae partis Theologonim, nescio KayioTi&ii,a dicam,
an ä^^o)Gxia et incogitantia hoc tempore, ut poiiiis cum Pa-
pistis , capitaübus Evangelii hoslibus, contra reformatas Ec-
clesias, quam cum bis adversus Papistas syncretismum faci-
endum, familiariter conversandum, societatem colendam, plus-
que Papistis, quam Calvinistis, quos vocare solent, fidendum
esse, palam scribere, suisque suadere non erubescant. ©r
ful)rt bann 16 3(rtifel an, in benen bie Sef)re ber (Saloinijlen aufS
ärgjte üon ben 8utf)eranern entfleUt werbe.
Sf?. II. e. I. Ht\). Äird)e. §. 42. 3(bfd)lup t). ge^re. 323
äußerlichen, obtrol^I qIö unwefentlidf) önerfannfen, 93erfcbiebcns
beiten an!Iammcrte. ^k ißoÜt\fd)e Äbnmad)t ber beutfcben
^rotejianten »rar bni^on bie iinau^bleiblicbc SBirfung.
§. 42.
2Cbfd)luj5 ber lutt)cvi[c^en Äirdje nlef)re.
2!)ie betben aiid) in ber ßoncorbienformel nic^t üolltc) ev:
lefcigten Dogmen er()ielten balb barauf in gi^^Ö^ *^on <5treis
tigfeiten eine fc|!ere ©cjTalt. Snbem gegen bie ßalüinijlen bie
allgemeine @nate ©ottcä |let§ mit grop-em S^lad^brucfe geU
tenb gemacht »Durbe ^), glaubte ©amucf ^ubcr {^xof. in
1) ©0 in bcm üon ^fVjog ^riebricf} o. «ffiiirtemberg 1586 in SKcSms
petgarb swifdien 3ac. 2fnbrcä unb Sf)eob. SSega »eranpaltcten
©efpvädjC/ f. Acta CoUoguii IMontisbellignrtensis, Tubing.
1587 uiib Wiitcberg. 1613. 4. >piev bet)auptft 2fnbreä />. 413:
quod Dens salvandos non modo praesciverit, sed etiam ab
aeterno elegerit, et ad vitam aeternam praedestinaveritj unb
quod salvandonim apud Deum certus sit numerus, öertüirft
bagegen al6 5irt{)um p. 414 \!\z. 2c|)re, Deum reprobos nondum
natos nnllo indignitatis respeciu exitio destinasse, et quos-
dam ad justum Judicium a Deo conditos esse. 23ief ijl nod^
gang ber incon[equente''©tanbpunct ber doncorbienformet, treld^en
aud) Beza ad acta CoUoquii IMonlisbelgardensis Tubingae
edita responsio (Partes II, Genev. 1588) //, 158 beiitUc^ naä):
iveiUt. 6f)urf. SSifttationgartifel üon 1592. "Ktt. 4. (ugl. §. 41.
not. 11) rcirb als reine unb »tatjrfiaftige Sefjre feftgejtellt: »1. ia^
(Si}rijlu6 oor aUe 93?enfd)en geftorbcn } — 2. ba^ @ott ntemanb gut
aSerbammni^ gefd)affen, — bcfef)liget allen, ba^ fte feinen ©o()n
ßfjriftum in bem ©oangelio i)öve\\ foUen, unb oei-l)eißet baburd^
Äraft unb SBürfung beä t)eil. @ct|te6 gur SSefe^rung u. ©eligfeitj
3. ba9 oirl 9}fenfd}en burd) il)rc eigene ©djulb oerbammet »rerben,
bie entwfbcr ta^ (äoangeliuin oon ©tjrijlo nidjt l;örcn wollen, ober
nug ber ©nabe jriebec augfallen burdb Srrtl^um »iber iaö gunbos
inent, ober burd) Sfinbe wiber ba6 ©cwiffenj 4. baß alle ©iinber,
21 +
324 SSierte ?)enobe. 2rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
SBitfenberg 1592 — 94)2) biefefbe mit ber 2(u(;u|!inifct)en
(5rbfünbenle{)re nur burcb tie 'Knnaljmc Dereinigen ju fonnen,
t>a^ ©Ott alle SKenfdjen jur ©eligfeit ent)ä(}let ^abe 3). 2)as
fo S3ufe ttjun, ju ©naben angenommen ttjerbcn.« Sagegen wirb
aU fall'd)e unb icrtge Seljre bev ßaloinijlen angegeben: »1. ba§
(Sf)viftuö ntd)t für alle SOienfd^en, [onbern allein cor bie 2(u6ers
wäijUcn gcj!orben fepj 2. ba^ ©ott hen meifien 3;f)eit berer ?OJens
fd)en jum ewigen ffierbaramni^ gefd;affcn, unb wolle ntc^t t)oben,
ta^ fte be6ef)i-et unb feltg werben j 3. i)a^ bte 2Cu6erwä^lten unb
5>ieugebolirnen nid)t Jönnen ben ©lauben unb tjeil. ©eijl »eriieren
unb oerbammt werben, wenn fte gleid) allerlei grofe ©ünbe unb
ßafter begelicn, 4. bie, [o nid)t erwätjlet ftnb, müfTcn öerbammet
werben, unb Jönnen nid)t jur Seligfeit fommen, wenn fte gleid)
taufenbmal getauft werben, u. täglich ^um 2rbenbmat gingen, aud^
fo tjdÜQ u. unjlräflid) lebten, al6 eS immer möglid^.s
2) ogl. über biefen ©treit: J. A. Schmidii diss. de Sam. Hubert
viia, fatis et doctrina, Heimst. 1708. 4. 5- ©• SBalc^'6 «Kes
ligion^ftreitigEeiten ber eoang. lutl). Äirdje I, 176. Siteratur f. in
Walchii biblioth. iheol. II, 645. ^uber war fd)on al6 ^rebiger
im (Santon Sern entfd)iebener ©egner beö (5aloinigmu§, cntirid'eltc
fd)on bamalö feine üel)rc, würbe in golge einer Disputation mit
SSega in SSern 15S8 abgefegt, würbe aläbann lutl). ^rebiger im
Sßiirtembergifd)en, erregte aud; t)ier SOiiStrjuen, trat aber erft in
aSittenberg mit feiner 2fl)re offen t)eroor. ^laä) feiner 2tbfe§ung
1594 l)ielt er ft^ an £)erfd}iebenen Orten auf, f 1624 in Oficrwieif.
3) 23eflänbige S3efanbtnup D. ©am. .^uber'S, Urfel 1595. 4.: »fo
befenne ic^, — bap Sott — burd^ biefen feinen ©ül)n — nidjt
nur einen 2(uäfd)u9 auöcrlefen unb erwaljlet l)abe, fonbern wie
St}riftu6 ein gemeiner v^eilanb ijt, — alfo Ijabe aud) ©ott alle
©ünber, nämlid) alle 9}Jenfd)en burd^ biefen feinen ©ol)n erwcil)let
unb oerorbnet jum geben, >§eil u. Seligfeit. — S)arbei fo glaube
unb benenne id), — baf wenn nun folc^cö allgemein ©nabcnwer?
®otteS über alle SQJenfd^en an ben £Kfnfd}en fommt, gelel)ret, oers
fiinbiget unb geprebiget wirb, — baf fid) allba bie 9}Zenfd}en burd)
©laube unb Unglaube tljcilen in jwen Raufen. ®er ein? Raufen
folget, — unb befommt alfo burd) ben ©lauben baöjenig, borju cc
erwählet ift in ^l)rijto. — 2)er anber |)auf, u. leibec ber größte
2:^.11. 6, I. mi). mvd)(, §. 42. ?rbfd)Iup b. Se^re. 325
burd; Qob er feinem ßoUegen "Ke^ithi^ J^unniuä SJeranlaffung
ju ber nad)()er allgemein angenommenen ©ntmicfelung ber 8:e|)re,
nad) n)eld;er baä entfd^etbenbe 9}?oment für bie @rtt)d()(ung ober
SSerwerfung auf leiten be§ untt)ieb£rgebo()renen9J?enfd)en hlieh 4).
^aufe, iüiU baö ©»angelium nid)t Ijören, ober wenn et eö gleid)
f)6ret, fo oerad)tet ec eS. — £iert)alben biefec ^aufe, bavuntec
alle unbupfectige ©iinber (tef)en, — bieweit fte ntd}t annef)inen,
wa6 if)nen burd) S{)rifium erworben unb georbnet voat , fo «»erben
fte oUe ju i^ciuf mit cinanber oerlo^ren unb oerbammt/ unb wie fte
im Unglauben Texten, atfo rcerben fte aiic^ ewigtid) »erbammt unb
V)erlo()ren.« ©ein 3cvt()um yoüv, ia^ et \tatt bet allgemeinen
©nabe bie allgemeine @rn?äl)lung Ul)tte. S3gt. S3efd)eibentlid)e
2fnttt)ort auf baö !urje — SSefenntni^ D. ©am. >§uberg — gej^eUet
burd) bie tijeoi. gacuUät ju Söittenberg, granJf. a. 9Ä. 1595. 4.
Actorum Hiiberianorum P. I. II. burd) bie SSiirtembcrgtfdien
Sl)eologen, Siibingen 1597. 4.
4) Aeg. Ilunnii tract, de Providentia Dei et aeterna praedesli-
natione , s. electione filiorum Dei ad satutem, Francof, 1597.
(Opp. I, 653) Dgl. bef. Opp. 1, 809: Duplex est audilus, aller
externus, aller internus. Prior potest esse cum studio co-
gnoscendi, discendi et aliquo modo meditandi. Internus autem
auditus definitur assensu cordis et obsequio voluntatis, ut
audire idem sit quod assentiri in doctrina, quod obedire in
vita. — Hie auditus internus — nequaquam in nostra pote-
state Situs est, sed a Deo per exteriorem illum auditum in
nobis exsuscitatur» Externus autem ille est adhuc in nostra-
rum virium arbitrio. Potest enim homo non renatus illam
paedagogicam disciplinam seu ministerii obedientiam exter-
nam adhuc servare, 1. e. accedere concionem verbi vel non
accedere, audire vel non audire. Potest etiam cum quodam
studio audire, meditari aliquo modo, potest ut contemnere ita
etiam non contemnere, si actualem contemtum respicias. p.
812: Quis autem est hiijus qiiaestionis — usus? Ut appareat
manifeste, etsi conversio, tides, agnitio veritatis , aeterna Sa-
lus etc. ne minima quidem ex parte in nostro sunt arbitrio
posita, — esse famen in aliquibus nondum conversis homini-
bus longe plura obstacula, quae fructißcationem verbi vali-
326 SBievtc ^moöe. 2£bfd)n. !. m. 1517—1648.
dius impediant, quam in aliis: esse quosdam etiam ex non
conversis regno Dei propinquiores, sicut de scriba seu legis-
perito Christum pronunciantem audivimus {Marc. 12, 34.
2(nbere früfier angcfül^rte SSeifpiele: Matih. 21, 31. 19, 23. II,
23 u. f. ID.): non quod his quicquam insit facultatum aut vi-
rium applicandi se ad gratiam, aut in spiritualibus coope-
randi Deo (haec enim omnia soli Deo et operationi ejus in
solidum sunt adscribenda: converle me Domine, et convertar);
sed quod in caeteris plura sint et fortiora impedimenta, quae
aditum Spiritui sancto praechidunt, quo minus in eis perinde
velit esse per praedicatum verbum efficax. — Idcirco et
Scripiura hortatur homines etiam non conversos, ut obstacula
iila removeant, et viam complanent, h. e. peccata et studia
perversa, quorum pleraque etiam a non renalis (ut saniorum
Ethnicorum exempla testantur) caveri aut abjici possunt, de-
ponant et abjiciant; quae alias non gubmola obstent, quo mi-
nus Dominus apud illos ingrediatur. S)af man ju bec COles
tanc^t|)onfc^en Sf)eoric (f. §. 36. not. 12. §. 37. not. 39) jurücfges
UijXt xoax, fibglfid^ bcr Spnergiömuö bem 9iamen narf) »ertüorfen
blieb, äcigt (5f)i)tcäu6 in einem ®d)reiben ber Siojlocffd)en Sijeos
logen an btc SBtttenbergifc^en fcl)r QUgfüf)rltc^ dd. 20. Maji 1595
{Dav. Chytr. epistolae , Hanov. 1614. p. 1271): Scitis inilio
emendationis doctrinae ecclesiasticae in vestra illa Ecclesia-
rum et scholarum metropoli per Lutherum ante 70 annos in-
stituiae, dum liberum hominis arbitrium fortiter oppugnaba-
tur, multa de hoc ipso doctrinae praedestinationis capite
horridius disputata et asserta fuisse, videlicet, praedestinaiio-
nem divinam omni voluntati humanae , tum in externis operi-
bus tum internis cogitationibus, libertatem adimere, omnia
necessario et quidem absoluta necessitate evenire. — Haec,
inquam, et multa his similia horridiora (quae tunc in vestra
cathedra velut oracula docebantur, nunc nusquam nisi in Cal-
vinianorum scholis retinentur) Philippus, communis praece-
ptor noster, postea paulatim leniit ac sustulit, dum in omnibus
libellis — has de necessitate Stoica et Manichaea, ut vocat,
opiniones absurdas refutat, et de liberi arbitrii viribus quid
possint solae, quid non possint nisi a Spiritu sancto conversae
et adjutae, distinctius explicat , et Scripturae testimonia, pro
ZI). II. 6. I. 2ut^. Mkd)c. l 42. ?(bfd;Iup b. M)u. 327
3)cr ©trcit^) ber ©iepner S()eologen, wdd)c bei ß()ri|io
im ©tanbe t»cr ^rniebrigung nad) feiner menfd)(ict)en dlat
tur eine xt'vMoti/ idiomatum clivinortiiu annahmen (Atenos
tifer), unb bei: Sübingev, welcbc eine x^vipiv hcijauptekn
(Än;ptifer) 6) , feit 1619, fü(;rte md) ber ©rfldrung ber fdd)s
divina praedeslinatioiie seu necessitate Manichaea et Stoica
stabilienda iiiitio causae Lutheri allegala, loiige aliter expli-
cat, et argumenta praecipua ubique refutat, idque vivo adhuc
Luthero u. f. tr.
5) Sie ©te^enei- Sfjeologen waren SSalti). ?Ken^er u. Suft- geurs
born, bic Sübingec 93lattt)iaö ^afenceffer (f 1619), Suc.
Öfianber, SJJdrf). 9ltcotai unb Sf)eob. 3;i;ummiuö. Sie ©es
fcl)id)te beS ©treitä erjäf)lt SKen^ec in f. Necessaria et justa de-
fensio contra itijustas criminationes Luc Osiandri etc. Giess.
162?. 4. {Opp. II, 1233). Sagegen Tfieod. Thummii acta
Mentzeriana , Tubing. 1625. 4. Sie ®trett[d)riften in Walchii
bibl. theol. II, G54.
6) Sie ©tveitpuncte werben üon ben fäd)ftfd)en Sfjeotogen in bet
Solida decisio (f. not. 7) batjin angegeben : 1. Cum in Scriptura
sacia de na(ioiiaia Dei apud creaturas modificata agilur, an —
nuda Dei adessentia, an vero gimul efficax operatio innualur?
Adeoque num ad accuratam definitionem praesentiae Dei apud
creaturas semper etiam operatio efficax divina, ceu pars es-
sentialis, necessario requiratnr? Ubi pars una (bie ©iefenet;)
affirmativam, altera (bie Sübingec) negativam magna conten-
tione tuetur. 2. An praesentia Dei modificata apud creaturas,
prout in sacris Bibliis describitur, a sola immensitate et infi-
nitate Dei (fo bie Subinger), an vero etiam a liberrima ejus
voluntate { f o bie ©ie^ener) oriatur. — Postea de hoc etiam
controvertilur , quod sit omnipraesentiae Christi Jesu juxta
carnem fundamentum proprium et proximumi An voluntas
et beneplacitum Dei (©iejjener) ? an personalis uiiio (Sübinger)?
an ad dexteram Dei sessio? 3. An commode de Christo Jesu
dici possit, quod secundum carnem, in ipso statu humiliatio-
nis, quin et in ipsa morte semper et incessanter coelum ac
terram, ut Rex , gubernarit, et potenter quideni, occulte ta-
rnen, dominatus sit. Ubi quidam in affirmativam (Süb.), qui-
328 mexU ^criobe. 7th\6)rt. 1. §S. 1517—1648»
dam in negativam sententiam (®tef.) descenderunt. 4. An
Christus Jesus secundum utramque naturam (£üb.)> s" vero
tantum secundum humanam (©ieß-) se exinaniverit? Adeoque
an omne illud quod in statu exinanitionis fecit et sustinuit,
juxia utramque naturam ille fecerit, et perpessus fueritl
Ita quidem , ut et recte affirmari queat, divinilatem esse pas-
sam, et humanilatem coelum et terram gubernasse et conser-
vasse (Süb.) ? Deinde acerrima quoque est disceptatio, quid
sit proprie exinanitio? an per eam innuatur, quod Christus
Jesus secundum assumtam carnem, quoad plenarium et inces-
santem usum divinae majestatis, realiter et dXTj&ojq, volunta-
rie tamen et tantum usque ad statum exaltationis, se exina-
niverit (®te^ )? vel an exinanitio illa hoc solum intendat,
Christum in statu xfrwofo»? aeque ac jam ad dexteram Dei,
qua homo iuit, inhabitantem suam plenitudincm lotam Deita-
tis plenarie ac incessanter, sed tamen occulte et latenter in
regimine totius universi usurpasse et exercuisse (Süb.)? SOJen;
^er giebt bte ©trcitfrage in f. Necessaria et jusla defensio
{Opp. II, 1319) fo an: An J. Chr. &iciv&^wnoq in statu exina-
nitionis juxla humanitatem fuerit omnipraesens crealuris, et
totum Universum gubernarit? Affirmat D. Oslander cum suis,
nos negamus. Affirmationis suae rationem petit Oslander ex
unione hypostatica. Quae cum sempereodem modo se habeat,
et mutationem nuliam admittat, putat, Christum, ut hominem,
aeque in statu exinanitionis fuisse omnipraesentem creaturis,
et coelum et terram gubernasse , uti jam in statu gloriae ad
dextram Dei sedens est omnibus rebus praesens , et coelum et
terram gubernat: hoc duntaxat discrimine, quod in statu exi-
nanitionis omnipraesentiam illam et universalem gubernatio-
nem humanitas texerit et occultarit sub forma servili ; nunc
autem deposita servili illa conditione eandem gloriose et
majestatice declaret et manifestet. Negationis nostrae ratio-
nem nos petimus ex statu exinanitionis : in quo J. Chr.
■&iäv&QO)noi; , juxta naturam humanam, divinam omniscientiae,
et omnipotenliae, et omnipraesentiae majestatem, per unionem
personalem vere et realiter sibi communicatam, semper habuit,
verum, ut peccatum protoplastorum atque adeo omnia nostra
pcccata expiaret, et pro nobis pati et mori posset, eam non
Zi). II. 6. 1. 8utf). Äird;c. §. 42. 2(bfcf)(up b. 2e{)rc. 329
fifdjen S^eologen 1624 ') hdjin , tap bie ahfolutc commu-
nicatlo idioniatum rcalls meiflfenö aufgegeben iruvbc.
semper et ubique, sed libere, tibi et quando et quomodo vo-
luil , pro officii sui raiicne, salva semper permanente unione
personal! , usurpavij. Sie (Sie^ener beljaupteten alfo bie beftän=
bige xT^ot?, täugnetcu aber bie ununterbrod)ene y.Q^Gi,<;. SQJäf)renb
biefeö ©treiteg erfdjten, unb it>ar grofentfieilö gegen bie 9lid)tigEeit
unb JRüdEfic^tSloftgfeit beffelben gerid^tet Ruperli Meldenii (G.
Calixti?) ■paraenesis votiva "pro pace Ecclesiae ad theologos
Augustanae Confessionis {a\x6) bei g. 2 liefe über ben gricbenö?
fprud): In necessariis unitas etc. ©öttingen 1850. ©. 87). 5ögl.
b. Siirfe ®. 108: Vides multos disputare de praesentia carnis
Christi in profundissimo humililatis statu, quos tarnen ipsos
Christum habere praesentem in cordibus suis per iidem habi-
tantem, ego adduci vix possum ut credam, quia video illos
de humilitate Christi multa garrire sine humilitate, de prae-
sentia ejus, qui est charitas ipsa, sine charitate etc. SCBie
<x\x6) anbere SJjeotogen, namentlit^ bie fäd)ftfd)en, biefen ©treit bes
f tagten, \. Sf)olucf'6 ®eift b. lutf). 5J;f)corogen SBittenbergS im
17ten Sa{)rf). (Hamburg u. ®ott)a 1852) @. 64.
7) ®er Sf)uvf. 3of). ®eorg oecfammeUe 1623 unter bem SSorfi^e beg
£)ber()ofpvcbtger6 iOJatt^iaä ^ot ö. ^oenegg Vn ßeipjiger unb
flBittenberger Sf)eologen in Sreöben, unb nad) ben S3cfd)luf[en Ws
fer SSerfammtung fa^te ^oe ö. ^oenegg bie Solida decisio quatuor
nuperrime conlroversorum capitum ah, ttJeld^e Lips. 1624. 4.
mit öorauögefdjicftem d^urf. SSefe^l, iia^ nad) berfelben gelefjrt
»erben [oUe, gebrudt crfd)ien. ©ie entfd^teb in allem SBefcntlidjen
für bie ®te^ener, unb würbe auc^ üon bem ßanbgrafen o. .f)efTens
35arm|tabt Cubvüig V. jur Sefjrnorm in feinem Canbe evftärt
(SRommers neuere ®efd). ö. .g)efyen II, 192). £iie Sübinger fe^s
ten i()r ixoax. bie Amica admonilio super decisione etc. (öerf. 0.
Sfjummiuö) Tubing. 1624 entgegen, auf »eldje bie ©adjfen btc
Necessaria et inevitabilis apologia , s. adsertio decisionis soli-
dae (abgef. ü, ^oe ü. ^oenegg) Lips. 1625. 4. folgen liefen: ins
beffen f)örte oon ba an ber ©treit unter ben Unruljen beö SOjä^r.
jtriegeä auf.
330 SSievtc ^eriobe. 3rbfd)n. 1. «S. 1517— 16J8.
§. 43.
Salointömuö in bev n icber länb t fd^en Äirdje,
2(fininianij'c^e ©treitigEeiten,
Jo. Uylenbogaert kerckelijcke Historie, vervatende verscheyden
gedenckwaerdige Saecken, in de Christenheyt voorgevalleny
voornamenllijck in dese geunieerde Provincien (biö 1619),
Rollerdam 1647. fol. Segen tiefe remonfirantifdje SavfteUung:
Jac. Triglandius kerkelijcke geschiedenissen van de veree-
nigde Nederlanden , Leyden 1650. fol. 25eä SRemonftranten
Gerh. Brand historie der Reformatie (f. li\it\). 1. üoc §. 24).
Ypey en Dermout (f. ebenbaf.) II, 153. — Historie der Re-
monstranten door Jac. Regenboog (remonftr. ^reb. in 2(mfter=
tarn), Aynsterd. 1774. 76. überf. (ö. ^. ?0J. 2f. Sramer)
Semgo 1781. 84. 2 S(). Ca. J. W. Mosche hist. sententiarum
Remonstranliuni de rebus ad religionem et conscienliam
pertinentibus spec. 1. Jenae 1790. — Adr. a Cattenburgh
biblioih. Remonstrantium , Amstel. 1723. G. S. Franckius
de hist. dogmatum Arminianorurn , Kiliae 1813.
Sn bell S^ieberlanben \)(iiU\x fi'd? unter ben Sveformirten,
je nad)bem \k aug tizn ©djriften be§ (Sragmuä, ber fdd^fis
fdben, ober ber fd}tt»e{5erifcl)en Sieformatoren i{)re Ueber^euguns
gen gefdjopft \)aXUx\, üerfcbiebene 9^id)tungen ber 2ei)re gebiU
"iiti, irelcbe, fo n)ie fte 'm ber SQa\xx>i\(i^t übereinfamen, fo
aud) längere dt^\t 'm berfelben Äircbengemeinfcbaft fricblt'd;
neben einanber beflanben ^). Sb^^e erj!en @inrid)tungen i)aiiz
1) £p. Ordinum Hollandiae ad Jac. Magnae Bril. Regem 161S
{Prafstantium ac eruditorum virorum epistolae ecclesiaslicae
et iheol- ed. III, Amslelod. 1704. fol, p. 499): Ab initio repur-
gatae apud nos religionis, cum inter Pastores, tum in fide-
lium plebe, de praedestinaiionis negotio, et quae huic cohae-
rent, variatum est sententiis. Aliis enim ea probata sunt
dogmata, quae a Calvini, Bezae , aliorumque auctoritaie non
parum sibi dignitatis conciliarunt, eadem nimirum quae in
Anglia defenderant viri docti Withakerus et Peikinsius: alii
Zf). II. 6. I. 9?ef. Äifcfjc. §. 43. in b. 9?{ebcrlanbcn. 331
t)k te^tcre fid; in yoüigcr Unab^nngigfcit felbfl gegeben, bi§
bic neue iJJepublif ft'ct) fefter gejialtete , unb nun aud) bic
Äird)e unter if)re 2iuffidE)t ju nef^men jlrebtc 2). ^uc^Uid) be^
ab his dissidentes sententiae suae iaudabant non sperneiidos
auctores Erasmum, Melanchthonem , Bullingeruni atqiie alios.
Quanquam vero in Gelria quoque et Frisia non defuisse Pa-
stores, qui posteriorem hanc senteniiam tuerentur, editis libris
apparet; tarnen in Holiandia "Westfrisiaque, et in Provincia
Trajectina major semper fuit ita sentientium numerus: partim-
que vivunt adhuc, partim obierunt Professores et Pastores,
qui ante aniios XXX et XL hanc docendi rationem publice
sunt seculi, nemine ipsis eam ob rem movente litem. Quod
si quando in conventibus ecclesiasticis, ubi priorem iilara
senlentiam plures tuebantur, quidam ecciesiasticas eo nomine
censuras fratribus intenderent, nos ante annos XX et amplius
auctoritate nostra talibus censuris intercessimus, et ad concor-
diam fleximus Pasiorum animos. Uytenbogaert p. 142 ss.
Ypey en Dermoid 1, 427. II, 171.
2) Ep. Ord. Holl. (f. not. 1) p. 498: Quo primum tempore hisce
in regionibus Erasmi Lutherique scriptis accensa lux est, —
Pastores, qui passim pios coetus collegerant, cum leges pu-
blicas sibi adversas haberent, atque ideo eorum praesidio uti
non possent, necessilate compulsi, ad Gailiae exemplum,
regimen quoddam constituerunt ecclesiasticum, quod ex Pasto-
ribus et delectis e fidelium multitudine Senioribus constans,
e consessibus minoribus in majores, quasi per gradus quos-
dam, assurgeret. Postquam vero nos primi oronium cum
Zelandiae Ordinibus — ad vindicandam — avitam libertatem,
simul — ad sublevandam Ecciesiam animum adjecimus , tem-
pla, imaginibus purgata, emendatioris doclrinae magistris
tradidimus, eosdem liheralibus e publico aerario stipendiis
sustentavimus; statim inter Pastores quosdam et Magistratuum
plerosqne ortae contenliones : cum illi quidem id, quod per-
secutionum necessitate invalueral, regimen sine uUa mutatione
retentum vellent, sibique ac Senioribus potestatem omnem
ferendarum legum ecclesiasticarum, conferendique munera
ecclesiastica vindicarent: hi contra, mutatis temporibus, ma-
332 SSierte 9)enobe. 3rbfcf)n. 1. «S. 1517—1648.
gann aber ber jhenge ßatüini'^muS , weld)er üon granfrcicl^
QU§ juerf! in bie SBaÜonifcben ^ixd)m etngebrungen war,
ft'rf) immer weiter ju verbreiten, unb ©inbeit ber ßebre burcb
2(nnal)me ber belgifdben donfeffion unb be§ ^eibelbergifcben
Äated)i6mu§, 2(nerfennun3 be6 Decretum absolutumS) unb
nenie funclionum discrimine, mutandam nonnihil censerent
formam gubernationis: quippe cum, ut ex verbo divino docet
Belgica conlessio, non id modo munus sit Magistratuum, ut
de civili politia conservanda sint solliciti; sed et ut operam
dent tollendiä adulteriiiis cultibus, praedicando Evangelio,
propagando Chrisd regno: qiiod cum officium faciunt Magi-
suatus, eosdem esse supremos et civilium et ecclesiastica-
rum rerum gubernatores, ac proinde nullum esse regimen
externum, quod non supremo in Republica imperio subordi-
netur. Grfte Ätrd)enorbnungpn oon ben ©emeinben unter bem
Äreuje ju Söefet (1568) unb @mben (1571); bann 25ortred)tec
Äirdjenorbnung oon 157S. 35te ecfte ©taatStirrfjenorbnung oon
1583 (tjetauggeg. o. Royaar Js in b. Nederl. Archief voor kerk,
Gesdntdenis III, 305 ogl. bcffen einteitung) tarn nid^t juc 2{u6s
fü()rung. S)te unter bem ©d^u^e beS ®rafen ü. Seicej^er oerfams
melte 9lationalfpnobe in JQaaQ gab eine flreng calüinifdje Mixä)(r\~
orbnung 1596: barauf folgte 1591 bie Ätrd^enorbnung ber Btaas
ten ». ^oUanb, n)eld)e aber auc^ nicijt jur 2(u6fii|)rung tarn {Ypey
en Dermout I, 353).
3) Hugonis Grotii annales et hisloriae de rebus Belgicis , Am-
stel. 1658, p. 552: Auxit sententiae (Calvini) rigorem Gene-
vae Beza, per Germaniam Zanchius, Ursinus, Piscator, saepe
eo usque provecti, ut, quod alii anxie vitaverant, apertius
nonnunquam traderent, eliam peccandi necessitatem a prima
causa pendere: quae ampla Lutheranis criminandi materia, et
supra illud de Eucharisiia nova certaminis seges. Apud Ba-
tavos initio motae religionis super bis contendere haud va-
cuum fuit: facile, quamvis inter diversa sentientes, aequo
jure agebatur. At ubi multa Juventus a Genevensibus , Pala-
tinis, Nassoviis doctoribus veniens, instituendis praefecta
Ecclesiis, numerare se coepit, tempus rati quae ipsi didice-
rant in legem vertere, dissidendi manifestes certabant aut non
Sf). II. (5. 1. mcf. Äiid)c. §. 43. m-niinianifd)er <Btmt. 333
Unabfjdngicjfcit t)cr Äirdje üom (Staate gu verlangen, ©o
begannen mehrere ©trettigfeiten '*), n)elci;e entließ) in tcm
(jropen 2f rminianifcl;en ©treite ausliefen.
Sac. 2(rminiug5)^ ^rebiger in 2(mjlcrbam , burd[)
crnfte gorfcbung üon bem jlrengen (5aluini6mug jurucfgeforns
men ß), njurbe 1603 ?)rofe|Tor ber SKjeologie in Serben, unb
admittere ad sacra munera, aut admissos excludere: und«
ciebri ad Ordines questus, Anaslasium Velausum in Geldria,
in Fiisia Gellium Snecanum, Trajecti Hubertum, apud Bata-
vos Hiltamum, dementem Martium, Hermannum Heiberti el
alios eadem palam et tuto docuisse tesiantium: donec diio,
quos dixi, Gomarus inde, hinc Arminius, in ipsa Lugdunensi
schola sua quisque firmare, aliena labefactare aggressi sunt.
2Bie bie ©i)noben anfingen bie Unterfd)rift ber Confessio Belgica
unb iei ^eibelb. Äated)i6mii6 ju forbecn, f. J. Borsius in bem
Archief voor kerk. Gescliiedenis IX, 285.
4) 2(lö SSorläufec ber 3fJemonfir:anten ift Dirik Volckaerls zoon
Koornhert (f 1590) ju bctradjten, \velä)ev in einer großen "änia^l
t)on ©djriften (aBevEe, 2(m!lcrbam 1630, 3 23be. got.) für ©emiö;
fenöfrei^ett, unb für 3urücffüf)rung ber Sogmatif auf wenige wes
fcutlid^e "»punctc eiferte. 3m S- 1578 t>atu er einen ©treit in
£et)bcn, rceit er Saloin unb SSeja'S £ef)ren über bie SJor^jcrbefitm;
mung unb bie >^tnrtd)tung uon Äe|evn angegriffen i)atte (Vyteubo-
gaert p. 198). Sm 3- 1583 fd)rteb er geilen ben nteberl. .RaUs
d^iömuä, worauf 2f. ©araoia, ^rof. ber 3:t)ecl. in ^epben, erwis
berte {Brand last, de la ref. I, 202). — Casp. Coolhaas, ^reb.
in Serben, ücrtljeibigte bie S'Jed)te ber weltl. Obrigfeit über bie
Äird}e, läugnete bie ßaloin. ^räbeftination, unb wollte aVLe alö
SSrüber onerfennen, wcld^e bie d)riftl. (Srunbtt)ai)rf)eiten annäfjmenj
würbe üon ber ©pnobe ju ?ötibbelburg 1581 abgefegt {Brand I,
282. 289, Ypey en Dermout II, Aaiit. p. 68).
5) Casp. Brantii (@of)n o. ®erl). u. aud) remonftr. ^reb. in 2(m=
f^erbam) hist. vitae Jac. Arminii, Arnslelod. 1724 {praef. notas-
que addidit J. L. Moshemius , Brunsvig. 1725).
6) 2)ie ^rcbiget in Seift A. C. van der Linden unb Reinier
Donteclock fd^ricben 1589; Responsio ad argumenta quaedam
334 alterte ^erioDe. 2rbfc^n. 1. SS. I5I7— lf>48.
geriet^ olSbalb mit feinem doßccjen granci§cu§ ©omaruö in
fo Tebenbigen Äampf, bag ftd) bie Parteien ber ©omaris
jlen unb 2{rminianer haib über baä ganje ©ebtet ber
Siepublif verbreiteten, ©eflritten trurbe jmar nur über bie
Galüinifcbe ?)räbejltination: ber Unterfcf)ieb ber Parteien »ar
ober rvdt tiefer. 2)ie 2{rminianer iroUten bibüfcbe ©infnd)s
^eit ber Sebre, grieblicbfcit in ber Äirci;e ') unb Untertrcrfung
Bezae et Calvini ex tractatu de praedestincitione in cap. IX,
ad Rom. um aU Snfratapfaricv beii Supralapfariienuig ju witev:
legen. ?[Rartin S^btue, ^vof. in j^ranerfer, forberte ben 2frmts
ntug auf, (5a(Din unb SScja gu oertfjetbigen, unb bie baburd^ oers
anlasten Unteri'urf)ungen füf)rten ben 2(rminiuö auf ganj entgegen:
gefegte Ueberjeugungen. C. Bratüii last, vitae J. Arminii ed.
Mosheim p. 22.
r) Vylenborjaert I)at 1610 ein merftriirbigeg ©efprad) aufgejeidinet,
tt3eld)eg er mit Is. Casaubonus ^atte, unb in rcelc^em ber le^tere
jtd^ offen über baSjenigc auöfprad^, trag er on bem (Saloiniimuö
JU tabcln ^atte. {Fraestantium ac erud. virorum epist. eccl.
p. 250). 3um ©d)tuffe: quaesivit (Casaubonus) de Arminio,
anne et ille haberet aliquid de quo conquerereiur. Re-
spondi, habere, sed praecipuum esse, quod ageret , ut posset
uniri Christianisraus : modum autem hunc esse, ut discritnen
fieret inter fundamentaüa et neu iundamentalia^ ut de iliis
certi esse posseraus, de liis libere prophetare. Ad hoc ille;
o sanctas cogitationes ! 2frniinut6 felbfr fagt in feinem Sefta^
mente (viia p. 199): coram Deo te^tor. me bona conscieniia
in munere meo et vocatione simpüciter et sincere ambulasse:
sollicite adtnodum et curiose hoc cavens, ne quid propone-
rem aut doceretn, quod non adhibita ante diligentia ex s.
Scripturis disquirendis comperissem cum iisdeui Scripturis ad
amussim convenire: quaecunque ad propagationem aniplifica-
tioiiemque veritatis, religionis christianae, veri Dei cultus,
communis pietaiis, et sanctae inter homines conversationis,
denique ad convenientem christiano nomini tranquillitatem et
pacem secundum verbum Dei possent conferre , excludens
Papatum , cum <jU0 nulla unitas fidei , nullum pietatis aut
christianae pacis vinculum servari potest.
Z^AL (5.1. 9?ef. Äii:d)e. §, 43. 2frminlanifd)ei-©trcit. 335
bevfclbcn unter bcn (Staat 8): bie ©omariflen verlangten ba^
gegen 2£nnal)me be§ firengen dalüiniöinuö fowot)! in ber
2cl)re a(§ in ber Unabl)dngigfeit ber Äircl;e üom (Staate.
S5crgebenä boten bie ben 2rrminianern giinfltgen (Staaten,
in benen Sob- ^(^n IDlbenbarneüelb unb ^ugo ©ros
tiü§ l)eroortraten , allcä auf, ben Äircbenfrieben gu crijalten:
bie ©omarijTen n)urben immer beftiger unb jlarrfinniger.
^aä) 2(rminiuö Sobe (1609) trurben fein SZac^foIger
(Simon ©pifcopiuä^), unb ber ^rcbiger im |)aag Sob-
Uytenbogaert 10) tie gübrer ber gartet. Um falfct)e SSors
iDÜrfe gu wibericgen, entwicPclten fte in einer an bie ^Btaat
tcn t)on |)onanb unb SBefIfrieölanb geridbteten SIemonfirans
tic 1610 i{)ren Sebrbegriff (SfJcmonfiranten) ") • «ber üers
8) ogl. J. Uytenbogaert tractaat van't Ampt en Aucloriteit
eener hooger Christelijke Overheit in kerkelijke sahen. 1610. 4.
Hugonis Groiü oratio in Senatii Amstel. IX. Cal. Maß 1616
habita. Opp. theol. III, 177.
9) Hisl. vitae Sim, Episcopii scripta a Phil, a Limborch, Am-
stel. 1701.
10) J. Uytenbogaert leven, kerckelijke Bedietiinge ende zedige
verandwoording , 1646. 4. (aud) t)intcc einer 2fuSgabe f. kerk.
Historie).
11) ©te oeveinißtcit ftd) über eine (ärJtärung San. 1610 (Uytenbo-
gaert kerk. Historie p. 524), tüefd)e mit ben nött)icien ^ormocr-
Snbcningen nad)f)er aH Remonstrantia ben (Staaten übergeben
würbe (in b. Schriftelijke Conferentie geho^iden in's Grovenhage
1611 tusschen sommige Kerkendienaren 1612. 4. p.l). 25ie fiinf
2frtifel, in tt)eld)en bie JRcmonflranten ifcre Se()re auSfpred^en, \at.
in SSentbem'6 I)ol!. Äird)= u. ©djulenflaat 1 , 635. SßSald)'«
SKeligionöftreit. aii^er b. \\xti). Äir^c III, 540: I. Deum aeterno
immutabili decreto in Jesu Christo tilio suo ante jactum
rnundi fundamentum statuisse, ex lapso — humano genere,
illos in Cliristo, propter Christum, et per Christum servare,
qui Spiritus s. gratia in eundem ejus Filium credunt: — contra
vero eos , qui non convertuntur, — in peccato et irae sub-
336 SBia-te gjenobe. ?{bfd)n. 1. S$. 1517—1648.
gebtid) bcmüfjeten ftd) tiefe Staaten, tie ©cgner (Kontras
remonjlvanten) jiir 2)ulbung tiefer gel)re gu bewegen '2).
jectos relinquere et condemnare nac^ Joh. 3, 36. II. Proinde
J. Chr. — pro omnibus et singulis mortuum esse, — ea tarnen
condiiione , ut nemo illa remissione peccatorum re ipsa frua-
tur, praeter hominem fidelem nad) Joh. 3, 16, 1. Joh, 2, 2.
III. Hominem vero salutarem fidem a se ipso non habere, —
sed necessarium esse eum in Christo per Spiritum ejus san-
ctiim regigni et renovari, — ut aliquid boni possit intelligere,
cogitare, velle et perficere nad) Joh. 15, 5- IV^ Haue Dei
gratiam esse initium, progressum ac perfectionem omnis boni;
— adeo quidem, ut omnia bona opera, quae excogitare possu-
mus, Dei gratiae in Christo tribuenda sint. Quod vero modum
operationis illius gratiae attinet, illa non est irresistibilis.
De multis enim dicitur, eos Spiritui s. restitisse, Act. 7. et
alibi multis locis. V. Qui Jesu Christo per veram fidem sunt
insiti, ac proinde Spiritus ejus vivificantis participes, eos
abunde habere facultatum, quibus contra Satanam — et pro-
priam suam carnem pugnent, et victoriam obtineant, verun-
tamen per gratiae Spiritus s. subsidium; Jesum Christum vero
illiä Spiritu suo in omnibus tentationibus adesse, manum por-
rigere, et, modo sint ad certamen promti , et ejus auxilium
petant, neque officio suo desint, eos confirmare. — Sed an
illi ipsi negligentia sua initium sui esse in Christo deserere
non possint, — conscientiae naufragium facere , a gratia exci-
dere, penitus ex s. Scriptura esset expendendum, antequam
illud cum plena animi tranquiilitate et jiktj^oqio^lcc docere
possent.
12) £)ie (Staaten »erorbneten auf jene 9?emonf!vantie (Uytenbogaert
p. 529), dat de Predicanten van 't gevoelen in dese Remon-
strantie uytgedruckt, zijnde in actuelen dienst, van de Cen-
suren der andere Predicanten desen aengaende souden blijven
bevrijdt, ende dat men d'jienkomende Kerckendienaren in het
cxamineren vorder niet on soude beswaren, als van oudts is
gebruyckelijck geweest, ende Sonderling in 't stuck van de
Praedestinatie, hooger noch swaerder niet als in de vijf
Artijckelen wordt verklaert. 2)ie @eifilid)cn eiElärten biefe Ser;
Sf). n. 6. 1. 5Ref. ^irc^e. §. 43. Sfrminianifdjer «Streit. 337
25er (Streit würbe baburcl() nod^ bitterer, bap er aud[) einen
^olitifcf?en (5t)ara!tcr annafjm. :X5ie (Staaten wiinfd)ten grie;
ben, unb ()atten 1609 ben I2iaf)rigen SBnffenjltÜflanb mit
(Spanien unter ber Leitung Don £)(benbarneüelb unb ®rotiu§
(jegen ben SBunfcb beö <Btattl)aU(^^f ^n'nj SiJ?ori^ ü. £)ranien,
burd;gefelit. ©egen i)ie le^tern fanb nun bte SSerlaumbung,
ta^ fie üon (Spanien beflocben fei;en, unter ten (konträres
monjlranten bejlo willigere ^ufnal)me, ba bte ju ben (Staas
ten t)a[tenben 2trmtnianer ber Si)ci(nal)nie an bem SSerrat^e
bcfcl)ulbigt würben '3). ^[c »on biefer ©timmung iiberwdls
t'iQUn (Staaten Don (Seelanb, ^rieölanb, ©roningen
unb ©eibern »erlangten eine Sf^ationalfpnobe, um tik SJe*
monjlranten ju üerbammen. £)ie (Staaten öon ^oUanb,
Utred;t unb IDberpffel wiberfpradjen gwar^*), inbeffen
orbnung, aU Wiltüä)en Gingriff in gciftt- (Sachen, für ungültig.
SSetgebenö »ecanftatteten bie Staaten ©efprädjc jwifcljcn ^rebigern
beibec Steile im ^aag 1611 (Ypey en Dermoid II, 193) u. in
Seift 1613 (Z. c. p. 201): eben fo blieb ii)t Secvet oom ^an.
I6H (Gro/ii opp. theol. III, 141), burd) TOeld)eö bie ©eiftlidljen
pm grieben aufgeforbert »rurben, ol)ne (Srfolg.
13) Ypey en Dermout II, 215. Sie (Stimmung bei* ©ontraremon^
ftranten erljeUt au6 Bocjermaimi ep. ad J. J. Breitingerum
(^reb. in 3üi-id)) 23. Jmw 1618 (Miscellanea Tigurina II, 429):
]Vl5'Sterium est iniquitatis, non (antum ecciesiasticae , sed et
poliiicae, quod quinquarticularia (quam vocant) controversia
occultat. Turbatur Ecclesia, lurbatur Politia. Orthodoxi
quibusdam in locis persecutiones passi sunt acerbissimas, et
regimen polilicum ejectis orthodoxis commissum est Papisti-
cis, Liberiinis, Neutralistis , qui ad induciarum exspiratio-
nem idonea essent hostium mancipia.
14) Ep. Ord. Holt, ad Jacob. R. 1618 (f. not. 1) p. 500: Sunt
qui existimarint, hasce controversias nationalis Synodi deci-
sione teiminandas. Nos vero Majeslatem tuam — expendere
oramus, prius an utilis sit futura illarum controversiaium de-
cisio , deinde an recte per nationalem Synodum id possit
©iefelev'ö Äirdöengcfdö. Sr SBb. 2te2t0tf)I. 22
338 fßmU ^eviobe. 2rbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
fec^ä tf)rer ©tabte, imb unter benfclbcn ba6 mddjtige Zm^texs
\>am, hielten e§ mit tcn ©egnevn, bie ©taatcn üon «^oUanb
expediri. Ad prius quod attinet, rogatnr Majestas tua exa-
minare, an credibile sit, in iis controversiis, de quibus ma-
nifesta est veterum Patrum dissensio, de quibus inter reli-
gionis instauratores convenire non potuit, ac ne inter Ponti-
licios quidem convenit, praestari posse a nostri saeculi inge-
niis, quort hactenus nuUa saecula praestiterunt. — Alterum
quod ad Majestatis tuae perspicax Judicium deferimus, hoc
est, an tutum satis sit, et concordiae omnium Ecclesiarum
conveniens , controversias , quae omnes ierme Ecclesias sunt
pervagatae, unius nostrae natioiiis S^'nodo determinari. —
Habemus et recens in Germania exemplum , ubi cum Saxones
Theologi et Pastores librum confecissent, quem concordiae
vocabant , — placuit Reginae Eii;abethae et piis Germaniae
Principibus, Francofurti conventum instituere, in quo legati
— epistolam ad Germaniae Principes scripserunt , in qua
ostendunt, recte ipsos facturos fuisse , si consilia sua contu-
lissent cum aliis genlibus, quae eundem, quem ipsi, Deum
invocant. — Tam piis moderatisque consiliis cum non au-
scultarent doctores Saxonici , sed paucarum provinciarum
consensum subscriptionibus firmarent, secuta inde est illa
luctuosa nobis, lucrosa hostibus , evangelicarum Ecclesiarum
divulsio. Quod ipsum satis grave nobis exemplum esse de-
bet , ne tale quid iterum committamus. Eo autem magis ad
communem evangelicarum Ecclesiarum statum periinebit
quicquid de praedestinatione et adhaerentibus quaestionibus
statuetur, quod Augustanae confessionis theologi in his con-
troversiis nunc maxime pedem figant (f. §. 42). — Et quan-
quam hoc anno provinciae quaedam iterum nationalem Syno-
dum urgere coeperunt, atque eam indicere sunt aggressae;
illae tamen provinciae, quae veteribus illis controversiis
magis implicatae praecipites condemnationes perhorrescunt,
assensum suum negant: neque arbitrantur id juris concessum
esse aliis provinciis, ut vel una invita, nedum pluribus,
coramuni foederatorum nomine aliquid imperii circa ecclesi-
astica usurpent^ cum id imperium minima ambigua stipula-
Zf). 11. (5. 1. dtef. Äirc()c. §. 4 3. 3f rminianifcf)ci' <BtX(it. 339
bHcben cnbh'd) allein, unb mußten ftdf), nad^bem if)re üovs
nel^mftcn ©lieber, £)lbenbarneüclb, ©rotiu§ unb .^ogerbceto,
auf S3efef)l ber ©eneralflaatcn ter^aftet n^aren 's)^ ebenfaUä
fügen. <So würbe btc 9?attonalfpnobe nacb X)ovtxed)t
(9^00. 1618 big Wlai 1619) berufen >6), unb ea ergingen aud)
©inlabungen ju berfelben an bie übrigen reformirten £ans
be§fird)en "). T)k ©ntfcbeibungen iraren üoraugjufeben.
2Bie jene ©taat6mdnner is), fo würben aucb bie JKemon;
jlranten üerurt^eilt i^), ber ßalmnifcbe ße^rbegriff über bie
tione provinciae singulae integrum illibatumque sibi servave-
rint, connexae quidem religionis vinculo cum vicinis provin-
ciis itidem, ut cum Majestatis tuae regnis, aliisque per Euro-
pam eandem veritatem sequentibus, sed sine ulla mutua sub-
jectione.
15) ^ugo ©rotiuS ü. Jq. Suben, SSevlin 1806. ©. 128. Ypey en
Dermout II, 215.
16) aSefdjlu^ ber ©cnecaljlaaten über bie SJeranfiaUung berfelben ».
11. s«oü. 1617 in Sentf)em'S i)oU. Äird)cn= u. ©djulenftaat I,
371.
17) Sie an bie ©d^wei^er f. Miscellauea Tigur. II, 273. SSrans
benburg voav cingelabcn, fil^tcfte aber feine Sf)eo(ogen, f. Jqc
ring'6 f)tft. 9lad)rtd}t o. b. erfien 2(nfang ber ref. Äirii^e in SBrans
benburg ©. 383. 9Jur 2in^alt wat ntd)t eingclaben. 2)en fran;
göfifdjen Sfeformirten war »on Subrcig XIII. bie SSefd^ioEung ber
©^nobe oerboten. <Sin Serjeid^nip aller SJJitglieber berfelben f. b.
SSentl^em I, 379. Jßon auölänbifc^en Äirdien »raren bort oertre«
ten, i>ie en9lifd)sbifd)öfltd)c, bie fdjottifc^e, bie Äirdjen ber ^falj,
»on Reffen, ®d)iüetj, SBetterau, @enf, 25remen unb (ämben.
18) Olbenbarneoelb b. 13. CKai 1619 l)tn9erid}tet, Stcgenboog 1,299.
19) Acta Syuodi nationalis Dortrechti habitae, Dordrechli 1620.
4. (bie officielle (Sammlung). Ada et scripta synodalia Dordra-
cena Ministrorum Remonstrantium, Herderwijci 1620. 4. (bie
remonflr. ©amnilung). Jo. Halesii (engl. @efanbtfd)aft6prebiger,
al§ 3ul)örer gegenwärtig) last. Concilii Dovdraceni (Serid^te a.
b. engt, ©efanbten im «CQ^G)- J- L.Moshemius lat. vertit, variis
observationibus et vita Halesii auxit , Ilamb. 1724. 83ie(e
22*
340 fß'mti ^etiobc. ?rbf(^n. I. 35. 1517—1648.
?)rdbe(Iination trurbe fonnh'd^ fefJgeflellt 20) ^ unb gegen bic
©djveiben in b. Vraeslanlium ac erud. virorum epistolae eccL,
inibefonbci-e bte SSerit^te beg [djotttfdjen Sf)eol. Gualth. Balcan-
fjuallus an b. engt, ©efanbtcn im ^aao, p. 527, 510 u. f. m. 3)te
S3erid)te öon ^. 5- SSreitinget nad} 3ürid^ (Miscellanea Ti-
gur. II, 377) ftnb fe{)r gu ©unften in ©pnobe. Balcanquallus
8. Ca/. y4ii>?-. 1619 (/. c. p. 565) niad)t bret SSemerfungen über
bie ©^nobc: 1. Praesidem ( 3o^- Sogermann, ^prcb. ju Seeu^
roaaiben) plus sibi, quam ullus ante eum Praeses, arrogasse
in conficiendis canonibus, quos a reliquis volebat apptobari
per nudiim placet, vel rejici per soliim non placet. — 2. Vi-
detur mihi multo minus turbarum in Synodo futurum fuisse,
si duo viri abfuissent, quibus praesentibus nunquam turbae
Synodo deerunt; Sibrandum (Sibr. Lubbertum, ^^rof. in ^xa-
nefer) et Gomarum (^rof. in ©röningen) inieiligo, qui alternas
habent vices furendi ac tumuhuandi. Proxima ante hodiernam
procella a parte Gomari deloiiuit: hodie Sibrandus invectus
est in nostrum Collegium (bie auelänbilc^cn Stjeologen) tanta
cum iracundia et impotentia, tantaque cum acerbitate verbo-
rum , ut nuUa re magis de ipso ultio sumatur, quam nuda
relatione verborum, quae protulit. (2Bie bie beiben juerfl bie
bremifd^en Stjeotogen, alßbann ©omarug ben Sifd)of o. Sanbaff
betfibigten, f. p. 547 ss ). 3. Nisi Tu, Vir ill. , magna dili-
gentia provideas, ut bonum consilium huc afferatur, prout
comparalum esse video, Synodus erit res omnibus saeculis
deridenda. Praeses et Provinciales nujlo modo consuFunt
dignitati aut honori exterorum, neque flocci faciunt rationem,
quam reversi tenebimur reddere omnibus eam petentibus.
Volunt canones suos ila turgere speculationibus ex catechismo
petitis, ut prae iis crepare ac disrumpi videanturj satisque
vid'eo , nullum esse in Synodo ministrum Coniraremonsiran-
tem , quin velit eam doctrinam, quam ipse proposuit, et
contra quam Remonstrantes exceperunt, totam canonibus in-
farciri, ut ostentare possit a se dicla.
20) ©omaruS trat <xU Supratopfarier i;croor (Ada Syn. nationalis
p. 272: non tantum hominem lapsum, sed etiam ante lapsum
in praedestinatione a Deo consideratum , cf. Balcanquallus,
Z\)M e.I.JRef.Äir^e. §.13. 2{rminiauifcf)cr Streit. 341
vemon|!rantifcf)en©eij!lic^en, fofern ffc ni4)t auf aUe geifHidjc
Fraest. vir. epist. p. 556): md) Sreitinget {Mise. Tigur. II,
419) xvat er bcu cinjige (Supvalapfarier. S5ie (änglänbcr ttJoUten
bavauf einige duriores locutiones {fi:pi-atapfarifd)e) oeworfen t)a.
ben, namentlich biefe: De.un movere hominum linguas ad blas-
phemandum, unb: hominem non posse plus boni facere quam
facit. Sie «^efTen u. SSremenfcr fd)lo(Ten ^id) i()nen an, aber ol)ne
(grfotg (^c/a 5yn. nat. p. 277: ne calumniari possent adver-
sarii, rejectione phrasium incomniodarum etiam doctrinara
ortbo'doxam, quam professi essent illi, q"J in ejus explica-
tione ejusmodi phrasibus dnrius aut imprudentius usi viden-
tur pariter damnari. cf. Blancanquallns , Praesl. vir. epist.
p. 569. Mosheim in edit. Ihdesii p. 58). 3nbefTen trurbe bodö
bet ^rof. Jo. Maccovius in granefer, »etdjer wegen at)nUc^ec
®ä^e (5- 23. Deus destinat aliquos ad poenam et ad ea, pro-
pter quae juste infligi mereatur) angeftagt n)av, nad) einer ge.
t,eimen S3ert)anbUa-.g evmat;nt , m ^o\d)n ®ä^e, i^elc^e :j(ergcrni^
gäben, unb rd^otaPilAer meb,m[\en , mW migüerflanben »erben
!önnten, äu enti,atten ([• J- Heringa twistzaak van Maccovius
l b. Archief voor kerk. Geschiedenis 111, 503). Sie Canones
Syuodi de V Remonstr. articulis f. Acta Syn. natio^i. p. 279,
auc^ befonbevg officiell gebrucit : Judicium Syn. nat. habitae
Dordvechli ann. 1618 ^M619 de guinque docirinae capiUbus
in Ecclesiis Belgicis conlroversis promulgatum 6. Maj. 1619.
4. auc^ in memeyer coli. conf. Reform, p. 690. ©ie serfoUen
in 5 capila: 1. de divina praedeslinatione, 2. de morte Chri-
sti et hominum per eam redemptione , 3 et 4. de hominis cor-
ruplione et conversione ad Deum ejusque modo, 5. de perse-
verantia Sanctorum: jebeä Sapitet mm mit einer rejectio er-
rorum. cf. 1, 7; Est autem electio immutabile Dei proposi-
tum, quo ante jacla mundi fundamenta ex universo genere
humano, ex primaeva integritate in peccatum et ex.tium sua
culpa prolapso, secundum liberrimum voluntatis suae be-
„eplacitum, ex mera gratia, certam quorundam hominum
multiiudinem, aliis nee meliorum nee digniorum, sed in com-
muni miseria cum aliis jaceutium , ad salutem elegit in Chri-
sto quem etiam ab aeterno mediatoiem et omnium electorum
342 ^mk ^eviobc. 2(bfc^n. l. S5. 1517—1648.
%i)ätiQldt öerjidjtcten, bie SSerbannung au^e\ptod)m 2').
Sn ber Zi)at trurbe bamit aud[) bie lut^erifdje 2e()re üerwors
Caput, salutisque fundamentum constituit, alqiie ita eos ipsi
salvandos dare et ad ejus coramunionem per verbum et Spiri-
tum suum efficaciter vocare ac trahere, seu vera in ipsum
fide donare , justificare, sanctificare , et potenter in Filii sui
communione custoditos tandem glorificare decrevit, ad de-
monstralionem suae misericordiae, et laudem divitiarum glo-
riosae suae graiiae nad) Eph. 1, 4 — 6. Rom. 8, 30. 3n bec
rejeciio errorum, tüeld^e fid) ijintix iebem ßapitel finbet, Wfrbcn
offenbar bie ßut()ecaner awd) getroffen, rcenn alö Srclel)rer oernjor?
fen werben Cap. 1,4: qui docent , in electione ad fidem
hanc conditionem praerequiri, ut homo lumine naturae recte
utatur, sit probus, parvus, humilis, et ad vitam aeternam
dispositus, quasi ab istis electio aliquatenus pendeal^ unb
Cap. 3 et 4, 8: qui docent, Deum in hominis regeneratione
eas suae omnipotentiae vires non adhib^re, quibus voluntatem
ejus ad fidetn et conversionem potenter et infaliibiliter flectat;
sed positis omnibus gratiae operationibus , quibus Deus ad
hominem convertendum utitur, hominem tarnen Deo et Spi-
ritui regeneraiionem ejus intendenti — ita posse resistere, —
ut sui regenerationem prorsus impediat. »gl. §. 42. not. 4.
J21) f. bie Sententia Synodi de Remonstrantibus ()inter ben Cano-
nes. S)ie 2fnfii^rer ber Partei »werben i^rer geiffl. 2Cemter ents
fe|t/ reliquos autem, quorum cognitio ad Synodum hanc na-
tionalem non devenit, Synodis provincialibus , Classibus et
Presbyteriis, ex ordine recepto, committit: quae ononi stu-
dio procurent, ne quid Ecclesia detrimenti vel in praesens
capere , vel in posterum metuere possit. Sie >^ciupter tnutben
alebann oor bie @eneralf!aaten geforbert, um bie Akte van stil-
starid (b<iö SSerfprec^en fid^ aller fird)lid)en S^ätigfeit ju entl)a(s
ten, f. biefelbe b. Ypey en Dermout IL Aant. p. 175) ju untecs
jeici^nen, bie SSSeigernben wuiben beö Sanbe6 oerwtefen. ©egcn btc
übri-gen remonffr. ©eiffüd^en »erfuliren bie ^i-oüincialfi)noben,
»eld^e äuerjl eine Unterfc^rift ber 35ortre(^ti[(i^en 5Sefd}liiffe, wenn
btefc öectocigert würbe, bie ber acte van stilstand forberten, unb
wo öud| biefe abgelefjnt würbe, bie CanbcSöerweifung »eranlaften,
Zf), II. (5. 1. 9?ef. Äird)e. §. 41. 9lemon|lvantcn. 343
fen, unb bamit aucl) von rcformivter @ctte bie ©pöUung
mit tm ßutljeranern befejligt 22).
§. 44.
fSeitcre ®d)icffare bec «Remonpronten.
sßieU 9?emonftranten würben 1621 üon ^xkhxid) III.,
^erjocj üon ^oljlein, aufgenommen, unb baueten S^ieb.
rid)§jiabt in ©d^IeSraig •)• Wn^^^' ^^n in ben ««ieberlan^
ten gurucfbleibenben »eranla^le bie (gntbebrung ber ©eifllicben
bie @ntflel)unc| ber Partei ber ^i^pnöburger ober ÄoUe^
gianten, we(d}e geleitet üon hen brei SSrübern »an ber
Äobbe örunbfai^licb ciUe ©eijllicbe üernjarfen 2). ma<i) bem
Sobe be§ ^rinjen SS)?ori^ (f 1625) unter bem ©tattl)alter
^einrid) griebrid) feierten bie vertriebenen ©eiftlicben in i{;r
söaterlanb jurucf, unb man gejlattete i{)nen anfangt nur
ftiafd)TOeigenb Uebung it)re§ ®ottegbienjle§, hi^ 2(mfterbam
1630 ibnen bie ßrricbtung einer Äircfce ^ugeflanb. 2(mjier.
bam unb SRotterbam würben iijre ^aupm^ ^ »n 2(mfterbam
crricbteten [ie ein ©t;mnafium jur :2{u6bilbung üon Se()rern s).
Ypey en Bermont II, 245 f. bie voUjtanbigen TTcten bet ©ijnöbe
»on ©übOoUanb über biefe 2(n9ele9ent}eit in b. Archief voor ker-
kel Geschiedenis VIL Uebec bie getüaltramen SSei-folgungen bec
sRemonjlranten f. giegenboog II, 164 ff. ^nnä COlorife mr
EeineSircäeö für biefe ©tv-enge, Ypey en Dermout II, 228. 268.
22) r MosÄ./«ms de auclorüale Conc. Dordraceni concordiae
sacrae noxia oor f. 2(ug3- t)on J. H«/..»' /«•«/• Co«c. Dordr.
1) JBrrtnd« Ä««/. d^ la reform, des Fais-bas II, 330. ^ontops
piban'Ö annales Ecdesiae Danicae III, 713.
2) ßr««di II, 218. Ip^y ^« De»-«io«< II, 284. ©ie ^aben fiel)
im ISten 3at)t^. unteu bie gjlennoniten oerloren, Ypey en Der-
mout kerk. geschiedenis der 18 eeim IX, 239 — 271.
3) Brandt II, 311. Ypey en Dermout Geschiedenis van de herv.
Christ. Kerk in Nederland II, 324.
344 SSicrtc ^criobe. 2Cbfc()n. 1. «B. 1517—1648.
^k 9?emon|?ranten ixaUn jc^t mit if)rer 2;el)rei9ent^üms
lid)feit beutHd^jer l()eröor. Se me^jr nadj ifjver 2(nfirf)t bie
©peculatton fid) in bem calütnifdjen ©ogma üerirrt \)ätU*^
be|!o entfd)iebener madjten fte mit SurucftDeifung aller menfcf)«
lieben SSefenntniffe ^ ) allein t:)k Ijeilige (Sd)rift ju bem ßeits
fierne il)rer Sebre, kQtrn aber befonbern 2öert() ouf bcn
i)raftifcb bebeutenben Stbeil berfelben^). ©o n?{berfi3racl[)en
4) ©pifcopiuö fc^cteb 5\üac,btc Confessio s. declaratio [sententiae
Pastorutn, qui in foedernto BelgioeReinonstranles vocantur,
Herderwijci 1622. 4. {Opp. II, II, 69), K>(i)xte aber in berfels
ben auöbriicEUd^ bie ?0?einung ah, aU ob fie ein binbenbeö 2(nfe^en
l)aben [oUte. Sc »erlangte in S3ejief)ung auf ©(aubengbeEenntniffc
in b. praef. {Opp. II, II, 71): 1. Nemo ad formulas illas con-
fugiet, ut ex iis certa fide, veluti ex foniibus hauriat ac de-
promat ea, quae credenda sunt. — 2. Nemo ad earum sen-
sus adstringetur, aut adstringi se patietur alia lege, quam
quatenus et quamdiu ip?e certo deprehendit atque in consci-
entia sua convincitur, eas cum Scripturarum sensibus conve-
nire. 3, In disputationibus, collationibus, examinibus ad illas
nunquam provocabilur , neque ad illarum inendem revocabun-
tur fidei controversiae; sed ad solum verbum divinum, tan-
quam ad regulam unicam — omnes — exigentur aut expen-
deniur. — Hoc itaque f'undaraento semel rite jacto — semper
in Ecclesia J. Chr. sarta tecta manebit überlas, qua sine pe-
riculo in formulas istas inquirere, iisque sine scrupulo con-
tradicere (salvis semper modestiae, caritatis et prudentiae
christianae legibus) licebit. cf. Ch. J. W. Mosche hist. sen-
tentiarum Uemonstrantium de rebus ad religionem et consci-
enttarn pertinentibus Spec. 1. Jenae 1790. p. 35.
5) Tlpiscopiiis l. c. p. 73 : Ad praxim autem christianae pietatis
omnia direximus. Quippe veram theologiam credimus mere pra-
cticam esse, non autem vel simpliciter, vel maxima et potiore
sui parte speculativam , et proinde quaecunque in ea tradun-
tur, eo unice referenda , ut ad officium suum sedulo lacien-
dum, et tnandata J. Chr. observandum acrius aptiusque homo
inflammetur atque animetur. Arida enim , efToeta, sterilis, et
Sr^. II. (5. I. 9Jef. Äircf)(j. §. 41. 9?emonf!rantcn. 345
ftc \o\vol)i hex ()ett?5(;nlid[)cn £ef)re üon ber ßrbfunbe 6), al6
proinde spuria est (heologia , qiiae intra inanem speculatio-
nem et contemplationem meram consistit, quaeque, postquatn
diu muUumque vigilantissimi ciijusque indusiriam fatigavit,
atqiie ingeniiim soliim operose exercuit, ad voluntatem tarnen
non penetrat, et debitum Deo obsequium in ea non gignit;
eoque nee veram nee salulit'eram Dei Christique notitiam in
nobis efficit. — Caetera omnia, nisi ad hunc scopum diri-
gantur, coram Deo vana sunt ac frivola, et per se minimi
pretii) adeoque paene nihili ducenda (cf. itistitl. theol. Hb. I.
c. 2. Opp. i, 4). p. 72: Potest salva manere pax et concordia
chrisiiana, imo debet etiam, inter coelus opinionibus divisos
disiinctosque, si modo per nos non stet, quominus omnes isti,
qui necessaria omnia ad salutem adhuc retinent, et dogmaia
pietati noxia praefracte non urgent, in unum coeant, et mu-
tua caritate aique amore fraterno sese invicem in Domino
Jesu complectantur. At si per nos stet, quo minus Ecclesiae
illae coalescant et in unum corpus consolidentur , quae coa-
lescere ac consolidari possunt et debent, aut si unitas con-
junctasque sine necessitate discindamns, ac in partes divida-
mus, tum vero schismatis reos nos facimus, et turbatae pacis
ac concordiae apud Deum postulari meremur: quod adeo
verum est, ut Apostolus non minus etiam schismatis reos
agere videatur, qui Christi esse gloriabantur, non minus certe,
quam caeleros, qui se Pauli, aut Apollo, aut Cephae esse
dicebant. 3" feilKi; Apologia pro confessione { l. c. p. 114)
»cctfjetbigt er au6fü()rlid) bcn vemon(ifantif(i)en ®Q§, pauca ad-
modum esse, quae praecise ad aeternam salutem obtinendatn
scitu et creditu necessaria sunt. ogl. §. 43. not. 7. f. G, G.
Zeltneri breviarium controversiarum cum Renionstraniibus
agilatarum, Norib. et Allorfi 1719, p. 1. 50.
6) Simonis Episcopii institt. theol. lib. F. c. 2. {Opp. I, 402):
Patet, fontem sive causam, unde miseria haec duplex in Uni-
versum genus humanum profluit, esse suam propriam cujusque
hominis culpam, sive potius liberrimam hominis voluntatem;
quia impossibile est, ut homo aut peccati reus fiat absque
propria voluntate sua libera, aut poenae sive miseriae pro-
346 «Biertc ^enobe. 2(bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
ber f:peculatiüen ZxmtäUUi)re '). ©benbegfjalb würben fie
um fo €f)er be6 (5ocintani6mu6 befc^ulbigt, aU fie in ber
prie dictae absque culpa sua, eaque vincibili aut evitabili.
Uebet bie Srbfönbe: 1. Scriptura nuspiam peccati alicujus ori-
ginalis meminit, nedum ul peccatum istud miseriae hujus
causam, quid dico, causam primam ac poiissimam, imo uni-
cam esse asserat. 2. Nee ut adseruisse id credaiur Scriptura,
ralio sinit, was au6füf)rnd) crwiefeu wirb. Zeltner p. 193.
7) Sim. Episcopii instill, theol. IV, 32. {Opp. I, 333): Sed vero
addo, certum esse ex iisdem Scripturis, peisonis his (ribus
divinitatem, divinasque perfectionis tribui non collateraliter
aut coordinate, sed subordinate : ila ut Pater solus naturam
istam divinam et perlectiones istas divinas a se habeat, —
Filius autem et Spiritus sanctus a Pj^tre ; ac proinde Pater
divinitatis omnis, quae in Filio et Spiritu S. est, fons ac
principium sit. p. 334 : Subordiiiatio haec diligenter atten-
denda est. Permagnae enim est utilitatis : quia per eam non
tantum funditus tollitur xQi&föti^q, quam collaleralitas paene
necessario secum trahit, sed et Patri sua gloria sarta tecta
conservatur. Enimvero subordinatione hac posita certum est,
Patri soIi proprie istam divinitatis perfeciionem sive dx/.ifiv
competere, quod eam a se ipso i. e. a nullo alio habeat. —
Unde consequitur, Patrem sie esse primum, ut etiam summus
sit, tum ordine, tum dignitate, tum potestaie. — Certe ogo
nuUus dubito, quin Filius ipse Patrem suum ob hanc etiam
praerogativam et £4o/>Jv se majorem vocare potuerit, Jo. 14, 28,
et Scriptura passim Patrem vocet nunc Deum absolute, nunc
unum Deum I.Co?'. 8, 4, nunc unum Deum et Patrem omni-
um Eph. 4,6, nunc unum et solum verum illum Deum Jo,
17, 3, nunc Deum ac Patrem Domini nostri J. Chr., uti pas-
sim in epistolarum initiis. — Cap. 34. p. 338: Reslat ut vi-
deamus, — utrum praecise ad salutem scitu ac crsditu neces-
sarium sit, Jesum pecuiiari isto, quem adstruximus, modo
Filium Dei esse, iisque qui id negant, aut in dubium vocant,
ac proinde id confiteri non audent, anathema sit ditendum.
Resp. Argumenta pro parte negante mihi longe videntur
praeponderare, et quidem haec. Primum, quia nuspiam in
Srf). II. 6. 1- 9?ef.^iv(I)e. §. 15. ^rdbcPination m6) 1619. 347
ZW in ein freunMidjerea SSer()ältnif ju ben (Socinianern
traten, aU tcn übrigen Äirdjen sulafffg fdjien s).
§. 45.
^robcjtinationgUf)t:e nad) ber ©i^nobe »on Sortcec^t.
Ungeacbtet bie ^ortred)t[d)en S3efd)liifTe ^on 9leprafen=
tanUn Der meijlen reformirten ganbegfircl)en unter3Ctd)net
mirben; fo üermogten [te borf) feine^n^egee bem |lrengcn ßal--
mni6mug ben aügemeinen ®ieg in ber ganjen reformirten
Äirdje ju gewinnen. Sn ben reformirten Äirdjen üon 33 ran.
Scriplura id necessarium creditu esse adseritur, nee per bo-
nam nedum necessariatn consequentiam ex ea elicitur. •—
Secundum argumentum nostrum hoc est. Quia honor Christo
debitus, i. e. fides et obedientia, quam Deus Pater Jesu
Christo attributam vult, sarta tecta constare, i. e. Christo
tribui potest absque eo, quod cognoscaiur isto peculiari
modo ex Patre suo genilus esse. — Tertium argumentum:
In primitivis Ecciesiis , quae ab ipsis usque Aposlolorum
temporibus, sallem per tria integra saecula fuerunt, fides ac
professio specialis hujusmodi filiationis ad salulem scitu ac
creditu necessaria judicata non fuit: ergo cur jam necessaria
credatur, causa non est. Zellner p. 71. 87.
8) SBgt. ®rotiuS ®d)reiben an ben ©ocinianer 3o^. (Srelt oom
10. ?ölat 1631 {H. Grotii epistl. Amslel. 1687. fol. p. 104):
Belle in epistola tua - de me judicas, non esse me eorum
in numero, qui ob sententias salva pietate dissentientes alieno
a quoquam sim animo, aut boni alicujus amicitiam rfpudiem.
Etiam in libro de vera religione - multa invenio summo
cum judicio observata: iilud vero saeculo gratulor, repertoä
homines, qui neutiquam in controversiis sublilibus tantum
ponant, quantum in vera vitae emendatione, et quotidiano
ad sanctitatem profectu.
348 S^ierfc ^eriobc. 3(6frf)n. 1. SS. 1517—1648.
benburgi)/ 7tni)alt, Reffen unbSSremen^) njurben
jTc gar nid}t angenommen. Äonfg Sacob I. I)atte jwar bic
S^orfredbter (Spnobe aud) bitvd) :£)eputirte ber Qpi^fopaU
!ird;e befct){(ft: inbeffen 1622 Derbot er tm Qal'oini^mu^ ^),
bte remonj^rantifcben ©runbfa^e brangen in tie (Epi\topaU
ürcbe ein ''), unb bitbeten bie 5aI)Ireid)e Q)artei ber ßatitus
1) ^ertng'ä ^if!. 9tac^vic[)t D. b. erpen ^fnfang ber rcf. Äivd^e in
SSianbenburg. ©, 391.
2) Ludov. Crocius (^afror ju ©t. SOJartini/ unb einet ber bremi=
fc^en Sfjeologen in Sortredit) erf[ävte fid) in f. syntagma theolo-
giae , Breni. 1636 in ber \Je(}re o. b. SBorijevbeftimmung für einen
©(i)üter ?OJetand)ti)onS. Saf)fr eiferten bie prengen 2(nl)änger oon
Sortred^t (f. Crocii dyodecas dissertatt. opologeiicarum et exe-
geticarum syntaijmaiis theol. Bremae 1642 in praef.), Bremam
versam in speluncam horrendarum damnatariimque haeiesium,
Atheismi ac Libertinismi ; et inibi nunc (emporis omnia indu-
bitata pietatis mysterin, quibus nostra salus innititur, ab
ipsis fundamentis convelli. — Suspicantur, nos monsira alere,
et nescio quam tertiam Ecclesiam a Lutherana et Ileformata
divcrsam temere moliri.
3) f. Oben §. 29. not. 10.
4) ®d.)on 1622 fd)reibt Doubletius ad G. J. Vossium in b. oben
§. 29. not. 6 citirten epistola über bie Unioerfttät (Sambribge:
Videbar ego in Gantabrigiensi Senatusconsullo videre plus-
culum bilis in rigidos istos Genevensis reformationis profes-
sores; sive ea causa sit, quod Pnrilanorum omne nomen ex-
oäum habent, sive quod plerique ibi Remon«uantiuni senten-
tiae sunt addiciissimi. Fui istic tempore comitiorum in con-
vivio publice splendidissimo, cui plusqnam triginta Doctores
tlieologiae, aliique equites ac nobiles intererant, ubi acerrime
de ^Jraedestinatione, libero arbitrio, et reliquis apud vos
lantopere controversis capitibus disputabatur , quibusdam Re-
monstrantium sententiam obnixe defendentibus adversus
Doctorem Balcanquallum — : quo nomine cum ego valde mi-
rarer, dicebant mihi Doctorutn unus et alter, — dubium sibi
esse, iitra pars plures in Academia haberet fautores, Remon-
2:().II.6.I.9^cf.Äir;d)c.§.45.^rabcjlinationnac^l619. 349
binarier^). S)ie franjofifd) reformtrfe Äircl^ \)atte fid)
jral)rcnb be§ ®treite§ bcn Svemonjlrantcn günjligcr Q^ei^t
atö bcn ©cgncvn bevfc(bcn 6): ftc nal)m j^war aläbann, um
fiel; von ber gropen ®emeinfd)aft bcr JKcfovmivten nid)t ju
trennen, auf bcr ©ynot'e 5" ^^«i^ 1620 bic ^ortrec()ter Sßcs
fc|)lujye an''): t>a^ fi'e aber über tk jlreitige ße|)re fortwdt)^
strantiumve , an Contraremonstrantium. Quod in privatis col-
loquiis ipse postea verum comperi in quam pluriinis. SSgt.
oben §. 28. not. 22.
5) f. oben §. 29. not. 11.
6) £)tc ®i;nobe gu Tonneins 1614 {Tous les Synodes nationaux
des eglises refortnees de France par Mr. Aymon, a la Haye.
T. IL 1710, 4. II, 57) be[d)loö eine Union äunäd)|l bet vefovmit;
ten Äivdjen gu üeranlafTen, s" «'cld)er alöbann aud) bic 2utt)ei-anef
cingetaben werben foUten. gut ben erfleven ^wed foUte aus aUen
reformivten (Sonfefftonen eine für alle Äird)en gemeinfame jufams
mengeftellt werben, dans laquelle on pourroit omettre plusieurs
points, qui ne sont pas necessaires ä nötre salut elernel :
parmi lesquels on peut compter ces controverses , qui ont ele
agitees touchant le franc arbitre , la perseverance des Saints,
et la predestination: <5tant une cliose tres-ceriaine, que tou-
tes les erreurs en fait de rpjigion proviennent de ce que l'on
veut DU trop savoir, ou trop avoir; c'esl-ä-dire, que la cu-
liosite et l'avarice en sont les sources. C'est ce dernier
peche, qui a corrompu et ruine l'eglise de Rome. Mais Sa-
tan fait encore tous ses etforts pour nous corrompre par le
Premier. Quoiqu'il en soit, si nous pouvions seulement gag-
ner cela sur nous, que nous ignorassions volontiers plusieurs
matieres, et que nous fussions contens savoir iiiüqnement ce
qui regarde le saiut de nöire ame, et la gloire de Dieu;
nous ferions un grand pas, et on peut dire, que nous aurions
deja bien avance nötre ouvrage d'union.
7) Aymon II, 182. Sie J)crtred)ter lixtiM wwxien üorgerefen u.
gebilligt, unb cg würbe eine ©ibeöfonnel feflgeftellt, burd) weld^c
fid) bie ©ijnobalglieber ju benfetben verpflichteten, unb alte &dp
l\d)e fid) »erpf{id)ten foUtcn. 3n bcrfelben wirb bie Ce^cc bev 2fr;
350 SSicrfc ^criobe. Wc^n. 1. S5. 1517—1648.
renb glei'd) badjtc, jet^te fie balb barauf baburd^, ba^ fte bic
8utf)eraner in aüen ^auptartifeln für recf)t9ldub!g erf(drte s).
£iarauf gewann be§ 5D?ofe§ 3(myralbu§, ?)vcf. b. S^eol.
JU ©aumuv , Universalismus bypotheticus 9) unter t}en
nttnianer oernjorffn, parcequ'elle fait dependre l'eleclion du
fidele de la volonte de rhomme, et atiribue tant de pouvoir
ä son franc arbitie, qu'elle aneantit la grace de Dieu , et
parcequ'elle deguise le Papisme pour etablir le Pelagianisme,
et renverser toute la certiiude du salut. Sn^efff" tüerben bie
©eiftltd}en exmaiint, qu'ils s'abstiennent des questions vaines
et curieuses, qu'ils ne fouilleiit point dans le conseil secret
de Dieu au de-lä des termes de sa parole; qu'ils ignorent
plütöt les choses cachees que de s'ingerer dans celles qui
sont illicites, et qu'ils fassent servir toute la doctrine de la
predestination ä la pratique des vertus, ä la consolation des
ames , au repos des consciences , et ä l'etude de la piete,
afin que par ce moyen toute occasion de contestation soit
levee.
8) Synode national de Charenton 1631 {Aynion II, 501): Ce
Synode declara, que parceque les Eglises de la confession
d'Ausbourg convenoient avec les autres Eglises Refortnees
dans les points fondamentaux de la veriiable religion, et
qu'il n'y avoit ni superstition, ni idolatric dans leur culte,
les fideles de ladite Confession, qui par un esprit d'amitie et
de paix se joindroient ä la coniraunion de nos Eglises dans
ce roiaume, pourroient, sans faire aucune abjuration, etre
ret;üs avec nous ä la table du Seigneur, et qu'en qualite de
parains ils pourroient presenter des enfans au baleme, pour-
vüqu'ils promissent au Consistoire de ne les soliciter jamais,
ni directement, ni indirectement, de transgresser la doctrine
retjue et professee dans nos Eglises; mais qu'ils les instrui-
roient et eleveroient dans Ics points et articles qui leur sont
communs avec nous, et toucbant lesquels les Luiheriens et
nous sommes d'accord. ©anj in ßaloin'ö ®ei(te f. §. 35. not.
45. am (Sd)luffe.
9) eine rccitece 2fuöbilbung bec fiet)re beö ©d^otten Jo. Camero,
nad) einanber ^rof. ju ©aumur, ©laSsow u. SOiontauban + 1625.
Zf)M. e.I. ^ef.Äir4)e. §. 45. ^rdbeftination md)\6\ 9. 35 1
franä6fifcf)cn 9feformirten , tro^ allen SSiberfpruc|)ä ber ^k:
berlanber ^^) U^x große SSerbrcitung.
2(mi)raut trug jeneö ©i)f!em Bot in b. Tratte de la predestina-
tion et de ses principes differents , Suumur 1634. »®ott ^at
befd^IofTen, alle ?OZenfd)en burcl) e()rifium felig ju ma&jQn, trenn
fte an if)n glauben (offenbat eine (Scnceffion für bie iJuttjetanet)}
burd^ biefe allgemeine SSerufung jur (Seligkeit \o\xh iljnen "ita^ p()i)s
fifd)e SSetmögen ju glauben gegeben, aber nid)t bie motalifd^e
Ätaft: biefe ert()eilt nur bie befonbere SSerufung ben (Srträf)lten.
3fud) bie >:^eiben fönnen in golge ber Orlöfung burd; 6f)viftum oljne
eine genauere Äenntniß Stjrifli bod) an if)n glauben unb felig vuers
ben burd) einen allgemeinen ©lauben an bie göttlid^e S?orfel)ung
unb Sarml)er5igfeit. Semgemä^ erEtärte ^fmpraut oor ber ©pnobc
ju 2(len(;on 1637 {Blondel acies authentiques p 23) , que Jesus
Christ est mort pour tous hommes suffisament, et pour les
seuls esleus efficacieusement. Unb er unteri'd)icb jwet göttlid^e
9Jatf)fd)lüffe p. 25, le premier, de sauver tous les hommes
s'ils croient en lui, et le second, de donner la fei ä quelques
uns. cf. Jaeger Iiist. eccL et polit. saec. XVII. {Uamb. 1709.
fol.) I, 522. Chr. M. Ffaffii de formula consensus Helvetica
diss. Tubing. 1723. 4. p. 5. Mo'ise Amyraut, sa vie et ses
ecrits, these par Ch. E. Saigey, Strasbourg 1819. p. 16. 9}?os
feö 2(mpralbu6 t>. D. 11 lex. Bäjvoeiiev in SSaur'ö unb 3c U
lcr'6 tf)eol. 3nt)tbiid)ern 1852. I, 41. II, 155,
10) S5et SBiberfprud) ging oon 35umoulin , ^rof. in ©eban, auö,
iüeld^er iie fl)ecl. gacuUäten in ®enf, 8ei)ben , ^ranefer unb @rös
ningen gegen 2imi)raut unb ben mit il)m einoerjlanbenen ^aul
Seftarb, ?)reb. in SSloiö, aufregte, f. bie ©d^reiben betfetben an
bie SfJationalfpnobe in Aymon synodes nationaux II, 604. ^ietrc
25umoulin be3eid)nete in bcm feinigen folgenbe ©ä|e 2lmi)rautö al§
Strtljümer (/. c. p. 618), qu'il n'est pas absolument necessaire
ä salut d'avoir une connoissance claire de Jesus- Christ, que
Jesus- Christ etoit mort egalement et indifferement pour tous
les hommes, que les reprouves peuvent etre sauves s'ils veu-
lent, que Dieu a des conseiis et des decreis qui ne produi-
ront Jamals leur effet, que Dieu a öte aux hommes leur im-
puissance naturelle pour croire, et qu'il les a convertis a soi,
352 SJicrte ?)criobc. 2fbfd)n. 1. -95. 1517—1648.
3tt)citcö (S^apiteh
Qlug^ilbung ber äußeren Örbnungen tn ben eöange»
§. 46.
üfuöbilbung bcr SSerfaffungen ber eoangetifc^en Äii'd)en.
Bö)enltl übet ba^ urfprüngt. S3erf)ältnip b. Äird)e jum ©taate auf
bcm ©ebiete be§ eüang. '»Protepantiämug , tf)eol. ©tubicn unb
Ärit. 1850 I, 203. II, 453. Seffelben Sßefen be6 ^rotfRans
tigmug S5&. 3. ß. Stid)ter'6 ©efc^. ber euangel. Ätrc^enoers
faffung in Seutfd)lanb, Seipjig 1851.
£ut()er unb 3n?incjli waren barin einig, bag aUc fird[)Iis
d()e SRedjte in ber ©emeinbe ttjurjelten i). ©ie verwarfen
qu'il fasse dependre l'efficace de l'esprit qui regenere d'un
conseil, qui peut changer. Sie 9iattonal[9nobe in lilenqon
1637 entließ ben 2(ngenagten eijrenoüU, nad)bem berfelbe ftc^ näs
t)cr erklärt f)atte, unb iJjm ber ©ebraucQ einiger beö föligoer;
jlanbeö fäfjiger gormetn unteifagt war {Aymon 11, 571). ©ben
fo fprad^ i^n aud^ bie ©pnobe öon G^arenton 1844 üon ber 2Cn»
iElage frei, ba^ er jene ©djranfen nid)t Ua&jUt ^jahi , unb erlaubte
i^m, auf augiüärtige 3Cngriffe ju antworten (/. c p. 603). S)iefe
erfolgten befonberS »on grib. ©pan^emiue, ^rof. in Cei)ben, unb
©am. gD^arefiuS, ^rof. in ©röningen. Sagegen erfd^ienen für
2(mt)raut Ades authentiques des eglises reformees iouchant la
paix et charite fraternelle , par D. Blondel, Amst. 1655. 4.
Jo. Dallaei apologia pro duabus Ecdesiarum in GaÜia prote-
stantium synodis nationalibus adv. F. Spanhemii exercitaiiones
de gralia universali , Amst. 1655.
1) Luth. resolutio super propositione Xlll. de potestate Papae.
1519 (Söfd^er'ö SJeformationgacta III, 156): Ubicunque praedi-
catur verbum Dei et creditur, ibi est vera fides , petra ista
immobilis; ubi aiitem fides, ibi Ecclesia; ubi Eccleäia, ibi
sponsa Christi; ubi sponsa Christi, ibi omnia quae sunt sponsi.
Ita fides omnia secum habet, quae ad fidem sequuntur, cla-
ZI). IL e. II. 2ut()ci\ ^kä)e. §. 46. S5crfa|T«n3- 353
alle ^ierardjic, unb macljtcii ba§ allgemeine ^rleflevt()um
aüix 6()njlen mit 9?ad)bru(l gettenb, fo bap bic ©eißlicljen
nur Beauftragte ber ©emeinben waren 2), unb bic ^rbina^
ves, sacranienfa, potestatem et otnnia alia. Zwinglii Arche-
teles. 1522 {Opp. HI, 73): non iiniiis esse videlis aut alterius
de Scripturae locis pronunciare, scd omnium qui Christo cre-
dunt. 3n)eite Sieputation 511 3üvid) 1523 (SBerfe I, 532):
))@ö fiat allö an tn Äild}l)övc, waS mit bcm t)ellcu SBovc ©ottcö
nit i|l u6licu(ft, fofer ^a^ taö SBcfentid) nienen gcänbret werbe.«
3 tu. oon bcm ^uebtgtamtc 1525 (Söer!e II, I, 332): »©0 bog
Uctt)eit bcä SSanneg, ouc^ bcr 2ef)r, übnaW bev ©meinb ijtj oil
nter txx^ ©cEiefcn um einen Set)vci- nit eincö fvömbcn ^od)bifd^ofö
ober 2(btg fi;n föll funber bec Äilc^en, V\t fR<[t^^ xox)\a djtijleni
lid^ec ^vopf)cten unb ©öangeliflen pfiigt.«
2) £utf)et: an b. d)riftl. 2(bct beutfd)et: Station 1520 gegen bic erjlc
53^auec (f. 2tbt{). 1. §. 1. not. 60). L. de captivitate Babylon.
1520. de Ordine {Tom. Jen. 11, 283 verso) : Es(o itaque cer-
Uis, et sese agnoscai quicunque se Cliiistianunj esse cognove-
rit, omnes nos aequalitei esse sacerdotes, h. e. candem in
verbo et sacramento quocunque habere potestatem. Verum
non licere quenquam hac ipsa uti, nisi consensu communita-
tis aut vocatione majoris. Quod enim omnium est communi-
ter, nuUus singulariter potest sibi arrogare, donec vocetur.
Ac per hoc Ordinis sacramentum, si quidquam est, esse nihil
aliud, quam ritum quendam vocandi alicujus in ministerium
ecclesiasticum. ß. JCuelegung beö 110 ^falmS, 1539 (Söalc^ V,
1509, iwm SSeweifc, 'S)a^ ßutljev nidjt, wie ©d)cnEel, "aa^ SBefen
beS 5)r:otejiantiSmuS III, 277 annimmt, feine 2(nftd)t fpäter geän;
\jtxt ^at)x >)©ief)e, alfo t)at unb übet ein jeglidjer 6t)ri|i fo(cl)e
^riejlcrraevEc. 2(bec über baß ift nun ba6 gemeine 2Cmt, fo bic
8et)re öffentlid) fütjret unb treibet, barju getjßren ^fatl;errcn unb
^rebiger. Senn in ber ©emeinbc fönncn fte nid^t aUe beö 3fmtö
geitarten: [0 [djicBet ftd)ä aud) nid^t, in einem ieglid)en ^au[e ju
taufen, unb iai ©acvament ju rfid)en. Sarum mup man et(id)e
barju enüätjlen unb ocbnen, fo ju pvebigen gefdjirt't, unb batju
in ber ©d)uift ftd) üben, bic baö ßel;i-amt fü()ren, unb biefelbc
üert()eibigen fönnen: item, alfo bie ©accamente »on wegen ber
® i t f c l c V' 6 Äivd&cnacfct;. 3i- Söb. 2tc %Ui)\. 23
351 SSievfe ^eviobc. 3(bfd;n. 1. «ß. 1517—1648.
tion nuv bie formlid^e S5erufung gum ZmU hikb 3). 'ilüexi
bingS war bag ?)ret)i9tamt üon ß(}rifto [elbfi etngefe^t jur
SSerfunbigung unb ßr^altung ber reinen 2el)re •») : aber \)k
©emeinbe {janbeln, bamit man wifTe, rcev ba getauft werben fei),
unb aUeä otbentttd) äugefje. — eolcl)cS ijl obeV nicl)t ber ^cie;
frerflanb an itim fetbjl, fonbern ein gemein öffentlirf) 2{mt für bie,
fo ia aUe ^m\ln, b. i. S^riflen finb.« SSgt. ©djmalEalb.
2trti!el 1537, 2(nl)ang o. b. Stfd)öfe ©eroalt, S^cifit. Soncorbien=
bud) 0. aSaumgarten S. 601.
3) L. de cap/. Dabyl. f. not. 2. <So xäii) 2ut(;cr ben S5ö()men
De instiluendis minislris Ecclesine ad clariss. Senatum I'ra-
gensem 1523 {Tom. Jen. II, 554 cerso): Ubi oraveriiis, nihil
dubitetis fidelem esse, quem rogastis, ut det quod petiisiis. —
Tum convocaiis et convenienlibus libere, quorum torda Deus
teligerit, ut vobiscum idem sentiant et sapiaiit , procedaiis in
nomine Domini, et eligite quem et quos volueiitis, qui digni
et idonei visi iuerint. Tum impositis super eos manibus illo-
rum, qui potiores inter vos fuerint, confirmelis et commen-
detis eos populo et Ecclesiae seu universitali , sintque hoc
ipso vestri Episcopi, Ministri seu Pastores, Amen. f. unten
§. 47. not. 16.
4) Jfugeb. ßonfeffion 2frt. 28. 33. b. Sif^öfe ®en)cU: »ber-
t)alben ijl "tOit bifd^öflid^e 2tmt nad) göttlid)en 9Jed)ten, bae (Soan;
geltum prebigen, @ünbe «ergeben, fieljre urt()ei(en, unb bte Ce^re,
fo bem Soangelio entgegen, oerrcerfen , unb bie ©ottlofen, bero
gotttoö Sßefen offenbar ift, auö d)rtjllic^er ®cmein ouSfdjliefen,
of)ne mcnf(ii(id)e ©emalt, fonbern allein burd) ®otte6 SQSorti unb
biefaUö ftnb bte ^farrleut unb Äird^en fd^ulbig, ben S?ifd^öfen ge;
t)orfam ju fe^n, laut biefeö ©pruc^ä ©Ijrijii 8uc. am 10: »SBSer
eud) l)öret, ber t;öret mi^.« 2Bo ft'e aber etwas bem Goangelio
entgegen lel)ren, fe^en ober aufcid^tcn , Ijaben wir ®otte§ SSefe^t
in fol(^em gall, ha^ mt nic^t foUen get)orfam fepn, 5Wattl). am 7:
»©ef)et euc^ cor cor ben falfdjen ^ropl^eten« (ferner ®al. 1, 8.
2. (5or, 13, 18. 10). 25a^ aber bie SSifdjöfe fonft ©ewalt u. ©e-
rif^tejwang ^obcn in etUd)en ©ac^en, atS nemlid) ßljefai^en ober
3el)nten, btefelben l)aben fie ouö Äraft menfd)li(t;er 9ied)te.« ®a^
»nad) götttid)eni Siecht fein Unterfd)ieb ijl jn?if(i)en SSifd^öfen unb
Z\). II. 6. II. Htl)n. Äirc^e. §. 46. sßerfafTung. 355
^rebiger mupten üon bcv ©emetnbe (jewuljU unt) berufen
»erben, ber ©emeinbe jlanb bie Ijßdjjle 2(uffici)t über bie
9?einbeit ber M)xc ju^), ffe Ijatte alle tixd)lid)c .Örbnungen
ju bejlimmen, unb ben ^ann ju ücrbdngen ^).
^aüorn ober ^farfievrcn« »üirb naä) ^icronijmuö geacigt in bcn
©d)malfalb. 2fvttEeln, 2(nf)ang o. b. SSifdjöfe ©ewalt (<8 au im
9 arten' 6 Soncorbienbucl) ®. 604).
5) Sutfjev'e ©ritnb u. Urfac^e auä ber ©d^vift, ba^ eine ii)rifir.
äJerfammlung obec ©emeinbe 5Hed)t unb SKacljt tjabe, alle Seljre ju
uvtf)eilen, unb 2e{)rer ju berufen, eins unb abjufe^en. 1523. b.
fSiaiä) X, 1794. Melanchthon de Botn facto VIII, 1537, C.
R. Ulf 468: Cognitio de doctrina — perunet non solum ad
Magistratum, sed ad Ecdesiam, h. e. non tantum ad Presby-
teros sed eiiam ad laicos idoneos ad judicandum. — Siqui-
dem Synodi sunt judicia Ecclesiae, et cum errant Episcopi,
laici habent niandatum, ut ab eis dissentiant. @d^nialfalb.
3frtifel, 1537, Hn^ana, u. b. SSifii)öfe ©eiralt (äS aumgarten'S
goncofbicnbud) ®. 604): »25enn voo bie Äirdje ifl, ba ijl je ber
SSefet)l ba§ ©oangelium ju pvebtgen. •Darum miifyen bie Äirdicn
bie ®enjaU bet)aUen , baß fie Äirdjenbiencr forbern, wäljlen unb
orbiniren. Unb fotd^e ©ewalt ift ein @efc{)enE, weldjeS ber Äirctjen
eigentlid) öon ©ott gegeben, unb oon feiner menfdjtic^en ©emalt
ber Äirc^en fann genommen werben.« g)2it aSejietiung auf (S\>i). 4,
8. 11. 12. sD?attt). 18, 20. 1. ^etr. 2, 9. aber mit bem 3ufa^e:
»Siefe SBorte betreffen eigentlid) bie redete Äirdjc, vreld^e, Jx>eil
fie allein 'oa^ ^rie)!ertt)um i^at, mup fie aud^ bie SRad^t ^aben,
.Rird^enbiener ju wät)len unb orbiniren.«
6) 8utl)er'6 ©ermon uom SSann 1519 (SBalc^ XIX, IUI):
»Sie ©ewalt beö ffianncS ifl ber ^eiligen SOIutter, ber d^riftl.
Äird^e, b. i. ber ©emeine öUer (Stjriften, öon 6f)rifio gegeben.«
ftutt). u. b. ©d^lüffeln 1530 (333 ald) XIX, 1182): »Sie ©emeine,
fo folc^en foU bännifd) Ijalten, foU wiffen unb gewiß fe^n, wie ber
ben aSann Dcrbienet unb brein fommcn ijt: — benn fie gel^öret
aud) barju, wenn jemanb bei ii)v foll öerbannet werben, fpridjt
t)ie et)riftuö: unb ift nid)t fdjulbig beö Öfficialö 3ebbel, nod) bc6
a3ifd)ofe6 ^Briefe ju glauben, ia fie ift fdjulbig Ijie nidjt ju glciu^
benj benn a}Zenfd)en foU man nid^t glauben in @otte6 ©adjen.
23*
356 ^mk ^eiiobe. 2rbfrf)n. l. m. 1517—1648.
X)k "Ku^ühüriQ tiefer 9?ed)tc [c|tc aber eine 'obüiQt
ct)ri|!lidf)e 2)itrcl)bilbimg ter ©emeinben üoraug, n)eld;e erji
crf!rebt werben mupte, unb irürbe obne biefclben nur ju un=
nbfel)baren Unorbnungen un\) ©paltungen öefüi;rt ()aben ').
@ü t|l eine djnftlic^e Ocmeinc nicl)t bc6 Öfficialö Sicnfimaijb,
nod^ bcö Sifd)ofe6 Stocfmetficc , ba^ er müije gu iJjc [agen: ba
©reta, ha >^any, f)alt mir ben ober ben im SSann. — 5n wicUs
Xicl^er Öbrigfeit f)citte fo(d)6 wol eine SJtci^nung: aber ()ie, ba eS
bic Seelen betrifft, fotl bie ©emeine aud) mit 9'?id)ter unb ^rau
fei;n.a 3roingli Uälegung beä 31. 2(rtifet5, 1523 (SBerfe I,
33S): !>ba^ alfo ber SSann allein einer iebcn Äilrfiliöre fi)f, bie
ben SSerärgrcnben foU bannen, unb 9l)eineä befunbren SOlenfd^en,
lel)renb bie Sßort unb S.i)at ^auli, 1. Sor. 5, 1 — 6.«
7) £utl)er'6 beutfd^e fOJeffe 1526 SJorrebe («Kidjter'ä eüangcl.
Äird)enorbnungen beö 16. 2ai)x:t). I, 36): »Äurjlid), wenn man
bie ßeute unb ^erfonen l)ätte, bie mit grnfl Sl)rij!en 5U fepn be;
.. get)rten, bie Orbnunge unb Söeifen wären balbe gemad)t. "übet
id) !onn unb mag nod) nid)t eine [old}c ©emeine obber S5erfamm=
Hunge orbnen obber anrid)tcn : benn iä) i)abe nod) nidjt ßeute unb
^erfonen baju, fo fel)e id) aud^ nid^t öiel, bie baju bringen. —
Sn'beS will id)6 bii ben gefagten jtt»o Sßcifen laffen bleiben, unb
öffentlich unter bem SßolE foldjen ©ottiöbienff, bie Sugcnb ju üben
unb bie anbern sum ©lauben ju ruffen unb ju reijcn, neben ber
^rebigt, l)elfen fobbern, biö ta^ bie (5l)ri|len , fo mit ©rnjl baS
SCSort meinen, ffd) felbff finben unb anl)aUen, auf t>a^ nid^t eine
Slotterei brauä »erbe, fo id^ä au§ meinem Äopf treiben wollte.
Senn wir Seutfdjen finb ein wilb, rol), tobenb S3olE, mit bem
nid)t leid)tlic^ ifl etwaä an3ufal)en, e6 treibe bcnn bie liöl)iffc
Stott),» ©0 xi(ti) aud) Cutl;er bem ganbgrafcn ^])l)ilipp bie ©ins
fül)run3 ber oon ber ©ijnobe ju v^omberg nad) jenen ©runbfä|en
abgefaßten Äird)enoerfaffung ab, f. ©d^reibcn com S<^n. 1527 in
Stid)ter'6 ©efd). b. eoangel. jtird^enöerfaffung <S. 41: »bcnn id)
biäl)er unb fann anä) nod) nid)t fo fii^ne fein, fo ein «Raufen ©e;
fe|e mit fo mcid)tigen SBorten bei unö furäune{)men. — ®ann id)
wol weip, t)abä aud) wol erfal;ren, fca^ wenn ©efe|e ju frue für
ben Sraud^ unb Übung geftellt werben, feiten wol geratljen, bie
Seute finb nid)t barnact) gefd)icft. — Unb iic ®rfa()rung wtrb6 gc-
Sf). II. e. II. mi)cv. itivtt)*?. §. 10. SBeifaffung. 357
©i) fein* tal)er aud) 8utf)er auf ©d^eibung bcr beibcn 9tcj
flimcntcr bvancj s), fo nuiptc er boä) fiir bie nacf) S5cfeitt(jitn9
ber ^ievardjie aller ßcitunc; beraubte Äircbe bie ©orge ber
wcülicb'en £)bri3Fcit in 2(n)prucl} nehmen, bereu ^fufcjabe eö
itber|)aupt tvar in allen «Greifen iDrbnun^ ju erbalten 9),
51
ben, bajj bic[er .Ovbiuincj ütel StucE würben [id) anbern müffeiv
etlid)e bec ÖbecEi'it alleinc bleiben. — Sanimb ift mit guvd}t ii.
^' J)emittf) fiiv ©Ott jujufarn, iinb btefc ^aai ju ijalten, hixj unb
gut, wcnii3 unb \vo\ , fachte unb immer an, barnad^ wenn ft'c ein;
wurgeln, wirb bf§ 3iitt)unä fetbö mel)v folgen, benu öon 9tot(;en
ifl, voie ?OIo[t, (§f)rirro, ben SfJonicrn, beni SSapfl unb alten ®efe^;
gebern gangen ijl.«
8) 2:utl)er'ö ©ri)rift o. weltl. Öbrigfeit, wie weit man il)r ©e;
l)orfam fd)ulbig fei), 1523, Sßaldj X, 437: »J)arum muf man
biefc beibe sRegimente mit gleip fdjeiben, unb beibeö bleiben laffen,
@inö, ba§ fromm madjt, hai anbere, baö äuferltd) griebe fc^afft,
unb böfcn SßerEen wel)ret: feing i\t ol)n baö onbere gnug in ber
sffielt.« @. 452: »bas weltliche S^egiment l)at @efe§e, bie fid) iiid)t
weiter erjIrecEen, benn über ßeib unb ®ut, unb xvai äuferlid) ifl
auf (Srben. 35enn über bie (Seele fann unb will ©Ott niemanb
taf^en regieren, benn ftij^ felbft allein. Sarum wo weltlicl^e ©e;
walt ficl^ iiermiffet, ber (Seelen ©efe^ ju geben, ba greift fie ®ott
in fein SIeaiment, unb üerfüljret unb oerberbet nur bie ©eelen.«
2fuggb. eonf. Uxt 28. o. b. ffiifd)öfe ©ewalt: »Sarum foll man
bie jwei Slegiment, ba§ geiftiid) unb weltlidjc, nidjt in cinanber
mengen unb werfen. 25enn ber geijllic^ ©ewalt l)at feinen SSefet)l
bal (äoangelium p prebigen unb bie (Sacrament 5U veid^en, foU
aucb nid)t in ein fremb 2(mt fallen, foll nid)t Äönige fe^en ober
cntfe^en, foll weltlid) ©tfe| unb ©cl)orfam ber Obrigfcit nid)t auf;
l)eben ober jerrüttcn, foll weltlidier ©ewalt nid)t ©efe^ madjen
unb flicUcn oon weltlidjcn ^änbeln.«
9) eutf)ec 0. b. (Sl)urf. 3ol)anne6 22. 5)loü. 1526 (be SBettc 111,
136): »««u aber in (S. M. g. ©. gürftentl)um päpftlid) unb geijl=
lieber 3«'ang unb Örbnung auS ift, unb alle Älöjler unb (Stift @.
Ä. g. @. als bem oberften .^aupt in bie ^änbe fallen, fommen
jugletd) mit aud) bie ^flid)t unb SSefc^werbc, fold)c6 Sing ju orb;
358 meüt ^criobe. 2Cbfd)n. 1. SS. 1517 — 1649.
nenj benn ftdjS fonfl niemanb annimmt, nod) anue{)mcn fann noc^
foU. — Söo eine ©tabt ober 25orf ift, bie beä SSevmögenä ftnb,
^at (5. Ä. g. ©. 5i)^ad)t/ fte ju jwingen; baf fie (gdjuten, ^rc?
btgtjlul)te, Pfarren polten. SBoUen fie e6 nidjt ju tf)rer ©eligEeit
t^un nod) bebenden, fo ift S. Ä. g. ®. ba, atö cbecftec ffiormunb
bei: Sugenb unb allec, btc eg btbiicfen, unb foll fte mit ©eroalt
boju (jalten/ ba^ fie e6 ti;un muffen j gleid^ a(ä wenn man fie mit
®ewatt äiüingt, ba^ fte jur Si'ücfen , ©teg unb 2Beg, obec fonft
jufäUigcc ßanbönotf), geben unb bienen muffen.« Unter rid)t
b. SJifitatoten 1528 in Sftid)tei:'S MQ. I, 83: »iDemnad) fo
ung it^t ba^ (äuangelion burd^ unaugfpredjlid^e ®nabe ©otteö bacms
Ijeräigtid) mieber Jommen, — t)ätten n>ic aud^ bafTelbige red^t bi=
fc^oftid) unb S3efud)eamt, alö aufö i)öi)ejl »on 3löt\)en, gerne wie=
ber angerid)t v3ejet)en. 2fber »reit unfer feiner baju berufen, ober
gewiffen S5efet)l i)aUe, unb ©. §)etruä nid^t will in ber Sf)rilicn=
I)fit ctwaö fd^affen laffen, man fei) be.in getri^, baf ®otteö ©es
fd)aft fei) , 'i)at fid)6 feiner für bem 2(nbcrn tf)i[iren (mögen) unter=
»inbcn. 25a t)aben wir bcä gewiffen wollen fpieten, unb ^ur £ifbe
Amt (ttjeld^ö allen Sl)riften gemein unb geboten) ung geljalten , unb
.bcmügtiglid) mit Sitten angelangt ben burd^leud)tigjlen l)od)gebore=
nen gürjlcn unb Ferren, «Ferren 3ol)üng , ^erjog ju ©ad^fen, —
fllö ben ßanbeSfurjlen , unb unfer gewiffe weltliche Oberfeit / oon
(Sott oerorbnetj ba^ ©. Ä. g. ®. auö d^rifilidlier Siebe (benn fie
mä) ttJcUlidier Oberfeit nid)t fd^ulbig finb) unb um ©otteö SßSillcn,
bem eoangelio ju gut unb ben elenben ei)rifteu in ©. Ä. g. ©.
Canben ju 5iu| unb v^eil, gnäbiglid^ wollten etlidje tuditige ?)ers
fönen ju fold^em 2fmt fobbern unb orbenen. — SB3o aber etlid^e
ftd) mutl)williglid^ bawibber fe^en würben, — müljen wir biefelbis
gen fid^ laffm öon unö — fönbern. — SBiewol wir aud^ hierin
unferö gnäbigften Ferren ^ülf unb Siat^ nidjt wollen unbefud^t
lajfen. 2)enn obwol ©. Ä. g. @. ju lel)ren unb geifllid) ju tegie=
ren nid}t befol)len iftj fo finb fie bod) fd)Ulbi9, al6 weltlid)e Ober^
feit barob ju galten, ba^ nidjt 3wietrad^t, «Rotten unb 2(ufruf)r
ftdti unter ben Untertl)anen erl)eben, wie aud^ ber Äaifer 6onflan=
tinuö bie SSifd^ooc gen 9licea fobbert, ba er nid)t leiben wollt nodf)
foUt bie 3wietrad^t, fo 2(rriuS i)atU unter ben ei)rijlen im Äai;
fertl)um angerid^t « S)af)er f)eigt ber ß^urfürft in Sut^ecö
®d)retben a. b. SSifttatoren ». 25. «OJärs 1539 (be 5Bettc V, 173)
ZI). 11. 6. II. ßutf;ei-. Ätud)e. §. 10. «SevfafTunä. 359
Yüdd)e non je^er öcwiffe 3icd)te in ter Ätvcl)e gel^abt f^itfci"),
unb ipc(d;e entlid) felbf! bie t>orncl)in|Ten ©lieber ber Äii'ctje
bilbete ^')« Siblifcije S3eif^Mc(e redjtfertigten nic^t nur biefeg
i'unfer einigev SRot^bifdjof , weil [onft fein SSifd)of iinö Ijplfcn
will.«
10) Cutl;ev'6 aSeiii'guiU3 ber 12 littiM In S3auerfd)aft; 1525,
Sßald) XVI, 84: »2fuf bcn erf!en UüiM: gine ganje ©cmeinbe
foU SKad)t l)abcn, einen ^farrt)cri"n ju wäl}len unb cntfe^cn.
Siefcf ^Ti-ttfel ift i*ed)t, wenn cc nut aiid) djrijtlid) würbe üorgenom^
men. — SBenn nun bie &ütn bec ^farr üon bei- Öberfeit Eonts
men, unb nid)t oon ber ©cmcinbe, fo mag bie ©emeinbe nid)t bic^
felben ©iiter juwenben bem, ben fic erwafjlct, benn baS wäre
geraubt unb genommcR: fonbern, will fte einen ^farr|)errn liabcn,
ba^ fie äuerfl foldjen bemütljigUd) bitte oon ber Oberfeit. SKiU
bie Oberfeit nid)t, fo wälzte fte einen eigenen, unb nät)re bcnfeU
ben »on if)ren eigenen ©ütern, unb lafTe ber Öberfeit tl)re ©iiter,
ober erlange fte mit Sleä)t uon il)nen. SBiU aber bie ÖberEeit fols
d^en il)ren erwäf)leten unb ernäf)reten ^farrl;errn nici^t leiben, fo
la^ man i^n flieljen in eine anbere ©tobt, unb fliel)e mit iljm,
wer ia will, wie Sljrijluö Ictjret. S)aö l)eipet d)rilllid) unb eoange;
lifdS) eigenen 5)farrt)errn wäl)len «nb l;aben. Sßäer anberS tl)Ut, ber
t)anbeU und)ri(tlid|, atö ein SJäuber unb grcbeler.« Judicium
Theol. Viteberg. ü. 153ß {Corp. Ref. III, 221) erklärt auf bie
grage quatenus ad Magistraius civilis officium perlinet abolere
irnpios cullus ? quod Magistratus in Ecclesiis, pertinentibns ad
suum dominium aut jus patronaUis, debeat prohibeie impios
culttis et reilitnere pios. Nam secundum praeceptum decalogi
jubet prohibere et puuire bla?phcmias. — Et Magistraius
custos esse debet non solum secundae tabulac, sed eliam pri-
mae, quod"ad externam disciplinam attinet. Constat aiKem
impia dogmata, impios cullus, blasphemias esse. 2!)tc^ wirb
wettläuftiger auggefüftrt in einem ®utad)ten 9}Jeland)tl)on6 ». 1537
über bie §rage: An Principes debeatd miliare impios cullus,
cessantibus aut prohibentibus Episcopis aut superioribiis Domi-
nis? Corp. Ref. III, 240.
11) f. ba§ not. 10 am <5nbe erwal)nte ©utadjten o. 1537, CR. IIT,
211: Cessantibus Episcopis, aut si ipsi Episcopi falsa doceant,
360 S5tevtc ?)mobc. 2fbfd)n. 1. Sj. 1517—1618.
9Serfflf)ven , fonbern machten c§ aiid) feen ganbegf)errn jur
f)e(t{<)en ^flidit für bie [Reinheit ber gc^re ju forgen 12). ©0
reliqua Ecclesia debet raalos pastores ab officio removere,
et in quolibet coetii praecipua membra caeteris praeire de-
benl, et jnvare alios, ut emendetiir Ecclesia. Principes et
caeteri Magisiratus debent esse praecipua merobra Ecclesiae.
Ergo necesse est , illos lianc emendationem inchoare et adju-
vare. ®d)ma(fatb. 2tttifel, Jfn^ang o. b. Q5e\valt u. OberEeit
beö ^apftcö, 1537/ in SSaumgarten'ö (Soncorbienbudje ©. 601:
»23ornet)mlid^ aber foUen Äöntge unb ^ürjlen, aU oornef)mjie ®lif;
bec bet Ätrd)en, Ijetfcn unb fd^auen, ba§ allerlei 3n:t()uni rcegges
t^cin, unb bie (Sewiffen red^t unterrit^tet werben, wie benn ®ott
ju foli^em 2rmt bie Äönige unb gürften fonbeclic^ oerma{)net im
2. «pfalm: »3§c Äönige, laffet eud^ weifen ^ unb i^r SJid^ter auf
@rben, lapt euc^ 3Üd}ti3en.« S)enn btep foU bei bcn .Königen unb
großen sperren bie oornel)mfte ©orge fei)n, ta^ fte ®otU€ @l)re
fleißig förbern.« ?l!Kelan^tl) on'6 ©utodjten de hnpositione
manuum ad Vitum Theod. 1540 , C. R. V, 210 : Vides in pro-
batissinais historiis, fuisse universalem morem primae Eccle-
siae, eligi i. e. vocari Episcopos per populum i. e. lionestis-
simos homines in singulis ordinibus. — Sic nunc vocantur
ministri in nostris Ecclesiis vel per Principes, vel per Sena-
tum in Rebuspublicis. Et est pia et jusia vocatio. Princeps
et Senatores dupliciler habent jus vocandi: primum quia prae-
sunt, et vult Deus gubernatores curare rainislerium Evangelii :
deinde quia sunt praecipua membra Ecclesiae.
12) Luth. ad Spalattn. 12. 9ioo. 1525, be SBctte III, 50: De-
bent enim Principes — blasphemias nominis Del raanifestas
— cohibere, interim nihil cogentes, sive credant illi, sive
non, qui prohibentur. — Exemplum credd satis magnum
esscj quod Christus flagellis factis vi expulit vendentes et
ementes de templo. ß. an ?9larf9r. (Ueorg o. SSranbenburg, 1531,
b. be SBettc IV, 307: »Sarum gleidiwie ber Äonig ©jed^iaS
ted^t ti>ät, ba^ er bie f)eilige eherne ©cf)lange SJJofe jerbrac^, weil
baö 23ol£ einen ®ö|en brau6 mad^tf, unangefeljen ia^ \iä) »iet bo«
öon ärgerten unb i^m fetnb würben : alfo fei) ®. g. @. audj fefl
unb getrop/ baf fic folc^ löfterltd) fOIejyen Ijabcn abget^an.« Mel.
ZI). II. 6. II. ßut^ec. Äirc^e. §. 46. ajevfaffunc;. 361
würben bie 2anbcö()crm ücranlajjt i^re 2nnbeä!{rd)cn t^ifttircn
unb ovbnen ju IafTcn'3): man gcflanb i(;nen fcitbem bie
i)bä)\ii Äircljenlcitung, ja felbjl ba§ 9icd)t gu, i()ve Untere
fl;anen juv Erfüllung it;rer äupern 5)|ltd?tcn gegen bie Ätrcf)c
ju zwingen '^), «nb erwartete nur, iia^ ffe bie Ätrd^enregies
quaestio de Bonifacio VIU. 1337, C. R. III, 470: Magistra-
tus servit gloriae üei, et fit ejus fuiictio cultus Dei , cum
studet tueri, propagare, et ornare veram doctrinam , et econ-
tra prohibere impia dogmata. Quia ita lacit principale offi-
cium, quod propiie ad gloriam Dei pertinef, et quod proprie
merelur iilum titulum, quo ornantur Magistratus in Psalmo
(82, 6): Ego dixi , dii estis: sciiicet quia et officium habent
divinitus constitutum , et impertiri debent res divinas, religio-
iiem , justitiam, disciplinam, pacem etc. Et ob haue causam
vocantur ab Esoia (49, 23) nutiitii Ecciesiae, quia nutrire et
tueri debent pios doctores, et non debent saevitiam exercere
in Christianos. 3n tier Reformatio ecclesiarum Hassiae ber
©i;nobe ju ^omberg 1526 (SKtd^tcr'6 Äirdjcnofbnitngen I, 66)
wirb f;ic bie Ätvd)enüifitatton auf ba^ SSeifpiel beö Äönigl Sofa=
\>^at (2. Chron. 17, 7) {)tngcir)iefcn. 30/ in bem ®utad)ten ber
SBitteii()ec9cr S^eologen de jure reformandi 1537 ( C. R. III,
242) TOJvb feibft auf 9lebucabnejai* I)tngebeutet (Dan. 3, 29), qui
«dictum proponit, ne quis dicat blasphemiam contra Deum
Israel.
13) f. ßutt)er'ö 2(ufforbecung an b. SJ)iirf. 3of)anneö o. 22. 5Roö.
1526, be Sßftte 111, 135.
14) f. Sut^cr a. b. (5J)U£f. oben not. 9. «So ()eftef)lt in (S^urfiirfl
burc^ bie SSifttatorcn ben Säuern 1529 (Stid^ter'g Äivd)enorbnunj
gen I, 103): 1. ©otteä SBort treuUd) ju ()oi*en, 3. ben ^Jfarrevn
if)ve diente unb 3infe ii^ol gut unb auf ein benannten Sag ju ret;
ä)(n u. f. \v. iüti)(ic an 93?avEgi'. ©eorg o. ffiranbenburg 14.
©ept. 1531, be ^ette IV, 308: «S)oi1) iüöre eö fein, ba^ &■ g.
@. au6 weltUd^ec Oberfeit geböte beibe, ^pfarc()crcn unb 5>f<J'-'>-"fin-
bern, ba^ fie alle bei eine»; ©träfe mupten ben Äatecl)igmum treis
ben unb lernen, auf ia^, weil fie <Sl)riften fei)n unb l}eif3en moUcn,
aud^ gezwungen würben ju lernen unb wiffen, waö ein Sl)rift wiffcn
foU, ©Ott gebe, et glaube baran ober nidjt.« (5iämlid) ber ©laubc
362 SSiertc ^enobc. 2(bfcf)n. I. S5. 1517- 1648.
rung alä üüllig üerfd)ieben tion t()rer tt)cltlid;en ^errfc^öft
turd) eigene S3e()orben i5) unb nad[) bem JRat^e üon ©cifilis
!ommt mtr cuö bei* ^rebtgt buvä) SBirEung beg {)eil. ©cificg : ju
bem äugern 2(nf)öi*en bei* ^rcbigt ift tcr natürlid)e «DJcnfd) burcft
bas ®eff^ cerpflid)tet: bie ÖOrigfett Ijat aber boS ©efe^ ju ^anb;
haben), ^m &\itaä)ten ber SBittenberger Sf)eolo9en de jure re-
formandi 1537 (C. R. III, 246) t)eigt ei, politias divinitus ad-
tnirabili sapieniia et bonitate conatitutas esse, non taiuiim ad
r|uaerenda et fruenda ventris bona , sed multo magis, ut Deus
in societate innotescat, ut aeterna bona quaerantur.
15) Lnth ad Melanchlh. 21. Jul. 1530, be SBctte IV, 105: Pri-
mum cum certnm sit, diias istas administraüones esse distin-
ctas et diversas, nempe ecclesiasiicam et politicam, quas mire
confudit et miscuii Satan per Papatum: nobis hie acriter vigi-
landiim est, nee committendum , ut denuo confundantur. —
Secundo, ex hoc sequitur, quod eadem persona non possit
esse Episcopus et Princeps, nee simul pastor et paterfamilias.
Intelligis hie satis, quid velim. Personas imperraixias , sicut
et administrationes volo, elianasi idem homo utramque perso-
nam gerere possit, et idem Pomeranus possit esse parochus
et oeconomus. — Tertio, Episcopus, ut Episcopus, nullam
habet potestatem super Ecclesiam suam ullius traditionis aut
ceremoniae imponendae, nisi consensu Ecclesiae vel expresso
vel tacito. — Quarto, Episcopus ut Princeps multo minus
potest super Ecclesiam imponere quidquam, quia hoc esset
prorsus confundere has duas potestates , et tum vere esset
allotrioepiscopus , et nos si admitteremus eum, essemus paris
sacrilegii rei. — Quinto , Episcopus ut Princeps potest suis
subditis, ut subditis, imponere quicquid visum fueril, modo
pjum et licitum sit, et subditi tenentur obedire. Obediunt
enifti tnnc non ut Ecclesia, sed ul cives. — Sic si Caesar
praecipiat generaliter omnibus jejunium , obedient etiam ii
• 'iqui sunt Ecclesia, quia Ecclesia est sub Caesare secundum
carnem , sed non obedit ut Ecclesia. Idem est de rege Josa-
phat. Verum de Machabaeis darum est, quod sua Ericaenia
non ipsi soli instituerunt, sed totus populus uno consensu
^ (l. Macc. 4, 59).
Z\). II. 6. 11. Sut^ev. mvd)(. §. 46. SScrfaffung. 363
ü)cn ausübten '6). 3u fctcfem Stvecfe würben juerft (Sujjer^
inten beuten angcfc^t, um lie burd) ba§ 2(uöfaÜen ber
S5ifd)ofe ent|lanbene ßiirf'e [o üiel aB notl^ig fd)icn auäjufiils
Icn »'). 9)?an evfannte inbeffcn balb, baf mön für bie firc^-
16) Melanchlh. qnaestio de Bonifacio Till, 1537, C. K. III,
470: Nee debet esse (Ecclesia) Sijuoy.Qatla , qua piomiscue
concedatur omnibus licenlia vocik'randi , et movendi dogniata,
scd atiiaroyi(>aria sit, in qua oidine hi, qui praesunt, Episcopi
et Reges conimniiicent consilia, et eligant hominos ad judi-
candum idoneos. Ex bis satis intelligi potest, cognitionem
de doctiina peitinere ad Ecclesiam i. e. ad Presbyteios et
Principes; sed Principes, le tognita et judicata, jam custo-
des esse exlernae disciplinae, et executores sententiae Synodi.
17) 3uer(l tt)ii-b in ber @trat[unber Äird)enorbnung 1525 (9Hd)tcr'g
ÄO. I, 23) ein oberftci* ^rebigev ernannt, ber al6 ^Qupt ber ^ves
bigcr beren eef)re unb 2eb>n beauffidjtige, unb ben äußern ©otteS«
bienft regiere. Sic anbcrn ^rebiger füllen auf if)n Jjören, cf)ne i{)n
nid)tö önbern/ er ijl aber »rieber an if)rcn 9?att) gevüiefen. ©in;
fe^unii unb Kbfe^ung gefd)ief)t nad) bem S?at|)fd)rage beffelben oon
bem S^allje, bcm bie f)öd)fte ©ewalt äuflef)t. 2(l.^bann werben oon
bem St)urfiirftcn ö. ©ad)fen burc^ bie Snjlruction für bie aSifita;
toren 1527 (jRid)ter'g .ÄO. I, 80) in ben üornef)mj!en ©tabten
Pfarrer ju ©uperintenbenten oerorbnet , «)cld)e in ben i{)nen ange=
»iefenen Greifen über ßef)re, Äird)enbienjt unb ßeben b'er Pfarrer
ju wad^en f)aben. 25ie Pfarrer foUen .ni(^t mef)r eigenmächtig
e{)en fdjeiben, fonbern bergleidien ©ad^en bem ©uperintenbcnten
anzeigen : ifl gertditlid}e6 <ginfd)reiten noti)n)enbig/ fo flcf)t \i'\.i
©ad)e bem 3(mtmann in, ber mit ^ucatliejie^ung be§ ©uperinten;
bentcn, ^favrerö, unb onberer ®elef)rten gu f)anbeln i)<xt Sabet
\ bleiben bie Sßifitatoren als l)öt)ere Sn^ans (f. Sufl. 3ona6 S3cben=
!en ber (Sonftftorien l}alber 1538 in Siic^ter'6 ®efd). b. Äird)en;
»erf. ®. 84. 85). 3n äl}nlid^er Sßeife werben junad^ft in ben üon
SSugenfiagen abgefaßten ÄO., in ber ber ©tabt SSraunf d)wcig
J52S (9?id)ter'ö ÄO. 1, 109) unb in ber ber ©tabt >g)amburg
1529 (ebenbaf. I, 128), nad) unb nad) in allen lutl)erifd)?n Sonbeö^
firdjen ©uperintenbenten »erorbnet. Jg)tn unb »iebec l^atten biefcl=
ben eine fafl bifd)öflirf)e ©teUung: fo Urbanuö 9il)cgiuS ©upctint.
364 SBicrtß 5)eriobe. 'äh\d)n. K S5. 1517—1648.
lid)en S5ei-()aItniJTe einer mit ®erid)t6bar!e{t nuggerujteten
^ef)orbe beturfe, iinb fo trurben bk ßonfiflorien i\a<^
bem SSorbilbe bcr [rul)eren gleichnamigen hifd)bflid)en ©cridjtc
(baä erj!e in SBittenberg 1539) eingefe^f i^). T)q^ ©emcinbe
in SBraunfd^treigsStineburg (f 1511). S)te ftud)!. (Srlaffe erfd^ie;
nen f)tci- mit bcv (äingangSfonnel: »aßtc üon ©otteS ©naben, ©rnft
^evsog 0. S5raunfd)n?eig unb ßiineburg, unb Urbanuä SfJ()egiit6 ber
^. ©ci)vift iDoctor,« f. Un[ct)Ulb. 9?arf)r. 1705. ©. 641.
18) Sie cvfte 53ei-anlflffiing bogu gaben bie (5t)efac^en. 2fUe lircitige
@^eiact)en, wetdje ja nuf bie @f)e alg äupevlid^eg S5erl)äWnitJ, unb
äufertidie tReA^ti betrafen, waren v>on ßutf)er fteti für . weltliche
S)tnge unb Dor »rcUlidie ©eiidjte gefiörig erflärt worben (f. oben
not. 4): fo inßbefonbere in f. ®d)rift üon (Si)e\aä)(n , SBald) X,
892. »©0 finbe td) aiid) fein (ärfnipet im 9?. S. , ba^ fid) (5!)ri?
ftuä ober bie 3fpo|lel f)ättcn fold^er ®ad}cn angenommen, auöges
nommen wo c6 bie ©ewiffen hnü^xd f)at, alg ®t. ^autuä 1 (5or.
7, 12 ff.« 35a nun l)ier ftetS ©emiffcngfragen unb vedjtlici^c '^ra;
gen sufammenftiepen, fo würben bie @()efad)cn ®eijllid)en unb welt=
lid)en Siiditern übertragen (not. 17). SSalb füf)(te man bie ^oti)=
wenbigfeit einer organifd)en Sierbinbung berfelben, f. ©dimalfalb.
"Ktt. 1537. 2(n(;ang o. b. S3ifd^öfc ©ewalt (S3aumgarten'6 (Soncor;
bienbud) 'S. 608): — »ju SefleUung ber @f)egerid)te: benn ia
tragen ftc^ fo mand)ertei unb feltfame j^äUe ju, i)af cö wol eincS
eigenen ©erid)tg börfte.« Saf)ec trugen bie fäc^fifd)en fianbüänbe
1537 barauf an, ^ha^ @. (St)urf. @. gnäbiglid^ in 3f)ren Sanben
öier Sonffftorien wollten aufridjten taffen, boljin alle ecclesiasti-
cae causae, ^rebigtamt, Äird)en, ?)farrer, it)x •Defenfton contra
injurias, ii)t SÖSanbcl unb ßeben belangenb zc. unb fonberlid) aud)
bie @l)efac^en — mod)ten geweifet werben.« Sie SBittcnberger
St)eotogen jlimmten in einem von Suj^uö 5ona6 gefertigten ®u|^
ad^teh 1538 (in 5Rid)ter'g ©efd). b. Äird^enüerfoUung ©.82)
bem oöUig bei, unb trugen befonberg barauf an, ba^ in jebem
Sonfiftorio ein gommiffariug ober oberfter judex fe^, wcld^er »oolU
fommlid) Surigbiction, ©ewalt unb ?Olad;t ijahe, bie garten ju
citicen, furjulaben, bie ©ac^en ju t)orf)oren, ju ftrafen unb ere;
quiren,« ia bie 2Cmtteute in biefen ©ad^en oft nad^lafftg wären.
(56 würbe je^t in SSBittenbcrg ein ßonftftorium eingcrid)tet, über
SSf). IT. (5. IL mi)n. ^Ird;c. §. 46. sSerfaffung. 365
blieb awftatt t>e6 9iccl;tcö i(;ve ®ci|I(icl;en ^u n)tU;lcn nur ein
welHjcS 2utf)cr an Spolatin 12. San. 1511 {tc SÖctte V, 329)
fcljveibt: Etsi hie Witenbergae consistorium coeperit constitui,
lamcn ubi absolutum fuerit, nihil ad Visilatores periinebit,
sed ad causas niatrimoiiialeä (quas hie ferie amplius nee vo-
lunius nee possumus) et ad nistieos cogendos in ordinem ali-
quem disciplinae et ad peisolvendos reditus pastoribus, quod
forte et nobilitatem et magistratus passim necessario attinget.
Sm 5. 1542 »Duvbcn ßonftflorien in SBittenbevg, 3ei| unb
3wicEau befinitiö eingefel^t (ber bet SonHitution jum ©runbe lies
genbe lit^te SntttJurf in SRid^ter'S ÄO. I, 367. Mel. ad Came-
rar. 11. Oct. 1545 C. R. V, 865 fagt über bie Sseränberungen:
hie pluia sunt öixavi'xd, nos theologica plura inseriieramus).
•%a6 Sonfijlortum in Sßittenberg bcflanb ouS 2 Ä^eologen, 2 S)oc;
toren ber fReä^te , einem gi6cal, einem 9Zotavtu6 (<Sccrctair)/ 2
S3otcn. S)aö Sonfifiorium {)atte bie 2fuffid)t über Sfein^eit ber
£ef)re, Scbnung beS ©otteöbienjleö, ©itten ber ©cifiltdjen unb
©emeinben, f)atti bie ©eijltidjen in iijren 5Keii)ten unb if)rem "Km
fe{)en ju fd)ü^cn/ unb bie @(;efad)en ju entfdjeibcn. (Sä i)atte bie
Ättdjenoifitationen ju oeranfialten, bie in ben entfernten Orten
burd) ©upcrintenbenten unb 2Cmtleutej allein ben (bi6 baljtn gang
in 3(bgang gefommenen) Sann ju üerl)ängen (b. t. 2lu6fd)lufj üon al=
len ?ird)l. .:^anb(ungen mit 2Cu6nQl)me ber ^Prebigt, aud) uerbunben
mit einer bürgert, ©träfe, ©ugpenfion ab olficio unb äserbietung
bcS ^anbwerfö auf einige 3eit). 9fad) biefem SSorgange grünbete
.^erjog SiÄori| Sonftjloricn in Ceipjig 1543 (ffierorbnung üom
22. ©ept. 1543 in Mencken scriptt. rer. Germ. II, 2171 : eS
war oon 1544 biö 1550 mit bem SO^crfebur^er oereinigt) unb in
SOlei^en 1545 (Jt. ®. SDSeber'ä fojlem. ®ar|leUung bcö im Äös
nigreid;e ®ad)fen geltenben Ä'ird)enred)t6 I, 438) j fein SSruber
3luguj^ aU 2(bminiftrator oon SO?erfeburg 1544 in 5OTerfeburg
(j^rauflabt'ö ©infü^rung ber Sieform, in SOZerfeburg ©. 156)}
(S^urf. Soad^im II. ü. SSranbenburg 1543 in Äöln a. b. (Spree
(■^. 0. 9Wül)ler'ö ©efd). ber eüangeltfd)en Äirdienoerfaffung in
SSranbenburg ©. 59). S)ic Sßittenbcrgifd^e SJeformation 1545
(C. H. V, 604) be^eidjnete fülcli)e Äird}engerid}te ober Consistoiia
al6 notf)wenbtg.
366 S5iertc ^criobe. ?rbfd)n. 1. S5. 1517 — 1648.
SGBiberf)3rud()Srec{)t 19). 3)er S5ann würbe längere Seit l)ins
bur^ gar nid)t angewenbet 20): unb nad;bem man angefans
19) g^fi. sSebenEcn an ^crgog ^einri^ 1536 (C. J?. III, 184):
»25aö ift rcaf)r, ba^ fein SO^enfd) ftdE) beS öffentlidjen ^vebigtamtS
ol)ne einen öffentltd)en SSeruf unb SSocation unterließen [olT,
unb biefer SSeruf ftefjet oornef)mlic^ bei ber öberfeit unb SSenjiUis
gung bec Äirc^en beffetbigen Ortö, ba einem ju prebigen bcfoljlen
tt)irb.« Mel. de reformalione Ecclesiae 1541 (C. R. IV, 544):
In eligendis pastoribus elsi jus patronis nollemus adimi, ta-
rnen nee patroni praeficiant pastores non prius commendatos
aliquo tesiimonio Ecclesiae, h. e. honestorum hominum in eo
coetu , cui datur pastor. Et -liceat Ecclesiis rejicere impios
aut non idoneos, aut referre rem ad Episcopos , aut eos, qui
loco Episcoporum sustinent gubernationem ecclesia^icam.
S)en fpätctn ftrdjt. ©ebraucl) fletlt juerf! bie SBtrtemberg. Äirdjen;
orbnung öon 1559 büf)in fejl (5Rid)ter'g ÄO. II, 201): ef)e
iemanb jum ^rebiger ernannt wirb, mu^ er in ©egcnmart bei
Superintenbenten einigemal in ber Äirdje prebigen. SBenn bie
©emeinbe iijn »rebtid^er unb ert)aftet Urfac^en f)alber« recuftrt, fo
foU er ii)r nicl)t aufgebrungen rcerben. SSirb aber xbie SJecufation
lieberlid^en unb o()nc erl)afte Urfad^en, fonbern au6 Unüerftanb, ober
eigenwillig furgenommen,« fo wirb ber Äirdjenratf) auf biefelbe
feine S({üc!ftd)t ne()men. Siefe SSeflimmung ging al^bann aud^ in
bie braunfdjrceigifd^e öon 1569 unb in bie d)urfä(^f. ÄO. üon 1580
über. >§in u. wiebec erhielten aber auc^ bie ©emeinben eine me^c
ober weniger freie 2Baf/I, j. S. in (Sd)le6«)igs«:^oirtcin, f. ^aU
tßiae S8efd)reib. b. Äird)enoerfaffung in b. »peräogt^ümern ©d^le6=
«ig u. ^olftein, glen6burg 1778, ©. 84.
20) @utad)ten b. SBittenberger S()eologen a. b. 2(ngbad^er u. 9?iirn;
berger 1532 (be SBette IV, 38S): »Söir tjaben feinen anbern
SSann nod^ §ur 3eit ufgerld^t, bcnn baf biejenige, fo in offent;
lidjen 2a(lfrn finb unb nit ablaffen, nit ju bem ©acrament be6
l'eibS unb SBlutS Sf)rtfti äugelaffen werben? unb ia^ fann man ba:
mit erf)alten, ba^ man bei un6 niemanb bai f)eil. ©acrament rfi=
d)et/ er fep benn juoor burd) Pfarrer ober Siacon öerl)ört. —
(Sollt aud) ber offenttid^ SSann angerid^t werben, fo muf bie weit.:
lid) Öberfeit bennod) aud) baju ein Orbnung t)alten mit ber SOiei;
ZI). II. 6. II. 2utf)cr. Äird)C. §. 46. SSerfaffung. .367
gcii l)attc il^n tvicbcr geifcnb 511 mad;en, fic( cv al^balb bcn
anma(;Ii9 entllel;enbcii ßonft'jlorlcn ju "-')•
bung beS SSerbannten, foUte onbcig bet offentticl) SSann ein ernjirid)
©vt'mpcl fct)n : baö irtUt nu aud) ju biefer 3cit fonbcrlid) in gros
t'en ©tobten unb SRcgi-nentern üie( Uniid^tigfeit gebäten. Äbec
biefec unfer Sann, ia priuatim einem baö gocrament »erboten
wirb, icret bie burgerlid) S3eitt5ot)nung unb ^änbet nidjtg.« 8u;
tfjcc'ö Sil'd^vcben. S3erma^nung a. b. SQSittenberger 1539 (^aid)
XXII, 958): »es ifl ein @efd)rci untec eiid) fomnien, barübec
fid) öiele unnii^ gemad^t Ijaben, ba^ man bcn SSann rcieberum auf;
rid^ten woU.« ©- 965: »Sieg ijt bie vedjte unb fücnet)mfie Urs
fad)C, ia^ ber SSann fcljier allenttjalben gefallen ijl, barum, baß
tec red)ten 6l;tiflen fdjier allentl;alben wenig, unb gar ein Jleineö
Häuflein oon geringer 2(njal)l ijl.« Unb fo fd)reibt er nodj an 2(.
Sauterbad) 2. 3(pr. 1543 in aSejiefjung auf baS ^erjogtl^um &a6.):
fen (be SBette V, 551): Placet exemplum Hassiacae excommu-
nicationis : si idem potueritis staluere, optime facietis. Sed
Centauii et Harpyiae aulicae aegre ferent.
21) SBie 8utl;er nad) ^atti). 18, 15 ff. ben SBann t)anbl)aben wollte,
f. a3ermaf)nung a. b. SBittenberger 1539, SBald) XXII, 960:
»2Clfo wollte id^ ben SSann l)aben angefangen, wollenS aud), ob
©Ott will, äur 3eit tl)un: wenn id^ ii)n er|l oermat)net ^abe, fo
fc^idEe iäj jwo ^erfonen an il)n, als jween Saplan ober anbere.
Sarnac^, fo nel)me id) i{)n üor mid^ in bie ©acripep, ober fonft
in aSeife^n ber Saplan, jweier oom diati) unb ÄQJtentjerren , unb
jweier el)rtid}en 5Kännet oon ber ©cmeinbe. 2BiU er fid) alSbann
nid)t belfern, fonbern nad^ feinem l)alöftarrigen J?opfe in öffentlis
d)en ©ünben leben unb fortfal)reni fo foU id)S öffentlid) ber Äird^e
anfxigen alfo: lieben greunbe, id^ oerJünbige eud^, wie ia^ 91.
üermafjnet ift, erftlid) burd) mid^, barnad) burd) bie Saplan, jum
btitten burd) ben fRati) unb Äaftenf)crren , unb bie oon ber ®e=
meinbe, unb er will nid^t ablaffen. S)erl)albcn ifl meine freunblic^e
SSitte an eud^, ()elfet ju rat()cn, fnict nieber, l)elfet wiber il)n be;
tcn, unb it)n bem Seufel übergeben 2C.« Ser ^apor foU alfo in
©emeinfdjaft mit ber ©emeinbe f)anbeln, ifl aber bii ber 23erl)anbs
lung berSeitenbe unb 2(u6fü()renbe. ©d)malEalb. 2(rtifel 1537,
3(n()ang o, b. Sifc^öfe ©ewalt (SSaumgarten'ö (Soncorbicnbud) ®.
368 agierte ^mobc. JTbfc^n. I. 35. 1517—1648.
©0 tt?ie £ufl^er über tie Suviflen jit f lagen l)atU, weldEjc
an bem fanonifclKn 9fed}te, iveil baffelbe nid^t redjtägültig
öufge^obcn fet) 22) , unb auil^ an ben bem ©üangelio wibers
f^recf)enben JBejiimmungen be|jelben fej^()ielten 23) ; fo erfdjicn
606): »2)teä ifi gcwif, ba^ bie gemeine Surtäbictton, bie, fo in
öifentli(^en ßaflern liegen, ju bannen, alle ^fart;f)errn ^aben \oU
Xen , unb ia^ bie SBifdjöfe alä Sprannen fte ju fi(^ gejogen — {)as
ben.« Sap bie Pfarrer baju anä) geeignete SKitgtieber bec (3i'
ineinbc gujiefjen füllen, wirb ^ier oovauggefe^t, unb an anbcrn
Orten oft erinnert. 8ut^er fagt in f. a3erttia|)nung 1539, Sßald^
XXII, 958: »Sold^en SSann wollten wir gern anrid)ten, nidjt
ba^ e§ ein ßaptan ober ^rebiger allein tl)un foUte ober fönnte,
li)t alle mii^t fclbjl mit l)elfen.« Theologi Viieb. ad concioiia-
tores Norinberg, 1540, C R. III, 965: Restituatur et excom-
municatio, — adhibitis in hoc Judicium senioiibus in quali-
bet Ecclesia. Mel. de abusibus Eccles, emendandis , 1541,
C. JR. IV, 548: Nee liceat soll pastori ferie sententiam ex-
communicationis sine ulla judicum decuiia, aut nemine adhi-
bito ex honestioribu;- viris suae Ecclesiae. S)ie Sßittenber^
ger Steformation 1545, C. R. V, 605, will eS ben Sonftfioricn
übertragen wiffen, sententiam excommunicationis ju fpredjen :
»S)ocö foUen in alle SBeg bie ©ac^en oorljin gehört unb mit or«
bentlid)er SBeife geurtf)eilt werben, ju weld^er a5crl)ör nid)t cUein
tiie ^riejler ju äiel)en , fonbern aud) gottfiird}tige gelel)rte ^erfonen
auö ben weltlidjcn ©tänben unb fiirnel)me ©liebmag ber Äird^en.
Senn ba unfer ^eilanb ßljriftuö fpridjt: faget e§ ber Äird;en, —
folget, ba^ nid^t allein ein ®tanb, nämlid^ bie S5ifd)ofc, fonbern
oucl) anbere 9ottfürd)tige @clal)rte auä allen ©tänben alö 9iid)tec
ju fe^en finb, unb voces decisivas l)aben foUen «
22) J. H. Boehmeri jus eccles. Proiestantium I, 122 ss.
23) 'Siefe Sifferen^en werben oon Sufluö Sonaö in \)im SBcbenfen ber
6onftjlorien Ijalber 1538 (in 5Rid)ter'e @efd). b. eoangel. Äird)en=
cerfaffung ©. 89) angegeben: I. oon ben l)eimlicl^en @l)egelübben
(weld)e bie Suriften für gültig, Sutljcr für ungültig erklärten),
2. Bon ben Siüortiiö unb Urfad)en berfelbigen, 3. oon ber ^rie=
|tercl)e (weldje bie Suriftcn fortwäl)renb für ungültig erklärten),.
4. üon ben oerbotcnen ®raben (bie Surijlcn l;iciten «n benen bc§
Sf). II. e. il. Sut^cr. Äirc^c. §. 46. SScrfajTung. 369
ii)m eben fo wie 9)?eland(?t()on t>aä UcbergeiridEjt ber SBeltlis
can. 3?cd)te6 ff{l, bie SJeformatorcn ßini^cn ouf bie mofaifdjen ju=
vürf). 5. S3on bei- ^favrev, pcebtget, ^tieflfc SBeibern , Äinbevti,
@rben, (£o{)nen unb Sodbtern, biefeibißen ju j'd)u|en wibec bie
Collaterales , angeborn greunbc, fo ^ciptften fei)n mödjten, unb
ber ?>vifjlec Q.^i aiiffd)tcn. S3on biefem lixüM, wo man nit oicl
taufenb SBaifen unb SBittwen will betrüben lajyen , ift l)ot)enoti9
burd) furfilid) £)ber!cit ein ^vooincialjlatut unb legem au^e^in
laffen. (ßutl)er a. b. ©rafcn Mlbr. u. S!}?an6felb 5. Oct. 1536
ftagt, be SßSette V, 26: »[internal id) nod) bis bot)er ntd)t einen
Surijten t)abc, ber njiber ben ^ap(^ in foldjen ober bergleid^en ^'dU
len mit mir unb bei mir galten wolle, alfo ba^ fie oud) meine
@f)re unb SSetteljlüdfe nid^t gebenfen meinen Äinbern jujufpred^en,
nod^ feines ^riejlerö.« 6l()urf. Sol). griebrid^ in b. gürl)altung
»om 5. g»ai 1537, C. R. III, 366: »3ubeme »ermcrften (S. 61).
©., ia^ bie Suviflen jum Sbeil ber ^ciefler (äl)e in il)ren Sectio?
nen, aud) fonjl öffentlid^ berebeten, baoon ben 8euten Urfacj^ gegcs
ben ttJÜrbc, \t>cnn iii betreibten ^riejler ücrpörben/ bap il)re
greunbe il)re (ärbfd^aft forbcrn träten, unb wollten iljre Äinber
nid)t Scbe fepn laffen. 9iun wollten aber ©. Qt). ®n. burd) eine
Sanbegorbnung oermittelft göttlid^er vgjülf bemfelben SJJaaß finben,
wiewol)l (5. Sl). @n. weiter oermerften , als wollt man fürgeben,
ba^ auä) ein fold) Orbnung fräftiglid) nid)t gcmad)t, nod) aufge?
fid)t fönnt werben.«) Sn bem (Entwürfe ber SBittenberger (5onfi|!o;
rialorbnung 1542, gflid)tcr'ö v^O. I, 374, werben bie ^riefter?
et)en für ved)t6gültig erflärt, unb bie gefjeimen SSerlöbniffe t5erbo=
ten : inbeffen Eönnen biefe S3e)l:immungen , wie ber ganje (Bd^luß
in bie publicirte Orbnung nid^t aufgenommen fei)n: ber St)urfürft
befiehlt b. 8. San. (?) 1544 ben Suriften fid) mit ben S^eologen ju
einigen, unb bie lutl)erif{^e 2lnfid)t anjunelimen (Seckendorf
comm. de Lutheranismo III, 581 ). 9Mmlid^ im (Sonftftorium
I)ottc bie 2(nftd)t ber 3uri)ien über bie l)eimlid^en SJerlöbniflTe bie
£)berl)anb gewonnen, unb fo flagte Sutljer über baffelbe bei bem
6l)urfürfien 22. San. 1544, be SBette V, 615, fdjrieb aud) fel)r
bitter an "ocxt Sonfiftorium felbfl, ©. 618, unb rebetc unb prebigtc
gegen baffelbe (ad Spalatinum 30. Jan. 1544 1. c. p. 626: Ego
tibi fateor, in hoc anno novo sie esse me acceptum , n( in
®iefeUr'6 Äitd&eiifler*. 3r9Sb. aeWt^i. 24
370 Stierte ?)enobc. 2fbfd;n. I. m. 1517—1648.
6)tn ühexl)aupt in Äird[)enfo^en bebenflid; ^^), unb beibe
vita mea et in (ota causa Evangelii nunquam fuerim pertur-
batior. Oritur enim mihi cum Juristis negotium acerrinium
de clandestinis sponsalibus). 35te 3urif!en fef)rten fid) au<i) an
bic Sntfdjeibung bcö S^urfürftcn nid)t, ba fie burci^ bcö Äoiferö
Sted)t gcbunben ja fei)« meinten (8utf)ei-'g ^rebif^t 9e»3en fie,
mala) XXII, 2175. 2178). 3(itc^ erwarten fte ben 2fi-d)tbtaconug
©ebaftian gi:öi'd}ct in SBittenberg für einen digamus, weil er jwei
SDSeiber Qe^abt ^ahe, unb wollten itjn nidjt a(6 ^vebiger anerfens
ncn, ®. 2179. Tiüi biefer 3eit finb bie flär!flen «Reben eutf)er6
gegen bie Suriften, fo auä) (SBa(c^ XXII, 2210): »2öir muffen
bog eonftfiocium jurei^cn, benn wir wollen furjum bie Suriflen u.
ben ^cipfl nid)t bvinnen f)aben.«
24) Mel. ad Mithobhim 1541, C. R. IV, 679: Plerique Princi-
pes — multo fuerunt in diripiendis Monasteriis diligentiores,
quam in constituendis na^oiy.iatq et sclioJis. — Hactenus alii
saevierunt in Ecclesias, alii finxerunt corruptelas doctrinae,
certarunt obscoenis libellis, finxerunt insulsos dialogos, ob-
lectarunt se Venereis voluptatibus, neglexerunt Ecclesias et
scholas, certarunt ambitione, Luth. ad Cresserum, parochum
Dresdensem, 1543, bc SEette V, 596: Nihil boni sperare pos-
sum de forma excommunicationis in aula vestra praesumia.
Si enim futurum est, ut aulae velint gubernare Ecclesias pro
sua cupiditate, nuUam dabit Deus benedictionem , et fient
novissima pejora prioribus. — Aut igitur ipsi liant pastores,
praedicent, baptizent, visitent aegrotos, communicent et omnia
ecclesiastica faciant, aut desinant vocatione« confundere, suas
1 aulas curent, Ecclesias relinquant his, qui ad eas vocati sunt,
qui rationem Deo reddent. — Satan pergit esse Satan. Sub
Papa miscuit Ecclesiam politiae : sub nostro tempore vult
miscere politiam Ecclesiae. 2(n 3(möborf 21. 5ul. 1544 (be
SBSette V, 675): »®ö ift bod) mit bem .^ofe nid)tg. S()i- g?egi;
ment ijl eitel Ävebg ober ©djnecfen. ©ä fann nid)t fort von
©täten, ober will immer guriic!. Christus optime Ecclesiae
consuluit, qui aulae non commisit Ecciesiarum admiuistratio»
nem. S)er Seufel fjätte fonjl nic^tö gu tf)un, benn eitel gf)riflen=
feelen ju freffen.«
ZI). IT. 6. II. ßutf;cr. ^Ird)c. §.4G. S^erfaffung. 371
waren bcr SKeinung, ba^ bie «^erf^eüung bcr bifrf)ofIid()en
SBörbe al§ einer menfdjlidjen @inrldE)tun(), wenn bie S3ifd}ofe
ber euangefifc^en geljre folgten, für bie ÄirclK rooi)U\)at\Q
fepn würbe 25). 9iaci)bem inbeffen burd; ben Üieligionöfrieben
25) Tdlgcmctii wat bie Ätage über 58prad)tun3 tinb iütllfuf)iiid)e a?es
{)anblun9r tve(d)e fid) SöolE unb SSeamte gegen bie ©eiftlidien er=
lauhtin. 9^ad)bem man bem ©rucfe ber 65eiftnd)en ber alten Äird)e
entgangen war, iDollte man ben neuen Äleruö nidjt wieber fo mää):
tig werben loffen. 8utl)er'ö S3crmaJ)nung jum ©ebet wiber bie
Sorten 1511, Sßald^ XX, 2744: »S)af)in ifiö fommen, — ba^
nun anfa^en etlid^e Sunfern, ©täbte, ja aud) fleine 35re(fftäbttcin,
Dörfer bar^u, unb wollen iljren ^farr()erren unb ?)rebigern wef);
ren , bap fte nid)t [ollen auf bcr (Jan^el bie ©iinbc unb Sajier f!ra;
fen, ober wollen fte oerjagen unb erl)ungern5 barju wer tl)nen
nefjmen tann, ber ifl Ipeilig. Älagcn fte e6 ben 2(mtleuten, fo
muffen fte geijig Ijei^en, bie niemanb erfättigen fonne.« @ragmuö
©arcertuö ö. \äi)tüä)n SSifitation. 6i6leben 1555. 4. »gl. ©ns
9elf)arbt in S«icbncr'6 3eitfd)r. f. l)ift. 3;i)eol. 1850. I, 86. gjjan
ernannte, ia^ man angefel)ener, unabl)ängiger ^'^i^fonen on ber
©pi^e ber fird^liii^cn a3erl)ältniffe bebiirfe, um benfelben wof)l=
wollenbe SBe^anblung unb fräftigc SSertretung , unb ben @eifilid)en
baS ni5tl)i9e 2rnfc{)en ju ftd)ern. »gl. SSebenfen ber SBittenberg.
u, anberer 3;i)eologen auf ben Sag ju ©c^malfalben 1. 59Iärj 1540
C. Ji. III, 942: »SBenn gleid) bie aSifc^öfe bie rcdite ßeljrc an.-
ncf)men, biefelbige ju forbern u. tiid)tige 'J.nrfonen baju ju galten
fid) erbieten, fo werben bod) oielleid}t bie grofen Stäbte u. eflidje
gürfien nid)t gern leiben, ba^ il)nen wieberum eine jurisdiciio
eingeräumt foUt werben, unb baß fte uml)erjtet)fn unb üifitiren.
