Skip to main content

Full text of "Quaestiones epigraphicae et papyrologicae selectae"

See other formats 


:CD 


Z  QjJAESTIONES 

-  GRAPHICAE  ET  PAPYROLOGICAE 

co 

SELECTAE. 


DISSERTATIO  INA 

QUAM  AD  SUMMOS  IN  PHILOSOPHIA  HONORES 
PHILOSOPHORUM  ORDINE 

ACADEMIAE  WILHELMAE  ARGENTINENSIS 

RITE  IMPETRANDOS 
SCRIPSIT 


RICARDUS  LAQUEUR 

ALSATA. 


-*- 


ARGENTORATI 

TYPIS  EXPRESSIT  M.  DU  MONT-SCHAUBERG 

MCMIV. 


1 

4 


Von  der  philosophischen  Fakultat  genehmigt 
am  19.  Dezember  1903. 


PARENTIBUS 

s 


PRAEFATIO. 

Edentibus  nobis  has  quaestiones,  quae  nisi  quod  omnes 
pertinent  ad  epistulas,  quas  reges  sive  Syriae  sive  Aegypti  III 
et  II  saeculo  a.  Chr.  n.  scripserunt,  nullo  modo  inter  se 
cohaerent,  perpauca  praemonenda  sunt.  Quamquam  enim 
initio  in  animo  erat  omnes  epistulas  regias  huius  aetatis 
colligere  et  recensere,  ut  dictione  accuratius  examinata 
ostenderem,  quo  modo  sermo  in  alio  regno  usitatus  depen- 
deret  a  formulis,  quae  in  alio  valebant,  tamen  paulo  post 
intellexi  nondum  in  eo  esse,  ut  in  ipsum  sermonem  et  f or- 
mulas  epistularum  inquiramus;  eae  enim  quaestiones,  quas 
priusquam  ad  hanc  de  formulis  nos  accingamus,  profligatas 
esse  necesse  est  —  eas  dico,  quae  sunt  de  temporibus  singu- 
larum  epistularum  —  adeo  absolutae  non  sunt,  ut  in  diver- 
sissimas  partes  iudicia  virorum  doctorum  de  plurimarum 
epistularum  aetate  discedant ;  neque  id  mirum :  magna  enim 
pars  et  inscriptionum  et  papyrorum,  quibus  edicta  regia 
conservata  sunt,  quavis  certi  et  definiti  temporis  nota  caret ; 
quare  in  tanta  nominum  Seleucidarum  et  Ptolemaeorum 
aequabilitate  non  semel,  sed  saepius  accidit,  ut  ne  de  auctore 
quidem  epistulae  constet.  Quae  cum  ita  sint,  ceteris  in  aliud 
tempus  aliamque  occasionem  reiectis  id  quod  prius  opus 
esse  cognovi,  primum  nunc  tractare  constitui;  agam  igitur 
imprimis  de  auctoribus  et  aetate  epistularum  quarumdam 
maxime  memorabilium. 

Atque  in  prima  parte  de  petitionibus  incolarum  Aegypti 
disputabimus  etepistulamregis  sacerdotibus  toO  Xvoupw  NefJiriP 
scriptam  (Athen.  Mitt.  XX,  1895  pag.  327  =  Dittenberger,  in- 
script.  orient.  I,  168)  nonnullis  locis  supplebimus.  Hanc 
commentationem  secuntur  nonnullae  quaestiunculae  de  prae- 


VI  Praefatio. 

scriptis  papyrorum,  unde  apparebit  inscriptionem  Philis 
repertam  (U.  Wilcken,  Hermes  XXII  pag.  1  sqq.  =  Strack, 
Die  Dynastie  der  Ptolemaeer  pag\  253.  n  103  =  Dittenberger, 
inscr.  orient.  I,  137—139)  falso  octavo  decennio  alterius 
a.  Chr.  saeculi  tributam  esse.  In  tertia  parte  demonstrabimus 
edictum  de  Berenice,  sacerdote  Laodices  (Michel,  Recueil 
n.  40  =  Dittenberger,  inscript.  orient.  I,  224),  ab  Antiocho  III, 
non  ab  Antiocho  II  scriptum  esse.  Ea  autem  quaestione, 
qua  hic  libellus  concluditur,  nos  probaturos  esse  spero 
Wilckenii  coniecturam  de  epistula  Seleuci  ad  Milesios  missa 
I  Michel,  Recueil  n.  39  =  Dittenberger,  inscript.  orient.  I  n.  214; 
cf.  Wilcken  s.  v.  Antiochus  ap.  P.  W.  Realenc.  I  pag.  2451  sqq.) 
absque  iusta  causa  a  doctis  viris  repudiari. 

Restat,  ut  commoneam  dissertatione  mea  ad  finem  per- 
ducta  atque  amplissimo  ordini  philosophorum  tradita  Ditten- 
bergeri  »inscriptiones  selectas  orientis  Graeci«  editas  esse. 
Fusius  sententiam  proferre  de  egregia  illa  sylloge,  quae 
nescio  an  post  Droyseni  librum  plurimum  contulerit  ad  recte 
cognoscendas  res  regnorum  orientalium  successorum  Ale- 
xandri,  eum,  qui  nuper  his  studiis  initiatus  est,  dedecet. 
Attamen  fieri  non  potest,  quin  profitear  me  quartam  partem 
huius  dissertationis  non  scripturum  fuisse,  nisi  ignorassem 
a  doctissimo  viro  eandem  fere  sententiam  prolatam  esse  de 
epistula  Seleuci  I,  quam  rectam  esse  diu  iam  cognitum  habui. 
Quanto  autem  gaudio  imbutus  sim,  quotiescumque  cum 
Dittenbergero  consensi,  vix  dici  potest. 

Verum  exoptatissimo  hoc  loco  non  possum  non  uti, 
quo  quot  sint  quantaque  in  me  merita  Brunonis  Keil,  prae- 
ceptoris  carissimi,  publice  tester.  Ut  studiis  meis  semper 
favit  neque  umquam  sua  me  destitutum  voluit  doctrina, 
ita  in  hac  quoque  dissertatione  conficienda  et  in  plagulis 
corrigendis  benignissime  me  adiuvit. 


Pars      I:  De  inscriptione  Syeniti i — 30 

Pars    II:  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  et  pri- 
vatorum,    quae    exeunte    altero    a.  Chr.  n.  saeculo 

scripta  sunt 31 — 60 

§  1:    De  discrimine  quoclam,   quod   est  inter  prae- 

scripta  papyrorum  Graecorum  et  demoticorum  31  —  45 
§  2:    De    Ptolemaeo    Eupatore    et    Ptolemaeo    Neo 

Philopatore 46 — 51 

§  3:    De  papyro  demotico  scripto  anno  131  a.  Chr.  51 — 56 

§  4:    De  praescripto  papyri  Leidensis  N 57 — 60 

Pars  III:  De  familia  Seleucidarum  quaestiones  selectae  .    .    .  61—89 

Pars  IV:  Epistula  Seleuci  I 90 — 104 

Index 105 — 107 


PARS  I. 
DE  INSCRIPTIONE  SYENITI. 

In  inscriptione  Syeniti,  quae  anno  1895  a  Strackio 
(Athen.  Mitt.  XX  p.  327  sqq.)  eodemque  fere  tempore  a  Ma- 
haffyo  (Hermathenae  IX  p.  273)  edita  atque  adnotationibus 
doctissimis  instructa  est  (=  Dittenberger,  inscript.  orient.  I, 
168),  incisae  sunt  nonnullae  epistulae  petitoriae  *),  quas  sacer- 
dotes  templi  ad  regem  et  reginam  Aegyptiorum  miserunt, 
et  responsa,  quae  rex  et  regina  sacerdotibus  dederunt.  Eius 
modi  libellorum  in  Aegypto  repertorum  haud  parvum  nu- 
merum  cognovimus,  ut  nunc  iam  nobis  inquirendum  esse 
censeam ,  qua  via  incolae  Aegypti  ad  regem  petitiones  mit- 
tentes  usi  sint,  praesertim  cum  sperem  hac  via  cognita  in- 
scriptionis  Syenitis  locos  nonnullos,  qui  adhuc  virorum  doc- 
torum  acumen  et  scientiam  eluderunt,  suppleri  posse. 

Sed  antequam  ad  propositum  venio,  cum  inscriptionis 
partes  utriusque  lateris  extremae  perierint,  e  re  mihi  videtur 
esse  magnitudinem  lacunarum  certis  terminis  finire.  Vs.  15  sqq. 
exhibuisse  epistulam  a  Cleopatra  regina  et  Ptolemaeo  rege 
ad  sacerdotes  Elephantinenses  missam  et  Strack  et  Mahaffy 
viderunt.  Cum  autem  ignoremus,  utrum  series  Ptolemaeorum 
consecratorum,  qui  post  Xvoupw  Ne^irjp  (vs.  33)  nominantur, 
initium  ceperit  a  »deis  servatoribus «  an  a  »deis  fratribus«, 
supplementum  versus  15  incertum  est;  at  versus  16  satis  certo 
suppleri  potest.  Infra  (pag.  38)  demonstrabimus  inde  a  morte 
Ptolemaei  VIII.  (i.  e.  ab  anno  116)  finem  indicis  Ptolemaeorum 
consecratorum  hunc fuisse : '  EmcpaveT^  —  EuTrdrrwp  —  OiXourJTwp 
—  OiXoTroVrwp  veoq  —  EuepYernc;  —  Oi\our|TOpec;  XwTfjpec;.  Ean- 
dem    seriem    etiam    in    inscriptione    Syeniti    fuisse    docent 


l)  Ut  utar  Dittenbergeri  verbis  1.  s.  1.  adn.  i. 


2  De  inscriptione  Syeniti. 

reliquiae  indicis  vs.  16:  'E-rricpaveTc;  —  EuTrdTujp,  vs.  28:  EurrdTuup 
—  0i\ou.rvTope<;,  vs.  34:  OiXoun/ropes  —  veoc;  OiXoTnrrujp.  Unde 
apparet  supplementum  vs.  16  a  Strackio  excogitatum  rectum 
esse  i.  e.  circa  80  litteras  inserendas  esse  inter  finem  praece- 
dentis  et  initium  sequentis  versus,  quamquam  ipse  numerus 
sibi  non  constare  videtur,  cum  litterae  tum  artius  tum  latius 
dispositae  sint  (e.  g.  in  vs.  13 :  29  litterae,  in  eodem  spatio 
vs.  14 :  33  litterae  conservatae  sunt). 

Sed  iam  ad  propositum  veniamus.  De  epistulis  petitoriis 
ad  regem  Aegyptiorum  missis  Strack  (1.  s.  1.)  hanc  protulit 
sententiam  :  » Es  wurde,  wenn  der  Konig  eine  Entscheidung 
iiber  eine  eingelaufene  Bittschrift  getroffen  hat,  die  Bitt- 
schrift  mit  dem  beigegebenen  placet  dem  Petenten  zuruck- 
gegeben  oder  ihm  in  einem  eigenen  Schreiben  von  dem 
giinstigen  Entscheid  Mitteilung  gemacht.  Der  Petent  ging 
dann  zu  der  zustandigen  Unterbehorde  behufs  Regelung 
seiner  Angelegenheit. «  Quae  sententia  nullo  modo  ad  ea 
quadrat,  quae  inscriptiones  et  papyri  docent. 

Inter  papyros  et  inscriptiones  imprimis  duo  libelli  nobis 
conservati  sunt,  qui  ad  hanc  quaestionem  pertinent : 

a)  Papyr.  Leid.1)  G.  Petesis  a  nonnullis  ministris  publicis 
vexatus  regem  Ptolemaeum  tov  kou  5A\e£avbpov  et  Berenicen 
reginam  libello  adierat  petens,  ut  edictum  ederetur,  quo  in 
posterum  ab  omni  molestia  liberaretur.  Cui  petitioni  rex 
satisfacit  magistratibus  scribens:  ty\%  5ebouevn.s  n.uiv  evTeuHewc; 
utto  TTerricFioc; ....  dvTiYpaqpov  UTTOKeiTai  ■  yiveoQu)  ouv  eVaOTa, 
KaGaTrep  dHioT.  Rex  igitur  non  ei>  qui  petitionem  miserat,  re- 
spondet  se  petitionem  comprobavisse,  sed  ipse  magistratibus 
de  libello  scribit. 

b)  Inscriptio,  quae  Philis  in  basi  obelisci  incisa  reperta 
est  (C.  I.  Gr.  4896  =  Wilcken,  Hermes  XXII  1887  p.  1  sqq. 
=  Dittenberger,  inscript.  orient.  I  n.  137  sq.).  Sacerdotes  templi 
queruntur  de  iniquitate  quorundam  magistratuum  et  a  rege 
petunt,  Ut  edictum  edatur,  ne  in  posterum  a  magistratibus 

l)  Commoneo  me  semper  notis  Wilckenii  (Archiv  fiir  Papyrusforschung  I 
pag.  25  sqq.)  uti. 


De  petitionibus  ad  regem  missis.  3 

vexentur.  Rex  primum  scribit  Locho  tuj  OTpaTnjw  de  petitione 
sacerdotum;  tum  sacerdotibus  apographum  epistulae  Locho 
scriptae  mittit.  Rex  igitur  et  in  papyro  Leid.  G  et  in  in- 
scriptione  Philis  reperta  rogationi  ita  satisfacit,  ut  magistratui 
apographum  petitionis  mittat  eique  imperet,  ut  secundum 
argumentum  petitionis  agat. 

Atque  re  vera  reges,  si  petitionem  comprobaverunt, 
semper  hac  via  ac  ratione  respondendi  usos  esse,  imprimis 
formulae  eae  docent,  quas  cives  supplices  adhibere  solebant : 
Pap.  Leid.  B,  2a,  18  sqq. :  beoue0a  ouv  uuuuv  . . .  edv  uuiv  boKr), 

drcocTTeiXai  nuujv  rnv  eVreuEiv  erri  AtovuOtov  tujv  cpiXwv  Kai 

OTpaTnTOV,  ottok;  .... 
Pap.  Paris.  26,  37 :  beoue0a  ouv  uuujv dTTOOTeiXat  r]uujv  ty\v 

evTeuHtv  em  Atovuotov  tujv  cpiXuuv  Kai  OTpaTnTov,  ottujc; .... 
Ibid.  29,  18 :  bedue0a  uuujv  tujv  ueTiOTUJv  0eu)v  aTToOTeiXat  fiuuiv 

Trjv  evreu£iv  erri  AtovuOtov  tujv  cpiXujv  Kai  OTparriTov,  6ttuj£  .... 
Amherst  Pap.  II,  33,  21 :  beoue0'  uuujv  tujv   ueTicrrujv  0eu3v,  ei 

uuiv  boKei,  dTToOTeiXat  nuujv  rrjv  evreuHiv  em  touc;  aurouc;  XPH- 

uaTiordc;,  6ttuj<; .... 
Pap.  Paris.  38,  17 :  beouai  uuujv  aTTOOTeiXai  |uou  Tryv  evreuHiv  eTci 

Ato[vuo]iov  tujv  cpiXujv  Kai  OTpaTnjov,  ottujc; 

Pap.  Paris.  14,  31 :   beouai  uuujv  tujv  |ueTiOTUJv  0eu)v  Kai  viktt,- 

cpdpujv,  ei  uuiv  boKei,  dvaiTeuMJai  |uou  tttv  evreuHiv  im  touc; 

Xpn,uaTtOTdc;,  ottujc;  (=  Torin.  Nr.  3). 
Pap.  Paris.  22,  30  :  bedue0ot  ouv  uuwv  dTTOOTeiXai  Ttiv  evreuHiv  erci 

AtovuOtov  tujv  cpiXujv  Kai  OTpaTnjov,  ottuuc;  .... 
Tebt.  Pap.  I,  43,  28:   beoue0a,  0eoi  uefiOToi  viicncpopot, . . .   edv 

cpaivnrai,  TTpoOTaSat  aTTOOTeiXat  f)uujv  rrjv  eVreuHtv  erc'  'AttoX- 

Xujviov  tov  OuTT^vei  Kai  OTpaTryfov,  ocj . . . .  TTpovoeirai. 
Fayum  Towns  11,  24:   beouat  aTTOOTeiXai  uou  ttiv  evTeuHtv  erci 

touc;  erci  tujv  tottujv  xPrllLiaTl0"Ta<3>  ottujcj 

Ibid.  12,26:  beouat  aTTOOTeiXai   uou   rrjv   evreuHtv   eTci  toucj 

XpnuaTicrrdq,  o^c, 

Revillout,  Rev.  Egypt.  IV  pag.  67  =  Wiener  Studien-  VIII,  206 

=  Lond.  I  pag.  36  vs.  26 :  beouat  uuujv  aTTOOTeiXai  uou  Tr)v 

evreuHtv  erci  Kubiav  tov  tou  vouoO  OTparriTOV,  ottwc; 


4  De  inscriptione  Syeniti. 

Incolae  igitur  cum  regem  petentes  epistula  adeunt,  ab 
illo  petunt,  ut  petitionem  (probatam  scilicet)  mittat  magistra- 
tui  vel  iudicibus,  ad  quos  causa  pertinet ;  at  numquam  petunt, 
ut  rex  sibi  ipsis  responsum  det;  id  quod  optime  respondet 
ei  rei,  quam  supra  statuimus,  regem  primum  magistratibus 
libellum  misisse,  deinde  rogantibus  scripsisse. 

Atque  haec  quidem  hactenus.  Videamus  nunc,  qua  ra- 
tione  et  via  rex  utatur,  cum  magistratibus  de  petitione,  quae 
sibi  missa  est,  scribit.  Ut  in  papyro  Leid.  G  ita  in  in- 
scriptione  Philis  reperta  rex  non  ipse  magistratibus  singula 
iussa  dat  de  causa,  de  qua  agitur  in  libello,  sed  totam  peti- 
tionem  mittit  adnotans  se  eam  comprobavisse;  cui  usui  re- 
spondet  formula,  qua  Aegyptii  usi  sunt  scribentes :  beojuai 
dTTocFTelXai  u.ou  titv  evreuHiv  eTri  tov  betva  (cf.  exempla  supra 
collata).  Praeter  hanc  viam  rex  altera  quoque  uti  poterat. 
Magistratibus  non  apographum  petitionis  mittit,  sed  ipse  per 
epistulam  singula  mandata  dat.  Eiusmodi  edictum  regium  nobis 
conservatum  est  in  Tebt.  Pap.  I,  6 :  Sacerdotes  templi,  quod 
erat  consecratum  Ptolemaeis  deificatis,  libello  regem  adie- 
rant,  quod  salariis  quibusdam  privati  essent.  Rex  magistra- 
tibus  —  neque  enim  hic  sacerdotibus  ipsis  respondet  — 
scribit,  quibus  de  rebus  sacerdotes  conquesti  sint,  et  ipse 
singula  iussa  dat,  quibus  sperat  sacerdotes  ius  suum  adepturos 
esse.  Cui  edicto  haec  altera  formula  respondet,  qua  Aegyptii 
litteras  petitorias  scribentes  uti  solebant : 
P.  Paris.  35,  32  :  btoTrep  dEiuO  cre  . . . . .  edv  ooi  qpaivr|Tai,  cfuvTaHai 

KaTacnfjaai .... 
P.  Paris.  39,  9 :    beouai  uuuuv. . . .    rrpooTaHai  fPaHmi   Kubia  tuj 

OTpaTriTuu  TTpovor|6r|vai,  Ou?  . . . . 
Pap.  Leid.  G,  16 :  dHtui  beouevoq,  edv  uutv  boKrj ,  TrpoOTdHai  Ot\o- 

KpdTei  tuj  o"uyt€V£i  Kai  emOToXoTpdcpuj  evbouvai  irepi  euou  .... 

evTo\r]V  Trepiexouaav .... 
Inscriptio  reperta  in  vico  Kasr  el  Banat  et  edita  in  Fayum 

towns  pag.  48,  vs.  10  sqq. :  beouai  cfou  tou  viKnqpdpou  GeoO,  ei 

b[oK]ei — ,  TTpoaTaHai^HpibiTuj  OufTtveT  KaiuTrou.vr|uaTOTpdq)Uj, 

ottujc;  Tpot^^  tuj  tou  vojaou  OTpaTriTUJ  Kai  oi<;  Ka0r]Kei,  wa .... 


Quo  modo  rex  supplicibus  responderit.  5 

P.  Vatican.  5  pag.  352,  29 :  bto  d£tuj,  f)Xte  pacriXeO,  edv  cpaivr|Tai, 
rrporjTaHai  Ypdiyat  TTocreibujviuj  tuj  dpxtcruj|uaToq)uXaKi  Kai  crrpa- 
TriTUJ  dXeiToupYiiTov  aurov  Ttorficrat 
ibid.  pag.  356,  24 :  bio  d£tuj,  fjXte  (3acnXeO, ....  edv  aot  (paiviiTai, 

Ypdvjjat  tuj  TTocribujviuj  edcrat  aurov  ovra  dXerroupYr|Tov 
Inscriptio  Philis  reperta,  Dittenberger,  inscr.  orient.  I,  139,  13 : 
beoueG'  uu.wv  Geujv  (ueyicrTujv,  edv  (paivrrrai,  cruvTaHat  Nouutiviuj 
tuj    cruTYeveT   Kat   emaroXoYpdcpuj   Ypatjjai   Aoxw   tlu   CFuYYevet 

Kai  crTparriYUJ  Tfjc;  OnPalboq  ur)  TrapevoxXeiv 

Bullet.  de  la  Soci6te  Arche^olog.  d'Alexandrie  II  1900  pag.  70 

vs.  26:  b[eoue9]a  ouv  crou  pacrtXeO  k  . . .  a  crou  (?)  Ypdiuat  Ato- 

vucrobujpuj  Kai  Xiuujvt  tuj  TrpocfTdTri  .... 

Wiener  Studien  VIII,  205  =  Lond.  I  pag.  60  vs.  25  :  beouai  ouv 

crou  paatXeO  Tcpocrrd[£ai]  eTravaYKacrai  [aTTOOTfjvai]  rrjq  (3iac;. 

Ex  papyris  nuperrime   Magdolae   repertis    (B.  C.  H. 

XXVI,  1903  pag.  95)  etiam  accuratius  cognosci  potest,  qua  via 

rex  in  respondendo  usus  sit.  Ei,  qui  litteras  petitorias  scribunt, 

petunt,   ut  rex  iubeat  strategum  imperare  tuj  erncrrdTn,  ut 

agat  secundum  ipsorum  voluntatem  e.  g.  pag.  99,  14 :  beouai 

ouv  crou,  (SaorXeO,  TTpocrrdHai  Atoqpdvet  tuj  cn-paTnYUJ  Ypa^ou  Me- 

veXXa  (sic !)   tuj   emcrrdTn.   dTrocrreTXai   airrouc;  vel  pag.  102,  6 : 

beou.at  ouv  crou,  (3aorXe0,  TtpocrrdHai  Atoqpdvet  tuj  CTparnYUJ  Ypa^ou 

Mevdvbpuj  tuj  emoTdrn. |uf)  emTpeTretv  vel  pag.  105,  8 :  beo- 

)Lie9d  crou,  paorXeO,  TrpocrrdHat  Atocpdvet  tuj  OTpaTnYw  yp&ycu  tw 

MeXedYpa  (sic!)  tw  emoTdTn.  Kwu.n,c;  Boupdorou  dTrooreiXai 

cf.  pag.  107,  6;  pag.  112  IX,  4;  pag.  114,  10;  pag.  116,  9; 
pag.  118,  9  etc.  Aegyptii  igitur  a  rege  petunt,  ut  vel  ipse  vel 
6  emrjToXoYpdqpoq  nomine  regis  edictum  edat  de  causa,  de 
qua  libellum  miserunt.  Quae  formula  petitionis  respondet 
ei  usui,  quem  Ptolemaeum  VIII.  in  edicto  (Tebt.  Pap.  I,  6) 
observavisse  vidimus.  Nunc  iam  apparet  regem  semper 
magistratibus  de  petitionibus  scripsisse,  quamvis  diversis 
modis  edicta  regia  concepta  sint :  aut  rex  mittit  apographum 
petitionis,  adnotans  eam  comprobatam  esse,  aut  ipse  singula 
mandata  dat. 

Mirum  videtur,quod  Aegyptii  litteras  petitorias  scribentes 


6  De  inscriptione  Syeniti. 

regem  iubere  solebant  aut  apographum  petitionis  magistra- 
tibus  mittere  aut  mandata  dare  de  petitione,  quod  ab- 
horret  a  modestia  incolarum  imprimis  eorum,  qui  petitionem 
ad  regem  mittunt;  neque  intererat  rogantis,  utrum  rex  peti- 
tionem  probatam  mitteret  magistratibus  an  ipse  singula  iussa 
daret.  Re  vera  verba  petentis :  beou.ai  aTToOTeiXai  riuAuv  Tr)v 
evreuHiv  eTri  tov  beiva  vel  dHidu  ypdipai  tuj  beiva  nihil  esse  vi- 
dentur  nisi  f ormula  decantata  et  usu  detrita ;  quae  coniectura 
duobus  exemplis  confirmatur.  Sacerdotes  Philenses  a  rege 
petere,  ut  de  querellis,  quas  protulerant,  edictum  edatur 
supra  vidimus;  nam  scribunt :  beou.e6'  ujuujv  ouvTdHai ....  Ypd- 
tuai  A6x«JJ  tuj  OTpaTiiYOJ  juri  TrapevoxXeiv . . . ;  epistulam  igitur 
regis  exspectamus  eodem  modo  scriptam,  quo  concepta  est 
Tebt.  Pap.  I,  6.  At  rex  magistratibus  mittit  apographum  peti- 
tionis.  Eademque  est  causa  in  papyro  Leid.  G.  Quamquam 
is,  qui  petitionem  misit,  scribit :  dHiuj  TTpocrrdEai  OiXoKpdrei .... 
evbouvai  Trepi  eu.ou  evroXrjv  Trepiexoucrav . .  .,  tamen  rex  mittit 
apographum  petitionis.  Quibus  exemplis  demonstratum  est, 
nonnunquam  regem,  quamquam  argumentum  petitionis 
comprobat,  tamen  in  via  et  ratione  respondendi  non  obsequi 
voluntati  rogantium.  Quae  cum  ita  sint,  puto  verba  petentium 
sive  scribunt :  beou.ai  dTrocTTeiXai  f]\x6jv  Tr\v  evTeuHiv  em  tov  beiva 
sive :  dHiuj  ypdujat  tuj  beiva  nihil  significare  nisi :  rogo,  ut 
responsum  petitione  comprobata  des  magistratibus  eo  modo, 
quo  fieri  oportet.  Igitur  ut  semper  regis  responsum  magi- 
stratibus,  ita  numquam  ei  datum  est,  qui  petitionem  scripsit; 
id  quod  tam  formulis  in  petitionibus  usitatis  quam  responsis 
regiis,  quae  nobis  conservata  sunt,  probatur. 

Eadem  differentia,  quam  in  petitionibus  ad  regem  mis- 
sis  factam  esse  vidimus,  invenitur  in  eis  petitionibus,  quibus 
Aegyptii  magistratus  adeunt.  Aut  magistratus  admonetur, 
ut  petitionem  mittat  magistratibus  minore  potestate,  aut  ro- 
gantes  petunt,  ut  edictum  de  argumento  petitionis  edatur. 
Illa  formula  in  his  exemplis  invenitur : 

Tebt.  pap.  I,  41,  19:  bio  embibo|uev  croi  to  uTt6uvr||ua,  ottujc;  utto- 
TdHrj^,  oi<;  Ka0r)Kei 


De  petitionibus  ad  magistratus  missis.  / 

ibid.  45,  27  :  bio  eiribibujiui  croi,  ottujcj  Ttepi  eKdcrrujv  uTtOYpaqpriv 
TTOiriari  TTpoauTTOxdHavTa  (sic!)  Kai  tou  uTto|Uvri(|uaToc;)  dvTi- 
Ypacpov,  oTc;  KaGriKei  (eadem  verba  leguntur  Tebt.  Pap.  I, 
46,  23;  ibid.  47,  25;  ibid.  50,  35) 
ibid.  I,  49,  13:  bio  eTTibibuujLii  croi,  6ttujc;  toO  exKaXoujaevou  Trpoo"- 
KXr|0evTOCj  eTravaYKacrGrj  aTroboOvai  lioi  to  (3Xd(3oc;,  edv  be  dTtei0rj, 
uTTOTaHai  toO  uTTOLwriiuaToc;  dvriYpaqpov,  oTcj  Ka0r|Kei. 
B.  G.  U.  III,  1012,  13  :  dHiuu  . . .  urroTd[Hat]  uou  to  uTr6|uvr|Lia  TTto- 

XeLiaiuj  tuj  dpxio~uu|uaTO(puXaKt  Kai  o~TpaTr|YUJ. 
Tebt.  I,  53,  20 :  dHiuu  uiroTdHai  toO  uTTOLivriLiaTocj  dvTiYpaqpov,  oTcj 
Ka0r|Ket. 

