Skip to main content

Full text of "Qvinti Septimi Florentis Tertvlliani Opera"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http : //books . qooqle . com/| 







THE0L06ICAI.UBKARY 



r\ 



(lOIJPVS 

SCKIF'1'ORVM ECCLESIiSTICOUVM 

LATINORVM 

KlinTU tJUKSlUO KT JMr£K«lfi 
ACAriBMliiE UTTERAia^ OAESAKEAK 

\OI.. .\.\. 

0. m'T. ri.nnE^-T. TK.nTvi,uAjn opeea 

,i..>.-,, i,i.,iTERSCaiElU 




Gorpiiii scilplorQm occiii,^iiiii. 



ivoL. zri 



[ VOL. XVD- 



Iroi^icvin 

[ VtU.. SX- 



Q0RPV8 
SCRIPTORVM ECCLE8IA8TICORVM 

LATINORVM 



EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS 

ACADEMIAE LITTERARVM CAESAKEAE 

VINDOBONENSIS 



VOL. XX. 

Q. SEPT. FLOKENT. TEKTVLLIANI OPERA 

KX KECENSIONE 

AVGVSTI REIFFERSCHEID 

ET 

GEORGII WISSOWA 

PARS I 



PEA6AE VINDOBONAE LIPSIAE 

F. TEMPSKY. p TEMPSKY ^- *'KEYTAG 

niBLIOrOLA ACADEMIAE LITTEKARVM CAESAREAE VINUOBONENSIS. 

3IDCCCLXXXX. 



QVINTI SEPTIMI FLORENTIS 



TERTVLLIANI 




EX RECENSIONE 



AVGVSTl REIFFERSCHEID 



ET 



GEORGII WISSOWA 



PARS I 



PRA GAE VIN1)0B( )NA K LIPSIAE 

F. T E M P 8 K Y. p T E M P S K Y G. F R E Y T A G. 

BIBLIOPOLA ACADBMIAE LlTTeRAKVM CAESAREAE V1NDUB0NEX8IS. 

MDCCCLXXXX. 






r^ 



ws . W ' 








/ 



H 



\ 

I 

• I 



▼INDOBONAE, TYPIS DE8CRIP8IT AD0LPHV8 H0LZHAV8EN. 




PRAEFATIO. 



Q. Septimi Florentis TertuUiani librorum recensionem, opus 
arduum profecto et innumeris fere difficultatibus inuolutum, 
qui ante longum temporis spatium se praestiturum esse pro- 
miserat multumque ad eam promouendam et laboris et ingenii 
contulerat, Augustus Eeifferscheid, cum ante hoc biennium 
praematura morte ex semiperfecto opere auocaretur, reliquit 
praeter conlationes codicum Agobardini Montepessulani aliorum 
ipsius editionis uolumen primum ita elaboratum, ut paucis aut 
mutatis aut additis prelo tradi posset. quod ut quam proxime 
fieret consulendum esse censuimus, qui tantis uirorum docto- 
rum desideriis nouam Tertulliani operum recensionem expectari 
uideremus, simulque rem ita esse instituendam, ut ne quid 
Eeifferscheidii meritis detraheretur talisque prodhet haec re- 
censio, qualem ipsum eam editUrum fuisse uidebamus. itaque 
ad quos editionis cura pefuenit it^ distributis officiis egimus, ut 
Alexander Eeifferscheid Gryphiswaldensis, defuncti frater, 
apparatus critici cum ipsis codicum conlationibus denuo com- 
parandi munus susciperet, Guilelmus Hartel et Georgius 
Wissowa et ipsas Eeifferscheidii schedas relegeremus, cum si 
quid contra externam quam aiunt aequabilitatem commissum 
erat corrigentes tum quae imperfecta relicta erant supplentes, 
et in plagulis corrigendis coniuncta opera elaboraremus; emen- 
dationes uero et coniecturas nostras addidimus non ita paucas 
eam seruantes legem, ut nuUas aut in uerborum textum reci- 
peremus aut in apparatu critico commemoraremus, nisi quas 
uos etiam ipsi Eeifferscheidio, si fata siuissent, probaturos fuisse 
confideremus. quarum si quae ampliore explieatione indigent 



VI Praefatio. 

earum propediem rationem reddet Guilelmus Hartel in com- 
mentatione actis academiae Caesareae Vindobonensis inserenda. 
denique non mediocriter adiuti sumus Adolfi Harnack Be- 
rolinensis beneficio, qui plagulis perlectis adnotationes quasdam 
suas et coniecturas comiter nobiscum communicauit; cui hoc 
quoque loco debitas gratias agere iucundum est. 

Totius autem editionis per tria uolumina disponendae hunc 
ordinem esse uoluit Keifferscheidius, ut huic primo tomo ea 
TertuUiani scripta destinaret, quae aut in solo Agobardino co- 
dice omnium pretiosissimo seruantur aut nuUis continentur 
libris manuscriptis hodie superstitibus, ita ut ad editionum 
ueterum, inprimis Gangneianae fidem recensenda sint. ^) quam 
dispositionem ita persequemur in sequentibus uoluminibus, ut 
alteri tribuantur et reliqua libri Agobardini scripta et ii libri, 
quorum recensio codicibus nititur saeculo quinto decimo uetu- 
stioribus, tertio quicquid solis libris nouiciis traditum est. 
edentur autem haec uolumina aGeorgioWissowa, qui iussu 
academiae Caesareae Vindobonensis Eeifferscheidio in uacuam 
prouinciam successit, isque in prolegomenis alteri tomo prae- 
mittendis operum Tertullianeorum historiam criticam fusius enar- 
rabit. hoc uero loco de subsidiis criticis ea tantum, quae in 
hoc primo uolumine adhibendo scienda sunt, quam breuisslme 
adumbrabimus, argumentis posteriori illi commentationi re- 
seruatis. 
Omnes quotquot exstant TertuUiani libros manuscriptos cum 
A aetate tum pretio longe uincit codex Parisinus latinus 1622 
membranaceus saec. IX, qui Agobardinus uulgo audit a primo 
possessore Agobardo episcopo Lugdunensi; de cuius libri hi- 
storia hodie uidendus est Maximilianus Klussmann, Cu- 
rarum Tertullianearum particulae tres (Gothae 1887) p. 6 sqq. 
est liber formae oblongae, patens in altitudinem centimetra 



1) In hac editione libros qui Agobardi codice contincntur ordine corum 
seruato excipere debebant ii qui Gangncio debcntur, et fortasse nos nou 
recte fecimus, quod Reiiferscheidinm, qui ordinem ab Oehlero institutum 
recepit, corrigere noluimus. ne quid uero legontium commoditas desi- 
deraret librorum indici praefationi adnexo sigla codicum, quibus singula 
opuscula continentur, adiecimus. 



Praefatio. VII 

uiginti septem, in latitudinem undeuiginti semis; singulae pa- 
ginae uicenorum binorum uersuum sunt. exarauit totum co- 
dicem librarius unus, qui idem sua ipsius errata aut inter 
scribendum aut post finitam perscriptionem correxit; ubicumque 
igitur in apparatu A corr. adnotatum est, ipsum librarium A corr, 
ueram lectionem reposuisse sciendum est, nec minus sicubi in 
apparatu singulae uocabulorum litterae inclinatae exprimuntur, 
eas ab ipso librario in rasura esse positas. manuum recen- 
tiorum aut duarum aut trium perpauca uestigia, neque eae 
ultra litterarum euanidarum restaurationem aut leuium men- 
dorum correctionem quicquam conatae sunt. sicut ex indice 
praefixo adparet^) codex olim continebat hos libros: 1. adna- 
tiones libri duo, 2. de praescriptione haereticorum, 3. scor- 
piace, 4. de testimonio animae, 5. de corona, 6. de specta- 
culis, 7. de idololatria, 8. de anima, 9. de oratione, 10. de 
cultu feminarum lihri duo, 11. ad uxorem lihri duo, 12. de 
exhortatione ' castitatis, 13. de carne Christi, 14. de spe 
fidelium, 15. de paradiso, 16. de uirginihus uelandis, 17. de 
carne et anima, 18. de patientia, 19. de paenitentia, 20. de 
animae suhmissione, 21. de superstitione saeculi; nunc uero 
posteriore parte amisssa codex desinit in medio fere libro qui 
est de carne Christi (in uerbis sed animae nostrae c. 10, 
p. 445, 20 ed. Oehler. mai.), ita ut et huius libri pars posterior 
et scripta quae sequebantur octo interciderint, e quibus quinque 
(de spe fidelium, de paradiso, de carne et anima, de animae 
suhmissione, de superstitione saeculi) plane interierunt. quae 
superest codicis pars numeratur hodie foliis ducentis quattuor, 
sed exstant reuera ducenta tria, cum exciderint folia duo 139 et 
140 (hoc est de anima c. 26, p. 344, 8 — c. 28, p. 347, 28 
huius editionis), post f. 170 unum exstet folium (170^'') in 
dinumeratione omissum. porro iam librum archetypum, e quo 
A descriptus est, foliis euulsis mutilatum fuisse patet e duabus 
lacunis maioribus in A conspicuis, quarum altera libri de ido- 



^) luscriptiones librorum dedimus corrcctas, non quales exstant in indice, 
de quo cf. Klussmannus 1. c. p. 12 sqq., secundum quem et ordinem in 
indice turbatum restituimus. 