Sagegen t)l aber aud) p gebenfcn, ba^ ben Äird)en mit ber 3eit
oonnötl)en fc^n wirb, ba^ fte burd) ftattltdje ^erfonen »ifttirt
»erben. Senn bii weltlid)en Ferren werben bie ßänge bcr Äirdjen
nid)t groß ad)ten, unb werben je^unb bie ^ricjtcr auf ben Dörfern
übet getjalten, werben aud^ oicl Pfarren wüfie. 5JJun vräre e6
nü^lid), fo fid) etliche Prälaten ber Äird)en treiiltd) annel)nien
wollten, bieweil fie bod) bie ®iitcr Ijaben , unb lEönntcn bie SCifita«
tion erhalten, baß fte fold)cg träten. — SBo nun ctlid)e $8ifd^öfe
unb (Stifte red)tc Se{)re unb bie nötljigen ©tücfe annef)men, u. ber
21*
372 mkxU ^criobe. 3(bfcjn. 1. S5. 1517—1648.
tic bifdjoflidje ®eric!)täbarfeit über bie :prote|Iantifd)en Sans
ber fu^penbirf war, unb bie lanbe^bevrlicbe 2(ii§übun9 berfcl«
bzn baburd) bie ®ene()migun9 beS 9?eicbe§ erf)alten b^^te ^e);
Äirdje bienen wollten, wäre nai^jugebcn, ba^ fie in il;iven Signi;
täten blieben, unb beljielten bie Ordinatio, Visitatio unb Juris-
dictio in Sljeiadjen.« ®o {)aben bie sReforraatoren fletS baju ge=
ratzen, bie SBifd)öfe, fofern fie bie reine Setire annähmen unb iljre
SSefugniffe nad) berfelben mobificirten, aU menfdjlidje ©inrid^tung
äujulaffen. ffigl. "KuQib. (5onf. "iitt. 28. am @d)tu|Te. 3nebefon=
beve \pxad) ftd) SOZ eU n d)tl)on oft unb jlarf bafür auä. ad M.
Alberum 23. Aug. 1530 (C, i?. J/, 303): Qualis autem ad
posleros Status futurus est dissoluta politia Episcoporum?
Profani jurisdictionem ecclesiasticam et similia negotia reli-
gionum non curant. ad J. Catnerar. 31. Aug. 1530 (p. 334):
Utinam, utinam possim non quidem dominationem confirmare,
sed administrationem restituere Episcoporum. Video enim,
qualetn simus habituri Ecclesiam, dissoluta noXtTiia, ecclesi-
astica. Video postea multo intolerabiliorem futuram tyran-
nidem, quam antea unquam fuit. ad eund. 4. Sept. 1530 (p.
341): Quo jure licebit nobis dissolvere TtoXirdav ecclesiasti-
cani, si Episcopi nobis concedant illa, quae aequum est eos
concedere. — Sennper ita .sensit ipse Lutherus, quem nulla
de causa quidam, ut video, amanl, nisi quia beneficio ejus
sentiunt se Episcopos excussisse , et adeptos libertatem mi-
nime utilem ad posteritatem. Qualis enim cedo futurus est
Status ad posteros in Ecclesiis, si omnes veteres mores sint
aboliti, si nulli certi sint praesides? ad Bellajum Langaeum
1 Aug. 1534 {p. 740): Non hoc agitur, ut politia ecci .'siastica
aut potestas Pontificum aboleaturj non hoc agitur, ut veteres
ordinationes sine discrimine mutentur. Praecipui ex nostris
maxime cupiunt, usitatam Ecclesiae formam conservare quan-
tum possibile est.
26) Berufung barauf in bem SSaben; ^^forjbfimff SKanbate 1556,
Stid^tcr'ä ÄO. II, 178, in ber 'pefftfd)en Äird)enorbnung »on
1572, bof. ©. 349. 2(bec l^äufig beriefen ftc^ bie gürften mi) auf
QÖttlid)e Orbnung. ©o vg>er3og (5l)riftop() ». SGBürtcmberg in bec
aSüctcbe 3U ber Äird^enorbnung o. 1559 (baf. ©. 198): »fffiie wie
3*^. IL (5. II. 2uff;er. ^kd)t. §. 46. sScifafTung. 373
fo »urben überall 6onfi|lorten evxidjtct 2') aU tk Iant>e§{)crri
Ijcf)en £)vgane für bte gan^e ^ivcljcnregierung ^s). X)ie ^p;
ipofftion tcr glacianer, wcUl)C ffatt einer gürjlenlKVi'fc^^ft
eine Sll()eo[ogen^errfd;aft in ber Äird;e wollten 29), blieb oI;ne
unö bann (un3ead)t \)a^ c^licl)ec ffiermeincn nad^ bei" njeltltd^cn
Öbcrfeit allein ba^ wcltlid) Stegiment jupetjen foUt) cor ®ott fd^ut;
big ernennen , unb rciffenb unffvö 2fmtö unb SSevufä fein , wie aixd)
beS (Sott ber Jdlmädjtig in jcinem gejlrengen Urtf)eil oon unö ev=
forbecn «?ivb, oor allen Singen iinfer untergebne ßanbfdjaft mit
ber reinen 2el)r beä (). ©oangelii — oerfovgen/ unb alfo ber Äird^cn
(Sl)rtftt mit (Jrn|t unb (äifcr annef)men5 bann erfl unb barneben in
2eitlid)cr ^Regierung nu^lid^e Orbnung unb 3?egtment — anjufteU
len unb ju erljalten.« 2(e^nlid) »C^ierjog Suliuö o. S5raun[d^ttJeig=
SSSolfenbüttel in f. ?Otanbate cor ber Äirt^enorbnung ». 1569 (baf.
©. 319).
27) Sarauf brangen aud) bie in 5Raumburg im ?!ltai 1554 oerfams
mctten Sljeotogen, f. bie ö. 9Keland)tI)on abgefaßte Seclaration
C. R. VIII, 290: »Stun ft'nb an c|licl^en Orten bie Consistoria
georbnet/ aber bie executio ijl fd)tt)ad).« p. 291: 3(Ue ^errfdjaft
ift fd^utbig »biefcn ^Ui^ ju t^un, bap redjte 2cl)r in J;ird)en ge;
prebigt rcerbe, ia^ Consistoria ftnb gu ©traf ber Untugenb unb
jur (Sr{)altun3 fljrlidjer ^\xä)t unb (Stnigfeit.« "Keimüä) ©raömuö
©arcertuö, ©eneralfup. in SOfanäfelb : S5on d^riftlid)en, nött)igen
unb nii^en ßonftflorien ober geijll. ©erid^ten, ©iöleben 1555. 4.,
f. ©ngelljarbt in 9licbner'6 Bnt\ä)t. f. b. ^ift. S^eol. 1850.
©. 116. ©0 würbe 1564 ia& Sonfiftorium ju Seile angeorbnet
(©d^legcl'ö Äirct)en= u. 3?eformation6gefd). »on 9^orbbeutfd}lanb
II, cbS. 9iid)ter'6 JtO. II, 2S5), 1568 baö 3U SBolf enbii ttel
(Sd)legcl II, 263).
28) 3u bem ©nbe würbe juerft in SÖSurtemberg eine fird)lid^e Central*
bel)3rbe, ber Äird)enratl), burd) bie Äird)enorbnung oon 1559
(SRid^ter'ö ÄO. II, 218) angeorbnet, unb nad) biefem SKuftec
burd) bie 6^urfäd)f. Äird)enorbnung ö. 1580 ein Oberconftftorium
in Bresben (baf. ©. 421), »gl. 3lid)ter'6 @efd). b. eoang. Äir=
d^enoerfaffung ©. 121.
29) ©0 ^efl)ufiu6 1559 in >&eibelberg §. 37. not. 37, , bk Sfieologcn
in 3fna 1560 §. 38. not. 2, 5)}Jufäuö in SSrcmcn 1561. §. 38. not. 10.
374 SSicrte ^criobc. 2fbfd[)n. 1. SS. 1517—1648.
Erfolg ^0). 'äüd) in benßdnbern, in weldjen bie SSifdjofe
ter Sieformation UitxaUn, unb anfangt bie ^irc^enregierung
30) S5te SBcimarfd)e ©d^rift gegen ben j5i^<i"'ffui^^f'^ S?ecef !)atte fid)
öucb gegen bie 2fufftc^t bec Sonfijiorien über bie 8c{)ve erftart
1558, f. ?OTetand)tf)on6 Seantiüortung C. R. IX, 618. 2fls 1561
ia^ (5onft|!ortum in SBeimar erridjtet würbe (f. §. 38. not. 6), fo
jc^rieb glaciag an SDZaj: 9}iörlin, ben ccflen geijlt. Jfjjefyov bejTetj
ien, unb i)ielt if)m 12 ©rünbe gegen bie ©rrid^tung eines (Sonfijlo;
rii ooc (Unfd£)utbige 5Rad}C. 1716 ©. 764): I. Politicus Magistra-
tus sibi sumit jus condendi decreta de rebus religionis et ju-
dicio gravissimo Ecclesiae de doctrina et clavibus. Sumit
etiam sibi jus eligendi persona?, et denique concludendi suo
judicio de sentenfiis, cum Ecclesiae sit condere decreta de
ceremoniis ac judiciis suis, non potentum ac sapientum mundi
hujus. Videte iterum atque iterum vos Speculatores Israel,
ne assuefaciatis aulas ac Achitopheles ad obtrudenda Eccle-
siae sua mandata, per vos tanqnam suos praecones procia-
tnanda. Inde jus sibi sument nunc impii Magistratus et in
omnem posteritatem, religionesque pro arbitrio formabunt et
reformabunt, eritque ein Äatferiici^ ^apjltf)um, sicut tu nostros
affectare nuper pie monebas. II. Privantur Ecclesia omnes-
que alii pii Pastores ac Superintendentes (facultate) per syno-
dos judicandi de doctrina , penes quam et quos rerum maxi-
marum haec potcstas, tum divino mandato, tum veteri perpe-
tuoque more ac consuetudine tale Judicium fuit. III. Praeci-
pitatur religio et Ecclesia in extremum pcriculum tyrannidis
paucorum Consistorialium. Sicut SSebenfen Illustr. Principis
contra Francofu-rticum decretum monet. IV. Contra verbum
Dei, Augustanam Confessionem , Apologiam , Schmalcaldicos
Articulos, et totius Ecclesiae consuetudinem aufertur prorsus
clavis ligans a ministris J, Chr. — Talis laceratio ministerii
an sine impietate fieri, aut a vobis Superintendentibus pro-
moveri queat, Vos fratres judicate. X. Simpliciter mandatur
tantum executio poenae Superintendenti a Consistorio sine
omni ipsius cognitione: qua conscientia eam ille praestare
poterit? Nam Superintendentes erunt tantum lictores aut
carnilices, qui simpliciter ac sine omni cognitione mandata
Zf). IL (5. II. 2utf)er. Äird;e. §. -16. «BcrfafTung. 375
hc\)ielUn, in SSranbenburg 3i) unb ^reufjen 32)^ trie in
Magistratus exeqiii tenentur. XI. Ex praefalione satis appa-
ret, qiiod etiam separatio a sacramento seu suspensio Mini-
stris aul'eratur. Nemini ergo Pastores audebunt negare Sacra-
menta aiit absolutionem nisi convicto prius ac condemnato a
Coiisistorio. Quanta hie profaiiatio Sacramentorum! XII.
Prorsiis tollitur processus Christi Matlh. 18: Si peccaverit in
te frater tuiis, ciul si quid habes contra proximum etc. Hie
enim simpliciter maiidatiir, ut, si quis novit aliquod alicujus
crimen etiam occultum, mox aecuset eoram Consislorio. —
Abjecto ergo Christi praeseripto sequamur hominum proees-
sum. Taceo, quod istis niuluis cruentisque accusationibus
horrenda dissidia inter Pastores et auditores excitabuntur.
Nam Pasloris castigatio paterna est, at accusatio coram Prin-
cipe cruentum quid sonat et continet. Multi Pastores mavo-
lent summam licentiam peceandi suis relinquere, quam tarn
moiestas quin et sumtuosas lites sustinere.
31) ?(Kattf)iag o. Sagoio, $Bifd^. ö. SSranbenburg, tvat ber S?eforma;
tion bei, iüitligte in V\t 1540 »om Sfjurfücflen crlaffene Ätr(i)en;
orbnung (Sflid)tcc'ä ÄO. I, 323), unb blieb biö ju f. Sobe 1545
im S3efi| feiner btfd^öflid^en 9ied)te. gut bie ©prengel ber S5i=
fd^öfe »on ^aoclbecg unb ßcbuö würben ©encralfupcrintenbcnten u.
ein Sonftjlorium in M\n a. b. ©prce 1543 errid^tct: nad^ Sagowö
Scbe bef)nte fid) biefe (ätnrid^tung aud^ über bcn SSranbenburger
©pcengel auö, ^. D. 9!)iü{)ler'ö ©efd^. b. eöang. Äird}enoerfaffung
in b. SKarE SSranbenburg, SBeimar 1846, ©. 50. 9{td)ter'ö
@efc^. b. eoang. ÄirdjenoerfafTung ©. 131.
32) ^ier traten beibe SSifd^öfe, ber o. ©amlanb u. bec b. ^omefanicn,
bei, unb erliefen 1525 bie erjle eoangcl. Äird)enorbnun3 (S?id^=
ter'6 ÄO. I, 2S). 2)em «^erjoge rcurbe inbeflfen fpätec biefe bi?
fd)öflid)e ^(iA)t unbequem, unb er ließ bie ©tu{)le n5icberf)oU un;
befe^t, n)äl)rcnb i>\.e ©tänbe fie ju erf)alten ftrebten. 9Kit bem
Äobc bcö a3ifd)of» 0. ^omefonien unb 2(bminif(:ratorS o. ©amlanb
SBiganb (1587) borte bie bifd)öflid^e S(Bürbe auf, unb e6 würben
hvoz'x (Sonfiftorien errid)tet, Sacobfon'ö ®efdt). ber GueUen beg
eoang. Äirc^enved^tö ber ^roüinscn Preußen unb ^ofcn ©. 21.
5Rid)tcr'ö ®efd). b. eo. Äird^cnoerf. ©. 129.
376 SSierte ^eriobc. 3(bfd)n. 1. §S. 1517—1648.
benjenigen/ in weldEjen anfangs eine ©pnobalöerfaffung ein«
gerichtet würbe, in Sommern 33) unb in Reffen 34), mups
33) 3n ^ommern njaren ©enccalfuperintenbentcn mit mand^en bU
fd^öflic^cn 9?ed)ten: fett 1541 njurbcn oon Seit ju 3fit ©enetalfpn;
oben au6 ben ftäbtifd)en ^vebigern berufen, tt)eld)e unter bem
S3orfi^c ber ®eneralfuperintenbenten über alle ÜrdjUdie ©egenftönbe
befd^loflien, SSaltfj afar'S jnjei (Sammlungen einiger jur ^om=
merfd^en Äird^enl;ifiorie geprigen Scljriften, ©reifötratb 1723. 25.
4. 2fuf ber ®reif6walber ©pnobe 1556 würbe bic (ärrtd^tung breicr
ßonfiporia ober Äird^engerid^te ju Stettin, ßotberg ober ©tolpe
unb ©reif^rcatbe bef(^lo1Ten, benen auä) bie ©ntfdieibung über ben
SSann übertragen werben foUtc, \>a bic ^ajioreS bee^alb oft bie
größte ®efal)r liefen (S5a(tf)afar I, 138). Sic le^te ©eneralf^ns
obe Vüurbe 1593 get)alten, fpäter ging aurf) bie ©etralt ber @enes
valfuperintenbenten auf bie (Sonfijiorien über {Balthusar jus eccl.
Pastorale 1, 262. 541. 3?td^ter'ö @efd^. b. eoang. Äird)enoer;
fojTung ©. 123).
34) ©egen bie oon %tarii ßambert »erfaßte, »on ber ©pnobe oon
^omberg 1526 befij^loffene Äirc^enorbnung {Reformatio ecclesia-
rum Hassiae in S'{id)ter'ö ÄÖ. I, 56), weld^e 5^re6bt)terien u.
©t)noben anorbnete, aber ben ©emcinben baö 9?ed)t ert^eilte, i()re
^rebiger ans unb absufe^en, äußerte auc^ 8ut()er gro0e SBcbenfen
(f. oben not. 7), unb fte fam nie jur 2(uöfübrung. 2)ej:
Sanbgraf ernannte barauf 6 ©uperintenbenten (in ßafTcl, 5Roten=
bürg, 9}Jarburg, Ätöfelb, Sarmftabt unb ®t. ©oar) mit mobifts
cirten btfd)öflid^en SSefugniffen , f. .g)efftfd^e SJifitattonSorbnung üon
1537 in 3?id)tcr'§ ÄO. I, 281, raeldje jä^rlid) in i^ren @prens
geln @i)noben l)ielten , unb al6bann in 23erbinbung mit einigen ge=
n)äf)lten 5)f(ir«cn .bie ©eneralfijnobe als l)öcl^fle fird^lid^e Snftanj
bilbeten. Surd^ bie Orbnung ber djriftl. Äirdtienjudjt 1539 {dixä):
ter'6 äO. I, 290) würben für jebe ©emcinbe 2(eltefte jur ^anbs
f)abung ber Äird^enjuc^t angeorbnet. 25ic ©eneralfpnoben crf)ieltea
ftd^ auc^ naäj ^IjilippS Zobe unter ber get()eiUen ^Regierung feiner
©o^ne, i)ötUn aber mit 1582 in golge ber beginnenben Spaltung
jwifd^en bem calöiniftrenben SRieberf)efTen unb bem ftreng lut^eris
fd)en Obcrf)cJTen auf (Dr. ^. »^eppe'ö ©efd^. b. t)c(T. ©cneratfpns
Sf). II. 6. II. 8uff;cr. ^irc^e. §. 46. SSerfaffung. 377
ten allma^tig bicfc iOrbnungen ber ßonfifitorlalberfaffunc)
tt)eid;cn: nur in SüHcb, ßlcöe, SSerg wirf ten cigent^umj
licl^c SScrI)aItntlTc jur 2(u§bi(t)ung unb SSefefligung ber ©pnos
balDcrfaffung 35). s^fe Sfjeorie rcditfertigte bic Slegierung
ber Äirdjc burc() ben ßanbeöljerrn 3ew6()nlid) burd) bie 2Cns
nö^me einer :£)eüolution ber bifd)6flid)en Sie(!i)H in golge beö
oben 0. 1563 — 1582. 2 SSbe. ÄajTet 1847). SSei ber ßinfüfjrung
be§ ßalöiniSmuS übte ber Sanbgraf gjJori^ met)t; alö epiffopale
fReä^te, unb errid^tcte bann 1610 ia^ ^onfiflorium in SOZarburg
aU obevjle Ätcd)enbet)örbe, b. i. als oberjleS Organ feiner Äirdjens
gcmatt («g)eppc'6 (ginfiiljrung ber S3erbefTerung§puncte in >&e|Ten,
ÄafTct 1849, ©. 174). 2Ö. S3ad)'6 ©efd). b. furc)c)T. Äird)enoer;
faffung. SOJarbiirg 1832.
35) S5a bag ()erjogIid)e ^auö biefer ücinber big ju feinem 2(ugfterben
1609 iatijOÜ\d) blieb, fo mußten fiel) bie coangel. Äird^en eine
felbftänbige 93erfaffung geben, auf beren 3Cugbilbung bie nieberlan?
bifd^en gtud^tltnge bebeutenb einwirften, namentli^ bie 1554 aus
Sonbon öertriebenen (f. §. 37. not. 17), oon benen ein Sf)eil in
SBefel unb Duisburg fid) nieberlie^en, mit if)rer oon Sot)anneg a
Caöco »erfaßten .Rirc^cnorbnung, bann bie ©i)noben ber gluii)tlinge
in SBefel 1568 unb ©mben 1571 (§. 43. not. 2). Sie bereits be=
feftigte Äirdjenoerfaffung würbe üon S3ranbenburg unb ^faläJ^Reu«
bürg betätigt, unb blieb aud) nad[)f)er unoeränbert, ba SSranben;
bürg, um bic Unterbrücfung ber eoangelifdjen Äird)en in bem 2fns
ti)iiU beS !atl)ol. ^falä^SJeuburg ju l)inbern, bofTelbe on bem
Status quo feftlialten, eben begl)alb aber auä) felbft benfelben beobs
od}ten mußte, djriinblid^cr SSerid^t über b. Mtd^em unb 9ieli;
gionSracfen in ben ^urftentljümern Sülid), Sleoe unb SSerg, oud&
gugel)örigen ©raffdjaften 5JKarE u. SJaoenSberg, S)ü(|"elborf 1735. 4.
». Ooen bic ^reSbt)teriat= unb (Si)ncbalücrfaf]fung in SSerg, Sus
lid), (Sleoe u. SSJlarf, ©ffcn 1829. Sacobfon'S ®efd). b. Quellen
bcS eoang. Äird^cnrecfctS ber ^roüinjen 9{f)ctn(anb unb 5Beftpl^alcn,
Königsberg 1844. ?K. ©oebel'S ®efd). b. d)ri|ll. ßebenS in ber
rf)cinifd)stt)cftpl)älifd^cn ebangcl. Äirdjc. S3b. 2. 2(btf). I. (ßoblenj
1852) ©. 70.
378 agierte 9)eriobe. 2rbfcf)n. 1. SJ. 1517 — 1618.
SJeligionäfriebenS , imb fud)fe i>üvd) genaue ©ingrdnjung bie;
fer ©etralt tk Äircl)e gegen 2Biüfüf)r ju ftdjern 36).
Sn ^dnemarf unb ©cbn^eben blieb tie hi\(i)bflid)s
SSerfaffung: in Sdnemar! würbe aber tm S3ifd}ofen, n^elcbc
nur ©uperintenbenten fetjn foUten, alle ®ericbt§bar!eit ge;
nommen37); in ©cbweben blieb i^nen biefelbe nur in ba
fdjrdnfter SBeifc unb in ©emeinfcbaft mit einem ibnen juge^
orbnetcn ßonffftovio 38). ^n beiben gdnbern erf)ielt ber Äo*
nig bie f)bd)^e fircblicbe ©ewalf.
2Cnber§ entividPelte ficb tk SSerfaffung in ben reformirs
tcn Äircben.
T)a in ben ©cbweijer ßantonä hk gropen 9Jdtf)e, wie
36) Jo. Gerhardt, theologi Jenensis, loci theologici (Jenae
1610 — 22. 9 voll. 4.)- Locus XXIV. de minislerio ecclesiastico
§. 112. (ed. Cotta XII, 116): Quamvis ex constitutione pacis
religiosae anno 1552 Passavii sancila, et anno 1555 Augustae
conßrmata Electores, Principes ac Status Itnperii Augustanae
confessioni addicti jura episcopalia in suis territoriis sibi vin-
dicent; tarnen exercitium eorum ita temperant, ut quaedam
capita ipsimet non adiingant, sed Ecclestae miuistris relin-
quant, utpote praedicationem verbi et sacramentorum admini-
stralionem, potestatem clavium, examen eligendorum ministro-
rum, eorum ordinationem etc., quaedam per Consistoriales et
Superintendenles peragant, utpote Ecclesiarum visitationem,
causarum ecclesiasticarum , ad quas etiam matrimoniales spe-
ctant, dijudicationem etc., quaedam sibi solis immediate reser-
vent, utpote constitutionum ecclesiasticarum promulgationem,
synodorum convocationem etc., quaedam denique cum consensu
licclesiae administrent, utpote electionem et vocationem mini-
strorum. Sitc^ter'ö ©efd). b. coang. Äird)enocrfaffung ©. 192.
37) Stäubltn'6 £ird)t. ©eogcapfiie u. ©tattjii! I, 216. 3. SBtgs
gecS firc^l. (StatijltE II, 377.
38) §. SB. 0. ©d)ubci:t ©d^raebenö Ätrc^en»erfafTung u. UnterridytSs
»efen mä) frü()e«m unb gegenwärtigem 3u|tanbe. 2 SSbe. ©tretfes
lüalbe 1821. ©täub lin I, 237. SBIggcrö II, 394.
ZI). II. (5. II. 9?ef. mxd)(. §. 46. SJevfaffung. 379
tic I)6d)ften S5et)orben, fo aw^ tie £)r()ane beä S5olf§ waren;
fo fonnten aud) bic üon ifjncn gefaxten flrd)licl)en S5efc{)lüffe
als S3olf6befci)lujTe bctracl)tet werben. S)a nun 3n)ingti ehin
fo «)o()I wie 2ut()er 'i^ic Unreife beä SJotfö für eine ibcale
Äird;enüerfaffung ernannte, unb e5 jugleid) für unjwecfmapig
()aften mnpfe, iia^ in bcmfelben ßanton jwei üerfcljiebene
repnbli!anifd)e 23crfaffungen, hie eine in ber Äirdje , hie an--
bere im ©taate, neben einanber bejkl)en foüten; fo trug er
fein S3ebenfen, bem großen Siati)e üon äurid), alö S?ei)rdfens
tauten ber ©emeinbc tie ganje Äircbenleitung ju übertragen.
£)ie ©eifllicben, befonberö bie ber ^auptffabt, würben üon
bemfelben nur ju 9?atl)e gejogen , bef)ie(ten fidb aber ta^
Sie<i)t üor, wenn gegen ta^ SÖort ®otteä üerfaf)ren würbe,
ii)xe ©timme ju erf)eben39). X)ie ®ei|!nd[)en, bereu ©leid[);
39) Zwinglii subsidium de Eucharistia, 1525 {Opp. III, 339):
Dicam hie obiter de usu Senatus Diacosiorum, propter quem
quidam nos calumniantur, quod ea, quae totius Ecciesiae esse
debeant, nos per ducentos agi patiamur, quuoi totius urbis
et vicinoium Ecclesia sit plus minus Septem millium. Sic
ergo habeant isti: Qui verbo praesumus Tiguri, olim jam li-
bere monuimus Diacosios , qnod ea, quae judicio Ecciesiae
totius fieri debeant, ad jpsos non alia lege rejici patiamur,
quam si verbo duce consulant et decernant; deinde quod ipsi
non sint aliter Ecciesiae vice, quam quod ipsa Ecclesia tacito
consensu hactenus benigne receperit eorum Senatus vel con-
sulta vel decreta. Vulgavimus eandem sentenliam apud uni-
versam Ecclesiam; admonuimus etiam hac tempestate, qua
nonnulli (SBtebertäufcv) feruntur stupidissimis afTectibus, quos
tarnen spirilum internum, si Diis placet, videri volunt, haud
tuto multitudini committi posse quaedam. Non quod verea-
mur, Deum Opt. Max. defuturum, quo minus dirigat Eccle-
siam suam ; sed rebus adhuc teneris non miscendam esse con-
tentionis occasionem. Suasimus ergo, ut plebs Judicium ex-
ternarum rerum hac lege Diacosiis permittat, ut ad verbi
regulam omnia comparentur, simul poUicentes, sicubi coepe-
380 agierte ^eriobc. 2(bfc()n. I. S?. 1517—1648.
I;eit fef)r entfdjieben geltent» gemadjt würbe ^o), erhielten ii)xe
rint verbi aucloritatetn conlemnere, nos confestim prodituros
esse ac vociferaturos. Conseiitit ad hunc usque diem Eccle-
sia, tametsi decretum super ea re nulluni promulgaverit , sed
placiditate ac tranquillitate , quibus haclenus uiitur, consen-
sutn suum sie probat, ut ipsam aegre laturam adpareat, si
quis Evangelii successum arguta curiositate impedire conetur;
simul non jgnorans, ut rebus istis debeamus ad Christi
nosirumque decorem sie uti , ut pax christiana servetur.
Quicquid ergo de immutandis ritibus occurrit, ad senatum
Diacosiorum refertur, non absque exemplo: nam et Antiochia
duos modo, Paulum et Barnabam , Hierosolymam mittit, nee
jpsa decernit, quod tarnen jure potuisset. Causa fuit, quod
immoderaiam contentionem vereretur, quae quanto major est
concio tanto roagis crudescit. Quod autem Diacosii in bis
rebus, Ecclesiae non suo nomine, agant , hinc adparet, quod
quicquid apud nos stafuilur, puta de imaginibus, de cele-
branda Eucharistia et similibus, id eis Ecclesüs quae in oppi-
dis et agro sunt liberum relinquit: ubi nimirum, quod Ec-
clesiae non sunt tantae , conientionis incendium non magno-
pere metuendum esse vident. Cessit consilium sie, ut ex Deo
esse facile cognoseas. Sic igitur soliii sumus hactenus ante
omnia multiludinem de quaestione, quae Senatus judicio
cognoscenda erat, probe docere. Ita enim factum est, ut
quicquid Diacosii cum verbis ministris ordinarent, jam du-
dum in animis fidelium ordinatum esset. Denique Senatum
Diacosiorum adivimus, ut Ecclesiae totius nomine, quod usus
postuiaret, fieri juberent, quo tempestive omnia et cum de-
coro agerentur. Factum est itaque , ut contentionis malum
ab Ecclesia prohiberetur. — Sie utimur Tiguri Diacosio-
rum Senatu , quae summa est potestas, Ecclesiae vice. Sage;
gen 9ejlel)t Smingti auä) bem SSolfe ba6 SJedjt i\i, undjrifllidj re;
gierenbe Obrigfeiten abjufe^en, TittiM ju ber Siöput. 1523, litt.
42. (2Ber!e I, 156): »So fte ahn untcürolii^ unb uffer bct®d^nuc
6f)rtjti faren wuvbinb, mögenb fie mit ®ott cntfe^t werben.« »gl.
bic USlegung ©. 369.
40) Lud. Lavaier ( ^rebiger unb jule^t 2(ntiilc6 in 3üti(^) de ri-
Zi). II. (S. II. 9?ef. mxd)i. §. 46. Sci-faffung. 381
Ernennung üon ber ;t)brig!eit, bie ©emeinben t)atUn nur
baö 9iecl)t bc6 @infprud)6 ^i). T)en S3onn l)kU äwingli nes
bcn bem ©trafamte ber d)ri|!Iid;en ^brigfcit nid)t mel)r für
nütl;wcnbiij 42) : ^{^ tie ß(;efrt4'en würbe 1525 baö ßl^orge*
//6m« et insiilulis Ecc{. Tiyurinae 1559 {ed. J. B. Ollius, Ti-
guri 1702) §. 3. p. 10: Nulliim iiUer ministros, quod polesta-
lem attinet, est discrimen. — Omnes fere res ecclesiasticae
ad primariutn concionatorem urbis (qui pritnus a restituto
Evangelio Huldr. Zviiiglius fiiit, cui Henr. Bullingerus suc-
cessii) referunlur. Is suo arbitratu, toiiiis Ecclesiae et omni-
um ministrorum nomine, inconsultis aliis nihil agit vel scri-
biti sed alios paslores convocat, et suum consilium et Judi-
cium cum illis communicat. Si res sit magni momenti, sena-
tui et synodo proponitur.
41) 3uricl)ec ^räbicanteno vb nung 1532 in 3iid)tet'ö ÄÖ. I,
169: 3ft eine ?)favi-e etlebigt, fo foU ber Secan ber Öbrigfcit bas
oon, unb »ttjcr ber £ef)en -Sgevi: (Patron) fi;c« ^fnäcigr mad)en.
S5ie ffiorgefdjlagenen [oUen Don ben ©yamtnatoven geprüft, u. ik
äeugniffe übev ben 2£uöfaU beö ©icamenö bem 3iati)e äugefcf)icft
werben. Scr fRatt) trä(;lt, bann roirb oon einem S3eöoUmäd.}ti9ten
beä 3Jatf)e6 in ©egenicart beg Secanö bie ©emeinbe üerfammelt.
6r füU »bie 2ßoi}l ber Äil(j^en offnen, u. ermaJjnen, ob Sfnianbi
ba ft)e, ber etwaö Cümbeno unb Unreblid^ö uf ben @nt)ä{)Uen wiffe,
föUe baiB offnen.» SP ffine Älage, fo fleUt ber Secan ber ©e«
meinbc ben neuen Pfarrer oor , unb legt i()m bie ^änbe auf.
2(I6bann »bcfef)le ber S3ogt ober 9?atf)sbot ben ^^farrer ber ®e;
meinb in Siamen ber d)riftenltcl)en Öberfeit.« Lavaier §. 2. p. 6.
42) 3» iser Sf)orgerici)t6orbnung ju äürid) 1525 (Slid)tcr'S ÄÖ. I,
22) ^ei^t Co norfi, ha^ ber Pfarrer bie et)ebred)er »mit ber d^ripen^
lid^e ©meinb bannen unb uöfc^tieffen« foUe. 3n einer SSerorbnung
gegen ©ijebred^er ü. 1526 {■Sq. SSudinger'ä 9JcformationSgcfdj. I,
378) beflimmen SSurgemeifler unb SJati), ha^ biefelben «fötlenb oon
aller d^riftenlid^er unb e^rlidicr SS^njotinung unb ©emeinfame abges
fiinberet unb uSgefd;lof[en fin , alö namlid) oon bem 9^ad)tmal un=
ferS ^evrn 3ff« S^rtfli.« (äben fo foUcn [te oon allen el)rlid)en
2femtern unb ©tänben nid)t erwäljlt iuerben. Snbejfen biefe S3ers
orbnungen fd}einen nidjt in Äraft geEommcn ju fetjn, ^unbcös
382 SSterte ^eriobe. 2rbfc^n. I. S5. 1517—1848.
xi6)t angeorbnet 43). X)k Getane unb @V)nobcn 'i)atten bIo§
eine ^(ufftdjt über 2et)re unb i^bm ber ©eiflilicben 44) , roie
^agen ßonfitcte beö 3n)in3lianigmiiö zc. ©. 324 2f. 3wtngli
\ag,t in bec ©pnobe ju ©t. ©aUcn ®cc. 153Ü (©imler'ö ©amm^
lung alter unb neuer UrEunben jur Äird^engefd^. ournemUd) beö
©d^wetjertanbeö I, 432): »3u ber 2(po{leln 3t)t rcaS bie Äilc^ jer?
ftrcut, fo tt)ü6 nod) fein d^rij^enlid^e ÖbevEeit, bic in ber Äildjcn
@fe| unb Örbnung unb ©traf beö SSöfen unb beg (Srgerlicljen
]()ielte. 35a nun fpe ber Sann unb baä U6[d)liepen i()nen nott)TOens
i'iS 9fi)n^ t)ie ßafler unter il)nen abäU|!eUen. ©it aber djriftenlic^e
Öberfetten »orten, fo ©djrcert unb ©traf üon @ott t)abinb/ föU
lenb je| bie tai uSvidjten. — db aber bie OberEeiten ifjr "Kmt
nit t^un ttJeltinb, atebann möginb bie gmeinen Äild)cn fiel) it)reS
®waltö oucl^ gcbrud^en mit bem ffiann , bamit bie Äilci)cn rein unb
ungeärgeret bliebe.«
43) Sie 23erorbnung in SSuUinger'ö 3?cformattonegefd). I, 287.
Slid)ter'6 ÄÖ. 1, 21. Sag ©erid;t bepanb aui, ä»ei ßütprie;
ftern (Pfarrern), siüeien aug bem Eleinen, unb jweien aus bem gros
^en 9iati;e. Lavater §. 29. p. 108.
44) Sn Bütiä) würben 1528 l;albjäl)rlid)e ©pnoben ocrorbnet, auf
weld)en aUe ©eijilid^e unb Seputirte ber ©emeinben ju erfd)einen
i)attcn, unb bti »eldien S 50?itglieber beS S?at()6 gegenwärtig roa:
rcn (SSullinger'ä «Reform ationSgefd). II, 3). Sine fejlere ©e^
jialt bekamen biefelben burd} bie 3ürii!^er ^räbicantenorbnung 1532
(Stid^tcr'S ÄO. I, 168). Seber Pfarrer l}atte i)\n bei feinem
2(mt6antrittc biefen Sib ju leiilen: »bap id) baS l)eiti9 eoangelium
unb Sßort &otU, barju id) berüfft bin, tviiirlid) unb nad) reifem
d)ri|lenlid)en Sßerjlanb, oud^ nad) ffiermog -'iltä unb dlihvö eoange=
Iifd)en Äeflamento, lut miner «Ferren oon 3ürid) ooruSgangnen
?OlanbatS, leljren unb prebgen, unb barunter rein Sogma u. iit)X,
bie ' sttJtjflig unl) «od) nit uf ber S3at)n unb er{)alten fije, nit in=
mifd)en, fi) fi)e bann seoor gemeiner orbenlict)cr S3evi"amlung, fo
iarlid^ iwei mal gelialten, anzeigt, unb oor berfelbigen ert)alten.
Sarju foll unb rcill id) einem SBurgermfiller unb JKatl) , ouc^ ben
«Bürgeren, al6 miner orbenlid)fn Öberfeit trürc unb t}clb fin:
gemeiner ©tabt unb Canb 3üric^ 9?u| unb grommen fürbern, il)to
©d^aben warnen unb wenben, fo fevr id) uermag : oud) il)ren unb
ZI). II. e. II. dief. mvä)e. §. Kl. SBcvfafTung. 383
bie Äird)enf!in(?anbe iiUv Uii5ud)tgfunbcn ber ©cmcinbe ^s),
nüc ©trofen blieben aber ber it)elflicl;en ^^brtgfcit. ©ie übvi;
gen reformirten (^antonä nfjmtcn biefe ßinridjtungen nad;: in
JBafel fe^fc jwar £)ccolampabiuö (1530) bie @infüf)rung be6
S3anneö burd), mupte aber eine SSetbeiligung ber \t»eUlict)en
£)bri9iE'eit unb buvgerlicl;c ©trafen hei bemfelben jugcben '•*') :
\i>ten nad)gcff^ten SSögtea unb "ümtlüten ©eboten unb a3?rboten
in äiemlicljcn billioen (£nd)fn 9e|)orfam unb genjärtiß fin : Stern bic
^eimlid)feiten bc6 ©pnobi üei-[(i)Wi;c!en unb nit offenbaren.« Sn
biefem ©pnobuö würbe nun naä) einanber über alle ©eifilidje bie
(Senfuc Qüübt. ^qI. bie ßcnfuren in ben ®i)noben ö. 1533— 15:-i5
in ©. ^ep ©ammtungen jur 95eleucl}tung ber Jtirdjeni unb 5Rc;
formationögefd). b. ©djweij. >^eft I. (3ürid) ISll) ©. 118/ rco
fid^ ©. 139 aud) eine (Scnfur über SSnUinger finbct.
45) 5m 3- 1526 erging eine Sierorbnung gegen bie Unjud^tefünben
(SButlinger'ö 9?cformationggefd). I, 369), in weld^cr bie @t)erid)=
ter (?!}?itglteber beS S()orgerid)te6) angenjiefen würben, in ber
@tabt gegen bicfclben ju ocrfaf)ren. 2(uf bem 8anbe foUten in je=
bem Äird)fpiete 2, 3 ober 4 5)Jänner mit bcm Pfarrer aU ef)egau;
mer (gaumen b. i. bmaä)en, pflegen) geirät)It werben {B 372),
benen jene ®iinben angezeigt würben, ©ie Ijaben bie ©ünber mei)t
reremat ju warnen, unb wenn bieg frud)t(oö bleibt, bem Oberooigte
jur JBeflrafung anjuäeigen. 2)iefe gj;egaumcr bilben ben Äird)en=
ftiltftanb, [o genannt, weil fte naä) bem ®ottegbienf!e in ber Äivdje
jur S5efpred)ung jurüdblieben.
46) f. bef. ^erjog'g geben 3of;. Oefolampabä II, 192. £)efolampa=
biue war ^ct^ für Äird)enäud}t gewefen5 fcI}on buvd} bie S?eforma=
tionöorbnung ü. 1529 waren Pfarrer unb 3)iacone befugt, Softer;
l)afte nad) üevgebtidjer SBarnung oon bem 3(bcnbmate aug^ufdjltepen
(^eräog II, 164). @6 war biefj o^ne 3weifel nid)t gefd)el)cn.
S)a|)er trug Oefolampabiuö in einer Siebe öor bcm diat^e {Oecol.
ep. fot. 42) auf üötlige >:&erjiellung ber Äird)enjudjt, unb bie er=
rid)tung eines gollegii an, weld)eö aufi ben »ier ©tabtpfcrrern,
Bier 9lat^äf)erren unb »icr ©emeinbegltebern beflel;enb, jene 3ud)t
nad} (5t)rifti a3orfd;rift 50Jatt(). 18, 15 l)anbl;abe. cf. Epist. Oecol.
ad Zwingl. 17, Sept. 1530 {Zw. Opp. VllI , 510). ©r fudjte
384 SSierte ?)enobe. Zb\(i)n. 1. S5. 1517—1648.
tocl) trurbe öucI) biefe (ginrfcfitung 1539 fd)on wicber ah
gefcljafft 47).
ßalüin iroirte bie Ätrcl;e üom ©tnate ganj unabhängig
ttJiffcn. £>er Staat foüe bie Äirdje in if)rer SÖirffamfeit nur
W^en, bürfe ober in t>k innern fircblidjen 2{n9eregen^eiten
ni4)t eingreifen 48): \)is ©orge für 2ef)re unb ©acramente
a\iä) önbcre ßantone bafiit; ju gewinnen, über »ergeblid): auf bcc
Äagfa^ung in 2(:arau @ept. 1530 triberfprad) ii)m Malier: aU un^
tec ben ®eifltid)en in ©t. ©allen ein ä^iefpalt barubec cntftanfccn
war, etUätte firf) auf bet <£i)nobe 5U ©t. ©allen See. 1530 ourf)
3wingli gegen ben SSann (Simlcr I, 432). Snbeffen oerfügte bei;
Siat^ oon SSafel 14. S)ec. 1530, ba^ hei jeber Äird)e für jenen
3weif bem Pfarrer unb ben Siaconen jwei 9tatl)gl)erren unb ein
©emeinbeglieb beigegeben werben, unb ba^ bie, weldtje länger alö
einen CKonat im SBanne blieben , f)art beilraft werben foUten.
47) <Bä)on OecolampabiuS Ijatte mancherlei SSerbru^ wegen biefer
Äir(i)enjud)t , ^erjog II, 207, Öäwalb sO?i)coniu8 oon Mxtäii)o:
fcr ©. 105. 3m 3- 1539 »erorbnetc ber SRatl) cnblic^ , ia^ bie
Pfarrer nur etma^nen, nid^t firafen, unb nad^ breimaliger frud^t;
lofer 6rmal)nung i>ie ©iinber bem diati)e anzeigen foUten, Äird&s
]()ofer ®. 325.
48) Calvini institutt. lib. IV, c. 11. De Ecclesiae jurisdictione
§. 3: Non animadvertunt, quanlum sit discrimen et qualis
dissimilitudo ecclesiasticae et civilis potestatis. Neque enim
jus gladii habet Ecclesia quo pnniat vel coerceat , non impe-
rium ut cogat, non carcerem, non poenas alias quae solcnt
infligi a magistratu. Deinde non hoc agit, ut qui peccavit,
invitus plectatur, sed ut voluntaria castigatione poenitentiam
profi(eatur. — At quemadmodum tnagistratus puniendo et
manu cotircendo purgare debet Ecclesiam offendiculis, ita
verbi minister vicissim sublevare debet magistratum , ne tarn
multi peccent. Sic conjunctae debent esse operae, ut altera
sit adjumenlo alteri, non impedimento. §. 4; Non roagistra-
tus, si pius est, eximere se volet communi filiorum Dei sub-
jectione, cujus non postrema pars est, Ecclesiae ex verbo
Dei judicanti se subjicere : tantum abest ut Judicium illud
ZI). II. (5. IL 9?cf. Äircf)e. §. 46. «Bevfaffung. 385
bifciplin gcbii(;re bcn üon bei* ©emcinbc gii iva^lcnbcn 2(e(tcj
tollere debeat. — Imperator bonus intra Ecclcsiam , non
supra Ecciesiam est. §. 16: Neque (sancti viri) improbabant,
si qiiando suain auctoritatcm interponerent Principes in rebus
ecclesiaäticis , modo conservando Ecclesi'ae ordini , non tur-
bando, disciplinaeque stabiliendae, non dissolvendae hoc t'ie-
ret. Nam cum Ecclesia cogendi non liabeat potestatem , ne-
que expetere debeat (de civili coercitione loquor); piorum
Regum ac Principiim partes sunt, legibus, cdictis, judiciis
religionem sustinere.
49) Calvini institt. IV, 8, 1: De spirituaii tantum potestate
loquor, quae propria est Ecclesiae. Ea autem consistii vel in
doctrina, vel in jurisdictione, vel in legibus ferendis. Locus
de doctrina duas habet partes, auctoritatem dogmatum tra-
dendorum , et eorura explicationem. IV, 3, 4: Qui Ecclesiae
regimini secundum Christi insiitutionem praesunt, nominantur
a Paulo primum Apostoli , dein Propheiae, tertio Evangeli-
stae, quarto Pastores, postremo Doctores. Ex quibus duo
tantum ultimi ordinarium in Ecclesia niunus habent: alios tres
initio regni sui Dominus excitavit, et suscitat etiam interdum
prout temporum necessitas postulat. — Inter Fastores ac
Doctores hoc discriminis esse puto, quod Doctores nee disci-
plinae nee Sacramentorum administrationi, nee monitionibus
aut exhortationibus praesunt, sed Scripturae tantum interpre-
tationi, ut sincera sanaque doctrina inter fideles rctineatur;
pastorale autem munus haec omnia in se continet. §. 6: Do-
minus, cum Apoätolos mitteret, mandatum iilis dedit de
praedicando Evangelio et baptizandis credentibus in remissio-
nem peccatorum. Antea autem mandaverat, ut sacra symbola
corporis et sanguinis sui ad exemplum distribuerent. En
sanctam , inviolabilem, perpetuamque legem impositam iis qui
in Apostolorum locum succedunt, qua mandatum accipiunt
de Evangelii praedicatione, et Sacramentorum administratione.
§. 8 : Caeterum quod Episcopos et Presbyteros et pastores et
ministros promiscue vocavi, qui Ecclesias regunt, id feci ex
Scripturae usu, quae vocabula ista confundit: quicunque enim
©icfder'ß Äird&en9i'fd&. 3r 5S&. 2te"Mbtö(. 25
386 SSiertc ?)eviobe. ?rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
j!en in SSerbinbung mit tm ©eifilicben, üon welchen aber
nur geijiticlje ©trafen ju öerbangen fepen; bie ^Crmenpflegc
ben ^iafonen^o); ta^ Siii(i}t, ^rebigcr, 2(eltej!en unb ^iat
verbi ministerio funguntur, iis titulutn Episcoporum tribuit.
IV, 9, 13: Nos certe libenter concedimns, si quo de dogmate
incidat discepiatio, nullum esse nee melius nee certius reme-
dium, quam si verorum Episcoporum synodus conveniat, ubi
controversum dogma excutiatur. Multo enim plus ponderis
habebit ejusmodi definitio, in quam communi(er Ecciesiarum
pastores, invocato Christi spirilu, cousenserint, quam si quis-
que seorsum domi conceptam populo iraderet, vel pauci ho-
mines privatim eam conficerent. Deinde ubi collecii in unura
sunt Episcopi, commodius in commune deliberant, quid sibi,
•-■i. et qua forma docendum sit, ne diversiias offendiculum pariat.
-t'ii Tertio hanc rationem praescribit Paulus in dijudicandis
•^»«f- doclrinis. Nam cum singulis Ecclesiis attribuat dijudicationem
(l. Cor. 14, 29), ostendit, quis in gravioribus causis sit ordo
.- agendi: nempe ut Ecclesiae inter se communem cognitionem
Ulli' suscipiant. — Statuo, non ideo interire in Ecclesia verila-
fe!*i! tem , etiamsi ab uno Concilio opprimatnr, sed mirabiliter a
iüi Domino servari , ut iterum suo tempore emergat et superet.
Hoc autem perpetuum esse nego, ut vera sit et certa Scri-
pturae interpretatio, quae Concilii suflFragiis fuerit recepla.
50) Calvini insiitt. IV, 3, 8: 2(u^er ben officiis, quae in verbi
ministerio consistunt, ern)ät)ne ^auluS ad Rom. unb 1. Cor.
no(^ anbete. Ex quibus quae temporaria fuerunt omitio. —
Duo autem sunt quae perpeluo manent, gubernatio et cura
pauperura. Gubernatores fuisse existimo seniores ex plebe
delectos, qui censurae morum et exercendae disciplinae una
cum Episcopis praeessent. §. 9. Cura pauperum Diaconis
mändata fuit. IV, 11, 1: Quemadmodum nulla urbs nullusve
pagus sine magistratu et politia Stare potest: sie Ecclesia Dei
sua quadam spirituali politia indiget , quae tarnen a civili
prorsus distincta est, eamque adeo nihil impedit aut imminuit,
ut potius multum juvet ac promoveat. Ista igitur junsdictio-
nis potestas nihil aliud erit in summa quam ordo comparatus
ad spiritualis politiäe conservationem. §. 2. übet bie ©teilen
Zi). II. 6. IL 9?cf. Äirc^e. §. 46. SScrfaffung. 387
foncn ju n)a{)len, gehöre ber ©emeinbe unter ßcitung ber
®cifl(id)cn 5>). SnbejTen Qab aud) Qalmn in ber ©enfer
Jo. 20, 23 unb Matlh. 16, 19: Utraque est generalis senten-
tia, eadem semper ligandi solvendique potestas (nempe per
verbutn Dei), idem mandatum, eadem promissio. Eo autem
differunt , quod prior locus peculiariler de praedicatione est,
qua verbi tninistri funguntur, hie ad disciplinam excommu-
nicationis pertinet, quae Ecclesiae permissa esi. §.5: In
usu duo sunt consideranda: ut a jure gladii prorsus separetur
haec spiritualis potestas, deinde ne unius arbitrio, sed per
legitimum consessum administretur. — Severissima enim Ec-
clesiae vindicta, et quasi ultimum fulmen, est excommunica-
tio, quae non nisi in necessitate adhibetur. lila porro nee
vim, nee manura desiderat , sed verbi Dei potentia con-
tenta est.
51) Calvini insiitt. IV, 3, 12: Quales eligere Episcopos deceat,
Paulus duobus locis copiose cxequitur {Tit. 1,9. 1. Tim. 3,
1) : summa tarnen huc redit , non esse eligendos nisi qui sint
sanae doctrinae et sanctae vitae, nee aliquo vitio notabiles,
quod et illis adimat anctoritatem et ministerio ignominiam
afferat. De Diaconis et Senioribus similis prorsus est ratio.
§. 14: Habemus ergo, esse hanc ex verbo Dei legitimam
roinistri vocationem, ubi ex populi consensu et approbatione
creantur qui visi fuerint idonei. Praeesse autem eleclioni
debere alios Pastores, ne quid vel per levitatem, vel per
mala studia, vel per tumultum a multitudine peccetur. Ueber
firrf)I. ©efcigcbung IV, 10, 2: hoc unum contendo, neces-
sitatem imponi conscientiis non debere in quibus rebus a
Christo liberantur. §. 29: Omnes ecclesiaslicas constitutiones,
quas pro sanctis et salutaribus recipimus, in duo capita re-
ferre licet: alterae enim ad ritus et ceremonias , aUerae ad
disciplinam et pacem respiciunf. §. 30: Quia (Dominus) in
externa disciplina et ceremoniis non voluit sigillalim prae-
scribere quid sequi debeamus (quod istud pendere a tempo-
rum conditione provideret , neque judicaret unam saeculis
Omnibus formam convenire), confugere hie oportet ad gene-
rales quas dedit regulas, ut ad eas exigantur quaecunque ad
25^
388 SSierfe ?)cnobc. 2fbfcf)n. 1. S5. 1517—16-18.
Äirdjenüerfaffung mand)c§ ?Ii}?inbertt?efent(icI)e ben 23erf)Q(tniffen
nad) 52). gjeincr entvoidelte fidj bie (Sabintfcfee Äircijentjcrj
faffung in ^ranfreirf), wo bie wdüidje 9?eg{cviing ber
Äird)e fremb wax ^s). ^{er waren Consistolre, Colloque,
Hl.)
ordinem et decorum praecipi nece«sitaä Ecclesiae po?tiiIabit.
§. 31= Jam vero chrisiiani populi officium e.*!, qiiae ?ecundum
hunc canonem fuerint instiluta . libera quidem conscientia,
i... nullaqiie supersiitione, pia tarnen et facili ad obsequendum
• » • propensione servare, non contemplim habere, non siipina
negligentia praeterire.
52) Ordonnances ectlesiastiques de l'eglise de Geneve 1541 {Siidji
ter'S ÄO. I, 342. 09L ^entt)'^ (äalmn II, 109. gfJid)ter'6
©cfd). b. Äird)enüerfa)Tung <S. 171), erlaffen »on ben ©pnbiFen,
bem üeincn unb gvofen 3?att)c. 35te 2Ba{)t eincg ^afiovö 9efdnet)t
.»n; üön bcn übrigen @eijlU*en, ber flcine fRat^ bejlcitigt, bie @e;
metnbc jlimmt ein. 2(Ue Pfarren rccrben jä^vUä) uon einer doms
,. : miffion üifitirt, n?etrf)e auö iwei Seputirtcn beö SRQtf)ö unb jwei
,--i-j:. beg SOlinifteriumö beftet)t. 2)ie Anciens rcerben, 2 au6 bem Elcinen
Miii' fftati)e, 4 au6 bem 5Rat£)e ber @ed}gjig , unb 6 au§ bem Siat^e ber
.Ml- 3we^iunbert, gercä^tt. ©ie unb bie ^rebiger bilben baS Consi-
m- stoire, tt5elrf)eä bie ©ittenjud^t ^anb^abt: p. 352: Et que tout
•jr- cela se face en teile sorte, que les ministres n'ayent aucune
in,- Jurisdiction civile, et que par ce Consistoire ne soit en rien
i!^i derogue ä l'autorite de la Seigneurie ni ä la Justice ordi-
J5/^; naire: ainsi que la pnissance divine demeure en son entier:
_vto«t mesmes oü il sera besoin de faire quelque punition ou con-
traindre le» parties, que les Ministres avec le Consistoire,
,, . ayans oui les parties et faictes les remonstrances et admoni-
^•1 tions telles que bon «era, ayent ä rapporter le tout au Con-
\f,- seil,, lequel sur leur relation advisera dVn ordonner et faire
jugement selon l'exigeiice du cas (bagegen Calvini instilt. IV,
II, 4; Neque enim consentaneum est, ut qui monitionibus
nostris obtemperare noluerint, eos ad magistratutn deferamus).
?i|; (ginen furjen "iibn^ bie[et Örbnungen giebt Calvini ep. ad Gasp.
Olevianum, JSon. Nov. 15GÜ {Epistt. ed. Gen. 1575. p. 228).
53) 25iefe S3erfaffung würbe auf ben 6 erfien 9iationalfpnoben (^artö
ZI). II. (5. II. Slef. lii:d;c: §. 16. «ßcrfaffung. 389
Synode provinclal, Synode national in ouf{!eigenber ^rbs
nung rein fivd)licl;e S5cl;6rt>cn, unb ber Synode national
f)atU btc |)6c^fle ©etralf. 2£ber 'ok SSerfaffung »üar ariflos
!ratif(i): bi'c ßonfiftorien I;atten bie Satendltef^en, bte ^roüins
jialfpncben bie ?)rebiger ju ernennen: ben ©emeinben blieb
b(o§ baS Siedjt bie ©en)al)Uen abjulebnen. ©ben fo geflaltete
ftcf) im SQBefentlid^en bie ÄirctjenöerfafTung in ©djottUnb
(Kirksession , Presbytery, Synod, General Assembly) ^4)
unb in ben S^iebertanben (Kerl;euraad, Classicale Ver-
gaderinge, Particuller Synode, Nationaal Synode )55).
3n ben beut[4) reformirtcn Äird^en bebielten aber bie
ßanbeöberren bie b^cbfle Äircbenleitung mit ber ßonftfloriaU
üerfaffung, unter «>eld}cr fidj inbeljen aucb ^re^bpteriatorbs
nungen auöbilbeten ^s). «J^ur bie reformirte Äircfjc oon Sü-
1559, ^oitievg 1560, SDvUaU 15G2, Ci)on 1563, ^axiö 1565,
fflerteuit 1567) feftgejlellt , f. bie licten in: Tons les synodes na-
tionaux des eglises reformees de France par Aymon, ä la
Haye, 2 T. 1710. 4. ©bcacb, bie (gntfle()ung unb ecflc (SnU
tüicEelung ber ^cegb^terialoei-fafyung in ber ref. Äird)e granEreid^6,
in 9liebner'6 3ettfd)r. f. b. {)ijl. Sfjeologie 1849. II, 280.
54) "K. g. &. ©emberg, bie fd)Ottifd)e 5tationalftrd^e nad) i{)vev
gegenwärtigen innern unb äußern ffierfaffung , Hamburg 1828.
Ä. >^. ©ac!, bie Äirc^e o. (3d)cttlanb , Beiträge ju beren ©e:
fc^id)te unb S3efd)reibung. 2 Sf). Hamburg 1844. 45.
55) JQ. £. SSentfjem'ö ^oUänb. Äird) = . yn|),@^Ut,epjlaat,, 2 Zi).
granff. u. Seipjig 1698. v.^.r . ,>. ..,
56) SOI. ©ocbd'ö ©efd). b. djriftt. Sebenö in b. r()einifd}--ttjej!pi)ät.
coangel Äird)e II, II, 525. SSon großem ©influffe waren f)ier bie
^fäljifd^cn Orbnungen. 3n b. pfätjifdjen Äirdienorbnung o. 1563
würben 2fcttefte u. ©taconi angeorbnet (9iid)ter'ö ÄO. II, 265).
25er Äird^enratt) (Sonfijiorium) in ^eibelberg, fc^on 1560 eingcfe^t,
ert)iclt feine Orbnung 1564 (ebenbaf. <S. 276). £)ie ©uperinten;
bcnten blieben, unb (;atten iäf)rlid)e ©^noben mit ben ©cifltici^en
unb ©d)uUef)rern ju f)aUen, auf weld)en beren 8ef)re unb SBanbcl
unb ber 3upanb ber ©emeinben geprüft würben (©. 280).
390 sßicrtc ^ßtiobc. ?(bfd)n. 1. «B. 1517— J 648»
lief), ßUüe, SSerg ^atU eine ber I)oUdnbifd)en dl)nlid)e
©pnobaloerfaffung ^7).
§. 47.
2(uöbtlbun9 ber gotteöbienftlidjen ßinrid^tungcn.
©. S5. (gifenfd)mtb, &e\&j. b. öornef)mflen Äirdjcngcbräud^e b. ^^i'O;
tcflanten, Seip^ig 1795. 3. i. gunE'S ®eift unb gorm beS
oon D. SÄ. Sut^er angeorbneten Äultug, SScrlin 1818. 3C. ^.
©räfer, bie röm. !atf)ot. Ctturgie, mit fteter Stücfftdjt auf bic
fiiturgie bec griedi. unb alteflen eoanget. lutf)cr. Äird)c, 2 S^.
'*" ^aUe 1829. Ältcfotl) bie urfprüngl. ©ottelbicnflorbnung in
bcn beutfrfjen Äirrt)en lutf). SScfenntniflTeö, if)ve S5eflruction unb
sRefotmatton , SRoflodf unb ©AtDerin 1847.
3n ber 2(norbnun(j beS ßultu§ jetgt fid) tk burdE^grci;
fenbe SSerfd()ieben()eit jwifclien 8ut{)er unb än^ingli, bap jener
ben (5ultu§ ber aften Äircl)e im ©anjen betbeljielt, unb nur
iia§ \d)U<i)tf)in Jßerwerflidje ou6 bemfelben entfernte, wai):
renb äwingli ben ©otteöbienj! naä) llnUitun^ ber ^eil.
(Bä)xi^t t>on ©runb a\i^ neu einrichtete.
ßutber f)ob uon 2£nfan9 an bie ^rebigt alä ben tt)icl)tig|!en
Zt)dl beä ©ottegbienfieS l^erüor; in ben Zeremonien wollte
er aber nicl)t§ eber gednbert wiffen, hi^ ber ©emeinbe burd)
bic ^rebigt ba§ S5eburfni^ foldjer 2fenberungen fiiblbar ges
maä)t worben njdre. 2)arum jiellte er nacb ßarljlabtö jlör;
mifcber SJeformation tm alten 6ultu6 wieber f)ex , intern er
nur allen Swang öon bemfelben^), unb anö) ben Seicbt*
5tt)ang2), entfernte, unb alle abergldubifdjen SGBeibungen
57) f. hie Citeratur oben not. 35.
1) Sutf)er'ö aä)t ©ermon öon if)m geprebigt ju SBittenbcrg in bec
galten 1522 in snjct 2Cuggaben b. 2BaId) XX, 1 u. 62.
2) Sm 3. 1523 ftellten Suti)ej; unb ^omeranu6 »Confessionem au-
ricularem unb privatam absolulionem« wiebcf f)cr, JDcl(^c xoäi):
cenb beö Silberfiuvmeg abgefd^afft »uoren, f. gvöfctiel, gortgef.
ZI). II. (5. II. 2ut(;ci-. Äirc^c. §. 47. ©oüeöbienfi. 391
©ammUmg oon alten unb neuen tl;eül. (Sacl)en 1731. (S. 696.
Cut()ci- a. a. £). ad)te ^n-bißt b. SBard) XX, 60: »5Ber fid)
nun mit ben Sünbcn bet^t, unb beuev gern loö vüäve, iüiU ev einen
gcwiffen Zto^ unb ©prud) t)örcn, bamit ev fein ^erj jliUcj bcr
get)e i)in unb ftage feine ©ünbe in gci^eim feinem S3cuber, bitte
i{)n um 2(bfolution unb um ein tvöftlid) SBort. — ©avum 'i)ahe id)
gefagt, unb fage ee nod), ba^ id) mir biefe ()eimlid}e S3eid)te nidjt
will nehmen laffen. 3d) ttJiU aud) niemanb baju jwingen, obev
geätüungen l)aben, fonbern einem )eglid)en frei tjeimftellen.« 8u;
tl)er'6 Sßarnunggfd)rift an bie ?u granff. a. «SÄ., ftd) öor Swings
lifdier ßet)re ju t)üten, 1533 (SSSald) XVII, 2448): »3n ber
a3eid)t ftnb jwei Stiirf. Srftlid) , bie ®iinbe craäl)len: in tt)eld)em
©tue! wir bie ©ewiffen aud) l)aben burd) ©otteS ©nabe ertöfet —
üon ber unträglid)en Saft unb unmöglid)en ®ef)orfam beg päpflU-
d^eri ©efe^eg, bavin er gebeut, alle ©ünbe äu erjäl)len. — Sieben
biefer ^reifieit bcfealten wir bie SBeife, ba^ ein SSeidjtfinb eraäl)le
etlid)ei©ünbe, bie il)n am meiften brüden. Unb iai tl)un wir nid)t
um ber «ßcrftänbigen wiUen: benn unfer ?)farr^err, Kaplan, ?0l.
g)l)ilipp6, unb fotd^e Seute, bie wot)t wijfen, waö ©ünte ifl, »on
benen fobcrn wir ber Ecincö. 2tber weil bie liebe Sugenb täglid)
ba{)cr wäd)ft, unb ber gemeine SOlann wenig »er|tei)et, um berfet^
ben ()alten wir fold)e 9Beife, auf baf fte ju d)riftlid)er 3ud)t unb
SSerflanb erjogen werben. S)enn aud) fold) SSeidjten nid^t allein
barum gefd)ief)t, bap fte ©ünbe eräciljlen? fonbern tia^ man fte «er-
t)örc, ob fte ia^ SSater Unfer, ©laubcn, ietm ©ebot, unb \va^ ber
(Satcd^igmug mel)r giebt, fönnen. — 2Bo will man aber baö bcffer
tl)un, unb wo ifte nöt()iger, benn fo fie foUen jum ©acrament ge-
f,en? — Dag anbere ©tücf in ber ffieid)t ift bie 2(bfolution, bie
ber ^riefter fpridjt an ©otteg ©tatt: unb barum ift fie nid)tg an=
bcrö benn ©otteg SBort, bamit er unfer ^erj tröftet unb ftarfet
wibcr bag böfc ©ewiffen, unb wir follen i^r glauben unb trauen,
alg ©Ott felber. — ©o braud)en wir nun ber S5cid)t, alg einer
d)riftlicf)en Uebung. 5m crften ©tücBc üben wir ung am ©cfe^,
im anbcrn am (Soangelio. ©enn im erjten ©tiic? lernen wir beg
©efc^eg red)t brauchen (wie ©t. ^aulug rebet), namlid) bie ©iinbe
ernennen unb f)afTen. Sm anbern ©tue! üben wir ung am (5oan=
geliö, lernen ©otteg S5erl)eijjung unb Sroft red}t faffen, unb brin--
gen alfo ing SBerf , wag man auf ber ©anjel prcbigt.«
392 sßierfc ^eriobc. 2rbfd)n. i. §8. 1517—1648.
fallen lie^^). drji {m S. 1523 begann er bk Sieformatfon
be§ ßuItuS. Sn feiner ©cbn'ft ton iDrbniing beö ®oU
tc§bienj!c§*) fe^tc er an bie Stelle ber 50?effen an ben
3) (Sebaft. gröfdicf, ^veb. in SßSittcnbevg , befdjreibt in ber SJors
rcbe ju f. Sractat oom ^ricjtertf)ume (Sßittenberg 1565. 4.), «Jie
er ben fird^lid^en 3uftanb in SCBittcnberg bei feiner 2Cnfunft 1522
gefunben f)abe (Sortg. ©ammlung oon alten unb neuen ti)eol.
®ad)en 1731. B. 689). 3n ber ^farrfirdie würbe in ber SBorf)e
nur eine SOIeffc gef)attcn, aufcrbem an Sonn; unb gefltagen; bie
S)iofonen »reidtiten ba§ ©acrament beg 2ibenbnial6 beö ^errn ganj,
»er ba Um, er ^ätt gebeid^t ober ntd)t.« @6 prebigte niemanb
ol6 Sutijer. 3fn ©onn; unb g^efltagen prcbigte er suerft in feiner
Äloflerfirdbc, unb communicirte bann mit ben übrigen SKÖndben.
2Cl6bann ging er in bie ^farrfirdE}«, unb prebigte bort naci^ ber
?0?efTe, unb wieberum um 12 Ubr. 3n ber gaften prebigte er tags
lid) um 4 Ui)t ben Äated)t6muö.
4) b. SBard) X, 262, nad} bem Originale in SRid}ter'6 ÄC>. I,
1: yT)vn grofe SJü^brÄud) ftnb in ben ©ottegbienft gefallen: ber
erft, baf man ©ottiö Sßort gefdirciegen t)at, unb aUeine getefen
unb gefungen in ben Äird)en, baö ifl ber ergifle «OZigbraud): ber
anber, ia ®ottiS SßJort gefd}wifgen gewefen ift, finb neben ein^
fommen fo eiet unc^rtjllid^cr gabeln unb Sugen, beibe in Segenbcn,
®efange unb ^rebigen, iaö graulid) ijl ju fe()en: ber britte, baf
man fold}en ©otti^bicnjt aU ein SBerf tf)an bat, bamit ©ottiö
®nabe unb ©eligfeit ju errcerbcn, ba ift ber ®laub untergangen,
unb f)at Sebermann ju Ätrdjen geben, ftiften, ^faff, 55}?und) unb
S^lonnen »erben wollen. 9lu biefe SKiöbräud^ abäutl)un, ift auf8
erjl JU iüiflfcn, ia^ bie d^riftlid^ ©emeine nimmer foU jufammen;
fommen, eö »erbe benn bafelbö @otti6 SOBort geprebigt, u. gebett,
cg fep aud) aufg fur|ift. — 3Clfo iftß aber jugangen unter ben
6l)rijlen jur 3eit ber 2(poflel, unb follt aud) nod) fo jugeljen, baß
man täglid) beö SÄorgenä eine ©tunbe früf) um »ier ober funfe
jufammenfäme, unb bafetbä lefen ließe, eg fe^en ©d)Uler ober
^riefter, ober wer eö fei), gleidiwie man i|t nod) bie Section in
ber SOietten liefet. — S)arnaci^ foU ber ^rebiger ober n)eld)em eS
befof)Ien wirb, ^erfur treten, unb biefelb Ccction ein ©tu(f aueles
gen, ba§ bie onbecn alle t)erfte{)en, lernen unb ermal^net werben.
S^. II. (5. II. Suffjei'. ^irc^e. §. 47. ©offcSbienfl. 393
SBerftagcn SSibelflunbcn , unb fcl)afffe bic ^dlicjentage ab.
^nmit bie Saufe in ücrftanblidjcr 3Bcifc 9efc{)cf)e, überfe^tc
3>a6 crjl Sföerf {)et^t ^auluö 1. (5öv. 14. mit Bungen teben, baö
anber ^üiölegcn ober SKeiffa^cii; unb mit bcm ©inn ober SSerftanb
reben. Unb wo bie^ nid)t gefdjtdjt, fo ijl bie ©emeine bcr Section
nichtä gebefTevt, wie biö^cr in Äloftern unb ©tiften gefcfjeJjen, ba
fie nur bie SQSänbc t)abcn üni3cblät)et. 2)iefe ßection foU aber fepn
aus bem alten Seftamcnt, nämlid} baf man ein SSuc^ für ft'c^
nft)me, unb ein Kapitel, ober hwd , ober ein t)albeö tcfe, biß e$
au6 [ei) , barnad) ein anbevö furnemen, unb fo fortan, bis bic
ganse Siblia auSgelefen werbe, unb wo man fte nid)t öerftetjc,
ia^ man furuber faf)re unb ©Ott ef)rc. 2tlfo bap burc^ tägtid^e
Ubungc ber ©d)rift bie 6i)riften in ber <Sd)rift oerftänbig , läuftig
"unb funbig werben. — SSJenn nu bie Section unb 2CuSlegung ein
t)a(b ©tunb ober länger gcwäf)ret l)at, foU man brauf ingemein
©Ott ban!en, loben unb bitten um grud)t beS SBortS 2C. Saju
foll man braucl}en ber ^falmen unb etlidjer guten S^efponforia,
2(ntip{)on, furj atfo, ba^ eö allcS in einer ©tunb auSgertd^tet
werbe, ober wie lange fie wollen: benn man mu^ bie (Seelen nid^t
uberfcl)Utten, baf fte nid)t mube unb uberbrufftg werben, mit biS=
f)et in Äloftern unb (Stiften fie ftd) mit ©[elgarbeit belaben l)aben.
S)effelben gleirf)en an bem 2lbcnb um fed)S ober funfe wibber atfo
jufammen. Unb ()ie foUt aber aus bem alten Äepamcnt ein SSud)
nad^ bcm anbern furgenommen werben , nämlid^ bie 5^ropl)eten,
gleid^wie am SOlorgen SO?ofeS unb bk ^iftorien. 2fber weil nu baS
neue Seftament aud) ein S3ud) ift, laf id) baä alte Sleftament bem
sJKorgen, unb baS neue bem 2tbenb, obber wieberum unb gleid) alfo
lefen, auslegen, loben, fingen unb beten, wie am SKorgen , aud)
ein ©tunb lang. — 2fud) ob fold)S täglidieS ©ottiSbienftS üiel=
leii^t nid^t bie gan^e SSerfammlunge gewarten funnte, foUen bod^
bie ^riefler unb ®d}uler, unb juoor biejenigen, fo man oerljoft
gute ^rebiger unb (Seclforger aus ju werben, fold^S t^un. — 3)eS
(Sonntags aber foll fotd) S3erfammlung für bie ganzen ©emeine
gefd)el)en, über baS täglid)e S3erfammeln bcS fleinern Raufen, unb
bafetbS, wie bisher gewol)net, 50iep unb SSefper fingen, alfo ba^
man ju beiber 3eit prebige ber gangen ©emeine, bcS SKorgenS baS
gcwof)nlid) ©»angelion, beS 2CbenbS bie gpiftel. — Sie täglidjen
391 SJierte ?)enobc. 2rbfc^n. 1. S5. J517— 1648.
et ta$ alte ^Ritual in feinem ZauihvKiiUin^). gur ben
fonntagli(^en ®otte§bien|! fdjrieb er bk formula Missae et
Communionis pro Ecclesia Wittemheryensi (2)ec. 1523),
eine jKeüifion be6 alten SO?cfritua(ä M- 9'?ad;bem er al§bann
sDleffcn foUen abfepii allerbinge, benn eö am SBovt, unb nid)t an
bet Steffen iiio^t. — liVin «gteitigen gefl foUten abfepn, obbcr wo
ein gute c^rijilid^e fiegenbe xoätt, auf ben ©ontag nad^ bcm @oanr
gelto jum (Jjrempet mit ctngefuf)rt werben. Dod^ ba6 geft ^urifü
cationig, 2(nnunciationtö SSKartä lief id) bleiben, ülJTumtionie unb
9latioitati§ mue man nod) ein 3eitlang bleiben lafTen, rciewol bei*
©efang bdnnen nic^t lauter ifl. 5ol)anni6 SSaptijlae geft ijl aud)
rein. S)er 2(po1lel Segenb ijl !eine rein, ol)n ©t. ^auli, brum
mag man fte auf bie Sonntage 3ief)en, obber fo eö gefällt, fonber;
ixd) feiren. 2fnber§ me^r wirb ftd) mit ber 3eit felb geben, wenn
e§ angel)et. 2£ber Ih ©umma fei) bie, baf eg ja alleg gefd^e()e,
\>a^ "ba^ Sßort im @d)wang gel)e, unb nidjt wieberum ein Soren
unb 2)of)nen brauö werbe, xok biö^er gewefen ijt.«-
:>55) in sRtd)ter'g ÄÖ. I, 7. Sn ber srtad)f(^rift erflärt 8utt)er, baf
j'!.. er »nod^ nid^tö fonbertid)^« l)abe oeränbern mögen, um bie fd^wa;
d^en ®ewiffen su fc^onen, y>^a^ fie nic^t flogen, id) wolle ein neue
Saufe einfe^en.«
6) in 9vid)ter'l Ä£>. I, 2. 66 fielen \ot% bie ©equenj, Offerte;
rium unb Äanon , unb an "iixi ©teile ber le^tern trat eine einfa=
c^ere (Sonfecration unb 3tu6t^eilung beiber ©ej^alten. Caniica ve-
lim eliam nobis esse vernacula quam plurima, quae populus
sub Missa cantaret, vel juxta gradualia, item juxta Sanctus
et Agnus Del. Quis enim dubitat, eas olim fuisse voces
totius populi, quae nunc solus chorus cantat vel respondet
Episcopo benedicenti? — Sed poelae nobis desunt, aut non-
dum cogniti sunt, qui pias et spirituales caniilenas (ut Pau-
lus vocai) nobis concinnent , quae dignae sint in Ecclesia
Dei frequentari. Interim placet illam cantaii posi commu-
iiionem : ®ott fei gelobet unb gebenebeiet. — Praeter hanc illa
valet: 9tu bitten wir ben l)eiligen ®eift. Item: gin Äinbelin fo
lobetic^. Nam non multas invenias, quae aliquid gravis Spiri-
tus sapiant. Haec dico, ut si qui sunt poetae germanici,
exlimulentur et nobis poemata pietatis tudant.
ZI). II. 6. II. ÜutFjcr. Äird)e. §. 47. ©ottcöbicnjlt. 395
angefangen I)atte, jene beutfdjcn Äirdj engefange anjufertf?
gen ' ) , weld)e fo gewaltig bie ^erjen ergriffen , unb jur
Verbreitung ber Sveformation fo madjtig mitmirften; fo He^
er 1526 feine beutfclje ?Keffe unb t)rbnung ©ottt^
bienjlä^) erf4)einen, welche jwar auc^ bem alten Stituatc
7) Cuttjecö^ crfleö Ciei» «^av*: »SZu freut eud), lieben 6f)rij!eR gmcin«
1523 (9BacEerna(^tt'g beutfd)eö Jltvd)cnlteb @. 129). 2)ann er;
fd^icnen: >>@tUd) d}i-i(i(id) Siebet, ßobgefang unb ^[atm, SBittens
berg 1524. 4.« ad)t Ciebct entf)altenb: »9lu freut eud^ lieben ©f)ri=
jten gmein^d brci Citber »on ^autuö ©peratuö, ^ofprebigev
be6 '?>erjogö 2nbr. o. ^rcufen: «©6 ifl ba§ ^eil unö !ommen Ijerj
Sn ©Ott glaub i&i , ba^ er t)at5 >^itf ®ott, wie ift ber SOlenfd^en
9toft)5« üon Cutt)er: »2Cd) @ott oom >g)immel fid) barein (^f. 12)}
gö fpridbt ber Unreifen (OJunb »ol (?)f. I4)j 2(uö tiefer 9lotf) fd)ret
irf) ju bir (^f. 130) j oon einem Unbefannten: »Sn Scfuö SRamen
l)cbcn rcir an.« L. ad Spalatinum 1524 (be SDßette II, 590) fors
bert benfetben ouf, aud^ aliquem psalmorum in cantilenam trans-
feire, sicut hie habes meum exemplum: velim autem novas et
aulicas voculas omilti , quo pro captii vulgi quam simplicis-
sima vulgatissimaque , tarnen munda simul et apta verba cane-
rentur, deinde sententia perspiciia et psalmis quam proxima
redderetur. Libere itaque hie agendum, et accepto sensu,
verbis relictis, per alia verba commoda verlendum. %. ^.
«Rambac^ über D. SOI. Sutf)er§ Serbienft um ben Äird^engefang,
.f)amburg 1813. Suti^er'S geiftl. Sieber mit ben ju f. Sebjeiten
gebräud)l. ©ingweifen , Ijeraugg. o. ^^. fSBacfernagel, ©tutts
gart 1848. Sei bem Segräbniffe griebric^S b. SOB. in ber ©tift«;
fird)e in 5D3ittenberg im ^q.\ 1525 tt5urben fdjon abroed^felnb mit
lateinifd)en bie beutfd^en ©efangc Sutf)er6 gefungen : 2(uö tiefer
^ati) fd^rei id) ju bir 5 SKitten wir im Seben ftnb^ SQSir glauben all
an einen ©ott? unb 9Ut bitten wir ben f)eilgen ©eift, f. @. ^^ai
latin'ö {)ift. Siad^laf u. SSriefc oon 9^euberfer unb QJrellcr,
S5b. 1. (Sena 1851) ©. 70.
8) b. 2Bald) X, 266, nad) ber crflen 2(u6g. in SRid^ter'ö ÄO. I,
35. SBorrebe ; »2?or allen Singen will \<i) gar freunblidj gebeten
I)aben, aud^ um GJottiö willen, alle biejenigen, fo biefe unfer
•Orbnunge im ©ottißbienjl feljen, ober nad^folgen woUen, \iCi^ ftc
396 SSierte gjetiobc. 2rbfd)n. 1. S5. 1517— 1G4S.
nad[)9ebi(bet war, ober baffelbe nod) mebr öercinfadjte, unb
bk ©emeinbe burc^ ©efang ah; bcm ©otteäbienfte betfjeiligte.
ja fein nötfjig ®efe^ barauö mad}en, nod) jemanbö (Sewiffen batnit
»evjlrtcfeii ober faf)en, fonbern ber d)riflttd)en j^^^^'^lfit nad) it)re§
©efaUenö braudjen , wie, reo unb tute lange cg bie Sad)en fd)ic!en
unb fobbern.a S[ßod)en9ottegbien jl, SJlovgenö: bie (Sd)ü(er
fingen einige lateinifc^e ^falmen , barauf liefet einet einige ßapitel
au§ bem 9^1. S. tatetnifd), ein anbercr biefelben beutfc^ : bann
2fntipf)one unb ^vebigt, gjJontagö unb ©tengtags über ben SCaU:
d)i6muä, 9}Zittnjod}S über ben goang. §Katt()äuS, «Sonnabenb über
ben ©Bong. 3of)anneö, Donnerstag unb greitag über bie SSriefe}
barauf ein beutfc^eö Cieb, f)eim[id)eä SJater unfer, ©oUecte, Bene-
dicamuä Domino. 3ur SSegper ai^nliä), aber o^ne ^rebigt, unb
wirb auö bem 3C. S. gelefen. ©onntagägottcöbienfi: brei
^rebtgten, früf; um 5 ober 6 über bie gpijlel, unter ber SOZelfe
über baS Soangetium, unter ber SSeöper über ba§ "K. S. Uebcr ben
^auptgotteöbienft, bie beutfdie SOJeffe: »S)a taffen rcir SOteffegewanb,
"Kltat, ßid)ter no(^ bleiben, big fie alle werben, ober unö gefällt
5U änbern: tt5er aber bie anberS will fal)rcn taffen, laffen wir ge=
fc^et)en. 2iber in ber rechten SOZeffe, unter eitel (5l)rijlcn, mupte ber
3(ltor nid)t fo bleiben, unb ber ^riejler fid) immer sum SSolf felj^
ren, wie o{)n 3^üeifel 6l)rifiu6 im "Kbenhmal get{)an i)at. 9^u ba6
ert)arre feiner 3fit-« Örbnung ber SJleffe: ®emeinbe fingt ein geiftl.
Cieb, bann Kyrie eleison, Christe eleison, Kj'rie eleison. —
^rieftcr liefet eine ßoUccte mit bem 3fngeftd)te jum 2Cltare, bie ©piftet
mit bem 3fngeftd}te jum SSol!e. — ©emeinbegefang »9lu bitten
wir ben l)eiligen ©eifl«, ober ein anbereö Sieb. — ^riefler liefet
bQ6 ©oangelium. — ©cmeinbe fingt: »2Bir glauben all on einen
©Ott.« — ^rebigt über bal ßoangelium, Q)arapl)rafiö be€ SSater
unferö, 83ermat)nung an bie fo jum ©acrament gefjen wollen, bei;
be§ le^tere conceptis seu praescriptis verbis, »bap nid)t ()eute
einer alfo , ber anber morgen anberö ftelle.« >- »2>arnad) folget
baS 2(mt unb ©ermunge, auf bie 2Beife wie folget: Unfer >g)err
3. Sljr. — äu meinem @ebäd)tni^. ©6 bunft mid) aber, bap eS
bcm 2Cbenbmal gemäf fe^, fo man flugö auf bie gonfetrution beg
aSrotß iai ©acrament reiche unb gebe, elje man ben ^elä) fegnet.
3)enn fo rcben beibe Sucaä unb ^auluö: bejfelben gleidjcn ben
Zi). JI. 6. II. 2ut|)cv. Äirc()e. §. 47. ©ottcSbicnjT. 397
9?cben tiefer beutfdie" 9)?eJTe blieb nod) längere 3n't tie (a;
teinifcbe SKeffe an bcn ^ejlfagen. Snbem er jugleicb fein
Saufbucblcin (1526) in üereinfacl)ter ©ejlalt l)ivau^ah ^),
imb ipatex fein Sr au bü cl) lei n '") folgen (ie^, fo befcl)Iop
er bamit feine liturgifdjen 9?cformationen. Qt wollte cor
aUem innere S^^i^berung bc§ SSolfeS, unb wirFfe für biefe be*
fonber§ burdj feine Äatecl)igmen i") : in ber Siturgie würbe
nict;tö weiter gednbert, al§ baf3 {^an. 1543) bie ^leüation
bei ber 3(benbmalöfeier abgefd[)afft würbe >2).
Äeld), nac()bcm fie gejfen Ratten ac. Unb bimeil finge iiai bcutfd)c
©anctus (Scfaia bem ^rop{)eten iaß Qc\d)ad) ac), ober haß ßicb:
©Ott fci) gelobet, ober 3of)an6 ^^uffen Sieb: Sefuö e()ri(lu6 unfev
^eilanb. ©avnacl^ fegne man ben Äeld) unb gebe benfelbtgen aud),
unb finge vuaS übrig ifl »on obgenannten ßiebevn, ober bai beutfdjc
3Cgnuö \>ei. — 2)a6 2Cuff)ebcn (bie Steoation) vcotlen vtiiv nid)t
abt^un, fonbetn behalten, barum, ba^ c6 fein mit bem beutfdjen
@anctu§ ftimmet, unb be'oeüt, ia^ 6^ri|Iu6 befoiflen i)at , fein i\x
gebenden, ©enn gleidjwie bai ©acrament wirb teiblid) aufgef)abcn,
unb bocl^ brunter Sijriftuö £eib unb ffilut nicl^t wirb gefeljen, alfo
«jürb burc^ ba^ SBort ber ^rebigt feiner gebadjt unb erljaben, baju
mit @mpfat)ung bc^ ©acramentS befannt unb t)od}gee{)rt.« —
2)ann SoUecte unb ©egen.
9) sRidjter'ö Ä£). I, 7. ^ier blieb weg baä 3Cnblafen, ©alj,
©peid)cl unb 6^ri)fam, unb ber @]corct6muö würbe bcbcutenb ah:
; ge!ürjt.
HO) I' SBald) X, 854. (gg wirb bemfelben gewöl)nlid) bie 3al)re6;
ial)l 1546 l)inäugefügt: eö finbet fid) aber fd}on in ber 2tcn liwii
gäbe beg fleinen Äatedjiömug, SBittcnberg 1529, f. Siieberer'ö
Stadirid^tcn gur Äirdjen^, @etel)rtens unb S3iidiergefd)id)te II, 100.
11) f. l'Mi). 1. §. 4. not. 26.
12) Stad) Peuceri tract. hist. de Vh. Melanchth. sentenlia de
conlroversia s. Coenae, Ainb. 1595. 4. p. 24, war biefe ©leöatio
bis bal)in nod) gefd)e()en procidentibus ad sonilum tintinnabuli,
et pectora mox pulsantibus imperitioribus cum gemiiu et
suspiriis. ügl. oben not. 8. Cutf)cr a. b. ßanslcr SSrücE, 6.
jjan. 1543, be SBettc V, 529} an 2tlbmi)t ^cxi. o. ^rcu^en 17.
398 SSievtc 5)enobc. 2Cbfd)n. 1. SS. 1517—1648.
gut^cr crfanntc bic ©tu^eti an, welche bie dugetlidjen
©ebraudje tfieilä in ter ®cn)o^nl)eit, tl)ei(g in ber finnh'd)
geifligen 0latur beg CKenfcben ^aben '3): t)a()er wollte er ftc
gebr. 1543, baf. ©. 541 : »SIBir f)a6en bie ©tc»3atton in unfer
Äird^en abgetf)an , unb iä) gern lafTen abt()un allein barum , baf
fold)e Zeremonien nid^t un[er v^errn fci)n muften, olö wäre eö
©unbc, anberS ju tf)un. S)enn wir ßf)riften wollen «nb muffen
fold^er Seremcnien v^errn feijn , baf fte un§ nid^t über iat «^äupt
rcad^l'en, aU JfrtiEel beg ©laubenS.« SKeland^tJjon fcl)reibt bem
Vianbgrafen W^m l'- San. 1543, C. R. V, 20, »baf oiet
ungelaf)rter 2eut S)ocfori SJiarttno fo t5tet ju fd)affen mad^en oon
3fbtf)uung ber ©leoation , baf otel baoon ju fd^reiben »rare.« 2Sgt.
fiut^er'S furjeö SSefenntnif o. l)eil. Sacrament 1514, Söald^ XX,
2225 f. Melanchthon ad J. Schlaginhauffen 18- Jun. 1544,
C. R. V , 420: Etsi mtilta disputata sunt a muhis de eleva-
tione Sacramenti , tarnen in Ecclesiis nostris ideo placuit
eum morem mutari, quod allegata hac elevatione aliqui con-
flrmabant morem circumferendi et adorandi panis. Hanc au-
tem circumgestationem constat extra rationem Sacramenti esse,
ut si aqua circumgestaretur siimpta ex ceremoniis baptismi.
Sunt enim Sacramenta actiones institiitae a Deo. Aqua non
est Sacrametitum, sed ipsa baptizatio sonante simul verbo Dei.
Sic de Coena Dei sentiatur : panis, ordinatus non ad sumptio-
nera sed ad circumgestationem , nequaquam est Sacramentum.
Non enim alligandus est üeus ad aliquam creaturam sine ex-
presäo verbo Dei, ut constat. lim Snbe bei 5. 1543 fd^afftc
audt) 93eit Sietrtd^ bie ©leoation in 9?ürnberg ob, [. ©trobcTö
9?ac^r. D. b. Seben unb bcn Sd)riftcn SSeit ®ietridi6, 3fUorf unb
S^ürnberg 1772. ®. 99.
13) (Segen Äirdjcnmuftf, ©locfen, Orgeln, SSilfcet, «etd^e oerbicnfls
lic^e SBerfe feijn ober tcijlen »rollen, ijat Sutljer fcl)v I)artc ©tel;
len: anberö urtfjeilt er aber, irenn fte jum JCulbrucfe unb jut
(SrttjedPung ber 2i:nbad)t gebraudjt »erben, j. 35. an ©enfcl baier.
^ofmuftcug, 4. Oct. 1530, be SIBette IV, 181: plane judico,
nee pudet asserere, post theologiam esse nullam artem, quae
musicae possit aequari, cum ipsa sola post theologiam id
praestet, quod alioqui sola tbeoiogia praestat, scilicet quie-
Sf). II. 6. II. 2utf)cr. ^k6)e. §. 47. ©otfegbienj?. 399
gefdjont »iffcn, bi§ il;re 2(enberun(j burd) ba§ SSebürfnip be§
vorgefcljvittcnen SSoIfcö geforbcrt würbe. Sagegen fd}drfte er
eö |let§ ein, baf mit Zu^naljme ber facrament(ic()en |)anbs
lungcn alle gotteSbienjlIii^e ®ebrdud;e menfdjlidje einriel;tunj
gen fepen, unb eiferte bagegen, bap biefelben als SCBerfe his
tradE)tet würben, welche an ftd) ©Ott tt)ol)IgcfdIlig unb wirf*
fam waren 'M« S» betracl;tete er auci) bie ©onntagö*
tem et animum laetum, manifcsto argumento, quod diabolus,
curarum tristium et turbarum inquieiarum auctor, ad vocem
musicae paene similiter fugiat , sicut fugit ad verbum theolo-
giae. Hinc factum est, ut prophetae nulla sie arte sint usi
ut musica , dum suam iheologiam non in geomttriam, non
in arithmeticam, non in astronomiam, sed in musicam diges-
serunt, ut theologiam et musicam haberent conjunctissimas,
veritatem psalmis et canticis diccntes. iut^et min bie
^imml. ?)rop^eten Zi). 1, 1524, SßJalc^ XX, 213; »gg ijl bcffer,
man mat)te an bie Sßanb, wie ®ott bie Söclt fdjuf, me Tioai) bie
2(rca bauet, unb »aS mel^c guter ^iftocien finb, benn ba^ man
fonjt irgenb weltlich unoerfdjämt Sing mahlet: \a wollte ®ott, ic^
fönnte Vu ^errn unb bie SJeidjen bat)in beceben, bap fie bie ganje
aSibcl inraenbig unb auöraenbig an ben .f>äufern ooc iebcrmannS
3(ugcn mal)len liepen, baö wäre ein d^riftlid^ SBSerf. ©c tneip id)
aud) geiuip, bog ®ott will ()aben, man foUe fein SDBerE i)ören unb
lefen, fonbcilid^ i)a^ Cetben 6i)rifii. ©oU ic^ö ober ^ören ober gcs
benBen, fo i|i mirä unmöglich/ bap iä) ni<i)t in meinem v^erjen
foUte SSilber baoon mad)en. 25enn id) wolle, ober wolle md)t,
wenn id) ©^rijlum l)öre, fo entwirft fid) in meinem >perjen ein
5}lan6bilb, baS am Äveuje f)änget, gleid^ alö fid^ mein 2(ntli^ na;
tütlid) entwirft in6 SGBaffer, wenn id) brcin fe()e. Sfte nun nid^t
©unbe, fonbern gut, bap id) gt}ri(Iu6 SSilbe im fersen ^abei
warum folltö ©ünbe fepn , wenn id)ö in 3lugen i)abe?<i
14) 2Cugöb. eonfeffion, 2lrt. 26. (SSaumgarten'ö Soncorbienbud)
@. 84): >.'2(ud) werben biefeö SljeilS üiel (Seremonien unb Srabi?
tion geljalten, al6 £)rbnun9 ber SKeffe u. anbere ©efänge, geftc ?c.
weld^c boju bienen, ba^ in ber Äird)e Orbnung ge^ialten werbe.
>!)(, {Daneben aber wirb baö SSolf untcrrid)tet, ba^ fold)er äu^erlid)er
400 sßiertc ^eviobe. ?(bfd)n. 1. ©. 1517—1648.
fei er aüetn al§ mcnfd;licl}e £)i-t)nun(j 's), unb behielt tic
^rbination ber ©eijllicijen nur a(6 äeugnt^ ber orbentlU
(i)in S5erufuji3 bei i6).
©ottelbienfl nidjt fromm madjt oor ©oft, unb ba^ mang of)ne
aSffd^werung beö ©cwiffcnö i)alUn foU , alfo ba^, fo man f6 nad;s
laft oljne ^fcrgernig/ nidjt baran gefiinbtgt rcirb. Siefc gteif)eit
in äugerlid)en Zeremonien ^aben auä) bie alten SSäter getialten.«
15) GrHärung bes brittcn ©ebotä im gropen Äatcd)igmu6 in SSaum^
gacten'ö Soncorbicnbud;e. ©. 673.
16) f. oben §. 46. not. 3, gutljcr 0. b. SBinfelmefTe unb ?)faffen;
wei^e, 1533, SBSald) XIX, 1541: >X)ie ^Jfarren ober ^rebigtamt
finb aUejcit auf er unb über ben ßfjrefem burd^ j^iirflen, »Ferren,
©täbte, aud^ oon ffiifdjöfen — unb anbern ©tonben »crlieijen, unb
burd^ fold^ SScrtei^en ijl ber SSeruf unb bie redete SBeilje jum SJJi=
niflerio ober 2fmt blieben. daneben i)at man fold^e berufene
^farrl)erren, [o foti^e ecl)en unb 2fmt empfangen, aud) präfentiret,
b. i. ju ben SBinfelbifd^öfen geitiefen, unb fie laffcn inoeftiren ober
cinnjeifcn, iriewol foldjeö nid)t ber SSeruf nod) 2ef)en, fonbcrn SSes
pätigung fold)e6 SSerufg, unb nid)t »onnötl)en gercefen ift. 35cnn
ber berufene ^farrijcn: rcoljl of)ne folcl)e SSeflätigung ()ätte rönnen
fein Pfarramt auörid^ten.« Melanchthon ad Vitum Theodorum
Oct. 1543, C. R. V, 187 : Lutherus ni^i ini&iaiwg jfHQwv ad-
modum miiatus est Collegae tui contentionem , ac affirmavit,
si de ritu contenderet, multis saeculis eum ritum non serva-
tum ab Episcopis. — Sed Ecclesiae vocatio vere est vene-
randa. Nee postea aliud fuit impositio manuum, nisi publi-
cum lestimonium. 5n «Hamburg xcax bie Srbinaticn burd) vg)anb;
auflcgung »or 1549 nid^t liblid^. 2(l§ 3o^. gveberuß, ein ®d)iis
ler Cutl)er6, nadjbcm er bort ein geifllidjeö 2fmt bef leibet \)CitU,
1546 alä Superintenbent nad^ ©tralfunb berufen rcurbe, njoUtc er
b'ie bort genjöJjnlid^e Orbinaticn burd) .g>anbaufIeöUng nid^t raet)r
annel)men, rccit bie SSerufung buri^ bie Öbrigfcit l)inreid^e, er;
tljeiltc aber fetbft jene Örbination 3(nbcrn. 'S:ia\>n »er()arrte er
aud), nad)bem er 1551 ©upertntenbent oon SJügen geworben xoax.
darüber gertetl) er in einen (Streit mit bem ®eneralfupcrintenben=
ten in ©reiförcalbe 3o(). Änipftroo: bie SBittcnberger S^eologen
cntfdjieben gegen iljn (S3altf)afar'S erjle Sammlung einiger juc
Sb. 11. 6. II. 2utf)cr. rit(S)t §. 47. ©otteSbienft. 401
2(bev eben be^Ijatb uerlnngte 8ufl)er feincSwegeä in ber neuen
^S'it•cl)c ®(cic{)()eit ber Zeremonien, unb obgleid) bie meiflcn
Sanbcöürcben bie Söittcnbcrgcr ^rbnungen jum 9)?ufter nai)--
men, fo n)ic(;cn bod) aud) nuind)e üon benfelbcn ab. S^as
mcntlid) wax ber ©vorciömuä bei ber Saufe, \t)e[d)cn S«s
tber beibefjaUen \)atte , in mehreren Äird)cn abgefcbajft •').
S^agcgcn wax hie Konfirmation, obgleid) in einer gerei;
nigten ©eflalt üon ben 9ieformatoren cmpfe{)len '8) , in ires
nigen Äirdjcn ein9efii(}rt ^9).
^ommev. Äivd)enl()iftorte get)öviöen ©djriftcn ©. 98), eben fo ciiid}
bie ©pnobe in ©vciföwalbe 1556 {ia\. ©. 106), aber auebvöcftid^
ntd)t, weit bie v^anbauffeguno an ftd) not^wenbiQ, fonbern weil
fte burd} bie Äird)enorbnitng üorgefd)Vteben voixxe. »gl. 5Dtof)nife'6
So^anneS grebevitg (2 ®tiic?e, ©tratfunb 1837. 4.) I, 9. 31.
II, 10. 21.
17) fö in -^jeffen, SBüctcmberg, ^falj unb in met)reven freien ®täb:
ten, namcnttid) in 3Ciigebui-g, Ulm unb ©traf bürg, f. 5. 9Ä-
Ärafft'6 auöfüfjrl. v^iftorie ■oom gvorciämo, »Hamburg 1750.
18) Ep. Pritictpum evang. ud Carol. V. Imp. de libro Ratis-
bon. 12. Jul. 1541, C. R. IV , 489; Vellenius in Ecclesiis
ubique Catecliis-mum exeiceii, ut über inoDft, et post exa-
men et professionem fieri precationem a popiilo pro pueris.
Hanc credimuä non esse irritam, nee disfilicet addi impositio-
nem manuum. Et haec fiiint in quibusdani Ecclesiis apud nos.
2Bittenberg. Sieformation 1545. ( C. R. V, 584) f. §. 36.
not. 39.
19) 9Jad) bev SSranbcn burgifdien Äird)enorbnung 1540 (£Rid);
ter'g Ä£). I, 325) foUte fte oov^nggweife oon bem a5ifd)ofe üerrid)=
ttt werben i wenn berfclbe oerl;inbert wäre, aber aud) üon bem ^far=
rer. 2Cuferbem war fie eingefiif)rt in Reffen, f. ^eff. Örbnung
ber Äird)enjud)t ». 1539 b. 5Kid}ter I, 291 u. Saffclfd^e ÄÖ.
baf. I, 302, in SBalbetf, ÄO. o. 1556 baf. IJ, 173, in ^oni--
mern ÄO. ». 1563 baf. II, 235 (fte füll üon ben ©uperintenben=
ten u. ben oornef)m|len ©tabtprebigern oerrid^tet werben), darauf
empfaf)t fte Chemnttius in f. Examen Conc. Trid. 1\ II. p. 258,
unb bie uon it)m unb 2Cnbreac abgefaßte Äirdienorbnung beö >^crj.
® i e f e ( e t' g Äird&engefdf). 3r S3b. 2te 2(btf)I. 26
402 SSicttc ^criobe. 2rbfd)n. l. S5. J517— 1648.
©0 wax ber (5ultu6 in ber fadjfffdjen Äir4)e, [o lange
8ut|)er lebte, bem fat^olifdjen fe^r d^nlicl) 20). ^{c abiapl)0;
rijitfclicn (Strettigfeiten fdjienen eine größere SSereinfadjung
beffelben anjubaljnen: tk caloinijlifcben aber ben}irften al6s
bann, i)a^ alle jene fatl)olifd)en 9vejlte ber calüinifdjen 0lücbs
ternbcit gegenüber nicl)t nur fej^; fonbern auü) bocljgebalten
würben 21).
Suliuö 1569, 3?id)ter II, 320, fiif)rte fte in fßxaun^djwei^:
SQJolfenbitttel ein, übertrug fte aber allein ben ©uperintenbeni
ten. 9^ad) ©erber'g .^ift. b. Äirdjenceremonien in ®ad}fcn, S)reg=
ben u. Seipäig 1732. 4. ©. 633 fjätte fte fid) and) in ©ad)fen »er?
breitet, wäre aber im breifigjäfjrigen Äriege lieber in JCbgang
gefommen. 5. g. 33 ad) man n'ö @efc^id)te b. ©infiil^rung b. 6on;
ftrmation inner()alb b. eoang. Äird}e, SSerlin 1852.
20) iuti)et a. b. (Wänster Sßvüd, 2ipv. 1541, be SBette V, 340:
»@6 finb, ©ottlob, unfere Äird)en in ben JVeutralibus fo 5uge=
rid)t, ha^ ein 8aie ober Sßall) ober (Spanier, ber unfere ^rebigt
nic^t üerfie^en fönnte, wenn er fäl)e unfer SOZeffe, (Sljor, Orgeln,
©locfcn, (Safein jc, würbe er muffen fagen, eg wäre ein rcd^t
päpfltfd) Äird}e, unb fein Unterfd)eib ober gar wenig gegen bie, fo
fte felbö unter einanber {)aben.« ©o fdjreibt aud) Melanchthon
ad Flacium 5. Sept. 1556, C. R. VIII, 841 3ur (5ntfd)ulbigung
be6 Ceipjiger Snterimö : Ego etiam de ritibus bis mediis minus
pugnavi, quia jam antea in plerisque EccJesiis harutn regio-
nutn retenti erant.
21) (So fing man an, auf ben ©rorctömuö, in ben Sänbern, in we(=
djen er feftgef)alten war, grofen SßSertl) gu legen. S" ?) reuten
war er 1558 abgefdjafft, würbe aber 1567 wieberf)ergeftellt, f. oben
§. 39. not. 25. 29: bagegen erklärte ftd) in Sangig bie SfKefjrjobl
ber ^rebiger fortwäl)renb gegen i()n, unb er würbe »on bem SKa;
gi(^rate 1571 ööUig abgefd)afft, J^axtlnoä)'^ preuf. Äird)enl^i=
jlorie ©. 710. Äraft'g ^iftorie ü. (ärorcißmo ®. 964. 3n ber
Äird}enorbnung ber ©raffdjaft ^enneberg oon 1582 würbe be?
ftimmt (Stidjter'ö Ä£). II, 461), ia^ ber (Jrorciömuö »alö an
baS 58abftumb grenjenb,« nur ba nod) eine Zeitlang beibef)alten
werben foUc, wo er nod^ im ®ebraud)c fet), fonft aber »erboten
Sf). II. (5. II. Sicf. Äirc^e. §. 47. ©otfcgbienft. 403
?(udf) in Buricl) fdjien 8eo Sutae'ä Saufbudjkin
(1523)22) tai^in ju beuten, bap man bie niten Zeremonien
läutern , nidjt fcl)(ecf ^I)»'" verwerfen xvolU. Snbeffen nQd)bem
1524 Silber, 5(ltdre unb aller (Sd)mucf au^ ben Äird^en ent^
fernt iraren^s), unb BiDingli 1525 baö 9)?e0ritual mit einer
hihliid) einfadjen 3{benbmalgfeier üertaufdjt ^atte'^'^)*^ fo ging
er überhaupt barauf auS ben ßultuS nad; bem S3orbi(be ber
ettften (Sl^rijlcngcmeinbe ein5urid)ten 25). ©o würben alle biö;
l;eri(jen ©ebraudje bcfcitigt, an bie ©teile ber horae cano-
nicae traten in ben hdiim ©tiften bibli[d)e Sectionen 26),
fcpn foUc, Äraft <B. 992. S)Q9egen entftanb bariibev 1570 ein
©tveit in Slüvnbcrg , alö einige bafelbfl «jol^nenbe Sliebcrlänbei"
i^re >f inbcr of;ne SicorciömuS getauft ju fe]()en n)ün[d)ten. Öbglcid)
einige ^uebigcL* i()nen nadjgeben tüoUten, fo erflävte fiel) nad) unb
uad) bie gJietjrjaljl bagegen, f. (StrobeTS SKifcellaneen IV, 198.
2(lö bei- (gjrorciömus 1588 in e^ui-fad)fen abgefdjafft würbe (f. §.
41. not. 10) unb 1589 in lln^alt ( baf. not. 13)5 fo ietxaäjUti
man bic^ atg einen Uebergang jum (Salüini^mu6 , unb e6 entfpann
fid) ein langwieriger Streit über ben ©jcorcigmuö mit ben 2Cnt)a(s
tinern , Äraft <S. 432. ©in um fo grofereä 2fuffe{)en mad^te eß,
aU nad) bem Sobe beS entfdjiebenen ©egnerö ber ©aloiniften
Aegidius Hiinnius beffcn theses de abrogando exorcismo , Er-
furti 1603 erfd)ienen, in weUiien berfetbe aud) eine aHmäl)lige 2fbi
fd)affung beä ©rorciömuö n?ünfd)te, f. über bie barüber cntftanbc=
nen ©treitigfeiten Äraft ©. 548, bie Sf)efen ©. 567.
22) f. baff, in 3»t)ingli'6 Sßerfen II, II, 226. ße ift wie laß tu=
ti^erifd)e eine Ucberfe^ung beö ?att)olifd)en, nur mit 3(bfür5ungen.
eg be{)ätt baö ^inblafen, ©ata, ©rorciömug, 6^ri)fam 1otl
23) 2(bt{). 1. §. 2. not. 88.
24) lihi^. 1. §. 2. not. 93. Sie Siturgie in 3wingti'ö SB. II,
II , 233.
25) gorm be§ Saufö 1525. £)rbnung ber d^riftl. .f ild^en äu 3ürid),
Äinber je touffen, bie ©fje ju befläten, bie ^jJrebigt ansefa^en unb
äu enben. @ebäd}tnuö ber 3tbgej!orbnen. 25a6 9Iad)tmal etjrijlt
ju begon. 3ürici^ 1529, in «Rtd)ter'6 ÄO. I, 134.
26) S3ullingcr'6 StcformationSgefd). I, 290: ©ie begannen 1525.
26*
401 Sieiie ^oviobe. 2(bfd)n. 1. SJ. 1517—1648.
1527 würben in 3iivid) aiiclj tic £)v9e{n ab^ebrodien , unb
ber Äi'rdjcngefang tuurbe nbgefcliafft 27): ber gciüo^nlid^e
®otte§bienfi hs[tauh nur ait§ ^rcbtgt itnb ©ebct^s), tte
3Ki Sf)ove beö gvopeii S)?ün|^ei-'ö oerfammeUcn fidi SJormtttagg 8
Ul)r aUe ^farver, ^räbicanten , (5f)oi-i)ci-i-en, (Japlane unb gvo^ere
©c^uler. 3>t)inglt begann mit einem ®ebet, ein ©tubiofus laö ben
Sejrt in lateinifdjer ®pract)e, S^c. (Jepovtnu6, ?)vof. bev ^cor.
©prad^e, benfetben {)et)räifd) mit latein. ©rHärung, 3wingti ben;
felben gried^ifc^ mit latein. grElärung: bann erftärte ein ^rebiger
beutfd) u. fd)tof mit einem ©ebete. ©0 wiivbe bas'altc Seflament
üon ^Cnfang big 51t Snbe burd)genommen ^m graiienmünftef las
OöwalbuS aji^coniuö jur ffieSperseit eben fo bog 3leue SejI. an?
fangS nur beut[d}. ©päter würbe eg auä bem @ried)ifci)en latein.
erklärt, unb alle biefe Sectionen würben in ben aEabemifd}en >^ör;
faal ocrlegt, cgi. Lavaier de rilibus et insiitutis Eccl. Tiguri-
nae, 1559. §. 18. p. 75. S3ei ber urfprünglid}en @inrid)tung ifl
unoerEennbar ber Sffiittenbergfc^c Sßerftagggottegbienjl nad) 8utl)erö
Orbnung beg ©ottegbicnfleg {f. oben not. 4) nad}geal;mt.
27) 25er ©^orgefang würbe fdion 1525 abge[d)afft (25ullinger I,
291), bk Orgeln 1527 (ebenbaf. ©. 418), »biewpl fi) nit wol
flimmenb mit ber apoj^olifc^en &el)r 1. Cor. 14. — Sann man
fitrot)in weber beg ©efangg nod) OrgclenS in ber Äitdjen wollt.«
Lavater §. 10. p. 42: Morem cantandi multis de causiä Ec-
clesia Tigurina non recepit, tempns sacris destinatum coeti-
bus duntaxat auscultaiioni verbi Dei et precibus impendens.
Interim tarnen moderatum cantum, sive publice in coctibns
sacris fiat , sive privatim domi, nequaquam improbat. Nam
et Vitoduri et Steinae (duo sunt municipia ditionis Tiguri-
nae) Psalmos vulgari lingiia caniant.
28) ,S)en[elbcn befd)reibt Lavater §. 9. p. 27. 2Cm ©onntagc würbe
in ben oier ©tabtfird)en S3ormittag6, im ©ommer um 7 \X^x,
©ottegbienfi gel)alten. 25ann um 11 lll)r in ber .^auptJirc^e, unb
9?ac^mittag6 um 3 Ul)r. Diebus dominicis tribus signis, quae
campanis danlur, convocatur plebs. Paulo ante tertium
Signum adolescens aliquis, si quae domus, praedia, agri, vl-
neae venales sint, plebi signihcat: item quae amissa sunt et
reperta. Vocantur etiam qui uxores suas vel maritos reli-
ZI). II. 6. 11. 9?cf. Äird;c. §. 47. ©otfeSbienf!. 405
3(benbmar6feicr fanb feiten f!att29), an bte ©feile beu
83eid[;tc trat eine allgemeine SSorbereifung ^o)^ bic .Ovbi:
qucrunt, ut in foro matrimoniaii respondeant. Dato (oitio
sigiTo, magisliatus itilerdum siia decrela , quae tolam plcbera
scire inteiest, piomulgat. Mox verbi minister suggestum
conscendit et sermonem auspicatur. 2fUgcmetne6 Äitrdbengebft.
* ^rebigt. SanEfagiing für bic in ber SBodie ©eporbenen. ©iinben=
befcnntni^. fSatet Unfer. 2(po|loI. ©pmboUtm (JfnfangS aud) bev
englifAe ©ruf, wetdiei- ahex fpätev wcggelaffen wuvbe). Concio
his verbis dimittilur: Paupeies in vestris eleemosynis pro-
pter Dei praeceptum vobis commendatos habetote. Orate pro
me, idem facturus sum pro vobis. Abile in pace, Dominus
sit vobiscum. Zwinglii fidei ratio ad Car. Imp. ISSO {Opp.
IV, 15): Credo ceremonias , rjuae neque per superstitionem
fidei neque verbo Dei contrariae sunt (quanquam hujusmodi
nesciam an quae inveniantur), per caritatem toierari posse,
donec lucifer magis ac magis allucescat. Sed simul credo, —
dictas ceremonias abolendas esse, quantumvis reclament qui
perfido sunt animo. -DaviibeL* [c^reibt Melancldhon ud LulJie-
rum 14. Jul. 1530, C. R. II, 193: De ceremoniis Icquitur
valde helvetice, i. e. barbarissime, velle se omncs ceremo-
nias esse abolitas.
29) 3n 3üvtd) nui: an ben beiben Söeif)nad)tetagen, am 6f)avbonnev6;
tage unb 6()avfveitage, itnb an ben beiben ^fingjttagen Lavater
§. 8. p, 23.
30) Lavater §. 13. p. 62: Privatam confessionem et absolutio-
nem Tigurina Ecclesia non retinuit, quia caret praecepto et
exemplo Scripturae. Contenta est publica illa confessione,
quae ab omnibus, ministro praeeunte, soli Deo fit. Interim
vero, si qui in casibus difficiiioribus scelere aliquo pressi,
consilium a ministro petant, non rejicit. Absoluijonem item
publice annunciat minister, testificans poenitenliam agentibus
et credeniibus in Christum remissa esse peccata. Item priva-
tim homines consolatur ex verbo Dei , non tamen novum ali-
quem ritum instituit. §. 13. p- 52: Ante certos statutosque
illos dies, quibus Eucharistia ceiebratur, habentur sermones
ad popuium de dignitate et usu Eucharistiae: item quo pacto
406 SSiei-fe ?)eciobc. 2(bfd)n. 1. «B. 1517—1648.
notion bcr ^rebigcr fiel mit ber (5infül)run9 berfelben jus
fammen ^i): fjibfl bie ©onntagäfeier fagte Swtnglin
ni4)t ju 32).
S^agegen fanben in SSafeT tk neuen beutfcf)en ^faU
men eine roiüfommene 2(ufnaf)me 33) , vinb würben, obgleid)
oud[) l^ier bie £)rgeln öerflummen mußten, bei bem ®otte§;
bien|!e gefangen, (gben fo in hm anj^o0enben ßantonS
©c^af()öu[en unb ®t. ©allen. Sn SSafel würbe unter bem
se quisque ad percipiendas sacras has epulas praeparare de-
beat. Ulis eiiatn ipsis diebus , quibus peragitur, breves ex-
hortationes ad plebem fiunt, ne quis indigne corpus et san-
guinem Christi sumat. f. iaä «Sünbenbetenntnif in ber SSernis
fd^en 2{benbmaf)lgnturgie o. 1529, Sre(i)feri SSetttäge jur ®efc^.
b. fd)U)etäerifct|; reform. Äirc^e I, 96.
31) f. §. 46. not. 41.
32) 3»t)in9li'ä Ueiegung beS XXV. JTrtifetö 1523 (SBcrfe I, 317):
»3rt) finb nicnen, bo^ SQZiifftggon ein ©ottesbienft fi)g. ©o man
fd^on am Sonntag j-e 2(cfer gicngc, na(^bem man ftc^ mit ®ott
9itxiä)t, majete, fc^nittc, ^örote, ober njelii)eö SBerf bie 5lot^=
burft ber 39t erforberte, raeif id) wot, ba^ eä (Uott gefälliger
»äre, benn baä lieberlic^ SOZiifftggon. Senn ber ©töubig ift über
ben Sabbat, ü
33) >:&ier begann, wie in oieten bcutfd)en Stäbten, bie 9?eformation
1526 bamit, ba^ in einigen Äird^en beutfd^e ^falmen gefungen
njurben, unb decotampabiuä red)tfertigte bieg in einer S3ittf(^rift
bamit, *l>a^ ber Sobgefang ein SBerE ber ©ngcln, eine Srquicfung
be§ ®eifleö, eine JCnreisung jum (Sebet, eine Vorbereitung ju an;
bäd)ti9er 2fnf)örung beS SBort6 ©otteö 2C. , nic^t nur ber ßterifei
ober ben ©c^ütern, fonbern männiglic^ geboten fep,« f. ^ottins
ger'ö ^eloet. Äirc^engefc^. III, 293. ©efungen würben of)ne
3treifel aus ben Sicberfammtungen , welche feit 1524 jafjlreid^ in
SIBittenberg, ©rfurt, SJürnberg, (Strasburg unb in anbern Crtcn
(f. Sß5ac!crnagel'S beutfd)eS Äirdjentieb ©. 723 ff.) gebrudt
waren, ^falmen öon 8utt)er, 8ub. Öeter, ^einr. a3ogtf)err, f. ü.
©arafin'6 f)ifl. Sntwictlung feö ^falmengefangS in b- ref. Äird^e,
in b. aSafetfc^en beitragen jur oatert. ®efd), SSb. 4. (1850) @. 321.
ZI). II. 6. II. mcf. Äircr)c. §. 47. ©otfcSbicnj!. 407
2(ntlM ©uljer 1561 ba§ £)r9clfpiel wieberljergeflent 34),
in 3un4) flbcr blieb bie Ärgcl jletg üerbannt, iinb ber Airs
cbengefan^ iviiibe evjl 1598 eingcfubrt 35).
©ie ©enfer Äir4)C fcb(op ficb im SBefentlicben an bk
3ünd(jer ^Drbnungen an^s), füibrte inbeffen bie frnnjofifcben
^falmen üon Clement 50?arot unb Sljecbor SSeja alö Airs
dijcngefdnge ein 3'). 2)cm ©enfer S5orbilbe folgten aucb l)ier
34) £)d^6 ®efc^. ü. S3afel VT, 135.
35) .^ottingec'S {)eloet. Äii-djengefcl). 111, 966.
36) Les Ordonnances ecclesiastiques de Veglise de Geneve 1541,
3fid)ter'6 Ä£). I, 342. eigent£){imlic^Ectten: 3m (Sanlon f&nn
iXKXX. fd^on i'\t 3ürid)er %tt ber Öcbination (§. 46. not. 41)
nic^t ftreng fej!get)alten: im 6apitel SBrugg war 1544 ber iingteidje
Sraud^, »baf itiiä) 25ecant benen fo prafentivt werbtnt fammt
bcm Obcroogt »or ben Untert|)anen bie >^anb ufleginb, anbeve
t][)unS benn nit« {^unbeSfiagcn, bie ßonflicte beö ärcinglianiö?
mu§, 8ut^ertf)umö unb (Saloiniömuä in b. SSern. 8anbe6Eird)e ©•
176). Sn ®enf t)örte bie ^anbauflegung ganj auf, Stid)ter I,
343: Quant ä la maniere de l'introduire, pour ce que les ce-
remonies du tenips passe ont este tournees en beaucoup de
superslitions , ä cause de l'infirmite du temps, 11 suffira qu'il
se fasse par un des Ministres une declaration et remonstrance
de l'office auquel on l'ordonne: puis qu'on face prieres et
oraisons, afin que le Seigneur lui face la grace de s'en ac-
quiter. Sag Tfbenbmat würbe üiermat im 5af)re gereid^t (p.
347), am Sonntage nad) 5Bcii)nad)ten, Öficrn, ^pfingpen unb am
erften Sonntage be6 ©eptemberö. Que le Dimanche devant
qu'on celebre la dicte Cene on en face la denonciation, afin
que nul enfant y vienne devant qu'avolr fait profession de sa
foi , selon qu'il sera expose au Catechisme; et aussi pour
exhorter lous etrangers et nouveaux venus de se venir pre-
mier representer ä I'Eglise.
37) Ordonnances, 1541, Si\6)tit I, 347: Nous avons aussi oi-
donne d'introduire les chants ecclesiastiques tant devant qu'-
apres le sermon, pour mieux inciter le peuple ä louer et
prier üieu. Pour le commencement on apprendra les pelits
408 SBici-tc ^criobe. 7ih^(i)n. I. fS. 1517—1648.
bie auswärtigen reformirten Äirc^en ^). Sm S- 1573 crs
enfans , puis avec le tenips toute PEglise pourra suivre.
IXtbet Marot ü. f. ^fatmen f. Beze hist. eccl. des. eglises re-
formies au royaume de France I, 33. Claude Goudimel unb
SIBit(). ^xanc componirten bie SKelobien jit benfelben, unb alöbann
gab Saloin bte 50 ^falmen üon fOlarot 1543 i)exaüi. SBeja übevs
fe|te barauf bie übrigen in SSerfen, treidle »on benfelbcn g}?ei(!ern
• SO?flobien er()ieUen, Ritchat hist. de la reform, de la Suisse VT,
535. Zi). SSeja d. Saum I, 182, ©orafin in ben 2SafeUrf)en
SSeitragen jur oatert. ©efd). IV, 315.
38) 3n bev franj. ref. Äird^e inutbe bie ^anbauflegung bei bet Or;
bination triebet eingeführt, Synode de ^ aris 1559 arl. 9.
{Synodes nationaux par Aymon 1,2): Leur election sera
confirmee par les prieres et Timposition des mains des mini-
stres ; toutefois sans aucune superstition. Snbeffen naf)men
met)rece Äirc^en bie .^anbauffegung nid)t an, unb biefe würbe füv
freie ©itte erftärt, Synode de Paris 1565 ort. 7. p. 64. @pä=
tec fuc^te man fte aber allgemein ju mad)en, Synode de Gergeau
1601 art. 7. p. 236. Syn. de St. Maixent 1609 ari. 4. p. 358.
3n ber niebertänbifci)en Äircj^e fanb anfangs jene ^anbaufle;
gung ftatt (©pnobe o. SBefel 1568/ f. Mensinga Verhandeling
over de liturgische Schriften der Nederl. hervormde Kerk
{Verhandelingen van het Haagsche Genootschap Deel XL ),
Gravenhag. 1851 p. 49. Sic ©ijnobe ßon Sortred^t 1574 fd^affte
fie ab {Mensinga p. 51): Overmits de oplegging der banden
in deze jongheid der kerke tot superstide gelogen en som-
miger bespotling onderworpen zou mögen wezen, hebben de
broeders besloten, dat men diezelve naiaten zal. Snbeffen bie
©Onobe ü. S)ortred)t 1578 jtellte fie fd^on irieber f)er, unb fcitbem
ifl fie geblieben {Mensinga p. 54). — Sic ^fäljer Äird)cnorb?
nung o 1563 (JRid^tcr'ö Ä£). II, 261) beftimmt guerfl, ba§ am
©onnabenbc üor bem 2fbenbmal6fonnta9e eine ffiorbereitung gc()at;
fen vrerbe, in ivcld^cr brei fragen »on ben SScrfammcltcn bejaf)t
ttjctbcn. 3uglcid) folfen biejenigen, vod&jt gum crflenmale commu=
niciren, »Se!ünntnu^ ifjreö ©laubenä fl)un,f ög(. Vinhe over den
Oorsprong van eenige Vragen bij de Voorbereiding voor het
heil. Avondmaal in Kisi cn Royaards Archief VI, II, l.
Sf). II. (S. 11. 9?cf. mv6)t. §. 47. ©otteSbienft. 409
fc^icn bie beutfdje Ueberfc^ung bev franj6fifcl;en ^falmen üon
2(mbroftuö ßobwaffev 39), welcl) e bcn altm SSKelobien ans
bequemt, ba(b aagemeineS ©efangbucl) ber beuffd) reformirfen
^\xd)c würbe.
UeberaU legte bie veformirte Ä{rd)e 2Bert(> barauf, nad;
bem SBorgancje ber altejlen ®emeint>e hd bem ©ottegbienjle
nur ^falmen, md)t menfcl)Ud;e ßieber, ju fingen. Sugleid)
betrad)tete fie alle ?Kufi! al§ etwag irelt(t4)e§, unb Verbannte
baö £)rgclfptel au6 bem ©otteäbienfle. SnbeJTen würben tk
Orgeln in v^oüanb feit 1637 wieber jum ©efange gebraucl)t40),
in ber ^falj feit 1655 4i).
39) ^rofeffor bct JRed^fe in Äönig^berg in ^teufen f 1585.
40) Sm 3Cnfanae ber gfJfformQtton yoaxtn fte nod) gefpieU/ fo 1578
in 'Sgiavlem'. in bem SStlberjturme 1566 waren fie in bem SSaUonens
lanbc, in SSrabant unb glanbevn jerflört, in «Rorbnieberlanb n^aU
tcn. ®ie ®t)nobe »on 25ortred)t 1578 »erlangte, baf fie »eggcs
nommen würben: inbeffen fie würben oon ben SJtagiftraten erfialten,
wfldie forttt)äi)renb Ör^anijlen unter{)ielten , unb burd) biefelben
ooc ober nad) bem ©ottcgbienjie bie Orgel fptelen liepcn. 3n
Seiben würbe fie 1637 juerft wiebcr jum ©efange gebraudjt, unb
bie fübf)oUänb. ®t)nobe ju Setft 1638 erEtcirte biefen ©ebraud) für
ein adiaphoron. ©amit begann aber ein unerquicElidjer ©treit
awifd^en Orgeliften unb ©ontrasOrgeliften, f. Eist het kerkelijke
Orgel-gebruik in Kist en Royaards Arckief X, 189.
41) äucrft in Sadjarad) unb «^eibelberg , f. Sßunbt'ö SÄagagin für
bie-Äird)en-' unb @ele{)rtengefd). ber ^falj II, 56.
410 «Biertc ^eriobe. 2Cbfc^n. 1. SS. 1517—1648.
Oef^idjtc ber t^eologifd^en unb religiofen SSilbung
in bcn eöangelifc^en Äirdjem
§. 48.
©efd^id^tc bcc S^eologie.
3)ie 9?eformatoren unb i{)re nQd)|?en 5J?ad)fo(9er waren
turd) baä flrcl)ncf)e S5eburfni^ fo fel)r in 2(nfpruc|) genonu
mcn, bap fte auf bie 2fu§bilbun(j ber gelef)rten S^eologie
weiter alä e§ jeneö SSeburfnip forberte nid/t eingef)en fonnten.
Sf)re Slf)dtigfeit würbe gropent^eilS burd) populäre ©djriften
jur aSeleljrung beS SSolfä, unb burd^ (Streitfd)riften jur SBibers
(egung ber falfd)en ße^re befdjaftigt: i^re übrigen t^eoloQU
fdjen 3frbeiten befd[}rdn!ten fid) auf ejcegetifdje unb bogmati*
fd[)e Sd[)riftfn jur SSelei^rung ber |)5()er ©ebilbeten, inäbe*
fonbere ber (Seifilicfaen; in allen i^ren (Sd)riften liegen ii)mn
ober blo§ gelef)rte Erörterungen unb gorfdjungen o\)m pxattü
fc()e SSebeutung DoUig fern.
£iennoc{) ernannten fi'e e§, wie widjtig eine umfaffenbc
wiffenfdt)aftlid)e ^ilbung für t>ie Sl^eologie fep '), unb \)k
2(nweifungen biefer 3eit jum t^eologifdfjen ©tubium, unter
benen bie be§ 2(nbrea§ ^i)periuä (?)rof. in a)?arburg f
1564)2) ()eröorragt, forbern für baffelbe ber-eit§ eine wiffen*
fc^aftltd}e ©runblage üon einem Umfange, an welcf)en man
frül)er nid^t haö^U.
1) De non contemneudis studiis hmnanioribus futuro theologo
maxime necessariis clarorum virorum ad Eobatmm Hessum
epistolae Lutheri , Melanchlhonis , ¥elri Mosellani , Jodoci
Jonae, Jo. Draconis etc. Erphurdiae 1523. Melanchlhonis bre-
vis discendae theologiae ratio 1530. {Opp. ed. Viteb. II , 35).
2) De theologo s. de ratione studii theol. libb. IV. Andr. Htf"
perio auctore. Basil. 1556.
Sf). II. 6. III. düangeUfd^c Zl)eolocik §. 48. 411
2fne ^Reformatoren gingen bauon aü§, ta^ bie fjeiligc
©cfjrift nur barum bie juüertdffige ^mUi bcr £)ffenbarung6s
lc{)re fep, weit biefelbe n{rf)t einen mef)rfadf)en ©inn f)aU,
fonbern nur einen, ben budjflabUdjen 3). Sn golge ^a\)s>n
erfdjienen bie bigljerigen @rf(drung§fd)riften gropentbeilä- al§
unbrnucbbar, unb mupten burd? anbere erfe^t werben.
Sm ^inbüdP auf bie ©cljolaflif, al6 bie 93?utter fo Dies
ler Srrtt)ümer, duperte fi'd; £utt)er oft hitUv über 2(rifiotei
te§4): unb ba man anfangt anflatt ber alten :p(;ilofop()ifcf)en
3) Lutheri operaliones in XXII Psalmos priores, 1521, ad
Fsalm. 22, 19 (Jen. T. II, 243 verso): cumprimis S. Tho-
mas cum Lyra et suis in orbem vulgare coeperunt quadrigam
iliam sensuum Scripturae, literalem, tropologicum , allegori-
cum et anagogicum, ac in has quatuor partes dividere hanc
vestem Christi. — Nonne impiissimum est sie partiri Scri-
pturas, ut literae neque fidem neque mores neque spem tri-
buas, sed solam historiam jam inutilem? 3n £. 2fntttJort auf
hai übevc^rifHirf}e, über9ci{llicl)e unb ü6erEünj!lic{)e SSud^ be6 S3orfö
(gmfer 1521 f. ben %h\ä)\\\ttx SSon bem a3uif)(iabcn unb (SJeijl/
reeld^ec gegen bie ©mferfd^e S3e^auptung »on einem gtt5iefad)en
©tnne ber l). ©d^rift, einem fd^riftltrfjen u. geiftlidjen, gecid)tet ift,
SQJald) XVIII, 1602: »S)er f)eir. QJetft i|i ber aUeceinfältigfte ©c^reU
ber unb JWebner/ ber im ^immet unb (Srben ijl, bacum auct; feine
SBortc nid)t mef)r, benn einen einfäUigften ®inn l)aben fönnen,
tt)eld)en wir ben fd)riftlid^en ober budbf!abif(i)en 3ungenftnn nens
nen.« ogt. Ph. Melunchth. elenientorum rhetorices libb. II,
diligenter recogniti, Viteberg. 1536 in IIb. II ben 2(bfd)nitt de
quatuor sensibus sacrarum literarum. U. a. G. 4: Oratio,
quae non habet unam ac simplicem sententiam, nihil certi
docet. G. 5 : Si omnia sine discrimine velimus transformare
in varios sensus , nihil habebit certi Scripiura. — Haec in-
terpretandi ratio maxime labefacit auctoritatem Scripturae.
©0 aüe folgenbe tutf)er. unb reform. Sfjeologen.
4) L. ad J. Langium 8. Febr. 1516 (be SBette I, 15): Nihil ila
ardet animus, quam histrionem illum , qui tarn vere graeca
larva Ecclesiam hisit, multis revelare, ignominiamque ejus
412 SSierte ^eriobe. 3rbfc()n. 1. «B. 1517—16^8.
8el^rbiicl)er unb Sovlefungen nidjtä anbere6 t)atU, fo tagen
in Süöittenbcrg einige Seif bie ^bilofopbtfcbfn ©tubien ganj
banieber, obgleid) Sut^er ju feiner Seit alle ?)biIofopbie be^
feitigt iriffen wollte ^). SJZelancbfbon begann barauf bie ari^
cunctis o?tendere, si otium esset- — Nisi caro fuisset Ari-
stoteles, vere diabolum eum fuisse non puderet asserere.
2fuci^ S!)leIand^t()on tirtfjeilte in ben erftcn 3Qt)ren n^egwerfenb über
3(riftoteteg, ©alte'ö (5{)Qi-acterijtif ^el alö 3:t)eolo9cn ©. 110:
ober aud) bei bem fat()olifd)fn ^^Uolo^tn SKariuö S^tjoliuS ftn*
ben rcic gteid^ ijarle Urtfjeile, SfJittec'g ®e[dj. b. d)rifti. ^l)ilof.
V, 446. 2(bcc biefe Uct()cile besogen ft(^ nur auf bie ju fefjr jus
gefpi|te SialeftiE unb auf mand)e !Sä|e ber 'pi)X)^il u. £Ketap()i)ftE.
5) S. an ben d)rifil. 2Cbet beutfd)ej; Nation 1520 SBald} X, 379:
»|>tec wäre nun mein diat^, ia^ bie SSui^er 2Criftoteliö/ Physi-
coriim, Metaphj^sicae, de anima, Ethicorum, tt)eld)el bi6^cc
bie beften geljalten, ganj würben abgetljan mit allen anbern, bie
öon natiirlid^en 35ingen fid) rühmen, fo bod) nidjtö barinnen mag
geleljret werben, weber »on natürlidien nod^ gei(!lid^en Singen >
baju feine ?0?etnung niemanb bUijet oerftanben , unb mit unnii^er
3frbeit, Stubiren unb Äoft fo öicl ebler 3eit unb ©eelen umfonft
beloben gewefen ftnb. — SaS möd^te ic^ gerne leiben, ba^ 2(rifto5
liS Sudler oon bec Logica, Rhetorica, Poetica bet)alten, ober
fie in eine anbere furje gorme brad^t, nii^lid^ gelefen würben,
junge Ceute ju üben, wol)l reben unb prebigeni aber bie (Somment
unb ®ecten mußten abgctl)an — werben.« L. cd Spalatinum 9.Dec.
1518 (be SGSette I, 190) wünfc^t, ba^ man auf ber Uninerfität bie
tl)omi|lifd5e ^^Ijilofopljie fallen laffe, algbann aud) bie fcotiftifd)e,
donec — pura philosophia et theologia , omnesque matheses
ex fontibtis suis hauriantur. SKel anc^tl)on fagt in f. 2(ntritt6s
rebc de corriijendis adolescentiae sliidiis, 29. Auij. 1518, C. R.
XI, 22, wetd)e 2utl)er fo fe()V lobte {ad Spalat. 31. Aug. 1518,
be SQSette I, 134): In ea siim plane sententia, ut qui velit in-
signe aliquid vel in sacris vel foro conari , parutn etTecturum,
ni animum antea humanis disciplinis (sie enim philosophiatn
voco) prudenter, et quantum satis est, exercuerit. Nolo au-
tem philosophando quenquam nugari: ita enim fit, ut commu-
nis etiam sensus tandem oblivis-caic. Sed ex optimis optima
Zt). II. e. III. ^oang. S^cologie.. §. 48. ?)r)ilofopl;le. 413
|loteHfcl;e ^l)Ho\op\)k ju üercinfadjen unb ju reinigen 6),
selige, eaque cum ad scientiatn natinae, (um ad mores for-
mandos attineniia. In primis hie eruditione giaeca opus est,
quae natuiae scientiam universam complecliiur , ut de moii-
bus apposite ac copiose dicere queas. Plurimum valent Ari-
stoteliä moralia, Jeges Piatonis, Poetae. — Necessaria est
omnino ad hanc rem historia, cui — non invitus utii contu-
lero , quidquid emeretur laudum universus artium orbis. —
Complector ergo philosophiae nomine scientiam naturae, mo-
rum rationes et exempla. ßut!^er'ö 3:tfd)rebfn Sßald) XXII,
369: »Die Sfjeoto^ie foU Äoifefinn fc^n, bie ^f)iIofcp{)ie unb an;
bcre gute jtünfle foKcn berfelben Sicnerinn fcpn, nid]t fic regieren
unb mctftern.« (S. 2206: »^frifloteteö ift ber beHen iJci)rcr einer in
philosophia morali, wie man ein fein äüdjtiß äu^crlid) Seben
füfjrea foll: in naturali philosophia taugt er ni(ji}tö.« cf. J. H.
ab Elsitich de varia Arislotelis in scholis Protestantium for-
luita (Dor J. Launoii de varia Arist. in Acad. Paris, fortuna
diss. Yitemberg. 1720) p. 18.
6) Mel. declam. de philosophia, 1536 C. R. XI, 2S2: Eruditam
philosophiam requiro, non illas cavillationes, quibus nuUae
res subsant. Idee dixi, unum quoddam philosophiae genus
eligendum esse, quod quam minimum habe.it sophistices, et
justam methodum retineat: talis est Aristotelis doctrina. Sed
huic tarnen aliunde addenda est illa praestaniissima philoso-
phiae pars de motibus coelestibus. Nam reliquae seciae ple-
nae sunt sophistices et absurdarum et faisarnm opinionum,
quae etiam moribus nocent. Nam illae hj'perbolae Stoico-
rum sunt omnino sophisiicae, bonam valeiudinem, opes et
similia non esse bona: commentitia est et anä¬,, falsa et
perniciosa opinio de fato. Epicurus non philosophatur, sed
scurratur, cum affirmat omnia casu extitisse; tollit primam
causam, et dissentit in totum a vera physicorum doctrina.
Fugienda est et Academia, quae non servat methodum , et
sumit sibi licentiam immoderatam omnia evertendi : quod qui
facere Student, hos necesse est mulia sophistice coliigere.
Quanquam is qui ducem Aristotelem praecipue sequitur, et
unam quandam simpiicem ac minime sophisticam doctrinam
414 SSicrtc g)eviobe. %h\d)n. l. SS. J517- 1648.
feine ße^rbudjer ') trurben auf allen ber SJeformation ani)är\i
genben 2cf)ranjlalten einc^e^uljxt , unb biitd) ffe fam üvi^iote:
leS in allen reformirten Ätrd}en wieber fo fe()r ju &)vm, ba^
bie neu tjerüortretenben pl)iio\op[)i^d)en @vjleme, wenn auc{>
ba§ be§ ?)etru§ 9lamuS (f 1571 in ber SSart&olomäuS*
nadEjf) s) unter i>sn franjofifdjen SJeformirten, unb t>aä beS
Sffenatug dartefiuS (f 1650 in ®d)n)eben) 9) in ben 9?ie;
berlanben Singancj fanben, bod[) im 2(llc)emeinen a(ä ber
JRed^tgldubigfeit 9efa()rlicl? betrad}tet unb befän^jft würben »o).
expetit, interdum et ab aliis auctoribus sumere aliquid pol-
est, al) Eiswich p. 36.
7) Rhetorica, 1519. 1521. 1531. Dialectica , 1520. Epitome
Ethicorum 1537. 1550. Comm. de anima 1540, recognitus 1560.
Initia doctrinae physicae 1555. 1559. Sennemann'S ©efdy.
b. ^£)ilof. IX, 117. S3ul;te'g ©efd}. b. neuern ^i)ilof. 11, 478.
SRitter'6 ®efd). b. d^rij!l. ^f)iIof. V, 495. SSevgebeng erklärten
fid^ glQCiuö unb fein 2rnt)an9 (cf. Clavis script. I, 893. Jo.
S<o/z in defensione Luiheri p. 79) rcie aud^ 2Cnbr. Oftanber ge-
gen ^Tcijloteleg, «6 Eiswich p. 52.
8) SSennemann IX, 420. Slitter V, 471.
9) Senncmann X, 200.
10) Beza ad F. Ramum, 1. Dec. 1570, in Bezae epistt. theolog.
Genev. 1573. p. 202: iiobis cerium ac constitutum est, et in
ipsis tradendis logicis, et in caeteris explicandis disciplinis
ab Aristolelis sententia ne tantillum quidem deflectere. Sie
Sfiamiftifd)e ^t)ilofop£)ie fanb in Scutfcl^lanb befonberß auf metjres
ren ttjeftpf)älifd)en ©dualen (äingang, in 35üfTelborf, S)ortniunb,
(Socbac^: wo fic fid^ aber auf ben Uniuerfitäten äeigte, n^urbc fie
l^eftig bekämpft, in fieipjig tüurbe 1591 Jo, Cramerus, Organi
Afistotelici Prof., beSJjalb abgefegt, unb »bie SJamiflevei)« burd;
eine d^urfüvftl. SScrorbnung »erboten {Jo. Hülsetnanni dialysis
apologetica problematis Calixtini num mysterium s. irinitatis
a solo vet. Test, possit evinci Lips. 1650. 4. in praef. p. 8. 12.
13), in ^etniftäbt 1597 (®rünbt. SßSiberlegung oon >8ufd)erS
Crypto-Papismus Helmstadiensis, Süneburg 1641, I, 26. cf.
«6 Eiswich p. 54.
Zi). II. 6. III. (BMnQ. 3;()col. §. 48. ^^i(ofopf)ic. 415
Snbejjen fpi^te fiel) bitrcl; bie jletc ^olcmif bie ^ialeftiB
immer me&r ju, unb fo bilbete fid? feit bem (5nbe beö 16ten
Sa()r{)unbertä in 2)eutfd)Ianb unb in ben 9?icbcrlanben auö
jener 2(rijlotelifc|)en ^i)iio\opi)k eine neue @d;o(ajlif auö '')•
Unter ben beutfcl)en Oteformatoren ragen al§ tl)eoIogifcf)e
(3d;riftjleIIer f)ert>or SKartin 2utt)er '2), ber 5i)?ann be6
11) Dffi;. Chylraeus ad Theologos Willeberg. d. 20- Mo/j 1595
{Chylraei episll. p, 1276): Nee prorsus de iiihilo est, quod
nuper ad nos ex Anglia quidam scribebat, nostri temporis
theologiam plane scholasticam esse, in qua nihil fere pietaliä
appareat, sed verborum et argumentorum acuminibus tantum
se muliio Theologi compiingant. 3n Seutfdjtanb gaben bie
kämpfe mit ben Sffuitcn bajii befonberö S3eranlafi"ung. ^uerjl trat
bicfe (Sd)OlajTiE auf bem SJeligionSgefpräd^e ju SlegenSbiirg 1601
{jeröor, tt)e[d)eä bei* -^er^og 9}Ja):imtlian u. Saiern unb ber ^falji
gcaf ^()tlipp Subivig jirifcljen ben 3"3ol|läbtei- Sffuiten u. pfäljis
(d)en, fäd)fifc^en, anSbad^er unb mürtemberg. Sfjeologen ßei'an|lo(=
Ut Ratten , unb auf wcld^em bec Sefuit 5ac. (Svetfer unb ber
aSittenberg. SEfjeolog JTegibiuö ^unniuö bie ^auptperfonen sparen/
f. Ada colloquii Ralisbon. de norma doctrinae cath. ei coniro-
versiarum reiigionis judice , Monachii 1602. 4. @ine ber 23Ci
bingungen beä ©efpräd^ä war p. 4: Collocutores argumenta syl-
logismo, vel alia in logicis probata argumentandi forma in-
cludant, unb fo forbert ©retfer aud; me()rerfmat [p. 7. 19) ouf
scholastice, dialectice ju bigputtren. — Sn ben S^ieberfanben
war Sof)- ?0?aEow§fi) ob. SJlaccooiuö, ^rof. in granefer, ber
crfle ©djOlaftiEer, f. Twistzuak van Maccovius door J. Heringa
i. b. Ar Chief voor kerk. Geschiedenis III, 505. dt würbe bei
ber ©pnobe ju Sortred^t 1619 u. a. aud) angeJtagt, ba^ uon if)m
methodum incommodam, sententias obscuras et ambiguas,
verba philosophica, metaphysica et scholastica saepe adhiberi
(p. 557). 2)te ©pnobe fprad) ii)n jwar oon Äe^ereien frei, er;
mahnte if)n ober p. 543: In docendo utatur genere dicendi
sacrae Scripturae conformi, perspicuo, piano, et in orthodoxis
Academiis recepto.
12) Ucbec fein geben, bie ©c^riften oon gj?erand)tf)on , ?Slattt)e^iui u.
6o(l)lau6 f. Hbt^. 1. Dor §. 1. Cut^ierS Ceben o. Äart Sürgenö
416 «Sievtc ^eriobc. 2(bfd)n. 1. fS. 1517-1648.
©eifteS unb ber Äraft, bcfonberä burc^ SSibeluberfe^ung,
Äated}i6mcn, Äirc^enlieber, bib(ifd[;e Kommentare unb ^re-
bigten; unb ^IjiUpp WlelanO)t^on^^)t ber in ?)bi(ofos
(bi§ if|t nut big 1517, 3 Sbc Seipjig 1846. 47). ©. g. ffiogel'ö
Bibliotheca biograpliica Luiherana , ■^Qaüe 1851. ©tammbaiim
ber gamilie bcä Dr. 50t. 2utf)Pr üon 53rof. 5iobbe in Ceipjig,
©rimma 1846. — 2fii6goben feiner SBci-fe: bie SBittenbcrgis
fc^e (12 beiitfdje Tomi, unb 7 Tomi latini 1539 — 59. fol.)
iüurbe p^ilippiftildjet SSefänberungen befd^ulbigt. ^a^et oevanlafte
befonbcrg 2fm6borf bie Senaifd)c (8 beutfdje Tomi unb 4 Tomi
lat. 1556 SS. fol.) ogl. Cypriani bist. Tomorum Luiheri in ber
fortgef. (Sammlung oon alten unb neuen tt)eot. ©od^en 1726. ©.
735. — Sie folgenben 2(uggaben, bie 21 Itenburgifd) e 1661 ff.,
\)U Seipäiger 1729 ff. gol. finb üermefjrt, aber b(oS beutfc^,
eben fo bie >|>alli[c^e (oon 5- ®. Söalc^ 1737 ff. 24 S£)eile 4.),
ixt le^te mit fef)r fleißigen Einleitungen. Sagegen giebt lieber Vxt
Urteicte \>ii Srlanger JCuggabe (uon 3rmifd)cr, ^lodjmann
unb eilp erger 1826 ff. biö ie|t 47 beutfd^e SSänbe u. 23 Tomi
lat. 8.). Sutf)er'ö SSriefe, ©enbfdjreibcn unb SSebenfen, fritifd) u.
^ifl. bearbeitet uon SB. 5Üi. g. be SOSette 5 St). SSerltn 1825 ff. —
Sut^ev nennt (Sap biefc 3Borte (5^rt(li b. i. m. 2. nod) fefle ftel)en
1527, SBald) XX, 1112) feine Äird)enpo)litle »mein allcrbcfteö
SSud), bag id) je gemad)t ijahi , iüeld)e aud^ bie ^npiflen gerne ija-
bcn.K Unter feinen eyegetifd^en ®d)riften ftnb feine ^omm. über
bie ©cnefiö, bie ^falmen, u. b. SBrief a. b. ©alater (über
ben le|tern ein fürjerer unb ein längerer Somm.) auäiujeid^nen.
13) Omnium operum P. iT% Wiltebergae 1562—64. fol. Ph.
M. epistolae , praefationes, consilia, judicia , schedue acade-
micae, ed. C. G. Bretschneider , ob. Corpus Reformatorum
voll. XIV. Halts Sax. 1834—47. 4. Bibliotheca Melunchtho-
niana, ein Sßerseid^nip ber üon i^m unb über it}n erfd^iencnen
©d^riften , Ijinter Joach. Camerarii de vita Ph. Mel. narraiio.
ed. G. Th. Strobel , Halae 1777. p. 513. g. ®alte'6 SSerfurf)
einer (§l)Qracteriffi£ SKclandjtljong alg Sljeologen, unb einer Qnt:
iuitfelung feines £el)rbegriffö , ^alle 1840. ^i). gKeland)tl)on, f.
Seben u. SBirfen oon Ä. 5mattf)eS, 2tltenbur3 1841. ©efd^led^t
S^. il. ß. III. ©üang.SM- §• 'i^. 2uÜ;cvaiiei\ 417
p(}ic unb ^I)ifo(o(jic wie in SiKofogie nuggcjcicl^nete ®elcf)rte,
biird) feine loci tlicologici , unb feine 5a()lveicl)en tf)Cülocjii
fd;cn ®ufacl)ten: neben iijnen üerbienen Soljann SSrenj
(^reb. in <Bd)\vabi\d) ^aU, bann 5)ropf! in (Stuttgart f
1570)'^) öl§ (Sieget unb ^rcbi(jev, unb 9)?artin S3ucer (in
©traeburg, bann in dambribge f 1551) '5) a(§ ©reget ge^
nannt ju werben. Sn bcr folgcnben ©eneration erwarb ficb
fSlatÜ)iai> ^laciuä SÜpricuä (f 1575 in granffurt a. 97?.) i«)
b. i^tJ^tuarjerbe u. gövj^eniann in b. tijeolcg. (Stubieti u. Äcit.
1S30. I, 119.
H) Uc6cf it)n fa^t Siit(}ei- in b. Sifdjgpfpvädifn (SSatd) XXII, 2290):
>(5i3 tft feiner untev b. S^eologcn 311 unfrei- ^eit , bec bie t)eil.
©djrift alfo erkläret unb ()anbclt, als ffirentiuS, aud) alfo, baß ic^
fef)r oft mid^ üertuunberc über f. ©ei|l, unb an meinem SSermögen
»erjweifele. Unb iä) glaube, ba^ feiner unter uns oermöd^tc ju
tt;un/ ttjaä er in ber JCuöleöung über \>a^ (äöangetium So()anniö
Qftt)an l)at.« ügl. 2ut{)erö S3ovrebcn ju ffirenj Somm. über ben
^reb. @aIomo unb ^ropt). 2Cmo6 b. Sßald) XIV, 188. — Opp.
Tubing, 1576 — 90. \ III T. foi. Sie fieben crften entl;ültcn bie
ercget. ©d)riften/ f. über bie[elben &. Sß. SJle^er'S @efd). ber
©d)rifterftärung II, 42.5. Sof). SSrenj nac^ gebvucftcn unb unge;
brucften Siuellen oon 2üL v^artmann unb Ä. Säger. 2 SSbe.
.^amburg 1840. 42.
15) Simon Grynaeus fd^rieb ifjm 1533: Palmam tibi in sacris li-
teris inter Germanos concedo , Vevpoorien p. 11. M. Buc.
enarraliones in sacra IV. evang. Argent. 1527. Areiii Feiini
(i. e. M. Biiceri ) comin. in Psalmos, 1529. SOZeper II, 432,
Buceri scripta auglicana a Conr, Huberto collecta, Basil. 1577.
fol. — Ä. M. Verpoorten comm. hist. de Marlino Bucero,
Coburgi 1709.
16) Ueber bie g}Jagbeburg. Senturien (SSb. 1. libti). 1. §. 2. not. 11)
f. Sagitlarii introd. in hist. eccl. 7, 240. SJittcr'S glaciuö ©.
Gl. — /•/. cata/ogus testiuvi veritatis , Basil. 1556. 4. Ctavis
Scripturae sacrae 2 i'. Basil. 1567. fol. 2)Zei)er II, 134. 502,
M. Flacii Illyrici Sebcn u. Sob üon 3- SS. Slitter, granff. u.
Seipj. 1725. «Of. glaciuS Stt- eine SSorlcfung ücn li. Sweftcn,
mit aSeitagen d. ^. Sioffel, 25erlin 1844.