Haec  quoque  verba  facta  esse  formulam  decantatam, 
quam  rogantes  scribunt  sine  mente  et  ratione,  et  cetera  er- 
rata  grammatica *)  docent  et  Tebt.  Pap.  I,  44 :  Haryotes  6  pa- 
ctiXikocj  YewpYoc;  petitione  scribam  vici  adiit,  quod  ab  Horo 
verberibus  affectus  esset :  eTtei  ouv  utto  tujv  TrXnYujv  Kivbuveuw 
tuj  £fjv,  bto  TtpocraYYeXXuj  croi,  ottujcj  uTTOTaHrjcj,  oTcj  Ka0r)Ket.  Pro 
formula  eTtibibujui  to  uTt6Livr|,ua,  quae  plerumque  adhibebatur, 
Haryotes  utitur  verbo  TtpocraYYeXXuj,  quo  modo  factum  est, 
ut  verbum  uTtoTdcrauj  re  obiecta  privatum  sit.  Rogantes  igitur, 
cum  hac  f ormula  utuntur,  petunt  amagistratu,  ut  apographum 
petitionis,  scilicet  si  eam  comprobaverit,  mittat  eis,  quibus 
mittere  convenit.  Eius  modi  epistulae,  quibus  magistratus 
petitioni  morem  gerit,  exstant ;  e.  g.  Tebt.  I,  30 :  15 — 20  exhibent 
petitionem,  quam  probatam  oi  Ttpocj  ttj   auvrdHei  mittunt  ad 

magistratus  minore  potestate  vs.  10—13  :   to0 uTtouvriiua- 

tocj  to  dvriYpacpov  uTtoTeTdxauev.  Haec  via  plane  ei  rationi 
respondet,  qua  utuntur  reges,  si  dvTiYpaqpov  evTeuHeuucj  mittunt 
legato.  Nihilo  minus  nonnullae  differentiae  exstant  inter  for- 
mulas  usitatas  in  petitionibus  ad  regem  et  in  petitionibus  ad 
magistratus  missis.  In  illis  certus  legatus  vel  certi  iudices 
nominantur,  quibus  petitio  reddenda  est,  in  his  rogantes  pe- 
tunt,  ut  petitio  reddatur  oTcj  Ka0r)Kei.  In  illis  rogantes  plerum- 
que  utuntur  verbo  beoLiat,  in  his  dEiuj.  Imprimis  autem  petitio 


*)  cf.  UTroxdEavTa  pro  uiroTdHac  (Tebt.  Pap.  I,  45,  27). 


8  De  inscriptione  Syeniti. 

ad  regem  missa  semper  nominatur  eVreuHi?,  de  petitione  ad 
magistratus  rhissa  Aegyptii  semper  utuntur  verbo  uTr6u.vn|ua. 
Cuius  usus  ratione  habita  nescio  an  conicias  hanc  dif- 
ferentiam  semper  fuisse  inter  voces  evreuHtc;  et  uTr6u.vnu.a. 
Re  vera  omnia  testimonia  II.  a.  Chr.  n.  saeculi  —  nam  de  hoc 
nunc  solo  agimus  —  hanc  sententiam  firmant.  In  praeclara 
illa  lite  filiarum  Nephoritis,  cuius  libelli  haud  ita  rari  exstant, 
gemellae  in  evreuHet,  quam  ad  regem  mittunt  (Pap.  Leid.  B 
col.  3a  1),  mentionem  faciunt  toO  uTrou.vnu.aTos,  quod  ad 
hypodioecetam  miserant  (col.  2a,  13).  Eidem  hypodioecetae 
gemellae  scribunt :  Kai  irpoTepov  u.ev  eTrebujKau.ev  croi  uTr6u.vr|u.a 
(Pap.  Leid.  E,  5  =  Paris.  27,  5),  at  regi  Ptolemaeo  Kai  Trporepov 
u.ev  uu.iv  eTTtbnu-ncracftv....  eTTebujKau.ev  evreuHtv  (Pap.Paris.26, 5). 
Ptolemaeus  MaKeburv  in  petitione,  quam  Sarapioni  hypodioe- 
cetae  misit,  scribit:  tov  re  (3acnXea  TrXeovaKtc;  bt  evreuHeujv 
TrapnvoxXriKaiuev  (Vatic.  V  pag.  603).  Idem  in  papyro  Londi- 
nensi  (Lond.  I  pag.  9  vs.  5)  mentionem  facit  dTrobebou.evncj  tuj 
pacrtXei  evreuHeujc;;  at  petitionem  ad  hypodioecetam  datam 
significat  nomine  toO  uTrou.vnu.aTog  (Lond.  I  pag.  10,  1  et 
11,  24).  In  petitione  eiusdem  Ptolemaei  regi  missa,  quae  con- 
servata  est  in  papyro  Lond.  XXIII  (C.  I.  Gr.  III  pag.  301  =  Lond.  I 
pag.  37),  frater,  qui  petitionem  regi  obtulit,  adnotat :  erre- 
bujKa  Tr)v  evTeuHiv  tuj  t3acriXei  Kai  xfj  (SacnXicfCfn  pag.  38  vs.  2; 
eodemque  modo  scribae  regis  dicunt :  bovroc;  evTeuHiv  tuj 
PacnXei  Kai  Tf]  pacriXicrcrrj  TTToXeu.aio[u]  TXauKiou  (pag.  40,  61) 
Praeterea  n  tuj  pacrtXei  eTTibebou.evn  evTeu£i<;  commemoratur 
in  Papyro  Lond.  XVII,  21  (Lond.  I  pag.  10),  XIX,  12  (Lond.  I 
p.  17)  XLI  Verso  vs.  2  (Lond.  I  pag.  28).  In  papyro  Paris.  48 
duo  fratres  tertium  adhortantur :  KaXuj^  ouv  Troncrets  Trapa- 
Ytvecr0ai  f|u.Tv  eic,  TToei,  oti  KaTairXeiv  u.eXXou.ev  Ttpoc;  tov  |3ao"iXea, 
[rtva]  eTTtbuj|uev  evTeuHtv  Trepi  oou  tuj  paatXet  (vs.  16  sqq.).  Pa- 
pyrus  Leid.  D  exhibet  petitionem  Ptolemaei  ad  Sarapionem 
datam,  quo  in  libello  scribit :  dTrebujKd  crot  ty\v  irapd  tou  pacn- 

Xeujq  Kai  t\\<;  paatXiocrn^  KexpmuaTKTu.evnv evTeuttv  (cf.  pa- 

pyrus  Lond.  XXI  pag.  13,  vs.  5);  petitio  a  rege  probata  ni- 
mirum  ad  eum  ipsum  missa  erat.  At  Isidoro  tuj  eTncrrdTn  rffa 


evreuHic;  et  uir6u.vri]ua.  9 

Kujuncj  mittitur  \JTr6uvnu.a  (Pap.  Leid.  A.  5  sqq.)  eodemque  modo 
Daimacho1)  cuidam  (Grenf.  I,  11  Col.  2,  7).  In  libellis  mensae 
publicae  Thebanae,  quos  edidit  Wilcken  (Abhandlungen  der 
Berliner  Akademie  1886),  saepius  mentio  fit  tujv  uTrouvn- 
lndTujv :  semper  agitur  de  petitionibus  ad  magistratus  missis. 
In  papyro  Parisino  15,  7  commemoratur  petitio,  quam  Aegyptii 
miserant  TTToXeuaiuj  tw  iTnrdpxr)  eV  dvbpujv  Kai  eTTicrrdTr)  toO 
Trepi  Qx)$a<; :  quae  petitio  et  ipsa  nominatur  uTr6u.vnua.  In  epi- 
stula,  quae  a  Ptolemaeo  Philometore  anno  18.  regni  Apol- 
lonio  scripta  est2),  legimus :  eKouicrdueGa  rr]v  emoToXnv  ev  fj 

Kai  toO  6o9evTOc;  uTtouvnuaToc;  Trapd  tujv crrpaTtujTUJV  to  dvri- 

Tpacpov  uTTOTeTdxeiq.  Milites  igitur  Apollonium  petitione  adie- 
rant :  at  Apollonius  dubius,  quid  faceret,  dvTiYpacpov  toO  utto- 
uvnuaToc;  ad  regem  misit. 

At  iam  satis  magnum  numerum  exemplorum  e  papyris 
me  enumeravisse  puto :  addo  testimonium  repetitum  e  libro, 
qui  dicitur  epistula  Aristeae,  §  252  :  auvav9ou.o\oYno~duevo<;  be 
toutuj  tov  &r\<;  rjpujTa  (sc.  TTTo\e)aaio<;),  ttujc;  <av>  dvaudpTnroc; 
e\'n'  6  be  lq>r\(Jev  uuc;  aTravTa  TTpdcraujv  Kai  uerd  bia\oYio"uoO  Kai 
un  Trei96|uevocj  bia^o\ai<;,  d\\'  auToq  ujv  boKiuaOTnq  tujv  \cyo- 
juevujv  Kai  Kpicrei  Kareu9uvujv  rd  tujv  evreuHeujv  Kai  bid  Kpicreujcj 
emTe\ujv  raOra  dva|udpTnTO<;  av  e\Y]c;,  uj  pacrt\eO.  Videmus  igitur 
Aegyptios  altero  a.  Chr.  n.  saeculo  —  neque  enim  dubito 
Aristeae  testimonium  II.  saeculo  tribuere  secundum  ea,  quae 
Wendland  praefatio  pag.  XXVI  sqq.  disseruit  —  de  petitione 
ad  regem  scripta  semper  usos  esse  verbo  evTeuHeujc;,  de  pe- 
titione  ad  magistratus  missa  verbo  uTTou.vriu.aToc;. 

Una  exceptio  esse  videtur,  qua  tamen  re  vera  nostra 
sententia  optime  confirmatur :  Papyrus  Tor.  I,  de  quo  hocloco, 
quantum  ad  hanc  quaestionem  pertinet,  fusius  disserendum 
esse  puto3).  Papyrus  exhibet  acta  causae  anno  117  a.  Chr.  n. 

M  Acrffj.dxiy  papyrus,  Aa'i|Lidxiu  Keil. 

2)  C.  I.  Gr.  ins.  III,  327.  Hanc  epistulam  scriptam  esse  a  Ptolemaeo  Phi- 
lometore  demonstravit  Hiller  de  Gartringen  (Festschrift  zu  Ehren  Otto  Hirsch- 
felds  pag.  94  sqq.). 

3)  Praeter  editionem  a  Peyron  factam  cf.  Caroli  Wolffii  dissertationem 
»de  causa  Hermiana  pap.  aegypt.  tradita«  Vratisl.  1874  et  versionem  in  linguam 


10  De  inscriptione  Syeniti. 

iudicatae  in  urbe  Diospolis  Magnae :  Hermias,  Ptolemaei  filius, 
accusavit  collegium  choachytarum,  quod  domum  sibi  amaio- 
ribus  traditam  iniuste  arripuissent.  Cum  Hermias  in  iudicium 
venisset,  lectus  est  libellus  (pag.  I,  12 — III,  16),  quo  Hermias, 
Ptolemaei  filius,  Hermiam,  strategum,  adierat :  qui  libellus 
bis  legitima  voce  uTrouvriuaTocj  significatus  est  (pag.  I,  13 
et  III,  22).  In  hoc  libello  alterius  petitionis  mentio  fit,  quam 
idem  Hermias  Demetrio  tuj  eTTio~TpaTr|TUj  obtulerat:  neque 
minus  haec  petitio  bis  nominatur  uTrouvriua  (I,  18  et  II,  32), 
id  quod  optime  eis  respondet,  quae  de  usu  huius  vocis  dis- 
seruimus.  At  in  libello  Hermiae  stratego  oblato,  qui  in  iudicio 
legitur  pag.  I,  12— III,  16,  tertiae  petitionis  mentio  fit,  de  qua 
haec  exstant  in  papyro  :  66ev  ev  tuj  auruj  erei  toic;  ev  tvj  Orj- 
(3a'i'bi  XPH jLtaxicTTotT<5  eveftaXov  evreuHiv  eicj  to  rrpoTeGev  utt'  auTwv 
dyTeiov  ev  xfj  AiocmoXei,  ujv  rjv  eiaaYUJTeucj  Aiovucrioc;,  Kard  jf\(; 
AoPaiToq  TTpoq  to  aTTpocpaoicrrouc;  aurouc;  KaTaaTfjrjai  (pag.  II,  4). 
Choachytae  enim  simulaverant  se  domum  illam  a  Lobaite, 
filia  Erieis,  emisse ;  ut  omnes  praetextus  choachytis  eriperet, 
Hermias  actionem  intenderat  Lobaiti,  quae  cum  accusatore 
convenit  neque  ipsam  neque  maiores  domum  possedisse. 
Idem  libellus,  quem  ab  Hermia  chrematistis  contra  Lobaitem 
oblatum  esse  apparet  ex  pag.  II,  4,  postea  et  ipse  in  iudicio 
legitur  cf.  pag.  III,  23  sqq.  TTapavaYvovTocj  be  Kai,  e£  wv  Ttape- 
kcito  oiKaiuJuaTUJV,  dvriTpaqpofv] v)  evreuHeujcj,  Ka6'  fjy  eqpr|  *  eu.- 
PaXovToc;  auTou  (scilicet  Hermias,  Ptolemaei  filius)  eic;  to  rrpo- 
re6ev  dYTeiov  uttuj  (sic!)  tujv  empaXovTujv  eiq  AiocjttoXiv  rrjv 
(LteTdXriv  xpn^WTiCTTUJV,  olcj  eicrfJTtv  Aiovucjiocj,  Kard  AopaiTocj  rfjc; 
'Epieujcj.  Etiam  hoc  loco  libellus  ad  chrematistas  missus  ev- 
reuHic;  nominatur.  Rem  longius  persequamur! 

Dino,  patronus  choachytarum,  contra  argumenta,  quae 
Philocles,  actor  Hermiae,  protulerat,  cum  multa  tum  haec 
disseruit  pag.  V,  24  sqq. :  eTreX6uJV  be  Kai  eiri  Td  tou  dvnbiKOu 
biKaiuju.aTa  Kai  TrapavaYVUJCT6eicrr|c;  Tfjq  irpoavaXeXeT|Lievr)Cj  evTeu- 

Francorum  factam  a  Darestio  in  »Nouvelle  Revue  historique  de  droit  franc;ais 
et  etranger«  VII,  1883  p.  191  sqq. 

l)  dvTiTpctcpou  papyrus,  ctvTiYpctqpov  ego. 


De  papyro  Tor.  I.  11 

Heuucj,  eXeyev,  tou  dvTtbtKOu  dvarcecpuJvriKOTocj  ot1  auTfjcj  toicj  (3ao"t- 
XeOcrt,  tov  eauToO  TraTepa  u.eTfjX0at  ck  rfjcj  AtocmoXeujcj  eta,  quibus 
verbis  Peyron  pag.  140  libellum  illum  supra  allatum  denotari 
putavit,  qui  acl  Hermiam  strategum  missus  erat.  Cum  autem 
libellum  Hermiae  oblatum  bis  voce  uTrou.vfiu.aTocj  significatum 
esse  iam  supra  viderimus,  contra  hoc  loco  evreuSiv  quandam 
deprehendamus,  colligendum  esse  puto  hic  de  eodem  libello, 
qui  toicj  xptlH-aTicrraicj  inscriptus  voce  evreuHeujcj  significatus 
erat  (cf.  pag.  II,  4  et  III,  23),  agi.  Nec  vero  solum,  quod  libellus 
chrematistis  missus  iam  antea  recitatus  est  (pag.  III,  23),  sed 
etiam  ipsum  argumentum  libelli  nostram  coniecturam  con- 
firmat.  Dino  enim,  patronus  choachytarum,  contendit,  calum- 
nioseHermiam  litem  intendisse  Lobaiti;  nam  ovtujv  tujv  rreTTpa- 
kotujv  evvea  KaiTUJVTrepi  rov^Qpov  (i.e.  choachytarum)  cvoikouvtujv 
Kai  KparouvTUJV  Tf|cj  oiKiacj,  beov  eivai  irpoTepov  Kard  toutujv  Tfjv 
evreuHiv  boOvat  (pag.  VI,  4);  Hermias  igitur  in  eo  libello,  cuius 
Dino  mentionem  facit  pag.  V,  24,  non  contra  choachytas, 
sed  contra  LobaTtem  accusationem  protulerat;  at  libellus 
ad  Hermiam  strategum  missus  contra  choachytas  scriptus 
erat.  Ergo  Dino  non  verba  facit  de  libello  Hermiae  stratego 
oblato,  sed  de  altero,  qui  contra  Lobaitem  scriptus  erat,  ocj 
eicre666r|  toTcj  xPrllLiaTl0"Ta^  (c^-  Pag-  H,  4  et  III,  23).  Igitur  r\ 
rrpoavaXeXeY|uevr|  evreuHtcj  (pag.  V,  25)  est  petitio  ad  chrema- 
tistas  contra  Lobaitem  missa.  Ergo  ter  in  papyro  Tor.  I 
petitio  chrematistis  oblata  significatur  voce  evreuHeujc;. 

Eodem  modo  in  papyro  Tor.  IV,  9  sqq.  petitio  ad  chre- 
matistas  missa  nominatur  evreuHicj :  cruvXeXucrGat  auToicj,  Trepi 
fjcj  eve^aXev  KaT'  aurujv  evreuHeujcj  eicj  to  TTpoKei|uevov  ev  TTToXe- 
u.a't6i  aYT^ov  urro  xpim^tcTTUJV,  ujv  eicraYUJTeucJ  'Au,|liujviocj,  et  nu- 
perrime  idem  usus  vocis  evreuHeujcj  confirmatus  est  Tebt. 
pap.  I,  29 :  Petitio,  quam  Acusilaus  et  Ptolemaeus  ad  chre- 
matistas  miserant,  in  vs.  7  vocabulo  evTeuHewcj  significatur. 
Contra  nusquam,  quantum  scio,  petitio  chrematistis  oblata 
nominatur  uTr6u.vriu.a. 

Iam  saepius  docti  viri  nostra  memoria  chrematistas 
comparaverunt  cum  missis  dominicis  regni  Francorum  (Lum- 


12  De  inscriptione  Syeniti. 

broso,  Recherches  pag.  183;  Mitteis,  Reichsrecht  und  Volks- 
recht  pag.  48)  atque  omnes  recte  statuerunt  eos  singulas 
Aegypti  regiones  obeuntes  nomine  regis  litigantes  audivisse 
et  lites  diiudicavisse1)  (cf.  Wolff  1.  s.  1.  pag.  40;  Franz,  C.  1. 
Gr.  III,  pag.  295  sqq.).  Optime  vero  condicio  chrematistarum 
cognoscitur  ex  loco  quodam  papyri  Tor.  I:  Supra  vidimus 
petitionem  in  pag.  II,  5  et  III,  24  denotatam  denuo  a  Dinone, 
patrono  choachytarum,  commemorari  V,  25;  at  quamquam  II,  5 
narratur  if)v  evxeuHiv  e|upAr|6fjvai  eic;  to  TfpoTeGev  utco  xpimcxTKTTiDv 
dTTeiov,  legimus  in  pag.  V,  25:  Kai  TrapavafvujcrGeicrriq  rfjc;  TTpo- 
avaXe\eYuevr|<;  evTeuHeujc;  eXeyev  toO  dvribiKou  dvarceqpujviiKOTO^ 
6i'  amf\c,  toic;  paaiXeucriv.  De  regibus  antea  verba  non  facta 
sunt :  sed  petitio,  cum  eis  judicibus,  qui  regis  nomine  ius  di- 
cebant,  oblata  sit,  accipitur  ut  libellus  ad  regem  ipsum  missus  ■  >. 
Nescio  an  e  nullo  testimonio  condicionem  chrematistarum 
melius  cognoscas  quam  ex  eis,  quae  Dino  dixitpetitionem  chre- 
matistis  oblatam  simul  missam  esse  ad  regem.  Strategus, 
epistrategus  etc.  sunt  magistratus,  at  chrematistae  quasi 
vicarii  regis.  Illi  regionem,  cui  praesunt,  administrant ,  hi 
muneribus  regis  funguntur  pro  rege,  qui  ipse  omnes  lites 
diiudicare  non  potest.  Condicio  chrematistarum  similis 
est  condicioni  Romani  ministri  a  cognitionibus,  quamquam 
hic  semper  Romae  est,  at  collegia  chrematistarum  regiones 
peragrant.  Nihilo  minus  ad  chrematistas  quoque  quadrat  id, 
quod  Hirschfeld,  Untersuchungen  zur  Verwaltungsgesch. 
pag.  209,  disputavit  » dafi  die  Funktionen  dieses  Beamten  sich 
auf  die  personliche  Rechtsprechung  des  Kaisers  beziehen«. 
Cf.  quae  Dio  52,  33  Maecenatem  Augusto  suadentem  facit 

')  Cf.  Ps-Aristeae  §  iii  :  Trpo  ttoXXou  be  Trotouuevoc,  Kcxi  xpr|M-aTl0'Ta?  Kai 
touc,  toutujv  imripeTCK;  ^rreTate  KaTd  vou-out;,  ottujc;  \ir\  Tropiau.6v  \au3ct- 
vovtc^  oi  YeujpYoi  Kai  irpoaTaTai  r?\q  TroXeax;  e^XaTTuJai  Td  Ta,uieTa. 

2)  Nuperrime  Otto  Grndenwitz  in  doctissima  dissertatione,  quae  est  de 
chrematistis  (Archiv  III  pg.  33  sqq.),  ex  papyro  Tor.  IV  eodem  modo  collcgit: 
»es  kann  sehr  wohl  die  formell  an  den  Konig  gerichtete  Eingabe  in  der  That 
fiir  die  Chrematisten  bestimmt  gewesen  . .  .  sein,  um  von  ihnen  kraft  genereller 
Delegation  sofort  in  Behandlung  genommen  zu  werden.«  Quae  sententia  Graden- 
witzii  nostra  quaestione  optime  confirmatur. 


De  chrematistis.  13 

(II,  403,  33  Boissevain}:  kcu  uevTot  Kai  TTpoc;  rdc;  btKac;  Tdq  xe 
erriOToXdc;  Kai  xd  ujnqpicruaTa  tujv  TroXeujv  rdc;  re  tujv  ibtujTujv 
dHiujoetc;,  Kai  ocra  dXXa  Trj  Tfjc;  dpxnc;  6ioiKr)Oei  irpoo"fiKei,  cruvep- 
-fouc;  Te  Ttvac;  Kai  uTrnpeTacj  ck  tujv  iTTTreujv  exe.  Re  vera  chre- 
matistae  sunt  cruvepYot  Kai  umipeTat  regis  Aegyptiorum,  non 
magistratus  sui  iuris.  Nunc  iam  apparet,  cur  petitio  chre- 
matistis  inscripta  eodem  vocabulo  significetur,  quo  petitio 
ad  regem  ipsum  missa.  Altero  igitur  a.  Chr.  n.  saeculo 
n.  evreuHtc;  est  petitio  ad  regem  vel  chrematistas 
missa,  uTr6u.vnua  petitio  ad  magistratus  missa. 

Diversa  deprehenditur  scriptionis  ea  ratio,  qua  per 
saec.  III.  Aegyptii  utebantur;  nondum  enim  illa,  quam  per 
saec.  II  valuisse  modo  demonstravimus,  constituta  atque  in 
usum  recepta  erat.  e.  g.  P.  Petr.  II  [31]  XII  (3)  vs.  3  sqq. 
exhibet  petitionem  anno  241  stratego  oblatam,  quae  initium 
capit  a  verbis  eicreoujKauev  croi  evreuHiv;  P.  Petr.  II  [3]  II  (2) 
petitio,  quam  Dorimachus  anno  260/59  ad  Moschionem  misit, 
appellatur  evTeuHic;;  eadem  voce  anno  25554  lapicidae 
utuntur  de  petitione  ad  Cleonem  quendam  missa  (P.  Petr. 
II  [12]  IV,  9  vs.  15).  Magistratus,  cuius  nomen  ignoramus, 
mittit  (intra  a.  258  et  253)  Nicostrato  dvTtYpaqpov  ti^  boeeio"n<; 
auTOj  evreuHeujc;  (P.  Petr.  II  [44]  XIII  5),  eodem  modo  scriba 
papyri  Magdol.  Nr.  VI  (B.  C.  H.  XXVI  1903  pag.  109:  »milieu 
du  III.  siecle«)  dTrebujKe  evreuHiv  Aioqpdvet  tuj  0"TpaTn.T4J.  Ergo 
III.  saeculo  Aegyptii  verbo  evreuHeujc;  tum  de  petitione  ad 
regem  missa  tum  de  petitione  ad  magistratus  missa  utuntur. 
Quando  huius  vocis  vis  restricta  sit  ad  significandas  peti- 
tiones  regi  et  chrematistis  missas,  nondum  definiri  potest. 
Nullum  adhuc  exemplum  repertum  est,  quo  probetur  post 
a.  230  evreuHtv  significare  petitionem  ad  magistratus  missam. 
Cum  autem  pauci  tantum  papyri  III.  saeculo  scripti  publici 
iuris  facti  sint,  pro  certo  dici  non  potest,  quis  mutationis 
auctor  fuerit,  Ptolemaeus  III  an  Ptolemaeus  IV. 

Post  pugnam  apud  Actium  commissam  et  expugnatam 
Alexandriam  princeps  Romanorum  Ptolemaeorum  in  locum 
successit.    Si  igitur  de  differentia  inter  uTrouvnua  et  evreuHiv, 


14  De  inscriptione  Syeniti. 

quae  II.  s.  valebat,  recte  statuimus,  etiam  aetate  Romana 
ty]v  evieuHiv  petitionem  imperatori  inscriptam  significasse 
dixeris.  At  cum  ne  una  quidem  petitio  quod  sciam  nobis 
conservata  sit,  quam  incolae  Aegypti  imperatori  ipsi  obtu- 
lerunt,  vocem  evTeuHewc;  Romanae  aetati  ignotam  esse  coni- 
ciendum  est:  re  vera  nullum  vocis  exemplum  neque  epapyris 
neque  ex  inscriptionibus  Aegyptiis  aetatis  Romanae  mihi 
innotuit.  Nimirum  nullis  iam  ad  imperatorem  petitionibus 
missis  nomen  periit,  quamquam  de  petitione  ad  magistratus 
missa  etiam  aetate  Romana  utuntur  voce  uTrojuvnuaToc;  (cf. 
e.  g.  B.  G.  U.  II,  536;  ibid.  578,  7;  ibid.  614,7;  Oxyr.  Pap.  II, 
253,9;  ibid.  286,  16;  Grenfell  and  Hunt  1,  45). 