Vin Praefatio. 

lolatria exitus (inde a c. 18, p. 53, 7) et de anima exordium 
(usque ad c. 6, p. 307, 4), altera operis de oratione finis (inde 
a c. 21, p. 192, 23) et libri de cultu feminarum prioris capita 
quattuor prima cum initio quinti (usque ad p. 707, 6 ed. mai. 
Oehler.) absorpta sunt. sed ne sic quidem quae restant in 
codice integra nobis tradita esse quam maxime dolendum est; 
nam, ut repetantur uerba Maximiliani Klussmann (1. c. p. 6), 
extremae foliorum orae miseram labem traxerunt, situ et 
humore deletae et arrosae, ut extremae aut uoces aut litterae 
euanuerint. id quod cum aliis locis non paucis factum est, 
tum libri ad nationes, in his potissimum secundus, grauis- 
simum detrimentum ceperunt. namque est ubi partes orarum 
aut deuulsae sint aut situ deletae exciderint . . . eadem 
Idbes ad folium usque CXI serpsit, ut folia plus minus 
aut arrosa aut detersa aut deleta sint. integra tamen man- 
serunt fol. CXII et quae sequuntur. quam ob causam ut 
ubique intellegeretur, quid in libro clare dispici possit quid 
euanuerit, Keifferscheidius his uncinis ,^j ipsis textus typis in 
pede adpositis usus est, quibus inclusit litteras in A non iam 
conspicuas, praeterea diligentissime adnotans, sicubi plures 
paucioresue litteras quam quae in textu leguntur in codice 
extitisse aut litteras euanidas ab editis diuersas fuisse proba- 
bile uidebatur. quae ratio cum sufficeret in edendis libris qui 
sunt scorpiace, de testimonio animae, de spectaculis, de ido- 
lolatria, ultra progrediendum erat in libris ad nationes, 'quo- 
rum singularis est condicio: in eis enim non solum, id quod iu 
reliquis quae diximus scriptis usu uenit, ubique in singulis uer- 
sibus foliorum rectorum ultimae, uersorum primae litterae 
interciderunt, sed inprimis in secundo libro multis locis uel 
dimidiae uersuum partes aut eo plus deletae sunt. quod quo 
facilius pateret, in his libris Keifferscheidius non paginarum 
modo sed et uersuum confinia hastis rectis interpositis signauit; 
deinde cum adpareret hanc miselli codicis labem ex quo ille in 
hominum doctorum cognitionem uenit haud mediocriter creuisse 
ac praeterea in tam multarum litterarum defectu de lacunarum 
ambitu perincertum esset iudicium, in horum librorum apparatu 
praeter suam eonlationem ea quoque adnotauit, quae plura 



Praefatio. IX 

aut diuersa legisse se testati sunt ii, qui ante Keifferscheidium 
librum Agobardinum apicibus tum fortasse integrioribus ma- 
nibus uersarunt. in quibus primo loco nominandus est lacobus Goth* 
Gothofredus, qui codicem Geneuae usurpauit anno 1624 
eiusque in libris ad nationes uarias lectiones adnotauit in 
huius operis editione principe anno insequenti emissa, accu- 
ratione is quidem usus illius aetatis consuetudinem longe ex- 
cedente. Gothofredum in excutiendo codice excepit Stephanus Bal* 
Baluzius, cuius conlationem editionis Kigaltianae a. 1641 pu- 
blicatae exemplari Monacensi in margine adpictam in usum 
uocauit Oehler, qui idem tertia quoque eiusdem libri conla- 
tione usus est a Gustauo Friderico Hildebrand confecta. Hild* 
quorum quantam quisque adhibuerit et peritiam et diligentiam 
in praefatione secundi tomi demonstrabitur, nunc si quis cupit 
facile iudicare potest comparatis eorum testimoniis cum Keiffer- 
scheidii conlatione, in qua tota haec recensio nititur. qui accu- 
ratissime codicem excussit annis 1867 et 1876 tertiumque eum 
inspexit, postquam librorum ad nationes conlationem a Maxi-. 
miliano Klussmann anno 1880 factam et insequenti anno pu- 
blicatam^) nonnuUis locis a sua dissentire uidit; itaque sicubi 
in huius editionis apparatu diuersa a lectionibus Klussmannianis 
adnotata inuenies, nostra uera esse scito. 

Post A in recensendis huius uoluminis libris summi momenti 
est TertuUiani editio ab loanne Gangneio Parisiis a. 1545 B 
emissa, qui operibus TertuUianeis ante a Beato Khenano publi- 
catis nouem addidit usque eo ignota, de testimonio animae, de 
anima, de spectaculis, de baptismo, scorpiace, de idololatria, 
de pudicitia, de ieiunio aduersus psychicos, de oratione, hoc 
est scripta quae hoc primo uolumine continentur omnia praeter 
duos ad nationes libros, quorum editionem principem anno de- 
mum 1625 ab lacobo Gothofredo factam esse diximus. Gang- 
neius uero cum se in his scriptis edendis uetustissimo codice 
usum esse testetur, hunc ipsum fuisse Agobardinum certissimis 
argumentis demonstrari potest. nec tamen minus certum, eum 



^) Cmarum Tertullianearum particulae I et II, Halis 1881, quae dis- 
sertatio repetita est in libro supra citato p. VI. 



X Praefatio. 

alterum praeterea librum iu usum uocasse, cum non solum 
librorum de idololatria et de anima lacunae, quas iam iu A 
codicis archetypo fuisse uidimus, in B expleantur, sed tria 
scripta (de baptismo, de pudicitia, de ieiunio aduersus psy- 
chicos), quae neque in A umquam fuisse constat neque ullo 
traduntur libro manuscripto nunc quidem superstite, in hac 
editione compareant. sed multo latius patent huius duplicis 
traditionis in editione Gangneiana uestigia: etenim cum per- 
Bmg multis locis in ipso textus margine Gangneius uarias lectiones 
inprimendas curauerit, inter B et Bmg in uniuersum ea inter- 
cedit ratio — quamquam sunt loci ubi altera lectio codicis 
testimonium, altera Gangnei coniecturam reddat, id quod certe 
in iis libris librorumque partibus usu uenit, ubi A deficit — , 
ut utraque lectio ex altero codice desumpta sit. sed hac in 
re Gangneium minime ita egisse, ut Agobardinum codiceni in 
uerbis Tertullianeis potissimum ducem sequeretur, sed ut 
alterum pro fundamento poneret, illum secundo loco liabitum 
in auxilium uocaret, recte monuit Ernestus Klussmann in edi- 
tione libelli de spectaculis p. 1; unde consentaneum est, quod 
singulae fere huius editionis paginae demonstrant, saepissime 
Bmg contra B cum A facere. quilius disputatis iam facile 
intellegetur et quis usus sit editionis Gangneianae cum in sup- 
plendis libri A testimoniis tum in recensendis eis libris, in 
quibus omni codicum manuscriptorum ope destituimur, et quanta 
cautione in adhibenda eius auctoritate opus sit. nam Gangneium 
neque legendorum codicum satis peritum fuisse — quam ob 
causam et Agobardinum prae codice recentiore spreuit et libros 
ad nationes utpote lectu difficiles edere noluit — et omnino 
inter suspectae fidei auctores numerandum esse, ut qui pro 
codicum lectionibus aut praue lectis aut non satis intellectis 
coniecturas suas uel audacissimas uenditare ausus sit et ne 
ab apertis quidem mendaciis abhorruerit, egregio nuper exem- 
plo in edendo Claudio Mario Victore demonstrauit Carolus 
Schenkl. ^) cuius commentatione si Eeifferscheidio licuisset uti 
haud scimus an etiam plus fidei Gangneio derogaturus fuerit; 



^) Poetfie christiaiii minores uol. I p. 337 sqq., 437 sqq. 



Praefatio. XI 

sed summa testium penuria fontem minime limpidum sperni 
uetat. • 

Ceterum de altero quem Gangneius adhibuit libro eertius 
iudicare liceret, si accuratiora de codice a se in usum uocato 
referre uoluisset Sigismundus Gelenius; qui tamen satis Gel 
habuit in praefatione editionis Basileae a. 1550 impressae ad- 
notasse, se in recensendis compluribus libris Tertullianeis 
(uidelicet de resurrectione carnis, de praescriptione haereti- 
corum, de monogamia, de testim^onio animae, de anima, de 
spectaculis, de baptismo, scorpiace, de idololatria, de pudi- 
citia, de ieiunio aduersus psychicos, de oratione) adhibuisse 
librum longe incorruptissimum eumque ex coenobio ultimae 
Britanniae Masburensi petitum, cuius facultatem ipsi fecerit 
loannes Lelandus; in ipsa autem editione quid huic codici de- 
beatur quid ex sua ipsius coniectura nouauerit numquam signi- 
ficauit Gelenius, quem tamen multo plus suo ingenio quam 
libri quantumuis ab ipso laudati auctoritati confisum esse ex 
uniuersa uiri de Tertulliano egregie meriti indole probabile fit. 
ipsum autem librum Masburensem, cuius imago integra nunc 
iam refingi nequit, aut non diuersum fuisse ab altero Gangnei 
codice aut artissimo cognationis uinculo cum eo cohaerere nunc 
pro certo adfirmare licet, aliquaudo demonstrabitm'. 