©iefelet'ö .KirdKUgefcf). 3tSb. 2eMbtl)l. 27
418 SSierfc ^eriobe. Uh\d)n. 1. S5. 1517—1648.
um Äirdjengefdjict^te unb (Jregefe bleibenbe SSerbienj!c, Soö-
djim ßamcrariuä (^rof. b. gried). u. latein. <Sprad)c in
£ei>5ig f 1574) i^) ^ab treffliche S5orbi(ber einer öele(;rten
grammatifcben ^vegefe bc§ ^. Z., Martin ßl;emnitiu6
(«Superintenbent in S3rnun [djweig f 1586), ein i)od)Qea(i)ki
Ut 2!)09matifer 18), l)ult \)k Ü)?eland)tf)onfcl)e gorm ber S^og^
matif nod) fej!, inbem er jugleicfe ber flrengen lut{)erifd)en
£)rtf)obo)cie ju geniigen [ud}te. 9?ad) ber 2(nna^me ber 6on;
corbienformel, beren S()eologie befonberS 2(egibiu6 §ujn*
niuj (Superint. u. ^rof. in SSittenberg f 1603) ^^) genauer
bearbeitete, trurbe aber aller ^l)ilippi§mu§ entfcbieben üern)or;
fen, 9}?elancl;tl;ong loci würben burd) Leonh. Hutteri (?)rof.
in SSittenberg f 1616) compendium locorum theo!. 20)
17) J. Camer. notatio figurarum sermonis in libb. IV. evangeli-
orian, Lips. 1572. 4. Not. f.g. in apostolicis scriptis. Acces-
sere ei in Hb. tiqü^iojv et dnoxakvxiJtwq similes notationes.
Lips, 1572. 4. SOleper II, 5ü8.
18) M. Chemn. examen Conc. Tridentini, F. IV. 1365 — 73. 8.
Sic bepe JCu^gabe con G. Chr. Joannis. Francof. ad M. 1707.
fol. — M. CA. loci theolocjici editi opera Polyc. Lyseri. Fran-
cof. ad M. 1591.
19) Aeg. Hunu. de persona Christi ejusque ad dextram Dei se-
dentis divina tnajestate , 1585. Adsertio sanae et orthodoxae
doctrinae de persona et majestate Christi, 1592. Articulus de
trinitate per quaestiones et responsiones pertractatus, Francof.
1589. Artic. de justißcatione , Vitemb. 1589. De sacramentis
vet. et novi Test. Francof. 1595. De Providentia Dei et aeterno
praedestinatione , Francof. 1597. Tract. de libero arbitrio,
Francof. 1597. Art. de peccato , ex Scripturae sacrae funda-
mentis exstructus , Vitemb. 1606. Art. de lege et evangelio,
Vitemb. 1607. 2fu§erbem oicle polem. ©d^riften.
20) Viteb. 1610, auf S3efet)l beg (S^uvf. 6()rtftian II. ab^cfa^t, u. in
allen Sdiulen eingefüfjrt, f. Walch. bibl. theol. I, 36. ©in aug;
füf)rli(^crc6 SDSerf traten f. loci communes theol. Vitemb. 1619.
fol. ©egen .^oöpinian fd)rieb er Concordia Concors: de origine
et progressu formulae concordiae , Vitemb 1614. fol.
Z\), II. 6. III. ©öang. Sfjcol. §. 48. ßutr^eranev. 419
üerbrnngt, t)ie ^logmatif nat)m eine fd;oIaf!ifd}e gorm an,
t>le (Jfegcfc würbe üon berfefben üoüig abl)an(){(j 21)^ y^b faj!
alle tljeolocjifd^e Ärdfte itjurbcn üon fd}oIaf!tfcl)er SJogmatif
iinb ^ülemif Derjefjrt 22). ^ie 5Koral tt)urbe \ct)V üernacf);
lafftgt: bagegen gaben "oie laljlxeidjen fljeologifdjen ©uta4)ten
über ©cnjijjcngfalle bcm 2Bittcnber(jifd[;en 3:t)eologen g'riebrid()
S5albuin (f 1627) ten ®toff jur 3(u§bilbun9 einer neuen
ßafuijlif 23)^ Yüddji focjkid) 511 ben icfiiitifdjen ©nfftellungen
ber Wloval in einen jlvcngen ©egenfa^ trat. T)k Senaifdjen
^^eologen jetd^neten fid) in biefer Seit burd) SKilbe unb ©es
Ier;r[amf eit au§: Sol). ®er{)arb (f 1637) übertraf burd)
fein gropeä bocjmatifd)t§ 2Berf 24) aUi frütjere Seiftungen,
21) Uebcr bie Kommentare ie^ 2(egibiuö ^unniuö unb ^olpcarp. 2fi)=
fec f. g}Jei)ec'6 ®cfd^. b. Sdirtfterftcirung III, 408.
22) f. bef. Ruperti Meldenii paraenesis votiva (halb nad) 1624 f.
§. 42. not. 6). SSgl. b. Sude ©. 114: Innumerabiles parlurit
feracissimum hoc saeculum disputationes et controversias,
plures quam aestas vermes , muscas, pulices et culices, de
fide, ejusqiie capitibus, quae quidein sie vocantur et viden-
tur: dixi, dico, multas esse ex illis inanes nugas et paleas,
quia sine caritate,
23) Fr. Bald, traclalus luculentus posihumus — de maleria ra-
rissime antehac enucleata, casibus nimirum conscientiae.
Wilteb. 1628. 4. ogl. ©täubtin'ä ®efd). b. cl)ri(il SKoral feit
bem SßSieberauffeben ber 3ßifTcn[d;üften ©. 288. be Söettc'6 ©e;
fd)tci)te bet d)viftl. ©tttenlef)re II, 314.
24) Locorum theologicorum T. IX. Jenae 1610 — 22. 4. {denuo
edidit, observaliones nee non prnefationem , qua de vila scri-
ptisque auctoris disserilur, adjecit J. F. Cotta, 22 voll. Tu-
bing. 1762—81. 4.) ogl. Vita Jo. Gerhardt conscripta a E. R.
Fischer, Ups. 1723, p. 386. ©täubUn'ö ®cfd). bec tf)eol.
SBiffenfd). I, 212. — Confessionis catholicae , in qua doctrina
catholica et evangelica, ex Romano -cathoUcoruni suffragiis
confirmatur auct. J. Gerh. libb. II. in 4 Partes. .Jenae 1634 —
37. 4. f. Fischer p. 401. ©täublin II, 16.
27*
420 SSiettc ^eviobe. 2rbfd)n. I. ^. 1517—1648.
<Bal ©laffiug (?)rof. in Scna, 1640 ©eneralfuper. in
®oti)a i 1656) gab turcb [eine Philologia sacra 25) t)ev
^jrcgefe eine neue ©runbfage. ^n Stoflorfev ^rofeffor ^oi).
Sarnoü (f 1629) fie{;t in tiefer Seit alö frei finniger unb
ge(e(;rter ßfeget 26) fe^r öllein.
Unter £»en reformtrten Stl;eologen finb juerji U(ridE)
3n>ingU ^v) unb So^anncg £)ecolampabiuS 28) n?egen
i^rer |)olemifc|)en unb e):egetifd;en ©djriften ju nennen.
Blüingli'S <B(i)xi^t de vera et falsa religione njurbe balb
burd) 3o|). ßalöin'ö 29^ iustitutio eluistiauae rcliglon^
25) Jenae 1623. 4. (/a's tetnporibus accommodata a J. A. Dathe
et G. L. Bauer. T. II. Ups. 1776-97. 8.) ü^I. 93? fi) er 'S
®efcl) b. ©rf)riftei-ftärung 111, 125. 333-
26) Exerciiationum biblicarum libb. IV. (Rostock. 1619. 4. Ue=
hit t)a§ 2(uffe^cn, treld^eS bie SSeriüctfung »on ^(uölegungen 2u;
t()erl, ef)cmnitiu§ unb .^unniuS in benfclben m(X&)U , f. 3;{)0=
ludE'ö SBSittenb. Sf)eol. beö 17ten Sa()rt)- ©• 153). Comm. in
propheias minores, Rost. 1622 ss. 4. (mit S. 23. SarpjOöä 23orr.
über SarnoDS ßeben u. 93erbienjle. Ups. 1668. 4.), tgl. 2jjei)cc
III, 420.
27) ßebenSbefd^reibung M. U. Bwingli's üon S- 2. ^f^/ aug bem
gvans. nebll einem litcrarifd) l;i|l. 2(ni)ang ». ß. Uf!eri, 3ürid)
1811. 3wingli'6 aBcrfe^ erfte üoUji. 2luggabe buvd) gj?eld^. ©d)U=
lei- u. 5of). ©d^ulttjeß: S3b. 1 u. 2. beiitfd)e ©d^riften, vol.
III -VIII. opera lat. Bürid^ 1828-42. gr. 8. ViibiK \. eyeget.
©d^riften f. ?Otei)Ci: II, 402.
28) Seutfd) ^uögen, nid)t vg)au6i'd^ein, f. Ullmann in b. t^toU
©tubien u. Ävit. 1845 I, 155. ßebenögefc^. D. 3. Oefotampabö
u.' bie «Reform, b. Äirdje 5U SBafel 0. 3- 5. -^eräog 2 SSbe. SSa^
fei 1843. (9Iad)träge baju 0. Ullmann a. a. £). ^agenbac^'S
sRec. bafelbft ©. 191). ef)ronolog. 23er5eid)ni5 b. ©d^riftcn Öefol.
W\ ^eß ©. 413, ugl. baju >g)eräog II, 257.
29) S)aS Seben S- Saloing b. grcpcn Sicformatcrö u. ^oul ^cnri).
3 aSbe. Hamburg 1835-44. Cttcratur b. ©djriften ©aluinö b.
^enri) III, II, 175. J. Calvini opera omnia ilieol. T. VII.
Z\). II. (5. III. amriQ. Sfjeol. §. 48. S^cformirtc. 421
l>crbunFcIt, mit welcher für lange B^it aÜe bognuUifcIje S^as
ligfett in bcr reformirtcn Äirc{)e nbgefdilolTcn war. (Beben
üian Gajlellio'^ (^^rofejTor b. grted}. <Sprad;e in 5Bafcr
f 1563)30) SBiberfpriid}c c^cc^en bie Galüinifc^e ^ogniatifsi)
blieben o^ne aßgcmctncrc SBivfung: feine latcinifdje S3ibe[s
ubcrfe^ung 32) trurbe ton ®enf auö alä 2öerf beö ©atanä
Genevae 16[7. neue ^(uäg. T. /X. Amslel. 1667. /'o/. Sn bei*
(Senfer Aufgabe fefilen bte SBriefe: Jo. Calv. epistolae et respon-
♦ sa. Genev. 1575. /'o/. teijere QTu^gabe Lausannae 1570. 8. 3n
bec 2fmftevbamer ^uijabe ift bie Srieffammlung in T. /X. aufge;
nommen. Uebeu f. nti^it. Sd)riften f. SJJcpec II, 450.
30) <£eb. (Jafiellio'ä Scben^gefdjic^tc o. S- <5- S"eMtn^ granff. u.
Seipjig 1775.
31) De haerelicis an sint persequendi etc. cum praef. IMari. Bel-
lii, Magdeb. 1554 (vf)enrt) III, II, 89): eine anbere ®d)rift
gegen Galoin'ö ^räbeflinationälebrc (^enn; III, II, 28^. lieber
ben Streit [elbjl gue^li ©. 59. .^enri) III, I, 88. ^i(U ano=
ni)men Sd)riften SaflcUioä finb batb ücrfd}>runben: bagegen ift ibr
Sn^Jtt meiftcnl in bie fpäter bearbeiteten unb nad) Gaftellioö Sobe
ö. gauftu» Socinuä tjerauägegebenen Seb. Castellionis dialogi IV,
Aresdorffii 1578- 12. übergegangen. (De praedestinatione, de
eleclione, de libero arbitiio, de fide, an peifecte legi Dei
ab hominibus obediri possit, responsio de praedestinatione,
deftn?io adv. übellum Jo. Calvini, de calumnia).
32) Biblia interprete Seb. Castalione una cum ejusdem annola-
tionibus, Basil. 1551. fol. oft rcieber gebrucft. S" ber Sebica;
tion an ©buarb VI. Äönig oon Snglanb giebt Sapellio f. 3itecE
bo^in an, ut fidelis, et latina, et per-picua esset haec trans-
latio, ogl. 9}?ei)er II, 290. 3ni 5 155-5 Hef- er aud) eine franj.
SBibefüberfe^un.i erfcl^einen. SSeja fe^te ber (ateinifd^en f. N. T.
Inline jam olim a vei. interprete , nunc denuo a Th. Beza
versum, cum ejusdem annotalionibus. Oliva Rob. Stepftani i5o6.
ful. entgegen^ oon Saftellio cvfdiien: dcfensio suarum translatio-
nutn Ribliorum , et maxime novi foederis, Basil. 1562} barauf
SBeja: responsio ad dcfcnsiones et reprehensiones S. Caslcli.
1563. ogl. (SaftcUio o. gue^lin S. 43.
422 SSievtc ^eviobe. 2rbfd)n. 1. SS. 1517—1618.
angefei'nbet. S^agegen würbe S^eobor SSeja (?)rof. u. ^reb.
in ®enf f 1605) ss) ^ «O^ufler ter miSrecjung beS 9?euen Sej^.,
tt)Q()renb ber fransofifdbe 9?cformirfe So{)anneg SJ^erceruS
(f in Ufc5 in ßongueboc 1570) 34) ter alttejiamentlidjen ©ye*
gefe treffHd)e SSorbilber gab. Sob- ^rufiuS (^rof. in
^e^t>m unbgranec!er ■}- 1616), Sub. be 2)ieu (^rof. in ßet)*
ben f 1642) 35)^ unb bis betben S5afc(fcben ^rofefforcn, Sob»
S3urtorf, ber S5atcr (f 1629) unb ber ©obn (f 1664)36)^
gaben bem ©tubtum ber orientalifdjen ©pradjen jum Bwecfe
ber Erläuterung ber btblifdjen SSudfjer eine bebeutenbere 2fu6;
bebnung. Snbeffen trat aud) i)iex bie ©regefe in hm 2)ien|l
ber ^Dogmatif. ©o fcbon in ben gelebrten Kommentaren be§
Sob. ?)i6cafor (^rof. in ^erborn f 1626)37): nocb mebr
gefcbab tie^ nad) ben armintanifcben ©treitigfeiten in hm
5?ieberlanben 33). 2i;uf bem gelbe ber Äircbengefcbicbte äeicb^
33) S^. SSeja nadi f)anbfci)ciftt. GueUen bargefteUt üon 3- Sß.
■'• aSaum. 2S^. Seipjtg 1813. 51. (ein brittec tjt nod^ ju erwarten).
— IV. r. cujus graeco textui respondent interpretationes duaCy
una vetus, altera nova Th, Bezae, ejusdem Th. Bezae annota-
tiones, baoon 4 Jtuögaben 1565. 1582. 1588. 1598. fol. 3rul bte=
fem aSejaifdjen ZnU bilbete ftuf; ber textus receptus, 50^e^er II,
72. 475.
34) ©eine Sommentarc ffnb nad) f. Sobe »on Sega ^erauggegeben,
comm. in Hb. Job, unb in Sal. Froverbia , Ecclesiasten et
Cant. Cant. Genevae 1573. fol. in Genesin, Gen, 1598. fol.
SKet)er II, 481.
35) Ueber bcibc g}lci)er III, 413.
36) SCdeper III, 23. 169.
37) ?mei)er III, 410. ©eine neue beutfdje SBibelüberfe^ung , ^ers
born 1602, ift burd^ [claoifc^e 9^ad)bi(bun9 beg Originals oft uns
öerflanbüid), ^ex)ex III, 369,
38) So bii ejceget. Sd)riften b. 3i:nbreag Sfii öetuS, 53rof. in Serben,
bann in SSreba (f 1651), u. 5^ranc. ©omarug, ^rof. in ®r3ninj
gen (f 1641), f. g}lct)er III, 417.
Z\). II. Q, III. eüang. 3;^eot. §. 48. SRcformivte. 423
neten ftd; 9Jubo(|)^ ^ o f p i n i a n u ö (^reb. in ^uxid} f 1626) 39),
©erf). 3o|)- S?offiuS (^rof. in Scpten, bann in 2(mj!erbam
t 1649)40), alä Ärififer Saö. S3ronbel (^reb. in |)ouban
bei ^arig, bann SSoffiuS ^ad)folQn in 2£jnfterbam f 1655) •'»)
öuä: bie üerrcanbte englifd)^ @piffüpalfirdE)e l;atte auf bems
felben bcn geleierten Sac. Ufber (Usscrius, ^rof. in 25ublin,
bann ^r^b. ü. 2(rma()b f 1655) 42) aufjuweifen. Sn bcr
39) De templis 15S7, »hm/<o auclius 1603; De 7nonachis 1588,
auctius 1609; Fes/a Christianorum 1593, c?<m addilamentis
1612; Historia sacrameniaria T. 11. 1598 u. 1602; Concordia
discors, de origine et progressu formulae concordiae Bcrgen-
sis 1607; Historia Jesuilica 1619, fämmtl. Tiguri in fol-
40) Hist. de controversiis , quas Pelagius ejusque reliquiae vio-
verunt libb. VII, Lugd. Bat. 1618. 4. (locupletatius cura
Isaaci Vossii, Amstel. 1655. 4.) SQUegcn bic[eg ben Sontvarc;
monficanten nügfätligen SBevfö uecloc er f. ®teUe in 2«;bcn, unb
wau fogar eine Zeitlang ejrcommunicirt / f. Siiceron'g 3la&}X. o.
berüf)mten ®elei)rten I, 91. ogt. bie Synodale Handelingen in de
Zaak der Remonstranten in b. Archief voor kerk. Geschiede-
nis VII, 69. 79. unb an Dielen Orten.
41) Pseudo-Isidorus et Turrianus vapulantes, Genev. 1628. 4.
De Eucharislia veteris Ecclesiae 1640. De la primauie en
l'eglise, Geneve 1641. fol. Apologia pro sententia Hieronymi
de Episcopis et Fresbyteris, Atnstel. 1646. 4. De formulae
Regjiante Christo in veterum momimentis usu, Amstel. 1646. 4.
Tract. de jure plebis in regimine ecclesiastico , Paris. 1648. 8.
De Joanne l'apissa, Amstel. 1657. 8.
42) Gotteschulci et praedeslinatianae controversiae hist. Dublini
1631. 4. Veterum epislolarum hibernicurum sylloge , Dubl.
1632. 4. Britannicarum Ecclcsiarum untiquitaies , quibus in-
serta est t'elag. haereseos historia, Dubl. 1639. 4. De Koma-
nae Eccl. symbolo apostolico veteri aliisgue fidei formidis,
Lond. 1647. 4. Annales vet. et novi Test. 2 P. Lond 1650. 54,
fol. (befie 2fu69. Genevae 1722. fol. in »vclclici- aud) bie chrono-
logia Sacra, De Rom. Eccl. symbolo unb Usserü vita n TU.
Smitho conscripla \i&j finbcn).
424 sßievtc ^mobe. Zb\d)n. 1. ^. 1517—1648.
franäofifcl) refovmirten Ätrcl^e Qah San. (5()amier (^rof. in
Wlontauhan -j- 1621) bie üoUftdnbigjle ^olemif gegen bie ro;
mifc^ Uti)oü\ä)c Ätrcl)e -'s), SOJofeö ^fmprault (Amyraldus,
^rof. in ©aumur f 1664) eine Dorjüglidje d)riflilid[)e 9)?0i
tal«), gubtt). (5aj3peüu6 (^rof. in ©aumur f 1658) bes
tieutenbe gorfd;ungen über bie ®efc^id)te beä ^ebraifdjen
Sejcteö be§ 2£lten Seftament6, iüeldje aber bamalä nod) großen
2(n|Iop üerurfaclUen ^5), unb eben fo erfl weit f^ater für eine
neue ^eriobe ber SSibelforfcfjungen grunblegenb würben, wie
bie ej:egetifcben (Scl)riften be6 ^iigo ®rotiu6 (f 1645),
befTen fdjriftjlcüerifdje SI)dtig!eit überf)aupt mef)rfad) bie Sbeo:
logie berü{)rte ^ß), aber Don ber reformirten Äircl;e jener ^iit
gar nicl^t al^ \l)t ange()orig betxad)kt würbe.
§. 49.
JRfligionSbilbung beö S3ol£e6.
©ine ber t)orne^m|len (Sorgen ber 9?eformatoren war t^ie,
ba^ t>U gewonnene JKeligionöerfenntnip burd) ^rebigt, Äas
43) Dan. Cham, panstratiae cathoiicae , s. controversiarum de
religione adversus Fontificios corpus ^ ed, cura Bened, Turre-
tini, IV T. Genev. 1626. fol.
44) 03I. §. 45. not. 8. La Morale chrestienne a Mr de Villar-
noul, a Saumur 1652—60. 4 2^. in 6 2Säiibcn, ogt- ©täublin'ö
@efd). b. ct)rijil. SKoral feit b. Säieberaufleben b. Sßiffenfd). ©. 406.
bc SBctte ©efcf). b. d)rifil. ©itteniet)vc II, 320.
45) Arcanum punciaiionis revelatum, Liigd. Bat- 1624. 4. (Streit
barübei- mit ben SSuytorfen, f. «Oleijer'ö ®ffd). b. ©djriftcrfläs
i'ung 111 , 273. — Lud. Cappelli crilica sacra , Lutei. Paris.
1650, fol. gjlcpci- III, 287.
46) De veritate reiiglonis christ. cura G. J. Vossii 1627. Amio-
lationes in iibros Evangeliorum. Amst. 1611. foL Annott. in
N. T. T. IL in Paris. 1646. 50. fol. Annolt. in V. T. 3 T.
Paris, 1644. fol. .?)ugo ©rotiuö nacl) f. Sd^icEfalen unb S^rifteii
bai-g?(lellt u. ^. Suben, SSccliu 1806.
Stf). II. 6. HI. ewang. Ä. §. 49. S^cligion im SSotfc. 425
tcd)i§mu?lcl)rc unb ©cclfovöc öevbreitct unb befef!(gf, unb ba^
eine ®ei|llici)feit gcbilbct würbe, welche biefcn ^(ufgaben ge--
wacbfen wäre. :Dariim würben auf ßutberS bringenbe ©r=
mabnung ' ) in allen ber ^Reformation ^ugenjenbeten ©tdbten
©djiHcn gegrimbet; in ben f feineren wenigflenö ^olU\6)üs
Ien2), in ben gropern l)oI)ere 2e{)ranfialten 3); in ©adjfen ")
unb SBitrtemberg ^) wiirben Älojler gut "KnU^un^ berfelben
1) Tin bie ?Ratl)^l)etxn oller ©tä'btc beiitfclieö 2anbe§, iaj^ fte d)cijlt.
®d)ulen auft:id)tcn unb f)alten [ollen. 9)?. Sut^er, StBittenberg
1524. 4. (SßJalrf) X, 532), oon S3inc. Öpfopauö lat. überfe^t:
De conslituendis scholis M. Lutheri liber , donatus latinitati.
Fraecedit Ph. Melanchth. praefalio, Hagenoae 1524 (bie SSor^
vebe im C. R. I, 666). See 127te ?)falm, auägetegt an bie 6^ns
fien äu SJigcn in Steflanb. SO?, ßut^cr, SBittonb. 1524 (be ^ette
II, 595) forbert bef. juc (Srrtd^tung v>on ©d}Ulen unb orbentlidjen
SSefolbung ber ®ei|!lid;cn auf.
2) S5er allgemeine Sef)rplan berfelben war ber in bem Unterrid)te
ber SSifitatoren ü. 1528 (SRtd)ter'e Äird^enorbnungcn I, 100).
?(uper 9?eli^ion, 8efen, ©d^reiben unb Singen foUen bie Äinber
allein loteinifc^, nidjt beutfd) , gried^ifch ober f)ebräifd) lernen
fol)ne 3weifet, weit fte bamalö allein burd) bnö ßateinifdie ju einer
feilen ©rammatiE gelangen konnten), unb waren ju bem (Snbe in
brei Raufen ((Stoffen) getl)eilt, weld^e oon bem ©cl^ulmeifter unb
feinen betben ©efellen ober ®el)ülfen unterrid)tet rcurben. 3. SBig=
gerg Äirdjengefd). ?!JieflenburgS ©. 140.
3) fo bie ®d)ule in S^iirnberg, tt?ptd)e S!Keland)t^on erriditen
l)Qtf unb ben 23, 5}?ai 1526 einweitjete (bie Siebe C. R. XI, 106),
unb an wetd]er Sood). SamcroriuS otö SfJcctor , 6oban ^cf unb
anbcre tüd^tige @elct)rte ongefleUt würben, ügt. 3. 2). ©döuljc
ßiteroturgefdb- b fömmtt. Sdjulen im teutfdjen 9?eid)e, S!öei|5enfelö
H. «eipj, 1801. Söodjlcr'S ®efd). b. Siterotur, 2te Umarbeitung
III, 33
4) 3)ie öon ?OJori| gejlifteten gür(Ien[d}Ulen ©d)Ulpforto u. TOIei^en
1543, unb @rimma 1550.
5) ?'l)eologifd^eS ©tipenbium in bem Jfuguftinerflofter in Si'ibingen
f. 1548. 35urd^ bie JCloflerorbnung ». J556 würben in 15 Äli5ftern
426 mkxU ^edobe. 2Cbfd)n. 1. SJ. 1517— 164S.
üemenbet; an(i) neue Uniöerfftaten unb "KUbemkn 6) würben
gefüftet: in allen biefen 2{nfialten würbe aber tf)eoIo(jifd[)e unb
reltgiofe SSilbung üorjügUd) in§ 2(u9e gefaxt, unb bte »^ers
anbilbung üon ©etjÜicben war i^r wicbtigjler äwecf. S5alb
gelangten einzelne ©dfjulen ju großem 9?ufe'), unb {viiQm
mä)t wenig baju hd, iik ^Reformation ju empfehlen.
2luf bem iantz blieb e§ längere Seit babei, ba0 t>k
§)farrer ber Sugenb ben Äatedji6mu§ einprägten ^). ^k
<Bä)nUn etrtd)tet, Jüeldje aber f(^on am CSnbe beä 16tcn Sa^f^« big
ouf 5 jufammcngefctmoläcn lüaren, f. 3of)- SSrenj o. .§ artmann
unb Säger II, 299.
6) Unioerfttäten in S)eut fci^I anb : gjfarburg 1527, (Strasburg
1538, Königsberg in ^reupen 1544, Sena 1557, >^flmpbt 1576,
2((torf 1575, ©iepen 1607, S^inteln 1619. Sn b. ®d)n)etj: in
BitridE) Collegium Carolinum 1521, in ßaufanne tfjeol. 2(cai.
1537, in ®enf Unio. 1558. 5" b. S^ieb e rta n ben Uniöerfitätcn
in Serben 1575, graneiJer 1585, >^arbern)t)f 1600, ©röningen 1614,
Utrcd^t 1636. Sn granfreid) üoräügtid) bic 2Ccabcmien in SKon;
tauban, ©eban (1592) unb ©aumur (1601).
7) ©0 bie im ©ominiBanerflojfer in Strasburg gegrfinbetc©(j^u(e
burd^ ii)ten oorncJ^mflcn ße{)rer So^. ©türm (o. 1537 — 1583, alö
(Jaloinijt entfe|t f 1589) (Zi). «üömer in ©c^iparj S)ar(leU
lungen ouä bem ®ehieU ber ^äbagogif, Seipjig 1833, ®. 103)j
in Oolbberg in ©d^teften burd^ SBalentin griebtanb Sro^enborf
(1531 — 1556. ®. ^injger'g fSai. gr. Sro|enbürf, |)itfd^bcrg
1825): in Slfelb burd^ ben Tibt mä). «Reanber (1550—1595.
SB. >paoemann'ö ?01itt^eilungen auö bem ßcben üon 9}i. S^ean;
ber, ©öttingen 1841).
8) 5?ac^ fiuttjerS 2(nTOeifung, beutfd)e 9}ZefTc 1526 (9?id)tcr'ö ÄO.
I; 37): »Stefe Unterrid)t muf nu alfo gcfd^ef)en, weit man nod^
feine fonbertid)e ©emetne i)at , i>a^ fie auf ber eanjel, ju ctlid)en
3eiten ober täglid) irte bag bie ««otf) fobbert, furgcprebigt werbe,
unb bai)eimcn in Käufern, bcS 2(benbä unb gJlorgenS, ben Äinbern
unb Oefinbe, fo man fie n?iU Si)rt(!en mad^en, furgefagt ober gele=
fen »erbe. 91id)t aUeine alfo, bajj fie bie SBort augwenbig lernen
nod^ reben, wie bigf)er gefd}ef)en ift, fonbcrn non ©tudP ju ©tucf
ZI). II. 6. in. eoang. ^. §. 49. S^eligton im SSoIfc. 427
Äujler würben balb taUi ju ^ölfc genommen, unt» mußten
augerbem ben Äinbern bie Äird;en()efdnge einüben 9). ^rfl
burcl) bie d)urfdd(jftfd;e Äirc^cnorbnung üon 1580 würben bie
le^tern \)cxpflid)Ut , eigentlidje ©djulen ju eröffnen ^^).
frage, unb fte antworten taffe, waä ein iglidiö bebeute, unb tt5ie
fie eS oecfle(;en.« §)f). J^. ©d)uIer'S ©efd). b. fatedjet. SKeligi;
onöunter«:id)tö unter b. ^roteflantcn, >&aUe 1802, ©. 49.
9) 5n b. ®äd)f. Äicdjenorbnung ö. 1533 ijl in bicfer S5ejie|)un3
nod^ ber alleinige S3cfci)t ber Äird^ner bicfer (9Iid)tcr'6 ÄO. I,
228): »(Sie [oltcn bie SuQenb juweitcn, fonbcrlidj im SBtnter,
auä) i)ie anbevn Seute bie d5ri|tlid)e ©eiange lef)ren, unb biefelben
in ber Äirdjen jur TOJeffe unb oor unb nad) ben ^^rebigten treulid)
unb orbentltd) tjelfen fingen« Sagegen njerben iie 23orffüfter
fd)on in ßübecg 1531 (I, 150), Sommern 1535 (I, 249) unb
SOZci^en 1540 (I, 321) angewtefen, bem ?)farrer bei bem ^ates
d^iömuS ju ()elfen, unb bie ©äd^fifd^cn ©eneralartifcl o. 1557
»erorbnen (II, 186): »S)te ®orffüfier follen »erpflid^tet fei)n, oUe
Sonntage nad) SJitttag, unb in ber Sßod^en aud) auf einen gcs
iüiffen Sag bie Äinber ben Äateci^iömum, unb äjvi\tl beutfd^c ®es
fange mit ^leif unb beutlid^ ju lefjren, unb nac^malö in ben oors
gefprod)enen ober oorgelefenen 2£rtiEeln beg Äated;iömi ttjieberum
ju oorpren unb ju e>:aminiren, unb bo eins ober mei^r gilial ju
ber ^farr getiöreten, foU er mit folctiem ßel^ren, mit fRat^ feines
^ailorS, bcrmapen abtrec^feln , i>a^ bie Sugenb in allen Dörfern
nad) 9lot()burft untetiütefen, unb ja nid)t oerfäumet werbe.«
10) Sie üon ber ©^nobe ju ^omberg erlaffene Reformatio Ec-
clesiarum Hassiae 1526 oerorbnet jwar c. 30 (STid^ter'S ÄÖ.
I, 68): in omnibus civitatibus, oppidis et pagis sint puero-
rum scholae, ubi rudimenta et scribendi rationem doceantur,
tnbeffen ifl biefe SSerorbnung, wie bie meiften jener Äird^enorbnung,
nid)t in 2CuSfii^rung gefommen. S« ber preu^ifd)en Äird)ens
orbnung oon 1568 werben bie S5ifd)öfe angewiefen (II, 302), -y^ia^
fte bsi ben ©täbten, audö jiemlidien Äird)en auf bem ßanbe an;
l^alten, bamit bie ©d^ulen wol beftellet unb t»erfef)en werben.«
35ie Sauern foUen öon jeber >^ufe 8 ©d)il(. ©d)ulmeifiergclb , ober
©d)urfrgclb bejafjten (©. 304). Sn ber 6I)urfäd)fifd^en Äir=
d)enorbnung oon 1580 ift bie crfle ben Äirclincrn unb (Suftobcn ber
428 Stierte ^eviobe. 2{bf^n. 1. SS. 1517—1648.
<Si) l)Qtten nun bte profeftontifdien Äird^en in i^rer beut;
fd)cn S3ibclüberfe^un(), in i()ren Äatec!)i§men unb in il)ren
Äird;cnliebern grope geijltidje ®cf)d^e, unb in i()ren ^^vebicj;
ten ") unb ®d)ufen "Kn^aUcn, burd) treldje ber Zugang ju
bcnfelben 2C(Ien geöffnet würbe. 2)ennod) Ijattz fcfjon 2ut{)er
über bie 3unal)me fttt(id)er Un9cbunbenf)eit ju flagen >2). @g
war bie0 bie golge t{)ei(g beö Uebergangeg Don !irdj(idjem
Zwange ju fird)Iid)er grci^eif, tf)eil6 bc§ 5Kipt)er(idnbniffe§
ber 9^ed)tfertigung burc() ben ©lauben, tbeilg ber bittern ^0=
lemü, mit wdä)Qx bie neue 2et)re aud) bcm SSolfe üerfünbet
würbe. iSenn inbem biefe ^olemi! bie 2ef)re einfeitig jur
SSerfianbegfadjc madjte, unb fiä) nid)t feiten ju einer bie
ßeibenfdjaft aufregenben 9Jof)()eit öerirrte; liep fie nur 5U oft
Sörfcc bei ber Äird)enüifitation üorjulegenbe grage bie (II, 413):
»Oh et üei-tnöge unfet Ovbnung bie Sdjiile ongeftellet, unb alte
Sage oufö wenigft oiec ©tunben Sdjul tjoUe, befonberä aber ben
Äatec^iömum bie Äinber mit gleip in ber ©djulen le^re, unb mit
it)nen D. 2utt)evg geij![id)e ®efäng unb ^falmen treibe." 25a6
(Sd)u(gelb beträgt UJÖdientlid^ 2 Pfenning. 2f(6bQnn ©• 450: »S§
foUen aud) alle Custodes unti Sorffüfteier ®d)ul Ijalten, unb ber;
felben täglidj mit allem gleif oermöge ber £)rbnung abwarten,
barinnen bie Änaben lef)rcn lefen, fdjrcibcn, unb djrijllidje ®es
fange, [o in ber Äirc^en gebraucht werben foUen, bavauf ber ^fars
rer fein flci^igeö 2(uffef)en fiaben, unb ia^ 3301? mit ernft baju
üermal;nen foU.«
11) wddje fid) in ^oftiHen aud) unter baö 23olE cerbreitetcn. ®o
inöbcf. fiutf)erS beibe ^JoftiUeu} "Knton SorüinuS (^prof. in
gjJarburg, Qjeneraliup. im görjt. (Salenberg f 1553) ^ojliUen über
(Joangetien unb epifieln, mit ßutl)er6 S3orrebe 1535. 37 (juerft
beutfd), bann auä) latein. f)erau6gegeben)i 3o()- ^renj 5>oftiUe
über bie eonngctien (t)erauSgeg. ü. 5ol). ^oUicariuS). ^ranff. 1550
(f. SSrcnj b. ^artmann u. Säger II, 471), enblid) bie ^ojtiU
Icn ücn 3o^. ©evfjarb (f. §. 48. not. 23). Sena 1G13, nnb 3o^.
2frnb (f. unten §. 5a. no(. 22). Scipjig 1616.
12) f. oben §. 30. not. 2.
Zi). 11. (5. III. ^öang. ^. §. 49. mtÜQion im 25o(fc. 429
bcn fittlid; rcligiofeit ^eni bcr 2f()re jurudPtreten. tiefer
SSerirrung trat fd;on 9)?e(and)t()oti in feinem Untcirid/te tet
ä>ifttatoren entgegen '3), unb 2utl)cr gab in feinen 5al;lrei;
cl}cn 9)ret)igten trefflicfje 9}?u)ler einer ba^ ^erj ergreifenben
unb iittliö) anregenben 2el)rart i-i). 2fl§ inbeffen t)k innern
©treitig!eiten in ber Äird)ß begannen, fo fanb bie polcmifdje
^erbl)eit feiner anbern ©d^riften auä) auf ben Äanjeln jabl*
reidje ^ad)at)mex '5). X)ic trefflidjen t)omitetifd)en Tlnrceifuns
gen cine§ ^TnbreaS .^p^eriu^ ^^) , unb eineä 9'iicolau6
.^cmmtng (^rof. in 6open()agen , bann danonicuä in fRoU
fcfjitb i 1600) 1') blieben obne grope 2öir!ung : \:)k meifien
^rebigten er()ie[ten einen einfeitigen bogmatifd)spo(emifcben
Sn^alt, unb feit bem 2(nfange be§ I7ten 5rt{)r()unbert§ eine
fc^olajlifdje ^orm, mit tvelcber fid) nid)t feiten anbere ber
?)rebigt unwürbigc ©efdjmacflofigfeitcn unb 9vol;t)eiten , unb
13) f. oben §. 34. not. 20. 22.
14) £ut^crS f)omitettfd)e 9Jegeln ftnb äufanimenöcftellt in M. Conr.
Portae (^rcb. in Sisleben f 1585) Pastorale Lulheri , Seipätg
1586. 4. unb 3- ®. SßBald^'ö Sammluncj lUinn ©djriften o. b.
©Ott gefälligen 2lrt ju pvcbigen, Sena 1'46, ogl. ^^. ^. ©djus
ler'6 ®efd). ber SSeränbcrungen beö ©efd^macES im ^rcbigen/ ins
[onber^eit unter ben ^roteflanten in S)eutf(j[}tanb (3 Äf). >^alle
1792. 93) I, 38. (5. Sonaä, bie ÄanselbevebfamFeit 2utl)erl nad)
iljrer ©eneftg, il)rem Sl)aracter, Snf)alt u. if)rcr gorm, SSerlin 1852.
15) 23gl. bie JCu^äüge aus SOJiJrlin'ö ^rebigten gegen £)ftanber,
1551 in Äönigeberg gef)alten/ in ©alig'l >^i|!. b. 2Cug6b. Sonf.
II, 986. Sap bie SßSittenberger nid^t minber berb fepn !onnten,
geigt SOlajor'S ^rebigt im £)ct. 1557 gegen feine SBiberfad}er,
©ölig III, 324.
16) f. §. 48. not. 2. A. IJyj»- de formandis concionibus sacris,
s. de interpretatione Scriplurarum populari libb. IL Marbuvrji
1553- detiuo ed. H. B. Wagnilz, llalue 1781. ogl. Sdjutcr 1,95.
17) 5>iic. v^emm. Pastor. Unterridjtunge, icie ein »Pfarrljerr unb
©eelforger in Ce^r, Ceben unb altem SBanbet fici^ d^rifrtid) ocr^atten
foU, ßeipiig 1566. ogt. ©djuler I, 102.
430 mnk ^eriobe. 2fbfc^n. I. «B. 1517—1648.
unnu^e (§eki)xfamUit öerbanben ^^), c^ne ba^ bev jur Siegel
geworbene funffadje Usus i9) für tiaä ä)xi^lid)e geben immer
fruchtbar gewefen wdre. X)ex Äatec^fgmu§unterrid)t ber ^re-
biger üerfdjwanb in Äatecfjigmugprebigten , ober ^orte gönj
18) SßeUqe bafüc f. <Bä)Ulet I, 120. 150. Ucbet einige befTere
fäd)fifci)e ^rebiger f. S^oludE'ä ©etjl bcr mi)ev. Z^ioloqen S[Bit=
tenbergs im 17ten Sa^rf). (Hamburg u. ©ctEja 1852). ©, 69.
19) usus didascalicus, elenchihicus, paracleticus, epanorthoticus
unb paedeuticus naä) 2 Tim. 3, 16 unb Rom. 15, 4. Dav.
Chytraeus ad Hier. Mencelium, Superint. Islebiensem {Chy-
traei epistt. p. 3-18): Utinam timore Dei et poenitentia et
metu irae ac judicii divini adversus peccatum animcs nostros
et auditorum nostrorura ad verae pietatis ac jusiitiae et di-
lectionis Dei ac proximi exercitia potius, quam ad disputa-
tionum rixas, quae non sublatam, sed mutatam esse superio-
ris aetatis sophisticam ostendunt, adsuefaceremus! (Joh. Val.
Andreae) veri Christianismi solidaeque phitosopltiae libertas,
Argentor. 1618. 12. p. 99: De Evangelii quidem voce clara,
pura, vereque apostolica equidem est quod nobis gratulemur;
nee id Antichristum latet, frementem cum reliquis Ecclesiae
hostibus, ac ruptum paene medium: atqiie utinam nunquam
contentiosorum, ambiliosorum spirituum impugnatione eo ad-
actum fuisset , ut plus nunc in malignitatis eorum detectione
evitationeque, quam nuda beneficiorum erga nos Dei confes-
sione veritatisque agnitione nobis sit negotii factum. Ea res
incautioribus imposuit, ut hac humanae rationis contenlione
et delectati admodum fuerint, et iis acquieverint, omnemque
vitam imprudentissime absumpserint. Nempe Trinitatem defi-
nire quam adorare, praesentiam Christi probare quam omni
tempore ac loco revereri, peccatorum poenitentiam descri-
bere quam intra se sentire, operum merita refutare quam
opus bonum facere, ac per sacras literas frequenter volutari,
quam dilectionis christianae praxi occupari malunt: denique
theologiam scientiam aliquam faciunt, cujus cognitio veluti
logices aut roetaphysicae ad eruditionis famam inipetrandam
admodum utilis. Sann folgt eine traurige ©dE)ilberung ber \ia:
nialigcn 25orfpfarrer.
ZI). II. 6. III. dMiiQ,. ^. §. 49. ^erfgion im ^olh. 431
auf 20). ^n ber reformirten Äirc^e erlieft bie ^i'rcf)enjud[)t
nocl) £)rbnun9 aufred)t 2«) : in ber bcuffd; hiü)erlfd)en forgte
man rd\x für 9?erf)tgldubi9feit 22)^ neben berfelben branden
20) ©d)uIcr'S ®efdö. b- fated^ett SJetigionSunterrid^tö unter bcn
^rotcftanten. ©. 84.
21) Jo. Ffl/. Andreae vita ab ipso conscripta, ex aulographo
ed. F. H. Rheinwald, Berol. 1849, p. 24: Dum Genevae essem
(im gciifjling llJll)^ notavi rem magni momenli , et cujus non
tarn memoriam quam desiderium nisi cum vita nunquam po-
suero. Nam praeter perfectam reipublicae liberae formam
atque curam peculiare ornamentum et disciplinae instrumen-
tum urbs habet censuram, qua in omnes civium mores et mi-
nutissimos etiam excessus hebdomatim inquiritur, primum per
inspectores vicanos , dein seniores , denique ipsum Senatum,
prout rei atrocitas, aut delinquentis vel duritia vel pertinacia
exegerit. Hinc prohibentur omnes dejerationes et execratio-
iies , aleae et chariarum lusus , lascivia, petulantia, rixae,
odia, doli, fraudes , emulsiones, comessationes, Inxus, pro-
(ervia, socordia, bilis immodica, rusiicita?, nedum majora
flagitia, quae propemodum inaudiia hie sunt et insolita. Quae
morum castimonia mirum quam decori sit religioni chrij-tia-
nae, quam conveniens, quam propria, ut eani nobis abesse
atque plane negligi omnibus lacrymis deplorandiim sit, et ut
restituatur bonis cunctis allaborandum. Me sane nisi reli-
gionis dissonantia arcuisset , morum consonantia aeternum
devinxisset, adeoque omni nisu exinde studui, ut tale quid
nostris Ecclesiis conciliarem.
22) «Kit raetd^ev 9?ürffid^tetoftgfeit, äeigt hdi SSeifpicl Ui gropctt
2rjtronomen So^. Äepplcr (f 1630) ügl. Sof), Äeppter'g Scbcn u.
SBirEen üon 3- S- <5- S'^ci^- »• ffircitf djwert, Stuttgart 1831.
Äcppler war frommfi" ^roteftant, unb feines ©laubenö wegen 1600
»on bcm bigotten gecbinar.b II. au6 ©tei;erniarf oertvieben (S. 44):
ober er war gegen anbere Äirdjen tolerant, unb oerwarf bie Ubi^
quität (©. 21): [eine S3ef)auptung, ha^ \\&j bie 6rbe bewege, galt
für fd)riftwibrig (©. 35): baf)er Eonnte er in feinem Saterlanbe
SBürtcmbecg feine ^(nfteUung ftnben (©. 55). ogl. S^olucf'ö lut^.
Sr^eologen SSSittenbergö ©. 82.
'J32 IBierte ^eciobe. TCbfc^n. 1. S5. 1317—1648.
Unwiffenf)eit, Unffttlidjfdt nn"!) ^ol)l)e\t unter ba§ SSolf ein,
unb erreti^ten befonterö it>af)vcnb l n- SSerwüberung tcö brcis
^i()iaf)rigen «^riegeä eine fitrcl)tbare ^ofje^s). 2)er v^cjcen;
glaube ttjar jvrar tro^ einiget' 2Biberfprüd)e immer fejlgcfjal;
ten24): aber erjl im 17ten ^ai)xi). würben bie .^inrid)tun9en
ber ^mn fo la^Udd) ^^), ba^ bie üerfd)iebenen Äird)en mit
23) 5- 33. 2(nbreä unb fein 3eitattei: baväefieUt oon 3ß. ■^o^haä},
aScrltn 1819, S. 35. S^olucE ©. 93.
24) 2(uc^ 2utl)et: glaubte, &a§ «^ejren 50?en[(f)en unb aJtef) fc^aben
könnten, t)ielt aber bie SJleinungen, baf fie fid) üerrcanbeln unb
burd) bie Cuft fa{)rcn fönnten, für teuflifd^e Säüfd)un9en , f. De-
cem praecepta praedicala ann. 1517, in ßöfdjer'ö 3?eformai
tiongacta I, 593. Unb felbfi Sof). Äepplcr tf)eiltc nod) ben ^eren--
glauben feiner 3«it/ f- SSreitf d)wevt S. 139. Sagegen rciber;
fprad)en bemfetben Joh. Wier (ßeibarät bcö -^eräogg o. Steoe) de
praestigiis Daenionum, incanlationibus et veneficiis libb. VI,
Basti. 1563. 4. (aSead^tunggwevtJ) ijl SöierS SorreSpcnbenj mit
SSrena 1565 u. 66. 2)er Ce^tere tjatte fdjon länger bie fjjjeinung
befampft, ba^ -^^o^d unb Ungewitter oon ^eren bewirft njerben
lönnten, gab aber bie 9)?()glid)feit fd)äbtid)er ©inirirfungen beg Seus
felä auf bie SKenfdjen ju, unb £)ielt bie ®efe|e gegen fold)e, rceld^e
oud^ nur irrtf)ümlid) meinten, mit ^iilfe bc6 Seufels 2tnbecn fd)a5
ben ju fönnen, für geredet. 2)agegen gab er ju , baf ber blinben
Söutl), rceld^e fo Diele Unfcl)ulbige al» >pej:en opfere, (gin^alt ges
ttjan werten müJTe, Sof). Srenj o. Jp artmann u. Säger II,
484) j Thom. Erastus (2£rjt u. ^(jilofopf) in SSafcl) de lamiis s.
strigibus, Basil. 1577 (2Bunbt'6 «OJagagia f. pfäläifd)e ®efd^id)te
11,210)5 3(uguftin 2erd)eimer'6 djriflt. SSebenfen u. Srinnerung
öon 3auberei, granff. 1585. gol. (aud) in 3- ©d)eib(e'6 Älcjler
II, 206)} Gabriel ISaude (2(rät in 3Iom unb 5)ariö) Apologie
pour les grands kommes, soupt^onnes de Magie, Paris 1625j
Cautio criminulis, s. de processibus contra sagas, Hb. ad
magistralus Germaniae hoc tempore necessarius , auctore in-
cerlo theologo orthod. {Frid. Spee, 3efuit in Srier) Rintel. 1631.
25) ©. S. .^orjl'ö Sämonomagie, ober ®efd). beö ©laubenö an
3auberei unb bamon. SBunber, mit bef. SSerücfftd^tigung beä ^ejen^
Sf). II. e. III. Sutljec. Äird)e. §. 50. SDipfüf. 433
einanber gu wetteifern fdjienen, öitf blefe SBeife U)U Qt)xi\tli<i)i
Uit barjutl)un.
§. 50.
©cgcnwiffungen bei- ?D?i)jitf unb beö lebenbiöf«
(Sl)riflentt)umS in ber lutljeri [d^en Äird^e.
Se n\e\)x bie 2!()eoIogie in ber tutf)erifd)en Äircfje ju einer
biirren S5ud)(labenortI;oborle Ijinabgefunfcn njar, o{)ne 9?al)i
rung für ben ®eif! unb oljne Äraft für ba§ fitt(id;e ßeben;
bepto natürlid)cr n^enbeten fi'd) je^t \)k ©eifter, tt)e(d)e fi'd)
nacf) einer lebenöüoüen OJelicjion feljnten, tvieber ber SÖZpjli!
5U. ^ie a)?i)jli!er be§ gj?ittcralterg 1;)atten, mc fte üon ßu^
t^er felbf! gefd)d^t n)aren , fortwa^renb üiete fliüe greunbe in
ber lutberifc{)en Äirdjp Qd^ahti bann aber fanb bie eigentbünts
Ucl;e Wlx)\iif, ml(i)t-Zi)^op'i)xa^u§ SSombaji t). ^obens
I)eim, jugenannt ^aracelfu6 (f 1541 in ©arjburg), jus
ndcbft für bie 9)?ebicin auSgebilbet l-)atte^), unb welcbe ans
fang6 nur in ber ^aracelftfcben ©cbule ber ^ferjte 2) erbalten
war, aucb nad^ i^rer tbeologifcben <SeiU eine weitere "Ku^biU
procefTeö (2 Zf). gran^f. a. 50Z. 1818) I, 197. II, 149. SBte
ÄepplctS fOiuttec feit 1615 aU ^Cjce in Unterfud)un9 gejogcn , unb
üon if)rem Sot)ne öect()eibi9t »tjurbe, f. 5ot). Äeppler'S Ceben o.
%teii). ö. S8reit[d)wei-t <S. 97.
1) Ueber it)n atö 2(rät f. Ä. S- ^- SÖiavjc jut SBürbigung beS
Sj:()eöp{)r. 0. ■^oi)en1)eim , in ben 2(b^nbl. bec Ägl. ®efeUjd)aft ber
S03i(Tenfcl)aften ju ©öttingen SSb. 1. (1843), S. 73. ®ie S^eotogte
beö Sf)eopf)v. ^acQC ü. ^o£)en()eim , in ^fuöjiigen auä f. ©d^riften
bargcfteUt o. D. v^. 2(. ^reu, «Berlin 1839. Ueber [. ^i)ilofopf)ie
f. Sennemann'ö @efd). ber ^^itofop()ie IX, 205. SJitter'6
®efd). b. d)riftt. ^^ito[. V, 516.
2) secta medicorum Paracelsica, Hermetica, Spagitica, Chy-
inica, f. «marr ©. 112. ogl. 2(rnolb'6 Äird)en; u. Äe^erf)i|l.
Zi). 2. S. 16. (5ap. 22. §. 8.
®iefcler'§ Äivd^engef«. 3v S8b. 2te2(l)t^l. 28
434 ^'mtt ^criobc. aCbfc^n. 1. SS. 1517 — 1648.
bung, unb trat in bicfer ®c(!alt im ^(nfange bc6 17tcn Sa^r*
]()unbert§ ber t^eorogifdjen @cl)oraf!i! entgegen. SSalentin
SB ei gel, Pfarrer in Z\d)Opan in 5Kei^en (f 1588), ^atte
tt)d{)renb feineg 8eben§ allen 2(nfiof üermieben 3) , aber in
IdnbHdjer (StiUe eine 9ieif)e üon ©djriften »erfaft, n)elct)e
feit 1609 gebrucft erfdjiencn «), unb burd) i^re t^eofop()ifd)en
3) Uebec f. iiben u. f. ®d}nften f. 2Ccnotb'6 Ätrd^ens u. Äe^er^
^ift. 5££j. 2. 58. 17. Sap. 17. Unfd^ulbige 9lad^rid)ten 1715. ©. 22,
»gl. ©. 1075. (5r unterfd)rieb bic Soncorbienformcl 1580, »gl. f.
Dialogus de Christianismo , Slcucnflabt 1618. 4. ©. 39: rSR\ä)t
\\)Ut Cet)re ober SOJenfdjen a3üd)ern t)abc id) mid) unterfd^rieben.
©onbern bieweil fte it)ren Sntent auf W 2(po|ioli[dbe ©djrift, unb
bte[dbige allen g3?enfd)en SSüd^ern öoi-sief)en (tr>te billig), fonnte idj
^Oi^ rcol leiben. — 3u bem voat eö ein fc^neUe Uberl;uiung ober
Übereilung, 'iia^ man nid)t ctlid)e Soge ober äßoc^en fold)e 2)ing
einem ieben infonber^ett ju uberlefen »crgönnete, fonbern nur in
einer ©tunbe bem gangen .:&aufen »orgctefen, unb barauf bic ®ub;
fcription erforbert. 3'-Jm britten wollte mir armen äupörer nidbt
gebüljren, bem Keufet ein greubenmaf)l ju mad^en unb anjuridjten,
\)a^ ber ganje >^auf 9efd)rien ij'iiU'. ba, \)a, \v\x tjobenS rcol
gewußt, er fei;e nit unferer eef)r gemöf. 2(lfo f)atte mein unbe*
n5eglid)er 2fpof!olif(^er ©runb miiJTen für eine »erlogene Cef)re gc;
{)alten werben, tt3eld)e6 @ott nid)t gefällig, bie ?)erlcn för bic
©äu ju [d)ütten, ober baö ^eiligtljum ben >^unben ju geben: ju
£ol)n Ratten fte mid) jutreten unb juriffen, wäre mir billig ge=
fd)cl)en , baf \A) für ber 3cit mir mein fieben \)ätU abgeEürjet:
mein SSeEänntnu^ wäre feinem unter bem ganzen Raufen nü|e ge;
wefen , nur ärgerlid) , — ®ott würb mid)§ wol t)eifen, wenn id^
foU fpred^en §u ben t)ol)en ©deuten: fte fennen ©f)riftum nid)t, wer
ut)beruft laufet, ridjtet nidjtg au6. 50?ad^e mir alfo gar !etn @e=
wiffen mit biefem Unterfd^reiben.« ^oftiUe I, 108: »58ift Su in
ber 3a^t ber ^ricfier, unb wirft gewafjr, ixx^ bein ©tanb ungött=
lid) ijl, laf ben äupern S}?enfd)en einen ^rieftet fepn, laf i^n baS
Sod^ ober ^(x% Äreuj tragen, !tage bu eg (Sott, unb l)üte bid^ ja,
bof bu nad) bem innern SOtenfdjen fein ^riefter fe»)ft.
4) in ^alle unb in fWagbeburg, f. \ia^ djronol. SSer^eidiniß in ben
ZI). II. 6. III. 8utt)cr. Älrcf)e. §. 50. m\)fill 435
(Sd)n)armereien dn ungej^curc^ 2iuffe()en madjtens). ©eit
1612 fing Socob 5B6l()me'§ (©d[)u^madjer in ©örli^,
Philosoplius teutonicus, f 1624)6) m9Jlifd)e ©djrift «tic
SKorgenrotfjc im Sfufgancje" ön ()anbfd)riftUd) verbreitet ju
werben, n)c(d)er nad) einem Seitroume üon 7 S^bren eine
grope 9)?engc anberer ©cbriften folgte '). £)bgreicb biefe bcis
Unfd)Ulb. 9iad)rid)tcn 1715 ©. 35. Sie n^e, weld^e 2Cuffe{)en
mad)te, voax: »Äirdjen? ober v^aiigpoftiU über bie ©onntagö? unb
förnefjmflcn gfft;eoangcrten, SReuftabt (gjlagbeburg) 1611.« SBSeU
gelS ©d^ciften ftnb nad) feinem 3;obe junädjfl burd) 2Cbf(^viften
feineö (Santovö 2Betcfcrt oerbreitet, unb it)re Sntegrität, jo fogar
bie 2fed^t|)eit mand)er, ift ba{)ec äweifel^aft.
5) Uebet f. iei)u f. 2(rnolb 3;(). 2. 83. 17. Sap. 17. §. 7. Soc-
nec'ö ©ntwidfclungSgefd^idjte ber Cet)re ». b. ^erfon S()n{ti ©.
224. aSaur'ö ®efd). b. Sef)re o. b. Sßerföfjnung <S. 463 u. bcff.
8e{)tc ». b. Sreieinigfeit III, 257. 5Rittcc'6 ®e[d). b. d^cipt.
?)f)iro[opf)ie VI, 77.
6) ©eine ßebenggcfd)id)te, nad) f. münbli(^en !Olitt()e(lungen üon
"Kbxai). 0. S»-*antff"^f»^9 aiifgeäeid)net, üor f. SBecHen. SSgl. 2Crs
nolb Z^. 2. as. 17. Sap. 19. S- SSo()me'S Seben unb Cef)re , bars
gejieUt »on D. 255. 2. SButlen, Stuttgart 1836. Sie Ze1)ve bc§
beut[d)en ^t)iIofop{)en 3. S5ü()me , fpjleniatifd) bargefleUt c D. 3.
^amberger, ?!)Jund)en 1844. Sennemann'ö ©efd^. b. ?)()iloj".
X, 183. Sorner'S ße()ve ». b. ^erfon Sf)ri|li ®. 231. SSaur'S
Set)ve 0. b. Sreieinigfeit III, 261. SJitter VI, 100. ©eine
^aracelftfd}en Sbeen ^atte fB'öi)mi burd^ feine 23erbinbung mit ben
9)aracelftfd^en 2(erjten SSaltH^r Söalt^er, (Sovnel. SBeifnev unb
SobiaS Äobec.
7) 2(Ue biefe ©d^viftcn oerbreitetcn ^iä) lange 3eit nur burd) 2(b--
fd)riften. ©eine Aurora, cber 59Iorgenr8tl)c im 3(ufgange erfd;ien
juerfl gcbruc!t 1631. 12. Sie erj!e unüoUfiänbige 2{ulgabe feiner
©d)riften o. ^. 2(mmeröbad) unb ^. SSeetfe, 2(mfterbam (.^alber--
ftabt) 1675. 4., »oilftänbigere 2(uggabe o. 3- ©• ®id)tel , :Mmfiers
bam 1682. 10 S3be. 8. ©eitbem ftnb fie öfter I)erauS9e9eben , ju^
le^t 0. Ä. SB. ®d)iebter, Scipjiij 1831—42, 4 SSbe, u. ©tuttgart
1835-46. 6 23be.
28*
436 mcxU ^eriobe. ?fbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
ben Zl)eo\op'i)en unmittelbar »on einanbev nmhi)är\QiQ tvaven,
fo ffangen hd it)mn boc^ t)ie(e Sbeen ber alten 9)?i)|tifer, beg
^aracelfug; unb ber fd)n)drmerifd)en SBieberfaufer in gleicher
SBeife nad) , nament(icl) S^eracbtung alleg S3ud}|labend)rijlen;
t()iim§ unb aller gctel)rten 2;f)eolo9ie 8), 2Bertl)legun9 auf ^a^
8) j. SS. SDSeigel, ^oftiUe I, 124: »Sinb mx nid)t alle fcto^ oon
?DZenfd)en 9elet}rt, aufgeworfen unb berufen? S3on {)ol)en Sd^ulen
fommen wir f)er, unb foUen 6()riftum prebigen , xod&jiu xoxx nid)t
fennen. Unfete Se^re ift oon ?£Rcnfd^en, au6 9}^enfi^en;S5üd)ern
ober ^ojüUcn , unb unfer SGSanbct ober Ceben ijl: oom Seufel :
benn ^offartl), ©igennul, gaul^ett, bamit je^iger 3ett fafl aWe
S^eologen befeffen ftnb, !ommt fürrcafjr ntd)t oon ©ott, fonbern
com Seufet. ®o wir oon t)o()en ©c^ulen unb oon 55)Jen[(^en ge;
tt>äf)lt, georbnet unb gefd^icft ft'nb, laffen inir eö babct bleiben,
unfer feiner gebenft weiter ju lernen oon ©ott: ja etlid^e miiJTen
nod^ baau oor ©ott ein Sutament t\)nn, fie wollen ntd)ts anberö
lef)ren, als roat in SC(tenfrf)en = S3üd)ern oorgefdjrieben ijl. 2)amit
ftnb aud} etlid^e wot)l äufiieben, um il)rer gaulljeit willen, bctul)en
gern auf bem Corpore doctrinae, auf ben ^oftillen , auf ber
Augustana Confessio, auf ben Locis ^l)itippi , auf ben ©(^rif;
ten £utljeri, auf ber 23äter ffiüc^ern, auf ber Formula Concor-
diae; fagen: ©ott Cob unb S)anf! e6 ifl alleg ganj leidet in bec
S^eologie furj jufammengefapt , fo bebürfen wir nid^t oiel ©tus
birenS. Unb fo man einen l)örte, ber ba posipositis hominum
scripiis bie ^eilige S^rift allein wollte {)anblen unb ftd^ oon ©Ott
lel)ren laffen , — fo Riefen fie il)n einen 2Cbtriinnigen oon ber
2(ugäb. Äonfeffion, einen ©d^wärmer, einen ©d^wenffelber, ber
fid) wolle ben l)eil. ©eifl ober bie Salbung laffen lel)ren: oermögen
fie nidjt wiber einen foldjen ju fd)reiben, fo fjeben fte ©teine auf,
unb werfen nad^ il)m, b. i. gießen iljn bei ber weitt. Öbrigfeit an,
bof er getöbtet, ober jum Sanbe l)inau6geworfe!i werbe« 5.
S5öt)me SRorgcnröt^e im 2fufgang (5ap. 22: »U. 5dö braudje
nid^t il)rer (ber *p[;ilofop^en, Jljtrologen u. Äfjeologen) gormula u.
Krt, fintemal x6:ii oon il)nen nid)t gelernet Ijabe, fonbern \}ahi eU
nen anbern Se()rmeifter , weld^er ift bie ganje Statur. S3cn berfets
ben ganzen Statur mit ii)tn inftef)enben ©eburt f)abe id) meine
Philosophiam, Astrologiam unb Theologiam ftubiret unb geler=
m). II. (S. III. Sutfjcr. Äivcr;c. §. 50. m\)\iit 437
innere Sidjt unb auf irefentUcIje S^ereinigung mit ©Ott, unb
bie ^arncelfffdje 2(nfid)t won ber^^avmonie bev fidjtbaren unb
unfid)tbaren SBelt, unb üon bem 9}?enfd)en aB SKürofoämuä:
an manrf)erlei ^(btvcicbungen üon ber hxd)lid)m £)rtl)oboj;ie
fonnte e§ babei nicbt fcblen 9).
'KU t>k Steigung jum ©ebeimen unb SBunberbaren im--
mt, unb nid;t üon «OJenfdjen ober burd) 5}Jfn[d)en. 12. SBeil ahn
bie smenfd)en (Söttet ftnb, unb i)ahen bie ©cJänntnuö ©otteS beö
(ginigen fflaters, au6 bem fte feinb (jerEommen, unb in bem fie le--
&en, fo oera&te id) ii)Xi formulam ber Philosophiae , Astiolo-
giae unb Theolo§iae gar nid)t. 2)ann id) befinbe, bog fte mei;
jlentt)eil6 gar auf rechtem dJrunbe fief)et, unb wiü mii^ a\xä) be-
fleißen, baß id) ifjrer Formula rt\'6(i)ti nad)fat)i-cn. — 15. 3't
l^iabe beffen aaöj feinen SSefe^t, ia^ iii) mid) über fie foU ^od) be=
fd^weren unb fte oerbammen , o^ne über it)re ßajier ber 'C)offart,
©ei|cö, sReibcö unb 3orne6: über ba6 befd^wcret fid) ber ®eift ber
s«atur mächtig fe{)r, ntd)t id), »aö troUte id) armer ©taub tt)un,
ber ic^ bod) faft ot)nmäd^tig bin? 16. 2(Uein baS geiget ber (üelfi:
it)nen ift baä ^funb beä ©eroid^teg unb ber ©djlüffel überantwor--
tet werben, unb fie feinb in iljren SöoUüfien beg gleifd^el erfoffen,
unb ()aben iai ^funb beg @ett)id)te6 in bie (5rbe cergraben, unb
bcn ®d)lüffel in i{)cer t)offärtigen Srunfen^eit oerloren. — 18.
Sarumb fprid)t ber @ei|! ber «Ratur, weil fie nid)t tt5oUen auf.-
waAen üom ©d)lQfe unb bie Sijür aufmad)en, fo xciü Sd)ö fe(ber
ti)un. 19. SBaS Eönnte \ä) armer, einfältiger ßapc fonjl üon ii)rer
t)oi)en Äun|lt leijren ober fc^reiben, fo eö mir nid)t »on bem ©eifte
ber Statur gegeben wäre, in bem xä) lebe unb bin?
9) (gin a3erjeid)niß ber aßeigel[d)cn 3t:t:lef)ren f. in b. Sieucn S3ei-
trägcn o. alten u. neuen tl)eol. ®ad)cn 1755. ©. 862, j. S3. bie
Sungfrau s^aria fei com jpimmel, bie göttlid)e ^eUi)eiti ef)riftt
sOTenfd)£)eit fet) nid)t beg SBefenö 2(bam , ber 9}Jenfc^ i)ahe jweierlei
Sleifd), baS eine irbifc^e aus 2(bamg, bag anbere t)immli[d}e aug
6f)rifto K. S3öt)me let)rte brei ?)erfonen, aber aud) 7 auellgeifter
in ©Ott, lel)rte, baß bie 255elt aug s«id)tg gefc^affen fet), baß aber
©Ott biefeg 9lic^tg fei), baß (5l)ri(lug fein l)immtifd)eg ?5leifd) oon
ber l)immltfd^fn (g»a ertjatten ^abe u. f. w.
438 fl^mtt ^enobe. 2rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
m?r weitet um ftrf) griff, unt) aud) ju bebenflidjen religiofen
©djwarmereien öer(eitete ^o)^ [^ fdjrieb ter junge Sob- 25al.
2fnbrcd (geb. 1586, 1614 £)iaconug in SSaibingen, 1620
(Superint. in ßahr, 1639 ^ofprebiger unb ßonftjlorialratb
in ^tüttQcixt, 1650 2fbt ü. S3ebenbaufen, 1654 Tlht \>. 'äbeU
berg f 1654)")/ ""^ ber leicbtgldubigen 9f?eugier, welcbe
10) J. V. Andreae de curiositatis pernicie, Argenlor. 1621. 12.
SJad^bem et p. 14 ss. über ben SSetnig bcr Sfjpmte, S}iagie unb
2(flcoIogie gefprod^en, unb geklagt ^at/ baf bie }(n{)ängec berfelben
ftd) aud^ eine neue Sieligion feilboten, fogt er p. 33: Emersit hac
nostra aetate religio aliqua multiformis ac poiypi instar,
quam Weigelianam appellare possemus , quod sub hoc no-
mine, ciii injuriam non fecerim, circumferatur. Et cum pri-
mum valde bona propinaret, et internum hominem egregie
formaret, saperetque devotum quid et coelicum spirans, nunc
nescio an non supponat, certe monstrosissima quaeque, et in
religionem puriorem contumeliosissima profert, et haereseos
pestilentissimae genuinum exerit. Nolo hie exaggerare,
quam in D. Lutheri maxima merita injuria sit, quam in spi-
ritum herois dicacula, passim omne verbi ministerium , et
fidos Dei servos suggillct, quam pro suo aethereo lumine
omnes faculas rideat et conculcet , ut nihil hie lene aut cum
Christo, quemadmodum crepat , mansuetum reperias. Sed
quod Sacramenta elevet, Spiritum tantu/n Interpretern jactitet,
de Christi carne, de beata Dei genitrice, de damnatorum
statu, de omniscientia aliqua, de imputationis figmento, de
absolulionis temeritate nefanda deliret, atque ubique Eccle-
siam Christi maxima biie , summaque injuria oneret, id ut
indignum, ita ad animum bonis et meliora sitientibus vocan-
dum est, ne vitia hujus saeculi perosi , et incommodas multo-
rum administrationes dedignantes, hominis unius maiedicen-
tiae juxta et jactantiae se incogitantius concredant, aut hanc
subdolam colendi Deum rationem, quae foris nullibi pateat,
et inter omnes religiones versari possit, cunctasque mundi
leges consuetudinesve admittat, illabi sibi patiointur.
11) J. V. Andreae vita ab ipso conscripia. ed. F. H. Rheinwald,
Berol. 1849, beutfc^ in 35. S()r. ©e^bolb'ö (S,elbjtbiograpt)ien
Zi). II. e. III. Ht^iv. Äirc^e. §. 50. S)?t)j!if. 439
aüd) in feinem engern Äreife niclit fetjlte"), ju fpotten, bie
//6^i;mifdf)e ^od)5eit 6I)rifttani 9?ofenfreuj auno 1459" (nad)
1602) '3), an n?eld;e jiö) al^bann (üor 1610) bie ^'KÜQimdm
unb (General iSlefovmation ber ganjen weiten SSSelt, bcncbcn
bei- ^amrt gi^aternitatig beö (5blid[)en £)rben§ beö SJofenfreu;
bccü^mtec gKannec, S5b. 2, 8Bintcrt()ui- 1799. SSgl. 3. 83. 3fnbrea
unb f. 3eitaUer, bargeflcUt v. 2B. .g)oßba(i), 25erlin 1819.
12) J. F. -<4. de curiositatis pertncie p. 38: Hie equidem per-
saepe haesitavi, cum conjunctissimos meos, caetera ingeniö-
ses, pios, industrios, liteiatos, cautos, veros, sed curiosita-
tis labe conspersos, nee post frequentissimas elusiones, —
damna, ludibria, — nihilominus eousque corrigi viderem,
quin ad naturam levissinio objecto redirent, et spes ( mea
opinione) non tarn abjectas, quam emortuas resuscitarent, no-
visque impostoribus se turpissime praeberent. Unde unam
eorum artem reperi vei celare, vei fallere dissuadentes ami-
cos, aui certe subaudire, ac velut ab hac sublimitate remotos
- negligere; paulo tarnen post, ubl mendacium simulque aliquid
sumtiium exhalarunt, redire, ac profundissimo silentio omne
vanitatis mysterium elevatum aut sepultum velle. Tales ego
persaepe pertuli, necnisi diuturna mora, postquam omnia
monita frustra fuerunt, superavi , didicique frequentissimis
exemplis, qucmcunque curiositatis contagio corripuisset,
nulla fide , nuUo vero, nullis artibus sanari posse, sed Deo,
sibi et tempori relinquendum, denique a pauperie maceran-
dum esse.
13) 2fnbreä nennt biefelbe in f. viia ed. Rheinwald p, 10, untev ben
©d^ciften, weld^e er feit 1602 exercendi ingcnii ergo abgefaßt
^abe, unb tt)e(d)e oon benfclben aUein nod^ übrig fei). (Superfue-
runt Nuptiae chymicae, cum monstrorum foecundo foetu, lu-
dibrium, quod mireris a noniiullis aestimatum, et subtili in-
dagine explicatum, plane futile, et quod inanitatem curioso-
rum prodat). 3n biefer S{)i)mifd)en ^od^jeit tarn olfo ber 9Jame,
»S()ri|lian Stofenfreuj« jucrfi »or, obgtcid^ bicfetbe [päter alö bie
gama, nämtid) guerft (Strasburg 1616 (wiebev^olt SJegenSburg
1781), gebvuc!t crfdjien.
440 SSicrtc ^eriobe. 2rbfci)n. 1. S5. 1517—1648.
jeg" 14) atifd^Iop. 2(16 aber tiefe ©djriften, nacktem ffe fic^
14) Stefe war fc^on 1610 in ^anbfdjrift nad) Si)rot gefommcn (f.
^afelme^er'ö t)tntec ber gama abgebrud^tc 2fnt»r>ort), errd)ten
obec jucrfl gebrucBt gaffet 1614 (roieber abgcbrurft ^Jegeneburg
1781). S)ie ©enerakfformation ijl eine Ueberfe^ung oon Traj.
Boccatini (beffen ®d]ciften 2(nbi'cä \(l)t liebte) ragguagli dt Par-
nasso. 3n ber jnjeiten 3fuggabe, Saffct 1615 fam bie Confession
ober SSetanntnuf ber ©ocietät unb 5Pruberfd)aft R. C. f)in3u, »reU
d)C in Secretioris philosophiae consideratio brevis , a Phil, a
Gabella conscripta, et nunc primum una cum Confessione fra-
ternitatis R. C. in lucem edita, Cassellis 1615 aud) in ii)rem
latein- Originale erfd}ien. Jßgi. Sie beiben ^auptfc^riften ber fRO'
fenfteujer, bie gama unb bie Sonfeffion, fritifc^ ge^jvüftcr Sert
mit bem latein. Originale ber jraeiten ©djrift, granff. a, ?SH.
1827. 35a6 2fnbreä S3erfaJTer biefer ©d^riften i\t, »rirb jegt sicar
allgemein angenommen (f. >^ofbad) ©. 98. ®ul)rauer über ben
SSerf. u. b- ©inn u. ^wed ber fama fratern. in 3lieb ner'6 3eit;
fd)r. f. b. l)ijl:. S^col. 1852 II, 298)5 bürfte inbeffen bod) nid)t un.-
jmeifelf)aft feijn. Jlnbrcä beEennt fid) in [einer vita p. 10 (f. not. 13)
ju ber Sl)t)mi[cl^cn |)od)jcit gan^ unummunben, nid)t aber ju ber gama
unb ßonfeffton , welche er offenbar ju bem monstromm foecundus
foetus berfelben rechnet. Unb eben fo fogt er p. 46 (f. unten
not. 17) of)ne 3meifel in S3pjiet)ung auf bie 6l)i)mifd)e ^odi^eit,
er i)ahe fte oernid^ten wollen, bie 9teugier i)abe fie aber njieber er;
werft, unb eine anbere 9Jad)fommenfd)aft »eranlapt. 3n feinem
1639 abgelegten @ibe (f. unten not. 16) l)atte 2fnbrea mit ber
blogen Sßerfidjerung, se lisisse semper Rosae-Crucianam fabu-
lam , über bie ®aije nidE)t megge^en fönnen, wenn er felbfl ber
Urheber biefer ^ahei gewefen märe. JludE) ber oerfc^iebene (Si)axal:
ter biefer ©d^riftcn ift nid^t ju oerEennen. Sie (5b9mifd}e ^odi^eit
ifir ein btoper Sd)manf: in ber gama unb Gonfeffton mifd)t ftd^
bagegen mit ber Sid)tung ein ßrnfi (SBefenntnip ju ber reinen
Sel)re ber Sieformation, ffiermerfung beS ©olbmad^ene), meld^cr jes
ner ganj fremb ift: bie Sinmifdjung ernf!er d^rifllid)er SBai^rljeiten
in ein fo lofeß (Spiel, wie fte fid^ bort ftnbet, lä^t ftd) oon einem
2lnbreä nid^t erwarten. 9?un f)öre man bie altef!cn 3eugen.
50teld)ior SSrelerug, ßeibarst be§ ^erjogg 2(u9uft gu SSraunfd^weig,
Z\). II. (5. III. 2utr;er. Äird)c. §, 50. g)?pflif. 441
längere Seit nur ^anbfcbriftlid; ücrbreffet ^citUn, feit 1614
ouc^ gebrudPt erfdjienen; fo erregten fie ein gewaltiges ernfieä
2{uffel^en, unb üeranlapten ein irirre6 ©ucfjcn nad) jener ge;
l^eimen S3ruberfd[)aft tiefgen)eif)eter ^Kagier ^s). S3ergeben6
unb genauer grcunb ton 5ol), 2frnb, ttJetdjer wteber mit 3(nbrea
eng befrcunbet war, »erftdbert in f. Mysterium iniquitatis pseu-
doevangelicae 1621 p. 100 alß ganj juüerläfftg, ba^ bie fama
»on brci tiornef)iren gjJännern i>(xtüi)ve, voeläjc burd) biefelbe »ors
gcbttd)e fflefi^er beö lapidis philosophici t)ätten au6forfd}en woU
len. Sn M. (5^ri|lop() vg)irfd), *prcb. in eigleben, eines »crtrau=
tcn greunbeg oon Sot). 2Crnb, nadjgelaffenen ©dferiften fonb man
(3frnolb'6 Äirdjen; u. Äe^er()ift. St). IV. JVf 25), bag 2ftnb
eon 2(nbueä oertrauUd^ erfnt)ren, ber le^tere i)abi mit anbern 30
^Jerfonen im SfBirtembergifdjen bie fama jucrfl f)erau6gegeben, um
auä ben über biefetbe evge{)enbcn Urtf)eiten bie ßieb()aber bcr voai):
ren 2ßei6l)eit ju crfenncn. 2Cu6 allem biefen ergiebt ftd), baß
gama unb Sonfeffton aus einem 2(nbreä bcEannten Äreife Ijerüor/
gingen, nid)t aber baß er felbfl SBerfaffer war. Sie nii)tf)ifd)e
^Perfon bc6 Sfjriflian SJofenfreuj war fein ©efrf^öpf: beg{)alb fonnte
er über bie JSruberfdiaft ber SJofenEreujer , bo biefe Sbee, wenn fie
aud) nid^t Don ii)m i)errüt)rte, bod) auö jener ®td}tung ]()eröorge;
gangen war, mit (5ntfd^ieben()eit unb o^ne SRüdfid^t 3u ne(;men,
al6 öon einer S^bcl reben ([. not. 16). SlBäre er S3erfafTer ber
gama unb ©onfeffion, fo erflärte fid) nid^t, weä^alb er bieß in
feiner vita, welche ja nur {)anbfd)riftlid) in bie »^önbe t5ertrauter
greunbe gelangte, nid^t eben fo offen erftärt t)atte , afg er fid^ in
berfetben 5U ber Si)i)mifi:^en ^odijeit befannte.
15) 2(rnolbg Äirdjen- u. .Ke^ert)ift. S(). 2. SS. 17. (Jap, 18. .^of=
ba<i>^& 2Cnbreä ©.85. Andreae Mythologia chrisliana, Argen-
tor. 1619. 12. p. 290 (Apologorum manipulus 6. c. 13) tf)etlt bie
»on bor fama 2Cngetodftcn in folgenbe Slaffen : primum quidem
bonos aliquos, qui atfäX/iaTa humanae fabulae annotantes ac
pertaesi, aiiquod lenimentum quaesivere. Dein decoctores
sive eruditionis sive nummonim , ut suae mi»eriae solatium
acciperent. Postea infelices Chymicos , qui naturam omnem
fodicantes, nee nisi lippientes et claudicantes redditi , hie
suave aiiquod sonjnium sibi coneiliare sategcre. Sed et Po-
442 SSIerte WioU- JfW". J- S5. 1517—1648.
ipxaö) iid) 2(nbreä öuf§ jldrFfie gegen biefe SSerirrung au§ le),
wie er in einer JKei^e öon attegortfc|)en unb fatprifdjen ©djrifs
dagrici, et desperatorum morborum alii , temporis et dolorum
fallimentum sunt aucupati. Denique impostores quam plu-
rimi, quibus is unicus finis, ut conficiis monstrosiäsimis
aenigmatibus, simulaia arcanorum possessione, jactitata natu-
rae inierpretatione, ementito silentii, temperantiae, obscurita-
tis sacramento, Magnatum aures circumsonare, atque hinc
aurum aliquod potabile conficere possint.
16) J. V. A. Menippus, s, dialogorum satyricorum cenluria,
inanitatum nostratium speculum, Cosmopoli 1118. 12. p. 24.
cap. 12. fraternUas: A. De fraternitate illa, quae vulgo cir-
cumferlur, ecquid sentisl B. Minus magnifice. — A. Quid
ergo, an esse (ales aliquos credis , an curiosorum ludibrium?
B. Vix dixerim: nisi quod male me habet, tot viros bonos
spe sua, et insolita expectatione excidere. A. Id nempe de-
bebatur, quibus prae simplici via Christi artificiosa aliqua et
insolita arriserat. Turris Babel, s. judiciorum de fraternitate
Rosaceae Crucis chaos , Argent. 1619. 12. am ©c^luffe p. 69:
Fama: Satis superque hominibus illusum est: iiberemus tan-
dem constrictos, confirmemus fluctuantes, erigamus Japsos,
revocemus transversos, sanemus morbidos. Ehem , mortales,
nihil est, quod fraternitatem expectetis: fabula peracta est.
Fama adstruxit, fama destruxit. Fama ajebat, faraa negat :
quicunque estis, sive curiosi sive supini, — sive mendici
sive impostores, — sive athei sive superstitiosi , sive decocto-
res sive avari , mihi et vobis spectatores plaudite. De cu-
riosilatts pernicie, Argentor. 1621. 12. p. 35: Huic accessit
fraternitalis cujusdam Rosaceae ludibrium, curiosorum hujus
temporis, ni falior , viscus et offendiculum. Si paucos bonos
excipias, quibus tot rerum corruptio doluit, emendationis
spes anitnum fecit; reliqua turba supra quam dici potest De-
raocrito risum civil. Continebat ea fabula quicquid saiivam
posset movere divinatoribus, calculatoribus, decoctoribus,
microcosmicis , ecstaticis, cabbalisti.s, magis , et in Univer-
sum curiosis omnibus, atque planissime Aeoli ulres polliceba-
tur. Adaugebat histrioniam tarn multiplex concerlatio pro-
ZI). II. (5. III. 2utf)a-. ^hä)e. §. 50. gjZpfüif. 443
fen uDerfjaii^t öUc 3eittt)or{)eiten gefreite "), unb burd) Siebe
unb Zt)at für praFtifcljeg (5f)rl|lentf)um 5U wirfen jirebte'^):
pugnantium et impugnantium , invitantium et apparentrum,
tentantiiim et credenlinm , liidenlium et quiritantium, expe-
ctantium et desperantium, et quis fando diversissimae inanita-
tis varictates explicet, quibus ofiicinae occupabantur, ac nun-
dinales catalogi coronabantur. Jam metuebat clerus, ne qua
nova haeresis orbem inundaret: jam trepidabat vulgus, ne
quis ex Arabia exercitus colonias quaereret : jam res literaria
barbariem redire timebat. Sed hos plerosque liberavit illa
ipsa quae detinuit rei vanilas, et erexit quae terrefecit nul-
litas!, et dimisit quae convocavit fama. 35ennod^ blieb 2Cnbreä im
SScrbad^te etneö gefieimen äufammenfjangcS mit ben SRofenfreujern:
bei feinem 2Cmtgantritte in Stuttgart 1639 mugte er in feinec
Confessio and) fd)tT)ören (vita p. 183) , se risisse semper Ro-
sae-Crucianam fabulam , et curiositatis fraterculos fuisse in-
sectatum.
17) Uebcc biefe ©d^riften fagt et, Vita p. 46: Caeterum, quod
Deum sancte testor, non ea mihi inseciandi petulantia fuit,
aut nocendi ulla libido, quam declamitatores aggerebant; sed
quod christianam causam animo fervide foverem et quovis
modo promotam vellem, quod, cum plana via mihi negaretur,
per ambages et cuniculos persequi conatus sum, non sco-
ptico, quod aliquibus videbar, genio , sed ea arte, quam pii
multi adhibuerunt, ut per lusum et ingeniosa allectamenta
seria agerem et Christianismi amorem propinarem. Is mihi
scopus, id consilium fuit, quod si non satis circumspectum,
aetati minus maturae et tot stimulis incitaloribus imputetur.
Sane ut primum multis aegre facere morborum nostrorum
tractationem animadverti , ipse dolui et extinctum volui ca-
nem , sed qui curiositate obstetrice hoc ipso denuo revixit,
et aliam sobolem , quae profecto aeternum sepulta jacuisset,
excitavit, cujus gratiam unis obtrectatoribus debeat, si quid
unquam gratiae invenerunt.
18) Sc forgte füc befferen SRetigionSuntervid^t ber Sugenb burd) f.
"S^cifttid^e eoangel. Äinbertft)te , (Stuttgart 1621« (ogt. ©d)U=
ler'ö ©efc^. b. fated^ct. SReügionSuntewidtitö unter ben ^roteftom
444 mkxU ?)er{obe. 2rbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
balb bemddjtigten fid? SSetruger jeneS 2Ba^n§, unb cä enU
ten, ^aUe 1802. ©. 87 abgebrucft bafelbft ©. 329). dt forberte
biejcnigen, tuelcJ^e burd^ hie a5rübecfrf)aft bei: Stofenfreujer gctäufdit
tt>ai-en, auf, bejlo fejter an ber SSrüberfdjaft Sijrifti fcftju^altcn.
Invitatio fraternitatis Christi, 1617, ogl. D« curiositalis per-
nicie , Argenlor. 1621. p, 36: Itaque velut Babylonicae turris
slruclores, non Unguis, sed judiciis et capitibus divisi ad sua
paulatim dispersi retroeunt. — Qui si quid egregii animo
conceperunt , paralique meliora toto animo admittere, (ueri
et propagare fuerunt; illam potius jam certam, tot amicis Dei
expertam, jam toties Satanae , mundoque oppositam Christi
fraternitaiem amplectantur , mentemque integiam et conatus
omnes eo convertant, ut societas Christi sub Evangelii legi-
bus coalescat, ordoque mutuae caritatis emergat, ac donorum
Dei communicatio in coeli honorem, Ecclesiae florem, proxi-
mique rorem appareat. (äinen fold^en tbealen ^uftanb bcfdjricb
er in b. Reipublicae Christianopolitanae descriptio , Argentor.
1619. 12. SSalb fa^te er ben ^lan für bicfen 3«t)ecf eine engere
societas evangelica ju grünben. 2)ic Vita p. 100 giebt ben 3n)e(f
biefer chiisliana societas ba^jtn an, quae deposiia argenii no-
tabili summa in praesens pauperum indigeniiae succurreret:
in futarum vero, si res ita ferret , vel occurrentibus necessi-
tatibus subveniret, vel posteris rectius prospiceret, et una
amicitiae consiantiam servaret , moribusque deviis occurreret.
3)aö Vermögen \vuä)$ auf 18000 gl. an. cf. ejus epist. ad Co-
meninm 1629 in J. A. Comenii opera didactica omnia, Amstel.
1657 p. 284: Fuimus aliquot et magnae notae viri, qui post
Famae vanae (fraternitatis Roseae) ludibrium in hoccoivimus,
ante oclennium circiter , et plures in procinctu erant: cum
nos exceperunt turbae Germanicae et propemodum disjece-
runt. — Scopus fuit : Christum loco suo restituere, pulsis
paesim idolis s. religiosis s. literariis. @ö würben Oon ifjm ob:
gefaxt: Imago et leges societatis evangelicae, unb Verae unio-
nis in Christo Jesu specimen, selectissimis ac probatissimis
amicis sacrum, 1628. 25ie S3erbinbung fd^eint Elein geblieben gu
fcpn, aber nod^ nad) 3fnbreä6 Sobe fcrtgebauert ju fiaben, JQC^f
hati) ©. 179. ©pencr fagt in f. SQSarl)aftigen ©rjäljlung beffen
Z^. IT. (S. III. Htl)tt. mvd)c. §. 50. SKpjlif. 445
j?anben mxflkl)^ SSerbinbungen bon Siofenfreujern i^).
Sc me()r btefe mt;jlifd)en Sf^eigungcn fiel) uerbreiteten,
bcflü mcbr entbrannten bfe (BdniUijcoloQcn in bitterem JQa^e
gegen biefelben 20), unb gegen ?ÜIc, nje(cl)e irgenbwie fid?
benfelben juäuwenben fd;ienen, ober aucb nur mcbr burcb
SBecfung beä frommen ®efübl§ alä burcl; tbeologifcl^e ©cbos
lajiif für baä dl^rijlentbum ju wirfen fuc^ten 21). So()
traö wegen beö [. g. Pieiismi öorgegongen / Xmj^ftb. 1700. 12.,
®. 18 üon 2fnbveQ : »Sd^ öor meine ^erfon odjte feine ©djriften
fo i)0(!t), baf, »renn id) einen 9Jtam\ gur fflefferung unfcrer JCirs
d)en auö bem ©rabe mieber ccwecBen unb t)ei-oorbringen fönnte
ttnb foUte, e6 oieUeid^t oiet 9tad^benfen6 b^börfen würbe, ob ict)
einen anbern öor i^n bar^u ju erwäljten i)ätte.<-i
19) ©c^on 3(nbreä in f. Reipublicae chrislianopoHlanae descriptio,
Argentor. 1619. 12. p 30 fpitd^t oon impostoiibus, qiii se Ro-
seae Crucis fratres mentirentur. S- ®- ©emier unparteiifcl^c
(Sammtungen jur >piftorte ber Stofenfreujer, 4 ©tiidPe, Ceipgig
1786—68. 3- ®- S3uf)(e über bcn Urfprung u. bie oorne^mj^en
©djiiffale b. Orben b. Siofenfreujcr u. (Freimaurer, ©öttingen 1804.
g. SfJicolai'ö SBemerfungen über bie ©efdjicJjte u. Urfprung bei*
SfJofenfreujer unb Freimaurer, SSerlin 1S06.
20) SSgl- u. a. ««icol. ^unntuS (^rof. b. Sf)eot. in SBittenberg, f.
1623 Supertnt. in ßübecE f 1643 ) d)rijitl. SSetvadjtung ber neuen
^aracelfi[c^en u. SBeigelianifdjen St)eologie, SOSittenberg 1622 (ogt.
5«ic. ^unniue o. Ü. ß. geller, Sübecf 1843. ©. 35)i Theod.
Thummii (^lof. in Tübingen f 1630) iinpietas Weigeliana, h. e.
necessaria adinonitio de CXX erroribus novorum prophetarum
coeleslium, quos a Val. Weigelio nostra haec aeias dicere
coepit Weigelianos , Tubing. 1622. 4. Jo. Gerhardi disputa-
tiones iheologicae , in quibus gloria Dei per corruptelas Wei-
gelianas labefactari oslenditur, in bejf. Dispitt. theol. p. 815.
21) J. V. Andreae oratio tnaitgiir, Tubingae habila p. 86.
(2(rnolb'ö Äird^en^ u. Äe^erijift. Z\). 2. 33. 17. Sap. 17. §. 50)
!tagt, bag ber ©atan alle biejenigen mit ber SSenennung Söetgelias
ner befubetn wolle, weld)e in ber ©ottfeligfeit unb Äird)eniud;t
einen ©rnfl ermiefen, fo baß eg fafl nid^tä mel)r l)clfen wolle, man
446 mmU ?)enobc. ?rbfd)n. I. m. 1517—1648.
2(rnb (na6) einanber Pfarrer in SSabeborn im Znl)alti\ö)en,
in £lueblinburg, 5Braunfd()tt)ei9 , unb ©iSleben, feit 1611
©eneralfuperintenbent in delle f 1621) 22), obgleid) ein Wlaxi
tprer lutberifcber 9Jed)t9ldubi9!eit 23) ^ unb üon treitreid)cnber
SBirffamfeit für Icbenbige grommigfeit, mupte feine S36d)er
üom wabren Qi)xi^mti)nmc , alö an jene 5i}?9fiifer onflingenb,
bart angegriffen feben 24) , unb biefe 2(ngriffc erneuerten fidb
möge feine Unfd)ulb unb £)rtf)obü):te aud) nod) fo llätüö) benseifcn
Knnen. 2)erfe(be in b. Alethea exul. p. 326 : »SSSec je^t ein
red)tfd)afeneö ßeben fud^t, bec wirb ein (5ntt)uf{aft, ein <Sä)tOin<$:
felbianec, ein SBiebertäufec gefd^olten.«
22) Si)ri|lian ®erber'ö v^ijlorie ber SBiebcrgebornen in ©ad^fen
(4 Zi). 2)reäben 1725) II, 210 u. S- g- ©au^e'S Jfntjang boju,
;,: eine auti)entique unb cöUige historiam Arndianatn in [id) haltenb,
baf. @. 263. Soi;. Jxnit, ein bioQtopijifdjer SSerfuc^ o g. 2(rnbt,
^reb. in SSectin, SScrlin 1638. £). 2Be^rl)an'6 Cebcnsgefd^idjtc
So£)ann 2(rnbt6/ ■^ambut^ 1848. //. L. Fertz de Jo. Arndlio
ejusque libris de vero Ckristianismo ( ©öttinger ^reißfdjrift)/
Hannover ae 1852. 4.
23) f. oben §. 41. not. 13.
21) Saä cr(Ie SSud) erfd)ien Sraunfd^weig 1605, alle Bier a5ud)ei'
n)a|)rfd)einl. imx^ 1609. ®leid) nad) feinem (5rfd)eincn njurbe baS
crfle S3ud^ con einigen SoUegen 2(i-nbe in SSraunfd^weig angegrif;
fen, treil e6 bie Stec^tfectigunggletjce burd^ ju jlarEcS Springen auf
gute äßerfe entjielle, it»eil eg let)re, bap bie ©laubigen nod) in b.
3cit bie SSoUfommen^eit erlangen müßten/ unb eerbäd^tige S^ebenö;
arten Slaulerg, SßäeigeB u. f. ir». gebraud)e. Slaij^ljer gab baö be;
fonberä ju sBefd)ulbtgungen SSeranlaffung, ba^ 2(rnb 12 Sapitet
auö aBeigel'S ©ebetbüc^lein in ba6 2te S5ud) al6 6ap. 34 aufge;
noflimen l)atte, ungead^tet er »erftc^erte, er f)abe nidit gciruft, bap
biefeö (bamalä bloö l)anbf(^riftlid} umlaufende) SSud) oon Sßeigel
fei), unb ungeadjtet biefem 2(bfd)nitte feine 3rrtf)umev nad^gerciefen
werben tonnten. aSorjüglie^ würbe 2trnb nad) f. Äobe angegriffen
in ßucaS Öfianber'g (Sanjler unb ^rof. in Siibingen) tl)eot.
SSebenfeU/ n)eld)ergeflalt 3. 3Crnbenä \üat)re6 Sf)ri)lentl)um nad^ "iin:
leitung "ot^ ^eil. SOSortö ©ottel anjufef)en feij, SSiibingen 1623.
ZI). IL 6. III. 2uff)ec. Äirrf)C. §. 50. «0?#ie. 447
baä 17te Sfl()r()unbevt Ijinburd) befto ftiuftr, je mef)r jene
S5iute»; t'er Srofi unb bie 3uflud;t alfer frommen @emiit{)er
»vurben. ^oi). @erf)arb fonntc felbfl burd) feine aii^c--
jeldjneten bogmatifdjen ßeiftungen 25) feine crbaulicljen ©d;rifs
tm nidjt gegen ben SSorwmf ber Wl\)^if fd}ii^en26); unb fo
burfte in biefer Seit Sf^iemanb über einfeitige^ SSerflanbegdjri;
jlent^um flogen, unb fid) ber ®eful;iaf^rad)e ber nlten ^\)i
ogl. Rupertus Meldenius (§. 42. not. 6) ^ii Cücfe ©. 141: Cum
gemitu et lachrymis experiuntur (pii ac boni viri), sanctum
illum virum, et de Ecclesia Dei praeclarissime meritum, Jo.
Arndium, imo Angelum Dei, missum ad praedicandam poe-
nitentiam adhuc semel ante novissimum diem , tarn immanibus
conviciis proscindi, et tot contumeliis atfici , atque adeo de-
terrimariim haereseon tnaculis conspergi. — Proh summe
Deus, quo hae res tandem sunt evasurae! Snbeffen fanb er
ntd)t wentgec SSert^eibiger al6 ©egnec. SSgl. Apoloyetica Arn-
diana, ©d)ii^brtefe juc djvtjll. @()renrettung 3ot). 2(rnb6, SfipaiS
1706. G. B. Scharff supplementum historiae litisque Arndia-
nae , Willenb. 1727. aBald)'6 SJeligionel^ceitigfeiten ber lutf).
Äird)e III, 186. V, 1131. g. 2Crnbt ©. 64. 151. 203.
25) f. §. 48. not. 23.
26) ein SSevAeid^ni^ berfelben f. Vita Jo. Gerhardt, quam expostät
E. R. Fischer, Lips. 1723. p. 437. Unter benfclbcn oerbreiteten
jid^ befonberS f. Meditationes sacrae , Jenae 1606 , Schola Pie-
talis b. i. d)riftl. Unterrtd^tung jut ©ottfeligfeit, 5 Sudler. Sena
1622. 23. itt 12. u. f. ^ofliUe (§. 49. not. 11 ). 3n einem SSriefe
an 3£rnb 1620 Hagt ©erwarb {Fischer p. 505): Nee mihi par-
cunt, sed in publicis concionibus eorum errorum peragnnt
reum , qui ne in mentem quidera unquam mihi venerunt. Unb
onberSnJO {Fischer p. 177) :
Qui Studium hoc aevo pietatis graviter urget,
Et sopliias partem tractat utramque sacrae,
nie Rosaecrucius vel Weigelianus habetur,
^t nota turpis ei scribitur baerescos.
De me non verita est virosa calumnia id ipsum
Spargere, et bis nugis conciliare fidem.
448 fßktU ?)enobe. 2i:bfc^n. !. «8. 1517—1648.
|!ifer naf)ern, oI;ne felbjl aB Wl'^^ihx t)erbdd)ftgt ju wers
ben 27).
27) ^f). 5. ©pener'6 »üacf)aftt^e (Srjcif)lung befTen türtö wegen beä
f. g. Pieiismi in ®eutfd)lanb oor einiger 3eit DOtgegangen , lim:
iiexi. 1700. 12. ®. 13: »2rifo ^aben um beö Siferl tniUen in bcr
Hebung bcä (Si)ü[tenti)um€ , unb »regen SSejtrafung bec öffentlid^cn
2}?t56räud)e unb Safler oieleö leiben muffen D. 3Cnbr. Äe^ler,
Superintendens ju ßoburg (f 1643), 2). "Ktn. SOlenge ri ng.
Superint. ju ^aUe (| 1647), D. So^. «WatttjeuS SDJcpfart, ^rof.
11. ^a|!oi- ju (Scfurt, gegen raelctifn faft bie ganje SKenge ber ®e=
(ef)rten wegen [einer öffentlid)cn Älagen über ben oerberbten 3u=
jtanb ber Ijo&en «Schulen, bie er 1636 {)erauSgegeb?n (Pennalis-
mus ob. Erinnerung o. b. SBiebercrbauung b. acab. Siiciplin
- . 1634. 4.), D. 3o(). Sc^mib, "Profeffor unb ^raftbent beS Äirdjens
';' conoentä in Strasburg (f 165S), D. Suftug ®efeniu6, Gene-
ral. Superintendens be§ gürftentljumö ^onnooer (f 1671), D.
®al. ®laf|tu§ (t 1656 f. §. 48. not. 24), welcher bn Witten,
memor. Theol. dcc. 9. n. 3. p. 1216 bie obige SSerfe D. ©er;
{jacbo gegen feine Söibenoärtige, fo if)n a\iäj mit bem 'Ktinci)n beg
SDSeigelianigmi befc^werten , oor ftc^ tt)ieberf)olen miifTen, unb unter
ben Siürnbergifdien 3of)- ©aubcrtuS (^af!. ju ©t. ®tbal\) f
1646) mit feinem 9kcl)fürger 5of). SOJid). Silbern (f 1669), ber,
weil bie Säfletung fonf! feinen ©d^ein an if)m finbep !onnte, bo^
er mit anbern f)eftigern jum 8Serbammun96urtf)rit nid^t fo leicht
ftd^ üeriletien wcUte, ben 9famen eine^ Spncretifren oon 3an!füd;ti=
gen Seuten tragen mufte.« Gr beruft ftd) üoräiigtid) auf Jo. Sau-
berti theoloiji vmbra delineata a Jo. Val. Andreae, Lune-
burgi 1647, in weld^er 2{nbreä «bie ^iftorie [eineö ßebeng, ben
bamatigen Äirdjenjuftanb, be6 lieben TOanneß TTnfdjläge, Jßornel);
men unb SSegegniffe befdireibet,« unb tl)eilt aus biefer (gd)rift ein
ISjigereö Btüd mit. gerner ®. 19: »2Iber aud) nod) ber 3eit i^at
fid) nic^t bie Sadje felbfl, fonbern nur bie ^crfoncn abgenjed)felt,
meld)e mit güttlid}em Sifer ent^ünbet über ba§ oerberbte 8eben
mitten in unferer Äirdien offentlid) gefdjrieen, fonberlid) aber i>a$
neue ©oangelium, weld^eö ber berühmte 3f{ofiocfifjj[)e S{)eolo9uS
D. ^auluö SarnooiuS bereits 1624 angegriffen (De novo evan-
gelio orcit. »riebcvgebrudt in J. G. Ffeiffer variorum auctorum
Zf). IL 6. III. euong. ^. §.51. ^neben§bemuf;un9cn. 419
§. 51.
^ri eben öbemii jungen.
(S, S33. ^cring'ö ®ef^. b. ftrd)t. UnionSoerfud^e feit bec Siefotmation
2 S3be, Seipjig 1636. 38. Qi). @, 9ieubccEer'ö bie ^aitpt;
tjerfud)e jur ^'acification bec eoangelifi^jprotefl. ^ixä^e 2)eutfd}s
lanbe, Seipsig 1846.
£)ie ©paltungen unb ©treiftgfeitcn jwifcljen ben ücrs
f^iebenen Äirdjen waren bem ©eifle beö 6()rijlent^um§ fo
juwiber, unb äugleid) ciud) in politifäjev Sß^iii)ünQ fo be^
benüid), ba^ fortn)d|)renb SSevfucIje jur Hebung berfelben ge^
macbt würben.
2fucb hd ben erjlen Uniongüerfud^en gn?tfd)en ber fatf)Os
ltfd[;en unb ben au6 ber Sieformatton hervorgegangenen Äi'r;
eben fam man jwar fatbod'fdjer (Sdt§i ben ^rotejlanfen mit
ungewobniicber 9^acbgtebigfetf entgegen i): aber erjt gegen t)a^
miscellanea theol. Lips. 1736. p. 909), unb ge^etget fjatte, ia^
CS bie Urfad^ alleö Sammerg, fo bie ganse Sfjrijlen^eit iiberfdjwem;
mct, fet)e. « ^uv (grläuterung bie quo Sarnooä Siebe überfe^te
©teile: »®al neue unb falfd^e ©üangelium ift bie leere Sinbilbung
üon (5()ritto, ober Srrmeinung oon ber ®nabe unb SSarml)ergigteit
dJotteS, bie nid)t qu§ ®ottc6 SBort i)ntommt, fonbern auö bem
gef)eimen Siati) beS gürficn ber ginfternt^, — barinnen berfelbe
gcei()eit öon ©iinben unb ©trafen, unb bie ©eligFett Derfprid)t
"Küen, bie ben äufertidjen ©ottegbienfl leil^en, unb baS wa'^te
6^riftentf)um (ob ftc eg fdjon mit bem ^^eraen oerläugnen) mit bem
SCdunbe benennen/ aud) burd) fold^e leere ginbilbung baroor .]()alten,
bap alle bie ®üter, roeld^e allein ben rvai)xm unb be{)arrlid)en
©laubigen üerl)eifen ft'nb , aud) ifjnen, ob ffe wol in feiner inner*
lid^en S5u^ jlel)en , fonbern allein eine au^erlid^e unb l}eud)terifd)e
Sup an fid^ jeigen, juge^ören.« 23gl. SBolc^'ö SKeligionSpreit.
b. lutf). Äird^e IV, 1060.
1) ©0 in 2Cug6burg 1530, f. 2lbt^. 1. §. 5. not. 135 baö Sie:
gcnöburger 3nterim 1541, baf. §. 7. not. 41} baö 3Cug6bur=
ger Interim 1548, baf. §. 9. not. 3.
@ i e f e l e V ' ö Äird^engcfd^. sr Sb. 2e ILbtttl 29
450 SSicrte ^enobc. Wc^n. 1. S5. 1517—1648.
ßnbe beö Srlbentinifc^en ßoncilä, a(6 t>a§ vöerfa^ren beJTels
ben bie ©pattung un()eilbar ju mad)en broJjete, fing man »on
einigen Seiten ^er an, ben einjig Erfolg ücrfpredjenben 2Beg
ju erfennen, weldjen bereits Sra6muä bejeicbnet hatW^).
^k Äoniginn SJegentinn üon granfreidj, Gatfjarina oon
5i}?ebici§, empfaf)! bem Zapfte (1561) burd) 2£bfcl)affung öon
SKiSbrdudjen unb Jöereinfac^ung ber 2e(;re jur SSerfoIjnung
ber Parteien f)inäUtt)irfen 3); Äaifer gerbinanb legte ä^nlic^e
2) Erasmiis ad Matth. 11 , 30 f. S3b. 2. 216(1). 4. §. 154. not. w.
Ejusd. epist. ad Jo. Carondiietum, Archiep. Panornntanurn
dd. Jan. 1522, öor feinec JTu^gabe be€ Hilartus , Basti. 1523 u.
in fctnec SBrieffammtung Hb. 28. fp. 8: ßr flogt t)ier über bie
curiosas, ne dicam impias quaestiones, über bie periculosam
curiositatem auf bem ®ebiete bec SJjeologic, unb crmatjnt bogegen
bie moralifc^en gorbetungen beö 6{)tiftent^umä met)r in6 2(uge ju
faffen. Summa noslrae religionis pax est et unaniroitas. Ea
vix constare poterit, nisi de paucissimis deßniamus, et in
multis liberum relitiquamiis suum cuique Judicium: propterea
quod ingens sit rerum plurimarum obscuritas, et hoc morbi
fere innatum sit hominum ingeniis , ut cedere nesciani simul
atque res in contentionem vocata est, quae postquam incaluit,
hoc cuique videtur verissimum, quod temere tuendum susce-
perit, — Imo hoc demum est eruditionis theologicae, nihil
ultra quam sacris literis proditum est definire, verum id
quod proditum est bona fide dispensare. Multa ptoblemata
nunc rejiciuntur ad synodum otxov/i.ivi'tiriv : multo magis conve-
niebat quaestiones ejusmodi in illud rejicere tempus, cum
sublato speculo et aenigmate videbimus Deum de l'acie.
2tlSbonn mad^t er auf bie eigentl)ümlici^en SKctnungen beö ^eil >^is
lariu6 aufmerffam, welche je^t für Äe^ereien gelten, jum SSctüeife
wie noc^fict^tig bie alte Äirc^e gegen [olcl)e 2(bn)eid^ungen genje=
fen fer).
3) Tibtf). 1. §. 22. not. 4. ögt. G. Cassandri epist. 37. ad D.
Ximenium, 1561 (Opp. p. 1131): 3n granfreid^ [et)en brei ^ars
teicn, ^apijlen, Hugenotten: Tertio loco est ordo moderatorum
et paciücatorum, qui et corrigenda nonnulla in Ecclesia
ZI), n. (5. III. e^ang. Ä. §.51. Sviebenöbemü^ungen. 451
ajovfdjlrtge bem ßoncilio üor (1563) ^), unb oeranlapte, al§
biefelben unbeachtet blieben, bte fatbolifcben Sbeologen griebs
rid) (StapbPf"^ ^)/ ©eorg SBiceh'ugß) itnb ©corg ßaf;
fanber ju buvdjgreifenbcn ©utactjten, um, xim eä fcbien, bie
gen)ünfcbte Jßereinigung ivenigfienö in feinem Sanbe 3U Otan^
be ju bringen, würbe aber barin burcb ben £ob gebinbert
(f 1564). SWerfwurbig war befonberS ßaffanberg') ^üU
agnoscunt, neque tarnen importunitatem novelloium (ut vo-
canl) concionatorum approbant: hi quaerunt consilia, quibus
Eccleäia ad norraam divinao Scriplurae et Ecclesiae priscae,
quam minima fieii potest mutatione, et retentis quoad fieri
potest antiquitatis reliquiis, constituatur , et utraque pars,
vel certe qui in utraque parte saniores sunt, ad cliristianam
concordiam et unionem reducantur. Hujus sententiae et ani-
mi sunt Rex Navarrae, et Regina mater , Episcopus Valenti-
nus, — Cancellarius Regni Hospitalius dictus, optimi quoque
et praestantissimi ex regiis consiliariis , et inter eos vir do-
ctissimus — Paulus Foxius, ex Sorbonicis praecipui Espen-
caeus, et Salignacus Abbas, nee abhorret ab bis Cardinalis
Lotaringus. tiefer t)abe in einem SdeligtonSgefprät^e gefagt/ sc
libenter compromittere hanc controversiam arbitrio Ecclesiae
priscae, seu Fatrum quingentorum a Christo annorum , reli-
quis qui insequuti sunt annis haud gravatim renunciaturum.
4) [. unten §. 57. not. 4.
5) Uc&er it)n [. §. 39. not. 9. @. ©d^rift: Ad Imp, Ferd. I. de
reformanda Ecclesia consilium , 1562, in Schelhornii amoenit.
II, 499, will befonberS SSerminbccung in SJiadjt beö 55ap|te6/ unb
bec tlte\ä)t^ümn unb ?)riotlegien beö ÄlecuS.
6) Ueber il)n f. §. 30. not. 3. Seine Via regia s. de controver-
siis religionis capitibus conciliandis sententia, auf 2fufforberung
beS Äaiferö gerbtnanb gefd^vieben, aber erft SOJaicimiüan II. 1564
überfenbet (am befien in G. Cassandri et G. Wicelii de sacris
nosiri iernporis coniroversiis , ed. H. Conring, Heimst. 1659.
4.), entf)ält einen furjen 2(brtf bec iei)xe , unb SRad^weifung in
abjufd^affenben SKiöbi-äud^e.
7) Uebev i^n f. §. 30. not. 3. Cass. de officio pii viri in hoc
Ecclesiae dissidio, 1561 biird) bie SBieberoevfamnUung beö ßon=
29^
452 SSicrtc ^cciobe. Jfbfdjn. 1. SJ. 1517— 1648»
adjten, in treM;em bie 3uru(!fiif)run(j ber ge^re auf i^re urs
fprimgh'cfee @infact){)eit alS SSebinguncj ber SSereinigung em--
cil6 ü- Stibent oeranla^t/ in 6. Cassandri opp. {ed. Jo. Corde-
sius), Paris. 1616. fol. , p. 781. »gl. p. 763: Eara doctrinam
ut veram et catholicam habendani esse judico , quae sacris
lileris est expressa; deinde, quae ex mente et intelligentia
earundem literarum ab ipsis usque Apostolorum temporibus
est tradita, et per successionem ad nos usque derivata; qua-
rum utramque pari fidei integriiate amplectendam duco. Ter-
tio loco est, quae ab omnibus Ecclesiis, vel majore certe
parte, est recepta , et probabilibus rationibus e sacris literis
confirmata. — Quarto loco quaestionum quoddam genus est,
quae neque tarn claris Scripturae teslimoniis, neque tarn anti-
quo et magno consensu Ecclesiae nituntur, tarnen posteriori-
bus temporibus in hac praecipua occidentali Ecclesiae parte
institutae et receptae sunt: quae cum divinis literis manifeste
non repugnent, in earum confutatione neque pugnaciter agen-
dum, neque ea de causa Ecclesiarum pacem perlurbandam
puto. Quod si sententia aliqua, jam omnino recepta et tir-
mata, minus probabilis videatur, de ea tarnen non passim et
odiose contendendum, sed cum eruditis et moderatis viris placide
inquirendum et disceptandum exislimo. Quae autem certorum
hominum quamvis doctorum probabilibus disputationibus asse-
runtur, ita ut alii aliter de iis sentiant, liberam cuique quid
velit sequendi potestatem esse constat. Si quae vero senten-
tiae et divinis literis et veteris Ecclesiae traditioni adversae,
et per errorem vel imperitiam, vel etiam ambilionem postre-
mis bis et corruptissimis temporibus invectae videntur, eas
ut sarmentum vitandas et cavendas non nego: sie tarnen ut
privato homini temere apud quosvis de iis contendendum non
pütem, ubi certa offensio , profectus et utilitatis nulla spes.
Itaque prudentiam christianam hie adhibendam , ut non te-
mere et passim ubique dicas quicquid sentias, neque tamen
unqitam dicas contra quam sentias: ubi vero gloria Dei vel
proximi utilitas postulat, libere et constanter dicas quod
sentias. p. 788: Omnes ii, qui ob reprehensionem nonnuUo-
rum abusuum initio rejecti, conscientiae impulsu in ratione
Sb. II. 6. III. eüang. Ä. §.51. ^ri'cbcngbemö^ungcn. 453
pfol)Un unb Dcrfucl^t würbe. 9?ad()bcm burd) baS doncilium
üon STrlbent bic ße^rc unb SSerfajTunc) ber fatjjolifcben ^ixä)e
docendi et forma ministerii aliquid immutarunt, ab Ecclesia
defecisse dicuntur, et inter haereticos et schismaticos nume-
rantur: videndum est, quam id recte et juste fiat. Ecclesia
enim Christi caput est et corpus; a capite non receditur, nisi
per falsam et Scriptiiris sacris dissentaneam de capite Christi
docirinam; a corpore vero non per quamvis rituum et opinio-
num diversiiatem, sed per solam cariiatis defectionem. Quare,
ut ante quoque dixi, qui recta sentenlia de Christo capiti
junguntur, et caritatis et pacis vinculo, etiamsi opinionibus
quibusdam et ritibus discrepent, reliquo Ecclesiae corpori
connectuntur, nullo modo ut schismatici et ab Ecclesia alieni
habendi sunt, etiamsi ab alia Ecclesiae parte potentiore et
gubernationem obtinente rejecti, et ab eorum societate et
communione separati videantur. Neque enim quaevis rejectio
et separatio schismaticos facit, sed initia separationis et
causae spectandae sunt, non enim separatio facit schisma,
sed causa, p. 791: Quicquid igitur in utraque hac Ecclesiae
parte, sive ea antiquo nomine cathoiica, sive nuper nato
evangelica nuncupatur, integrum, sanum, doctrinae evange-
licae et apostolicae traditioni consentaneum invenio, id ut
Christi Ecclesiae proprium veneror et amplector: eamque
Ecclesiam, quod in fundamento verae et apostolicae doctri-
nae, quae brevissimo illo fidei symbolo continelur , consislat,
nee impio schismate a reliquarum Ecclesiarum communione
se separet, veram Ecclesiam, veraeque Ecclesiae et catholi-
cae Ecclesiae Christi membrum «sse judico. — Neque ad
lianc unitatem catholicae Christi Ecclesiae divellendam et
distrahendam, caeremoniarum aliquot et quaestionum diversi-
tatem valere pulo, modo in fundamento fidei cum capite
Christo, et in sincera caritaie cum corpore ejus, quod est
Ecclesia, communio et societas retineantur. G. Cassandri de
articulis religionis inter Catholicos et Froteslantes coutrover-
sis consuUatio ad invictissimos Itnpp. Ferdinandum I. et
Maxim. II. ejus successorem, 1564 {Opp. p. 893. G. Cass. et
G. Wie. de sacris nostri lemporis conlroversiis libri cura
454 mkxk ^ei'iobc. ?rbfcf)n. I. 5S. 1517—1648.
neu befeftigt war; fo fonnte fat()onf(ber ©ettg t)on einem
fSlad)Q(bm in Der Sef)re mö)t mel^r bie 9?ete fetjn: bie fKelu
H. Conringii, Heimst. 1659. 4. p. 1). @r legt bie Jfugöb. 6ons
feffton äum ©runbe : übec bie ©runblage feiner üermittelnben
SJorfc^Iäge f. bie Praefalio: Divina Sciiptura, tanquam certis-
sima quadam regiila, veteres in controversiis , quae stalim
post Apostolorum discessum extiterant, dijudicandis usi sunt:
sed saepe in his contentionibus evenit, ut de sensu et intelli-
gentia harum divinarum literarum non conveniret, ac non
paucae controversiae oriae sint, quarum in iis divinis literis
non tarn certa et aperta explicatio reperiebatur. Quare sem-
per necesse fuil ad consensum universalem vetustissimariim
Ecclesiarum, tanquam ad publicum et firmissimum testimo-
nium vivae apostolicae doctrinae et verae scriptorum aposto-
licorum intelligentiae provocare, quod et hodie usu venire
videmus. Quare longa et perlinaci contentione huc tandem
venlum est, ut ea quoque pars, quae nudis Scripturis niti
hactenus visa est, nunc universalem hunc antiquitatis consen-
sum »sque adeo non aspernetur, ut etiam in nonnullis gravis-
simis quaestionibus summum causae suae firmamentum in ea
collocent: id quod multis et clarissimis scriptorum illius par-
tis testimoniis probari polest. Elucet autem hoc publicum
Ecclesiae testimonium maxime in iis scriptoribus aique scri-
ptis, quae fuermit ab aetate Constanlini usque ad aeialem Leo-
nis vel etiam Gregorii. Quare ex ea forma atque descriptione
Ecclesiae, quae fuit iis temporibus, aptissimum exemplum
proponi poterit, ad quod controversiae omnes de religione,
tum in doctrina tum fn caeremonii?, referri possint. Cur au-
tem hujus temporis exemplum potissimum proponendum ?if,
multae sunt causae. Primum quia tum per varia certamina,
erdditissima scripta, et gravissima Concilia praecipuae omnes
de summis religionis nostrae capitibus controversiae diligcn-
tissime et fidelissime pertractatae et disceptatae fuerunt. —
Deinde quia ea aetate Ecclesia, quae hactenus servituti tv-
rannidis fuerai subjecta, tunc per Universum fere orbern liber-
tati fuit restituta, optimaque ratione ut illi sfatui convenienti
administrata. Itaque illi aetati maxime cum conditione Ec-
ZI). II. 6. III. @oanc;. Ä\ §.51. Sviebenöbemu^ungen. 455
gionögcfpvaclK, vodöje au^ üerfclji'ebenen ©rünben üeronjlattet
würben, blieben citele SSerfudjc bie ©egner Deö S«'rtf)umg ju
überweifen ö); bie (Bd)vitte, weldje einige Protestantin d)z gürj
ffen t{)aten, um burd|) ^(enberungen in i^rer Canbeöfirclte ber
fat&olifrfjen Äircf}e entgecjenjufommen , wirften hei if)rem pros
teflanfifd^en S3ol!e nur Erbitterung, oljne fati)onfc^er <Beit^
irgenb ein bie Ce^re berü()renbeä äugejlonbni^ ju bemirFen^);
bie gonj auf ßaffanberS Sbeen rul)enbcn SSorfdjIdge be§ 9)?ar;
cug 2rntoniug be 2)ominiä, Erjb. ü. ©palatro (f 1624)i<'),
blieben o{)ne ciOcn Erfolg.
clesiae nostrae tempestatis convenit. Ad haec quia ea aetate
sanctissimi et doctissimi antistites extiterunl, qui acceptam
per maiuis a majoiibus indt; usque ab Apos(olis docirinam
fideliter conservarunt, et Ecciesiis summa fide et diligenlia
tradiderunt, et ab omni ambilione, avaritia, inscitia, quibus
postea Ecclesia tantum non oppressa fuit, longissime abfue-
runt. — Quapropter cum utraque pars universalem illum an-
tiquitatis consensum, qui maxime in ea aetate, quam diximus,
cernitur, tanquam certissimum testimonium evangelicae et
sincerae doctrinae amplectatur, magna jam via ad concordiam
et pacificationem aperta esse videtur, modo utrinque hostilem
animum et odium exuant, et christianae caritatis effectum
induant, deinde fidera servent, et quod aequum est praestent.
8) 3n S'eutfcl}lanb bie üon bem SO^arfgrafen Sacob o. SSaben in
SSaben 1589, unb ©mmenbingen 1590 oeranlapten ®e[präd^e
(f. libti). 1. §. 11. not. 26), unb i)a€ t>on bem .^er^oge SOüajcimis
lian oon SSatern unb bein ^fal^grafen ö. Steuburg oeranfialtete
goUocjuium in Sicgenöbuvg 1601 (\ia\. not. 32). 3n granf;
reicf) bie ©efprädje in 9?i6me6 1599 unb in gonta i ncblcau
1600, unb bie oidfäUtgcn 23crf)anblun9en 9Jtd)elieu'ö mit ben 3ies
fotmirten, f. |>ering 1, 388.
9) @o 2oi)am\ III. in ®d}»eben feit 1571 (Ubti), 1. §. 18. not.
15 ffO, Sacob I. unb (Sari I. in Snglanb (oben §. 29).
10) (Sv flof) 1616 nad) ßonbon , würbe @cifltid)er ber ©piffopalJivdje,
unb fd^vieb bafelbft fein gvofeö SBcrE De republica ccclesiastica
Hbb. X. (2 Tom. Lond. 16! 7 u. 20. foL cntt)aUen nur Hb.
456 SSiccfc ^enobe. Zh\6)n. 1. §8. 1517—1648.'
Sn t»m (Btxeiüo^hiten im ^ut^exanex unt) Sfefot*
mi'rten l)ielUn bte k^texn f!et§ bfe 2(nfid)t feji, bap betbc
S!f)eile in bem SGBefentlic^en bev Stf)re übereinftimmten, ba^
ftß bie abweicbenben SO^einungen gegenfeitig bulben, gegen bie
ÄatI;o(ifen aber gemeine (Sacbe madtjen müßten, unb Swingli
be,^eicl)nete juerj! bicfeö njünfcbenöroertbe SSerbaftnip alS ay/-
y.grjxiafiög u). S)ie f!rengen Cutberaner faben aber in ben
abweicbenben ßebren ber 9?eformirten feetent)erberblid;en Srt;
tbum, unb bie§ «jurbe nacb ibrem ©iege über bie ben ?Re;
formirten geneigten ^bifippif^^n tk allgemeine lin\id)t ber
lutbevifcben Äircbe. £>ie polnifdjen Sutberaner ^atUn ficb
I—VL, nad)9ebcudft T. I. Heidelb. 1618, T. //. Francof.
1620. /^o/. 25aau fam T. J//. Honou. 1622. {Francof. 1658)
cnt{)altenb ^26. F//. u. IX.) (St Itep ftd} 1622 nad) S?om äurücf=
torfen, unb ftaxh 1624 im ©efängnifTe, fein Äövpcr würbe »er;
btannt. cf. J. IF. Jaegeri liist. eccl. et polit. saeculi XVII,
I, 242. Gabr. Barihol, Gramondi hist. Galliae ab excessu
Henrici IV., Amst. 1653, Üb. III. p. 186.
11) Zwinglii epist. ad verbi ministros Basileenses, 5. Apr. 1525
(Opp. VII, I, 390): Tentamur nunc haud contemnenda tenta-
tione, pu(a ipsiiis Eucharistiae discussione. Quae res plane
non tantos tiimultus dabit, quantos quidam spcrant , si modo
cvyx^tjti^d/Lwv fecerimus, h. e. in dimicatione consensum: quem
quä<:ü...n infirma et imbcllia alioqui animalia dum faciunt,
crudelissimos hosies sie terrent , ut nihil ab eis mali patian-
tur. 35ann SSucer 1531 f. oben §, 35. not. 23. Melanchthonis
responsio ad criminaliones Slapliyli et Avil, Vileb. 1558, init.
{Opp. IV, 813): Intuens Ecclesiarum nostrarum vulnera, cum
pro.pter alias causas multas ingenti dolore afficior, tum vero
eo magis crucior, quod occupali intestinis bellis non stude-
mus vel ovyyiqriTiafiw , ut olim dicebatur, nos adversus commu-
nes hostes conjungere. Saepe etiam in querela de nostris
dissidiis Demosihenis epistolam recito , in qua hortatur cives,
ut deponant domestica odia et sese conjungant contra exter-
no« hoste«.
Zf). II. 6. III. ©üang. Ä. §. 51. Sricbcnöbemu^ungen. 457
jwar unter ©inwirFung be6 SQSittenbergifdKn ^^ilippiömuS
niif bcn bortigen Sieformirtcn iinb mal)vi[d()en S3riiberu in
©enbomir vereinigt (1570) '2): nad)bem aber in ber ßon--
corbienformel bie jlrengere Partei ben ©iccj gewonnen ijatU,
würben ftc burd) bcutfci)e Einwirkungen üeranlapt, üon ber
Union jurüifjutretcn ^^).
£)ie Svcformtrten blieben and) nacbber meijlcnä ju einem
.Kircbenfrieben mit ben Sutbernnern unter Sulbung ber btU
berfeifigen CKeinungen bereit: t)k ©pnoben ber franjofifdb
reformirten Äircbe flrebten in tiefem ©innc lange ^dt
l()inburcb ^cn Sutberanern entgegcnjufommen >4): ben friebli^
d[)en ©eijl feiner SJJutte^fircbc fpracb auä) granciäcuö Sus
niu§ (auö SSourgeö, ^rof. in ^eibelberg, bann in 8et)ben
12) f. "Kbti). 1. §. 15. not. 20 ii. 21.
13) Sicfe ©inwirhingen rcurbcn feit 1582 fid^tbav / D. E. Jablonski
hist. consensus Sendomiriensis, Berol. 1731. 4, p. 95. Tiüä)
()ier prebißte ein {)efttget £ut^eranev Paulus Gericius in ^ofen/
auditores melius facturos, si ad Jesuitas, quam ad aliam con-
fessionem evangelicam Conseiisu Polonico receptam transeant
(Jablonski p. 95). 9tad) bem Sobe beä tut^erifi^cn ©uperintens
benten @ca6mu6 ©licjner 1603 befuc^tcn bie Cutt)evanef bie gemein*
famen ©pnoben nid)t mef)v p. 121.
14) ®ie 9'lationatfi)nobe ju Gap 1603, Aymon synodes nationaux I,
274, fprad; tf)ren SBunfd) auö, d'entrer en Conference et union
avec les eglises d'AUemagne (qu'on appelle Lntheriennes),
pour öter lo schisme, qui est entre elles et nous, unb befdjtoß
JU biefem ©nbe on bie reditgläubigen Uniocrfitäten in ®eutfd)lanb,
©nglanb/ ©d^otttanb, ®enf u. ©cban ju fdjretben. 6ö blieb bet
beifätligen 2(nttrovten (I, 300). Sacauf nat)m bie ©pnobe ju
Tonneins 1614 jenen ^lan wieber auf (f. §. 45. not. 6) , unb bie
©^nobe JU Vitre 1617 {Aymon II, 108) ernannte jur 23earbeis
tung beffelben eine Sommiffton: bec 2fu6gang bec arminianifd^en
©tccitigEeiten läf)mtc swav biefen UnionSetfer , inbeffen erklärte btc
©Qnobc JU Charenton 1631 iioä) bie Sutf)ccanet für redfjtgläubig u.
äum 2(bcnbma^le juläfftg (§. 45 not. 8).
458 m'mU Verlobe. 2fbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
f 1602) in feinem Stenicum is) o^ne Erfolg an§. Sn ber
lut{)er{fdE)en Äirdje fanben biefe SSemü^ungen um fo weniger
2(n!lan(}, al§ bicfelbe burd) i^re ©ntnjidPelung ber Se^ren üon
ber ^erfon ß^rijli unb bon ber ©nöbenwaf)! ft'd) noc^ weiter
Don ber reformirten .Sirdje entfernt f)atU, unb nB ber 2(bfaU
üieler beutfcfjen SanbeSÜrcfjen ju ber (entern, unb t)k nidjt
feiten Ijarte ä3el)anblun9 ber om 2utl)ert{)ume feft^altenben
©emeinben unb 5)rebi(jer bie Sut^eraner erbitterte. <Sd)on bie
©tjnobe ju ^Kompelgarb (1586) 1 6) ^d^tn bie ©rfolglofig^
15) Irenicum , t/e pace Ecclesiae catholicae inter Christianos,
guamvis diversos senlenliis , religiöse procuranda , colenda
atque continenda , in Fsalmis Davidis 122 et 133 meditatio,
1592 {Opp. Genev. 1613 2 Tom. fol. I, 677).
16) f. §• 42. not. 1. da würbe i)in übet 5 ^uncte bieputtrt: de
Coena Domini, de persona Christi, de templis pontißciis refor-
tnandis {bie Cutf}eianei- betjaupteten Acta Coli. Montisbell. p. 321:
Imagines, quibus historiae et res sacrae repraesenlantur, adia-
n. . phoron essej imagines, quae ad idololatriam prostant, abro-
gandas esse; templa et altaria, imaginibus minime idololatri-
cis exornata non diruenda, organa musica ex templis rion
eliminanda esse, dagegen bie SJeformirten: Usum picturae et
sculpturae in historiis sacris repiaesentandis, etsi per se est
dÖMtpo^oq , tamen magis nocere, quam prodesse, si in sacra
loca inferaniur, propter humani ingenii ad idololatriciim
cultiim propensionem : rausicen minime damnamus; sed ubi
cantatur harmonice quod mente non intelligitur , res ipsa
ostendil, quid inde consequatur, nempe ut paulatim magna
pars cultus Dei in caiitiunculas mutefur, et non Dei verbo
mentes pascantiir, sed inanibus sonis aures mulceantur: quam-
vis .res per se sit dSiciq)o^oq, lapidcam structuram, quam altare
vocant, vel ligneam mensam communem habere in usu sacrae
Coenae dominicae; tamen probabile non est, Satanam unquam
potuisse Coenae dominicae sacramentum in illud horrendum
sacrificium denuo offerendi Christi commutare, si allaribus
christianae Ecclesiae caruissent); de Baptismo (bie Cut{)etaner
brt)aupteten p. 352: Baptismnm non Signum duntaxat, sed la-
Zf). 11. 6. III. ©uang. Ä. §.51. SnebcnSbcmii^ungen. 459
feit oUcr ^n'ebenSbemiilHmöcn. 711^ bie ©efa^r üon <Bdtm
t»cr Äatl)oIt!en juna^m , fu()(te itian bcfonberö in ber ^falj,
tt)ie wunfctjenSwertl) bcr ®yn!retigmu§ mit bcn Sut^eras
nern fcpn würbe: in biefem ©inne erfct)ien in ^eibelberg eine
SSermaljnung (1606) i»), börauf beö S)at)ib ?)areu§ (5)rof.
tn |)eiberfeer9 f 1622) ^venicum (1614)i5). Jßeibeg würbe
vacrum regeneraiionis vere esse, in casu extremo necessitatis
niulieribus licitum esse infantes baptizare. 2)a9e9en bie Sie:
formirten : aliquam latentem virtutem aliam arjuae (licet sacra-
mentali) adiibueie, quani sacramentalis significationis, existi-
mamus manifestam esse idololatriam j Baptismus pars est mi-
nisterii public!, quod est expresso Dei verbo mulieribus, imo
eliam ptivatis personis, interdictum) unb de praedestinatione.
17) Sreuijerjtge SScrma^nung ber pfäljtf^cn Äird)e on alle anbete
coangelifdje Ätrc^en in 25eutfd^lanb, 1C06 (aud) in ©olbafl'S po;
lit. 9{cid)6{jänbeln ©. 894).
18) D. Parei irenicum , s. de unione et synodo Evmigelicorum
conciliauda, Heidelb. 1614. 4., p. 66; Faciamus in re bona,
quod tribnnitius ille Prognostes Paulus Windeck (^anontcuö
gu SRardjborf, t)atte Eucj oor^er gefd^riebcn: prognosiicon fuiuri
Status Ecclesiae, opposilum insulsi cujusdam per Sueviam luthe-
rologi libro de signis ruituri Papatus) suis Pontificiis suadet
in re mala: Si , inquit, snperent Calholici, et ipsis cara esset
reipubiicae christianae salus, syncretismum colerent. Et nos
igilur pio syncretismo adversus communem hostem Antichri-
stum «tudia consiliaquc conjungamus, donec plenam illam con-
cordiam bonis omnibus desideratissimam obtinere queamus.
Neque mihi hie quisquam dixerit, ita licentiam quidvis cre-
dendi in religione qnaeii, Samari(anismum snaderi. Absit a
viris bonis tam inconsiderafa vox. Nihil nobis cum Samari-
tanismo , cum Libertinismo, cum vanis religionum confusio-
nibus. Loquimur de (olerancia christiana mulua partium cae-
tera consentientium , in hac nna primaria contradictione dis-
sidcniium: corpus Christi est in pane et nbigue : corpus Chri-
sti non est in pane et nbiquc.
460 SSierte ^eriobc. 2f6fc^n. 1. SS. 1517—1648.
jur ^reube ber gemei'nfamen ©egner i») Don lut^erifc^er (BeiU
t)ait unb entfcbteben jurürfgeiDiefen 20).
Snbeffen »rurben bie tl)eo(o9ifd)en ©trcittgfeiten in ber
lut^erifctjen Äird)e [elbfl n?ieber {)eftt()er unb bitterer. 2)er
Streit 3«)ifd)en ben ©iepener unb Sübinger Sijeologcn über
bie comtnunlcatlo Idiomatum 21) , unb bie 2rnfeinbun(]en gc«
gen 2(rnb§ Sudjer üom waljren ßbrijientijume 22) Qaben um
fo mef)r gerechten 2Cnjlop, alä baburd) wd^renb ber immer
annjad)[enben fatf)oIi|'4)en Uebermacbt bie ©adje ber ?)rote|ian5
ten nocb {}offnun9^(ofer gemacht ju werben fd)ien; mandjc
iDurben burd) tiim 3erritJenI;eit iijrer Äirdje bewogen in ber
romifd^en Äirc^e ^inl;eit unb griebe ju [uct)en 23). ©0 erbo=
19) See 3efuit 2rbam Sonden fd^rteb gegen ?)areul: Consultatio
de unione et synodo generali Evangelicorum, unb De pace Ger-
maniae libb. II., unb ermo^nt barin bie 2utt)crancr al6 tf>euerc
Scübcr, \ii) mit ben (Satoiniften nicl)t ju vereinigen. Sßic bie *,;u;
t()eranec in biefei- 3eit auf Seite ber Äatfjolifen gegen bie Salois
niften ftanben, f. ben SBrief beg faiferl. SSeidjtoaterl/ be6 Sefuitcn
SK. SecanuS an ben d^utfäc^f. ^ofprebiger ^oe 0. ^oenegg 1621,
2Cbt^. 1. §. 12. not. 4.
20) J. G. Sigwarli admonitio christiana de irenico Farei, Tu-
bing. 1616. 4. Leonh, Hutleri ivenicum vere christianum,
Viteb- 1616. 4. 3n biefen Sdjriften njirb auc^ ber ®i)nftetiömu6,
0I6 ob berfelbe eine SOtifc^reügion beabftcgtige , befämpft.
21) f. §. 42. not. 5.
22) f. §. 50. not. 24.
23) Ruperti Meldenii paraenesis um 1625, bei iüdi ®. 136:
Videtiä , auditis, percipitis, quam crebrae sint delectiones a
vestra rcligione, quam Irequentes dnoaraaiai, , in quantas an-
gustias grex et numerus vester redactus ! Quam causam pu-
tatis subesse? Verbo dicam: facile princeps est vesira dis-
cordia et confusio. — Ecce enim homines simplices, et
fundamento non satis solido nixi, vestris otiosis subltlitati-
bu5 adeo redduntur perplex), adeo dubii et iniricaii, ut tan-
dera, quid credant aut cui credant , plane ignorent, inprimis
Z^Ah 6.111. (guang.Ä. §.51. ^vieben6bemuf)un9en. 161
ben ftcb U^t aud) in ber rutf)erifd)en Äivcbe flarfe ©timmen
gegen jene tbcotogifcbc ©treitfuc^t, werd^e feinen gvieben unb
feine Sreif)eit in bei* Äivd)e bulbe, unb burd) ben tobten
S3ucl)ftaben aüe lebenbige grommigfeit ertobte 24),
Snbm jugteicb bic üon (Seiten ber ÄatljoUfen immer
si videant, spinosas islas quaestiones et disputaciones jam
nön privatim agitari , sed eliam in publica schisma(a et ner-
vum erumpere. Sic enim illi secum: hem quid hoc rei ? er-
gone doctores ipsimel inier se de praecipuis capilibus (sie
quidem ipsis videntur) dissentiunl? Quid nobis agendum
super est? quid nos securos praeslabit, ulru pars rede doceat?
o nos miseros! quid si forte ab tma vet altera parte, vet tan-
dem ab utraque seducamur ? Quibus ignitis telis Satanae si
accedant scandala vitae, a quibus certe immunes non estis.
quicunque rixis potius, quam aedificalioni Ecclesiae dediti
estis et incumbitis, quam praeceps sit haec ad lapsuro et ab-
negationera verae doctrinae via, divinate vos ipsi, aperiiur
porta Anlichristianismo, credite. Hugo Groiius ad J. Du-
raeum 1637 {Praestantium ac eruditorum virorum epistolae
ecclesiasticae ei theol. Amstelod. 1704. fol. p. 796) : Est autem
haec res (unio Ecclesiarum) magis optanda Protesiantibus,
quod quotidie multi eos deserunt, et se coetibus Romanensi-
bus addunt, non alia de causa, quam quod non unum est
corpus, sed partes distractae, greges segreges, propria cui-
que sua sacrorum communio, ingens praelerea maledicendi
certamen.
24) ©0 tnöbejonbere um 1625 Ruperti Meldenii (G. Calixli?)
paraenesis votiva pro pace Ecclesiae ad theologos Augustanae
Confessionis , aud^ in J. G. Pfeiffer variorum auctormn mis-
cellanea theologica, Ups. 1736 p. 136 unb hü g. 2 liefe über
ben griebengfprud^: in necessariis unitas, in non necessariis
libertas, in utrisque Caritas (weld^ec bei MeJdenius juer(t öors
fommt) ©öttingen 1850. ©. 87. SJgt. beff. s«acl)trä9e in b. ©tu*
bien u. Ärit. 1851. IV, 906. — S^amentltcl) wivftcn benn au^ bie
gQt)tretd^en SSertfieibigcc 2Ccnbö (§. 50. not. 24) ba^in^ jene ©tim=
mung iu Ptfen.
462 SSierfe ^eriobe. 2fbfc^n. 1. «S. 1517—1648.
bro^enber anrucfenbe @efa|)r25) (juf eine S^ercinigung mit
ben Sieformirten t)in\vk$, fo VDutbe je^t aud) bie «Stimmung
gegen biefe milber: in bem £eipjiger ®e\pxäü)c (1631)26)
würben bie ©treitpimcte. aud) Don lutf)erifd}er <Siite t)iel
gemäßigter befproctjen «(§ früher, obgleid) fie and) i)kx nid)t
jur ©rlebigung gebracht würben. <Bo füllte fid) burcfj biefeö
ßeip5iger ©efprdd) SoI). £)urdu6, ein fct)ottifd);pregbpterias
nifdjer ®ei|^lid)er, weldjer fctjon aB ^rebiger ber englifdjen
©emeinbe in (^Ibingen ftd) mit UnionSgebanfen befdbdftigt,
25) 2)ec öon Sffuit^n geföfaertc d)urfa<^ftfc^e ^ofprebigcr SJJaft^. .:^oe
». ^ocnegg (2(btf), 1. §. 12. not. 3) würbe balb enttciufdjt, als
nad) ben Satoiniftcn auä) bie 2utf)eranc«; auä S3öt)nien oertricbcn
lüurbcn (ebenbaf. §. 14. not. 27. Fidelis admonitio de religione
papistica fugienda et Lutherana constanter retinenda ad Evan-
gelicos in Bohemia et alibi pressos scripta per facultatis theol,
Doclores et Professores in Acad. Wittebcrgensi , 1621. 4.),
unb alö feit 1626 aud^ in ©eutfd^lanb ®ewaltt()äti9ffiten gegen
bie Sutt)eraner begannen (baf. §. 12. not. 9). 2)a fapte er unter
S3ei{)ulfe anberer fäd^fifd^er Sfjeologen unb auf d^urfiirflüdje S?ers
anlQJTung bie »23ert{)eibigung beg 2rugapfetö 1628« oib (§. 12. not.
12), mit rcelc^ec bie ^^olemi! gegen bie Sefuiten einen neuen 2fuf=
fd^wung nat)ni.
26) »eranftaltet öon ben Sf)urf. o. ©ad}fen unb SSranbenburg u. bem
Sanbgrafen Sßitf). o. Reffen. S3cn reformirter ©eite waren bec
SSranbenburg. ^ofprebiger 3o^. Sergiuö, ber SJiarburg. ^ros
feJTor Sol). Srociul unb ber SafTclfdjc ^ofprebigec S^eop^it.
Steuberger} oon lutt)erifd)er (Seite ber fäd^fifd^e £)berJ)ofprebi9er
50?atif)ia6 ^oe ö. ^oenegg, unb bie Ceip^iger ^rofefforen ^oltjc.
Sepfer unb >^einr. «Döpfner zugegen. £)ag beutfd)C ^rotocoU
beS' ©efpräd^ö ip oft gebrudt/ namentl. aud^ in ben: »brei Con-
fessiones ober ®taubenßbefenntni|Te , weldje in ben (5|)urf. SSran;
benb. V\t ^Religion betreffenben ©bictis oft genennet werben« (in
^ranff. a. b. £)ber, Äöln a. b. ®pree u Äüjlrin mef)reremal 9e=
brucft), in ©. ^. gering« Slad^r. o. b, erflen 2fnfange b. ref.
Äirdtie in SSranbenburg, >&aUe 1778, Sfn^ang ©. 22 unb in Tfie-
vieyer coli, cotifessiotium Reform, p. 653.
Zi). II. (5. III. ewang. ^. §. 51. ^nebenSbemüfjunöen. 4G3
itnt) al6bann in ^nglanb unter ben gatitubinariern S3ie(e für
biefclbcn gewonnen l)atU^''), exmütiji^t, für bte Einigung
27) Jos. Hall (®ecanu§ in SBorccfin-, bann Sßi\ctj. ». @j:efcr, enbl.
0. 9lor»pii^) Fax terris, in Duraei irenicorum tractatuum ■pro-
dromus p. 297: Pauca fuerunt illa fidei capita, quae primae-
vis Chrisiianis necessario credenda proponebaiitur. Neque
vero plura sunt, quae a Chiistianis quibuscunque, ut scitu
credituque ad salutem necessaria requiruntur: eadem nempe
est et semper erit communis illa ßdes tradita oliin Sanctis,
cujus piofessione Christiani indigitamur, nee alia ex eo cre-
ari aut debet, aut vero potest. Praecipua tot tantarumque
inter Chrisiianos litium causa fuit et adliuc est curiosa illa
credendorum multiplicatio. — lisdem vestigiis insistere de-
bet remedium, quibus et morbus: ad sua nimirum principia
(ut sero sapere discamus) reducendus est Christianismus; et
modus statuendus illis articulis, in qiiibus velut de fide cre-
dendis acquiescere debet plebs christiana. Jo. Davenaniius,
Episc. Sarisburiensts {De pace inter Evatigelicos procuranda
sententiae quatuor, Duraeo iraditae , Londini 1638. 12. p. 59):
Non nostri saeculi theologis incumbit hoc negotium, ut populo
Christiano novos ac fundamentales calholicae fidei articulos
procudant. Qui Apostolorum et primitivae Ecclesiae tempori-
bus non fuit fundamentalis, noslris affirmationibus, alterca-
tionibus, anathematismis nunquam evadet fundamentalis. Pri-
ma haec credibiiia, quae ex toto Scripturae corpore in sym-
bolum apostolicum collecta et comportata habemus, constituunt
illam fundamentalis fidei regulam, quam Augustinus pusillis
magnisque communem vocat, atque ab omnibus perseveranter
tenendam decernit, — Qui credit omnia, quae hoc brevi
symbolo comprehensa habemus, vitamque Christi praeceptis
conformem agere conatur, ex albo Christianorura non est ex-
pungendus, neque a communione cum aliis christianae cujus-
cunque Ecclesiae membris abigendus. — Agnosco tamen
dogmata multa praeter hosce articulos in sacris Scripturis
contineri, atque ex sacris Scripturis per firmam consequen-
liam posse deduci , quae sunt cognitu perquam utilia, et ad
profectum in theologica scientia multum conducunt: sed sub
464 Stierte ^eriobe. 2Cbfd)n. I. SS. 1517- 1648.
oUer öu6 ber SJeformation i^exüoxQeQanQmen ganbeäfird[jm
bur4) 9Jeifen unb «Schriften tfjdtig ju irerben 28). Snbeffen
atnittendae salutis aut communionis periculo tum demum te-
nenda sunt, cum in Scripturis contineii, vel ex Scripturis
necessario consequi manifeste declarentur et intelligantur.
In hisce si qua Ecclesia non potest verara suam sententiam
aliis Ecclesiis ila manifestam reddere , ut eas in eandem per-
trahat, renunciare debet illarum erroribus, fraternae tarnen
communioni propter hosce errores renunciare non debet,
Hisce addo, quod etiamsi locus aliquis sacrosanctae Scriptu-
rae videatur hisce Ecclesiis fundamentalem articulum Stabi-
lire, aliis non videatur, non est tarnen in hoc opinionum
discrimine satis justa causa communionis abrumpendae, modo
utraque ipsum articulum pie credat, et in aliis Scripturae
sanctae locis clare et solide fundatum agnoscat. Denique et
illud adjungendum, non esse impossibile, neque a bonorum
Christianorum officio alienum , cum illis Ecclesiis communio-
nem retinere, qui nobis opinionem aliquam sequi videntur,
quae revera non potest cum fundamentali articulo cohaerere;
dummodo ipsum articulum explicite profiteantur , et ambabtis
(quod ajunt) ulnis amplexentur. Abhorret enim a caritate,
imo a recta ratione, ut quis propter consequentias nee intel-
lectas, nee a se concessas putetur fundamentalem articulum
negasse aut rejecisse, quam firmiter credit, explicite asserit,
et si opus esset veritatem ejusdem vel sanguine suo obsigna-
ret. — Nimium sibi placet illa Ecclesia, quae alias, in qui-
bus nee invenitur tyrannis, nee idololatria, nee haeresis mor-
tifera , propter aliquam intelligentiae infirmitatem, tanquam
sua communione indignas, aspernatur. Non sie priscae Ec-
clesiae Patres etc.
28) ©djriften bei Suraeuä : Hypomnemata de studio pacis eccle-
siaslicae , Amstel. 1636. 4. Consultatio iheoL super negoiio
pacis eccl. promovendo , Land. 1636. 4. Capita de pace evan-
gelica, Lond. 1657. 4. Irenicorum iraclatuum prodromus,
Amslelod. 1662. 8. SSgl. J. Chr. Coleri hist. Jo. Duraei,
Vilemb. 1716. 4. C. J. Benzelii comm. hist. theol. de J. Du-
raeo , maxinte de actis ejus Suecanis, cum praef. J. L. Mos-
Z\). II. (5. III. e^ang. Ä. §.51. Srieben§bcmuf)un9en. 465
fanb er unter ben 8ut()eranern eben fo gro^e ^(bneigung 29)^
öB unter t>en Steformirten "KnUanQ, unb fo blieben feine rafls
hemii, Heimst. 1744. 25. ^. .^ering'ö neue SSeiträge jur ©efcl).
b. ref. Ätrd)e in SSranbenbitrg I, 369. Ueber feinen ^lan fprid^t
ftci) S)urauö au6fü()rlid) in bec Dedicatio feineg Irenicorum tra-
ctatuum prodromus auö. 3n jeber coangct. CanbeSBird^e foll ftd)
ein collegium pacificatoriuni aui einigen Sfjeologen unb obrigs
feitlid^en ^erfonen bilben, n)eld)e Kollegien unter ftdi über bie SSes
bingungen unb «Drittel ber Union beratf)en, unb mit einanber in
ßorrelponbenj treten, ©runbbcbingungen ftnb: 1. Negotium per
disputationem scholasdcam nunquam esse agitandum; 2. Ad
praxim pietatis omnia concordiae consilia et media esse refe-
renda; 3. Per coiicessa in libris symbolicis semper esse pro-
cedendum; 4. Omnia esse subordinanda fundamentalibus et
irrefragabilibus Cliristianismi dogmatibus, quae ipsi Poniificii
negare non possint; 5. De syncretismo, i, e. de nova qiiadam
religionum miscella, non esse deliberandum , sed de iunda-
mentali concordia; 6. Nunquam agendum de factione aliqua
politica contra Pontiticios formanda, sed de Protestantium
innocentia manifestanda, ut pateat, haereseos crimen iis nullo
jure a Pontiticiis imputari ; 7. Postquam in fundamentalibus
jnter partes consensum esse apparebit, in reliquis tolerantiae
innoxiae locum esse dandum; 8. Prophefandi libertatem, se-
cundum s. Scripfuras regulatam, et quae personalia non tra-
ctet, concedendam esse; 9. Injuriarum praeteritarum amne-
stiam esse sanciendam, nee impune admittendum, ut ulli se
novis injuriis lacessant ; 10. Regimen Ecclesiarum utrique
parti liberum esse relinquendum, ut illud, prout ex usu suo
utilissimum judicabit Ecclesia quaelibet, constituat. "ilH SKit=
tcl werben empfohlen SSefeitigung ber S3orurtf)eile ber ^arteten ge;
<jen einanber, .^erauggabe »on ©d^riften jur @mpfef)Iung ber
Union, unb 2Cn!nüpfung oon Sommunicationen unter ben ^^arteien.
29) Nie. Hunnii (©uperint. in ßiibed f 1643) theol. consideratio
interpositionis s. pacificatoriae transactionis a D. J. Duraeo
tentatae (1611 bem SJat^ ßon SübecE cingereid^t) ed. cum praef.
Sam. Pomarii, Vitemb. 1677. ögt. 5«if. ijpunniuS üon D. g.
.fetter, 8übecf 1813. ©. 123.
(Siefelcr'S Äirdjenflef*. 3rS8b. 2teMt61. 3ü
466 ^inU ^eriobe. 2rbfd)n. 1. ^. 1517— 16-1S.
(ofen unb aufopfernben 5Bemuf)un9en oi)m (Erfolg (f in
Gaffel um 1680).
§. 52.
©eorg (Sali):tu6.
©efcgid^te ber fr)nfrctipifd)en ©trettigfeiten in bec 3eit bcö ®. Solist
oon ^. (Sd^mib, ©rlangen 1846. ®. Saliict u. b. ©i)nEretig;
muö üon D. Sß. &ci^, SSccälau 1846. Säur über b. (S()arac=
ter unb bie gefd)id)t(. SSebeutung beä cali):ttn. ©pnfretiemuS
(in SSaur'ö u. 3eUcr'6 tf)eol. 3af)rbiid^ern VI!, II, 163).
2fuf ber Uniöerft'tat ^elmfldbt 'mar jtrar unter ber teu
tung t>on .f)e§()uftu6 (f 1588) wcber bie ßoncorbienformel
no4) bie Ubiquitdt angenommen; bennod) waltete bort aber
jenes unruljigen SKanneg fiarreS 8utl)ertl)um unb tbeologifdje
©treitfucbt 1), hi$ unter bem ^elef)rten v^erjoge ^ einriß
Suliuä (1589—1613) feit ber SSerufung beg auSgejeidjueten
^l)iIologen ^oi). ßafeliuS (1589) bie butu^nifüfcben @tus
bien unb bie artjlotelifdje ^l)ilofopl)ie, weldje feit bem gafle
ber Seeland) tt)onfd)cn ©djule auf ben anbern Uniüerfitdten
üernad^ldffigt njurben, eifrige ?)flege fanben 2). ^n golge
baüon erhielt aud) bie COJelandjtbonfdje 9?id)tung in ber
S^eologie bort «)ttber iia^ Uebergewidjt s)^ unb ber j^reits
1) «So würbe ber ©treit über bie Soncorbienformel unb bie Ubiqui=
tat (f. § 40. not. 49) gegen bie wilrtembergifdjen unb fci(i)ftfd^en
5£t)eotogcn oon ben ^^elmfläbtern, bef. oon ®an. ^ofmann, nod»
längere 3eit mit großer ^eftigfeit fortgefe^t , Sßaldj'ö JReligionö;
ftrcit. ber lutf). Ätrd^e IV, 503.