Iam  quod  differentia  inter  uTr6uvn,ua  et  evTeuHiv  in  III. 
saec.  scriptis  demonstrari  non  potest,  apparet  eam  non 
positam  esse  in  propria  significatione  verborum.  Re  vera 
uTTouvnua  est  scriptum,  quo  res  aliqua  in  memoriam  revo- 
cetur;  quam  ob  rem  libelli,  quibus  magistratus  utebantur 
vel  Athenis1)  vel  in  Aegypto2),  voce  uTTOuvnudTujv  signifi- 
cantur.  Iam  vero  si  scriptum,  quod  exstat  de  aliqua  re  in 
commentariis  diurnis  magistratuum,  appellabatur  vocabulo 
uTTO^vri|uaTO<;,  perfacile  fieri  potuit,  ut  etiam  epistula,  qua 
hoc  factum  cum  magistratibus  communicatur,  idem  nomen 
»uTTO|uvn|ua«  acciperet;  e.  g.  indices  eorum  hominum,  qui  certo 
quodam  anno  nati  sunt,  nominantur  t&  tujv  errrrevncieujv 
urrouvriiuaTa;  libellus,  quo  pater  magistratui  nuntiat  filium 
natum  esse,  eodem  modo  significatur  to  Tfjcj  errtYevnaeuj^ 
uTTOuvniua  (Fayum  towns  28, 12);  item  epistula,  quam  Mysthes 
scribit  magistratui  de  morte  fratris,  vocabulo  uTrouvrju-aToq 
appellatur  (ibid.  29,  14),  quia  indices  hominum  mortuorum, 
qui  apud  magistratus  conservantur,  vocabantur  uTtouvnuaTa. 
Quod  si  igitur  incola  Aegypti  magistratui  scribit  de  aliqua  re, 
quae  ad  ipsum  vel  ad  familiam  etc.  pertinet,  mittit  uTr6uvn.ua. 

Libellus  Mysthis  —  ut  eodem  iterum  exemplo  utamur  - 


1)  Demosthenes  trpoc  Tiu66eov  §  5 :  oi  fap  TpaireZaTai  eid>6aaiv  imo- 
uvriuaxa  ypdq)ea6ai  iTjv  xe  bib6aai  xPnu(*TUJV  KC^  e^  o  Tl  etc- 

2)  cf.  U.  Wilcken,  Philologus  1894  pag.  102  sqq. 


De  vi  et  sententia  vocis  uirouvr)|uaTO<;.  15 

hoc  modo  finitur:  616  eTTibibuujLii  o~oi  to  uTr6|uvr||ua,  ottujcj  xaxfj 
toutou  6vo|ua  ev  tt)  tujv  TeTeXeuTnKOTuuv  rdHei  KaTa  to  e6ocj. 
Mysthes  igitur  non  solum  scribit  fratrem  mortuum  esse, 
sed  etiam  petit,  ut  illius  nomen  in  indicem  hominum  mor- 
tuorum  referatur.  Similiter  Pap.  Tebt.  I,  30  vs.  15—20  exhibet 
epistulam  Didymarchi,  qua  toicj  Trpocj  Tf)  ouvTdHei  scribit  in 
libello  scribarum  inesse  errorem  de  agris  suis,  simulque  petit, 
ut  mendum  corrigatur.  Illa  pars  nihil  continet  nisi  communi- 
cationem  alicuius  rei,  haec  ipsam  petitionem  exhibet:  quo 
modo  factum  esse  puto,  ut  vox  uTrojuvr)|uaTocj,  quae  per  se 
nihil  significat  nisi  epistulam  ad  magistratus  de  aliqua  re 
missam,  etiam  vim  et  sententiam  petitionis  acciperet.  Eius 
modi  uTTOfiviijuaTa  numquam  ad  regem  ipsum  missa  esse  con- 
sentaneum  est;  libelli  de  mortibus  nuptiis  venditione  emp- 
tione  tributis  etc.  (i.  e.  uTTou.vri|uaTa)  ad  magistratus  pertinent, 
unde  usu  venit,  ut  petitiones,  quae  ad  magistratus  de  his 
causis  aliisque  plurimis  mittebantur,  eadem  voce  signi- 
ficarentur,  numquam  vero  petitiones  regi  oblatae;  nimirum 
regi  propria  uTTO|uvrju.on-a  numquam  dabantur.  Toto  quod 
aiunt  caelo  differt  ab  hac  voce  vocabulum  evreuHeujcj,  cui 
in  sermone  edictorum  II.  a.  Chr.  saeculo  scriptorum  signifi- 
catio  petitionis  regi  vel  chrematistis  inscriptae  tributa  est. 

Verbum  evruYxdveiv  in  edictis  duas  imprimis  signifi- 
cationes  exhibet,  quarum,  quamquam  altera  sola  ad  nos 
pertinet,  tamen  hoc  loco  in  utramque  inquirendum  esse  puto, 
praesertim  cum  usus  non  inter  omnes  constare  videatur. 

1)  evTUYxaveiv  =  legere.  Cuius  usus  iam  apud  Platonem 
nonnulla  exempla  exstant:  e.  g.  Symp.  177 b;  d\X'  eYurre  rj6r| 
Tivi  everuxov  (3i(3Xiuy.  Lys.  214b :  r\  ouk  evTeruxriKacj  toutoicj  toicj 
eTrerjiv;  Polybius  bis  utitur:  oi  evTUYxavovTecj  toicj  uTrojmvrijLiacri , 
eodemque  modo  Lucianus  dicit:  »oi  evTUYxdvovrecj  =  ei,  qui 
legunt«;  de  Plutarcho  cf.  indicem  Wyttenbachii;  praeterea 
VV.  Schmid,  Attizismus  1, 141 ;  Bernays,  Abhandl.  d.  Berl.  Aka- 
dem.  1882  pag.  64;  Usener,  der  heilige  Theodosius  pag.  152; 
Leop.  Cohn,  Philonis  Alexandrini  libellus  de  opificio  mundi 
(Breslauer  Phil.  Abhandl.  IV)  pag.  XLVI.  Qui  usus  verbi  evruY- 


16  De  inscriptione  Syeniti. 

xdverv,  qui  apud  scriptores  latissime  patet,  etiam  in  inscrip- 
tionibus  aetatis  Romanae  nonnullis  exemplis  probari  potest; 
e.  g.  Hadrianus  scripsit  Astypalaeensibus  evTuxwv  uliujv  tuj 
inriqpicr^aTi  (B.  C.  H.  XV,  1891  pag.  630  n.  2)  =  postquam  legi, 
Commodus  in  C.  I.  G.  I,  1319,  5  eveTuxou.ev  cnc;  errecTTei[XaTe]; 
magistratus  Romanus  in  C.  I.  L.  III,  567,  4  TrpocreTi  be  evruxujv 
toi<;  eic;  drrobeiHiv  urt'  auTuh/  rrpocpepOLievoic;.  Quem  usum  si 
cognoverimus,  duas  inscriptiones  aliter  supplebimus  et  inter- 
pretabimur  atque  adhuc  factum  est.  Radet  in  B.  C.  H.  XI 
1887  pag.  109  sqq.  tres  epistulas  Hadriani  edidit,  quarum 
secunda  incipit  a  verbis  t]oi<;  emcTTaXeicTiv  u[cp']  uliujv  evruxujv, 
quae  editor  hoc  modo  in  linguam  Francorum  vertit:  »Don- 
nant  audience  a  ceux  qui  m'ont  £te~  envoyes  par  vous«. 
Contra  hanc  interpretationem  imprimis  commemorandum 
est  in  versu  11  unum  legatum  nominari,  Candidium  Iulia- 
num;  ergo  imperator  de  nonnullis  verba  facere  nequivit. 
Praeterea  in  sermone  epistularum  ab  imperatoribus  vel  magi- 
stratibus  Romanis  scriptarum  emcTTeXXeiv  non  adhibetur  pro 
latino  verbo  »mittere«,  sed  pro  »scribere«: 
B.  C.  H.  XI,  1887,  109,  14  =  Lafoscade 4)  23,  14:  Taura  errecTTeiXa 

Kai  [tuj]  KpaTicTTUj  dvBurrdTUJ. 
B.  C.  H.  VII  1883,  406  =  A.  E.  M.  XX  1897,  pag.  66  =  Lafos- 

cade   27,  12:   Kai  rd   errecTTaXLiefva  rrap'   uliujv  (?)  drrec)uj]Kev 

TTeTpuJVio<;. 
Heberdey2),   Opramoas  40  =  Lafoscade  39:   ujg  emcTTeXXeTe. 

ibid.  42  =  Lafoscade  41:  LteLivr]Liai  ujv  Kai  rrpoTepov  errecTTei- 

Xare  'OrrpaLioa    u.apTupouvTe<;.   ibidem  48  =  Lafoscade  45: 

eLidv0avov  eK  re  ujv  [e]Keivai  ai  rc6Xei<;  erreaTetXdv  u.oi  Kai  eH 

[uj]v  uu.ei<;  feYpdcpcpaTe. 
B.  C.  H.  V  1881,  452  sqq.  =  Lafoscade  58:   erreOTetXa   be  Kai 

MecTTpiuj  'ApiOTujvuLtuj. 


1)  Lafoscade,  de  epistulis  imperatorum  magistratuumque  Romanorum, 
quas  ab  aetate  Augusti  usque  ad  Constantinum  graece  scriptas  lapides  papyrive 
servaverunt.     Insulis  1902. 

2)  Opramoas,  Inschriften  vom  Heroon  zu  Rhodiapolis,  neu  bearbeitet  von 
Rudolf  Heberdey.     Wien  1897. 


De  duabus  epistulis  Hadriani.  17 

C.  I.  G.  III  3834  =  Lafoscade  59:   ejuaGov  <ek  tujv  utt'  aurujv 

eTr[eo"T]aXuevujv. 
C.  I.  G.  III  3835  =  Lafoscade  93:  eTrecFTeiXa  auruj  br|Xwv  to  TTpdYua 

oXov.  errecTTeiXa  6e  cEo"rrepuj  tuj  emTpOTTUJ. 
C.  I.  G.  I  1319:   eveTuxouev  oTc;  erreOTeiXaTe  cf.  Lafoscade  132, 15 

134,  3  etc. 

Quin  etiam  haec  significatio  verbo  erriOTeXXeiv  inde  ab 
antiquissimis  temporibus  tributa  est:  emcrreXXeiv  =  communi- 
care  aliquid  cum  aliquo  sive  per  hominem  sive  per  epistulam. 
Ergo  ut  iam  revertamur  ad  epistulam  Hadriani,  Radetii 
interpretationem  ideo  sequi  non  possumus,  quod  neque 
Hadrianus  de  nonnullis  legatis  verba  facere  potuit  neque  6 
emcrraXeic;  significat  legatum.  Sine  dubio,  ut  in  ceteris  exem- 
plis  supra  commemoratis,  sic  hic  quoque  evTuyxaveiv  dictum 
est  pro  legere,  quare  »toTcj  emcTTaXeTcnv«  non  est  dativus  mas- 
culini  generis,  sed  dativus  neutrius  generis,  emo"TeXXeiv  autem 
significat  Ypdcpeiv,  scribere.  Igitur  verba  Hadriani:  cvtuxujv 
toTc;  eTreoraXuevoic;  ucp'  uuujv  nihil  aliud  significant  nisi  ea,  quae 
a  Commodo  scripta  leguntur  in  C.  I.  G.  1319:  everuxouev  olcj 
errecTTeiXaTe:  legimus  ea,  quae  scripsistis. 

Eodem  modo  quo  Radet  prava  interpretatione  verbi 
evTUYxaveiv  perductus  in  vertenda  secunda  Hadriani  epistula 
erravit,  etiam  lacunam  tertiae  epistulae  haud  ita  recte 
supplevit,  quo  in  supplemento  eum  secutus  est  Lafoscade 
Nr.  25: 

e]ver[u]xo[v  tuj  Treu]cp[0evTi  ucp]'  uuuuv  bi'  ou  KX[au5i]uu  Kav- 
bibuj  5louX[iavuj]  xotpiv  r)mo*Taa[0e].  »J'ai  donne  audience  a  l'en- 
vo>7e  par  lequel  vous  avez  fait  connaitre  a  Claudius  Candidus 
la  reconnaissance.«  (Radet.)  Quod  supplementum  timeo,  ne 
contrarium  sit  sermoni  Graeco,  neque  dubitandum  esse 
censeo,  quin  ou  non  sit  genitivus  masculini,  sed  neutrius 
generis.  Cum  autem  viderimus  in  secunda  epistula  Hadriani 
evTUYxaveiv  vertendum  esse  per  »legere«,  in  tertia  epistula 
eandem  interpretationem  praefero,  quam  ob  rem  certo 
supplendum  esse  censeo 

eveTuxofv  tu)  ipnjcpfiauaTi]  uuujv, 


18  De  inscriptione  Syeniti. 

id  quod   spatio  lacunae  respondet;   cf.  praeterea  epistulam 
Hadriani  B.  C.  H.  XV  1891,  630:  evTuxwv  uuujv  tuj  innqpiauaTi. 

2.  Altera  —  et  illa  quidem  prior  —  significatio  verbi 
»evTUYxaveiv  tivi«  est  »incidere,  occurere«,  unde  orta  est 
significatio  »visitare  aliquem,  convenire  cum  aliquo«.  An- 
tiochus,  rex  Syriae,  de  Aristodicide  scribit:  everuxev  n.uiv 
'ApiOTobiKibnc;,  eisdem  verbis  utitur  satrapes  Meleagros 
(Dittehberger  syll.1  158  =  Dittenberger,  inscr.  orien.  I,  221 
vs.  4,  26,  50).  Quem  usum  sequitur  Augustus,  cum  scribit 
(B.  C.  H.  VII  1883,  62  ==  Viereck,  Sermo  Graecus  n.  IX,  vs.  5) 
oi  TcpecrfteK;  uuujv  . . .  eveTuxov  ev c  Pwun.  uoi,  eandemque  fbrmulam 
fortasse  adhibuit  in  titulo  mutilato  (Viereck  n.  XXXI,  6).  Neque 
minus  in  Aegypto  nonnumquam  videmus  vim  et  sententiam 
»conveniendi«  inesse  verbo  evTUYxaveiv,  e.  g.  cum  sorores 
in  pap.  Paris.  26,  3  scribunt:  kcu  irpoTepov  uev  uuiv  embi-iuii- 
o~ao*iv . . .  everuxouev.  Consentaneum  est  semper  regem  vel 
magistratum  a  subiectis  aditum  esse,  numquam  subiectos  a 
rege  vel  magistratu,  quo  modo  factum  est,  ut  sollemnis  for- 
mula  evaderet:  6  beiva  evTuxxavei  tuj  pacnXei  vel  tuj  crrpaTnTw 
numquam  6  pacnXeuc;  evruYX^vei  tuj  beiva;  qua  re  non  minus 
quam  ceteris  causis  supra  commemoratis  impedimur,  ne 
Radetii  et  Lafoscadii  interpretationem  epistularum  Hadriani 
sequamur;  si  enim  imperator  dicere  voluisset  »accepi  lega- 
tos«,  scripsisset  everuxov  uoi  oi  Treuqp0evTe<;  vel  oi  Trpecrpei<;; 
nam  legati  imperatorem  adeunt  neque  imperator  legatos. 

Quamquam  igitur  initio  quidem  vox  evTurxaveiv  recte 
dicebatur  de  petitione  coram  a  subiectis  prolata,  postea 
Aegyptii  verbo  evTUYX^veiv  de  omnibus  petitionibus  et  verbis 
relatis  et  scriptura  expressis  utebantur:  cf.  e.  g.  evTUTX«vetv 
tivi  bi'  urrouvriu^To^-  Quam  in  sententiam  genuinam  huius  vocis 
vim  diu  iam  abiisse  constat  *).  Eodemque  modo  substantivum 


l)  Graeco  verbo  ^VTUYXOtveiv  plane  respondet  latinum  adire  cf.  e.  g.  II 
Macc.  IV,  36  toO  hi  PaotX^ux;  ^TraveXOovToc;  dtro  tuljv  KaTd  KtXiKiav  tottiijv, 
^veTi»TX«vov  oi  KaTd  tt6\iv 'loubaiot;  Vulg.:  »sed  regressum  regem  deCiliciac 
locis  adierunt  Iudaei«.  Quamquam  hoc  lcco  propria  vis  et  sententia  verbi 
»adire«   perspicua  est,   tamen   Plautus   Mil.   1227   scribit:   'per   epistulam    aut 


De  verbo  e^VTUYXaveiv.  19 

evreuHtc;,  quod  a  verbo  evTUYxdvew  derivatum  est,  in  sermone 
Aegyptiorum  et  petitionem  verbis  relatam  et  petitionem 
libellis  expressam  significat  e.  g.  P.  Petr.  II  [3]  (2);  eTtaveYvwv 
auTUj  ty]v  evreuHiv. 

Id  quod  iam  supra  coniecimus,  diff erentiam  altero  a.  Chr. 
saeculo  inter  evreuHiv  (petitionem  regi  oblatam)  et  uTr6|uvnu.a 
(petitionem  ad  magistratus  missam)  factam  non  in  propria 
significatione  illorum  vocabulorum  positam  esse,  id  nunc 
iam  confirmatum  est  historia  eorum  perlustrata. 

Sed  revertamur  ad  propositum.  Supra  (pag.  6  sqq.) 
statuimus  alteri  formularum  in  petitionibus  regi  inscriptis  ad- 
hibitarum  (beouat  dn:ocrrei\at  uou  tttv  evieuHiv)  respondere  in 
petitionibus  ad  magistratus  missis  formulam:  dEtuj  urroTdHat 
toO  uTrouvr|)uaTO(;  dvrtYpaqpov  otc;  Ka9r|Kei.  Altera  formula  in 
petitionibus  regi  oblatis  usitata  (btoTrep  dHtuj  cre  . . .  edv  croi 
cpaivniai  cruvTdHai  c.  Inf.  cf.  pag.  4  sqq.)  eodem  fere  modo 
adhibetur  in  petitionibus  magistratui  inscriptis:  e.  g. 
Grenf.   and  Hunt  I,  38,  16:   bto   dHtw,  edv  qpaivnTat,   cruvTdHat 

Ypdipat  KXedpxtu  tuj  eTnoTaTn. 
Paris.    12,17:   bio    d£tuj...,   edv    cpaivnrat,    auvrdHat  toTcj  Trapd 

crou  un  KU)\u[etv  . . . 
ibid.  13,22:    dHiu»  ouv,  edv  cpaivnTat,   OuvTdHai . . .  auvavaYKacrai 
ibid.  37,  47:    dHiuu   ouv,   edv   cpaivnTat,   un  uTreptbeTv  u.e . . .  dXXd 

OuvTatai  KaTacfTncrai 
Vatic.  IV,  pag.  445,  18:  dHiw  ouv  cre  ouvTdHat  Ypdtpat  Mevebnuw 

tuj  Trapd  aou eTTavaYKdoat  (=  Paris.  36,  18). 

Vatic.  V  pag.  603:  dHtoOuev  cre  Kai  ev  toutoic;  nM-Tv  auvepYncravTa 

OuvTaHat ....  drroboOvat. 
Tebt.  I,  30,  19:  d£iu)  auvTdHai  Ypdvpat  'ATroXXujviw  (eadem  fere 

verba  leguntur:  Tebt.  Pap.  I,  31,  19;  ibid.  40,  13). 
Grenfell   and  Hunt  I,  15,  4  [dEioOuev x)  ouv]    edv    cpaivnTat  . . . 

cruvTdEai  Ypdipat. 


per  nuntium,  quasi  regem,  adiri  eum  aiunt'.    Cf.  Callistrat.  digest.  42,  1,  33 :  divus 
Hadrianus   aditus  per  libellum  a  Iulio  Terentino  (Thesaurus  ling.  lat.  I,  I,  621). 
Confcrendum  esse  Arist.  tto\.  'AG^v.  XVIII,  3  Keil  me  monet. 
')  [beo^eG'  ouv]  Grenfell  et  Hunt  [&£io0|iiev  oOv]  ego. 

2* 


20  De  inscriptione  Syeniti. 

Paris.  8,  17:  oio  dHtu),  ed|ii  cpaivnrat,  auvxdHai . . . .  eTTKTKeijjaa0ai. 
Papyr.  Theresian.    edit.   a  Wessely,    Studien    zur    Palaeo- 

graphie  u.  Papyruskunde  I  pag.  1,   vs.  16:  cxEitD   ouv,  edv 

aoi  qpaivniai,  auviafHai]. 

Eodem  igitur  modo,  quo  in  petitionibus  ad  regem  missis 
duas  formulas  discernere  licuit,  etiam  in  libellis  magistratibus 
oblatis  videmus  tum  hanc  tum  illam  adhibitam  esse :  ut  rex 
ita  magistratus  aut  petitionem  comprobatam  magistratibus 
minoribus  mittere  aut  ipsi  singula  iussa  dare  potuit.  Facile 
intelligitur  eius,  qui  petitionem  misit,  non  minoris  interfuisse 
scire,  quid  rex  respondisset;  quare  ei  quoque  responsum 
dabatur.  Eius  modi  libellum  mea  quidem  sententia  exhibet 
inscriptio  Philis  reperta,  a  qua  fere  profecta  est  disputatio 
nostra.  (Dittenberger,  inscr.  orient.  I,  137  sqq.)  Quamquam 
maxima  pars  virorum  doctorum,  qui  de  hac  inscriptione 
egerunt,  contenderunt  in  tabula  inesse  tres  libellos: 

1)  epistulam  regis  ad  sacerdotes  datam  (A) 

2)  eiusdem  epistulam  ad  Lochum  (B) 

3)  petitionem  sacerdotum  (C), 

tamen  haec  interpretatio  minus  accurata  mihi  videtur  esse; 
nam  unam  inscriptio  exhibet  epistulam  et  illam  quidem  a  rege 
ad  sacerdotes  datam.  Partes  porro,  quae  significantur  litteris 
B  et  C,  nihil  esse  nisi  iussum  regis  stratego  datum  atque 
plane  respondere  pap.  Leid.  G  iam  ex  eis  apparet,  quae 
supra  commemoravimus.  Pars  inscriptionis  littera  B  signifi- 
cata,  quam  contendunt  esse  epistulam  regis  Locho  scriptam, 
numquam  proprium  ac  absolutum  fuit  instrumentum ;  nam 
nisi  pars  C  addita  erit,  nullum  argumentum  habebit.  Et  idem 
de  parte,  quae  significatur  littera  A,  dicendum  est:  nisi  B  et  C 
adjecta  erunt,  A  omnis  argumenti  indigebit.  Quamquam  igitur 
in  inscriptione  non  exstant  tres  libelli,  tamen  ex  inscriptione 
tres  libelli  restitui  possunt. 
I.  Pars  C:  petitio,  quam  sacerdotes  regi  obtulerant. 

II.  Partes  B  et  C:  iussum  regis  Locho  datum  bipartitum, 
quod  plane  respondet  papyro  Leid.  G. 

III.  Partes  A  B  C:    responsum   regis   ad  sacerdotes  datum 


De  inscriptione  Philis  reperta.  21 

tripartitum,  quod  totum  hi  in  lapidem  incidendum  cura- 
verunt. 

Ut  supra  vidimus  reges  (vel  magistratus)  persaepe 
petitionem  comprobavisse,  cum  non  ipsi  singula  iussa  de- 
derunt,  sed  magistratibus  scripserunt  »haec  petitio,  quae 
infra  adiecta  est,  ad  me  missa  est;  cura  ergo  ut  id  fiat,  quod 
supplices  postulant«,  quo  modo  factum  est,  ut  argumen- 
tum  petitionis  non  regis  ipsius  verbis  descriptum  sit,  sed 
apparuerit  ex  petitione  ipsa  infra  addita,  ita  regis  responsum 
supplicibus  subditis  dabatur.  Rex  eis  non  scribit  se  com- 
probavisse  vel  repudiavisse  petitionem  sibi  oblatam,  sed 
brevibus  verbis  enuntiat  se  mittere  iussum  de  petitione 
magistratui  datum:  xfjq  Y£Ypauuevn<;  emcrToXnc;  Trpo^  Aoxov  tov 
cruxYevea   Kai  OTpaTnTOV  to  dvTiYpaqpov  uTTOTeTaxauev. 

His  verbis  praemissis  censeo  redeundum  esse  ad  in- 
scriptionem  Syeniten,  de  cuius  media  parte  v.  32—51  nobis 
agendum  est.  vs.  32—35  initium  epistulae  ad  sacerdotes 
datae,  vs.  36—38  initium  epistulae  ad  magistratum  datae, 
vs.  39—50  petitionem  regi  oblatam  continent.  Itaque  vs. 
32—35  respondent  parti  A  inscriptionis  Philis  repertae  — 
quam  ob  rem  eos  significo  littera  a  — ,  vs.  36—38  (b)  parti 
B,  vs.  39—50  (c)  parti  C  eiusdem  tituli.  Partem  a  Strack  hoc 
modo  supplevit: 

34  TTpoaTeTdxau.ev  'EpuoKpdrei  tuj    auYyevei   Kai   OT]paTnYW   xai 
emcfTpaTnY^-    rrepl  tuuv  Kard  rr)V  X[fjTiv  vficrov1) 

35 Y£vn.aeTai   ottujc;  dHioOre ctou]<;  beurepou   Aaicriou 

TpiTri  OapuoOGi  Tp[iTr]. 

Quae  supplementa  ne  nobis  probentur,  impedimur  et 
eis,  quae  supra  disputavimus,  et  inscriptione  Philis  reperta, 
quam  plane  respondere  mediae  parti  inscriptionis  nostrae 
statuimus.  Rex  non  supplicibus  subditis  scribit  se  petitionem 
comprobavisse,  sed  magistratui;  illis  autem  mittit  apographum 
eius  epistulae,  quam  ad  magistratum  scripserat.  Hanc  viam 
et  rationem   etiam  in  nostro  titulo  adhibitam  esSe   docent 


')  ZfjTiv  vf|0ov  supplevit  Dittenberger. 


99 


De  inscriptione  Syeniti. 


reliquiae  inscriptionis ;  nam  in  epistula,  quam  Ptolemaeus 
saeerdotibus  inscripsit,  commemoratur  Hermocrates;  epistu- 
lam  autem  sacerdotibus  datam  sequitur  regis  iussum  ad 
Hermocratem.  Accedit  aliud :  Quae  rex  probavit,  in  duobus 
illis  versibus  34  et  35  singillatim  enumerata  non  possunt 
fuisse,  cum  spatium  artius  sit.  Unde  sequitur  exemplum 
epistulae  regis,  qua  Hermocrates  sacerdotes  voti  compotes 
facere  iussus  est,  responso  ad  sacerdotes  dato  subiectum 
fuisse,  qua  ex  epistula  sacerdotes  facile  cognoscere  possent, 
quae  singula  rex  ipsis  responderet.  Nihil  ergo  opus  erat 
regi  rescribere  nisi  »se  iussum  id,  quod  responso  suo  subie- 
cisset,  magistratui  misisse«  ut  omnia,  quae  scire  sacer- 
dotum  intererat,  rescripta  haberet.  Ad  inscriptionem  igitur 
Philis  repertam  in  Syeniti  puto  nos  satis  probabiliter 
supplere  posse: 
Tf[C,  emo"To\fjc;  r\v  ebdjKau.ev  cEpu.oKpaTei  tuj  cfuYYtvei  Kai  CT]pa- 

Tr\f(x)  Kai  emo"TpaTr|YUj  Ttepi  tujv  Kard  Tiqv  rffjTiv  vfjcrov  to 

avTiypacpov  uTTOTeTaxau.ev. 