Praeterea ex libris hodie deperditis, quorum notitiam edi- 
tionibus uetustioribus debemus, unus nominandus est codex 
loannis Clementis Angli, cuius lectiones nonnuUas ad libros C 
de spectaculis, de praescriptione haereticorum, de resurrec- 
tione carnis, de monogamia, de ieiunio aduersus psychicos, 
de pudicitia enotauit lacobus Pamelius anno 1579. quae cum 
nonnumquam in uera scriptura indaganda haud contemnendam 
adferant opem, eas in hanc quoque editionem recipiendas esse 
Eeifferscheidius duxit; sed cum exilior sit huius codicis me- 
moria, quam ut certum de eius pretio et sinceritate iudicium 
ferre liceat, inter principalia crisis Tertullianeae subsidia non 
est referendus. 

Eestat ut pauca dicamus de eo codice, qui unus praeter 
Agobardinum superstes in hoc uolumine recensendo in censum 
uenit. etenim cum hic ubique aut in libri A auctoritate aut 



INDEX SIGLORUM. 



A = Parisin. 1622 saec. IX siue Agobardinus. 

Goth*, Bal*, Hild* — eiusdeni libri uariae lectiones a Gothofredo, Baluzio, 

Hildebrando enotatae. 
B = editio loannis Gangnei Parisina a. 1545. 
Bmg = margo editionis Gangneianae. 

C = lectiones codicis loannis Clementis Angli a lacobo Pamelio usui*pati. 
D = codex Ambrosianus G 58 sup. saec. X— XI, coutiuens libri de 

oratione cap. 9 sqq. 
Gel = editio Sigismundi Gelenii a. 1550. 
Pam = editio lacobi Pamelii a. 1579. 
Itm = editio Francisci luuii a. 1597. 
Big = editio Nicolai Rigaltii a. 1634. 

Goth = lacobi Gothofredi librorum ad nationes editio priuceps a. 1625. 
Scal = losephus lustus Scaliger. 
Urs = Fuluius Ursinus. 
Salm = Claudius Salmasius. 
Lat = Latinus Latinius. 

fort. = suspiciones Reiiferscheidii dubitanter prolatae. 
t corruptelae, * siue ** lacuuae signa. 
i j his uncinis textui iuterpositis includuntur eae litterae, quae in A iam 

uon comparent. 
litteris inclinatis in adnotationo critica exprimuntur quae in rasura posita 

sunt, stellulae * siugulas litteras erasas iudicaut. 



INDEX LIBRORUM. 



I. De spectaculis (ABC) T^ 1 

II. De idololatria (AB) . )^ 30 

ni. Ad nationes libri duo (A)^. 59 

IV. De testimonio animae (AB) 134 

V. Scorpiace (AB) 144 

VI. De oratione (ABD) 180 

VII. De baptismo (B) >!- 201 

VUI. De pudicitia (BC)Y^ 219 

IX. De ieiunio aduersus psychicos (BC) 274 

X. De anima (AB)/ 298 



I. 

DE SPECTACVLIS. 

1. UQui status fidei, quae ratio ueritatis, q,uod praescriptum, 
disciplinae inter cetera saecularium er^rorum etiam, spectacu- 
lorum uoluptates adimat, dei Sjerui, cognoSjCite, qui cum ma- » 
xime ad deum acceditis, recognoSjCite, qui iam^ accessisse uos 
testifieati et confessi estis, ^ne aut ignorandOj aut dissimulando 
quis peccet.^, tanta est enim ^uoluptajtium uis, ut et ignorantiam 
protelet in occasiOiUem et conscijCntiam corrumpat in dissimula- 
tionem. ad utrum^que adhuCj forsan alicui opiniones ethnicorum lo 
blandiant^ur, qui, in ista causa aduersus nos ita argu^mentari 
consuerunt: njihil obstrepere religioni in animo et in conSjCientia 
taujta solacia extrinsecus oculorum uel aurium ^nec uerOj deum 
offendi oblectatione hominis, qua saluo ^erga deum^ metu et 
honore suo in tempore et suo in loco ,frui scCjlus non sit. at- is 
'. 89^ quin hoc cum maxime para^mus demonstrare, | quemadjmodum 
ista non competant uerae religioni et uero obse,quiOj erga uerum 
deum. sunt qui existimant Christianos, expeditum morti genus, 
ad hanc obstinationem abdicatione uoluptatium ,erUjdu*i, quo 
facilius uitam contemnant amputatis quasi re,tinaculiSj eius nec 20 
desiderent, quam iam superuacuam sibi fecerunt, ,ut hoc, con- 
sUio potius et humano prospectu, non diuino praescripto defini- 

2 DE CORONA EXJ | INCIP DE SPECTi A DE SPECTACVLIS 
LIBEE B 3 qui Gel: quis AB 8 uis uoluptatum B et om. A 9 occan- 
sionem A 10 aut utrumque. adhuc B 11 blandiuntur B qui JJrs: quae B 
argumentari Gd: argumenta argumentari (A)B 12 'post in om. B 13 tanta 
Big: tua tanta B uerbo B 14 quo B 15 atqui in J5 17 isthaec B 
18 existiment B Christianos, expeditum TJrs: Christianum expeditum B, 
XX sexpeditum A mortis A 19 obstione A uoluptatum B 20 ne B 
21 superuacuum B fecerint B 22 definitum ABmg, descriptum B 

XX. Tert. I. I 



2 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tum existimetur. pigebat scilicet etiam perseuerantes tantis in 
uoluptatibus propter dominum mori. quam,quam etsij ita esset, 
tam apto consilio tantum obstinatio discipliinae debebatj ob- 
sequium. 

5 2. lam uero nemo est, qui non hoc quo^que praetendjat: 
omnia a deo instituta et homini attributa, ^sicut prajCdicamus, 
et utique bona, ut omnia boni auctoris; ^inter hae^c deputari 
uniuersa ista, ex quibus spectacula inSjtruuntur, Cjquum uerbi 
gratia et leonem et uii*es corpo^ris et uocis SjUauitates; igitur 

10 neque alienum uideri posse neique inimiCjUm deo, quod de con- 
ditione constet ipsius, neque culjtoribus deij deputandum, quod 
ei non sit inimicum, quia nec alie^num. planCj et ipsae ex- 
tructiones locorum, quod saxa, quod caCimenta, qUjOd marmora, 
quod columnae dei res sunt, qui ea ^ad instrumentumj terrae 

15 dedit; sed et ipsi actus sub caelo dei tran^siguntur. qu^am 
sapiens argumentatrix sibi uidetur ignoranjtia humanaj, prae- 
sertim, cum aliquid eiusmodi de gaudiis | et de fructibus sae- f.9( 
culi metuit amittere. plures denique in^uenias, quoSj magis 
periculum uoluptatis quam uitae auocet ab ,hac secta. nam^ 

20 mortem etiam stultus ut debitam non extim^escit, UjOluptatem 
etiam sapiens ut optatam non contemni,t, cum aliaj non sit et 
stulto et sapienti uitae gratia nisi ^uoluptas. nCjmo negat, quia 
nemo ignorat, quod ultro na,turaj sUiggerit, deum esse uniuer- 
sitatis conditorem ^eamquej uni,uerjSitatem tam bonam quam 

25 homini mancipatam. sed quia ,nonj penitus deum norunt nisi 
naturali iure, non etiam fam,ilijari, de longinquo, non de proximo, 
necesse est ^ignorent, qua^Iiter administrari aut iubeat aut pro- 

1 perseuerantis A tantis in scripsi: in tantis B; tantis om. A 2 dno Aj 
deum B 3 aperto mamlt E. Klmsmanmts tantum scripsi: tantae AB 
obseruatio C, ad . obstinationem Leopoldus, obstinationis Hildehrandius 
7 bona omnia ut B 8 instruuntur, equum Big: instruuntur. cum B, 
in A ins et quum supersimt instruuntur circum Gel 10 dei 11 dei 
deputandum Leopoldus: dei putandum B, dei uitandum C, eius depu- 
tandum E. Klussmunnus 12 ei Klussmannm: dei AB 14 sint B 
17 post. de om. A 18 admittere A 19 auocet Gel: euocet AJB 
20 existim A 21 optatam Hartelius: tantam AB, datam Oehkrus, 
utendam lun contempn (sequens littera utrum o an e fuerit incei^tum) A 
27 aut iubeat aut prohibeat Gel: iubeat A, aut iuberet aut prohiberet B 