2) 2»ie Unio. ^elmjliäbt im 16ten Sa^rl). üon ®. £. Zi). JQente,
^a\le 1833, <B. 57.
3) ßalirtuä fiif)rt in f. Prooemtum cor Aug. de doctrina christ.
unb Vinc. Lerin. common, p. LH folgenben Sa| au6 Caselii
ep. ad Law. Scheurlium an, ber fd^on ganj ben calirtmifd^en
©pnfretiömue ju cnt!)a«en fd^cint: Quae religiosissimi omnibus
saeculis, omnibus locis inter se consentientia tradideiunt, ea
Zi). II. 6. III. iut\), ^. §.52. ®. (5alivtu§. 467
füdjtige |)eg|)ufiancr 25anJel ^ofmann mugte i()r 1602 »d*
d)en '»).
Unter biefen SSerfjaltnifTen, unb befonberö unter ben ^ins
flüjTen beg ^fjirologen So(). ßafeliuö (f 1613) unb bc§
Wlo^opl)m Gorneltuö Martini (f 1621) hilbete fid) ba^
felb|]t ©eorg QaUxtu^, um alsbann ^aupt unb gufjrer ber
neuen ]()elmftabtifcf)en S|)eoIo9te ju werben, in weldjer bie
Wldand)tl)on\d)i JRidjtung ein neueö ßeben unb eine neue
Sntwidfelung gewann. 9?adf? feinen a!abemifd)en ©tubien
machte (5ali)ctu6 Sieifen burcb ^nglönb, ^oüanb, Stfllien
unb granfreid), lernte tk üerf4)iebenen Äirc^en unb üielc
beröorragenbe 50?anner berfelben lennen, unb gewann baburc^
wie burd^ einbringenbere^ ©tubium ber üerfdjiebenen ^ciUn
ber Äirdje eine öielfeitigere 2(nfid)t üon bem (lf)rifientl)ume,
aU fie bamaB in ber lut^erifdjen Äirdje gewo^nü'd) war.
ZU er im 9^ot>. 1613 nadj |)erm)iabt jurücffe^rte, unb
im ^ec. 1614 ^rofeffor ber S^eologie bafelbfl würbe, fo
^atU er jwar üon feinen JReifen burd)au6 feine SSorliebe für
eine anbere Äirdje mitgebra4)t: er ^ielt fein ganjeö ZeUn
demura sunt aXrj&öx; y.a&oXixd. SOJevftrörfcig tfl a\xä) bit «lilbc
2(nftc^t beö '^ersogS .^einrid^ 3ultu6 übet bie IRcformirtcn. ©r
will in einem ®d)reiben an bie in Sreebcn oerfammelten lut^exu
fd)cn gurften ». 15. See. 1610 (©d^legel'S Äircj^ens u. 9?eforma;
tionSgefc^. ö. 9^orbbcutfd)lanb II, 374), ba^ bie Sieformirten nid)t
au6 Dem SRcltgioniSfriebcn au69cfd)lofTen tDurbcn, ia^ man ftd) nid^t
»on if)nen trennen foUe, um bem Eatf)on[(^en Steile nid^t bie Un^
terbriicf ung ju crletd^tern , unb ia^ man ftatt abgefonberter S3er;
binbungen öielmcfjr auf einem JReid^ötage eine aUgemeine Union ju
©tanbe bringen [oUe.
4) qU er 1598 einen Äampf gegen iie ^l^ilofopl()fc öber^oupt be;
gönnen ^atte, aBalcl)'6 SieligionSpir. b. lut^. Äird)e IV, 514.
^lan(f'6 ©efd^. b. protefi. Z^eol naä) ber Äonforbienformcl. ©.
91. .g>cnEe ©. 82. Thomaaius de controversia Hofmanniana,
Erlang. 1844.
30*
468 mtxk ^eviobc. 3fbfrf)n. 1. S$. 1517—1648.
I[)inburc^ an t>er tut()erifd)cn Äircf)e qB ber reinften fef!: aber
oon ben Srenifern unb S^Jemonftranten ^atte er fid) bic "änt
\i6)t angeeignet, ha^ hie roefentlid^en |)eiI6Iet)ren beS Qi)xu
fientf)um§ in allen Äirdjen fe|tge()alten würben, unb rounfdjte,
ba^ biefe ^rfenntnip ftd) aügemein oerbreiten, unb bie S5es
fcnner aller Äirdjen ju einer gegenfeitigen 2£nndl)erung führen
möge. 2Bie er in ber übertriebenen S[Bertl)tegung auf bie bti
fonbern ßel)ren ber ^articularfird)en baä ^inberni^ biefer ins
ncrn Einigung cxhüdte, fo fanb er aud) unter benfelben
mand)c 2(u§n?ücbfe, beren üüllige SScfeitigung er wünfi^en
mupte. Sarum begann er gegen bie eigentl)ümlicl)en ros
mifd)i!atf)oli[cl)en Se^ren fogleicf) eine ^olemif, welcbe
er fdn ganjeS ßeben ^inburcb fortfe^te^), weil biefelben trc^
5) (So fd^rteb er auf fettiec Sieife in Äöln De pontificio Missae sacri-
ficio tract., »reichen SSartolbuö 9iif)uftuä, bamolS fein rcärmfiec
greunb, Francof, ad Moen. 1614 brucEen lief (Co/, digressio de
arle novu §. 10). Colloquium Hemelschenburgense inter G.
Calixtum et P. Augustinum Jesuitam de principio credendormn
1614. De religiosa adoraiione disp. 1623. 4. De conjugio
CUricoritm. 1631. 4. 9iif)u[iug rcurbe 1622 in Äöln fattjolifc^,
unb fdjrieb : Ars nova diclo s. Scripturae iinico lucrandi ex
Pontißciis plurimos in partes Luther anorum ^ detectu nonnihil
et suggesta theologis Helmstadiensibus , G. Calixto praesertim
et Conr. Hornejo , Hildes. 1633, in njelc^ec er inöbefonbere bes
^auptete, baf bie Äattjotifen bie SÖaf)rf)eit i()ret gcfjren nic^t su
berceifen i)ätten, n?eit fte im üerjät)rten aSefi^ berfelben rcären,
baf bie ^rotejtantcn ahn ifjren SBibetfptud) gegen biefelben »pörts
lid^ in bec ^eil. ©d^rift nadjnjeifen müßten. Sagegen richtete 6a=
lijrtuö [. Digressio, qua excutitur nova ars, quam nuper com-
mentus est B. Kihusius, ^intet f. Epitomes theol. 77wralis
Pars I., Heimst. 1634. 4., unb giebt bafelbft §. 262. ein SSer;
jeic^nif ber römifd^ fatl)olifd)en 3crtl)ümer. — De visibili eccle-
siastica monarchia. 1643. 4- De sacrificio Christi semel in
cruce oblato et initerabili. 1644. Responsum maledicis theo-
logorum Moguniinorum pro Rom. Pontificis infailibililate prae-
Sf). II. 6. III. i\xt\). Ä. §. 52. ®. (5divtu§. 469
ü)xex Vimv(il)xl)Qit afg not^wcnbigc ^eiI6(ebrcn tt)rannifd) gel«
tcnt» (jcmadjt würben °). X)m reform irten 8e()ren üom
ceptoque comnuinionis sub inia vindicäs oppositum, 2 I'arles.
Heimst. 1611. 4. De Rlissis solilnriis 1(547. Disp. de primatu
Rom. Pont. 1650. Ad Ernesiiim , Landgravium Uassiae re-
ponsum, Heimst. 1651. Acta inter Dom. Ernestum , Hassiae
Landgravium et G. Calixtum , Heimst. 1651. ©egcn it)n [d^ries
ben bie SJiain^er gapujtncr, bef. Valerianus Magnus, barauf G.
Cal. responsum ad aclionem, quam tertiam pro disputattone
inter praecipuos dissidenles de fide Christiana numerant P.
Valerianus Magnus ejusque socii, Heimst. 1652. 4.
6) Epist. ad Aug. Ducem OOV Cassandri de comm. sub utraque
specie, 1642, d. 3.: Ponlifex — vult, — suam auctorilaCem
majorem esse Evangelio, vult, in sua manu esse, sancire
fidei decreta, sive articulos fidei statuere. — Haereticos au-
tem, inter quos praecipue Protestantes numerat, et quotannis
per horribilem bullam, quam Coenae Domini vocant, devo-
vet, exui vult fortunis, honoribus , fama et viia, Reges et
Principes eorum regnis et principatibus dejici. — Quamdiu
ctirte adsertionibus et bullis talia sancientibus Roma inhaeret,
irreconciliabilem esse nemo non intelligit. Cal. responsum
ad actionem tertiam P. Valeriani M. 1652 erflävt p. 28: 1.
quod inter particulares Ecclesias Pontißciam , Lutheranam et
Reformatam Pontificia sit omnium inquinatissima ; 2. quod
nemo, qui rem intelligat, ab alia puriore ad illam impurissi-
mam illaesa conscientia transire possitj 3. quod haec ipsa
Pontificia Ecclesia dogmata, quaecunque potuerit, ad augen-
dum et stabiliendum quaeslum cleri et dominatum Pontificis
detorserit vel invexerit^ 4. quod Ecclesia, in qua dego, nulli
detectui vel errori , quod altinet articulos fidei ad salutem
necessarios, sit obnoxia. pag- 46: Si ea credit Pontifex,
quorum indicium antea fecimus, hactenus sane cum eo in
fide communicamus. — Quatenus autem stabiliendo cjuaestui
cleri suaeque pot^ntiae multa commentitia et nova fingit et
superaddit, seque in regno Christi ab ipso Christo constitu-
tum esse Proregem, lotiusque mundi arbitrum et dominum
jactilatj eatenus prolecto cum eo communem fidem non habe-
470 sßierte ^enobe. 2fbf(f)n. I. S5. I5I7— 1648.
2CbenbmaIe unb eon ber ^rdbefiination blieb er jwar awd)
ftetä abgeneigt; ()ielt ffe aber eben fo wenig für funbamentatc
Srrt()ümer , aU bie abweicbenben lut^erifrfjen Sebren üon ben
9{eformirten bafur gebalten würben '). S)a§ jlrenge ßutber*
ti)nm Yoav ihzn fo au^id^lk^lid) wie ber Äatboliciämu6,
unb fo madjte er ben ©cbroffbeiten beffelben gegenüber bie
milbere SJielancbtbonfcbe Sebrart geltenb, namentlidE) in ber
S5ertt)erfung ber Ubiquität^), in ber Sebauptung ber 9?otb«
wenbigfeit eineS neuen gebend jur ©eligfeit^), unb in ber
muo, sed quam ipse fidem appellat, nos errores , et quidein
ingentes ac perniciosos, esse dicimus.
7) G. Cal. de praecipuis christianae religionis capitibus dis-
putt. XV. anno 1611 habttae, Heimst. 1613 recusae, disp. VI.
de praedestinatione. disp, XI. de coena domini. G. Cal.
consideratio doctrinae poniificiae juxta ductum Concilii Tri-
dent. et reformatae juxta ductum confessionis Thoruni Boruss.
anno 1645 exhibitae, ed. F. V. Calixtus 1659. G. Cal. de to-
lerantia Reformatorum consultatio, Francof. 1650, emendatius
ed. F. U. Calixtus, Heimst. 1697.
8) G. Cal. de praecipuis christ. rel, capitibus disputt. XV.
1611. disp. III- de persona et officio Christi §. 43: Manife-
stum est ex hisce, ab Eutjchianismo alienos non esse, qui-
cunque divina attributa — humanitati attribuunt, — nomina-
tim qui immensitatem sive omnipraesentiam carni adscribunt.
9) G. Cal. epitomes theol. moralis P. I., 1631. 4. p 3: Fini«
partis ejus , quam ex disciplina theologica modo tractamus et
moralem vocamus, hie est, ut homo fidelis in fide et statu
graiiae perseveret, nee eo per peccata libere et contra con-
scientiam perpetrata excidat. — Quemadmodum per hujus-
modi sanctimoniae Studium fides non acquiritur, sed quae ac-
quisita jam ante fuit, conser\atur : ita quoque per idipsum
Studium vita, sive jus, si ita loqui libeat , ad haereditatem
vitae aeternae aliquando adeundam non acquiritur, sed acqui-
situm, ne amiUatur aut intercidat , custoditur, quin et con-
firmatur.
Xi). II. e. III. mi). Ä. §. 52. ®. 6ati]ctu§. 471
^(uffajTung ber ©rbfimbe i»).
@G|>on in feinen crjien ©cfjriften fanb ftd) Si)?anc|)e§,
»raö bcn fivengen lutf)evifcl)en Sf)eoIo9en anflopig tt)av").
©ie, weidet fonjl burcf) weit geringere 2(btt)eid)un9en jum
10) G. Ca/, epitome theologiae , ta: ort diclantis excepta et edi-
ia, Goslar. 1619. p. 106 de statu post lapsum : Supernaturalia
illa, quae habebat homo , penitus amisit, iisqiie amissis non
amplius est talis, qualem Deus esse volebat, neque amiciis,
sed initniciis. Natiiralia quidem retinuit , ut intellectum,
volunlatetn, appetitum, ejusque potentias , habilus et actus
naturales, quanquam et illa sunt vitiata et debilitata in ex-
ercendis actionibus suis, quantuinvis naturalibus, praetetquam
fuissent in statu innocentiae; quippe removebat donum origi-
nalis justitiae impedimenta, quibus nunc intricantur et irre-
tiuntur. pog- 113: Haec carenlia, cum qua nasciraur, est
peccatum illud, quod originale solemus vocare, privative
oppositum justitiae originaii , nempc in intellectu ignorantia,
tenebrae sive caligo ; in voluntate aversio a Deo et bono ; in
appetitu rebellio. De peccato originaii unb De peccato diss,
1617 in G. Cal. de peccato tractatus diversi, congesti a F. ü.
Calixto, Heimst. 1659. 4. ®iefe tf)omi|ti[(i|e JCuffaffung bcr (gcb=
fünbe wirb auc^ in bev ITpologie bev 2(uggb. Sonf. für rid)tig er*
flärt [. Concordia ed. Rechenberg, p. 53, baf)er fiel) aud) Qaüp.
tul auf bie le^tere bejie{)t.
11) <Sa6pav ?)f äff cabtuö, ^rof. bcc Sf)eol. in ^elmj!äbt, nod)
ein .i^egf)ufianfr (f 1622), griff in f. praef. ju Lutheri de servo
arbitrio Hb. 1619 Salirtö 2e{)re »on ber Srbfiinbe in b. Epitome
theologiae an. ®er ©iepencr Z^ioioo, SSaltt). SOlen^er \)Oit in
einem JBriefe an feinen iSd^tt)tegcrfo()n, ben ©uperintenbenten SQSi;
beburg in SQSolfenbüttel, 31. ?0lär5 1620 (in J. Uülsemanni dia-
lysis apologetica problematis Calixtini , num mysterium trini-
ttttis e solo V, T. possit evinci , Lips. 1650. 4. praef. p. 100)
in Cal. epitome theol. oteteö ju rügen, namentlid) in ben 2(rti;
fein de imagine Dei et de peccato, de praedestinatione, de
communicatione idiomalum : mand)e€ fet) ad palatum Papista-
rum, mand^eg Calvinianis non ingratum. vgl. 2!f)otuc£'g ^\U
tcnbetg. 5S()eot09et) im 17ten 3a()rf). ©• 101.
472 ISkxtt ^criobe. 2(bfc^n. 1. SS. 1517—1618.
Äampfc üeranlapt würben, liegen fi'd^ öon einem (Streite mit
.^elm|!dbt it)ol)l nur burd) ik ^m(i)t ^mMi)altfn, ba^
SSraunfd^weig , twcld^eS burd) bie Jöernjerfung ber Goncorbien;
formel fdS)on auf bcm SBege ^ur reformirten Äird}e ju Uw
fd)ien'2), burd; foldje 2(nfeinbun(jen belogen werben fonnte,
nacb bem SSorgange [o »ieter anberer beutfdjen ßdnb^r ganj
ju berfelben uberjutreten.
9^od) gropereg 3fuffeben madjte eg, alö dalilrtuä juerfl
im S- 1629 feine im SBefentlidjen ßaffanbern nad^gebilbete
griebenStbeoIogie '^j tabin erörterte, bag bie jum |)eile ge^
J2) (5onr. ^ornejuö fc^rtet» fd^on, Sterben gebr. J616, on (Saüx^
tuö [Henke commercii literarii Calixttni fasc. Hl, Marburgi
J840. p. 7): Retulit nuper nescio quis e ducatn Brunsvicensi
nobilis juvenis, famam esse in agro Brunsvicensi de pleris-
que Academiae Juliae doctoribus veneno Calviniano infectis,
inter quos tu praecipuus sis. Risi cum audirem hoc , — sed
et dolui postea , cum viderem ita remis velisque a quibusdam
isto praelextu contendi ad extremam barbariem.
13) jucrfl in b. Prooemium ju Augustini de doctrina christ. libb.
IV, de fide et symbolo Hb. 1, Vincentii Lerin. commonitorium
ed, G. Calixlus , Heimst. 1629. 8., in n3e(d)em er ftd) bie SSors
fd^riften beö ^(ugufitinuö unb beö SSincentiuS jur Ermittlung bct
^eitgjt)af)rf)eit aneignet. Unter bcn folgcnbcn Schriften (Salijctö finb
l^ier bcfonberä rcid^tig; Digressio, qua excutitur nova ars, quam
nuper commentus est B. Nihusius , {)inter ber Epilome theol.
vioralis, Heimst. 1634. 4. Disp, de auctoritate antiquitatis
ecclesiasticae , Heimst. 1639. 8. Epist. ad Augustum, Ducem
Brunsvic. , oor G. Cassandri de communione sub utraque spe-
cie dialogus ; ed. G. Calixtus, Heimst, 1642. 4. Responsum
maleflicis theologorum Moguntinorum pro Rom. Fontißcis in-
fallibilitale praeceptnque communionis sub una vindiciis oppo-
silum, 2 Partes, Heimst. 1644. 4. Consideralio et inixQiat.^
l;inter: Scripta facientia ad colloquium a Rege Vladislao IV.
Torunii indictum ed, G, Calixtus, Heimst. 1645. 4. Deside-
rium et Studium concordiae ecclesiasticae, 1650, öfter gebrudt,
aud£) I)intet @. Salirti SÖBiberlegung ber SJerläumbungen D. Sac.
Z\). II. e. III. m\). Ä. §. 52. ®. ealix'tug. 473
nügcnbe cl;rijllicl)e ®runblcl)re in bcm apojl[olifd)en (Si)mbos
Ulm, unb in bcr baljelbe crtautcrnben ®cfammt(e^re ber erj!en
fitnf Saf)r()unbcrtc cntl)a(tcn fep, unb ba^ bic Äirc{)en, raeldje
bicp anerfenncten ; unb bie {jinjugefommcncn M)xen bcr ^ars
ficularfirdjen ttl§ für bn6 @ee[cnf)ei( unwefentlid) freiließen,
|ei|t fcbon in ein ^ricbenSüer^dltnip treten, unb baburd) eine
fünftige Äircl^enüereinicjung vorbereiten fonnten '*). Snbeffen
SßSeKerS, unb TTnfvrovt auf D. ^oi). >^iilfcmanni mdjiei:lid)e6 SJlu;
(Icv, ^clmfi. 1651. 4.
14) Desiderium et studiutn concordiae ecctesiasticae, 1650, §. 4:
Qui cieduni, se non propriis mericis, sed virtule et merilo
•^lassionis J. Chr. peccatorum remissionem consecuturos , et
post resurrectionem carnis suae ad gloriam perventuros con-
fidunt, pomintque inier se et iram divinam meritutn et mor-
tem Christi^ praeterea baptizati sunt, et Eucharisiia prout
dalur fruuntur; opera autem carnis non perpetrant, sed tem-
peranter, juste et pie vivnnt in praesente saeculo, exspectan-
les beatam spem et illustrem adventum gloriae magni Dei et
servaloris nostri J. Chr.: eos a Deo filios liaberi, et ad hae-
reditatem regni coelestis admitii certum est. Tales autem in-
ter se longe magis conveniunt, et intimius conjunguntur,
quam pridem memorati (Reiben, Subeii/ 9)}u()ammebaner u. ©o«
Ctnianec), nempe sicut membra sub capite Christo. Odisse
itaquc non oportet. — Qui extra corpus illud est, sive ejus
corporis sub capite Christo membrum non est, non potest
salvari. Qui vero ejusdem corporis sub capite Christo mem-
bra sunt, inter se sunt fratres et sorores, Quod igitur atti-
net Pontificios et Reformatos, aut negari oportet, quemquam
eorum esse membrum Christi, et affirmari, omnes — aeternae
morti addictos esse; aut, si nobiscum aeternae vitae partici-
pes esse possunt vel erunt, tunquam ejusdem Patris ~ filios,
tanquam concorpores et cohaeredes, tanquam fratres et soro-
res haberi et diligi oportet. §. 5. Pium igitur est desiderium
eorum, qui cxpetunt, dissidia et odia, quae invalueruut, proh
dolor! inter illos, qui — ita, uli dictum fuit, credunt seque
gerunt, aut certe gerere debebant, mitigari, et si fieri queat,
474 mak ^ctiobc. 7fbfrf)n. 1. SS. 1517-1648.
üui^ tiefe 2(nftd?t blieb üon ©eiten beö firengen 2utf)ert^umg,
plane toUi. — Etiamsi vero actualis et externa per Sacra-
mentum communio, iiiprimis propter exortas circa idipsutn
infelices controversias, prohibeatur; perseveret nihilominuj
virtualis et interna, consistens in mutua benevolentia et cari-
tate, quaiem Christiano debet Christianus, et in desiderio
studioque removendorum impedimentorum, quae actuali et
externae perfectae cotnmunioni obsistunt. (S. cath. Ecclesiae
symbola et confessiones, 1649, praef. Superiora credentibus et
professis si nos acta jungi prohibet sive distantia regionum,
sive dissidia Principum, sive aliud obstaculum , jungimur
tarnen — animo et affeclu). Quo animo si simus, teterrimum
schismatis crimen a nobis amolimur. §. 6. Interea observan-
dum, non esse viri boni , nedum Christiani, aliud senlire,
et aliud refragante conscientia profiteri. — Qui apud ani-
mum suum persuasus est, nullam esse Pontificis avaixaQxrialav,
nullum ex jure divino primatum , nuUum purgatorium, nul-
lam transsubstantiationem 5 non potest salva conscientia prae
se ferre et profiteri, quod esse credat. ~ Qui persuasus est,
sententiam aliquam esse veram , non potest absque niortali
crimine eam improbare vel damnare, et ne quidem simulare,
quod improbet vel damnet. Est autem ingens discrimen inter
ista: ego hanc sententiam non existimo esse veram; ego hanc
sententiam vere haereticum judico, et omnes ei addictos a di-
vinu gratia et coelesti regno exclusos. §. 8. Ferro observan-
dum, constituta esse divinitus, a quibus cognitis et creditis
pendere debeat aeterna hominum salus, nee haec per arbi-
trium et constitutiones humanas augeri vel incrementum capere
posse. Quae igitur ad salutem Christianis primorum saeculo-
rum et martyribus Christi suffecerunt, haec etiam nobis hodie
sufficiunt. Dices forte ; ergo non luerit ad salutem necessa-
rium credere, quod Filius sit aeterno Patri o/ioovatoq. Re-
spondeo: rem ipsam credere, nempe Filium esse verum et
eundem cum Patre suo Deum, ad salutem, et ut Filio redem-
tori nostro debitus cultus praestetur, est necessarium : per
istud autem vocabulum rem efferre vel exponere, non quidem
ad salutem est necessarium, est autem suo quodam alio modo
Zi). IL 6. III. 2utf). Ä. §. 52. ®. (5aU?:tu§. 475
in fo entfcl)iebenen SBiberfprud) fie auä) mit bemfclben trat,
necessarium, nempe ad excludendas Arianorum ludificationes.
Doctores sane et antistites Ecclesiarum non alia ratione vel
fide salutem coiiseqiuintur , quam simplices Christian!. Multa
tarnen illis prae his scitu et cognitu sunt necessaria, non
quidem directe ad salutem, sed ad salutarem doctrinam rite
explicandam, confirmandam et defendendam. (»gl. Conside-
ratio et inUQvat^ §• 20. i)inUx b. scripta facientia ad colloquium
Thorun.). 2Ctgbann übfv bie media ad concordiam christianam
promovendam et procurandam facientia. U. a. §. 10: Quae
praecise ad salutem sunt necessaria, dislinguantur ab aiiis,
quae pari modo necessaria non sunt: et si de illis luerit con-
sensus, quod ista attinet, etiamsi actualis communio plene
exerceri nondum possit, cessen.t tarnen rautuae condemnatio-
nes, et obtineat tolerantia. (3n b. Responsum ad Mogunt.
F. /. §. 44. unterfc^eibct er nad) bem ffiorgange oon S3onaoentura
unb anbem ©d)Ota|iiEpr, in bemjentgen, quae fidem spectant,
breierlei, antecedentia , constituentia unb consequentia : Quae
constituunt fidem, Bonaventurae principaliter credenda, snnt
articuli symbolo prepositi. Antecedentia sunt, quae ex lu-
mine naturae sive de animae immortalitate, sive de Deo co-
gnosci possunt. - Antecedit quoque cognitio divinae canoni-
cae Scripturae, e qua, quae fidem reapse constituunt, doceri
et deduci debent. Consequentia sunt, quae ex articulis ad
fidem proprie tacientibus tanquam corollaria eliciuntur, quo
pertinent omnes quaestiones annatae, emergentia dubia, et
dogmatum appendices. In hisce aliquid posse vel intelligere
ad officium docendi rectius obeundum requiritur, non prae-
cise ad salutem conscquendam. §. 66. Antecedentium et Con-
sequentium cognitio non ad quosvis pertinet, sed ad per-
fectiores.) §. !2. Quaestiones, quarum decisio ad pietatem
aut praxin christianam, sive spe salutis, sive cultu divino,
sive officio caritatis, sive administratione Sacramentorum, sive
gubernatione Ecclesiae exercendam , nihil confert, omittan-
tur, vel tanquam indifferentes in medio relinquantur: ad po-
pulum autem temere nunquam proferantur. {Consideratio et
inixQio^q §. 32. hinter b. Scripta fucieMia ad colloqu. Thorun.:
476 matz ^edobc. 2fbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
lange unangegriffen. 2)er ^vebiger in ^annoXKx ©tatiuS
Iterum atque i(erum moneo, theologiam noslram practicatn
esse, et proinde quaestiones, quae ad praxin, a nobis, in-
quam, praestandam et exercendam praxin, nihil faciant, pro
inditi'erentibiis habendas, nee de iis odiose et cum detrimento
mutuae chrisiianae caritatis contendendutn esse. St* tt)eiU bie
Sfjeologic Prooem. in Aug. et Vinc. p. III. in theologiana ec-
clesiasticam , quam didacticam et positivam vocari posse , et
doctrinae capita proponere et exponere diximus; in exegeti~
cam , quae Scripluras interpreteturj in historicam, quae anti-
quitatem ovolvat; et denique in academicnm, cujus sit dispu-
tare, doctrinam tidei adversus haereticos (ueri, et conirover-
sias circa illam exortas plene et accurate, quantum fieri pos-
sit, expedire). §. 13. Quae vero ita comparata sunt, ut
populum non plane ignorare ex usu sit, quod de populo
dissentientibus vicino vel immixlo, quomodo multis in loci»
se res habet, affirmari potissimum poterit j ibi errores ea
dexteritate refutentur, ut erga errantes commiseratio potius
subeat, quam excitentur odia et inimicitiae. §. 14. Sufficiat
consensus circa tö fjuod est mysteriorum, etiamsi ro quomodo
non possimus penetrare. §. 20. Quae Ecclesia afürmat, quod
aliae negant, et propter quod negatum eas communione sua
indignas judicat, illa idipsum probare debet. §. 21. Proban-
dum auteni erit primo et principaliter ex sacra canonica
Scriptura. Quae quoniam testimonium perhibet Ecciesiae,
quod sit columna et firmamentum veritatis (1. Tim. 3, 15.),
praecipue vero primitivae, diras ab ethnica Roma persequu-
tiones passae , quod luerit Ecclesia Sanctorum et Martyrum
Jesu (Apoc. 17, 6), consequenter ex unanimi consensu primae
et priscae Ecciesiae idipsum, quod controversum est, proban-
duni venil {Prooem. in August, et Vincent, p. XLVIII:
Deus in Scriptura — mysteria sive articulos fidei et sacra-
menta saluti nosirae necessaria tradit revelando et sciscendo,
sive inslituendo et mandando; Ecclesia vero eadem tradit nee
revelando nee inslituendo, sed de revelatis ac institutis divi-
nitus testificando). §. 22. Si quod affirmatur, non proponitur
ut necessarium ad salutem , nee ut causa scissionis vel dene-
Sf). II. 6. III. 2utf). Ä. §. 52. ®. 6di]ttu§. 477
^ufc^er flanb mit feinem 2(n9riffe auf bie ^elmftäbtifd)e
gatae communionis , haiid opus eiit de eo magnopere angi.
Sin ut tale, necosse (uerit dcmonstrari , iion modo quod ve-
rum sit , sed etiam quod tale verum, et quod tale semper
habitum et agnitum. Quid autem ut tale habuerit et agno-
verit prisca Ecclesia, innotescit ex eis, quae adultos, prius-
quam baptizarentur , discere et edoctos profiteri jussit. Quos
enim baptizabat, non alio loco quam vere Christianorum et
fidelium habebat, et mox usu sanctae Eucharistiae dignaba-
tur. Nee ab eis aliud in posterum requirebat, nisi ut in ea,
quam professi essent, fide constantes, coetuique fidelium con-
juncti pie et inculpate viverent. Docebantur autem et profi-
tebaiitur summam fidei, Symbolo, quod Apostolicum hodie vo~
catur, comprehensam. (Responsum ad Moguntinos P. 1. §.35;
Symbolum dictum Apostolicum , non quidem quod ab ipsis
Apostolis totidem verbis conceptum: id enim si esset, cano-
nis biblici partem faceret , librisque et scriptis apostolicis
accenseretur : sed quod contineat summam totius doctrinae
apostolicae, cuivis adulto et rationis compoti ad salutem ne-
cessariae; quin nee aliis, quam quibus ipsi usi fuerunt Apo-
stoli et Evangelistae, verbis expositam. 25a^ bicfeö ®i)mbolum
cMz §um ^eile notf)tr»enbtgc ®lau()cnlfä|c cntfjaUe, beireifct et
iwxä) ©teilen bec Äirdjenoäter unb ©djolaptfer. ibid. §. 39 ss.) —
Accesserunt deinceps Symbola alia ad explanationem aposto-
lici facientia, et juxta quae idipsura capiendum, si doctiores
et doctores ultra simplicitatem ad accuratiorem disquisitionem
progredi necessitas aliqua vel haereticorum importunitas
exigat. {Digressio de arte nova Gintec b. Theol. mor. p. 443:
Fidem nostram et doctrinam nostram complectiiur : Symb.
Apostolicum ; Symb. Nicaenum, Constanlinopolitanum et Aiha-
nasianum; Anathematismi Ephesini; Confessio Chalcedonetisis;
Quae Nestorianorum et Eutychianorum reliquiis quinta et sexta
Synodi opposuerunt ; Quae item Pelagianis Africana plenaria,
sive ut vocari solet Milevitana synodus, et Arausicana se-
cunda synodus opposuerunt. Saüptuö \)at btefelben auä) IjerauSgcs
geben olä: Sanctae catholicae et apostolicae Ecclesiae, ejusque
primorum oecumenicorum Conciliorum symbola et confessio-
478 SSIevtc g)enobe. 2fbfd)n. I. m, 1517—1648.
nes, 1649, auä) ^intn iex SBibcrtegung SSäelterö unb ^ülfcmannö
1651. De sanctissimo trinitatis mysterio contra Socinianos
exercitatio, Heimst. 1645. §. 37: Omnia symbola, unum apo-
stolicum, quod simplicem fidem continet , si excipias, docto-
ribus inserviunt, non laicis, quos vocant: illorum enim est
dogtnata fidei.uberius exponere, contra objectiones tueri, et
contradicentibus os oblurare , »gl. S^afTatibec §. 51. not. 6 unb
bie englifd^en SSifc^öfc ^M unb SaOfnanttuS §. 51. not. 26).
Accesserunt eliam doctorum scripta, de dogmatibus, quibus
Ecclesia ejus temporis niteretur, testimonium perhibentia.
Consensu itaque priscae Ecclesiae ex symbolis et scriptis ma-
nifestato doctrina christiana recte confirmatur. Intelligimus
autem doctrinam fundamentalem et necessariam, non quasvis
annatas appendices et quaestiones, aut etiam quorundam Scri-
pturae locorum interpretationes. De talibus enim unanimis et
universalis consensus non poterit erui vel proferri. Et magis
apud plerosque spectandum est, quid tanquam communem
Ecclesiae sententiam proponant, quam quomodo eam conßr-
ment aut demonstrent. S3g(. Prooeni. in August, et Vinc. p.
LXIX: Summa eorum quae diximus huc redit, non potuisse
fierl, ut Ecclesia universa, inprimis Ecclesia primorum sae-
culorum in vicem capitum sive articulorum fidei falsitates
amplecteretur et ad posteros propagaret, ut Ecclesia, inquam,
universaliter antiquitus in fuudamentis religionis erraretj et
hoc nobis constare ea certitudine, qua sacris Scripturis divi-
nisque promissionibus adsentimur: quae vero fuerit publica
et passim recepta primorum saeculorum doctrina e priscorum
doctorum consensu, quem scripta illorum inter se collata
manifestum relinquant, patere certitudine morali , quae in
illo quidem genere maxima sit, et formidincm oppositi soffi-
cienter excludatt — Teneamus , ait Vincentius, quod ubique,
quod semper , quod ab omnibus credilum est. Illud semper,
ut firmo stet talo, prima saecula et apostolicam aetalem proxi-
me subsecuta comprehendat necesse est. — Ad summum si a
primo, ad quod Apostoli ipsi et scriptores canonici pertineut,
proxima quatuor saecula in tuam sententiam consenserint,
praescriptione antiquitatis vicisli. Quin ad eum modum legi-
timae traditionis antiquitas non angustis , sed oppido lax«>
Z^. II. 6. III. SutI). Ä. §. 52. ®. 6ali]ctuö. 470
Zi)ioloQk (1640) '5) längere 3cit dum: ba aber fieigcrte tö§
quingeniorum puta ab exordio aerae christianae annorum ter~
minis circumscribitur. Stefc wtU!ii()rlt(j^c SSeflimmung öon 500
Sa{)rfn ftnbct frei) fdjon fvüter in granEretd) §. 51. not. 2, unb
fdjeint ftd) bem Salijrtuö burd} bic Sfliicfftd^t auf bie Äatf)oltfen
fmpfof)Icn jU l()aben , f. Digressio de arte novo p. 244 : Cum
doctores posterioium saeculorum, siquidem orthodox! sint,
non dissentiant nee dissentire possint a doctoribus priorum;
qui hos secum concordare demonstraverit , ei de consensu re-
liquorutn securo esse licet. Provocant ifaque, qui in supe-
rioribus auditi fuere (Eatt)Ol. Zi)ioloo,in), ad doctores primo-
rum quinque saeculorum. — Quam sententiam nos quoque
probamus , et sie genuinam eeelesiasticam antiquitatem can-
cellis minime angustis includimus. p. 246: Profitemur et
promittimus, quidquid ejus, quod a Christo et Apostolis de-
scendisse et ad salutem creditu necessarium nos affirmamus,
ab altera parte negatum fuerit, id totum a nobis consensu ei
iestimoniis primorum quinque saeculorum , eo qui in superio-
ribus satis descriptus est modo, demonstratum iri. Contra
vero oramus et flagitamus, ut vicissim Pontifieii, quod ipsi
eadem in re affirmant et nos negamus, simiiiter demonstrent.
©0 fiellt et alfo für iit ^oXiml mit ben JtQt^oUEcn btc beibett
©vunbfä^e auf/ Ad Emest. Landgr. Hassiae responsum, 1651,
p. 22; Quidquid sacra Scriptura docet , est verum; unb Quid-
quid primorum quinque saeculorum Ecclesia unanimiter pro-
fessa fuit, est verum. SS3I. bie (t{)nU(J^en 2(nftd)ten @affan;
ber'S §. 51. not. 6.
15) Crypto-Papismus novae theologiae Helmstadiensis , iaä fieiml.
^apfttf)unib, in bec nevren ^elmftäbtifd^en ZiteoloQin ©(griffen
unter bem ©d^ein ber eoangel. ße{)r f)in unb irieber »erftecft, burc^
M. Statium Buscherum , in 4. (Hamburg 1640). SSufd^er, ein
^fn^änger San. ^ofmannS unb üiami^, würbe wegen feiner maaf*
lofen SSefd^ulbigungen »on bem Sonfiflorium in ^^ilbeg^etm juc
SJerantmortung aufgeforbert, oentjeigertc aber ju erfd)einen, ents
flol) nad) ©tabe, unb ftarb gleid^ barauf, f. bie 3{ctenftücFc in ber
ouf .^erjogl. S3efc{)l crfd)ienenen »®riinb(id)en SßSiberlegung cineö
unwarfjoften ®ebi(i)ts unterm Situl Crypto-Papismus« u. f. w.
480 ffiierfc ?)cnobc. 2rbfcf)n. 1. SS. 1517—1648.
%i)Oxnit ©efprac^ (1645) '^j, auf n^eldiem Qaüxtn^, öon
ben ZuÜjexamxn juriicfgeflo^en, fi'd) an bt'e SJeformirten ange*
fd)(ofj"en f)atte, bie 9}?i6|limmung gegen benfe(ben "). 3uerfl
trurben feine "Kn^äriQn angegriffen, Gonro'b ^oxne'in^,
?)rof. in .^elmfiabt, wegen ber Seigre t)on ber 9^ot()n?enbigfeit
ber guten Sßerfe 'S), ^o{). ßatermonn in Äoniggberg , auf
beffen (BdU aud) hie bortigen ^rofefforen 5!J?id). ffie^m unb
ß^riftian £)reier jltanben, wegen nief)rcrer cali):tinifrf)en
(Sa^e, gu benen l^ier nod) hk S5ef)auptung Um, ha^ hU
2 Z^. Lüneburg 1641. 4. ©d^mib ®efcl). ber fi;nEret. ©treittgs
fetten ®. 49.
16) f. -Khti). 1. §. 15. not. 31. Sie Hb^iä^t biefeS ©efpräc^ö cnt*
fprad) ben 2fnfid^ten unb S[ßiinfd)en Salijct» fo ff^r.^. ba§ er nod^
»or bemfelben \)ie in SSejieljung auf baffetbe erfd^ienenen Sd^reiben
jufammenftellte, um fi'e ber allgemeinen 2Cufmerffamfeit ju empfefj;
len : Scripta facientia ad colloquium a Ser. Foloniae Rege
Vludislao IV Torunii indictum. Accessit G. Calixti conside"
ratio et inixQtaiq, Helmsl. 1645. 4.
17) ®cE)mib ®efd^. b. [rjnfc. (Streitig!. ©. 69.
18) @d)on in ber Diss. IX. de juslificatione 1640 ^atte JpornejuS
in meljrecen Sfjefen eine necessitas bonorum operum ad aeter-
nam salutem consequendam bef)Quptet, unb würbe beSt)alb oon
5lBi(t). 2ei)fer in SBittenberg in einem SSriefe gefabelt (f. benf. in
J. Hülsemanni dialysis apologelica problematis Calixlini p.
450). ^orneiuS ocrt^eibigte feinen Sa| in einer 2)igputation de
fide et bonis operibus. Resp. M Jo. Latermanno 1613, unb nun
Qi0.b ^lilfemann in f. Supplemeutum breviarii theologici, Vitemb.
1644 eine SBtberlegung biefer SKajorijtifd)en 2ef)re (f. §. 37. not.
10 ff.), boct; oljne .^ornejug ju nennen. (Snbüii) gab »^ornciug
hütet) f. Disp. de siim77ia fidei , non qualislibet , sed (juae per
caritalem operalur, necessilate ud salutem, 1646 bem (5()urf. 0.
©ad)fen SSeranlaffung, feine ti/eol. gacultäten jur 3{ufmcrffamfeit
aufäuforbern, unb nun erging ein 2(bmal)ni!ngSfd)reiben ber gaculs
löten oon Seipjig, SBittenberg unb Sena »om 29. S)ec. 1646 an
ßalirt unb ^orneiuö de phrasibus et sententiis ipsorum scan-
dalosis, n)elcl}e6 Ijeftig beanttrortet würbe.
Zi). II. (5. in. 2ut(). ^. §. 52. m. (Salij:tuö. 481
•
SSrinitat im Wen Seflamentc ni4)t beutticl) gelehrt worben
fcv 19). enblicl) begannen mit 1648 bie 2(n()riffe gegen ben
50?ittel^)unct bea 6alij:tinifct)en ©pjiemä, feine %n\iä)kn üon
ber d;rif!nc^en ^eiBIef)ve unb bem ju wünfcl^enben Äird()cns
[rieben 20) , welche man mit einem Ui ben ßutljerancrn f4)on
19) Catevmann i)attc untcv (Solivtä ^väfibio De sanctissimo triniia-
tis mysterio contra Socinianos exercit. Heimst. 1645 »evt()eis
bigt, unb in berfelben §. 5. flefagt: Quanquam mysjerium, de
quo agimus, Patriarchis et Propheiis suo quodam modo ex
peculiari Dei revelatione cognitum fuisse inficias ire nolimusj
ita tarnen in libris, quos insiinctu Spiritus sancti ediderunt,
contineii, ut a quovis ibi deprehendi aul olim poiuerit, aut
nunc seposito N. T. possit, id vero negamus: ibique vestigia
potius quam aperta animumque convincentia dicta reperiri, —
exisiimamus. Unb alö ein luculentum vestigium »icb alöbann
t)ie ©teile Gen. 1, 26: faciamus hominem ad imaginem et si-
militudinem nostram anetEannt. 2)iefe ganj unoerfänglidjc SSe*
l)auptung blieb ungcrügt, bis ber l)eftige ßölejlinuS ^iiUnta,
^rof. in Königsberg, bem fiatermann, als er bafelbft de aeterna
Dei praedestinatione 1646 biSputirte, eine 5icif)e ^elmj!äbtifd^er
Srrtl)iimer, unb unter benfelben auci) jene SSeinung corwarf. S5a
über biefen ©treit aud) auswärtige gacultäten ju ©utad)ten oufs
geforbert «Jurben, fo würben baburd^ namentlich SBittenberg unb
Strasburg oeranlajjt ftd) audj gegen jene gjJeinung gu erklären, f.
^artEnoiii'S ^reupi[(i)e Äird^enljijtorio ©.605. ßalijctuS fdörieb
bariiber: De quaestionibus, num mysterium s. Trinilatis e solius
V. T. libris possit demonstrari, et num ejus tetnporis patribus
Filius Dei in proprio sua hypostasi apparuerit , diss» Heimst.
1650. 4.
20) Jo. Conr. Dannhaueri (^rof. in Strasburg) mysterium syn-
crelismi deiecti, proscripti, et symphonismo compensatio Ar-
,je)itor. 1648. 4. Abrah. Calovii (^rebiger in Sanjig, trurbe
aber 1650 ^rofeffor unb ©eneralfuperintenbent in SBittenberg, ber
^auptgegner ber ©pnfretifien) digressio de novo theologia Helm-
studio - Regiomontunorum syncretistarum , Calixti , Horneji,
Behmii, Dreieri , Latermanni, erfd)ien juerft hinter f. Prole-
®icfeler'8 Äir*ei!ciff*. 3rSb. ieUUhl 31
4S2 SSiettc ^eviobc. 2(bf4)n. l. «B. 1517^1648.
Idngj! in SSerruf Qefommenen 3(u§bru(fe, aU ©pnfreti^s
mug, l>ejeid)nete. 2)iep ber 2(nfang ber fpnfretijlif^en
©treitigfeiten.
gomenis institutionum theologicarum , Dantisc. 1649. S. Oläbann
(k\x6) in f. Systema locoriim theologic. 1, 881.
93i8 jum 5lnfange beä tribenttnifd^ cn ßoncilö
(3)ec. 1545).
9)ctpfte: ieo X. (3of)- 50lcbtci f 1. ®ec. 1521). ^abrian VI.
(>?)nbrtan gloriffc »on Utred)t 9. San. 1522—14. @ept. 1523).
eumenö VII. (3ultu§ smcbici 19. 9loö. 1523 — 25. Sept.
1534). ^aul III. (3((cj:anbcr garnefe 13. £)ct. 1534—10.
s«oo. 1549).
§. 53.
SBIrfungcn ber «Reformation auf bie fatl^jolifd^c Äirdjc.
2)urd) bie ^Reformation war tie r6mifd)sfat()olifd}c Airs
c^e aufs ijcfÜQfte erfdE)uttert £)ie freuefien '^n()dnger berfcls
hen hetxad)Uten t)k 9)Zi§braud)e, ttjeldje bereite oon ten ßoiu
cilien ju ßofini^ unb ®afel aufgebedPt, aber nidjt abgelieflf
waren, aU iik aUeinigc Urfad) ber 9?eformation ^ ). 2(ber
1) "Km allgemeinften würbe bie ©itteniofi'gfeit beg Ä'leruß olö fo(rf)e
oncrEannt, ogl. baS 2fu6fc^reiben einer |)roöincialfi)nobe o. 2fnton
(Sr^b. D. ^rag 1565 {Hartzheiin Coric. Germ. VII, 26): Qui
dissolutam Cleri disciplinam taniarum Ecclesiae calamitatum
et tot sectarutn — causam — esse arbitiantur, ii profecto non
procul a vero abeirant. SOJarcuä &ittiö:), SSifcft. ü. (Sons
31*
484 Stierte ^eriobc. 2(bfd;n. 1. S5. 1517—1648.
nid)t allein tie Älagen über bie 9)ii§braurf)e würben mit neuer
©tarfe lieber laut; fonbern bie Stimmen ber Sieformatoren,
[ü abgeneigt man if;nen aud) fcnfit war, werften, unter jlü^t
burd) t)\e ()ei(i9e ®d)rift, nje(d)e ffd) jc^t auö) unter ben
Äat^olifen t)aufig in Ueberfc^ungen verbreitete -), innert)alb
ber r6mifd;sfatf)olifdjfn Äirdje felbf! nod) anbere ßinficf)ten unb
ftanj SRfbe auf einer 2)töcefanfpnobe/ 1567 (/. c. p. 454); Estole
memores , damiiatam et detestandam Cleri vitam huic malo,
majori ex parte, ansam praebuissej — omnem fere hujus
tempestatis culpam , omnium sapientutn judicio, in ejusdem
flagitia, socordiam, et supinam negligentiam conjiciendam
esse. Omnes sapientes peritique viri unanimi genteniia hoc
asserunt.
2) >g)ier- Smfcr in 35re6bcn gab 1527 eine Ueberfe^ung beö SR. Z.
f)evaug/ »bamit iai SJolE nid^t mei)t, ivie biiijet gcbtenbet »rürbe,
fonbern anftatt 2ut()erS Sßort baS rec^t wa^rtjaftigc JJBort ©otteS
Ijabcn möchte.« Snbeffen biefe Uebei-felung xvat mit wenigen 2(bs
lüeid^ungen bie lutf)erii'i^e, unb [o fonnte iüiijet ]iä) nur bariibec
freuen (©enbbrief oom 25oImetfd)en 1530, ^ald) XXI, 311), baf
^erjog ©corg feine Ueberfe^ung jiüar oerboten, aber bie Smfers
fc^c empfo()lcn i)atte. »SJIir ifl inbef genug unb bin fro^, ia^
meine lixbeit — muf aud) buud^ meine geinbe geförbert, unb beö
Sutf)erö 2Sud^ o^ne Sut^erö Siamen, unter feiner geinbe S^amen,
getefcn werben, wie fönnte iä) mxä) ba^ räd^en?« dlaö) ber 83ut=
gata ift bie SSibelübcrfe^ung üon 5oi)- Sictenberger, 2)omini;
Eaner in 9}lains, 1534, abgefaßt: ^oi). dd, ^rocanjter in 3n=
golftabt, folgte in ber feinigen, J537, im 2C. Z. ber SJutgata, im
9t. Ä. ber (ämferfc^en Ueberfe|ung. ©er (e^te billigt jwar in
ber ffiorrebe ba6 alte ffierbot aller S3ibftüberfe|ungen, l)ält fie abit
je^t für nötl)tg; »ba ber gemeine SSann burc^ »iele falfd)c 25o(=
metfd)ungen oerwirrt werben ift, ia^ er nid)t mei^ , welches bec
redjte Zext ber SSibel, ober S)Zenfdjentanb i|i.« »gl. @. 5©. ^ons
5 er' 6 @ffd)iditc ber römifc^sfatl)cl. beutfrf)en SSibe[übcrfe|ung,
Siürnberg 1781. 4. Ueber gaber'6 franj. Ucberfe^ung f. S3b. 2.
"übti), 4. §. 154. not. nn, über bie italiänifdje f. 3(btf). 1. §. 19.
not. 4, bie fpanifd)eu §. 20. not. H. 15.
Z^. III. 6. I. Äatr;.Ä. big 1545. §. 53. Sßiif. b. 9^ef. 485
Sorbmingcn. ©o verlangten aiicl) öielc vomifc^e Äat()olifen
jel^t nacf) ^(bfdjaffung beo ßolibatg ^), nacl^ befferem SSolfö^
itntcrricl)te, unb erbaulicherem ®otte§bien|le , iinb nament«
licl; and) nac\) SSieberljcrflellunc] be§ 2(benbnialö unter heilen
©ejlalten 4). Die eigentl)umlicl)en ^logmen ber {Reformatoren
würben jnjar üon tm jlrengen <Scl)ola(!ifern verworfen 5):
3) Jo. Aventini (f 1534) annales Bojorum (cr[d&ienen juerfl In-
golsladii 1554. ed. N. H. Gundling, Ups. 1710. fol.) Hb. V.
inil. fdjilbert, wie Oregor VII. \ia^ ^apftt^um über bag Äaifcr;
tt)iim er{)o6en ijoibi , tt)e(d)e 50Jigbcäud)C in golge baoon in bie
Äicdie einge|'d^lid)en fepen, unb Y0i\6)i traurige golgen nomentlid^
"ba^ oon bemfelben ben ^riejlern auferlegte (^Mhat (ii\)<xbt f)abe.
4) 2(U(^ \>Cii um 1535 abgefafte Consilium Georgii, Ducis Saxon.
(in (Stciublin'g u. Sj[d)irner'6 3frc^io f. Äird)engefd). II, II,
394), weld)e§ eine 5Slenge t>on !ird)lid)en SJliäbräud^en rügt, will
gugeben p. 402, \>a^ ein 5ßer^eiratl)etec in ben ÄleruS aufgenom?
men roerbej attamen cum divina celebrare voluerit, abstineat
ab uxore per triduum. — Qui vero post vota uxores duxe-
runt, ex quo constat eos perjuros esse, non admittantur ad
ullos Status clericales , nisi prius publicam egerint poeniten-
tiam relictis liberis et uxoribus. p. 404: Venerabile sacra-
mentum Eucharistiae liberum sit, ita ut unicuique liceat eo
vel sab una, vel sub utraque specie frui indifferenter, hac
tarnen lege, ut quisque credat, unam speciem tarn efficacem
quam ambas. Ge. Wicelii (bamalö fatf)oI. ^riejler in ©iöleben)
libellus de moribus veterum haereticoriim , Lips. 1537. E. 7:
Absolutum exemplar christiani hominis esse judicant (Luthe-
rani), bina vesci specie, non secus ac si dominus Jesus in
hac observatione proram ac puppim aeternae salutis collocas-
set. — Utinam in hoc articulo idem omnes sentiremus, ut
(andern, composita lite, pacis bono frui liceat! Nihil omni-
um est, quod perinde popularium animos commovet.
5) ©0 öon bec ©orbonnc 1521 f. Tkbt^). 1. §. 21. not. 1. ferner
1535 b. d'Argentre I, 11, 395, tl. b. 10. SWärj 1542 b. Gerdes
hist. Evang. renovati T. III. Monum. p. 87 (bei Raynald. 1548
no. 79 mit bem falfci^en SJatum 10. Mart. 1548): üon bet t^eolo;
486 25icvfc ^criobe. 3fbfd)n. 1. 5B. 1517—1648.
ti'e fix6)li<S) fe(!fitel;enbe ße^re tt>ar aber nocb elajlifrf) genug,
um SSereini'gungäüorfdjIdge für möglich ju I}alten6), manche
fat^oltfcbe S^eotogen näherten ftd) in ber 2(uffaffung mand)er
8e()ren öuffaüenb ben 9?eformatoren, ungeadjtet ft'e an ber
alten Äivdje fef!f)ielten '). 2)ie ©ijnoben in ^eutfc^Ianb unb
öifd)en gaculfät in Cowen 15M b. Raynald. 1544 «o. 35, u. (7fr-
des. l. c.
6) Sgl. btc 25eroletd|ö^cinbrungen in Tfugäburg 1530 , 7i1)tt). 1. §. 5.
not. 13, unb in JRegengburg 1541, baf. §. 7. not. 41. audt) baS
JCugSburger Sntfi^im, baf. §. 9. not. 3.
7) SKerfnJÜrbig ift in biefcr S3ejie()ung befonbecS So^jann S33 ilb,
©uarbian bec gronciöcanec unb Somprebiger in S}?ainj f 1554.
6t licp »äJjrenb [eincg CebenS einige ^rebigten brucfen, [e{)r »iele,
tinb einige lat. Kommentare ju bibl. ©d)riften ftnb nad^ feinem
Äobe gebrutft. (5r cnipfte{)lt £efung bec ^eil. ©(!)rift, unb weifet
ben (Sinwanb, ba^ bicfelbe bunfcl fei), jurucfj eifert gegen menfd)*
lid^e 3ufä|e: »trenn Id^ bie 2Baf)rf)eit befennen foU, — ijl unfec
6^riflentf)um f(!^icr nid)t6 anbereS roorben bann ein ci)tetiget: ^^fjas
rifaiömuä, ©leigneret), ba man »iet Zeremonien fte{)et, aber «jentg
©ottfeligFeit, oiel ©cfangö unb n'enig 2fnbad)t, riet ©d^einS unb
irenig SG3af)rI)eit, ötel SBort u. wenig ©eiftg, 2fbbrucl) Bon ctlid^en
©peifen, feinen 2£bbruc^ üon ©iinben, auf jeneö bringt man, bie*
fe§ »ergibt man , wenn wir bte @Q|ung f)alten, foU eö etreaä gro^
fe^n, wann wir ®otte6 ©ebot üerad^ten, ja tägtii^ barwiber füns
bigcn, foU eö nid)t§ fd)aben.« lieber SBu^e unb ©lauben : »2Benn
man veäjt unb orbentlid^ t5ön ber SBug unb d^riftltd^en ßeben foU
veben , mu^ man nidbt am Raffen, SSeten, JTtmofengeben jc. ans
fangen: benn bog fönnen audj bie SSöfen tf)un, unb bo^ nid^ts
öoc ®ott bamit auörid)ten. Sie wai)tt S3ug f)at ii)xen 2fnfang
cineö S&ei(S auö fflerfünbigung ober Setrad^tung beß göttlid)en
@efe|eö unb ®ebot, aus ber (Srfenntniß ber ©ünben unb eigener.
Ungerec^tigfeit, S3erbammung unb gord[)t beö ©erid^tä ©otte^j
anberen S^eitö auö 93er!iinbigung ber ©naben ©otteS, au§ bem
©lauben gegen bie göttlid^e 3ufage, unb auö 2fnrufung beg götts
lid^en 9lameng. "ilui biefen jweien SSronnen, ^ord^t unb ©lauben,
^a^ bec ©unben unb Zieh ber ®ered^tig!eit, muf bie 58up i)evi
flicken, unb bai mu^ alleö furgefien, e!)e man auf bie grüdjte ber
S^. III. (5. I. ^at\). Ä. hi& 1 515. §. 53. 2Öiv!. b. «Äef. 487
^ranfreici) befdjninften fiel; frei(id) barnuf, bie auffaUenbjlen
fird[;ltcl)cn 9}?igbrauc!)e ju bcfam^fen 8): ffe tf)atcn eg aber
jc^t, t)on ber aügcmcincn 9}?dniui9 unterfingt, mit größerem
Erfolge al§ früf)er, unb cS fonnte nid)t üerfnnnt werben,
SSu^c fommt.* — '©ucd) ben ©laubcn on ßf)i:iftuni werben voit
3U ©naben aufgenommen, werben iin§ unfere ©unben »erjieljen,
unb un6 bie ®ered^ttg!ett ober SSerbtenfl Sl)riftt zugeeignet, unangcs
[e{)en wer unb wie wir baöor fet)nb gewefen.« — »Nullum bo-
num et Deo gratum opus est extra fidem , immo soll fideles
bona opera faciunt.« — »SBir fe()en, ba^ bie Äirdje »oU Src?
t()um, ©ünb unb Unfriebenö ifl, bie Se^r ift oermifd^t unb ges
fälfc^t, we^e allen benen fo Urfad^ baran fctnb.« — »Sie Äird^
ifl infonber()eit ju biefer 3eit nod) fc^r franf, bo an ©önben, bo
an Spaltungen, fuc^et aUentl)alben ^ulf, Ijat öielerlei oerfudit,
ruft jebermann an, S3ap(l, Äei)fer, Soncitium unb 9?ei(^gtäge, t)at
(lUt noij Heiner red^t fönnen fjelfen, eS ifl nun je bofer werben:
fo oiet man ftd) auf einer Seiten fperret, ba^ man nid^t jur ©i*
nigfeit Eomme, fo oiel fperret man jlid^ auf ber anbern, ba^ man
ftd) nid)t muf reformiren laffen« — »Si successores Petri eo
modo potestate sua usi essent quo Petrus, nemo chrislianus
eam potestatem impugnasset; qnia autem pleriqne hac potestate
abusi sunt (quemadmodum nemo est, qui iiesciat), haec causa
et seminarium est hujus tumnltus , neque spes aliqua est, tu-
multum hunc cessaturnm, nisi tollatur causa, cf. E. G, Die-
lerich, diss. hist. de Joanne Fero (3of). SBilb) monacho et con-
cionaiore Mo^nntino, teste veritatis evangelicae, Altorf. 1723. 4.
8) »gl. bie @rmal)nung§rcben an ben Äleruö jur SSejferung feiner
©itten, unb treuer TfmtöerfüUung auf bcn ©rjnoben in fOIainj u.
d'öln 1327 (Hartzheim Conc. Germ. VI, 205); be§ ©rjb. ü.
^öln ^ermann refor^natio curiae Coloniensis 1528 (p. 221): be*
fonberä beffelben Sytiodus provincialis Coloti. 1536 (p. 235),
beffen ffierovbnungcn alle fird)lid)e S3erl)ältnifTe ju beffern fudjen,
namentlid^ audi P. VI. (p. 272) au§fül)rlid)e 2fnwetfungen jum
^rebigen geben. 5n gvanfreid) bie beiben ^roüincialconcile »on
1528, Biluricense {Harduini acta Concil. IX) u. Seuonense s.
Parisiense (eg war für bie ^roöinj <Senö, würbe aber in ^axii
gebalten), f. Harduini acta Concil. IX, 1919.
488 SJicrfe ^Jeriobe. 2Cbfcf)n. 1. S5. 1517—1648.
tt)ie njo^rtF)dtig bie 9?eformation aud) auf bie fatf)olifc|)e
Ä(rd[)e unb auf bie SSefferung i^rer alten ©d)aben mixte ^).
HU tk 3?eformatton, burd) bie Slemicfeluncj ber ?)apf!e
in bie ©treitigfeiten ber weltlichen durften nid)t wenig be*
gunjligt, ju einer aud) auperlid) bebeutenben CKa^it gelangt
war, unb immer nocb unauff)aüfam weiter »orbrang; i)a
crfannte man aud) in Siom an, hci^ eine 2(bjleÜung ber
5JKi6brdud()e, welche in bem ^a^3fitf)umc unb ber ßuric wurs
gelten, nicbt langer üermieben werben fonnte. S!)ie^ erfldrte
bie öon 5)aul III. jur SSeratbung biefeä ©egenfianbeS nies
bergcfe^tc Gommiffion unüerbüllt (1537) i<*), unb biefer ^ap^
9) Ge. Wicelii Üb. de moribus veterum haereiicorum, Lips.
1537. J. 6: Amentissimus plane sim, si isto liaereseon varia-
rum pharmaco quosdam religionis morbos partim curatos esse,
partim curari coeptos, ulla ratione negem. — Religionis
alta pax corruperat omnia. Erat, quod desiderares in cathe-
dra, quod in choro , quod in thysiasterio : mores religioso-
rum capitum referebant nobis ignotum quendam Christum,
non eum, quem crucifixum praedicavit Paulus. Res verge-
bant ad summam animarum calamitatem. Itum est obviam,
sed non recto pede. Bene tarnen habet, et sapientiae Dei
Max. Opt. immensae gratiae agendae sunt, quod haec haere-
seon inundatio non majus damnum dedit. Magnum quidem
dedit damnum, sed majus accepit. Excitavit somnolentos
pastores, exacuit hebetes theologos, coegit otiosos ad nego-
tiosa studia, correxit quae erant pravissima multa. @benfo in
ctnfm SSriffc oon 1536 ((?. Wicelii epistolarum libb. IV, Lips.
1537. tib. IV. S3t. q) : Per Schisma aut certe hujus occasio-
nem interit in Ecclesia mali pluriinum. Redeunt nunc tandem
theologi ad theologiam. Quid vulgus istorum secutum sit in
haec usque tempora, vidimus. Utinam in dies accedant ad
lucernam divini verbi propius!
10) f. Tibtt). 1. §. 19. not. 22. 23. ohqUiä) ber g)apjl nod) in bn
Siijlruction o. 24. Ott. 1536, welche et bem an ben Äaifec ge?
fenbeten 9lunttuS gab, gcfagt '^atte (Raynald. 1537 no. 10):
ZI). Ilf. (5. T. mi). Ä. biß 1545. §. 53. SBirf. b. 9Jcf. 489
festen auf i^re Ißorfdjiage einjuge^en »). ©elbft ju einer
sßer3rcid)iin(5 über bte ^ebrc fd)icn burd) bie Snjlruction ber
ßegaten für bie ©efpracbe in 2Borm§ unb JKegenSburö
(1541) 12), unb burcl; bie ßonccfftonen, weldje biefelben auf
bem (entern marf)ten »3), Hoffnung gegeben: e6 war bie^
aber t)a^ le^te Seieben üon einer aucb jum ^kcbgeben bereiten
SSerfobnlicbfeit , welcbeä oon 9vom au§ erfolgte.
Quantum vero ad objecla nobis gravamina attinet, cum plera-
que eoruin sint aut manifeste falsa aut inania, et eliam a
summis Pontificibus jam castigata , poterit facile pro sua pru-
dentia ea refeilere.
11) f. Contareni et Voll cp. mi). 1. §• 19. not. 23. Sm 2Cu9u{l
1540 \e^te in ^apjl mel)tei-e Deputationen nieber super reforma-
lione, videlicet pro camera apostolica et tribunali urbis, pro
Rota, pro Cancellaria apostolica, unb beauftragte einige ßarbi;
näte, ut invigilent et curent ea, quae circa reformalionem
conclusa sunt, et sancita inviolabiliter observentur, et ubi
opus fuerit, suae Sanctitati referent. Acta consistorialia h.
Raynald 1540 wo. 65.
12) 3n bec Snjltuction beS SSifrf). o. gettre für äöormS ö. 11. Set.
1540, 6. Raynald 1540 no. 54 ^eift eö: Quod si (Protestantes)
aliqua in Ecciesia reformari , aut concedi petent, ea certa et
Clara scriptisque commendata vobis exhibeant, ad nos quam
primum transmittenda; quae si tälia erunt, ut salvo Dei ho-
nore et conscientia nostra concedi possint, — nos reipsa
ostendemus esse benignos, et pacis caritatisque maxime cu-
pidös.' 3n bet bc§ (SorbinaUegaten ßontorini für Slcgenöbuvg o.
•,:,28. Sanuar 1541 {Epist. Reginaldi Poli ed. Quirini III,
CCLXXXVIII): Videndum inprimis est, an Protestantes —
in principiis nobiscum conveniant, cujusmodi est hujus San-
ctae Sedis primatus, tanquam a Deo, et Salvalore nostro in-
stitutus, sacrosanctae Ecclesiae Sacramenta , et alia quaedam,
quae tum sacrarum literarum anctorilate, tum universalis Ec-
clesiae perpelua observatione hactenus observata et compro-
bata fuere, et tibi nota esse bene scimus: qiiibiis statim initio
admissis omnis super aliis controversiis concordia ientaretur.
13) 2Cbtt). 1. §. 7. not. 42.
490 mexk |)a-iot)c. Zh\d)\\. I. SJ. 1517 — 164S.
§. 54.
Stcue Örben.
^it ^Reformation fonnte nur ein lebenbt^ rrirffömer
Ä(eru§ mit ©rfolg ju n?iberf!e^en hoffen. ®o war weber
t>on ben 9)?ond)§orben in il)rem bamaligen SSerfoQe, nod) Don
ben SBeltgeifKidien etma^ ju erwarten, unb in Stauen hiU
beten ftd^ neue ^rben für jenen Bwetf. Xsk 3eit, wo muffige
Kontemplation SScwunberung fanb, war vorüber: ba6 Tlbncbi
t{)um fonnte je^t nur noc^ burd^ gemeinnui^ige geifüid^e
2BirFfamfeit bei bem SSolfe ^fnerfennung ju gewinnen l)offen.
25ie (lapu§iner f)atten, aB fie fid) unter ber Leitung »on
9)?att(}au§ be S3afft 1525 t)on bem granciäcanerorben trenn;
ten, anfangt nur ba§ mbnd)i\ö) befd;rdnfte 3iel, tik Zxa(i)t
unb bie ßeben^weife be§ \)dl. grancigcuä aufä genauefic wie^
bert)erjuftellen i): inbeffen lebte ubert)aupt in i^nen ber alte
grancigcanergeift wiebcr auf, unb fte gewannen aI6 SSolFöi
prebigcr fielen SSeifall unb gro0e SScrbreitung 2). ^U Zi)eas
1) Jo. de Terranova (feit 1532 ßapujinfr) de origine Frairum
Capucinorwn S. Francisci, ital. gcfdjrieben 1571, lat. Acta SS.
Maji IV, 283. Zach, Boierii annales Ordinis Minorum s.
Francisci, qui Capucini vocaniur , Lugdnni T. I et IL 1632.
39. T. III. oon Marcellinns de Pisa, 1676. App. ad T. III,
P. I. Bon Sylvester a Mediolano, Medial. 1737. fol.
2) 5{)re erfic ©ensratcongregation 1529 beftimmte constit.^6. {Bo-
verii annales I, 120): Superiores eos praedicalor^s, quos
ampliori pracdicationis gratia a Deo praeditos noverint,
otiosos esse non sinant, sed in vineam Domini mittant, ut in
ea non modo quadragesimali tempore, sed alüs quoque anni
temporibus laborent. Qui vero ad id munus ordinati fuerint,
meminisse debent, potissimam praedicationis parteni esse
ipsius praedicatoris vitam atque honestam conversationem.
Quapropter minus verborum ornatum ac subtiles speculationes
curantes, magis audientium utilitati studeant, pureque ac
simpliciter sanctum Domini nostri Evangelium praedicenf.
z\). III. (5. 1. ^^^^' ^' ^j^ ^54^- §• ^^- 3^^"f ^'^^^"- '^^^
tinct würben 1524 üon 6ajetanu§ t). 2:f)icna unb So^.
^eter (5araffa, S5ifcJ). t>. SI;eatc (bem na^mad'gen ^öpf^c
^aulIV.), ju bem Bwcrfe einer eifrigen ©eelforge gefliftet 3) :
ba fie meilienö au§ 2rbli3en bcftanben, fo gewannen fte gro-
ßes 2£nfe^en, würben aber nie fe^r jabfreicb. ^in üenetiam^
fcber ^atricier ^ieronpmu^ 2remilianu§ (Wani) grunbete
1528 'in <Boma^ca, ^wifc^en S5ergamo unb STlailanb, bie
©omaSfer, pnadjfl um ftci) üerlafTener Äinber anjune^--
men: fie würben alSbann aud) ju einer Kongregation regu^
lirter Älcrifer 4). ^ie S5arnab iten bereinigten fiel) 1530
in «Kailanb cbenfaüg ju einer folcljen Kongregation, unb fcer=
3) Ant. Caraccioli (Zi^idÜMt) de vila Pauli IV. F. M. col-
lectanea historica. Item Cajetani Thienaei, Bonifacii a Colle,
Pauli Consiliarii, qui una cum Paulo IV., iunc Theatino
Episcopo, Ordinem Clericorum regularium fundaverunt, vitae,
Colon. Vbiornm 1612. Sie vita Cajetani Thienaei aud) in b.
Act. SS. Aug. II, 249. IXehn ecjetanS 2(bftd)t ibid. c. 2. §. 19:
Ipse itaque divino, u(i par est credere, motus instincdi, in
eam venit cogitationem, si primaevum illud alque apostolicum
institutum sua aetate inslauraretur, sacrorumque ac solemnium
votorum nuncupatione perpetuo firmaretur, non ineptam eam
fore reparandae chrislianae reipublicae rationem. Clericos
quidem sacrorum ministros egregiam olim laboranti Ecclesiae
tulisse opetn: sed ut sunt res mortalium pronae casibus, jam
eos mole sua atque senio defetiscere. Excitari igitur opor-
tere mortalium animos novo atque apostolico spiritu, et Cle-
ricis, quos ingenti populorum exilio improbitas inscitiaque
corrupisset, Clr/-icos alios atque alios debere suffici , quorum
opera damnum, quod illi per pravum exemplum christiano
orbi intulissent, sarciretur. Sie papftt. sßepätigungöbuUe oom
24. Sun. 1524, unb bie gonftitutionen ßon 1604 \. in Auberli
Miraei regulae et constitutiones Clericorum in congregatione
viventium , Antverp. 1638. 4. p. 23.
4) SBeflatiflungöbuUen Bon ^aul III. 1540 unb 5>i«« V. 1568 hei
Miraeus l. c. p» 71 tjgl. p. 137.
492 Vierte ^criobe. ?fbfd&n. I. SJ. 1517—1648.
^flidjtefen fid) ju jeter 2frt öeifüidjer SBtrffömfeit unter \)em
fSolh 5).
2(ber öUe würben mit üon ben Sefuiten ß) öerbunfelt.
Sgnatiug ü. gojora'), au§ einer ber üorne^mflen "KbeU^
familien in ©uipugcoa flanimenb, ein tapferer IriegSanfuI)-
rer, würbe biircl) eine SBunbe ju Ärieggbienften untüöjÜQ,
unb befd)lop nun in ben geilüic^en 9?itterbien(l ber beil. Sung^
frau äu treten 8), unb if)x burd) SSefebrung ber Ungläubigen
5) »on in Äicd)e S. Eamabae in 9)lai(anb genannt, öon Sle=
meng VII. 1533 beftätigt, Miraeus l. c. p. 92.
6) Historia societatis Jesu P. I, auct. Nie. Orlandino , ¥.11 —
lY, auct. Franc. Sacchino, P. V. T, I. auct. Petro Possino,
P. V. T.ll, auct. Jos. Juvencio, P. VI. Julio Cordara, Romae
1615 — 1715. fol. SBeniger inf)aUveic^ unb itmnbcrgläubiger ijl
bte Imago primi saeculi Soc. Jesu, Antverp. 1640, fol. »gl.
über biffe ©d^riften SlanEe'ä gürjlen u. 93ölfer ü. ©übeuropa IV,
381. g. Äortüm'ö @nt[Ie()ung6gefc^ic^te beö SefuitenorbenS,
SKanJjeim 1843.
'7) Acta antiquissirna a P. Lud. Consaho (Sefuit 1545 f 1575)
ex ore s. Ignatii excepta , urfpcünglid^ tf)eilS itatienifd), tf)ett6
fpantfd^ gej"d)rtfben , \at. öber[c^t in b. Act. SS. Jul. Vll, 634.
Vita Ignatii auctore Petro Ribadeneira (trat fd^on aU Änabc
ter ®efeUfd)aft bei 1540 f 1611), Neapoli 1572, ed. 2. multo co-
piosior Madritt 1586, in b. Act. SS. Jul. VII, 655. Jo.
Petri Maffeji (Sefuit 1565 f 1603) de vila et moribus Ignatii
Lojolae libb. III , Romae 1585. 4. »gl. über biefe Siograp^ien
SRanfe IV, 383.
8) 2(uf feinem Äranfenfager fonnte er SRitterromanc, feine frühere
fiiebltngglectüre, nid)t crf)alten, las nun .?)eitigenteben in fpani;
fd^cr ©prad^e, unb gerietf) baburd) in 53f)antafien, tt5eld)e au§ rit;
teclidtien unb fird^li(j^en ßlementen tüunberlid^ jufammengefe^t was
ren. 9Kan tjergleid^e feine ©elbftbefenntnijfe Acta antiquissirna
§. 6. {Acta SS. Jul. VII, 636): Ex bis nna erat cogitatio,
quae prae caeteris ita ejus cor occuparat, ut statin) in eam
vehu immersus et absorptus, duas, tres, quatuorque horas,
quod nee ipse perciperet, illa detineretur. Ea vcro erat.
^i). III. 6. 1. ^ati). Ä. biö 1545. §. 54. Sefuiten. 493
in ^alafiina ju biencn (1521). gange UhU er in llvengcr
2(fccfe unb pt)antalltfcl)cr 6ontem)jlötion, erfannte aber ents
quidnam potissimum in obsequium illustris feminae aclurus
esset, qua ratione ad eam urbem, in qua ips^a erat, proficisci
posset, quibus verbis alloqueretur eam, quos jocos et sales
adhiberet, quod specimen bellicae exercitationis in ejus gra-
tiam ederet. Ita autem vi hujus cogitationis rapiebatur, ut
ne id quidem videret, quantum res illa, quam consequi opta-
bat, supra ipsius vires esset, ^enn wie baö fpan. £)rigtnal
()injufe|t: non erat comitissa, nee ducissa, sed erat ejus Status
subiimior, quam ullus earum. §. 2. Aderat interim divina
misericordia, quae ex lectione recenti bis cogitationibus alias
subjiciebat. Cum enim vitam Christi domini nostri ac San-
ctoruai legeret , tum apud se cogitabat, secumque ita collige-
bat: quid si ego hoc agerem, quod fecit b. Franciscus?
Quid si hoc, quod b. Dominicus? Atque ita multa animo
tractabat, semperque sibi ipsi res difficiles ac graves pro-
ponebat : quod dum faceret, facilitatem ad eas consequendas
sentire ipsc in se sibi videbatur, nulla alia ratione sibi pro-
posita, quam quod ipse apud se ita colligeret : s. Dominicus
hoc fecit, faciam igitur et ego: fecit hoc b. Franciscus, fa-
ciam igitur et ego. Perstabant autem hae cogitationes satis
diu, ac deinde rebus aliis interpositis inania ilia et saecula-
ria succedebant, quae et ipsa longo temporis spaiio protra-
hebantur. Diu ista cogiiationum successio illum detinuit;
et haec de Deo, illa de saeculo animum ejus eo usque occu-
pabat, donec ipse prae lassitudine abjiceret, animumque ad
alia converteret. §. 8. Sed in his cogitationibus hoc discri-
men erat, quod, cum saecularibus intenderet, magna volu-
ptate capiebaiur, at ubi fessus destitisset, moestum se aique
aridum sentiebat: cum vero de profectione Hierosolyraitica,
deque herbis tantum comedendis, aliisque hujusmodi rigori-
bus sectandis , quibus usos viros sanctos animadvertebat, co-
gitaret, — laetum se inveniebat. — §. 9. Post autem cum in
spiritualia exercitia fuisset ingressus, hinc primum illustrari
coepit ad inteiligendum, quod de spirituum diversitate suos
docuit. Hunc in modum cum Spiritus diversos , quibus agita-
494 SSicctc ^eviobc. 2Cbfd)n. 1. S$. 1517—1648.
üä) ba§ SSebürfnip tl)eologtfct)er Silbung, unb ging, um fie
ju erwerben, nad) ^ariö^). |)icr jog er burd) afcetifdje
batur, Dei unum, alterum daemonis, paulatim agnovisset,
nee modicum lumen spirituale ex illa piorum librorum lectio-
ne sibi comparasset; coepit magis serio de vita ante a se
acta cogitare, atque illud etiam perpendere , quantum poeni-
tentiae indigeret, ut contracta per eam crimiua expiaret.
Qua quidem in cogitatione pia illa desideria de imitandis
sanctis viris sese illi offerebant, nulla majore ratiocinatione,
quam quod sibj divina adjuvante gratia promitteret, id quod
illi fecissent se quoque facturum. Sed nihil amplius, statim
ubi convaluisset, agere optabat, quam Hierosolymam profi-
cisci , fiageliationibus ac jejuniis tarn multis adhibitis, quam
multa in tarn magno animo et Spiritu Dei accenso poeniten-
tiae desiderium imperaret. ©o wallfa^rtete er bcnn unter flrens
gen SSu^ßbungen 1522 ju bem tüunberttjätigen SJJarienbilbe auf bcm
SSerge S)Zontfcrrat bei SSarceEona: §. 17. Et cum mentem rebus
iis refertam haberet, quae ab Amadeo de Gaula (Dielmet)r in
bem 9iitterroman 2(mabtö pon @5aUien) conscriptae et ab ejus
generis scriptoribus , nonnullae illis similes ei occurrebant.
Itaque statuit ad arma sua (ut inter milites dicitur) vigilias
agere tota nocte una neque sedens neque jacens, sed vicis-
sim stans et flexus genua ante altare Dominae nostrae Moniis
serrati, ubi vestimenta sua deponere siatuerat, et Christi
arma induere (eine SSSaffenttadje, wie biejenigen fte galten muf;
Un, meldte ju Stittern gef(i)(agen werben foUten).
9) Ueber feine ©tubien , welrf)e er in SSarcellona anfing, bann in
likala, ©atamanca, unb enbttc^ in ^ariö betrieb, fagte er fetbjt.
Acta antiquissima §. 54: Barcinonem reversus coepit in literas
diligent-er incumbere; sed ejus proposito multum illud obsta-
bat, quod, cum lectiones memoriae mandare conaretur (id
quod in grammaticis principiis necessarium est), novae illi
intellectiones rerum spiritualium novique gustus infundeban-
tur, atque hoc ita abunde, ut capere memoria nihil posset,
neque illud a se rejicere, tametsi plurimum reluctaretur.
2(16 er nac^ ^ariS Um (1528) §• 73: ad inferiora rediit, cum
perspexisset, plurimum se lundamenti» destitui. Itaque una
^f). III. 6. 1. ^atf). Ä. big 1545. §. 54. Sefuiten. 495
(Strenge unb ^inrei^enbe <Sd)ttjdrmerei me|)rere junge talcnf*
üoUe 50Zanner»o) (^ ffcf)^ gab i^nen burd) feine finnlicb
^>|)antaj!ifc^en Excrcitla spiritualia i>) bie gleicbe JRidjtung
cum pueris studebat Parisiensi more. 3Cber aud) l)tcr ging eS
nid^t beffec §. 82: quoties audiebat magistrum praelegentem,
tarn multis interturbabatur spiritualibus rebus, ui aiidire ai-
tente non posset.
10) (So waren ^etruS gober auö ©aoopen/ gcanc. cüMcic, ein @beU
monn au§ Staoarra, bie ©panier Sac. ßaine}, 2(lpl). ©almeron,
9lico(, SSobabiUa, unb bcr portug. ßbelmann ©tmon Siobriguej.
11) Exercitia spiritualia S. F. Ignatii Loyolae, Antverp. 1638.
Directorium in exercit. spirit. Antv. 1638. 5)iefe ©pcrcitia
ftnb fd)on frü() , nad^ ber jefuitifd^en 2(nnaf)me in einer ^6()(c bei
SOJanrefa 1522 {Act. SS. Jul. VII, 417) oon SgnatiuS abgefaft.
®ic finb auf 4 Söod)cn bered)net, für weldje ft'e alle äußere S{)ä;
tigEeiten, wie alle ©ebanfcn getrau »orfd^reiben, unb fniipfen bie
Kontemplation an befiimmte pl)antaftifcf)e 2Cnfd)auungen djrijllid)er
Sbeen, »eld^c nad^ genauer SSorfd^rift ^eroorgebrad)t werben muffen:
5. S5. Secunda hebd. quarta die. Fiet meditatio de duobus
vexillis, uno quidem Jesn Christi opiimi nostri Imperatoris,
altero vero Luciferi, hostis hominum capitalissinii. Oratio
prueparatoria, Praeludium primum erit historica quaedam
consideratio Christi ex una parte, et ex altera Luciferi, quo-
rum uterque omnes homines ad se vocat, sub vexillo suo
congregandos. Secundum est ad constructionem loci, ut re-
praesentetur nobis campus amplissimus circa Hierosolymam,
in qua Dominus J. Chr. tamquam bonorum hominum omnium
summus Dux assistat. Rursum alter campus in Babylo-
nia, ubi se Lucifer malorum et adversariorum ducem
exhibeat. Tertium ad gratiam petendam illud erit , ut posca-
mus exploratas habere fraudes mali ducis, invocata simul di-
vina ope ad eas vitandas; veri acutem optimique Imperatoris
Christi agnoscere mores ingenuos, ac per gratiam imitari
posse. Punctum primum est, imaginari coram ocnlis meis
apud campiim Babylonicum ducem impiorum in cathedra ignea
et fumosa sedere, horribilem figura vultuque terribilem. Se-
citndum est, advertere, quomodo convocatos daemones innume-
496 ^mk 9)enobe. 2i;bfd)n. I. fS. 1517—1648.
rtuf tie Sbee bee geijUidjen diitkxt^üm^ im 2)ien|!e ß^rijü
unb ber 93?aria, unb üerbanb ftd? mit i()nen in ber SRariens
ros per totum orbem spargit ad nocendum, nuUis civitatibus
et locis, nullis personarum generibus immunibiis reliclis.
Teriium attendere, cujusraodi concionem habeat ad ministros
suos, quos instigat, ut correptis injectisque laqueis et calenis
homines primum trahant — ad cupiditatem divitiarum, unde
postea facilius in mundani honoris ambitionem, ac demum in
superbiae barathrum deturbari queant. Similiter ex opposito
considerandus est summus optimusque noster Dux et Impera-
tor Christus. Punctum primum erit, conspicari Christum in
amoeno campo juxta Hierosolymam , humili quidem constitn-
lum loco, sed valde speciosum forma, et adspectu summe
amabilem. Secundum autem est, speculari quo pacto ipse
mundi dominus universi electos Apostolos, discipulos et mi-
nistros alios per orbem mittat, qui omni hominum generi
statui, et conditioni doctrinam sacram ac salutiferam imperti-
ant. Tertium , auscultare concionem Christi exhortatoriajj ad
servos et amicos suos omaes in opus taie destinatos, qua eis
praecipit, ut juvare studeant quemlibet, ac primo inducendura
curent ad spiritualem affectum paupertatis, et insuper (si di-
vini obsequii ratio et electio coelestis eo ferat) ad sectandara
actu' ipso verara paupertatem; deinde ut ad opprobrii, con-
lemptusque desiderium alliciant, unde humilitatis virtus ena-
scitur. Et ita tres consurgunt perfectionis gradus, videlicet
paupertas, abjectio sui , atque humiiitas, quae ex diametro
divitiis, honori et superbiae opponuntur, ac virtutes omnes
statim introducunt. Sann folgt ein Colloguium ad b. Virginem,
um SSetflanb ju erf(ef)cn, ut recipi possim et manere sub vexiilo
Christi, unb [d^lieft mit einem Ave Maria; ferner ein Collo-
guium ad Christum hominem ju benifelben ^meiie , unb fd^licft
mit bem ©ebete Anima Christi, cnblidE) ein Coli, ad Falretn,
ut annuat petitioni, cum Faier noster. Transigetur hoc exer-
citium seynel in media nocte , et altera vice sub auroram.
Repetitiones vero duae circa matutini sacri , atque vesperarum
tempus erunt faciendae. ©o joirb ftnntid^e Steigung unb 2fbnei=
giung für geif}ücl)e 3wecfe gcwecft. SßSie bie einjelnen ©ünben ftatt
ZI), in. 6. I. ^aü). Ä. big 1545. §. 51. Scfuilcn. 497
firdjc äu SOZontmarfre burd; ein gcmeinfameS ©clubbe (1534).
3n ä^cncbig crfannten ]ie, ba^ ftc bk S3cfef)rung ber Uns
gläubigen in ?)ard|}ina nufgcben mußten, irurben aber bort
burd) bie S^eatiner auf anbcrc gcinbc ber Äirdje I)incjcwiefen,
bcren S3efampfung nod) bringenber not()wenbi(j fep, auf bic
©ittenloftgfeit, bcn Unglauben unb bie Äe^erei unter ben
d)rijKic^en S56(!ern. Se^t burd^jogen fie nad) bem SSorgangc
jener alS S5u§prebiger hie iBtätk ^talicn^ hi§> nad) 9iom.
£»ort legten fie bem ^apjle ben ^lan il)rer ©efeüfcbaft üor,
gleicb tapfern Äriegern mit üoller Eingebung unb in blinbem
®el)orfam gegen ben ?)apf^ unb beffen 25iener, iljren SSorjles
l)cr, bie Äird)e ju üertl)eibigen, unb alle geinbe berfelben ju
befdmpfen '2). ©o erl)ielten fte ben 27. ®ept. 1540 bic er(!c
bei- äBuröel ber ©ünbe bekämpft tüerben , f. b. 2i"n»eifung p. 24,
ber fOZenfcl^ [olle «Olorgcng, fo wie er »om (Sd^lafe enüadje, pro-
ponere diligentem sui custodiam circa peccalum aut vitium
aliquod particulare , a quo emendari cupil. Quoties id pec-
cali genus hotno commiserit, manu pectori admola doleat de
lapsu, quod fieri potest etiam assistentibus aliis , nee adver-
tentibus. "Khenbä foU er ftd) prüfen, unb jebe S3e3el;un9 ber
5)articular[unbe mit einem ^uncte be^eic^nen, unb barauf fel)en,
bog bie ?Reii)i biefer ^uncte jeben Sag fleiner werbe, ogl, ^. ».
Örelli i>a€ SBcfcn beS Sefutterorbenö, Ceipsig (1846) <B. 27.
12) Sie öorl)ergegan9enc Deliberatio et deterrninatio ber Oefellfd^aft
f. Act. SS. Jul. VII, 463. S)te formula vivendi, «jeldje oon
bem ^ap(!e geneljmigt würbe, ift in ber SSeftcitigunggbuUe Regi-
tnini 5. Kai. Oct. 1540 (u. a. in b. Litlerae apostolicae, gui-
hus institutio , confirmatio et varia privilegia continentur Soc.
Jesu, Antverp. 1635, p. 9) enthalten: Quicunque in Socielate
nostra, quana Jesu nomine insigniri cupimus, vult sub cru-
cis vcxillo Deo militare, et soIi Domino, atque Romano
Ponlifici ejus in terris Vicario servire, post solemne perpe-
tuae castitatis votum proponat sibi in animo, se partem esse
Societatis ad lioc potissimum institutae, ut ad profcctum ani-
marum in vila el doctrina christiana, ad fidei propagationem
® i e f e l e r ' ö ÄivdOengcfcr). 3r S8b. 2e 2(btf)l. 32
498 58icrfc ^euiobe. 2fbfd)n. I. «B. 1517— 1G48.
®enef)migun() i^rer ©efellfc^aft (societas Jesu, fpan. Com-
per publicas praedicationes et verbi Dei ministeriiim , spiri-
tualia exercitia et caritatis opera, et nominatim per piierorum
ac rudium in Christianismo institulionem ac Christifidelium
in confessionibus audiendis spiritnalem consolationem praeci-
pue intendat: curetque primo Deum, deinde hujus sui insti-
tuti rationem , quae via quacdam est ad illum , semper ante
oculos habere; — unusquisque tarnen secundum gratiam sibi
a Spiritu sanclo subministratam , et vocationis suae proprium
graduni , ne quis forte zelo utatiir, sed non secundum scien-
tiam. Cujus proprii cujusque gradus Judicium, et officiorum
discrelio ac distribuiio tota sit in manu Pruepositi s. Praelaii
per nos eligendi (unb jiüQC na<i) tec Deliberatio p. 465 in per-
petuum i, e. ad vitam), ut congruus ordo servetur, in omni
bene instituta communitate necessarius. Qui quidem Praepo-
situs de consilio consociorum constituliones, ad constructionem
hujus propositi nobis finis conducentes, in consilio condendi
auctoritatem habeat, majori suffragiorum parte semper sta-
tuendi jus habente. Consilium vero inlelligatur esse in rebus
quidem gravioribus ac perpetuis major pars totius Societatis,
quae a Praeposito commode convocari poterit; in levioribus
autem et temporaneis omnes illi, quos in loco, ubi Praepo-
situs noster residebit , praesentes esse contigerit. Jubendi
autem jus totum penes Praepositum erit. — Quamvis Evan-
gelio doceamur, — omnes Christifideles Romano Pontifici
tanquam capiti ac Jesu Christi Vicario subesse ; ad majorem
tarnen nostrae Societatis humilitatem , ac perlectam uiiiuscu-
jusque mortificationem, et voluntatum nostrarum abnegationem
summopere conducere judicavimus, singulos nos ultra illud
commune vinculnm speciali volo adstringi , ita ut quidquid
modernus et alii Romani Pontifices pro tempore existentes
jusserint, ad profectum animarum et fidei propagationem per-
tinens, et ad quascunque provincias nos mittere voluerint; sine
uUa tergiversatione aut excusatione, illico, quantum in nobis
fuerit, exequi teneamur; sive miserint nos ad Turcas, sive
ad quoscunque alios infideles, etiam in parlibus, quas Indias
vocant, existentes, sive ad quoscunque haereticos seu schis-
ZI), in. 6. 1. Mtf). M. hi^ 15 15. §. 5 1. Sefuiten. 499
pania de Jesus) '3) tnit einer SSefdjrdnfung berfelben auf
60 ©lieber, unb \vä\)Uen 1541 SgnatiuS jum crfien ©encs
xal berfelben.
©d)on 1540 jogen 5ix)ei 5ef"iten, (Simon JKobrigucj
wnb granj $aüer, auf ^inlabung beä Äonigg Sobann III.
naä) ^oxtuQal '4). Bfaoer ging t»on ta alöbolb aB !0?iffionar
maticos, seu eCiam ad quosvis fideles. — Voveant singuli,
se in Omnibus, quae ad regulae hujus nostrae Observationen!
faciunt, obedientes fore Societatis Praeposito: — in illo
Christum, veluti praesentetn , agnoscant, et quantum decet,
venerentur. — Voveant singuli et universi perpetuam pau-
pertatem , declarantes, qiiod non solum privatim, sed neque
etiam communiter possint pro Societatis sustentatione aut usu
— jus aliquod civile acquirere; sed sint contenti usum tantum
rerum sibi donatarum ad necessaria sibi comparanda recipere.
Possint tarnen habere in universitatibus Colleyium, seu Colle-
gia habentia reditus, census, seu possessiones, usibus et ne-
cessitatibus studentium applicandas. — Opportunum judicavi«
mus etiam statuere, ne quis in hac Societate recipiatur, nisi
diu ac diiigentissime fuerit probatus (inöbcf. iutä) bii Exerci-
tia spiritualia, f. Deliberatio p. 465): cumque prudens in
Christo, et vel doctrina seu vitae christianae puritate appa-
ruerit conspicuus, tunc demum admittatur ad Jesu Christi
militiam.
13) liefen 9iamfn (jattc bie ©efellfdiaft fd^on früf)cr %tro'di)it'. Or-
landinus Hb. IL no. 62: placuil omnibus , ut a militari voca-
bulo Societas Jesu (»uis enim cohortibus milites, quas vulgo
Societates seu Compagnias appellant, ab ipsis fere ducibus
nomen indunt) appellaretur. cf. Acta SS. Jul. VII, 471.
14) ogl. beö 2?Qltf)afac Äeltea, Sefuit in- Siffabon f 1675, 6tjroniE
b. ©efellfd)aft Sefu in Portugal 2 S3bc got. in portugiefifctifr
©pradje, unb bie officieUe, jwar ge^en bie ©efellfc^aft 9erid}tete
abec auö ben beften Quellen forgfaUig 9efd)öpftc Deduciio chrono-
logica et analytica ^ vbi horrendae manifeslantur clades a
Jesuiiica Societate Lusitaniae ejus<]ue colotais illatae , ed. D.
Jos. de Seabra Silvius , P. II, Olisipone 1771.
32*
500 SSierte ^enobe. 3rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
in ba§ ^jortugiefifdje ^iltnbien ah: Stobrigue^, ein portucjte-
fifcijer (Sbelmann, gewann un6efd;ranEten ßinflup ouf ben
fdjttjadjen Äonig, grunbctc in ßotmbva baä erjle Sefuitercol;
legium, unb bradjte bie ®efeüfd}aft in Portugal jur I)6cl^|!en
S5lüt()e, jog aber äiigleid) burcb rucffi4)t§(ofe ^errfcbfudjt,
toeldjc er aucb bcm Äonige gegenüber geltenb xr\ad)k, bers
fclben üiele ©egner gu is).
SSorjuglid) ric|)tete bie ©efeüfcbaft ibr TTugenmerf auf
bie S5efdm))fung ber S^eformation, unb fcbiifte \id) an gleid)
einem wob^georbneten unb nad) einbeitlicbem ^(ane in jlren^
gern ©eborfame unb Dotliger Eingebung b^nbelnben .^eere
aflen burd) biefelben gefdbrbeten ganbeöÜrcben ju ^ülfe ju
fommen. <Bo gingen Sefuiten naö) gran!retcb, ben ^J^iebers
15) @r oettocfte junge ieüte au§ ben üornefjmjien gamtlien in hie
®cfeUfd)aft ju treten, unb brad^te biefe gamilicn baburd^ gegen
ftd^ auf. 2fl6 er felbjl: einen föniglid)en ^rinjen, S)om S^itoin o.
SSraganja, t)eimiid) in bie @efeillcl)aft aufnaJjm} fo njurbe enblid)
aud) ber Äönig erjiirnt, unb oertangte bie @nt(aJTung beffelbcn
(1548). SRobriguej aber errcibcvtc {Tellez Hb. II. c. 38. lat. hei
Seabra I, 15), iion posse se salva conscientia exequi , quae
Rex imperassetj — nnnquam se passurum, ut novus ille roiles
sequi desisteret coelestis Ducis sui vexillum, reiicta Reli-
gionis slatione, quam tanto cum ardore petiverat; unb cnblic^
crJtätte er hem Äönige: quando Dominum TheoConium de Co-
nimbricensi CoUegio extrahi jussurus erat, iis qui erant ex-
tracturi , illud etiam in mandatis daret, ut possessionem ca-
perent ejusdem Collegii , omniumque donationum ac provisio-
num regiarum , quae in gratiam Societalis factae essent. Sibi
vero et Sociis constitutum esse alio migraie, ubi divino ser-
vitio darent operam: indecorum enim esse Societaiem in Lu-
sitania permanere, ubi tam violenter tamque ignominiose
iractaretur. ®ie^ xoao^te ber Äönig nici^t: ber '»Prinj blieb 7 3af)re
in ber ©cfeUfdjaft, ba berief \^n Sgnatiul nad) SRom, unb entließ
ii)n auö berfelben.
SF). III. e. I. ^atl). Ä. big 1515. §. 51 Scfuiteii. 501
lanbcn, (Spanten unb 2)eutfd)(onb i«). ©cI;on im '^avi
1543 it)urbe bcr ®efeüfc{)aft eine unbcfdjranftc (jTweiteruncj
gc)lattet, im Suni 1545 Qxljidt fte bie Qxlaubni^ überall ju
prebigen unb ®eicl)tc ju ()üren mit fcf)r auggcbcljntcn SSefug;
niljcn •'). Sn bcn ^irbnungen berfclbcn würbe aüeö bem
großen «^auptätvecfe geo}?fert: bie forperlidje 2tfcefc blieb allein
16) 9tad^ ^artö fcnbete 39»<itiuö f(f)on 1540 mefjvece junge Sefut^
ten, um bovt ju flubiren {Ribadeneira Hb. III. c, 1): al6 1542
ber Ärieg jtüifd^cn Spanien unb granfveid) ouSbrad), mußten bie
©panier ^aris oerlaffen, begaben ftd) nad^ Sotten/ unb festen ftd^
bort fefl (ibid, c.6). Sn Spanien grünbete granj SJiUanooa baö erpc
(SoUegium inSomplutum (2Clcala) 1543 (c 8): in Seutfd;tanb
würben bie erjfen ©i|e ber Sefuiten (So In, voo ^etruö gaber ben
crjlen Scutfci^en, ^etru§ Saniftug, für bie ©efcllfd^aft gen?ann,
SBien, n)o()in 5Ricol. SSobabiUa ging, unb Sngolftabt, voo
(Slaubiuö le 5a)) eine tf)eot. ^rofeffur er{)ielt. "Km meiften oerbrei;
tetcn fie fid) in Stalten, wo fte in oielen ©tobten \iä) nieberliegen.
17) 3« ber aSuUe Cum inter cunctas d 3. Jun. 1545 (Lilerae
aposlol. p, 24) cri^attcn fie bie (ävlaubniß, in quibusvis Eccle-
siis, et locis ac plateis communibus seu publicis, et alias ubi-
que locorum clero et populo veibum Dei praedicandi, ferner
confessiones aiidiendi unb ab omnibus et singulis peccatis , —
quantumcunqiie gravibus et enormibus, etiam Sedi apostoli-
cae reservatis, et a quibusvis ex ipsis casibus resultantibus
sententiis, censuris et poenis ecclesiasticis (exceptis conten-
tis in buUa, quae in die Coenae Domini solita est legi) absol-
vendi, ac eis pro commissis poenitentiam salutarem injungen-
di; necnon vota quaecunque per eos pro tempore emissa (ul-
tramarinis, visitationis liminum beaiorum Peiri et Pauli Apo-
stolorum de urbe, ac s. Jacobi in Compostella, necnon reli-
gionis et castitatis votis duniaxat exceptis) in alia pietatis
opera commutandi; — et Christilidelibus ipsis Eucharistiae
et alia ecciesiastica sacramenta, sine alicujus praejudicio,
ministrandij dioecesanorum locorum, reciorum pnrocliialium
et aliarum Ecclesiarum , mit quorumvis aliorum licentia desu-
per minime reqnisila.
502 m'mU ^eriobc. 2fbf«$n. 1. «S. 1517—1648.
bem ^o\>idat^^), ba§ jeitraubenbe .^oraöltngen wuvbe aufs
gegeben '9). ©leic^ einem Äriegg^eere fieberte fi'd) bie ©efefls
fd)Qft ein()eit unb ;Orbniing burcf) ?fbjiiifung ber 9J?ifglieber:
^k ^rofeffen aI6 2(nfüf)rer blieben an Ml gering: btc
großen ©djaaren ber Sujiromenben würben feit 1546 6oab;
jutoren, um ben SKalJenbienjl ju Derfe^en 20).
S)er 2(uäfaU beg Siegenäburger ®e|>rdc{)g (1541) entj
fd){eb ben ?)apfl, ben ^rotejlanten gegenüber jebe 9'iacbgiebigs
18) Car. Linck imago absoluttssima virtulis verbis et exeniplis
S. P. Ignatii expressa, Pragae 1717, tl^etlt aug bcm Diarium
P. Consalvi (f. not. 7) mit, quoties videret queropiam juvenum
jucundo gustatu edulia sumentem, visum gestire gaudio Igna-
tium. ©inen foid)en ^abe er ermuntert, ut pergeret, secuturis-
que divinis obsequiis atque laboribus vires pararet. Ribade-
neira Hb. V. c. 8: für Vit burc^ ©tubien angegrijfcncn jungen
Seute domuni in remoto loco Komae exaedificandam curavit,
in qua, qui literarum studiis invigilarent, interdum laxarent
animum , et aliquid de summa illa studendi meditandique
contentione remitterent.
19) ©d^on in ber burd^ bie SSuUe Regimini d. 5. Kai. Oct. 1540
beftätigten formula vivendi ^eift e6: Socii omnes , quicunque
in sacris fuerint, — teneantur singuli privatim ac particula-
riter, et non communiter, ad dicendum ofßcium secundum
Ecciesiae ritum.
20) ^aulue III. geflattetc bem SgnatiuS burd^ bie SuUc Exponi no-
bis d. 5. Jim. 1546: quod de cetero Sacerdotibus , qui vos in
spiritualibus, et personis saecularibus, quae vos in temporali-
bus et officiis vestris domesticis coadjuvent, uti possitis; ipsi-
que Coadjutores, tarn Sacerdotes , quam personae saeculares,
— Vota paupertatis , et castitatis, ac etiam obedientiae , ita ut
ad illa servanda pro eo tempore, quo tu, fili Praeposite, et
qui pro tempore fuerint ejusdem Societatis Praepositi , eis in
ministerio spirituali vel temporali utendum judicaveritis, et
non ultra, adstringantur , nee propterea ad aliquam solemnem
professionem emittendam teneantur , neque ad eam aliter ad-
mittantur, emiftere.
a;^. in. d. II. ^at\). Ä. §. 55. Srrib. (Soncil. 1515. 503
feit aufzugeben: öUglei'cf) f;üb fi'cö fein 9J?utf) burcF) hie fampfi
bereite (Sd;aar t>er Scfuiten, rvdd)C fiel) i{)m jur SSerfügung
flcüte. ^aul III. cnfldjroij fid; je^t alfo jum ruc!fid}t§rofen
Kampfe gegen bic Dorbnngcnbe 9ieformation: er orbnete 1542
eine allgemeine Snquifitton an 21) , unb fd^rieb ben 22. ?0?ai
1542 ein allgemeine^ (5oncilium nad) Sribent auö22)^ un^ tie
wanfenbe fatl[)orifcf)e Äird;e neu gu befejligen.
3ett beö trlbentinifdjen GonctlS (13. 2>ec. 1545 biS
4. 2)ec. 1563).
Historia del Concilio Tridenlino di Fietro Soave Polano (*Paul
Sarpi). In Londru 1619. fol. (oon SJi. 2(ntoiuu6 bf Sominiö
{)craue^cgeben). seconda Editione riveduta e corretla dalC
Autore (®enf) 1629. 4. l). Uist. da Concile de Trente par
Fra- Faolo Saipi, traduile en fran<^ois avec des not es par
P. F. le Courayer 3 Tomes. a Amsterdam 1751. 4.
Istoria del Concilio di Trento, scritta dal Fadre Sforza
Vallavicino, Rom. 1656. 37. 2 S3be j^'^^- nuovamente ritoc-
21^ f. libtl). 1. §. 19. not. 26. SBie Sgnatiuö burdj feinen (Sinfluß
auf bcn ''Papft juc Suvid^tung berfelben mitiüirfte, f. Orlandinus
Hb. IV. no. 18.
22) 3" bicfer 23uIIc, weld^e \i6) oor allen 2Cuögaben ber Canones et
Decreta Conc. Trident, ftnbet, ^eift cö über baö Sfegenäburgec
©efpräd^ : cum ex ejus conventus sententia peteretur a nobis,
ut ab Ecciesia dissentientium quosdam articulos tolerandos
declararemus, quoad per occumenicum Concilium illi excute-
rentur et deciderenlur; idque nobis, ut concederemus, neque
christiana et catholica veritas, neque nostra et Sedis aposto-
licae dignitas permitteret; palam potius Concilium, ut quam-
prinium fieret, proponi mandavimus.
1) Ueber biefe beiben ^(uggaben f. 3- @- ©djelfjotn'g (Srgöfelicl)-'
feiten au6 bev Äirc^enf)iftot;ie unb Citftatur III, 1088.
501 SSievtc ^eriobe. ?rbfd)n. I. ©. 1517—1648.
cata dalV Autore. Rom. 1665. unb Milano 1717. 3 SSbc 4.
/«/. rerfdtVa a J. B. Guitino P. III. Antverp. 1673. fol. 2).
<5t)riftian 2fug. Salig'g ooUftänbtgc ^ifioric b. Srtbenti;
ntfc^cn Sonctliumö. 3 Zi). -^aüe 1741 — 45. 4. 25tc großen
Äird^enocrfammtungen beö 15ten unb 16ten Safjrf). oon 3- •&•
ü. SBeffenbcrg (4 S3be Sonftona 1840) S3b. 3 u. 4. ÄöH-
ner'§ iSi)mbcItE bcr ^. apojl. fatf). = röm. Ätrd)e. Hamburg
1844. (S. 7.
Lettres et memoires de FraiiQois de Vargas , de Pierre
de Malvenda {hiihz hn ber fatf£rltd)en ©efanbtfc^aft in Sribent)
et de quelques Eveques d'Eapagne , touchajit le Concile de
Trente , traduits de VEspagnol , avec des remarques par M.
Mich, le Vassor, a Amsterdam 1699. Instructions et lettres
des Rois tres chrestiens et de leurs Ambassadeurs et autres
actes, concernant le Concile de Trente, \ieme edit. revue et
augmentee d'un grand nombre d'actes et de lettres tirez des
memoires de M. D. (Messieurs Du Puy), a Paris 1654. 4. 3j.
Memoirs of the Council of Trenl , principally derived from
Manuscript and unpublished records etc. by the Rev. Jos.
Mendham. Lond. 1834 (aug einer ©ammtung oon 28 ffiben d.
SOZanufcrtptcn). Uebec bie üon bem Sccretait beS (5oncil6 2fngeIo
SOlaffarello nad^ 9?om gefenbcten Secic^te f. bie ISotice des actes
originaux du concile de Trente (abgefaßt JU bec ^i'\t at§ bie;
felben in ^ariö waren) in b. Chronique religieuse T. 1. (Pa-
ris 1819) p. 41. Äürjer ftnb bie Acta Massarelli et Courten-
broschii in E. Martene ainpliss. coli. VIII, 1022 u. l;tnter
©alig'ö ®e[4>. b. Srib. 6onc. Z^. 3. Jodoci le Plat (^rof.
bcg !anon. ^i6)t^ in ßötten) monumentorum ad hist. Concil.
Trident. speciantium amplissima collectio T. VII. Lovan.
1781—87. 4. G. J. Planckii anecdota ad hist. Concilii Tri-
2) ^\it Äritif Sarpi'S u. ^aUaeicini'6, in Stanfc'ö gürften unb
SÖölfer oon ©übeuropa IV, 270. S. 91. aScifd)ar'S S3cur(f)eis
lung ber (Sontrooerfen ©arpi'ö u. ^'aUaoicini'ö 2 Z^. Tübingen
1844. Ucber ©arpi »gl. Äöaner'6 iSi)mboti! <S. 48, über ^aU
iQoicino ©. 55.
3) D. Gerdesii florilegium librorum rariorum p. 185. J. G.
Schelhornii amoenitates hist. eccles. et literariae II, 424.
ZI). III. 6. II. Äatf). Ä. §. 55. Srib. Goncir. 1545. 505
deultni pertinentia, 26 ©öttingcr ^eftprogramme öon 1791 —
1818 4).
Canones et decrela s. oecum. et gen, Coric. Trid. Ro-
mae 1564 (autf)fntifd)e HuiQabe), unjätjltgcmal wiebergebrudt,
frit 2fugg. »on Jod. le Plat, Aniverp. 1779. 4. u. in F. Gu.
SlreiUcolf et R. E. Kiener libri symboUci Eccl. calh. 2 T.
GoUingae 1838.
^äpfle: ^auluä III. {2(Ie):anber gavnefe f 10.?«o». 1549).
Sultue III. (5of). sffiatia bei 2Konte, 7. g^br. 1550 — 23.
sßtävi 1555). SOZarccUuö II. (SKarceUuö (Seroint, 9. 3(pr.—
1. «Olat 1555). 9)auluS IV. (5o(). ^eter Saraffa, 23. «Oiai
1555-18. «ug. 1559). ^iuS IV. (So(). ^(ngeluö SOiebici 28.
See. 1559-9. See. 1565).
§. 55.
SJon 1545 bis 1551.
ecjtc ^criobe beS GoncilS o. 13. See. 1545 — 11. SOlarj 1547.
Laur. Pratani, Canon. Eccl. Tornacensis , verum in syn. Trident.
sub Paulo III. gestarum epilogus, gefd)C. 1547 in Sribent b.
le Plat VII, II, 1.
X)a^ ßoncilium eröffnete fid) in Skribent mit einer fo
fleinen 2(nja()l i?on JBifd)6fen ^) , bap bie geraten, bie Qax^
binale bei Ü)?onte (ber nadjmalige Suliug III.), 9JZarceUu§
6ert>inu0 unb SJeginalbuö ^oluö, um fo leichter in bm widjs
4) ^ie ^Jummcc 24 ift au§ SSetfe^en jweien Programmen gegeben,
ba{)er ift baö (e^te atg fasc. 25 ftatt 26 bejeid)net.
1) UngitnjiigcS Urtf)eil beö ßarbinalö Sof)- SSellajuS über biefelben
in einer Öbe (f)inter Salmonii Macrini Odarum libri, Paris.
1546. p. 154) : U. li.
Namque inter istos ut fatear patres
Unum notari posse, vel alterum,
Quem conferas illis beati
Tempora quos aliiere secli:
Totius at pars concilii quota est,
Quae recta spectet? — — —
SOG SBicrte ^eviobe. 2rbfd)n. 1. fS. 1517-1648.
tigen fragen, weldje fid) fogteid) barboten, ben pdp{!licl)en
SBillen 2) burdfjfe^en fonnten. ©er Äaifer ttJÜnfdjtC; unb üiele
^tfcf)6fe mit il)m, bap mit ber SJeformation begonnen werbe,
um bie ^roteflanten t)erf6f)nlid) ju jlimmen; ba§ ßoncKium
begann nacb bem SBiÜen öeg ^Mpjleg mit SSerbammung ber
bebeutenbjlen proteftantifcben £)ogmen 3). 2)ie meijien ^U
2) 2)ie pap(tUd)c Snflruction an bie l'egaten \auMe bat)in {Ray-
nald. 1545 jjo. 47): De capitibus religioiiis, abscisso quocun-
que respectu, primutn tractabitis, damnantes non personas,
sed doctrinam, et non solum generales propositiones, sed et
particulares, quae nunc vigent, et haeresum sunt fundamenta.
De reformatione nee ante dogmata, nee simul cum illis omni-
no agant, cum haec secundaria et minor causa congregandi
Concilii fuerit; sed (ali circumspectione in hac re utantur, ut
occasio aliis non sit eredendi, eam nos vel evitare, vel ad
finem Concilii differre velle : imo declarent, quod , quando
Concilium in re principali bene procedere coeperit, de illa,
sicut convenit , pertraclabifur. In rebus, quae ad Komanam
Curiam pertinent, de quibus querelas afferunt, consiliis Prae-
latorum et Provinciarura libenter aures porrigant, non quia
Concilii sit illas eraendare , sed quia Pontifex de illis opti-
me instructus remedia porrigat opportuna. Literae et scri-
pturae, quae nomine Concilii expediendae erunt, etiam nomine
Legatorum, uti Praesidentium, et Pontificis, uti ab illis re-
praesentaii , consignentur, ita ut non solum Pontifex Concilii
convocandi auclor, sed etiam summam in eo perducendo
auctoritatem praeferre appareat , et tribus Legatorum sigillis,
vel saltem primi, muniantur. — Facultatem Legatis damus
aliquas indulgentias largiendi, sed animadvertant, ut eonces-
sae a Concilio non appareant, cui summum jus et auctoritas
noD competit.
3) 2)ie gragc, womit anjufangcn fei), würbe in ben (Songcegötios
ncn b. 18. u. 22» San. 1546 öerfjanbelt, unb cnblid^ burd^ \>tn
fB>i\6)i\x^ eclebigt, ®[aubenötef)rcn unb 9?eformation äugleid^ »ors
äuncf)mcn. 3n SJom war mon barüber |et)c ungehalten, o^ah aber
nacJ^: bie ßegaten wußten eg ba{)in ju bringen, baf jener SSefd^Iu^
in bie jDecrete beö ßoncilö ntd)t aufgenommen würbe, obgleich)
Zh. III. e. II. ^atJ). t. §. 55. Züb. ßoncil. 1546. 507
fcl)üfe wollten bie gönnen beg SSafeler doncilS beoba^tet
wiffen: bie ßegaten festen e6 bitrd;, bap bie be§ legten Sa*
teranconcilö angenommen würben"*): eö würbe batb ftdjtbar,
man nad^ bemfelben oecfuljr, f. bie 2fcten b. Raynald 1546 no.
10. 11. S)er ^auptäiuec! SiomS, bie ^roteftontcn gleict) JfnfangS
tierbammen ju laffen, würbe aud) auf bicfem Sßege evrcidtit.
4) Stäinlid) 1. 9Ji[e()vcrc SSifc^öfc »erlangten, ba^ bie ©ijnobc ftd)
bejetd^nc als universalem Ecclesiam repraesentans. 2)ie Legaten
fürchteten als Folgerung ben weitem 3ufa^, quae potestatem a
Christo immediate habet, cui quilibet, cujuscunque Status vel
dignitatis, etiamsi papalis , existat, obedire tenetur (f. S3b. 2.
3(bt^. 4. §. 131. not. h), unb bef)arrten auf ber gormel: Sacro-
sancta oecumenica et generalis Tridentina synodus, in Spiritii
sancto legitime congregata, praesidentibus in ea tribus apo-
stolicae Sedis Legatis, ügl. bie SSer^anblungen Sess. II. 7. S^n.
1546 unb in ben folgcnben Sagen, Laur. Pratanus hd le Fiat
VII, II, 8. Sarpi II. c. 34. Pallavicino Hb. 6. c. 5. 6. ^a^
Hg I, 366. — 2. Sie gorberung, ia^ mä) Stationen abgeftimmt
würbe, fam gar nid^t ernftlid^ jur ©prarf)c: ixe Segaten fd^lugen
baS ?Diu|ler beS legten ßateranconcilS cor, Sarpi Hb. II. c. 32. —
3. ®ie Segaten naljmen [ogletd^ baS auSfdt)lie^licl)e 3?ed^t, 2fnträgc
ju mod^en, in 2(nfpruc^, unb wollten btc§ burd^ bie gorniet praesi-
dentibus Legatis auSbrüdEen. @egen biefelbe ti^at aber ber Si[d^.
e. giefole («Slärs 1516) (Sinfprud), Raynald 1546 ho. 36; fpäter
Jam es barüber ben 18. fOlai ju einem l)eftigen <Btxeite jwifd^en
bem erjlcn ßegaten unb bem S3ifd)ofe tjon JTftorga, »gl. bie ^cten
b. Raynald 1546 no. 67. 68. U. 2C. Dico, inquit Asturicensis,
posse singulos Episcopos proponere, nee aliter fieri posse :
exempli causa ponamus, aliquem Episcopum velle aliquam
materiam contra Legatos ipsos vel Cardinales proponere:
aequumne censetis iila oportere Legatis ipsis prius dicere,
an noni Non , inquit Cardinalis de Monte, vobis licere ar-
bitror , neque licebit unquam contra Legatos Sedis apostoli-
cae, neque contra Cardinales aliquid proponere, nee enim
me praesente talia alicui permittam impune facere, et miror
vos audere talia dicere. Sic gragc blieb uncrtebigt. Sie Cega=
ten wußten jene gormel nur einmal (Sess. XVII. 18. San- 1562)
508 SSierte ^eciobc. 3fbf(^n. 1. S5. I5i7 — 1618.
burd^jufe^en, aber fie ifbtcn factifd) immer allein fcag SSorfdjIaggs
red^t auä. Sin Ungenannter fd)reibt oon Sribent 13. San. 1546
öon ben oetfammelten Prälaten ( »^ortgei'elte Sammlung wen alten
unb neuen t^eol. ©ac^en 1747. ©. 337): Mulii saiis aperte quid
sint diciuri ostendunt, non dico de fidei articulis cum Luihe-
ranis consensuros, sed in reniiendo pontificiae tyrannidi et
imperio ipsos forlasse Lutheranos longa superaluros: deside-
ratur, qui glaciem rumpat, qui praesaltet. O quantum in-
saniunt Lutherani, quod non huc occurrerunt '. Ego mullis
utor hie familiariter, tum video, quid animo premant.
5) 2fll bie 2egaten Sess. IL wegen ber gormel universalem Ec-
clesiam repraesentans gebrängt njurben {Law, Pratanus b. le
Fiat VII, II, 8), beatissimi Patris praetexunt auc(oritatem,
nee se posse, nisi illo mature consulto, hoc staiuere. Quo
audito dici non potest, ut Patrum vultus immutatus sit: jam
totius Synodi aiiam cerneres faciem : nam ex eo manifestum
esse poterat, Legatos Praesidentes nil re ipsa liberum Synodo
permittere. Exclamavere quidam, non exspectandam esse cum
Poniifice deliberationem ad ea quae Concilii auctoritas sta-
tueret; alias liberiatem , quae Synodo debetur, esse nuliam.
©päter traten bie gcgaten noc^ entfc^iebener auf. S" ber Songte;
gation Dom 30. 5ul. 1546 wollte ber erflc Segat bei SJJonte bem
SSefd^luffe ber ?I!J?aiorität über bie SScftimmung ber nädjflen ©i^ung
ni(^t folgen (2(cten b. Raynald 1546 no. 126), gab erft @leid^l)eit
ber ©timmen oor, unb erklärte bann, "da'^ alle (fragen, bie £»rb=
nung beö Soncilö bctreffenb, ollein »on ben Cegaten abt)ingen, ju?
gleid^ aber aud^: cum in rebus magna est controversia, parva-
que est in numero Patrum differentia, Legatorum Sedis apo-
stolicae sententia ita ponderanda est, ut cuicunque parti ad-
haeserit stetur. 2(tg man ftd) in ber (Kongregation oom 24. gebr.
1547 auf baS S3eifpiel beö legten Sateranconcilä berief, erwiberte
berfelbe 8egat (2tcten b. Raynald 1547. no. 32): Quod alias in
Concilio Lateranensi factum fuerit , nihil ad propositum facit^
quia Papa in Concilio non tenebatur sequi sententias Patrum,
si nolebat, et propterea, etiamsi major pars contradixisset,
potuisset etiam ipse solus statuere. 83arga6, weld^en Qud^
Zi). III. (5. II. ^ai\). Ä. §. 55. Srib. 6onci(. 1546. 509
gann mit ©egenfa^en gegen bie protejlantifcl;en ®runbrel)ren.
5»?an fprad) (Sess. IV. 8. 2rpv. 1546) t>a§ gleidje ^Tnfeben
ber Srabition mit ber l)eir. ®ct)rift auä^), erHdvte alle in
gjüUauicino /. XXI. c. 11. no. 3. w^gcn fdncv ®elef)rfamfeit unb
grömmi^fcit lobt, fagt in einem an ben .Raifer Qeriditeten Memoire,
Lettres et Memoires p. 35: Je n'ai pas expression assez forte,
pour donner une juste Idee du mal, que la maniere de regier
le Concile a cause. Sous pretexte d'y etablir l'ordre, les
Legats du Pape se rendent maJtres de l'assemblee. Tout ce
qui se propose, tout ce qui s'examine, tout ce qui se definit,
c'est dans le temps et de la fat;on qu'il piaist ä ces Messieurs.
Ils suivent les instructions qu'on leur a donnees ä Rome, et
qu'on leur envoie ä tous momens. La liberte, c'est la chose
dont ils parlent le plus; mais ils la deiruisent par leurs ac-
tions, factis autem negant. Leur conduite n'est que deguise-
ment et dissimulalion. La liberte, qu'ils laissent, n'est qu'une
chimere. Cela etoit si visible, que les Prelats pensionnaires
du Pape l'avouoient eux mesmes, et qu'ils en temoignoient
leur douleur aux gens de bien. L'injustice du siecle, et la
Situation presente des aflfaires ötent ä tous la liberte de par-
ier. On se contente de gemir en secret. f. 42 iibcc 'bxi lixt,
wie bie S)eci'ete abgefaßt unb befc^loffen würben: Le soir avant la
Session ils (les Legats) assembloient les Ev^ques en Congre-
gation generale. La ces Messieurs lisoient les decrets, comme
ils les avoient couchez par ecrit avec ceux, qu'il leur avoit
plü de consulter. Ainsi tout passoit sans dilficulte. Ceux-ci
n'entendoient pas ce dont il etoit question, et ceux lä n'o-
soient pas ouvrir la bouche. Enfin la pluspart etoient las de
ce qu'on les retenoit bien avant dans la nuit. Voilä comment
beaucoup de choses conclues k la haste et tumultuairement,
ont ete publiees des le lendemain. Si cette maniere d'agir a
fait du mal, ces Messieurs en jugeront eux mesmes: ipsi vi-
derint. Nos cerle qui ea novimus, caeteraque observavimus,
non possumus non dolere vicem nostram, Conciliorumque
auctoritatem jam diu deploratam.
6) SBet ben SBecat^ungen barüber fagtc ««adjtantt, S. o. (Sf)ioäja
{Rpisc. Clodiensis, f. bie ^cten b. Raynald 1546 no. 26), frustra
510 «Blertc ?)eriobe. Zh\d)n. \. S5. 1517- 1648.
ber Sulgata mÜjalUmn Süd)er für fanonifd), bie SSulgatö
aber für autl()entifd) ^), intern man ^uQUid) il)xe üfeüifion
yerorbnete 8): bie 2(u§Iegung ber {jeil. (5cl)rift follte an bie
gemeine SDJeinung ber >tird)e gebunten fei;n ^). S3ei ben algs
nos modo quaerere tradiiiones per manus verbo et observaii-
tia communis Ecclesiae ad nos perduttas, cum haboamus
Evangelium, in quo omnia, quae ad salutem et vitam chri-
stianam necessaria sunt, scripta inveniuniur. 2)ann fagte er
(Latir. Pratams b. le Fiat VII, II, 18), impietatem verbis
decreti inesse, ubi de sacris Jiteiis et traditionibus diceba-
(ur: pari pietatis affectu. Dicta tarnen postea revocavit. 2)er
aSifc^of entfernte ffd) balb öon bem C?onciIio (Sarpi 7, 293), unb
fom bann in inqutfitorifd^e Unterfud^ung. Ste^ withe aber fo fc^r
bü itjm, ia^ er unter ^tuä IV. auf ber ©pnobe oon ben Segaten
ju ben bebeutenbften ®efd)üften gebrandet werben Jonnte, unb rces
gen feiner grömmigfeit unb Älugl)eit gropeS 2ob einerntete {l'alla-
vicino lib. VI. c. 14. no. 4). — 3n bem Decretum de canoni-
cis scripturis {jcift eö: (Synodus) perspiciens, hanc veritatem
et disciplinam contineri in libris scriptis, et sine scripto tra-
ditionibus, quae ipsius Christi ore ab Apostolis acceptae,
aut ab ipsis Apostolis, Spiritu sancto dlctante, quasi per
manus traditae , ad nos usque pervenerunt; orlhodoxorum
Patrum exempla secuta, omnes libros tarn veteris quam novi
Testament!, — necnon traditiones ipsas, tum ad fidem, tum
ad mores pertinentes, tanquam vel ore tenus a Christo, vel
a Spiritu sancto dictatas, et continua successione in Ecclesia
cath. conservatas, pari pietatis affectu ac reverentia suscipit
et veneratur.
7) Decr. de ediiione et usu sacrorum librorum: (Synodus) sta-
tuit et declarat, ut haec ipsa vetus et vulgata editio, quae
longo «ot saeculorum usu in ipsa Ecclesia probata est, in
publicis lectionibus, dispulationibus , praedicationibus et ex-
positionibus pro authentica liabeatur; et ut nemo illam rejji-
cere quovis praetextu audeal vel praesumat.
8) /. c. ut posthac sacra Scriptura, potissimum vero haec ipsa
vetus et vulgata editio, quam emendatissime Imprimatur.
9) l. c. ut nemo — sacram Scripturam ad suos sensus contor-
Zf). III. e. II. Mat^. ^. l 55. Zn\>. 6onciI. 1516. 511
bann folgenben S5efd)lufTcn über ©imbe unb Siedjtfertfgung
mu^te fid) ba§ ßonciltum 5Wifd)en ben @trcitpuncten ber
i^omtnicaner unb gvanciScancr {)inburc()njinben, um nidjt e\=
mn biefcr macljtigen £)rbcn ju ocrlef^en. 2)ie (S^juren baöon
finben fid; in ben gntfdjcibungen über bte erbfünbc^o) ^nb
quens, contra eum seasum, quem tenuit et tenet sancta mater
Ecclesia , cujus est judicare de vero sensu et inierpietalione
Scripturarum sanctarum, aut etiam contra unanimem consen-
sum Patrum, ipsam Scripturam sacram interpretari audeat.
10) S)ie üocjiiglidjften Sijeologen, weldje über biefetbe fpradjen, roaven
bte bcibcn Sominicaner, bec Staliäncr 2fmbvcfiu6 (Satt)arinu6, ber
aber oon bem i). S^omaä abwid), unb ber preng tt)omifiif(^e ©pas
tuet S)ominicii6 be Boto , ferner ber ©cneral ber ^Tugufliner ^te;
von. ©eripanbuö, f. Sarpi Hb. II. c 63. Salig I, 455. Decr.
de peccalo originali : primum hominem Adam, cum mandatum
Dei in Paradiso fuisset transgressus, statim sanctitatem et ju-
stitiam, in qua constiiutus fuerat, amisisse, incutrisseque per
oiTensam praevaricationis hujusmodi iram et indignalionem
Uei, atque ideo mortem, — et cum morte captivitatem sub
ejus potestate, qui mortis deinde habuit Imperium, h, e. dia-
boli, toiuraque Adam per illam praevaricationis offensam se-
cundum corpus et animam in deterius commutatum fuisse. —
Hoc Adae peccatum — propagatione , non imitatione transfu-
sum Omnibus, inest unicuique proprium. — Nihil est damna-
lionis iis, qui vere consepulti sunt cum Christo per baptisma
in mortem: qui non secundum carnem ambulant, sed veterera
hominem exaentes, et novum , qui secundum Deum creatus
est, induentes, innocentes, immaculati, puri, innoxii ac
Deo dilecti effecti sunt. — Manere autem in baptizatis con-
cupiscentiam vel fomitem, haec s. Synodus fatetur et sentit:
quae cum ad agonem relicta sit, nocere non consentientibus,
sed viriliter per Christi Jesu gratiam repugnantibus non va-
let. — Hanc concupiscentiam, quam aliquando Apostolus
peccattim appellat, s. Synodus declarat Ecclesiam catholicam
nunquam intellexisse peccatum appellari, quod vere et pro-
prie in renatis peccatum sit, sed quia ex peccato est, et ad
peccatum inclinat.
512 SSiertc ^criobe. ?rbfd;n. I. SJ. 1517— J648.
über bie ^mpfangnt^ SKarid (Sess. V. 17. Sun. 1546) ").
2)ie 9?ed)tferti9ung^le^re, in trelcber mehrere 23dter ber 8ef)t^e
Sut()erg fe()r na^e famen ^2) , würbe in fcfjroffcm ®egenfa|e
gegen ben le^tevn feflgefieat (Sess. VI. 13. San. 1547) '^j,
11) /. c. Declaiat famen haec ipsa s. Synodiis, non esse suae
intentionis comprehendere in hoc decreto , ubi de peccato
originali agitur, beatam et immaculatam virginem Mariam,
Dei geniiricem^ sed observandas esse constitutiones felicis
recordaüonis Sixti Papae IV. (58b. 2. "übt^. 4. §. 145. not. r).
Wehet bie oorI)er9e9an9cne ©treitigfeit f. Sarpi Hb. IL c. 67.
Fallavicino lib. VII. c. 7. «Salig I, 475.
12) Laur. Pratanus b. le Fiat VII, 11,21: In sexdecim continuis
ex ordine conventibus Praelati suas dixere sententias, inter
quos aliqui fidei virtutem mirum in modum extollebant, Epi-
scopi praecipue Vigorniensis Britannus, et Cavensis Neapoli-
tanus, qui eo processit ad iidei encomia , ut dilectionem Dei
vix necessariam esse diceret. Reprehensus a tnultis, ab opi-
nione discedere nunquam voluit, quin insuper in proximo
(cui ultimo interfuit) conventu productis in medium libris se
aique opinionem suam pertinaciter tuebatur. 2flad) bet SSer=
fammlung gerieft) et bariiber mit einem griec^ifc^en S5ffd)ofe in I)ef;
tigen ©tveit, Episcopi giaeculi barbam corripiens, illi capnt
tei- quaterve quatit. (Et YOütbe in fein 9Si6t()um jurilrfgefd^id^t.
2Cud) ber ©eneral ber Sfugufriner ©eri^janbue \ftaii) für bie ®cs
rcdjtigJeit au6 bem ©lauben (2fcten b. Raynald 1546 no. 131),
ferner ber ©eroit 2aur. SKajocc^iuö , bie Dominicaner ©regortuS
©enenftö unb 3of). Utinenfiö, unb jraei 2(ugu|tiner {Pallavicino
lib. VIII. c. 4. §. 3).
13) Decr. de justißcatione. cap. 1 : omnes homines — servi
erant peccati, et sub potestate diaboli ac mortis: — tametsi
in eis liberum arbitrium minima extinctum esset, viribus li-
cet atlenuatum et inclinatum. cap. 4. justificalio est translatio
ab eo statu, in quo homo nascitur filius primi Adae, in sta-
tum gratiae et adoptionis filiorum Dei per secundum Adam
J. Chr. salvatorem nostrum. Quae quidem translatio post
Evangelium promulgatum sine lavacro regenerationis, aut ejus
voto lieri non potest. cap. 6. Disponunlur autem ad ipgam
Sl). III. (5. II. Äatl). ^. §. 55. 3:nb. ßoncil. 1547. 513
ungead^tet fonfl manche %xa^en in berfelbcn uncntfcl()ieben
blieben: namentUcf) erfidrte man ficb jweibeutig baruber, ob
Semanb feiner JRedjtfertigung gewip fe^n fonne '^ ). 2)ann
jiistitiam, dum excitati divina gratia et adjuti, fidem ex au-
di(u concipientes, libere moventiir in Deum, credentes vera
esse, quae divinitus revelata et promissa sunt, atque illud in
primis, a Deo justificari impium per gratiam ejus, per redem-
tionem , quae est in Christo Jesu; et dum peccatores se esse
intelligentes, a divinae justiliae timore, quo utiiiter concuti-
untur, ad considerandani Dei misericordiam se convertendo»
in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum pro-
pitium fore; illumque, tanquam omnis justitiae fontem, dili-
gere incipiunt: ac propierea moventnr adversus peccata per
odium aliquod et detestationem, h. e. per eam poenitentiam,
quam ante baptismum agi oportet: denique dum proponunt
suscipere baptismura, inchoare novam vitam, et servare divina
mandata. cap. 7. Hanc dispositionem seu praeparationem jusii-
ficatio ipsa consequitur; quae non est sola peccatorum re-
tnissio, sed et sanctificatio, et renovatio interioris hominis
per volunlariam susceptioneni gratiae et donorum. Unde homo
ex injusto fit justus, et ex inimico amicns, ut sit haeres se-
cundum spem vitae aelernae. — In ipsa justificatione cum
remissione peccatorum haec omnia simul infusa accipit homo
per J. Chr., cui inseritur, fidem, spem et caritatem. cap. 8.
Cum vero Apostolus dicit, justificari hominem per fidem, et
gratis; ea verba in eo sensu intelligenda sunt, quem perpe-
tuus Ecclesiae catholicae consensus tenuit et expressit: ut
scilicet per fidem ideo justificari dicamur, quia fides est hu-
manae salutis initium, fundamentum , et radix omnis justifica-
tionis: — gratis autem justificari ideo dicamur, quia nihil
eorum, quae justificalionem praecedunt, sive fides, sive opera,
ipsam justificationis graliam promeretur.
14) l. c. cap. 9. Quamvis necessarium sit credere, neque re-
mitli, neque remissa unquam fuisse peccata, nisi gratis divina
misericordia propter Christum; nemini tarnen fiduciam et
cerlitudinem remissionis peccatorum euorum jactanti, et in ea
sola quiescenti, peccata dimitti vel dimissa esse dicendum est.
©iefeUt'ö ÄirdKngefdö. 3r S3b. 2UHHi)l. 33
514 «Sievte ^criobe. 2Cbfd)n. 1. 35.1517-1648.
begann man hi^ 8e^re Don ben ©acramenten (Sess. VII.
3. SWdrj 1547) ^5), ließ bie (Streitfracje, wie biefelben wir-
!en, unerfebigt le), fiellte aber bie S^ot^tvenbigfeit Der 2(bficbt
beä 2(u6fpenberä fejl '').
cap. 12. Nemo, quamdiu in hac mortaliiate vivitur, de arcaiio
divinae praedestinationis mj^sterio usque adeo praesumere de-
bet, ut certo statiiat, se omnino esse in numero praedestina-
torum: quasi verum esset, quod jusiificalus aut amplius pec-
care non possit, aut si peccaverit, ccitam sibi lesipiscentiam
promittere debeat. Nam, nisi ex speciali revelatione, sciri
non potest, quos Deus sibi elegerit. (äUlä) bacauf bercieä
2)omintcuä ©oto in einer ©c^rift, bec Wien\d) fönne ntd)t ftd)ec
fepn, ba^ er bie ©nabe i)abe: SatJjarinuS bagegen in einer onbern,
i)a€ 6oncil ^abe bie Qcgenttjeilige gjJeinurg ju ücrbammen nid)t be--
abfiditigt, Pallavicino l. VIII. c. 12. §. 9.
15) De Sacramentis in genere, 13 Canones; De baptismo, 14
can. ; De confirmatione , 3 can.
16) näml. ob oon ©ott ein für allemal eine virtus Instrumentalis
et effectiva in bie Sacramente gelegt fei), um bie facramentlic^e
SBiriung tjevoorsubcingen, wie bie Dominicaner beljauptetenj ober
ob ©Ott jebeämal unmittelbar burc^ bie Sacramente mitte naä) bet
8ef)re ber grancilcaner. Ueber ben tjcftigen ©treit beiber Steile f.
Sarpi Hb. II. c. 66. ©alig I, 567.
17) De Sacramentis in genere can. 11. Si quis dixerit, in mi-
nistris, dum Sacramenta conficiunt et conferunt, non requiri
intenlionem saltem faciendi quod facit Ecclesia, anathcma sit.
2(u^erbem würbe can. 6. ba§ Tfnatljema gegen bie ffie()auptung
außgefprodjen, Sacramenta novae legis non continere gratiam,
quam significant, aut gratiam ipsam non ponentibus obicem
non conferre, quasi signa tantum externa sint acceptae per
fidem gratiae vel jusiitiae, et notae quaedam christianae pro-
fessionis, quibus apud homines discernuntur fideles ab infide-
libus (3n)ingli f. §. 35. not. 13)j can. 9. gegen bie, in tribus
Sacramentis, baptismo scilicet, confirmatione, et ordine, non
imprimi characterem in animaj can. 10. gegen bie, Christianos
omnes in verbo, et omnibus Sacramentis administrandis habere
potestatem.
Srf). m. (5. II. Äot^. Ä. §. 55. Sdb. Goncil. 1547. 515
Sn bnt S3erl)anbliin9en über 9Jeform traten bcfonberS
bic Sovbcruncjcn ber fpatitfcben S3ifdf)6fe ben romifrf)en llui
fpiücl)cn fcl)ro|f gegenüber. 2^er ^ap\i njoüte bem allgemein
nen S3er(angen burd; eine SSiiÜe genügen, bie Legaten legten
biefelbe aber bem ßoncilto nict)t üor i^): bagegen »erlangten
mef)rere S3ifc{)6fe t)crgeben6 Oleformen, njelcbe in tie pap^^
li^e (^malt eingriffen '9). X)k Legaten be|)au^teten, ba§
18) Bulla reformaliotiis Pauli P. III. ad historiam Conc. Tri-
denl. perliiiens concepta non vulgata ed. D. H. N. Clausen,
Havn. 1830. 4. (Sic ijl i)ati\:t anno incarnationis dominicae
1546. XI. Kai. Jan., alfo 22. See. 1546. Pallavic. l. IX. c 10.
§. 3. ff^t fte in ben ?fnfang bfg 3- 1546, lag alfo ivat)rf(3^cinlid^
XI. Jan. Sn Svibent fing man im Sanuav 1547 an üon H)t ju
fprcc^en, Laur. Praianus b. le Plat TU, II, 28: bei* erfle £f=
gat fcigte, se collegisse quaedam bonorum morum impedimenta,
a patribus superioribus mensibus in controversiam quasi vo-
cata , qiiae si ex ordine excuterentur , fore ut inter patres
conveniret. Facile erant illa patribus accepta, et bona re-
formaiionis spes elucebat : non paucis tarnen suspicio erat,
illa jam pridem per diploma praesidentibu« a beatissimo Patre
ordinata, quae volentes iili paulo aliter extorquere , diploma
nuUi unquam osteiiderunt : omne enim in Pontiücis summi
potestate liberrime positum semper vojuere, cautionibus tarn
crebris decreto additis, ut quod agerent ipsos noUe arbitra-
reris.
19) See iBifi^of ü. Stefote, Brachius Martellus Episc. Fesularum,
f)tclt b. 15. 2(pr 1546 eine energifd^e 9?ebe gegen bie ®>:emtionen,
namenttid) gegen iaö die^t ber ?OJönd)e otjne ©vtaiibni^ beö Sßu
fd^ofö äU prebtgen (b. le Plat i//, 405). U. "K. Mihi omnino
non placet quidquam de sanctissimorum Episcoporum muneri-
bus tractari , nisi prius ipsi Episcopi fuerint in siris Episco-
patibus libere atque integre restituti. Non puto horum privi-
legiis nobis adimi jus divinum, jus quaesitum, jus Episcopo-
rum, quod adimi nequit. — Aut omnia sunt Episcopis nobis
nostra jura restituenda, aut nulla omnino sunt nobis Episco-
pis nova onera imponenda. SßSegen biefer Siebe fdjdeben bie its
33*
516 mitU ^ci'iobe. 3{bfc^n. 1. S5. 1517—1648.
Gonctl fonne nur in tm Singen refonnivcn, tt)elci)e i^m Dom
^ap^e jugewiefen würben, unb aud) ba nur unter S3orbe^aIt
bcr bodjjlen pdpf^Iicfien ©ewalt 20). SSergebenä trollten einige
qaUn naä) SJom, unb extf)eilUr\ olöbann bem SSifc^ofe einen fjarfcn
SSerweig, Pallavicino^ l. VII. c. 4. §. 13 ss. 3e|t »erlanflte 23is
gcriuö, S3. o. ©enigaglia, b. 9. Sun. 1546 juerj! bte SSeflimmung,
ia^ bie a3ifd;öfe jure divino JRefibenä ()tclten {Vallavicino l. VII.
c. 6. §. 3). 2(n bicfe gorberung klammerten ftd^ \(%t bie @pifEo=
palen an: benn ben ^flid^tcn jure divino mußten Qud^ Sted^te
jure divino ent[preii)en, unb alle päp{tltd£)e Siöpenfen/ um jus
gletd) mef)rcre S3t6tl)umer inncäu^aben/ unb luegen 9ttd)trefibcnj
ber ©arbinäle mußten auft)ören5 V\t ßegaten toibeufe^tcn ftd) beö=
^atb bef)an:lid^, unb fo blieb bief ber 3<infapfel \>a^ ganje Soncil
l)inburd^. lim 30, 25ec. f)ielt b. Cardinalis Giennensis eine au6=
fii()rlid9e S^ebe {Raynald. 1546 «o. 135), in rceld)er er befonberä
OUö b. Cajetanus ectüieö/ residenliam esse de jure divino, unb
nun folgten im Sinuor heftige SScr()anbIungen baruber {le Plat
III, 478). 2)ie fpanifdjen S5i[cl)öfe übergaben ben 3. gebr. 11 2Crs
tifel, Sarpi Hb, IL c. 89, in n)el(jben fte barauf brangcn, bap bie
Steftbenj bec SSifd^öfe de jure divino fe^, baf ^iemanb , aüi)
nid)t bie garbtnäle, meljr alg ein SStSt^um fjaben bürfe, ba^ übers
^aupt alle ^luralität b(t SSeneftcien aiifl)ören, unb bie SBefc^ung
ber geijll. (Stellen oon einer oorljergegongenen Prüfung abhängig
gcmad^t werben mäf]"e.
20) Diarium Massarelli über bie ©eneralcongregation ü. 8. gebr.
1547 b, Raynald. 1547 no. 31: Rev. D. Card, de Monte con-
fessus est Ecclesiam Dei indigere reformatione, et quod
nemo magis eam cupiat, quam Pontifex, et ipsi Rev. DD.
Legali: verum ea statuenda sunt, quae executioni demandari
possunt; non, cum reformare volumus orbem christianum, in
scandalum ponamus, dum praesertim praeterito et praesenti
providere intendimus, in quo multorum jura ofFendentur.
Sed id inprimis attendendum est, quod, licet aliqui dixerint,
quod Concilium non potest facere reformationem (qui fue-
runt Episcopi Feitrensis, de Nobilibus, et Chironensis), hoc
verum non est, quia Concilium hoc legitime congregatum
omnia potest in Ms, quae sibi a Sua Sanctitaie demandata
ZI). III. 6. II. ^at^. ^. §. 55. Srib. ^oncir. 1547. 517
S3tfcl}6fc tie bifcl^öflid)en fRa^te gelfenb madjensi): bi'e ßega-
ten jrupten bte 9?eformbefd)lu)Je über JRefibenj ber S5ifcl;öfe,
sunt, in aliis autem nihil potest. Si igilur Conciliiim proce-
dere voliierit in his, quae in bullis Sanctissimi D. N. conti-
nentiir, procedat, quia habebit ipsos Legates promptissimos,
salva tarnen semper auctoritale et praeeniinentia Sedis apo-
stolicae , ut alia Concilia semper fecerunt, allegando exempla
Nicaeni Concilii in muliis canonibus {can, 6? f. 5Bb. 1. liht^.
2. §. 93. not. 1), et nonnullorum aliorum conciliorum. In his
amem, quae Concilium non potest, et proprio spectant ad
Pontificeni, asserunt Legati, se paratissimos futuros mcdiato-
res, ut Sua Sanctitas ea concedat, quae a Sua Sanctitate
petuntur.
21) aSgl. ben Vorgang in bei- Sonorcgation b. 24. gebr. 1547 nadj
bcn 3fcfen b. Raynald 1547 no. 32. S6 follten ben S3ifcl^6fen in
i()ren Siöcefen einige SJed^te al6 S?elegaten beö ^apfteS übertragen
»erben. Fesulanus ex scripto recitavit, se valde condolere,
Episcopos in propriis dioecesibus auctoritate aliena agere,
hoc nequaquarn ferendum esse ajebat , ut Episcopi apostoli-
cam, i. e. alienam aucioritatem in gregem sibi commissum
anirnadvertant. Quod , >inquit, quam iniquum sit, non meis
verbis , sed verbis Ciemenlis Papae 1. Pontificis atlendite.
Tunc aha voce clamavit Episcopus Alifanus, con versus ad
Legates, dixit, non esse ferendum Fesulanum in tanto con-
sessu adversus primam gedem loquentem, pctiitque dari sibi
libellum , quem habebat Fesulanus in manibus, quoniam con-
vincere volebat , verba illa haeretica esse. — Adversum
quem Calagurritanus et Giennensis dixerunt, inconveniens
esse in Synodo iibertatem impedire, neque esse Alifani, aut
alterius cujusque Praelati, dicentem impedire, vel de haeresi
arguere, sed solum Rev. Praesidentium. Albiganensis , non,
Patres, amplius Fesulanus, inquit, audiendus, quia relapsus
est, sed acriter coürcendus. Castellainarus , nulla est, inquit,
concilii amplius libertas. — Hispani omnes Fesulanum tue-
bantur, et cum eis Senogalliensisi contra Albiganensis et
Alifanus clajpabant, adeo ut prae clamore non facile dicen-
tes audi
s clamabant, adeo ut prae clamore non facile dicen-
lirentll^ Isti , non esse quemquam adversus primam
518 Sßiertc ^eriobe. ?rbfd)n. 1. m. 1517— 1648.
2)tgpenfen unb ^rioifegien fo ju leiten, ba^ tk pQpfKid)e
©etralt burd) ffe nicf)t 9efd)mdlert irurbe 22).
@c{)on fviif)er wax an eine S^erfegung be§ (5onci(§ ge^
bad)t werben 23); burd) bie ^ro()iingen beg ÄaiferS n:iar bie;
felbe fo lange ge()inbert, bi§ fein ^elbjug nad} Sad)fen i()n
entfernte. Se^t erfolgte ffe ben 11. mäx^f 1547 24). SSal)^
renb nun Äaifer unb ?)ap(! in fefjr gereifter SBeife über hk
Surücfüerlegung b€$ ßonct(§ nad) Sribent üerbanbelten 25),
fing ber (Srfterc jum großen ^Kiöuergnügen beä gelteren an,
bie ibm notbwenbig fcbeinenben ürdilidjen 2(norbnungen in
©eutfcblanb felbfl üorjuneljmen, inbem er im ^ai 1548 ben
?)roteftanten baä Interim Augustanum , unb im Suni 1548
ben Äatbolifen tit formula reformationis Dorfdjrieb 26)^ xoovi
auf benn fogleid) ^roöinciat; unb 2)t6cefanconcilien berufen
würben 27), um bie in ber lef^teren gormel oorgejeicbneten
Sedem loquentem audiendum : alii Jibertalem Concilii laesam
ciamabarit. Sie Senaten freuten mit 9JJüf)e btc CDrbnung lieber
i)n. 25er erjle ie^at gab beiben ZtieiUn SSenreife, ober Albiga-
nensetn et Alifanum leniter corripuit, admonuitque, ut dein-
ceps munus hoc redarguendi Praelatos non sibi assumerent :
bngegen Fesulanum admonuil, ne toties repetitas cantilenas
cum offensiüiie aiiriiim omnium bonorum repeteret.
22) ®o würben bie njid)tigen ^{cformbefdiliiffe Sess. VII. , ttjelc!)e
bie tiid)tige SSefclung unb SSenroltung ber geiftlid)eH "Kcmtn be:
hielten ^ unb bie ^pturalität ber SÖeneficien auff)oben, oon com {)er=
ein burdö bie formet bef(^räntt: salva semper in omnibus Sedis
apostolicae auctoiitate.
23) Sm TTitguü 1545 würbe fie nur burd) ernj^c S)rof)ungcn beö Äai;
fe'rö ocr^inbert, Diarium Conc. b. Rayiiald 1546 no. 127. Laur.
Pralanus b. le Fiat VII, II, 22 ss.
24) Massar ein et Courlenbroschii acta p. 101 (f)intec ©altg III).
Laur. Pratanus b. le Plat III, II, 30,
25) 9^an!e'g durften u. 936(fer ü. ©übeurcpa II, 255.
26) ■iiht^. 1. §. 9.
27) Tibt^. 1. §. 9. not. 9. 2{uf benfelben trurbe öieleg @utc be;
Zi). in. (5. II. ^atl). ^. l 55. öon 1547 hi& I55I. 519
9?eformatii)nen einsufiUrcn. ^cr ^ap^ hetxa(i)UU bicp alles
alä ©ingrife in feine 9?edE)te, mupte cö aber bulben 28). ^Jer
Äonig üon granfreid) war jwar auf ©eilen be§ ^apftes ge«
gen ben Äatfcr^s): bcnnocl) verlangte er Steformationen,
meldje bie papfilicljen Eingriffe fel)r befdjranflen , unb iimUte
auf <5elbf!l)ulfe burc^ ^vobincialconcilien 30).
fd()tof|'en. S3c}t. Sj/?j. provinc. Moguntina ann. 1549. Capilul«
ad fidem peitinentia , cap. 42. {Hartzheim VI, 574): Nos pra-
vae superstilioni viam praecludere volentes, omnibus locorum
Ordinariis injungimus , ut «i forte in territoriis suis ad ima-
giiiem aliqtiam conciirsus fieii, et homines ad ipsius imaginis
figuram respectum habere, et quasi quandam divinitatis opi-
nionem iili tribuere animadverterint, ipsam imaginem — aut
tollant, aut mutent, et aliam a prima, notabili quantitatc
differentem , reponaiit.
28) 2t()t£). 1. §. 9. not. 5.
29) 2(bt(). 1. §. 9. not. 6.
30) ü^t. bie Snftruction bf6 Äönigä an feine ©efanbten in SSoloäna
0. 12. 2tu9. 1517 b. le Fiat lll, 617. gc «erlangt 1. 2(bfd)af=
fang bec "Knnaten, 2, ber ffiefe^uni} ber ^^fin'inbcn bitrd) ^^räoen^
tion, 3. nietjrerer anbetet 50!i6bräud)e, g. SS. bev menses papales,
ber ^itlafyung oon ©treitfadjen in Sioni/ Unionen üon SSeneficicn,
4. ber ©ißpenfationen für ©etb, 5. ber ©teuevfvettjeit bcv geiftl,
©utev. 2)ie fran^. S3ifd)öfe klonten in einem (£d)veibcn oom 29.
©ept. 1518 (b. le Fiat IV, 132) bie Sinlabung ab, ©intge aiiö
i^rec SDJitte nad) 9?om gu fenben, um bort an 9ieformation6beva;
tf)unäen t()eiläunet)men: p. 138: Quamquam non negamus in re-
sliluendis moribus et excolenda disciplina chrisiianae vitae
operann optime poiii universae Ecclesiaej hoc tarnen et pars
est altera eorum, quae proponebaniur indicendo Concilio, et,
si differri non possit , a sjngulis Metropolilanis ad veterum
canonum severitatein commodius exigetur, et committendum
nobis non videlur, ut superioribus maleficiis hoc adjungatnr
haud parvuni nialum, ut in sermones horninum malevolorum
incurramus, nos niliil minun volle, quam corruplorum princi-
piornrn Ecciosiae adminislraiionis medicinam, quam improbi-
520 SBterte ^eriobe. TTbfc^n. I. 5B. 1517—1648.
§. 56.
SSon 1551 biß 1562.
Zweite ^eriobe beS Soncirs o. 1. SOiai 1551 — 28. 2fpr. 1552.
Suliu6 III. 1) (1550 — 1555) c^ah enblid) bcm SSerlan^
gen t)e6 Äatfer6 nad), unb »erlegte baä ßonciltum lieber
nad) Sribent, ungeachtet granfreidj, mit bem ^apf!e wegen
^arma in ©treit, biefe SSerlegung nidEjt anerfannte, unb mit
einem Sfiationakoncilium bro()ete 2 ). ^dpjKic|)er ©eiig f)ielt
tatem nostram retraclare et corrigi , quod soium summum
conciiium et suscipere et perficere queat, proinde subterfu-
gere nos , nee uUo remedii generi acquiescere.