Attamen  his  verbis  insertis  spatium  lacunae  nondum 
repletum  est.  Iam  vero  in  vs.  45  sacerdotes  sine  dubio  petunt, 
ut  rex  ipsis  permittat  OTr|\r|v  dvariOevai  eodem  modo,  quo  in 
inscriptione  Philis  reperta  supplices  petunt  vs.  20:  emxwpn.o"ai 
fjjL4.iv  dva0eivai  cfTr)\nv  ev  f\  dvaYpdtpou.ev  rrjv  Yeyovuiav  rnuiv  .... 
(piXavGpujTriav.  Ut  igitur  in  parte  A  inscriptionis  Philensis 
rex  id  permittit  rescribens :  emxujpoO|uev  b'ujuiv  Kai  tfjv  dva- 
Gecriv  f\<;  riBoOre  OTr)Xri<;  Troincracf0ai,  ita  regis  responsum  de- 
siderari  eisdem  fere  verbis  perscriptum  puto  in  parte  a 
nostri  tituli.  Quae  cum  ita  sint,  vs.  32  sqq.  hoc  modo  supp- 
lendos  esse  censeo:1) 

32  BaoiXicrcra  KXeorrdTpa  Kai  pacriXeuq  TTTo\eu.aioq  roi<;  ev]  'EXe- 

qpavrivrj   iepeOoi   toO   Xvoupuj  NepuiP   Kai   0euu[v  'Abe\(pu3v 
Kai  0eu3v  EuepfeTuOv  Kai  0eu3v  0i\oTraTopujv 

33  Kai  0eu3v  'Emcpavujv   Kai   0eoO  EuTrdTopot;  Kai  0eu3v  Oi\o]|un- 


')   Vs.  34  et  vs.  35   supplevi,    nisi    quod   Dittenberger   recte    statuit   t^v 
If|Tiv  vfjaov  esse  addendum. 


De  vs.  32 — 38  inscriptionis  Syenitis.  23 

ropuuv  Kai  0eou  Neou  OiXoTrdxopoq  Kai  0eo[u  EuepYeTou  Kai 
0euuv  0iXou.r|T6puuv  XuuTrjpuuv  xaip£lv- 

34  Tfjc;  eTTio"ToXfiq  riv  ebuuKauev  'EpuoKpaTet  tuj  auYYeveT  Kai  ar]pa- 

ttiyuj  Kai  eTTtcfTpaTriYMJ  ^epi  Twv  Kard  Tiqv  XffjTtv  vfjcrov  to 
dvTiYpaqpov  uTTOTeTaxauev  •  emxujpouLiev  6'uuTv 

35  Kai  rr)V   0Tf)Xr|V  ttv   dHtouTe  dva0eTvai.   eppuuo"0e.    erou]<;  oeu- 

Tepou  Aaicriou  Tprny  Oapuou0i  Tp[rrr|. 

Quamquam  de  singulis  verbis  disceptare  nolo,  tamen 
generatim  nos  recte  argumentum  inscriptionis  supplevisse 
propterea  quoque  confido,  quia  hac  nostra  ratione  simul 
scrupuli  remoti  sunt,  quibus  Strack  sollicitatus  dixit  1.  s.  1. 
pag.  341:  »Unerklart  bleibt,  wie  die  Petenten,  die  Priester 
von  Philae  sowie  die  von  Elephantine,  in  den  Besitz  der 
authentischen  Aktenstiicke  der  Konige  an  die  Strategen  ge- 
langt  sind.«  Usus  is  erat,  ut  rex  eis,  qui  petitionem  miserunt, 
apographum  epistulae  regiae  ad  legatum  datae  mitteret. 
Ergo  partes  b  et  c  exhibent  exemplum  epistulae  ad  Hermo- 
cratem  scriptae.  Postquam  supra  fusius  de  argumento  et 
formulis  eius  modi  epistularum  regiarum  egimus,  hoc  loco 
satis  me  fecisse  puto,  si  versus  ad  rationem  eorum,  quae 
supra  disputavimus,  supplevero.  Itaque  coniciam: 
BaoiXtorja  KXeo-rrdTpa  Kai  ^acnXeuc;  TTroXeuaTojq  cEpuoKpdret  tuj 

dbeXcpuj   xaiPeiv-  TPlS  bebouevnc;  fjuTv  evTeuEeuucj  rrapd  tujv 

ev  'EXeqpavTivrj 
iepeuuv  tou  Xvou[3uj  Ne(Jir|f$  tujv  dei  euvoiKuucj  biaKeiuevuu]v,  Trape- 

Xouevuuv  be  rdcj  ev  xrj  auXfj  xP€[ia?  I116™  TrdoT|£  Trpo0uuiacj 

Tiepi  uuv  TrpoqpepovTai .... 
to    dvriYpacpov    uTTOTCTaxauev  *    j\]ve<jQu)    ouv   Ka0aTTep 

dHtoucrr  eppuua[o. 

Quibus  de  supplementis  cf .  inscriptionis  Philensis  partem 
B  et  pap.  Leid.  G. 

Sequitur  in  parte  c  to  dvTtYpaqpov  rf|cj  evTeu£euucj,  quod 
ne  suppleamus,  impedimur  magnitudine  lacunarum. 

At  mediae  de  qua  agimus  partis  inscriptionis  Syenitis 
duos  versus  nondum  percensuimus  (51  et  52),  quorum  nihil 
conservatum  est  nisi: 


24  De  inscriptione  Syeniti. 

51  £Tri(JT]oXfjs  dvTifpacpov  uTTOKerrai.  ottujc;  KaTaKoXouOr)1) 
ujTreTdfri  r]  [TrpojKeiuevri  eTno~To[Xrj. 

Iam  Strack  —  Mahaffyum  enim,  cuius  interpretatio  huic 
loco  non  multum  profuit,  omitto  —  vidit  reliquias  vs.  52 
separari  non  posse  a  vs.  31,  quo  finitur  inscriptionis  pars 
prima,  uTreTdYri  r\  Tr(poKeiuevr)  eTriOToXri) 2). 

De  hoc  versu  Strack  pag.  338  adn.  doctissime  hoc 
modo  disseruit:  »Es  stand  hinter  dem  koniglichen  Schreiben 
an  Phommuti  die  Abschrift  des  koniglichen  Erlasses,  dessen 
Original  die  Priester  erhalten  hatten.  Der  Steinmetz  liefi 
diese  selbstverstandlich  fort,  da  sie  schon  eingemeifielt  war 
gleich  nach  der  Petition  bezw.  dem  Berichte,  und  vermerkte 
dies  Weglassen  mit  den  Worten:  »es  stand  hierunter  vor- 
stehendes  Schreiben«.  Unklarer  sind  mir  Zeilen  51  und  52. 
Vielleicht  faift  man  am  einfachsten  Zeile  51  als  Zusatz  der 
Petenten,  die  als  Anlage  die  fruheren  Gnadenbeweise  des 
Euergetes  II  angeschlossen,  und  Zeile  52  als  Zusatz  des 
Steinmetzen,  der  sich  diesmal  nicht  auf  einen  ortlich  vor- 
stehenden  Brief ,  sondern  auf  den  genannten,  d.  h.  das  f olgende 
Schreiben  des  Euergetes  bezieht,  eine  Auslegung,  die  mit  dem 
TTpoKeTcrGat  wohl  vereinbar  ist.«  Contra  hanc  interpretationem 
imprimis  monendum  est  fieri  non  posse,  ut  eadem  verba  non 
eadem  ratione  interpretemur.  Idem  forma  inscriptionis  docet. 
Lapicida  enim  ceteris  locis  una  linea  vacua  relicta  novi  libelli 
initium  indicare  solet  (cf.  spatium  vacuum  relictum  inter 
vs.  14  et  15;  25  et  26;  35  et  36;  38  et  39;  50  et  51).  At  in 
verbis,  quae  in  quaestione  sunt:  uTTeTdyri  f\  TrpoKeijuevn,  eTncrroXri 
et  post  v.  31  et  post  v.  52  alia  ratione  usus  est:  non  tota 
linea  vacua  relicta  est,  sed  a  dextera  et  a  sinistra  parte 
huius  enuntiati  spatium  integrum  reliquit.  Porro  verba  ime- 
Tdfri  f)  TrpoKeiuevn  eTuo"ToXr|  post  vocem  euTuxeire  (vs.  50) 
leguntur;  quae  cum  solemnis  sit  clausula  epistularum,  fieri 
non  potest,  ut  verba  insequentia  ad  petitionem  sacerdotum 

')  KaTCXKo\ou0r|[6f|  Strack;  KaTaKo\oo0f|[Te  Dittenberger. 
-)  f)  Tr(p6t;  touc,    iepei<;   ^TrtOToXri)   Dittenbcrger;    f\    Tr(poKet,u^vj'i   Im- 
OtoXy])  Strack. 


De  versu  52.  inscriptionis  Syenitis.  2o 

referantur.  Denique  ad  idem  deducimur  vi  et  sententia  vocis 
KaxaKoXouGeiv,  quam  melius  sermoni  regis  quam  pontificum 
respondere  Strack  vidit.  Quae  cum  ita  sint,  necesse  est 
fragmenta  versus  52  idem  argumentum  exhibuisse  atque 
versus  31,  neque  dubito,  quin,  quae  Strack  de  hoc  versu 
docuit,  omnibus  probata  sint  (cf.  Dittenberger,  inscr.  orient. 
T,  168  adn.  45). 

Itaque  lapicida,  ut  in  v.  31,  ita  in  v.  52  adnotat 
epistulam,  quae  libello  adiecta  erat,  a  se  iam  antea  in- 
cisam  esse.  Qua  igitur  de  epistula  agitur?  Pars,  quam 
littera  c  significavimus ,  non  est  propria  epistula,  sed 
evTeuEic;,  at  et  de  partibus  b  +  c  (=  epistula  regis  ad  Her- 
mocratem  data)  et  de  partibus  a  +  b  +  c  (=  epistula  regis 
sacerdotibus  inscripta  cf.  p.  21  sqq.)  haec  verba  facta  esse 
possunt.  Nam  et  b  +  c  et  a  +  b  +  c  voce  epistulae  sig- 
nificari  possunt. 

Priusquam  hanc  quaestionem  tractem,  e  re  mihi  vide- 
tur  esse  v.  51  supplere.  Reliquiae  quae  exstant  emcrroXfjcj 
dvTiYpaqpov  uTTOKenai  plane  respondent  eis  verbis,  quae  priore 
loco  ante  verba:  uTreTcrm  n  TtpOKei|uevr|  emo~To\f|  leguntur:  rfjc; 
emo~To\fjc;  uTTOTeTdxa(Liev  to  dvTiYpaqpov  (vs.  27 — 30).  Itaque  ut 
in  versu  31  adnotatur  eam  epistulam,  quam  auctor  epistulae 
vs.  26  sqq.  promittit  se  infra  additurum  esse,  ipsam  in  in- 
scriptione  non  repeti,  sed  iam  antea  exstare  (vs.  15—25), 
eodem  modo  in  versu  52  adnotatur  epistulam  quae,  si  in- 
scriptio  accurate  responderet  ordini  titulorum,  infra  (post 
v.  51)  denuo  repetenda  esset,  non  repeti,  sed  iam  antea  in- 
cisam  esse. 

Hactenus  vs.  51  et  52  accuratissime  respondent  versibus 
26—31,  unde  facile  fieri  potest,  ut  suspiceris,  tam  v.  51  a  rege 
scriptum  esse,  quam  sunt  vs.  26—30.  Quod  cave  conicias : 
nam  in  versibus  32—50  exstat  epistula  regis  ad  sacerdotes 
data,  in  vs.  36—50  eiusdem  epistula  Hermocrati  scripta.  Ter- 
tiam  autem  epistulam  de  illa  re  rex  scribere  non  potuit : 
neque  strategus  neque  ei,  qui  petitionem  miserant,  igno- 
raverunt   regem   petitionem    comprobavisse :    ad   alios   res 


26  De  inscriptione  Syeniti. 

nihil  pertinebat.  Accedit,  quod  prima  pars  inscriptionis  ab 
altera  nostra  differt,  cum  in  illa  agatur  de  petitione  sacer- 
dotum  non  scriptis  mandata,  sed  verbis  regi  praesenti  re- 
lata  (cf.  v.  17  et  Strackii  commentarium).  Itaque  deest  petitio 
(r\  evTeuHicj),  quae  in  secunda  parte  inscriptionis  maximi  mo- 
mentiest;  necessario  rex  petitione  non  per  litteras  accepta 
statim  petentibus  responderat.  Neque  igitur  legatus  primus 
responsum  regis  accepit,  sed  ei,  qui  regem  petitione  adierant. 
Vs.  15—25  igitur  responsum  regis  petentibus  datum  exhibent, 
vs.  26 — 30,  post  quos  15—25  repetendi  sunt,  iussum  a  rege 
stratego  datum. 

In  secunda  parte  inscriptionis,  ubi  agitur  de  petitione 
per  litteras  mandata,  epistula  regis  ad  legaitum  missa  exstat 
in  vs.  36—50  et  epistula  sacerdotibus  data  in  vs.  32—50; 
itaque  fieri  non  potest,  ut  v.  51  epistulam  regis  exhibuerit; 
attamen  a  magistratu  quodam  maiore  ad  minorem  eam  scrip- 
tam  esse  ex  verbo  KaTaKoXouGeiv  colligendum  est.  In  eo 
igitur  quaestio  posita  est,  qui  fuerit  maior  ille  magistratus; 
et  mea  quidem  sententia  nonnullae  inscriptiones  et  papyri 
rem  docent.  Inscriptio  de  Berenice,  filia  Ptolemaei,  de 
qua  infra  fusius  disputabimus  (Dittenberger,  inscr.  orient.  I, 
224),  continet  epistulam  regis  ad  Anaximbrotum  missam; 
quam  epistulam  antecedit  altera  epistula  ab  Anaximbroto 
Dionytae,  magistratui  minore  potestate,  scripta:  tou  ypacpev- 
toc;  Trapd  tou  (SacriXeujc;  Trpoo~TdYU.aTOcj  ....  KaTaKexwpiOTai  to 
dvTiYpacpov  eTraKoXouGOuv  ouv  toicj  eTreoTaXjuevoicj  cruvreXei  KaG' 
d  oierai  beiv  etc.  Papyrus  Leid.  H.  continet  epistulam  regis 
Apollodoro  de  petitione  Petesidis  scriptam  (vs.  4—20);  quam 
epistulam  praecedunt  haec  verba  :  Tiu.6vikocj  tuj  toO  '  Avou- 
pieiou  eTTiCTTdTei  xaipeiv.  Trepi  tujv  KaTd  TTeTiicriv  dpxevTacpiaOTnv 
dvTiYpacpov  UTTOKerrai  ottujcj  tibf\<;.  Apollodorus  igitur  exemplum 
eius  epistulae,  quam  a  rege  acceperat,  magistratibus  mino- 
ribus  dederat,  quorum  alius  ad  alium  apographum  mittit. 
In  pap.  Tebt.  I,  30,  15  sqq.  exstat  petitio  ad  magistratus 
Ptolemaeum  et  Hestiaeum  missa,  quam  comprobatam 
esse    Ptolemaeus    et   Hestiaeus    scribunt    Apollonio,    cuius 


De  versu  51.  inscriptionis  Syenitis.  2/ 

epistulae  Apollonius  mittit  exemplum  ad  Polemonem,  Po- 
lemo    ad    Onnophridem,     Onnophris    ad    Megchidem     his 

verbis  usus  :   xfjc;  eTTiaToXfjc; xo  dvTiYpaqpov  uTTOKevrai,  ottujc; 

eiouuc;  KaTaKoXouet]cj  toicj  eTreaTaXuevoicj  (vs.  2).  In  pap.  Tebt. 
I,  6  epistulam  regis  nonnullis  magistratibus  scriptam  prae- 
cedit  »a  letter  written  by  one  official   to  another«,  cuius 

finis    hic    est :     uTTOTeTdxauev eVroXnc;    to    dvTixpaqpov 

ottujc;  Tcapa[KoXou0ricracj  Tfj  ueYicrTn  GTTo]u6r)  unoev  qppovTiboc; 
TrapaXiTTrjcj. 

Quae  exempla,  quorum  numerus  facile  augeri  potest, 
sufficiant.  Videmus  persaepe  epistulam  regis  a  maiore  ma- 
gistratu,  cui  data  erat,  ad  minorem  missam  esse1),  qua  in 
re  ea  ipsa  formula  adhibebatur,  cuius  reliquiae  exstant  in 
vs.  51  sqq.  nostrae  inscriptionis.  Unde  colligendum  est  v.  51 
a  stratego  scriptum  esse,  qui  epistulam  regis  sibi  datam 
mittit  magistratui  minore  potestate. 

Ergo  hoc  modo  vs.  51  et  52  supplendos  esse  censeo: 

51  cEpuoKpdTncj  tuj  beiva  xaipeiv  rfjcj  oebouevnc;  ntiiv  emcTTJoXncj 

dvTiYpaqpov  uTTOKeiTai  ottujcj  TrapaKoXou0n[cracj  unbev  cppov- 
ribocj  TcapaXiTTncj'  eppujoo. 

52  uTrerdTn  il  TTpoKeiuevn  eTTicTToXn. 

Quod  supplementum  credo,  quamvis  non  verbis,  tamen 
argumento  versus  51  respondere.  Sequitur,  ut  epistula, 
cuius  mentio  fit  in  v.  52,  non  sit  a  +  b  +  c  —  nam  epistula 
regis  sacerdotibus  scripta  non  ad  magistratus  missa  est  — 
sed  b  +  c,  i.  e.  regis  epistula  ad  Hermocratem.  Itaque  nisi 
lapicida  compendiosa  ratione  uti  voluisset,  haec  in  media 
parte  lapidis  exstarent: 

1.  vs.  32—50. 

2.  vs.  51  +  (36-50) 

ergo  ut  evitaret  repetitionem  versuum  36—50,  post  v.  51 
adnotavit:  UTreTdfn  n  TrpoKeiuevn  eTTio"ToXn. 


*)  cf.  formulas,  quibus  supplices  utebantur  in  papyris  Magdolae  repertis: 
beojam  . . .  TrpoaTd£cu  Aio^dvei  tuj  arpaxY\y(b  Tpdvpai  Mevdvbptu  tuj  e^iriaTdTri. 

cf.  pag.   5. 


28  De  inscriptione  Sienyti. 

Iam  expedit  ea,  quae  inscriptio  docuit,  paucis  com- 
prehendere.  Nonnulla  instrumenta  publica,  quae  pertinebant 
ad  petitionem  sacerdotum,  discernere  licuit: 

1.  epistulam  petitoriam  a  sacerdotibus  oblatam  Cleo- 
patrae  eiusque  filio  =  c.  Cuius  epistulae,  quae  ipsa  con- 
servabatur  in  tabulario  regio,  exempla  missa  sunt 

a)  stratego 

p)  magistratui  minori 

T)  sacerdotibus. 

2.  epistulam  regis  ad  strategum  datam,  cui  adiecta  erat 
petitio  sacerdotum  =  b  -f  [c].  Quod  edictum  ipsum  conserva- 
batur  in  tabulario  strategi,  eiusque   apographa  missa  sunt 

a)  sacerdotibus 

P)  magistratui  minori. 

3.  responsum  regis  sacerdotibus  missum,  cui  adiectum 
erat  edictum  regium  ad  strategum  =  a  +  [b  +  c]. 

4.  edictum  strategi  ad  magistratum  minorem,  cui  ad- 
iectum  erat  edictum  regis  ad  strategum  ^d^-j-fb-f  c]. 

Videmus  igitur  reges  Aegyptios,  ubi  petitionem  com- 
probaverunt,  non  modo  eis,  qui  epistulam  petitoriam  scripse- 
rant,  sed  etiam  eis  magistratibus,  ad  quos  causa  pertinebat, 
rescripsisse.  Cuius  usus  causa,  quantum  ego  existimare 
possum,  aperta  et  perspicua  est:  nam  cum  rex  et  eis,  qui 
petitione  eum  adierant,  et  magistratibus  scribit,  impedire 
studet,  ne  quae  particula  sui  edicti  mutetur.  Sine  dubio 
persaepe  tam  magistratuum,  contra  quos  nonnumquam  pe- 
titiones  ad  regem  datae  erant,  intererat  iussum  regis  non 
exigere  quam  eorum,  qui  regi  litteras  petitorias  seripserunt, 
mutare  sententiam  edicti  regii.  Quod  ne  fieret,  rex  duplici 
via  usus  et  magistratibus  et  eis,  qui  petitionem  miserant, 
rescribere  solebat. 

Similis  usus  mihi  innotuit  ex  nonnullis  epistulis,  quas 
imperatorRomanorum  supplicibus  subditis  scripsit.  Hadrianus 
incolis  Stratoniceae-Hadrianopolis  urbis  in  Lydia  sitae  peti- 


l)  Vers.  51  significo  littera  <1. 


De  nonnullis  epistulis  imperatorum  Romanorum.  29 

tione  probata  per  litteras  nuntiat:  Tauxa  eTTeoreiXa  Kai  tuj 
KpaTioruj  dv0UTTdTuu  XTepTiviqj  Kouap[Tiviu]  Kai  tuj  emTpoTruj 
uou  [TTo]|UTTr|iuJ  Xeou[npw]  (B.  C.  H.  XI,  1887  p.  109  sqq.; 
Dittenberger,  Syll.2  n.  387;  Lafoscade  n.  23).  Ergo  non 
solum  incolis  Stratoniceae  scripsit,  sed  etiam  proconsulem 
de  causa,  de  qua  agitur,  certioi;em  fecit  per  litteras,  quae 
seiunctae  et  separatae  ab  epistula  supplicibus  scripta  in 
Asiam  missae  sunt.  Eademque  est  causa  in  ea  epistula, 
quam  Hadrianus  ad  senatum  Ephesium  scripsit:  TreTroucpa 
uuujv    to   dvTiypacpov  tou   ipncpiouaTo<;    KopvnXiuj   TTpeiOKUj    tuj 

KpariOTUj  dvOuTTaTUj,  iva (Curtius,  Hermes  IV,  1870  p.  178 

==  Lafoscade  n.  20),  et  in  epistula  ab  Antonino  ad  Coro- 
nenses  scripta:  eireOTeiXa  6e  Kai  Meorpiuj  'ApiOTujvuuuj  aTco- 
uerpfjoai  rd  TrXeGpa.  (B.  C.  H.  V,  1881  p.  452  sqq.  =  Lafos- 
cade  n.  58).  Addo  exemplum  repetitum  ex  C.  I.  L.  X,  2, 
8038,  qua  in  epistula  Vespasianus  magistratibus  et  sena- 
toribus  Vanacinorum  scribit:  »—  de  controversia  finium, 
quam  habetis  cum  Marianis  pendenti  ex  is  agris,  quos  a 
procuratore  meo  Publilio  Memoriale  emistis,  ut  finiret  Clau- 
dius  Clemens  procurator  meus,  scripsi  ei  et  mensorem 
misi«.  Alia  est  causa  in  C.  I.  L.  III,  781:  L.  Ovinius  Ter- 
tullus,  qui  fuit  legatus  Augustorum  Moesiae  inferioris  im- 
perantibus  Severo  et  Caracalla,  mittit  Tyranis  epistulam  de 
eorum  immunitate  ad  se  datam  ab  imperatoribus  Severo 
et  Caracalla.  Quamquam  ex  epistula  imperatorum,  quam 
Mommsen  doctissime  supplevit,  apparet  Tyranos  petitionem 
de  causa  sua  Romam  misisse,  tamen  imperatores  non  Tyranis 
rescribunt,  sed  legato  Augustorum,  qui  ipse  epistulam  im- 
peratoriam  sibi  datam  Tyranis  mittit.  Ex  quo  intellegitur 
in  imperio  Romano  non  eodem  modo,  quo  in  regno  Aegyptio, 
semper  et  magistratibus  et  supplicibus  subiectis  responsum 
de  petitionibus  datum  esse.  Ob  eam  ipsam  causam  nescio 
an  negandum  sit  Romanos  usum  Aegyptiorum  imitatos  esse. 
Quae  opinio  hac  altera  ratione  firmatur.  Reges  Aegyptii 
supplicibus  exemplum  edicti  ad  magistratum  dati  miserunt, 
imperatores  Romani  —  si  quidem  supplicibus  ipsis  responde- 


30  De  inscriptione  Syeniti. 

runt  —  propriam  epistulam  de  causa  scripserunt.  Quae  cum 
ita  sint,  tantum  abest,  ut  de  imitatione  Romanorum  cogi- 
tare  coactus  sis,  ut  conicias  ob  eandem  causam,  et  reges 
in  Aegypto  et  Romae  imperatores  epistulas  et  supplicibus 
et  magistratibus  de  petitionibus  sibi  oblatis  rescripsisse, 
quod  hoc  modo  se  impedjfuros  esse  speraverunt,  ne  quid 
epistulae  mutaretur. 


PARS  II. 

DE  PRAESCRIPTIS  INSTRUMENTORUM 

PUBLICORUM   ET   PRIVATORUM,    QUAE  EXEUNTE 

ALTERO  A.  CHR.  N.  SAECULO  SCRIPTA  SUNT. 

§  1. 

DE  DISCRIMINE  QUODAM,  QUOD  EST  INTER  PRAESCRIPTA 

PAPYRORUM  GRAECORUM  ET  DEMOTICORUM. 

Ptolemaeo  VI  Philometore  anno  145  a.  Chr.  mortuo, 
Ptolemaeus  VIII1),  frater  eius,  rerum  potitus  Cleopatram  II 
uxorem  fratris  neque  multo  post  etiam  eius  filiam  Cleo- 
patram  III  in  matrimonium  duxit  (Strack,  Dynastie  pag.  198 
sqq.).  Usque  ad  mortem  Ptolemaei  VI  Ptolemaeorum  eon- 
secratorum  in  praescriptis  instrumentorum  sive  publicorum 
sive  privatorum  ultimo  loco  hi  nominati  sunt:  0eoi  'E-rriqpa- 
veiq,  0eo£  EuTTdnjup,  0eoi  Oi\o|uriTopec;  (cf.  e.  g.  papyr.  demot. 
Tor.,  cuius  Peyron  mentionem  facit  I  pag.  142;  Strack,  Ath. 
Mitt.  XX  1895  pag.  343),  qua  in  titulorum  serie  per  nomen 
»deorum  Philometorum«  intelligendi  sunt  Ptolemaeus  VI  et 
uxor  Cleopatra  II.  Inde  ab  anno  145  autem  Cleopatra  II  una 
cum  altero  marito  Ptolemaeo  VIII  in  coelum  Ptolemaeorum 
recepta  est,  quibus  accessit  tertia  paucis  annis  post  Cleo- 
patra  III,  unde  rex  et  uxores  commune  nomen  »tujv  0ewv 
EuepTeTOuv«  acceperunt.  cf.  C.  I.  G.  III,  4895  —  Strack  103  a 
=  Dittenb.  inscr.  orient.  n.  142  (3acft\eu<;  TTTo\e^iaio<;  Kai  paoi- 


l)  Ptolemaeum,  fratrem  Ptolemaei  VI,  quem  Niese  (Geschichte  der  griech. 
und  makedon.  Staaten  III,  266  adn.  4)  inter  reges  Aegypti  septimum  numerat, 
ex  ea  ratione,  quam  Strack  ceterique  docti  viri  nunc  adhibent,  significo  Ptole- 
maeum  VIII  Beneficum  II. 


32  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

Xtcroa    KXeoTTorrpa   r\  doeXqpn    Kai    (SaoiXtoOa   KXeoTidTpa  f]   YUVfy 
0eoi  EuepYerai,  'AqppobiTn. 

Quodsi  tunc  temporis  Cleopatra  II  cum  Ptolemaeo  VIII 
matrimonio  iuncta  erat,  Philometor,  prior  maritus,  uxore 
privatus  erat,  ita  ut  in  praescriptis  post  annum  145  a.  Chr.  n. 
exspectemus  numerum  singularem  OiXojunropoc;  pro  numero 
plurali,  qui  antea  in  usu  erat.  Neque  exspectatio  nos 
frustratur;  nam  in  omnibus  fere  papyris  nominatur  unicus 
Philometor  neque  Philometores  (cf.  exempla  a  Strackio  Ath. 
Mitt.  XX  pag.  343  sqq.  collata,  quibus  nonnulla  addenda 
sunt,  quae  infra  enumerabo).  Duae  tantum  exceptiones  adhuc 
mihi  innotuerunt: 

1.  papyr.   Berol.    demot.   Nr.   3098    (Spiegelberg1  >   pag.    11) 

scriptus  anno  137/36  (non  anno  147,  ut  ex  errato  typo- 
graphico  legitur  in  editione  Berolinensi). 