I. De spectaculis 1—2. 3 

hibeat quae instituit, simu^l quae uis sit aejinula ex aduerso 
adulterandis usibus d^iuinae conditiOjnis, quia neque uoluntatem 
neque aduersari^um noueris eius^ quem minus noueris. non 
ergo hoc solum respiqiendum est, a quOj omnia sint instituta, 
sed a quo conuersa. ita en^im appare^bit, cui usui sint insti- 5 
tuta, si appareat, cui non. mul^tum interest interj corruptelam 
et integritatem, quia multum est in^ter institUjtorem et inter- 
polatorem. ceterum omnes species ma^lorumj, quae etiam ethnici 
ut indubitata et prohibent ^et defenduntj, ex operibus dei con-' 
stant. uides homicidium ferro uenjeno magiciSj deuinctionibus 10 
perfici: tam ferrum dei res est quam iherbae, quam^ f angeli. 
numquid tamen in hominis necem auctor ista prouidit? atquin 
H)^ omnem homicidii speciem uno et p^rincipali | praecepto i^nteri- 
mit: non occides. proinde aurum aes argen^tum ebur lignum 
- et quaecumque fabricandis idolis materia cap^tatur quis ijU sae- 15 
culo posuit nisi saeculi auctor deus? numquid tamen, ^utj haec 
aduersus ipsum adorentur? atquin sunmia offensa pe^nes illum 
idolOjlatria. quid non dei est quod deum offendit? sed cum 
jOffenditj, dei esse desiit, et cum desiit, offendit. ipse homo, 
omnium fia^giti,orum auctor, non tantum opus dei, uerum etiam 20 
imago est; fit^ tamen et corpore et spiritu desciit a suo insti- 
tutore. nCique eni^m oculos ad concupiscentiam sumpsimus et 
liUiguam ad malijloquium et aures ad exceptaculum maliloquii 
^et gulam ad gjUlae crimen et uentrem ad gulae societatem et 
^genitalia ad expessus impudicitiae et manus ad uim et gressus 25 

14] Exod. 20, 13. 

1 quae B, cum A uis add. Ursinus quae uis sit aemula UrSy 
quis sit aemulus Pam, quae sint aemula Hildehrandius diuerso B 
2 qua A 4 a add. Urs 5 cui usui sint Big: cuius ui sint B, cuius- 
uis ^ 6 cuius non sint B 8 ceterum A sic fere semper 9 ut om. B 
constant. uides Itm: constant. uis J5, constatuis A, constant. scis ScaJ 
10 deuotionibus Colvius 11 est om. A angeli] anelli fort. 12 num- 
quid . . . prouidit om. A necem auctor ista Gel: nece est auctor. 
ita B prodidit Meursiiis 13 homicidiis A interemit B 15 capta- 
tur Gel: capiatur B 17 offensio B 18 latria A, idololatria est B 
dno A 20 actor C 21 desciuit B 22 concupiscentias B sumsimus A 
neque linguam Gel 24 societatem AC, satietatem B 25 impudicitiae . . . 
gressus om. A 

1* 



4 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ad uagam uitam, aut spiritus ideo insitus ^corpori, ut insijdia- 
rum, ut fraudium, ut iniquitatium cogitatori,um fieretj. non 
opinor. nam si omnem malignitatem et si e^tiam malitiam ex- 
co^tatam deus exactor innocentiae odit, indubitate ,quaecumquej 

5 condidit non in exitum operum constat condidisse ^quae damUjat, 
licet eadem opera per ea quae condidit ad,ministrenjtur, quando 
haec sit tota ratio damnationis, per^uersa adjministratio condi- 
tionis a conditis. nos igitur, qui domino cognito ^etiam aCjmu- 
lum eius inspeximus, qui institutore comperto ,et interjpolatorem 

10 una deprehendimus, nec mirari neque idubitarCj oportet: cum 
ipsum hominem, opus et imaginem dei, to|tius uniuersitatis f.9] 
possessorem, illa uis interpolatOiris et aemulatoris angelij ab 
initio de integritate deiecerit, uniuersam subiStantiam eiuSj pa- 
riter cum ipso integritati institutam parit^er cum ijpso in per- 

15 uersitatem demutauit aduersus institutorem, ^ut, quam dolUjCrat 
homini concessam, non sibi, in ea ipsa et ho^minem reum deOj 
faceret et suam dominationem coUocaret. 

3. jHaCj conscientia instructi aduersus opinionem ethnicorum 
conuertamur magis ad nostrorum detractatus. quorundam eni,mj 

20 fides aut simplicior aut scrupulosior ad hanc abdicatiOiUjem. 
spectaculorum de scripturis auctoritatem exposcit et ,se in in- 
certumj constituit, quod non significanter neque nom,ijnatim 
denuntietur seruis dei abstinentia eiusmod,i. planCj nusquam 
inuenimus, quemadmodum aperte positum est: non ^oCjCides, 

25 non idolum coles, non adulterium, non fraudem ad- 
mitt^es, ita exertCj definitum: non ibis in circum, non in 

24] Exod. 20, 13. 4. 14. 15. 

1 corpori Gel: A, cum corpore B 2 et fraudum et iniqui- 

tatum B 3 etiam scrtpst :"tantam (A)B, tantum Urs, omnem E.Klussman- 
nus, cunctam Hartelim 4 gitatam A 5 exitum] uanum J5wflf operum Gel: 
operas AB quos damnat B 6 operae A 8 a conditjs om. A qui 
dno A, quid non B 9 inspicimus B et interpolatorem Oehlerus: etiam 

, palatorem B, ploratorem A, etiam interpolatorem Gel 10 nec] 

neque B dubitari B 12 interplorato ab (ow. et aemulatoris) A 

13 quin uniuersam Urs pariter . . . institutam om. B 15 demutatam Gel, 
demutarit Urs 17 do dominatiouem A 18 instructa A opionem A, 
opiniones B 19 retractatus Urs 20 ab hac abdicatione Bmg 26 exerte] 
est certe Big in circum ibis B 



I. De spectaculis 2 — 3. 5 

theatrum, agoneiiiij, munus non spectabis. sed inuenimus ad 
hanc quoque speci^emj pertinere illam primam uocem Dauid: 
felix uir, inquit, qui non ^abiitj in concilium impiorum et 
in uia peccatorum non stetit nec in ca^thejdra pestium 
sedit. nam etsi iustum illum uidetur pracidicasse, quod in^ 5 
concilio et in consessu ludaeorum de.necando domino consul- 
jtantiumj non communicauit, late tamen semper scriptura idiuina 
diuijditur, ubicumque secundum praesentis rei sensu^m etiam 
l^ dis|ciplina mjUnitur, ut hic quoque non sit aliena uox a specta- 
culorum linterdic.tione. si enim pauculos tunc ludaeos impiorum lo 
concilium uocauit, quanto magis tantum conuentum ethnici 
populi? minus impii lethjUici, minus peccatores, minus hostes 
Christi quam tunc ludaei? quid quod et cetera congruunt. 
nam apud spectacula et in cathedra sedetur ^et in Ujia statur; 
uias enim et cardines uocant baltCiOrum per ambjitum et discri- is 
mina popularium per procliuum; cathedra quOiquCj nominatur 
ipse in anfractu ad consessum situs. itaque e cOjUtrario *in- 
felix qui in quodcumque concilium impiorum abieirijt et in qua- 
cumque uia peccatorum steterit et in quacumque cathedra 
pestium sederit' generaliter dictum intellegamus. (Cum qUjid 20 
aliud, etiam specialiter interpretari capit. nam et specialiter 
quaedam pronuntiata generaliter sapiunt. cum deus IsrahiClijtas 
admonet disciplinae uel obiurgat, utique ad omnes habiCtj; cum 
Aegypto et Aethiopiae exitium comminatur, utique in omnem 
gentem peccatricem praeiudicat. sic omnis gens peccatr,ix 25 
Aegyptus et Aethiopia a specie ad genus, quemadmodum etiam 
omne spectaculum concilium impiorum a genere ad spcLciemj. 

3] Ps. 1, 1. 

1 expectabis A 3 uir om. B consilium A 4 nec J., et J5 5 non 
sedit B 6 sessu A de necando domino Hig: denegando dno A, de 
deo denegando B 9 meunitur B haec TJrs 12 minus 'Rig: imus ml 
inus t*< uidetwr A, om. B ethnici Big, et iuiqui B 13 quid om. B 14 et 
apud Salm et et sedetur add. E.Klussmannus in cathedra om. A 15 uocant 
cardines omisso et B balta eorum A 17 e contrario Urs, contrario B 
20 pescium A 21 aliud scripsi: aliter AB, taliter Hartelius, generaliter Wis- 
sowa etiam om. A et om. B 22 capiunt Meursim 24 &thiopiae A 
exitu-4 utiqueow.B 26uocaturAegyptus.B &thiopia specie -4 etiamde 
origine spectaculorum omne B 27 impior^ A, uocat impiorum B genera A 



6 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

4. Ne quis argutari nos putet, ad principalem ^auctoritajtenci 
conuertar ipsius signaculi nostri. cum aquam in^gressij Christia- 
nam fidem in legis suae uerba profitemur, ^renunjtiasse nos dia- 
bolo et pompae et angelis eius ore nostro | contestamur. quid C 

6 erit summum atque praecipuum, ^in quo diabo^us et pompae et 
angeli eius censeantur, quam idoliOlatria? ex qua^ omnis im- 
mundus et nequam spiritus ut ita dixerim, quia nec diutiuSj 
de hoc. igitur si ex idololatria uniuersam spect^aculorum paraj- 
turam constare constiterit, indubitate praei^udicatum erit etjiam 

10 ad spectacula pertinere renuntiationis lUOstrae testimonijum in 
lauacro, quae diabolo et pompae et angiClis eius sint maUjCi- 
pata, scilicet per idololatrian. commemoraibimus origineSj singu- 
lorum, quibus in cunabulis in saeculo adoleu,erint, exinde tijtulos 
quorundam, quibus nominibus nuncuj)entur, exiUjde apparatus, 

15 quibus superstitionibus instruantur, ^tum lOjCa, quibus praesi- 
dibus dicentur, tum artes, quibus au^ctoribusj deputentur. si 
quid ex his non ad idolum pertin^uerit, idj neque ad idololatrian 
neque ad nostram eierationem pertinebit. 