1) ajoc feiner SBof)! Ijatten bie ©arbinäte, unb fonad^ auä) et, bem?
jenigcn, xoeld)n 5um ^apfte Qexvä^U werben würbe, eine S?ei()e
öon Sßerpflid^tungen aufgelegt, f. b. Massarellus (hinter ®alig III)
p. 188, u. 2C. 1. quod sacrosanctum Conciiium universale pro
haeresibus extirpandis et pro universalis Ecclesiae refornia-
tione omni studio ac diligentia prosequeturj 2. quod omnem
reformationem, quam per dictum Conciiium juxta canonicas
sanctiones et ss. Patrum decreta fieri contigeri( , omnino ra-
lam et gratam habebit; 3. quod, quantum in ipso erit, In-
terim curabit, idque ad omnem sacri Komanorum S. R. E.
Cardinalium collegii , vel ab eis ad id deputatornm qui ex
nunc nominentur requisitionem , ut Curia Romana reformetur.
S)ie übrigen waren mei(!en§ jum S}ort{)ciIe ber Sarbinäte, u. ouc^
ik obigen f)atten wot)I nur ben 3n)ecf, ben ^apjl in größere 2fb;
^ängigfeit üon ben Sarbinälen 5U bringen.
2) 3cic. 2fmt)ot erfd)ten alö franj. ©efanbter in Sribent, unb mu^tc
bort protefiiren (2fcten b. Raynald. 1552 no. 32. le Plat IV, 241),
ne Regi gravissimis bellicorum motuum dilficuitatibus impli-
cato necesse esset Tridentum ad Conciiium mittere suae ditio-
nis Episcopos, quippe quibus nee liber nee tutus eo pateret
accessus, neve id ipsum Conciiium, a quo excluderetur in-
vitissimus, generale totius Ecclesiae caiholicae aut haberetur
aut appellaretur^ — denique neque Concilii hujusmodl — de-
cretis aut ipse, aut populus Galliens, aut ulli Gallicae Ec-
Z\). III. e. II. ^atl). ^. §. 56. 3:i'ib. Goncil. 1551. 521
man ta^ 5ßerfa{;ren fef!, üorjugSweife ©laubenöfac^en ent*
fdjeiben ju (äffen, unb alle bie pap^ilid}^ 7inctox\tät berul;;
renbc JKeformen jurudfjuweifen 3): ber je^t üorfi^enbe ßegat
ßrcöcentiuö, ßarbinal S^, 9)?arceÜi, ber baä engfle 9Sers
trauen beS ^apfleg genop, trat allen Steformforberungen
\)bi)mn\> unb fc^roff entgegen ''). 3n i>en gefiftellungen ber
clesiae Praelati et ministri in posterum tenerentur: imo vero
se testari palam ac denuntiare, ad eadem se remedia ac prae-
sidia descensurutn, si necesse videretur, quibiis majores sui
Francorum Reges in re consimili causaque uti consuevissent;
nee sibi quidquam antiquius fore, secundum fidei ac religio-
nis integritatem, übertäte et incolunoitate Ecclesiae Gallicae.
S3on gcanJcetd) oeranla^t oenüeigcrte aui) bie iSdjnjeij bie S3es
fc^icfung beä Soncilä, [• Sfjr. 2B. ®liicE'6 gefd). ä^arfteUung ber
Jirc^t. 23er()ä(tnif[e b. EatJjot. ®d)tt>eij biö juc ^eloetiE/ SÖjan^cim
1850. ©. 330.
3) ffigl. bie Snjtiuction beö ^apfteö an ben ßegaten b. Sarpi Hb.
IV. c. 28.
4) 2£t6 bcc faiferlid)e a3otfd()aftec Sott granc be Süolebo ouf SSot*
na{)me bcc Sieformation btang, geigte i^m ber ßcgat im größten
@e{)eim ein @d)reibcn beö Äaiferö an ben ^apft (f. SSargaö ©d^reis
ben an ©ranoella/ Vargas leltres et mimoires p. 63): Si la
lettre est veritable, sa Majesie a promis , qu'on ne procedera
ä la reformalion, qu'aulant que le Pape le trouvera bon , et
qu'elle fera en sorle que les Eveques ne s'opposeront point ä
sa Sainteie, et qu'ils laisseront passer tout ce qu'elle voudra.
25cr ffiuicf war of)ne 3n>eifel ää)t, unb üon bem Äaifer gefd^ricben,
um ben ^apjl jur ^Berufung beS Soncilä ju oerantaf[en, unb \i)n
öon granfreid) fern ju galten. SSargaö (einreibt 12. S)ct. 1551/
p. 147: Le Legat est absolument le mailre du Concile. II
empeche mesme que certaines choses ne passent, quoique le
Pape veuille bien les accorder. X)er SSifd). ö. Örenfe an bemf.
Sage p. 158: Les Presidens du Concile ne fönt paroitre ni
zele, ni empressement pour la reformation du Clerge. Ils
declarent sans fa<;on que nous devons nous contenter de ce
qu'on voudra bien nous accorder, sans qu'il nous soit permis
d'ouvrir la bouche, pour demander quelque chose de plus.
522 SSiertc ^eriobe. Tfbfdin. 1. 25. 1517—1618.
2!)0()men lief er mit ber 2:e{)re uon ben ©acrömenten fortfof);
Sargaö 12. 5Jtoo. 1551 p. 183 : Le Legat va (oujours son che-
min. II se met au large et se tire d'embarras en consumant
le temps ä faiie disputer les theologiens, et ä tenir des con-
gregalions sur ce qui regarde les dogmes. On s'attend bien,
qu'ä la derniere heure , avant la Session, il viendra vite et
d'un air empresse proposer quelque chose de specieux pour Ja
reformaiion , et de bien concerte en apparence. On n'auia
pas le temps de le lire, ni de le bien comprendre. Tout
cela ne servira qu'ä donner encore de la confusion au Con-
cile et de nouveanx sujets de raillerie. Les paroles et les
leraonstrances sont fort inutiles ici. Je crois, qu'elles ne Je
sont pas moins ä Rome. Ce sont des aveugles. IJs ont pris
une ferme resolution de ne penser qu'aux interets de Ja chair
et du raonde. Que tout perisse, ils ne s'en embai rassent nulle-
ment. p. 191: Le Concile ne peut rien faire par lui mesme.
On l'a depouille de son autorite. 11 n'y a point de liberte.
Le Legat est le maitre, il tient tout dans sa main. Apres
cela on ne doit plus s'etonner de rien. SSargal ben 26. 9?00.
1551 p. 209 fagt, ba^ ber bamaligc ^apft, Suliiiö III., aU fn'i;
i)ivet (Sarbinattegot auf ban ßoncitio ben 25ifd)öfen oorgefd^Iaäen
^a.he , de leur ceder ä deux conditions le droit de pourvoir
seuls ä tous les benefices a charge d'ames. La premiere, que
toutes les expeditions s'en feroient en cour de Rome, c'est-
ä-dire, que l'argent necessaire pour etre pourvü de ces be-
nefices seroit porte ä Rome: ces Messieurs pensent toujours
ä cela. L'autre condition, c'etoit que le droit de pourvoir
ä tous les autres benefices, saus charge d'ames, demeureroit
uniquement au Pape. ©avauf woäe aud) ber gegeniräctige 8egat
i^tn, rcolle fid) abei- oon ben SSifdöfen bavum bitten laffen. — ®ec
Ze^at fd^tug über Sommenben bic aSej^immung üoc (p. 253), qu'on
ne pourra pas donner un Eveche en commende ä ceux, qui
n'auront pas atteint Tage competent. Sobuvd) iüäven ingbefon?
bere bie Sommenben ber Satbinäle gefid^ert »otben. SSicle ^xäla:
tcn wiberfprad^en (23argaö on ©ranoella, 26. 9?oü. 1551 p. 235):
L'Eveque de Verdun, homme pieux et sincere, dit entre les
autres, qu'une pareille reformation ne feroit aucun fruit.
3:(;.III. 6. II. Äaf^. ,^. §. 56. Snb.ßoncil. 1551. 523
ren s); aber md) t^ahei fehlte e§ fo wenig an ei9enmad;tf9=
qu'elle etoit indigne du Concile , et qu'elle ne convenoit
point au temps präsent. II ajoüta, qne les Commendes sont
un gouffie qni engloulit les biens de l'egli^e; mais comme il
lui arriva de dire, que la reformation proposee n'eloit qu'une
pretendue reformation, un des jours suivans le Legat de des-
sein premedite s'emporta si fort contre l'Eveque de Verdun,
qu'il lui dit des choses tont ä fait desobligeantes, injurieu-
ses, et coniraires au respect du ä l'assemblee, et ä la liberte
qu'on devroit avoir dans le Concile, si Dieu l'eust bien
voulu permettre. Ce Pielat fut traite d'etourdi, de sot, de
jeune komme. On lui dit encore je ue sais quelles autres in-
jures, on ne lui permit pas de löpondre, enfin on le menapa,
qu'on sauroit bien le punir. SSargaS hn\ä)M 20. San. 1552
p. 425, wie ber Ze^at in iie ße^rbeilimmung übet ba6 Sacramen-
tum Ordinis bic üu6fcl)tüeifenbften 2fnmQ^ungcn beä g)apnti)um6
^Qb? cinsui'djwärsen oei-fud)t, nämlid) bie ©ä^e p. 432 1^ Ut illa
(coelestis Hierusalem) sub uno supremo Rectore varios et di-
verses ministrantium contiuet ordines, ita visibilis Christi
Ecclesia summum ipsius Vicarium pro unico et supremo ca-
pite in terris habet. Cujus dispensatione sie reliquis oranibus
membris officia distribuuntur, ut suis quaeque in ordinibus
et stationibus collocala, munera sua in totius Ecclesiae utili-
tatem cum maxima pace et unione exequantur. 2fuferbcm
mute in Segat noc!^ einen -KttiM einrvicfen (p. 428), qui decide
la question de la superiori(e du Pape au-dessus du Concile. dU
nigeSJ^itglieber berSommiffton ȟoUtcn bie^ burdjaUerleiaSorfteUungen
ab»ef)ren: l'Eveque d'Orense aiant dit seulement, qu'il doutoit
de la verite de cet article, et qu'il vouloii examiner, le Le-
gat lui a repondu d'une maniere insolente et injurieuse: celui
qui doule en mauere de foi est herelique, et des lä vous en
etes un. ®te 3{nEunft bor prote|lanti[d}en ©efanbten nöttjtgte
ixoar: bie[e SSeratfjungen aufjufd^teben (p. 491): inbelJen [päter:
fam bcc ßegat auf biefelben intiui , unb trollte jene (2ä^e burdj--
fe|en (SßavgaS 28. ^(iv. 1552 p. 548). ©rfl fcec 3ti3 bcö 6f)urf.
gjlort^ niadjte biefen SBejtvebungen ein ßnbe.
5) Sess. XI IL 11. Oct. 1551 de Eucliar istin , Sess. X!V. 25.
Nov. 1551 de poenitcniia et extrema wxctione.
524 SBierte ^criobe. 2rbfcr;n. 1. SS. 1517—16-18.
Uit be6 Senaten e) alS an ©treitigfeifen ter S^eologen. 2(lg
bö^er bie ©efanbten t)on SBurtemberg unb ©adjfen (24. ^an.
1552) ein t)on bem pap|i(td)en (Jinflulje 6efreiete§ ßoncilium
Derlancjten '), fo freueten ffd? ütele S3i|"ct)üfe barüber, ba^
6) Sargag an ©canoetla, 26. 5«cö. 1551, am Sage nad^ Sess. XI V.
{lettres et memoires p. 233): La chose qui se presente main-
tenant ä mon esprit, c'est la tnaniere, dont on traiie les dog-
mes. Je vous ai deja ecrit, qu'on se precipite, qu'on examine
peu les questions, et qu'on ne communique rien aux tbeolo-
giens eclaires qui soiit ici. La doctrine n'etoit pas encore
achevee le soir avant la Session. Plusieurs Eveques don-
nerent leurs suffrages et dirent leur Placet sur des choses,
qu'ils n'entendoient pas, et qu'ils n'etoient pas mesme ca-
pables d'entendre. Les Docteurs de Louvaiii, les theologiens
qui sont venus avec l'Electeur de Cologne, et quelques uns
de nos Espagnols ont ete fort mecontens de certains endroits
de la doctrine du Concile , et ils en ont declare leur senti-
ment. (S()ce (Erinnerungen f. b. Sarpi Hb. IV. c 24) p. 234:
Voici une fort mechante affaire a mon avis. Si eile com-
mence une fois ä se divulguer, et si ces theologiens mecon-
tens viennent ä faire quelques demarches, c'en est assez pour
decrier tout ce qui se fait ä present, et ce qui a ete deja
fait. 35er Segat war barüber [ef)t beftür^t, p. 247, er ließ feine
2tbf(^riften oon ben 23efd}[u(fen ber legten (Seffion nel)men, unb
berief bie Soctoren con Söioen unb ßöln ju fid), pour leur don-
ner satisfaction , et pour empecher, que l'affaire n'aille plus
loin. 25ie anftöpigen "KxtiUl rcurben t)eimli(^ geänbert (p. 249).
7) Sie njörtemberg!fd)en ©efanbten ftagten (Raynald 1552 no. 14.
le Plat IV, 462), quod ad audiendam theologorum explica-
tionem nondum sint ordinati et consiituti ex utriusque partis
consensu idonei judices aut arbitri, qui de praesenti contro-
versia religionis legitime juxfa scripta propheiica et aposlo-
lica, et juxta verum verae Ecclesiae catholicae consensum
cognoscant. Nam cum iliustrissimus Princeps noster intel-
lexerit , maximam parlem doctrinae suorum theologorum
pugnare cum doctrina et sententia Pontificis Romani et eorum
Episcoporum , qui sunt Romano Ponlifici juramentis et aiiis
S^. in. 6. II. Mat\), Ä. §. 56. Snb. (5oncil. 1552. 525
tamit ©egcnjlanbe, welche fie md)t hm[t)xm burffen, bcnnod^
jur @t)racl;e fommen würben 8): ber ßegat b«dE}te bagegcn
obligationibus addicti; nullo jure, nulla aequitate fieri potest,
ut Pontilex et Episcopi ejus in hac causa, in qua ipsi sunt
pars, sive accusalores sive rei , pro idoneis judicibus aut ar-
bitris agnoscantur. ©tc »erlangten i)al)n, ia^ bie U^\)ex in
Sribent gefapten S3efd}liifTc aufgegeben, unb bagegen bie oben bes
jeld^ncten idonei judices berufen trürben. Sie fäd) f ifdbcn ©es
[anbtcn {Raynald 1552 no. 15. le Hat IV, 466) bcftagten fiel)
barübec, ba^ oon wenigen Prälaten bie friit)eren SSefd)Iiif[e gefaßt
fci)cn, of)ne bie pvoteftanttfd)cn Sinologen ju l)ören, unb oerlangs
ten, ia^ i)ie SSer^anbtungen über biefelbcn »3cn neuem aufgenom*
men würben. Cum autem et jura et Concilia, tum Constanti-
ense tum Basileense, expresse constituerint, quod in causis
fidei, et quae ipsum etiam Pontificem contingunt, Pontifex
Concilio subjectus, et Concilium supra Pontificem sit et esse
debeat, conveniens fucrit , illud lioc etiam in loco omnino
servare et ante omnia confirmare , sicut in Basiieensi synodo
factum est, — ut per hoc Praclati ac reliqui in Concilio,
cujuscunque gradus ac ordinis fuerint, a suis juramentis, qui-
bus Pontifici obstricti fuerint, quantum ad Concilium et cau-
sas in eo tractandas, liberi sint. Et censet Princeps noster,
quod hujusmodi liberatio, etiam sine expressa Pontificis re-
laxatione, sequatur clare ex conclusis Basileensis Concilii.
8) 2)ec aSifc^. ü. Orenfe an ©ranoella , b. 24. San. 1552. {Vargas
lettres p. 468): Les Envoiez du Duc Maurice de Saxe , et
ceux du Duc de Virtemberg ont dit aujourd'hui fort au long
en pleine Congregation ce que nous n'osons pas dire nous-
mesmes sur le chapitre de la reformation. Us ont parle, et
parmi quelques mauvais endroits il y en avait un si grand
nombre de bons dans leurs disconrs, qu'on a eu raison de
prendre la precaution , que le peuple ne les eiitendist pas.
Ils ont presente des arlicles touchant la reformation. Les
Eveques souhaitent fort, qu'on leur donne la liberte d'opiner
sur chacun en particulier, parceque c'est le moien de faire
quelque chose d'utile pour le Service de Dieu. SJlaluenba an
©ranoeUa, b. 27. San. {p. 487): On dit qu'il y a des articles
526 SSiertc ^eriobe. 2fbfcf)n. 1. SS. 1517—1648.
jenen gorberungen gegenüber bie ipapftlidje Zllg^maU befd)U'ei
0en gu lajfen^). S)a aber njurbe burcb ben 3ug beö (5()uri
fürjlen 2Rori§ "^) wteberum eine SSertögiing be6 ßoncilS Der^
anrapt (28. Zpv. 1552).
9^ad)bem ber npojlolifcbe SJiarceüug II, unb bie 9?es
formboffnungen, w»c(cbe ftd) an ibn fnupften, in n^enigen
Sagen vorübergegangen waren, VDiirbe ^aulu§ IV. ^apf!
(1555—1559), jener mondiifd; f^rcnge Stifter ber Z1:)eatu
ner, unb graufame Snquifitor, it»e(cber jc^t in ftarrem unb
leibenfcbaftlicbem ß-igenroillen bie gorberungen ber ^iit ju
be!dmpfen, unb bie alte ^apfüberrlicbfeit Vüieberberjujleüen
unternabm, aber bie SS ergeb fiel) feit biefer S3emül)ungen hitkx
empfinben mupte^')- ^^ protejürte gegen ben ^(ugSburger
9?eligion§frieben unb ben Uebergang ber ÄaiferFrone üon
^arl auf gerbinanb; mußte aber bafitr üon Seutfcblanb an^
unangenebme 2öabrl)eiten über hk Ördnjen ber pd))(ilid)en
(Gewalt üernebmen '2). ^nbem er bie ©panier mit ^ülfe ber
^ranjofen au§ Stalien üerbrdngen vcollte, l)atU er eg nur ber
fpanifcben (Sbrfurcbt gegen ben r6mi[d)en ®tul)l ju banfen,
bap er, üon bem 'f)er5oge üon "älha in Siom eingefcbloffen,
einen milben ^rieben erhielt ^s). 3)agegen entfernte er bie
neue Äoniginn üon ßnglanb (Jlifabetl) burd) feine jurücfjlos
penbe (Srtt)iberung auf ibre 2(nndberung für immer von ber
importans pour la reforraation dans ce que les Envoiez de
Virtemberg ont demande. Je vois, que cela fait plaisir a
piusieurs Prelats. Ils sont bien aises, que les Protestans
pröposent ces choses, puisque les Eveques n'ont pas la liberte
d'en parier.
9) f. aSargaS SSriefe ö. 20. 3an. 1552 u. ff. oben not. 4.
10) 2(btf). 1. §. 9. not. 33.
11) 5Ranfe'6 gürften u. SSötfer »on Sübcuropa II, 279.
12) libti). 1. §. II. not. 1 ff.
13) SfJanfc a. a. O. ®. 295.
Zf). III. e. II. ^atf). Ä. §. 56; »ort 1552 bi§. 1 5C2. 527
r»5mifcl;en Äirdje •'»). S5ie 2(bficlit anflatt bcg 3:ribent{ntfd)en
ßoncilS eine ßaferanfijnobe ju berufen J^)^ mu^fe er oufge;
ben. ^k JRefonnntion n^ollte er obne (5ünci[ium bcnnv!cn ^^),
unb begann fi'c fon feinem ©tanbpuncte müncl)ifd)er IBe:
fcf)rdnft()eit unb papfincl)en 5i}Zad;tgefiil;l6 : er fdjdrfte "ok Sns
quifttion *';, ücrorbnete eine jtrengere .^ircljenjucljt, au(^ ges
14) f. oben §. 23. not. 10.
15) Sarpi Hb. V. c. 23. Pallavic. Hb. XIIL c 17.
16) Sarpi Hb. V. c. 22. @r fe|te ju tiefem ^voi^t eine jafjtceicj^c
ßcu^regation ein , unb al6 man \i)X\ auf bie SJotljirenbigfcit Ijin^
^üieö, bie Slcfovmaticu bem Soncilio ju übeiiaffen, evmiberte er
mit i^eftigfeit, qu'il n'avoit point besoin de Concile, et qu'il
etoit au-dessus de tous; — que c'etoit une chose fort inutile
d'envoj'er dans les montagnes une soixantaine d'Eveques des
moins habiles, et une quarantaine de Docteurs des moins
eclaire», comme on avoit fait deja deux fois , et de croire
que ces gens-lä fussent plus propres pour reformer le monde,
que le Vicaire de Jesus Christ assiste de l'avis de tous les
Cardinaux qui sont les colonnes de toute la Chretiente et
relitfi de toutes les nations chretiennes, et des conseils des
Prelats et des Docteurs qui sont ä Rome, et qui sont les
plus savans qui soient au monde, et en beaucoup plus grand
nombre qu'on ne pouvoit jamais en envoyer ä Trente.
17) Sie SBuUe Cum ex Apostolatus officio o. 1. SOlärj 1559, im
SSuUarium unb b. Raynald 1559 no. 14, erneuect unb beftatigt
alle fvufjec gegen Äe^er auggefprodjene ©trafen, unb fe^t ölöbann
gegen alle in Äe^erei ober ©djiöma gefallene geijllidic unb welt=
lid)e ©rofjen (atfü aud) gegen Duces, Reges et Imperatores) fefl,
"i^Oi^ fte if)rcr SSeff^ungen unb Sted^te uerluftig geJjen foUcn , ad illa
de caetero inhabiles et incapaces, habeanturque pro relapsis,
— perinde ac si prius haeretici hujusmodi in judicio publice
abjurassent; nee uUo unquam tempore ad eorum primum sta-
tum — rehabilitari possint, quinimo saecularis relinquantur
arbitrio potestatis, animadversione debita puniendi, nisi ap-
parentibus in eis verae poenitentiae indiciis — ex ipsius Se-
dis benignitate et dementia in aliquo Monasierio — ad per-
528 SSiette §)enobe. 7th\d)n. I. SS. J5I7— 1648.
gen ®d^lid)e ^^) , unb iUft einen index librorum prohlbito-
rum 1557 (neue 2fufl. 1559) erfc|)etnen '9) : aber btefe 2(norbj
nungen tt)ir!ten über Italien ntcbt l)inauä. Um [o mef)r
tiaö)ten bai)er bie Sanbe§fitrj!en baran, i()ven Äircben felbfl ju
l^elfen. ©d)on SuHug III. Ijatte fid; bnburcl) »erlebt gefu^^It,
bap ber Äontg gerbinanb burc() ben Sefuiten ßaniftug einen
Äated)i§muä anfertigen licp, unb nad) bemfelbcn ba§ SSolf
gu unterricbten befahl (1554) 20): nocb me()r Urfad) ju fla^
gen i)atU ?)aulug IV., alg berfelbe gürf! unb ber ^erjog
t)on SSaiern (1556) i^ren Untertfjanen 'ba^ ^tbenbmal unter
hdhm ®ef!a(ten gejiatteten 21). ^oien badEjte an df)nlid[)e
ßonceffionen , unb an ein 9lationalconcil 22). ^aulu§ IV.
})atU burd; fein Senel;men fo aufgeregt, ha^ ^iu6 IV.
(1559—1565), geleitet Don feinem Steffen, bem frommen unb
agendam perpetuam in pane doloris et aqua moeslitiae poeni-
tenliam retrudendi fuerint. 5Roc^ jterbenb (Cardinalibus) san-
ctissimum Inquisitionis officium, quo maxime religio asseri-
tur, opprimunturque haereiicorum impii conatus ac insidiae,
enixe commendavit (Raynald. 1559 no. 35).
18) mante II, 303.
19) ®en erflen Snbej: tiat ber papfllidje Segat in fflcnebig So^. beUa
6afa 1549 tjcrauggegebcn, f. ©djelfjorn'ö (Srgö^UdjHeiten II, 3.
Heber ben Snbej: ^paulug IV. f. ©diel^orn I, 4. ogt. 3(btf). 1.
§. 19. not. 35.
20) gerbinanbö SJerorbnung üom 12. TTug. 1554 in Goldast const.
imp. III, 566. ^Jjiltpp II. fiif)rtc t()n 1557 audj in ben 9^ieber=
lanben ein, [. ba6 (Sbict bei /e Plat IV, 606. 2)te baierifd^en
.|)crj09C liefen ^ojtillcn anfertigen, unb rciefen ben Älerul on, bie*
feiten jw gebraudjen, Söinter'ö ©efdj. b. coangcl. fie^re in S5oi«
ern II, 38.
21) libti). 1. §. 11. not. 6.
22) f. "Kbti). 1. §. 15. not. 10. ÄrafinSfi'l ®ef^. ber «Reformas
tion in ^oten, o. b. gngl. ü. ßinbau (Seipjig 1841) ®. 111.
©trengeS ©troffdEireiben bcö ^apfteg an ben Äönig b. Raynald
1556 no. 34.
Zi). 111. (5. II. ^aü). Ä. §. 56. üon 1552 biö 1562. 529
eifrigen Qaxlo S5orromco, darbinal unb dx^h. t>. 9Äai(anb
(f 1584)23), nur auf SJefdjwidjtigunc) bcnfen mupte, aU er
yon grrtnfreic^ unb Seutfd^ranb um bte Sufammenberufung
eine^ganj neuen oon Sribent unabhängigen ßonciB angegangen
tt)urbe. ^enn granfreid) brobete jugfetcb mit einem ^atio^
nalconcilio 24), Äaifer gerbinanb »erlangte ^k S5en)iUigung
be6 ßaienfeld)6 unb ber 5)riejlerel;c 25). ^iuö IV. eilte, um
23) J. P. Glussianus de vita et rebus gestis s. Car. Borromaei,
Mediol. 1751.
24) Ueber baS neue ©cncratconcil \. tag ©c^teibcn beö ÄönigS an f.
(Sefanbten Ui bem Äaifer o. 24. Sun. 1560 f. le F/a/Zr, 626. —
3n ber SSerfammlung oon 9Jotabetn in gontatnebteau 1560 trugen
gwei Sifdjüfe barauf an, ba^ gvanfreid) burcl) feine Sifci^öfe [eine
Äird)e reformire, »üeit öon SKom nid)t6 ju encarten fci) (2Cbtf). 1.
§. 22. not. 3 u. 4). 2)ann fdjricb ber Äöntg für ben San. 1561
eine ©eneraloerfammlung ber SSifd^öfe qu6 {le J'lat IV, 650),
pour conferer, consulter, et adviser ce qu'ils connoistront
digne d'estre propose audit concile general , si tant e?t qu'il
S,e tienne bienlost, et neantmoins cependant resoudie ensemble
tout ce qui pourra toucher pour nostre regard la reformation
d'icelles egiises. @S würbe aui) nad)f)er oft «jieber£)olt/ ba^,
wenn ein freteö ©eneratconcil nid)t balb ju ©tanbe fäme, granfs
teid^ ft^ mit einem Stotionalconcilio f)elfen miiffe, Sd^reiben beä
Äönigö (Sarlö IX. (b. i. feiner 59Juttcr Satf)avinc ü. «OTebici) an
bcn franj. OJefanbten bei bem Äaifer ü. 24. 5)cc. 1560 (le Plat
IV, 669), an ben ©efanbten in S?om ». 31. 35ec. 1560 (/. c. p.
672). 3n bem Ic^tern ©(^reiben p. 671: Pour mon regard j'ai
le dit lieu de Trente bien agreable, et n'aye pas grande oc-
casion de m'arrester, si l'ouverture du dit Conciie se fait par
continuation ou nouvelle indiction , vü memement que sadite
Saintele est en volonte, ainsi qu'elie m'a fait dire, d'accor-
der que les determiiiations ja taites audit premier Concile de
Trente se puissent de nouveau dispuler et debattre.
25) 35ie erflere befonberö feineö ©ofjneö ?10?avimilian wegen, f. <Sd)rcis
ben an ben ^npfl u. 6. SJJärj 1560 (Literae secretiores Ferd, 1.
Imp. pro oblinenda Eucharistia suh utraqne, e Museo .7. A.
®iefe (et'« Äird6cngef(f). 3rSb. 2tc^btf)l. 34
530 SSiei'tc ^eviobe. 2rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
brofjenbe ©efa^vcn abjuwenben, ta^ GonciHum nad) Stibent
Schmidü. Heimst. 1719. 4. p. 8): Non possiitnus — Sanctita-
tem Vestram — celare , nos comperisse, quod eidem Serenis-
sJmo filio uoslro Regi Bohemiae maximum scrupiilum injece-
lit commiinio sacrosanctae Eucharistiae siib uiia specie, adeo-
que Dilectionein ejus valde inclinare ad communionem sub
utraque specie, quam nimirum instilutioni Christi consenta-
neam et in primitiva Ecclesia non inusiiatam fuisse intendat.
— Unde postea evenit, — quod Dilectio ejus triennium fere
a communione sacrosanctae Eucharistiae prorsus abstinuerit,
donec tandem nos in praesentiarum officiocissime rogaverit,
— vellemus ilH apud Sanctitatem Vestram benignam dispen-
sationem impetrare, qua ei sub utraque specie comraunicare
liceat. — Si quis modus aut ratio inveniri polest, qua huic
negotio queat consuli et caveri, ne idem filius noster , despe-
rato Sanctitatis Vestrae — auxilio et solatio, sese dogmatis
et sectis, cum catholica et orthodoxa religione nostra pugnan-
tibus , totum adjungat atque addicat, — magnopere equidem
— Sanctitatem Vestram rogatam volumus, ut hujus rei — be-
nignam rationem ducere — dignetur. Dgl. li'ot^. 1. §. 11. not.
11. — £)er Disciirsus Caesareae Majeslaiis in negotio Conci-
lii praeseutalus domitio Nuntio apostolico d. 20. Jun. 1560,
üon »ocU^cm Vallavicino l. XIV. c. 13. no. 9 ss. unb Raynald
1560 no. 55. btoö ^fugäüge geben, »oUftänbig in PlancMi anecdola
ad hist. Conc. Trid. fasc. XVII-XX. U. 2f. : XVIII, 6:
Sexto cum videalur Sanctitas ejus eo animo esse, ut velit,
sublata suspensione Concilii Tridentini in duos annos facta,
id ipsum Concilium prosequi , Caes. Majestaii in hoc quoque
articulo magnae dilficultates occurrunt, non quidem sua ipsius
causa, quae pro sua parte hie non cogitat impugnare vel la-
befactare illius Concilii decreta, sed propterea, quod Majestas
sua non intelligit, quomodo ea continuatio seu prosecutio
fieri queat. Nam obsfare videtur primum impedimentum loci
ad celebrationem Concilii incomraodissimi. Deinde, quod
antea Principes et Ordines Augustanae Confessionis dicuntur
non fuisse sufficienter auditi , quos certe audiri oportet, si
quis fructus Concilii extare debebit. Praeterea non credit
Sl;. III. 6. II. ^atf). Ä. §. 56.üon 1552 bi^ 1562. 531
Majestas sua Caesarea , quod iidem adversarii unquam re-
cepturi vel admissuri sunt acta et decreia in illo Concilio
edita, si ita simpliciter eis obtrudantur, ademia omni pote-
state et facuhate opponeudi, quae contra iila opponere prae-
tendunt. Ad haec — cavenda erit disputatio et contentio cum
Principibus quibusdam catliolicis (granfrcid) f. eben not. 2),
qui protestatione interposita eam Synodum nohierunt pro
Concilio agnoscere , sed eam duntaxat pro conventu parlicu-
lari habueriint, in quo et pierique Principes prorsus non
comparuerunt, cum fortasse non «int detuiuri, qui velint
praetendere, paucorum iilorum qui adfuerunt praesentiam
universitati praejudicare non potuisse. Sonn folgt ter 2fntiaj|,
bie nöt^igc 3Jf formation , inebcfonfcerc beS Älcruö, ooräunc^nun,
of)nc bas Soncilium abäuirarten, fasc. XIX, 5: Sunt denique,
qui in tanta rerum perturbaiione et tarn celebrandi quam
exequendi Concilii difficuliate et incenitudine — pro coiiser-
vanda simul atque instauranda religione caiholica nonnihil
de severitate canonica remittendum, adeoque non tarn populoi
quam etiam Clero propter cordis eorum duritiem in nonnulliä
gratificandum esse putant. — Cujusmodi inter alios sunt
praecipui duo articuli, de comraunione sub utraque laicis, et
de conjugio Clericis permittendo. — Prioris autem articuli
de communione Status non ex co pendet, an non liceat communi-
care sub altera tantum; vel etiam, an non sub qualibet spe-
cie contineatur et sumatur toius et integer Christus: — sed
an Ecciesia tanquam benignissima mater tum ad consolandas
multorum infirmas conscientias, tum etiam ad convincendam
muhorum superstitiosam vel etiam malitiosam curiositatem pro
praesentis temporis iniquitate non aeque justas babeat causas
relaxandae Constantiensis probibitionis (S3b. 2. 2(btf). 4. §. 145.
not. f.) et reslituendi calicis , ac olim adimendi habuerit ; et
an non magis ex reipublicae et religionis dignitate sit, cui-
que Cbristiano libertatem permitti usque ad decisionem Con-
^ cilii hoc vel illo modo — sumendi: et hac ratione consociare
Ecclesias, quae nunc disjunciae — sunt, quam eadem liber-
tate ademta eos, qui sumunt utramque, ab Ecclesiae com-
munione arceri , eisdemque hac öccasione ad enormissima^
quasque secias prolabendi frena laxare. Posterioris vero ar-
34*
532 SSierte ^enobe. 2(bfrf)n. 1. 25. 1517—1648.
üon neuem ju berufen (29. 9^oü. 1560) 26).
Snbeffen ^atk ficf) tie ©efellfdjaft ber Sefuiten ttjeit
verbreitet, unb war ju ber bebeutenb|!en @tü^e beö Q)apj!i
tbumä ernjacbfen. ^ie f!reng mtlitairifdje £)rbnun9 berfelben,
wie Sgnatiuö fte beabftcbtigte, lie§ ftd), namentlid) in ber
Seme, erj! aümaf)li9 geltenb madien: 3?obriQuej, wcldjer ben
£)rben in Portugal jabfreicb unb mddjtig gemacbt f)atte,
banbelte bort fel)r unabfjdngig unb mupte 1552 abberufen wer^
ben 27). Snbeffen nacb bem Sobe beö SQnatiuö (31. Sul. 1556)
ticuli de conjugio Clericorum difficilior apparet resolutio. —
Verum cum natura imitatrix sit vitiorum, — paucique sine
carnis delicto reperiantur; — Sanctissimo Domino nostro
deliberandum erit, an expediat, istara clericalis continentiae
legem pro praesentis temporis conditione usque ad Concilii
definitionem paierna dispensatione seu dissimulatione relaxare,
quam eadem mordicus retenta sacerdotum ordini laqueum in-
jicere, ac impurissimo coelibatui , nefandaeque scortationi
contra divinum praeceptum fenestram aperire. Quo roagis
enim eccicsiastici bonis abundant temporalibus , hoc minus
videninr gravandi esse castitatis voto vel lege, aut certe eo-
rum statum ad paupertatem Ecclesiae primitivae redigcndum
esse. 2)er ^apft beflanb in fetner ßnriberung r. 30. Jfug. (b.
Raynald. 1560 no. 56) auf gortfe^ung beß goncilö oon Sribent,
unb oevmieö ben Äaifer mit [einen beiben ^(nträgen auf biefelbe.
26) Sie 58uUe Ad Ecclesiae regime» (in b. Canones et Decreta
Conc. Trid.) üecmieb ben 2(u6brurf/ baß eine continuaiio Conci-
lii beabfid^ttgt rcecbe, berief aber bod) sacrum oecumenicum et
generale Concilium, sublata suspensione quacunque nodj SEris
bent. Acta Conc. Trid. a Gabriele Card. Paleotto descripta,
ed. Jos. Mendham (Lond. 1842) p. 14.
27) Orlandintts Hb, XII. no. 54 ss. Sfiobriguej i)atte eine große
^ai)l in bie ®efeUfd^aft aufgenommen, ober bie 3ud)t gonj »erfaU
len laffen. 3C16 er nad) feiner 2Cbberufung ftd) in \>ai Kollegium
in ßoimbra juriirfjog, entftanb bort eine förmlid^e (Empörung ge;
gen bie neue £)rbnung: gegen SgnattuS felbjl würben bem Äönige
unb ben t>ornef)mf}en fOiännern Serläumbungen ^interbradf)t (no.
ZI). III. 6. II. ^at\). Ä. §.56. Sefuiten 1552—1563. 533
würbe Ut fd)lrtue £ainej ©encval, «nb lic^ bic üon jenem
f)intcr(affenen (5onf^ttuttonen hexaü^m unb als ©runbgefe^ ber
©efeUfc^aft anncljmen (1.558)28): fo crl)iclten bie iOrbnungen
60): eum ambitione duclum neptem siiam in malrimonio coUo-
candani Joanni Borgiae curasse, quem Societatis edidisse jam
Vota Goniius affirmabat. Pecunias e Lusitana provincia, ut
aliis provinciis consuleret, avertisse: qua in re cum gravem
adversarium Simonem (Rodericium) haberet, eum a provinciae
gubernaculis dejecisse elc. SntiffTfn voü^te Sflnöttuö bcn Äönig
für ftd) gu gewinnen , unb bie Sf^uit?« in Soimbra büßten freiwil;
lig, inbem ft'e ftd) geißctnb burd^ bie <StaU jogen (wo. 62). S3"'''
tiuö fd^rieb bamalö bie Epistola de veritate obedientiae ad fra-
tres in Lusilania, 7. Kai. Apr. 1553, wel^e ben Regulis Soc.
J. angefjängt ijt.
28) lieferten blieben lange 3fit ©e^eimniß, felbft ben Sffuiten beu
nicbern @rabc. Declarationes in examen generale c 1 : Non
oportebit Constitutiones universas ab iis, qui novi accedunt,
legi, sed compendium quoddam earum, ubi quisque, quid
sibi observandum sit, intelligat. S)a{)er ttJurben alö 2(u6juge
au6 ben Sonjlitutionen bie Regulae angefertigt/ tt)cil§ Regulae
communes , tl^eitS Regulae für bic einzelnen 3Cemter unb (Slawen,
weldje jufammen bie Regulae Soc. J. bilben. Reg. comtn. 38:
Nemo quae domi acta vel agenda sunt, externis referat , nisi
Superiori id probari intelligat. Constitutiones vero aliosve
hujusmodi libros aut scripta, quibns Societatis institutum vel
privilegia continentur, nonnisi ex superioris expresso con-
sensu iis communicet. Sarpi ad Leschasserium , 14. Aug.
1612, in £e SSret'ö «JKagajin f. ©taatcn? u. Äird^engcfd^. IV,
580: Jesuitae, nt audivi, societatis constitutiones et privilegia
non imprimunt, nisi in Romano Collegio, neque exemplaria
permiltunt nisi probatis ex socielate. Impressionera anni 1C06
nunquam videre potui, licet omnia susque deque moverim, ut
exemplar nancisci possem. Joh. de Palafox ad Innocent. F. X.
in Liherii Candidi liiba altera majorem clangens sonum {Ar-
gent. 1715. 12. ) p. 441: Quae alia religio occultas proprias
constitutiones habet, privilegia reciusa, institutiones velatas,
et omnia, quae ad eorum pertinent directionem, tanquam
534 SSierfc ^criobe. 2rbf4)n. I. S5. 1517—1648.
bcrfelben eine fej?e, überall gleic^mogtge ©efJalt. SoSreiBung
uon aöcn anbern S5anben, um ganj ber ©efcüfdjaft anjuges
f)oren ^s), wax bte SSebingung be§ Eintritts: unbebingter
©eijorfam gegen bie £)bern30), um üollige @inf)eit beö ^am
mysterio aliquo obvoluta abscondill — In Jesuitica Socielaie
plures sunt, etiam professi, qui Ignorant constitutiones pro-
prias, privilegia et institutiones, quibus nomen adscribani,
3u ben Sonflitutioncn unb Siegeln lamm aUhann nod^ bie Decreia
Congregationum generalium , bie Ordinationes Fraepositorum
generalium unb bie Ratio sludiorum. Siefe fü ttJte bie Literae
aposioticae, quibus institulio, confirmatio , et varia privilegia
continentur Soc, J. unb iii Exercilia spiritualia Ignatii TOUV?
ben lange einzeln gebrucEt, enblic^ aber, vereinigt <xU Corpus in-
stilutorum Soc. Jesu, Antverp. 1702, 2 voll. 4. unb Insiihdum
Soc. Jesu, Pragae 1752, 2 voll. fol.
29) Examen generale c. 4. no. 7 (ooc ben Consiituliones): Unus-
quisque eoruni, qui Societatem ingrediuntur , consilium illud
Christi sequendo: Qui dimiserit patrem etc. existimet, sibi
patrem , mairem, fratres, et sorores , et quidquid in mundo
habebat, relinquendura : imo sibi dictum existimet verbum
illud: Qui non odit patrem et matrem, insuper et auitnam
suam , non polest meus esse discipulus. Et ita curandum ei
est, ut omnem carnis affectum eiga sanguine junctos exuat,
ac illum in spiriuialem conveilat, eosque diligat eo solum
amore, quem ordinata Caritas exigit. ®aju Vxt Declaratio:
üt loquendi modus sentitndi modum juvet, sanctum est con-
silium, ul assuescant non dicere, quod parentes vel fratres
habeant, sed quod habebant etc. ;;7:(? l^ \ ,
30) Constilutionum P. VI. c. 1 : Versari debet ob oculos Deus
Creator ac Dominus noster, propter quem honiini obedientia
praestalur, — ita ut — exactissime omnes nervös virium
nostrarum ad hanc virtutem obedientiae in primis Sumrao
Pontifici, deinde Superioribus Societatis exhibendam inten-
damus: ita ut omnibu» in rebus, ad quas potest cum carifate
se obedientia extendere (boju bie Declaratio: hujusmodi sunt
illae omnes, in quibus nullum manifestum est peccatum), ad
ejus vocem , perinde ac si a Christo Domino egrederelur
Zf)All (5. II. Äatf). Ä. §. 56. Sefuiten 1552—1563. 535
(quandoquidem ipsius loco , ac pro ipsius amore et reveren-
tra obedientiani pracs(atnus), quam promtissimi simus , re
quavis atque adeo littera a nobis inchoata necdutn perfecta
relicta; ad eum scopum vires omnes ac intentionem in Do-
mino convertendo, ut sancta obedienlia tum in executione,
tum in voluniate, tum in intelleclu sit in nobis semper omni
ex parte perfecta; cum magna celeritate, spiriluali gaudio
et perseverantia quidquid nobis injunctum fuerit obeundo;
omnia justa esse nobis persuadendo , omnem sententiam ac
Judicium nostrum contrarium caeca quadam obedientia abne-
gando, et id quidem in omnibus, quae a Superiore dispo«
nuntur, ubi detiniri non possit (quemadmodum dictum est)
aliquod peccati genus intercedere. Et sibi quisque persua-
deat, quod qui sub obedientia vivunt, se ferri ac rcgi a di-
vjna Providentia per Superiores suos sinere debent, perinde
ac si cadaver essenl, quod quoquoversus ferri, et quacunque
ratione tractari se sinit : vel simililer atque senis baculus,
qui, ubicutique et quacunque in re velit uti qui eum manu ie-
net, ei inservit. — Omnibus itidera maxime commendatum
sit, ut multum reverentiae (et praecipue in interiori homine)
suis Superioribus exhibeant, Jesum Cliristum in eisdeni con-
siderent ac revereantur, eosdem ex animo ut patres in eodem
diligant, ac sie in spiritu caritatis in omnibus procedant, ut
nihil ex externis vel internis eos celent. Cap. 5 : Cum ex-
optet Societas, — suos omnes securos esse, vel certe adjuvari,
ne in laqueum ullius peccati, quod ex vi Gonstitutionum hu-
jusmodi aut ordinationum proveniat, incidant; visum est no-
bis in Domino, excepto expresso voto, quo Societas Summo
Pontifici pro tempore existenti tenetur, ac tribus aliis essen-
tialibus paupertatis, castitatis et obedientiae, nullas constitu-
tiones, declarationes, vel ordinem ullum vivendi posse obli-
gationem ad peccatiim mortale vel veniale inducere , nisi Su-
pcrior ea in nomine Domini nostri Jesu Christi, vel in vir-
tute obedientiae juberet, 'S^ie^e <SiUUc ift \ei)t f)äuftg' mi^ücrftan;
ben. Obligatio ad peccatum ift im S!}lünd)6tatein nidjt 23erpfnd)=
tung ju cinev ©ünbe, fonbern SSerpflic^tung bei einer ©i'inbe, ob-
ligatio sub poena peccati, b. i. eine foldje, bercn Sticl^ttcübadii
tung als ©iinbe angered)net wirb: fo ift P. VI. cap. 3. §. 8. qui
536 SSiertc ?)enobe. 2(bfcf)n. l. S5. 1517—1648.
belnö unb aller 8el)re ju erreidjcn 3i ) , tvat \)k erfie ^flidjt
be§ Sefuiten: für alle SSerI)a(tn{f[e waren iik genauej^en
SSorf(t>riften gegeben 32). ^^ren bebeutenbjien SBirfungöfreiö
ad peccatuin obligare potest in Obete, 09I. S. Francisci
regula Tertiariorum c. 20. {Halsten. III, 42) Caeterum in
praemissis omnibus — nulluni ad mortalem culpam volumus
obligare. Constilt. Praedicatorum c. 5. {Holsten. IV, 13):
pracccpta obligantia ad mortale peccatum.
31) Constitt. P. III. c. l. §. 18: Idem sapiamus , idem, quoad
ejus fieri possit, dicamus omnes juxta Apostolum. Doctrinae
igitur differentes non admittantur, nee verbo in concionibus
vel leclionibus publicis, nee scriptis libris (qui quidem edi
non poterunt in lucem sine approbatione aique consensu Prae-
positi generalis — ); imo et judiciorura de rebus agendis di-
versitas, quae mater esse solet discordiae, et inimica unionis
voluntatum, quantum fieri potest, evitari debet. P. IV. c 5.
§. 4 : Sequanlur in quavis facultate securiorem et magis ap-
probatam doctrinam , et eos auctores, qui eam docent. Cap.
14: In theologia legetur (in hen SoUegien) vetus et novum
testamentum, et docirina scholastica divi Thomae; et in ea,
quam positivam vocant, eligentur ii auctores, qui ad scopum
nostrum magis convenire videbuntur.
32) Regulae S. Jesu. 3n benfelben folgen t\aä) einem Summarium
Constitutionum juccll Regulae Communes, bann bic ber einjeU
nen SSerJjättnijff , Regulae Provincialis, R. Praepositi u. f. «>.
6t)avQEtcri|li[d^ finb bie Regulae modestiae. @ö mxh für ben
Umgang überhaupt modestia et humilitas conjuncta cum reli-
giosa maturitate empfo{)len, bann folgen biefe fpecieUen a3ovfd)Vtfs
ten : 2. Caput huc illuc leviter non moveatur, sed cum gravi-
tate, ubi opus erit: et si opus non sit, teneatur rectum cum
moderata inflexione in partem anteriorem, ad neutrum latus
deüectendo. 3. Oculos demissos , ut plurimum, teneant^ nee
immoderate eos elevando, nee in hanc aut illam partem cir-
cumilectendo. 4. Inter loquendum, cum hominibus praesertim
alicujus auctoritatis, non defigatur aspeetus in eorum vultus,
sed potius sub oculos. 5. Rugae in fronte, ac multo magis
in naso, evitenlur, ut serenitas exterius cernatur, quae interio-
2;f).III. 6. II. ^at^. Ä. §.5C. Sefuiten 1552—1563. 537
fanben t>ie Sefuitcn in t)cm ()6f)cven Unterridjte bcr Sugenb:
i{)re doüegien waren meiftcnä ber ^6l;crn ^Bilbung öberl)rtupt
gcwibmet, aber immer mit einer ftrencj fatbolifdjen (Srunbs
läge in ßebre unb ^Drbnungen: (unter benfelben nabm ba6
1551 gejliiftetc CoUegium Romanum ben erjlen ^la^ ein 33).
^Daneben würbe auf Sgnatiug ^fntrag Don bem ^apfie Sus
Üü6 in. 1552 \ia^ Goilegium Gei-manicum in fKom a(6
eine tljeologifd^e SSilbungganffalt für 2)eutfct)e jur S3ertbeibis
gunc) beö romifcben Äatbo(iciämu6 in 25eutfd)lanb gegrunbet
unb ber Leitung ber Sefuiten übergeben ^i), unb würbe ba§
SSorbilb einer neuen "äxt öon geijllidjen SSilbungganjlalten,
ber ©eminarien ^s). 35alb gewannen bti bem burd) \)ie neuen
ris Sit indicium. 6. Labia nee nimis compressa, nee nimium
diducta. 7. Tota facies hilaritatem potius prae se ferat,
quam tristitiam , aut alium minus moderatum affectum.
33) Ribadeneira in vita Ignatii Hb. IV. c. 3. {Acta SS. Julii
VII, 735).
34) 2)cn ?)lan beffclbcn entwickelt Sgnatiuö in b. ©d^tciben on f.
Otbenöbcuber fic 3ai> ü. 30. Sul. 1552, in gcieblänbet'ö
Seitr. gut SReformattonSgefd). SSerlin 1837. ©. 275. 9tad^ Ut
(StiftungSbuUe o. 31. JCug. 1552 foUen beutfd^c Sünglinge in bem«
felben gebilbct »erben sub magistris sive praeceptoribus eis per
dilectos filios, Societatem de Jesu nuncupatam, constituendis,
qui litteras tiumaniores trium linguarum , latinae, graecae et
hcbraicae, ac logicam, physicam et alias liberales disciplinas,
et demiim sacram theologiam publice legant et doceant, unb
ftc bcfonbcrS füc geijlUclie S^ätigfett öoubcceiten [ollen, ut ipsi
tandem — , tanquam fidei athletae, in suas regiones, ad alios
exemplo vitae suae ad Christum trahendos, et qui id talen-
tum acceperint, ad verbum Dei praedicandum et docendum,
— necnon haeresum latens venenum deprehendendum, et er-
rores apertos convincendum et resecandum — remitti et de-
stinari possint. cf, Ribadeneira Hb. IV. c. 6. Jul. Cordarae
Collegii Germanici et Hungarici historia libb. IV, Romae
1770. fol. ©aö beutfd)e SoUegium in «Rom, Ceipstg 1843.
35) f. unten §. 57. not. 33.
538 m'mk ^eriobe. 2rbfcf)n. 1. m. 1517— 16-18.
prote|iantifd)en (3d)ulen jum Sewu^tfei;n gefommenen 9}?ani
gel ter Sugenbbilbung tie jeiiutifcben Kollegien unter ben
Äatbolifen gropen 9vuf unb Subrang: babiirc^ würben aber
t)k Sefuitcn in \)in (Stanb gefegt, t)k bebeutenbflen Salentc
für ftcb äu gewinnen, unb in ber Sugenb i\Uxi)aiipt eine
fc^warmerifcbe 2(nban9(id)!eit an t>k fat'oolifcl}« Äirrije unb
ibrc ®efeafd)aft ju pflanjen 36). ^ie ©tufen be§ i£)rbenS
36) Daju jüitEten befonberg bic Exercilia spiritualia: buvd) bie
isugenb rcucbe aber aud) auf bie (altern getnirft. SSefonberö begiini
jj,,,, jiigten bic Sefuitcn ein jur ©d^au tragen äupcrer grömmigfeit in
ber aBtebevenrccfung alter aber9läubifd}cr ©ebräud^e, ju benen fte
nod^ neue l)tnäu erfanben. ©o ttJaUfal)rtcten il)re <Sd)üter üon Sii-
'"''''' goljtabt, rco bamalg bie Sieformation uiele 3fnf)änger fjatte, nad}
®id}ftäbt äum (Smpfange ber girmung 1560 {Orlandinus II, 133):
Ibi cum s. Eucharistiam pie suscepissent , et rorem, qui e s.
Walpurgae sepulcro siillat , recepto patriae more ad pudici-
tiam impetraiidam religiöse hausissent, bini ad summum
templum admirante populo siraulque Deo eique coetui bene
precante singulari modesiia processere. 2)ie S3inbe, n)eld)e über
bie mit bcm f)etl. 6l)riöma gefclbten ©teilen gelegt vpurbe, erlaubte
ber SBifi^of, um ben ©pott ber Ungläubigen nid)t ju reijen, al6;
balb inteber abjuneljmen: fte trugen biefelbe aber 3 Sage Ijinburd}.
Sßo fie fe^erifdjer Siid)er l)abl)nft werben fonnten, verbrannten fie
biefelben. 3n 2öicn oeranftaltcte ber SJector 1. San. 1561 (Or-
landinus II, 201) am ©i^luffe eineä großen (55afrmal)lS ein ©piel,
iüo auä einer Sc^üffet ber 9tame eineä ber Jlnraefenben, au6 einer
gnjeiten ein ^eiliger für benfelben , unb au6 einer britten ein üon
il)m 5U oerrid^tenbeö guteö SöerE gejogen »urben. 3fm ©onntage
wor ben gaf!en jogen plö^lid) iuvdj ben ©peifefaal, wo bie ©c^ü;
ler jum gjjittagöeffen »erfammelt waren, bie SBäter, ein ßrucifir
unb einen Sobtenfopf üoran, fingenb unb fit^ geipetnbj am folgen^
ben Sage machten eö iljnen iie ©djüler nad). Sie gaflen würben
bamalä in Söicn l}äufig nid)t beobad^tct: aber ein Sf[uitenfd)üler
tie^ fiel) lieber auö bem oäterlid^en >^au[e fiofen, oB büß er bie
^-aften brad). Snbeffen begnügte fic^ bicfe neue ©d)wärmerci nid)t
immer mit unfd^äblic^en Ucbungcn unb frommen ^^offen: in ^olen
Sf). III. e. II. ^at\). Ä. §. 56. Sefuitcn 1 552— 1 563. 539
bilbcten tic ©d^olflfiici , bie ßoat>iutorc$, unb hie Profcssi
(juatuor votoruiu37), ju bcnen tiod) gefjeimnipooUe Profcssi
begannen tie 2efuirtnfd)iilev [eit 1606 mit SO?orb unb Sranb gegen
bie eoangeIifd)en ju roüt^en, 2(bt(;. 1. §. 15. not. 30. SlonEe'S
gür(ien u. Jßölfec III, 397.
37) 25te Scholaslici nostii s. approbati (im ®egen[a^e ju bcn
Scholasticis externi?) njacen biejenigcn , treidle waä) '^\xxMUa,\\no,
äweiec ^robejatjre bie tria vota siniplicia pauperiatis, caslilaiis
et obedientiae cum promissione ingrediendi societatem abgelegt
t;atten {Examen generale c. 1), unb jwac soll Deo et non ho-
mini: ita nemo id admiuit. Propterea in nullius manibus
fieri dicitur (Declar. ad Constitutt. P. V. c. 4. §. 3). ©ie i)ats
ten i^re Stubien fortjufe^en, Constitt. P. IV. c. 3 ss, ogl. c. 8.
§.8: in Universum loquendo, edoceri eos convenit , quem
modum tenere oporteat hujus Societatis operarios, qui in tarn
variis mundi regionibus, cumque tam diversis hominum gene-
ribus versari debent, antevertendo incommoda quae possunt
accidere, et emolumenta quae ad majus Dei servitium confe-
runt captando , omnibus rationibus adhibitis quae possunt ad-
hiberi. Et quamvis hoc sola unctio s. Spiritus, et ea pru-
dentia , quam communicare solet Dominus illis, qui in divina
sua Majestate confidunt, docere possitj via sallem aliquo
modo quibusdam documentis, quae juvent, et ad ctfectum
divinae gratiae disponunt, aperiri potest. 9'iad^ SSeenbigung
x^in ©tubien Eonnten aud) ®d)o(ajlici jum 2e()ren oerwenbet wer;
ben (i'. IV. c. 6. §. 18). 25ie Coadjutores formati ijatten ebens
falls simplicia vota et non solemnia, aber in manibus ejus,
qui admissurus sit, abjulegen; P, V. c. 4. §. 1: baju bie De-
claratio : in manibus ßeri vota dicuntur, quando emittuntur
coram aliquo, qui, cum ad id habeat potesiatem, ea admit-
tit. @ie gelobten ©ott, et tibi R. Patri Praeposito Generali
Sociclatis Jesu, locum Dei tenenti — paupertatem, castilatem
et obedientiam : bie Coadjutores formati spiriluales nod^ außer;
bem peculiarem curam circa puerorum eruditionem juxta mo-
dum in litteris apostolicis et constitutionibus dictae Societa-
tis expressum. SJJit biefcn Soabjutoren uiaren meijlenö bie Sol=
legia befe^t, in ber JReßcl audj bie 3?cctorfteUen berfelben {P. IV.
510 mUxU ^eviobe. 2(:bfd)n. I. «S. 1517—1648.
trluin votorum traten 38). gine genaue Prüfung ging ber
c. 10. §. 3): nur augnaf)mgweife war ein ^rofefTuS 9iector (P. VI.
c. 2. §. 3). 2)ie Coadjuiores temporales waren auf ^anbarbeit
befd^ränft, Regulae communes no. 14: Nemo eorum , qui ad
domestica ministeria admittuntnr, aut legere discat aut scri-
bere, aut si aliquid seit, plus litterarum addiscat, nee quis-
quam eum doceat sine Praepositi Generalis facultate: sed sa-
tis ei erit sancta cum simplicitate et humilitate Christo Do-
mino nostro servire. 2)tc Professi quaiuor votorum Ratten vota
solemnia abjulegcn, nämlid) paiipettatem, castitatem et obedi-
entiam, et secundum eam , peculiarem curam circa pnerorum
eruditionem ju geloben, unb au^erbem alö votum quartum spe-
cialem obedientiam summo Pontifici circa missiones (P. V.
c. 3). S)iefec ?)rofefTcn ^ab cö nur eine fletne 3af)t (P. VIII.
c. I. §. 2: juverit, magnam turbam ad professionem non ad-
mitti). Sie Societas professa, immer bereit ftc^ im Sienfie bei
^apfleS oerfci^icfen jit taffen {P. IV. c. 2. §.4), bewohnte bic
Domus professas, weläje ot)ne alle ©infünfte waren, unb ftd^ »on
2(lmofen erhielten (P. VI. c. 2). Sie Professi bilbeten bte crfle
@laffe: supremam curam vel superintendentiam collegiorum
professa Societas habebit (P. IV. c. 10).
38) Sicfe Slaffe würbe öon Sul'U^ HI. in ber SSuUe Exposcit debi-
tum 1550 genehmigt. ConstU. P. F. c. 2. §. 3: Praeter hos
(professos IV votorum) nonnulli ad trium votorum solemnium
tantum professionem admitti possunt, rare tarnen, et non sine
causis alicujus momenti. 9Zac^ ber Seclaration muffen fte ordi-
narie t)aben sufficientiam in litteris, quae saltem ad Confes-
sarii munus bene obeundum satis sit, vel certc dona Dei ali-
qua rara, quae id compensare videantur. — Et hi ut pluri-
mum homines erunt, qui propterea quod bene meriti sint et
valde devoti, quamvis minori doctrina ac concionandi aptitu-
dine praediti, quam nostrum Institutum in Professis requirat,
admittendi esse in Domino videbuntur. ^i)t ©elöbbe (P. V.
c. 3. §. 6) unterfd)ieb ftd^ oon bem ber ßoabjutoren nur burd) bie
SBortc im Eingänge, professionem facto et promitto. 3)a bicfe
^rofeffen nid^t ^riefter fcr)n muffen, ba bic ©elübbc überall abges
legt werben fönncn, bic Sffuiten nid)t unbcbingt an eine Äleibung
Zf).Ul 6. II. ^at\).^. §.56.3efuiten 1552—1563. 541
Q{ufnal)me t)orf)cr39), ffne gegenfeitigc genaue S5eobacf}tung
iint» S3erid()ter|!attun9 an bie .£)berti ^o) etl)ielt bie gestern in
genauer Äenntni§ üon liUen, unb fe^te fie in ben (Stanb,
iebcm ben für i^n paffenben SBirfungäfreiS jujuweifen. T)a
alle Sefuiten entlajjen werben fonnten'i')/ war bie ©efells
fdjaft gegen unnu^e unb fd)ablic()e SJJitglieber gefiebert, ©o
bilbete fid) bie ©efellfdjaft ju einem toiefgeglieberten aber fe|!;
üerbunbenen ©anjen au$, in njeldjem ^ie mannirbfaltigflen
Salente, Äenntniffe unb Sc^t'ö'ff'ff" / '" gteid^er SBeife in;
nerliclj an bie Äird[)e unb \)k ©efeflfcbaft gefettet, unb augers
Ü6) burcb ffrenge 2(ufftd)t unb 3ucbt gebunben, in tidm
üerfd)iebenen SBirfungffreifen nad) ben SBinfen beS ©ene*
gebunben jtnb, ia auc^ iie ^cobeja^re mit Siöpenfatton überaU
abgehalten werben fönnen , ba erroeiglidi SSifd^öfe inggef)eim 3ffut=
ten gewefen finb, unb e§ öon mand^en ßaicn mit SBaf)rfd)einlid)fcit
oermutf)et ip, fo i(l in bem Compte rendu des Constitulions des
Jesuites par Mr. de Monetär, Proc. gen. du Farlement de
Provence 1763 p. 376 *s. oermut()et ttJorben, baß bie Professi
trium votornm bie gfl)eimen Sefuiten, tf)eilö Saien, tfjeilö ©eijls
lid^e, fc^cn. Sin bunHer ^unct bleibt bief iebenfalls, ba gar fein
3it>edP biefer ©(äffe auggefprod^en ifl, Jp. ». örelli, iai SBefen
beö Sffuitenorbene ©. 186.
39) Primum ac generale examen iis omnibus, qui in Soc. Jesu
admitti petent, proponendum, »or ben Sonflitutioncn, unb Con-
stitt. P. I. de admissione ad probationem ogl. Oretli ©. 7.
40) Ueber bie regelmäßige Sorreäponbens jwifd^en ben Socalobern unb
ben 5>«^ooinciaten, unb beiber mit bem ©enerale Constitt. P. VIII.
c. 1, unb bie fpätere (5rgänjung in b. Instructiones ad Provin-
ciales et Superiores Soc. Instr. IX. 2luferbem fonntc jeber Se^
futt an ben ©encral [einreiben: bie ©d^reiben mit ber 2(uffd^rift
Soli burfte allein ber ©eneral lefen.
41) ©oabjutoren unb ©d)otafiici «jurben burd^ t>\e ©ntlafTung oon
il)ren ©elübben frei {Examen gen. c, 6. 7, Constitt. P. II. de
dimissione).
512 SSicrte ^eriobe. ?fbfd)n. I. «S. 1517—1648.
ralg '^2) für biefelben 3>üe(fe arbeiteten ^s), unb fo über t^ietc
ganber üerbreitet, burdj einf)eit(tcbeä Sßirfen bie Äircbe, wo
fi'e wanftc, ju befefit'öen, unb in ©cgenben öu6 benen fte
üerbrangt war, «>ie unter Ungläubigen, fi'c neu ju begrunben
üermogten.
§. 57.
©ritte ^eriobe beS ßoncitö o. 18. San. 1562 — 4. See. 1563.
aSgl. bie Jfuf^eic^nungcn über bicfcn S^eil bc6 Soncilö oon ben SCugens
jeugen Nicolaus Psalmaeus , Episc. V irdunensis ; Bartholo-
maeus de Martyribus, Archiep. Bracarensis ; Torellus Pho-
la de Puggio, Calhedralis Eccl. Fesulanae Canonicus; Jo.
Baptista Ficlerus, ©ecretair bei ©rjbifc^ofö Don ©atjburg,
fämmtlid^ b. le Plat VII, II, 67 ss. Ada Conc. Trid. anno
1562 ei 1563 usque in finem Concilii a Gabriele Cardinale
Paleotto (xoeläjex alä Auditor Rotae gegenttJÖrttg geirefen wav)
descripta, edente Jos, Mendham, Lond. 1842.
42) Sie monard)ifd^e ©evralt beffelben {Constitt. P. IX. c. 3) wat
nur wenig burd^ bie ii)m beigegebenen üier 2(fftj!enten befd^ranft
(c. 5). (Sine congregatio generalis würbe juc S2ai)l eineg @ene=
rotö/ ober um über ii)n 5U rid;ten oon ben 2ffftfienten berufen,
ober jur S3erati)ung anberer 2fngelegent)eiten oon bem ©enerat.
©ie beflanb au§ Seputirten aUer ?)rooinjen/ im erjlen galle nur
aul ^rofeffen, im ^weiten galle fonnten aud^ Goabjutoren juges
gogen werben: fo lange fte bauerte, i)otte fie bie ijöc^fte ©ewolt
(Const. P. VIII. c. 2 SS.)
43) SSebenFlic^ war ber ©'tnffuf , weldjer bem ®eneral auc^ auf bie
Sefuiten blieb/ weld)e, wai nur mit feiner ginwilligung gefd)ef)en
fon'nte, ^Jrälaturen angenommen Ratten. 3" SSejieiiung auf jeben
^rofeffen wirb »erorbnet Const. P. X. §.6: Promittat etiam
Deo, quod si quando — Praelationem aliquam extra Societa-
tem admittet, audiet postea quovis tempore Praepositi gene-
ralis, qui pro tempore fueiit, consilium, vel alicujus, quem
ille sibi ad hoc substitueret ; quodque, si senserit melius esse
quod consulitur, sit illud executurus.
Zt). III. 6. II. ^at\). Ä. §. 57. Züh. ßoncil 1562. 543
Sia§ ßoncilium burfte fid) iiidjt fogleid) für eine ^oxU
fe^ung t>e§ frü()eren erfldrenO/ obgleidE) eä an bie abgebros
djencn ^anblungen beffelben anfnu^jfte: iiberfjaupt mußten
bie ßecjaten 2) jc^t Dor ff cl;ti() er auftreten a(ä frül;er, ba bie
gorberung wixUiii)cx Sieformen üon allen ©eiten, auä) üon
S3ifdi6fen 3), je^t bringenber erfcböllten alS friibff« Äaifer
gerbinanb liep tief eingreifenbe SSorfd)(dge übergeben "*),
1) »gt. §. 56. not. 26. 2)ie fpanif^cn S5tfcf)öfe »erlangten fogleid)
bie offene StElärung, esse hanc veleris Concilii continuatio-
nem, non novi indiclionem (Paleoltus p. 21): bie Jaiferl. ©es
fanbten {Raynald. 1562 no, 15), in hac prima sessione omnino
continuaiionis faciendae significationem praecavendam esse.
25ie fcanjöfifd^cn ©efonbten brangen gletd^ bei it)rem erften 3(uftre=
ten, 26. ^<x\ 1562 (/e /^/of V, 181) auf bie evtläcung , hanc
synodum non eam esse, quae primum a Paulo III. Pont. Max.
indicta et inchoata fuit , tum postea a Julio III. turbulentis-
simis temporibus medias inter Gallorum et Hispanorum acies
continuata, nuilo praeclaro facinore dissiluit: hanc esse no-
vam, nunc vero primum indictam: ert)ielten aber auf biep fcl)rift=
lid^ n)iebcrf)olte 93erlangen oon ben Segaten bie ^fntwort (p. 185):
novam Concilii indictionem declarare in nosira non est pote-
state, sed tantum ejus celebrationi praeesse,
2) Sie Sarbinäle ^erculeö ©on^aga (Card. Mantuanus, ^räftbent,
i()m folgte, al6 er im Wdxi 1563 ftarb, ber Savbtnal Sof). SKo=
rone, SSifd}. o. ^raenejte, bcrfclbe, n)erd)cr unter ^aul IV., alö
bcr Jte|erei oerbädjtig, im ©efängniJTe gewefen roax, \. 2(bt^. 1. §. 19.
not. 34.)/ ©eripanbuS (Episc. Salernitanus, aud) er jlarb im
sJKarä 1563, i()m folgte ber (5arb. S3ern^. S^aoageriue), ©taniSl.
^oftuö Episc. Warmiensis, unb ©inionetta Episc. Pisauriensis.
25er Sarbinal ?OZarcuö ©itticuö Bon ^oljenemS (Altaemps), be§
^apfteg ©dön)efterfot)n, ein uniüiffenber sOTenfd>, rcar bloßer gigurant.
3) Smyi l. VI. §.55. Vallavicino /. 18. c. 7. §.1. u. c. 11. §. 11.
4) aSorbercitet waren biefelben burd) ein @utad)tcn beö ©tap()i)lu6
(b. Schelliorn amoen. eccles. II, 499), unb ein anbereö Don ei=
ner (Sommiffton abgegebene^ {l. c. I, 490). ©ie würben 7. Sun.
1562 ben Cegaten überreid^t, unb finben fid) in »erfdiiebenen @um=
544 SSicvtc ^enobc. 2(bfd)n. 1. S5. 1517—1618.
IBaiern trat benfelben befs). 3(ber granfreicb, we(d)e§ an;
fangg biefem SSdfpielc ju folgen fct)ien e), ^ei^te fid) wanfels
mütf)!'^: Äaifer gerbinanb würbe nad) langen 25er{)anblun9cn
burd) ben gewanbten (Sarbinal SlÄorone in Sn§bru^ (2lpr.
1562) nad)gtebiger gefiimmt '). @r lief ffcb iiberjeugen, iia^
feine 9Jefovmation§tt)tinfcbe Don bcm ßoncilio wegen be§ 2Bi;
bcrfprudjsi ber ©panier nid;t erfüllt werben fonnfen, baf aber
marien, ble ba^er im 3Cugbrurfc tjon elnonber atwetdien, b. Ray-
na/rf. 1562 no. 58. unb in Bartholomaei a Martyribus opp.
(Romae 1735) II, 405, beibe bei /e Plat V, 264. -Der Sylla-
bus b. Schelhorn I, 587 ifl aber nur ein ©ntwurf auö beö
©tap^pluö ^'apieren. Ser Äaifcr »erlangt I)iec Sieformation beö
röm. ^ofc§, 3tbflellung ber fcanbalöfen S)igpenfotionen, eremtio«
nen, ^turalitäten unb ber ©imonie, unb forbert SHefibcnj bec SSis
fd^öfe, erbaulid^ere ©ejlattung beö SultuS, ©orgc für S3ol66beIe^s
rung burd^ ^rebtgten unb ©d^ulen, beffere Silbung unb ©ittlid^feit
ieä Äleruö 2C. 3u beaci^ten b. Raynald: 13. Fortasse permitten-
dum, ut liceat alicubi latinis canticis vernacula fideliter versa
intermiscere. 15. Considerandum sacro Concilio, an non res
ipsa efflagilet, aliqua juris positiv! relaxari. Et circa com-
tnunicationetn sub utraque specie consuli desiderio exterarum
nationum. 16. De esu carnium et jejuniis aliquid de pristino
rigore remittendum, super quo tarnen prudenter deliberanduro.
17. ConjugiuRi item clericorum aliquibus nationibus conce-
dendum.
5) f. bte Siebe be§ baierifdjen ©efanbten, Tfuguftin SSaumgarfner,
27. 3un. 1562 b. le Plat V, 335.
6) ©d)rciben b. franj. ©cfanbfen an baS 6oncil ö. 4. Sul. 1562 b.
Raynald. 1562 ho. 66.
7) Summarium bicfer SSerfjanblungen in Martene veti. momim.
Vlll, 1351. le Fiat VI, 15. Sie ()anbfd)riftlicl)e Relatione
sommaria del Card- Morone sopra la legatione sua ^at SRanfe
gütigen unb ffiölEec II, 334 benu^t. 2ftö ben Erfolg feiner SScrs
l^anblungcn bejetdinet sOtorone felbft, ba^ ba§ Soncitium angefans
gen ^obc, feine ®eftatt ju oeranbern, unb ftci^ um oieleö leidster
bc^anbeln gu laffen, SRanfc II, 337.
ZI). III. 6. II. ^atl). Ä. §. 57. Scib. (5onci(. 1563. 515
ber ^ap\t fte it)m fpater genjal^ren würbe, ©o üerlic^ er
(25. Sun. 1563) Snöbrurf, iinb brang auf ^Beenbtgung be§
GonciB^). 2(l§ bie gegen bie ^rotejlanten 9ericl)teten 8el)rs
befJimmungcn ^) fid) ^u ^nte neigten, fdjien ba§ ßoncilium
unüermeiblicl) auf bie fo laut geforberte unb hi^ baf)in immer
üerfcf^obene Sveform ber gropern firdjlid^en SKi^braudje, na;
menth'd; berer, \mUl)e in ber Uebertreibung ber ^a^jjlgewalt
8) Ferd, Caesaris ep. ad Card. Moronum 31. JmZ. 1563 b. Ray-
nald. 1563 no. 139: Nos, si Serenissimus nepos noster, Rex
catholicus, Iioc est animo, ut Concilium in longum protrahat,
ut dicitur, non possumus conjectura assequi, quibus rationi-
bus inducattir, quod velit Conciiium tamdiu extrahi, neque
tarnen quidquam in iis quae sunt juris positiv! remitti (^rte^
ftcre:()e, ßaicnEeld^, gaften). Nobis quidem tanta mora et^cun-
ctatio minirae probatur, qua nimirum aniniadvertimus Univer-
sum christianum orbem maximopere offendi. — Quod autem
paucis interjectis diebus a proxime celebrata sessione insti-
tuenda sit reformatio, sed tarnen talis, ut ea tantum cotn-
plectatur, quae generatim sine uUo discrimine ad omnes pro-
vincias pertinent; in hac re, quoniam nuper ex sermonibus
cum Paternitate vestra reverendissima Oeniponti habitis fir-
mam spcm concepimus, quidquid hactenus ad hoc reformatio-
nis negotium vel in hoc ipso, vel in proximo praecedenti
Concilio Tridentino determinatum non fuerit, id a Sanctissimo
Domino nostro eo directum iri, ut quam citissime determine-
tur, nunc equidem plane confidimus, Sanctitatem suam in hoc
ipsum invigilaturam quam diligentissime. Et sunt profecto
ea, quae hactenus pro parte nostra desiderata fuerunt, ejus
omnino generis, ut non tarn sacrum Imperium, regnaque et
provincias nostras haereditarias , quam potius majorem orbis
Christian! partem concernere videantur.
9) Sess. 21. 16. Jm/. 1562: De communione sub utraque specie,
et parvulorum. Sess. 22. 17. Sept. 1562 : De sacrificio Mis-
sae. Sess. 23. 15. Jul. 1563: De Sacramento Ordinis. Sess.
24. II. Nov. 1563: De Sacramento matrimonii. Sess. 25. 3.
4. Dec. 1563: De Purgatorio. De invocatione, veneratione
et reliquiis Sanctorum et sacris imaginibus.
©icfefer'ö Äir*cnflef*. 3tSb. ieHmi. 35
546 metU ^eriobc. 2(bfc^n. 1. §B. 1517— 1648.
wurzelten, eingeben ju muffen, ^a aber gebraudjten bie ßes
QaUn bie Sift, mit 2(ntrd9en ju beginnen, welcbe bie SSes
fcbranfung ber Vüeltlicben SJJacbt in fircblicben ^Jingen he^kU
ten 10). ^ie mei|!en Sifd)ofe waren gern bereit, für biefels
ben äu jlimmen: üergebenö protejlirten bie wettlidjen ©efanb«
ten "), t>k %hx^m würben beforgt gemadjt, unb wünfcbten
10) S)iefe Capita de immunitate Clericorum et reformatione Prin-
cipum, im 2£nf. 2(uguftö ben wdtliäjin ©efanbten mttgetJjeilt
{Pallavicino l. XXII. c. 3), abgebrucEt b. le Fiat VI, 227,
»eclangten eine üöUige gceif)eit ber ©eiftlic^en üon tüeUlidbcn @e;
tid^ten, unb ©teucrn, tceldje fie nid^t felbft »evwtUigt fjätten, bie
SSerwerfung be§ lanbcsfjerrl. ^lacet für alle SSuUen unb geijll. (är*
lafTc. 2CIS fie tf)ren 3we(f crreicigt ^atUn, würben fie aufgegeben,
\.*Paleotti acta Conc. Trid. ed. J. Mendham p. 634 : Hi omnes
(bie w>eltl. ©efanbten) apud Sanctissimum egerunt, ut caput id
vel omitteretur vel resecaretur. Sanctissimus , ut eos quoque
forte promliores ad finiendum Concilium haberet , facile eis
assensit, ac per literas id Legatis mandavit, et seorsum multi
Praelati ex bis, qui vehementiores videbantur, admoniti ex
Urbe fuerunt, ne Legatorum propositioni contradicerent.
Quare fuit id caput in generalem quandam formulam, et fere
inanem verborum sonum, redactum , prout hodie se habet,
ac ab Omnibus fere probatum. ©o entftanb Sess. XXV. Decre-
tum de reform. c. 20: Quae sunt juris ecclesiastici Principi-
bus saecularibus commendantur .
11) in fe^r berber 2Beife t\)at bie^ b. 22. ©ept. 1563 ber frans- ®c=
fanbte gcrrier, worauf bie franj. ©efanbtfd^aft obreifetc. Sie
«Rebe in Marlene veit. monum, VIII, 1399. le Fiat VI, 233.
@ö wirb i^ier barauf f)ingett)iefen , wie bie franj. Äönige immer
üergebenö auf SJeformation gebrungen Ijättcn. At, inquiunt, ab-
unde nobis satisfactuna est quatuor sessionibus cum tot ca-
nonibus, decretis et anathematibus: certe, P. S. , si aliud
pro alio solvere invito creditore est satisfacere, fatemur sa-
tisfactum; si minus, adhuc creditores sumus, quos nunquam
anathemata , aut dogmatum aut doctrinae catholicae definitio-
nem postulasse scitis. Ueber fämmtlid)e je^t oorliegenbe SJefor»
Z\), III. 6. II. ^aÜ). Ä. §. 57. STiib. eoncil. 1563. 547
\e^t felbfi ein balbigeS ^nbe te§ ßoncilö. ®o würben ti'e
nocl; übviQen 9Jeformberd)liiJTc nad) ben SSorfdjIagcn ber 8cö«*
tttattoneoorfdjiäge Rex rescripsit, pauca in eo (libello) esse,
quae cum antiqua patrum disciplina conveniant, muha vero
qiiae ei adversentur. — Deinde totum illud caput , quod de
Regum et Piincipum reformatione loqiiitiir, nihil tam spe-
ciale, quam ut antiquissima Ecclesiae Gallicanae libertas
toHalur, et Regum christianissimoium majestas et aucloritas
minuatur et laedatur. Reges enim christianissimos — multa
de rebus sacris exeraplo Constantini — et aliorum christiano-
rum Imperatorum cdixisse, plures leges ecclesiasticas tulisse,
easque antiquis Pontificibus maximis non solum non displi*
cuisse, sed etiam nonnullas inter sua decreta retulisse, et
praecipuos illarum auctores Carolum M. et Ludovicum IX.
— divorum nomine dignos censuisse. — Legibus regni aut
Ecclesiae gallicanae nihil omnino contineri, quod repugnet
dogmatibus Ecclesiae catholicae antiquisque Pontificum decre-
tis et Ecclesiae universalis Conciliis. tNon prohiberi Epi-
scopos eliam totum annum, si velint, residere in dioecesi,
singulisque diebus verbum Domini annuntiare, nedum octo,
aut novem menses , diebus feslis, quadragesima aut adventu,
quemadmodum vos in ultima sessione constituistis : non pro-
hiberi Episcopos sobrie , juste et pie vivere, et — omnes
Ecclesiae proventus, solo nudo usu excepto, pauperibus, q»i
Ecclesiae bonorum veri domini sunt, dare vel potius reddere
etc. — Si quis antiquissimam appeliationem ab abusu, cujus
etiam in iisce capitibus mentio fit, et quo remedio Galli so-
liti sunt eludere — impetrantes subreptitias — literas, — ve-
lit impedirej aut Reges christianissimos, — instante et ur-
gente reipublicae necessitate subditorum suoruni bonis et pro-
ventibus, etiam ecclesiasticis, libere uti: ii sciant, Regis
potestatem et auctorilatem non ab hominibus, sed a Deo da--
tam, leges item Galliae antiquissimas et libertatem Ecclesiae
gallicanae semper impedimento fuisse. Mirari duo maxime,
primum, quomodo vos, — qui tantum vestra causa, h. e, re-
stituendae disciplinae ecciesiästicae causa in hunc locum con-
venistis, re infecta ad reformandos eos , quibus etiam dysco-
35*
518 S^mt^ Verlobe. 2th\(i)n. I. SS. 1517—1648.
ten in großer (äiU in jtüei «gi^ungen angenommen; bcm
^apjie tt»urbc bic Defdjloffene 9?eüifton unb ^(bfaffung ber
firdjlidjcn ®d)riften übertragen 12), unb bie S3ater willigten
fogar barein, bie papf^li^e S5eftdtigung be6 6onciI§ nactiju;
fud)en 13). grei(icf) njaren jn^ei 2)ritti)eile ber Ißifcbofe Sta^
lianer, unb t>iele berfelben bejogen monatlid)e ©ehalte üom
9)a^fie ^»).
lis obediendum, et pro Ulis semper orandum esC, studia
vestra transtuleritis etc.
12) 2)eö Catalogus librorum prohibitorum, Catechismus, Missale
unb Breviarium, f. Contin. Sess. XX,F. 4. Dec.
13) ibid. Placetne vobis, ut — omnium et singulorum, quae
tarn sub fei. rec. Paulo III. et Julio III., quam sub sanctis-
simo Domino nostro Pio IV., Romanis Pontificibus, in ea
(Synodo) decreta et definita sunt, confirmatio nomine sanctae
hujus Synodi per apostolicae Sedis Legatos et Praesidentes a
beatissimo Romano Pontifice petaturl Responderunt: Placet.
S)er (Srjbifc^of ocu ©ranaba fiimmte : Placet quod finiatur, sed
non peti confirmationem {Raynald. 1563 no. 215): nad^ Nicol.
Vsalmaeus , le Fiat VII, II, 135. waren eS brfi SSifd^öfe, qui
noluerunt aliam confirmationem,
14) ?fiaä)Sarpi l. VI. §.23. belogen mef)c alg 40 «Btfdiöfe 30-603:^Qter
jnonatlii^ oom ^appe. Ferdtn. Imp. ad Fapam 8. Id. Marl.
1563 {Schelhorn amoen. I, 410): Ecce jam coepto Concilio
rumor tam a catholicis quam ab aliis hinc inde spargitar,
Concilium in omnibus ad nutum Romanae Curiac dirigi et
moderari, Roma cursores susque deque volitare, nil proponi
aut tractari , quod a Romana Curia speciatira haud impona-
tur; promissis, donis et minis cuncta agitari in Concilio. ®o
auä) 2(nbr. S)ubit{j, ber alö SStfc^. o. Sina in Salmaticn auf bem
ßoncitio gegenwärtig trat, aber freiließ 1567 [ein limt nteberlegte,
I)etratf)ete unb lutfiertfd) würbe, in f. Apologia ad Maxim. Imp.
{ed. Quirinus Reuter, Offenbachii 1610. 4.) p. 38: Quid profici
potuit in eo Concilio, in quo numerarentur , non suis ponde-
rarentur momentis sententiae? — Sin^ulis nostrum centenos
potuit Papa de suis opponere, ac, si centeni parum multi
Z\). in. (5. II. ^atl). Ä. §, 57. 3;rib. (5oncir. 1563. 549
SBcnn man bie refovmafori[d)cn SScrl^anbhtngen in ZtU
tcnt inä 2(U9C fapt, fo fdlU fogteidE) ber me^r ober weniger
öerbedPtc Äam^jf jwtfdjen ben S5ei'tf)eibigci'n ber unbefrfjränffen
^ap|!gewalt, unb tm Znl)änQn-n be§ SSafelfdjen.donciB auf,
welcfjev fid) burdj i>a^ ganje ßonciHum {;inbuvd)5ie^t. dt
trat ^Uid) anfangt in ber grage, ob bie 9ieffbenäpflirf)t ber
S5ifd;6fe göttlichen 9ierf)te§ fep, einer ^rage, hinter melc^er bie
anbere über tie g6ttlicl;e ©infe^ung ber bifdjoflidjen ®malt
lauerte »5). unb in ber grage über t)a^ S3orfc|)lac)gred[)t, xveU
viderentur, repente mille creare potuit, quos suis laboranti-
bus subsidio mitteret. Itaque videre erat, quotidie famelicos
et egentes Episcopos, ex majori parte barbatulos adolescentes
luxuque perditos, Tridentum volitare, conductos ad senten-
tiam secundum Papae voluntatem dicendam, indoctos illos
quidetn et stolidos, sed tarnen impudentia et audacia utiles. —
Nihil habuit cum illo conventu s. Spiritus commercii, omnia
erant humana consilia, quae in immodica et sane quam pu-
denda Pontificum tuenda dominatioiie consumebantur. Cursi-
tabant Romam nocte dieque veredarii, omnia, quae dicta
consultaque essent , quam celerrime ad Papam deferebantur.
Illinc responsa, tanquam Delphis aut Dodona, expectabantur:
illinc nimirum Spiritus ille sanctus, quem suis Conciliis prae-
esse jactant, tabellarii manticis inclusus mittebatur: qui, quod
admodum ridiculum est, cum aliquando, ut fit, aquae pluviis
excrescebant, non ante advolare poterat, quam inundationes
desedissent. Ita fiebat , ut Spiritus non super aquas, ut est
in Genesi, sed secus aquas ferretur. — Quin etiam ref'ere-
bant Legati pontificii, qua de re Papa agi vellet, et suis
illis, quibus hoc nomine stipem menstruum pendebant (ii au-
tem erant plurimi egentes ex non opimis Italiae civitatibus,
et alii fictitii quidam Episcopi, qui civitates nuUas, nomen
tantum retinebanl), de Pontificis mandato praescribebant, a
quibus discedere capitale habebatur.
15) Siefe gragc würbe enbtid) bei ber ie^ve de sacramento Ordinis
auöbriicflid) ocr^anbclt, »eld^e Sess. 23, 15. 5ul. 1563 jur Snt;
((Reibung Um. Die aSer^janblunfien begannen fd^on 18. ©ept. 1562
550 aSiccte 5)cnobc. 2(bfd)n. 1. ^. 1517—1648.
{PaleoUi acta Coric. Trid. ed. Mendham p. 279); bic nieberge;
fe^tc Soramiffion luoUte in bem erften ©nttpuvfe bec Doctrina et
Canones, wetdjer ben 9. £>ct. 1562 oorgelegt trutbc (p. 289), bie
«Streitfrage ocrmeiben, unb fe^te bloS, Episcöpos Presbyteris
superiores esse, unb in Apostolorum locutn successisse. %htx.
öiele SSifc^üfe/ namenttid; bie fpanifdjen, bejtanbcn auf ber gor=
mcl: Episcöpos jure divino esse inslitutos, tvä{)renb ber Sefui;
tengeneral gainej entfd)teben biefeg jus divinum läugnete (p. 300.
©eine Siebe, nad) icetd^er ber ^apft bie alleinige £iueUe aUer geifis
lidjen 9}iac!^t war, im 3(ugjuge b. Sarpi Hb. VII. no. 20). Sie
Segoten fc^wanften anfangt, legten aber alSbann 30. Oct. 1562
einen »eränberten ©nttüurf üor (Paleotto p. 321), in rceld^cm cä
ftatt ber je^igen De sacr. Ordinis Cun. 7 u. 8 l)ief: Si quis
dixerit, non fuisse in Christo Domino institutum, ut essent
in Ecclesia cailiolica Episcopi, ac eos, cum in partem solli-
citudinis a Pontifice Romano, ejus in terris Vicario, assumun-
tur, non esse veros et legitimos Episcöpos, Presbyteris su-
periores, et eadem dignitate , eademque potestate non potiri,
quam ad haec usque tempora obtinuerunt, anathema sit.
Wogegen fprad) fid) ber ©r^b. b. ©ranaba am fräftigjlcn auö
(p. 325), tria praecipue confutanda putavit: primum illud,
quod dicitur, sub uno Christi Vicario etc., quoniam Episcopi
sunt successores Apostolorum, et consequenter Vicarii Christi,
agnoscentes tarnen superiorem et sibi ipsis Vicarium, qui
potest alioB Vicarios mutare, evertere et abrogare. — Se-
cundum est illud, vocatos in partem sollicitudinis : nam dici
oportet, vocatos a Deo, ut semper loquuntur Scripturae. Ter-
tium est, ut in ultimo Canone dicatur, Episcöpos jure divino
institutos et superiores Presbyteris , cum id fuerit jam excus-
sum, nee celari potuit, et adhuc sexaginta et amplius Patres
hie praesentes idem petant, aliique sint petituri, si in Syn-
ode palam proponatur. Sie ^äpftlid^en wollten jwat jugeben,
potestatem ordinis a Deo derivari, bet)auptetcn ober, jurisdi-
ctionem totam oriri a Papa. 9lad)bem aud^ biefer neue Entwurf
gefallen »or, mifdbte fid^ ber 6atb. ». Cot^tingen ein, unb iit
^ad)e würbe burd^ mand^ertei neue SSorfd^lägc nod^ vetwideltett in
einet aSerfammlung b. 12. Sun. 1563 gab ber (Sarbinal SKocone
ben statu» causae bal^in on (p. 382): agi nunc de ineunda
Zf). III. 6. II. ^at\). Ä. §. 57. Snb. ßoncir. 1563. 551
concordia cum Gallis et Hispanis: nolle Gallos, ut eorum
opinio, quia asserunt Concilium esse supra Papam, ullatenus
laedatur; Hispanos item nolle, ut eornm opinio de juiisdi-
clionc Episcoporum, quod immediate a Christo proficiscatur,
improbetur; alioquin utramque nationem enixe petere, ut si
quid de his siatuendum sit, prius inter Patres disputetur.
Legatis alienum videri , hoc tempore tarn vaslas disputationes
ingredi, quae multis mensibus non absolverentur; sed satius
esse iis doctrinam verbis componere, quibus neutra opinio
damnetur, nee tarnen inde quidquam de dignitate Sanctitatis
suae detrahatnr. £)amalö rcbete ber Sffuitengeneral fiainej 16.
Sun. \ef)t \taxl für bic absolute ^apftgewalt, iinb gctrann bei ben
Ulframontanen eben fo öielen SSeifaU, al6 er bie ©aUicaner cm=
pövte {Sarpi Hb. Vlll. no. 15. Pallavicini Hb. XXL c. 6. no.
9. ©alt 9 III, 38). 5)te Cegaten faxten barauf einen neuen &nU
ttjurf ab, in wilAjzm bie ©etralt beS ^opfteS fe{)r ficroorgcljoben
war {Paleotto p. 389), unb fenbeten i^n ben 19. Sun. jur ©enel);
ntigung nad^ SRom, Sicfer (gntwurf fanb aber unter ben 23ätern
in Sribcnt allgemeinen SßJiberfprud^ , bn ben Staltänern weil er
bem ^apfte gu wenig, bei ben ©pantern unb granjofen weil er
i^m ju t)iel beilege, ©o famen benn bie Cegaten rait ben le^tern
(iberein (p. 391), ut doctrina et canones pure de Sacramento
Ordinis, et nihil de jurisdictione loquentes conficiantur , ut
ita disputationes omnes praecidantur. Unb bie allgemeine (St;
mübung eerfd^affte bem bemgemäf abgefaßten Entwürfe jiemlicl)
oUgemeine SSeiftimmung. ®o l)etpt eö nun Sess. XXIII. 15. Sul.
1563. De Sacramento Ordinis cap. 4: Proinde sacrosancta
Synodus declarat , praeter caeteros ecclesiasticos giadus Epi-
scopos, qui in Apostolorum locum successerunt, ad hunc hie-
rarchicum ordinem praecipue perlinere, et positos, sicut idem
Apostolus ait, a Spiritu S., regere Ecclesiam Dei ; eosque
Presbyteris superiores essej ac Sacramentum Contirmationis
conferre , ministros Ecclesiae ordinäre, atquc alia pleraque
peragere ipsos posse, quarum functionum potestalem reliqui
inferioris ordinis nullam habent. Can. 6. lautete anfangö {Pa-
leotto p. 392): Si quis dixerit, in Ecclesia catholica non esse
hierarchiam, quae constat ex Episcopis, Presbyteris, et aliis
ministris, anatheraa sit. S)er Satbinal öon 2ott)rin9en unb bie
552 ISkxte 9)cnobc. 3fbfd)n. 1. §B. 1517—1648.
Spanier wünfd^ten bte @infd^altung (p. 394), hierarchiam esse a
Christo institutam; bie ?)äp|!lid)en fiird}teten aber, his verbis
coniineri et jurisdictionem, hincque sequi, Episcopos imme-
diate institutos a Christo, et ab eodem illis collatam Juris-
dictionen!, quod pati nolebant. <So »eretniäte man ftd.) bann
über bie ^crmel, hierarchiam divina ordinatione institutam,
weld^e ftd} je§t in bem Äanon finbct. gerner icurbe auf ben SBunfd)
ber ©panier {p. 398) aliis Dor ministris rceggelaffen. S)cr le^te
befonberl angefod^tene Äanon jourbe in ivoei getljciU: Can. 7:
Si quis dixerit, Episcopos non esse Presbyteris superiores,
vel non habere potestatetn confirmandi et ordinandi; vel eam,
quam habent, illis esse cum Presbyteris communem ; vel Or-
dines ab ipsis collatos sine populi vel potestatis saecularis
consensu aut vocatione irritos esse; aut eos, qui nee ab ec-
clesiastica et canonica potestate rite ordinati nee missi sunt,
sed aliunde veniunt, legitimos esse verbi et Sacramentorum
ministros; anathema sit. Can, 8: Si quis dixerit, Episcopos,
qui auctoritate Romani Pontificis assumunlur, non esse legi-
timos et veros Episcopos, sed figmentum humanum, anathema
sit. Sie (Spanier fugten ftd) gule^t {Paleoito p. 397) unter ber
SSebingung, ut Legati polliceantur, cum in calce Concilii
damnandae erunt opinioues Haereiicorum , tunc et illos in-
cludendos, qui negant Episcopos fuisse a Christo institutos:
iteraque eos, qui primatum Summi Pontificis, ac supremam
ejus auctoritatem non confitentur. Legati respondent, se id
non praetermissuros, quantum in eis est, dummodo, si agatur
de institutione Episcoporum, declaretur et auctoritas Sanctis-
simi in eos, aliave prout Patribus videbantur, nee enim Ita-
los negare, Episcopos esse a Christo institutos, sed addere,
hac egere declaratione , quod videlicet sunt a Christo non
immediate, sed mediante Summe Pontifice instituti. Itemque
quod sunt a Christo quoad ordinem , non quoad jurisdictio-
nem. Sfneö 2fnat^ema erfolgte aber nid)t. ®o ftellte man bie
bifd^öflid^e dJetratt ben 5>re§bi)tern/ 8aien unb ^^roteftanten gegen--,
über feft/ ließ aber il)re Sinfe^ung unb if)r SScrtjaltnif ju ber
papftlic^en im Unklaren. — 2(ud) bie grage über bie SRefibcnjs
pfli d)t ber Sßtfd)öfc fam Sess. XXIII. decr. de reformatione
eap. l. jur Srlebigung. ©ie war, wie fd^on oft in ben frü()eren
ZI), lll. (5. II. ^ati). M. §. 57. Srib. (5onci(. 1563. 553
(l)cö bie Legaten alUhx ausübten, (jcrüor'e). i)?ad[)bcm btefe
©(reitpitncte waljrenb ber ganjcn 2)auei: be§ 6oncl(g immer
lüicbcr von ^dt gu 3cit aufQetaucljt traren; tt)urbcn fte
^crioben beö ^oticilg, fo ciiid) in bec legten QUiä) onfangS auc
©prad^e gekommen ( Bartholomaeus de Martyribus b. le Plat
VII, II, 139, bie t5ün betben Steilen geltenb gcmadjten ©riinbc
f. baf. p. 140 «.)/ iinb gelangte ben 20. 2(pvil 1562 sur 3(bflim;
niung, in tt5eld)ef 68 ©timmen unbebingt bafüc «jaren, residen-
tiam esse de jure divino necessariam, 45 nur unter ber SSebins
gung prius consulto Pontifice, 30 enblid^ bagegen {p. 143 cf.
Paleotto p. 114): übet b-iefeö unwiirbigc SZefultat entftanb gvo^ev
UntüiUe unb S3ecwirrung. Paleotto p. 117 **. 2)ic (äntfdjeibung
über bie divina institutio Episcoporum {jatte bie über bie 9Jeft=
bcna äur gotge, obgtcid^ ber (Entwurf ber Scgaten mannid)falti9
abgcänbert würbe, ©o lautete ber Eingang beö Secrctö in bem
(gnttpurfe {Paleotto ;>. 411): Cum tarn divino quam humano jure
omiies praeposili alicui muneri obligentur reddere rationem
villicationis suae, et illi multo magis teneantur adstricti, qui-
bus est animarum cura commissa: in bem angenommenen bage;
gen: Cum praecepto divino mandatum sit omnibus, quibus
animarum cura commissa est, oves suas agnoscere, pro bis
sacrificium otferre etc. Snbeffen tt^urbe bod) l^ier \)\i S^eftbenj ber
SSifdjöfe nidjt im befonberen Sinne atö de jure divino anerfannt:
djarafteriftifd) i^ bie 2feuf'erung be6 SefuitengeneratS ßainej {Pa-
leotto p. 471), ideo decretum se laudare ita dispositum, ut
ejus verba pie satis in utramque partem possint exponi. dö
würben ©trafen gegen biejenigen, wetd^e of)ne 5ureid)cnbe ©rünbe
ftcl^ länger al6 2 ober 3 fOZonate oon il)rer t^eerbe entfernten, anßf
gefprodjenj jene ©riinbe ober foUten oon bem Zapfte ober bem
9}ictropoliten anerfannt werben.
16) 2fuf einbringen beä Äönigö o. ©panien (Paleotto p. 610 ss.)
würbe Sess. XXIV, 11. ]Sov. 1563 De reform. cap. 21. bc;
fd^loffen : S. Synodus — verba illa, posita in decreto publi-
cato Sessione prima; — proponentibus Legatis (f. §. 55. not.
4) — explicando declarat, mentis suae non fuisse, ut ex prae-
dictis verbis solita ratio tractandi negotia in generalibus
Concilüs Ulla ex parte immutaretur.
554 m^vU ^eriobe. 7th\ö)n. I. SS. 1517 — 1618.
cnölid) nic^t burd) entfd)eibun9, fonbern burrf) Umgebung er*
lebigt, fo wie aud) anbcre SSefdjluffe nur baburd) mogticl)
würben, baf man bie fltreitige ^jrincipiellc SSegrünbung üennieb.
£)a6 3iel ber tribentinifdjen 9feformation war ba§, bie
fird)lidjen £)rbnungen, fo xodt man e§ für not^wenbig I)ieU,
ju beffern, o{)ne be6f)alb ben Säuberungen ber ^rofejianten
©runb unb diedjt juäugejlef)en, üornebmlic^ aber bie Äird^en;
gewalt jum S[Biber)knbe gegen aüe 2(ngriffe ju jldrfen
2)ie :pd)3|!lic|)e ©ewalt würbe burd) biefe ^Reformation
gar nidjt beriil;rt, t)ielmel)r bei aUm 2(norbnungen üorbebalj
ten *^). 3war würbe ber 2;itel eineö Episcopus universalis
Eccleslae nid)t anerfannt, au^ bie plenitudo potestatis
nicbt auöbrudlicb zugegeben *s): wof)l aber geflanb man bem
^apf!e alö ©otteä (Statthalter auf @iben bie bod)j!e ©ewalt
in ber ganjen Äirdje ju"), unb orbnete ba§ ßoncilium it)m
unter, inbem man feine ^ejldtigung beffelben nad)fud)te 20),
me man mö) mehrere wichtige ©egenftdnbe, über wetd)e üon
bem ßoncilio S5e|Iimmungen erwartet würben, bem ^apffe
17) Sess. XXV. 3. Dec. 1563 De reform. cop. 21: Postremo s.
S5'nodus omnia et singula sub quibuscunque clausulis et ver-
bis, quae de morum reformatione atque ecciesiastica djsci-
plina — in hoc sacro Concilio statuta sunt, declarat ita de-
creta fuisse, ut in bis salva semper auctoritas Sedis aposto-
licae et sit, et esse intelligatur.
18) aSetfud^c baju würben bei ben ber Sess. XXIII. »ortjcrge^cnben
SJertjanblungen ßemad^t, f. not. 15. Natalis Alexandri hist. eccl.
Saec. XV et XVI. Diss. 12. Art. 13. wo. 4, namentlich für bie
gormcl, quod ad Papam pertinebat regere universam Eccle-
siam {Bartholomaeiis de Mariyr. b. le Fiat VII, II, 151).
19) Sess. VI. 13. Jan. 1547 De reform. cap. 1: ipsiuB Dei in
terris Vicarius. Sess. XIV , 25. Nov. 1551, De Poenitentia
c. 7 : Pontifices Max. pro suprema potestate sibi in Ecclesia
universa tradita.
20) l not. 17.
Z\). III. 6. II. Mit). Ä\ §. 57. Srib. 6onci(. 1563. 555
jur Srlebicjung iiberliep 21). £)ig für 9{om eintra()lid)en 9Kiö-
braud;e würben nur leife berüt)rt. ^fe S3efcbluffc gegen
^luralltiU ber 5Beneficien unb gegen ßommenben waren im;
äuldnglld) 22), t)ie "Kumten blieben in §o(ge einer entfdjiebe;
nen :papfilid;en @rf(aritng 23): nur bie ^(nwartfrfjaften auf
S3eneftcien würben befümmt unterfagt24), bie 2(p^eÜationcn
x\aä) 9?om unb bie 2)iöpenfationen würben befd[)ranft 25).
21) f. not. 12.
22) Sess. VII, 3. Mart. 1547 De reform. cap. 2 oetorbnet, ta^
9itemanb mcf)ccve S3iöt{)ümcr innehaben foUe. Qui autem plures
Ecclesias — nunc detinent, una quam malueiint retenta reli-
quas — ditnittere teneantur. giic ben SSeff^ mehrerer beneficia
curata rcerben abet cap. 5 S)iöpenfationfn gugelaffen. 2(ud) "Kb:
teien aU Sommcnben ju »ergeben, würbe mäjt »erboten, unb
Pallavicino l. XII. c. 13. no. 14 »ertJjctbigt biep aU noti)wenbtg.
23) ^autuS IV. i)atte in einer SSuUe ». 17. 2Cpr. 1559 (im SBuUos
cium) crftart, \)a^ er biefctben nid^t aufgeben Eönne. JTud^ ^iu6 IV.
wies bie gorberung , biefelben abjufdjaffen, juriitf, alö fie »on
granfreid^ {le Fiat V, 592. 648. 652) unb nad)()er »on ben beut;
fd^en gürften (Raynald 1563 no. 44) er£)oben würbe.
24) Sess. XXIV, 11. Nov. 1563, De reform. cap. 19: Decerni)
s. Synodus, mandata de providendo, et gratias, quae ex-
pectativae dicuntur, nemini amplius — concedi, nee hactenus
concessis cuiquam uti licere.
25) Sess. XIII, 11. Oct. 1551, De reform. cap. 1: In causis vi-
sitationis, et correctionis, sive habilitatis et inhabilitatis,
necnon criminalibus ab Episcopo — ante definitivam senten-
tiam ab interlocutoria, vel alio quocunque gravainine non
appelletur. Cap. 2: A sententia Episcopi — in criminalibus
appellationis causa, — si apostolica auctoritate in partibus
eam committi contigerit, Metropolitano, aut — uni ex vici-
nioribus Episcopis — committatur. Sess. XXIV, 11. Nov.
1563, De reform. cap. 10: Episcopi — in omnibus iis, quae
ad visitationem ac morum correctionem subditorum suorum
spectant, jus et potestatem habeant, etiam tanquam apostoli>
cae Sedis delegati, ea ordinandi, moderandi, puniendi, et
556 SSicvfc ?)enobc. ?fbfd^n. I. S5. 1517—1648.
^ap t)te ßarbindle au^ allen d^n'fih'ctien S3o(fern g^^^^^^
exequendi, juxta canonum sancdones, quae illis ex prudentia
sua pro subditorum emendatione ac dioecesis suae utilitate
necessaria videbunlur. JVec in bis, ubi de visitatione aut mo-
rum correctione agitur, exemtio, aut ulla inhibitio, appella-
tio, seu querela, etiam ad Sedem apostolicam interposita,
executionem corum , quae ab bis mandata , decreta aut judi-
cata luerint, quoquo modo impediat, seu suspendat. Cap. 20:
Causae omnes, ad forum ecclesiasticum quomodolibet perti-
nentes, etiam si beneficiales sint, in prima instantia coram
Ordinariis locorum duntaxat cognoscantur. — Ab bis exci-
piantur causae, quae juxta canonicas sanctiones apud Sedem
apostüiicam sunt tractandae; vel quas ex urgenti rationabili-
que causa judicaverit Summus Romanus Pontifex per speciale
rescriptum signaturae Sanctitatis Suae, manu propria sub-
scribendum, commiuere aut avocare. — Legati quoque, etiam
de latere, nuntii , gubernatores ecclesiastici , aut alii quarum-
cunque facuitatuni vigore, non solum Episcopos in praedictis
causis impedire, aut aliquo modo eorum juiisdictionem iis
praeripere, aut turbare non praesumant; sed nee etiam con-
tra Clericos , aliasve personas ecclesiasticas, nisi Episcopo
prius requisito, eoque negligente, procedant : alias eorum
Processus, ordinationesve nullius momenti sint; atque ad
damni satisfactionem partibus illati teneantur. Ueber 35tSpen?
fat tonen Sess. XXII, 11. Sept. 1562, De reform. cap. 5:
Dispensationes , quacunque auctoritate concedendae, si extra
Romanam Curiam committendae erunt, committantur Ordina-
riis illorum, qui eas impetraverint ; eae vero, quae gratiose
concedentur, suum non sortiantur effectum , nisi prius ab
eisdem , tanquam delegatis Apostolis, summarie tantum et
extfajudicialiter cognoscatur, expressas preces surreptionis vel
obreptionis vitio non subjacere. Sess. XXV , 3- Dec. 1563,
De reform. cap. 18: Si urgens justaque ratio, et major quan-
doque utilitas postulaverit, cum aliquibus dispensandum esse;
id causa cognita, ac summa maturitate, atque gratis a quibus-
cunque, ad quos dispensatio pertinebit, erit praestandum:
aliterque facta dispensatio subreptitia censeatur.
2:{). III. 6. II. ^atl). Ä. §. 57. Srib. (Soncil. 1563. 557
werben 26), unb allen 2(nforberungen, ^velclje an S5ifcl)6fe
cjemacl)t würben, entfpredjen foüten^'), war eine ^eflim-
mung, beren ^rfuaung \)k ^apjle jletg il;rer Söillfufjr »or^
be{)alten l;aben.
^ie gottUcbe (ginfe^ung ber bifc{)ofIi4>en ©ewalt erlangte
feine ^(nerfennung: obgletcb tic S3tfcb6fe nacb Act. 20, 28
fllg üon bem beirigen ©eijle bcflcüte «J^acbfolger ber ZpoM
bejeicbnet würben 28). £)ie 9?ecbte bea ^apjlteä über biefelben
hiUUn unt)eranbert29), tic Sinwirfung bea SSolfö unb ber
26) Sess. HXIV, U. Nov. 1563, De reform, cctp.l: quos (Car-
dinales) Sanctissimus Romanus Poncifex ex oranibus Christia-
nitatis nationibus, quantuin commode fieri poterit, prout
idoneos repererit, assumet.
27) Sess. XXIV, n. Nov. 1563, De refor?n. cap. 1. Sess. XXV,
3. Dec. 1563, De reform. cap. 1.
28) »gt. üb«n not. 15, unb bafelb[t Sess. XXIII. De Sacr. Ordi-
nis cap. 4.
29) Sess. XXIII. De Sacr. Ord. can. 8- o6en not. 15. 25te nor-
ma procedendi ad creationem Episcoporum et Cardinalium ijl
Sess. XXIV , 11. Nov. 1563, cap. 1. üorgefc^rieben. Omnes,
qui ad promotionem praeficiendorum quodcunque jus, qua-
cunque ratione, a Sede apostolica habent, aut alioquin ope-
ram suam praestant, foUen in i{)ren Siedeten bleiben. 3?üc!ftdE)ten,
weld^e fte ^d ber SBa^l ju nehmen l^aben. Sie ^^rooincialfijnoben
foUen examinjs, seu inquisitionis, aut instructionis faciendae
formam mit ©eneljmigung be6 9)apfleö öorfd^reiben. Siefe 5n;
jlcuction voitb nQ(^ jeber SGSaf)! an ben ^apjl gcfd[)icft, ut ipse
Summus Pontifex plena totius negotii, ac personarum notitia
habita — Ecclesiis possit utilius providere, nad)bem borüber
oon einem ©arbinale mit 3u3ief)un9 Don bret anbern im Sonftjiorio
referirt werben fei. Cap. 5: Causae criminales graviores con-
tra Episcopos, etiam haeresis, quod absit, quae depositione
aut privatione dignae sunt, ab ipso tanlum summo Pontifice
cognoscantur et terminentur. — Minores vero criminales
causae Episcoporum in Concllio (antum provinciali cogno-
558 sßierte ?)enobe. 2(bfcf)n. I. §B. 1517—1648.
weltnd)en 9}Zad[)t auf if)Xi SBa^l würbe für unnott)!^ erflart 30).
Ueber bie erimirten 9}?6n4)e erhielten bie SSifdjofe gewiffe
SJe^fe, aber nur al§ Delegaten be§ ?)ap)le6 ^i): me{)rere S5e;
fdjiuffe foüten tk S5eobad)tun3 ber £)rben§re3eln tt)ieberf)ers
ftellen unb fidjern 32).
scantur et terminentur, vel a deputandis per Concilium pro-
vinciale.
30) Sess. XXIIl De Sacr. Ordinis cap. 4 : Docet insuper sacro-
sancta Synodus, in ordinatione Episcoporum, sacerdotum et
caeterorum Ordinum nee popuH, nee cujusvis saecularis pote-
statis et magistralus consensuaa, sive vocationem, sive aucto-
ritatem , ita requiri, ut sine ea irriia s;it ordinaiio (ogl. Sl)s
pv'ian, Sb. 1. Tibti). 1. §. 69. not. 9. Zeo, Sßb. 1. Zbt^. 2. §. 91.
not. 23).
31) Sess. VI, 13. Jan. 1547, De reform. cap. 3; Nemo saeeula-
ris clericus cujusvis personalis (privilegii praetextu), \el re-
gularis extra monasterium degens etiam sui ordinis privilegii
praetextu tutus censeatur, quo minus, si deliquerit , ab Or-
dinario loci, tanquam super hoc a Sede apostolica delegato,
secundum canonicas sanctiones visitari, puniri, et corrigi
valeat. Sess. XXI, 16. Jul. 1562 cap. 8: Commendata mona-
steria, — in quibus non viget regularis observantia, necnon
beneticia tarn curata, quam non curata, saecularia et regula-
ria, qualitercunque commendata, etiam «xempta, ab Episco-
pis, etiam tanquam apostolicae Sedis delegatis, annis singu-
lis visitenturj curentque iidem Episcopi congruentibus reme-
diis, etiam per sequestrationem fructuum, ut quae renovatione
indigent aut restauratione reficiantur. Qbcn fo foUen fte aUc
önbete Ätöjlcr oifitiren unb naä) ifjren Siegein reformiren, trenn
bie Obern berfelben naä) gcfd^e^encr Jfufforberung fte nid^t in
fed^S nomUn »ifititen. Sess. XXIV, 11. Nov. 1563, De re-
form, cap. 4: Nullus saecularis, sive regularis, etiam in Ee-
clesiis suorum Ordinum , contradicente Episcopo, praedicare
praesumat.
32) Sess. XXV, 4. Dec. 1563, De regularibus et monialibus ca-
pi/a 22. 6ö wirb ^ier cap. 16. beflimmt: Finiio tempore novi-
Zf). III. e. II. ^at\). Ä. §. 57. Srib. ßonc. 1563. 559
^Cnerfennungöwert^ fi'nb bie S5efcl)luJTc, burc^ weld)e bic ju
9eif!li4)en "KemUxn notf)wenbicjen (Sicjenfcljaften befÜmmt 33),
eine angemeffene Jßilbung bcr ®eijl(i4)en begrünbet 34), öftere
tiatus Superiores novitios, quos habiles invenerint, ad profi-
tendutn admittant, aut e monasterio eos ejiciant. S)a nun ober
bie S«fuiten nur ium !tein|!en SJjcile jur ^rofeffion jugelafTen
würben (f. §. 56. not. 37), fo würbe auf Sfntrag if)reS ©eneralö
ßainej ^injugefe^t: Per haec tarnen s. Synodus non intendit
aiiquid innovare; aut prohibere, quin religio clericorum So-
cietatis Jesu juxta pium eorum instilutum a S. Sede aposto-
lica approbatum Domino et ejus Ecclesiac inservire possit.
©päter bejogen bie Sefuiten biefen ®o|/ befonberä weil c6 ^eife
per haec, nid)t per hoc, auf alle öorangefjenbe SSefdjlüfTe bies
[eg 2(bfcl)nittg, unb be{)aupteten oon benfelben aufgenommen ju
fein, Sarpi Hb. VIII. §. 72,
33) Sess. XXII, 17. Sept. 1562 De reform. cap. 1. de vita et
honestate clericorum. Sess. XX F, 4. Dec. 1563, De reform,
cap. 1. über baö ßcben ber SSifdjöfe.
34) Sess. V, 17. Jun. 1546, Decr. de reform. Cap. 1: 2(n ben
Äirij^en , wo eine praebenda aut praestimonium pro lectoribus
sacrae theologiae oorljanben ifl, foUen bie Snfjaber üon bem S3is
fd^ofe genöt^igt werben ad ipsius sacrae Scripturae expositio-
nem et interpretationem per se ipsos, si idonei fuerint, alio-
quln per idoneum substitutum. Sn ben ßat^ebralfird^en/ unb
düäi in ben an großen Orten befinblid)en SoUegiatEird^en; foUc bie
äuerfk erlebigt wcrbenbe ^räbenbe gleid^em ^wetfe gewibmct wer;
ben, ut ipsa sacrae Scripturae lectio habeatur, ita tarnen, ut
quaecunque aliae lectiones, vel consuetudine vel quavis alia
ratione institutae, propter id minime praetermittantur. 3(rmc
unb Jleine Äird^en foUen wenigflenS einen magistrum galten, qui
clericos aliosque scholares pauperes grammaticam gratis do-
ceat, ut deinceps ad ipsa sacrae Scripturae studia transire
possint. %uä) in ben Älöftern unb ©pmnafien foUen icne lectio-
nes sacrae Scripturae Qe^alten werben. S5aS Unpreidicnbe biefer
SJcrorbnung würbe Honberö erfannt, nad^bem in bem Collegium
Germanicum in JRom 1552 ba^ SJorbilb einer neuen Tltt oon gcift^
lid)en Silbungöanftolten gegeben war (f. §.56. not. 34). ®cr
560 SBicrte ^eriobe. arbfi^n. 1. SJ. 1517—1648.
^rebigten feflgejiellt 35), «nb regelmdpi^e ^ro\)miaU unb
ßarbinal 3jcg{natbu§ ^olu§ fjatte bereitg in feinen 9?eformation6«
arttfeln für bte engtifdje Äirdöe 1556 (f. §. 27. not. 16) nad^ ie=
ncm ?Kuflec ©eminarien fiic jebe Siöcefe angeorbnet (Reg. Pcli
decretum XI. bei le Tlat IV, 594), unb biefe Secorbnung rcurbe
barauf in Sribent jum ©runbc gelegt, unb jum 5S:f)eil rcöttlid)
tt)teberf)oU, S^ss. XXIII, 15, Jm/. 1563, De reform. cap. 18:
ut singulae cathedrales — ecclesiae pro modo facultatum et
dioecesis amplitudine ccrtum puerorum — numerum in colle-
gio — alere , ac religiöse educare et ecclesiasticis discipli-
nis instituere teneantur. In hoc vero collegio recipiantur,
qui ad minimum duodecim annos et ex legilirao matrimonio
nati sint, ac legere et scribere competenter noverint. —
Hos pueros Episcopus in tot classes, quot ei videbitur, divi-
sos juxta eorum numerum, aetatem, ac in disciplina eccle-
siastica progressum, partim cum ei opportunum videbitur,
Ecclesiarum ministerio addicet, partim in collegio erudiendos
retinebit: aliosque in locum eductorum sufficiet, ita ut hoc
collegium Dei ministrorum perpetuum seminarium sit. ogl.
2fug. Sf)etncr'ö @efd). b. geiftl. aSitbungSanpalten, SKainj 1835,
©. 102. {ba^ Decr. Poli ©. 463, ia^ Decr. Trid. S. 466).
35) Sess. V, 17. Jun. 1546 Decr, de reform. Cap. 2: decrevit s.
Synodus, omnes Episcopos, Archiepiscopos, Primates, et
omnes alios Ecclesiarum Praelatos teneri per se ipsos , si le-
gitime impediti non fuerint, ad praedicandum sanctum J. Chr.
evangelium. Si vero contigerit, Episcopos et alios praedictos
legitimo detineri impedimento: juxta formam generalis Con-
ciUi viros idoneos assumere teneantur ad hujusmodi praedica-
tionis officium salubriter exequendum. Si quis autem hoc
adimplere contempserit, districtae subjaceat ultioni. Archi-
presbyteri quoque, Plebani, et quicunque parochiales — Ec-
clesias quocunque modo obtinent, per se, vel alios idoneos,
si legitime impediti fuerint, diebus saltem dominicis et festis
solemnibus plebes sibi commissas pro sua et earum capacitate
pascant salufaribus verbis; docendo ea, quae scire omnibus
necessarium est ad salutem; annuntiandoque eis cum brevitate
et facilitate sermonis vitia, quae eos declinare, et virtutes,
Zi). III. 6. II. ÄQtf). Ä. §. 57. Srtb. eoncil. 1563. 561
£)i6ccfanfi;noben unb Äird[)enüifftattonen üerortnet würben ^ß):
aber bicfc ^cjümmungcn waren nidjt aUe jJarf genug üer*
wa()rt, um un3efd;ma(ert in§ 8eben ju treten: nur i>k hu
fd)5flic^e ©trnfgewalt würbe fcfler geftettts'), um ben fc^on
fo oft »ergebend erneuerten 3^iöci>linart)orfd[)riften mel)r Qv
folg ju fiebern.
^k gorberung ber ^riefieretje würbe \ä)Uä)t^\n jurudp;
gewiefen33), tje ©ewaJjrung beS 2aient'el4)e^ tsm ^ap^i
quas sectari oporteat, ut poenam aeternam evadeie, et coele-
stem gloriam consequi valeant. Sie SStfc^öfc foUen felbft @jc=
ernte mit (Strenge juc SScfotgung bicfeö Seccetö Qnt)aUen. 5csä.
XX2F, 11. Nov. 1563, De reform. cap. 4. trevben jene SJor«
[d^ctften tt?icberf)olt unb ergänat : e§ foll geprebtgt werben tempore
jejuniorum quadragesimae , et adventus Domini quotidie, vel
sakem tribus in hebdomada diebus. — Moneat Episcopus
populum diligenter, teneri unumquemque parochiae suae In-
teresse, ubi commode id fieii potest, ad audiendum verbum
Dei. — lidem etiam saltem dominicis et aliis festivis die-
bus pueros in singulis parochiis fidei rudimenta, et obedien-
tiam erga Deum et parentes diligenter ab iis, ad quos spe-
ctabit , doceri cnrabunt.
36) Sess. XXIV, De reform. cap. 2; Provincialia Conciiia, si-
cubi omissa sunt, pro moderandis moribus, corrigendis ex-
cessibus, coniroversiis componendis, aliisque ex sacris cano-
nibus permissis renoventur. Quare Metropolitani — intra
annum ad minus a fine praesentis Concilii, et deinde quoli-
bet saltem triennio post octavam Paschae — seu alio com-
modiori tempore pro more provinciae non praetermittat syno-
dum in provincia sua cogere. — Synodi quoque dioecesanae
quotannis celebrentur: ad quas exempti etiam omnes — acce-
dere teneantur. Uebcc bte ja^rrid), minbefienö cMt 2 Satjve üov=
june^menben Äit:d()enötfttattonen cap. 3.
37) ogl. oben not. 25.
38) Sess. XXIV, 11, Nov. 1563, de Sacramcnto Matrimonü
Can. IX: Si quis dixerit, Clericos in sacris Ordinibus con-
stitutos, vel Reguläres, castitatem solemniter professos, posse
® i c f c l e V ' § Äii-djengcfd^. st S8&. 2e TChtU. 36
562 sßierte ?)enobc. W&ju. 1. S5. 1517—1618.
itberlaffcn 39), ter ©ebvaiid) bcr lateinifdjen <Bpxa(S)e in t>er
Si}?e|Te bejldtigt '^o), bje SSerel^rung ber |)eili9en; bcr ^übev
matrimonium contrahere, contractnmque validutn esse, —
anathema sit.
39) SSefonberg brang Äaifec gerbinanb bui'd) [einen ungarifrfjen ©?-
[anbten, ©eorg 2)ra6coüitiuä, SSifd). ü. günffirc^en, barauf, ia^
feinen SSöltern, tt3e((i)e tanad) »erlangten, unter benfelben SSebin^
gungen, wie in S3a[el ben ^uffiten, ber Äeld) »ervotUigt werbe
{Paleoltus p. 214). 25ie in ben 2(b|!immungcn (p. 229 ss.) bafiir
unö bagegen geltenb gemad)ten ©rünbe f. p. 240 ss. Saför u. 2r.
p. 241: Exemplum Graecorum, qui habent usum calicis , et
tarnen ab Ecclesia non sunt separati. — Nee apud eos audi-
tur uUum periculura effusionis , prout attestantur Praelati,
qui hie adsunt , et habent Ecclesias suas in üs locis (ogl. ta6
S3otum beö Episc. Calamonensis p. 235) unb p. 242: Contro-
versum adhuc est apud theologos, an plus graiiae acquiratur
ex sumptione utriusque speciei quam unius tantum. Ideo qui
petit utramque eligit tuiiorem partem , et injuria ei fit, si
prohibeatur (f. Alex. Halesius Sb. 2. "Kbti). 2. § 77. not. 11).
©egen bie @ewä{)rung waren 38: für biefelbe unbebtngt 30: an;
bere festen SSebingungen f)inju, 18 woUten nur ben Sö^men unb
Ungarn ben Äelc^ gejlatten, anbere wollten bie Sntfd)eibung auf;
fd)ieben, anbere fie bem ^apfle überlaffen (p. 217): nad^ langem
«Streite wuften bie Segaten i>ai le^te jum Sefd^luffe ju er{)eben,
unb fo erfolgte Sess. XXII, 17. Sept. 1562, am ©d^luffe bog
decretum super petitione concessionis calicis : sacrosancta Syn-
odus — decrevit integrum negotium ad Sanctissimum Domi-
num nostrum esse referendum, prout praesenli decreto refert;
qui pro sua singulari prudentla id efficiat, quod utile rei-
publicae christianae, et salutare peientibus usum calicis, fore
judicaverit.
40) Sess. XXII, 17. Sept. 1562, De sacrificio Missae cap. 8:
Etsi Missa magnara contineat populi fidelis eruditionem , non
tamen expedire visum est Patribus , ut vulgari passim lingua
celebraretur. Quamobrem, retenlo ubique cujusque Ecclesiae
antiquo, et a s. Romana Ecciesia^ omnium Ecclesiarum matre
et magistra , probato ritu , ne oves Christi esuriant, neve
Sf). III. 6. II. ^dtl). Ä. §. 57. STrib. (Soncil. 1563. 563
imb ber Svelt'qiucn in (Sc()u^ Ö^'i'^i^^^f" ^0/ bcr 3(blaf würbe
im ^dlgemeinen gerechtfertigt, o{)ne ba^ ber fd[)iDanfenbe S3es
parviili paneni petaiit, et iion sit qui frangat eis, mandat s.
Synodus Pastoiibus , et singulis curam animarum gerentibus,
ut frequenter inter Missaium celebrationpm vel per se, vel
per alios, ex iis, quae in IVlissa leguntur, aliquid exponantj
atque inter caetera sanctissimi hujus sacrificii mj'Sierium ali-
quod declarent, diebus praesertim dominicis et festis.
41) Sess. XXV, 3. Dec. 1563, De invocatione, veneratione et
reliquiis Sanctorum et sacris imaginibus : Sanctos, una cum
Christo regiiantes orationes suas pro hominibus Deo otierre ;
bonum atque utile esse suppliciter eos invocare, et ob bene-
ficia itnpetranda a Deo per Filium ejus J. Chr. Dominum
nostrum, qui so'us noster redemptor et salvator est, ad eorum
orationes, opem auxiliumque confugere. — Sanctorum quo-
que Martyrum, et aliorum cum Christo viventium sancta Cor-
pora, quae viva membra fuerunt Christi, et templum Spiritus
sancti , ab ipso ad aeternam vitam suscitanda et glorificanda,
a fidelibus veneranda esse , per quae multa beneficia a Deo
hominibus praestantur. — Imagines porro Christi, Deiparae
Virginis et aliorum Sanctorum in templis praesertim haben-
das et retinendas, eisque debitum honorem et venerationem
impertiendam; non quod credatur inesse aliqua in iis divini-
tas vel virtus, propter quam sinl colendae , vel quod ab eis
sit aliquid petendum, vel quod iiducia in imaginibus sit ft-
genda, velut olim fiebat a gentibus, quae in idolis spem suam
collocabantj sed quoniam bonos, qui eis exhibetur , refertur
ad prototypa, quae illae repraesentant. — lllud vero dili-
genter doceant Episcopi, per bistorias mysteriorum nostrae
redemptionis, picturis vel aliis similitudinibus expressas, eru-
diri et confirmari populum in articulis fidei commemorandis
et assidue recolendis : tum vero ex omnibus sacris imaginibus
magnum fructum percipi, non solum quia admonetnr populus
beneficiorum et munerum, quae a Christo sibi collata sunt,
sed etiam quia Dei per Sanctos miracula, et salutaria exempla
oculis fidelium subjiciuntur, ut pro iis Deo gratias agant,
ad Sanctorumque imitationem vitam moresque suos compo-
36*
564 SSierfe ^enobe. 2rbfd)n. 1. «B. 1517—1618.
griff beffetben fellgefleUt wdre: boc|? würbe bcr 2(b(ap^önbel
verboten 42).
nant, — In has aulem sanctas et saliitares observaliones si
qui abusus irrepseriiit, eos prorsus aboleri s. Synodus vehe-
menter cupit: ita iit nullae falsi dogmatis imagines, et rudi-
bus periculosi erroris occasionem praebentes , statuantur.
Quod si aliquando historias et narrationes sacrae Scripturae,
cum id indoctae plebJ expediet, exprimi et figurari contigerit:
doceatiir populns, non propterea divinitatem figurari, quasi
corporeis oculis conspici, vel coloribus aut figuris exprimi
possit. Omniä porro superstitio in Sanctorum invocatione,
reliquiarum veneratione, et imaginum sacro usu tollatur:
omnis turpis quaestus eliminetur: omnis denique lascivia vite-
lur: ita ut procaci venustate imagines non pingantur nee or-
nentur, et Sanctorum celebratione ac reliquiarum visifatione
homines ad comessationes atque ebrietates non abutantur.
Äein ungeiro^nlici^eö SStlb foll oufaeftpUt werben, nisi ab Episcopo
approbata fuerit: nulla etiam admittenda esse nova miracula,
nee novas reliquias recipiendas, nisi eodem recognoscente et
approbante Episcopo, weldjer in [d^wierigen ^äüen bte Baä)e an
bie ^v:ootncialfl)nobe bringen foU , ita tarnen, ut niliil inconsulto
Sanctissimo Romano Pontifice novum aut in Ecclesia hactenus
inusitatum decernatur.
42) ©c^on Sess. XXI, 16. Jid. 1562, De reform. cap. 9. wat
t)efd)(o|Ten, ia^ eleemosynarum Quaestorum nomen atque usus
ganj abgefd^afft [epn folle, indulgentias vero ant alias spiritua-
les gratias per Ordinarios locorum, adhibitis duobus de Capi-
tulo, debitis temporibus populo publicandas esse. ®a§ De-
cretiim de indidgentiis iüurfce nod) in ber ^o.^t üor beni ©d£)Uiffe
b^ö ßonctlS abgefaßt, ba ber ßegat SKorone Eeineä gewollt \)Cittt
(Paleottus p. 644), Contin. Sess. XXV, 4. Dec. 1563: Cum
potestas conferendi indulgentias a Christo Ecclesiae concessa
sit, atque hujusmodi potestate, divinilus sibi tradita, antiquis-
simis etiam temporibus illa usa fuerit: sacrosancta Synodus
indulgentiarum usum, christiano populo maxime salutarem, et
sacrorum Conciliorum auctoritate probatum, in Ecclesia reti-
nendum esse docet, et praecipit; eosque anathemate damnat,
S^. II!. (5. 11. ^ati). Ä. §. 57. Züb. GoncU. 1563. 565
^iefe S5efcl)luJTe ivaren für dlom fo ö""f^J9' ^^^ ^i"^
IV. tro^ bcö unDcrjlanbicjcn SSebcnfenä einiger (5urialen ^3)
i\k\)t nnfianb, biefelbcn mit ßobfprud^en über bie SJJdpigung
beg ßoncilö 511 bcjlatigen 'i'*). £)bö(eicf) er aber iU^Uid) aUsn
qui aut inutiles esse asserunt, vel eas concedendi in Ecclesia
potestatem esse negant. In his tarnen concedendis moderatio-
nem, juxta veterem et probatam in Ecclesia consuetudinem,
adhiberi cupit, ne nimia facilitate ecclesiastica disciplina
enervetur. Abusus vero, qui in his irrepserunt, et quorum
occasione insigne hoc indulgentiarum nomen ab haereticis
blasphematnr, emendatos et correctos cupiens, praesenti de-
creto generaliter statuit, pravos quaeslus omnes pro his con-
sequendis, unde pluiima in christiano populo abusuum causa
Huxit, omnino abolendos esse. Caeteros vero, qui ex super-
stitione, ignorantia, irreverentia, aut aliunde quomodocunque
provenerunt; cum ob multiplices locorum et provinciarum,
apud quas hi committuntur, corruptelas commode nequeanl
specialiter prohiberi : mandat omnibus Episcopis, ut diligen-
ter quisque hujusmodi abusus Ecclesiae suae colligat, eosque
in prima Synodo provinciali referat ; ut aliorum quoque Epi-
scoporum sententia cogniti, stalim ad summum Romanum Pon-
tißcem deferantur: cujus auctoritate et prudentia, quod uni-
versali Ecclesiae expediet, statuatur, ut ita sanctarum indul-
gentiarum munus pie, sancte et incorrupte omnibus fidelibus
dispensetur. Sintge Sßorte, quae prohibebant expresse, ne
pro exequendis indulgentiis certae taxarentur summae, tt)ur=
bcn auf bQ6 Sßerlangcn bcö fpanifd)cn ©efanbten , ©rafcn o. Suna,
auggelaffcn, quod videbantur haec de induslria ita expressa
ad notandum cruciatam Hispanam (Paleottus p. 645). Unb fo
TOtrb i)k (Sxuciata mit xi)vem »oUFommcnen 3(b(af[e nodj immer
5um SSorttjeile bev fpanifd}cn .Kvone örrfauft, uiiöcarfjtet mit it)t
öcr "Küem bie in biefem £5ecvete oevbotenen pravi quaestus (^etrie=
ben loerben.
43) Sarpi l. VIII. §. 82. Vallavicwi l. XXIV c. 9. §. 4.
44) Vii IV. oratio habita in Consisiorio d. 30. Dec. 1563, b. Ic
Fiat VI, 306. SRail) 2obfpntcI)en für bie weltlichen güvflen, bie
Sarbinäle unb bie ffiötev bc§ ©oncilö: Quibus quidem patribu^
566 SBierfe ^enobe. 2rbfd)n. 1. «ß. 1517—1648.
©laubigen bie unbebingte "Knmljme be§ ßonciB önbefa^l *5)^
magnam quoque nostro nomine gratiam habemus, quod in
moribus eraendandis corrigendaque vitae disciplina adeo se
praebuerunt moderatos in nos et indulgentes, ut, si nobis
ipsis illam curam ad nostrum arbitrium revocare, nee patrum
judicio integram relinquere placuisset, omnino adhibituii fue-
rimus plus animadversionis. — Concilii autem decreta prin-
cipes ipsi amplectimur et colimus, ut exemplo et instituto
nostro commoti omnes , illa necessario servanda, nuUamque
sibi relictam causam existiment a Concilii auctoritate disce-
dendi. Quam cum ipsi nobis hiyus officii necessitatem impo-
nimus, non tarn, quid potestas nostra postulet, meminimus,
quam, quid mansuetudo requirat ac modestia, cogitamus.
Praeclarum est enim , legibus solutum Principem vivere ex
legibus. 25ie SSeftätigungi&uUe Benedictus Dens o. 26. San-
1564 in b. Canones et Decreta Conc. Trid. 3n berfelben tüirb,
um SSentJirrung ju »ermeiben, bei \d)\vntn ©trafen (Praelatis
sub interdicti ingressus Ecclesiae, aliis vero sub excommu-
nicationis latae sententiae poenis) üerboten/ ne quis sine
auctoritate nostra audeat ullos commentarios, glossas, annota-
tiones, scholia ullumve omnino interpretationis genus super
ipsius Concilii decretis quocunque modo edere, aut quidquam
quocunque nomine, etiam sub praetextu majoris decretorum
corroborationis aut executionis, aliove quaesito colore sta-
tuere. — Nos enim difficultates et controversias, si quae ex
eis decretis ortae fuerint, nobis declarandas et decidendas,
quemadmodum ipsa quoque s. Synodus decrevit ( )'. not. 17),
reservamus.
45) 3n ber SBejlätigungSbuUe {not. 44): decreta omnia et singula
auctoritate apostolica hodie confirmavimus, et ab omnibus
Christifidelibus suscipienda ac servanda esse decrevimus. S)en
©ciftlti^en aller ®rabe wirb bie SSeobad^tung unb Sinfü^rung bers
[elben Wx ©träfe anbefof)Ien: aber Imperatorem electum, caete-
rosque Reges, Respublicas ac Principes christianos mone-
mus, et per viscera misericordiae Domini nostri J. Chr. ob-
tcstamur, ut — ad ejusdem Concilii exequenda et observanda
decreta Praelatis, cum opus fuerit, auxilio et favore suo ad-
ZI). III. 6.11. ^atl). Ä. §. 57. Züb. ßoncil. 1563. 567
fo erfolgte bicfclbe bod; feineöwegeä nilgemein. Snöbefonbeve
fanben bfe 9ieformationöbefd?Iuffe in ^xanfxeid) entfd)iebenen
SBiberfprud) '«6) ^ unb baö ßondtium würbe ^ier nie ^ubHcirf.
sint, neque adversantes sanae ac salutari Concilii doctrinae
opiniones a populis ditionis snae recipi permittänt, sed eas
penitus interdicant. 3« l>ec SSuUe Sicut ad sacroriim, XV.
Kai. Aug. 1564 (oor ben Canones et Decr. Co7ic. Trid.) xvüxhc
beftimmt, decieta (Concilii) omiiia ad reformationem jusque
posilivum dumtaxat spectanlia a Kai. Maji proxime praeteriti
omnes obligare coepisse, neque post eam diem exciisalionem
cujusquam , quod ea ignoraverit, admittendam. Atque ita
apostolica aiictoritate declaramus ac definimus, et ab omnibuä
judicari debere mandamus atque statuimus. Decernentes irri-
tum et inane, si quid secus a quoquarn quacunque dignitate,
aiictoritate et potestate praedito contigeril judicari.
46) S5te SSifdjöfe unb bie ®uifen brangen auf bie "Knna^mei ©taat6=
tati) unb Parlamente waren bagcgen, >veü burd) »tele ber triben;
tinii'd)en Sefdjlüffe bic Sfied)te unb greiljeiten bev gaUicanifd^cn
Äicd^e »erlebt würben. "KU bie Ctgue wäljrenb il)veö ÄampfeS mit
^etnrid) IV. eine assemblee generale 1593 in ^ariö öerfom;
melte, fo fd^ienen {;iec i>ie SSifdjöfe mit ber befien ^(ugftd^t auf
©rfolg bie 2fnna()me ju beantragen : inbeffen ber ^arlament6präft=
bent le Maistre, mit ber S5erid)ter(lattung beauftragt, pellte in
einem Memoire 9. 2(pr. 1593 (bei te Flal Vll, 267. Thuanus
lib. 105. iVo. 21.) a\i.i anjlöpige Secrete äufammen, unb geigte,
wie burd) biefelben tl)eil6 bie !öniglid)e ©cwalt burd) 2Cu6bc{)nung
ber bifd^öflid)en sBefugnijTe, tf)eil§ biefelbe unb bie ^e&ite ber
franj. Äird)e burc^ Srweiterung ber ))äp|Ilid}en ©ewalt »erlebt
würben, ©amalö lie^ man bie <^a6.)t fallen, fe^te aber in einer
tumultuarifd)en SSerfammUing 6. 3(ug. 1593 bie JCnna^me burd)
{Thuanus HO. 107. No. 10). Siefcr a3efd)Uif würbe nad) SBteber-
()erftellung ber Orbnung al6 ungültig betrad)tet: alle fpätere 23er;
fud)e, unter benen befonberS ber beS Ä'teruS in ben Etats gene-
raux 1614 unb 1615 fe^r ernplid^ war ( Jfcten bei le Vlal VII,
284), blieben o^ne ©rfolg , Courayer di.tcours historique sur la
receplion du Coric, de Trenlc, purliculieremenl en France, l;in;
tcr f. Ueberfe^ung oon Sarpi lll, 224.
568 SSicrtc ^eriobe. Uh\6)n. l. «S. 1517—1648.
2(ud) in ber ©d;n)eij 4?) unb in Ungarn 48) «würben biefelben
nid)t angenommen, obgleid) bie nidjt anjlopigen 3^i6cipl{nar;
befct)lüffe burd) ©ijnoben f)ier §ur ©eltung famen. Sn
£)eutfd[)lanb fonnten iik Sribenfiner 35efd)luffe alä Sf^eid^Sgcs
fe^ nid)t Der!unbet werben, aber bie fatljoUfcben gurfien na^s
ntcn fte auf bem Sidd)§taQe ju 2(u()6bur() 1566 an ^^).
2(Üerbin9§ entfpracf) ba§ S^ribentinifdie ßoncilium feinet«
wegeS ben SBimfd[)en ber freifinnigen Äat{)oli!en ^o): nament;
Ii4) tt)urbe burd) baffelbe bie n)ürbige SSefe^ung unb SScrwals
47) (Sf)t. SB- ©(üdE'ö gefd). 2)ai'|!eUung ber Eiriä)t. S3erf)aUmffc ber
tatt). ©d)tt>eij big 3111- >g)eloettf, S!Jlant)eim 1850, ©. 344.
48) geßler'S ©efc^. b. Ungarn VIII, 285.
49) sRanJe'S Süvften unb S3ölEci- III, 45.
50) ©0 erflavte bn (Sarbinal 0. ßot^rtngen S«ss. 24, d. 11. Nov,
1563 feiernd^ (/e Fiat VI, 290) : Cum nudius tertius meam de
reformationis articulis dicerem sententiam, praefatus sum
etiam, me valde cupere, ut piisca illa ecclesiastica restitue-
retur disciplina; sed cum his corruptissimis temporibus et
moribus inteliigam non posse ea, quibus maxime opus est,
protiiius adhiberi remedia, Interim assentiri et probare ea
quae nunc sunt decreta: non quod ea judicem satis esse ad
integram aegrotantis reipublicae christianae curationem, sed
quod sperem, his prius lenioribus fomentis adhibitis, cum
graviora medicamenta pati potuerit Ecclesia, Pontifices maxi-
mos, et maxime Sanctissimum D. N. Pium pro sua insigni
pietate et prudentia diligenter curaturum, ut ea quae desnnt
implens, et elficaciora inveniens remedia, in usum veteribus
jam diu abolitis revocatis canonibus, et maxime quatuor ve-
terura ilJorum Conciliorum, quae quantum fieri poterit ob-
servanda esse censeo, vel, si expedire videbitur, frequentiori
oecumenicorum conciliorum celebratione , morbum ab Ecclesia
propnisans eam suae pristinae restitnat sanitati. Haue autem
meam menlem et sententiam tum nieo, tum omnium Galliae
Episcoporum nomine in acta reterri volo, et ut id hat a no-
tariis peto et postulo.
Sti). III. 6. II. ^at\). Ä. §. 57. STvib. ßoncil. 1563. 569
tung bcr S5i§tf)ümer feincSwegeä gefirfjert ^i): bennocl; fanit
e6 ntdjt Derfannt iDcrbcn , bap c§ bem fc^wanFcnben Bujlanbe
ber fatf)ohTcl)en Äirdje ein ^nbe mad[)te, Qinl)dt unb ^rbs
mmg wicber^erfJeUte, unb namentlicf) für \)k SSilbung unb
Qi)xbaxhit beö Älerue S5ebcutenbe6 leiflete 52).
51) 233I. baä Memoriale Card. Bellarmini ad dementem VIII.
(0. 1592 — 1605) ober bie not|)ttJenbigen SfJefovmattöncn, mit bcti
©ctüiberungen beg ^^apfteö in Ch. G. Hoffmanni nova scriptt. et
monumentorum colleciio I, 633. SSeUarmin giebt al6 bie ju
onbernben S)?ipflänbe on: 1. diutuma vacatio Ecclesiarum, 2.
promotio minus utilium Praelatorum, 3. absentia Pastorum ab
Ecclesiis, 4. Polygamia spiritualis, videlicet cum uni Epi-
scopo piures Ecclesiae committuntur, 5. facilis translatio Epi-
scoporum de una Ecclesia ad alteram, 6. Episcoporum resi-
gnatio sine legitima causa. Sec^apft: erfennt bie 9?td^tigfeit beg
Säbels on, entfd^ulbigt fid) aber mciftenö mit ben großen ©c^wie«
rigfeiten, baö ^i&jtt ju tJjun.
52) 9?atürUd^ fonnte bieß nur QUmäf)lig 9efd)e^en. ©o flogt ber
tölnifd)c eortpufer Säur. ©uriuS noc^ 1568 in feinem Comm.
verum suo tempore in orbe gestarum p. 76 über bie fc^led)ten
©itten beö Äleruö, unb fe^t alöbann l)in3u : Atque haec una fere
et praecipua ratio est , cur Lutheri et ejus discipulorum ne-
fanda dogmata et impii conatus usque adeo felices habuerint
progressus muhis annis, quod nulla apud Calholicos, etiam
in ipso Cleio, secuta est vitae in melius conimutalio , ut jam
merito pudere nos debeat socordiae et impudentiae nostrae,
qui videmus nos undique Dei justo judicio propter peccata
nostra tot malts obrui, nee tamen operam damus, ut moribus
recCius componendis et corrigendis iram praepotentis Dei a
nostris cervicibus avertamus. ugl. unten §. 60. not. 28.
570 agierte ?)enobe. 2(bfd)n. 1. SJ. 1517- 1648.
aSon bem ßnbe beä trtbentinifc^en ßoncilö 613 jum
tte|i))f;alifc^en ^rneben !?. 1563 — 1648.
§. 58.
^ius IV. f 9. See 1565. ^iug V. (^Ttiä^ad m)i^üm 8. San.
1566 — 1. ^ai 1572). ©rcgociuS XIII. (v^ugo SSuoncom;
pagno 14. ÜJtat 1572-10. 2fpv. 1585). ©iptuö V. (SeliP
^evetti auä SJ^ontalto 24. ^(pr. 1585 — 27. ^fug. 1590). Urba=
nuö VII. + 27. ©ept. 1590. ©regoviuö XIV. f 15. Oct.
1591. Snnocentiug IX. f 30. See. 1591. (Slemenö VIII.
(Sppotpto 2(lbobranfcino 30. San. 1592 — 5. gj^ärj 1605). SeoXI.
f 26. 2fpr. 1605. ^auluS V. (SamiUuS aSor9f)efe 16. «Ütai
1605 — 28. San. 1621). ©regoriuö XV. (2fleic. SubODtfto
öon SSologna 9. gebr. 1621 - 18. Sul. 1623). UrbanuS VIII.
(sBiaffeo SSarbevino 6. 2rug. 1623-29. Sul. 1644). Snnocen=
tiuö X. (So^. SSapt. ^ampf)ili 15. @ept. 1644— 6. San. 1655).
sRan!c'l güvflen u. SSölEer »on ©ubeuropa II, 348 ff.
£iie ^apj!e begannen a(6balb auf ber neugewonne-
nen ©runblage be§ Sribentinifcben 6ondI§, unb unterfingt
burcb bie Sefuiten, an ber SSefampfung ber Sieformation unb
ber 2öieberl)erfieUung t^rer ^errfdjaft mit neuer Äraft ju ar;
beiten. Snbeffen t)ing ber Erfolg überall üon ber njeUlicben
Wlad)t ah: nur wo biefelbe burd) SJeligion^fpaltungen ge;
fcbwdc^t wax, fonnten fid) ^k ^apfie bie alten 2(nma^ungen
erlauben: fonjl würbe i()nen nur fo üiel gejlattet, aB hk
tt)elt(icl)e ^ad)t für gut fanb.
Snbem ba§> ßoncilium ^ie |)crauggabc ber fird[)lid)cn
9?ormal[cbriften ben ^apflen überlaffen b«tte, üermogten bie
le^tern i^k begonnene neue gefifteüung aller fircblicben -JSerj
l)dltnif[e in tl)rem ©inne ju üoüenben. 9^ocl; ^iü§> IV.
begann bamit, inbem er ben Index Hbromm pvohibitonim
Z\), III. (5. III. ^at\). Ä. §. 58. ^apjltt()um. 571
(24. 9}Zar5 1564) i). unb bic Professio fidei (13. 9loü.
1) ogl. §. 57, not. 12, ®ec neue Snbej;/ mit Uiuedjt and) oft
Index Tridentinus genannt, ttjeld)er burd) bie SSuUe Dotninici
gregis custodiae pubUcivt rcuvbe, ijl eine Ueberarbeitung i(^ oon
^aulu6 IV. ertafTcnen (§. 56. not. 19), obev befonbevö enceitert
burd) 10 üorangePelltc Stegein (f. ben[. aud) in mand^en 2Cu6gaben
hnCanones et Decreta Conc. Trid.). 3u beachten finb Reg. III.:
Versiones scriptorum etiam ecclesiasticorum, qiiae hactenus
editae sunt a damnatis auctoribus, modo nihil contra sanam
doctrinatn contineant, permittuntur. Librorum aiuem veteris
Testamenti vcisiones viris tantuni doctis et piis jiidicio Epi-
scopi concedi poterunt: modo hujusmodi versionibua tanquam
elucidationibus vulgatae editionis ad intelligendam saciam
Scripturam, non autem tanquam sacro textu utantur. Versio-
nes vero novi Testamenti, ab auctoribus primae classis hujus
indicis factae, nemini concedantur: quia utilitatis parum, pe-
riculi vero plurimum lectoribus ex earum lectione manare
solet. — Reg. IV: Cum experimento manifestum sit, si sacra
Biblia vulgari lingua passim sine discrimine permiltanlur,
plus inde ob hominum temeritatem detrimenti , quam utilitatis
oriri ; hac in parte judicio Episcopi aut Inquisitoris stetur,
ut cum consilio Parochi vel Confessarii Eibliorum a catholi-
cis auctoribus versorum lectionem in vulgata lingua eis con-
cedere possint, quos intellexerint ex hujusmodi lectione non
damnum , sed iidei atque pietatis augmentum capere posse:
quam facultatem in scriptis habeant. Qui autem absque tali
facultate ea legere seu habere praesumpserit, nisi prius Bi-
bliis Ordinario redditis , peccatorum absolutionem percipere
non possit. Bibliopolae vero, qui praedictam facultatem non
habenti Biblia idiomate vulgari conscripta vendiderint, vel
alio quovis modo concesserint , librorum pretium , in usus
pios ab Episcopo convertendum, amittant, aliisque poenis pro
delicti qualitate ejusdem Episcopi arbitrio subjaceant. Reg. X
wixb bie S3üd)ercenfur bcj!ättgt, Jneld^e »on bem Conc. Lateran.
1514 Sess. X. feflgeficia rcar. ®ec Snbeic anfällt wie ber ^aus
luö IV. in biet 6Iaf[en: 1. auctores primae classis, beven Sd)rif=
tcn fämmtUd^ »ecboten finbj 2. certorum auctornm libri prohi-
572 SStei-te ^eviote. 2(bfd)n. 1. m. i517— 1648.
1564) 2) erfd^etnen lie0. Sagegen mupte er aiid^ feinem tem
biti, 3. libri prohibiti ab incerti nominis auctoribus com-
positi. 55urc^ bie väpilHd^e SSuUe würbe er jwar für bie ganje
6f)rij^en:^eit publicirt, ijl aber in gran!rei^, Seutfc^lanb unb ben
Sttcbertanben nie angenommen,
2) Um bie römi[d)e 8ef)re im ©egenfa^e gu ber Sieformatton fejtäus
ftellen, ^atte fdjon ber päpfttidje 9^untiu6 2C(oi)fiuS 8ippomanu§
auf ber ^roöincialfi)nobe in ßcwicj 1556 für ^oUn ein ©laubenös
befenntni^ aufgeflellt (in Streitwolf et Kiener libri symb. Eccl.
cath. II, 321), bann ^iuö IV. 1360, Decreta et articulos fidei
jurandos per Episcopos et alios Praelatos in susceptione
muneris consecrationis (b. Raynald 1560 no. 64. Streitwolf et
Kiener II, 326). Sarauf würben oon ben ßegaten in Sribent,
im "üpv. 1563, 17 canones saper abusibus sanctissimi Sacra-
menti Ordinis, unb in bem ftebenjeljnten eine summaria fidei
formula üorgclegt {le Plat VI, 32. Streitwolf et Kiener II,
330), welche le^teve nii.i)t nur üon aUen ©eijltic^en, fonbern aud)
üon allen weltlid^en SSeamten t>or bem 2rntritte i{)rer 2femter be?
fcf)Woren werben foUte. 2)iefe Sefümmung unb iU 23ebro^ung bcä
^atronatgredjtö veranlagten bie weltlid)en ©efanbten ju entfdjiebe=
nem S55iberfprud)e: aus jenen Äanonen ging i>a^ wcfentlid^ oeräns
berte Decretum de reformatione Sess. XXIII, 15. Jul. 1563,
^eroor, in weld^em aud) jene fidei formula fe{)lt. Sagegen »ers
orbnete baä Soncil Sess. XXIV, 11. Nov. 1563, De reform,
cap. 12: Provisi de beneficiis quibuscunque curam animarum
habentibiis teneantur, a die adeptae possessionis ad minus
intra duos meiises , in manibus ipsius Episcopi — fidei publi-
cam facere prolessionem , et in Romanae Ecclesiae obedien-
tia se permansuros spondeant ac jurent. ®ic[e Professio fidei
fdjricb ^tu§ IV. in ber S3uUe Injunctum nobis 13. 9too. 1564
oor, unb oerpflid^tete burd) bie SSulle In sacrosancia üon bems
felben STage aud) bie 2el)rer an Unicerfitäten unb©d)ulcn, unb bie;
jenigen, weld)e ju einer aEabemifd)fn SBürbc promooirt würben,
äur Scfd)WÖrung berfelben. 35er ®ebraud) ber Professio für (Som
»ertitcn ijl burc^ feine SSuUe üorgcfd)rieben , aber nad}l)er gcwöf)n=
üd) geworben. Unb ba ift bcnn befonbcrS ber ®d)lu^ berfelben
bcbenftid): Hanc vero catholicam fidem, extra quam nemo sal-
ZI). III. (5. III. ^atl). Ä. §. 58. ^apjlff)nm. 573
Äaifcv gegebenen \)eimU(H)m 25crfpi-ed[)cn gcmap bte beut[d)cn
S3iTcI)üfe ermdcl)tigcn, bcn Äeld[) benientgen, lücldje i^n be*
ge^icn würben, ju üenvilli'gen (16. Zpx. 1564)3). 2(uf ben
vus esse potest, quam in praesenli sponte profiteor, et vera-
citer leneo, eaiideni integram et inviolatam usqne ad extre-
mum vitae spiritum constantissime, Deo adjuvante, retinere
et confiteri , atque a meis subditis , vel illis, quorum cura
ad me in munere meo speclabit, teneri, et doceri, et praedi-
cari , quantum in me erit, curaturum. Ego idem N. spondeo,
voveo ac juro. Sic me Deus adjuvet et haec sancta Dei
Evangelia. häufig flnb bie SSenennun^en Professio fidei Triden-
iinae iinb Professio fidei Tridentina geworben , bie leitete ifl
offenbac falfd). @. 6^r. g. 9}loI)niEe'6 urfunbr. ©efcl). bec fo=
gen. Prof. fidei Trid. unb einiger anbern römifd^sfatf). ©lau«
benSbeJenntniffe. ©reiföroalb 1822.