2.  papyr.  Tebt.  16,  18   scriptus   anno  140/39,    ubi   editores 

rectissime  adnotaverunt:  cthe  plural  is  incorrect,  since 

Cleopatra  II  was  included  in  the  Geoi  EuepyeTai'. 

Quorum  errorum  causa  haec  mihi  esse  videtur.  Scribae 
papyrorum  usque  ad  annum  145  semper  numero  plurali 
(<J>iXo|ur|T6pujv)  utebantur.  Qui  si  vel  neglegebant  vel  ignora- 
bant  post  mortem  Philometoris  in  indice  Ptolemaeorum  con- 
secratorum  eius  uxorem  cum  altero  marito  iunctam  esse, 
perfacile  fieri  potuit,  ut  numerum  pluralem  conservarent. 
Eiusmodi  errores  scribarum  haud  ita  raro  deprehenduntur ; 
quorum,  cum  postea  saepius  mentio  facienda  sit,  iam  hic 
nonnulla  exempla  proferam. 

Atque  duos  imprimis  errores  in  praescriptis  papyrorum 
obvios  discernendos  esse  censeo: 

a)  errores  qui  sola  socordia  scribarum  orti  sunt:  e.  g. 
B.  G.  U.  996,  4  (anno  107/6:  xai  Geujv  'Emcpavwv  Kai  0eou  EuTrd- 
Topoc;  Kai  0eoO  OiXo|uriTopo<;  veou  Kai  0eoO  EuepTeTOu.    Quis  est 


l)  Demotische  Papyrus  aus  dem  koniglichen  Museum  zu  Berlin;  heraus- 
gegeben  von  der  Generalverwaltung  mit  erlauterndem  Texte  von  W.  Spiegelberg, 
Leipzig  und  Berlin  1902. 


Nonnulla  praescripta  emendantur.  33 

6  OiXo^riitijp  vecx;?  cur  omissus  est  6  OtXoTTcrriup  veoc;?  Non 
dubito,  quin  supplendum  sit:  kcu  eeoO  OiAouriiopoq  [kcu  Geou 
OiXoTTdrropoc;]  veou  kou  6eo0  EuepYexou  (cf.  e.  g.  Grenf.  and 
Hunt  I,  25;  ibid.  II,  20;  B.  G.  U.  994;  ibid.  995;  papyr.  Argent. 
Graec.  56;  57;  59;  62  etc.)1).    Eodem  modo  in  papyro  Casa- 

*)  Cum  papyrorum  Graecorum  Argentinensium,  qui  nondum  pubiici  iuris 
facti  sunt,  praescripta  inquirentibus  nobis  in  seriem  Ptolemaeorum  consecratorum 
multum  prosint,  ea  hoc  loco  edenda  esse  censeo,  simul  adnotans  me  praeter 
papyros  ipsos  etiam  Keilii  apographis  usum  esse; 

pap.  Argent.  56:  paat\euovTuuv  $ac\\iocr\q  Kai  3aat\euuc;  TTTO\euaiou 
0eOuv  cj)i\o|uqT6pujv  ZuuTf|puuv  I  £touc;  b  ecp'  iepeiuuc;  (3aat\euuc;  TTToXeuaiou 
0eoO  0t\ouf|Topoc;  ZuuTfipoc;  'A\e£dvbpou  |  Kai  0eOuv  ZuuTf»puuv  Kai  0eOuv 
'Abe\cpOuv  Kai  0eOuv  EuepYeTOuv  Kai  0eOuv  OtXoiraTopujv  I  Kat  0eujv'Eiri- 
5  cpavuuv  Kai  0eoO  EuTrdTopoc;  Kai  0eoO  ct>t\oufiTopoc;  Kai  0eoO  0t\oird|Topoc; 
veou  Kai  0eoO  EuepyeTou  Kai  0eOuv  cJn\our|T6puuv  ZuuTfipuuv,  iepoO  ttuj\ou  | 
"latboc;  ueyd\ric;  ur|Tpoc;  0euuv,  d0\ocp6pou  Bepevforic;  EuepyeTiboc;,  Kavrj-| 
cpopou  'ApatvorjCj  0t\abe\cpou,  iepetac;  'Apatv6r|c;  0t\oTrdTopoc;  tOuv  6'vtuuv 
ev  !  'A\e£avbpeiq,  ev  be  TTTo\euatbt  Tf|<;  ©ri^atbocj  ecp'  iepetuuv  Kai 
ieptaaOuv  Kai  |  Kavriqpopou  tujv  6'vtujv  Kai  ouaOuv  i.v  TTTo\euatbt  Tf|c; 
10  ©rjfJaTboc;  <ur|v6cj>  unvot;  I  uexeip  kl 

pap.  Argent.  57:  paat\euovTuuv  paat\taari<;  Kai  fJaat\euu<;  TTro\euatou 
0eOuv  0i\ouriT6puuv  IuuTr]p[uuv]  I  eroua  C  eV  iepeiuuc;  fiaoitewc,  TTTo\e- 
uatou  0eoO  cpt\oufiTopoc;  ZuuTfipoc;  'A\eHdvbpou  Ka[i  0euuv]  |  ZuuTripuuv 
Kai  0eOuv  'Abe\cpOuv  Kai  [0euuv  Eue]pY€Tuuv  Kai  0eOuv  0t\oTTaT6pujv  Kai 
0eujv  'ETiicp[avujv]  |  Kai  0eoO  EuTrdTopoc;  Kai  0eoO  Ot\o[u]riTopocj  Kai 
5  0eoO  0t\oTidTopocj  veou  Kai  0eou  Euepf£[T]ou  |  Kai  0euuv  Ot\our|T6pujv 
ZujT[f|puuv,  iepo]0  ttuu\ou  "latboc;  ueyd\ric;  urjTpoc;  0e[Ouv]  |  d0\ocpopou 
Bepevkric;  EuepfeTtboc;,  Kavr|cp6pou  'Apatv6r|c;  0t\abd\cpou,  iepetac;  'Ap- 
atv6r)[c;]  |  cpt\oTrdTopoc;  tOuv  6'vtujv  ev  'AXejlEavopeia],  I  ev  be  TTTo\e- 
uatbt  tvic;  OriPatboc;  ecp'  iepetuuv  Kai  ieptaauuv  Kat  Kavrjcpopou  tuuv  6'v- 
tujv  |  Kai  ouaOuv  urivoc;  jueaopfi  le. 

Pap.  Argent.  62:  Baat\eu6vTuuv  ($aat\taar|<;  Kai  paat\^uuc;  TTTo\euaiou 
0eujv  0t\ouriT6puuv  ZuuTfipuuv  I  exoucj  y  eV  iepeiuuc;  paat^ujc;  TTTo\euaiou 
0eou  Ot\oufiTopoc;  ZuuTfipoc;  'A\e£dvbpou  Kai  0euuv  |  ZuuTfipuJV  Kal  0eu»v 
'Abe\cpuuv  Kai  0eOuv  EuepYeTuuv  Kai  0eOuv  cpt\oTraT6pujv  Kai  0eu>v  'E[tti]  | 
cpavuuv  Kai  0eoO  EimdTopoc;  Kai  0eoO  Oi\oufiTopoc;  Kai  0eoO  0t\oTrdTOpoc; 
5  ve^ou  Kai  0eoO  Euep^T[ou]  1  Kai  0eOuv  0t\ouriT6pov  ZujTfipuiv,  tepoO 
Tcuu^ou^atboc;  ueTd\r]c;  uriTpoc;  0euuv,  d0\ocp6pou  |  BepevtKric;  EuepYeTtboc;, 
Kavricpopou  'Apatv6ri<;  0i\abe"\cpou,  iepeiac;  'Apatv6r|c;  0t\oTrdTopoc;  |  tujv 
ovtuuv  e\  'A\eHavbpeiq,  I  ^v  be  TTTo\euatbt  Tf|c;  GriPatboc;  ^cp'  iepeiiuv 
Kai  ieptaauuv  Kai  Kavricpopou  tOuv  ovtujv  i  Kai  ouaiuv  £v  TTTo\euatbt 
unvoc;  ueaopf]  irj. 

3 


34  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

tiano  Paris.  5  (anno  114/3)  inserendum  est:  kcu  6eo0  <J>i\our|- 
Topocj  [Kai  6eo0  OiXoTTorropoc;  veou]  Kai  6eo0  EuepYeTOu  (vs.  2). 
Similiter  errore  scribae  corruptus  est  papyrus  demoticus 
Argentinensis  9  (Spiegelberg  pag.  26)  *)  scriptus  anno  105  04, 
qui  enumerat:  »der  glanzenden  Gotter,  des  vaterliebenden 
Gottes,  [des  Gottes]  dessen  Vater  [edel  ist]«;  at  eiusdem 
sylloges  papyri  7  (Spiegelberg  pag.  22);  6  (ibid.  pag.  25);  43 
(ibid.  p.  27);  44  (ibid.  pag.  30);  8  (ibid.  pag.  32)  docent  emen- 
dandum  esse  »der  glanzenden  Gotter,  [des  mutterliebenden] 
Gottes,  des  Gottes,  dessen  Vater  edel  ist«.  Quin  etiam  viri 
docti,  qui  nostra  aetate  papyros  publici  iuris  faciunt,  non 
insontes  eiusmodi  errorum  se  praebuerunt :  Revillout  in  Rev. 
egyptol.  III,  pag.  25  ita  edidit  papyrum  demoticum  Vaticanum, 
ut  omnibus  nominibus  plane  geminus  esset  papyri  Neo-Ebora- 
censis  (ibid.  pag.  26),  nisi  quod  in  illo  deerant  et  iepocj  TrujXoc; 
"lcrtboc;  ueYd\ncj  lunxpoc;  Oeuuv  et  sacerdos  Arsinoae  Philopatoris. 
At  nuperrime  Spiegelberg  papyrum  Vaticanum  denuo  de- 
scripsit  (Recueil  de  travaux  relatifs  a  la  philologie  et  a 
1'arch^ologie  egyptiennes  et  assyriennes  1903  p.  13):  reperi- 
untur  eadem  verba,  quibus  antea  a  Revilloutio  omissis 
papyrus  Vaticanus  differebat  a  papyro  Neo-Eboracensi  - 1. 

Et  hi  quidem  errores  suam  sane  excusationem  habent; 
etenim  si  quis  reputaverit,  quam  alte  nomina  Ptolemaeorum 


Pap.  Argent.  59:  Baai\eu6vTUJv  K\eoTrdTpac  xai  TTTo\eu.aiou  9e0uv 
0i\ou.r|T6pujv  luuTripuuv  erouc  y  ^cp'  iep^uuc  (SaaiX^uJC  TTTo\eu.a{ou  Geou  | 
0i\o|ariTopoc  XuJTfipoc  'A\e£dvbpou  Kai  9euuv  ZuuTripujv  xai  9eujv  Abe\- 
cpuuv  Kai  Betijv  EuepYeTiDv  Kai  Oeuuv  ct>i\oTraT6pujv  Kai  Geuuv  |  'ETricpaviuv 
Kai  9eo0  EuTraTopoc  Kai  9eo0  0i\ou.r|Topoc  Kai  9eo0  v^ou  <J>i\oTrdTopoc 
Kai  9eo0  EuepYe^rou  Kai  9e0uv  cpi\ou.r|T6puJv  luJTrjpujv  I  iepoO  ttuj\ou 
"loiboc  ueYd\ric  u-^Tpoc  Oeuuv,  d9\ocpopou  BepeviKric  EOepYeTiboc,  Kavr|- 
5  cp6pou  'Apaivoric  cj>i\ab£\cpou,  iepeiac  'Apatv6ric  I  ct>i\oTrdTopoc  tujv 
ouaOuv  iv  'A\e2avbpeia,  £v  be  TTTo\eu.aTbi  Tfjc  0r)patboc  eV  iep^iuv  Kai 
iepeiOuv  Kai  Kavr)cp6pujv  tujv  ovtuuv  |  Kai  ouaOuv  u.nvoc  xotdx  ia. 

Restat,  ut  gratias  agam  Eutingio,  moderatori  bibliothecae  Argentinensis, 
qui  mihi  permisit  papyros  describere  et  publici  iuris  facere. 

*)  Die  demotischen  Papyrus  der  Strafiburger  Bibliothek,  herausgegeben 
und  iibersetzt  von  W.  Spiegelberg.     Straftburg  1902. 

2)  Papyrus  scriptus  est  anno  109I8. 


De  mendis  scribarum,  quae  in  praescriptis  deprehenduntur.  35 

animis  scribarum  inhaesisse  oporteat,  potius  id  mirabitur, 
quod  non  saepius  haec  errata  deprehendere  nobis  licet, 
quam  recusabit,  ne  ea  emendemus1). 

b)  Maioris  momenti  alterum  genus  mendorum  esse  vide- 
tur,  quorum  unum  exemplum  modo  cognovimus,  ubi  scriba 
formulam  quasi  obsoletam  conditione  rerum  immutata  ser- 
vavit.  Cui  exemplo  hoc  alterum  addo:  Inde  ab  anno 
151  a.  Chr.  usque  ad  mortem  Ptolemaei  VI  series  regum 
consecratorum  in  his  finiebatur:  0eot  'ETrupaveic;  (=  Ptole- 
maeus  V  cum  uxore)  —  Geoc;  EuTrdTwp  (=  Ptolemaeus  VII)  — 
0eoi    0i\our|Topecj  (=  Ptolemaeus  VI  cum  uxore) 2). 

Qui  ordo  nominum  etiam  per  aliquos  annos  post  mor- 
tem  Philometoris  (145)  conservatus  est  ut  in  papyro  demot. 
Berol.  3090  (nouv.  chrest.  dernot.  pag.  32  sqq.  =  Spiegelberg 
pag.  12)  scripto  anno  141/40,  et  in  papyro  Tebt.  I,  6,  vs.  19 
scripto  140/39,  quem  editores  recte  suppleverunt.  At  iam 
anno  142/41  ordo  inversus  deprehenditur  in  papyro  demotico 
Berol.  3113  (nouv.  chrest.  d£m.  pag.  65  sqq.  =  Spiegelberg 
pag.  11):  priore  loco  nominatur  OiXo^riiuup,  secundo  EurrdTuup, 
quam  seriem  post  annum  139  in  omnibus  papyris  conser- 
vatam  esse  his  exemplis  probatur: 

1.  Grenfell  and  Hunt  II,  15  scriptus  139/38 3). 

2.  Papyr.  demot.  Berol.  3098  (ed.  Spiegelberg  p.  11)  scriptus 

anno  137/36. 

3.  Papyr.  demot.  Berol.  3080  (ed.  Spiegelberg  p.  13  =  nouv. 

chrest.  pag.  157)  scriptus  134/33. 


1)  Eodem  modo  sive  culpa  lapicidae  sive  errore  Pocockii  in  altero  indice 
Seleucidarum  (C.  I.  Gr.  4458)  le^euKoq  KaMiviKOC,  post  'Avxioxov  6eov  omissus 
est  (cf.  Dittenberger,  inscript.  orient.  I,  245  adn.  19). 

2)  Cf.  Ath.  Mitt.  XX  pag.  343  adn.  5;  papyr.  dem.  Argent.  p.  21;  Grenfell 
and  Hunt  I,  12.  Papyrus  demoticus  scriptus  anno  152,  in  quo  Eupatorem  comme- 
morari  Griffith  (P.  Tebt.  I,  551)  testatur,  nondum  publici  juris  factus  est. 

3)  Quamquam  editores  adnotant:  »Eupator  is...  misplaced  in  the  list  of 
Ptolemies,  being  confused  with  Philopator  Neos«,  tamen  nostra  dissertatione 
probatur,  hunc  ordinem  nominum  respondere  usui  eius  aetatis,  qua  papyrus 
scriptus  est.  Philopator  Neos  anno  139I38  in  caelum  Ptolemaeorum  nondum 
receptus  erat. 

3* 


36  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

4.  Revue  Egypt.  I,  130  adn.  1  scriptus  128/27. 

5.  B.  G.  U.  993  scriptus  128/27. 

6.  Chrest.  d£mot.  pag.  358  scriptus  127/26. 

7.  Nouv.  chrest.  d£mot.  pag.  103  scriptus  127/26. 

8.  Chrest.  demot.  pag.  303  scriptus  125/24. 

9.  Papyr.  demot.  Berol.  3099  (ed.  Spiegelberg  p.  12  =  chrest. 

demot.  p.  312)  scriptus  12524. 

10.  Nouv.  chrest.  demot.  pag.  87  scriptus  122/21. 

11.  Nouv.  chrest.  demot.  pag.  148  scriptus  120/19. 

12.  Papyr.   BeroL   demot.  3101    (ed.  Spiegelberg  pag.  13  =» 

nouv.  chrest.  p.  59)  scriptus  119/18. 

13.  Papyr.   Berol.  demot.  3102   (ed.  Spiegelberg   pag.  14  = 

nouv.  chrest.  p.  148)  scriptus  119/18. 

Occurit  unicus  papyrus  demoticus  a  Revilloutio  in  Rev. 
Egypt.  1,  91  publici  iuris  factus,  qui  anno  131  scriptus  exhibet 
ordinem  EuTnmijp  —  OiXoiurJTuup.  Primo  obtutu  etiam  hic 
conieceris  scribam  papyri  ordinem  antea  usitatum  conser- 
vavisse,  quamquam  formulis  litterarum  publicarum  abolitus 
erat.  Sed  hic  papyrus  proprium  occupat  locum,  qua  de  re 
infra  disputandum  erit.  Utique  hoc  quidem  exemplis  nostris 
probatum  est,  magistratus  Aegyptios  septimo  et 
octavo  decennio  II.  a.  Chr.  saeculi  usque  ad  mortem 
Ptolemaei  VIII  (i.  e.  ad  annum  116)  semper  ordine: 
»Philometor-Eupator«  usos  esse. 

Quod  si  cognitum  habueris,  inscriptionem  Graecam 
Philis  in  praeclaro  illo  obelisco  incisam  alio  tempori  tri- 
bues,  atque  adhuc  factum  est.  Wilcken  (Hermes  XXII 
1887  pag.  15  sqq.)  demonstravit  obeliscum  erectum  esse 
inter  annos  145  et  141  eodemque  tempore  incisam  esse  in- 
scriptionem  hieroglyphicam  *),  quamquam  inscriptio  Graeca, 
quae  et  Cleopatram  II  et  Cleopatram  III  uxores  Ptolemad 
dicit,  aut  inter  annos  141  et  132 2)  aut  inter  126  et  117incisa 


x)  Non  anno  141,  sed  iam  anno  143  a.  Chr.  Ptolemaeum  VIII  Cleo- 
patram  III  in  matrimonium   duxisse   Strack   (Dynastie  pag.  199)  suspicatus  est. 

2)  Opinio,  quam  Fougeres  (B.  C.  H.  XI  pag.  250  sqq.)  protulit  nisi  intra 
annorum  127— 117  spatium  Euergetam  cum  Cleopatra  II  sorore  et  Cleopatra  III 


Inde  ab  a.  140  ad  a.  116  in  praescr.  invenitur  ordo :  Philometor-Eupator.          37 

est  (Wilcken  1.  s.  1.  pag.  16).  Cum  autem  in  papyro  Parisino  6, 
qui  scriptus  est  anno  127/26,  mentio  fiat  eiusdem  Lochi 
toO  cruYYevous,  qui  in  Graeca  inscriptione  Philensi  nominatur, 
Letronne  (Notices  et  extraits  des  manuscrits  XVIII  pars  II 
pag.  168)  et  Wilcken  praetulerunt  posteriorem  diem,  id  quod 
fieri  non  posse  ex  eis,  quae  disputavi,  facile  demonstratur. 
Nam  in  prima  epistularum  trium  Ptolemaei,  quibus  inscriptio 
Graeca  completur,  series  regum  hoc  modo  finiturf  0eoi 
'  E-mcpaveic;  —  Geoc;  EuTTomjup  —  9eocj  0i\ojurJTwp  —  0eoi  Euep- 
YeTai;  atqui  ordinem  EuTrdrrujp-OiXoiurTTujp  octavo  decennio 
II.  saeculi  non  iam  inveniri  supra  vidimus;  itaque  epistula 
regis  non  intra  annorum  126 — 117  spatium  scripta  esse 
potest  —  neque  enim  quisquam  nisi  coactus  de  errore  lapi- 
cidae  cogitabit1)  — ,  sed  exeunte  sexto  vel  ineunte  septimo 
decennio,  et  quoniam  usque  ad  a.  139  ordo  EuTrdTUjp-0i\o^rJTujp 
exemplis  probari  potest,  inter  annos  145  et  139  fere  epistula 
regis  scripta  esse  videtur,  vel  ut  accuratius  tempora  circum- 
scribamus,  inter  annos  143  et  139;  neque  enim  anno  143 
superiorem  eam  habere  licet,  ut  Wilcken  et  Strack  demon- 
straverunt  (cf.  pag.  36  *).  Igitur  non  multo  post  inscriptionem 
hieroglyphicam  apparet  incisam  esse  epistulam  Graecam, 
id  quod  etiam  per  se  verisimile  est.  Tamen  concedendum 
est  de  eodem  Locho  in  inscriptione  Philensi  et  in  papyro 
Parisino  6  agi. 

Eadem  fere  res  est  in  supplementis,  quae  Grenfell  et 
Hunt  (Amherst  pap.  II,  44)  excogitaverunt,  cum  in  vs.  3  et 
20  scripserunt  0eoO  EuTrdTopoc;  Kai  0eoO  0i\o^rJTOpoc;;  quam- 
quam  praeferendum  esse  censeo  Kai  0eoO  Oi\ou,rJTopoc;  Kai 
0eoO  EuTTaTopoc;,  tamen  certa  profiteri  nequeo,  cum  papyrus 
iam  anno  138/37  scriptus  sit. 


ejus  filia  non  regnavisse  (cf.  Dittenberger  inscript.  orient.  I,  1387),  infringitur 
Tebt.  P.  I,  6  vs.  12  sqq.  scripto  anno  140I39,  in  quo  eodem  modo  atque  in 
inscriptione  Philensi  paai\ia]aa  KXeoTcdxpa  f)  dbe\cpri  xai  paai\iaaa  [K\eo- 
udTpa  r\  yuvq  nominantur. 

*)  Ita  quidem  Dittenberger,  inscript.  orient.  137  n.  3,  cuius  opinio  nostra 
dissertatione  infringitur. 


38  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

Morte  Ptolemaei  VIII  Euergetae  factum  est,  ut  inde 
ab  anno  116  ordo  nominum  denuo  mutaretur.  Ut  in  om- 
nibus  papyris,  qui  inde  ab  anno  140  usque  ad  annum  116  scripti 
sunt,  deprehenditur  ordo  OiXouriTwp-EuTTdnrujp,  ita  ab  anno 
116  invenimus  antiquum  illum  ordinem,  qui  usque  ad  annum 
140  valuerat:  EuTTdTuup-OtXouryrujp.  Iam  inscriptio  Syenitis, 
de  qua  supra  (pag.  1  sqq.)  fusius  disputavimus,  hunc  ordinem 
nominum  exhibet  eundemque  scribae  omnium  papyrorum 
posterioris  aetatis  servant,  dico:  EuTT&Twp-ct>i\our]Tujp. 

1.  Grenfell  et  Hunt  I,  25  scriptus  anno  115|114. 

2.  Papyr.  Argent.  Graec.  Nr.  59  scriptus  anno  115/14. 

3.  Papyr.  Argent.  Graec.  Nr.  62  scriptus  anno  115/14. 

4.  Grenfell  et  Hunt  II,  20  scriptus  anno  114/13. 

5.  Papyr.  Argent.  Graec.  Nr.  56  scriptus  anno  114/13. 

6.  Papyr.  Parisinus  Nr.  5  scriptus  anno  114/13. 

7.  B.  G.  U.  994  scriptus  anno  113. 

8.  Papyr.  Argent.  Graec.  Nr.  57  scriptus  anno  112/11. 

9.  Grenfell  et  Hunt  I,  27  scriptus  anno  110  09. 

10.  B.  G.  U.  995  scriptus  anno  110/09. 

11.  B.  G.  U.  996  scriptus  anno  107/06. 

Quibus  exemplis,  quae  exstant  in  papyris,  addenda  est 
inscriptio  a  Strackio  (Archiv  f.  Papyrusforschung  II,  551  n. 
33)  publici  iuris  facta,  quae  incisa  est  anno  112.  Eundem 
ordinem  nominum  exhibent  papyri  demotici  huius  aetatis: 

1.  Papyr.  Berol.  demot.  3103  (ed.  Spiegelberg  pag.  15  =  nouv. 

chrest.  pag.  121)  scriptus  anno  114/13. 

2.  Chrest.  d£mot.  pag.  401  scriptus  anno  112/11. 

3.  Papyrus  Vatic.  =  Neo-Eboracensis  (Spiegelberg,  Recueil 

de  Travaux  relatifs  a  la  Philologie  et  a  l'Arch6ologie 
egyptiennes  et  assyriennes  XXV  p.  13  =  Revue  egypt. 
III  pag.  26)  scriptus  anno  109/8. 

4.  Papyr.  Berol.  3104  (ed.  Spiegelberg  pag.  16)  scriptus  anno 

107/06. 

5.  Papyr.  Berol.  3105  (ed.  Spiegelberg  pag.  15  =  nouv.  chrest. 

pag.  20)  scriptus  anno  104/03. 

6.  Papyr.  Berol.?  (nouv.  chrest.  pag.  20)  scriptus  anno  104/03. 


Post  annum  116  in  praescriptis  invenitur  ordo:  Eupator-Philometor.         39 

7.  Chrest.  demot.  pag.  110  scriptus  anno  103/02. 

8.  Papyr.    Berol.    3106    (ed.    Spiegelberg    pag.   16)  scriptus 

anno  99/98. 

Soli  papyri  demotici  Argentinenses  semper  exhibent 
formulam  OiXo^njwp-EuTrarwp,  quae  in  ceteris  papyris  post 
annum  116  scriptis  cum  graecis  tum  demoticis  non  iam  in- 
venitur.  At  cum  omnes  papyri  demotici  Argentinenses  in 
uno  vico  Pathyritidis  scripti  sint,  causa  exceptionis  patet: 
nimirum  scribae  huius  vici  veterem  formulam,  quamquam 
abolita  erat,  conservabant.  Haec  exempla,  quorum  numerum 
infra  augebimus,  sufficiant  ad  demonstrandum  nonnumquam 
formulas  anterioris  aetatis  a  scribis  vel  inscitia  vel  socordia 
ad  posteriora  tempora  propagata  esse. 

Post  mortem  Ptolemaei  VI  Ptolemaeus  VIII  Cleopa- 
tram  II,  sororem  germanam,  eiusque  filiam  Cleopatram  III 
in  matrimonium  duxit:  regi  et  uxoribus  commune  cognomen 
twv  EuepYeTwv  datum  est  (cf.  pag.  31).  Quinquagesimo  quarto 
anno  regni  Ptolemaeus  VIII  mortuus  est  et  Cleopatra  III, 
postquam  fortasse  per  octo  fere  menses  sive  sola  sive  cum 
matre  (cf.  adn.  1)  regnavit  (Strack,  Dynastie  pag.  50  sqq.), 
cum  Ptolemaeo  X  regnum  partita  est.  Paulo  post  Cleo- 
patra  II  e  vita  decessit.  Cleopatra  III  et  filius  communi 
nomine  twv  6ewv  OiXoiunTopwv  utuntur.  Quaeritur  quo  sub 
nomine  Cleopatra  II  mortua1)  culta  sit. 

a)  Cum  priore  marito  (i.  e.  cum  Ptolemaeo  VI)  denuo 
iungi  poterat,  id  quod  initio  quidem  factum  esse  videtur; 
nam  inscriptio  Syenitis  nominat  tou<;  0eou<;  'EmqpaveTq  kcu  Geov 
EuTtaTopa  Kai  9eou<;  Oi\o|ur|Topa<;  (Strack,  Ath.  Mitt.  XX, 
346).    Sed  unicum  hoc  est  exemplum. 