5. De originibus quidem ut secretioribus et ignOitis penes 
20 plUjres nostrorum f artis nec aliunde inuestiga^ndum fuitj quam 

de instrumentis ethnicalium litterarum. exta^nt auctOjres multi, 
qui ^uper ista re commentarios edider^unt. ab hiSj ludorum 
origo sic traditur: Lydos ex Asia tranSiUenas in EtrUjria con- 
sedisse Timaeus refert duce Tyrreno, qui fra^tri suo | cesserat, f. 
25 regni contentione. igitur in Etruria inter ceteros ^ritus super- 
Sjtitionum suarum spectacula quoque religionis nomine ^insti- 
tuunt. iUjde Komani arcessitos artifices mutuantur, teniipus, 
enuntiatiOjUem, ut ludii a Lydis uocarentur. sed etsi Varro 

1 argutari Im: argumentari AB 5 ac B pompe A 7 'gost 
spiritus et post quia laeimas signauit E. Klussmannus 10 specula A 
12 idololatriam B sic semper 13 incunabulis B, ab incunabulis lun 
14 quorundam del. 0. lahniu^ 16 tum om. A 17 id won fuisse in A 
uideiwr neque ad idololatrian om. A 18 *demq; A post pertinebit 
lactma in A: quam expkuit m. s. XVI titulo VNDE LVDI Dicti 19 et] 
ex E.Klussmmmus 20 artis A, non altius Jww, actis Big, E. Klussmunnus 
23 ludos A 24 tymeus A Tyrrheno B suo cesserat ex Isidoro Gel: 

suo successerat B, cesserat A 26 specula A 27 accersitos B 

28 ludii a Lydis scripsi: ludi a Lydis B, lulydis A 



I. De spectaculis 4 — 5. 7 

^^Vos a ludo id est a^ lusu interpretatur, sicut et Lupercos 
^^^os appelilabant, quod ludejUdo discurrant, tamen eum lusum 

• 

luuenum et diOibus festis et temjplis et religionibus reputat. 

luhil iam de caussa lUOcabuli, cum^ rei caussa idololatria sit. 

nam et cum promiscue ,ludi Liberalija uocarentur, honorem 5 

Liberi patris manifeste ^sonabant. Lijbero enim a nisticis primo 

fiebant ob beneficium quod ei adscri^bunt demonstrati gratia 

oini. exinde ludi iConsualiaj dicti, qui initio Neptunum honora- 

bant. eundem enim fit Consum uOjCant. [dehinc Ecurria ab equis 

MartiEomulus dixit; ^quamquamj et Consualia Eomulo defendunt, lo 

quod ea Conso jdicauerit djCO, ut uolunt, consilii, eius scilicet, 

quo tunc Sabiinarum uirginum rapinam militibus suis in matri- 

monia excogita^uit. probjum plane consilium et nunc quoque 

inter ipsos Eomanos liustum etj licitum, ne dixerim penes deum. 

facit enim et hoc ad ori^ginis maCjUlam, ne bonum existimes i5 

quod initium a malo accepit, ,ab impu/lentia a uiolentia ab 

odio, a fratricida institu^torje, a filio Martis. et nunc ara Conso 

illi in circo de,mersa est adj primas metas sub terra cum in- 

>3 scriptione eius|modi: gonsus consilio mabs duello lares 

f coiLLo po,TBNTB8. sa,crificant apud eam nonis luliis sacerdotes 20 

publici, iXn. Kalend.j Septembres flamen Quirinalis et uirgines. 

de,hinc idem KOjmulus loui Feretrio ludos instituit in Tarpeio, 

,quo8 TarpCjios dictos et Capitolinos Piso tradit; post hunc 

,Numa Pomjpilius Marti et Kobigini fecit (nam et robiginis 

deam finxerunt); dejhinc TulluSj Hostilius, dehinc Ancus Mar- 25 

tius et ceteri. qui ^quos quem per ordijUem et quibus idolis 

ludos instituerint, posit|Um est apud Sujetonium Tranquillum 

1 ludios scnpsi: ludos B Lupercorum E. Klnssmannus 2 ludios 
Oehlems : lndos AB 4 cum Pam: quin B, dum A Isidorus 5 pro- 
miscuae A 7 demonstrati Big: demonstrata Aj pro demonstrata B 
8 queis lu/n 9 uocabaiit B Ecurria ab equi« Wissowa: ecurria (c ex r) 
quis Af equiria B 14 inter A apud B 15 euim et hoc -4, eteuim B 
ex eis aestimes B 16 a uiolentia Big: auiolentiae A^ uiolentiae B, a uio- 
lentia et E.Klmsmawnm ab odio Urs: alio deo AB 17 maritis A 18 de- 

mersa Hildeibramdim, dem A, adfossa B, defossa Gel 19 huius- 

modi B coiLLo A, cvm illo B, comitio Gelj compito Heitisim 21 XV. lun 
23 tradidit B 24 et Robigini fecit nam om. A 25 fixerunt A 26 qui 
add. Urs quos quem scripsi: quoque ABj quotque Urs 27 iustitueruut B 



8 Quiuti Septimi Floreutis Tertulliani 

uel a quibus Tranquillu^s accepit. sedj haec satis erunt 
originis de idololatria r,eatumj. 

6. Accedit ad testimonium antiquitatis subsecuta iposteritas^ 
formam originis de titulis huius quoque temiporis praefCjrens, 

5 per quos signatum est, cui idolo et cui SiUperstitioni utrijUsque 
generis ludi notarentur. Megalenses eni^m et Apolli^iares, item 
Cereales et Neptunales et Latiares et iFloraleSj in commune 
celebrantur ; reliqui ludorum de nataliibus et^ sollemnibus regum 
et publicis prosperitatibus et jmunicijpalibus festis superstitionis 

10 causas habent. inte^r quos etiamj priuatorum memoriis lega- 
tariae editiones paren^tant, idj quoque secundum institutionis 
antiquitatem. nam et a jprimorjdio bifariam ludi censebantur, 
sacri et funebres id ^est deis | nationum, et mortuis. sed de f. 
idololatria nihil differt apud ^nos, sub qUjO nomine et titulo, 

15 dum ad eosdem spiritus perueniat, iquibus renUjUtiamus. licebit 
mortuis, licebit deis suis faciant, iperinde morjtuis suis ut diis 
faciunt ; una condicio partis utriusque est, ,una idololat,ria, una 
renuntiatio nostra aduersus idololatri^an. 

7. Communjis igitur origo ludorum utriusque generis, com- 
20 munes et titu,li, ut de CjOmmunibus causis. perinde apparatus 

communes ha^beant necesse est djC reatu generali idololatriae 
conditricis suae. sed ^circensium pajUlo pompatior suggestus, 
quibus proprie hoc nOimen: pompa pjraecedens, quorum sit in 
semetipsa probans de simu^lacrorum seriCj, de imaginum agmine, 
26 de curribus, de tensis, de ,armamaxijS, de sedibus, de coronis, 
de exuuiis. quanta praciterea sacra^, quanta sacrificia praecedant, 
intercedant, suCiCedant, qUjOt coUegia, quot sacerdotia, quot 
officia mouCianturj, sciunt homines illius urbis, in qua daemo- 

2 reatum. DE TITVLIS AB 3 primae litterae uerhi accedit mamis 
antiqua LVG|DVN|VM intulit 5 dolo A uniuscuiusque lun 6 eniin 
om. B 7 laciares A 8 solemnitatibus B 9 fastis Bmg supersti- 
tionibusque Heraldus, superstitiosis Leopoldus 10 causas originis B 
15 licet B 16 licet B faciiint A perinde scripsi' proinde AB 
suis ut diis om. A 17 faciant B 19 DE APPARATIBVS AB igitur 
om. A 20 proinde B 21 raeatu A genitali G 22 pompalior Jww 
23 propriae A praecedit Gel 24 semelipsa A 25 curibus A armo- 
maxis B 26 post exuuiis lacwnam signauit E. Klussmannus 27 quod 
coUegia A quod officia A 