3) 9Jad£) feiner gjiicffeljr auä Snfibrucf (§. 57. not. 8) lief ber Äaifec
ben ©efanbten ber beutfdjen ©rsbifd^öfe in SBien 30. 3ul. 1563 burd)
feine unb burd^ baierifd)e (SommifTarien bie 9^otf)itienbig!eit ber
©ejlattung beö Äeldb6 unb ber ^rieflerefje Oürftellen: nur Srier unb
©atä&urg ecnavtcn ftd| giinjiig für ben §it{&), alle aber gegen bie
'>Pvie(leref)e: bagegen fielen bie ©utad^ten ber SSifd^öfc «OJidiael
.g)elbtng üon S)?erfcburg, 3uliuö 9)fiug oon 9?aumburg, griebrid^
Staufea üon SGSien , Sf)rii!opf) üon SBienertfd^ S'Ieufiabt günftig für
bcibeg auö, f. ©djmibt'ö neuere ®efd> b. Seutfdjen SSb. 4, S3ud^
1, 6ap. 17. SSudjol^ ©efd). gerbinanb'ö VIII, 660. Ser
^apfl gewäijrte nur ben Äeld). gg ifl nur nod) fein SSreoe an
ben Sifd^. Suftuä f>flug o. 16. 2fpr. 1564 üorf)anben (in Literae
secreliores ferd. I. Imp. pro obtinenda Eucharistia sub utra-
que in graliam Maxim, II. Boh. Regis ann. 1560 missae ad
Pium IV., cum aliis Imc spectantibus e miiseo J. A. Schmi-
dii, Heimst. 1719. 4. p. 31. unb hdxawi b. le Plat VI, 321):
aus ben Ad. Consist. b. Raxjnald 1564 ??o. 35 er{)e[Iet, ha'^ inef)=
rercn 5Sifd)öfen (quibusdam Episcopis) baffelbe gewäi)rt würbe.
9?ämlid^ (nac^ je^em 23retie) facultas eligendi et deptiiandi ca-
tholicos sacerdotes, qui in provincia tua, decenti ordine scr-
vato, et omni ofTensione vitata, quae oiiri possit inter com-
municantes sub utraque, et sub una tantum specie, minislrare
574 Stierte ^criobc. 2(bf(^n. 1. «B. 1517—1648.
weltlidjQn ^{u6 IV. folgte ber ^ominicanei; ^iu§ V. (1566—
1572), in weUljem bie jlreng afcetifdje grommigfelt, bet
geijllicfjc |)ocf)mutf; unb bie ©röufamfeit feinet £)rben§ fic^
üerforpert ju t)aben fd;{en4). ?siit unerbittHcber ©trengc
wollte er an feinem .^ofe unb in ber Äird)e bie £)rbnun9
tt)ieberl)er|!ellen: in Stalien begann hie Snquififion mit neuem
(Jifev ii)re blutige 'ilxheit^), in ©panien üertilgte fie aüe
9?efie be§ ^roteflantiSmuä, in granfreid), ben S'^icberlQnben
unb in (5ng(anb unterljielten bie (Srmal)nungen be§ ^apfieö
ben :Sßurgerfrieg. Um audE) bie pdpIKidje ^errfd)aft iiber bie
tveltiid)e ^a(i)t geltenb gu macben, wollte ^iu§ V. bie SSuIIc
In coeua Domini überall üerfünbet unb beobadjtet wiffen
(1567): würbe aber bamit felbft in 9^eapel öon bem fonjl fo
beboten ?>l)ili)Jp II. äurüdpgewiefen ß). £>agegen würbe feine
possiiU illam ex devotionis fervore petentibus , dummodo ii,
qui illam petierint, cum s. Romana Ecclesia communionem
habeant, et cum caeteris in rebus fidem ejus doctrinamque
sequantur, tum hoc quoque confiieantur, — in sanctissimo
EucharJstiae Sacramento (am sub una, quam sub utraque
specie verum et integrum Christi corpus essej nee Romanam
Ecclesiam — errare, quae exceptis duntaxat sacerdotibus ce-
lebrantibus caeteros tarn clericos, quam laicos sub specie (an-
tum panis communicat (üßl. Sb. 2. Tibtl). 4. § 151. not. ff).
2)a6 faiferlid^e ßbict gur 2fugfii()run9 biefer Sonceffton ». 14. 3un.
1564 f. Literae secret. p. 35, unb bie Sefanntmad)ung, i»eld)e
ber SSifdjof oon &nxl b. LS. Sun. in ber ©tepf)an8Jtrd)e in SDBien
oerlaS, baf. p. 47. Ser «^erjog 3(lbred)t o. SSatern war inbeffen
in .©treitigfeiten mit feinem pvoteftantifi.i)en "Kbel gcrat^en (2C.
S3ud)ncr'ö ®efd^. ö. Saiern VII, 231), oerfünbete jene päpplidjc
(Srlaubntp gar nid)t, unb oerbot 1589 btc Steid^ung beS Äeld)ö
uöUig (®. 246).
4) SlanEe'S gürften u. JBoIfer II, 350.
5) 2(6t{;. I. §. 19. not. 40.
6) ^et. ©iannonc, (Sefd^. beö Äönigr. S^eapel mit Tixm. oon Se
«Bvet IV, 240.
Sf). III. 6. III. ^att). Ä. §. 58. ^apf!f!)um. 575
©vljcbimg be6 «^ffsogä üon gfoven^ 1569 jum @ro0|)er5O()e
üon Soöcrtiia anerkannt'); iinb e6 ßelang i()m, al§ ffd) bic
2!urfcn auf Zypern fcfljufclen begannen, ©panten unb SSes
nebig mit fictj ju einem ^ünbnifj"e ju t>ereini(jen, ireldieö ju
bem glorreichen ©iege bei ßepanto (7. £)ct. 1571) fii()rte 8).
S5on jenen SZormalfrfjriftcn erfcl)ienen unter ^tu§ V. ber
Catccliismus Romamis (1566) ^), ^ie firengc 2ü)omtnicaner;
ttjeofogie entl^altenb, imb i)u mit dng|l[ic!)er 9?ucffid;t auf bie
pdpfllicl)en 2(nfprüd;e reüibirten (iturgifdjen ©cfjriften , ^a$
Breviariuin ßomanum (1568), unb baö Missale Roma-
7) Thuamts Hb. 46.
8) Thuamis lib. 49 u. 50.
9) nod) 1564 unter ^iuä IV. unb untec bec 2(uffid)t beS Sarbu
nalö garlo aSorcomco öon biei Dominicanern (Leonardus Meri-
nus , Archiep. Lancianensis; Aegidius Foscararius, Ep. Muti-
nensis} Franc. Forerius auö Siffabon) unb Mutius Calinius,
Archiep. Jadrensis, abgefaßt, jreldjc me|)rcre ^uinanificn für bcn
©ti)l 5u ^ütfe nal)men: unter ^iu6 V. tnurbe 1566 berfelbe oon
einer neuen ©ommiffton oon S^eologen unb ßattniflten unter 23orfi|
beö (5arbina(ä ©irletuS reöibirt, unb er[d)ien (afeinifd) unb itaUä=
nifd), Ut. mit 'mxn ZxUl Calechismus ex decreto Concilii Tri-
dentini ad Parochos, Fii V. F. M. jussu editus. Romae apiid
Pallium R ajiidium 1566. fol. (gr tt)urbc olgbalb oUgemein an=
genommen, unb unaä|)Iigemal herausgegeben, u. a. in Sireitwolf
ei Kiener libri symb. Eccl. caih. l, 101. ^rreleitenb i|l bie oft
oorfommcnbe Benennung Catechism. Tridentinns. 3n bem fpätern
«Streite über bie ©nabe jwifd}en Sefuiten unb Dominicanern festen
bie (Srftern la^ 2(nfef)en beg röm. Äated)i6muö, alö eines SBerFcS
ber Dominicaner, fefjr fjerab, räugneten beffen 83erbinblid)Eeit für
bie Äird)e, unb festen if)m ben Äatecl)iSmuS beS ©aniffuS unb on=
bere entgegen, ©eitbcm fanf er in 2fnfe^en unb allgemeinem ®es
braud)e, f. gKarf)einecfe'6 d)ripl. ©pmbolif II, 116. Streitwolf
et Kiener T. I. Proleg. p. LH. ÄöUner'S ©i)mboltf ber
Uti). römifd)cn mvä)i ©. 166.
576 SSicvfc ^eviobe. ?fbfd)n. 1. «8. 1517—1648.
mim (1570) >o). ©re^oriua XIII. (1572 — 1585) U:
10) SeneS burc^ bie aSuUe Quod a nobis, 7. Id, Julii 1568, biefeS
bur(^ bie SSitlle Quo primum tempore, piid. Id. Julii 1570,
allen Äirrf)en »orgefdjrieben/ njeld)e nid)t nadjttjeifen fönnten, ba^
fie if)re SSreoiarien unb fOliffale mit ©eneljmigung teö römifd^en
®tu{)leS länger alö 200 Sal)re gebcaudjten. ®aö SSfCOiaviiim
iDurbe barauf oon neuem reoibirt unter 6temen6 VIII, 1602, unb
Urban VIII, 1631 j baä SJJifTale unter SlemenS VIII, 1604, unb
Urban VIII, 1634. 3ur (5l)arafterij!i!: 3" ben altern SSreoiarien
unb fOlifTalen j!anb in ber ßoUecte auf ^etri (Stul)lfeier 22. gebr.:
Deus, qui b. Petro Apostolo tuo coUatis clavibus regni coe-
lestis ligandi atque solvendi animas Pontificium tradidisti.
Sie Sieüifion firid^ animas weg,: ber ^apfi foUte nid)t bloS ©ee=
Icn binben unb löfen !önnen. 3n bem altern SO^iffate begann boö
©öangelium am 35ienötage in ber britten gaftenraod^e: In illo
tempore respiciens Jesus in discipulos, dixit Simoni Fetro:
si peccaverit in te frater tuus etc. — si te non audierit, die
Ecclesiae. ^ier würbe Simoni Petro gejlridjen: benn betrug
foUte ftd) nid)t on bie Ätrdje alä eine l)üf)ere Snftanj inenben.
ügl, ^ereira 2lb^anbl. ö. b. ?OJac^t ber S3ifd)öfe, überfe^'t granJf.
u. Seipäig 1773 ©. 211. Sn ber Octaoe bee gejüeö SS. Petri et
Pauli fanb fid^ im ^Breöiarium ein 2fbfd)nitt eineg Sermo Augu-
stini, in ifeldjem Matth. 16, 18 baf)in erFlärt würbe: tu es ergo
Petrus, et super hanc petram, quam confessus es, super hanc
petram, quam agnovisti, dicens: tu es Christus filius Dei
vivi, aedificabo Ecclesiam meam ; super rae aedificabo te,
non me super te. S)ic[er 2fbfd)nitt tnurbe geftridjen, [. E. Ri-
clierii defensio libelli de ecclesiastica et poliiica potestate
{Colon. 1701. 4.) /, 135. SßSie eö mit ber anbevweitigen (Sorgfalt
ber SReöiforen flanb, f. Guil. Lindani, 58ifci^. o. SJuremonbe, ora-
tio synodica 0. 3- 1570 (in ®d)ell;orn'6 @rgö|lid^teiten I,
341): Prodiit hoc anno novum Rom. Breviarium, nobis ad
unum Omnibus posthac ex Concilii Prov. Mechliniensis decreto
— legendum: quot Psalmos habet, Deus bone, quam mendis
plurirais contaminatos! quam foedis corruptelis depravatos!
quam denique a vera lectione discrepantes et aberrantes! —
Certe si quis S. D. N, Piura V. hac de re fideliter monuisset,
Z^. in. e. in. ^atl). ä. §. 58. ^opfltl^um. 577
gann mit größerem ßifer für tk @rvidj(ung tlKoIogifcljer
£ef)ran|!alten ju wirfen. Qv exxiä)UU felbfi bereu Diele in
diom ") unb in anbem ©täbten '2) für bie üon ber romi;
fd)en Äirdje getrennten ^axtden, unb trieb bie 5Bifd)6fe ernjl«
lidjer «n, bem tribentinifdjen S3efcl)IuUe gema^ ©eminarien
ju grunben '3). (Sdne Äarenberüerbefferung (1582) »4) n)urbc
nur in ber römifd[)cn ^ird)e angenommen. ©irtuö V.
(1585—1590) war ein tljatfrdftiger «DZann «5), tveldjer bie S5ans
btten vertilgte, Zdexhau unb (bewerbe beforberte, unb foffbare
S3auten in 9?om exxid)Uk, i)aUi ober mandje 9Je|le be6 2(l3
procui dubio eandem Verbo Dei, scribarum oscitaiuia et ty-
pographorum ignavia deformato, nee paucis locis deformato,
adhibuisset operam, quam suo D. Thomae Aquinati aliisve
castigatissime in lucem edendis admovisse dicitur. — In hac
novi Breviarii Rom. castigatione si S. Patri tarn fuissent dili-
gentes ac fideles referendarii , — quam solent esse Romae
oculati in BuUis accuratissime concipiendis, et afTabre omnium
ingenioriitn calliditate fingendis, immortalem ipsi quidein
■ peperissent gloriam.
11) für bie Ungarn (1584 mit bem CoUeg. German. üereinigt),
©ngtänber, @ctfd)en , SKuf)ammebanec unb Suben , "Ktmeniit,
gjfarontten, f. TiixQ. 3;f)einec'S @efd). b. gciffcl. aSilbungganfiats
ten, gJZatnj 1835, ©. 125.
12) tn SOZaitanb für ©djicetaer, in SSraunöbcrg, SSvögge^ gutba,
§)pern , üKabrib, SRontua, ?0?onS, ^rag, SRiga u. SGBilna/ fämmti
lid) unter Cettung ber Sefuitcn, Z^einet ®. 127.
13) Z^timt ©. 148 ff.
14) X>\it(t) bie SSuUe Jnter gravissimas 24. gebr. 1582 »erfönbet,
unb ben gürflen anbefo()Icn: mandamus, ut — nostrum hoc
Kalendarium et ipsi suscipiant, et a cunctis sibi subjectis po-
pulis religiöse suscipiendum, inviolateque observandum curent.
3e^n Sage foUten wegfallen, unb ber näd^fte 4. Oct. beöl)alb al5
14. Set. gejäljlt tüerben. SSower'ö >g)ifl. b. röm. ^^äpfte überf- t».
3. 3. s«ambad^ X, I, 241. sRanSe'ö gürften u. «öolfev II, 424.
15) Slanfe II, 437. Ueber bie S3iograpf)en biefeS ^opfteä Slanfe
IV, 317.
Riefelet' ö ÄirdjengeW. 3r Sb. 2te2(btf)I. 37
578 agierte ?)enobe. 2rbfd;n. 1. 95. 1517—1648.
tert()um§ ä^tjlorte. (5bcnfo ftellte er bie ^öpfilicl^en ginanjen
wicbev I}er, unb fammette einen (Staat§fcl)a^, gewann abei*
bie 9}?ittel ba^u burd) 2(emteröer!auf unb 2(n(et)en. £)a§
papfilid)e S3envaltun9ön)e[en orbncte er, inbcm er ju ben
t)or{)anbcncn fieben ßongregattonen nod^ ad)t , mei|lenä für
bie Siegierung be§ Äird)en|!aatg t)injufu3te iß), ^r fe^te ben
Äampf gegen ©ü'fabetf) oon ©nglanb unb bie Hugenotten in
%xanhdä) fort, unb i)attc t^a§ 93ergnugen, felbft bie ©ors
bonne, burci() bie Sigue be^errfdjt, ultramontane 5Befd)luffe
faJTen ju fe()en *'): bocl) war er flaatöHug genug, fid) burdf)
16) Surd^ bie SuUe hnmensa 11. A^a/. F^ör. 1587. (5ä waren I.
Congregatio pro s. Iiiquisilione (sancti Officii), 2. pro signa-
tura gratiae , 3. pro erectione Ecciesiarura et provisionibus
consistorialibus, 4. pro ubertate annonae Status ecclesiastici,
5. pro sacris ritibus et cereniöniis, 6. pro classe paranda et
servanda ad Status ecclesiastici defensionem, 7. pro indice
librorum prohibitorum , 8. pro executione et interpretatione
Conc. Tridentini, 9. pro Status ecclesiastici gravaminibus
siiblevandis, 10. pro Universitate Studii Romani, 11. pro
consultationibus Regularium, 12. pro consultationibus Episco-
porutn et aliorum Praelatorum, 13. pro viis, pontibus et aquis
curandis, 14. pro typographia Vaticana, 15. pro consultatio-
nibus negotiorum Status ecclesiastici.
17) Sie (Sorbonne erftärte, »on ben IG. S3e3irfeüorftef)ern üon 9)artä
befragt, 7. S<Jn. 1589,populumGalliaejurejurandofidei HenricoIII.
praestito solutum esse, et contra Regfim pro defensione reli-
gionis arma capi posse. ^wgteiii) befc^log fte, ut decretum ad
Pontificera mitteretur, isque rogaretur coliegii nomine, ut
^uctoritate sua iliud approbaret, £);c[eg Responsum tüurbc fo^
gleid) gebrucft (in b. Additions an Journal de Henry III, I,
317): inbeffen bemerft Thuanus Hb. 94. {ed. Francof. 1658, III,
258), bap e§ nur ba& SdBerE oon iüngcrn ganatifern gewcfen fei),
öon we(ct)em fid) bie altern fern9cl}altfn l)ätten, ipsumque adeo
Decanum — aliter sensisse, et valde juvenes a tam pernicioso
consilio in praesens temerario, apud posteros infamiae pleno
dehortatum esse, ac censuisse, ut res Integra ad Pontificem
^l). !ll. (5. III. ^atl). ^. §. 58. ^appt(;itm. 579
S5encb{(j gegen ^eüm'd) IV. milber flimmen ju (a{[cn, fo
l;efti(} tuicl; ©panien nnb bie ßiguc bagegen »iiften 's). Um
einen nod) unerlebigten S5efcf)Iup be§ tribentinifcl}cn ßoncilä
in ertreiterter gro^orfigcr ©eftalt auöjuful;ren^ giunbete er
tic Daticani[c|)e SudibrudPerei ^^) , unb (ie^ in berfclbcn tk
<Bc\)tiiaQinta (1587), unb nigbann bie lange eriuörtete
9?ormalau§gabe ber S5iilgata (1590) erfdjeincn 20), tie lel|;
reniitteretur. 9iad^bcm ficl^ tic SSefonnencrn äUfürföPsogen t)atten,
rouvben oon jenen ganatifern SRamcnö ber gccultät b. 4. gebr.,
5, •JCpi-., im 2(119. u. eept. 1589, unb 7. SKat 1590 älpnlidje SSe--
fd^lüffe gefaft (C. du Plessis d'/lrcjenire collectio judiciorum de
7tovis erroribus II, 483). Sie gacuUöt i)at 1. ^^f&r- 1717 biefel?
ben a\le unter au6fiif)i-li4)ec 25arlegun9 bei* bamaligen 23evf)ältntf]re
für unää)t evfiärt (d'Argentre II, 484).
18) S?anEc III, 204.
19) SBulIe Immensa (f. not. 16. n. 14): nuper — non mediocri
nostra impensa typographiam Vaticanam ereximus, nunc au-
tem pro rei et negotii gravitate infrascriptorum Cardinalium
Congregationem statuimus, qiiibus imponimus, ut sacra Eiblia
]atinae vulgatae , .graecae et hebraicae editionis, decrelales
epistolas, Conciiia gencralia, sanctorum praecipuorum Eccle-
siae Doctorum opera, caeteros denique libros, quibus fidei
catliolicae doctrina traditionesque ecclesiasticae coiitinentur et
explicantur, quam emendatissime curent imprimendos. Qaare
mandamus, ut vetustis manuscriptis, emendaMsque codicibus
adhibitiä, praesertim ex nobili et optimis libris referta Pon-
tificia Valicana bibliotheca, adjumento etiam , studio atque
opera doct-issimorum hominum ex oranibus christiani orbis
nationibus , — libros imprimendos accurate diligcnlerque
conferant et recognoscant, ut eorum editio, quantum fieri
poterit, integra atque incorrupta prodeat.
20) 3n ber üovanpeJjenben Sullc ()eigt eg : de apostolicae poteslatis
plenitudine statuimus ac declaramus, eam vulgatam — editio-
nero, quae pro autlienüca a Conc. Tridentino rect-pta est,
sine ulla dubilatione — censendam esse hanc ip»am, quam
nunc, proiit oplime fieri potuit, emendatam — evulgamu?.
37*
580 SSiectc ^ßinobe. 3(bfrf)n. I. §8. 1517—1648.
tere aber, wk fi'd) halt) fanb, in einer mit if)ren 2(nfpriidEjen
fo wenig ü&ereinfiimmenben, mangel{)aften ®ej!att, ba^ Öles
mens VIII. (1592—1605) jum allgemeinen 2(ergern{f[e eine
neue 2fug9abe tjeranjlalten mu^te 21). 9^act)bem |)einri4) IV.
35ec Sejct foU Eünftig nur nad) tieffc JCuSgabe gebrüht trerbcti/
unb Jeine Varianten am SRanbe fcaben. 2fUc bi^^cr gebtucfte
SSibeln, unb bie SSibeljlcUen in ben (tturgifd)en S3üd)ern foUcn na<i)
biefev 2(uäaabe geänbett rcfrben. Si quis autem typographus —
Eiblia — aliter quam jnxta hujusmodi exemplar, — eiiam
minima aliqua particula mutata, addita, vel detracta, aut ad
marginem, vel in textu adscripta, typis mandare, aut — ven-
dere — praesumpserit; is , — ultra amissionem omnium li-
brorum, et alias temporales arbitrio infligendas poenas, etiam
majoris excommunicationis senleniiam eo ipso incurret, a qua,
nisi in mortis aniculo constituius, ab alio, quam pro tempore
existente Romano Ponlifice absolvi non possit. SJJei)ec'6 Qie\<i).
b«t ©divifterflärung III, 196. 8. »an 65 pragmatifd^sfcit.
®efd). bcr SSutgata, Sübingen 1824, ®. 263.
21) Urtfjeil aSeUavmtnS an SUracnß VIII. (Voti degli — Cardi-
nali — nella causa della bealificazione del venerabile Servo
di Dio Card. Bellarmino , ed. 2. Ferrara 1762. p. 56 u. 62,
b. van @p ®. 290): Novit Beatitudo Vestra, cui se loiamque
Ecclesiam discrimini commiserit Sixtus V, dum juxla pro-
priae doctrinae sensus sacrorum Bibliorum emendationem ag-
gressus est; nee satis scio , an gravius unquam periculum
occurrerit. SSeUarmtn evjäfjlt in feiner ächten ©elbftbiograptjie
(in b. Voti degli Card. b. Dan ©^ ©. 291): Anno 1591. Cum
Gregorius XIV. cogitaret , quid agendum esset de Eibliis a
Sixto V. editis, in quibus erant permulta perperam mutata,
non deerant viri graves , qui censerent ea Biblia esse publice
prohibenda: sed N. (Bellarminus) coram Pontißce demonstra-
vit , Biblia illa non esse prohibenda, sed esse ita corrigenda,
ut salvo honore Sixti V. Pontificis Biblia illa emendata pro-
derentnr, quod fieret , si quam celerrime tollerentur, quae
male mutata erant, et Biblia recudereniur sub nomine ejusdem
• Sixti, et addita praefatione, qua significaretur , in prima
editione Sixti prae festinatione irrepsisse aliqua errata vel
Zf). III. 6. III. ^at^. ^. §. 56. ^ap|it(;um. 581
haB ViehcxQe\vid)t in granfreid; erlangt \)attc unb fatl)Dl\\cl)
geworben wax, unb al§ bie gaUicanifd)en ©runbfa^c, üor^
^fißlidf) üon^etru§ ^it^6u§ (?)arIamentäabt)ocat, bann
©eneralprocurator f 1596) oert(;eibigt 22), fic{) gegen bie 8i;
typographoruni , vel aliorum incuria. Sliefcr 5lBeg Jüurbc citu
gefd^lagen, bte (St]ctini[d)e SSulgota etJiöejogen, fo ba^ ftc je^t ju
ben größten ©cltenf)eiten gcpct, unb bie neue ©(ementinifclje,
»eld^e in met)t alö 2000 ©teilen oon jener ahxviä), tüurbe unter
bem Sitel : Biblia sacra Vulgatae editionis, Sixti V. V. M.
jussu recognila atque edita , ex typogr. Apost. Vat. 1592. fol.
bie neue S^ormalauägabe. Sellarmin aber mußte bie SSorrebe [cJ^reis
ben, unb in berfelben bie oon it)m angegebene Söge auöfüfjrcn,
was [pöter bei feiner SSeatification umftänblid) jur ©prad^e tarn.
3n ber ooran(let)enben SSuKe befa()l Stcmenö "VIII. jnjar Quä) vm
ter gleid)er Xnbro^ung wie ©irtuS V, bie ffiulgata Jünftig nad^
tiefer 3fu6gabe ju brutfen, gebot aber nid^t bie STenberung bor
SSibeljleUcn in ben 9litualbiid)ern , unb unterfagtc niij^t alle SOiar;
ginalien, cf. Thomae James bellum papale , s. concordia dis-
cors Sixti V. et Clemenlis VIII. circa Hieronymianatn editio-
netn, Lond. 1604. 4. SJJcper u. »an (5ß a. a. O. 25ie Qic
mentinifd^e SJulgata erfd^ten 1593 lieber mit neuen Serteöabiueis
d^ungen, bann aud^ 1598; alle brei 2Cuögaben finb ooli 21)rucEfe()?
ler, f. »an @ß ©. 366.
22) Les libertez de VEglise Gallicane par M. Pierre Pithou,
Avocat. 1594. bi\te\)t auö 83 Articles. Sie wid^tigften finb: Art.
4: La premiere (maxime) est, que les Papes ne peuvent rien
Commander ny ordonner, soit en general ou en particulier
de ce qui concerne les choses temporelles es pays et terres
de i'obeiäsance et souverainete du ßoi tres-chrestien : et s'ils
y commandent ou staluent quelque chose, les Sujets du Roi,
encore qu'ils fussent Clercs, ne sont tenus leur obeir pour ce
regard. Art. 5 et 6: La seconde, qu'encore que le Pape
soit reconnu pour suzerain es choses spirituelles: toutesfois
en France Ja puissance absolue et infinie n'a point lieu, mais
est retenue et bornee par les canons et regles des anciens
Conciles de l'Eglise receus en ce Royaume. Et in hoc maxime
consistit libertas Ecclesiae GalHcanae. Art. 40: De la se-
582 ^mti 5)cnobe. 2(bfcf)n. 1. S$. 1517—1648.
conde maxime depend ce que l'Egüse Gailicane a tou jours
tenii; que, corabien que par la regle ecclesiastique, ou
(comme dit s. Cyrille ecrivant au Pape Celestin) par l'anci-
enne coiistume de toutes les Eglises, les Conciles generaux
ne se doivent assembler ni tenir sans le Pape clave non er-
rante , reconneu pour chef et premier de toute l'Eglise mili-
tante, et pere commun de tous Chretiens, et qu'il ne s'y
doive rien conclure ni arresler sans lui et sans son autorite,
toutesfois il n'est estime estre pardessus le Concile universeJ,
mais tenu aux decrels et arrests d'icelui , comme aux com-
mendemens de l'Eglise, espouse de nostre Seigneur J. Chr.,
laquelle est principalement reprcsentee par teile assemblee.
Art.'il: Aussi l'Eglise Gailicane n'a pas receu indifferemment
tous canons et epistres decretales, se tenant principalement
ä ce qui est conteiiu en l'ancienne collection appellee Corpus
canonum (S3b. 2. 2(6t^. 1. §. 7. not. 21), mesmes pour le regard
des epistres decretales jusques au Pape Gregoire II. Art. 44:
Bulles ou lettres apostoliques de ciiation executoriales, ful-
ininatoires ou autres , ne s'executent en France sans Pareatis
du Roi ou de ses officiers: et l'execution, qui s'en peut faire
par le lai apres la permission, se fait par juge royal ordi-
naire de l'autorite du Roi, et non auctoritate aposiolica.
Art. 15 : Or pour la conservaiion de ces libertez et Privileges
(que nos Rois tres- Chresiiens , qui portent la couronne de
franchise sur tous autres, jurent solemnellement ä leur sacre
et couronnement de garder et faire garder inviolables) se
peuvent remarquer plusieurs et divers moyens sagement prati-
quez par nos ancestres, selon les occurrences et les tenips.
Art. 76: Premierement par Conferences amiables avec le sainct
Pere. — Art. 77. Secondement, observant soigneusement,
que toutes bulles et expeditions venant de cour de Rome fus-
sent visilees, pour s<;avoir si en icelies y avtfit aucune chose,
qui portast prejudice, en quelque maniere que ce fust, aux
droits et libertez de l'Eglise Gailicane, et k l'autorite du
Roi. — Art. 78. Tiercement, par appellations interjeltees
au futur Concile. — Art. 79. Quartement, par appellations
precises comme d'abus, que nos peres ont dit eslre quand
il y a eutreprise de Jurisdiction, ou attentat contre les saincts
Z\). III. 6. III. ^atl). Ä. §. 58. ?)apf!tl;um. 583
guc wieter geltent mad;tcn23); fo fai)e fid) 6(emcn§ VIII.
Dcranla^t, jenen Äüni^/ obgleid; bcrfelbe relapsus war, Dom
äSannc 311 l6fen (1595)24). ^cinricl)§ IV. SScijlant» fe^te
barauf ücn ^a\>^ in ben <Stant, gerrara aB l)cimöefaüeneö
deciels ei canoiis receus en ce Royaunie , droits, fiaiicliiscs,
liberlez et Privileges de l'Eglise Gallicane, concordais, cdits
et ordoniiances du Roi, arrests de son Parlement : bref, con-
tre ce qui est non seulement de droict commun, diviii oii
iiaturel, mais aussi des prerogatives de ce Royaunie, et de
I'Eglise d'icelui. Art. 80. Lequel remede est reciproquement
commun aux Ecclesiastiques pour la conservation de leur au-
toiile et Jurisdiction: si que le Promoteur, ou autre ayant
interest , peut ausbi appeller comme d'abus de l'entreprise ou
attentat fait par le Juge lai, sur ce qui lui appartient.
Art. 81. Et est encore tres-remarquable la singuliere pru-
dence de nos majeurs, en ce que telles appellations se jiigent
non par personnes pures laies seulement, mais par la grande
chambre du Parlement, qui est le lici et siege de justice du
Royaume, composee de nombre egal de personnes (ant eccle-
siastiques que non ecclesiastiques, mesmes pour les personnes
des Pairs de la couronne.
23) Snbem bie Uniüevfttät ^ariö tcni Äönige ^einrid) IV. 22. 3fpf.
1594 ben 6tb leitete/ evflärte [ie {du Plessts d'Argentre II,
506), quod dictus Henricus est legitimus et verus Rex, Do-
minus naturalis et haeres dictorura regnorum Franciae et
Navarrae secundum leges fundamentales ipsorum, eique obe-
dientia ab omnibus subditis dictorum regnorum et incolis
praestanda est sponte et libere prout a Deo imperatum est,
eliamsi hostes regni et factiosi homines usque hodie obstite-
rint eum admitti a sanctissima sede et agnosci tanquam ülium
bene meritura et primogenitum s. matris nostrae catholicae
quamvis per eum non steterit, neque stet, ut notorietate
facti pcrmanentis palam fit omnibus: et cum nulla, ut inquit
D. Paulus, potesias sit, nisi a Deo, idcirco qui potestati
ejus resistunt, Dei Ordination! resistunt, et sibi damnationem
acquirunt.
24) «Ronte III, 251.
584 agierte ^erioDe. 2rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.'
ße^n einjujieljen (1598) ^s): bafür mupte tiefer aber ba^ \f)m
fo unangenehme ©biet oon 9^anfeg ertrögen, unb bie ^^c beä
Äonigä für nirf)ttg erflaren (1599)26). ^auluä V. fieoS—
1621), ein jlarrer Äanonif!, wollte md) jlrengem ^ecretalen^
reifte ben Eingriffen ber tt^eltlicben ?Kad?t in firdjlidje 2)in9C
ein Qnte madjen, ungead)tet ®regoriu6 XIII. erj! 1572 \iä)
t)on ber ©cfjraeij^ entfrfjieben t)atU juriicfweifen laffen muffen,
öB er ber ttjeUIidjen .Öbrigfeit t>k ßriminarjujiiä über Äleri;
?er jireitig gemacbt f)atU 27). s^ie meiffen italidnifd)en
<Btaaien gingen biird) 9^acbgiebigfeit bem ©treite au§ bem
Söege23): SSenebig aber, tt)eld;e§ burcb manche Eingriffe unb
2(nfprucbe SKomä gereijt war, wiberf^anb entfd)ieben, alä ber
^ap\l ii)m jene (5riminaliujti§ entreißen, unb hk ©efe^e ges
gen a5ermel;rung ber liegenben S5eft|ungen ber Äird?e abge*
fcbafft wiffen woUte 29) (5g entwicfelte ffd) ein Äampf , in
wetcbem auf ber einen (BeiU tk ganjc mittelaUerigc Sbee
ber Äircbe unb beö ^apj!tbum§, befonberS oon ben Sefuiten,
unb an beren (Spi^e »on Slobert 58eHarminu§, geltenb
gemacht, auf ber anbern <Bdte ber moberne <Btaat unb U^m
SRecbte, befonberö üon bem gropen 2(nwattc ber 9?e^3ublif,
^aur <5arpi, üert{)eibigt würben, ^er ^ap\l fd^ritt mit
25) SRanfe III, 268.
26) Thuanus IIb. 125.
27) >Dec ^apfl {jatte bie ©tabt ßusern mit bem Sänne UUo>t; fuMU
bie^ abec fpcitet in Mrebe, ^etöetia VIII, 62. 2. ©nell'ö
@efrf). b. etnfö^rung bec STluntiatur in ber ©d^weij, SBoben 1847,
©. XVIII.
28) SRan!e III, 326.
29) Interdicti Veneti historia, de motu Jlaliae sub initia Pontifi-
catus Fault V. commentarius , auct. Paulo Sarpio, recens ex
italico conversus, Cantabrig. 1726. U. 4. Controversiae me-
morabilis inter Paulum V. P. M. et Venetos acta et scripta
varia, summa fide ex italico in lai. sermonem conversa. In
Villa San Vincentiana (®enf?) 1607. 3?an!e III, 328.
Sf). III. (S. III. Stat\). Ä. §. 58. ^Qpi!t{)um. 585
S3ann unb unterbiet oor CKpx. 1606): aber ^k üenetianifc(?e
®eif!(id;feit naljm feine Olücffidjt baraufso); bie Sefuiten,
30) 25et ©oge giebt in f. ©d)reiben an bie ©eiftlidjfett o. 6. SOiai
1606 {Acta et scripta p. 14) bie beibfn @runbfä|e an, auf
welchen bie SJepubliE unb «brc SSertfjeibiger fletö betjoriten: tran-
quillitatem ac quietem dominii nostro regimini a Deo com-
missi servare tenemur, et auctoritaiem Priricipis, neminem
superiorcm in temporalibus sub divina majestate agnoscentis,
tueri debemus; unb: praedictum Breve non modo ut injustum,
indebilunique, verumetiam uti nullum , nulliusque roboris,
aut momenti , nobis sabeneum (sabbione , ©anb) esse non du-
bi(amus , atque i(a invalidtim, irritum, et fulminatum illegi-
time, et de facto, nuUoque juris ordine servato, ut ea remedia
adhibenda non duxerimus, quibus majores nosiri et alii sa-
premi Principes usi sunt cum Pontificibus, qui potestatis a
Deo sibi in aedificationem traditae limites ac modos egressi
fuerunt. SDagegen bef)aupteten bie fRömn, g. 33. Bellarmin,
responsio ad libellum Doctoris theologi (/. c. II. 109): In Cle-
ricos Principes saeculares potestatem non habent, cum ad
minus jure humano sint exempti , sententia omnium auctorum
catholicoruni, licet etiam exempti sint jure divino, ut inferius
dicemus. — Nulla potestas est Principis ullius christiani,
quae potestali Vicarii Christi aliquo modo subjecta non sit,
cum Yicarius Christi sit pastor universalis, caput omnium
Cbristianorum, sive Principes ii , sive privati sint. 2)er
Doctor theologus ^atte behauptet: Sunt igitur omnes Ecclesi-
asiici et Saeculares jure divino subjecti Principibus saeculari-
bus: omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. —
Omnis potestas a Deo est: unde Reges et Principes saeculares
a Davide Propheta Dii nominantur. S)arauf S3eUarminu§
p. 121: Si contrarium concluderetur, nempe: non sunt igitur
^cclesiastici nee Saeculares de ' jure divino subjecti Principi
saeculari, sed Saeculares solum de jure humano, Ecclesiastici
vero nullo, optime ex praemissis deduceretur haec conclusio :
demonstravimus enim, Principes superiores evasisse hnjus
vel illius populi jure humano , non divino. 2Cuf ben @ä^ beö
Doctor theologus: Auctoritas promissa a Christo Salvatore
586 SSierte ?)eviot)e. 3rbfd;n. 1. 35. 1517—1648.
Zl)satimv unb Gapujtner, iueld^e eö wollten, mußten baS
®ehkt ber Slepublif üerlaffcn. 2)er (Streit würbe burd)
gran!reid)ö SSermittlung ba^in beenbigt (1607), ba^ SSenebig
bem Zapfte burd) einige S^adjgiebigfeit entgegenfam, unges
üä)Ut eS ft'd? entfd)iebcn feine SJed^te öorbef)ie(t. (Sine 2(bfo;
lution üon ben in ficb nichtigen ßenfuren wollte bie Stepubli!
anfangs gar nid}t annclimen, unb Ik^ fte fi'cb bann nur in
einer jweibeutigen gorm gefallen ^i). ^n biefem Äam:pfe war
nostro S. Petro sub metaphora clavium mere est spiritualis,
enütbert SSellarminuö p. 142: Adeo in diminuenda Pontifi-
cis dignitate hie auctor proficit, ut sit suspectus credere, tan-
tum Ponlificem esse simplicem aliquem sacerdotcm el Paro-
chum, aut nullam plane jurisdiclioncm habere, nihilque aliud
posse , quam ad observantiatn legis divinae adhortari , quod
concionaioris oiiiciuni est, baptizare, confessiones excipere,
quod Parochorum est, qua in re videtur renovare velle hae-
resin Waldensium, Marsilii de Padua, et Joannls Huss, quam
hac aeiate omnes moderni baeretici amplectuntur.
31) 2)er franj. Untei-fjänbler Card, de Joyeuse erfd^ien im (Senate
mit bem päpftl. ßegaten, unb [agte (P. Sarpii interdicti Veneli
hist. p. 219): Gaudeo venisse hunc felicissimum diem, mihi-
que imprimis exoptatum , in quo Serenitati vestrae dico, cen-
suras omnes sublatas esse, sicut re ipsa et effectu sublatae
sunt. p. 220: Post prandium illius diei sparsus est rumor,
mane in Collegio datam a Cardinale absolutionem. Id publici
honoris zelo ductis admodum displicuit. — Verum cito de-
posita est omnis solicitudo: nam perquirendo repertum est,
iamam illam a Gallis sparsam, qui dicerent, cum omnes Col-
legii Senatores in suis locis consisterent , expectantes, ut
fieri solet, donec Dux resideret p.rior, ut et ipsi postea con-
siderent, Cardinalem sub epomide signum crucis fecisse. Id
ubi intellectum luit, solicitudo illa in hilaritudinem potius
vertit. — Satis est, interdictum ne tantillum quidem obser-
vatum fuisse, et Senatum nedum absolutionem, sed ei quam-
cunque caeremoniam, quae illius speciem prae se ferret,
recusasse.
Zi), III. e. III. Mail). Ä\ §. 58. ^ap\tt\)\xm, 587
tie \XnmbQUd)feit beuflicl) geworben, bie alten ^apjlUcljen
Zu\pxi\ö)c nocl; ju erneuern : bciä ^ai)f?t()um mupte fid;
fortan begnügen ber n)eltlicl;en 5D?acl;t gegenüber ben (Scljein
unb bte äuperc @()re §u bew)a()ren: eö muptc bie 9?egierungen
auf feiner ^dk ju bel)alten fudtjen, jeben ^amp^ mit benfel^
ben aber üermeiben. Sn granfreid) benahm fid) jwar nad[)
.^einricH IV. Sobe (1610) bie üormunbfcf)aftlicbe ^Regierung
ber Äoniginn SBittwe fe^r nacbfic|)tig gegen pap|Uicl)e lim
ttia^ungen32), unb jlellte fid) fogar gegen ben eifrigen S5er=
tf)eibiger ber gaUicanifdjen Äircfjenfreifjeit @bmunb 9t id) er 33)
32) ®o U)at ber «pof auf bte 23oi"ftcUung beS ^luntiuS bem S5erfa^;
ren beö »Parlaments gegen Bellarmini tract. de poteslaie Summi
Pontificis 1610 (d'Argentre II, I, 19. 35) unb gegen Franc.
Suarez defensio fidei catholicae 1614 (/. c. p. 86) (Sin{)alt.
SStete S5i[d)8fe waren burd^ i'\i unter >^etnvtct) IV. t)äufigen Ap-
pellations comme d'abus auf baS Parlament aufgebradjt, unb
{)oiTten fid) burd^ Srgreifen ber pcipfiltd)en ?)artei öon ber »eltlts
(^en Sprannei ju befreien.
33) ©in greunb ©arpi'ö, weld^er audf) in bem 8Senetionifd)en ©treite
SSeüarmtnS Eingriffe auf ©crfon burd^ feine Apologia pro Jo.
Gersonio (fpäter überarbeitet, Lugd. Bat. 1676. 4.) beantwortete,
unb feit 1608 ©i)nbicuö ber ©orbonne, ben fid) wieber cinbrängen?
ben Sefutten überall Sßtberftanb leitete. "KU bie 2)ütninicanfr auf
iltrem ©eneralcapitel in "Paria 1611 u. 2(. aud) bie Sl)efcn ^ur
sDiöputation aufjlellten: I. Romanum Pontificem in fide et rao-
ribus errare non posse ; 2. In nullo casu Concilium esse supra
Papam; 3. Ad Papam pertinere dubia decidenda Concilio
proponere, decisa confirmare vel infirmare, partibus Silentium
peipetuum imponerc, üerbot 9tid)er alö ©pnbtcuS biefe 35iöputas
tion: bie £)ominicaner erklärten, se istas condusiones non (an-
quam de tide, sed velut problematicas proposuisse: bie gaUi?
canifd^en Sl)fologen beljauptcten girar, Ecciesiam Gallicanam a
temporibus Constaniiensis Synodi contrariam sen(entiam velut
de fide semper propugnasse: tnbeffen ber gegenwärtige SfZuntiuö
erlaubte bie Sigputation (f. baä ^rotocoU über ben SSorgang b.
d'Argcutre 11, II, 45). Se^t fd)rieb 5«id)er ben Libdlus de cc-
588 SSiertc ?)eviobe. 2(bfc()n. 1. S5. 1517—1648.
ouf bi'e «Seite ber Ultramontanen: inbeffen üon bem ^arfa?
clesiastica cl polilica poteslale 1811 (oft gebrurft, u. o. Colon.
1660. 4.)/ in welchem folgenbe ©a|e oufgefteUt unb auggefii^rt
würben: Cap. 1: Jurisdiclio ecclesiastica primario ac essentia-
liter Ecclesiae ; Romano autem Pontifici atque aliis Episcopis
ministerialiter tantum, sicut facultas videndi oculo convenit.
cap. 2: Christus immediate et per se claves sive jurisdiclio-
nem ordini hierarchico contulit per immediatam et realem
missionetn omniuin Apostolorum atque discipulorum. cap. 3:
Ecciesia est politia monarchica, ad finem supernaturalern spi-
ritualem instituta, regimine aristocralico, quod omnium Opti-
mum et naturae couvenientissimum est, temperata a summe
animarum pastore Domino nostro, qui Rex est, Monarcha,
Dominus absolntus, — et caput essentiale Ecclesiae, cap. 4:
D. Petrus est solummodo dispensator et caput ministeriale.
cap. 5: In Ecciesia Status a regimine distinguitur: nam Sta-
tus monarchicus est ad unitatem atque ordinem vindicandum,
necnon ad efficacem executionem canonum: regimen vero ari-
stocraticum propter salutare consilium, infallibilem providen-
tiam , et constitutiones canonum: Ecciesia enim canone, non
absoluta potestate regitur. cap. 6: Infallibilis potestas decer-
nendi aut constituendi canones toti Ecclesiae, quae est co-
lumna et firmamentum veritatis, non uni et soli Petro compe-
tit: idque praxi Ecclesiae comprobatur. cap. 11: Cum Eccie-
sia neque territorium, neque jus gladii habeat a Christo, et
ad finem supernaturalem tantum instituta sit de mediis neces-
sariis ad beatitudinem, suasive tantum et directivc, non
coactive poenas temporales irrogando, judicat. cap. 12: Prin-
ceps politicus, ut Dominus reipublicae ac territorii, vindex
est atque protector legis divinae, naturalis et canonicae:
quare in eum finem leges figere, et gladium distringere potest.
cap. 13: Princeps politicus, ut Ecclesiae protector, et vindex
canonum, judex est legitimus appellationum, quas ab abusu
vocant: et hinc Ecclesiae Gallicanae libertates originem
sumpserunt. cap. 15: In Concilio generali congregato Papa
habetur caput quoad verbi divini praedicationem , administra-
tioncm sacramentorum, et executionem canonum: minime vero
Z^. III. (5. in. ^ati). Ä. §. 58. ^apf}tf;um. 589
mmtc unb einem gropen Z^dk t)e6 ÄleruS würbe ber ©aUis
quoad directionem, et potestatem coerciüvam in totum Conci-
lium. Saä waren aUerbingS bte 65runbfä^e bet gaUicantfd^en
Äird)e: man t)atte in Siom btcfelben in bec ^rajctS bicfer Äirdje
äwar notfjgebntngcn gcbulbet: 9?id)er VüoIUe fte aber Ql6 bte ©runb^
fä^e ber gefammten Äird^enoerfaffung, unb alS de fide gcUenb
mad)en, rconad) bie entgegenftefjenben ultramontanen ©ä|e ju Jte^c=
reien würben. "Kn ber iSp!|e ber (Segcnpartet j!anb ber ßarbinal
unb ^rjO. 0. ©eng bu ^erron: bie ^rooincialfpnoben ü, ©enS unb
2({f 1612 oerbammten bie ®d)rift/ L. Oudespun Concilia 7iovis-
sima Galliae, Paris. 1646. fol. p. 623. 3Cuf betrieb biefer ^au
Ux mu^te fRiä)n i>a€ ©i)nbicat nieberlegen 1612 {d'Argenlre II,
II, 59). (gr blieb ftanb^aft/ unb fd^rieb Defensio libelli de ec-
cles. et polit. potestaie (»tebergcbr. T. I. Colon. I72I , 7. //.
Paris. 1721. 4.): aber feine ©egner fiempelten Richerismus unb
Richeristae ju Äe^ernamen. La vie d'Edmond Richer, Doc-
ieur de Sorbonne, par feu Adrien Baillet, a Liege 1714. 2n
ber AssembUe generale des trois etats 1614 trug ber tiers-etat
barauf an, alö ©runbgefe^ beä Staates feftjufteUen {Des etats ge-
neraux et auires assemblees nationales T. XVI, ä la Haye
1789, p. 285), que comme le roi est reconnu souverain en
son etat, ne tenant sa couronne que de Oieu eeul, il n'y a
puissance en terre, quelle qu'elle soit , spirituelle ou (empo-
reile, qui ait aucun droit sur son royaume, pour en priver
les personnes sacrees de nos rois, ni dispenser ou absoudre
leurs Sujets de la fidelite et obeissance qu'ils lui doivent,
pour quelque cause ou pretexte que ce soit. 2)iep foUten alle
geiftlic^e unb rceltlici^e Jtngeftellte befd^wören. dagegen l'opinion
contraire, meme qu'il soit loisible de tuer ou deposer uos
rois, s'elever et rebeller contre eux, foUte für oerbammlid^ unb
majeftätäüerbred^erifd^ erklärt werben, unb wenn fte öon einem
(Seiftlid^en geäußert werbe, fo foUten bie ©lieber beffelben OrbenS
öerpf(id)tet fepn, if)m entfc^ieben ju wiberfpred^en snr peine d'etre
punis de m^me peine que dessus, comme fauteurs des ennemis
de cet etat. Siefem ©efe^entwurfe wiberfprad) ber (Sarbinal \i\x
Perron an ber ©pi^e beS ÄlcruS in ixoti langen Sieben, /. c.
XF/, //, 91. u. 112, Dgl. p. 125: Quant ä la deposition des
590 Stierte ^eriobe. 2Cbfd;n. 1. SS. 1517—1648.
cani'gmue feflge^altcn. ©regoriua XV. (1621 — 1623)
rois, — je dirai ce qui est de la croyance de l'eglise, que
ce point est problematique et l'a toujours ete en theologie,
qui ne peut etre comprise sous les loix politiques. — Qu'eii
la France cette question a e(e toujours tenue problematique
et appeliaiit questions problematiques , contre lesquelles de
part et d'autre il n'y a decision de l'ecriture, de l'eglise, ni
aucun anatheme, comme en philosophie iious disons une opi-
nion et question probable, pour laquelle il n'y a demonstra-
tion necessaire. — Si en France la negative est tenue, l'af-
firmative se tient par les quatre parts de la chretiente (näm=
lid) mä) p. 94 in ©pantcn, Stalten, S)eutfd[)lanb, ^olen unb
(Sc^n)eben)i pour cela ni les uns ni les autres ne sont excom-
munies et prives de la communion de l'eglise, n'etant jusqu'ici
intervenu sur teile question aucun concile universel. S)abet
bereifet er aber ausfüfjrltd^ p. 95 u. 126, ba^ bte 2(fftrmatioe i>a^
SKeifte füc fii^ ^abe, unb in alten 3eiten aud) in gronfreid) ange;
nommen fei), p. 129: Je ne tiens neanmoins cette question ni
affirmativement ni negativement, je la propose comme proble-
matique et tiens la negative polilique. — Je soutiens, qu'il
n'est raisonnable en ce siecle de traiter la question et de
faire un point de fei sur cet article, pour amener des guer-
res civiles et mettre un sctiisme en Tegiise. 5Baö bte SSefiim;
mung über ben Äönigämorb betreffe, fo fönne ein n)eltltd)eä ®efe|
ben Äöntg nidjt fd^ii^en, fonbern nur ein firdjlic^fö: p. 125: mais
ces loix, qui vont au spirituel et aux consciences, ne se
peuvent faire que par ceux, qui en ont le pouvoir en un
concile general , et l'autorite de l'eglise gallicane ne peut
decider ces choses. SJZit bec neuen SSerfünbigung beö Softni^er
58efd^tuf[eS (Sb. 2. 2(btf). 3. §. 118. not. 8) rcerbe bte i^aiiC i)ir\:
tanglid^ erlebigt. DoS Parlament erflorte jrcar p. 108 , ba^ jene
raaximes fein^Sroegeö problematiques fci)cn, unb brad^te me()rere
barauf bejüglidje oon if)m erlaffene arrets in (Erinnerung (p. 110):
aud} bcr ^räfibent beö tiers-etat 9]^iron erwtbertc bem Sarbinalc
in einer fräfttgen Siebe ;'. 146: inbeffen bte üormunbfd^aftlid)e
^Regierung beenbigte bie ©act)e burd^ hai !öntgl. SSerbot o. 6. San.
161.5 biefe S3eratt)ung fortjufelen (p. 175). 35fr ?)apfl belobte ben
^l). III. (5.m. ^aÜ). Ä. §. 58. ?)apf!f(;um. 591
Qöb bem donctaüe feine ie^igc ®eftalt34)^ nnb errld;tete bie
Äleniö dd. 31. Sein. 1615 »coen feincä SBibn-ftanbfö gegen ben
excessus audaciae, qua nonnuili publico conventn istic IV.
Non. Jan. habito violare sacrosanctam auctoritatem apostoli-
cae Sedis conati sunt (XVII, 37). 9Bäf)renb biefer 3eit tvurbe
oon bem ÄteruS aud) »tel über bie 2Cnna{)me beä ^oncilö o. Sri;
bent üerf)aiibelt (le Fiat Monum. ad hist. Conc. Trid. spectant.
VlI, 1, 284), unb bei- ^apfl ermunterte if)n dd. 31. San. 1615
(p. 293) btefelbe ju betreiben. S)a ber tiers-eiat lütberfpracl) (jp.
29ß), fo Eonnte fein aUgemetfter ©tänbebefcl)Iu^ gefaxt Jüerben:
ie^t bek^roß ber Äterug 19. ?mai u. 17. Sut. (p. .301), i,(x% ^oncit
auf ^rooincials u. ®iöcefanfi)noben annel)men ju (äffen: inbeffen
biefer SSefc^lug lüurbe üom .Äöntge nid^t genefjmtgt (p. 314). ©in
Seifpiel, wie fef)r ber franäöfifd^e Äleruä ftd^ in biefer 3fit ju eis
ncr übertriebenen ©ctiä^ung ber päpftlicl^en 50?ad)t neigte, giebt hU
Episi. Cleri Gallicani Lutetiae congregati ad Urbanum VIII.
P. M. dd. Id. Oct. 1625 (Odespun Conc. novissima Galliae
p. 715): Is nempe e? , ex cujus ore mortalibus divinae volnn-
tatis decreta pronunciantur ; cujus dignilas tanlae felicitatis
est, ut nee periculum vereri debeat, nee incrementum sperare
possit. Quidquid enim magnitudinis vastitas Orbis amplecti,
quidquid potestatis coeli favor impertiri potuit, id in unius
societatem compendii sacrosancta Pontificum majestas inclusit.
Nutu suo coelum reserat, Taenarum juss« recludit, universita-
tem religione complectitur, et ubique , quo nihil majus me-
liusve terris datum est, Dei praepotentis vices gerit. Magna
quidem sunt haec, et ob hoc unum circumscripta, quod ulte-
rius protendi non possint. Snbeffen ^at ber franj. Äleruö bod)
nid)t bag 9ied)t beS ^apfteS Äönige abjufe^en, unb beffen Unfehlbar?
feit unumwunben ju behaupten gewagt, )tJie bieß gewöJ^nlidtj angcs
geben wirb.
34) S5urc^ bie SSuUe Aeterni Patris Filius ü. 15. Nov. 1621 : Sta-
tuimus, — in posterum electionem Romani Pontificis fieri
aliter non posse, quam in Conclavi, et eo cjauso, ac post ce-
lebratum in eo prima die sacrosanctum Missae solitum sacrifi-
cium , cui Cardinales interesse, et in eo communicare consiie-
verunl, ac (l) per secreta schedularum suffragia duarum ex
592 «Bierfc ^mobe. ?{&[#. I. 85. 1517—1648.
Congregatio de fide cathoUca propagauda 35^ ^ wdÖ)ex Ux*
bönu§ VIII. (1623—1644) in t)cm Collegium de Propa-
ganda fide, ober Collegium Urbani ein \X)iö)tiQe^ ^ulfSs
mittel Qah (1627) 36). Urban6 ?)ontificat i|l jtrar i)üxä) bic
le^te Sf?ebaction ber S5uUe in coena Domini (1627)37), unb
tribus partibus Cärdinalium in Conclavi praesentium, praeter-
i quam si (2) omnes et singuli Cardinales similiter in Conclavi
praesentes, nemine dissentiente, aliquibus ex eorundem CoU
legio Cärdinalium committerent eligendi potestatetn, ut vice
omnium Ecclesiae catholicae providerent de pastore: aut (3)
nisi communitei ab omnibus et singulis Cardinalibus, qui ili-
dem in Conclavi praesentes erunt, nemine pariter dissentiente,
quasi per inspirationem , nullo praecedente de persona spe-
ciali tractatu, per verbum, eiigo, intelligibili voce prolatum,
aut scripto, si voce fieri non potuerit, expressum, fuerit ce-
lebrata. 2rtfo per viam scrutinii, sive cornproniissi , sive in-
spirationis,
35) Surc^ bte SSuUe Inscrutabili 0. 22. Sun. 1622. ©ö »erben
mehrere Sarbinäte adhibitis etiam aliquot Romanae Curiae Prae-
latis, et Religiosis viris, ac Secretario bamit beauftragt, ut
omnia et singula negotia ad fidem in universo mundo propa-
gandam pertinentia cognoscant, et tractent, et graviora, quae
— tractaverint, ad Nos referant, alia vero per se ipsos deci-
dant, et expediant pro eorum prudentia; Missionibus omnibus
ad praedicandum et docendum Evangelium et catholicam
doctrinam supcrintendant , ministros necessarios constituant et
mutent. Sie ^ropaganba, il)re ^roüinsen unb il)r Stccljt, mit bes
fonberer sRüdficfjt auf 25eutfd)tQnb bargepeUt üon D. O. SDicjcr.
Sf). 1. ©öttingen 1852.
36) .3(ug. Sf) einer 'ö ©efd^. ber geiftt. SSilbungSanftalten, SOJainj
1835, ©. 132.
37) ^'\i 23uUe beginnt: Pastoralis Rom. Pont, vigilantia o. 1.
2Cpr. 1627. ©S rcirb baö 2fnatbema auägefprod^en 1. über oUc
Äe^er, namentl. Hussitas, Wichlephistas, Lulheranos, Zwing-
lianoä, Calvinistas, Ugonottas, Anabaptisias, Trinitarios et a
christiana fide apostatas, — eorumque receptatores, fautores,
et generaliter quoslibet illorum defensores; 2. über aUc, ab
Xi). III. (5. III. ÄQtl). Ä. §. 58. ^apfJt^um. 593
ordinationibus — Romanoiuro Pontificum — ad universale fu-
turum Concilium appellantes; 3. piratas, cursarios, ac lairuii-
culos marilimoä, discurrentes mare nostrum, praecipue a
monte Argeniaiio usque ad Terracinam ; 4. übn bie^ xoMje
ia$ @ti'anbced}t auäübenj 5. omnes, qui in terris suis nova
pedagia, seu gabellas, praelerquam in casibus sibi a jure,
seu ex spetiali Sedis apos'tolicae licentia permissis imponunt;
6. omnes falsarios literaium apostolicarum; 7, qui ad Sarace-
nos, Turcas et alios christiani nominis hostes — deferunt —
bellica instrumenta; 8. impedientes — eos, qui victualia, seu
alia ad usum Rom. Curiae necessaria adducunt; 9. qui ad
Sedem apostolicam venientes , et recedentes ab eudem — in-
terficiunt, — spoliant, capiunt ; ferner alle, »eldje bie päpjll.
@erid)t6barEeit irgcnbjpte ^tnberni 15. qui ex eorum praetenso
officio — personas ecciesiasticas — coram se ad suum tribu-
nal , — vel Parlamentum praeter juris canonici dispositionem
trahunt: — ■ necnon qui — decreta — publicaverint, — unde
libertas ecclesiastica tollilur; 16. qui — judices ecclesiasti-
cos — impediunt; 17. qui jurisdictiones seu fruclus, — et
redilus ad Nos et Sedem apostolicam, et quascunque eccie-
siasticas personas, ratione Ecciesiarum — pertinentes usur-
pant, vel eliam — sequestrant; 18. qui — onera Clericis, —
ac eorum et Ecciesiarum — bonis — absque Rom, Pont, spe-
ciali et expressa licentia ioiponunt; — cujuscunque sint prae-
eminentiae, — etiamsi Imperiali, aut Regali praefulgeant
dignitate; 19. quoscunque Magistratus — quomodolibet se in-
terponentes in causis capitalibus, seu criminalibus contra per-
sonas ecciesiasticas — sine speciali, specifica et expressa
hujus s. Sedis apostolicae licentia; 20. über bie/ n)cld)e ben
Ätrd^enjlaat, baä Äönigreid) ©icttien, ©arbinien unb Sorfi'ca ir;
genbwic antaflen. Caeterum a praedictis sententiis nuilus per
alium, quam per Romanum Pontificem, nisi in mortis articiilo
constilutus, nee etiam tunc, nisi de slando Ecclesiae mandaiis
et satisfaciendo cautione praestita, absolvi possit. — Univer-
sis et singulis Patriarchis > — Episcopis , et locorum Ordina-
riis et Praelatis — mandamus, ut — praesentes literas, post-
quam eas receperint , — semel in anno, aut si expedire vi-
derint, etiam pluries, in Ecclesiis suis, dum in eis major
liefe (er' g Äivdicngef*. 3r58b. 2ttTibtt)\. 33
594 m'mte ^criobe. ?rbfd)n. I. ®. 1517—1648.
tüxd) bie Wd)\vbmnQ ^aliUi'^ (1633) 38) berüchtigt: bcn=
nod) (iep ffd? berfelbe fo fe^v öon poHtifcfjen 9?ü(ffid)ten lei;
ten, ba^ er firf) gegen 'oie i>k !atl)oltfd)e ©ac|)e öertf)eib{gcn;
ben (Staaten, (Spanien unb Äejlerreid?, an ^ranfrei^) ans
fd[)Iop 39). sRictjelieu opferte i^m bafur ben üerfja^ten JRid)er
(1631)^"), unb ließ and) bie (Sd)riften eine§ anbern au§ges
populi multitudo ad divina convenerit, solemniter publicent,
et ad Christifidelium mentes reducant, nunlient, et declarent.
Caetcrum — curam animarum exercentes, — ad audiendas
peccatorum confessiones quavis auctoritate deputati, trans-
sumptum praesentium literarum penes se habeant, easque dili-
genter legere et percipere studeant. (5. g. 2c Sret'6) pragm.
®efd}. b. aSuUe in Coena Domini , granff- u. Seipj. 1769. 70.
4 SSbe (SBb. 1 u. 2 neue 2fufl. 1772). 4.
38) 2Sgl. beff. SSerurtfjeilungöfentena u. 2(bfcl)tt?öriin96formeI in SKo^s
ntfe'l fir(i)en; u. literarf)t|l. ©tubtcn u. gj?ittf)cilungen I, II,
311. 3ur &e\ä). ©alilei'g bef. feineö erflen SSerijörö o. ?mot)nife
in b. Stubien u. Ärit. 1832, II, 245. IV, 823. — ©alilei'ö
®d)fift: Nov- antiqua doclrina de sacrae Scripiurae tesiimoniis
in conclusionibus mere naluralibus temere non usnrpundis f. in
^autuä aufftärenben SBcifrägen jiir Sogmenj, Äirc^en = unb fRc
ligionggcfrf)id^te. «Bremen 1830. @. 324.
39) «Äanfe'ö gürften u. 93ölfer III, 542. 562.
40) 9Jid)cc mu^te 7. 3)ec. 1629 in beg Sarbinalö 3immcr eine oon
bemfelben abgefaßte Declaraiion unterfd)retbfn (b. d'Argentre II,
II, 303}: Je proteste et declare , que j'ai toujours voulu, et
veux encore presentement me soumettie avec le livre susdit,
ses propositions, leur interpretation , et toute ma doctrine au
jugement de l'Eglise catholique et Romaine, et du Saint Siege
Apostolique, que je reconnois pour la mere et la maitresse
de toutes ]es Eglises, et pour le juge infaiilible de la verit^.
(gr oecbammt alöbann bie Sä^e, wetdje bie SCi?ad)t beä ^apfleö unb
bec Prälaten ju verringern fc!)einen fonnten, quoique ce n'ait
Jamals ete mon intention. HU 9Jid)er barauf in feinem Tesla-
menium, 24. See 1629, feine ©runbfä^e wjieber^olte, unb biefi
befannt mürbe, fo jwang ii)n SJid^elieu'S SSertrautcr, bec ©apujts
Z\). III. S. in. ^at\}. Ä. §. 58. ^flpflt^um. 595
5cid)neten SSert()e{biger§ ber ()all{can{fc()cn Äircljenfrei^citen,
bc§ ^etru§ Dupm; (^uteanu6), 1639 untcrbrücfcn 4i). ^n
feiner SSemaltung aber nu/^te er bennod^ jene greil^eiten, um
tk UniQlid)t ^aii)t wie iihexaU fo am]) ouf fivdjndjcm ©e*
hietQ geUenb §ii madjen. Snnocentiu6 X. (1644 — 1655)
üerlor burc^ feine 2(b()an()igfe{t oon feiner ©dfjtracjerinn
Srpmpia SKalbac^ini alleS 2(nfef)en ^2): um fo »reniger du
ntx P. Sofept) , burd^ Jfnbrofjung bcä Sobcä jum SBibcrrufe.
SKidjcr f 28. 9loo. 1631. f. ßfliV/c/ oben not. 33.
41) Sie in *pactS anwefenben SSifd^öfe erließen 9. gebr. 1639 an
fämmtlid)C fcanj. S5i|'d)öfe ein ®d)reiben (L. Odespun Concilia
novissirna Galliae, Paris. 1646. fol. p. 727), in tüeld)em fie an»
geigten/ bap fie bte ©djriften: Traictez des droicts et liberiez de
l'Eglise Gallicane 1636 unb Preuves des libertez de VEglise
Gallicane 1639 oerbammt t)ätten, unb biefem Urtfjeilc beijutreten
cinluben: Nusquam enim fidei chrisiianae, Ecclesiae catholi'.
cae, ecclesiasticae discipliiiae , Regis ac legni saluti nocen«
tioribus dogmatibus quisquam adversalus est, quam iis quae
istis voluminibus sub tarn leni litulo recluduntur. Equidem,
sicut haereticorum et schismaticorum mos est, compilator ille
rnultis pessimis, quac propinabat, bona quaedani immiscuit,
et iiiter falsas et haereiicas, quas detestamur, Ecclesiae Galli-
canae adscriptas Servitutes potius quam liberiates vera quae-
dam et legitima gloriosissimi Regis nostri jura et Gallicanae
Ecclesiae privilegia exposuit etc. 3" Solse baoon würben biefe
SSüd^er butd^ einen fönigUd)en SSefei)! untecbrucEt. Sie Preuves
»urben öermel)rt in ^ariö 1651 wicbergebrudEt, unb jwac mit eis
nein Eöniglid^en ^tioilegium (voulant favoriser un ouvrage de si
grande importance pour les droits de notre Couronne, pour
le bien de notre Etat, et pour Tinteret de l'Eglise de notro
Royaume): in 9iouen 1651 etfd^ienen bogegen bie Traitez unb bie
Preuves in 2 S3ben fol. ganj nad^ ben 2lu§gabcn öon 1636 unb
1639. 9?ad^ bem Sobe oon gierte Supup (f 1651) gob fein SScus
bcc SacqueS Supui) bejfen Commeniaire über bie ©d^rift \ii& ^'u
t^ou 1652 t)erauS. ©o t)atte ber parlamentarifd)c (Sinflu^ ben
clericalen »rieber »erbrängt.
42) «Ronfc IV, 38. 450.
38*
596 SSievtc ^eriobe. 7Ch\d)n. 1. SJ. 1517—1648.
folg fonnte feine ^rote|!ation gegen ben weflp^dlifdjen gries
t>en l;aben.
X)k 9)?a4)tern)eiterung, weld)e bie S5ifd)6fe in Srtbent
erlangt {jatten, war if)nen nur in ber gorm üon 9ied[)ten,
n?eld)e ber ^Qp\i if)nen belegirt ^abe, ert^eift: burrf) ben bem
lei^teren su leiftcnben @ib '*^) inaren ft'e f)inldnglid) gebunben.
43) Sie le^tc ©efialt I)at biefec (gib (09I. 58b. 2. 2(bt(). 2. §. 62.
not. 4) in bem oon eieraenä VIII. ()evauö9egebenen Vonlificale
nt> Romamini, Romae 1595, it^Men: Ego N. Eleclus Ecclesiae
njVt)N. ab hac hora in antea fidelis et obediens eio b. Petro
,jjß Apoätolo, sanctaeque Romanae Ecclesiae, et Domino nostro,
35) Domino Papae N. suisque successoribus canonice intrantibus.
.91 . ]\on ero in consilio aut consensu , vel iacto, ut vitam per-
dgnt, aut membrum, seu capiantur mala captione, aut in eos
.;, violenter manus. quomodolibet ingeranlur, vel injuriae aliquae
.a>^ inferantur quovis quaesito coloie. Consilium vero, quod ,mihi
96IJ credituri sunt per se, aut Nuntios suos, seu literas, ad eorum
m-j damnum me sciente nemini pandam. Papatum Romanum et
1. 11; Regalia s. Petri adjutor eis ero ad retinendum et dtfenden-
(ii, 4uin,. salvo meo ordine, contra omnem hominem. Legaium
.jiijapostolicae Sedis in eundo et redeundo honorifice tra.ciabo, et
."..in suis necessitatibus adjuvabo. Jura, honores , privilegia et
auctoritatem s. Romanae Ecclesiae, Domini nostri Papae et
, successorum praesdicLPrum conservare, defendere , augere, et
j,,jyipromovere Tcur^.bo. :.. Jyeque ero in consilio, vel facto, seu
,,, .tractatu, in qyibus contra ipsum Dominum nostrum , vel ean-
,, dem Romanara Ecclesiam aliqua sinistra, vel praejudicialia
personaru^i , juris, honoris,, Status et potestatis eorum machi-
nentur. Et, si talia a quibuscunque tractari vel procurari
novero, impediam hoc pro posse; et quanto citius potero,
significabo eidem Domino nostro, vel alteri, per quem possit
ad ipsius notitiam pervenire. Regulas ss. Patrum, decreia,
ordinationes , seu dispositiones, reservationes, provisiones et
},^. mandata apostolica totis viribus observabo, et faciam ab aliis
observari. Haereticos, schismaticos vel rebelles eidem Do-
mino nostro et successoribus praedictis pro posse persequar
Sf). III. (S. in. ^atl). ^. l 58. ^appl. munt'm. 597
2)cnnod() f)attcn tk \tef)enben dluntien, weldEje bic ^ä))|le
je(it, 3unac|)j! um bie (5infu()ruii3 ber tribentfnifcl;en SBe^
fd)h'if[e 511 betreiben, an ben gvopcvn giirfienfjofcn unterl^iel;
ten44), öud) ben äwcdf, ben Stfcf^ofen gegenüber bie päpfli
lidjen Snterejjen 511 wahren, iinb bie papfilidje 5i}?arf)too(Ifoms
men^eit geltenb ju mad()en. Sn ^ranfrcic!) n?it0te man al§;
balb bie 9terf)te ber ()aüicanifcl)en Äirc{)e ö^Ö^" f'^ f''^^^ 5"
flellen^s): tejio tiefer grif ber 9^untiu§, \vdd)cx fiel) feit
et itupugnabo. Vocatus ad Synodum veniam, nisi praepedi-
tus fuero canonica praepeditioiie. Aposiolornm limina singulia
trienniis personaliter per rae ipsutn visitabo, et Domino
nostro ac successoribus praefatis rationem reddam de loto
meo pastorali officio , et de rebus oninibus ad meae Ecclesiae
statum , ad Cleri et popuü disciplinam, animarura denique,
quae meae fidei traditae sunt, salutem quovis modo peitineri-
tibus^ et vicissim maudata apostolica humiliter recipiam et
quam diligentissime exequar. Quodsi legitimo impedimento
detentus fuero, praefata omnia adimplebo per cerlum nuntium
ad hoc speciale mandatum habeiitem, de gremio mei Capituli
aut alium in dignilate ecclesiastica constitutum, seu alias Per-
sonatum habenteraj aut his deficientibus per dioecesanum sa-
cerdotem, et Clero deficiente omnino per aliquem alium Pres-
byterum saecularem vel regulärem spectatae probitatis et
religionis , de supra dictis omnibus plene instructum< De
hujusmodi autem impedimento docebo per legitimas probatio-
nes , ad s. Romanae Ecclesiae Cardinalem proponentem in
Congregatione sacri Concilii per supradictum Nuntium trans-
mittendas. Possessiones vero ad mensam meam pertinentes
non vendam, nee donabo, neque impignorabo , nee de novo
infeudabo, vel aliquo modo alienabo, etiam cum consensu
Capituli Ecclesiae meae, inconsulio Romano Pontifice. Et si
ad aliquam alienationem devenero, poenas in quadam super
hoc edita constitutione contentas eo ipso incurrere volo.
44) in gloveiiä, 9^eapel, Zuün, äJcnebig, SQSien, SSrülJel, SBflr=
fc^au, ^arlö, SJiabrib, Siffabon. hqn'j^
45) Fenelon sur les liberlcs ijullicancs (in 2c SS l*et*ö. UKagajin
598 mtxti ^cnobe. 2Cbfd;n. 1. SJ. 1517 — 1648.
1579 in ßuccrn fejlgefc^t 't)atU, mit ^ulfc ber Sefuitcn
VlI, 38): Le Nonce du Pape n'a aucune Jurisdiction en
France. II y est regarde simplement comme Ambassadeur
d'un Prince etranger, et quand quelque Nonce a voulu s'at-
tribuer un territoire, des archives, ou quelqu'autre ir.arque
d'autorite , le Parlement s'y est oppose. Le Legat a laterc a
Jurisdiction , mais de peur qu'ii n'en abuse on observe plusi-
eurs formalites. Le Pape ne peut en envoycr en France qu'ä
la pricre du Roi, au moins de son consentement. Eiant ar-
rive il promet avec serment et par ecrit de n'user de ses fa-
cultes qu'autant qu'il plaira au Roi, et conformcment ä nos
usages. Ses Bulles sont examinees au Parlement pour rece-
voir les modißcations necessaires. II ne peut subdeleguer
personne pour Texercice de sa legation sans le consentement
expres du Roi. Quand il sort, il laisse en France les regis-
tres et les sceaux de sa Legation. Les deniers provenans de
ses expeditions sont employes en oeuvres pies. ®o mu^tc bec
ßacbtnal SiÄocofini alä Segat 1576 folgenben @ib Icijlen {Les loix
ecclesiastiques de France, nouv. edit, par L. de Hericourt, a
Paris 1756. fol. p. 54): S. Romanae Ecclesiae Presbyter, Car-
dinalis Maurocenus , nuncupatus ad Henricum Francorum
Regem , et Universum illius regnum — s. Sedis apostolicae
de latere Legatus, juro et promitto in verba Cardinalis, per
sacros ordines meos, manibus ad pectus positis, Christianis-
simo Regi , me Legati munere non functurum, nee facuhati-
bus mihi a s. Sede concessis usurum, nisi quando in regno
ero, et suae Majestaii Christianissimae placueritj adeo ut
certior factus de illius voluntate, illi convenienter Legati no-
men et jus continuo sim depositurus, simulque oronium quae
gerentur a me, legalione finita, codicillos relicturum in ma-
nibus ejus, quem voluerit sua Christianissima Majestas; item
leges et statuta et consuetudines regni servaturum; nee ullo
modo auctoritati et jurisdictioni regiae, juribus, libertatibus
et privilegiis Ecclesiae Gallicanae et Universitaium derogatu-
rum. In quorum testimonium has pracsenies manu mea sub-
scripsi, ac praeterea sigiilo meo muniendas curavi. 2(e()nlid^
bic fpätcrn Segotcn.
Z^. Jll. d. IJl. ^at)), M. §. 58. Vapfti ÜJuntrcn. 599
in bie fdjnjei'jerifdjcn aSer()altni|Te ein, um t>\e bif4)6flicl;en
JRedjte gu fcl;md(crn, unt) bie fat^olifc^en ßöutonä bi^ jur
(jropten Erbitterung gegen bie ^^rotcfiöntifdjen aufjureijen "ß).
Unb cbenfü üeranla^te ber 9?untiug, welcher ftd; 1595 \vä\):
renb ber 9)?inberi(U;rigfeit eineg (iv^hi^6)o\^, be§ brtierifcfjen
^rinjen gerbinanb, in Mbln niebergelaffen ^ötte^'), burd?
46) 25ec cc|le 9?unttuS In Sucern xcat 3o(). S'^ana Suonomi, S3tfd^.
0. SßetceUi (f. @efd^. b. ®tnfü()rung ber S^untiatur in bet Bä)\ve\i,
^ecauögcg. u. D. C. «Sncrt, SSabcn 1847, ©. XIV), bcc abe»
burcl) Jfnmaßungcn öerJjaßt, fcl)on 1581 feine ©ntlaffung m^m.
(Stil 1584 folgte gelician ««inguarba, SSifc^. o. ©cala, 1586
So&. Sapt. ©antorto, SSifd^. o. ©cala, rceld^e bie fat^ol. (äan:
tonö öon ben reformirten ju trennen jlvebten, biö mit .^ülfe bev
Sefuiten jene rüirflid^ ju bem bovconiäifd^en SSunbe fid) ocreinigten,
1586 (a. Q. O. B. XXVIII. -Kbti). 1. §. 13. noi. 13), ügl. (5f)i;.
Sß. ©rüdE'ö gefd). SarfleUung b. Eird^l. 23evf)ältniffe b. Eatt).
©d^weij biö 3ur vgjelüetif, a}Ianf)cim 1850, @. 353.
47) (Sd^on 15S4 njurbe Sof). gcanj SSuonomi als ,9^untiuö cum
potestate Legati de latere naä) Äöln gefd)tcEt, um bie 2(bfe^ung
beö S()m:f. ©eb^arb su oollftrecüen. (5v ^atte für bie ganje $ro;
»inj fe()r grope gacuUäten (f. biefelben in Hartzheim Conc. Germ.
VIII, 498), n)eld)e inbeffcn »on ©iytuö V. 1585 fel^r oerminbett
würben (/. c. p. 503). 2)a er Stad^folger erl)ieU, fo wirb er in
sRom als ber erjle (iänbige S^untiuS in Äöln betradjtct {Pii P. VI.
responsio ad Metropolilanos MogunU Trevir. Colon, et Salisb,
super nunciaturis aposlolicis, Leodii 1790. p. 348): in ber
^^<xt war er aber ein auperorbentltd)er iig^dt, [. (S|). gr. SBei;
benfelb'ö) @rünblid)e SntwidEelung ber 33i6penS; unb 9^un;
tiaturfireitigfeiten, (23onn) 1788. 4. ©. 335. «Segrünbete ®cgcn--
bemerfungen über bie ffictrad)tungen wiber bü6 Äölnifd^e 9)iOi
memoria, 1789, ©. 83. 2(IS aber ber 17iäl)rige gerbinanb auf
($mpfel)lung bcö ^'apjlcS jum (Soabjutor gc»räf)(t würbe, mu^te ber
päpftl. 2egat mit bem iDomcapitet einen SJertrag fd)liepen, in wel»
eifern CS l)ief ( Tractatus de Coadjutoria Archiepiscopi Ferdi-
nundi de anno 1595 ()inter ber ©djrift: Calophoria, ober 59la(cj
rialicn juv SSeantwortung ber ©djrift : Verilable etat etc. 1787
600 SSiertc ^eviobc. 2(bfd;n. l. S5. 1517—1648.
feine Eingriffe in tie bif4>6flidbe ®mä)t^haxUit unauf{)6rlid)e
Älagcn ^8). 2(10 wdl[)renb bcr Unruhen fceS t)rei^i9ia{)rigen
/>. 53): Quod ad spirituale attinet, (S. Sanctita«) confidit de
Coadjutore et Capitulo, quod pro zelo christianae religionis
et pietatis decorem domus Dei imprimis cordi habebunt -• at-
tamen , siquidem Capitulo ita videbitur , pro majori auctoriiate
et securitaie rerura tam teraporalium, quam spiritualium offert
Sua Sanctitas habere in hac provincia, salva tarnen semper
ordinaria jurisdictione , virum gravem ac piu-ra cum titulo et
dignitate Nuntü apostolici , cum facultatibuä opportunis pro
Salute Ecclesiae, et cum expresso mandato s. Sedis apostoli-
cae, ut ea, quae unioni patriae juratae, quae juratis capitula-
tionibus, quae ctiam Eccles'ae consuetudinibus repugnant,
per omnia toUi, et quae eis conveniant, observari procuret.
©0 {)atte atfo bie Sölnifdbe S^untiatur eine oovübergo^enbe SJcran«
laffung, würbe aber flänbig, entioIcEelung ©. 340. (Segen?
bemerfun gen S. 92.
48) Buerft ecnannten bte 5yiuntien in 2fppel(ationsfäUen judices in
partibus, bann ecnannten fie bafür einen if)ref QJeiftüdjen äum %\xs
bitor: barauf nal)men fte Jfppellationen mit S3orbeiget)ung ber ?Ofei
tropoUten, unb enblid^ aud^ (Sachen in ev|lei- Snfianj an, önt?
tüirflung ®. 346. 55a in ben ©ttften Äöln, COIünl^er, Süttirf)
utib ^aberborn bie bifd)öfl. Offtciale mit ben tt?eltltd)en S'Jid)tern
concurrirenbe @etid)töbarfeit I)atten, fo ncifjmen bie 5Runtien aud^
in it>eltttd)en ©ac!^en öon benfelben 2(ppeUationen an, wogegen \iOi^
9Jeid)gEammergerid)t lange ju flreiten f)atte, f. ^ragmat. it. acten=
mäßige ©efd^. ber ju tKünd^en neu errii^tetcn 5Runtiatur, gran!f.
u. ßcips- 1787. ®. 109. Sott, 2(n^ang ©. 53, finbct fid) ein
3(u6äug bec gacultäten, wie fte in bec 3}Jit(e be§ 18ten 3i»^rf).
SSenebictug XIV. bem Äötner 9iuntiug ertfjcilte: U, o. 1. Visitandi
et reformandi patriarchales — et alias — Ecciesias, nee non
monasteria. 2. Constitutiones, consueludines et mores mu-
tandi, vel constitutiones de novo edendi. 5. Cognoscendi et
terminandi causas criminales, et matrimoniales, et quascunque
alias ecclesiasticas, profanas , civiles, criminales, ei mixtas,
ad forum ecclesiasticum quomodolibet pertinentes (non tarnen
bcneficiales) , praeterquam in prima instantia. 7. Couferendi
S(). III. 6. III. Äaff). Ä. §. 58. S3ifd). gacuttdfcn. 601
Ärtegeä bic !lrcl^Itc(ien £)rbnun9en in ^eutfd;tanb ubcr()au:pt
verfielen, unb bte Sifdjofe ftd) weniger um ben ^apfl fums
mcrten ^9) ; ^a Iie0 fid) wieberum juerjl ber @V5bt[d)of gerbi*
nanb öon Äoln 1645 baburd) in gropere ^Cbfjdngtgfeit üon
bem ^aj3f!e bringen , bap er baö ^iöpenfationSrecbt in (5be-
fadjen 50) fid) biircb pa.p|llid}e Snbulte, jebcgmal auf fünf
Saläre (facultates qulnquennalcs), üer(eif)en liep ^i). g^ad)
unb nad) ti?urben aläbann in biefe Snbulfe aud; SBewilligun;
gen eingefc^oben, burd) wdö)i ta^ bifd)6flid)e Zmt in i)ol)im
©rabe erniebrigt «jurbe ^2).
beneficia ecciesiastica simplicia intra limites suae legationis»
dummodo ratione mensium apostolicorum reservata non fue-
rint, quorum fructus viginti quatuor Ducatos auri de Camera
non excednnt etc. SSefonberä beflagten fid) bie ^roteflonten auf
bem tUeQenibütqn Sletd^ötag 1594, ba^ bie päpftl. fiegaten ben
SJctigion^fvieben ju untecgraben fud^ten, unb mit v^ulfe bn Sffui*
ten i^rc 3uri6biction erweitei-ten, ©truöe'6 ausfit()rl. >&ijlorie
ber S?eli3ion6befd)irevben I, 373. 374.
49) ©0 bendjtete bec Äötnec «Runtiug SOZontono 1624 an ben ?)apft,
ia^ bic bcutfd^en SSifcijöfc bie ©teilen in ben päpfltid)en fOlonaten
befe^ten, unb in allen gäüen biäpenfirten, SRanfe IV, 409.
50) 3n Stibent wollten bie ©panier unb granjofen ben JBifd^öfctt
biefeö SJec^t oinbiciren, bie Staliäner »riberfprad)en {Sarpi liv,
VIII. §. 31), unb fo würbe nidjtg bariiber üeflimmt. So l)eigt
Sess. XXV. de reform. cap. 18. nur; Quodsi urgens justaque
ratio, et major quandoque utilitas postulaverint, cum aliqui-
bus dispensandum esse; id causa cognita, ac summa matuii-
tate, atque gratis a quibuscunque, ad quos dispensatio pertine-
bil, erit praestandum.
51) 1658 folgte «Kainä, 1662 Srier nad), Sntwicf hing b. 25iö.-
penö= u. Sluntiaturftreitigf. ©. 116.
52) <So geljört ju ben gacultäten, tt)cld)e ^nnoceng X. 168Ü bem
(grjb. ü. gjfatnj »erlie:^ (Uebcr baS unjufttfijirlidjc ©d)reiben beS
(Srjb. ^Pacca, 9?unjiuS ju Äöln, granff. u. Seipj. 1787. ®. 95),
aud) 2. bie facultas, tenendi et legendi libros prohibitos hae-
reticorum ad efTectum cos impugnandi, et alios quomodoübet
602 mia-U ^eciobe. 2(bfd)n. 1. §8. 1517-1618.
§. 59.
®cf(^i(i)te bcr Sffutten.
^k bebeufenbfle ©tu^e unb ben fraftigfren S3eiffanb
fanben t)ie ^ap^e in t^en ^efuiten, wdd)Q ftcb balb überall«
f)m üerbreifeten , um bö§ Sfeid) beg ^apjle^ burcb äBefe|!ü
gung ber (B^nanfenhm, 9?eubelebung ber ©(eidjgultigen,
3urü(ffübruncj ber ^IbgefaKenen, unb S5efe()run9 ber Unglaus
btgen 5U oergroßtrn. ©ie entwtcfelten eine dbnlicbe Sbatigfeit,
unb würben aud) eben fo üon bem pdpfllicben ©tuble begun-
fügt ^), wk bte SSettelmoncbe in ibrer SBlutbejeit: ober bie
proliibitos, praeterquam opera Car. Molinaei, Nie. Machia-
velli, ac libros de astrologia — tractantes, ita tarnen, ut
libri ex iilis provinciis non efferantur. Unb tiefe ^acultät
»ütrb nod^ oon ^tuö VI. um 1786 rD\eheti)olt, aber mit ftarfet S3er=
metjrung ber unbebingt »erbetenen SSiidber (a. a. £). ©. 101).
3fußerbem kommen f)ier norf) folgenbe gacuttäten »or : 12. Confe-
rendi Ordines extra tempora, et non servatis inter^titiis iisque
ad sacerdotium inclusive; 14. Conficiendi olea cum quinque
saltem sacerdotibus, non tarnen extra diem Coenae Domini,
nisi necessitas aliud urgeat ; 16. Deferendi sanctissimum Sa-
cramentnm occulte ad infirmos sine lumine, — si ab haereti-
cis aut infidelibus sit periculum sacrilegii, uf. K). ^n greUem
eontrajlc flanben bamit befonbcrS iie gacultäten bcr Siuntien,
f. not. 48.
1) Litter ae apostolicac, quibus instüutio, confirmatio, et varia
privilegia continentur Societatis Jesu, Antverp. 1635, oud^ in
bem Corpus institutorum Soc. Jesu I. ©regoriu^ XIII. ucrttJtU
ligte ben Sefuiten in ber SSuUe Decet Rotnanum Pontificem
1575, quod omnibus privilegiis fratrum et sororum Mendican-
tium, aliarumque religionum ordinibus, et roonasteriis , ac
personis tarn saecularibus quam regularibus hactenus concessis
et in futurum concedendis uti, frui, ac in eis procedere pos-
sint. 3n ber Ätagrebe, irelc^e Souiö S)oU SZamenä bcr ^arifcc
"Pfarrer gegen bie Sefuiten 13. 3ul. 1394 ^ätt, f)ei^t cS {d'Argen-
Z\). ni. 6. in. Äatf). Ä. l 59. Sefuiten feit 1563. 603
SBirffamfeit ber ^efuften wav ^rof^artigcr, ta jte ft'c^ mä)t,
wie bie SBettcImondje , auf «tue einfeitige S3IIbun(j bcfd;ränFi
ten , fonbern bic mannid)facl;jTcn 6f)araftcrc unb Salente in
i()re ©efellfdjaft a\x\mi)men, um ftc unter jitreng ein^eitlidjer
fieitung unb in unocrbrucl)lid)em ®e|)orfam, in mannic^faftis
ger SQ3eife für ben einen ^Drbenöjwedf ju oerwenben 2). (gdjwars
merifct)e 2£fceten, fün|lferifc|)e unb organifatorifcbe Salente
würben ju SKtfftonen, SBeltfluge unb ©ewanbte ein |)6fen,
®eUi)xtt an ©cl)ulen, rebnerifd)C Salentc alg ^rebiger ge;
hxau(i)ti aber aüe würben ununterbrodjen auf ba§ eine 3iel
I)in9ett)iefen , ifjre ®efeüfcl)aft, unb ^nxd) fie ha^ ^apfltf)um
5ur 2{Üein()errfcl)aft ju er()eben. £)a ber l()6^erc Sugenbunters
ric|>t in ben mcijlen fatl()olifd)en <BtaaUn jum gropten Sl^eilc
in i^re ^anbe Um , fo bilbeten fic ftd) ein i^nen ganj^ erges
bcne§ ®efcbled()t: inbem bic meij!en ©eminarien, weldje ftd()
nad[? ber ä5orfd[)rift be§ Sribentinumö bilbeten, iljnen iibergcs
tre collectio judiciorum II, I, 515): Gregoire XIII. en l'an
1575 leur donne permission de converser avec les heredques,
et ä cetle fin de changer d'habit, et se deguiser. 6ö mu^
biep ein geijeimeö 5*riotleä'""i f^P"/ ^^ fi^ ^^^^^ ©pur baoon in
ben litteris apost. finbet.
2) Imago primi saeculi Societatis Jesu, a Provincia Flandro-
Belgica ejusdem Societatis repraesentata, Antverp. 1610. fol,
Vroleg. p. 33: Dispersa quidem sunt per omnes orbis angulos
Societatis membra, tot nationibus regnisque divisa, quot limi-
tibus teilus : sed haec tantunimodo sunt intervalla locorum,
non mentium; discrimina sermonis, non pectoris; colorum
dissimilitudo, non morum. In bac familia idem sentiunt La-
tinus et Graecus, Lusitanus et Brasiius, Hibernus et Sarmata,
Iber et Gallus, Britannus et Belga: atque in tarn disparibus
geniis nulluni certamen, nulia contentio; nihil ex quo sentiag
plures esse. — Nihil sua putant interesse, ubi nati sint. —
Idem propositum, idem tenor vitae, eadem voti copula colli-
gavit. — Voloilur et revolvilur hominis unius tiutu Societatis
universae tanla nioles, moveri facilisy difficilis cotntnoveri.
604 mkxtc 5)mobc. 3fb[cf)n. 1. SS. 1517—1648.
ben würben, fo gewannen fte gerabe unter bem gebilbeten
Mexu§ grogen 2rn()ang. Surc^ biefen unb burdj bie eigene
Zi)citiQhit, weldje fie aU ^rebiger unb S3etd)tt)dter entwicfet;
ten, er|)ielten fte bebeutenben Qinflu^ auf t>a6 SJolf, wie
burd) bie ®eict)tödterftellen an ben ^ofen, weldje i\)mn U^x
i)aufiQ übertragen würben, ©inwir!ung auf bie gurfien.
^i)x^ St)dtig!eit war öorjugSweifc auf tk üon ber Äird^c
obgefallenen £dnber gertdjtet, unb hali) gelang e§ i^jnen, ben
Äampf gegen bie 3?eformation neu anjufacben, unb berfelben
in einigen Sdnbern nid}t nur ©rdnjen gu fe^en, fonbern fie
aucb wieber jurucfjubrdngen. ©o befonber^ in 5)eutfcb=
Unb 3), tt)o i()re bebeutenbften ^olemifer, fOJartinuä S3ecas
nug4) in gjJaing, SSürjburg unb SBien (f 1624), Sac.
©retfer^) in Sngoljlabt (f 1625), %ham Sanner 6) in
^rag unb Sugolfiabt (f 1632) unb 2aurentiu6 gorcr') in
3) f. libt^. 1. §. 11. not. 14. ®. @ugen{)eim'S ©cfd). b. Sefuu
ten in 25eutf(^Ianb, 2 Sbe, granEf. a. lOZ. 1847. ogl. (5f)emni|
unten §. 60. not. 30.
4) ©ein >^auptwecf: Manuale controversiarum hujus temporis,
Herbip. 1623. 4., oft wieber gebrüht. Opp. Paris. 1635. u. Mo-
gunt. 1619. fol.
5) Son if)m unjo^tige po(emif(i^e ©dE)riften, bogmotifi^ ^jclemifdje
befonberS gegen 3(egibiug ^unniuö, l)iftorifc^ polemifd^e über ^app^
t^um, ®rcgor VII. unb v^einrid^ IV. gegen SfKetd^ioc ©olbajl.
Opp. Ratisbonae 1734 ss. 17 Tom. /"o/.
6) S3on tt)m : Liäherus, s. anatomia confessionis Atigustanae,
, Ingoist. 1613. 4. ©trettfdiriften gegen 2(egib. .f)unniuö über boö
Öiegengburger ©efprädh u. f. lü.
,tii
7) @r tt>iebcrl)olte befonberS oft, ia^ bie 9)rotefianten bcS Sleligi;
onöfriebenö Dei-tufiig gegangen wären {Tibti). 1. §. 11. not. 24).
üBon if)m u. a. St/mbolmn catholicum ^ lutherannm et caliinia-
num cum apostolico collatum , Diliing. 1622. 4. Bellutn tibi-
quitisticum , vetus et novum, Dill. 1627. 12. (beutfc!^: Tiltn lt.
neuer Äa^enfrieg o. b. Ubiquität, Sngolftöbt 1629. 12.).
Sf). in. e. Hl. ^atl). t. §. 59. Scfuiten feit 1563. 605
X)tnin9cn (f 1659) nuftvaten; in Ungarn ö) imb in ?)05
Un^), wo eö i^nen, befonber§ bem 3{ntoniu§ ?)offet)tnu6,
gelang, ben größten Zlnil ber grted)ifcl;en Kirche in 8itt{)auen
unb bcn anjlopcnben :polnifd;cn ^rouinjen mit ber romi;
fc|)en £ircl)e 511 vereinigen (1590 — 1596) >o). ^n (5ng=
"'S) 't^t^! l. §. 16. not. 24 ff.
9) 3<;6tt). 1. §. 15. not. 26 ff.
10) 35if Scfuiten jogcn oiele grted)ifd^e SiiQftt^r befonbftö übligc, tit
i^)re (Sollc^ien, unb gewannen biefelbe fiic ft'di: fo rcuftcn fte aud)
öciedjifdje $BifcI)of6fiii^Ie mit evtjebenen Scannern ju bcfe^en. S)a
bec Äönig ©igiömunb III. tt;ncn ganj ergeben war/ fo fonnten fte
ben 2(be( mit TfnfleUitngen , bie Sifdjöfe mit @'enatorenjtüf)len
tocfcn. 5f)r ooväiiglid)|leä SBerJjeug war 2)?id}ael Sia^o^a, S}Jetrü5
polit ö. Äiew, i{)r Sögting. 2Cuf ^iüct ©ijnoben in SSvjcöc 8ttetx)§Ei
1590 .u. 1594 würbe bie Union eingeleitet: 1595 rcurbcn gwei SSi*
fd^öfe nad) 9?om gcfenbet, StemenS VIII. ooUäog bie Union burd^
bie SSuUc Magnus Dominus et laudabilis 23. S)cc. 1595 unter
bcn Sebingungen bec ©pnobc üon gtoren^ (SSb. 2. 2fbt^. 4. §. 156.
not. c), eine britte ©pnobc üon aSrseSc ßiteroSEi 1596 öoUenbete
fte, unb ber Äönig publicirte fte burdi baö Unioerfale o. 15. See.
1596, in ir)eld)em er jugleid) bie j^arren 2(nl)än9er ber gried^ifdjen
Äird^e mit bem SJerlufle ber föniglidjen ©nabe bebrofjete. Sc^t
begannen S3erfolgungen gegen bicfclben, man na|)m if)nen Jlird)en
unb ÄIö|!er: fte t)atten aber anfangö einen mädjtigcn ®d^u| an
bem SBoittJobcn oon Äien?, (Sonftantin Öfirogefi, unb fo erf)ielten
\iä), ba fpater tolerantere SJegierungen folgten, aud^ mand)e 9tid)ts
unirte. Siömifd^e 35arftellungen btefec Vorgänge f. »on S3aroj
niuS f)inter f. Annales eccl. T. VII.; 2)ie neueften Suftänbe ber
fatt)ol. Äird^e inihex SJituö in ^olen u. SJtt^lanb, JCugeburg 1841,
®. 96 (mit S)ocumenten): eine ge9entf)eiligc in Äaramfin'S
©efd^. beä ruff. Sleidjeg IX, 317. (^r. ^efele, Sübinger ÖuartaU
fc^rift 1843. ©. 573, fü|)rt Äaramftn IX, 318 alö &emäf)vi:
mann auf, baß Oigiömunb III. nid^t mit Jßerfotgung, gebro^t
'i)abi: S. .121 Eonnte er lefcn, wie er fte eintreten ließ). Sine
unbefangene 6rääf)lung f. in Sof. ßufaScemicj ®efd^. b. refor=
mirten Äirc^en in ßitt^auen (2 SSbc Ceipaig 1848) I, 44. 25ie
606 ^kxU ^eriobe. 2(bfd)n. 1. S5. 1517—1618.
laut ") unb in ©c^iveben ^2) fonntcn cö bteSefuiten nur
äu Unorbnungen of)ne na4)f)a(ti9c SGBtrfungen bringen. T)ai
gegen bereiteten ftd) in Spanien unb granfreicf) ber
®efellfd)aff ©efa^ren, treldje biefelbe nur burc^j päpftU<i)m
SSeijIanb überwinben fonntc.
3)ie ®efellfd)aft war urfprimglicb öorjug^wcife ouä ©pos
niern gebilbet, unb längere 2i'\t war ba§ ©eneralat nur oon
Spaniern befteibet. SBie in Spanien mit ber Snquifition
unb ben ^Dominicanern bie S^eotogie be6 i). SlbomaS 'i)exx\(i)i
te; fo war biefelbe öon Sgnatiu§ [auö) feiner ©efeüfdjaft
t)orgefc|)rieben ^^). Snbeffen ßainej liep ftd) burd) ben ©egens
fa| gegen t>k ?)rotejlanten , unb burdE) bie auperbalb ©pas
nienä öorberrfcfienbe ©timmung fdjon in Sribent üeranlaffen
oon berfelben abjuweid)en ^^): unb au^ ber unter feinem
©eneralate abgefaßten 3!)eclaration ju ben Gonftitutionen (1558)
ergab ftd) ebenfalls, \)a^ iiie 2{nf)dngli4)feit ber ®efenfcl[)aft
Union Irug be§{)alb ben Äeim if)reö Untcrgangeg fd^on in ftd^, ba
fie nad) ber 2(bftd^t t{)rer ©tünber nur ber Uebergang jum ööUtgen
römi[d;en Äatljolicigniuö fei)n foHtc. ©o würben bie Unirten ben
9{ömifdösfatf)oUfd)en nad)9efe|t, unb i^re hxijüäjin Sinric^tungen
mannid^fad) geänbert; baburd) aber ni^ielt ftdj ^Cbneigung gegen
bie 3?ömif(^en unter bem unirten S3oI!c.
11) f. oben §. 28. not. 11 ff.
12) Tibti). 1. §. 18. not. 17 ff.
13) Conslilt. P. IV. cap. 14. f. oben §. 56. not. 31.
14) Sess. VI, 13. Jan. 1547, lautet Can. IV. de jiislificatione :
Si quis dixerit, iliberum hominis arbiirium a Deo motum et
>i . excitatum nihil cooperari assentiendo Deo excitanti, — ana-
;>].- ihema sit. Sfainfg wollte oergeblidj menlem a Deo motam et
excitatam für arbitrium a Deo motum et excitatum gefe|t
wiffen, unb mufte l)ören, \>a^ bie^ pelagionifd^ fei), cf. Augusiini
le Blanc (oietm. be§ jDoir.inicanerS Jac. Hyactttth. Serry) htst.
congregationum de auxiliis divinae gratiae sub Clem. VIII. et
Paulo V, Lovan. 1700. fol., p. 4.
ZI), III. (5. III. ^at\). ^. §. 59. Scfuiten in Spanien. 607
an Sljomaä nicfet unbebingt fep '5) : g^mj unoerI)iiat fpracl;en
bic ßülner Sefuiten in i^rer censura 1560 pelagianifdjc
©runbfa^e an^ •«). ®o entßanb eine Spannung ber Sefui;
ten mit ben Dominicanern, unb in Spanien, xvo fdjon bie ©is
gcnt^ümrid^feiten iijrer SSerfaffung unb il)i-e 2Birffam!eit S5ies
len anflo^ig geworben waren, nai)m t>k 3a{)( i^rer ©egner
ju •'). ein nodi) fdjrofferer ©cgenfa^ gegen bic Sefuiten hiU
15) Conslt. P. IV. cap. 14 f)etft eg: In theologia legetur — do-
clrina scholaslica divi Thomae : baju aber bie Declaratio :
Praelegetur etiam Magister Sententiarum. Sed si videretur
temporis decursu alius auc(or studeniibus ulilior fulurus, ut
si aliqua summa vel liber theologiae scliolasticae conficere-
fur , qui his nostris iemporibus accommodatior videretur; —
rebus diligenter expensis — cum Praepositi Generalis appro-
batione, praelegi poterit. Saf)er warfen bie ©egnet ber Sffui*
ten benfelben fo oft eine utilior et accommodatior theologia cor,
treidle ftd^ freilid^ nid)t ftreng aug ber Declaratio nad^weifen liep,
wof)l aber auö ber folgenbcn SntrcidPelung ber jefuittfd)eii 3;()eolo9te.
16) Censura de praecipuis doctrinae caelestis capitibus, Colon.
1560. ®a f)ei^t e§ u. 2C. fol. 33, Deum desiderio peccati et
concupiscentiae praefecisse rationem et arbitrii libertatem,
cujus imperio subjiciatur peccatum tali subjectione, qua vix
major est, ut nihil quicquam agere possit teipso non annuente.
fol. 37: Deus sua gratia semper praesto est, si viderit ani-
mum ad ejus susceptionem paratum et promptum , si non re-
luctantem reperiat. fol. 28. Wirb geiramt, ne quis peccata
hominum aut naturam nimium exaggeret, ut nihil in ea boni
insit. cf. M. Chemnilii theologiae Jesuvitarum praecipita
capita, Lips, 1563. 8.
17) Melchior Canus (©ominicaner in ©atamanca u. Äolebo, S5ifd^.
ber canar. Snfeln f 1560) beutete fd)on früf)er 2. Tim. 3, 1 ss.
»on bcn Sefuiten (Orlandini hiot. Soc. Jesu I, 172), «nb fd^rieb
an ben 2Cugu|tiner SRegla , SSetd^toater (SaxU V, Tuba tnagna
mirum clangens sonum, per Liberium Candidum, (b. t. ber Sar;
metiter in Cutttd^/ Henricus de s. Ignatio) Argent. 1713, p. 1:
Si quo pede coeperunt Patres Societatis, pergere permittan-
608 S5iei'te ^criobc. 2fbfd)n. l. «B. J517— 1648.
bete fid) auf ber Uniijerfftdt Sonjen, öuf n)elc|)er nad) bem
SSorgange üon SJiidjael SSajug |latt beö S£()omi^mu§ ber
tur, faxit Deus , ne (empus tandem adveniat, quo Reges eis
obsistere velint, nee possint. 3n f. Locis theologicis, Salmant.
1563. fol.) Hb. IV. c. 2. fagt er; Societas Christi (1. Cor. 1,9)
cum Christi Ecclesia sit, qui titulum sibi illum arrogant, hi
videant, an haereticorum more penes se Ecclesiam existere
mentiantur. Arias Montanns , fönujL Sapellan u. SStbUot|)e?ar,
fd)rieb an Äöntg ^|)tlipp II. 1571 {Pauli Colomesii opera , ed.
J. A. Fabricius, Hamburgi 1709, 4. p. 537): moneo, unam
illarum rerum, quas Majestas V. Gubernatori ac Ministris,
qui in Eelgio sunt aut posthac erunt, severissime debet in-
jungere, esse istam, ut caveant Jesuitis commisceri, nee
quicquam negotiorum cum illis communicent, neque ad id,
quod nunc habent auctoritatis vel opum in his provinciis,
ullam accessionem faciant; in specie autem, ut Gubernalor
Belgii nemine illorum pro Praedicatore vel Confessario uti
, audeat: Deo enim et conscientia teste perspectum habeo, tarn
.' i hoc quam quicquam aliud referre ad rem M. V. et ad libe-
.u<'iram executionem boni regiminis harum provinciarum. Et M.
\'\ -V. pro certo habeat, perpaucos in Hispania inveniri extra
.rri' ipsorlim Socielatem, qui piuribus et certioribus quam ego
>:( ' argumentis perspectum habeant, quae sint illorum praetensio-
.'j'.nes seu studia, qui fities, quantoque ingenio et conatu ad
• iijifines isibi propositos connitantur, similiterque de multis eorum
-•*; rebus pariicuiaribus, quibus observandis non ab uno, sed jam
KlB a quindecim annis animum adverti. — Nee enim me prae-
idui-terit, quos passim exploratores habeant, ut quicquid de suis
:.v et alienis negotiis agatur, resciscant, quantique nocumenti, et
quam tectas exerceant inimicitias contra minoris auctoritatis
.(h ihotnines, quos quovis modo rerum suarum quicquam non satis
ex sua libidine attingere intelligunt. Serfelbe Arias in f.
Comm. de varia hebraicorurn librorum scriptione et lectione
üor b. Biblia hebraeo-latina, Antverp. ap. Flantinum 1584,
p. 11: Utuntur quidem illi (Jesuitae) magno et incredibili ad
suas agendas res mysierio : sed quod facile iis, qui siroplicius
i; apertiusqwe agere volunt, pelluceat, quod non post multos
Zf). III. 6. ni. ^atf). Ä. §. 59. Sefuiten gegen «SajuS. 609
reine Qlugujüni'ömuS Ijervfdjenb würbe, ^in^ V. üerbammtc
79 ©a^c be6 SSajuä (1567) in fet;r milber %om »s) : mä)^tx
annos tandem aperiendum est virtute illius, qui illustrabit
abäcondita cordis et occulta tenebrarum.
18) 2)urc^ bie 25it([c,Ex omnibus afflictionibus, nield)C in ben SSuli
laricn fefjtt. Sie ocrwoufenen ©ä|e f. in Melch. Leydeckeri hist.
Janseuismi, Trajccti ad Rhen. 1695, p. 278. U. a. 16. Non
est Vera legis obedientia, quae fit sine caritate, 20. JVullum
est peccatum ex natura sua veniale, sed otnne peccatum me-
retur poenam aeternaui. 25, Omnia opera infidelium sunt
peccata, et pliilosophorum virtutes sunt vitia. 27. Liberum
arbitrium sine gratiae Dei adjutorio non nisi ad peccandum
valet. 39. Quod voluntarie fit, etiamsi necessario fiat, libere
tarnen fit. 59- Quando per eleemosynas aliaque poenitentiae
opera Deo satisfacimus pro poenis temporalibus, non dignum
pretium Deo pro peccatis nostris offerimus, sicut quidam er-
rantes autumant (nam alioqui essemus saltem aliqua ex parte
redemtores); sed aliquid facimus, cujus intuitu Christi satis-
factio nobis applicatur et communicatur. 60. Per passiones
Sanctorum in indulgentiis communicatas non pioprie redimun.
tur nostra delicta; sed per communionem caritatis nobis eo-
rum passiones impartiunlur, ut digni simus, qui pretio san-
guinis Christi a poenis pro peccatis debitis liberemur. 73.
Nemo praeter Christum est absque peccato originali: hinc b.
Virgo mortua est propter peccatum ex Adam contractum,
omnesque ejus afflictiones in hac vila, sicut et aliorum justo-
rum, fuerunl ultiones peccati actualis vel originalis. 75. Mo-
tus pravi concupiscentiae sunt, pro statu hominis vitiati, pro-
hibiti praecepto: Non concupisces. Unde homo eos sentiens,
et non consentiens, transgreditur praeceptum : Non concupi-
sces; quamvis transgressio in peccatum non deputetur. 76.
Quamdiu aliquid concupiscentiae carnalis in diligente est,
non facit praeceptum : Diliges Dominum Deum tuum ex toto
corde iuo. SSajuS wirb in ber SSuUe gar ntd^t genannt: bic
©a^e foUten oon CDlännern spectatae alioquin probitatis et do-
ctrinae geäußert fepn, obgleid^ allgemein bcEannt wat, ^in^ SSajuS
gemeint fei). Ueber jene ©ä^e fjiefj eS in ber 93uUe: Quas quidom
® i e f « 1 e r ' ö .fiirctiengef*. 3r Sb. 2e %m)\. 39
ölO «Biertc ?)ertobc. 3(bfd)n. 1. m. 1517— 164S.
mußten gttjar ^Bajuä (1569 u. 1579) unb bie tl)eo(o9ifcl;e ^as
cultdt (1585) biefelben öuöbvudPlid) »erircrfen, inbeffcn onberte
fic^ böburcf) \)ie bortige 9ltd()tung nidjt. 2Ba{)rcnb biefev Beit
nav ßlaubtuS 2((juat)it)a, ber erf!e Sf^icljtfpanier, 1581
©enerat ber Sefuiten geworben ^^), unb madite bfe ©efeüfc^aft
burd^ feine Ratio studlorum 1596 nod; entfd)iebener üon ber
Sf)omi|lifd)en Sfjeologie loö 20). i^n ©alamanca waren fcfjon
sententias stricto coram nobis exatnine ponderatas, quanqiiam
nonnullae aliquo pacto sustineri possent (,) in rigore et pro-
prio verborum sensu ab asseitoribus intento (,) haereticas,
erroneas, — scandaiosas — respective — damnamus, circum-
scribimus et abolemus; dequc iisdem et similibus posihac
quoquo pacto loquendi, scribendi et dispulandi facultaiem
quibuscunque interdicimus. 9'?ad)f)et; würbe [etjr bariibfr geftcitten:
ob in ber S3uUe bai Äomma fiinter possent, loie bie S^fuiten wollten,
ober Ijinter intento, wie bie Sfnljänger beg SBajuä annahmen, ju
fe^en fei), f. Serry hist. congregationum de auxiliis p, 679.
SSajuö befjauptete in [einer ^fpologie, XL circiter articulos falso
sibi impositos, multos piaeterea a collectoribus suis aemulis
in alienum sensum detortos. »Interim male etiam me habet,
quod multi sibi persuadeant , omnes istos articulos, qui in
Bulla damnantur, esse falsos vel haereticos, cum aliqui falsi
esse non possin t.« cf. Leydecker p. 292. Dissertation sur les
Bulles contre Bajus , oü Von monlre , qu^elles ne sont pas re-
<;ues par l'Eglise , ä Utrecht 1737.
19) sRanEe gürften u. SSölfet III, 2S4.
20) Ratio atqite institutio studiorum per sex Patres ad id jussu
R. P, Praepositi Generalis deputatos conscripta, Romae 1586.
p. 9 .• De opinionum delectu in theologica facuUate. Regula
I : Nemo quicquam doceat, quod cum Ecciesiae sensu, re-
ceptisque traditionibus non bene conveniat. Reg. IL Expedit
etiam, ubi nullum pietatis et fidei periculum imminet, suspi-
cionem vitare studii res moliendi novas , aut novae condendae
doctrinae. Quare opinionem ullam nemo defendat, quae con-
tra recepta philosophorum aut theologorum axiomata, vel con-
tra communem scholarum theologicarum sensum a plerisque
Z\)A\l (5. III. ÄatI;.Ä. § 59. Scfuitcn gegen STfjomaS. 611
viris doctis esse judicetur. Reg. III. Quae opiniones, ciijus-
cunque auctoris sint, in aliqua provincia aut civitate multos —
calholicos, et non indoctos offendere scientur, eas ihi nemo
doceat aut defendat, quamvis alibi sine offensione doceantur.
Hujusmodi vero opiniones a quolibet Provinciali colligendae
forent, audito consiiio Doctorum suae provinciae, ut, qui in
ea docent, nee eas ignorent , nee ullas alias esse praeterea
hujus generis existiment. Reg. V. In thcologia doctrinara s.
Thomae (ut cavetur 4 parte Constitutionum cap. 14) Nostri
sequantur, exceptis paucis, quae licet sint aut videri possint
esse s. Thomae, quia tarnen contraria et sine periculo et valde
probabiliter defendi possunt, si quis haec docere velit, con-
niveant Superiores ad ingeniorum exercitationem majorem et
accuratius veritatis examen. Nostri itaque non cogantur de-
fendere quae sequuntur. (56 folgen 17 ©Sgf ex prima parte s.
Thomae, unter benfelben 6. Secundas causas esse proprie et
univoce instrumenta Del: et cum operantui-, Deum in illas
primum influere aut eas movere. Sie SSejWciflung bicfeö ©a^cS
wucbe bcn S^^fuiten öon i^ten ©egnern befonberS vorgeworfen/ ba
er als 9lero be§ JfuguftinigmuS Utx<x&)Ut würbe, fofern ber menfc^s
lidje SBiUe jU ben secundis causis gehört. Reg. VI. In caeteris,
quae hie excepta non sunt, a s. Thoma Nostri non recedant:
expresse tamen deßnienda nonnulla videntur. Quaedam , quia
non tractanlur a s. Thoma: quaedam, quia ab eo attinguntur
quidem, non tamen sub expressis ac propriis terminis defini-
untur: — quaedam denique, et sane paucissima, contraria s.
Thomae, quia magis sunt approbata communiter, nee parum
adjuvant pietatem. Ea vero sunt, quae sequuntur. 21 ©ci^c
ex prima parle s. Thomae. Reg. VII. Cum hae propositiones
Doctorum sententiis valde congruant, et sint modo receptae
communius, licet in earum nonnullis de s. Thomae mente du-
bitari soleat; quo major tamen sit et harum auctoritas et
Nostrorum consensio, cum secundum eas s. Doctor non in-
commode possit exponi, id Nostri praestare conentur, quoad
ejus fieri poterit. Reg. VIII. In iis, in quibus aliqua Ubertas
concessa fuit , nuUus ita partem unam defendat, ut alteram
plusquam par esset, exagitet: prioris etiam professoris, si
contrarium docuerat , existimationi consulat unusquisque .- et
39*
612 agierte ^criote. 2rbfc^n. 1. fS. 1517 — 1648.
1581 tk ZMm eines Sefutten aB pelacjianifd) an9efod)ten2»):
1587 t?erbammte hk t{)eolo3ifd}e gacultdt in ßoiren 34 ber-
ortige ©a^e ber bortigen Sefuiten 2eon(). Se^ unb Sol).
^amel 22). £)er barüber beginnenbe «Streit würbe nocli
cum commode conciliari possunt doclores, id vero ncn negli-
gatur. Reg. IX. la caeteris ita Nostri s. Thomae adstrin-
gantur, ut non nisi ad ejus conclusiones cogantur: nee ad res,
quae non (am theologicae quam philosophicae sunt, de qui-
bus ea libertas vel obligatio sit, quae in philosophia statue-
tur. Reg. X. In iis, quae sunt fidei , non facile Nostri vel
congruentes Doclorum rationes refellant, vel novas excogi-
tent, nisi ex receplis jam solidisque principiis. Reg. XI. Quae
a s. Thoma non tractantur, neque hie designala sunt, ita
Nostri disputent, ut probates maxime sequantur auctores, ex
quibus doceant, quae et pro locorum et temporum ratione
magis recepta sunt in Academiis, et ad auditorum pietatem
conferunt.' Observent idem quoque in s. Thomae sententia
assequenda colligendaque, si quando paulo obscurior est.
SJiefe erjle Ratio studiorum würbe auf SJcranlaffung ^fiiltppS IL
»on bei- fpan. Snquifition geprüft, unb alö über temerarius, pe-
riculosus, jactantia plenus bcjeidinet. 5n golge baoon üccbot cö
©ijctug V, Serry p. 9. 6ä gef)ört jc^t ju ben feltenflen S3ud)erK,
ein (gj;. ift in bcc Sricrfd^en SSibtiot()ef, in ber ©öttinger befinbet
lid) eine 2(bfd^rift.
21) Sn benfelben trat juerjl bte Se^re de scientia Dei media,
iüelii)c fifi) in ben 3efuittf(^en ©d^ulen aulgebilbct l)atU , ^eroor.
Serry p. 5. 6.
22) 3)ie[e ©ä^c b. Serry p. II. ffigt. 1. Ut quid sit Scriptura
sacra, non est necessarium singula ejus verba inspirata esse
a Spirilu sancto. 2. Non est necessarium, ut singulae verita-
tes et sententiae sint immediate aSpiritu sancto ipsi scriptori
inspiratae. 3. Liber aliquis, qualis forte est secundus Macha-
baeorum, humana industria sine assistentia Spiritus sancti
scriptus, si Spiritus sanctus postea testetur nihil ibi esse fal-
sum , efficitur Scriptura sacra, (gegen bte ftrenge SnfptrationS=
le^rc ber ^roteftanten geridfitet). 5. Deus post praevisum pec-
X^. III. 6. ill. ^ati). Ä. §. 59. Sefuiten. SKolitta. 613
Ijeftiger, alä t»er Sefuit ßubw. SÖJolina, 8c()rcr bei* 3^|)eolo;
gie an ber Uniücrfitdt ßoora in Portugal, 1588 eine 'Kxt üon
©cmi^jelagianigmuä üerfünbigtc ^3). ;gn ©panien warm aucl)
catum originale habuit voluntatem dandi Adatno et (oti ejus
Posterität! sufHcientia media contra peccata, et auxilia ad
consequendam vitam aeternam: ergo dat illis sufficiens auxi-
lium ut possint reverti. 10. Deus vult dare Christum in re-
demtorem pro omnibus, nuilo excepto: ergo omnibus praepa-
ravit sufficientia media per Cliristum. 21. Omnes infideles
semper et ubique habent sufficiens auxilium ex parte Dei,
seu in actu primo. Si enim facerent quod in ipsis est, et
quantum possent secundum praesentem dispositionem natura-
lem vel supernaturalem, quam habent, Deus illuminaret eos,
ut credere possent, vel converti. 22. Qui invincibiliier igno-
rat fidem , tenetur ad praecepta naturalia i. e. Decalogum :
ergo habet auxilium morale sufficiens ad illa implenda, quia
Deus neminem obligat ad impossibile: alioquin videtur acce-
dere ad insaniam haereticorum, qui dicunt, per peccatum
originale amissum liberum arbitrium ad bonum. 23. Sententia
quae dicit, eos qui salvantur non efficaciter electos ad glo-
riam ante praevisionem bonorum operum, vel applicationis
meriti contra peccatum, videtur maxime probabilis. Tenent
autem hanc sententiam omnes Patres Graeci, adeo ut commu-
niter dicatur sententia Graecorum. Et in scholio: Quamquam
diversa sententia Augustino adscribatur, non puto tamen esse
Augustini. — Quod si tamen contraria sententia esset Augu-
stini, non admodum referret. 33. Numerus praedcstinatorum
noii est certus ex praeordinatione, quae antecedit omnem
praescientiam operum. 34. Haec sententia de praedestinatione
et reprobatione maxime consentanea est divinae bonitati,
Scripturarura auctoritati, Patrum tcstimoniis, et naturalis ra-
tionis aequitati, in nulla re omnino Pelagio favens, et quam
longissime a sententia Lutheri et Calvini , et reliquoriim hae-
reticorum nostrae tempestatis recedens ; a guorum sententia et
argumentis difficile est alteram sententiam vindicare.
23) Liberi arbilrii cum gratiae do7iis, divina praescientia , Pro-
videntia, praedestinatione et reprobatione concordia, Doclore
614 agierte ^eriobe. 2l"bfcl;n. I. S5. 1517— 1648,
mU ber altern Sefuiten foirol)! mit bem neuen ©eneral al§
Lud. Molina auctore, Lisboae 15S9. fol. altera sui parte ait-
ctior, Antverp. 1595. 4. S)ie d^arQ!teriftifd)en ®ä|e, »reli^e in
ber römifc^cn Unterfud^ung ou6 btefec «Sdtirift aulgejogen woren,
f, b. Sej-rt/ p. 241. U. 2f. I. Concursus Dei generalis non est
influxus Dei in causam secundam , quasi illa prius ab eo
mota agat et producat suum etfectum; sed est influxus imme-
diäte cum causa in illius aciionem. — Influxus vero ille,
quo causae appiicentur et moveantur ad agendum, est com-
meniitius, — multumque praejudicat libertati arbitrii nostri.
— Deus enim et liberum atbitrium habent se tanquam duae
causae partiales (ögl. bie Ratio studiorum ß. 1586 Reg. V.
Propos. 6. oben not. 20). II. Potest homo per vires naturae
cum solo concursu generali Dei assentiri mysteriis supernatu-
ralibus sibi propositis et explicatis (qualia sunt Deum esse
triunum in personis, Christum esse Deum, et similia), tan-
quam a Deo reveiatis, aciu mere naturali. — Flomini tarnen
sie asseniienti supernaturalibus mysteriis Deus ex cerla lege
a se cum Filio suo statuta gratiam confert, auxiliave, quibus
ille credat ut oportet ad salutem. III. Hominibus, qui ad
filiorum Dei dignitatera nondum pervenerunt, eatenus facta
est potestas, ut filii Dei fiant, quatenus, si quantum in se est
conentur, praesto illis aderit Deus, ut fidem et gratiam con-
sequantur. V. Deus sine uUa intermissione ad ostium cordis
nostri stat, paratus semper conatus nostros adjuvare, deside-
ransque ingressum. VI. Licet auxilium supernaturale gratiae
non sit simpliciter necessarium, ut liberum arbitrium assen-
tiatur actu mere naturali iis quae fides docet, sed solum ut
assentiatur prout oportet ad salutem^ nihiiominus quam sae-
pissime non solum confert, ut assensus eliciatur, qualis opor-
tet, sed etiam ut simpliciter eliciatur. IX. Vocatio Dei in-
terna ad fidem, interior excitatio fidelis ad poenitentiam per
gratiam praevenientem , immo et illustrationem et auxilia,
quibus justificati a Deo adjuvantur, tum ut majora Spiritus
incrementa percipiant, tum ne tentationibus succumbant, —
pendent quam maxime a libero arbitrio ejus qui vocatur et
excitatur. — Est enim rationi valde consentaneum , ut illum
-Jtf). 111. (5. 111. ^atf). Ä. §. 59. Scfuitcn. «9?olina. 615
potius misericordiler vocet et adjuvet Deus, qui paratus obe-
dire veritati illamque amplecti, quam eum, qui sitiistra in-
tentione ad audiendum acccdit. X. Potest honio solis viribus
naturalibus liberi arbitrii et concursu generali Dei elicere
actum ajjtsolutum mere naturalem dilectionis Dei super omnia,
qui ad justificationem nequaquam äufficiat, et pari ratione
propositum absolutum — placendi Deo in omnibus. XII.
Interim dum Judicium rationis non absorbetur, — in arbitrio
humano, spectato in statu naturae lapsae, sunt vires sine spe-
ciali auxilio Dei — ad non consentiendum in quocunque tem-
poris momento cuicunque gravi — tentationi, et ad superan-
dam quamcunque magnam difßcultatem, quam pro servanda —
lege naturali necesse sit vincere; — ita ut , si consentiat,
peccet , eo quod, secluso quocunque alio majori auxilio, in
potestate ipsius, tametsi non sine ingenti difßcultate, positum
est non transgredi tunc legem. XIV. Triplicem scientiam
oportet dislinguamus in Deo, nisi periculose in concilianda
übertäte arbitrii nostri et contingentia rerum cum divina prae-
scientia hallucinari velimus. — Unam mere naturalem'^ alte-
ram mere liberam; lertiam denique mediam scientiam, qua ex
altissima et inscrutabili comprehensione cujusque liberi arbi-
trii in sua essentia iniuitus est, quid pro sua innata libertale,
si in hoc vel illo vel etiam infinitis rerum ordinibus colloca-
retur, acturum esset, cum tarnen posset, si vellet, facere re
ipsa oppositum (ogl- not. 21). XV. Non video, praeter auxi-
lium particulare gratiae praevenientis et concursum Dei gene-
ralem, necessarium esse auxilium aliud pardculare gratiae, ut
liberum arbitrium aliquem iilorum actuum possit elicere (cre-
dendi scilicet, sperandi, et poenitendi ut oportet). XVII.
Nonnulli — duplex auxilium divinum constituunt, quoddam
efficax , et quoddam sufficiens, veruntamen inelficax. Quod
vero auxilium efficax sit aut inefficax, censent nulla ratione
tribuendum esse libero arbitrio, — quod, — si consentiat et
cooperetur ut potest, efficiat illud efficax; si vero non con-
sentiat j neque cooperetur, — reddat illud inefficax: sed ipsi
auxilio, sive Deo, efficaciter aut inefficaciter per illud mo-
venti , tribuendnm esse, quod liberum arbitrium consentiat,
aut non consentiat. — Certe non dubitarem, sententiam
616 mnU ^eriobc. ?rbf4)n. I. m. 1517—1648.
mit tiefen (Jrfdjeinungen unjufrieben 2^). @g traten in ber
hanc hoc ultimo modo explicaiam errorem in fide appellare.
Etenim ea data non video , qua ratione libertas arbitrii nostri
salva possit consistere. SSefonberö würbe »on ben Sominiconern
bie scientia Dei media angegriffen {Serry p. 535), toeldje fd^on
3(uguftinu6 gegen bie ^elagianer oerworfen ^aie, ali scientiam
illam futurorum contingentium dependentium a causa libera,
ante actuale decretum divinae voluntatis, volentis vel saltem
permittentis illa futura esse vel futura absolute, vel futura
sub conditione.
24) entfc^ieben erflärte ftc^ ber Sefuit ■^einx. ^enrtquej, 8e|)rec
ber Zi)ioioQie in ©atamanca, gegen fOZotina, unb gab gegen bens
ferben 1594 bem ©eneralinquifitor, J597 bem ^apjlc t)arte ®uts
öd)ten, Serry p. 101. Sof). SJlariana, Sefuit in Äolcbo, des
defaufs du gouvernement des Jesttiles c. 4. (Mercure Jesuite II,
107) beurtf)ei(t bageäen btefe SSorgänge auä iem ©efid)t6puncte ber
Älugt)eit : Que dirai-je du livre de ratione studiorum , par le
moj^en duquel nostre General au commencement de son Gene-
ralat pretendit, non seulement d'ordonner la police de nos
escholes, mais aussi la reigle de doctrine pour tous ? — Le
zele estoit bon, mais la maniere d'y proceder estoit la plus
estrange, qui se seit jamais entreprise en compagnie quelcon-
que. II est fort mal aise d'assujettir lesesprits: mais ici spe-
cialement d'autant que des quatre, qui furent choisis ä cet
effet, les trois estoient mal propres. Ce qui eu resulla, fut,
que les provinces s'en ressentirent , Tlnquisition s'y interposa,
et interdit le livre. Et ce nonobstant, l'opiniastreie passa
bien avant: en quoi il se passa des choses indignes de personnes
fant prudentes, qui aussi ne doivent estre mises par escrit.
— Ainsi la liberte d'avoir ses propres opinions, nonobstant
cej est demeuree, et reste en son estat precedent. Dont sont
procedees plusieurs et ordinaires brouilleries et debats avec
les Peres Dominicains, lesquels nous devions plustost recog-
jnoistre pour maistres. Je ne tairai de confesser, que ces Peres
la pourroient bien un petit moderer leur rigueur, comme
aussi, que nos gens leur avoient donne quelques occasions:
mais (out se pouvoit excuser. Je ne veux pas aussi rafrai-
Zi). III. 6. III. ^at\). Ä. §. 59. Sefuifen in ©panicn. 617
®efenfcl;aft jwet ^arteten einanter entgegen: bie Älagen bei'j
chir la memoire de tous les differentSj qui ont es(e en grand
nombre. Je dirai seulement , qu'ä l'occasion d'un Ijvre, qu'
escrjvit,le Pere Molina sur le siijet de la grace et du franc-
arbitre, ces Peres lä s'allererent bien fort, recoinurent ä
rinquisition , et de lä ä Rome, lä oü encor ä present le pro-
ces continue, et se meine avec beaucoup d'opiniaslrete et de
passion: et quand bi«n nous en sortirions victorieiix, ce qui
est encor fort douteux, il auroit tousjours couste plusieurs
milliers, et l'inquietude de plusieurs annees. Je me souviens,
qu'un personnage, qui avoit quelque cognoissance de ces
choses, donna avis aux nostres, qu'ils se gardassent de s'em-
barrasser, ou s'engager bien avant en cette atfaire, craignant ce
qui est arrive. Cela ne servit de rien. Car le General se
troHva engage i cause de la permission, qu'il avoit donnee
d'imprimer ledit livre: et en ces quartiers de de^a les jeunes
gens faisoient le tout fort aise. Le raalheur voulut, que tant
TAssistant ä Rome, que le Provincial en ces quartiers (par
les mains desquels tout passa) estoient hommes sans leltres,
fourres dans ces charges par gens de mesme humeur et gail-
lardise. — 23on (Spanien oeranlapt berief Slemenö VIII. 1592
eine ©eneralcongregatton beö Cicbenö. Sie bamolö an ii)n gevid);
tetcn Älagfdjreiben fpanifd^er Sefuiten, f. Mercure Jesuüe 11,
195, Tuba magna mirum clangens sonum de necessitate refor-
mandi Soc. Jesu, Argenl. 1713 p. 400. U. Ti. Nova quaedam
misceri et concitari mala in nostra sodalitate qui negat, amens
est aut caecus. — Cum quis est creatus Superior, nullum ti-
met, facit quod vult, tractat subditos ut übet, obliviscitur
obedientiae, hnmilitatis, panpertatis, — quia seit a nullo posse
privari praelatura, praeterquam a Generali, qui ad conserva-
tionem suae Monarchiae putat expedire, ut Superiores diu-
tissime gubernent. Et licet sint insufficientes, scandalosi et
perturbatores pacis , tarnen Generalis vel non credit subditis,
vel si credit, ne videatur fecisse malam electionem, pertina-
citer sinit illos gubernare. Hinc est, quod tarn multi cogun-
tur egrcdi extra Societalem nostrani, quia Generalis magis
credit Siiporioribus mcndacium , quam aliis verllatem. —
618 $8ici-te 5)cnot)c. 2(b[d)n. I. SS. 1517— lö48.
t»cr 2!^ci(e (ernen mx a\x^ ten ^c^riften te§ Sof). 9)Zarü
Videmus cum magno deirimento Heligionis nostrae et scan-
dalo mundi, quod Generalis, nulla habita ratione nee anti-
quitatis nee laborum nee meritorum, facit quos vult Superio-
res, et ut plurimum juvenes et novitios , qui sine uUis meri-
tis, et sine uila experientia, cum maxima arrogantia praesunt
senioribus et iilis, qui diu laboraverunt et laborant in Eccle-
sia Dei. Et denique Generalis, quia homo est, habet eiiam
suos affecius particulares , et cum afficitur erga aliquem, pro-
movet illum, etiamsi vere indignus: et quia est Neapolitanus,
melioris sunt conditionis Neapolitani. — Licet Generalis ha-
beat suos consiliarios, tarnen non tenetur Stare ipsorum con-
silio, sed est dominus dominantium, et facit quod vult, nullis
legibus adätricius, unde mortificat et vivificat, deprimit et
exaltat quem vult, ac si esset Deus. — Sciat autem S. V«
paucissimos esse Professos, imo Constitutiones ordinant, ne
multiplicentur Professi , quod an sit bene constitutum, videat
S. V. Nam hoc est certum, quod pauci sunt content! in So-
cietate praeter paucos Superiores et Professos. Et si saltem
in creandis Professis observaretur justitia, — esset aliquo
modo tolerandum : sed res dependet a beneplacito Generalis,
qui homo est; quod quam sit indignum, nemo est qui non
intelligat. ®S folgen ba\)it Jtnträge bie ^aijt beö ®eneral6 ju
befd^ränfen, unb bie @upetiocen alle 2 — 3 5af)re ju n)ed)[eln.
7fu6 anbern ^coDinjen liefen bagcgen ißtttfd)reiben ein, bie Jßer^
faffung unoeränbert ju lafTen, Mercure Jes. 11, 203. Tuöa p.
406 s8. Sie fünfte ©enetatcongregation (5«oo. 1593— gebr. 1594),
bie erfte, »reiche ju Sebjeiten eines ©eneralS gefjalten würbe, rcac
ganj für ben ©eneral, mupte aber auf pöpill. S3efcl)l bie Örbnung
annehmen, ba^ bie ^roDinciale unb 5Kectoren alle brct ^a^te roed):
feiten. Sbenfo genet^migtc biefe Songregation auf ben SBunfd^ beS
ÄönigS ^l)ilipp H- ben SScrjidjt ber ©efeUfdjaft auf ben ©ebrauc^
mel)rerer ^rioilegien in Spanten, rceldier oon ber Snquifttion ge:
forbett unb oon "Uquamnoi beteitö geleitet voax, nämlid) ( Decr.
XXI.) auf bie facultas legendi libros prohibitos; absolvendi
ab haeresi in foro conscientiae ; et exemptio, ne Nostri abs-
que expresso Superioris sui consensu ac mandato ad quodvis
Zi). III. (5. III. Äatf). Ä. §. 59. Sefuitcn in Spanien. 619
ana25), teö bebeutcnbfien unter ben fpanifd^en Sefuiten,
muiuis — obeundnm — adigi vel cogi possent. Hist. Soc. Jesu
P. V, T. IL anct. Jos. Juvencio p. 1. (lib. XI. SocieCas do-
tnesticis motibus agitata ab anno 1591 ad 1608). SfJanEe
III , 280.
25) Mariana discurso de las enfermedades de la co7npania de
Jesus ccfdjicn nad) bem Sobe beö S3fS fpanifd), franj., ital. unb
lateinifd) in SSorbcauj: 1625 (fpanifd) unb frana- discours des de-
fauis du gouvernement des Jesuites , im Mercure Jesuit e, T.
II, Geneve 1635, p. 1). J5ie Sefuiten {)Qben c6 für untergefc^o;
bcn ober interpoUrt erftärt, f. bagcgen Serry p. 106. @ö erfd^ei«
ncn i)ia biefelbfn .Klagen über bie 2fUmad)t unb äBiueül)r bec
Obern, wie in ben Älagfdjriften noL 24. "Mu^erbem chap. 3.
{Mercure II, 100): Le gouvernement est fonde sur censuies
et syndications, qui est un fiel respandn par (out ce corps,
qui lui cause une jaunisse universelle: d'autant que nul ne se
peut fier de son frere, qu'il ne lui rende quelque mauvais
Office de raouchard et espion , et ne veuille aux despens
d'autrui gaigner les bonnes graces de ses Superieurs, et sur
tout du General. Chap. 4. Des troubles et debats entre les
noslres (p. 101) über bie Unrul)en in Spanien, burd) bie SOiip;
griffe beS ®eneralö JTquaoioa in ber Ernennung ber ^prooinciole u.
sRectoren oeranta^t. Chap. 6. Älagc über ben «Kangel an guten Sei):
rem in ben vg)umaniora. C'est une chose hors de deute, qu'au-
jourd'hui on sait moins de latin en Espagne, qu'on n'en savoit
il y a cinquante ans. Chap. 7. 25ap ju oiel Coadjutores tem-
porales oort)anbcn rcären, i^re SJJad^t in ber SSerttjaltung ju gro^
wäre, unb baiin bie Sc^ulben übermäßig raüt^fen. p. 129: les
debtes sont telles, qu'elles nous accablent. Chap. 10. De la
Monarchie. Nous sommes arrives ä la source de nos desor-
dres et des degoustemens que nous experimentons. Singula-
ris ferus depastus est eam, Cette monarchie, autant que je
puis juger, nous accable, non en tant que Monarchie; mais
en tant que non bien attemperee: c'est une beste sauvage,
qui degaste tout, et si on ne l'arreste, nous ne pouvons cs-
perer rcpos. Chap. 11: Si le General seul usoit de ce gou-
vernement et Monarchie, la chose seroit tolerable, au moins
620 fSmti ?)enobe. 2(bfc^n. 1. SJ. 1517—1648.
ses maux n'en seroient si grands. Mais le mal est, que les
Provinciaux et les Superieurs immediats se gouverneiit de la
meme fagon en leurs ressortsj esiants absolus, sans qu'aucun
les puisse retenir , ni empescher. — De lä s'ensuit pen de
conteiKement; — et pour moii avis, c'est une mesmp chose,
goiivernement sans contentement , et gouvernement fautif.
Chap 12. On establit es charges des jeunes hommes, peu lett-
res et de petit fonds, non pourcequ'ils ont les parties neces-
saires; ains, d'autant qu'estans plus entreprenans et hardis,
ils savent pateliner ä propos et ä temps. — La nation Espag-
nole s'est persuadee, qu'elle detneure pour tousjours excluse
du Generalat. Et cette persuasion, vraie ou fausse qu'elle
soit, ne peut qu'elle ne produise des mescontentemens, et de
la desunion, d'autant plus que <;'a este cetle nation, qui a
fonde la Compagnie. Chap. 13: Des syndications. Ce point
des syndications, qui sont infonnations secrettes des fautes
ou delits d'autrui, donnees au Superieur en secret, et sans
preuve , et sans ouir partie, a de tres-grandes dilficultes. —
J'ose bien asseurer, que si on venoit ä feuilleter les Archives
de Rome, on ne trouvera pas un seul, qui soit homroe de
bien; au moins d'entre nous autres, qui sommes esloignes,
et ne sommes point connus du General. Car tous sont mar-
ques, les uns plus, les autres moins. Chap. 14. p. 155: II
semble, que tout nostre gouvernement n'a autre but, qu'ä
couvrir les fautes, et ä jetter de la terre dessus. — Et n'y a
presque autres, sur qui ils exercent leurs rigueurs et tran-
chans aceres, que quelques pauvres chetifs, qui n'ont ni for-
ces, ni protecteurs. En autres choses et malleres un homme
fera des grands maux et iniquites, sans qu'on jouche seule-
ment ä sa robe. Un Provincial, ou Recteur fera choses fort
indues, — le chastiment, qu'on lui donnera au bout de plu-
sieurs annees , sera, qu'on lui ostera sa charge, et encor le
plus souvent meliore-on sa condition. Chap. 19: La Co.ii-
pagnie a des loix en nombre desmesure: et comme ainsi soit,
qu'il soit impossible de les observer, voire mesmes savoir tou-
tes, on perd le respect ä toutes. II y a Constitutions, il y a
Reigles, Decrets de Congregations , visites, et surtout ordon-
nances de Rome sans nombre et sans lin. Je puis bien asseu-
Z\)A\l (5. III. ^at\). Ä. §. 59. Scfwiten in (Spanien. 621
tmb bc§ ®cncrar§ -^fquaüiüa 20) über bie «DZangel ber ®e^
fcüfc^aft fennen, unb geiDinnen äugreid) bitrcl? ffe einen ©in.
r^^ qu'elles passent des milliers. Chap. 20: Affaires en grand
■' liombre chargent ceux de la Compagnie. Nostre Institut corar
■ 'niande et embrasse grand nombre d'oeuvres, prescher, con-
fessef, missions, visites de prisons et d'hopitaux et de mala-
des, enseigner le patenoste es lettres humaines et es plus haii-
tes Sciences, et en quelques endroits s'abaisser jusque lä, que
d'enseigner aux petits cnfans a lire , et ä escrire. — Mais il
y a d'autres affaires, fort mal propres, plus seculiers, qui se
rangeot a nous, outre les precedentes, sous litre d'oeuvres de
piol^. L'imporiunite du monde est grande: et comme ils
nous assistent de leurs aumosnes, ils veulent aussi , que nous
leur assistions en lüules choses, en leurs mariages, ä leur
faire leurs testamens, ä les favoriser en leurs pretentions
avec seigneurs, en leurs proces, es difficultes de leurs contes,
avec juges; et nous tiennent occupes jusques ä leur pourvoir
de delices et plaisirs, ou des choses necessaires pour leurs
maisons. — Par ce moyen nos gens se secularizent , et trot-
tent plus qu'il ne faudroit hors de la maison.
26) Claud. Aquavivae industriae pro Supcrioribus Soc. Jesu ad
curandos aniniae morbos , Rotnae 1600 QUd) in b. Corpus In,
still. S. J. eine 2fnweifung In ©uperiorcn suv gciftUdjen SSet)anb;
lung ber Sangen, Wfldje auv l)tn unb \mtln asttröc in bie bcfon--
betn Ber^attniffe jener ^tit eröffnet. 6f)ara«terillifcl) für ben ©eifl
ber @efeUfd)aft überf)aupt x^ bie SSorfc^nft, iretdje iebcm SeUüten
gegeben wirb, cap. VIII, 9. Si peculiari aliquo affectu , etiam
naturali, et veluti syinpathia affici se erga aliquem seniiat;
curet statim initio omnem extraordinariam communicationem
abrumpere, et communi tantum caritate illum amplecti (vix
enim dici potest, quanta incommoda oblocutionum, detractio-
num, querelarum, delationum , suspicionura , inimicitiarum,
conventiculorum, munusculorum et similium ex singulari et
extraordinaria communicatione oriantur), sed onines uno spi-
ritu compleclatur. Cap. XIII. Tenlatio contra institntum et
aliquot regulas, qnae non placenl. IMorbus his plane pericu-
losus est, et valde curatu difficilis, praesertim in antiqniori-
622 mmtt ?Jenobe. Wcf)n. 1. S5. 1517—1618.
bli'(! in bie tnnern (Spaltungen berfelben. (Srf)on begonn bie
Snquifftion in (Spanien Unterfud^ungcn gegen mehrere Sefuis
ten wegen Srrlef)ren unb wegen jTei[d)lid[)er 83ergei)en im
S5eid}t|lu{)re, aU ßlemeng VIII.:'aÜe biefe (5ad()en 1596 nad)
SJom jog, unb jur (Sntfdjeibung be§ flreifigen 3)ogma6 bie
Congregatio de auxiUis 1597 ernannte 27). gange Seit bros
bete ben Sffuiten ein ungunfüger 2{u6gang 28): inbeffen fie
bus. 3. Dicet forte (infirmiis) , — non probari sibi diversila-
tem graduum, professionis dilaiionem, tarn amplam Superio-
lum potestatem, reddere rationem conscientiae , manifesiatio-
nem defeciuum et caeterorum per quemlibet, qui extra confes-
sionem ea sciret. 9. Dicet forte, non tarn haec in Institute
et legibus Ignatii, quam in praxi displicere ei, quod male a
Superioribus practicentur. Cap. XV. Saecularitas et aulicis-
mus insinuans in familiaritates et rjratiam externorum. Mor-
bus hie in Societate et intra et extra periculosus est , et istis
qui eum patiuntur, et nobis fere ncscientibus paulatim subin-
trat, specie quidem lucrifaciendi Principes, Praelatos, Ma-
gnates, conciliandi ad divinum obsequium hnjusmodi homines
Societati, juvandi proximos etc. Sed revera <juaerimus inter-
dura nosipsos, et paulatim ad saecularia deflectimus. 1. At-
tendenda igitur signa, quibus dignosci morbus hie possit.
Ea autem inter cetera non obscure illum indicant, si quis fre-
quentius illos adeatj si , cum abstinet, sentit desiderium prae-
sentiae et congressus illorum; si eorum rebus et negotiis tan-
quam propriis se affici sentiat; si libenler amplectatur negotia
'^'saecularia; si Superiore inscio tractet; si hujusmodi Princi-
pes et Magnates sibi, non Societati conciliet ; si observantia et
obedientia incipiant illi sordescere. 3. Avellendi hujusmodi
homines tempestive bono aliquo nomine: quia si incipiant al-
tiores radices extendere, non poterunt sine magna Principum
offensione divelli.
27) Serry p. 122 ss.
2B) ^[emenö VIII. trar fd^on geneigt gegen fte ju cntfc^etben, Serry
p. 570 5 oon 9)autu§ V. ^abcn bie Sominicanet: fogor ben ©nttüurf
einer SiiUe oetöffcntltdit, tretdjer ganj ju ibrcn ®un|len lautet.
Zf). in. e. TU. Äatf). Ä. §. 59. Sefuifcn in granfreic^. 623
waren bcn ^apjlcn ju nü^lid) gewefen, unb brof)etcn in je«
ncm galle benfclben 5U furcljtbar ju werben, alg ba^ in JRom
if)re 3!5einiit(;i9uncj bfltte jugegeben werben fonnen: ^auIuSV.
behielt fi'clj 1607 bie ©ntfdjeibung tor, unb beenbigte aBbann
bie (Bad)c baburdj, t)a^ er beiben Steilen <StiÜfc()n)ei9en oufs
erlegte (1611) 29).
SBdbrenb bie Sefuifen in biefer SSSeife öon (Spanien a\i$
i)axt angegriffen würben, waren fie bef[en treue(!e ©enoffen
in ber SSefdmpfung ber Äoniginn ßlifabet^ üon Snglanb
unb ber |)ugenotten in granfreid), geriet^en aber ehcn ba^
burc^ in anbere SSerwicfelungen.
©ie ergriffen ndmlic^ in biefen Ädmpfen tf)eilS t>ii miU
telalterlidje SJorflellung oon ber ©ewalt ber Äirdje über bie
grtrfien 30), t()eilä bilbeten fie tie ebenfaßS t>on bierarcl)if4)er
©eite fd)on frfibcr auSgefprodjene Sbee »on einem blo§ menfdE)=
lidjen Sieä}U ber gurjlen , weldjeä burd) Ungcr€d)tigfeit üer^
loren gebe, babin weiter auä, ha^ i>ie bocbfle weltlicbc ©es
walt im SSolfe wurjle, üon biefem ben dürften übertragen
fet), be6balb aucb jurüdgenommen werben fonne^i), unb im
Serry Append. p. 214. ^Dte Sefutten f)abfn bfnfelbcn freilid) füc
crbid)tet erBlärt, f. Theodori Elenihorii (oielm. IJvini de Meyer)
hist. conlroversiarum de divinae gratiae auxiliis , Antverp.
1705. fol. p. 704.
29) ^\xx6) bie 5?untien würben alle geifitlidif Obern ansewiefen , ne
sinant imprimi in materia de auxiliis, etiam sub praetextn
commentandi s. Thomam, aut alio modo : et qui volunt de
hac materia scribere et imprimere, prius mittant tractatus et
compositiones ad hanc sanctam Inquisitionem (Romanam),
Serry p. 736.
30) R. Bellarminus de poleslate summi Vontificis in temporali-
bus adv. Guil. Barclajum, Romae 1610. (Opp. VII, 829) fleUt
eor feiner ®d)rift Sententias iilustrium scriptorum occidentalis
Ecciesiae de potestate Papae in temporalibus in longer Steige auf.
31) ««icolauö I., f. S3b. 2. "äbt^.L §.21. not. 12. ©regoriuö VII.,
624 mtxtt ^criobe. 3Cbfc^n. 1. 2J. 1517—1648.
f. 58b. 2. libt^. 2. §. 47. not. 2. fio6. Bellarminus de contro-
versiis christianae fidei adv. hujus temporis haereticos {Ingol-
stad. 1586 unb nad)(;cr oft, balb III, balb IV Tomi), Tom. //.
Conlrov. IL Hb. III. De laicis, ac potissimum de Magistralu
politico cap. 6: Hie observanda sunt aliqua. Primo, politicam
poiestatem in Universum consideratara, non descendendo in
particulari ad Monarchiam, Aristocratiam, vel Democratiam,
immediate esse a solo Deo. — Secundo nota, Iianc potestatem
immediate esse tanquam in subjecto, in tota muUitudine, — >
Terlio nota, hanc potestatem transferri a multitudine in unutn
vel plures eodem jure naturae. — Quarto nota, in particulari
singulas species regiminis esse de jure gentium, non de jure
naturae: nam pendet a consensu multitudinis constituere super
se Regem, vel Coiisules, vel alios Magistratus, nt patet: et
si causa legitima adsit, potest multitudo mutare Regnum in
Aristocratiam, aut Democratiam , et e contrario, ut Romae
factum legimus. Quinto nota, ex dictis sequi, hanc potesta-
tem in particulari esse quidem a Deo, sed mediante consilio,
et electione humana, ut alia omnia, quae ad jus gentium
pertinent: jus enim gentium est quasi conclusio deducta ex
jure naturae per humanum discurgum. Ex quo colliguntur
duae differentiae inter potestatem politicam et ecclesiasticam :
una ex parte subjecti; nam politica est in multitudine, eccle-
siastica in uno homine, tanquam in subjecto immediate: altera
ex parte efficientis, quod politica universe considerata est de
jure divino, in particulari considerata est de jure gentium:
ecclesiastica omnibus modis est de jure divino, et immediate
a Deo. Sn S3eätcf)ung auf ben ^apft bei)au\>tet S3eUarminuS,
Controv. Tom. I. , Controv. III. , Hb. V. De potestate Foniifi-
cis temporali cap. 4 ; Papam directe nullius loci esse domi-
num temporalem jure divino (alfo non esse dominum totius
orbis , ullius provinciae aut oppidi cap. 2.), bagpgcn cap. 6:
habere summam temporalem potestatem indirecte , t^ämlid^
Pontificem ut Pontificem , etsi non habeat ullam mere tempo-
ralem potestatem, tamen habere in ordine ad bonum spirituale
summam potestatem disponendi de temporalibus rebus omnium
Christianorum. — Quantum ad personas, non polest Papa,
iit Papa, ordinarie temporales Principes deponere, etiam
Zh. in. e. III. Äatf). Ä. §. 59. Sefuitcn in ^xai\iw,ö). 625
gaUe üon Äc^crei jurucFgenommcn werben muffe 32). Bvi^l^iä)
crneueten fie bie Seljre üon bcr äuldfftgfeit beS Stjrannens
justa de causa, eo modo, quo depoiüt Episcopos , i. e. tan-
quam Ordinarius judex: tarnen potest mutare regna, et uni
auferre, atque alteri conferre, tanquam sumnius Princeps spi-
ritualis, si id necessarium sit ad animarum salutem, ut pro-
babimus. Quantum ad leges non potest Papa, ut Papa, ordi-
narie condere legem civilem , vel confirmare aut infirmare
leges Principum , quia non est ipse Princeps Ecclesiae poll-
ticus: tarnen potest omnia illa facere, si aliqua lex civilis sit
necessaria ad salutem animarum , et tamen Reges non velint
eam condere, aut si alia sit noxia animarum saluti , et tamen
Reges non velint eam abrogare. Unb fclbft bicfc S^eoric crfc^ieti
bem ^appe ©tftuä V. fo fef)r aU bie päp|llid)e SOiad;t {)ej:abfe|enb/
ba^ ex biefe SSüc^er in ben Snbej: fe^en liep: gteid^ nai) feinem
Sobe tiefen bie (Sarbtnäte aber btefelben wteber jireiii)en, [. Bel-
larmini vita oon gultgato Hb. IL c. 7.