J)  De  anno,  quo  Cleopatra  II  diem  supremum  obiit,  docti  viri  inter  se 
dissident.  Quamquam  Grenfell  et  Hunt  (Tebt.  Pap.  I,  pag.  32,  4)  ex  praescripto 
papyri  inediti  collegerunt  Cleopatram  II  superstitem  vixisse  Ptolemaeo  VIII, 
tamen  Strack  (Archiv  f.  Papyrusforschung  II  pag.  552)  dubitat,  an  errore  scribae 
bis  Cleopatra  regina  nominetur.  Utram  sententiam  praeferas,  nihil  ad  rem 
pertinet;  nam  Cleopatra  II  certe  mortua  est  ante  mensem  0ap|UOtJ0l  anni 
116  a.  Chr.,  quo  inscriptio  Syenitis  incisa  est,  quae  prima  post  mortem  Ptole- 
maei  VIII  indicem  Ptolemaeorum  consecratorum  exhibet. 


40  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

b)  Cum  altero  marito,  Ptolemaeo  VIII,  iungi  poterat,  id 
quod  ante  a.  116,  quo  Ptolemaeus  VIII  obiit,  in  usu  erat. 
Quod  si  fiebat,  seriem  Ptolemaeorum  consecratorum  hoc 
modo  scribas  oportebat  finire:  Beoq  EuirdTwp  —  Geoc;  OiXourj- 
Tuup  —  6eoc;  OiXottcxtujp  veo^  —  Geoi  EuepYeTou  —  6eoi  OiXourj- 
Tope^  Xurrfjpec;,  id  quod  factum  est;  quae  formula  in  omnibus 
papyris  demoticis  invenitur: 

1.  Papyr.  dem.  Berol.  3103  (ed.  Spiegelberg  pag.  15  =  nouv. 

chrest.  pag.  121)  scriptus  anno  114/13. 

2.  Chrest.  demot.  pag.  401  scriptus  anno  112/11. 

3.  Papyr.   dem.  Argent.  7   (ed.  Spiegelberg  p.  22)  scriptus 

anno  112/11 x). 

4.  Papyr.  demot.  Argent.  6  (ed.  Spiegelberg  pag.  25)  scriptus 

anno  107/06. 

5.  Papyr.    Berol.    demot.    3104    (ed.  Spiegelberg    pag.    16) 

scriptus  anno  107/06. 

6.  Papyr.  dem.  Argent.  9  (ed.  Spiegelberg  pag.  26)  scriptus 

anno  105/04. 

7.  Papyr.    dem.   Berol.  3105  (ed.  Spiegelberg  p.  15  =  nouv. 

chrest.  pag.  20)  scriptus  anno  104/3. 

8.  Nouv.  chrest.  pag.  20  scriptus  anno  104/03. 

9.  Chrest.  demot.  pag.  110  scriptus  anno  103/02. 

10.  Papyr.    demot.    Argent.    43    (ed.    Spiegelberg    pag.    27) 

scriptus  anno  100/99. 

11.  Papyr.  dem.  Berol.  3106  (ed  Spiegelberg  pag.  16)  scriptus 

anno  99/98. 

12.  Papyr.  dem.  Argent.  44  (ed.  Spiegelberg  pag.  30)  scriptus 

anno  95/94«). 

13.  Papyr.  dem.  Argent.  8  (ed.  Spiegelberg  pag.  32)  scriptus 

anno  88/87 2). 

Atque  re  vera  per  nomen  tujv  Geujv  EuepYerwv  intelli- 


1)  Quamquam  papyri  demotici  Argentinenses  ordinem  (t>i\o|ur]TU)p-EiJTrd- 
TUJp  exhibent  cf.  p.  39,  tamen  hic,  ubi  de  numero  plurali  tujv  Geujv  EoepY€Tiuv 
disputamus,  cum  ceteris  papyris  etiam  Argentinenses  enumero. 

2)  In  fine  seriei  0!  6eoi  OiXoui^TOpeq  luJTfipe^,  qui  iam  initio  comnic- 
morati  sunt,  omissi  sunt  (cf.  pag.  44  adn.  1). 


Cleopatra  II  in  praescriptis  papyrovum  demoticorum  post  a.  116.         41 

gendos  esse  Cleopatram  II  et  Ptolemaeum  VIII  optime 
demonstrat  papyrus  Vaticanus  =  Neo-Eboracensis  (cf.  pag.  34) 
scriptus  anno  109/08,  in  quo  enumerantur  »deus  beneficus  et 
dea  philometor  et  dei  philometores  servatores«.  Quamquam 
in  ceteris  papyris  demoticis  dei  benefici  commemorantur, 
in  hoc  vero  discernuntur  »deus  beneficus«  et  »dea  philo- 
metor«.  Sequitur  sub  nomine  deorum  beneficorum  esse  in- 
telligendos  »deum  beneficum«  (Ptolemaeum  VIII)  et  »deam 
philometorem«  (Cleopatram  II)  iunctos1). 

c)  Apparet  igitur  in  papyris  demoticis  etiam  post 
annum  116  a.  Chr.  n.  Cleopatram  II  cum  Ptolemaeo  VIII 
iunctam  esse,  sive  uno  nomine  utebantur  (dei  benefici),  ut 
in  plerisque  papyris,  sive  duobus  (deus  beneficus  et  dea 
philometor),  ut  in  papyro  Vaticano  (Spiegelberg,  Recueil 
XXV  p.  13).  At  papyri  Graeci  semper  exhibent  numerum 
singularem  (0eoO  EvjepYeiou)  neque  umquam  praeter  Ptole- 
maeum  VIII  Cleopatra  II  in  indice  Ptolemaeorum  conse- 
cratorum  nominatur: 
1.  Grenfell  et  Hunt  I,  25  scriptus  anno  115  /14. 

4)  Proprium   locum   occupat  papyrus  demot.  Berol.  3103  (ed.  Spiegelberg 
pag.  15)  scriptus  anno  114/13»  cuius  in  praescripto  hoc  modo  Ptolemaeo  enume- 

rantur:    » dei   benefici,   deus   philometor  servator«.     Spiegelberg    recte 

adnotavit  hoc  loco  ferri  numerum  singularem  »dei  philometoris  servatoris«  pro 
numero  plurali.  Sed  cum  idem  occurat  in  initio  instrumenti,  ubi  verbis:  »anno 
quarto  30.  mensis  Thot  reginae  Cleopatrae  et  regis  Ptolemaei,  dei  philometoris 
servatoris«  demonstratur  ne  hic  quidem  Cleopatram  III  cum  filio  iunctam  esse, 
puto  scribam  consilio  adhibuisse  numerum  singularem  »dei  philometoris  servatoris«. 
Singularis  huius  formulae  haec  videtur  causa  esse.  Usque  ad  annum  n6semper 
Cleopatra  II,  Cleopatra  III,  Ptolemaeus  VIII  iuncti  erant  et  communi  nomine 
tujv  6eujv  EuepYeTujv  utebantur.  Si  igitur  scriba  papyri  ignorabat  vel  negle- 
gebat  tunc  Cleopatram  III  cum  filio  Ptolemaeo  X  iunctam  esse,  necessario 
numerum  singularem  »dei  philometoris  servatoris«  adhibuit.  Igitur  de  eodem 
errore  scribae  agitur,  de  quo  supra  disputavimus.  Ut  scribae  papyri  demot.  Berol. 
3098  et  Tebt.  P.  I.  6,  qui  ignorabant  Cleopatram  II  post  mortem  Ptolemaei  VI, 
prioris  mariti,  in  indice  Ptolemaeorum  consecratorum  cum  altero  marito  Ptole- 
maeo  VIII  iunctam  esse,  necessario  conservabant  numerum  pluralem  »tujv  Betuv 
0l\o|ur|T6puJV«,  ita  scriba  huius  papyri  ignorabat  Cleopatram  III  post  mortem 
Ptolemaei  VIII  a  ceteris  deis  benificis  separatam  esse:  necessario  scripsit 
numerum  singularem  toO  BeoO  cJn\o|ur)Topoc;  XuJTf|poc,. 


42  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

2.  Papyr.  Argent.  Graec.  59  scriptus  anno  115/14. 

3.  Papyr.  Argent.  Graec.  62  scriptus  anno  115  14. 

4.  Grenfell  et  Hunt  II  20  scriptus  anno  114/13. 

5.  Papyr.  Argent.  Graecus  56  scriptus  anno  114/13. 

6.  Papyr.  Parisinus  5  scriptus  anno  1 14113. 

7.  B.  G.  U.  994  scriptus  anno  113. 

8.  Papyr.  Argent.  Graec.  57  scriptus  anno  112/11. 

9.  Grenfell  et  Hunt  I,  27  scriptus  anno  110/09. 

10.  B.  G.  U.  995  scriptus  anno  109. 

11.  B.  G.  U.  996  scriptus  anno  107/06. 

Quae  cum  ita  sint,  Cleopatra  II  in  papyris  Graecis 
omissa  esse  videtur:  attamen  in  eisdem  papyris  Graecis 
semper  mentio  fit  proprii  sacerdotii  iepoO  Truj\ou"lcriboc;  \iejd- 
\r\q  M-nipoc;  eeujv,  quam"lcriba  nescio  an  primus  de  Wilamo- 
witz  (Nachrichten  d.  Gotting.  Gesell.  1894  pag.  28  adn.  1) 
recte  statuerit  fuisse  Cleopatram  II  deificatam.  Qua  re  cog- 
nita  forte  coniecerit  quis  aut  in  papyris  demoticis  proprium 
sacerdotium  Cleopatrae  omissum  esse,  quia,  cum  numerum 
pluralem  »deorum  benificorum«  exhibeant,  Cleopatra  iam 
altero  loco  nominatur,  aut  in  graece  scriptis  papyris  nume- 
rum  singularem  propterea  inveniri,  quia  Cleopatra  II  proprio 
sacerdotio  significatur.  Contra  hanc  coniecturam  in  promptu 
est  movere  saepe  reginam  Aegypti  proprio  sacerdotio  usam 
esse,  licet  alio  loco  cum  marito  iuncta  commemoretur:  e.  g. 
dGXocpopoc;  Bepevucncj  EuepYeiiboc;  nominatur  praeter  sacer- 
dotem  0eujv  EuepYeiwv,  Kavncpopocj  'Apcnvoncj  Oi\abe\cpou 
praeter  sacerdotem  Gewv  'Abe\cpujv  etc. 

Accedit,  quod  iepoc;  ttw\ocj  "lcribocj  jLieTd\n.cj  un.Tp6cj  Geujv, 
quamquam  raro  invenitur  in  papyris  demoticis,  tamen  tribus 
exemplis  demoticis  probari  potest,  quae  collegit  Spiegelberg 
(Z.  AG.  Spr.  1899  pag.  38): 

1.  Papyr.  Lugd.  CLXXXV  scriptus  anno  130. 

2.  Papyr.  Boulaq.  scriptus  anno  112/11. 

3.  Pap.  Vatic.  =  Neo-Eborac.  scriptus  anno  109/08. 

Quorum  primum  exemplum,  quod  iam  anno  130  scrip- 
tum  sit,  hoc  loco  ad  nos  non  pertinet.    In  papyro  Vatican. 


Cleopatra  II  in  praescriptis  papyrorura  Graecorum  post  a.  116.  43 

autem  et  papyris  Boulaq.  praeter  iepov  ttuuXov  "lcxiboc;  u.eYdXncj 
lunrpoq  Gewv  etiam  tria  propria  sacerdotia  Cleopatrae  III 
commemorantur:  1.  quae  portat  coronam  Cleopatrae,  2.  quae 
portat  ignem  Cleopatrae,  3.  sacerdos  Cleopatrae.  Quae  sacer- 
dotes  Cleopatrae  III  in  papyris  Boulaq.  inter  sacerdotes 
ceterarum  reginarum  sic  intercalantur,  ut  hic  ordo  oriatur: 

iepocj  ttuuXoc;  "lcriboc;  (=  Cleopatrae  II) 

quae  portat  coronam  Cleopatrae  III. 

dGXocpopocj  Bepevucncj 

quae  portat  ignem  Cleopatrae  III 

Kavncpopoc;  'Apcrivoncj  OiXabeXcpou 
sacerdos  Cleopatrae  III 

sacerdos  'Apcnvonc;  OiXoTrdTopoc;. 

Quamquam  ipse  hic  ordo  sacerdotum  in  papyro  Vati- 
cano  mutatus  est,  tamen  nomina  eadem  inveniuntur  atque 
in  papyr.  Boulaq.  Igitur  in  duobus  illis  papyris  demoticis, 
qui  soli  exhibent  iepov  ttuuXov  "lcriooc;  jueYdXnc;  Linxpocj  Geujv, 
praeterea  tria  sacerdotia  Cleopatrae  deprehenduntur,  quae 
papyris  Graecis  ignota  sunt :  at  maior  pars  papyrorum 
demoticorum  ne  iepov  ttuuXov  "Imbocj  quidem  nominat.  Itaque 
ut  in  papyris  Graecis  semper  eodemque  loco  exstat  proprium 
sacerdotium  Cleopatrae  II,  ita  in  demoticis  raro  invenitur 
et  semper  coniunctum  cum  tribus  sacerdotiis  Cleopatrae  III, 
ergo  ut  iepoq  ttujXocj  "lcriboc;  LieTdXnc;  tin.Tp6c;  0eujv  in 
praescriptis  papyrorum  Graecorum  fuit  pars  neces- 
saria,  quae  numquam  omitti  potuit,  ita  in  papyris  demo- 
ticis  ex  libidine  vel  addi  vel  omitti  potuit. 

Quae  res  separari  non  potest  ab  altera,  quam  supra 
statuimus  post  mortem  Ptolemaei  VIII,  quamquam  in  papyris 
demoticis  conservabatur  numerus  pluralis  deorum  Bene- 
ficorum,  Graecos  usos  esse  singulari  tou  6eou  EuepYeTou. 
Nunc  iam  puto  ornnia  perspicua  esse:  In  papyris  Graecis 
discernuntur  iepeucj  TTToXetiaiou  EuepYeTou  et  iepoc; 
ttujXoc;  "lcrtbocj  (aeYdXncj  innTpocj  GeOuv  (i.  e.  Cleopatrae  II), 
in  papyris  demoticis  etiam  post  annum  116  a.  Chr. 
uxori    et   marito   unicus   sacerdos   (scilicet   deorum 


44  De  praescriptis  instramentorum  publicorum  etc. 

beneficorum)  tribuitur,  ut  ante  mortem  Ptolemaei 
VIII  et  in  papyris  Graecis  et  in  papyris  demoticis 
usus  erat1). 

Priusquam  quaestionem  moveo,  quibus  ex  causis  hae 
differentiae    ortae    sint,    commemoro   eius  modi   diserepan- 


*)  Non  inutile  videtur  inquirere,  quo  modo  in  inscriptione  edita  a 
Strackio  (Archiv  fiir  Papyrusforschung  II,  1903  pag.  551  n.  33),  cuius  praeter 
exemplum  Graece  scriptum  etiam  demoticum  et  hieroglyphicum  exstat,  prae- 
scriptum  instrumentorum  demoticorum  coniunctum  sit  cum  eo  praescripto,  quod 
a  Graecis  adhibebatur.  Exempli  Graeci,  quod  solum  adhuc  publici  iuris  factum 
est,  haec  conservata  sunt:  {3ao"i\eu6vTUJV  KXeoTrdxpac;  Ka[i]  TTTo\e[|uaiou  Geujv] 
d>i\our)T6pujv  Xujxr)[p]ujv  erouc,  €ktou  [cp]auj[cpi  .  .  .]  em  iepeuuc;  'Apxe- 
uib[ujpo]u  xoO  Xujtiujvoc,  'A\[e£dv]b[pou]  Kai  0eujv  IuJTr]p[ujv  Ka]i  Beujv 
'AbeXcpujv  Kai  GeOuv  EuepxeTUJV  Kai  9e[ujv  <J)i\oTra]Topujv  Kai  Beuiv  'ETncpavujv 
K[ai]  0eou  EuTrd[T]op[oc;  Kai  Geou]  d>i\our)Topoc;  Kai  Geou  veou  [du]\oTrdTop[o<;] 
Kai  [Geou  EuepY]erou  Kai  0ed<;  EuepYeTibot;  [x?\q]  Kai  [<t>i\]our)[Topo<;  Xujt]€i- 
pat;,  iepou  ttuj\[ou  "laibo]<;  [6ea<;]  ue[Ya\r)<;  ur|Tp6<;  Geiuv  ty\c,  beiva  tik 
beivoc;,  e.  q.  s. 

Quamcjuam  Strack  se  ignorare  fatetur,  utrum  Cleopatra  II  an  Cleopatra  III 
intelligenda  sit  per  0edv  EuepyeTiba  Tfjv  Kai  Ot\ouiiTopa  ZuJTeipav,  tamen 
mea  quidem  sententia  dubitationis  locus  non  relinquitur.  Persaepe  factum  est 
in  praescriptis  papyrorum  demoticorum,  ut  ei  Ptolemaei,  quibus  regnantibus 
instrumentum  scriptum  est,  in  indice  Ptolemaeorum  consecratorum  omissi  sint 
(e.  g.  papyr.  demot.  Argent.  44  apud  Spiegelberg  p.  30;  papyr  demot.  Argent.  8 
ibid.  p.  32 ;  cf.  pag.  40  adn.  1),  ut  facile  intellegas  Graecam  nostram  inscrip- 
tionem  plane  respondere  papyro  demotico  Vaticano,  quem  Spiegelberg  publici 
iuris  fecit  (Recueil  de  Travaux  relatifs  a  la  Philologie  et  a  TArcheologie  cgyp- 
tiennes  et  assyriennes  XXV,  1903  p.  13),  nisi  quod  in  papyro  demotico  Ptolemaei, 
qui  tum  regnabant,  in  indicePtolemaeorum  consecratorum  denuo  commemorantur, 
in  inscriptione  Graeca  omissi  sunt.  Ergo  post  »deum  Beneficum«  non  Cleo- 
patra  III,  sed  Cleopatra  II  commemoratur,  quae  hic  eodem  modo  atque  in  iure 
iurando  Thebano  (Wilcken,  Actenstucke;  Berl.  Akad.  Ber.  1886  p.  20)  cognomine 
Tf|<;  0i\our)Topo<;  XujTeipac;  significatur.  Nisi  in  nostra  inscriptione  nullius  in 
praescripto  instrumenti  Graece  scripti  post  annum  116  Cleopatra  II  una  cum 
Ptolemaeo  VIII  nominatur,  quare  suspicor  inscriptionem  ex  lingua  demotica  in 
linguam  Graecam  versam  esse.  Rursus  sacerdotium  iepou  ttuj\ou  "Imboc;  Oedc; 
ue"rd\r|c;  ur)Tp6<;  GeOuv  e  praescriptis  Graecis  inscriptioni  nostrae  insertum  esse 
videtur,  unde  factum  est,  ut  praescriptum,  cuius  exemplum  demoticum  et  hiero- 
glyphicum  nondum  editum  est,  neque  usui  instrumentorum  demoticorum  neque 
Graecorum  accurate  responderet.  Idem  dicendum  erit  de  papyro  Vaticano,  cuius 
exemplum  Graece  scriptum  non  publici  iuris  factum  est  (cf.  Spiegelberg  1.  s.  1.). 


Unde  ortae  sint  differentiae  inter  papyros  Graecos  et  demoticos.         45 

tiam  inter  papyros  Graecos  et  demoticos  etiam  alias  de- 
prehendi. 

Constat  in  papyris  demoticis  Ptolemaeum  II  significari 
»filium  dei  Ptolemaei  servatoris«  (cf.  Wilcken,  Gott.  Gel. 
Anz.  1895  pag.  140),  quamquam  Graeci  patrem  privantes 
cognomine  »dei«  de  eo  semper  verbis  utuntur :  »TTTo\eu.aioc; 
TTioXeiaaiou  ZujTfjpocj«. 

Quaeritur  igitur,  unde  eius  modi  differentiae  ortae  sint. 
Sacerdotium  iepou  ttujXou  fuisse  Graeca  origine  facile  intel- 
legitur,  quoniam  Aegyptii  ipsum  vocabulum  Graecum  rece- 
perint  et  suis  litteris  expresserint,  quod  in  linguam  demoticam 
vertere  non  potuerunt.  Eandem  ab  causam  fortasse  Aegyptii 
plerumque  repudiaverunt  in  praescriptis  sacerdotium  iepoO 
ttujXou.  Si  autem  Aegyptii  priores  Ptolemaeum  I  significant 
cognomine  »dei«,  consecrationem  regis  Graeci  initio  quidem 
ignorabant,  postea  demum  exemplum  Aegyptiorum  imitati. 

Quae  differentiae  inter  papyros  Graecos  et  demoticos 
non  ex  libidine  scribarum  ortae  sunt.  Supra  vidimus  anno 
116  a.  Chr.  n.  nonnullas  mutationes  in  serie  Ptolemaeorum 
consecratorum  factas  esse.  Si  pro  ordine  Thilometor-Eupa- 
tor',  qui  per  duo  decennia  usitatus  erat,  tunc  temporis 
invenitur  ordo  inversus  et  causa  huius  mutationis  mea  qui- 
dem  sententia  cognosci  potest  (cf.  pag.  46  sqq.),  apparet 
hanc  mutationem  factam  esse  iussu  regis  vel  alicuius  magi- 
stratus  neque  libidine  scribarum.  Sin  praeter  eas  muta- 
tiones,  in  quibus  papyri  demotici  consentiunt  cum 
papyris  Graecis,  alias  invenimus,  in  quibus  dissen- 
tiunt  a  papyris  Graecis,  colligendum  est,  in  aula 
regia  separatim  iussa  data  esse  de  formulis  Grae- 
corum  papyrorum  et  de  formulis  demoticorum.  Qua 
in  re  cum  nemo  non  de  Romanis  ministris  ab  epistulis  Graecis 
et  ab  epistulis  Latinis  recordetur,  in  promptu  est  conicere 
similes  magistratus  etiam  in  Aegypto  fuisse,  quamquam  reges 
ipsi  sola  lingua  Graeca  usi  esse  videntur.  At  in  regno,  in  quo 
incolae  duabus  linguis  utebantur,  sine  dubio  apud  regem  ver- 
sabantur  homines  et  lingua  demotica  et  lingua  Graeca  periti. 


46  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

§2. 

DE  PTOLEMAEO  EUPATORE  ET  PTOLEMAEO 
NEO  PHILOPATORE. 

In  capite  praecedente  vidimus  seriem  Ptolemaeorum 
consecratorum  in  praescriptis  instrumentorum  usque  ad 
mortem  Ptolemaei  VI  Philometoris  (i.  e.  ad  a.  145)  hoc  modo 
finitam  esse  :  0eoi  'EmcpaveTc;  —  0e6cj  EuTcdTuup  —  0eoi  Oi\o|ur)- 
xopecj.  Post  mortem  Philometoris  aliquamdiu  ordo  nominum 
inconstans  deprehenditur;  nam  Aegyptii  et  EuTrdTuup-OtXo- 
ur|TUjp  et  OiXouriTUjp-EurrdTujp  scribunt,  quae  formula  post 
annum  140  a.  Chr.  n.  ita  campum  obtinuit,  ut  sola  valeret 
usque  ad  mortem  Ptolemai  VIII  (116  a.  Chr.);  tum  denuo 
redeunt  ad  priorem  formulam  EuTrdTujp-OiXouriTujp.  Videamus, 
quae  causa  harum  mutationum  fuerit. 

Strack  (Dynastie  pag.  180),  qui  recte  conclusit  ex  in- 
scriptione  Cypria  (Lebas  III,  2809  ==  Strack  n.  101  ==  Ditten- 
berger,  inscr.  orient  I,  125)  Eupatorem  fuisse  filium  Ptole- 
maeorum  Philometorum,  cum  hac  inscriptione  coniunxit  ea, 
quae  Justinus  38,  8,  3  memoriae  prodidit,  Ptolemaeum  VIII 
haud  ita  multo  post  mortem  fratris,  Ptolemaei  VI,  eius  filium, 
qui  regis  nomen  gesserat,  interfecisse,  ut  contenderet  filium 
illum  a  Ptolemaeo  VIII  interfectum  fuisse  Eupatorem,  qui 
in  praescriptis  papyrorum  nominatur.  Contra  hanc  senten- 
tiam,  quam  Dittenberger  (inscr.  orient.  I,  125  adn.  1)  et  Niese 
(Griech.  Gesch.  III,  pag.  266)  sibi  probatam  esse  fatentur, 
nuperrime  editores  Tebt.  Pap.  I  pag.  554  haec  protulerunt: 
»Another  of  the  crimes  alleged  against  him  (i.  e.  Ptolemaeus 
VIII)  by  Justin  in  the  same  chapter,  the  murder  in  B.  C. 
145  of  a  youthful  son  of  Philometor,  is  open  to  still  graver 
suspicion.  This  son  has  generally  been  identified  with 
Eupator,  who  was  undoubtedly  a  son  of  Philometor  .  .  .  .« 
»But  in  a  GebelSn  demotic  papyrus  in  the  Rylands  Library, 
recently  deciphered  by  Griffith,  Eupator  is  associated  with 
his  parents  in  the  sovereignty  in  their  29  th  year;    and  his 


De  Ptolemaeo  Eupatore.  47 

disappearance  from  the  dates  in  contracts  of  the  later  years 
of  Philometor,  coupled  with  the  retention  of  the  priesthood 
of  Eupator,  indicates  his  early  death,  long  before  that  of 
his  father.  If  this  view  is  correct,  the  story  of  the  assassi- 
nation  of  a  son  of  Philometor  by  Euergetes  II  in  B.  C.  145 
is  probably  a  mere  fiction.« 

Haec  argumenta,  quae  contra  narrationem  Iustini  ex 
praescriptis  papyrorum  prolata  sunt,  mihi  nullo  modo  pro- 
bantur.  Imprimis  commemorandum  est  etiam  Iosephum l) 
(contra  Apionem  II  §  51)  tradidisse  Ptolemaeum  VIII  post 
mortem  fratris  cum  eius  filiis  bellum  gessisse,  »ut  ipse 
regnum  iniuste  sibimet  applicaret«.  Sequitur  filium  Ptole- 
maei  VI  re  vera  regnavisse  post  mortem  patris,  quoniam 
Ptolemaeus  VIII  eum  regno  expellere  studuit.  Cum  autem 
paulo  post  mortem  Ptolemaei  VI  Ptolemaeum  VIII  reg- 
nantem  inveniamus,  colligendum  est  filium  Ptolemaei  VI, 
quem  regnavisse  ex  testimonio  Iosephi  conclusimus,  paulo 
post  sive  patria  expulsum  sive  mortuum  esse.  Cum  igitur 
Iustinus  tradiderit  filium  Ptolemaei  VI  a  Ptolemaeo  VIII 
interfectum  esse,  non  video,  cur  haec  narratio  repudianda 
sit.  Itaque  nullus  dubito,  quin  post  mortem  Ptolemaei  VI 
eius  filius  per  breve  temporis  spatium  regnaverit  et  ab 
avunculo  interfectus  sit,  ut  lustinus  memoriae  prodidit, 
cuius  narratio  testimonio  Iosephi  confirmatur2). 

Papyrus  demoticus  igitur,  cuius  mentionem  faciunt 
Grenfell  et  Hunt  (cf.  pag.  46),  nihil  docet  nisi  Eupatorem 
initio   quidem  a  patre  socium  regni  in  Aegypto   acceptum, 


*)  Neque  minus  Orosius  (V,  10,  6;  cf.  §  3)  narrationem  Iustini  et  Iosephi 
confirmat,   quamquam,   quae   anno    145  a.  Chr.   facta   sunt,   tribuit  anno  131/130. 