I. De spectaculis 5—8. 9 

^^orum conuen^tus conjSedit. ea si minore cura per prouincias 

^^0 minoribus ,uii*ibuSj administrantur, tamen omnes ubique 

^ircenses illuc de^putandij, unde et petuntur, inde inquirantur, 

linde sumun^tur. n^am et riuulus tenuis ex suo fonte et sur- 

caJus modicus ^ex suaj fronde qualitatem originis continet. s 

aiderit ambitio jSiue fjTUgalitas eius ^^ sit. cteum offendit qualis- 

^^ cumque pompa circi: | etsi pauca simulacra circumferat, in 

uno idololatria ^est; etsi UjUam tensam trahat, louis tamen 

plaustrum est ; quae,uiSj idololatria sordide instructa uel modice 

locuples et spl,^endijda est censu criminis sui. lo 

8. TJt et de locis secundum propositum exequar, iCirjCus Soli 
principaliter consecratur. cuius aedes in medio spa^tijO et effigies 
de fastigio aedis emicat, quod non putauerunt sub LtectjO con- 
secrandum quem in aperto habent. qui spectaculum pri^mumj a 
Circa [habent] Soli patri suo, ut uolunt, editum affirmant, ab i5 
ea et circi appellationem argumentantur. plane uenefica eis 
jUjtique negotium gessit hoc nomine, quorum sacerdos erat, 
daemoniiiSj et angelis scilicet. quot igitur in habitu loci illius 
idolol,atjrias recognoscis ? singula ornamenta circi singula itemjpla 
sunt. oua honori Castorum adscribunt qui illos ouo iCdijtos cre- 20 
dendo de cygno loue non erubescunt. delphines iNCjptuno uo- 
munt, columnae Sessias a sementationibus, Mes,sias a meSjSibus, 
Tutulinas a tutela fructuum sustinent ; ante eas ^tres aracj trinis 
deis parent, Magnis Potentibus Valentibus. eosdem Samothira- 
cas epstijmant. obelisci enormitas, ut Hermateles affirmatj, 25 
Soli prostituta. scriptura eius unde eius et census : ^de Aegypjto 

3 inquirantur Wissoioa: inquinantur AB 6 lactmam signaui eius] 
cuius MartelitLS sit A, q, Bj quo Pam, si OMerus, scilicet E. Kluss- 
mannus 9 uel sordide E. Klussm>annus 10 et] sed B 11 DE 
LOCO AB 12 aedis A in Isidorus: om. AB 13 putauerint B 
14 qui Aj quod B 15 Circe B habent del. hm ut uolunt om. A 
aeditum A 16 argutantur hm uenefica eis Gel: beneficia eius AB 
17 sacerdo*** (sos erasum videtur) A erat om. A 18 ipsius B 21 de 
cygno B, decus cyno A 22 columnas B Seias Scheiffelius 23 Tute- 
linas Pam, tutelis B ante eas E. Klussmannus: anteas AB, ante has Gel 
tinisJ. 24 ualentibus om. ^ 25enormitasB, enormitates^^m(/ herma- 
teles ABmg, Termateles B, Hermapion La Cerda, Demoteles susp. E. Kluss- 
mannus af soli A 26 prostituta B, prostitutas ABmg eius et] eius B 



10 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

superstitio est. frigebat daemonum concilium si,ne sua Majtre 
Magna; ea itaque illic praesidet euripo. Consus, ut idiximus, | 
apud metasj sub terra delitescit Murcias. eas quoque idolum f.9 
fecit: Murciam jenimj deam amoris uolunt, cui in illa parte 

5 aedem uouerunt. animadjUertje, Christiane, quot nomina in- 
munda possederint circum. aliejnaj est tibi religio, quam tot 
diaboli spiritus occupauerunt. de locis quidem lo^cUjS est re- 
tractandi ad praeueniendam quorundam interrogationem. quid 
enim, inquis, si alio in tempore circum adiero, periclitabOir de^ 

10 inquinamento ? nulia est praescriptio de locis. nam non sola 
isi^a coUjCiliabula spectaculorum, sed etiam templa ipsa sine 
periculo disciplinae adire seruus dei potest urguente causa sim- 
pli^ci dUjmtaxat, quae non pertineat ad proprium eius loci ne- 
gotium uel officium. ceterum et plateae et forum et balneae 

15 et stabula et ipsae dom^uSj nostrae sine idolis omnino non sunt: 
totum saeculum satanas et angeli eifls rejpieuerunt. non tamen 
quod in saeculo sumus, a deo excidimus, sed ^si q^uid de sae- 
culi criminibus attigerimus. proinde si Capitolium, ^si SjCrapeum 
sacrificator uel adorator intrauero, ^a deo eXjCidam, quemad- 

20 modum circum uel theatrum spectator. iloca nOjS non con- 
taminant per se, sed quae in locis fiunt, a quibus ,et ipsa^ 
loca contaminari altercati sumus: de contaminatis contamina- 
mur. propterea autem ,commemOjramus, quibus eiusmodi loca 
dicentur, ut eorum demonstrCimus eSjSe quae in iis locis fiunt, 

25 quibus ipsa loca dicantur. 

9. N^unc djC artificio quo circenses exhibentur. res equestris | 
retro simplex: de dorso agebatur, et utique commiUnis usuSj f.9f 
reus non erat. sed cum ad ludos coactus est, transiit a ,dei 
munCjre ad daemoniorum officia. itaque Castori et Polluci ,de- 

1 demonu A 2 ea ^, et J. 3 delitescit. Murtia Lat eas add. E.Kluss- 
mannm, has add. Big idolum] id olim Lat 4 amoris Gel: marmoris B, 
marmoris ex mormoris A, marcoris Big 5 uouere B quot Gel: quod AB 
numina Isidoras 12 urgente B 13 proprium om. A 18 serapaeum A 
19 uel] et B 20 et si loca B 21 quaeque B 22 de contaminatis 
contaminamur om. A 24 his B 26 DE ARTE CIRCI AB cir- 
censex A corr. 28 reatus Isidorm transiit (7, trasiit A, transit B 
29 demoniorum A 



I. De spectaculis 8 — 10. 11 

putatur, haec species, quibus equos a Mercurio distributos 
(StesichoruSj docet. sed et Neptunus equestris est, quem Graeci 
tTCixtov appellant. seiugas uero loui, quadrigas Soli, bigas Lunae 
sanxerunt. sed et 

Primus Erichthonius iCurrus etj quattuor ausus 5 

lungere equos rapidusque rotis ^insisterCj uictor. 

Erichthonius, Mineruae et Vulcani filius, et quidCim de cadujca 
in terram libidine, portentum est daemonicum, immo dia^bolus, 
ipse, non coluber. si uero Trochilus Argiuus a^uctor estj currus, 
primae lunoni id opus suum dedicauit. si EOimae EomUjlus 10 
quadrigam primus ostendit, puto et ipse int^er idola conSjCriptus 
est, si idem est Quirinus. talibus auctorifbus quadrigae, pro- 
ductae merito et aurigas colorlbus idolola^triae uestieruntj. nam- 
que initio duo soU fuerunt, albus et russeu^s. albus hijCmi ob 
niues candidas, riisseus aestati ob soUs ruborem (Uoti erantj. 15 
sed postea tam uoluptate quam superstitione prouecta riUsseumj 
alii Maiii, alii album Zephyris consecrauerunt, prasinum ucLrOj 
Terrae matri uel uerno, uenetum Caelo et Mari uel autumno. 
cum autem omnis species idolola^triae damjuata sit a deo, uti- 
que etiam illa damnatur, quae elemen,tis muUjdialibus pro- ^o 
fanatur. | 

10. iTrajUseamus ad scaenicas res, quarum et originem com- 
mu^nem etj titulos pares secundum ipsam ab initio ludorum 
appelilationemj et administrationem coniunctam cum re equestri 
iam ostendimus. appa^ratus etia^m ex ea parte consortes, qua 25 

5] Vergil. Georg. m, 113. 

1 aequos A 3 hip gas lunae A: omissa erant igitu/r 

pleraque seiugas ex Isidoro E.Klussmannus: de iugo B loui add. ex Isi- 
doro E.Klussmannus 5 ericthonius J. equos ausus iungere JB 6 aequos J. 
rapidisque Urs 7 erictonius A uulgani A caduta A 9 Trochilus 
Fam: ut prophylus ABmg, ut Acrophilus B 10 patriae Lat, Urs, 
primi Oehlerus sum A 13 namque initio Salm: nam aequi initio A, 
nam initio equi B, et ab initio equi Urs, et ab initio Gel 14 et 15 rus- 
seus ABmg, roseus B, Isidorus 16 et J. roseum B, Isidortis 17 mati A 
18 uerno B, uero A uenetum . . . autumno om. A 22 DE THEATRO AB 
24 et administrationem om.A 2^sq. quae ad scaenam spectant, a templis B, 
quae adscaenamspectat. nam a templis Gel, qua adscaenam. nam a templisi^t^ 



12 Quinti Septiini Floreutis Tertulliani 

ad scaenam a templis et aris ^et illa infelicijtate turis et san— 
guinis inter tibias et tubas itur dUjObus inquiUjatissimis arbitris 
funerum et sacrorum, dissignatOire et haruspjice. ita cum de 
originibus ludorum ad circenses transiimus, inde nunc ad scae^ni- 

5 coSj ludos dirigemus. a loci uitio theatrum proprie sacrarium 
VenCiris est. hOjC denique modo id genus operis in saeculo 
euasit. nam jsaepe censorCjS nascentia cum maxime theatra 
destruebant imoribus consu,lentes, quorum scilicet periculum 
ingens de lasciuia prouidCibant, ut ia^m hic ethnicis in testi- 