32) Guil. Alanus (f. oben §. 28. not. 12) ad persecutores Anglos
pro Christianis responsio, 1582: Si Reges Deo et Dei populo
fidem datam fregerint^ vicissim populo non solum permiititur,
sed etiam ab eo requiritur, ut jubente Christi Vicario, su-
premo nimirum populorum omnium pastore, ipse quoque fidera
datam tall Principi non servet. Elizabethae , Angliae Regi-
nae, saevissimum in Calbolicos sui regni edictum, cum re-
sponsione per D. Andream Philopatrmn (b. t. ber Sefuit 9? ob.
^erfonl), Lugd. 1593 p. 106: Hinc infert universa theologo-
rum et jurisconsultorum ecclesiasticorum schola (et est cer-
tum, et de fide), quemcunque Principem christianum , si a
religione catholica manifeste deflexerit, et alios avocare vo-
luerit, excidere statim omni potestate ac dignitate ex ipsa vi
juris, tum humani, tum divini, hocque ante omnem scnten-
tiam supremi pastoris ac judicis contra ipsum prolatam, et
subditos quoscunque liberos esse ab omni juramenti obliga-
tione, quod ei de obedientia tanquam Principi legitimo prae-
stitissent, posseque et debere (si vires habeant) istiusmodi
hominem tanquam apostatam , haereticum, — hostemque ex
hominum christianorum dominatu ejicere. ßellarmini Controv.
«i «fei er '8 Äird^engcfd^. 3tS8b. ieHUiil 40
626 fBiei'te ^eriobe. 2(bfd)n. 1. S5. 1517- 1648.
morbeass). ©o üert^eibiöten fic bte ^rmorbung |)einricl)g 111.,
unb bie Surucfweifung >^eimicl;§ IV. üom 2:i)vone: alä aber
Tom. /., Conirov. III, Hb. V, cap. 7. Aphorismi confessu-
riorum, auctore Emnnuele Sa (3e[uit in ©ent , Soimbra unb
gjom), Colon. 1590, lel)ren fcaffetbc, unb cbgleid) ber Magister s.
Palatii in biefem aUgemein oerfcceiteten ^onbbudbe für SScidjtüäter
mc^c als 80 ©tetten änbeite, [o blieben U6.) biefe l^efji-en unan-
getajlet.
33) Johannes Parvus, l SSb. 2. -übt^. 3. §. 118. not. 5. Emow.
Sa aphorismi confessar. p. 363: Occupanlem tyrannice pote-
statem quisque de populo potest occidere, si aliud non est
remedium, est enim publicus hostis. ®en S^fuitf" vooxen ober
(5(i[abet() öon ©ngranb unb ^cinrtd^ IV. »on granEreid) occupan-
tes tyrannice potestatem. Mart. Anton. Delrio (Sffuit in 86=
wen, Souai), ßüttic^, SKainj, ©rä| unb ©alomanca) Syntagma
fragoediae latinae, Antverp. 1593 ju Senecae Hercules furens:
Plane tyrannum , qui principatum occupavit, si tyrannis aüter
tolli non possit, interficere cuilibet licitum est. — Sed illum
qui jure successionis eleclionisve Princeps est, quamvis tyran-
nus fiat, privaio non licet occidere, — nisi uno casu, — sci-
licet ad corporis sui defensionem. Jo. Bridgewaier ob. Aqua-
pontanus (3efuit in Sincoln unb «HtjeimS), concertatio Ecclesiae
calholicae in Anglia adv. Calvino - Papistas , Aug. Trev. 1594:
Ne quis forte hanc potestatem (Praepositorum Ecclesiae) ita
penitus esse spiritualem existimet, quasi ad fidelis popuii
bona et facultates, immo ad vitam auferendam, corpusque
variis cruciatibus affligendum non possit pertingere; — ani-
madvertendum est, longe secus nos edoceri ex ipsis Aposto-
Igrum rebus gestis. — Sic D, Petrus — propter sacrilegium
et mendacium marito et uxori simul repentinam mortena in-
flixit. — In quibus omnibus inter Reges ipsos christianos
et alium a plebe christianum quemcunque nulla prorsus est
ditferentia. Reges enim ad unum omnes, quoniam se suaqne
sceptra suavi jugo Christi submiserunt, in eo ecclesiasticae
pastorumque suorum auctoritati non minus quam oves caete-
rae, obtemperaturos se professi sunt.
Sri). III. (5. HL ^at^. Ä. §. 59. ^e\mkn in granfvcic^. 627
aud) ß^offel^ 3KotbDcrfud() üon ibrer ^invüirfung abgeleitet
tt)urbe (1594) ^-i) , ba war bie foniglicije S[J?acl)t fdjon wieber
34) S5et bem Sefuttcn Jean Guignard, tRectot beS College de Cler-
mont, i)ixtU man gcfunbcn plusieurs livres composes par lui, —
contenant entr' autre chose approbation du — parricide du
feu Roi, — et induction pour faire tuer le Roi ä present
regnant, f. bie incriminitten ©ä^e in cfArgentre collecHo judi-
ctorum de novis erroribus II, I, 525, er würbe ben 7. San.
1595 äum ©algen üecbammt. 35cr Se[uit .lean Gueret »on bcm*
felbcn College aU ci~devant precepteur de Jean Chastel würbe
för immer auö bem ?fteiä}i oerbannt (p. 526). SSefonbereö 3(uffe;
!)cn mad^tc barauf Joh. Marianae (Sefuit in Äolebo) de Rege et
Regis inslitutione libb. III. {Toleti 1598 u. Mogurä. 1605) Hb.
I. c 6; Jac. Clemens — in sui Ordinis Dominicani Collegio
theologiae operam dabat, cum cognito a theologis, quos erat
sciscitatus, tyrannum jure interimi posse, (Kenrico III.) —
altum vulnus inflixit. Insignem animi confidentiam, facinus
mcmorabile! — Caeso Rege ingens sibi nomen fecit. — Equi-
dem in eo conscntire tum philosophos, tum theologos video,
eum Principem, qui vi et armis rempublicam occupavit, nullo
praeterea jure, nullo pnblico civium consensu, perimi a quo-
cunque, vita et principat.u spoliari posse. — Si Princeps
consensu populi aut jure haerediiario imperium tenet , ejus
vitia et libidines fcrendae sunt eatenus, quoad eas leges ho-
nestatis et pudicitiae, quibus est adstrictus, negligat. — At-
tente tarnen cogitandum, quae ratio ejus Principis abdicandi
teneri debeat. Atque ea expedita maxime et tuta via est, si
publici conventus facultas detur, communi consensu quid sta-
tuendum sit deliberare; fixum ratumque habere quod com-
muni sententia steteritj in quo bis gradibus procedatur.
Monendus inprimis Princeps erit ad sanitatem revocandus. —
Si medicinam respuat , neque spes ulla sanitatis relinquatur,
sententia pronuntiata licebit Reipublicae ejus imperium de-
trectare primum; et quoniam bellum necessario concitabitur,
ejus defendendi consilia explicare, expedire arma, pecunias
in belli sumptus imperare populis; et si res feret, neque ali-
ter se Respublica tueri possit, eodem defensionis jure —
40*
628 fSmU ^eriobc. 3(bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
j!arf Qenucj, mn ffe auä ^ranfreid; §u öerbannen. Se^t fug«
fcn fte fiel) t>en Um|!dnben, irenbeten fi'd; auf ^einridjä IV.
©eite, unb trugen ju feiner SSerfoi^nung mit bem 5)öpfle ba§
S92ei|!e bei. ©o gewannen fte ficb tk ©unft bieftö Äonig^,
unb t>a biefer tm maä)ÜQen £)rben ganj für ftd) gu ^aben
n)ttnfd[)te, fo ftellte er ibn 1603 in granfreicb n>ieber ber ^s).
55ennocb \)klUn hk Sefuiten jene ©runbfd^e fefl, unb ipxa:
^en fte, tt?o fte e§ burften, aucb unüerbüöt au^^^): txaUn
Principem, publicum hostttn declaratum , ferro perimere.
Eademque facultas esto cuicunque privato, qui , spe iiupuni-
tatis abjecta, neglecta salute, in conatum juvandi Rempubli-
cam ingredi voluerit. Roges, quid faciendum , si publici
conventus facultas erit sublata, quod saepe potest contingere.
Par profecto, mea quidem sententia, Judicium erit, cum,
Principis tyrannide oppressa Republica, sublata civibns inter
se conveniendi facultate, voluntas non desit delendae tyraii-
nidis: — qui votis publicis faveiis eum perimere tentarif,
haudquaquam inique eum fecisse existimabo. Ita facti quae-
stio in controversia est, quis merito tyrannus habealur : juris
in aperto , fas fore tyrannum perimere. Ueber bie S^rannens
mörbec cap. 7: Quod si evaserint, instar magnorum heroum in
omni vita susclpiuntur: si secus accidat, grata Superis, grata
hominibus hostia cadunt , nobili conatu ad omnem posteritatis
memoriam illustrati. — Est quidem majoris virtutis et animi,
gimultatetu aperte exercere , palam in bestem Reipublicae ir-
ruere : sed non minoris prudenliae, fraudi et insidiis locum
captare, quod sine motu contingat, minori carte periculo
publico atque privato.
35) .Sfianfe'S gürjlen unb fBöiht III, 301.
36) ©ine ©ammlung »on ©teilen iefutti|d)ec ©d^riftftcHer übet gut:«
flenmorb f. La Morale des Jesuites, extraite fidelement de leurs
livres [par Nie. Perraull), a Mons 1669. 12, ///, 235 j lese-
majest^ et regicide betreffenb/ ferner Extraits des assertiona
dangereuaes des Jesuites, verifies et collaiiones par les Commis-
saires du Farlemenl (a Paris 1762. 4. Sterne ed. a Amslerd.
1763, 3 Tomes 8.) ///, 256.
ZI). III. (5. III. ^atf). Ä. §. 60. Sefuit. SiJJoraL 629
ober eben baburcb in einen unauf^örlicben Äampf mit ben
©allicanern 37), m\d)ex it)xex SBirffamfeit in granfreidj nic^t
geringen ©intrag ti)at.
§. 60.
©eftoltung bec ftrd)lid)en Sffiiffenfd^aft unb beö f ivd^lid^cn
CebenS untec Sefu tt ifd^em ©influffe.
^0^ weitere Eingriffe in bie 9J?oral bilbeten ftd) in bie^
fem je^t afleg fird)lid[)e ßeben bejlimmenben £)rben au§, unb
brangen öon ibm in tie Äircbe ein')» Ut" t'iß ö« oielen
37) gJiariana'S ©djrift de Rege et Regis institutione (f. not. 34)
war Jurj oor >pcinctd)S IV. ©cmovbung in ^^ariö oerbreitct (f.
Memoires de Sully), unb wiivbe 8. 3un. 1610 auf S3efef)l beS
^arlamentg ücvbrannt {d'Arrjenlre II, II, 12). Bellarmini
tract. de poleslate summi Poniificis in tcmporalibus adv. Guil.
Barclajum, Romae 1610 (Opp. VII, 830), in voeidjem berfelbf
feine ©runbfä^e (f. not. 31) xoeiUx cntwicfelt t)aite, würbe 26.
9loo. 1610 oom Parlamente »erboten {d'Arijentre II, II, 34).
3ur SSert^eibigung ber ®efeUfd)aft erfdjien Lettre dedaratoire
de la docirine des Peres Jesuites conformes aux decrets du
Concile de Constance , par le Fere P. Colon de la Comp, de
Jesus, Predicateur ordinaire de sa Majeste , Paris 1610. 12.
dagegen: Anticoion, oit refutation de la lettre dedaratoire du
P. Colon, Livre ou est prouve , que les Jesuites sont coul-
pables et autheurs du parricide execrable commis en la per-
soune du Roi Henry IV., 1610. 12. Sarauf: Reponse apolo-
gelique a V Anticoton faite par un Pere de la Cowp. de Jesus,
1611. ®egen bie SScfiauptung ber testen ©d)rift, ia^ aud) 9Ka;
riana in biefcm ^uncte mit ber Softni^er ©pnobe unb bec @or?
bonne übereinftimme, erftärte ftd^ bie (entere in einer Censura
b. d'Argetitre II, II, 37. Spätere S3cfd)lüfTe berfetben gegen bie
Sefuiten f. ht\ bemfelben.
1) La Morale des Jesuites, extraile fidelement de leurs livres
(par Nie. Perrault) a Mons 3 Tomes 1669. 12. Extraits des
assertions dangereuses des Jesuites, verifies et collationes par
630 SSIcrtc ?)eviobe. Zh\d)n. 1. SJ. 1517—1648.
£)rten fe^r üernadjldfftgte S5eid?te wieber empovgubringen,
unb um ffrf) al6 S5eid)tüdter beliebt ju machen, iihUn bic
Sefuiten grofe ^a^o^uhig^hit im S5eid)tftuble 2), na^imen ju
les Commissaires du Parlement, a Paris 1762. 4. 5ieme ed, a
Amsterd, 1763. 3 Tomes 8. Les Provincinles ou letlres ecri'
ies par Louis de Monlalle (Blaise Pascal) aun provincial de
ses amis et aux Rev. Peines Jesuites sur la morale et la poti-
tique de ces per es, Paris 1658. 4., oft roicbergebrucBt. S. g.
©täublin'S ©efd). b. djriftt. SOZoral feit b. SBtebevaufieben bet
SBi|Tenfrf)aftcii, ©öttingen 1808, ©. 448.
2) Vinc, fiUiucii moral. quaest. T. I. tract, VI. de contritione
cap. 7: Coiitritio, ut contra dislinguitur attritioni, est dete-
statio de peccato quatenus est offensa Dei , et propter Deum
summe dileclum, cum proposito non pcccandi de caetero. —
Attritio est dolor imperfectus de peccato, qui non attingit
ad perfectionem contritionis. — Motivum attritionis potest
esse primo ratio aliqua temporalis, ut damnum, poenae, pri-
vatio ofßcii etc., secuiido ratio aeterna , ut poenae inferni,
privatio gloriae , deformitas supernaturalis animae, offensio
etiam Dei secundum aliquos, sed non super omnia dilecti. —
Attritio christiana est detestatio peccati disponens hominem
ad gratiam remote et insufficienter ex se sola, proxime et
sufficienter cum Sacramento: — est per se supernaturalis. —
Attritio vero acquisita est naturalis. Cap. 8. Primo quaero,
an contritio cadut suh speciali praeceplo. Respondeo affirma-
tive, et quidem nomine contritionis intelligatur tam propria
contritio , quam attritio aequivalens illi ex conjunctione cum
Sacramento. — Circa eadem peccata non tenetur homo, quo-
ties eorum recordatur, habere positivam contritionem. — Ex
vi justitiae ad Deum homo aitritus cum Sacramento non te-
netur conteri in articulo mortis, quia opinio de sufficientia
attritionis cum Sacramento est practice certa post Trident.
ideoque homo cum ea satisfecit quantum debuit. — Quinta
quaero, pro quo tempore urgeat conlritionis obligatio, an sla-
Um post peccatum commissum. Pro responsione suppono
esse duplicem sententiam. Prima asserit teneri statim ac homo
peccavit. — Secunda negat, etiamsi occurrat opportunitas.
Zi). III. (5. III. ^atl). Ä. §. 60. Sefuit. 9)?oröI. 031
biefem ^nbc eine fe|)r Im SO?oral an, unb waren in groper
et facile fieri possit. — Dico primo, tenendum cum secunda
sententia. Primo, quia est communior Doctorum, et prae-
stantioris nominis. Secundo, quia congruentior communi sen-
sui fidelium, qui soleiit semel tantum in anno confiteri, nulla
babita contritione in decursu anni, qui tarnen de hac omis-
sione non confitentur. — Tertio, quia rationabilior; tum quia
alias qui semel peccavit , dilferendo poenitentiam continuo
peccarct peccato speciali , sicut qui non restituit, quod est
contra communem sensum Ecclesiae, ut dictum est; tum quia
praeceptum contritionis est afhrmativum: de natura autem
praecepli affirmativi est, ut non obliget semper, neque statim.
— Septime quaero, quibus temporibus obliget per se con-
tritio ex jure naturali. Respondeo et dico primo: si respi-
ciatur lex justitiae, qua homo obligatur satisfacere Deo pro
injuria peccati , sie non videtur obligari , nisi quando adest
periculum mortis. Est communis Doctorum, quos citavimus. —
Dico quarto: tempus hoc non potest in particulari certo de-
finiri, sed relinquitur arbitrio prudentis, considcratis circum-
stantiis, personis, et cognita conscientia illarum. In Univer-
sum intra anncm non videtur obligare. Quolibet septennio
vel quinquennio est probabile. — Octavo quaero, giiibus
temporibus obliget per se ex jure positivo. Respondeo et dico
primo, non obligare singulis annis in defectum confessionis,
ita ut si quis non possit confiteri, teneatur habere contritio-
nem. Ratio est : quia ex lege confessionis annuae tantum te-
netur quis habere eam contritionem , quae est necessaria ad
suscipiendum verum Sacramentum confessionis , et lex de Sa-
cramento est distincta a lege contritionis; ergo non determi-
nat contritionem, nisi quatenus includi debet in Sacramento :
at in hoc non est necessaria contritio, sed satis est attritio,
ergo etc. Dico tertio, non obligare ratione pericuii oblivio-
nis peccatorum. Tum quia non obligat ad recogitationem illo-
rum , nee ad examen. Cap. 9. Primo quaero, an sit necesse
ad contrilionstn , ut praecedat dislincta recogitatio peccatorum.
Respondeo et dico primo, tria habenda pro certis in hac
quaestione. Primum, contritionem esse deberc de omnibus
632 SSicttc 5)enobe. 2tbfc^n. 1. S5. 1517—1648.
Sa^l als ©c^riftjlefler t\)atiQ, um biefclbe auf ©runbfa^e
peccatis mortalibus. Secundum , ex par(e voluntatis non re-
qairi singulas contriliones singulorum peccatorum, sed satis
esse unam simplicem contritionem respicientem omnia peccata.
Tertium, requiri ad contritionem ex parte intellectus aliquam
considerationem et memoriam de peccatis commissis. — Ad
veram contritionem habendam non esse necesse, ut simul ha-
beatur actualis et distincta recogitatio peccatorum omnium.
Septimo quaero, an requiratur certu intensio ad veram contri-
tionem, Respondeo esse quatnor sententias. Prima, necessa-
riam esse summam intensionem actus absolute, eam scilicet,
quam homo exhibere potest per conatum sibi possibilem. —
Secunda est> debere esse summam comparative, i. e. ut horao
doleat de peccato magis, quam de quolibet alio roalo, et quam
diligat quodlibet creatum bonum. — Tertia, requiri certum
gradum intensionis. — Quarta, non requiri certam intensio-
nem, sed satis esse substantiam actus contritionis. 35ic brci
cr|!en SKcinungcn njerben oerworfen^ bie gwettc u. li. quia justifi-
catus contritione ut quatuor, non posset diligere creaturam
ut sex, alias peccaret mortaliter; et ita pejoris conditionis
esset quam non justiticatus , 'qui posset amare ut sex vel Se-
ptem, quia hie noo diceretur praeferre creaturam Creatori,
quem nullo modo diligit; ille diceretur, quia intensius amaret
creaturam Creatore, ©egen \i\t britte: actui contritionis est
proportionata dispositio ad gratiam, et non conslat, Deum
requirere aliquem certum modum actus: ergo per suam sub-
stantiam sufficiet, quia minima gratia est sufficiens ad remis-
sionem omnium peccatorum. At ad minimam gratiam sufficit
minima contritio, tanquam dispositio. Sa^er tt?trb Vxt eierte
SOletnung angenommen, sufficere subjectum actus contritionis,
in'quocunque gradu sit. — Quodcunque mortale tollit gra-
tiam, ergo quaecunque contritio tollit peccatum. Tract. VII.
de confessione. cap, 6: Primo quaero, an ad effectum sacra-
menti Confessionis , h. e. ad gratiam, sit necessarius aliquis
dolor. Respondeo affirmative. Secunda quaero, qualis dolor
requiratur et sufficiat ad effeetum Sacramenti Confessionis.
Respondeo et dico primo, requiri dolorem verum, seu attri-
S^. III. 6. III. ^atl). ^. §. GO. Scfuit. moxal 633
tionem veram. — Dico terlio, hanc eandem altritionem suf-
ficere. Et quidem quod non sit necessaria contritio, probatur
ex communiore sentenda Doctorum. — Septimo quaero, an
hie dolor debeat esse verus et realis , an vero sufßciat existi-
matus. Respondeo et dico primo, probabile esse, dolorem
existimatum sufficere, modo oriatur ex ignorantia inculpabili.
Primo constat auctoritate Doctorum, — secundo, ratione.
Dico secundo, probabilius videri, quod requiratur vera attri-
lio, et non tantum existimata. Cap. 12. no. 356: Non propo-
nat Confessor difßcultates multas in peccatis vitandis, unde
poenitens constituatur in periculo non habendi efficax propo-
situm in futurum. Satis enim est proposita generaliter pec-
cati foeditate, Dei bonitate, et periculo damnationis, inducere
poenitentem ad concipiendum generale propositum non pec-
candi amplius mortaliter. Tertium, non est necesse, ut Con-
fessor sibi persuadeat, aut probabiliter judicet futurum, ut
poenitens a peccato abstineat: satis est, quod existimet, poe-
nitentem, quando est absolvendus, habere propositum illud
generale, quod diximus, quamvis illud sit per breve tempus
mutaturus. IIa omnes auctores. no. SSS: Si iterum atque ite-
rum reincidat, et petat absolutionem, non est neganda probato
proposito, praesertim si aliquantum se contineat, si diminua-
numerum peccatorum: aliquando etiam differri poterit absolut
tio ad tempus. no. 365; Quinto quaero, quid agendum cum
inier poenitentem et confessarium intercedit diversitas senten-
iiarum, — quia poenitens adhaereat alicui opinioni probabili,
confessor autem probabiliorem contrariam. no. 368: Est tri-
plex sententia. Prima, ccnfessorem non posse conformari opi-
nioni poenitenlis, quia ageret contra conscientiam. Secunda
distinguit de confessore proprio et delegato, et proprium as-
serit teneri, non delegatum. Tertia de quocunque affirmat,
non modo posse sed etiam debere. Ratio, quia in casu posito
poenitens est integre confessus et bene dispositus: neque enim
peccat sequendo opinionem probabilem , et id totum constat
confessori ut supponitur: ergo nullum habet jus suspendendi
absolutionem, consequenter tenetur absolvere. — Et cum hac
ultima sententia videtur sentiendum. Ad rationeni autem pri-
mae sententiae respondetur, non agere contra conscientiam.
634 SSierte ?)edobe. 2(bfc6n. 1. SS. 1517—1648.
guviKfjufu^ren unb au^jubilben 3). (So entiridelten fte üor^-
jugöjvetfe biß ße^re oon ber moröUfdjen ^xohahiütät, wddje
quia, licet operetur contra opinionem suam speculative, pra-
ctice tarnen non agit contra conscientiam, cum absei vat eum,
quem novit esse bene dispositum, et non peccare sequendo
suam opinionem probabilem. Ant. de Escobar Hb. theologiae
moralis Tract. VII., Examen IV. de Foenitentia cap. 7. Pra-
xis circa praefata ex Soc. J. schola: JNum sufficiens cum Sa-
cramento dolor est, dolere, guod non satis doleam? Idem Sa
ex Navarro asserit sufficientem esse. — An possit Confessarius
foenilentiam omnino libere faciendam arbitrio poenitentis im-
ponere? Ex Suarii sententia affirmo non semper requiri, ut
aliquod opus in particulari injungatur, praesertim spirituali-
bus personis; sed sufficere, si dicat: impono tibi pro poeni-
tentia quidquid hodie vel hac hebdomada boni feceris, vel
mali passus fueris. — Quid, si (poenilens) affirmet , se velle
purgatorii poenas subire? Levem poenitentiam adhuc imponat
(confessarius) ad sacramenti integritatem; praecipue cum agno-
scat gravem non acceptalurum.
3) 25ie bebeutenbfien SKoratiften bex Sefuiten : Franc. Toletus,
©panier, Sarbinal f 1596 (Summa casuum conscientiae s. in-
structio sacerdotum, Romae 1602 unb oft), Emanuel Sa, ^ox-
tugicfe^ in ®ent, Soimbta u. 9Jom f 1596 (Aphorismi confes-
sariorum , Colon. 1590 u. \ei)t oft)5 Thomas Sanchez , ein ©pas
nicr, in (Sranaba f 1610 (De sacramento matriraonii, voll. 3,
Genuae 1592 u. o. ein SBerE, rceld^eö ber Soctor ber ©ovbonne
Petrus Aurelius, opp. Paris. 1646, II, 213, beäeid)net, aÜ
opus non gloriandum, sed pudendum; tarn immani curiositate,
tarn invisa in rebus spurcissimis et infandis et monstrosis et
d,iabolicis perscrutandis sagacitate horrendum, ut mirum sit,
pudoris alicujus hominem ea sine rubere scripsisse, quae
quivis modestioris ingeiiii vix sine rubore legat. Portenia
lata sunt, animorum insidiae, incentiva libidinura, schola fla-
gitiorum)^ Franc. Suarez, ein Spanier, in "Kkaia, Salanianca,
SÄom u. ßilTabon f 1617 (Opp. 24 Sbc fol. , »on benen 6 S5bc
über moral. ®eßenjitänbe)5 Paul Laymann in 3n9ot|tabt, fOlün*
djen, SiHin^cn u. ßopnig f 1635 (Theologia moralis, Monach.
a;(). III. e. III. ^atfj. ä\ §. CO. Scfuit. g)?ovol. 635
fie aUcrbingS fd)on üovfanben ^), in bem SO^aape^), ba^ fte
jtt)ar tic ©önben im ^(Ügemeinen üerbammten , in i^ren ein^
1625 u. o.)j Fmc. Filliucius in Stom f 1622 (Moralium quae-
stionum de christianis ofßciis et casibus conscientiae , ad for-
mam cursiis, qui praelegi solet in S. J. Collegio Romano T.
II., Romae 1621)5 Leonh. Less, auS Sßtahant, in Urnen f 1623
(De justitia et jure, ceterisque virtutibus cardinalibus libb.
IV. ad Secundam Secundae D. Thomae, Lovan. 1605); Steph.
Bauny in 2l)on f 1649 ( Snmma casuum conscientiae, Paris.
1631); Anton, de Escobar in SSaUabolib f 1669 (Liber theolo-
giae moralis, XXIV. Soc. Jesu Doctoribus reseratus, Lugd.
1646 U. 0. Vniversae theologiae moralis recepliores absque
Ute senlentiae necnon problematicae disquisitiones 7 voll. Lugd^
1652 SS. foL); Herrn. Busenbaum in >^ilbeS()cim u. SJIünftev f
1668 (Medulla casuum conscientiae, Monast. 1645, \i(\% ootbreis
tctfte Se(;vbud^).
4) f. SSb. 2. Wtf). 3. §. 118. not. 7 u. 12.
5) ®d)on in bcc Ratio studiorum oon 1586 (f. §. 59. not, 20)
l;ei^t eö in bem 2fbfd^nitte De casibus conscientiae p. 164: Porro
ita Professor suas opiniones constabiliat, ut aliquam etiam
aliam , quae bonos habeat auctores, significet esse prot)abi-
lem. Sn bec neuen Ratio, Regnlae Professoris casuum consci-
entiae no. 5: ita suas coniirmet opiniones, ut si qua alia fuc-
rit probabilis, et bonis auctoribus munita, eam etiam proba-
bilem esse significet. Escobur Hb. theol. mar. Prooem. li^xa-
men III , c. 3. de conscientia probabili. Quaenam probaxbilis
conscientia? Quae Judicium continet alicujus rei ex opin.ione
probabili. Probabilis autem opinio ea dicitur, quae rationi-
bus innititur alicujus momenii. Unde aliquando unus tanium
Doctor gravis admodum opinionem probabileni potest effictre;
quia vir doctrinae specialiter addictus Iiaud adhaerebit sen-
tentiae cuilibet, nisi praestantis seu sufficientis raiionis vi
allcctus. ]Sum licet opinionem probabilem sequi, relicta pro-
babiliori? Licet, imo et tutiori, modo non immineat aliqucd
pericuium , ad quod vitandum prudentia , aut justitia, aut Ca-
ritas dictet oppositam sententiam esse eligendam. Vossum me
probabili aliorum senlentiae aptare mea probabiliori ac iuliore
636 sßiertß ?)enobc. 2(b\d)n. 1. ^. 1517—1648.
jcinen (Jrfdjdnungen aber bennod^ fe{)r I)auftg enffrfjiilbigcn
fonntcn. BuQleiä) faxten fi'e ben Unterfcljieb jwifdjen Sobs
fönben unb (dph'djen ©unben. fo ^), unb gaben über bte 3uj
relicta? Ita plane, nee sie operans contra conscientiam
agam , modo existimem, alienatn opinioiiein, quam sequor,
esäe probabilem. Cap. 6., Praxis circa praedicta ex Schola
Societatis: Pnenitens in praxi bona fide seguitur sententiam
tutam et probabilem: Confessariiis vero eattdem speculalive
improbabilem censet: potestne se accommodare opinioni poeni-
ienlis ? Potest , modo sciat , illam tanquam probabilem a
peritis Doctoribus admitti. Imo ex Laymani sententia tenetur
poenitentem absolvere, quia Confessarius non potest negare
disposito absolutionem. Docior potestne altert consulenti dare
consilium non solurn ex proprio, sed etiam ex aliena senten-
tia probabili , quae consulenti fit favorabilior. Posse afßrmo
cum eodem Laymano. — Potestne judex in ferenda sententia
ex duabus probabilibus opinionibus sequi, quam maluerit?
Castro Palao (Scfuit in Seon) respondet posse , imo secluso
scandalo modo juxta unam, modo juxta aliam judicare: satis
«nim juste et prudenter agit sequens opinionem, quam ipse
pro!»abilem agnoscit, nee quia seeutus est unam, altera sua
«"St spoliata probabilitate. Thom. Tamburini (Sffutt in SDteffina)
explicatio Decalogi, Lugd. 1659. lib. I. c. 3. sect» 3. no. 8 .-
Absolute puto cum Salas, Vasquez, Sanchez, Merolla, Pas-
quier, satis esse in omnibus casibus, constare probabiliter,
opinionem esse probabilem.
6) 3Bie ftü^ [i(^ biefe 9iid^tung in bet @efclIfd)Qft entwicfelt ^at,
beweifet bie Sölnifdje Censura oon 1560 (f. oben §. 59. not. 16).
3n betfelben ^ei^t eö fol. 44: Peccatum est non quicquid legi
Dei repugnat, sed hoc proprie vocatur peccatum, quod li-
bera voluntate, et a sciente committitur. fol. 194: Quaedam
peccata , contra quae lex tonat et fiilminat, adeo sunt in se
et per se levia, ut faetores nee sordidos, nee ualos , nee
iropios, nee Deo exosos reddere possint. — lila quae lex
concionatur de perfecta integritate ex toto corde, tota mente,
tota anima, et omnibus viribus, ita ut nulla sit mala concu-
piscentia, ad nos , qui in hac mortali vita versamur, non
ZI). III. (5. III. ^atl). ^. §. CO. Scfuit. Floxal 637
pertinent. ©a{)cc tuiib ge(e{)rt, legi plene et abunde a nobis
satisfieri , si qiiantum in nobis est piaesliterimus. Escobar
Hb. theol. mor. Tracl. 1. Exam. 1. c. 3 : Quidnam ad pecca-
tum mortale requiritur? Plena et expressa advertentia mali-
tiae, aut saltem dubium expressum. Nisi enim quis advertat,
opus quod gerit esse malum, vel mali periculuni adnexum
habere, aut nisi formaliter dubitet, censetur invincibili inad-
vertentia laborare, quae non minus excusat a peccato, quam
invincibilis ignorantia. Faul Laymann theol. mor. Hb, !•
tract. 3. c. 5, no. 13: Supra monui, tract. 2. c. 3, hominem
nunquam peccare, nisi actualiter advertat ad moralem mali-
tiam operis aut omissionis. — Idemque, quamvis rarius,
etiam in iis locum habere potest, quae per se mala sunt, ut
animus in vehemente passione irae vel tristitiae adeo absor-
beatur cogitatione commoditatis vel utilitatis, ut vel nihil
omnino, vel valde tenuiter attendat ad operis malitiam seu
inhonestatem: quo casu vel nullum, vel duntaxat imperfectum
ac veniale peccatnm erit. Jo. DicasHllo (auö 9'icapel, \i\)xU
in sKurcia u. SoUbo, jule^t Sanjtei; in Sillingen f 1637) de
justitia et jure, caeterisque virtutibus cardinalibus libb. II,
Anlverp. 1641, Hb. 2, tract. 2, disp. 9, dub. 2, no. 48: Fur-
tum esse potest veniale ex indeliberatione. Quamvis enim, ut
docetLess. , difficile videatur, furtum ratione imperfectae de-
liberationis esse veniale, tamen aliquando contingere potest.
Qui(!am enim ex consuetudiue ita sunt propensi et veluti de-
terminati ad furandum , ut rem auferant prius quam pleno
advertant quid agant. Idem etiam contingere potest ex vehe-
mentia tentationis, praesertim in festinatione, ubi non conce-
ditur deliberatio. Georg, de Rhodes (aul 2(otgnon, f in 8i)on
1661) dispiitutionum theologiae scholasticae T. I. (Lugd. 1671),
De actibus humanis disp. 2, guaest. 2, sect. 1. §. 2; Si quis
committat adulterium aut homicidium , advertens quidem ma-
litiam et gravitatem eorum, sed imperfectissime tamen et le-
vissime; ille, quantumvis gravissima sit materia, non peccat
tamen nisi leviter. Ratio est, quia, sicut ad peccatum requi-
ritur cognitio malitiae, sie ad grave peccatum requiritur
plena et clara cognitio et consideratio illius.
C38 SSievtc ?)criobe. ?Cbfc()n. 1. Sj. 1517—1648.
Idnglidjfeif t>er 9leue fold[)e Sefümmungen '), bap tie SKetis
[d)eri baburd() in völlige morölifd)e <Sict)er{)eit gewiegt werben
mußten s).
7) f. oben nct. 2.
8) Sie Sefuiten rii|)mtcn ftd^, mit i^vn «Dlorat bcn SBc^ sunt ^eile
nleiäjtett ju t)abcn, Ant. Escobar universae theol. rnor. rece-
■ptiores sententiae vol. I, Hb. 2, Seci. l, cap. 2, iio. 23: Pro-
fecto dum video, (ot diversas sententias in rebus moralibus cir-
cumferri, divinam reor providentiam lulgurare, quia ex opinio-
iium varielate jugum Christi snaviter sustinetur. — Superna Pro-
videntia cautum, plures operationura moralium \ias exponi,
rectamque inveniri posse actionem, sive juxta unam, sive juxta
alteram opinionetn homines operentur. "Kuä) Joh. Caramuel
Lobkowilz, ein 6t|icrcienfcr, S5if(^. ». Stgeoano in S^altf" t
1682, we\(i)cx fidE) bie iefuitifdje «ÜJorat angeeignet fjattc, Bevtl)ei;
bigt in f. Theologia moralis, Lovan. 1645, fol. p. 327 bie jefuis
ti[d^e ^vcbabiUtät, unb fagt gegen ben SSowurf, baf auf bicfem
SBeae ber ganje Secalogiiö in Sententias probabiles öermanbclt
»erbe, ha^ bie^ nic^t ju ernjarten fei), baf eä aber, töcnn e§ ge=
fc^e{)en fönne, für ein ®lücf ju ad)ten fe^, ia ber ?lKenf(^ alöbann
einen großen 3u»ad}§ an ©nabe »erbiene, ol^ne fiinbigcn ju !önnen
(©c^vöd^Ö IV, 111). Sagegen urtf)eilt ber anegeseid^ncte SBene;
bicfiner Jo. Mabillon (Tractaius de studiis monasiicis , lat.
versus a Jos. Porta, Venet. 1729. P. I. cap. 7), naä)bem er
»on ber alten Äird)e gefprod^en : Tunc itaque moralis doctrina
purius ac sincerius expendebatur, nee tot tantisque dubiis meta-
physicis, ut nunc, erat obnoxia; verum eo ex tempore ad tot
speculationes deventum est, ut ex nimio ac immoderato ra-
tiocinandi acumine nonnumquam vel ipsa ratio desierit; quin-
imo non sine animi nostri moerore compertum est, Ethnico-
rum ethicen quorundam theologorum Summis aliquando fuisse
pudori. — Postquam plurimi liberum sibi campum vindica-
runt, de humanis actibus et peccatis disserendi, etiam incon-
sultis sacris Ecciesiae canonibus, eo devenit moralium opi-
nionum relaxatio, ut nullum paene ex criminibus censeatur,
quin aliquo indulgenti color-e calamistretur. Tantum igitur
abest, ut istorum Summistaruni Studium ad christianae philo-
Z\). III. 6. III. §:atl). Ä. §. 60. Sefuif. ©ogniütü. 639
SBä^renb bic Sefuitcn in biefer SBeife bie (Sittenlel^re in
taiim QlaiMi<i)cx SBcifc cntjltcUtcn , bcforbcrtcn fte aucl) in
bcr 3)o(jmatif bie t()rcn 3»t)ccfen cntfj)red}cnben 9vid}fun(]en.
Uehcx afleö erI;obcn fi'e bte püp|inc{)e 50?acl)t, ba auf berfelbcn
bie il)viQt hemmte '<, ibr gewanbtefier Sogmatifer, 9?obcrt S5eb
larminu§, lehrte fk, ben mittelaüerlicben 2ef)ren über tm
felbe burcb fcbeinbare Säuberungen eine anfprecbenbcre ®ef!a(t
5U geben, nnb fie ^n^Ui^:!!^ im SBefentlicben fejläul;alten. Sn
bem ^apfle foUtc fid) mit ber (;6cl^jlen geijlüdjen auü) bie
bodjfle njeltlicfje 9)?ad)t bereinigen 0): bie bifd[)6fliii)e SO?acl)t,
sophiae consccutionom quaclantenus dirigal, quod poiius ex
libera ipsos legendi facultate non modicum sequalur detri-
inentum. — Fruclus longe major ex Ciceronis de olticiis
lectione hauritur, quam nonnullorum Summistarum, qui prae-
(er amplam doclrinarum ac ratiociniorum larraginem nil aliud
saepe saepius ingerunt, praeter quam molestas legentibuii tri-
cas, unde difficillime subinde emergunt. JVumquid rectior
norma ad probabilitatem attitiens in istorum Summis apparel,
ea Tuilii praefati, in qua praescribit, ab iis universim nobis
cavendum esse, quae liciia necne slnt quodammodo dubitamus?
Quocirca bene praecipjfunt (inquit) qui vetant guidquam agere,
quod dubttes, aequum sit an imquum, Aequitas enim lucet
ipsa per se, dubitatio autem cogitationem significat injuriae
{de offic. I, 9). Quot conscientiae casus, inquit egregius qni-
dam Scholiastes, ex isto solum principio liquido resoiverentur,
si Christifideles hoc ipsum serio vellent animadvertere!
9) Jo. Ozorii (fpan. Sefuit^ Siector in ©orio f 1594) Concionnm
de Sanctis T. III. (Paris. 1607), Conc. in Cathedra S. Peiri
p. 64; Ciavium potestas Petro traditur et ejus successoribus,
ad qnarum potestatem multa pertinent. Primum universam
Ecclesiam regere, Episcopos in di versa loca destinare, Evan-
gelium in toto orbe praedicare, omnem dare, auferre, aut
moderari jurisdictionem , Reges creare , et iteruni regna tol-
lere, si a fide deficiant, vel ejus praedicationi obsistant.
pag. 70; Cum expedit spiritualibus , potest Papa Dominos,
Reges et Imperatores mutare, regna auferre ab impiis Regi-
640 SSiertc ^eriobe. 3rbfdj)n. 1. §S. 1517—1648.
tt)eld)e ii)mn suiveilen unbequem ju wert)en bro^ete, folltc
bus inobedientibus, et publicationetn Evangelii impedientibus.
Jo. Azorius (Sefuit in HUala, ^(acentta unb Siom f 1607) «n-
stitutionum moralium (T. 17/, Romae 1600 ss.) 77, 1041 (/»6.
X. c. 6): Imperatorem in temporalibus esse Pontifice minorem
et inferiorem , eique jure divino subjectum , sententia est
communi consensu jurisconsuhorum recepia. — Jure suo uti-
tur Rom. Pontifex, cum Imperatori justis de causis Imperium
abrogat, sacris interdicit, et subditos a jurisjurandi vinculo
solvit. — Potestatem temporalem usu habet Imperator : sed
habet eam Rom. Pontificis potestati subjectam, et jure et ha-
bitu ab eodem Pontifice pendentem. Et ita Rom. Pontificis
est, in cerlis causis Imperatorem dirigere, corrigere et judi-
care, prout ad communem reipublicae christianae et catholi-
cae Ecclesiae salutem, pacem et utilitatem conducit. Ange-
las Rocca (2fu3ufttner unb SStfd). o. Sagcifte, in £Rom f 1620),
bibliolheca apostolica Vaiicana, commeniario illusirata, Ro-
mae 1591, p. 5: Cum Pontifex coronatur, capiti ejus tiara,
quam regnum mundi appellant, imponitur, tribus constans
coronis, tres potestates, h. e. imperatoriam, regiam et sacer-
dotalem , plenariam scilicet et universalem totius orbis aucto-
ritatem, repraeseniantibus. Com. a Lapide (Sefuit in Z'ömen
unb in Siom f 1637) Comm. in Acta Apost. et in Epistt. cano-
nicas, Lugd. 1627, in 1. Petr. 2. p. 227: Sacerdotale regnum
Ecclesiae imprimis cernitur in Episcopis et Episcopatu. —
Maxime vero idipsum cernitur in Summo Pontifice et Pontifi-
catu , cujus summa et amplissima quaquaversum est potestas
per totum orbem sese extendens, qua etiam Regibus imperat
(unde et Reges se ei supplices prosternunt, suaque sceptra
substernunt ), ac Reges Ecclesiae rebelies regno privare pot-
est, uti saepe privavit. 2fud^ bie ^äpfle nahmen biefc (BewaU
unüer()üUt in 2(nfprud), »gl. bie SannbuUe ©iictuS V. gegen .^eins
viä) öon 5lat)orra (Sept. 1585) b. Thuanus lib. 82, SSon 3uliu§
III. gicbt es eine Äupfermünje mit feinem SSilbe unb ber Umfdjtift:
D. Julius III. Reipublicae Christianae Rex ac Patei , f. Fhil.
Bonanni numismata Poniif. Rom. 1, 254. 25er Äonig Socob I.
ü. ©nglanb ^atte fic^ gegen ^eintid^ IV. bereit exMtt, ben 9)opjl
Zi), III. (5. III. S^atl). Ä. §. 60. Scfuit. ^Jogmatü. 641
bloper 2(u§flu0 ou§ ber pap^Uä)en ">), unt> bie ßoncüicn bem
alö .paupt bfc Äicd)e anjuerfenncn^ s'il vouloit laisser la pre-
tention, que les papes ont toujours eue de pouvoir deposer
les rois de leur etat, ©et fcanj. ©cfanbte de Breves, mufte
barübcc mit bem ^apftc ^auluS V. öerl)anbeln, unb becid^tete bem
Könige: Sur ce point il me dit ne le pouvoir faire Sans etre
lache d'heresie (19. JCug. 1609), f. Notices et extraits des Ma-
nuscrits de la hibliotheque nationale VII, II, 310. Sagegen
»ucbe biefe Zd)u oon bem Parlamente unb ber ©orbonnc feit 1594
wjiebec fortwä^renb oerbammt. ©o mu^te ber 2Cugujliner gloren?
tin Sacob, wegen Stjefen, tüelii)e biefelbe auöfpradticn , nad^ Urs
t^cil beö Parlaments 1595 cor ber ©orbonne Enieenb "KWxtU leU
flen {d'Argentie II, I, 532); Bellarmini tract. de polestate
sttnimi Pontificis in rebus iemporalibus adv. Guil. Barclaium
»urbe, obgleid) SSellarminuö nur eine inbirecte ©ewalt beö ^a\is
fteS über bie giirlien beijauptetc (f. §. 59. not. 31), oon bem ^ar=
lamente 1611 »erboten {d'Argentre II, II, 19); bie ©orbonne
öerbammte 1613 beS Sffuiten Mart. Becani Controversia An-
glicana de polestate Regis et Pontificis, Mogunt. 1612 (/. c. p.
64), baS Parlament neben biefer ©d)rift aud) Henr. Spondani
annales eccl. Baronii in epitomen redacti (p. 73); u. 1614 be§
Sefuiten Franc. Suarez defensio fidei catholicae adv. Anylica-
nae sectae errores, Coimbrae 1613, unb lie^ \i<xi le^te öffentlid)
verbrennen (p. 86).
10) ©0 f(it)on ßainea in Sribent f. §.57. not. 15. Rob. Bellarmi-
nus de coniroversiis christ. fidei, T, I, Tertia controv. genera-
lis de summo Pontifice , lib. IV, c, 22; Restat postremo
quaestio de derivatione potestatis ecclesiasticae a Pontifice
summo ad Episcopos caeteros. Sciendum est, triplicem esse
in Pontifice aliisque Episcopis potestatem. Unam Ordinis,
alleram jurisdictionis interioris, tertiam jurisdictionis exterio-
ris; quarum prima refertur ad Sacramenta conficienda et mi-
nistranda, altera ad populum christianum regendum in foro
interiori conscientiae , teriia ad eundem populum regendum
in foro exteriori. De prima et secunda non est quaestio
nosira, sed solum de tertia: nam de prima cerlum est apud
umnes, illam aeque immediate habere a Deo Episcopos ac
® i e f e ( e t ' § ^ixi)tn^t\^. 3r Sb. 2te Tim)\. 4 1
642 mmU ^enobc. 2Cbfd)n. I. a$. 1517—1648.
ipsum summuD) Ponlificem. Confertur enim per quandam
consecrationem , quae aeque operatnr in uno atque in alio. —
De secnnda est quidetn aliqua dissensio inter auctores: nam
Abulensis — existimat, hanc potestatem couferri omnibus sa-
cerdotibus immediate a Deo, qnando ordinantur. — At Joan-
nes de Turrecreniala — docet, hanc potestatem non conferri
a Deo ex vi ordinationis , sed ab homine per simplicem in-
junctionem. Ambe tarnen in eo conveniunt, quod usus hujus
potestatis pendeat a jurisdictione exteriori , et ideo satis erit
de illa exteriori agere. — Omnes in eo conveniunt, juiis-
dictlonera Episcoporum saltem in genere esse de jure divino.
Nam Christus ipse ita ordinavit Ecclesiam, ut in ea sint Pa-
stores, Doctores etc. (Epk. 4, II). Et praeterea nisi ita es-
set, posset Pontifex mutare hunc ordinem, et instituere, ne
ullus Sit in Ecciesia Episcopus, quod sine dubio non potest
facere. At quaestio est, an Episcopi canonice electi accipi-
ant a Deo suam jurisdictionem, sicut eam accipit summus
Pontifex: an vero a Pontifice. Sunt autem tres de hac re
theologorem sententiae. Prima eorum , qni volunt, tarn Apo-
stolos, quam caeteros Episcopos immediate a Deo accepisse
et accipere jurisdictionem. — Altera est eorum, qui volunt,
Apostolos non a Christo, sed a Petro, et Episcopos non a
Christo, sed a Petri successore accepisse vel accipere juris-
dictionem. — Tertia est media eorum, qui volunt, Apostolos
quidem accepisse a Christo immediate omnem suam auctorita-
tem; tamen Episcopos non a Christo, sed a summo Pontifice
eam accipere; — quae sententia verissima est, et ideo brevi-
ter confirmanda. Stefer SScmeiö fol^t nun. U. a. cap. 24: Re-
gimen ecclesiasticum est monarchicum, — ergo omnis aucto-
ritas est in uno, et ab illo in alios derivatur. — Si haberent
Episcopi a Deo suam jurisdictionem, non posset Pontifex illam
auferre, aut mutare. cap. 25: Dicuntur Episcopi succedere
Apostolis non proprie, eo modo, quo unus Episcopus alteri,
— sed duplici alia ratione. Primo ratione Ordinis sacri
episcopalis. Secundo per quandam similitudinem et propor-
tionem: quia nimirum, sicut Christo in terris vivente primi
sub Christo erant Apostoli duodecim, deinde LXXII. disci-
puli, ita nunc primi sub Romano Pontißce sunt Episcopi,
ZI). III. 6. III. ^atl). Ä. §. 60. Sefuit. ©ogmatü. 643
3rvtf)ume untcmorfen fet)n '0. 2)acje3en follte ber ^apji
nid[)t nur bie unfe()lbare iducllc ber 9f?ecl()t9laubi9fdt fei;n "),
post eos Presbyteri , inde Diaconi etc. 3n gcanfceid^ ()ieUen
bogegen ^^arlamcnt unb Sorbonne bte ölten gollicanlfd^en ©runbs
fä^e aufred)t (f. §. 58. not. 22). ©o erneuerte bie ©orbonne ges
gen bie Scfulten 2. €>ct. 1610 bie SSerurtfieilung ber ©ä^c e. Sof).
©arrojin (SSb. 2. Mbtf). 4. §. 136. not. x), unb mad^te bie gegen
benfclbcn aufgcficUten ?)ropofttionen wiebcr geltenb {d'Argentre II,
II, 15), u. 0.: I. Omnes potestates jurisdictionis Ecclesiae
aliae a papali potestate sunt ab ipso Christo quantum ad in-
stitutionem et collationem primariam , a Papa autem et ab
Ecclesia quantum ad limitationem et dispensationem ministeria-
lern. II. Hujusmodi potestates sunt de jure divino et imme-
diatae institutae a Deo (namt. bie ber 58ifd)5fe unb 5)farrer).
11) Bellarminus de controv. T. II, Prima conirov. generalis de
Conciliis et Ecclesia militanle Hb. II. c. 11. triU beweifen/ Con-
cilia generalia ante confirrnationem summi Pontißcis errare
posse, nisi Patres in definiendo sequantur Pontificis instru-
ctionem. — Dico igitur, Concilium illud non posse errare,
qirod absolute est generale, et Ecclesiam universalem perfecta ^
repraesentat: ejusmodi autem Concilium non est, antequam
adsit sententia summi Pontificis. Nam Episcopi caeteri re-
praesentant quidem corpus Ecclesiae: — at legati Papae non
ita repraesentant caput Ecclesiae, i. e. ipsum Papam, ut quod
ipsi faciunt absolute censeatur fecisse Papa, alioqui nuUa re-
quireretur confirmatio : sed solum repraesentant Pontificem
tanquam vicarii et internuncii ipsius, qui ad ipsum referre
debeant, cum oriuntur dubia, et sententiam ejus exspectare
et exequi. Itaque tale Concilium cum non repraesentet abso-
lute auctoritatem capitis , non nisi imperfecte totam Eccle-
siam repraesentat.
12) Bellarminus de conirov. T. I , de Rom, Pontifice Hb. IV.
c. 3: Summus Pontifex cum totam Ecclesiam docet, in bis
quae ad iidem pertinent, nullo casu errare potest. (5ö Wirb
Lmc. 22, 32 ba(;in erflärt, quod Dominus duo privilegia Petro
impetraverit. Unum, ut ipse non posset umquam veram fidem
amittere, quantumvis tentaretur a Diabolo: — Petro Dominus
41*
644 SBiertc ^criobe. 3{bfcl)n. 1. 25. 1517—1648.
fonbcrn öudj, nja§ hi^ t>at)in umx\)bvt wax, fclbj! gar nic^t
in Äe|erei fallen fonnen ^^): jja er foUte fo fel)r ©ebieter ber
impetravit, ut non posset unquatn cadere , quod ad fidem
attinet. Alterum Privilegium est, ut ipse tanquam Poniifex
non posset umquam docere aiiquid contra fidem , sive ut in
sede ejus numquam inveniretur, qui doceret contra veram
fidem. Ex quibus privilegiis primum fortasse non roanavit
ad posteros : at secundum sine dubio manavit ad posteros,
sive successores. Corp. 4: Non solum Pontifex Romanus non
polest errare in fide; sed neque Romana particularis Ecclesia.
Est autem observandum hoc loco, in alio sensu accipi debere
firmitatem Ecclesiae Romanae in fide, et in alio firmitatem
Pontificis : nam Pontifex non potest errare errore judiciali,
i. e. dum judicat et definit quaestionem fidei: at Ecclesia
Romana, i. e. populus et clerus Romanus non potest errare
errore personali, ita ut omnes omnino errent, et nuUi sint in
Romana Ecclesia fideles Pontifici adhaerentes. Corp. 5: Non
solum in decretis fidei errare non potest summus Pontifex,
sed neque in praeceptis morum, quae toti Ecclesiae prae-
scribuntur, et quae in rebus necessariis ad salutem, vel in
iis, quae per se bona vel mala sunt, versantur. S5ct* Sffuit
©rctfer erklärte auf fcem Sicgenöburger ©efpräd) 1601, nadibem
er »on ben prot. S^eologen \t)tebert)olt aufgeforbert mai, ftd) übet
ben judex fidei auö^ufprcd^en, feierlid) (Actorum Colloquii Ra-
tisbon. de 7iorma doctrinae cath. et controversiarum religionis
judice ed. 2. Monachii 1602. 4. p. 19): Judex generalis, legi-
timus, Ordinarius omnium controversiarum, quaecunque pos-
sunt oriri in negotio religionis, est Pontifex Romanus; sive
solus definiat aliquid, sive definiat cum Concilio generali.
Iste judex semper est infallibilis, quando ex cathedra definit,
ut Pontifex, nulli errori obnoxius. S5er Sominiconer Abr.
Bzovius jäf)lt in \. Pontifex Romanus, s. commentarius de
praestantia officii, s. auctoritate , virtutibus, felicitate rebiis-
que praeclare gestis summorum Pontificum , Colon. 1619. fol,
50 bcfonbere Sigcnfd^aften beö 9)apjlf6 auf, unb unter benfelben
14. nee falli nee fallere sciens.
13) 3ucrft behauptete Alb. Pighius (^rob|l in Utred)t \ 1542),
Zf). III. (5. III. ÄatI;. Ä. §. 60. Sefuit. «Doömatif. 645
Qf)vi\len\)dt fct;n, bap fdb|! Ue ©unbe, üon i^m geboten,
jur ^flid)t würbe i^). ©o würbe berfelbe über t:)ie menfcb*
liebe ©pb^rc fo febr emporgehoben, t)a^ man ibn für einen
Halbgott ^altm muptei^). ©leicbwie tU 8e|)re üon bem
hierarchiae ecclesiaslicae adserlio lib. IV. c. 8. fd^lf(i)t^in/
Papam non posse fieri haereticum, unb bcc Auditor rotae
Franc. Pegna (f 1612) fagt barüber in f. Comm. in Eymerici
directorium Inquisitorum ju P. III. Qu. 25; sententia satis
probabilis videtur, et consona rationi, et fortassis etiam anti-
quorum Patrum dictis: bcn Sffuiten mav aU fRi(i)t\d)nvit öorges
fdicieben Ratio sludiorum o. 1586. p. 327: De facto nullum
unquatn Romanorum Pontificum fuisse haereticum probabilius
est, et a Nostris strenue defendendum: posse vero, ut homi-
nem ac Doctorem privatum, haereticum esse, probabile facit
communior Scholasticorum opinio, licet contrarium satis pie
credi possit. oben fo Bellarminus de controv. T. I. de Rom,
Pontif» lib. IV, c. 6, unb fuc^t in bem golgenben btef 5U cwetfen.
14) Bellarminus de controv. T. I. de Rom. Pont. lib. IV, c. 5.
fagt jum SSetreifc bafiir, quod non possit Pontifex errare in
moribus, folgenbeö : Secundo, quia tunc necessario erraret etiam
circa fidem. Nam fides catholica docet : omnem virtutem esse
bonam, omne vitium esse malum : si autem Papa erraret
praecipiendo vitia, vel prohibendo virtutes, teneretur Eccle-
sia credere, vitia esse bona, et virtutes malas, nisi vellet
contra conscientiam peccare. Tenetur enim in rebus dubiis
Ecclesia acquiescere judicio summi Pontificis, et facere quod
ille praecipit, non facere quod ille prohibet: ac ne forte
contra conscientiam agat, tenetur credere bonum esse, quod
ille praecipit , malum , quod ille prohibet.
15) Cornelius Mussus (gvanciöcaner, SSif^. 0. SSironto, einet* bev
tribent. SSäter), comm. in epist. Pauli ad Rom. Venet. 1588. 4.,
in cap. 14. p. 606: A quo, Roma, quaerenda sunt divina con-
silia, nisi ab iilis quibus mysteriorum Dei dispensatio cre-
dita est? Quem ergo pro Deo habemus in his quae Dei sunt,
quicquid ipse dixerit, tanquam Deum audire debemus. Ego,
ut ingenue fatear, plus uni summo Pontifici crederem in his
646 SBicrtc Verlobe. 2fbfcf)n. 1. SS. 1517— 1G48.
5)apf!e, fo würben aud) biß önbern üon ben ^roteftantcn ans
gefodjtenen ße^ren am meiflcn übertrieben. 2)ie Unabbangig^
feit be§ ÄIeru6 üon ber weltlicben SOiacbt foüte gottlicben
0Jecbte§ »«), ber Qalihat beffelbcn üon ben 2i:po|leln oerorbnet
fepn "). T)ej; |)ei(tgenbienj! würbe in feiner bie roi)e SKenge
quae fidei mysteria tangunt , quam mille Augustinis, Hiero-
nymis , Gregoriis, ne dicam Richardis, Scotis, Guilelmis.
Credo enim et scio, quod summus Pontifex in his quae fidei
sunt errare non polest, quoniam auctoritas detertninandi quae
ad fidem spectant in Pontifice residet. S)ebication beg £)omt»
nicancrö Thomas Maria Caraffa, Neapoli 1609: Paulo V.,
Vlcedeo, chrislianae reipublicae Monarchae inviclissimo , et
pontificiae omnipotentiae conservatori acerrimo (cf. W. J.
Caslelli diss. de variis causis, queis accidentalis Rom. Poniifi-
eis potestas successive ampliata fuit , Aug. Trevir. 1788. 4.
p. 6). 3u betfelben 3ett Laelius Zecchius (ßanonicug in SSreSs
cia) de republica eeclesiastica, cap. de statu Papae art, 28:
Est et dicitur Christi vicarius, et quod Deus in terris, et
quod ipse facit, non humanus Princeps , sed Deus facere vi-
detur. ©0 ctflärte ^eintid^S IV. SKöcber SRaoatllac im SSer«
i)öte {Edm. Richerii defensio libelli de eccl. et polil. potesiate
II i 301): idem plane esse Dei et Papae voluntati contradi-
cere; seque Regem trucidasse, quia contra Papae volunta-
tem deleclus haberet militum ad expeditionem germanicam.
16) Emm. Sa aphorismi Confessariorum , Colon. 1590, p. 41:
Clerici rebellio in Regem non est crimen laesae Majestatis
quia non est subditus Regi. Ferd. de Castro Palao (Sefuit in
SJaUaboIib unb ©ompojIeUa) opus viorale de virtutibus ac vitiis.
Pari. VII., Lugd. 1631 ss., I, 171: Per se et ex natura rei
tarn Clerici quam Laici transgredientes leges polilicas puniri
a Rege poterant: at ex privilegio et exemptione illis concessa
a Christo, vel a Summis Ponlificibus, puniri non possunt ab
alio, quam ab ecclesiastico judice.
17) Bellarminns de controv. T. IL, Secunda controv. generalis,
de membris eccl. militantis, Hb. I. de Clericis cap, 18: Jo-
annes Major (caelibaium sacerdotum) de jure divino esse pu-
Z\). III. e. III. Matl). it. §. CO. ^dllaenbicnj!. 647
anjief)enbcn SBdfe burd) bie oUgcmeinen SBitnfdjc be« Snben«
tinumg 18) md)t üeninbert: bie unbeflecfte ^mpfangni^ SO?a*
viijc er()telt immer entfdjiebeneve 2(nerfennun9 »s). 2)ie ©cijam,
tavit. — Idem feie dociiit Clichtovaeus. — At b. Thomas
— diserle docet, votutn continentiae esse annexum Ordinibus
sacris ex solo Ecciesiae decreto. — Idem docet Cajetanus
in Opusculis T. I. tract. 27, et Sotus üb. 7. de justitia quaest.
6. art. 2f ubi etiam docet, quod ego verissimum puto, de-
cretum hoc, quo votum est annexum Ordinibus, non quidem
proprie divinum esse, sed tamen esse apostolicum, et in tota
Ecciesia a temporibus Apostolorum longo tempore esse serva-
tum; c. 19: In aclu conjugii negari non polest, quin admixta
Sit quaedam impuritas et pollutio. ©o oud) Stanislai Hosii
(SSifd^. üon 6ulm, bann t>. ©rmelanb) confessio fidei c. 56: Co-
pulatio conjugalis remotum ab arbitris cubile requirit. Certe
non qui bene , sed qui male agit, odit lucem, ait Christus:
omnia vero recie facta in luce coUocari volunt. Haec igitur
opera tenebrarum pugnant cum sacerdotio max'me, cujus
opera in luce coUocari volunt. 2(lfo bie fcf)On üon ^(ugupinuS
gurücfeewiefene 3rnfi(i)t U% .^ieronpmuS, f. S3b. 1. 2(6t{). 2. §. 102.
not. 12. ogl. Calixlns de conjugio Clericorum p. 1.
18) [• §. 57. not. 41.
19) 2(lö bet fpanifdie Sefuit 3oi). SKolbonatuä in QJariö U^vU,
taidU et es, ia^ bie Sorbonne auf bie unbcflecJte (gmpfängni^
«Olartä fd)n)ören lic^ (f. ffib. 2. libtl). 4. §.145. not. t): bie gacul--
tät »crfammelte fid) {^eht. 1575), unb bie meiftcn tf)rer ©lieber
crEläjten feterlid^, se de fide tenere, b. Virginem conceptam
esse sine raacula originali. 2)a bieß Um Conc. Trid. wibev;
[prad) (§. 55. not. 11), fo gertetf) fte barübec in (Streit mit bem
S3i[(i)ofe o. ^ariöj ber ^apft Jüurbe um (gntfd)eibun9 angegangen,
Qab aber feine (d'Argentre II, I, 443). 3m 2(nfangc bc§ 17ten
3af)r^, trat ber SOJinorit gtanciScuö o Sant 3ago in ©eeiUa olS
aSorfämpfer für bie unbeftedfte ©mpfängnif auf, woäu er »on ber
f)cit. Sungfrau oon ®uabalupe burd^ Uebergabe eineö JRingcS »er«
pflid)tet gu fei)n bei)auptete. ©6 fam ju ben ^eftigften ©treitigfei^
ten jwifd^en granciScanern unb Sominicanern, in benen bie Scfui;
tcn fidf) auf bie ©eitc ber ©rfiern pellten, baS 2Solf würbe für bie
648 B'mtt f)enot)e. 2(bfcf)n. I. §5. 1517—1648.
wcl^c j1?it bem SSegfnn ber 9leformatton bem 2(blapunwefen
einige Seit ^inburrf) ©in^ölt 9etf)an ^atte, üerfd)n)anb nadj
unOcfIcdte ©mpfängnip fanatiftrt, unb fo entflanbcn bie bebenüid^s
flcn Unruf)en. Sie Sefutten liegen {jier ifjren burc^ bie ©trcitigfeis
tcn de auxiliis gratiae angefachten -^a^ gegen bie Dominicaner
(§. 59. not. 27) aü§, f. Serry hist. congreg. de auxiliis lib.lV.
c. 27. p. 766; Plebetn confictis revelationibus ac miraculis,
institutis festivitatibus et sodalitiis, vulgatis tabellis, numis-
matibuS} libris, concionibus eo usque commoverunt fervidi
susurrones, ut Praedicatores in Claustrorum penetralibus de-
litescere coacti sint, ne palam lapidibus appeterenlur. Eoque
perducta res est, — ut sacra Doctoris Angelici imago, per
ludibrium vili jumento superposita, per vicos, per fora, per
compita circumducta fuerit , dement! lymphatoque insequeiite
populo ac per subs^nationem clamitante: sinpeccado original,
sin peccado original. S)ie (Sad^e »urbe fo bebenflid), t>a^ bec
Äönig ^^tUpp III. burc^ eine feieclid^e ©efanbtfcfjaft ben ^apjl
um eine Sntfd^eibung bec Stveitfcagc erfud^te {Legaiio Phil. HI.
et IV. ad Faulurn V. et Gregorium XV. de definienda contro-
versia immaculatae conceptionis b. Virg. Mariae, descripta
per P. Fr. Luc. Waddingum, Lovan. 1624, fol.). Snbcfyen
5)aulu§ V. xoag^te ntd^t ben furchtbaren Dominicanern gegenüber
baö jlteitige Dogma gu berüfjren: er cntfc^ieb 1617 bloö {Wad-
ding p. 14), at non audeant in publicis concionibus, lectioni-
bus, conclusionibus, et aliis quibuscunque actibus publicis
asserere , quod eadem beatissima Virgo Maria fuerit con-
cepta cum peccato originali. Dagegen ocrbct er eben fo fireng
ben "Knbnn, quod negativam opinionem, videlicet quod non
fuerit concepta cum peccato originali, in praedictis publicis
actibus asserentes, aliam opinionem non impugnent, nee de ea
ali'quo modo agant, seu tractent. DaS reid^te jur StiUung ber
Unru()en nidjt aug , unb ^{)ilipp IV. fd^icEte eine neue ©efanbt«
fc^aft an ©regoriuö XV. Diefer erftredtc nun 28. Sul. 1622
(Wadding p. 456) bie ffierorbnung feineö ffiorgängerö aud^ über
^rioatgefpräd)e, unb erlaubte ben Dominicanern nur, ut de cae-
tero in quibuscunque privatis eorum colloquiis seu conferen-
tiis, inter se duntaxat, et non intcr alios, aut cum aliis, de
Zf). III. e. III. SCat^. Ä. §. 60. 2fblap. C49
bem Sribcntinum wieber: imb iia je^t bic JRudPfidjt auf ben
©elbcjewinn 20) nicljt mel()r ju einer 9en)iffen ©parfamfeit
uxanla^k, fo würben bie 2(blaf[e üon je^t an fogar in nie
cr()orter t)erfd)n)enberifci}er guüe a\^^iQcUn 2'). ©regor XIII.
wagte e6 aud) wieber, einen 2((tar ju ^riüilegiren 22). ;^nä=
befonbere waren bie Sefuiten unerfd)opfIid) in Srftnbung neuer
2(nbac^ten; bie xt)ünbext1)ätiQzn SSilber mehrten fid^ fortwai^s
renb 23). Um bebenflidjeS £id)t abju^alten, wirftcn nid^t
materia ejusdem conceptionis beatissimae Mariae Virginis dis-
serere et tractare iibere et licite possint. 2)abei exUätte et
au6brücflid^, ba^ i)a€ SJogma uncntfd^ieben bleibe.
20) [. §. 57. not. 42.
21) "Xü^n ben unoevmeiblic^en Snbutgenjen, bcr ÄtcujjuggbuUc fiic
©panten [Amort de origine, progressu ac fruclii indulgentia-
rum, Aug. Vind. 1735, fol. I, 79) unb ben Subüäen 1525 unb
1550 {Amort I, 102) fommen ooc bem ©d^luJTe beS SribenttnumS
fafl gar feine öot: bann aber brängen ftd^ t>ie allgemeinen TiUä^i
(p. 103) unb bic geringem (p. 211) fo, bai^ oft auf ein 3a^r beten
mel)rere fommen.
22) »gl. Sßb. 2. "übt^. 4. §. 147. not. r. Sag Privilegium ö. 1577
f. b» ^/nor< 27, 285: concedimus, ut, quoties quicunque sa-
cerdos — ad aliare, in quo — corpus s. Juvenalis quiescit,
situm in cathedrali Ecclesia Narnensi , pro libcratione unius
animae in purgatorio exislentis celebraverit , ipsa anima —
easdem indulgentias et peccatorum remissiones consequatur,
quas consequeretur , — si praedictus Sacerdos hac de causa
Missam ad altare situm in Ecclesia s. Gregorii de Urbe ad
id deputatum celebraret.
23) Imago primi saeculi Soc. Jesu, a provincia Flandro-bel-
gica ejusdem S. J. repraesentata , Antverp. 1640, fol. p. 778:
Liber texendus foret, accurate dicturo litanias Lauretanas,
immaculatae conceptionis officium, jejunia sabbatina, supplica-
tiones, peregrinationes votivas, mancipationes, et sexcenta
id genus, per quae supra quam dici potest, amatam honora-
tamque Dei matrem reddidit Societas. — Infinitus sim, si
statuas singularum urbium populari pietate, luroinibus, voti-
650 mecU ^eriobe. 2(bfrf)n. 1. SS. 1517—1648.
nur bie ludlces llbrorum prolilbitcruu 24): eä crrc^ienen
auä) Indices llbrorum expurgandorum, um dltere ©d)riften
ju üerilümmeln 25). X)k Äird^enüater würben in benfelben
jttjar nur inbtrect purgirt 26), nid;t feiten aber in ben 2£uSi
vis tabellis, miraculis illustres receiisere studeam. SBolf'ß
©efd). b. Sefuiten II, 179. Um ben Umfd^rcung ber «Rii^tung bec
fat^. Äird^e ju ecfcnnen, »ergleid^c man iai SKolnaer (Sonctl oon
1549, oben §. 55. not. 27. SaS S3oIE jogen jte burd^ SSrüber;
[cgaften an jtd) , fo red^net Ant. Ainauld in f. Flaidoye 1594. p.
45 alö jefuttifc^e SSrüberfd^aften auf les confrairies du nom de
Jesus, du cordon, de la Vierge, de la Cappe, du chapelet,
du petit coUet, et infinies autres.
24) 2)er t»on 5)iuö IV. 1564 auggegebene (f. §. 58. not. 1) «urbe
»on ©tegociuö XIII., ©ijrtuS V. reotbirt unb üccmef)rt, bann
oon (Slemenl VIII. 1595. Dan. Francus de Papistarum indici-
bus llbrorum •prohibitorum et expurgandorum, Lips. 1684.
25) juerfi auf S3efe^l beg .^erjogg ö. 2C(ba Index expurgatorius li-
brorum qui hoc saeculo prodierunt , Antverp. 1571, oft nJteberi
gebtucEt, u- a. cura Franc. Junii , Argentor. 1609. Index li-
brorurn expurgandorum, Madrid 1584. 4. Index expurgatorius
cura J. M. Brasichellani, Mag. Palat., Romae 1607. Index
expurgatorius Inquiniionis Lusitanicae, Olisip. 1624. fol. Jgiiet
»erben ®ä|e unb ganje 2(bf(^nitte bejetd^net, um auögejlrid^en
ju werben, rote mon benn aud) ^äufiQ in ©remplaren, roeld^c Älo;
jterbibtiotljeEen angehörten, fold^e Jfugmerjungen finbet.
26) näml. nur SSorreben, 2fnmerfungen unb SnbiceS: aber in ben
Indicibus würben mtgtiebige ©teilen geftri^en, wenn fte aud^ ges
nau auö ben Ätr^enöätern entnommen waren, ©o will ber Index
expurgat. Antverp., Argent. 1609. p. 8 in bem Index Frobe-
iiianas in Augustini opera bie ©ä^e getilgt wifTen: Fides, non
opera, justos ab injustis discernit; Fides sola justificat; mor-
tuis nullam curam de vivis etc. ©er Index ber Snquifttion,
Bon Bernhard de Sandoval, Madrit. 1614 l;erau6gegeben , be=
fiel)It in bem Index operum Athanasii bie 2i3orte ju fireid^en: ad-
orari solius Dei est, obgleid) bie^ bie eigenen SBorte beg %t\)Oina.=
fiuö jinb. Sagegen werben unbebeutenbere Äird^enfd^riftjleQer o^nc
^i). IIL 6. III. ^at\). Ä. §. 60. <Srf)viftniücrfolfd)un9. 651
gaben i^rfdlfrfjt 27;.
SBeiteccö cocvigivt, üqI. bie ßorcectut bec Bibliotheca ss. Patrum
collecla per Marg. de la Düjne in htm Index Antverp. p. 305.
27) gretlid^ war biep Uebel fd)on alter: beim fdjon ©raSmug flagt
barüber in ben Sßorreben ju [einen 2(uggaben beä ^icronpmug
(1516) unb ^ilariuö (1523). ."übet e6 würbe ärger. Saö jtärf|le
ber 2frt erjäljlt Franc. Junius in praef. ad Ind. expurgat.
Argent. 1609 oon einer 2(ulgabe beö 2tmbroftuS, »reiche bie gran=
ciöcaner in 8i;on 1559 oeranflaltetcn. Suniuö war in Sijon mit
bem Sorrector bcfveunbet, unb faJ) bie aufö wiUEil()rli(j^jle oeränber»
ten Sorrectuvbogen. 2(ber aud^ über bie oon ©ijctuS V. alä (Sar^
binal beforgte 2(ueigabe be6 2Cmbroftuä, Romae 1579 — 87, fagt
Richerius defens, II, 58: Certe memini, IVicolaum Fabrutn,
Ludovici XIII. praeceptorem, mihi aliquando dixisse, in ea edi-
tione tnnltos locos contra tidem tnss. librorum, quos mihi ostendit,
immutatos fuisse, ut hinc a novis editionibus librorum cavere
discamus. Unb btefeS Urtf)ett beftättgten [päter bie SSenebictiner
{Schoenemann bibl. Patr. lat. I, 406). — S5ev ^erauägeber «on
Augustini opp. Venet. 1570. 11. Tomi 4., erElärt fogar auf bem
Sitel, quod ea omnia removeri curaverat , quae fidelium men-
tes haeretica pravitate possent inficere, aut a catholica et
orthodoxa fide deviare; unb ia^ ftd) bieg auf ben Zevt felbft,
ni(!^t etwa auf 2(nmerfungen unb bcrgleid^en, bejietjt, f. Clement
bibliotheque choisie XVIII, 1. Schoenemann bibliotheca Patrum
latin. II, 128. SBie fef)r ber Seiet OregorS b. ®. felbft in Ut
römifd^en 2fu6gabe oon 1589 cntftellt ijl, weifen T/iomae Jamesii
vindiciae Gregorianae, Genevae 1625. 4. noci^ : in ber üoranftcs
^enben Epistola ftnbet ftd^ eine Ueberfid^t ber (Stellen, wü^i ofs
fenbar im SnterelJe ber !atl)olifd^en Äird)e geänbert finb. Ueitt
3f)nli(i^e 2(enberungen in Alcimi Aviti opp. ed. Jo. Gagnejus^
Liigd. 1536 f. Sirmondi praef. et not. p. 61 in f. 2(uögabe be$
3(eitu§, Paris. 1843. 35a§ Opus imperfectum in Matthaeum,
weld^eg oft unrid^tig bem Sf)ri)fo|tomug betgelegt ift, erfd^eint in
ben 2tu§gaben Antverp. 1537. Par. 1543. 1547 u. 1557 fef)r bers
fiümmelt unter bem SSorgeben, oon artanifd)em iSdf)mu^e gereinigt
ju fct>n, f. Cave hist. literar. Basti. 1741. /, 316. Uebcr (Sott
ruötion in Cypriani Hb. de unitate Ecclesiae f. JBb. I. 2(btf>, 1.
652 ^mU ^cnobc. 3(bfd)n. 1. «ß. 1517—1648.
^a ble SlueÜe aller tiefer ©nttüicfelungen i>a§ in iik
Äirdje eingebrungene jefuitifdje ^J)rincip wax, mit allen 502iti
teln bie ©eijler ju unterjodjen; unb ba t)k Sefuiten für bics
fen ^wed überall ru(ffid)t6lo6, anmaflid) unb l)errfd)fiid)ft3
t)erfal)ren: fo jogen .fie fid) aucl) in i^rer eigenen Äird)e 28),
§.68. not. 10./ in Anastasii Hb. de vilis Pontificum f. Dallaeus
de zisu Patrum p. 86, welcher überf)aupt cop. IV. p. 60 ss. ju
»evglcid^en ifl. — 2(ud) in ben (Streittgfeiten ber S)ominicaner unb
Sefutten übet bi? ©nabeniüirfungen fommen becgteid^en SJerfäts
fd^ungen oor. See Sei'uit ©eorg o. 83alentia tüurbe 1603 in ®es
genwact beS ^apfleS einer S3erfälfd)ung beS 2(ugujiinu6 übcttriefen/
Serry hist. congreg. de auxiliis p. 302. Sie Dominicaner »urs
ben oon ben 3efuiten befc^utbigt ben Sf)omaö 2(quinag u. X ocrs
fätfc^t 3U f)aben, Theoph. Raynaudi Opp. VII, 329. XX, 300.
311; bie Dominicaner warfen ben Sefuiten nid^t nur bie Serfät;
fd^ung beö Z^omai cor (Serry p. 19), fonbern aud^ iie SSeranbc;
rung oon Bellarmini controv. in beutfc^en S)cu(Jcn (p. 151. 747),
unb ber (Sd)riften beö 3efuiten 23afquej (p. 96).
2S) ®o crjäijtt ber Sefuit Sieiffenberg , hist. Soc. Jesu ad Rhenum
inferiorem {Colon. 1764. 2 T. fo/.) 7, 513, in ben cr(lcn Reiten
ber ®efeU[^aft i)abe ein 2£bt, fo oft ber Scfuiten gebaut fep, feufs
itni aulgerufen: A Jesuitis et Calvinistis libera nos, Donaine!
SieSefuitcn erwarten biefe 2(bneigung freiließ, unb aud^ rcof)! nid^t
ofjne @runb, anberS, ogt. iiai @di)rciben ber Sefuitenfreunbe in
2(ugsburg an ben 5)apft d. 1573 (2ipon>6fi) ©efdt). b. Sefuiten in
(Sdjroaben I, 222): Quod ad nonnullorum Ecclesiasticorum ad-
versus Jesuitas odium pertinet, fatendum quidero, Clerum
nonnibil alienori animo ab ipsis esse. — Jam vero Clerus
passim in Germania non solum literarum et rerum sacrarum
rudis et ignarus est, sed moribus quoqiie ita corrupte et dis-
solute vivit, ut plerosque Canonicos et sacerdotes videre li-
ceat, qui immodica crapula, vestitu, fastu, blasphemiis el
omni voluptatum genere nefandissimos quoque milites vin-
cant. — Caeterum quod ad communem Clerum , praesertim
Parochos spectat, ii communiter in tota fere Germania ita
luxuria diffluunt, ita vino addicti misere debacchantur, ut
interim miseram plebem, quam in religione confirmare el in-
Sri). III. 6. III. ^ai\). Ä. §. 60. Sefuiten gcljapt. 653
befonber§ in fcer gallicanifdjen 2»), otelc ©egner §u. 2!)ic
^(bneigung bcr öltern £)vben gegen ffe würbe burcb if)rc 2(ns
fprücbe auf Sbeihiabme an ben md) bem 9{ejlitutlonSebicte
(1629)30) gurucf^uerjlattenben Äloflern 3i) faj! eben fo grop,
siruere debcrent, in atlieistniim paene in dies prolabi videre
liceat. Talis certe in Germania quondam Clerus causam
apertam praebuit exorti Lutheranismi. Hi denique sunt, qui
et Jesuitis aliquantulum adversantur eo quod eos sibi tarn
propter eruditionem, quam vitae integritatem longe praeferri
vident. Dum quippe electi proficiunt, reprobi ad rabiem fu-
roris excitantur, et bona nascentia, quae noiunt imitari,
persequuntur.
29) 35ic (jeftigften Tfnftagen ivurben gegen fie in ben »or tem Carlas
tnente im 3uli 1594 gct)aUenen Sieben crf)obent Flaidoye de M.
Ant. Arnauld , advocat en Parlement, pour VUniversiii de
Faris, demanderesse , contre les Jesuites defendeurs, des 12 et
13. Juillet 1594, a la Haye 1594. 8. (im 2fuöäuge b. Thuanus
Hb. CX. T. in, p. 626) unb bic Don Louis Doli S^amenS bec
^arifcr Pfarrer b. 13. Sul. 9ct)aUene SRebe, in d'Argenlre col-
lectio judiciorum 11, I, 510. ©ie tüccben ^ier »orjugttd^ wegen
t()reö politifd^en Srcibenö angeflagt, ia^ ftc im fpanifd^en SnterefTe
ben Sütgerfrieg ongefarf)t, jum Äontgömorbe »erleitet, unb uUra=
montane ®runb[ä|e eingeföljrt l)ätten, bann aber ourf) wegen ti^reic
erbfdjleid^ei'fi, 2{nfammlung tjon 9Ieid^tf)iimern, Korruption ber
Sugenb, S3ceinträd^tigung ber fReä)te ber Pfarrer u. f. w.
30) [. S5b. 3. UHi). 1. §. 12. not. 10.
31) ©olig'S ©efd). b. JTugib. (Sonfeffton I, BIO. Sf)r ^cftigfler
OJegner mat SaSpar ©cioppiug (ein ^fäläer, mlä^n 1598 Ut^o:
lifd) geworben war f 1649 in ^abua). ©eine ©d^riften gegen fie
finb tt)eil6 anonijm, tf)etlö pfeubont)m, unb fo werben if)m audE)
mand^e mit Unred^t beigelegt. 23on i^m finb inßbefonbere: Actio
perduellionis in Jesuitas, juratos sacri Romani Imperii hostes,
1632. 4., Jesuita exenteratus s. 1. et a. , Anatoraia Soc. J.
1633. 4., Colloquium inter Paulum V. Papam, Philippum
Hisp. Regem, et Ferdin. Archiducem Austriae, ex Jesuitarum
Monacensium et Ingolstadiensium secretis consiliis institulum
654 SSievtc ^criobe. 2fbf(f)n. 1. SS. 1517—1648.
alö bie ber ^roteflanten 32) , gegen welcJje fte ununtcrbrocljeii
1632, Mysteria Patrum Soc. J, 1633, Astrologia ecclesiastica
1634, 4. u. f. tt). ©egen t^n üertf)cibigte befonbecö bcr Sffuit
Cauc. gorer in Sillingen feinen £)rbcn.
32) 35ie erftc bebeutenbe ®4rift, ir^eld^e oon benfelben gegen fte er«
fd)ien, rcar: Theologiae Jesuvilarum praecipua capita, ex qiia-
dam ipsorum censura, quae Coloniae aimo 1560 edita est,
annolata per Marl. Chemnilium , Lips. 1563. 8. ( f. oben §. 59.
not. 16. §. 60. not. 6). U. a. übet i()re Stiftung B. 2: Sentit
horao ille peccati et filius perditionis, coeptum jam illud esse,
quod Paulus praedjxit: Quem Dominus conficiet spirilu oris
sui h. e. verbo suo , et videt reliquorum Ordinum quantumvis
praepingues et crassos ventres non posse fulcire labascentern^
Romanam sedem, hanc niaxime ob causam, quia illam partem
regulae Francisci , quae sie habet: nescientes non curent di-
scere literas, omnes solicite observant, — iia ut Ordo fratrum
ignorantiae factus sit jam universalis. Animadvertit igilur
Pontifex, — opus esse regne suo nova creatura. — Aggressus
est igitur — creationem hujus novi Ordinis, et in regula ca-
vit, non esse onerandos immodicis ceremoniis, sed adhiben-
dos summa diligentia ad discendas literas, ad cognoscenda
studia literarum, ad evolvenda scripta veterum, ut erroribus
et abusibus, ex verbo Dei toli jam mundo detectis, plausibi-
lem aliquam speciem orationis lenocinio induere, et nervös
regni pontificii conservare discerent et conarentur, ut si usus
periclitantis jam in tanta Evangelii luce regni pontificii ita
flagitaret, ex illo Ordine possent tanquam emissarii in omnem
terram submitti pontificiae turpitudinis patroni. — Deinde
animadversum est, et hoc in Germania praesertim, etiam illos,
qui Pontificii jurati sunt, imo apostatas etiam, qui magna
üiercede conductitiam linguam Romanae sedi locarunt, quae-
dam in manifestis erroribus, et nimium crassis abusibus im-
probare , qua<edam timidius dei'endere, de quibusdam nimis
modeste et mitins , quam Status regni pontificii ferat, loqui,
propterea quod in Germania educati clarissimam Evangelii
lucem etiam inviti sentiant in testimonium ipsis. Inita igitur
in exordio hujus religioiiis fuit haec ratio, ut in teneris an-
Srt). in. 6. III. ^(^t^. Ä. §. 60. 3«f"iten Q(\)a^t. 055
t>en evbittertficn ^ampf filierten. Unter ter Unja^l üou.
©d;viften, iüelcl)c gegen ffc erfctjtenen, finb al§ tveffenbc (Sa-
nis pueri , in quibus spes aliqua videretur ingonii, in hunc
Ordinom cooptarentur, et procnl a luce Evangelii , quod Doi
benignitale Germaaiae affulsit, Romam missi, ibi in mediis
abominationibus educarenlur, fingerentur et formaientur ; —
et postquam viderentur imis visceribus imbibisse abominatio-
nes et spurcities, quas mereirix Babylonica Apoc. 17. calice
suo propinat, et satis esse charactere bestiae confirmati , ut
tunc per Germaniam, tanquam locustarum examina , disperge-
rentur, si hoc forsan artificio Germania posset rursus sub
jugum pontificium reduci, et Ecclesiis lux illa, quae ex verbo
Dci affulsit, ctipi. — Tibi igitur, o Germania, et saluti
tuae, Jesuwitarum secta principaliler in exordio suae creatio-
nis opposita fuit. Et res notoria est, occuparunt enim jam
examina illa Austriam, obsederunt Bavariam, et recens inva-
serunt magno strepifu Westphaliam , et prospectant jam de
alveariis suis latius proferendis, et in illis quos occuparunl
locis aperiunt Indos pro pueris, etiam illis, qui prima litera-
rum elementa discunt. Et ut multos ad auditoria sua allici-
ant, profitentur ibi non tantum theologica, verum etiam stu-
dia politioris literaturae, id quo consilio fiat, lector ex illis
quae diximus intelligit. 2(nbere protcjl. ©c^riftm bicfer Bett ge»
gen bie Sefuiten f. in Walchii biblioth. theol. II, 288. Sine
(Sammlung bon fat{)oUfd)en unb proteft. ©c^riften gegen bie 3c;
fuiten crfdjien fd)on 1580 in 5Rod)eUe: Doctrinae Jesuitarum
praecipua capita, a dociis quibusdam theologis — confutata.
ed. 2. 6 voll. Rupellae 1584. 8. (ogl. ©alig'ö ©efd^. b. 2fugSb.
6onf. II, 178). SOlc^rere fat^olifdjc ©d)riftjtcUer, felbfl Tflsog,
Äird^cngefd^idjte 5te 2Cuäg. ®. 913, fii)iebfn bem (Sabin V\t 2fcu^es
rung unter: Jesuitae vero, qui se maxime nobis opponunt,
aut necandi, aut, si id commode fieri non potest, ejiciendi,
aut certe mendaciis ac calumniis opprimendi sunt, ßin t)öd}|l
auffaUenbeS 5:ni^oerjlänbni^! ®er ©afe finbet \xä) in beS Sefuiten
Marl. Becani aphorismi doctrinae Calvinisturum , ex eorum
libris, dictis et f actis collecti, unb tjit bafelbjl Aphorismus 15.
(M. Becani opera, Mogunt. 1649. fol. p. 888): eö fällt bem 23er;
656 SSicrte ^cnobc. llb\ö)n. I. «B. 1517— 164 S.
tpren bie Monlta secreta Societatls Jesu 33) ^ unt) bk Mo-
faffcr ober nid)t ein, fiic biefcn ©a| tcgenb einen caloiniflifd^en
©(^ciftfiellec anjufßf)ren: et fud)t ifjn auö SSorgängen in ©nglanb
unb >&oUanb otö caloinijlifd^cn ®runbfa| ju erweifen!
33) S5ie et^e 2Culgabe trar: Monita privaia Soc. Jesu, ex hispa-
nico lutina facta, Notobirgae (ÄraEau) 1612, cf. Greiseri opp.
XI, 1012. 1015. @egen Hieronymus Zaorowäki, Parochns in
Gozdziec, irurbc, irett er im S3erbad}te xvav, btefelben f)erauSges
geben ju i)aien , eine Unterfud^ung »erpngt (/. c. /j. 1013): übet
iaä 9?efuUat bec le^tern ft;ibet ftd^ bei ©retfev nidjtö. (Jtn ganj
genauer 2fbbvuc! erfaßten atöbann unter bem Sitel; Aurea monita
religiosissimae Soc, Jesu, edita a Theoph. Eulalio, Flacenliae
in 4., o(;ne Sa^regja^)!/ benn baä am Snbe |te()enbe Tumatii
anno 1612 be^ie^t ftd) auf bie bie ©i^rift fd^tiepenbe Prosa. ?laöj
ben Monitis privatis folgen ^ter Testimonia deJesuitis, unb
SUle^t eine Prosa in laudem Jesuitarum. @in anberer Jfbbrudf:
Arcana monita religiosissimae Soc. Jesu, Antio Dom. 1618
in 8. fügt nod^ einen Appendix unb einen Dialogus (jinju. 2)ie
Privata monita allein ft'nben ftd) oud^ in ber Anatomia Soc. Jesu,
1633. 4. p. 53 mit bem SSorgeben, ta^ fie ber «^erjcg (5f)ciftian o.
SSraunfc^rceig in bem ScfuitercoUegium in ^aberborn gefunben
^obc: in ^oUanb finb fie mef)rfad^ gebrutft, ber 2Cngabe nad^ balb
ou§ bem SefuitercoUegium in Antwerpen l)errüf;renb, balb auf eis
nem Ofiinbienfafjrer «weggenommen: fie finb oud) abgcbrucft in ber
^ragmat. ©ef^id^te ber ßornel)m|ten 9J?önd)gorben. SSb. 9, ßeipsig
1782, ©. 270: inbejfcn finb bie litcrarifci^cn S}Zittbeilungen über
bicfelben @. 220 ff. jum gropen Steile nid)t rid)tig. — S)i?fe
Monita privata erlitten nod^ im 17ten 5al)r(;. eine Ueberarbeitung,
in n5eld)er ber ©d^lu^ jener als Praefatio oorangeftetlt/ mehrere
ßapitel umgejlellt, ein Cap. 17. neu t)injugcfügt, befonberS ober
bi€ Sarflellung crraeitert, unb iai Sunfele burd) gröpere ^Cuöfü^r=
Jid^feit oerbeutlid^t würbe (ogl. über baö gJeröäUnip: ^ragmatifd^c
©efd^. b. »orn. 5Könd^6orben IX, 233). Siefe Umarbeitung ifl
unter bem Sitel Monita secreta Soc. J. öfter gebrudEt, u. a. aud^
in Liberii Candidi (beö Sarmeliterö Henrici de S. Ignatio) Tuba
magna mirum clangens sonum ad dementem XI. , Imperato-
rem etc. de necessitate reformandi Soc. Jesu, Argent. 1713.
ZI). III. e. III. ÄatI). Ä. §.60. (Söfpren auf Scfuifen. 657
p. 368. — 2)ec S5cvfafi"ei: bet monita privata fennt QU9enfd)einUd^
bie eincid)tun3cn unb baö Sveibcti beö Sefuitcnorbenl aufS ges
nauejte, unb bitbet ba6 leitete aud) in bei- ben Sefuiten qert>ö\)nlis
d^en Orbcnofpcad^c treu ob. Sa^ bie SO^onita eine Satire finb,
Qei)t bem Unbefangnen au6 iljnen felbfl ^eroorj wirb aber nod)
beuttid)er, wenn man bie ben erjlen 2fu6gaben üorangefd)itfte 3u5
f(i^cift an ben Cefcr liefet, wetd)e »öUig bie ©prad^e unb Haltung
ber 5lKonita ^at. «Sie ffnb in ber govm ben Regulis Soc. J. nad^s
gebilbet, unb lange 3eit oon ben ©egnern beö £>rbenö für ää)t ges
f)alten unb bem (Seneral Jfquaoioa beigelegt, ©egen ftc [(j^riebcn
bie Sngolftäbter Scfuiten Adam. Tannerus, apologia contra mo-
nita privata Soc. J., et Jac. Gretserus , contra famosum li-
bellum, cujus inscrtptio est: Monita privata Soc. Jesu, libb.
III. apologetici. Ingoist. 1618. 4. (Sie le^teve ®d)rtft aud) in
Gretseri opp. XI, 939). 25ec Sarmelitec Henricus de S. Igna-
iio na^m fte alä 'di)t in f. Tuba magna auf, ernannte aber nad):
tjer i()re Unäd)tf)eit, unb lie^ fie in b. Tuba altera majorem
clangens sonum, Argent. 1715 weg, inbem er p. 183 mit 3ied)t
erflärtc: Facile in intelligeniiam cadit satis corruptum esse
cor humanum, ut sese quibuscunque sceleribus et flagitiis de-
dat : ast non ita excaecata et obtusa est mens, ut praecepta
scelerum et flagitioriim committendorum velit praescribere. —
Vult homo esse malus, et amat videri bouus, £)te ©ntfteljungä:
jett ber Monita war überl)aupt iiie ^eit ber l)eftig|len Äämpfe ges
gen bie Sefuiten : ber Ute SSanb oon Gretseri opp. befief)t nur
aus S3ert^eibigunggfd)riften gegen mand^erlci, aud^ fatt)rifd)e "Um
griffe, fo gegen Gabrielis Lermaei introductio in artem jesuiti-
cam (p. 497)} ®eorg ^ecEel'ä 33erid)t, weld^ergeflalt b. Sef. mit
ben ?)äpften, 5>cälaten, prjlen, gemeinem SSolf, ber Sugenb,
aud^ mit fid) fetbft untercinanber umjuge^en pflegen, granff. 1596.
4. (p. 676) j Relatio de studiis Jesuitarum abstrusioribus (öon
einem ehemaligen Sefuiten Sol). eambil^on) 1608. (p, 786); Spe-
culum s. theoria doclrinae Jesuiticae, 1608. (/?. 819); Exemplar
literurum Bononiae datarum, in quibus excellentia et perfeclio
Patrum Soc. J. ostenditur (p. 869). 2(uperbem finb unter ber
SKaffe biefer ©d^riften nod^ f)eroorjui)cben: Le Catechisme des
Jesuites, Villefranche 1602; Le passe par tout des Peres Je-
suites, 1607. 12. ; Physiognotnia Jesuitica. Lugd. 1610.
« i e f e I e r' « Äivd&e ngefd^. 3r Sb. 2te 7ibtf)U 42
658 Stierte ?>eriot)e. ^Tbfdjn. I. S§. 151 7—1618.
iiarcliia Solipsorum ail^jujeidjncn ^*).
§. 61.
£)ie evfieii Sefm'tifdKn SKiffionen n?urbcn t)on 9)ortu9al
öu6 in ben öberfee{fd)eu JBcff^ungcn biefeS SfJeidjeS, in
£)jTinbten unb ^rafilicn, gegrunbet, breiteten ficb aber
t)on ba nocb weiter au6. 2)a bie Sefuiten auf biefem 'iixheit^i
felbe fiä) ebenfaßö genjanbter in ber S5enu^un(j ber SScrbalts
niffe unb unbebenHicIjer in ber SSa()l ber Wttd id^ten alg
anbere SKifffonarien; fo l)anQn fte aucb bier gropere, aber
freilieb aucb jn^ctbeutigere ©vfofge.
granci§cu6 SEaber \rirfte feit 1541 üon ®oa, ber
^au^tjlabt beä portugiefifd;en ^jlinbienö, au§, un;
terjlü^t üon ber Regierung, mit großem Erfolge. (5r ging
1547 nacb Sapan, befebrte aud; bort S5iele tro^ be§ 2Biber-
flanbeg ber beibnifcben ?)riefterfcbaft , unb jlarb auf ber JKeife
34) Lucii Cornelii Europaei monarchia Solipsorutn, ad vir. dar.
Leonem Allatium, Venet. 1615. 12. (aud^ in b. Tuba altera ma-
jorem clangens sonum, Argent. 1715, p. 6C0. Uibet ben 5Ramen
cap. 4: gloiiantur Solipsi, se mundum instar solis illumi-
nasse, mortalibus universis, in signum pacis et foederis
sempiterni cum coelestibus, insplenduisse, denique humanuni
genus verae gapientiae sale condivis?e. Cap. 5: Solipsos Eu-
ropaeis singulos soles esse, tot mundis illuminandis idoneos;
Monarcliam tarnen super omnes niille mundis regendis, iilu-
strandis parem esse, idque totum unius vocabuli Solipsorum
mysterio contineri. gut ben 23ccfcifTer galt anfangs (5a6pac
©cioppiu'o: bann «juvbe lange ber Sefuit SJieldjior Snd)ofer
(t in «JJJaitanb 1618) bafur geJjalten: waljvfi^cinlidjfr »rar eö Su=
liuö (Siemens ©cottt, roeld^er lange 3ftt Sefutt, nad)f)er au§ bem
Ocbcn ouötrat (f in ^aiixa 1669), f. 9ltccron'6 5«ad^rld)ten
»)on bevü^mten ©elefjctcn XXII, 221.
STf). III. 6. III. ^at\). Ä. §. Gl. Sefuitcn in (5f)ina. C59
nad) (5 () i n a 1552 * ). Sn biefem ßantc erfd)ien crjl 1584
9)ZattI)au6 SJicci al§ er|!cv SKiffionariuS, mad)te fiel) burd)
feine mat()ematifd;en Äenntniffc bcn S5ornef)men an9cne{)m,
unb ubcnranb bie SSorurt{)eiIe ber ß()inefcn gegen aÜeS 2(u§s
Idnbifdie baburd), bap er iiber(;aupt auf il;re ©itten unb (äU
9entf)iimlid)!citcn einging, unb inSbefonbere ta^ ß()rif!entl^um
al§ eine SöoIIenbung ber 2el)rc beS ßonfuciuä üerfünbcte 2).
I
1) Eman. Acoslae verum a Soc. J. in Oriente gesiarum Volu-
men , tat. a J. P. Maffeo , Dilingae 1571 unb öfter. Horatii
Tursellini de vita Fr. Xaverii , gut priimts e Soc, J. in India
et Japonia Evangelium propagavit, libb. IV . , Romae 1594.
Hist. Soc. J. P. I. auct. Nie. Orlandino p. 71 unb an ötelen
©tcUen.
2) Hist. Soc. J. P. V. T. I. auct. Petro Possino p. 213 et pas-
iim» T. II. auct. Jos. Juvencio p, 315 et passim. Juiencius
p. 515: Matth. Riccius ornare Xaoceanam stationem anno 1591
gestiens, ut curiosam gentem ad coguoscendam Christi legem
alliceret, domum nostram piis tabellis eleganter pictis in-
struxerat: quas dum affluentes cupidecives, praesertim literati,
spectabant, et Riccium singula explicantem audiebant, non
solum accendebantur desiderio pernoscendae religionis, verum
etiam amplectendae. p. 516, wie JStcct einen 6()inefen/ weld^ec
burd^ [eine mat()ematifd^en Äenntnilfe angejogen war, untenrteS:
Primo quidem Riccius nonnihil ipsi de malhematicis tradebat
disciplinis: deinde aliquod doctrinae christianae caput expli-
cabat. — Paucis mensibas ita profetit, ut de arte nunierandi,
quam algebram vocanl, commentarios ediderit in lucem, mul-
tis eruditorum laudibus ornatos. Alios subinde vulgavit de
sphaera, de arte gnomonica, de Euclidis elementis, addita
semper honorifica magistri, a quo ista didicisset, mentione.
e^rifl würbe er jwar nid)t, cnipfafjl aber Siicci aU SO'lat{)ematifer,
unb bie[er njurbe nun tjon bem SJlanbariny »eld^er über bcn Äalens
ber i>ie 2ruffid)t l)<itte, jur aserbcfferung bejfelben gebraud)t (p. 517).
Sm 3. 1593 fam P. Lazarus Cataneus nad^ Xaocea (p. 518) *
Ortum ab illo est consilium mutandae vestis, qua Socii tunc
utebantur. Vestitus illorum erat idem ac Bonziorum , qui
42*
660 SSiertc ^eriobe. 2(bfd>n. I. SS. 1517— 1648.
gentis doctores et sacrificuli. Est autetn Eonziorum apud Si-
nas nomeii ac genus vulgo invisiim et infame, licet suis flagi-
tiis speciosam ementitae pietatis larvam obtendant, ac populo
saepe fucum faciant. Visum igitur est, illam vestem , quae
tot in Bonziis scelera tegeret , abjicere: cumque jam publica
omnium voce Literati Magistrique nuncuparentur, Literatorum
insignia et habitum induere, togam nempe talarem , laxis et
patentibus manicis, caeruleo coloie subnigro, limbo lato ejus-
dem coloris at paulo vividioris piaetexlam: cingulum vesti
assutum, pendentibus fimbriis et ad pedes deäuentibus: pe-
dum crurumque fegmen certis distinctum, quae propriae sunt
literatorum noiis (eine 2(bbilbung f. in du Halde description de
la Chine III, 87). ©eine ßornetjmen SBetbinbungcn nu^te Siicci
für baS S()rtficntl)um p. 521: Id maxime in convivio patuit,
in quo cum de christianis sacris sermonem, veiut aliud agens,
injecisset, eaque confirmaret ex ipsoruni Sinensium libris,
quorum locos plurimos et bene longos expedite recitabat,
haerebant admiratione defixi. Sann tritb p. 525 i)ie Ce^re beS
ßonfuciuö cntmicfelt, on ircldje bte Sefuiten an!nüpften. p. 530:
In his Confucii effatis, caeterisque summi viri scriptis, et au-
ctoritate momentum ingens et lumen P. Matthaeo Riccio para-
tum erat, quo tenebris occupatas et libidinibus mentes illu-
straret. Tum ea tanti viri commendatione id assequebatur,
ut magnam ab eruditis oranibus iniret gratiam, et eos ad sus-
cipienda christiana sacra procliviores haberet. ©nblid^ öflong
f6 SRicct jum Äaifer nadi ^cfing 1601 ju fommen, unb bcmfelben
Silber oon 6()ri|lo, 93Zaria, unb 3o()<iniie6 b. Z., jiret Vi\)xen,
eine Sanbc^arte, ein niufi£alifd)es Snprument u. a. ju überreifen
(p. 531): um bte U^ren im ®ange ju et^alten mufte er bort bleis
Un (p. 533). ein SSeifpiel ber ©laubenfebefenntniffe, nie fte crs
forbert unb auSgefiellt rcurben, ifl iaä eineö SKanbarinen p. 540:
lEgo Li, christianae legis discipulus, eam toto pectore com-
plector, et sublatis in coelum oculis Dominum coeli oro quae-
soque , meis ut verbis placidas aures accommodet. Agnosco,
me, utpote qui nihil hactenus de sancta, quam nunc profiteor,
lege audivissem, neque uUos ejus vidissim praecones, vitam
coelestium rerum expertem, instar mutae pecudis in errore
tenebrisque duxissc. Incidi non ita pridem, singulari Dei
ZI). III. e. III. ^at^, Ä. §. 61. Sefuiten in ^im. 661
beneficio, in Occidentis magni doctores duos, morum probi-
tate insignes, Matthaeum Riccium et Didacum Pantoyam :
ipsi me legem ChrisJl docuerunt, ipsi ejus ostenderunt ima-
ginem, quam debito cuUu sum veneratus. Hie mihi primus
füit gradus ad cognitionem Patris mei coelestis, ac divinae
legis, quam mortalibus sanctitate vera imbuendis dedit.
Possnmne illam non magni aestimare, non omni cura et con-
tentione servare ! Cum nihilominus intelligam, in multis me
et graviier lapsum esse per annos, quos expTevi, quatuor et
quadraginta, summum gentis humanae patrem obtestor, ut
pro sua misericordia meorum mihi scelerum, quae contra
justitiam, integritatem, castimoniam, fidem, caritatem admisi,
ac si quid aliud verbo vel tacita cogitatione impie, temera-
rie, turpiter, inique, sciens ac prudens, imprudensve pec-
cavi, veniam dignetur impertiri. Nunc enim sancte polliceof
ac denuncio, me statim atque novam a sacro fönte vitam hau-
sero, daturum operam diligenter, ut pristinos mores emen-
dem, et facta mea, sermones, consilia exigatn ad normam
divinae legis, decemque praeceptorum, quibus illa maxime
continetur, a quibus ne transversum quidem unguem disce-
dere certum mihi ac deiiberatum est. Nuncium remitto pro-
fani et scelerati saeculi moribus, placitis et erroribus: quic-
quid cum divina lege pugnat, horreo ac detestor. Unum
peto, Pater creatorque hominum Dens , ut hunc tironem tuum
in hac sanctioris, quam ingredior, vitae via rüdem et impe-
ritum, coelesti luce collustres; qua cognoscam, quid acceptum
tibi sit, et cognitnm amplectar : donec aevi mortalis emensus
iter, consequi te , ac tuis in coelo bonis frui possim. Simul
oro illud , per te mihi ut liceat in ejusdem divinae legis tuac
cognitionem vocare quoscunque potero, ac tantae felicitatis
socios quamplurimos, more atque exemplo tot Christianorum
tibi unice deditorum, adsciscere. Fave meis votis, adoran-
dum Numen , nee precantis famuli tenuitatem aspernare. S)aö
6{)ctjient^um voat wefentlid^ nur bie 23ecef)rung bcS öon 6onfuciuä
QeU1)tten Sinen ©ottcö (f. ;>. 552 : Negabat (Riccius) religionem,
quae unum sine consorte Deum doceret, peregrinam esse:
lianc probabat fuisse a Sinensibus philosophis et eorum prin-
cipe Confucio traditam , sed obliteratam paulatim temporum
662 sßiccte ^criobe. 2rbfd)n. 1. 18. J517— 1648.
2)a§ d)inefifd; umf (eibete (5f)r{jlentt)um ^ ) üetbreitete ftd) un*
ter ber Leitung ber Sefuiten, welche alä 9)?at^ematifer *) am
^ofe gro^eg 2{nfe{)en genofCen, immer weiter.
2)iefer SSorgang fanb bei ben Sefuiten auf ber Äüfte
oon 50?a(abar Sf^acba'omung. ®o lange bie SJiiffionarien bie
Äajientbeilung nic^t achteten, blieb ta^ ßbrij^ent^Km bie^ «iif
bie niebern Äaften be[d)ran!t, unb bie SSornebmen waren bem^
felben abgeneigt, ^dt aber ber Sefuit Sf?obert Sf^obili 1606
anfing, ftcb aU SSramine forgfdltig üon ben niebern Äaj^en
ju fonberns), unb ben neuen dbnjien mancbe frubere beib^
vitio: restitui tantumtnodo a Christianis et instaurari, additis
de Christo, quae Confucius, quingentis ante Christum annis
natus, rescire non potuerat): unb bieSefuiten beriefen fid), »enn
fte öon ben ®ö|cnbienern/ ben 25erc^rern beö ^o, angegriffen »urs
ben, barauf (p. 540), idem seniire Lileratos, qui religionum
apud Sinas velut arbitri sunt, S^te erfte Äicc^e in 9tünfin ^attc
bie Snfcbrift (p. 535): Deo Opt. Max. primum teroplum publice
dedicarunt. Sine 2Cefjnlidj?eit ber ©tetlung ber Sefuiten ju ber
d^tnefifd^en ^{)tlofopf)te mit ber ber (^riplid^en ^l;itofopf)cn beS 2ten
Sa^rt). i\x ber griedjifc^cn (f. S3b. 1. "übti). 1. §. 52.) ijl ntd^t ju
öerfennen. Stur mar bie ber Sefititcn eine päbagogifd^ erfunbene
unb fid) accommobirenbe, bie ber Ie|teren eine in it)rer eigenen SSits
bung ttJurjelnbe. Sag ^ofitioe t>i€ Si)rifientf)umö trat bei ben Se=
[uiten nur ooräüglid) in i(;rem 6ultuö ^exvov , unb fonnte »on ben
d)ineft|'d^en Siteraten nur alä «S^mbotif aufgefaßt werben.
3) S- >&• ^latf)'ö ©efd|. beä öfttid)en 2fftenö (2 Zf). (Söttingen
1830) I, 35S.
4) ©0 befonberö ber P. 2tbam ©cfcatl auö (Sötn feit 1628, bann
ber P. gerb. 23erbie|l, ein 9iteberlänber (njelc^er bem .Koifer fos
gar Äanonen gießen mu^te). 3n bem Zotti\ai)xe beö le|tern 1688
famen fedjä franj. Sefuiten, für SKat{)ematif unb SOfJedjaniJ gcbiU
bet, an, f. du Halde description de la Chine 111, 99. 106. 117.
5) Hist. Soc. Jesu P. V. T. 11. auct. Jos. Juvencio p. 495 :
Has Madurensium leges , hochominum, ciburum , classium-
que discrimen, ac praesertim nobiliuin a vulgo secretioneni,
cum Evangelii praecones Europaeis moribus assueti neglige-
ZI). III. (S. III. ^atl). Jt. §. 61. Sefuiten in SWalabai-. C63
rent, nemo illos congressu, sermone, aditu , ac ne conspectu
quidem dignos existimabat, praeter istos fortasse Parias, qui
illis tanqiiani hominibos despicatis ac sui simiübus familiari-
ter utebanlur. Hinc religionis christianae contemptus ingens,
quam, ut Pranguorum (granfen, alle ©uropäec/ bort oorjugö«
weife ^ortugicfen) et Pariarum religionem , horrebant. Chri-
stum vero, ut vilissimae gentis Deum , ac ne Deorum quidem
in numero censendum putabant. 2(lö nun Siobili nad) SKabaura
fam (p. 496), depositis Europaeorum vestibus, sumit cultum
et ornamenta Brachmanum, profitelur austeritatem Saniassio-
rum. (S)arübec ber Sapuciner Norbert in [. memoires I, 18:
L'entreprise rCetoit pas facile , il eioil necessaire , qu'on se fit
passer pour ilre de la race du Dieu Brammo. ; ce qui ne pou-
voit s'oblenir sans employer quelque chose de plus que l'equi-
voque). Nee solum austeritatis et poenitentiae nomen ac vul-
tum, sed ipsam rem ac vitae difficillimae asperitatem omncm
induit. Vescitur oleribus et oryza semel in die j abstinet
carne, piscibus, ovis, vino et ebrioso quolibet liquore; omnia
vitae oblectamenta respuit. Hunc in modum transformatus
abdit se in domunculam e cespite, more Erachmanum: illo-
rum instituta omnia ceremoniasque cognoscit: linguam verna-
culam , dictam vulgo tamulicam, quae latissime pertinet, ad-
discit; in eaque tantum profecit paucis diebus, ut natum in
ipsa urbe Madura et cducatum jurasses. Addit badagicam,
qui Principum et aulae sermo: deiiique grandonicam, sive
samalciadam , quae lingua eruditorum est. — Hoc sermone
conscripta sunt monumenta doctorum, arcana religionis et
mysteria, quae cum novus Brachmanes ignorare nefas duceret,
linguae asperrimae salebras omnes improbo labore et invicta
constantia superavit. Ubi maturum operi deslinato adesse
tempus vidit, prodit in lucem oculosque civitatis, et se
Brachmanem ac primae classis nobilem piofessus, famulum
nobili natum pariter loco domi tenet : fugit consortia Pran-
guorum et viilgi: Brachmanes ipsos ac Principes invitat ad
cognoscenda novae theologiae mysteria. Mirari omnes uber-
laiem nitoremque sermonis, eruditionem suspicerc, amare co-
mitatem. De nobilitate nihilominus inquirere, in quo uno rei
summa vertebatur. Proferendi fuere testes idonci, edendum
664 mmti ^ei'iobc. 2fbf4)n. 1. SS. 1517—1648.
nifcbe (Sitten ju gejlatten ß); fanben tie Sefuiten aiiä) ©inj
gang bei ten SSraminen uni) ten ()6^ern Äajfen.
jusjiirandum, publico scripto et instrumento consignanda testl-
monia: nihil omissum , ut ejus natale:? et stirpem certis argu-
mentis exploratam haberent. Ut percrebuit lama Christian!
nobilis Principisque , commovit se to(a civitas. Proceres
Brachmanesque studio visendi et auscultandi domum ejus con-
venere: illos neque omnes, neque horis omnibus admittebat.
Quo dirficiliorem faciebat sui copiam, eo cupidius expeteba-
tur. Sic enim Indi sunt: ut quidque invenlu difficillimum,
ila maximi esse pretii arbitrantur. — Adeunles ad Romanum
Saniassium (id enim sibi nomen imposuerat) famulus interdutn
exciudebat, quod intentum precationi herum diceret, ac re-
rum coelestium contemplationi. Salutatus officii causa, non
prodibat ut resalutaret: id amplum ducunt viri Principes ac
doctores Malabarici. 51un bigputirte er mit ben SScaminen über
(5tnf)ett ©otteg/ (Schöpfung unb ©eelentranbcrung, unb taufte ble
Ueberjcugten. 2)ann naf)m er aut^ bie Äleibung einei Saniassius,
cineö inbifd;en SSuferS, an (p. 498). Sie Srominen nal)men an
(p. 499) , extitisse olim quatuor in hoc Indiae tractu leges,
seu colendi Dei vias : ac tres quidem cognosci adhuc et vi-
gere, — quartam vero legem, spiritalem totam, quae recta
perduceret ad bcatam immortalitatem, ajebant vel omnino
periisse, vel ita esse occultam et reconditam, ut indagari vix
posset. 9^obiU öerfünbete alSbalb, repertam tandem illam, tot
optatam votis , tot saeculis ignoratam, spiritalem, certam,
admirabilem, salutis aeternae ac vitae adipiscendae viam.
Auditus est, et creditus. Statiiclid^ i)idt [lä) bie neue ©emcinbe
ber aSornef)men oon ber altern ber 9)artaf)ö preng getrennt.
6) SBie fid^ S^obtlt felbjl gegen bie alöbalb \iä) gegen fein SSene^men
crf)ebenbcn Vorwürfe onberer 93?tfffonarien »ert^fibigte f. /. c. p.
507: (Srfter S3ortt)urf, er läugne ein granfe ju fepn: "iintto.
granfen fet)en in ?Kabaura nur ^ortugtefen ober geringe ß^riften.
2. quod Saniassium vocari se pateretur, nee non Guruum,
baö fe^en ©ö^enbiener. Slobili fud^t ju jeigen, ia^ baä ©o^enbies
nerif^e nid^t in bem SSegriffe jener SßSorte liege. 3. @r Ijabe feft=
jlef)enbc 2(uSbritc!e für (i)ri|itltd^e Singe geanbert: 2fnt». »eil fte
Sf). m. 6. III. Äatl;. ^. § 61. Sefuiten in SDklabav. 665
2(ufan9§ wuxhe ticfcä SSerfa()ven felbfl öon Sefuiten in
euro^ja gcmiäbiüigt '). 2(16 aber bie in SÄabaura wirfenben
bcr gemeinen ^^taä)c angetjövt fjStten. 4. Quid necesse fuit
Christianos a Christianis, Ecclesiam ab Ecclesia , Neophytos
tuos ab aliis per Societatis Patres recte institutis, quasi facto
schismate, dividere? Respondebat Nobilius, non aliter chri-
stianam religionem induci potuisse, Ita enim ab illis Chri-
stianis antiquioribus, quos Pranguos nominabant, alieni erant
Madurenses , ut eorum sermonem, adspectum, occursum , cane
pejus et angue fugerent. Tum, haec disjunctio, inquiebat,
tantum est loci, non animorum, aut religionis: hominum stir-
pem et conditionem distinguit, non dirimit caritatem. Deni-
que temporis exigui limitibus definitur; quoad nimirum chri-
stiana virtus abrumpat illa dissidia. — Utebatur etiam ex-
empio sacrarum in Europa aedium, in quibus dividitur profa-
num vulgus a sacerdotibus, distinguuntur proceres a plebejis,
magistratus a privalis secluduntur. — 5. Quod ad ritus atti-
nebat ac caeriraonias, negabat P. de Nobilibus inductum a se
iuiöse, aut a Christianis, quos erudiret, usurpari quidquam
imbutum superstitione. Erant sane qui reprehenderent cre-
bras corporum in templi aditu, antequantj rei divinae Inter-
essent, lotiones: sed id civiie institutum, Indis omnibus usita-
tum, patebat esse. Quod enim Europaeis familiäre est, ut
mane praesertim abluant manus, vultum, os; id maxima cor-
poris parte factitant saepius per diem Indi. 2fuci^ bie alten
6f)i-iiten Ijättcn üoi; i()ren Äird)en 5BaJTerbf|)äUec Qi^abt, um jtd)
ju njafctien. 6. ©aä SSej^ceidien ber ©tirne mit ^uloec öon <San=
belfiolä ober mit ^(fdje fep mit bem ?)ubern bev >^aaxc bei ben ©u;
ropäern j« Dergletdien, nic^tö bebenEad)ea. (5bcn [o wenig bie
ei3entf)ümltci)e Sracbt bcr SaniafTen u. f. vo. ©o entfcliieben ftd)
benn bie Obern für Slobili, unb liefen auf bie 5«acl)giebigEeit
©regorö b. @. gegen bie 2Cngelfad)fen, unb 5o^anne§ VIII. gegen
bie COiä^ven f)in.
7) namentlid) öon S3eaarminu6 l. c. p, 505. ©eine SBorte in ben
Memoires hist. presentes au souicrain Fonttfe Benoit XI F.
sur les missions des Indes orienlales par le P. Norbert,
Capucin. (T. IV. Luqites 1745) I, 20: Evangelium Christi non
6(36 SSievte ^enobe. ?rbfd)n. l. §B. 1517—1648.
granci§caner über balJelbe in 9?om tagten s) , unb barauf
bic Dominicaner, weldje 1631 nad? ß^tna famen, gleiche
eget coloribus et simulationibus ; et minus quidem est ut
Brachmani non convertantur ad fidem, quam ut Christian! non
libere et sincere Evangelium praedicent. Christi crucifixi
praedicatio stultitia gentibus, et Judaeis scandalura erat, sed
non ideo divus Paulus et caeteri Apostoli Christum crucifixum
praedicare liberrime destiterunt. Nolo de singulis articulis
disputare, sed illud omittere nequeo, imitari superbiam
Brachmanorum , videri mihi e diametro pugnare cum humili-
tate D. N. J. C, et certos ritus observare valde periculosum
fidei. Später mu^te \iä) fceilid) SSellarmin bem Urt^eÜe feines
örbenö anfd^lte^en , [. Juvencius p. 506.
8) Ueber tiefe «Streitigfeiten toegen bet fogen. matabarifdien @ebräud)e
f. Memoires par Norbert oben not. 7, unb biefelben nod) erraet;
tert in ben Memoires hisloriques sur les affaires des Jesuiles
avec le Saint Siege, par l'Abbe C. P. Pialei {Norbert), a
Lisbone voll. 7. 1766. 4. . 2)en 3"^att i«ner Etagen in ben Me-
moires par Norbert I, 12: Ces nouveaux venus commenceient
ä construire deux Eglises, une pour les Cas(es nobles, l'aulre
pour les Parreas: et en consequence on defendit ä ces derni-
ers de venir se meler avec les premiers, füt-ce meme ä la
table de la Communion, ou au tribunal de la penitence.
Les fonts baptismaux des-lors ne furent plus communs. —
On chassoit honteusement de l'Eglise des nobles les personnes
de la Casie des Parreas. On refusoit d'entrer dans la maison
de ceux-ci pour leur administrer les derniers Sacremens.
On exigeoit, qu'ils apportassent sur le seuil de la porte les
moribonds, qui demandoient ces secours spirituels (Les Peres
Jesuites cn administrant l'extreme Onction aux Paireas, pre-
ndient un petit in=trument pour appliquer l'huile sur les par-
ties du malade. Ils se donnoienl bien de garde de les tou-
cher. Un tcl tact chez les Indiens est une souillure). On se
pretoit aux mariages des enfans ä Tage de sept aus, aussi
bien qu'ä la publication des marques de la puberte d'one lille.
En un mot, il n'etoit plus guere possible de faire quelque
difFerence entre les mariages des Chretiens, et ceux des Gen-
• Zf). III. 6. III. Äatl;. Ä. §. 61. Sefuiten in (51)ina. 667
Ä(age ^\il)xUn^), U freute fid; ber ganje ^efuiterorben auf
bie (Seite feiner SJJifftonarien, unb e§ entftanben bie längs
tils. Un Crucifix, rimage de la Sainte Vierge, qu'on plapoit
au milieu de l'endroit des ceremonies, faisoit presque toute
la distinction. Les epouses chretiennes porloient au col
comme les payennes la ligure du Dieu Poullear. Les Sacre-
mens ne s'administrolent plus Selon les ceremonies observees
dans toute l'Eglise. On omettoit l'insufflalion , la salive, le
tact immediat, et certaines onctions. On imposoit aux enfans
Indiens, qu'on baptisoit, les noms de certains faux Dieux con-
nus, et adores parmi leur nation. Les Chretiens Malabares,
dont la plupart vont dans les rues publiques sans etre seule-
ment ä moitie habilles, paroissoient dans nos Eglises en pre-
sence du s. Sacrament, la tete couverte d'une toque formee
d'une piece de toiie fort longue ä la maniere des Turcs. Les
Chretiens comme les Gentils portoient en tout tems de la
cendre benite faite d'excremens de vache sur ie front, et sur
les autres parties du corps , dans l'intention d'effacer par-lä
leurs peches. Ils recitoient les uns comme les autres les
memes prieres, en prenant les bains, qui sont d'usage dans
les indes, ün Chretien des Jesuites auroit crü se souiller
de manger avec les Capucins. p. 11 : On disoit publique-
ment : voilä les Chretiens des Capucins, voici les Chretiens
des Jesuites.
9) Uebec tiefe Älagcn f. Theatro Jesuitico (oon bcm fpan. Somis
ntcaner 3ltefon[o a (Sancto S()oma), Coimbra 1654, unb bie
Tratados hisloricos , politicos, eihicos y religiosos de la Mo-
narchia de China, por el Fr. Domingo Fernandez Navarrete
(fpan. Dominicaner), 2 T. Madrid 1676. fol. 25te bebeutenbj!cn
©tücfe üu6 tiefen ©d^viften ftnten fid) überfc^t in: La morale
pratique des Jesuites (8 Tomes. T. I. erfd)ien fd)on 1669, mel)res
remal nad^öetrwrft u. 2C. Amsterdam 1746) T. IL VI. u. VII.
®ie Sominicanec unb gcanci6canec würben wegen iJjrer fSet&ms
pfung ter nationalen ©ebräudje 1638 auS 6()ina oecwicfen, unb
begaben ftd^ nad) ten ^ijilippincn. ©er ©eneralprocurator ter Si-
fuiten in (Sf)ina unt Sapan, S3art()ol. bcSRoborebo, oerttjeibigte ges
gen bie 2Cngi-iffe berfelben taä a3enct)men ber Sefuttcn in S^ina
668 SSierte ^enobc. 2rbfd)n. 1. S5. 1517—1648.
njierigen <BtxeitiQh\ten über t>k malabarifdjen unb d)incfifd)en
@e5rducf)e, tt)eld)e bie Sefuiten für bur3erlicf}e; hk anbern
1638, barauf erwibette fogteicf) bcv in Ö^ina t{)ätt9 gewcfcne So;
minicanec Antonius de Sancta Maria: beibe ©d^riften f. bei
ISavarrete IL , t^eitweife überfegt in b. Morule pratigue des
Jesuties VI, 66 ss. S)en erjlcn Sorwurf ber (Segner giebt 3?os
borebo bQf)in an: Ils disent, que c'est une coutume inviolable
en !a Chine, que dans toutes les provinces il y a differens
temples et fort somptueux dediez aux ayeux et ancötres morts
depuis long tems. Qu'en quelqu'un de ces temples ceux de la
parente s'assemblent deux fois l'an, pour offrir des sacrifices
solemnels avec un grand appareil de ceremonies et d'autels,
et ä Tun desquels est l'image de celui qui a ete le chef de
la race, avec des cierges allumez, et parfums, des fleurs etc.
Que l'on designe une fois l'an ceux, qui doivent etre les mi-
nistres de ces sacrifices, qui sont comme parmi nous le Pre-
tre, le Diacre, le Sous-diacre, et beaucoup d'autres; qu'on
offre dans ces sacrifices de la chair, du pain, du vin , des
cierges, des parfums. Qu'on y Joint des prieres oü l'on de-
mande la conservation de la vie, la sante, la prosperite en
ce monde et en l'autre, en se mettant ä genoux devant ces
Images, et baisant la terre en signe de reverence; qu'ils fönt
leä memes sacrifices dans leurs maisons, aux tombeaux de
leurs ancetres avec la meme intention de les honorer et leur
faisant les meraes prieres. S)er Scfuit etflärtc btcfe eingaben
auöbriicflid^ für nja{)r: ce qu'ils ajoüient est vrai aussi, que
les Chretiens vont aux diis temples et aux dils sepulchres,
et qu'ils rcndent les dils honneurs ä leurs ancetres, pour evi-
ter la peine et l'infamie qu'ils encoureroient, s'ils ne le fai-
»oient. Et neanmoins ce que fönt ces Chretiens dans ces
temples et ä ces sepulchres ä I'egard de ces defunts ne sont
pas des idolatries ni des superslitions. 9?äm(ic^ p, 69: Les
Chinois usent de deux sortes de ceremonies pour honorer
leurs parens morts. Les unes sont propres ä la secte des
Lettrez, et Celles lä sont purement politiques, qui n'ont pour
but que de rendre ä leurs parens morts un lionneur purement
civil, Les autres sont prises de la secte des idoles, et Celles
Sb. 111. (S. 111. ^at\). Ä. §. 61. Sefultcn in e()ina. GG9
3)iiffionarten für l)cit)nif4) religiofe cvflarten. Sn Slom brad;^
la sont superstitieuses. Nos Peres expliqiient dans leurs ca-
techismes, quelles sont les politiques, dont on peut user pour
temporiser avec les Gentils , et quelles sont les superstitieu-
ses, et pour Celles lä, on ne les doit jamais pratiquer. Nous
ne les distinguons pas ici pour eviter la prolixite. Nous di-
sons seulement, que les genuflexions, les inclinations du corps
et de la tele, se prosterner en terre , les parfums, les fleurs,
les choses ä manger etc. que les Chinois tant Gentils que
Chretiens offrent en l'honneur des defunts, sont choses in-
differentes et politiques, et honnetetez civiles, que cette na-
tion a accoulume de pratiquer envers les vivans, comme nons
faisons meme en Espagne , quand nous avons ä recevoir chez
nous quelque böte de grande qualite. Sie ©cgnec m^n ba,-
gegen p. 71, ha^ ber (SuUuS gö^enbienetifc^ U^O , «Ja^ ^'^^ 3;t)eilnet)--
mn üon bemfelbcn aUerlei glücflidje Sffiirfungen ewarten, unb bie
Sominicanec Jo. Bapt. de Morales unb Anton, de S. Maria
oerfid)ern auf i^t ^ncjlerwort, i>a^ fte an einem 6ultu6 ber litt
.Reiben unb 6t)rt|ien in gleid^ec 5Beife {)aben tt)cilnet)men unb einen
d)n(llid)en «iteratcn aU ^liejler fungiren \i^en. ®er jweite
SJocvpucf bejietjt m «"f ^'« SSereljrung be§ (Sonfuciug , unb trieb
»on sRoborebo bat)tn angegeben p. 77 : qu'il y a eu ä la Chine,
il y a tres long tems, un Philosophe moral, qui y est si
estime que dans toutes les villes il y a des temples, qui lui
sont dediez, oü les Mandarins qui en sont Gouverneurs doi-
vent faire deux fois l'an des sacrifices solemnels, dont le
Mandarin est lui meme le pretre; et entre ces deux-la
d'autres moins solemnels. - Qu'on offre dans ce sacrifice
(outre le pain, la Morisqueta, le vin, les cierges, les par-
fums et les fleurs) un mouton entier, et une piece de tafetas
ou de satin, que l'on brüie. Sie ©egner ber Sefuiten beljaupte;
ten/ biefc a3cret)i:ung ic^ 6onfuciu6 beabfic^tigc de lui rendre
graces de la bonne doctrine, qu'il leur a enseignee, et de le
prier comme un homme tres saint qui peut beaucoup aupr^s
du Dieu d'en haut, ä cöte duquel ils croient qu'il est assis,
afin que par ses merites il leur obtienne toute sorte de bon
esprit, de sagesse et d'entendement. - 11s ajoutent que les
670 Stierte ^criobc. 2(bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
ten bie Sefuiten anfnngS nur eml^c ber malabavifd)en ®c;
Chretiens baptisez par nos Peres fönt toutes choses pour tem-
poriser avec les Gentils, et pour empöcher qu'on ne parle
mal de la loi de Dieu, en mettant une petite croix entre des
fleurs OH des feuilies, ä laquelle ils dirigent leur intention,
— ils evitent le pechd de scandale ä i'egard des fideles, et
la peine que leur pourroient faire les infideles, s'ils n'avoient
pas satisfait ä cette loi. S)cr Sffuit flif^t bie factifd^en Jtngoben
alö wai)t äu , ev läugnct nut;, ba^ man »on bem (Sonfuciuö irgenb
S35o^Uf)atcn enravte, unb ta^ bie (5f)riften ju bec fßneijtün^ be6s
felben ein Äreuj mitbcäci^tcn, unb behauptet, ia^ biefe SSerc^rung
nur ein estime politique unb ein honneur civil fei), nid^t «n
sacrifice superstitieux. S5en brüten aSofWurf giebt SRoborebo
alfo an p. 83: Ils disent, que dans toutes les citez et les vil-
les, qui ont un Gouverneur, il y a des temples bätis et de-
diez ä une Idole nommee Chin-Hoan, que les Chinois croient
elre d'office le gardien de ces villes: que c'est une loi etablie
dans le Royaume, que les Mandarins qui en sont Gouverneurs,
sont obligez avant que de prendre possession de leur charge,
et ensuite deux fois tous les mois , sous peine de privation
de leurs gouvernemens , d'aller ä ces temples, de se proster-
ner et s'agenouiller en mettant le front conire lerre devant
I'autel de cette idole, et de lui offrir en sacrifice du pain,
des morisqueta, du vin , des cierges, des parfums. Ils met-
tent tout cela sur cet autel, et ils fönt serment de se bien
acquiter de leur charge. Ces Religieux ajoütent, que les
Mandarins Chretiens fönt toutes ces choses, qui sont des su-
perstitions et des idolatries, par la permission de nos Peres,
qui leur enseignent que pour s'accommoder aux infideles , et
ne point scandaliser les fideles, ils doivent mettre une petite
cröix, ou de bois ou de papier, cachee sur I'autel entre les
fleurs, ou peinte sur les cierges, ä laquelle ils rapportent
les adorations, que les Gentils fönt ä l'idole, et que par lä
ils evitent le peche d'idolatrie, et ne perdent point leur Man-
darinat. 3)ie 2(nttt)ort bei: Sefuiten : Nous repondons, qu'il est
vrai, qu'il y a des temples dediez ä cette Idole Chin-Hoan,
et que les Mandarins Gentils, selon qu'il leur est commande
Z\). III. 6. III. ^at\). Ä. §. 61. gyjalabar. ®ebr5ucf)e. 671
bi-aud[)e jur Munhe, unb biefc n^uvtcn üon ©regor XV. 1623
unter ©infcljranfungen gcjlattct lo)^ bic d[)ineftfdE)en bacjcöcn
par la loi du royaume , fönt ces saciifices et ces prieies.
Mais pour les Mandarins Chretiens conduits par nos P^res,
ou ils ne les lont point, s'ils s'en peuvent excuser, ou i's
apportent une crolx, qu'ils mettent sur une table (b. i. auf
ben €>pferaltar) ä.decouvert, k laquelle ils rapportent leurs
adorations et leurs prieres. Et les Gentils sachant, qu'ils
sont Chretiens, voient bien, que c'est ä celte croix , et non
ä l'idole, qu'ils dirigent leurs adorations et leurs prieres, et
ils ne privent pas pour cela de leur Mandarinat. 3n bcm
Theatro Jesuitico wirb bcn Sefuiten noc^ oovgcwocfen {Morale
praiique des Jesiiites II, 11.): Ils dispensent les Chinois de
tous les coinmandemens de Teglise, namentt. oom gaflen, bet
iäf)i-lic^en SSeid^te unb Kommunion/ unb bem SOieffe^örcn an gejt?
unb ©onntagen. p. 13 : ils ne donnent aux femmes ni les
onctions du bapteme, ni le Sacrement de rextreme-onction,
weil bie St)tneffn auS ©iferfudit Eetne S3erü()rung bet grauen buU
ben. p. 13: ils justißent les plus exorbitantes usures, comme
de trente pour cent. ©pätec würbe bie Älage fet)r oorange(lellt,
baß bie Sefuiten ©Ott Thian («^immcl) unb Thian-tchu {S^im:
meli^etv) , "Uuibtüde tt5eld)c oon ben Siteraten entlehnt waren,
nannten. Unter ben 3ai)lreid^en a3et<()eibigungen bec Sefuiten f.
bcf. be6 Sefuiten Daniel r ecueil de divers ouvrages III, 1.
10) Sie aSuUc Romanae Sedis Antistes D. 31. San. 1623 in b.
Memoires par Norbert 1,31. unb in ben Mem. par Platel I,
22. 2(uf ben SSortrag be§ SefuitengcneraB, quod Erachmanes
aliique Orieniaiis Indiae gentiles difticile pro^jterea adducan-
tur ad Christi fidem amplectendam, quod dimittere nolint
. Lineas, ac Corumbina nuncupata {lignes ou cordons), quibus
nobilitatem et progeniem, ac civile cujuscunqne munus agnosci
perhibent, neque sandalis (ba§ Einreiben ber ©tirn mit ^«loer
oon ®anbel()0lj) et lavationibus abstinere, quoniam ad corporis
ornatum et munditiam pertinere reputant, Wirb biefeö a\le$ ge?
flattet, fofcrn c6 oon aller S3erß()run9 mit bem ©ö^enbienpe frei
bleibe, ©o foUen fte lineam et Corumbinuin n\ö)t ab eorum
Ministio Jocitn-, neque a legis concionatore, vel a Ministro,
672 Siertc ?)enobc. ?fbfc^n. I. 95. 1517—1648.
Don Snnocenj X. 1645 ücrboten"), üon ZUxcin\)ex VII.
1656 genehmigt '2): ahex bte ©treittgfeiten baruber fonnten
erj! I^untert Sa^re fpdter beenbigt njerben.
©dfjon früher \)atU man üon ^ortu^^al au§ ba§ monos
j3l^V)firifd[)e 2(b9ffinien burd) Unterf^u^ung be§ iranfenben
Sl^roneS in poÜti\ci)e unb fird^lidbe 2(bbang{9feit ju bringen
gcfudjt: feit 1556 famen Sefuiten üon ®oa au§ bortf){n, um
in biefem (Sinne ju wirfen. 9'?ad)bem bie Äaifer abwed[)felnb,
ienadjbem fte ber portugieftfd^en ^ulfe beburften ober entbeb«
quem Bottum seu aliter appellant, nee ab alio quovis inßdeli
homine empfangen, sed a sacerdole catholico, qui ea benedicat
lustrali aqua et piis precibus ab Ordinario loci approbandis.
11) f. bie t>om ^apfte bejltätigten Responsa sacrae Coiigregationis
de Propaganda fide auf 17 üon ben ^Dominicanern gejlellte 2Cn;
fragen b. Navarreie I, 451.
12) f. bie neuen auf ffieranlaffung ber Sefuitcn gegebenen Responsa
berfelben Kongregation b. Navarrete I, 460. ©6 würbe 1. bcn
SJ^ifftonarien gejtattet, »on gajten, Seobadjtung ber gefte, unb ber
jäf)r(id)en Seid^te unb Sommunion ju bi^penftren. 2. (5§ njurbe
bejlimmt, ex gravi necessitate proportionata posse omitti quae-
dam Sacramentalia in baptismate foeminarum, ac etiam posse
omitti ipsum SacrameAum extremae unctionis. 3. 66 »rurbcn
hie Scremonien bei bcm ©mpfange ber gelel)rten ®rabe, bie incli-
nationes more Sinico ju @t)ren beS ßonfuciug geflattet, quia
videtiir cultus esse mere civilis et politicus (bie Sffititfn Ratten
üerfid)ert, ia^ tie aula Confucii ein Gymnasium, et non tem-
plum proprie dictum fep/ unb ba§, roie bem aud^ in ber Zi)at fo
war, !ein Sacrificulus, vel ex idolalrica secja Ministelius,
babei tf)ätig fei)). 4. Ueber bie ©ebräud^e ju (Si)ven ber 23er|lors
benen würbe mit SSejief)ung auf bie Sefuitifd^e SSefdtireibung berfe^s
ben benimmt, posse tolerari , Sinas conversos adhibere dictas
caeremonias erga suos defunctos etiam cum gentilibus, subla-
tis tamen superstitiosis. Posse etiam assistere tantum cum
Gentilibus, quando agunt superstitiosa, praesertim facta fidei
protestatione, et cessante periculo subversionis, el quando
aliter odia et inimicitiae vitari non possint.
3:f).IIl. (s. III. ^atl). Ä. §.6I. Sefuiten in TCbpffinicn. 673
tcn fonnten, ftc() i()nen geneigt ober abgeneigt gezeigt Ratten ;
mad;te ©ertan ©agbeb burd) eine allgemeine SSerfolgung 1642
bem romifdjen (5{)i^ifient^ume in biefem Sanbe ein üoüigca
©nbei3). ^y^j üorber war baffelbe in Sapan, wo eä firf)
jiemlicb bebeutenb üerbreitet 'i)atU, hluÜQ »ertifgt, unb biefe§
2anb irurbe feit 1637 allen 2(ugldnbern »oüig üerfcbroffen i^).
2(udE) nacb SSrafilien gingen 1549 üon ?)ortugal au6
mehrere Sefuiten ah, um unter ben Kannibalen biefeö ßanbea
al§ 9J?iffionarien gu wirken »O/ ""^ Ratten bafelbf! fo üielen
©rfolg; bap 1586 üon bort aucb nacb bem benacbbarten
fpanifcben ?)araguaij Sefuiten berufen würben, welche aUs
bann unter ben^anl^ogenben freien tnbianifcben 5ßolferfcbaften,
nacbbem biefelben bi^ t)ai)in gleicb wilben Sbieren in i^ren
SBdlbern t»on ben (Spaniern »erfolgt worben waren, mit gros
fem Erfolge ju wirfen anfingen. Um tie 9^eube!ebrten uns
gebinbert nadj ibren 2lbftcbten ju bilben, legten fte unter bens
felben mit ©enebmigung beä Äönig§ üon (Spanien feit 1610
IRebuctionen an, in benen fie, üon allen «Spaniern entfernt,
i)ie ^JJeubefebrten unter genaue|!er 2(ufficbt bielten, in 2(cferi
bau. unb ^anbwcr!en unterricbteten, unb ju einer ©emeins
fcbaft üereinigten, welcbe fte al$ ^u^ex eineS cbrifilicben
©emeinwefena anpriefen »ß). Merbing§ erboben fte t)ie Sns
13) Jobi Ludolfi historia Aethiopica. Francof. ad M. 1681,
ejusd. ad suam hist. Aeth. commentarius ibid. 1691, Appendix
ad hist. Aeth. J. Ludolfi illiusque commentarium , ibid. 1693.
fol. — Histoire du Christianisme d'Ethiopie et d'Armenie,
par Maturin Vey ssier e de la Croce^ a la Haye 1738 (beutfdf),
Sanjig 1740).
14) engelb. Äämpfer'ö ®efd). u. SSefd^reibung öon Sapan, i)ets
auSgeg. ». (ät)t. SB. S)o^m. 2 SSbe 1777 u. 79. in 4.
15) ^atric. Sßtttmann'ö aUgem. ®efd). bcr Utl)ol. SWifftonen, S3b.
2. (2(ug6b. 1850) ©. 486.
16) aSgl. bcä Sffuitfn ^- -F. X. de Charlevoix histoire du Para-
(juay , a Paris 1756. 3 T. 4., eine anbete 2(u§gabe Paris 1757.
©icfcler'ö Äird&enßcfdf). 3rSK 2e2Cbtf)I. 43
674 SSicrte §)enobc. 2[bfd)n. I. ^. 1517—1648.
bianer auf eine 0ett)i|Te (Stufe einer aufern (Kultur unt» ju
6 T. in 12. (gg waren befonberS bte ©iiarani, unter bencn fidj
bie Sefutten feflfe^ten. S5ie «Beld^retbung it)res: JRebucttonen f. bei
Charlevoix I, 232. (©uobejauggabf 77, 34). 3n jeber SRebuction
waren in ber Sffeget 2 Sefuiten, ber ^"»farver unb [ein ®et)ülfe, ber
©rfteve war ber Seiter beö ©anjen. 9}Jan liep ben ßagifen i(jr
t)öf)ereS 2(nfe()en , oufcvbem »riirben au6 ben Snbianern bie 9eJt)öl;n=
Udjen fpanifcl)en 9}Jagijlrate, Sorregibor, SJegibor unb 2(lcalben
gewäl^lt: fie alle burften nid)tö ofjne ©ene^migung beö ^farrerö
tf)un. ®ie waffenfäijtge ?9lann[d)aft war militairi[d) eingetf)etU,
unb würbe wödjcntlic^ geübt: bie SBaffen waren aber, wenn fie
nid)t gebraudjt würben, im Tlrfenate unter S3erwat)rfam. COJagi;
flrate unb Off'iciere i)atten fdjöne Uniformen. Sebe gamilte t)atte
ein fleineS S3efi§tt)um, um auf bemfelben Cebensmittcl gu bauen:
iaä meif!e 2anb btlbeten übet bie ©emeinbcäcfer (possessiones Dei),
weld)e üon "Kllen , namentlid) aud) burd) Strafarbeit, bebaut wur;
ben, unb beren (grtrag in bie öffentlid)en SCHagajine iam, unb jum
Untcrbalte ber Äird)en unb ©ciflUdjen, ber 23eaniten unb Äriegcr,
fo lange fie im Sienfte waren, jur SSejablung beS Äributö, für
©emeinbebebüvfntJTc, unb jur "Kü&ijülfe bei fd)led^ten @rnten )>et:
wenbct würbe. Slatürlid) würbe auä biefcn SJZagajinen in bi^
^anbeli^l^äbte oerfauft, um au6 benfelben anbere SSebürfniffe ju be?
ji«f)en. @6 würbe feine ©prad)e aU bie 23olföfprad;e gebulbet, wie
auä) fein grembcr, unb inöbefonbere fein ©panier, in bie die:
buctioncn fommen burfte. gür bie ^inbcr beRanben o'^ei ©d)Ulen:
in ber einen würbe lefen u. fdjreiben (fpanifd) unb lateinifc^, aber
o{)ne Äenntni^ ber ©prad)en), in ber anbern 93^ufif unb Sanj ges
le^rt. So fd)rieben niand^e Snbianer oortreff(id) ah, unb fonnten
f ird)lid)e ©cfänge fingen, oijne ein SBort baoon ju üerftei)en. 25ann
würben bie Süngtinge in allerlei ,Kün)len unb ^^anbwerfen unter;
rtd)tet, unb brad)ten e6 in benfelben, fo weit eä auf blo^e ^aä)s
al)mung anfam, bewunbernöwertl) weit. Sie geiler ber Snbianer
waren j^aulbeit, ©efrä^tgfeit, Srunffud^t, oerbunben mit oöUigec
©orglofigfeit in SSejie^ung auf bie äufunft. ©ie würben fireng
iur 2trbeit angeljalten: bie grauen mußten SDSoUe unb ©eibe fpins
nen. ©tet6 waren fie unter ber 2(ufftd)t ber ?0^iffionaire ober ber
»on benfelben bejitellten 3(uffe^er : auä) auf i|)ren Ärieg^äügen voa^
ZI), in. Q. in. Mati). Ä. §.6I. ^efuitm in ^axaQm\). 675
einem georbneten ßeben: aber üon tiefer ©tiife bulbeten ftc
fein weitere^ 2(uffiei(}en , t)k Snbianer mupten am ©cific
ren SOZiffionaire bei tfjncn: beö ^aä)ti gingen in ben Slfbuctios
ncn ftctS Patrouillen. Sic ©trafen »raren ©ebetc, gaften, ®es
fängni^, ^eitfcl^en^iebe, öffentlidjc S3uge. Äird^e unb 6u(tuS was
ren ^öd)ft glänjenb: für SKufiE unb ©efang, für trcldbe bie Snbias
nee ötc( ^fnlage t)atten, gcfdiaf) üietj »or ber Äird^e unb bei ^ros
ceffionen fanben Sänje ftatt. ©S inaren SSriibeifdjaften nac^ "UUn
unb ®efcl^led)t gebilbet, bie i{)re eigenen ©otteöbienjle Ratten, unb
in bencn bcfonbere 6rmai)nungen oorfamen; ber aügemeinc ©otteSs
bienft bcfd)ränfte fic^ auf «Oleffen, SSeßpern, JRofenfransbeten:
bod^ rcurbe bie (5f)rifl:entf^re oon ben Äinbern töglid) gefungcu/
unb ber ÄatedjiSmuö eingeübt. "Kud) für öffentlidje Vergnügungen
burd^ ©efang unb Sans war geforgt. 3?ie Stebuctionen bilbctcn
fic^ aUmäi)ÜQ ju l)ubfcl^en ©tobten au6. ©ie Ratten grabe ©tra*
fen, ganj gleidjc .:^äufer, in ber SO^itte einen großen ^ia^ , an
tüeld)em ftd) Äird)e, SQSoljnung ber ©eifttidjen, 2frfenal, SJJagajine,
SBerfftätten, unb bie 3uftud)t6l)äufer für SBittwen unb grauen,
beren SJJönner abwefenb waren, befanben. Sie Snbianer {jatten bie
£)berf)err[d)aft beö Äönigö »on ©panien ancrfannt, unb [eit 1649
inu^te jeber SKann über 18 5af)rfn iäijrlid^ 1 Si)aler bemfetben al$
3(bgabe jafjlen. SnbeJTen würbe biefe Abgabe auö bem ^anbelöer«
trage ber SKagojine beflritten, unb fo merften bie Snbianer wenig
üon jener £)beri)errfd)aft/ ta fein ©panier ju it)ren 5Rebuctionen
jugelaffen würbe alö im ©cfolge beö ©ouoerneurö ber ^rooinj ober
beö S3i[c^ofe6, weldje f)öd)ft fetten famen, alöbann aber mit großen
geiertidjEetten empfangen würben, um biefe SSorgefc^tefi günftig gu
ftimmen. Sie ^anbeisfenbungen in i>xe ©täbte mußten jwar oon
Snbianern begleitet werben: an ber ©pi^e ftanb aber fletö ein S«*
fuit, weldjer bie (Irengfle 2Cuffid)t fül)rte, unb jiebe 2(nnäl)erutig ber
Snbianer unb ©panier (jinbertc. Sie Sefuiten f)ahen \iä) immer
bemüf)t, biefe Slieberlaffungen als 9lad)bilb ber erften (S^riftenges
meinben, unb al6 ?OJufler einer respublica christiana ju »erf)crrs
llid)en: eine ©d)ilbcrung in i^rem ©inne ift L. A. Muratori ü
Chrislianesimo felice nelle Missioni di Padri della Compagnia
di Giesu nel Paraguai, Venezia 2 T. 1743 u. 49 in 4., allein
gefd)öpft ouö ben Sciefen befi Scfuiten P. Cataneo, ba «OTuratori
43*
676 mkxtz ?)cnobc. 2£bfcf)n. l. S5. 1517—1648.
Äinber, unb in ber üoüigfien 'ähi)är\QiQh\t üon i^nen bleiben").
voeitfte S)^ad&rtd)ten unb Urfunbcn oon ben 3e[uiten nidjt et^alten
fonnte (f. Seben oon J. F. S. Muraiori p. 90).
17) SJJan erwäge, ba^ bie Snbianer beflänbig beaufft'ci^tigt, unb nur
nad^ 2(nit)etfung tfiötig, alle geijiige 9?egfamfeit oerlieren mußten }
baf fte nur in ©prad^en, weldje ft'e ntdjt oerpanben, (efen unb
fd^reiben lernten 5 unb i>a^ eö ben Sefuiten nid^t einfiel, 50liffionairc
unb 8et)rer quo ben gäljigern ju gießen. Unter ben Qkiaraniö bits
beten bie Sefutten nad) einanber minbefrenS brei (Generationen: ben;
norf) ijatten fte iijren Snbianern [0 wenig burd^ it)re SSilbung einen
tnncrn -^alt gegeben, ba^ biefelben nad) (Entfernung ber Sefuitcn
gum großen Sfjeile in bie SBälber eilten, unb ia€ üeben if)rer
SScrfai^ren voieber begannen. — Ueber biefe Sefuitenmiffionen ifl
feit ber 2fuf^ebung ber Sefuiten faft nur mit äuperftem Cobe ober
mit äuferflem Säbel gefprod^enj giinjlige (Stimmen über biefelben
f. in ^. SSittmann'ä bie >:&errlid^Eeit ber Äird^e in i^xen §Kifs
fionen feit ber ©laubengfpaltung (1841) I, 29, unb beff. allgem.
©efc^. b. fatl). süÄifftonen II, 427: aud) in neueren protepantifdjen
S5eri(^ten (j. 33. g. Sic^ SSrafilian. 3uflänbe nad^ gefanbtfc^afrl.
SSerii^ten, SSertin 18^9, ®. 775 unbefangener: bie Sefuiten unb
i^re SKiffion Sl)iquitoä in ©übamerifa »on IM. SSad^, I)erau6ge9.