2)  Quodlosephus  in  iis,  quae  sequuntur,  narrat  Ptolemaeum,  postquam  Iudaei 
Aegyptum  habitantes  Onia  duce  pro  Cleopatra  bellum  suscepissent,  »omnes  Iu- 
daeos  in  civitate  positos  cum  filiis  et  uxoribus  capientem  nudos  atque  vinctos 
elephantis  subiecisse«,  ad  easdem  angustias  Iudaeorum  spectat  epistula  Iudaeorum 
Hierosolymas  habitantium  ad  Iudaeos  Aegyptum  habitantes  missa,  quae  in 
codicibus  II  libro  Maccabaeorum  praeposita  (II  Macc.  1,  1—7)  et  scripta  est 
anno  144  a.  Chr.  At  haec  sententia  plenae  et  perfectae  argumentationis  indiget, 
quam  hoc  loco  proferre  non  possum. 


48  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

deinde  loco  motum  nonnullis  annis  interiectis  fortasse 
Cyprum  missum  esse  (Strack  Dynastie  pag.  37).  Cuius  modi 
mutationes  rerum  minime  miraberis,  si  quae  Ptolemaeo  VIII 
regnante  facta  sunt  reputaveris. 

Si  Ptolemaeo  VI  Philometore  regnante  series  Ptole- 
maeorum  in  praescriptis  hoc  modo  finitur:  EuTtdTujp-OiXouri- 
Topec;,  ea  praescriptorum  lex  vel  norma  observata  est,  ex  qua 
rex  primarius  in  fine  nominatur,  collega  paenultimo  loco1). 
Sin  filius  patri  superstes  fuit,  usus  sermonis  praescriptorum 
postulat,  ut  filius  post  patrem  mortuum  nominetur,  quia 
mortuo  patre  filius  regnavit:  hinc  ordo  Oi\o|iifjTujp-EuTrdTujp. 
Ergo  duplex  illa  formula,  a  qua  disputatio  nostra  profecta 
est,  hanc  habet  explicationem.  Eupator  solus  per  breve 
temporis  spatium  regnavit,  quamquam  iam  septem  annis, 
antequam  regnum  iniit,  inter  Ptolemaeos  consecratos  recep- 
tus  erat:  haec  inter  causas  fuisse  videtur,  cur  Aegyptii  et 
ordinem  EuTTdTopocj-OiXo^iriTopujv,  in  quo  regnum  Eupatoris 
neglectum  est,  et  ordinem  0iAouf^Topujv-EuTtdTopoc;,  in  quo 
ratio  regni  habetur,  adhibuerint.  At  haec  accurata  formula 
post  annum  140  usque  ad  annum  116  campum  obtinet. 

Quaeritur,  cur  anno  116  denuo  ordo  nominum  mutatus 
sit.  Quinquagesimo  anno  regni  Ptolemaeus  VIII  Euergetes  II 
filium  OiXoTcdTopa  veov  socium  regni  facit  (Strack  pag.  177 
sqq.)2);  rex  primarius  in  fine  indicis  nominatur,  collega 
paenultimo  loco:  OiXoTrdTujp  veocj-EuepYeTn,c;.  Sed  quamquam 
Ptolemaeus  Eupator,  qui  per  magnum  temporis  spatium 
socius  regni  fuit,  aliquamdiu  solus  regnavit  post  mortem 
patris,  tamen  Ptolemaeus  veoc;  OiXoTrdTuup  numquam  ne  per 
minimum  quidem  temporis  spatium  rex  primarius  fuit;  ita- 
que  nulla  causa  erat,  cur  posterioribus  temporibus  ordo 
mutaretur.  Re  vera  in  omnibus  fere  papyris  invenitur  ordo: 
cpiXoTrdrujp  veoc;  —  EuepTeTnc;  e.g.  Grenfell  et  Hunt  I,  25  scriptus 


*)  Quod  nisi  ita  se  haberet,  iam  Ptolemaeo  VI  regnante  (t>l\o|iir)TOpec 
ante  EtmdTopa  nominati  essent. 

2)  Cf.  Niese,  Gr.  Gesch.  III,  266,  n.  4,  qui  et  ipse  fatetur  Strackii  opinio- 
nem  de  Ptolemaeo  Neo  Philopatore  sibi  esse  probatam. 


De  Ptolemaeo  Neo  Philopatore.  49 

anno  115/14  eqp'  iepeiujc  (taOtXeujc  TTToXeuaiou  6eo0  OtXour|Topoc 
laiTiipoc  5AXe£dv5pou  Kai  Geujv  XujTripuuv  Kai  Oeujv  'AbeXqpujv  Kai 
Geujv  EuepYeTUJV  Kai  8eujv  OtXorraTOpujv  Kai  Oeujv  'ETTiqpavujv  Kai 
9eo0  EuTraTopoc  Kai  0eoO  0tXour]Topoc  Kai  9eo0  OtXoTraTopoc; 
veou  Kai  8eo0  EuepyeTOu  Kai  Oeuiv  OtXounropujv  XujTrjpuJv1). 
Quattuor  exceptiones  enumeraverunt  Lepsius  (Abhandl.  d. 
Berl.  Akad.  1854  pag.  468)  et  Strack  (Dynastie  pag.  177; : 

1.  Lepsius  auctor  est  in  duobus  papyris  demoticis, 
quorum  alter  scriptus  sit  anno  114,  alter  anno  89  a.  Chr.  n., 
nomen  toO  OiXorrdTopoq  veou  legi  ante  Philometorem  et  post 
Eupatorem,  quamquam  in  ceteris  papyris  exstat  post  Philo- 
metorem.  Quorum  papyrorum  alterum,  scriptum  anno  114/3, 
denuo  edidit  Spiegelberg  (Papyr.  Berol.  3103  pag.  15):  nomen 
toO  OiXoTrdTopoc,  veou  exstat  suo  loco  i.  e.  post  Philometorem. 
Quae  cum  ita  sint,  etiam  de  fide  alterius  papyriLepsii  suspicio 
mihi  orta  est.  Sin  autem  re  vera  in  uno  papyro  nomen  toO 
OiXoTrdTopoc,  veou  sequitur  nomen  Eupatoris,  hoc  mendum 
socordiae  scribae  tribuendum  est.  Nam  Strackii  sententiam 
de  hoc  papyro  sequi  non  possum,  cum  scribit:  »Die  Stelhmg 
vor  Philometor  erklart  sich  daraus,  daft  Philopator  haufig  mit 
Eupator  zusammen  genannt  wird  und  dieser  hier  an  der 
hochsten  fur  ihn  zulassigen  Stelle  steht.  Eupators  Namen 
hat  den  andern  falschlich  nach  sich  gezogen«.  Quae  opinio 
posita  est  in  sumptionibus,  quas  probare  non  possum.  Ex 
eis  enim,  quae  antea  disserui,  hoc  apparet:  Eupator  in 
indice  Ptolemaeorum  consecratorum,  ut  ab  anno  140  usque 
ad  annum  116  post  Philometorem  nominatur,  ita  post  annum 
116  nomen  Philometoris  antecedit.  Ptolemaeus  autem  veoc. 
OtXoTrdTujp  in  praescriptis  instrumentorum  non  ante  annum 
118  invenitur  (Strack  pag.  177).  Quo  modo  factum  est,  ut 
Ptolemaeus  EuTrdTujp  ante  Ptolemaeum  OtXoTrdTopa  veov  nisi 
ab  anno  118  usque  ad  annum  116  non  nominaretur.  Nam 
postea  inter  nomina  Ptolemaei  EuTrdTopoc  et  Ptolemaei  OtXo- 
rrdTopoc  veou  nomen  Philometoris  tum  in  papyris  Graecis, 


')  Cf.  exempla  yraeca  et  demotica  pag.  38  sq. 


50  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

cum  in  papyris  demoticis  insertum  est  (cf.  exemplum  pag.  49). 
Quae  cum  ita  sint,  non  adducor,  ut  credam  scribam  papyri 
demotici  a  Lepsio  commemorati  anno  89  i.  e.  fere  triginta 
annis  interiectis  consilio  antiquam  formulam  adhibuisse,  quae 
per  duos  annos  solum  valuit.  Ergo  licet  Lepsius  papyrum 
recte  legerit,  nihil  contra  nos  probatum  erit:  mendum  errore 
scribae  ortum  esse  nostro  iure  sumemus. 

2.  In  papyris  Graecis  Paris.  5  et  Leid.  N  nomen  OiXo- 
irdTopo^  veou  omissum  esse  Lipsius  et  Strack  rectissime  ad- 
notaverunt.  Attamen  papyrus  Leidensis  proprium  locum 
occupat,  quam  ob  rem  infra  fusius  de  eo  disputabimus.  In 
papyro  Parisino  5  autem  nomen  OiXoTrdxopoc;  veou  sine 
dubio  errore  scribae  item  nunc  desideratur,  ut  in  B.  G.  U. 
996,  ubi  nemo  dubitabit,  quin  mendum  socordia  scribae 
ortum  sit  (cf.  pag.  32). 

Remotis  his  quae  ferebantur  exceptionibus  relinquitur 
nomen  xou  OtXoTrdTopoc;  veou  in  praescriptis  omnium  papyro- 
rum  ante  Ptolemaeum  Beneficum  scriptum  exstare. 

Iam  de  rebus,  quae  anno  116  a.  Chr.  gestae  sunt, 
commoneamus.  Eupator,  qui  fuerat  collega  patris,  brevi 
post  mortem  patris  et  ipse  interfectus  est;  at  quamvis  breve 
temporis  spatium  regnaverit  —  fuit  tam  breve,  ut  apud 
Eusebium  et  ceteros  rerum  scriptores  in  serie  eorum  Ptole- 
maeorum,  qui  regnaverunt,  omissus  sit  — ,  tamen  in  prae- 
scriptis  papyrorum  post  patrem  commemoratus  est  (inde  ab 
anno  140),  quandoquidem  aliquamdiu  solus  rex  fuit  et  reg- 
navit.  Ptolemaeus  veoc;  OiXoTrdTuup  autem  iam  ante  patrem, 
cuius  collega  erat,  mortuus  est  neque  ulla  causa  erat,  cur 
Aegyptii  ordinem  post  mortem  Ptolemaei  EuepyeTou  mutarent. 
Patris  igitur  nomen  filium  sequebatur  et  index  Ptolemaeorum 
hoc  modo  finiebatur:  Geoi  'Emqpaveicj  —  Geoc;  0i\ou.riTUjp  — 
0e6c;  EuTrdTuup  —  Geoc;  veoc;  OiXoirdTUJp  —  Beoi  EuepYeTai  —  Geoi 
OiXouriTopecj  lurrfipec;.  Si  reputaverimus  regnum  breve  Eupa- 
toris  memoriae  posterioris  aetatis  elapsam  esse,  illam  seriem 
magnam  offensionem  habuisse  facile  intellegemus.  Nam 
duomm  Ptolemaeorum,  quorum  uterque  patris  collega  fuerat 


De  ordine  nominum  anno  116  mutato.  51 

et  sub  mortem  patris  —  alter  paulo  ante,  alter  paulo  post  — 
mortuus  erat,  alterius  nomen  exstabat  post  nomen  patris 
(0eo<;  Eutkxtujp  post  0e6v  OiXounropa),  alterius  ante  nomen 
patris  (6eos  veoc,  OiXorcdTUjp  ante  0e6v  EuepYern).  Quam  ob 
rem  ordo  mutandus  erat:  aut  Eupator  ante  Philometorem 
aut  OiXoTrdToip  veoc;  post  Beneficum  nominandus  erat.  Illa 
ratio  praeferebatur;  ita  igitur  factum  est,  ut  triginta  fere 
annis  post  mortem  Eupatoris  et  Philometoris  sub  mortem 
Ptolemaei  VIII  ordo  nominum  Eupatoris  et  Philometoris 
mutatus  sit. 


§3. 
DE  PAPYRO  DEMOTICO  SCRIPTO  ANNO  131  A.  CHR. 

Restat  ut  agamus  de  praescripto  papyri  demotici  scripti 
qpauucpi  anni  40  tujv  0ewv  EuepYeTwv  (=  131  a.  Chr.)  et  publici 
iuris  facti  a  Revilloutio  in  Revue  egypt.  I  pag.  91.  Qui 
papyrus  a  ceteris  instrumentis  eodem  tempore  scriptis  eo 
differt,  quod  exhibet  pro  ordine  Philometor-Eupator  ordinem 
Eupator-Philometor  et  primus  omnium  commemorat  iepov 
ttujXov  "loiooc;  lueYdXnc;  nnrpoq  0euuv,  quod  sacerdotium  inde 
ex  hoc  anno  usque  ad  annum  116  a.  Chr.  n.  non  iam  in- 
venitur.    Quaeritur,  quae  sit  causa  harum  differentiarum. 

Quantum  scio,  usque  ad  hoc  tempus  nemo  de  hoc 
praescripto  disseruit;  neque  id  mirum,  cum  adhuc  viri  docti 
contenderint  sine  causa  et  ratione  in  praescriptis  papyrorum 
exeunte  altero  a.  Chr.  saeculo  ordinem  nominum  EuTrdTopocj 
et  OiXo^nropos  esse  mutatum.  Quam  opinionem  falsam  esse 
postquam  demonstravimus,  coacti  sumus  de  causa  earum 
differentiarum,  quae  propriae  sunt  papyro  illi  demotico, 
disputare. 

Commemoratur  iepo^  ttuj\o<;  "lcribos  ueYdXns  iunTpog  0euuv, 
quod  sacerdotium  postea  demum  inde  ab  anno  116  invenitur. 
Errore  scribae  hoc  sacerdotium  ceteris  insertum  esse  nemo 

4* 


52  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

suspicabitur,  quia  antea  ab  instrumentis  et  publieis  et  pri- 
vatis  abest.  Cum  igitur  appareat  consilio  scribam  papyri 
nostri  ceteris  sacerdotibus  iepov  7Tuj\ov"lo"ibo<;  addidisse,  quod 
sacerdotium  intra  spatium  annorum  131 — 116,  quamquami 
magnus  numerus  praescriptorum  conservatus  est,  non  in- 
venitur,  sequitur  sacerdotium  paulo  post  annum  131  abo- 
litum  esse.  Postquam  autem  de  Wilamowitz  recte  statuit 
'laiba  ueYdXnv  unrepa  eewv  esse  Cleopatram  II  deificatam 
(cf,  pag.  42),  proprii  sacerdotii  Cleopatrae  II  tunc  etiam  super- 
stitis  neque  institutio  neque  abolitio  separari  potest  a  discor- 
diis,  quae  flagrabant  inter  Ptolemaeum  VIII  eiusque  uxorem 
Cleopatram  II. 

Re  vera  eisdem  fere  annis,  quibus  papyrus  demoticus 
scriptus  est,  Ptolemaeum  VIII  cum  Cleopatra  uxore  bellum 
gessisse  constat  inter  omnes.  Iustinus  (XXXVIII,  8,  11) 
memoriae  prodidit  Philometorem  cum  filio,  quem  ex  sorore 
suscepisset,  et  cum  Cleopatra  III  uxore  metu  insidiarum 
commotum  in  exilium  profectum  esse  et  filium  maximum 
natu,  quem  Cleopatra  II  peperisset,  interfecisse.  Eadem  fere 
referuntur  a  Diodoro  (excerpta  libri  XXXIV,  14),  Livio  (epit. 
LIX),  Valerio  Maximo  (IX,  2  ext.  5).  Ab  his  rerum  scrip- 
toribus  eo  differt  Orosius  (V,  10,  6),  quod  haec  memoriae 
prodidit:  »Eodem  anno  (scilicet  consule  Perpenna  =  a.  Chr. 
130)  Ptolemaei  Alexandrinorum  regis  misera  vita  miseriorem 
vitae  exitum  dedit.  Is  enim  sgrorem  suam  stupro  cognitam 
ac  deinde  in  matrimonium  receptam  novissime  turpius,  quam 
duxit,  abiecit.  Privignam  vero  suam,  hoc  est  filiam  sororis 
et  coniugis,  coniugem  adscivit,  filium  suum,  quem  ex  sorore 
susceperat,  nec  non  et  filium  fratris  occidit.  Quam  ob  rem 
tantis  incestis  parricidiisque  exsecrabilis  ab  Alexandrinis 
regno  pulsus  est«.  Quam  narrationem  Orosii  minus  esse 
accuratam  nemo  est  quin  videat.  Nam  necem  filii  fratris, 
quae  anno  145  facta  est,  tribuit  anno  130  (cf.  pag.  47  adn.  1) 
et  mortem  ipsius  filii  causam  fugae  regis  fuisse  contendit, 
quamquam  ceteri  auctores  sunt  Ptolemaeum  »ob  nimiam 
crudelitatem  sui  invisum  clam  Cypron  fugisse  ibique  filium 


De  fuga  Ptolemaei  Philometoris.  53 

interfecisse.«  (Livius  1.  s.  1.)  Cum  autem  Orosius  eodem 
modo,  quo  auctor  periocharum  Livianarum  et  Valerius 
Maximus  epitoma  Livii  usus  sit1),  cuius  narratio  testimonio 
Diodori  et  Iustini  firmatur,  sine  dubio  Orosius  errore  per- 
ductus  necem  filii  eis  sceleribus  addidit,  quae  Ptolemaeus  VIII 
ante  fugam  commisit,  quamquam  re  vera  filius  in  exilio 
demum  interfectus  est. 

Nihilo  minus  Orosii  narratio  maximi  momenti  est, 
quippe  qua  fuga  regis  certo  anno  (130  a.  Chr.)  tribuatur, 
unde  Niese  (Geschichte  der  griechischen  und  makedonischen 
Staaten  III  pag.  270  adn.  2),  qui  Orosii  testimonium  cum 
frgm.  6  libri  XXXIII  Diodori  coniunxit,  recte  collegit,  auc- 
torem,  quo  Livius  usus  est,  fugam  regis  olymp.  162,  2=131/30 
a.  Chr.  tribuisse 2) ;  qui  annus  plane  respondet  quadragesimo 
anno  regis  Ptolemaei  VIII.  Rerum  scriptores  igitur  docent 
40.  anno  regni  Ptolemaeum  C^^prum  fugisse.  Videamus  quid 
ex  papyris  colligendum  sit. 

In  Tebt.  pap.  I,  72  vs.  45,  qui  exhibet  tabulas  publicas 
censorias,  annus  tricesimus  nonus  significatur :  eioc;  ifjq 
d^eiEia<;,  quem  annum  separari  posse  ab  anno  fugae  regis 
editores  papyri  (pag.  554)  recte  negaverunt.  Accedit,  quod 
epistula  scripta  mense  Choiach  quadragesimi  anni  Ptole- 
maei  VIII  (Revillout,  melanges  295;  Strack,  Dynastie  pag.  46 
adn.  3;  cf.  Tebt.  Pap.  I  pag.  553  adn.  1)  docet  tum  ev  cEp|uujv6ei 
res  iam  non  fuisse  restitutas,  quamquam  ex  eadem  epistula 
apparet  in  aliis  Aegypti  regionibus  seditionem  finitam  fuisse. 
Tumultus  igitur,  qui  initium  cepit  ab  anno  tricesimo  nono, 
ineunte  quadragesimo  anno  paulatim  ita  compressus  est, 
ut  post  mensem  Choiach  iam  nulla  exstarent  vestigia  per- 
turbationis  rerum.    Cum  hac  rerum  conditione  optime  con- 


')  Cf.  Schanz,  Geschichte  d.  rom.  Litt.  II,  i,  258. 

2)  Imprimis  Nissen  in  praeclaro  illo  libro,  qui  est  de  fontibus  Livii, 
demonstravit  Livium  libris  Polybii,  qui  ex  annis  olympiadum  res  enarravit,  usum 
persaepe  ea,  quae  iam  anno  praecedente  facta  sunt,  anno  consulis  posterioris 
tribuisse,  neglecta  differentia,  quae  erat  inter  Romanum  annum  magistratuum  et 
Graecum  annum  olympiadum  (cf.  Weissenborn,  Einleitung  zu  Livius  pag.  53). 


54  De  praescriptis  instrumentorum  pUblicorum  etc. 

gruit  id  quod  in  duobus  instrumentis  publicis  anni  ex  regno 
Cleopatrae,  quae  fuit  auctor  tumultus,  numerati  inveniuntur. 

Anno  1886  U.  Wilcken  (Abhandl.  d.  konigl.  preufi.  Akad. 
d.  Wissensch.)  nonnullas  tabellas  mensae  publicae  Thebanae 
edidit,  quarum  est  iuris  iurandi  instrumentum,  quod  concep- 
tum  est  »(3ao"i\euoucrr|c;  KXeoirdTpa^  Qedq  Oi\ou.r|Topo<;  XwTeipaq 
erouc;  p  cpaujqpi  k0«  (n.  XI).  Quia  cognomen  Philometoris 
servatoris  semper  Cleopatrae  III  datum  est  et  Strabo 
memoriae  prodidit  Cleopatram  III  aliquamdiu  solam  regna- 
visse  (cf.  Letronne,  Rec.  d.  inscript.  grecq.  et  lat.  de  TEgypte  I 
pag.  59),  Wilcken  contendit  papyrum  altero  anno  Cleo- 
patrae  III,  i.  e.  anno  115  scriptum  esse.  Haud  ita  multo 
post  Revillout  (Rev.  £gypt.  VII,  1892  pag.  39)  alterum  papy- 
rum  Graece  scriptum  publici  iuris  fecit,  cui  et  ipsi,  ut  annus 
et  dies  inscriptus  est  (erouc;  (3  cpawqpi  xe),  ita  deest  nomen 
regis,  cuius  ad  regnum  numerus  anni  exigi  possit.  Sed  cum 
in  instrumento  nominentur  nonnulli  magistratus  Thebani, 
quorum  nomina  leguntur  in  papyris  scriptis  anno  40.  Ptole- 
maei  VIII,  Revillout  (Rev.  egypt.  VI  pag.  153)  recte  statuit 
alterum  annum  regis  illius  ignoti  aut  fuisse  eundem  atque 
quadragesimum  Ptolemaei  VIII  aut  non  multum  abesse  a 
quadragesimo  anno  Ptolemaei,  eodemque  anno  scriptum 
esse  papyrum  a  Wilckenio  editum. 

Quem  postquam  Strack  quamvis  cunctanter  secutus 
est  (Dynastie  pag.  43),  Wilcken  ex  omni  parte  probavit 
(Ostraka  I,  pag.  785)  coniecturam  Revilloutii  aliquamdiu  in 
nonnullis  partibus  Aegypti  annos  ex  regno  Cleopatrae  II 
numeratos  esse.  At  ipsum  tempus  huius  usus  falso  finivit, 
ut  nunc  apparet  ex  Tebt.  pap.  *),  qui  non  modo  docent  qua- 
dragesimo  primo  et  quadragesimo  altero  anno,  quibus  Ptole- 
maeum  in  Cypro  versatum  esse  Wilcken  contendit,  Ptole- 
maeum  militibus  in  Aegypto  agros  largitum  esse,  sed  etiam,  ut 
supra  commemoravimus,  tricesimum  nonum  annum  significant 


^)  Neque  minus  Wilckenii  sententiae  obstat  testimonium  Orosii,  qui  fugam 
regis  tribuit  anno  131/30  =  olymp.  162,  2  (cf.  pag.  53). 


Cleopatra  II  sibi  ipsa  proprium  instituit  sacerdotium.  55 

erocj  Tfjcj  dueiHiac;.  Ergo  prior  annus  Cleopatrae  respondet 
tricesimo  nono  Ptolemaei,  alter  annus  Cleopatrae  quadra- 
gesimo  Ptolemaei.  Epistula  igitur  a  Revilloutio  edita  (Rev. 
egypt.  VII,  1892  pag.  39)  scripta  est  cpawcpi  anni  40  Ptole- 
maei  et  magni  mea  interest  videre  auctorem  epistulae  iam 
de  restitutione  rerum  cogitare,  cum  scribit:  edv  rfjcj  xapaxnCs 
Trauo~auevn.c;  o)i  dXieicj  ouvf|0ujcri  aY(pe)ueiv  rovfbe  tov  eviauTov  wcj) 
TipoTepov  ei0(i)cruevot.  Ergo  eandem  fere  conditionem  rerum, 
quam  mense  Choiach  anni  40.  invenimus  ev  cEpuubv0ei  (cf. 
pag.  53),  iam  antea  (mense  cpawcpi)  deprehendimus  in  ea 
regione,  cui  est  nomen  rrepi  Ofi^acj.  Paulatim  tumultus  se- 
datus  est. 

Eo  ipso  mense  cpawcpi  anni  quadragesimi  scriptum  est 
instrumentum  illud,  a  quo  disputatio  nostra  profecta  est, 
papyrus  ille  demoticus,  qui  solus  omnium  ante  annum  116 
scriptorum  mentionem  facit  rfjcj  iepoO  ttujXou  "lcribo^  ueYd\n.cj 
junrpoc;  0eujv.  Nunc  iam  puto  omnia  esse  perspicua:  Cleo- 
patra  II  annis  perturbationis,  cum  sola  regnaret,  sibi  ipsa 
proprium  sacerdotium  instituit,  quod  propterea  post  reditum 
Ptolemaei  non  iam  commemoratur  —  neque  enim  ullum 
vestigium  eius  per  omnes  annos  insequentes  usque  ad 
mortem  Ptolemaei  VIII  exstat  — ,  quod  Ptolemaeus  maritus 
cultum,  quem  uxor,  cum  ipse  in  Cypro  versaretur,  sibi  ipsa 
instituerat,  removit.  In  nostro  papyro  anni  iterum  ex  regno 
Ptolemaei  VIII  numerantur,  qui  sine  dubio  paulo  antea  — 
nam  ev  tuj  Trepi  0f|(3ac;  eodem  mense  etiam  ex  regno  Cleopatrae 
anni  numerantur  (cf.  Rev.  egypt.  VII,  pag.  39)  —  in  Aegyp- 
tum  reverterat;  quo  modo  factum  est,  ut  in  nostro  papyro 
sacerdotium  Cleopatrae,  quod  Ptolemaeus  VIII  postea  abo- 
levit,  commemoretur.  Qua  re  confirmatur  sententia  nostra 
de  temporibus  regni  Cleopatrae;  nam  si  sacerdotium,  quod 
anno  quadragesimo  invenitur,  institutum  esset  ante  fugam 
regis  adnuente  rege,  sine  dubio  etiam  postea  exstaret  in 
papyris.  Quod  igitur  sacerdotium  Cleopatrae  II  nominatur 
anno  quadragesimo,  colligendum  est  ante  hunc  diem  Cleo- 
patram  solam  regnavisse  et  Ptolemaeum  Cyprum  fugisse. 


56  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

Denique  hoc  tertium  nunc  apparebit.  Saepius  iam  com- 
memoravimus  tabellas  publicas  mensae  Tnebanse,  quarum 
una  scripta  est:  erous  beuTepou  unvo?  qpaujcpi  k0  (3acn\euouoT|c; 
KXeoTraTpaq  Qetiq  OiXounTopoc;  HuuTeipa<;.  Quem  papyrum  Revil- 
lout  demonstravit  eodem  anno  tribuendum  esse  atque  epi- 
stulam  editam  in  Rev.  egypt.  VII  pag.  39.  Secuti  sunt  hanc 
sententiam  Strack  et  Wilcken,  quamquam  ille  quidem  vidit 
in  cognomine  Tfjc;  OiXounropocj  Xurreipacj,  quod  in  ceteris  papyris 
numquam  Cleopatrae  II  tributum  est,  inesse  magnam  difficul- 
tatem.  Nunc  apparet  Cleopatram  ipsam  per  annos  pertur- 
bationis  sibi  hoc  cognomen  arrogavisse  eodem  modo,  quo 
sibi  ipsa  sacerdotium  instituit.  Rursus  eodem  tempore,  quo 
proprium  sacerdotium  Cleopatrae  post  reditum  suum  Ptole- 
maeus  removit,  cognomen  Cleopatrae  desinit  ferri  in  prae- 
scriptis.  Neque  scriptionis  mutatae  causa  in  pbscuro  posita 
est:  nimirum  haud  ita  multo,  postquam  Ptolemaeus  ex  Cypfo 
rediit,  Cleopatra  Aegyptum  reliquit;  semper  discordiae  et 
simultates  inter  Ptolemaeum  et  uxorem  flagrabant  (cf.  Strack, 
Dynastie  pag.  38),  qua  re  facile  intellegitur  regem,  ubi  primum 
denuo  rerum  potitus  est,  honores,  quos  Cleopatra  ipsa  sibi 
instituerat,  abolevisse. 