10 monium cedat sententia ip^sorum nobiscumj faciens et nobis 
in exaggerationem disciplinae ,etiam humjana praerogatiua. 
itaque Pompeius Magnus solo ,theatro sUjO minor cum illam 
arcem omnium turpitudinum extru,xissetj, ueritus quandoque 
memoriae suae censoriam animadjUersijOnem Veneris aedem 

15 superposuit et ad dedicationem ediqtOj populum uocans non 
theatrum, sed Veneris templum nuncu,pauitj, cui subiecimus, 
inquit, gradus spectaculorum. ita damiUatumj et damnandum 
opus templi titulo praetexit et disci,plin,am superstitione delusit. 
sed Veneri et Libero conuenit. duo ista daemonia conspirata 

20 et coniurata inter se sunt | ebrietatis et libidinis. itaque thea- f. 
trum Veneris Ljiberi quOjque domus est. nam et alios ludos 
scaenicos Liberalia PiropriCj uocabant, praeterquam Libero de- 
uotos, quae sunt ,Dionysiaj penes Graecos, etiam a Libero in- 
stitutos. et est plane in artibus quoque scaenicis Liberi et 

25 Veneris pajtrocinium. quae priuata et propria sunt scaciuae, 

de geSjtu et corporis flexu moUitiae Veneris et LibiCri immOj- 

lant, illi per sexum, illi per luxum dissolutis. quae uero uoce 

• et modtis et organis et litteris transiguntur, Apoliines et MUiSas 

1 thuris B 3 dissignatore ABCy designatore Rig de originibus 
ludorum om. A 4 transiimus lun: transimus AB 5 dirigimus B 
a loci initio Lat proprie om. A 7 renascentia B 8 corum A 
9 ingens om. A hinc B 10 nobiss A corr. 11 humana scripsi: 
humanae AB 13 arcem B, sortem ABmg, cortem M. Hauptitis exstru A 
15 et om. A 17 inquid A 18 praetexuit B 23 quae Scal: quod AB 
etiam B, sed iam A 24 DE ARTIBVS SCAENICIS AB 25 pri- 
uata ABj Isidorus, priua hm 26 flexu B, fluxu AG mollitiam Veneri 
et Libero B, Isidorus 27 illi per fluxum om. A hixum Urs: fluxum B 
dissoluti. sque A, dissoluti. quae Isidorus 28 lyris Isidorus, Pam 



I. De spectaculis 10—11. 13 

^ Mijneruas et Mercurios mancipes habent. oderi,Sj, Christiane, 

^^oram auctores non potes non odisse. iam nunc uolumus 

^^gerere de artibus et d^e his, quorumj auctores in nominibus 

^xsecramur. scimus n\hil esse nomijUa mortuorum, sicut nec 

• 

ipsa simulacra eorum ; sed lUon ignorajmus, qui sub istis nomi- 5 
nibus institutis simulacris operienturj et gaudeant et diuinitatem 
mentiantur, nequam spiritus scilicet, daemones. uidemus igitur 
etiam artes eorum honoribus dica^tasj esse, qui nomina incolunt 
auctorum earum, nec ab idololatria ^uacarej, quarum institutores 
etiam propterea dei habentur. ^immOj quod ad artes pertinet, 10 
altius percepisse debemus, djaemOjnas ab initio prospicientes 
sibi inter cetera idololatriae | ^etiamj spectaculorum inquina- ' 
menta, quibus hominem a domino auo,carentj et suo honori 
obligarent, eiusmodi quoque artium ingenia inspirasse. neque 
enim ab aliis procuratum fuisset quod ad illos peruenturum 15 
esset nec per alios tunc homines edidissent ^quam per^ ipsos, 
in quorum nominibus et imaginibus et historiis faljaciam cOjU- 
secrationis sibi negotium acturi constituerunt. ,ut orjdo per- 
agatur, ineamus etiam agonum retractatum. 

11. lOrigjO istis de ludorum propinquitate est. inde et ipsi 20 
sacri uel ,funebjres instituti aut deis nationum aut mortuis fiunt. 
periiUjde tituli: Olympia loui, quae sunt Eomae Capitolina, item 
Herculi Nemea, Neptuno Isthmia, ceteri mortuorum uarii agones. 
quid iCrgo mirumj, si uel apparatus agonum idoloiatria conspur- 



1 oderis Gd: odoris B, odor . . A Christiane . . . odisse B, Isidorus, 
om. ABmg 3 DE ARTIBVS AB quarum lurij quae eorum E. Kluss- 
mannus auctores B, auctorum A 4 nec Gel: ne B, et A 6 et in- 
stitutis B 7 scilicet daemones del. Meursius 8 honeribus A, oneri- 
bus Bmg dica . . . se ^ 9 earum om. A nec om. B non uacare B 
institores lun 10 dii AB ad om. A pertinent A 11 percepisse 
scripsi: perscripsisse B, praescripsisse A 12 caetera A 13 a deo auo- 
carent B, adomiauocarent A, a domini misericordia auocarent E. Kluss- 
mannus 15 procuratum ABmg, praeoccupatum B 18 acturi Big: 
acturae AB, facturae E. Klussmannu^s constituerant G 19 DE AGONI- 
BVS A 22 perinde scripsi: proinde ABC tituli AG, om. B cui La 
Gerda capitolia A 23 nemaea B sthmia A mortuorum uarii BmgG, 
mortuarii uarii B, mortuarii A 24 si uel E.Klussmannus: si ut A, sicut B, 
si et Oehlerus idololatriae B conpurcat A 



14 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

cat de qoronijS profanis, de sacerdotalibus praesidibus, de col- 
legia^riis mijnistris, de ipso postremo boum sanguine? ut de 
loco suppleam [at de loco] communi, pro collegio artium Musi- 
carum et Mi^nerjUalium et ApoUinarium ^^, etiam Martialium 

5 per duellum, per tubam ,^inj stadio circum aemulantur, quod 
utique templum est et ipsum iCius ijdoli, cuius sollemnitates 
agit. sed et gymnicas artes CaSjtorumj et Herculum et Mer- 
curiorum disciplinae prodiderunt. 

12. Superest illius insignissimi spectaculi ac receptissimi re- 

10 cog|nitio. munus dictum est ab officio, quoniam officiu^m etiam f.9! 
mUjUeris nomen est. officium autem mortuis hoc spectaculo 
facere sCj ueteres arbitrabantur, posteaquam illud humaniorje 
atrOjCitate temperauerunt. nam olim, quoniam animas defun^c- 
torum humajUO sanguine propitiari creditum erat, captiuos 

15 uel ^mali sta^tus seruos mercati in exequiis immolabant. postea 
pl^acUjit impietatem uoluptate adumbrare. itaque quos para- 
lUerantj, armis quibus tunc et qualiter poterant eruditos, tantum 
,ut oCjCidi discerent, mox edicto die inferiarum apud tumu,los erOj- 
gabant ita mortem homicidiis consolabantur. haec ,munejri origo. 

20 sed paulatim prouecti ad tantam gratiam, ad quantam et cru- 
delitatem, quia feriarum uoluptati satis non fiebat nisi et feris 
humana corpora dissiparentur. quod ergo mortuis litabatur, uti- 
que parentationi deputabatur; iquae specieSj proinde idololatria 
est, quoniam et idololatria parentationis est species: tam haec 

25 quam illa mortuis ministrat. in mOirtUjOrum autem idolis dae- 
monia consistunt. ut et titulos con,side,rem, licet transierit hoc 
genus editionis ab honoribus mortuorum ad honores uiuentium, 

3 at de loco seclimt Scal 4 lactmam signavi: theatrum etaliaprae- 
terea intercidisse videntm 5 per duellum om. A in stadio Hilde- 
hrandius: . . statio A, aut stadio B, ut stadio Gel G eius AC, om. B 
soUempnitates A 9 DE MVNERE AB insignissimis A corr., in- 
dignissimi Itm ac receptissimi Oehlerus: acceptissimi AB, sed accep- 
tissimi Lm, ac septissimi Big, atque acceptissimi Leopoldm 12 arbitraban- 

tur ^, arbitrantur A 15 mali status Big: tus J[ malo ingenio B 

male ingeniatos fort. 16 parauerant armis, quibus vulgo: rectius distinxi, 
parauerant armis, artibus qmhvis E.Klussmamiu^s 19 muneris B 21 feria- 
rum E. Klussmannus: ferarum AB, ferrum C uoluptatis A corr. facie- 
bat C 26 consideremus B 



I. De spectaculis 11—13. 15 

quaesturas dico et magiSjtratuSj et flaminia et sacerdotia, cum 
tamen nominis dignitas idololatriae crimine teneatur, necesse est 
quicquid dig^nijtatis nomine administratur communicet etiam ma- 

7^ culas ^eius, | a^ qua habet causas. idem de apparatibus interpreta- 
bimur ,in ipsopnim honorum suggestu deputandis, quod purpurae, 5 
quod fas^ces, quOjd uittae, quod coronae, quod denique contiones 
et ediqta et pUjltes pridianae sine pompa diaboli, sine inuita- 
tione daemonum non sunt. quid ego de horrendo loco per- 
orem, ^quemj nec periuria sustinent? pluribus enim et asperio- 
ribus noLminibuSj amphitheatrum consecratur quam Capitolium: lo 
omnium daemonum templum est. tot illic immundi spiritus 
considunt, quot homines capit. ut et de artibus concludam, 
Martem et Dianam ^utriUjSque ludi praesides nouimus. 