»on D. ÄriegE, ßeipjig 1843) werben ber ®d^u^, weld)en hie
Snbianer bei ben Sefuiten gegen bie ©raufamfeit ber (Europäer
fanben, unb bie (Einrichtungen ber 3ffuiten mit einfeitigem Sobe
Qlö gjiufler d)ri|llid)er ?DZiffionött)ätigEeit I)eroor9e{)oben. ^id)t mins
ber einfeitig ift ber Säbel gegen fie geroefen , befonberg l)eftt9 in
ber ®(^rift, roetd^e in bem $Ra(^laffe beö P. Sbagnej , eines aug=
gefto^enen Sffuiten, gefunben fei)n foU (überfe|t: bog Sieii) ber
Sefuiten in ^araguai), in le SSret'ö SJlagajin jum (5Jebraud)e ber
Staaten; u. Äirdjengefd^. II, 359). 3fm f)äufigften mirb i^jncn ber
SS'ormurf gemadjt, t>a^ fte ein unabf)ängigeS SJeid^ beabftd)ti9t f}ät=
ten. S)a^ biefe 3Jebuctionen im 5nnfrn üon ben fpnnifd)en (55ou;
öerneuren jtemtic^ unabljängig waren, unb im SBcfentlid^en nur
burdt) ben Sribut, unb burd^ bie Seiftung ber Äriegäl)iilfe i^re 7(b:
l^ängigfeit oon Spanien betf)ätigten, fonnte nie ein ®el)eimnig
ffpn. 66 lag in benSSerfjältniffen, baf bie S^fuitcn ^icr bie t)öd)jlc
bürgerlid)e unb peinlidje @cridit6barfeit ausübten (8e SSret II,
ZI). III. 6. III. Äatf). Ä. §. 6 1 . Sefwitifd)c gnifftonen. 677
(Se()v halb €rt)oben fiel) gegen bie Scfuitifd^en «OJifftona.
rien bie klagen, bag fie nid)t nur bie 9}?i[ffonönen anberer
406): «Einrichtungen fielen freilid) nidjt oov, aber Sobeöoerbredien
würben mit ber furdjtbaren ©träfe beö ewigen ©cfängnifTeö in
(gifen bejlraft, bi6 ber dJeneral bie ©träfe milberte (8c S3rct 11,
413): eine größere UnQbt)än9i9feit, unb ein üöUig felbflänbigeS
CReid) konnten aber bie Sefuiten nid)t rcoUen, wenn fie fid) nic^t
in (guropa unmögtid) madjen woUten. - Sie Sefuiten ^aben aixä)
in anbern Zi)ciUn 2(merifag ä^nlid)e 9}liffiönen angelegt, anbcrc
Srben finb il)rem SSeifpiele gefolgt, unb finb nad) ber 3Cufl)ebung
bet Sefuiten in i{)re ©teUe getreten, ©ö ift »on SBid)tigEeit über
bie sOliffionen ba^ Urtl)eil eines fdjarfen unb unbefangenen SSeob--
od)terö, welcher in SSielen berfelben fid) aufge{)alten ^at, ju i)ovin,
f. %. 0. J^umbolbt'S u. 2t. SSonplanb'ö 9leife in bie 2(equi--
noctialgegenben beS neuen Sontinentö 1799-1804, 6 Sl)eile,
(Stuttgart u. Tübingen 1815-1829. es waren bie fOiiffionen ber
eapuäiner u. Scanciöcaner in ben ^roöinäen SSarcelona u. ©uiana
(Ueberftd)t berfelben V, 335), welche >&umbolbt fat). Sie Oinric^--
tung i|t gans bie ber Sefuitifdjen: nur l)at baffelbe ©treben fcd)
öon ©ouoerneuren unb SSifd)öfen frei ju erl)aUen (IV, 670) l)tec
nic^t ben Erfolg ge|)abt, wie auc^ bie ©panier unb bie fpanifc^e
©prac^e tro§ beS bejten SBiUenö ber fOJiffionarien t)\n nid^t in bem
©rabc auSgefd)loffen finb, unb bie ©ewerbSttjätigfeit ber Snbianer
bei weitem geringer i|"i, als in ^aragua»), ^umbolbt erfennt an,
ba^ bie «OliffionSeinridjtungcn 2(nl)änglid)!eit an ®runbeigent{)um
unb on bteibenbe 2Bü{)nfi|e, unb «Neigung für eine milbere unb
fricblid)ere ficbenSart eingeflößt l)aben (II, 180): ouc^ lobt er bie
sj{einlid)!eit in ben Käufern ber ?OJiffionSinbianer (II, 35). S)agc=
gen t)aben bie legten in il)rem fletS beaufftd)tigten, gleichförmigen
unb weniger tljätigen Ceben it)« Sf)arafterflärfe unb natürlid)C
gjlunterfeit eingebüßt, fie tjaben ein büpereS, ucrfdjloJTeneS 2CuSfe.'
t)en, finb ernft, ftiU unb freubenloS, fürs fie finb gel)orfame aber
bumme ®efd)öpfe geworben (11, 4. 187. 194). ®egen religiöfe
gjleinungen ftnb fie wie aUe Snbianer gleidjgültig, tjaben aber große
■«Borliebe für ben 6ultuS, freilid) nic^t aUein für ben Eatf)olifd;en,
fonbern aud) l)eimlic^ für ben alten 9taturcuttu6 (II, 180). SSon
einer t)ö{)ercn ©eifteSbilbung berfelben, als bie ber freien Snbianer ift,
678 Stierte ^erioDe. Uh\ö)n. 1. f8. 1517—1648.
£)rben ju üerbrcingen unb ftc^ öon ben SSifdjofen unabljdngig
ju macf>en'8) fud)ten, fonbern auö) if)re SKiffionen ju eins
tra(jli4)cn .^anbeläcjefcfjdften jum SSortt)ci(e i()re0 ^rben6 hc
nu^ten '^ ).
fann gar nid)t bie S?ebe fepn: oielme^r it>crben fte in einem 3u?
jlanbe ber Unfultur erhalten , unb bie SÖtrfungen biefer ©inrid)?
tungen miifTen in bem ?Jlaa^e i^xit Sauer jletö oei-berbltd^cr wec=
ben (II, 5). ^umbolbt vätt) bringenb, auf baö unoevnünftige
aSegtnnen ju oerjtd)ten, baö Älofler^Siegime in bie SBälber unb
©aoanen oon 2(meriEa ju oerpflan^en: man foUe bie Snbianer bie
grüd}te ii)tn Uxbeit gcniepen laJTen/ o{)ne itjnen iijre natürlid^e
gtei^eit auf allen <Sd)ritten gu befc^ränfen, unb foUe iie 9!Jlönd)C
für biefe SljätigEeit in SKiffion6fcl)Ulen bilben (IV, 503).
18) SBie fte in 3apan fic^ gegen granciScaner unb Dominicaner fetnbs
feiig benaf)men, unb ben 1615 für einen S^eil oon Sapan jum
S3tfd)ofe ernannten granciöcaner Subiü. ©otelo nid)t julaUen
wollten, tt)eld)er barauf bei feiner ßanbung gefangen genommen
unb oerbrannt rcurbe, f. baö ©c^ceiben iSotelo'6 auö bem ©efängs
niJTe an ^apfl Urbanuö VIII. o. S- 1624 in La inorale pratique
des Jesuiles II, 108, SSerid^t beö Sominiconcrö Siego ßoUabo
an ben Äönig »on (Spanien, 1631, baf. p. 203. cf. VII, 169. —
Ser aSifd^of öon Jlngelopoliö in 5}iej:ico, Sof). o. »palafor, fam
feit 1647 mit ien Sefuifen in ©treit, würbe »on ifjnen in SSann
get^an, aber in 9?oni gered^tfertigt: er ftarb al6 SSifdj). gu Ö6ma
in (Sallilien 1659 in bem Slufe ber ^eiligfeit {Hisl. de Dom Jean
de Falafox in b. Morale pratique T. IV). gerner: Histoire de
la persecution de deux saints Eviques par les Jesuiles , l'un
Dom Bernardin de Cardenas (Sifc^. 0. 2fffomption, ber ^auptft.
t>. ^araguai), feit 1640 mit il)nen im ©treite, würbe mel)reremal
vertrieben), l'autre Dom Fhil. Pardo, Archevique de l'eglise de
Manile (wetd^er ftc^ il)rer @rbfd)leicl)erei unb iljrem .:g)anbel »ibers
fe^te, unb beöl)alb auf !önigl. SSefel)! 1683 »erbannt, 1684 aber
wieber eingefe^t würbe) in b. Morale pratique T. V.
19) Sie Sefuiten beriefen fidö, um biefelben gu red^tfertigcn, auf bie
in ber 95uUe ©regorö XIII. Ex debito pastoralis officii, Non.
Aug. 1582 (Litierae aposl. quibus institulio , confirmatio et va-
ria privilegia contineniur S. J., Antv. 1635, p. 200) il)ncn ers
Z\), III. e. III. ^at\). Ä. §. 62. Patres Oratorii. 679
§. 62.
9teue Orben.
Sßd bfii neuen €)rben6f!iftitn()en waltete fovttvd^rent» böS
5Bejlreben öor, bem SiJ^angel d;ri|llid)er ßvfenntnip unb d)vif!;
Itdjen gebend unter bem SSolfe ab5u{)elfen, unb für btefen
SwedE einen neuen Äteruö üoll (Stnftd[)t unb @ifer ju bilben.
©0 fudjte ^Ijilippu^ ü. 9^eri ') nadE) tcm SSorbilbe ber
tl)iUte facultas quosvis contraclus emplionum, venditionum, —
necnon obligationum et cessionum quarumlibet rerum teitipo-
ralium, mobilium et immobilium — celebrandi. Sct)on Anton
Arnauld fagt in feinem plaidoye 1594 (f. §. 60. not. 29) f. 40:
Le grand vaisseau Jesuite, qui porle leur or et leurs niar-
chandiscs des Indes (car ils tirent de tous costez, ä fin d'aug-
menter leur tresor de Rome et d'E«pagne) ce grand vaisseau,
dis-je, ne paye point de qiiint au Roi Philippe. Ce qui
leur vaut plus de deux cent mille escus tous les trois ans.
Uvbanu6 VIII. oerbot in ber SSuUe Ex debilo Fasloralis officii,
11. Febr. 1633 (in b. a5i:llaiten) Religiosis omnibus cujuscunque
Ordinis, — etiam Societatis Jesu, in S^pan, (5()ina u. Oftinbien
omnem et quamcunque mercaturam, seu negotiationem hii
fdjweren Strafen. Stemenö IX. mu9te biefeS S3crbot in bet SSuUe
Pastoralis officii, 17. Jun. 1669 n3teberf)olen, unb wieS namenttid)
ben praetexlus necessitatis pro eorum Missionibus, voomit jenec
.:g)anbel entfdjulbigt würbe, alö unäuläfftg ^uriidf. 35a^ bte Sefut;
tin in ^paraguap einen Z^iil beS Erträge if)rer possessiones Dei
öeräa^ertcn, gaben fie [elbfl ju: über ben SSerEauf »on «Rauten,
^araguav)t()ee, SSautnwcUe, >?>onig, SQJodiä u. f. xo. f. Sbognej b.
Ce S3ret II, 389. Saoon würbe juerfl: ber SSebarf ber SCRiffton
beftritten : ber Uebcrfc^u^ flanb aber naturlitt) jur Verfügung bei
©encratö, unb biefer brang fel)r auf möglidirte ©parfamfeit in ben
gjlifftonen (2e SSret II, 421). Sa^ alfo hei ber 2Cuff)ebung ber
Sefuiten ftc^ in ben SOIifftonen feine ®d)ä^e fanben, beweifet nid^t,
tt)aö Sefuitenfreunbe oft barauS gefolgert ^abcn, ba^ ber Orben
nic^t auö bem >f)anbe( ber SJJiffionen bebeutenbe S3ovtf)eite 50g.
1) t 1595. Vita Phil. Nerii axict. Ant. Gallonio (weld)er unmit-
680 sßiertc ^eriobc. 2(bfcf)n. 1. SS. 1517—1648.
erflen apo\toU^d)en ©emetnbe Ztmem unb Äranfenpflege neu
i^u beleben, unb neben bem 50?ccl)ani6mug beö fird)lid;en ©ots
te6bienj>e§ eine lebenbigere ©otteSüere^rung in einem S5etfaale
(Oratorium) 5U werfen 2). gr jliftete baju bie Congregatio
telbarcc Böjüin beffelben trar), Mogunt. 1602. /Ic/a SS. Mo/i
T. F/, 460 (aum 26. ?Kai).
2) SS9I. bie @r5äf)lun9 beö (5äfar SSaroniuö, xoeiäjit einö ber ei*s
jlen unb öocjiiQlid^jlen SOJitgliebec bec ©efeUfd)aft rcar (/4n«. ecc/.
ctc^ ann. 57. no. 162): Divino plane consilio factum est, ut
nostra aetate, ante annos XXX, ad ejustnodi apostolici con-
ventus forinam, magna ex parte, ea potissimum, quae ad au-
dientium aedificationera ex rerum divinarum sermonibus com-
parata , ad profectum Ecclesiae peragi mandavit Apostolus,
in urbe fuerint instituta ; opera in primis R. P. Philippi
Nerii Florentini, qui tanquam sapiens architectus posuit fun-
damentum, et ejus in Christo alumni R. F. Francisci Mariae
Tarusii Poliliani, qui in bis videbatur dux verbi. Horum igi-
tur studio et industria institutum primitus fuit, ut per singu-
los ferme dies, qui ardentiori studio christianam vitam exco-
lerent, ad oratoriura s. Hieronymi (in einem Sßet\aaU, wcld^ev
unter bem Sad^e bet Mixä)e beS f). >^ieconi)muS etngeri^tet rcar)
convenirent (ex eo namque et nostro collegio nomen est in-
ditum, ut Oratorii congregatio diceretur) , ubi hoc ordine
religiosus haberetur conventus: Praemissa in primis silentio
facta precatione, ex fratribus aliquis lectionem auspicaretur,
ad permovendos animos ad pietatem accommodatam. Inter
legendum etiam idem qui praeesset Pater solitus esset inter-
loqui, eadem quae dicta essent, accuratius explicando, am-
plificando, et ardentiori studio in audientium corda insinu-
ando , interdum etiam aliquorum ex fratribus, quid de aliqua
re sentirent, rogando sententiam, in modum fere dialogi ser-
monem ad horae spatium magna audientium alacritate perdu-
ceret. Ejusdem jussu postea suggestum gradibus sublimiorem
conscenderet ex fratribus aliquis, qui ex vitis Sanctorum
probaiis atque receptis, divinaque Scriptura, ac ss. Patrum
gententiis absque fuco vel pigmento intextam orationem habe-
ret. Qui huic succederet, codem plane dicendi genere, sed
Z\). III. 6. m. ^at\). Ä. §. 62. Patres Oratorii. 681
Oratorü (1564)3), o'i)m i>m WlitQUehexn ©elubbe abjune^s
men 4): nad) bem 9}?uf!er berfelben grunbete Pierre be S3cä
ruHc einen gleidjnamigen SSerein für granfreid) in ^ariö
diverso argumento sermonem diceret. Demum lertius his ac-
cederet , qui historias ecclesiasticas ordine temporum disposi-
tas enarraret. Quibus dimidiae horae spatio singulis ad di-
cendum concesso, miia audientium utiliiate parher et volu-
ptate perfunctis, cantato hymno ac repelitis iterum precibus,
jam conventus absolveretur. Rebus igitur in hunc modum
dispositis, atque Romani Pontificis auctoritate firmatis, visa
est pulchra illa conventus apostolici facies pro ratione tem-
porum reddi: cui adgaudentes probi omnes , complures ex
ipsis inde mutuati exemplum aliis in locis eadem pietatis of-
ficia instiluere ac propagare conati sunt. Jßgl. bcn täQÜdjtn
©otteöbienji in Söittenberg §. 47. not. 4, unb in 3üric^ not. 26.
3) I8i6 batjin Ratten bic ^pricfler, Vüeldje an bcn Uebungen beS S:)xas
torium6 tt)eitnaf)men/ getrennt in »erfd^iebenen SJerf)äUniJTen ges
»o^nt: im S- 1564 oereinigtc ^f)ilippu§ juerft met)rece biefec
^rieftcr in einen flöjlevlidien SSerein jum £)ienfte bec Äicdjc Job.
Baptistae, tceld^e if)m üon ben gforentinern übergeben tt5ar. Unter
biefen war SSaroniuö ber oornef)mfte: ^f)ilippu6 blieb hei bcr
Äird^e S. Hieronymi, unb bort allein gingen aud) bie Uebungen
beS Öratoriumö fort, biä berfelbc 1574 neben ber Äird^e Job.
Bapt. ein |>auö mit einem Oratorium bauete, unb bort feine ganjc
Kongregation oereinigte {Raynaldus 1564 no. 5).
4) aSeftätigung ber Kongregation oon ©regoriuö XIII, 1575, in
Aub. Miraei regulae et institutiones Clericorum in Congrega-
tione viventium , Antverp. 1638. 4. p. 78. S)ie Inslituta Coti~
gregaiionis , Romae 1612, ibid. p. 79. 93gl. cap. 3: In Eccle-
sia nostra, die Sabbato ad vacandum excepto, quatuor quo-
tidie, nisi etiam dies festi sint, cum aliquis tantum unus
sermocinari seiet e Sacerdotibus nostris, qui fuerint ad hoc
oneris munerisque delecti, ordinata successione, verba ad
vulgi praesertim captum accommodantes, et ad nullam pror-
sus pompam vel vanum populi applausum declinantes, genere
dicendi vere fructuoso audientium animos pascunt, Sanctorum
praesertim exemplis ac probatis historiis sermonem confirman-
682 SSierte geriete. 2Cbfct)n. 1. SS. 1517 — 1618.
(1611)5): t>dt)S Kongregationen Ijahcn ftcf; bitrd; 23crt)ienj!e
um t)ie tlKologifd^en SSSiffenfdjaften au^gejeirfjnet. SSincen^
tiua be ?)aula fJlftete in ^ariä §u 9}?i)Ttonen unter 6f)r{s
f!en bie Kongregation ber ^riefler ber SO?iffion, ober ber ßa«
jarijlen (1624) 0), weld;er er, felbjl ein großer greunb ber
Sefutten , eine ber jefuitifdjen nadigebilbete 9?egeP) gab.
2Cnge(a öon Srefcia bilbete in biefcr ©tabt (1537) eine
bfr f)di. Urfula gewibmete ©efellfcljaft junger grauenjimmet
jur Äranfenpflege unb Untenreifung armer 9)?dbd()cn. 2(n;
fangä lebten biefelben gleicl) Uxi Sertiarierinnen in i{;ren gas
miikn fort, tiann vereinigten fie fid^ t^eitweife ju einem ges
tes. Vitandae enim sunt eis quaesiiones difßciles, dogmatum
tractatus, et quaecunque scholas decent magis quam Orato-
rium. — Sermonibus absolutis sacer concentu musico cani-
tur hymnus.
5) S5ie ffieflätigungöbutle 'pau(ö V. Sacrosanctae dd. VI. Idus
Maji 1613 im SSutlac unb hei Miraeus p. 117. Histoire de
Vierre de Berulle, ouvrage compose d'apres des pieces origi-
nales et inediles, par M. Tabaraud, 2 voll. Faris 1817. S5ie
literar. ßeiftungen ber franj. Öratorioner, oon ^erbjl, ©inlcts
tung, in b. Sübingec tf^eol. nuartalK^tift 1835. III, 407. Ser
fdjon immec in ben Oratorien gepflegte ®efang bitbetc fic^ in bem
Oratorium in ^ariö befonberß burc^ ben bemfelben beigetretenen
crjlen Äapellmeijler beö Äönigö »üeiter au6, unb eö ent|tanben i)'\tx
bie erjlen [ogenannten Oratorien, f. Brevis psalmodiae ratio ad
usuni Presbyterorum Oratorii , aucl. Franc. Bourgoing, Paris.
1634.
6) oon Urban VIII. 1632 betätigt, ^ragmat. ®efd^. b. oorne^m;
jien 2JJön^orben VI, 325. Vie de M. Vinc. de Paul, par M.
Louis Abelly , Eveqiie de Rhodes, Paris 1664. griebr. 2eop.
©totberg'ö Seben beä f). ffiinc. D. ^aula, «ÜJünfler 1819.
7) f. bie 3ufammenjleilung ber SReget ber ßajarijlen mit ben Regu-
lis communibus ber 3f[uiten in 8e SSrei'ö SJiagajin f. ^taa:
teu; u. Äirc^engefd). I, 373.
Zf). in. 6. IJI. ^lat\).^, §. 62. mm £)ct)en. 683
mcinfamen geben: nad)bem 1612 tag erfle Urfulinevin*
lunflofier in 5)ariö gejliftct n?av, gewann ber nunmehrige
«nonnenorben eine bebeutenbe SSerbreitung s). gür ben Unter:»
ri4)t ber mannlicl)en Sugenb fliftete ber (Spanier Sofep^
(Salafanja ben ^rben ber ^iariflen (Patres plarum
scholarum 1622) ^) , mld)ix ebenfaUg ba(b aUgemeinen eim
gang fanb. granj ü. ©aleä (f. 2rbt(). 1. §. 13. not. 16)
mad}te bem üon i()m (1610) gejiiftcten 9^ünnenorben üon ber
^eimfud;ung unferer lieben gvauen (Ordo de visi-
tatioue b. M. V.) befonberä Äranfenpflege jur ^flid)t »").
^er a^orfdjrift be§ STribentinumö jur SSilbung üon Qom
gregationen ") würbe üon ben alten £)rben nur langfam unb
8) »ptagm. ®efd). VI, 303.
9) Miraeus p. 113. Holstenii codex regul. ed. Brockte VI,
439. (@ei)fert'g) OcbenScegel« bec ^tariften. 2a3be, '^aüc 1783.
10) ^i-agm. ®e[d). VI, 159.
11) Sess. XXV. d. 3. Dec. 1563. De Regularibus et Momalibus
cap. 8: Monasteria omnia, quae generaiibus Capitulis aut
Episcopis non subsunt, nee suos habent ordinaiios reguläres
Visiiatores, sed sub immediata Sediä aposiolicae protectione
ac direclione regi consueverunt, teneantur infra annnm a fine
praesenlis Co«cilii, et deinde quolibet (riennio sese in con-
gregationes redigere, juxta formatn Constilutionis Innocenlii
111. in Concilio generali, quae incipit: In sinyuiis (Sb. 2.
%bti). 2. §. 65. not. 23): ibique certas reguläres personas de-
putare, quae de modo et ordine, de praedictis congregaiio-
nibüs erigendis, ac statutis in eis exequendis deliberent et
staiuant. Quod si in bis negligentes fuerint, liceat Meiropo-
litano, in cujus provincia praedicta monasteria sunt, tanquam
Sedis aposiolicae delegato, eos pro praedictis causis convo-
care. — Ipsis autem congregationibus constitutis, illarum
generalia capilula, et ab illis elecii Praesides vel Visitatores
eandem habeant auctoritatem in suae congregationis monaste-
ria, ac reguläres in eis commorantes, quam alii Praesides ac
Visitatores in caeteris habent Ordinibusi teneanturque suae
684 Siertc ^cciobe. Wdjn. 1. IS. 1517—1648.
oft bloö §um (Sdjeine ©enüge geleiflfet. ^ine gldnjenbe Qtuäs
na()me macbte bte Congrcgatio S. Mauri in granfreicf),
weldje fid) 1618 in f(einem 2{nfange bilbete 12) , bann aber
unter it)xm ©eneral ©regor SarifTe (1630 — 1648), weldjer
yon 9{id)elieu frafttg unter|lu|t würbe, einen mdcbttgen
2tuffd)tt)un(} na{)m, unb baburd), ba^ fie tk <Btühim in i^s
ren Äloftern un3en?o()nIict) begunfügte, unb ben auggeje{d)ne;
ten ®ere{)rten, ttjelcbe ftd) in i{)r bifbeten, burcb Unterjlü^un*
gen aller 2(rt ju ben umfaffenbjlen gelefjrten 3(rbeiten bie nos
tbigen Wttd gab, ficb befonberS auf bem ©ebiete ber ]()i|io5
rifctjen 2Si[[enfd)aften unüergdnglicbe S3erbienj!e erworben
f)at 13). (Sie umfaßte über 180 Älofter: ibr ^auptft^ war
bie 2ibtet St. Germain des Pres in ^ariö.
congregationis monasteria frequenter visitare, et illorum re-
formationi incumbere, et ea observare quae in sacris Canoni-
bus et in hoc sacro Concilio sunt decreta. Quodsi etiam
Metropolitano instante praedicta exequi non curaverint; Epi-
scopiä, in quorum dioecesibus loca praedicta sita sunt, tan-
quam Sedis apostolicae delegatis, subdantur.
12) Regula s. Benedicli cum declarationibus Congr. S. Mauri,
Paris. 1645. 8. Constitutione s pro directione regiminis Congr.
S. Mauri, Paris. 1646. 8.
13) Phil, de Cerf bibliotheque historique ei critique des auteurs
de la Congregation de St. Maur , a la Haye, 1726. 8. (Tas-
sin) hist. lit. de la Congr. de St. Maur, Paris 1726. u. Bru-
xelles 1770. 4., beutfc^ mit 2(nm. (öon SKcufel), granff. u.
ßcipi. 1773. 2 SBbe. Sie SSerbienffe ber fS^auriner um bie 5BiJTcn=
fdlflften, uon ^etbft in b. Sübinger SJjeot. £iuattalf(i^rift, 1833.
I, 1. II, 133. III, 391. 1834. I, 3.
ZI). III. 6. IV. ^atl). Ä\ §.C3. SS^eoI. SBifTenfdiaffen. 685
®ef^Md;te ber t^eologifi^en Siffenfc^aften.
§. 63.
SBenn ©raömuä bie fnt{)oIifcljen 3:f)eolo9en ju einer ge;
nrtuern Äenntnip unb richtigen ßrfldvung ber (jeiligen ©cljrif;
ten nur 'i)atU etnfaben fonnen; fo trurben biefelben burcf) bic
2(nc5rjffe ber Sveformatoren unb burd) bie unter baö SSolf
ftd) üerbreitenbe ^ibelfenntnip gezwungen, \id) ernj^er mit
jenen ©egcnjldnben ju befd)dftigen. ©cbon ber Garbinal
Sl^omaä be S3io (Sajetanuä (f 1534), ber auggejeic^netefle
unter ben bamah'gen (Scl)o[ajiifern, fublte bie0 nad) bem
©efprödje mit 8utl)er in "KuQQhüx^ 1518, unb fing je^t an
mit großem 2ßa^rf)eitgfinne in ben beitigen ©cbriften j"
forfc|)en i). @in anberer (larbinal, Sac. © a b o t e t u ö (i 1547),
1) Th. de Vio Cajetani opera omtna, quotquot in sacrae scri-
piurae expositionem reperiuntur, cura Collegii s. Thomae Com-
plutensis, Ord. Praed., Lugd. 1639, 5 voll. fol. (Sine ftvcng
\vöxtiid)e Ueberfe^ung hxaä)te et im li. S. mit >g>ü(fe äweiec beS
v^ebräifd)en Eunbigec SJfännev, im 9^. S. mit ^iitfe ber Ucberfes
^ung unb 2(nmerEungen bcö Scaömuö ju ©tanbe. S)ie SSulgata
ifl i{)m nid^t treu genug, hie Äird^enoater f)abett ben SBortoerftanb
äu [e^L- ücrna^läfftgt. 3n ber @efd)iä)te bcö gallo na^m er feine
tüirflidie ©d^lange anj er bezweifelte bie Äanonicität beg SBriefeö
an bie ^ebräerj bef)auptete, baß ®ioni)fiuS 2Creopagita nid^t SSers
faffer ber if)m beigelegten SSüd^er, ba^ im galle bcS ®t)ebrud)6
@l)efd^eibung erlaubt, baf über ben Unterfd^ieb ber ©peifen unb
beö SranEö fein ®ebot Sl)rifii üor{)anben , ba^ bai geuer ber Sers
bammten fein naturlid)eö geuer, baß bie ©efc^idjte ber Q^ehxeä)e:
rinn Sot). 8 unäd)t, baß ^oh;gamie in ber ©d)rift nid)t oerboten
fei), baß öffentlid)e ®ebete in ber iianbeöfprac^e gel)altcn werben
foUten u. f. \x>. ©o würbe er befonberS l)cftig üon bem Dominica;
ner 3(mbcoftuß Satt)arinu6 angegriffen : Annotationes in excerpta
quaedam de commentariis Rev, Card. S. Xysti dogmata, Paris.
686 sßicrtc ^eriobc. ?fbfc^n. l. S$. 1517—1648.
^ah in feinem ßommentave über ben SSrief an bie JRomer
ein 9}?ufler gcfd^macPü oller unb unbefangener @j:egefe ^). Unb
fo war im I6tm Sa^rl). in ber fatbolifd)en Äird(?e eine rege
Zi)ätiQhit fott)ol)( für |)erau§3abe haxiö^ü^Ux Ze^k ber ()eil{s
gen @d)riften3), al§ für bercn grfiarimg.
S3efonber§ mu^te biefer Äird)e baran liegen, bie bamal§
fel^r üerberbte SBuIgata, aB hie fird)(id)e tleberfe^uncj , in eis
tiem ücrbefferten 2!e);(e gu erl)aUen, unb allgemeiner tierbreitet
ju fc(}en. Sür beibe§ war anfangs ber ?)arifer S3udf)bru(fer
Stöbert ©tepljanuö burd) ad;)t 2(uggaben ■*) tf)dtig, bann
auf a3eranla[fung beä Äaiferä ßarl V. t)ie t^eoIogifd)e gas
cultdt in ßon?en burd) i()re 2£uggaben tion 1547 unb 1573 ^),
weld)e le^tere bei ber Sieöifton ber ft]ctinifd)en S3ulgata unter
6(emen§ VIII. f!ar! benu^t würbe 6).
2{uf bie 6ompIutenfiTd)e ?)or9glotte folgte bie boUflanbis
gere 2(ntn?erpifd) e öon 1569 — 1572, in ad)t S3dnben,
vreld^e öorjuggweife üon S3enebtct 2(riaä 50?ontanu§ beforgt
war'); öuf biefe t)ie nod) reichere ^arifer 1629—1645, in
1535, ogl. Rieh. Simon hist. crit. da vieux Test. p. 319 beff.
hist. crit. des principaux commentateurs du N. T. p. 537.
2) Serfelbe crfd)ica ooi; 1534, benn in biefcm 5a()re fprad) fic^ bie
(Sorbonne miäbiUtöenb über bcnfelOen au6 {d'Ar^entre colleclio
judiciorum U, I, 119): eine jroeite ^(uggabc Lugd. 1536. fol.
cf. R. Simon hist. crit. des principaux comm. du N. T. p. 550,
Sleue 3fuögabe: J. Sudoleti Card, et Ep. Carpentoractensis in
P, epist. ad Rom. commentariorum libb. III. Praemissa est
illustris viri vila auct. Ant. Florebello, Francof. ad M. 1771. 4.
3) Ueber bie 5 @ta§mifci)en Ifuägaben beö griedb. 5R. Z. \. SJJeps
er'ö ©efd). b. ©d}t:ifterElärung II, 56, über bie 5 2(u6gaben beös
felben Don SJob. ®tep!}anuS, baf. ®. 64.
4) SKeijer II, 81.
5) gjie^er II, 85.
6) g)lei;er III, 203.
7) Le Long Bibliotheca sacra ed. A. G. Masch I, 340. SKeps
er II, 47.
Sr^. in. 6. IV. §:at^. Ä. §.63. 3:|)eot.2öifTenfd)Qften. 087
neun Tanten, nuf Äojlcn te6 ^ar(ament6abi?Dcafen ©uibo
;C)bg(cld; bie 2c()ve üon einem melivfacljen ®innc ber
(kK. ©cl;rift in ber fat(}oIifcl)en Äird)e fejlgel^alten würbe 9);
fo n6ü)igtc bocf) fd)on bie 3iitcfftd)t auf btc ^roteflanten, in
ben ßommentarien ben SBortfinn befonberä l)en)oräu()cben.
25er 2)ominicaner ®ante§ ^agninug auö ßucca (f in
ßt)on 1541), tt)eld;er ftci) um ba§ ©fubium ber l)ebrdi[c^en
(Spracl)e gro^c ä5erbienjle ertt)orbcn l)at >o), ^ah eine lateinis
fc|)e SSibcIüberfc^ung, tt)eld)e iregen it)rer n)6rt(id)en Sreue
fe^r 9efd)d^t ivurbe, obgleid) fie wegen berfelben oft unöers
fldnblicf) war»»). 2(Ig ©jrcgct gewann Sof}anneg 50?albonns
tüs> (in ^ari§ unb 9tom f 1583) |)ol)eg 2(nfef)en 12), einer
t)on ben wenigen Sefuiten, weld)er in ber ®cfenfd}aft feine
©elbfldnbigfeit bel)auptete »3). gjn 9)?u|Ier grammatifd)st)i|!oj
8) Le Long-Masch I, 350. ^ei)et III, 153.
9) Sauiis Faijnini isagogae ad sacras literas Hb, I., ejusd.
isugogae ad mysticos sacrae Scri/pturae sensiis libb. XVIIL,
Colon. 1510. fol. 11. Bellarminus de verbi Dei tnterpretalione
in f. Disp. de conlroversiis christ. fidei I, 131, ogl. 5Dfei)Ct
III, 357.
10) Institutiones hebr. Lugd. 1526. 4. Thesaurus linguae san-
ctae, Lugd. 1529. fol.
11) Bibiia. Habes in hoc libro, prudens lector , utriusque Te-
starnenli novam translationem edilatn a Rev. s. Theol. Dociore
Sande Fagnino , Lugd. 1528. 4. 50iei)er II, 536.
12) J. Maid, commentarii in IV. Evangelistas , in duos tomos
divisi, Pont-a-Mousson 1596. ©d)on bicfe 3fuötjabe ifi nid^t
o(;ne 3utf)at bcc je[uitifd[)eii v^erauggebec, biejciüöc ober Lugd.
1615 unb bie folgcnbcn finb oon ben Sefuiten iibevarbeitet, R. Si-
mon hist. crit. des princip. commentateurs du N. T. p. 618.
13) SlamentUd) bet)auptete er, ta^ bie unbeflerfte ©mpfängnip 9J?a;
viae nid)t de iide \et)^ unb tpuvbe begf)Qlb von ber (Sorbonne hei
bcm Q)apfic öectlogt. mad) Thuanus Hb. LXXVIIL p. 636 wur;
ben bie Scfuitcn nur [einetwcgen oon bem ''Parlamente gebulbetj
688 SSicvtc ^criobe. 2fbf4)n. 1. SS. 1517—1648.
tifdjer ©iregefe ^ah 2(nbreaö 9)2aftu§^ Siatf) beg ^erjogS t>.
ß(et>e (i 1573) burc!) feinen Kommentar über ha^ Sßuö)
Sofua H).
9Zad)bem burd) bie papffHcbe gejlffeüung beS Se]t:te6 ber
SSulgata bie fatboIifd)e 2(uglegung befdjrdnft trat, ermattete
ber e]cegetifd)e ßifer unter ben Matt)oliUn im 17ten ^af)vf).
2)ie weitfcbweiftgen unb an aIIe9orifdf)en Deutungen reicben
Kommentare be§ Sefuiten ßorneliuä a Sapibe (in ibwen
unb JRom f 1637) «würben befonber§ beliebt >5)^ fo wenig
Sßertl) fie aud) für acbte ©cbrifterfldrung |)atten. 2)a9e9en
trat SobtJnneg 9)?orinuä, ^riejler be§ £)ratorium6 in ^a-
ri§ (t 1656), wie fein reformirter Seitgenoffe ßappelluö, al^
freiftnniger Äritifer gegen bie a5orurtf)ei(e für ben maforetis
fd)en Sert beä 2((ten Seftamentg auf i^).
2(uf bem ©ebiete ber 25ogmatif bebielten jwar bie
©d)oraftifer, namentücb g)etruä Sombarbuö unb Zi)oma^ i\)t
tbeologifdjee 2(nfei)en >'): t)k fcbolaj!ifci)e gorm würbe aber
g^iceron XXI, 188. Sie Sefuitcn (jaben fpäter wenig Jfd^tung
gegen tf)n gezeigt: feine Opera varia theol. T. III., Paris. 1677«
fol. •t)aben [ie für unäd^t erklärt , bagegen R. Simon lettres choi-
sies I, 176.
14) Historia Josuae hnperntoris, Antverp. 1574. fol. Ogt. R, Si'
mon hist. crit. du V. T. p. 444.
15) C. a Lap. commentaria in omnes S. S. libros, Venet. 1688,
16 voll. fol. R. Simon hist. crit. du V. T, p. 423. S)eff. hist.
crit. des princ. Cotnmentaleurs du N. T. p, 655.
16) Exercitaiiones ecclesiast. in utrumque Samaritanorum Fen-
tateuchurn, Paris. 1631. 4. ?OJet)er III, 252. ©eine vita ö-
fR. ©imon üov b. Aniiquitates Eccl. orient. clarissimorum vi-
rorum dissertationibus epistolicis enucleaia , Lond. 1682.
9^tceron IX, 30.
17) Sommentave über ben Sombarbuö üon 3of)anneS SJJajor, ^rof.
in ^ariö u. ©laögoö f 1540, Sominicuö ©oto, Sominicaner u.
SSeidjtuater ßarlS V. f 1560, SOSit^elm (Sftiu6, Sanjlcr u. ^rof.
b. Sfieol. in Souai; f 1613. ®en f). Sfjomaö commcntirten bt:
Zf). ni. (5. IV. Mat\). Ä. §. 63. Srfjeol. SBiffenfd)aften. 689
befeitigt. SiKeldjior ßanuS, Dominicaner in ©alamanca
(f 1560), mürbe burd; feine loci theologici, eine Einleitung
in bie Dogmatif ^^), SSorbilb einer neuen SO?etf)obe. Tfugus
fiinug unb 3:i)oma§ blieben jwar ben Flamen nad) bie l)6c|)s
flen bogmatifc^en 2{uctoritaten: in ber Zt)at würbe eö aber,
minbejieng in bem t?on ben Sefuiten be()errfct)fen Zi)nU ber
fonbevö Sefuiten (ogl. §. 59. not. 13 ff.), namentlid) gKolino,
aSalcntia, Suarej, ffia^quej, SSecanuä, Sanner.
18) Locz theol. Salmant. 1563 u. oft. ®(j^r8tf() IV, 66. M. Ca«^■
opera, illustrala a P. Hyacintho Serry (^rof. in ^abua) 1759-
4. ©ein Uttl)eil über \i\e ©djülaliif, loc. theol. Hb. VIIL c. I :
memento lector, eam me defendere scholae doctrinam, quae
sacrarum literarum fundamentis constituta sit. Ex quo id et-
ficitur, guod ego magno cum assensu omnium dicere me videOf
miseram esse scholae doctrinam, quae se titulis magisterü
defendat, miseram etiam , atque haud scio an multo magis,
quae detracta Sciipiurae sacrae auctoritate syllogismis con-
tortis de rebus divinis philosophatur. Imo ne de rebus divi-
nis quidem, sed nee de humanis, verum de bis, quae nihil
ad nos attinent. Intelligo autem , fuisse in schola quosdam
theologoa adscriptitios , qui universas quaestiones theologicas
frivolis argumentis absolverint, et vanis invaüdisque ratiun-
culis magnum pondus rebus gravissimis detrahentes, edide-
rint in theologiam commentaria, vix digna lucubratione ani-
cularum. Et cum in his sacrorum Bibliorum testimonia ra-
rissima sint, conciliorum mentio nulla, nihil ex antiquis
sanctis oleant, nihil ne ex gravi philosophia quidem, sed
fere pueriiibus disciplinis; scholastici tamen, si superis pla-
cet, theologi vocantur, nee scholastici sunt, nedum theologi,
qui sophismatum faeces in scholam inferentes, et ad risum
vires doctos incitant, et delicatiores ad contemptum. Quem
vero intelligimus scholasticum theologum? aut hoc verbum in
quo homine ponimus? Opinor in eo, qui de Deo rebusque
divinis apte , prudenter, docte e literis institutisque sacris
ratiocinetur.
® i e f e l c V ' § ÄircT^engcfrf). 3r Sb. 2e Tibm. 44
690 S5tertc ^edobe. 2i;bfc^n. I. 35. !51 7—1648.
Äir^c, bcr Scfutr unb ßarbinal Svobert SSeHarminug
(i 1620) 19).
Ungemein öiel gefcljal; für \)ie SSeFannttrerbung ber al;
fen fird)Iid}en Literatur üon fatI)onfd;en Sfjeologen, ba fte
für biefelbe nod) ein befonbereS fird;ltd;c§ Sntereffe 'i)attcn,
unb üorjügltcf) i^ncn manufcriptenrcicfce SibItotl)cfcn offen
ftanben. (2o üerbanfen wir i()ncn bie Biblloihecae Patruni20)^
hie ßoncilienfammlungcn 21), tie SSuIIavien 22)^ unb bie
19) 0/jp. Colon. 1617. 7 ro//. /'o/. ©ein ^auptwcrf: Disputatio-
ncs de coyüroversiis chrisiianae fidei, adv. hujus iemporis hae-
■relicos, Romae 158i — 1592, ocrbefferte TTiifl. Venci. 1596. Zvoll.
fol. oft gefarudet (Sd)röcft; IV, 261). Sein Äated^tömug: Di-
chiaratione piu copiosa della dottrina chrisiiana, composla per
ordine di Clemenie 8 , Roma 1603. 4. , lüf Id^er fid) als einf (gr=
flärung beg Catech. Romanus anEiinbigte , benfel&en ober octbrän;
gen foUte, ifl in oiele ©pradjen überi'e|t, unb oft t)crauggegebfn.
Fifa del Card. Bellarjnino, scrilia da Giacome Fuligati,
Roma 1624. 4. Nouvelle Biblioth. des auteurs ecclesiast. par
M. du Fin XVII, 18. Dictionnaire de Bayle lixt. Bellarmi-
nus. 5Ricevon'g 9^ad)rid)ten XIX, 104.
20) «?)ier begannen bie ^roteftanten mit freinern (Sammlungen: Jo.
Sichardi Antidohan contra diversus haercses, Basil. 1528 j
Micropresbyiicou , Basti. 15505 Jo. lleroldi Orihodoxographa,
Bas. 1555) J. J. Grynaei Monumenta orihodoxographa, Bas.
1569. fol. S)ann aber folgten oon !atbotifd)er ©eite größere:
Margarini de la Bigne Bibliotheca ss. Patrum, Paris. 1575.
8 T. Appendix 1579. Magna Bibl. vett. Palr. Colon. Agripp.
1618. 14 T. ISova Bibl. vett. Patrum (Supplement ju ber ^a=
rifer Bibl. oon bem gelef)rten SSudjbtuder Fr. Morellius), Paris.
1639. 2 T. fol.
21) Sie erfte oon bem Canon, ju ^"otre Dame Jac. Merlin (bloS
ixt aügemeinen Soncilien unb ^^feuboifiboruö), Paris, 1523. 24.
2 T. Sann üon bem grancigcaner Petr. Crabbe, Colon. 1538,
2 j;o//. Dermet)tt 1557, 3 voll., oon bem ßart^äufer Lai<r. Surius,
Colon. 1567, 4 voll. Venet. 1585, 5 voll., oon ^auluä V. burd)
ben Scfuiten J. Sirmond, Romae 1608, 4 voll., oon bem ganos
Z\). III. 6. IV. ^atl). ^. §. G3. Srf)eol. 2BiJTenfcI;aften. G9 1
(Sammlungen i^on «i^cilicjcnfebcn ^s). 21(5 .^crauSgebcr »on
Äird;cnfd)riftftellern jeidjneten iiti) auö ^einr. ßanifiuS,
8e()rer \^c§ Un. 9iecl)t§ in Sngolffatf (f 1609)24), gjjcol.
Svigaltiuö, i\ulamentürat(), bann Sntenbant in Wlci^ (f
in Sloul 1654)25), nnb ber Sefuit Sac. ©irmonb in ?)as
riä (t 1651) 26).
^ei- 5ßatcv ber !aff)olifc{)en Äirc(}cngefd)icl)te ivar ßäfar
Saroniuä, ^rieflcr beg ^ratoviumö unb (Sarbinal in dlom
(i 1607)27). Sn granfreid; würbe auf Tfnregung unb un^
tiicuö Severin. Binitts, Colon. 1606. 4 voll., Collectio regia,
Paris. 1644, 37 voll. fol.
22) ®a§ erfte, Bullarium magmtm , begann bec Surift Laerlius
Cherubinus , Rom. 1617. /"o/. fjeraugjugeben.
23) Latir. Surii ((5artf)äu[er in (Sö(n) t;z7ae Sanctonim, Col. 1569,
6 to//. ücimcf)rt Co/on. 1617, 4 voll. fol. Ada SS. feit 1643
f. S3b. 1. ^bü). 1. §. 4. not. 3.
24) Antiquac lectiones , Ingoist. 1601—8. 6 voll. 4. (neue "Ku&q.
Oon Juc. Basnage : Thesaurus monumentorum ecclesiaslicorum
Amst. 1725, 4 voll, fol.)
25) Terlulliani opera, Par. 1634 a. 1641. fol. Cypriani opera,
Paris. 1648. fol.
26) Unter ben jal)lreic^en ©djriftjlellci-n, rceldje ec ()erauögab, ftnb
üuöjUäeidincn T/uodoretus, Paris. 1642, 4 voll, fol., Enttodius,
Paris. 1611. 8., Fulgentius , Par. 1612. 8. Sidonius , Par.
1614 u. 1652. 4., Avitus, Par. 1643. 8. Facundi defensio III.
cupilul. Par. 1629. 8. Servafus Lupus de iribus quaest. Par.
1650. 8. Untcc feinen ()irrorif(^ sfrittfdjen @(t;riften finb auSäU-
jeid)nen bie gegen ©almaftuö; Censura conjeclurae anonymi
de suburbicariis regionibus et ecclesiis, Par. 1618. Advento-
ria de suburbicariis 1620. Propempticon de suburbicariis
1622. 8. ferner : Diss. in qua Dionysii Paris, et Dion. Areo-
pagitae discrimen ostenditur. Par. 1641. 8. Disquis. de azymo,
semperne in usu fuerit apud Lalinos , Paris. 1651. 8. — J.
Sirmondi opera varia {coli. Jac. de la Beaune) Paris. 1696
unb Venet. 1728. 5 voll. fol.
27) ögl. S3b. 1. %hi\). 1. §. 2. not. 11.
44*
692 «Bicrtc ?)cnobe. 2(:bfcf)n. 1. SS. 1517—1648.
tet Um ©dju^e ber gaüicanifi^en ©runbfd^e bie ftrd)Iid(je
S3erföfTunQ§c)efd)id)te fieimüt{)t9er erforfcl[)t bur4) @bm. diis
c^eriu^, ^octor ber ©ovbonne (i 1631)28), unb 9)etru§ be
Wlaxca, ^uW grjb. ü. g)avig (f 1662) 29). gi',r fircblic^e
3(ltertt)ümer »raren tl^dtig ©abriel 2(ubefpine, S3i[cb. o.
£)r(eanä (f 1630) so), granj SSern^arbinug gerrari, ^rof.
l». l)dl %iUü\)umex in Wlailan\) (f 1669) 3i), unb ber ?)ries
|!er beä £)ratorii So^. SOZorinug 32). c-j^ au^gejeicbneter
SSBeife forberte S^ionpfiuS ^etaüiiiä Sefuit in ^arig (f
1652) 6l;ronolo3ie unb ^ogmengefd^ic^^te 33).
28) De ecclesiastica et poiilica potesiate , 161J. Defensio libelli
de eccl. et polit. polest, f. oben §. 58. noC. 33. Historia Con-
ciliorum generaliutn, Colon. 1683. 3 voll. 4. u. 8.
29) De concordia Sacerdotii ei Imperii Hob. VIII. et;fd}ien jUC
»g)älfte Paris. 1641/ üoUftanbig Ijerauggegeben ö. St. Baluzius,
Paris. 1663. fol. P. de Marca dissertaliones III. (de Primalu
Lugdun., de epist. Vigilii, de tempore quo in Galliis sus-
cepta est Christi fides) ed. St. Baluzius, Paris. 1669. P. de
Marca opuscula (u. 2f. de primatu Potri, de tempore Syn.
Sirm., de vett. collectionibus canonum, de patria Vigilantü)
ed. St. Baluzius. Paris. 1681.
30) De veteribus Ecclesiae ritibus observationum libb. II. Nolae
in Conc. Eliberitanum et quosdam alias antiquos canones, Pa-
ris. 1623. 4.
31) De antiquo epistolarum ecclesiasticarum genere , Mediol.
1613. De ritu sacrarum Ecclesiae veteris concionum libb. III,
Mediol. 1621 u. öftet:.
32) f. oben tiot. 16. Comm. de sacris Ecclesiae ordinationibus,
Paris. 1655. fol. Comm. hist. de disciplina in administra-
tione poenitentiae , Antverp. 1662. fol. Opera posthuma (De
catechumenorum expiatione, De Sacr. Confirmationis, De
contritione et attritione) , Paris. 1703. 4.
33) De doctrina temporum, Paris. 1627, 2 voll. fol. Dogmata
theologica. T. IV, Paris. 1644. 50, neu ^eraulgcgcben »on
Theoph. Alethinus {Jo. Clericus), T. VI, Amstel. 1700. fol., in
welcher TfuSgabe nod^ nie{)cei:c Jfbfjanblungen oon ^etaoiuö, j. SB.
Sf). III. 6. IV. ^atf). Ä. §.63. S^eoLSBifTenfcIjaffen. 693
2(Üerbingg leiffcten bie Sefuiten für bie t()eofogifd)en
SBi'lTenfdjaften ?0?ancf)e6; im SSerljaltniffe aber baju, bap fie
bamal6 fafi alle Salente an fid) jogen, in bcr Slfjat nur SBe«
nigeö. ©ie bergeubctcn i()rc geleljrten Ärafte in ber 'Ku^hiU
bung einer t)ern)crflid)en SD^oral 34), welclje leiber in einem
großen 3!f)ei(e ber Äiril)? Eingang fanb, unb in ^^olemif^s).
Sener jefuitifd^en Tioxal gegenüber, ttjelcbe in einem
liefen Partien mit bem gottlidjen ©efe^e begriffen, t)ii llwU
Opferung fünblidjer Steigungen ber d^rifilidjen STugenb mog*
lid)|l ju erfparen jlrebfe, liefen immer nod) einige SO?t)ftis
fer auf bie innere SSereinigung mit ©Ott al§ baS \)bd)\te
Siel beä G^riften bin- Unter ibnen ij! Sranj üon ©aleö,
S5ifcb. t). ®enf in 2(nnect) (f 1622) 36), auö^ujeicbnen.
rfe potestale consecrandi, unb (/^ poenitentia publica, {jtnju^e;
Jommen finb. ^(uperbem gab ^etaoiuä t)eraus Synesii opera,
Paris. 1612 (ed. 2 accMro^jor et uberior 1610) /"o/. Epiphanii
opera, Paris. 1622, 2 i;o//. fol.
34) f. §. 60. not. 3.
35) Sefuitifdje ^olemiffc traten aupev SellormtnuS (not. 19),
aSecanuö, ©retfec, Scannet unb gorec (§. 59. not. 3 — 6)
nod^ üorjügücf) Gregorius de Valentin (ein ©panier, in S)iUins
gen, Sn^ol(labt u. Siom f 1603, De rebus fidei hoc tempore
controversiä, Lugd. 1591), Franc, Costerus (auS SÖtedjeln, in
(Sötn u. SröfTfl f 1619, Enchiridion controversiarum praeci-
puarum noslri temporis de religione, Colon. 1585), Petrus
Cotlon (SSeiditoater >?>eintid^S IV. u. CubreigS XIII., julc^t in
SBourbeauj f 1626, Institutio catholica, in qua fidei veritas
comprobatur contra haereses et superstitiones hujus aevi, Mo-
gunt. 1618, gegen (SaloinS Institutio geridjtet).
36) Introduclion ä la vie devote; Les epilres spirituelles; Les
vrais entretiens spirituels; Philothea; Theotime u. f. tt>. —
Les Oeuvres du bien heureux Fr. de Sales, oü est adjoustee la
vie de ce Prelat par le P, Nie. Talon de la Comp, de J. 2
voll. 1641.
694 SSiertc ^eriobe. 2(bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
'^ n ^ a 11 g.
©cf^ic^te ber orientalifc^en Atrien.
§. 64.
^ie milbe SBe^anblung, weldje bte grtecl;ifc^e ^i'erardjie
anfangt nad) ber (Eroberung Äonf}antinope(§ t?on ben S^iirfen
erfahren i)atU^), war bnlb eine anbere geworben 2). 2)ei:
1) 2)a baä ^atciarc^at erlebigt war, fo lie^ ber ©roterer oon (Soii?
flanttnopel, Si)jot)Qinnieb II., fogletd) 1. Sun. 1453 einen ^Patriarc[)en
vo'di)ien, unb inoejlirte ben gewählten ©eorgtuö ®d^olariu6, weis
^er fid^ ©ennabiuä nannte, in ber fcü()ern unter ben Äaifern
gewöOnItdicn SBeife, [. Georg. Phrantzae Chron. Hb. III. c. 1!.
i,ed. Bonn. 1838. p. 304). ^nqUid) Qab ev ifym nebp allen iljm
iintergeorbneten SStfc^öfen burd^ eine Ur!iinbc [p. 308) ©id)crf)eit
gegen alle SSelciftigiingen unb 2(bgabenfrciJ)cit, unb nad) ber 2(ns
gäbe fpätercr @ried[)cn (J. Aymon monumens authentiques de la
religion des Grecs, a la Haye 1703. 4., p. 59) einen 3a{)reöge=
t)alt öon 2500 xt^\. ^^ran^eö p. 306 erjäfjlt, bap ber ©ultan
l'ic^ bei ber Snoeflitur oiel mit bem ^atriardjen unterrebet, unb
Hb. I. c. 32. p. 95, ta^ er aud) fonfl it)n oft bc[ud)t Ijabe: fpäs
tere ®rted)en festen ^inju (Martini Crusii Turcograecia, Basil.
1584. /'o/. p. 16. 109), er \)<xhe benfelben jur freimiitf^igen Sarles
gung ber djrij!!. 2ef)re aufgcforbert, fid) biefclbe aud) fd^rifttid^
geben tafTcn, unb fep baburd) innerlid) für baä Sf)rtfl:ent^um ges
lüonnen. (56 finb nod^ ein ®iatog beö ©uttanö unb beö ^atriar^
lijcw unb eine gonfeffion beä le^tern üor^anbm, wetd^e bal)er lü^s-
ren foUen, u. a. in £. J. Kimtnel libri symbolici Eccl. orien-
lalis, Jenae 1843 p. 1 orgl. Proleg. p. II. Sie @rsa()lung
[d)cint eine fpätere gviecl^ifc^c gäbet, ber Siatog ijl Vüörttid) auö
einem bem 2ttt)anafiuö untergefct)obenen S)ialogc entnommen (f.
Otto in 5«iebnerä Beitfc^rift 1850. III, 399): bic Sonfcffion mag
äc^t fe^n, obgleid) eö auffaUenb ift, bo^ ber 3citgeno|Tc ^t)ran^eS
i[)rer ntd)t gebenft.
2) S)ie bret erpen ^atriarcl^en {jatten bem ©ultan nid}t6 besaljlt
(Aymon p. 60. nad^ Manuel Malaxus b. Martin Crusius p. 124
•2(nf)ancj. §. 64. ®uiccl)ifd)e mxd)C. 695
^atriard) üon Äon|!antinopel, neben ml^m bie trei ant)ern
gans inibebeiitcnb ö^njorben waren 3), ^atte jwar bie {)6cl)fte
geilKiclK imb weltlidje ®erid)t6barfeit unter feinem SSol!e 4),
iint) n^ar bcr S3crtreter beffelben hd ber Pforte: aber um fo
mebr batte er unter ben entfiitUc^ten ©riecben mit S^eib unb
bie mei; ecflen): ia crfaufte fid) einer baö ^atnat;d)at, unb \eiU
bem mufjten bie ^atriard)en bei if)rcm Eintritte bem ©ultane unb
ben ©rofen bebeutcnbe ©cfdjenfe geben, un-b eine iä{)i:lid)e itbgabe
3at)len.
3) ®er ^atriavd) o. 2riej:anbrien t)at feinen ©ig in Äairo, nur n)e--
nige Oemeinben, unb feine S5ifd)öfe, fonbern nur (S()orepifcopi unter
fic^ : bie gro^e aKet)rpl;l ber @inwo{)ner ftub Äopten. 2)cr ^atriarc^
üon 2fntiod)ien refibirt in Samaöfuä, unb ^at einige SSifd^öfe unb
©emeinben unter fid). S)er ^atr. oon Serufalem ^at bie SBifc^öfe
»on S8et{)let)em unb miaxeti) mit geringer eeelenjal)!. MicÄ. le
Quien Oriens christianus II, 330. 670. III, 102.
4) »gl. bog aSerat, wetd)eS 1671 ber ^atriard) Sionpfiuö üon bcr
Pforte erhielt, b. Jt/mon p. 486. Sovt \Tjirb if)m u. 2£. bie SSoU^
mad)t, que Selon ses vaines et inutiles ceremonies il etablisse
ou depose des Metropolitains, des Eveques, des Pretres, ou
des Caloyers, corame il jugera qu'ils l'auront merite , ou
qu'ils ne l'auront pas meritej qu'aucun Ecciesiastique ne pre-
sume d'exercer aucunes fonctions des charges - contre la
volonte - de ce Patriarchej que tout testament qui seia fait
en laveur des pauvres eglises par quelque Pretre mourant,
sera bon et valide, si ce Patriarche le juge ainsij que s'il
arrive, que quelque femme chr^lienne de la Jurisdiction de
ce Patriarche quitte son mari, ou qu'un mari quitte sa femme,
personne que lui ne pourra ni accorder le divorce, ni se
lueler de cette affaire. ®er ^atriarc^ ^ bie l)6d)Pc »oeltUc^c
©erid)tSbarEeit für ©ad)en, iüeld)e unter ©riei^en aUcin jireitig
finb nad) alten djrifllidjen ©runbfägen (f. SSb. 1. 2fbt(). 1. §. 69.
not. 6. 2Cbtt). 2. §. 91. not. 4), unb evl;ölt berfelben burd) ben
«Bann it)r 5rnfel;en , Th. Smilh de Ecclesiae graecae statu hodt-
erno p. 55 in beff. Opusculis ex ilinere ipsius iurcico enalts,
Rolleraed. 1716.
696 SSicrtc ^criobe. 2Cbfc^n. 1. SJ. 1517—1648.
^abaU ju fdmpfen. ^r mu^te ni^t nur ber Pforte ^ä)mxe
ZhQoben galten, fonbern aud) burd) S5eflec|)un9 unb Sntris
gucn bie ©unf! bcr türfifd?en ©ropen fiel) gu crl)alten fudjen:
bennod) unterlag er nic^t feiten ben gel)etmen 2ln9riffen,
welche fein Wittd t)erfcl)mdl)eten. ©eine dinna^men erpreßte
ber ^atxiaxö^ üon ben SSifd^ofen, i)k\i üon i^ren ^rief^ern,
biefe üon ben ©emeinben^): ber furd)tbare 25ann fd)u^te
biefe ©rpreffungen.
9Ju§lanb benu^te ben SSefucb be§ Patriarchen SeremiaS
in SOloSfau, um oon bemfelben bie Einwilligung jur Errieb*
tung eine» ^aUm(i)at^ in 5Kogfau ju erlangen (1589) e),
unb fo üon bem in frember ©ewalt liegenben Äonftantinopel
üreblicb unabhängig ju werben.
©ebon SKelanebtbon ') l)atU bem ?)atriareben t)on Äons
5) Smilh p. 54.
6) Äaramfin'6 ©efd^. b. ruff. SReic^eä SSb. 9. (Seipj. 1827) ©.
181. 3n bec baruber abgefaßten Ucfunbe i)ii^ e§ (S. 185), »baß
iaä alte S?om butd^ bte apoUinarifd^e Äe^ere i gefallen , ba6 neue
fRom, Äonftantinopet, in ben ^änben ber gottlofcn mufelmännis
fd)en Stämme, unb baö britte Siom 93?o6!rt)a fepj baß, anjtatt
beö oon bem ©eifte ber 2(ftern)eigl)ett oerfinfterten fiügenfürflen ber
obenblänbifdjen J^irc^e, ber erfie allgemeine SBeltbifc^of ber ^atr.
0. Äonflantinopel, ber ixoeite ber oon 2(lej;anbrten, ber britte ber
»on SOlosfuja unb ganj SRußlanb, ber Dierte ber oon 2lntto(^ien,
unb ber fünfte ber oon ^etufalem fei).« 3uc (grläuterung ocr
2(pollinarif(j^en Äe^erei f. Melrophauis Critopuli confessio in
Weissenborn Appendix libr, symb. Eccl. Orient, p, 120: JfpoU
linariS fei) ber ©rftnber beö ungefäuerten SSroteö im 2(benbmale:
Ittilvot; yaQ 6oy /lar it(ov , rov Ki'iQtov oä^xa ä\pv%ov xixi ävovv dvn-
Xtitpivaiy y.ou ttjv uiqioiv — tavxTiv ßißamv ov n^oaiiffQS tw ftv-
oxtiqiu) OLQTOv , n)S cit,vfia, qxioxoiv' o,tt rj ■^v/ri tw ow/iatt,, xovto
Tj i,viJi/t] TW aqxo),
7) einige SSriefe, toeld^e fd^on 1543 u. 1555 oon oornel)men ©ric;
d)en an 2)2eland^tf)on ergangen loaren, f. in Marl, Crusii Turco-
graecia p. 543.
'Kn\)anQ. §. 61. ®iiccf)ifd[)C Äii'<()e. 697
ffantinopel Soafapl) II. bie 'KuQ^h\ixQi\(i)e (5onfeffion in
(jvtedbifcljcr Uebcrfeliung 5ugefdE)i(ft (1559) ^), um ben ©riedjm
rtcl)ti(je SScgrtffe üon ber 9ieformation ju geben. 2(16 ber
SBirtemberger <BUpi)Cin Verlad) al§> faiferlidjer ©efanbts
fdjaftgprcbiger in Äonjiantinopel tt)ar, fenbeten bei* Ziihim
ger SS^eolog Sacob 2Cnbreae unb bev ^rof. ber griedjifc^en
@pracl)e ^Wartin ßriiftuS burcb benfelben griebenöfdjreiben
an tm ^atriarcben SeremiaS (1574). 25ie S5eurt()e{(un9
ber 2ru9Sbur9tfci?en ßonfeffton, wjeldje berfelbe 1576 jurütf^
fanbte, feranlaptc einen S3riefiüed)fel jvrifcben il)m unb ben
Sübinger S()eologen, n?eldf)er oI;ne alle ©rgebniffe hlieh ^).
3(uf ben ()riedt)ifcben Snfeln i)atk unter S3enetianifcber
.^errfcl)aft fid; bie vomifcbe Äird)e fd)on langjl fejljufei^en
gewupt'O): je/^t fucbte fie aucb anberc Z^nk ber griec^ifcben
Äird)e an fidj ju reipen. 2(IS ber ßjaar Swan IV. SBaf;
filjenjitfd), ber ©cbrecflidje, in feinem ungliicflicfjen Äriege
mit ^oUn bie ^)ap|!lid)e S3ermittelun9 in 'änfpxüä) na^m,
8) ®ui-(j^ ben 35iaconu6 Semetriuö SRafcianuö, ber »on bem ^atriacs
(j^en nad) SBittenberg gefd)icBt wax, um bie Seljre ber ^cotepanten
ju erfunben. Sie Sonfeffton war oon ^auluS SolfciuS liberfe^t
{^E^OfioXöytjaiq t?]? o^iö^oddlov niarfo)?, graece reddita a Paulo
Dolscio Flauensi, Basti. 1559. 8. aucl^ tn b. Actis et scriptis
Theolog. Wirtemberg.) : 9JIcland)tf)on6 SSegleitungöfcfjreibcn im
Corp. Ref. IX, 921.
9) 2)te UrEunben in ^c<a et scripta tlieologorum Wirtebergen-
sium et Patriarchae Constantinopolilani de Aiigustana Confes-
sione , graece et lal. Wittebergae 1584, fol., unb Marl. Crusii
Turcograecia , Basil. 1564. fol. lib. septimus p. 409. ©tep^an
®erlad)ö bcS 2Celtern Sagebud), {)erau6geg. »on feinem (Snfel ®a=
mucl ©crlarf) 1674. cf. CA?-. F. Schnurreri orationes acad. hi-
storiam literariam illustrantes, ed. U, E. G. Paulus, 'Tubing.
1828, p. 113.
10) Uistoire de Veslat presenl de l'eglise grecque et de Veglise
armenienne , par M. le Chevalier Ricaul, traduite de Vanglois
par M. de Rosemond, h Middelbourg 1692. 12. p. 337.
698 fS'mU g)enobc. 2(bfd)n. 1. «S. 1517—1648.
fam ber gewanbte Sefuit 2(ntoni'u6 ^offeutnuS nad) SJZoSs
Un (1581), um auf tk SBebingungen be6 ßoncilä Don glos
renj bt'e Union ber ruffifd[)en ^hö)^ mit diorn ju beirirten ").
Subeffen ber ungunfiige griebe mit ^olen fonnte tie ttefges
ttjurjelte ^{bneiguna ber 9?u|Ten gegen biefe Union nicf)t beffes
gen, unb ?)ojTeöinuä mupte obne Erfolg abreifen '2), i^ages
gen gelang eö i^m an ber ©pi^e anberer ;Örbenäbruber mit
^ülfe beg bigotten Äonigä üon ^olen ©igiSmunb III. , einen
großen Zt)dl ber ©ried)en in £ittf)auen ju bewegen, ber
Union hd^utxeUn (1590 — 96) ^^), 2)ie wiberf^rebenben
©riedjen t)erfud)ten jwar jum Sbeil eine Union mit ben pro^
tejlantifcben ^iffic>enten: tkic fcbciterte aber an bem SBibers
fianbe be» griedjifcben Älerug ^4).
£)amal6 würbe ber ^riefler ßpriüua gucariö i^).
11) Ant. Possevini, Societatis Jesu, Moscovia, Vilnae 1586.
Äoramftn'ö ®cfc^. b. rufT- Sfeic^S VIII, 260.
12) ^^ofTeoin beridjtet über feine bret Sieligionägcfpräd^e mit bcm
(Staaten in ber SKogcoöia. — ©er oon ^olen unterfiii^te falfdjc
Semetriuö [d^top ftd^ [ogleid^ an iie vömi[d)e Äird^e an, Jtiad}te
aber eben babuvd) bie jRuffen üon fid) abrcenbig 1606. Äaram^
fin X, 109. sRanfe'ö gürjlen u. S3öl?ec oon ©iibeuropa III,
3S0.
13) f. oben §. 59. not. 10.
14) Adr. Regenvolscü systema historico- chrono logicum Ecclesia-
rum slavonicarum, Traj. ad Rhen. 1652. 4. p. 478. Ärafinös
fi'ö ©e[d). b. S^efovmation in ^olen übevf. ö. 8inbau, Seipäig
1841; ©. 207. 218. Sof. ßufaöäewtcä ®efd). b. reformirten
Äird)en in ßitf)auen (2 SSbe ßeipäig 1848) I, 77.
15) MoHumens anihentiques de la religion des Grecs , par J.
Aymon, a la Haye 1708. 4. (entfjält üiele SSriefe oon gprillug
unb 3eitgeno|Ten befTetben, unb ijü "oa^tr: [päter aud) unter bem Z\-
tii crfd)ienen : Leltres anecdotes de Cyrille Lucaris , Ainsl.
1718). Thom. Smithi colleciunea de Cyrillo Lucari, Lond.
1707 (barin u. 1i. p. 77 ein fragmeiUmn vitae Cyrilli uon 2{nton
geger, einem genfer @eiftlicf)cn (O^eim ttS @efd)id)tfd)rcibevö ber
2fnf;an3. §. 64. §pviau§ SucariS. 699
üon ber S5enetianifrf)en Snfet Äreta gebürtig, unb in SSenebig
imb ^abiia gebilbet, üon bem ^atriard^cn oon ^üocanbrien
SO^cletiuä nad) 8itt()auen gefenbet, um ben bebrdngten ©ries
eben beijujleben '6), lernte bort tic 9ianfe ber Sefuiten fens
nen i'), unb trat mit proteflantifcben ®ei|!licben in näbere
S3e!anntfcl)aft 'S). iß^lb barauf ivurbe er ^atviaxä) üon
2((eranbrien (1602); \cit), wie t>ic ^e\niUn unter bem ©cbu^c
ber franjofifcbcn ©efanbtfcbaft in ^alata {^exa) , einer S3ors
jJabt üon Äonjlantinopel , ein doüegium erricbteten (1603),
unb nicbt nur bie gricdjifcbe Sugenb in großer ^a^l an§u;
(odPen '9), fonbern felbjl ®ei|l(id;e ju gewinnen üerjlanben ^o).
2)agegen trurbe er bama(§ mit iiexn boüanbifc^en ©efanbten
SBalbenfer ^oi). ßeger), tt?»'ld)ev oon 1628—1636 in 6on|laiitinopel
lebte, unb mit Spvill in genauen 23erf)a(tnilTen fianb). v^ödjfl
feinbfelig gegen SpriUua ift Leo Aüatius de Eccl. Occid. et
Orient, perpetua consensione , Colon. Agr. 1648. 4. lib. III.
c. 11. S3gl. moijniie in b. tijeol. ®tub. u. Ärit. 1832. III, 560.
Kimmel libri symb. Eccl. Orient. , Prolegomena p. XXII ss.
16) Sm 3. 1596 ging er bortJjin, unb t)atte nod) 1600 ein ®d)rei=
ben feineö 9)atriari^en an ben Äönig gu übergeben (f. bafj. in Re-
genvolscii systema hist. chronol. p. 467). SOJeletiuö war ein ent;
fd)iebener ©egner ber Sateiner, Leo Allatius de Eccl. Occid. et
Orient, perpetua cons. p. 997.
17) ^atübn fprit^t SyriUuö felbf! in f. epist. ad Jo. Uytenbogaertf
1613, b. Aymon p. 162.
18) Leger in Smilki collect, p. 78.
19) Chrysoculi, Logothetae magnae Ecclesiae {Constantinop.),
narratio hist. turbarum, quas Constantinopoli moverunt Jcsui-
tae ttdv. Cyrilliim Patr. amio Dom. 1627 et 1628, gcfdjricben
9. Nov. 1628, M Aymon p. 202 *.
20) So bcJampfte 6i;rilUiö 1612 einen ^priefter in eonfiantinopel,
n)etd)cr s» ben Sefuiten {;ielt, unb ju ©unften ber römifd;en Äirdjc
prcbigtei fo nad) cnglifdjen ®cfanbtfc^aft6bcrid]ten Smilft p. 15.
700 Stierte ^cdobc. 2(bfd)n. 1. SS. 1517—1648.
hd ber Pforte, (5orneHu§ ^a^a, 6e!annt2i), erhielt
burd) tenfelben üiele reformirte tf)eologifd)e ©dEjriftcn, unb
würbe burd) i^n mit reformirten 2!f)eo(ogen in SSerbinbung
gefegt 22).
2)ie griecbifcbe SJ^eoIogie f)atte feit Siama6cenu6 feine
weitere ©ntwicfelung Qei)ciht, unb biejenige, vodd)i Die Uni«
onööerfudje ber ßateiner i^r aufgebrdngt t)atUn, würbe öon
tin Äunbigern immer noct) oI6 eine frembartige empfunben 23).
21) Sicfe aSefanntfd^aft fäUt nad) Cyriüus ad Uytenbogaert b.
Aymon p. 126. in iaä S- 1603. 2Bie fotgenreid) fie für iijn waC/
f. Cornelii Hagae epist. ad D. Feslum Hommium, 1627, in Kist
en Royaards Nederlandsch Atchief voor kerkelijke Geschiede-
nis 11, 421: Gratissimum fuit Rev. Patriarchae Cyrillo exem-
plar illud confessionis et catecheseos Ecclesiarum nostrarum,
quibus, ut purü Dei verbo consentaneis, Praesui ille doctis-
simus assentitur. Radios hos aeternae lucis hausit ex lectione
Patrum et Doctorum Reformatae Ecciesiae, quorum libris
ante aliquot annos, cum Alexandrinae sedi praeesset, opera
mea a potentissimis Patriae Patribus donalus fuit. ©old^er »on
ben ©eneralftaaten ii)m gefi^enften Sucher gebenft aiid) Cyrillus
ad Uytenbogaert 1613, b. Aymon -p. 163. dlaij Aymon {dissert.
preiiminaire p. 8) ^ätte er naä) feinen Stubien in ^abua baö
2{benblanb bereifet, unb ben ^rotcllantigmuä fennen lernen. 5ieu;
cre (felbjt Sd^röcff) V, 394) fegen t)tn5U, ba^ er fid) auf biefec
«Reife befonberS in ®enf aufgct)alten, unb bort bie erfle Steigung
für bie reformirte Äiri^e gcfapt fjabe. Leo Allutius de Eccl.
Occid. et Orient, perpetua consensione p. 1074 i)at juerfl bie ob;
gefd^macEte ßuge, ba9 er oon ber SBallad^ei au6 nad) ©aci^fen ge*
reifet, unb bort um 500 ©otbflücfe für bie Äe^erei erfauft fep.
aSon biefen «Reifen finbet fid) in SpriUö Sviefcn, bei Seger unb
©mitf) feine Spur.
22) äuerll befonbevg mit bem Stemonftranten Uytenbogaert, nn treldyen
(5i)riUuö jraei auSfüi)rlid)e Schreiben 1612 unb 1613 erlief, b.
Aymon p. 127 — 164.
23) ®o war ber lateinifd)e SSegriff cineö Sacramentö ben ©riedjen
3fnl)an9. §. 64. ßprittuö Sucariö. 701
©roßcn 9^acl)bru(f legte fie auf hen Tin^anQ beö {)eit. ©eifleS
aflein üon bem SSatcr^^) unb auf bie SSerwerfung ber romis
fd}en ©uprcmatie: bei ben ^roteflanten rcar i()r bie JBenrer*
fung bcr »^ierardiie, unb ber ^eiligen; unb S3ilbcrt)ere{)rung
anjiüpig: bagegcn war fie in S3eäie()ung auf Diele ^uncte,
weldje je^t jwifclien ber romifdjen Äir4)e unb ben ?)rote|!an=
ten ftreitig n?aren, bei ben aUern allgemeinen S5e|limniungen
flehen geblieben, n?eki)e fowoi)! einer rümifd)en aU einer
|)rote|?antifd)en ©nttvirfeiung faltig waren, ^ie gried)ifd)e
Sfetigion irar aber fajl allein ju einem du^ern ßu(tu6 gewors
i)en mit übertriebener 25Sert()regung auf gen?iffe formen,
weldje hd einiger S3i(bung ti)eilö aU gleidjgültig, t{)eilö al6
abergldubifc^er SBujt erfannt ^-oerben mußten.
GpriÜuä njünfd)te nun eine ndljere S3erbinbung ber gries
d()ifd}en ,^irtl)e mit ber reformirten , bereu S()eo(ogie in if)ren
(Brunblagen er ooüig übereinfiimmenb fanb, t^amit firf) jene
tmd) biefe aUmäi)liQ reinige, unb tiQ geijlige Äraft wie^iXs
gewinne, um ber brofjenben romifdjen Unterbrücfung ju wis
eigentlid^ fcemb, obgleich fie bie t}ett. ^anblungen, wM)e bie ßas
teinec untec biefen SBegciff oereinigten, ebenfalls ijatUn. 2(16 ias
^ec ber frans. ®e[nnbte de Nointel um 1672 fid) bemü^ete, 3eus=
niffe fite bie ®iebenäa|)l bec ©acramente ju fammelny begegnete
ii)m golgenbeS (Aymon p. 464): Un Papas de TEglise de Prin-
kipo — etant interroge du nombre des Sacramens qu'il croi-
oit, lui repondit , qu''il n'etoit pas assez habile pour savoir
cela, »uaS bcnn a(S S3en)ei6 bec gräulid^en Untüiffenljeit bcc ®rie;
d)en gebeutet niurbe. 2(ud) Ricaut (not. 10) p. 425 fagt oon ben
^Crmeniern: On embarrasseroit extremement les Docteurs arme-
iiiens, pour peu qu'on les mist dans la iiecessite de declarer,
si leur Eglise reconnoist sept Sacremens, ou si eile n'en le-
<;oit que deux seulement. Comme la force de ce mot leur
est inconnue, il y a de rimpossibilitc ä en accommoder tou-
tes les id^es ä leur capacit^.
24) 2)arauf beflci)t aud^ eijciUuS ep, ad Vytenbogaert 1613 (b.
Aymon p. 136).
702 sBievfe ^edobc. Khfdm. 1. m. 1517—1648.
berücl^n ^s ). T)arum trat er mit reformirteu S()eolo9en in
25) SS9I. f- Jfeu^cvungen ad Vytenbogaerl 1612 (Aymon p. 130):
Videntur aliqui exprobrare Ecclesiae Orientis tijv dfi(x&ii,av,
quod videlicet inde literarum studia et philosophia in alias
partes migraverint. Sed ccrte ob hoc, quod nunc afiaßjjq sit
Oriens, valde beatus reputari potest: — quia non novit quae-
nam sint illae pestiferae quaestiones, quae hoc tempore homi-
num inficiunt aures; nova portenta monstraque sunt et al xai,-
voTo/.Hai, metuendae magis quam ampiectendae. Contentus est
incompta fide Christi, quam ab Apostolis, majorlbusque suis
est edoctus, in illaque usque ad sanguinem perseverat, nun-
quam demit, nunquam addit, nunquam mutat, semper idem
manet, semper integram rt)v 6qOoSoU(*v tenet servatque. ad
eundem 1613 {l. c. p. 161): Ob veritatem ego et cum propriis
meis fratribus, Ecclesiasticis graecis, controversor: hostis
sum ignorantiae, et ut populum simplicem esse, d/iia&^, non
moleste fero, cum sciam , xal iv rij dfKx&ia koI idio>ju,a (leg.
iSobytiOfiiö) salvari posse homines advorsus fidei hostes in dies
quasi diraicantes, non armis sed patientia certantes, ut unde-
quaque se Christi fideles probent: ita mihi displicet, Pasto-
res et Episcopos nostros tenebris ignorantiae obmergi: hoc
est quod nostratibus exprobro, at nil proficio. Nacti istam
commoditatem , Jesuitae in Constantinopolim i'undamenta jece-
runt ad erudiendos pueros , et prohciunt quod vulpes inter
gallinas. Obruet tandem romana doctrina mundum, dummodo
huic negotio tanlam operam impendunt Curiae romanae satel-
lites, nisi Dens propitius fuerit, cujus dextra sola navem
nostram turpi isto naufragio salvare potest etiam. 2(n ben
^rofeffoi: Siobati in ©enf, 1632 {Aymon ;>. 29): Tal e dunque
qu^sta Chiesa Greca, che se ha qualche superstitione, che
non manca simil rogna , lo dico in buona conscientia, gli e
taccato da tempo, dalla Romana Chiesa, usa infetar dove
tocca; unde bisogna con leni e lenti antidoti provederne, se
ä qualche -duno Iddio dal cielo donasse questa gratia di met-
terli in perfectione. Da molti anni consigliavo sopra questo
negocio con leccelentissimo Signore Imbasciadore delli poten-
tisäimi Signori Stati di Hollandia, Cornelio Haga etc. ad D.
'ä\\l)anQ. l 04. (SpvitKuö 2ucan§. 703
einen aSriefwcd^fcl, unb fenbetc 1616 ben 9J?etropl)anca
6vitopuIu6 nac^ £)]cforb; um bovt gebilbet ju iverben 26).
David le-Len de Wilhem {Aymon p. 174) über ben ©tteit bec
Stcmonftrantcn unb Sontravcmonftranten: mihi videtur, quod pos-
sit inveniri modus et facilitas qua possint conveniie, dum-
modo voluerint verbo Dei non abscondito, sed revelaio adhae-
rere, omni alia contentione posiposila. Ad enndem p. 176
üOer bie ju lüiinfd^enbe «Jiefoi-mation: Ego omnia iJla capita apte
credo ad tria posse reduci, quae si missa fierent et opposita
introducerentur, facilis esset reformatio. Explodatur ambitio,
avaritia et superstitio. Introducatur humilitas ad exemplum
Christi Domini, contemptus temporalium, et simplicitas Evan-
gelii, et facile obtinetur cupitum. Nella Chiesa Romana non
si ha da sperar questo, che gia molto bene sapiamo che loro
non danno segni di Riforma , ma obstinatamente defendono il
loro dogma. Ecciesiam Graecam nil tarn pessundat ut super-
stitio. Iddio proveda come sa, e gli piace. 2fn bte ©enatos
xen, ^ccbiger unö ^rofeljoren in ©enf burd) bcn äiiriirf'fe()rcnben
Seger 1636 p. 5: Ecco che alle Amplissime vostre Persone, e
Reverentie vostre le aprole viscere del mio cuore, come ä
fratelli miei amantissimi, abbrazando la dottrina vostra, che
e orthodoxa e catholica, e abhonendo la dottrina delli ad-
versarii, la dottrina Romana falsa e corrotta.
26) 6t)rtll cmpfa{)t tf)n bem ©rjbifdjofe o. (Santnhüxt), ©eocgc libs
bot, f. Aymon p. 46 unb in Pauli Colomesii opp. ed. Fabri-
cius , Hamb. 1709 p. 557. Sie fteunblidjc 2(nttüort 2(bbotö [. b.
Colomesius p. 561. (Später bereifete biefer 9}letfop{)aneö bie beut=
(cf)en proteflantifdien Uniüerfitäten, unb würbe in v^elmjtäbt, wo
er fiel) 1625 länger ouft)ielt, ju einer Sarftellung ber ©laubenö;
let)re feiner Jtird)e oeranla^t: Confessio catholicae et apost. in
Oriente Ecclesiae, conscripta compendiose per Metroph. Crito-
puliim , edita et latinitale donala a Jo. Hornejo, Helmstad.
1661. 4. miebergebrucEt in Weissenborn appendix librorian sytnb.
Eccl. Orient. Jenae 1850. — (5i)rttluö fd^enEte bem Könige oon
©nglanb (Satl I. ben bexüf)mten Codex Alexandrinus, auö weU
ö)em Falric. Junius, Oxon. 1633. 4. jucrft bie epistt. Clementis
Rom. ^erauägab, f. beff. Jßorrebe.
704 SStertc ^eviobe. 2(bfd)n. l. SB. 1517—1648.
(So würbe ßpriüuä ten Sefuiten im l)od)j!en ©rabe »er;
\)ci^t, unb ffe begannen befonberS i^re 2(ngriffe gegen i'bn,
nad)bem er 1621 ^atriaxd) »on Äonfiantinopel geworben war.
S3ei ben ®ried)en t)erbad}tigten ffe i[)n wegen [eineS S5er!et)r§
mit t)en 9?eformirten, hd ber Pforte befd}u(bigten ffe ibn eu
ne6 ^eimlid)en ©inüerfrdnbntffeö mit ben Florentinern, SSe^
f[ed)ungen t(}aten bas Uebrige. (5i)rillu§ würbe wirfltd) nad)
JR^obu6 üerbannt (1622), biirfte aber nad) furjer Seit wieber
5urüc!fef)ren 27). S3on Siom au6 würben inbejjen bie größten
2(nftrengungen gemacht, um ben »erbauten Patriarchen ent;
Weber gu gewinnen^s), ober ju üerberben. Sie SBcrfjeuge
ta^u waren bie Sefuiten unb ber franjofffdje ©efanbte: ßp^
riÜuS würbe bagegen t»on ben ©efanbten oon ©ngtanb unb
.^oUanb unterjlü^t. d^ erfdjien fogar 1626 ein ©telloertres
ter be§ ^apfteS in Äonjlantinopel, welci)er aber halb ffcb
gurücfjieben mupte 29). "^[ä, tie Sefuiten eine griedjifcbe
i^rucferei, welche ßpriOuS (1627) au5 @ng(anb \)atU foms
men laffen, ^u ber SSerldumbung benu^ten, aI6 ob burd)
biefelbe eine S3eltrettung be6 Äoran beabffcbtigt werbe ^o): fo
27) f. Chrysoculus , 1628, b. Aymon p. 204. Smitfii collectan,
p. 25. 2(uö SijtiUö eiöenem SDJanbe berietet ban'iber Leger, 1629,
b. SmiM />. 80.
28) ogl. bie Snftruction, njetdje ju bem (Snbe ein Canachio Rossi,
ein geborener (äried^e, aber oon ben Sefutten in S?om erjogen, um
1624 erf)tctt, b. Aymon p. 211. S)a ^ei^t eö aud) no. 3., boö
ber ^apjl gern annjenben rcürbe ogni gran summa di de-
naro, per riunir si nobil membro (ben ^^atriarc^en) alla
Chiesa.
29) Chrysoculus, 1628, b. Aymon p. 215 ss. Smith p. 33.
30) Chrysoculus b. Aymon p- 217 ss. Smiih p. 35. Leger b.
Smith p. 82. Ser ^atriarc^ lief eine (Srflärung beö opofr. ©r)ms
botumg ium 58olESuntecrid)te brucfen: bief würbe ju jener SSer«
läumbung benu^t.
'Kn\)anQ. §. 64. 6t)riüu§ gucariö. 705
würben fi'c üon bem ^ufti befdjdmt^i), unb gleirf) barauf
ouä bem turf{fd)en 9teid)e üerböiint (1628)32). SnbeJTen e§
famen anbere unter anbcrem S^amen balb wieber 33)^ unb fei^s
fcn mit einem 2tn{;ange latinifirenber ®ried[)en bie SSerfofgung
fort, ^inen neuen 2{ntrieb ju berfelben Qah ßi)riüg donfeg*
fion, jum SwedPe einer SSerjldnbigung mit ber reformirten
Äird)e gefcbrieben, unb üon iicm f)ondnbifd)cn ©efanbten
Cornelius ^ac^a 1629 herausgegeben 3«). SBieber^olt würbe
31) Siefer, oon bem ®ro^ö?jtet befragt, Qab bie erflärunß (CArt/-
soculus b. Aymon p. 223), dogmata contra Mahometis instituta
non esse continuo blasphemiis aut criminibus annumeranda.
Cumque permisisset Imperator Christianis doctrinam suam
profiteri, ipsos non magis reos esse typis mandando , quam
pro concione praedicando publice, quid crederent: neque di-
versitatem opinionum, sed scandalum legibus poenisque ob-
noxios facere,
32) Chrysoculus b. Aymon p. 227. Smith p. 42.
33) Chrysoculus b. Aymon p. 232. Leger b. Stniih p, 83.
34) ©ic erf^icn juecfl bloS latctnifd): Confessio fidei Rev. Dom.
Cyrilli, Patriarchae Const. 1629, mad)tc ein unget)euereg 2fuffe=
^en, unb »crantafte bie @cöcnfd)rift Matthaei Caryophili, Ar-
chiep. Iconiensisy censura confessionis fidei, seu potius perfi-
diae Calvinianae, quae nomine Cyrilli Patr. Consi. circumfer-
tur, Romae 1631 (Smith p. 43). 3(nfangö jweifeltc man an bet
lieäjt^eit: bet fcanj. ©efanbte mu^te (5i)nUuS auSbrücflid) barübcr
beftagen (Lettre du Sieur van Haghe o. 7. San. 1632 bei Smith
p. 11, unb epriUö (Sd)reiben an S)tobati ». 15. 2Cpr. 1632 bei
Aymon p. 31). ©^rill [enbete bic 6onfeffton in gried). ®praci)e
buvd) Segec nad^ @enf, unb gab bie ©rlaubnig fte ju brudfen (an
jöiobati b. Aymon p. 30). «Sie erfd)ten Genevae 1633} wiebcc
fjecauSgegcben, angcbltd) oon ©rotiuö : Cyrilli Luc. Confessio
Christ, fidei, cui adjuncta est genuina ejusdem confessionis
censura synodalis, una a Cyrillo Berrhoeensi, altera a Par-
thenio promulgata, 1645 aud) in Kimmel lilri symbol. Eccl.
Orient. , Jenae 1843, p. 24. ©ie befteljt au6 18 ytitficiXaici, unb 4
ange()ängten l^wT^fff»? xai dTtoxQlanq, unb ift burdjauS calötnifdE):
®iefcler'6 Äit^cngefdb. 3r f8b. 2te7fbt&(. 45
706 mink ^enobe. 2rbfd;n. I. S5. !5 17 — 1649.
Gpriüuä üon feinem OfuMe vevbrdngf, unb wiebcr eingcs
bcr ^cil. ©eift iüirb inbcJTen /.iip. a bejetdinet qIö ex rov naxQoq
öl' vtov Ti^ofQ/oiiivov. 50iechüiicbii3 ijl bie ©vflätung über bte
Si(berDerel)tung «ttox^. cJ' : T7;v laroQiav, iTriotjuov ri/v^v ovoavj
Ol'/. c(noßä)J.OficV , a).}.a -/.ai fr/.övaq tyjvv y.al 70v X^iarov y.al röiv
ayio)v Tw ßov).Ofiivm 7ia.(tiyoßiv ' rriv 6i XaiQnav y.al -Q-qrjGy.tiav av-
TÖiv, d)q dntjyoQevo/^ivtjv naoä rov aylov nvti'/caroc iv rrj tiQci
yQa.qtrj, iioi'&cvov/ii^v , \va /.irj Xa&Wfifv avTi rov y.xiatov y.al notf]—
ToiJ y_Q(iinara y.al riyvvjV y.al y.ria/xara n^ooy.vvtlv. Kai x'ov äXi.o)q
qtoovovvra ä&?.iov rjyov/ic&a , wq Siivov tyovTO, o/.oroq iv raiq tfotolf
xal 7iino)^b)/ukV7]V Tjjv y.aQÖiav. Kai -^v äv xQiIaaov Toi/ &iov tv-
To).r[ vnoTaaaia&ai, lij dv&^wTiiav Tid&cC&at fiaraioXoyiatq, Oniq
Iv <p6ß()> &10V y.al ayaö^T] ovviiSi^aii. i/.ri^&e/xi&a , li xal ar^iai rTjv
qiOQÜv y.QHacov ij *aQr rj^iäq ilvao oiioXoyovfiiv. ®ie SJZe^rjO^I ber
gebitbeten ©rtedjen in (Sonflantinopel muf bamalö mit bicfer 6on=
feffion einjiimmig genjefen fci)n. Sprillug beäeid)net biefelbe {^^xiu
ben ön ®iobatt/ 1632, b. Aymon p. 33) qIö la Confession mia
e della Chiesa Greca, unb ber {)oU. ©efanbte (5orn. ^aga fci}reibt
7. San. 1632 (b. Smilk p. 76): 11 semble , que par la provi-
dence de Dieu les Caiholiques Romains n'etfectueronl point
autre chose par leur inouye , odieuse , et intolerable perse-
cution, que d'inciter le Patriarche et toute rEglise grecque
ä un plus grand zele de poursuivre l'oeuvre commun, et faire
paroistre la verite. Je vous puis assurer, Monsieur, qu'il
n'y a personne ici entre les Meiropoliiains (dont il y a pre-
sent grand nonnbre chez le Patriarche), et des Principaux de
Grece, qui ne veuille mettre sa personne, sa vie, et son bien
pour la defense du dit Patriarche et sa Confession. 2fuci^ ber
^önä) 2irfeniug, n)e(d)ec 1642 über Spriduö unb feine (SonfeS;
fion t)öd)|l nad)tf)eiltg berid)tete, [ogt üon bem ßrfieren {Cyrilli
Luc. Confessio , 1645j p. 104): XriatQiK^v rwa ovyy-QOTricaq cvvo-
öov ix ro)v o/^oio)v lavrw xal Int^r Qim o)v dv&Qb'mo)v, — rrjV daifio-
viav iy.üvfjv rijq nicriwq tx&iaiv rolq KaXßivov ööyfiaoiy cvvadovaav
l/.vQwaiv. Sie römifc^en ©djviftjleUer, Doran 8co 2(Uatiuö/ Ut
fd)Ulbigen ben (5t)riUu§ grober S3erbred)en, unb lafTcn i^n »on ben
Satoiniflen bcftodjen fepn {Smiih p. 69), eben fo aud) bie fpatern
©rieben. 2(ber aud) ©rotiuö uxt^iilt i)CLvt über if)n, Votum
?rnf;an9. §. Gl. 6i;nUua ßucaviö. 707
W^^), biä enblicf) feine geinte burdj baö SSorgeben, bap er
mit ben feinbtidjen Äofacfen im einüerjlanbnifTe fei;, üon
bcm Sultan i)m fSeUU 3« feiner ©rbroffelung enuirften
(1638) 3ö). ©ein ÜJad^fülcjcr, ber latinifirenbe 6vriau§ üon
pro pace Ecdesiae , 1642, p. 57: Cyrillum illiim Constantino-
politaiium novi pridem et ille me. Doleo illum consiliis cx-
teinis, politicis sane , non theologicis, ad ea abductum, quae
si fecisset Papa, jam illum aperte y.axavivQavii^v rüv xkiJQon')
omnes scholarum, omnes basilicarutn parietes resonarent.
Discussio Riveliani Apologetici , Irenopoli, 1645, p. 10: Su-
menda est Ecclesia graeca, non qualem ex suo capite Cyiillus
nuper inductus pretio confinxerat , sed qualis est revera.
p. 87: Cyiillus ille— absque Synodo, absque Patriarcharum,
absque Metropolitarum consensu fidem ritusque Graecos mu-
tare voluit ad Calvinisticam formam. Nonne in eo sibi arro-
gavit, quod erat plurium? Sicfe aJorwiirfc erlebtijen fid) meu
jienS fd)on burd) ba6 23ori)er9et)enbe. 2tUerbin96 fd^eincn bte ®e=
fanbten wn ^oUanb unb ßnßlanb aud) hutä) SSejleciiungcn für ^1)=
ttUuö QiWixU ju f)aben, me feine geinbe, namentUdj ber franj.
©efanbte gegen ifjn : wäre aber (SpriUuö felbft burd) ^abfud)t gelet;
Ut, fo würbe er auf ber anbern ©eite et/et feine 5Red)nung (jaben
finben Eönnen, f. oben not. 28.
35) (gr würbe 1634 nad^ SeneboS , 1635 nai^ (§f)iog, 1636 nad)
3t{)obu6 oerbannt, ogl. f. SSriefe b. Aymon p. 2. 66. Smith p. 56.
36) Smith p. 60. (Sd)on 1628 l\CiO,t Chrysoculns b. Aymon p. 209:
Nee unquam eluent hanc invidiam Jesuitae et fautor ipsorum
Gallus, quod Turcas docuerint hisce altercationibus, posse
ingentes summas extorqueri a Cliristianis, qai prius pauperes
monachi audiebant: quod quidem nunquam dediscetur, et ali-
quando sedem ipsam patriarchalem pessumdabit. En zelum
religionis et Patrum caritatem! ©o ging aud) nadj^er "(iai, S"--
trigucnfptel um bte ^atriard^cnwürbe fort, nad) ßpriUuS biß 1671
fanb 15 mal ein yatrtard)cnwcd)fel fiatt {Aymon p. 3M). 35a6
würbe bod) aud) bcn Surfen 8« »i^l/ «»^ ^^»^ @ro|5ücjicr empfing
1671 U\\ neuen ^atriard)en S)iont)fiu6 o. CarifTa unb beffen ®eift=
lidje mit bcn Sffiortcn {de la Croi:r etat pri'senl des nuiions rl
708 SJicrtc ?)mobe. 2(bfc^n. 1. SJ. 1517—1648.
SSerr^oea, liep foglci^) tii'e Äe^ereien feineS SSorgdngera auf
einer ©ijnobe in ßonf!antinopel üerbammen 3'): inbeJTen war
bie Partei beffelben fo weni() üerfd[)n)unben, unb bie Äird)e in
ßonfiantinopel fc^ien fo ju f(^tt)anfen, bag fid) baburd) ber
5!Ketropolit üon Äiew, ^etruäSJ^ogilaö, jur ^(bfajyung
eine§ ©laubenSbefenntniffeä üeranta^t iat), »elcbeä 1643 üon
allen ?)atrtard)en anerfannt würbe 38), nnt) in ber 9ried()ifcf)en
Äircfje l)obe6 2(nfeben gewann.
SDte SSerbaltniffe ber armenifcfjen Äird)e ju ber romis
fd)en hliehen lange in bem alten fd^wanfenben Sujlanbe: bie
armenifdjen ^atriar4)en fu4)ten in ibren 25ebrdngnif[en 39)
iten alten romifcben ^eijlanb fi'cb ju erbalten, unb bejeigten
baber bem Zapfte ibre ^b'^fw'^cbt^o), aber £el)re unb @ifte
eglises grecgue, armenienne et maronile en Turquie , a Paris
1715, 12. p. 113): Chiens, sans foi et Sans loi, la zizanie,
la discorde et la Jalousie regneront-elles toujours parmi vous,
et ne cesserez-vous jamais de vous perseculer les uns et les
autres? — je vous ferai tous mourir, si j'entens parier de
vous de plus de six mois.
37) a3efdt)lup bec ©pnobc »on ßonftantincpel untec Spritlug o. Sßevs
rfjoea, 1638, in Kimmel libri symb. Eccl. orient. p. 398,
ber üon SafTi) unter bem ^atriart^cn ^axtifeniü^, 1642, p. 408/
ber oon Scrufalem unter bem ^atr. o. 3eru[alem 2)o(iti)euö, 1672,
p. 325.
38) 'ÜQ&ööo^oq b/^okoyia ttjq 7ziatio)q r^q yta&ohn^q xat aTZoaToXixtjq
exxA^fft«? T^q dvaroXix^Q , ed. Fanagiota, Amstel. 1662; Laur.
Normannus , Lips. 1695,* C. G. Hofmannus , Vratisl. 1751;
b. Kimmel p. 45 »gl. bcfj". Prolegomena p. L.
39) Äurjc t)tfr. 2)arfleUung bei gegentüärtigen äuflanbeö bei armen.
SSolfel, ©t. ^eteröburg b. SSrteff 1831, @. 8. 25.
40) ®er ^atriard^ ©tepi)on V. lam 1545 nad^ 9?om, unb blieb 2
^o.^u bort, IReumann'ö ©cfd^. b. armen. Citeratur, ßetpjig
1836, ©. 228. ®cr folgenbe fOlidiael fenbete 1563 einen ®e;
fanbten mit einem Öbebienjfd^reiben an ben ^opft, [. baffelbe b.
Raynald. 1564 no. 51. (gbcn[o 9}lo[eö III. (1629-1633) f. Le
Ttn^anQ. §. 64. 2(rmcu. Äirc^e. 709
Uv armcnifcljen Äir4)c blieb unücrdnbert. ^ie 2(rmenier !)at5
tm ficb o(§ eine I;ant)eltreibenbe S'iation in allen ßanbern,
befonberö in ^antelöjldbten, verbreitet, Ijielten bocb aber
fletä ju if)rem ^atriardjen. (grj! feitbem bie ^ropaganba ^i)
in 9{om äu wirfen, 3(rmenier im jlrengen romifcben ©lauben
5U erjieben, unb 9)?ifffonarien umberjufenben anfing, um bic
2frmenier für bie romifcbe Äirdje ju gewinnen '»2), gab c§
tüirflicb unirte 3(rmenier, welcbe mit it)ren Äird)enorbnungen
bie romifd^e ßebre üerbanben, unb [o Um e§ je^t aud) bin
unb wieber gu ©treitigfeiten unb Trennungen gwifdjen unirs
ten unb nicbt unirten 3{rmeniern. ©d)on feit bem Uten
Sabrb- b^^tf" fi^ 2frmenier in ber Ärimm, 9}?olbau, SBals
lacbei, im fublicben SJuplanb hi^ in ba§ fübli^e ^olen üers
hxdut, wo ßemberg ibr ^auptft^ würbe, ^ier gab jei^t
ber ßrjbifcbof 9?icolau§ Slorofowicj 1624 \)a^ erfie SSeis
fp^el einer ernf!lid)en Union, inbem er ftcb ber TCufftcbt beö
^atriardjen in @bfd)miabfin entjog unb ficb bem Zapfte unters
warf, gangere Seit fanb er SBiberjIanb: erf! 1652 fugten
^iö) t)k 2frmenier in ^olen, unb hU Union würbe burcb ein
armenifcbe§ ßoüegium befefiigt, welcbeö hie 5)ro^aganba 1664
in gemberg fiiftete ^3). ^ennocb erbielten bie 9?atriarcben in
(Sbfdjmiabffn nocb längere 2iit ha^ gute SSernebmen mit hem
Quien Oriens Christ. I, 1414, unb Sacob IV. (1655 — 1680) f.
Le Quien 1, 1415.
41) [. oben §. 58. not. 35. 3» ^olge bet uon ber ^'ropaganba ges
gebenen ^(nrcgiing ftiftete anä) ber ^atriard) S}?o[eg III. (1629—
1633) mef)i-eve ©d)ulen, Sleumonn ©. 237.
42) ©0 befonbcrö ben S^eatinec 6temenä ®alanuö, weld)ct 12
3af)re im Oriente xoat, unb f. Concitiatio Eccl. Armenae cum
Eccl. Romana in 3 S3änben (ber erftc entljält eine hist. Armena)
in ber SrucEerei ber ^ropaganba bis 1650 l^jewuSgob^ Sleumonn
©. 242.
43) Saint -Marlin im Journal a&iuiique Tom. II. (Paris 1823)
p. 23.
710 ^mU §)enobc. 2(i)fd)n. 1. m. 1517—1648.
madjttgeu unb reidjen 9?om ^4), {jjg tte l)dufi9en Unirungen
gegen (5nbe beg 17ten ^ai)xi). baffelbe jlorten, itnb 5ugteic()
ben 9?i^ jwifdjen unirten unb nid)t unirten 2(rmeniern immer
tiefer mactjten ■i^).
^ie übrigen orienta(ifcl)en Äird[)en lagen fortwd^renb
unter fdjmerem iDrudPe unb in geijüger ßrfiarrung. SfJom fe^te
rajKog feine Union^bemübungen fort, unb Ite^ ^id) nidjt fet*
ten burd) teere (5|)rfurd?t§beäeigungen tdufc^en, mit \vüö)m
t)k ^dupter jener ^irdfjen fetne^wegeä farg waren , njenn fic
baburd) SSortI)ei(e gewinnen fonnten *^).
44) f. oben not. 40. Unter bcm ^attiatäjen ^f;tlipp I. (1632 —
1655) n)ür bcr Somtntcaner ^autuS gtromaUt, weld)ev üon Ur=
ban VIII. alö SJJtffionac nad^ 2{vmenten gc[d)tc!t tvax , mef)rere
Sa^ve Setjvec an bec ©rf)Ule ju ©tfdiniiabftn, Sieumonn ©. 241.
45) ©0 fdivteb Seremtaö Sfdjelebi in Sonfiantinopel (f 1695) gegen
iie unirten "Ktmemet, ^Jcumann ©. 252. 5of)ann ©olob, feit
1715 ormenifc^eu 5>citriarcl^ oon (Sonftantinopel, oeranla^te bafetbft
eine graufame Verfolgung ber[e!ben, ireld^e 9 Sa^re voäf)X':U,
Stcumann ©. 256.
46) 3ur (5t;ara!teri(iif biene ein Vorgang, über weld^en Franc. Sac-
chinus historia Soc. Jesu P. II. fei)r au^\ü'i)tUd) berid^tet. VLn-
ter ^aul IV. erfd^ien in Siom Abraham, ein ©efanbter beg copti=
fd)en 55atriarc!^en oon 2fleranbrien, mit einem Sriefe beä ^atriar;
c^en, njetdier in JRom alö Öbebicnäoerftd^erung aufgefaßt mürbe.
5Rä()ere (5r?unbigungen in 3(egi)pten iüxd) ben oenetianifdjen Sonful
fd)ienen bei bem ^atrtardjen eine gro^e Sf^eigiing jur Vereinigung
mit Stom ju ergeben. So würben üon ^iug IV. mef)rere Sefuts
ten/ an i^rcr ©pi|e S^riftopf; 9ioberid) 1561 mit rcid)?n @cfd)enj
fen .nad) 2tegt)pten gefdjidEt {Sacchinus II, 193 ss.). 9iad)bem
inbeffen ber ^atriard^ bie ®efd)cn!e in (ämpfang genommen i)OitU,
geigte fid), 'da'^ eö mit ber eröffneten 2fu6ftd£)t nid)tö fei). 3«ner
2(bra{)am rcurbc mit einem ©eorgiuö enblid) 1562 ju a5erf)anbluns
gen mit ben Sefuitfn bcöoUmäd^tigt, aber Äbro^am erinnerte fid^
je^t an alle feine SSerfpred^ungen in S^om nid)t melju {Sacchinus
II, 218). 2(16 SRoberid) je^t förmtid^e Öbcbiensleiftung beä ^a-
triard^en »erlangte, erwibevten bie ßommiffarien {p. 249), eum
2(\\\)anQ. §. 64. 9}?avonitcn. 711
9?uv bie 9)?aron!ten {)ielffn in i^rer SfoIirt()elt fcfl an
diom, unb nntrben i>nxä) i>a^ CoUegium Maroulticum, w^U
sermonem accideie sibi novum , postque Chaicedonense Con-
ciliam et Patriarcharum disjunctionem unumquemque sua in
Ecclesia caput esse magistrumque sutnmum; immo Romaniim
Pontificem, si forte erraret, a caeteris Patiiarchis judicari
oportere. Litteris suis modeste se et officiose locutos, atqne
obedicntiam professos eo ritu, quo humaniter cum amicis
agitur, dum ad eoium jussa nos paratos profilemur: suae hu-
militatis causa tituiis illis et nominum insignibus Romanum
Patriarcham affecisse : adjecisse autem suis in litteris fidei
summam, quod hujuscemodi communicatione se invicem salu-
(are Patriarchas deceret : atque hominem petiisse, quod, ut
ipse ex caritate salutasset Pontificem, ita gratum sibi futu-
rum esset, si a Pontifice misso nuncio vicissim ipse salutare-
tur. S)ie Sefuiten üerfjanbeUen tioä) lange, abet oUe if}re Älugs
i)iit fcfjeiterte an bet: @ntfd)ieben()ett ber pfiffigen Sarbaven.
•Dennod^ ließ fic^ bie römifc^e Untonöfuifit balb wiebec täufd)en.
3m 3- 1594 fam wtebcv eine neue ©efanbtfd^aft beö foptifdjen
^atctardjen nad) 9?om (Barotiii ann. eccl. ad ann. 452 no. 23),
würbe f)eit)irtf)et unb befd^enEt, unb imterfd)rteb waö »erlangt
rcurbe. «So feiert Baronius in einem Corollarium ad T. VI.
annalium p. 905 bie Union bec Äopten, voelä)e fid^ balb eben fo
nid)tig ern:'ieg, al6 alle früf)cre. Cyrillus Lucaris ad Jo. IJyien-
bogaert, 1613, b. Aymon p. 157, fd^reibt barüber: Papa Cle-
mens VIII. Romanus multa fecit tulitque se componere cum
illis (Coptis) , et rideret Vestra Dominatio, si sciret, quali
usi fuerint Coptae in hoc negotio stratagemate, quantumque
Papa ab illis delusus fuerit, quamvis Baronius novus histo-
riographus, antequam bene veritatem percepisset, cum forsan
pro more aulae Romanae adularetur Clementi, istam ei glo-
riam referre properaverit, — voluitque ea de Coptarum in
Ecclesia Romana conversione scribere in suis Chronicis, quae
tempus non multum postea falso fuisse omnia probavit. Imo
Paulus praesens Papa istam ob causam aliquos Coptas ejecit
Roma.
712 SSicctc ^mobe. 2Cbfd)n. 1. §». 1517—1618.
c^e§ ©regor XII. 1584 in 9Jom grönbete, immer enger an
ben pap^üd^m <Btüi)l gebunben '^').
47) Cyrillus Lucarts ad Jo, üytenbogaert , 1613, b. Aymon p.
159: Maronitica secta est semi-romana, imo incipit esse tota
romana; quia multi Maronitae profecti Romam litteris operam
navarunt, indeque in montem Libanum, castellum in Provin-
cia Phoeniciae, ubi est eorum residentia principalis, migra-
runt, optime a Romanis instructi, et modo tota quasi gens
illa romanam sequitur religionem. Cum maxime eorum pri-
mus Episcopus se Papistara profiteatur, et quia Antiocheni
Patriarchae Dioecesis contigua est Maronitis, timeo ne inci-
piant et vicinos inficere, praesertim, cum a parte Patriarchae,
et a nobis admoniti, conveniens tarnen non sit cautio: homo
enim Arabs non capax est mali, quod serpit.
91 e g t fl e t
über ^f$ dritten ponlres txfU nrdf ^ixitiU (3lbtl)eilunfl.
(I oerttjetll auf bie erjlc, II auf bie jweltc 2(btl)ci(un9}
bie bann folgenben 3a^len fmb ©eitenja^len , 9?. bebeutet 9lote.)
21,
ÄbenbmalSftveittgfeiten I, 187 ff.
II, 152 ff.
2fblaf II, 649.
3CbraI)am6, ©alcnuS II, 99. 91. 16.
3(btapf)ori)ittfd^c ®trettt9EettII,211.
2(emilianuS, .^ier., II, 491.
-ÜQXkoia, So^./ I, 345. II, 138 ff.
202.
3(Eabemten, proteft. II, 426.
2ClaiS, ©9nobe ju, II, 349.
2tlanuö, SBil^., II, 27. 91. 12.
7(lba, ^crjog, I, 564 f.
Zlbuä)t, ö. aSranbenburg, I, 219.
— J£>etiOQ, I, 395. — II. ».
SRedlenburg , II, 320. - ^ecj.
0. Preußen, II, 274 ff.
Weanbcc I, 91.
2£(e);anbet o. ^avma I, 566.
Tfltenburgcr ©efpräd^ II, 251.
Alumbrados I, 512. 91. 2.
2(m6borf, 9ltc. v., II, 199. 206.
210. 213. 223.
3fmi)valbuö,* 9Jiof., II, 350. 424.
3(nabapti6muS, f. SßSicbcrtäufe^
tei.
3Cnberfon, Ut. , I, 481 f.
■Knixeae, Sac, II, 262. 290 ff.
323. 9t. 1. - So^. SSalcnt,
II, 438 ff.
JCngcla »on SSrefcia II, 682.
2(nttnomifttf(i)e ©treitigfett II, 138.
2fntitrinitariec II, 51.
"iipoloqie bec 2(ug6burgifd^en (Jörn
feffion 1, 269. ber (5oncocbien=
formet II, 308.
lipoftool, ©am., II, 99. 9J 16.
2(poltoolen II, 99. 91. 16.
2(ppenäeU, Sfefocmation bafelbft,
I, 168. 381.
2(quaoioa, Slaub. , II, 610. 621.
2fquita, 6afp. , II, 210.
2Crment[d)e Äicdtie II, 708.
2(vmtnianifd)ei; ©treit II, 333 ff.
2Ct:nb, 3ot)., II, 446.
2(ubefpine, @abr. , II, 692.
2(u96burg, sRetd^Stag bafelbft, I,
240 ff. 346. 372.
2(ug6burgifd)e ßonfcffton, f. ßon^
feffion.
2fugu|l (S{)urf. II , 248 ff. 290 ff.
limla, Suan be, 1, 514. 9t. 4.
aSabener Sigputation I, 279.
S3oiu6, sOJirf)., II, 608 ff.
aSalbuin, gebe, II, 419.
Sann in b. rut(). Äird^e II, 366.
in b. reform. 381. 383. 386.
SSaptiffen II, 47. 9t. 47.
S3arceUona, 93önbnif , I, 233.
Sarnabiten II, 491 f.
aSarnefiuS, Stob., II, 15. 9t. 37.
aSaroniug, 6äf., II, 691,
Barih^lemy, la Saint-, I, 542.
SSafet, ^Reformation bafelbff, I,
171. 283 f. Unioerfttät II, 130.
Safelfd^e ©onfeffion, f. (Sonfeöj
fion.
be aSaffi, sotattf)., II, 490.
a3atl;ori, ®tepi)., I, 458.
aSauernfrieg 1 , 200 ff.
®iefe(et'8 Ätrd&en9efd&. 3rS&. 2te7(btl)r.
46
714
S^eöijltci'.
SBcatianer II, 257. 9?. 23.
S5ecanu6, SKact., II, 604.
S3et;m, ^iä)., II, 480,
II, 390.
SSftgiojofo, ©raf o., I, 470.
aSeUarminug, fRob., II, 584.
S5ct9tfd)c6 SSud) II, 296 ff.
aSern, JReformatton bofelbll , I,
168. Disputation, I, 281.
Berquin, L. de, I, 525. 91. 3.
S3eruire, gierte be, II, 681.
SBett)len, ®abv. , I, 472.
SSeaa, Stjeob., II, 180 ff. 323 SR.
I. 4-22.
S5tbflüberfe|un^, (utl)., I, 109,
jürid)er, 167, bcutfd^jfot^ol. II,
4S4.
Biblioihecae Patrnm II, 690.
«Biel, S?ffonnation bafelbfl, I, 171.
SSlanbrata, 3o^- ©■/ II, 71. 72.
5« 23. II, 74.
SSlonbel, ®ao., II, 423.
aSliit^od^jeit I, 542.
SBocfbülb, Set) , I, 293.
aSobenftem, f. Sarlftabt.
a?öt)me, 5ac , II, 435.
SBöbmen, «Reformation in, I, 437 ff.
«BolPi)n, Ttnna, II , 5. 8- 11.
SSolifC, |)ieron , 11, 177 f.
aSonner, SSifd). m £onbon, II,
'21 s«. 17
aSorromeo, (5ar. , I, 433. 529.
SBotsfat, Stepb , I, 471.
aSraunfc^roeig, ^Reformation bafelbft,
I, 319 f.
aSremen, Äirctienüecbefferung ba:
felbft, I, 125. aSremer ©treit,
II, 247.
Sycenj, Sot). , I, 196. 253. II,
239 281. 417.
Breviarium Romanum II, 575.
BrJQonnet, Guill., I, 524.
aSroromlten, II, 34.
a?rucioli-, 2(nt., I, 494.
Sucer, naxt, 1, 194. 304 ff. II,
16. 159 ff. 164 f. 417.
aSuflcn^agen, Sob-/ I, 195. 228.
479. II, 281. s«. 18.
aSuUavtcn II, 690.
aSuUingcr, >t>einr. , I, 376. II,
163. 218.
aSuonomt, 3o^. Scj./ H, 599. 91.
46. 47.
0. aSuren, San., II, 247.
aSurgrcd^t ber ©ci)tt>eijec ^antong
I, 284. 288.
aSufd^er, ©tatiuS, II, 477 f.
aSujrtorf, So^., II, 422.
gajetanug, I, 38. — ». S^iena,
II, 491. 3:()om. be «Bio Q. II,
685.
ßalober, granciöc, II, 60. 91. '
Salafansa, 5of., II, 683.
Sali):tiner I, 443. 445.
(Sati):tug, ®e., II, 466 ff.
(Saloin, Sof)-/ I. 384 ff. 531. II,
18. 91. 8. II, 72. 166 ff. 384 ff.
420.
Saloini^muö in ben 9iteberlanben
II , 330 ff.
Saluiniftifdie ©treittg!ett II, 217 ff.
eambra^, griebe ju, I, 233.
Samerariue II, 418.
Sampanue, ^o^. , II, 56.
ßampec^iuS I, 119.
ßaniftuo, ^., II, 691.
(Sanuö, smeld)., II, 689.
eapito, 2B. g. , I, 130. 171. 194.
305. II, 159 f.
(Sappelet Ärieg, I, 289. II, 161.
ßcppcUuß, 8 , II, 424.
Soppuciner II, 490.
Saraccioli, ©aleajso, I, 508.
Saraffa, Sari, I, 419. fli. 3. —
3o. ^et. , I, 507. II, 491.
(Sari, ^erj. e. ©übermontanb/ I,
491. — I. Äön e. engt. II,
44 ff. — V. Äaif., I, 552 f.
560. — IX. Äön. D. granfr., I,
539. — IX. 0. Sdinjeb., I, 492.
(Sarlllabt, I, 19. 9t. 6. I, 49.
100 ff. 187 f. 190 ff.
<5arnefed)t I, 513.
be ßarranja I, 522.
eartefiug, «RenatuS, II, 414.
eafeliuö, 5ot)., II, 466 f.
Saftmir, Sof)., ?)fal3graf, II, 301,
311.
Catechismus Romanus II, 675.
eaffanber, @eo., II, 451 f.
ßafteUio II, 421.
Satfjarina o. SOJebiciö II, 450.
(SajaUa 1, 517.
ßeUariug, SOJart., I, 103.
mml(V. 715
Q^amiex, ^an., II, 424. eont)ja, f. ©oiufiuö.
e^emni^, ^avt., II, 257. 291 f. Coolhaas, Casp., II, 333, 91. 4.
308. ««. 49. 418. ßopcnljagen, 3?ei(|6tQg ju, I, 478.
6()iUin9tt)ort() II, 43. 9J. 11. ßofneltuS a l^apibe II, 688.
(§i)oto,etid)t II, 381 f. Corpus doctrinae Philippicum
(S^rijtian n., Äön. ü. 2)änem., I, II, 261.
475. — III., 1,479. — I. Äutf., ©oflcrue, Sranciäc, 11,693. 91.35.
II, 314. (Sotton, ^etv., II, 693. 91. 35.
6l)rilitop{), ^erjog, II, 262. ßooenant II, 45.
(St)t)ttäüä, ®aD., II, 291 f. Sranmei-, S()om., II, 7. 11. 15.
eiarcnOac^ I, 225. 91. 17. 17 f. 22.
eiemenö vii. ^., I, 119. 290 f. ereöcenttuS, Harbin., II, 521.
295. 481. — vin. II, 580 ff. 6te6p9, grieben ju , I, 324.
6leDC/ Sicfocmatton ä«/ I> 320. (Sromirell, Öltoer, II, 47. S^om.,
(5od)läuS I, 251. 253. II, 11. 15.
(SöleftinuS II, 250. ßructger II, 199.
6ötn, «Keformation in, I, 321. ßulmonn, ieoni)., II, 284. 91. 23.
Collegium de propaganda fide Sultuö, f. ©ottcSbienjl.
II, 592. Germanicum II, 537. 6l)riUu6, ßuearil, II, 698 f.
Romanum II, 537. 6iCcl)00iciuS II, 72. 91. 22.
ßoncilienfammlungen II, 690.
ßonclaoe II, 591. ©♦
Concordia Vitebergensis I, 305.
ßoncocbie, fd)n)äbtfcl^»[äd^jtfd^e/ II, X)ämmaxi , Stifoxmation in/ I,
291. 123. 297. 475 ff.
(Soncorbienformel II, 289 ff. S5at>ibt6, ^x^. , II, 74. 70. 91.29.
Confessio Belgica I, 561. II, Send!, Sof). , II, 51.
186. — Czengerina I, 467. — ©effauer SScrat^ungcn I, 218.
Gallicana II, 187. — Heive- 25eoai), matti)., I, 463.
tica I. II, 164. II. II, 183. — 25iaä, 3o^., I, 515. 5R. 6.
Penlapolitana 1,464. — Saxo- 35ibl)muS, Qiabx. , I, 104.
nica I, 369. — Scotica I, bc Sieu, i. , II, 422.
570.— tetrapolitaiia I, 267. — be Sominig, gDfJarc TCnt, 11, 455.
Virtembergensis I, 369. Doopsgezinden II, 92.
(Sonfeffton, 2ru96bitrgi[d)e, I, 248. £)ortred)tetr 9lationalft)nobe II,
, II, 142. 160. ©. aud^: 2Cpolo-- 339 ff.
'*•*" Qie unb (Sonfutation. — S3afeU Sreiec, 6{)rfln. , II, 480.
fd)e, II, 163. — ©d)tüäbi[d^e, ^xn^imi)x\Qn Ärieg I, 419 ff.
II, 290. Sruftuö, Sol)./ II, 422.
Sonfirmation II, 401. Scpanber, f. ©njinaS.
Sonfutation bec 2(ugöb. eonfeffton Subttl), 2Cnbr., II, 74.
I, 251. 2)umoultn II, 351. 91. 10.
Congregatio de fide cathol. pro- Suicäuö/ 3of)., II, 462.
paganda II, 592. — S. Mau-
ri II, 684. — Oratorii II, ©♦
680 f.
eongregattonariftcn II, 34. ©bcrlin, So^., I, 122.
Consensus Dresdensis II, 264. — ©c!, Sof). , I, 32. 49 ff. 82. 251.
Genevensis II, 177. - Tigu- 253. 268.
rinus II, 174. ©buarb vi., Äön. o. (Sngt., II, 16.
©onftftocicn II, 364. 373. ßgibiuS, 5o^. , I, 516.
(Sontartni (Contarenus) I, 310, (gid^gfelb, rcieber fat^olifd^, I, 402.
496. 505. Eidgenots I, 383.
eontcacemonfltonten II, 336. eiölebcn, SKagijlec, f. TiQxitoici.
716
SiegifJcv.
eUfabetf), Äön. o. ©nst., 11,23 ff.
Gm\tt, Jpieron., II, 484. di. 2.
(Jnglanb, SfJeformation bofelbfi, II,
1 ff.
eniebinuö, ©eorg, II, 77. 3i. 31.
@ni)eb/ St)nobe, I, 467.
(gnjinaö, granj, I, 519. — Sacob,
I, 515. «R. 6.
(Spt[copiuS, ®im, , II, 335. 344.
9t. 4 ff.
öraömuS I, 59. 112. 91. 93. I,
130. 175 ff. 192. II, 450.
erofltanec II, 47. 5R. 23.
(äcbfolgejlreit, Sülid) ; ßteoifd^cr^
I, 416.
©rböb, ©pnobe, I, 464.
Qxid) XIV. I, 486.
ßoangclifd^e Union I, 418.
©jcotctSmuä bei bet Saufe II, 401.
^*
gaber, 5ot)., I, 251.
gacuUäten, bifd)öfltd)e, II, 601.
J^agiug, Sof)., H, 16.
gamiliflen II, 34.
garel, SB., I, 172. 383 ff.
gerbinanb, erä^crj., I, 222. 224.
- I. Äaif. , I, 392 ff. II, 450 f.
544.
gerrari, grj. SSecn^., II, 692.
gif()er, SSifc^. ö. SJoc^ejler, II, 10.
5R. 23.
glactanec II, 209 f. 246. 253 ff.
373.
gtaciuö, mattf)., SUijvicug, II,
209 ff. 245. 253 ff. 417 f.
gtaminger (SKennoniten) II, 98.
glamtniuS, 3Karc. 2(nt., I, 495,
91. 5.
g(i)aeben I, 22.i. 51. 17.
gocev. Säur., II, 604.
granec!cr, QTcabcmie, I, 567.
gcanffurt a. g}i. , Äirdienoerbeffe;
ritng'bafelbft, I, 124. Sleccf II,
225. eonoent II, 301 f.
gcanfreid^ , ^Reformation in , I,
523 ff.
granj i. o. granfr. I, 524 ff. —
II., I, 535 ff. — SSifci^. ».
SKünfler, 1 , 322.
grebcruö, ^oi). , II, 400. 91. 16.
Fregosius, Federic. , I, 496.
griebrtcf) b. Sßeifc I, 59. »4. 219.
— 1. Ä. ö. 25önem., I, 229.
476 ff, - B. b. ^fali, I, 326.
— III. 0. b. ^falj, II, 132.—
Sof). gr. bec «Mittlere, II, 226.
246. '250. — ^rinj o. Sänem-,
II, 314. - III. (Sf)urf., II, 231 ff.
griefen (9}Zennoniten) II, 98.
grijtb, 2oi)., II, 4. 10. 9i. 24.
be la guente, ?)once, I, 516 f.
guncf, 3o{)./ II, 283 ff.
©atcniften II, 99. «. 16.
©t. ©allen, S^eformation bafetbft,
I, 173- 283. SBiebettäufecei btt[.,
I, 211.
©aUuS, 9lic. II, 210.
©arbiner II, II. 22. 91. 17.
©enf, gjeformation bafelbfl, I,
383 ff. II, 62.
©enter Vertrag 1 , 565.
©entiliö, SSalentin, II, 69.
©corg oon <Baä)\en I, 174. 243.
— oon 2(nfpad) unb ffiaipreutb,
I 228-
©erarb, Subbert, II, 94. 9t. 7.
©erfjarb, Sof)/ H, 419. 447.
©eufen, I, 563.
©taruS, 9?eformation bafclbjl, I,
284. 381.
©tafftuä, ®al., II, 420.
©omarillen, II, 334 f.
©omaruS, granciSc, II, 334.
422. 91. 38.
©oneftuS, ^etc, II, 71. 72. 9t.
22. II, 75. 91. 29.
©ottegbienfl II , 390 ff. in b. re-
form. .Kircf)e, II, 403 ff.
©ranoeUa I, 561.
@raubünbten,5Keformation bafelbjl,
I, 281. II, 60.
©regorianif^er ^alenber I, 404.
II, 577.
©regoriuö xiii., II, 570. 576 ff.
584. — XIV. II, 570. — XV.
II, 590 ff.
©retfer, Sac, II, 684.
©ribalbus, SKatt{)., II, 70.
©röningen, TTcabemie, I, 567.
©rotiuö, ^ugo, II, 335. 339. 424.
0. ©rumbadö, SOS., II, 250.
©rijnäuö, 3- 3./ II, 187.
S'Jcgillcv,
717
©uftdo 2(bolpf), I, 425. — SSSafa,
I, 229. 481 ff.
^.
^abrian vi. ^. I, 112. 117 f. 481.
^aUS, 5of)., II, 43. 91. ji,
^aUer, ^eti)tt)oli> , I, 169.
4>amel, So^-, II, 612.
>|»amilton, 3ac.^ So^., ^attidf/ I,
568.
.^arbcnberg, 2(lb., II, 220. 247.
4)arbernji)f , Äcabemie, I, 567.
^ebio, Safp., I, 171.
4>eibclbergct Äated)iSmu§ II, 183.
^eiligenbtenfl II, 646 f.
4>eiligenleben II, 691.
vpfiliger S3unb in 9Iiirnbecg I, 302.
4»cinrid) vm., Äön. o. Sngl., I,
174 f. II, 2 ff. — II. Ä. 0.
granfrcid)/ I, 532 ff. — in.,
Ä. 0. gr. , I, 543. — IV., Ä.
». gr., I, 544. II, 628. —
Otto ^einr. ü. 9teuburg I, 320.
— ö. (SadbRn I, 308. — v.
SSaloiä I, 458.
^clb, aStccfanälec , I, 302.
|)clbing, SKid)., I, 345.
^emming, 5?ic. , II, 429.
^enciquea, >&., II, 616. 9?. 24.
|>ermann, ßfjurf. o. Söln, I, S21.
|tef()ufiu6, Silcmann, II, 231. 250.
265. 289. 91. 1 . 295. 309. 91.50. 466.
jQi^et, ß., II, 51 f.
4)e):englaube II, 432.
^oe oon «^oenegg, I, 421. 91. 3.
II, 329. 91. 7.
.f>ofmann, S)lctd)ioi:, II, 56.
^ofmetjlcv, ©ebaft., I, 173.
|>ogerbcet§ II, 339.
^omberg, ©pnofce ju, I, 226.
.^ontcr, 3of)., I, 463.
^ooper II, 22. 9t. 19.
v^ornejug, (Sont., II, 480.
^oftuö, ©taniSl., I, 459. 487.
.^ofpinianug, SJub. , II, 423.
.^uber, @am., II, 323 ff.
.|)ugenottcn 1 , 535 ff.
o^unniuS, 2(egib., II, 325. 418. —
9lic., II, 445. 91. 20.
J^unr)ai>i, ©fmetc, II, 87. 91. 37.
öon «Butten, Utr., I, 168. 180.
.^uttcr, «eonf)., II, 418 f.
.^ijpcnuS, 2Cnbc., II, 410. 429.
Sacöb V., Äön. ». ©cf)ottI. I, 568.
I. Äön. 0. engl. II, 35 ff. 348.
— 0. aSaben ; .|>od^bev:g , SDZarf;
graf, I, 405.
SeremiaS, ^atr. ». (Sonft. II, 697.
Sefuiten 1, 400 ff. 469 ff. 480.
490. 492 ff. 532 ff. II , 602 ff.
SKiffionen bcrfelben II, 658 ff.
sjJiorQl u. SogmatiE II, 629 ff.
Sgnatiuö o. Sojola II, 492 ff. 532.
Snbepenbenten II, 34. 47.
Indices librorum prohibitorum
et expurgandorum II, 650.
SnnocenttuS ix. p. II, 570. — x.
II, 570. 595.
Snquifftion I, 513 ff.
Interim Augustanum I, 346. II,
518. Lipsiense I, 361.
SoacJ^im o. SSranbenburg 1,245. —
II., 1, 308.
Soafapf), ^att. r>. Sonfl. II, 697.
5of)ann tn SScfiänbige I, 219. —
bec ®tanbf)afte I, 277. — sßiatU
graf, 1,308. — iii. oon <&d)Xoes
ben I, 486 ff.
Soriö, Sao., II, 53 f.
Srenäug, (5f)rijlopf), 11,256. 91.22.
Srlanb,5Reformationbafelbf}, II, 16.
Sölanb/ Sfcformation bafelbfl, I,
480.
Stalten, Slcformation bafelbfi, I,
493 ff.
Subcj:, 50Zattf)., II, 210. 244.
Suliuö III., ^apfl, I, 367. 505.
520 ff. — ^eti- D. SSraunfd^i».,
II, 262. 307. 309. 91. 50.
Suniuö, grancigc, II, 457.
Süterboc!, ßonoentc, II, 303.
3n?an iv, SßSafftlicwitfc^ II, 697 f.
Äaban, SScrtrag ju, I, 292 f.
Ääfer, Seonf)., I, 225. 91. 17.
Äated)i6men Cut^eri I, 229. II, 142.
Äat^oltfdje 2iga I, 418.
Äau^, 3<ic., II, 52. 31. 7.
Äenotifec II, 327.
Äeppler, 2oi)., II, 431. 9?. 22.
Äefflec I, 173.
Äettenbad), Wönä), I, 122. 91. 105.
Äettlcv, ©ottljarb, I, 454.
718
S^tcgipcr.
Äird^e, eoan^el., SSevfaffung ber;
felben, II, 352 ff. refotmirte, II,
311 ff- 378 ff. röm. Uti)oL II,
483 ff. orientalifd^e II, 694 ff.
Äir(^fnparteien, flcincre, II, 48 ff.
Ätrrf)nfr, Stmotf)., II, 250. 308.
9^. 49.
klarer, SBaU^., I, 168.
mibifi, as., II, 231.
Änojr, 3o^., I, 568 ff.
»an bec J?obbe II, 343.
ÄoUfgianten II, 343.
Koornhert, Dirik Volckaerts
zoon, II, 333. ^. 4.
Ärautrcatb, S3al., II, 103. m. 4.
ÄceU, 9{ic., II, 314.
Äiinj, ^et., II, 165. 9^. 36.
ÄtpptiEec II, 327.
Än)ptocatointgmuS , fäd^[. , II,
248. 314.
Ärpptocaloinifleti II, 220 f. 247 ff.
S.
Satnes II, 533. 606.
ßamiften II, 99 ^. 16.
a SQ6C0, 3o()., II, 217 f.
gotctmann, Sof)- / II ^ 480. 481.
91. 19.
ßatitubinariömug II, 43. 348 f.
2aub, 503., II, 43. ^. 11. II, 44.
Saufanne, Siäputation bafelbfl, I,
384.
Seiben, ^cabemie, I, 567.
8eipji9*r ©efpväd) II, 462.
8eo X., ^apjl, I, 37. 46. 112.
II, 481. — Subac I, 159. II,
403.
SepantO/ ©ieg bei, II, 575.
Sc^, Seont)., II, 612.
SeoeUerö II, 47. 9^. 23.
Sibettiner in ©enf 1 , 385. in ben
9tiebertanben I, 557.
Cicflanb, ÄirdKnoerbefferung ia-
um, l. 123. 450 ff.
Ligue, la sainte, I, 221. 543.
Cißmantni, grancelco, II, 71.
Sobwaffer, 2(mbrof. , II, 409.
2oUf)acben, II, 2. 9t. 1.
Succrn, Sag bafelbff, I, 278.
Subroig, Äön. ü. Ungarn, I, 222.
224. — XIII. Äön. 0. granfr.,
I, 549 f. - VI. ». b. ^fa(j,
II, 296.
Sut!)ev, SÄart., I, 10 ff. 140.
261 ff. 437 f. II, 116 ff. 198 f.
208. 273. 352 ff. 390 ff. 411 f.
415 f. 429. 432. geflofben I,
330. gegen SragmuS I, 175 ff.
f. Uebcrfe^ung beö 9i. S. I, 109.
f. Äatec^iömen I, 229. II, 142-
ßutf)eranfr 1 , 53.
Sut^ecifdje CefjrentwicEelung II,
115 ff.
Lutherus ungaricus, f. 9}Jattf).
Seoai).
m.
9}laccooiu6, (SKafowgfp), 3o()., II,
341 91. 415 91. 11.
SKabrib, gricbe ju, I, 218.
9)?agbeburg , Äirc^enoerbefferung
bafelbfl, I, 124.
9Ääf)ven, ^Reformation in, I, 437 ff.
9)iai0LV ©CO., II, 213.
sOtaiortflifdjer ©treit II, 213 ff.
SOtalbonatuö, 5o(). , II, 687.
Mamelucs 1 , 383.
OTanuet, ^iU. , I, 169.
9}ianvt)aring II, 44. 9t. 15.
?Otarburg, Unioevfttät, I, 226.
©efpräd) bafelbft, I, 236 ff. 287.
be Wavca, *petr., II, 692.
9}tarceUuö ii., ^., II, 505. 526.
SKargarettja o. ©aoopen, <Btattl).
I, 556. — u. 9)arma, ©tatt^
{)att. , I, 563.
9}taria, ®tattf)aUetin, I, 556. —
Königin o. ©ngl. , II, 21 f. —
(Stuart I, 570 f. II, 28.
«Otariana, So{). , II, 616 9t. 24.
618 ff. 629. 9t. 37.
9}taroniten II, 711.
«Ütartinengug, Seif., I, 508. 9t. 31.
9}tartini, Sorn., II, 467.
9)Jartpr, ^etr., II, 16.
gjJaftuä, 2(nbr., II, 688.
SCftattf)taö, ersbevä., I, 416.
«Ütaulbronner gormet II, 291.
sOtürimilian ii, I, 397 ff. 445.
— v^erj. ö. fBa'onn I, 406 f,
?0tai)narbu6, 2fugu{lin., II, 6K 9t.
SOtebrcifd), ©^nobe, I, 464.
9}teganber, ^afp., II, 163. 9t. 28.
165. 9t. 36.
9}tcf tcnburg , Äirdjcnoevbeffeiung
in, I, 123.
SJcgiftcr.
719
gKeland)tf)on, ^i)iL, I, 54. 97.
120. 91.99. 228. 246. 253. 258 ff.
II, 137. 187 ff. 221 ff. 231 ff.
369 ff. 412 f. 416 f. 429.
sJSeniuö, Suff., II, 214.
sßtenno ©imonS II, 91 ff. 101.
s«. 20.
SSKennoniten II, 90 ff.
sJBcnlec, SSaltJ)., II, 471. 91. 11.
9}^crcgruö, Soi)., H, 422.
aSccfeburg, Sleformotion bofelbff,
I, 323.
OTetcopl)anfö , ßcttopuluö II, 703.
f)Jle\)n, (Sebajl., I, 168. 170. II,
165. 91. 36.
?OJiant, f. 2temtltanuS.
mui^, (§. 0., I, 46. 87.
«Kisienta, eötcfl., II, 481. 9t. 19.
Missale Romanum II , 575.
sOTogiloS, ^ctr., II, 708.
SOJolina, ft., II, 613.
SOlömpclgarb, ®r)nobe, II, 458.
bei Wlonte, f. Suliuö m. ^.
sOTortnuS, 3of). II, 688. 692.
sOJori^ ü. ®ad)fen I, 325 ff. 370 f.
— (5f)ut:f. II, 209. — Sanbgraf
II, 316.
«Olörlm, Soad)., II, 276 ff. 287.
de Morone, Jo., I, 496. 509. II,
543 f.
5Koruö, Si)om., II, 4. 10. 91. 23.
9JJüf)tberg, (Sd)Iad)t bei, I, 336.
dMi)li)a\x\en , SJeformation in, I,
168.
sjJlünffcr, SBicbcrtäufer in, I, 293.
SKnnjet;, Sfjom., I, 197 ff. 208 f.
gJZufäuä, ©im., II, 247.
9ÄDConiu6, Ö6vü., I, 377. II, 163.
sstx)^ii II, 433 ff.
3iKi)pifcc II, 693.
Stanteg, ©biet üon, I, 545.
Naturaiists II, 47. 91. 24.
Slaumbutg, 6ont»ent, I, 371. Äag
SU, II, 246.
««eriuS, ^t)il., II, 679.
9'ltebcrlanbe , ^Reformation baMbff,
I , 551 ff.
S«tl)ufiuS, SSart., II, 468. 91. 5.
Siiinguarba, 9luntiu6, II, 599.
91. 46.
9ligmcS, ebict üon, I, 550.
9lobiti, gjob., II, 662.
9ionconformiffen II, 30.
9lot:folf, v^crj. v. , II, 11.
9lorman, ®eo., I, 485.
9lortt)e9en, ^Reformation bafelbff,
I , 480.
9luntien, ffe()enbc, II, 597 ff.
9iürnberg, Ätt(i)ent)erbeffcrung ia:
felbff, 1, 125. sRetigionöfriebc I,
275. erneuert I, 316. — ®. aucl^:
^eiliger S3unb. Sieic^ötag.
Öd^tno, SSernarbino, I, 498. 507.
II, 16. 64.
Obenfe, sReid)ötag bafelbff, I,
478.
Öecolampabiug , 2oi). , I, 171 f.
195. 279 f. 376. II, 161. 383.
420.
»an Olbenbarneoclb, 3o^., II, 335.
339.
ÖleöianuS II, 183.
Örben, neue, II, 490 ff. 679 ff.
Orbination II, 400.
Öftanber, 2fnbr. , II, 269 ff.
Öftanbriffifd^c ©treitigJeitcn II,
269 ff.
Oftfrieölanb , Äird)enöerbeffcrung
in, I, 123.
*♦
üon ^a(£, Otto, I, 229,
9)agninu6, ©anteS, II, 687.
?)aleario, 2fonio, I, 513.
^ap(ltt)um I, 8. II, 570 ff.
|)aracelfu6, f. Sf)cop{)raffug.
^areuö, Sa»., II, 459.
#ariS, ©pnobe, I, 533 f.
^arEer, 9JJattf)., II, 23.
^affauer Vertrag I, 371.
^aul in. ^apff 1 , 295. 503. II,
481. 488. 503. 505. — iv. I,
391. 509 f. 520. 9t. 18. II, 505.
526 ff. ©. oud^: (Sara ff a. —
V. II, 570. 584. 623.
be ?)aula, SSincent., II, 682.
^auli, ©regor., II, 71. 75. 91.
28. 77. 91.
^erej, Suan, I, 519.
geringer, Siepolb, I, 122. 9t. 105.
Perrill, Ami, I, 388.
720
S^egijjtcv.
^etti), 2Crti!el oon, II, 43.
^etoüiuä, Ston., II, 692.
^efecfon, Sorens, @ot^u6, 1,481 ff.
487. - Öluf I, 481 f.
^eucer, 6afp. , II , 248.
^e^el, II, 311. 313.
^Pfaffrab, 6a[p., II, 471. ««. 11.
^fefftnger II, 223.
üon ^flug, 2ul, I, 345.
^i)ilipp II. I, 560 f. — 0. Reffen
I, 219 f. 226. 234 ff. 252. 292.
^t)ilippi|lten II, 208 ff. 262 ff. 311.
5p{)ilipp6, Ubbo, II, 91. 91. 2.
^ißcator II, 422.
^ttl)öug, ^etv., II, 581.
^iuS IV. ^. II, 565 f. 570 f. —
V. ^, I, 512. II, 570. 574 ff.
609.
9)otfft), SteUgionSgcfpcäd^ baf., I,
541.
^olcn, sRefotmation in, I, 449 ff.
^olic^iug, SQJai-t, I, 14. 91. 6.
gjoluö, sReginalb, I, 496. II, 10.
91. 21. II, 22.
5)oli)0lotten II, 686.
§)ommern , Äirc^enoerbeffecun^ ba«
felbjt, I, 123.
^offeoinuö, "Knt. , II, 605. 698.
^olttUen II, 428. 9i. 11.
^räbc|iination6let)re II, 347 ff.
du Prat, Ant., I, 526.
^rebigtcn II, 428.
^rc6bi)tetianigmui in ©nglanb II,
47.
^reu^en , Ätrd)cnoerbefferun3 bOs
felbff, I, 123. 449 f.
^cieriaö, ©ijiDeffec, I, 31.
^roteffanten I, 232.
Puritaner II , 29 f. 40 ff.
^uteonuS II, 595.
sRafauifd^et: Äated^iömuS II, 81.
maUcir),'(3eo , I, 474.
sRamuö, *pet., II, 414.
Raiionalists II, 47. 91. 24.
Steformation , bcutfd^e, I, 7 ff.
217 ff. 289 ff. fd)weiäerifd)e h
128 ff. 277 ff. 376 ff. 432 ff.
StegenSburgei' Snterim I, 310 ff.
sReformation I, 320. Sdeligioni-
flcfpräd) I, 329. 406 f.
«Äet(l)Sab[c^icb o. 1526. I, 223. 231.
3ieiä)ätaQ f. ICüq^buxQ. ju 9?urn-
berg I, 119.
Sleligionöbilbung im -SSolEe II,
424 ff.
SteligionSfrieben I, 275. 372. 391.
Slemonflranten II, 335. 343 ff.
SHimta I, 497.
SienatuS, (Samiü., II, 61. 9?.
Stefiitutiongebict I, 422.
SJljpnöburger II, 343.
9Jicct, gjjatt^., II, 659.
mdieüm I, 549 f.
sRidjeriuS, (Sbm. , II, 587. 594.
692.
sRigaltiuä, 9lic., II, 691.
miä, Sof)., II, 94. 9i. 7.
Siioetug, 2fnbr., II, 422. 9J. 38.
Siobinfon , Snbepenbent/ II , 34.
91. 25.
JRobnguej, ©im., II, 499 f.
Siubolpf) II. I, 403 ff,
&aä)6, '^anS, I, 122.
©abotctuö, Sac , II, 685 f.
». ®ale6, grä., I, 435. II, 683.
693.
(Sauget, So^., II, 256.
©amfon, SScrn^arbin, I, 139. 143.
©antocio, 9luntiu6, II, 599. 91.46.
«Sarpi, ^au(, II, 584.
(S(j^aft)aufen , Slefotmation in, I,
173. 286.
©ci^ärttin,'©ebafl., I, 335.
©(Rieften, Äiri^cnDevbefferung baj".,
I, 123. 395.
©d^malcalben, 3ufammenfunft baf.,
I, 272. S3unb I, 273. 296. 2Crs
titd I, 301. II, 142. Äricg I,
334 ff. (5on»ent II, 303.
©(^mib, 6onr., I, 162.
©djnepf, erl)., I, 196. 253.
©cl)omann, ®eo., II, 71. 77. 91.
31.
<Bä)otttanhf ^Reformation ba[., I,
567 ff.
©d)ulen II, 426.
©ctimabac^et: TLttiM I, 239.
©^TOöbifc^ «^aU, Ätrd)enoerbeffe?
rung baf., I, 124.
©darneben, 9ieformation in, I,
124. 481 ff.
©d)»encffetb, gafp., II, 102 ff.
SRfQijIcr.
721
©d^wencffftber II , 102 ff.
©cioppiuö, (5afp., II, 653. 91.31.
©fcJerS II , 47. 9i. 23.
©cinccfec, mit., II, 257 f. 308.
9t. 49.
©cnbomit/ ©t)nobc, I, 455.
©eroetuö, «OJic^., II, 52 f. 58.
178. 91. 56.
©e^mour, Sane, II, II.
®ibtl)orp II, 44. 9t. 15.
©tcbenbüi-gcn, ^Reformation in, I,
461 ff.
©ic\igniunb i. ü. ^olen I, 451.
490 ff. - HI. I, 459 f. - Sof).
». ^ol. II, 74. — 3o.^. ö.
SBranbenburg II, 318 f.
©ivmonb, 3ac., II, 691.
©ijtug V. ^., II, 570. 577 ff.
©Ealid) II, 285.
©ocinianer II, 80. 88 f.
©octnuS, gauff. , II, 76. 9t. 29.
II, 77 ff. - gättus, II, 65 f.
©oIot{)iirn, 9tefovmatton ba^. , I,
381.
<?5oIt)mann I, 274.
©onntaglfeiev 11 , 399 f.-
©pangenberg', Sprtac , II, 256.
9t. 22.
©panien, Steformatton in, I,
513 ff.
©peijer, SReid)gtag ju, I, 222 f.
230. 319. — Sf{eic^6abfd)ieb I,
323.
Spiritiiels I, 385.
©tancaro, gvanceöco, II, 71.
287 ff.
©tapt)9luö, gr., II, 451. - Sul-,
11, 274.
©tatoriue, ^et., II, 71.
©tepbanug, 9iob. , II, 686.
©tiefet, 50tid)., I , 122.
©töc, ^tepi)., I, 172.
©tord), 9tic. , I, 103.
©traebutg , Äird^enoei'befferung
baf. , I, 124.
©treittgfeiten, t()eolog., II, 460.
©triegel, SSictorin., II, 231. 245.
Stübnec, Wlavc , l, 103.
©tttttgart, ©pnobe, II, 239.
©uljei, ©im., II, 165. 9t. 36.
II, lb7.
©upevinteniicnten II, 363.
©i)nergifitifd)cr ©treit II, 223 f.
244 ff.
©t;nfteti6muö II, 456. 482.
Sangecmünbe, ßonoent, II, 303.
Äanncr, 3(büm, II, 604.
Sariffe, ©regor. , II, 684.
Äarnoü, 5of)., II, 420.
Saiifgeftnnte, f. Doopsgez.
Saufen, 3o{)., I, 477.
Se^et, Sof)., I, 20 ff. 48.
Sbeatiner II, 490 f.
S^eologte, eoangel. , 410 ff. fa?
tfjol. II , 685.
Sf)eop^rQftuS SSombafl üon ^of)en;
^cim II, 433.
Stjomae, SOtarc, I, 103.
S^orn, «Religionögefpräd^, I, 460.
II, 480.
Simann, So^., II, 220.
Sorgau, SSünbnif, I, 220. lixtiM
I, 243. II, 268. ®efpräd), II,
139
Socgifc^eö 58"* fT •>":> ff.
<r^.-^f^vv,i-.-. ytiC, 11, Uli).
SremeUiug, ©man., 1,509. 9t. 31.
Sribentinifc^eö 6oncil I, 326 329.
340 f. 367 ff. 395. II , 503 ff.
542 ff.
Sr;nbaU, SB., II, 4.
U.
Ubiquitcit II, 257.
Ulm, Äird^enoerbeffcrung in, I,
124.
Ungarn, «Reformation bafelbjl, I,
461 ff.
Untformttätöactc II, 23.
Union, eoangelifd^e, I, 418. Uj
tred)ter, I, 566.
Unitarier I, 468. II, 57 ff.
Uniüerfitäten II. 426.
Urban vii. ^. II, 570. — viii. 1,
424. II, 570. 592 f.
Urfinuö, 3ad^., II, 183.
UrfuUnerinnen II, 682.
Ufbcr, Sac, II, 423.
Utraquiften I, 419.
Utrecht, 2£cabemic, I, 567.
Uptenbogaert/ So()-, II, 335.
722
9?c9{|!cr.
SJabtanuS, 2oaä). , I, 173. II,
165. dt. 33.
SSolbes, gecn., I, 520. 5«c«n, I,
498.
be 23atenttn, ©reg., II, 693. 9?.
35.
be aSalero, SKobrigo, I, 516.
aSafTp, S3(utbab, I, 542.
SSergerio, ^ierpaolo {pttt. ^aul),
1, 295. 508.
aSermiglt, ^., SÄartijre, I, 498.
502. 507 f.
Jßiret I, 384.
be SStroeg, ml, I, 515. 91. 7.
SSogel, ssiQitt)., II, 283. 9?. 21.
SJofftug, @er^. So^., II, 423.
SSulgata II, 686.
SBoabt, sReformation bafelb|t, I,
384.
SBalbenfer I, 511. 532.
SBaterlänbcc II, 98.
ai'""^«" . ^^.-''teni. , **>434.
kutimar, Kolloquium, -ii.', *».>.
2Bc|lp{)al, Soad)., II, 215 f.
gBejlp^äa[cI)er grteben I, 425.
SffiiceliuS, @eo., II, 451.
fBibebram II, 311. 313.
SBiebcttauferei I, 196 ff. 293. II,
51 ff. in ben 9{iebertanben I,
557 f.
SBiganb, 5o^., II, 210. 244. 250.
265. 289. 9?. 1.
SßJitb, Sof)., II, 486. 91. 7.
fJi3ill)clm Don Dranien I, 565. 567.
— Sof)., e^urf. , II, 250.
SBimpina, (Sonc, I, 251. 253.
SötnÜcr I, 225. 9i. 17.
SBittenberg, UniDccfttät, I, 12. 14.
ßonoent, I, 305. Sieformation-
II, 207.
SOBittenbergi[d)e ©runbfejle II, 264.
91. 34.
SBlabiSlao iv. I, 460.
SBormfet ©biet I, 92 ff. 94. 91. 80.
Sieligionögcfptäd^, I, 309. II,
222. Siei(i)6tag, I, 326. (5oUo;
quium I, 395.
S!B?>ttenbadj, Stjom., I, 130. 171.
Xaöer, gcons, II, 499 f. 658.
3and)iug, ^icr., I, 508. 9t. 31.
TT fi2 '-"•• ^
jjom?.. II , 99. 91. 16.
3ürid[), SReformation bafelbft, I,
140 ff. II, 63. SBiebertäuferei
ta\. , 1 , 209.
3wingli, ^ulbreic^, I, 131 ff.
194. 268. 288 f. II, 143 ff. 352.
381. 403 ff. 420.
Stuc! ter UnioerfitatSbud^brucferei oon ß. 2C. ^ut^ in (Söttingen.
/
*
ÜNIVERSITY OF TORONTO
\
LIBRARY
29171.
vol. 3,
y^
• '
Do not ^
bn -p
•H Ä
3i Ä
re move 1
n
rH; »
l.i hf:
the Card
w
", Jphanr
der Kirc
from this \
Pocket. \
s.
•i Xi
r-t] ü
©: :3
T4i Xi
C!>i © 1
^
0
Acme Library Card Pocket
.r: <]>
Under Pat. " Ref. Index File."
3 .t;
Made by LIBRARY BUREAU
jj >• ^ >1
3<'^^.
m^fmA
■-■<m.r
W':> J
/ e ....
K « *