At  non  solum  memoria  proprii  sacerdotii  Cleopatrae  II 
papyrus  noster  differt  a  ceteris  eisdem  annis  scriptis,  sed 
etiam  ordine  nominum  Eupatoris  et  Philometoris  mutato,  cum 
solus  e  tanto  numero  pap37rorum  septimo  et  octavo  decennio 
scriptorum  seriem  Eupator-Philometor  pro  Philometor-Eupa- 
tor  exhibeat.  Si  nunc  recordamur  ordinem  Eupator-Philo- 
metor  post  mortem  Ptolemaei  VIII  restitutum  esse,  qui  idem 
seriem  initio  regni  mutaverat,  eodemque  tempore  proprium 
sacerdotium'  Cleopatrae  II  denuo  in  praescriptis  ferri,  nonne 
in  promptu  est  conicere  etiam  ordinem  singularem  nominum 
Eupator-Philometor,  qui  sermoni  sub  regnum  Ptolemaei  VIII 
usitato  adversatur,  certo  quodam  vinculo  quasi  coniunctum 
esse  cum  singularis  huius  sacerdotii  institutione  ?  Cuius  inter 
causas  si  fuit  fuga  regis,  eandem  ordinis  illius  solemnis  tur- 
bati  esse  causam  iudicabimus. 


De  praescripto  papyri  Leidensis  N.  57 

§  4. 
DE  PRAESCRIPTO  PAPYRI  LEID.  N. 

Postquam  de  praescriptis  omnium  instrumentorum  ex- 
eunte  II  saeculo  scriptorum  disputavimus  causasque  differen- 
tiarum,  quae  occurrerunt,  quantum  poterat,  eruimus,  restat, 
ut  de  papyro  Leid.  N  agamus,  qui  adhuc  in  omnibus  disser- 
tationibus,  quae  sunt  de  praescriptis  papyrorum,  praecipuum 
tenuit  locum.  Nam  primus  fere  omnium  papyrorum  Grae- 
corum,  qui  exhibent  seriem  Ptolemaeorum  consecratorum, 
ille  quidem  publici  iuris  factus  est  (Boeckh,  Abhdl.  d.  hist. 
philol.  Klasse  d.  konigl.  Akad.  d.  Wiss.  1820—21 ;  Buttmann 
ibidem  1824;  Leemanns,  Papyri  Leid.  I  pag.  67;  cf.  de  disser- 
tationibus  ad  hunc  papyrum  pertinentibus  Viereck  apud  Bur- 
sian.  1898 III  pag.  143  sqq.),  quo  modo  factum  est,  ut  praescrip- 
tum  illius  papyri  fuerit  pro  norma,  ad  quam  docti  viri  papyros 
postea  inventos  exigerunt;  at  tantum  abest,  ut  hoc  ipsum 
praescriptum  sit  idoneum,  quod  pro  norma  habeatur,  ut  singu- 
larem  locum  occupet ;  quam  ob  rem,  ne  diutius  ad  inquiren- 
dum  indicem  Ptolemaeorum  consecratorum  adhibeatur,  de 
eo  disserendum  esse  puto. 

Haec  est  formula  sollemnis,  quae  pactioni  praemissa  est : 
BacriXeuovTuuv  KXeoTrdrrpac;  K[ai]  TTTo\eu.aiou  tou  eTTtKa\ou|uevou 
'AXeSavopou  Oeuuv  0i\o|unT6puuv  XuuTnpuuv  erouc;  t|3  toO  Kai  0  eqp' 
iepeuucj  toO  ovtocj  (2)  ev  'AXeHavbpeia  5A\e£dvbpou  Kai  0euuv  Iuj- 
rripuuv  Kai  0euuv  'AbeXcpuuv  Kai  0euuv  EuepYerujv  Kai  [0]euuv  OiXo- 
TraTopuuv  Kai  0eu3v  'Emqpavuuv  Kai  0eoO  (3)  OtXofirJTopoq  Kai  0eoO 
EuTTaT[opocj]  Kai  0euuv  EuepTeTuuv  d0\oqp6pou  BepeviKt^  Euepye- 
[t]i[5]o<;,  Kavncpopou^Apatvoncj  0i\aoe\cpo[u]  [iepeiac;]1) 'Apcrtvon*; 
EuTTaTopo[c;]  tujv  ovtujv  ev  5A\eHavbpeia.    (=  106/05  a.  Chr.  n.) 

Series  nominum  Ptolemaeorum  consecratorum  Usque 
ad  deos  Epiphanes  nulla  re  differt  a  formulis  ceterorum 
praescriptorum.     At   ea,   quae  sequuntur  jprava  et  cofrupta 


l)  Pro  tepeiac.   Lcemans   legit   Kai   Qe&c,,  qui  error  nescio  an  Lfeeittfinsid 
potii^s  quam  scribae  papyri  vitio  vertendus  sit. 


Oo  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

esse  videntur,  si  comparamus  cum  ceteris  papyris  eisdem 
annis  scriptis,  qui  hoc  modo  incipiunt:  BacrtXeuovTuuv  KXeo- 
TT&Tpac,  Kai  pacnXeuuc;  TTToXeLiaiou  0euuv  OiXouriTopujv  XuuTrjpuuv 
eroucj  x  toO  Kai  (x-3)  ecp'  iepeuuc;  toO  ovtocj  ev  'AXeHavbpeia 
'AXeHdvbpou  Kai  0euuv  ZujTrjpuuv  Kai  0eu3v  'AbeXcpujv  Kai  0euuv 
Euepyerujv  Kai  0euuv  OiXorraTopujv  Kai  0euuv  'Emqpavujv  Kai  0eoO 
EuTraTOpoq  Kai  0eoO  OtXoLirJTopoc;  Kai  0eoO  OiXoTrdTOpocj  veou 
Kai  0eou  EuepYerou  Kai  OeuOv  OiXoLtriTopujv  ZujTrjpuuv,  iepoO 
ttujXou  "lcnboc;  LieYdXricj  LirjTpoc;  Oeuuv,  dOXocpopou  BepeviKiic; 
EuepTeTiboc,  Kavr)cp6pou  'Apcrtvoiicj  OtXabeXcpou,  iepeiacj  'Apatvoric; 
OiXoTrdTopocj  tujv  ovtujv  ev  'AXeHavbpeia  (cf.  exempla  pag.  38 
enumerata). 

Si  hoc  praescriptum,  quod  post  annum  116  15  usitatum 
esse  in  papyris  Graece  scriptis  supra  demonstravimus,  cum 
papyro  Leid.  N  comparamus,  videmus  quinque  ab  hoc  locis 
diff  erre : 

1.  6  0e6c;  OtXoTTdTuup  veoc;  omissus  est; 

2.  oi  0eoi  OtXoLtriTopeq  XuuTfjpec;  omissi  sunt; 

3.  pro    ordine   EuTrdTuup-OiXo^rJTuup    ordo    est   OtXourJTuup-Eu- 

TrdTUjp ; 

4.  numerus  pluralis  Oetiuv  EuepyeTuuv  invenitur  pro  singulari 

0eoO  EuepYerou ; 

5.  deest  sacerdotium  iepou  ttuuXou  "lcnboc;  LieYdXncj  LinTpoc;  0euuv. 

Dixerit  quis  de  erroribus  scribae  huius  papyri  cogi- 
tandum  esse  neque  ego  is  sum,  qui  praefracte  negem  fieri 
potuisse,  ut  haec  vitia  socordia  scribae  orta  sint,  sicut  6  0e6cj 
OiXorrdTUjp  veoc;  etiam  in  papyro  Casatiano  errore  scribae 
omissus  est  neque  minus  ot  0eoi  OtXoLtrJTopecj  Xumjpes  in 
duobus  papyris  demoticis  Argentinensibus  desunt  (cf.  pag.  40 
adn.  2).  At  cetera  errata  socordiae  scribae  tribui  non  possunt: 
Neque  enim  casu  ordo  nominum  Eupatoris  et  Philometoris 
mutatus  esse  potest.  Quid  quod  proprio  sacerdotio  Isidis-Cleo- 
patrae  omisso  Cleopatra  cum  Ptolemaeo  VIII  altero  marito 
iuncta  est?  Hic  de  errore  scribae  non  cogitabis ;  nam  sacer- 
dotium  Isidis  omissum  separari  non  potest  a  numero  plurali 
„deorum  beneficorum",  quem  invenimus  in  papyris  demo- 


De  praescripto  papyri  Leidensis  N.  o9 

ticis1).  Quae  cum  ita  sint,  fortasse  coniecerit  quis  aut  scribam 
papyri  Leid.  N  consilio  sermonem  demoticum  imitatum  esse 
aut  earum  diff erentiarum,  quas  supra  statuimus  inter  papyros 
graecos  et  demoticos  intercedere,  nonnullas  fuisse  excep- 
tiones.  At  vel  hoc  concesso  relinquuntur  ceterae  difficultates. 
Quae  cum  ita  sint,  censeo  alio  modo  difficultates  sol- 
vendas  esse.  Iam  saepius  vidimus  scribas  formulas  quam- 
vis  obsoletas  post  conditionem  rerum  immutatam  in  prae- 
scriptis  conservavisse.  Scriba  Tebt.  pap.  I,  6  conservavit 
numerum  pluralem  twv  0euuv  0t\ounTopwv,  quamquam  Cleo- 
patra  II  cum  altero  marito  iuncta  erat  (cf.  pag.  32) ;  in  vico  illo, 
ubi  papyri  demotici  Argentinenses  scripti  sunt,  etiam  post  an- 
num  116  conservata  est  formula  kcu  0eoO  Oi\o|urJTopocj  xai 
0eoO  EuTidTopoq,  quamquam  ceteri  scribae  semper  utuntur 
ordine  Eu7TdTopocj-0i\ourJTopoc;  (cf.  pag.  39),  scriba  papyri 
demotici  Berolinensis  3103  anno  113  scripsit  numerum  singu- 
larem  tou  0eoO  0i\ourJTopoc;  Xwrfipoc;,  quamquam  post  an- 
num  116/15  Cleopatra  cum  filio  iuncta  erat  (cf.  pag.  41,1). 
Quare  nescio  an  eius  modi  error  in  nostro  quoque  papyro 
demonstrari  possit: 

1.  6  0e6cj  Oi\oTrdTwp  veocj  commemoratur  in  omnibus  papyris, 

qui  post  annum  118  scripti  sunt; 

2.  oi  0eoi  0i\ourJTopecj  ZuuTipec;  in  papyris  inveniuntur,  post- 

quam  anno  11615  Cleopatra  III  et  filius  regnum  inierunt; 

3.  ordo  nominum  0i\ourJTUjp-EuTrdTwp    usitatus   erat   usque 

ad  annum  116/15; 

4.  usque    ad   annum    116/15    invenitur    in   papyris   Graecis 

numerus  pluralis  0euuv  EuepYeTuuv,  postea  numerus  singu- 
laris ; 

5.  intra   spatium    annorum    116/15  et  107/6  in    praescriptis 

omnium    papyrorum    Graecorum    demonstrari    potest 
sacerdotium  iepoO  ttuu\ou  "laibocj  ueYd\r|cj  unrpocj  0euuv. 
Praescriptum   igitur,     quo    scriba  papyri    Lei- 
densis  N  usus   est,  exhibet   formulas  usitatas   ante 


l)  Cf.  pag.  43  sqq. 


60  De  praescriptis  instrumentorum  publicorum  etc. 

annum  118  a.  Chr.  n.  neque  dubito,  quin  scriba  papyri  sive 
socordia  sive  errore  formulam  antiquam  et  diu  iam  abolitam 
adhibuerit.  Patet  nunc,  quanti  errores  oriri  potuerint  vel 
potius  debuerint  de  praescriptis  papyrorum,  quamdiu  haec 
res  virorum  doctorum  acumen  fugit:  at  nostra  coniectura 
puto  non  solum  omnes  difficultates  removeri,  sed  etiam 
probabilem  formulae  intempestive  usitatae  explicationem 
praeberi.  Etenim  inde  ab  anno  106  scribae  papyrorum  Grae- 
corum  compendiosa  formula  usi  esse  videntur  (cf.  e.  g. 
B.  G.  U.  997)  —  mihi  quidem  nullum  integrum  exemplum 
postea  scriptum  innotuit  — ,  ita  ut  veri  sit  simillimum  scribam, 
qui  praescriptum  integrum  pactioni  praemittere  voluit,  id 
quod  tunc  temporis  non  in  usu  erat,  falso  antiquum  prae- 
scriptum  et  iam  diu  obsoletum  repetiisse.  Qua  ratione  fac- 
tum  est,  ut  papyrus  Leid.  N  non  exhibeat  exemplum  indicis 
Ptolemaeorum  usitati  eo  anno,  quo  scriptus  est  (106/05),  sed 
omnibus  nominibus  respondeat  formulis  iis,  quibus  Aegyptii 
usi  sunt  intra  spatium  annorum  140  et  116. 


Indices  Ptolemaeorum  consecratorum,   qui   post  Ptolemaeos   Epi- 
phanes  in  praescriptis  enumerantur: 

i.  ab  a.  151  ad  a.   145:    Eupator  —  Philometores  pag.  31. 

2.  ab  a.  145  ad  a.  139:    aut  Eupator  —  Philometor  —  Benefici  aut  Philo- 

metor — Eupator — Benefici.  pag.  35;  cf.  pag.  32. 

3.  ab  a.   139  ad  a.   118:   Philometor  —  Eupator — Benefici    pag.  36;     cf. 

Pag.  5I—56- 

4.  ab  a.  118  ad  a.  116:  Philometor— Eupator — Philopator  Neos — Bene- 

fici  pag.  48. 

5.  ab  a.   116:    ot)   papyri   demotici:    Eupator  —  Philometor  —  Philopator 

Neos  —  Benefici  —  Philometores   Servatores    pag.    40; 
cf    pag.  42  sqq. 
P)  papyri      Graeci:      Eupator  —  Philometer  —  Philopator 
Neos  —  Beneficus  —  Philometores     Servatores  —  Cleo- 
patra  II  (=  Isis)  pag.  41   sqq. 


III.   PARS. 

DE  FAMILIA  SELEUCIDARUM  QUAESTIONES 
SELECTAE. 

Paris  et  Holleaux  (B.  C.  H.  IX  1885  pag.  324  sqq.).  Hol- 
leaux  (B.  C.  H.  XIII  1889  pag\  523  sqq.).  Grenfell,  Revenue 
Laws  pag.  LIII.  Michel,  Recueil  n.  40.  Dittenberger,  inscript. 
orient.  I  n.  224. 

'Ava£iu]PpoTOc;  Atovura  xaiPeiv'  T°u  Tpa- 
cpevTjoc;  Trapd  toO  pacriXeujc;  TTpocnrdYuaToc; 
Trep]i  toO  aTrobebeixQai  xrj^  pacriXtacTr|<s 
a]pxiepeiav  tujv  ev  rr)  aaTparreia  Bepevixri[v 
5.  tv|v  TTTOAeuaiou  toO  Aucriudxou  OuyaTepa 
KaTaKexuJpiOTai  to  dvTiYpacpov  eTraKoXou0[ujv 
o]uv  toT<;  eTTeo"TaXjuev[o]i^  cTuvreXet  Ka0'  d 
otjerai  5eiv  tva  be  Kai  rd  dvriYpacpa  dvaTpa- 
cp]evra  eic,  OTrjXriv  Xi0ivr|v  dvaTeOfj  ev  tuj 

10.  em](pavecrrdTUj  tottuj,  Tr[pov]orj[0ri]Tr 

e[rouc; ],  'ApTeuioiou  i[0. 

BaaiXeucj  'Avrioxocj  'AvaH[i]upp6TUj  xaipetv 
(touXouevot  rfjc;  d5eXcpn<;  pacriXicTCTn^  AaooiK[r|c; 
T]dcj  Ttudcj  em,  irXeiov  au£etv  Kai  toOto  dvaY- 

15.  Kato]TaTov  eaurotcj  voui£ovrec;  etvat  fctd  to 
ou  ]u]6vov  f]uiv  cptXocTTOpYUJq  Kai  Kn.6euovt- 
kujcj]  auTfiv  ouuptoOv  dXXd  Kai  TTpocj  to  0e[i- 
ov  ejucrepuucj  6ta[K]eicf0ai,  Kai  Ta  dXXa  uev 
ocra  TTp]eTuet  Kai  biKatov  ecm  Tcap5  f]uuuv  auTfj 

20.  .  .  .jif.jacTOai1),  5ta[T]eXo0uev  uerd  cptXofcr- 
T]o[p]Yia<;  TTOtoOvTeq,  [Kp]ivouev  6e  KaOaTrep 


l)  xapitfcxa6cu   supplevit  Holleaux;    Dittenberger   suspicatur   infinitivum 
praesentis  passivi  verbi  contracti  in  -exaGcxi  cadentem  potius  fuisse. 


62  De  familia  Seleucidarum  quaestiones  selectae. 

TTavTaxou  KaGecnrJKaaiv  K]ard  ir)v  pao~iXe[i]a[v 

fnuuuv  dpxjiepeic;  Kai  rauT[r)]c;  Ka6icrracr6ai 

e]v  toic;  auToic;  tottoic;  dpxiepeiac;,  aci  qpo- 
25.  p]rjcroucrrv  OTecpdvouq  xPu0~°o<;  exovTac; 

i§,  errrfpaqprjcrovTai  be  Kai  ev 

toic;  o"]uvaXXdY|uacri  u[e]Ta  Touq  tujv 

tc  6e]uGv  Kai  fijuujv  dpxiepeiq.  'ETrei  ouv 

d-rrobebe ev x)  toicj  utto  cre  tottoic; 

30.  Bep]eviKr)V  TTToXeuaiou  tou  Auaiudxou 

tou  TTpoorJKo]vToc;  rijuiv  Kard  avjjiveiav  GuYarepa, 

0uvTeXeia6uj  TcdvTa  toic;  TTpOYeTpauue- 

voic;  d[Ko]Xou6uj<;  Kai  rd  dvTrrpacpa  tujv 

eTTicTToXujv  dvaypacpevTa  eic;  orrjXac; 
35.  dvaTe6[rj]TUJ  ev  toic;  emcpavecTTdToic; 

tottoic;,  [6]ttujc;  vuv  tc  Kai  ei^  to  Xoittov 

TTdcriv  cpave[p]d  [6iiX]u3[T]ai  r\  [ri]ueTepa  Kai  ev  tou- 

toic;  KaT]d  ttjv  dbeXcpr]v  TTpoaipecrtc;. 
Omnes  fere  viri  docti,  qui  nostra  memoria  egerunt  de 
rebus  a  Seleucidis  gestis,  docuerunt  Antiochum  I  praeter  Stra- 
tonicen,  quae  antea  patris  uxor  fuerat,  etiam  sororem  suam, 
cuius  nos  nomen  ignorare  fatentur,  in  matrimonium  duxisse2). 
Sed  nihil  apud  optimos  antiquorum  rerum  scriptorum  de 
his  nuptiis  traditum  est,  quas  hanc  ipsam  ob  causam  Nie- 
buhr  (Kleine  Schriften  I  pag.  257)  et  Droysen  (Gesch.  d. 
Hellenism.  III,  1  pag.  226)  repudiaverunt :  operae  igitur  pre- 
tium  videtur  argumenta,  in  quibus  scriptores  nostrates 
nituntur,  examinare. 


4)  Paris  et  Holleaux  B.  C.  H.  IX,  326:  airobebei[xa]uev  ;  Holleaux  B.  C.  H. 
XIII,  523  lapide  denuo  collato  duo be"b e [iy|Li]ai  eV  Nihilo  setius  Holleauxii 
supplementum  mihi  probari  non  potest;  nam  non  modo  tam  Antiochus  II  quam 
Antiochus  III  ipsi  de  se  commemorantes  utuntur  numero  plurali,  non  singulari 
<cf.  pag.  98  sqq.),  sed  etiam  aTTobeiKvuaGai  'nominare  aliquem'  alienum  est  a 
sermone  Graecorum.     Quae  cum  ita  sint,  lacunam  non  suppleo. 

2)  Cf.  e.  g.  Holleaux  B.  C.  H.  IX,  1885  pag.  327,  Wilcken  apud  P.  \V. 
Kealenc.  s.  v.  Antiochus  I,  2452;  Niese,  Geschichte  d.  griech.  u.  makedon. 
Staaten  II  pag.  133  adn.  6;  Dittenberger,  inscr.  orient.  I.  219  adn.  17. 


De  uxore  Antiochi  I.  63 

Inscriptio  Iliensis  (C.  I.  Gr.  II,  3595  =  Dittenberger  Syll.  ! 
156  =  inscr.  orient.  1  219),  quae  aetati  Antiochi  I  tribuitur1), 
exhibet  decretum  Iliensium  factum  in  honorem  toO  (SaaiXewc; 
kcu  ifjs  dbeXcpfjc;  auTou  paaiXiacrn^  (vs.  22);  ex  vocabulo 
»sororis«,  quo  regina  significatur,  Boeckh  et  Dittenberger 
collegerunt  reginam,  quae  in  inscriptione  commemoratur, 
fuisse  sororem  regis.  Sed  veteres,  quamvis  multa  rettulerint 
de  eis  nuptiis,  quas  Antiochus  I  cum  noverca  sua  Stratonice 
inierat2),  tamen  de  altero  coniugio  regis  nihil  memoriae 
prodiderunt.  Quibus  angustiis  pressus  Boeckh  haec  fere 
disputavit  (C.  I.  Gr.  II  pag.  882):  »soror  Antiochi  regina  haud 
dubie  eius  fuit  uxor  secunda,  ex  qua  censendus  est  genuisse 
Laodicen,  quae  nupsit  Antiocho  Deo,  fratri  germano  (utpote 
dbeXqpr)  oiuorraTpia  Polyaen.  VIII,  50)  nato  illi  ex  Antiocho 
Sotere  et  Stratonice,  quae  fuerat  mariti  noverca.  Quamquam 
Porphyrius  Laodices,  quae  nupsit  Antiocho  Deo,  patrem 
Achaeum  fuisse  dicit .  .  .«  Quoniam  igitur  Boeckh  senten- 
tiam,  quam  de  matrimonio  Antiochi  I  et  eius  sororis  pro- 
tulit,  comprobat  argumentis,  quae  pertinent  ad  nuptias  An- 
tiochi  II,  necessario  primum  nobis  quaerendum  est,  quid  de 
uxore  Antiochi  II  Dei  nobis  traditum  sit. 

Duo  exstant  testimonia  de  patre  Laodicae,  uxoris 
Antiochi  Dei,  quorum  alterum  altero  infringi  videtur: 

1.  Porphyrius  apud  Eusebium  (chron.  I  pag.  251):  (An- 
tiochus  II)  filios  habuit  II,  Seleukum  cognomento  Kalinikum 
et  Antigonum3),  filias  II  ex  Laodike,  Akhaei  filia. 

2.  Polyaen.  VIII  50,  pag.  411  ed.  Wolfflin-Melber :  5Av- 
tioxoc;  6  TTpocraYOpeuBeic;  Geocj  ejr\}ie  AaobiKnv  oiuoTTorPiov 
abe\cpn,'v,  e£  f\<;  auTiu  TraTc;  efevero  XeXeuKOc;. 

Nostra  aetate  communi  opinione  Polyaeni  testJnonium 
praefertur  Eusebiano,  ut  Holleaux  B.  C.  H.  IX  18Pi  pag.  327 


')  Quam  sententiam  haud  ita  certis  argumentis  niti  inf-*  demonstrabimus. 

2)  Plut.  Demetr.  38;    Appian  Syr.  59  sqq.;  Lucian.    *   dea  Syr.   17  sqq. ; 
Euseb.  chron.  ed.  Schone  I  pag.  249;  cf.  E.  Rhode,  Grie  n-  Roman  p.  52. 

3)  In   versione  Armenia  Eusebii   saepe  pro  Anti  ono  Antiochus,  pro  An- 
tiocho  Antigonus  legitur  (cf.  Schone  p.  251  adn.  2). 


64  De  familia  Seleucidarum  quaestiones  selectae. 

acln.  2  scripsit :  »A  la  verite,  Polyen  est  contredit  par  Eusebe 

qui  fait  de  Laodice  une  fille  crAchaeus.  Mais  nous  ne  voyons 

aucun  motif  d'accorder  avec  Droysen  (Gesch.  d.  Hellenismus 

III,  349),  la  preference  a  ce  dernier  t£moignage«.  Eadem  fere 

disputaverunt  Wilcken  (s.  v.  Achaios  apud  P.  W.  Realenc. 

I,  206  et  s.  v.  Antiochus  ibid.  I,  2455);  Babelon  (les  rois  de 

Syrie  pag.  LV  sqq.);    Kohler  (Sitzungsber.  d.  Berl.  Akad. 

1894,  pag.  448  sqq.);    Wilhelm   (Zeitschrift  f.   ostr.    Gymn. 

1894,  pag.  911);  idem  (G.  G.  A.  1898,  pag.  210);  Niese  (Ge- 

schichte  d.  griech.  u.  maked.  Staaten  II,  pag.  139);  de  Prott 

(Athen.  Mitt.  1902,  pag.  164);  Kornemann  (Beitrage  z.  Alten 

Gesch.  1,79  adn.  5) ;  Bevan  (the  house  of  Seleucus  I,  pag.  169); 

Haussoullier  (Milet,  pag.  86);  Dittenberger  (inscr.  orient. 

I,  224  adn.  9).  Igitur  viri  docti  rati  Antiochum  II  suam  sororem 

in  matrimonium  duxisse  collegerunt  epistulam,  de  qua  nunc 

agimus,  scriptam  esse  ab  Antiocho  II,  qui  Laoclicen,  uxorem 

et  sororem,  proprio  instituto  sacerdotii  honoravisset1),  nec 

mirum    est    inventos    esse,    qui    invicem    titulum    nostrum 

opinionis  suae  testem  gravissimum  praedicarent.   Sed  vide, 

qua  ratiocinandi  via  usi  sint.    Primum  titulum  Antiocho  II 

tribuunt  conicientes  Polyaeni  testimonium  esse   praeferen- 

dum    Eusebiano,     deinde    ex    titulo    colligunt    Polyaenum 

neque  Eusebium  vera  rettulisse.     At  quaero,   num  re  vera 

testimonium    Polyaeni    illius   fabulatoris    praeferenclum    sit 

Eusebiano.    Quod  si  verum  est,  timeo,  ne  nequeamus  res 

Vestas  Seleucidarum  describere ;  nam  si  fundamentum  libro- 

*"  \i  Eusebianorum  parvi  aestimamus,  quis  relinquitur  scrip- 

^Njuem  sequamur?    Videamus  igitur,  quae  sit  communis 

virorum  doctorum  de  genere  Seleucidarum. 
opimo\ 

Vaux,  Rev.  d.  Phil.  1S94  pag.  124  adn.  2:  »J'admets  une  fois  pour 

\5tnent  a  1'opinion  que  i'ai  exprimee  iadis  que  1'edit  a  bien  pour 
toutes   conforr  •  .  '.  .     ', _,.      ,  "  TTT 

.     ,      .  T[   et  non   Antiochus   III.     S  ll   s  agissait   d'AntJochus    III   on 
auteur   Antiochu  .  TT  .  . 

xtncables    difficultes«    cf.   Haussoulher :    »cette  attnbution 
tomberait    dans    a.\.  •  -  u 

1'raeterea   cf.   vehm  Beloch   (Beitrage   zur  alten  Ge- 
n'a  pas   ete   contesU  . 

:iiiech.    Gesclnchte  III,    1  pag.  375);     Lehmann    (Bei- 
schichte   I  pag.  293   ei   ■;  f   ,',    t,  t  t  ttt 

^       ,     ,r,  *ig-  532);  Grenfell,  Revenue  Laws  pag.  LIII  sqq. 
trase  z.  alten  Gesch.  III     8   ^3*-"  r  & 


tor,  e