13. Satis, opinor, impleuimus ordinem, quot et quibus modis 
spectacula idololatrian committant, de originibus, de titulis, de i5 
apparatibus, de locis, de artificiis, quo certi simus nulla ex 
parte competere nobis ea, qui bis idolis renuntiamus. non quod 
idolum sit aliquid, ut apostolus ait, sed quo^niam quaCj faciunt 
daemoniis faciunt consistentibus scilicet ^in cOjUsecrationibus 
idolorum, siue mortuorum siue, ut putant, idCjOrum. propterea 20 
igitur, quoniam utraque species idolorum condicionis unius 
est, dum mortui et dei unum sunt, utraque idololatria absti- 
nemus. nec minus templa quam monumenta despuimus, neu- 
tram aram nouimus, neutram effigiem adoramus, non sacrifi- 
camus, non parentamus. sed neque de sacrificio et parentato 25 

98 edimus, quia non possumus cenam dei edere | et cenam dae- 
moniorum. si ergo gulam et uentrem ab linquijuamentis libe- 

18] 1 Cor. 8, 4. 10, 19. 20. 27] 1 Cor. 10, 21. 

4 interpraetabimur A 5 purae A 6 fasciae Tam 8 ergo B 
horrido B loco ow. A 9 periuria B, iniuria A, quod E. Klussmanno 
placuity sed ita, ut ante lacwnam signaret 10 numinibus lApsius 
11 w mg. min: Ite V reliqua iam non apparent 14 satis opinor im- 
pleuimus om. A 16 artificiis lu/n: sacrificiis AB quo Gel: quod AB 
sumus B 17 compere A qui bis Urs: quibus B, qui A 18 quoniam 

quae Hildebrandius : quo A, quod quae B 22 dei ABmg, 

alii B 23 dispuimus A 24 aram om.A 25 sacrificato B 26 caenam A 
sic fere semper 



d 



16 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ramus, quanto magis augustiora nostra, et ^aureSj et oculos, atp 
idolothytis et necrothytis uoluptatib^us abSjtinemus, quae non 
intestinis transiguntur, sed in ipso spiritu et anima digeruntur, 
qu^orum muUjditia magis ad deum pertinet quam intestinorum. 

5 14. Nu^nc interjposito nomine idololatriae, quod solum sub- 
iectum SjUfficere, debet ad abdicationem spectaculorum, alia 
iam ratione tractemus ex abundanti, propter eos maxime qui 
sibi bla^ndiuUjtur quod non nominatim abstinentia ista prae- 
scripta sit. quasi parum etiam de spectaculis pronuntietur, 

10 cum concupiscentiae saeculi damnantur. nam sicut pecuniae 
uel djignitjatis uel gulae uel libidinis uel gloriae, ita et uolup- 
ta^tis concUjpiscentia est; species autem uoluptatis etiam sp^ec- 
taculaj. opinor, generaliter nominatjae concupiscentijae continentj 
in se et uoluptates, aeque generaliter intellectae uoluptates 

15 specialiter et in spectacula disseruntur. 

15. Ceterum rettulimus supra de locorum condicione, quod 
^nouj per semetipsa nos inquinent, sed per ea quae illic geruntur, 
per quae, simul inquinamentum combiberunt, tunc etiam in 
alteros respuunt. uiderit ergo, ut diximus, principalis LtitUjlus, 

20 idololatria; reliquas ipsarum rerum qualitates contra ut dei 
omnes feramus. deus praecepit spiritum sanctum, utpote pro 
naturae suae bono tenerum et delicatum, tranquillitate et lenij- 
^tatCj et quiete et pace tractare, non furore, non bile, non ^ira, f. 
noUj dolore inquietare. huic quomodo cum spectaculis poterit 

21] Ephes. 4, 30. 

1 magis B, mis A et aures et oculos E. Kltissmcmnm : et oculos -4, 

oculos et aures B 2 negrothytis A 3 sed . . . digeruntur om. A 4 in- 
testimuru A 5 interim seposito (posito) fort. nomine Urs: nosse ne AB, 
noscimine sttsp. E. Klussmavmus subiectum A, subiici cum B 6 deberet B 
9 spectaculis AB C, litteris Bmg 13 nomina concupiscentiae C 14 et J5 ; ut ^ 
aeque . . . uoluptates om. A 15 differuntur La Cerda, discernuntur fort. 

17 semetipsa nos B, sem& sanos A 18 combiberint B etiam scripsi: 
& tantum A, et B, iterum E. Klussmannits, et totum Hartelim in om. A 
in alteros respuunt B, alter ore spuunt A 19 ergo om. A 20 idolo- 
latriae B rerum ipsarum B contra ut dei omnes feramus Klvss- 
mmmus: contra di oms feramus A, contrarios omnes feramus dei B, 
contrariis omnes feramus Gel, contrariis conferamus Lat, contrarias omnes 
feramus dei Oehlerus 22 natare A 24 huic quomodo cum J5, huic 
modicum ABmg, huiusmodi cum E. Klussmannus 




I. De spectaculis 13—16. 17 

cou\x^i]ji.e? omne enim spectaculum sine concussione spiritus 

^<i^ est. ,ubi enim UjOluptas, ibi et studium, per quod scilicet 

^oluptas sapit; ubi studium, ibi et aemulatio, per quam stu- 

ii^m sapit. porro et ubi aemulatio, ibi et furor et bilis et 

ira et dolor et cetera ex his, quae cum his non conpetunt s 

disciplinae. nam et si qui modeste et probe spectaculis fruitur 

^pro dignitatis uel aetatis uel etiam naturae suae condicione, 

non tamen immobilis animi est et sine tacita spmtus passione. 

nemo ad uoluptatem uenit sine afifeqtUj, nemo affectum sine 

casibus suis patitur. ipsi casus incitamenta sunt affectus. lo 

ceterum si cessat affectus, nulla est uoluptas, et est reus iam 

ille uanitatis eo conueniens, ubi nihil consequitur. sed pu^tOj, 

[autem] etiam uanitas extranea est nobis. quid quod et ipse 

se iudicat inter eos positus, quorum se simul nolens utique 

detestatorem confitetur? nobis satis non est, si ipsi nihil tale is 

facimus, nisi et talia factitantibus non conferamur. si furem, 

inquit, uidebas, concurrebas cum eo. utinam ne in sae- 

culo quidem simul cum illis moraremur. sed tamen in sae- 

cularibus separamur, quia saeculum dei est, saecularia autem 

diaboli. 20 

16. Cum ergo fu^rorj interdicitur nobis, ab omni spectaculo 
auferimur, etiam a circo, ubi proprie furor praesidet. aspice 
populum ad id spectaculum iam cum furore uenientem, iam 
)9 tumultuosum, | iam caecum, iam de sponsionibus concitatum. 
tardus est illi priaetor, semjper oculi in urna eius cum sortibus 25 
uolutantur. dehinc ad signum ^^anxiij pendent, unius dementiae 

16] Ps. 49, 18. 

1 enim om. A 2 et om. A 3 et om. A per quam . . . aemulatio 
om. A 5 quae cum his om. A 6 qui modeste et probe B, quo modo 
honeste probes A fruitur B, frui A 7 uel aetatis om. A 8 tamen 
immobilis animi £, tam eni mobili animi A, tamen immobili animo C 
est et E.Kliissmannus: et A, est BC, est uel fort. tatita A 9 affectus A 
10 ipse A 11 ceterum . . . affectus om. X 12 sed om. B 13 autem AB, 
item MUdehrcmdius, om. E.Klussmannus et om. A 14 simul ABmg, 
siinilem B 16 faciamus B factitantibus C, facitantibus A, facientibus B 
non om. A 18 secularib; A 19 saeparamur A 21 omnis A 23 id 
om. A 23 s^. iam tunc tumultuosum A 26 ad om. A 

XX. Tert. I. 2 



18 Qninti Septimi Florentis Tertnlliani 

una uox est. cognosce dementiam de uanitate: misit, dicunfz^ 
et nuntiant inuicem quod simul ab omnibus uisum est. teneo 
testimonium caecitatis: non uident missum quid sit, mappam. 
putant; sed est diaboli ab alto praecipitati figura. ex eo ita- 

5 que itur in furias et animos et discordias et quicquid non licet 
sacerdotibus pacis. inde maledicta, conuicia sine iustitia odii, 
etiam suffragia sine merito amoris. quid enim suum conse- 
cuturi sunt, qui illic agunt, qui sui nonsunt? nisi forte hoc 
solum, per quod sui non sunt: de aliena infelicitate contristan- 

10 tur, de aliena felicitate laetantur. quicquid optant, quicquid 
abominantur, extraneum ab iis est; ita et amor apud illos 
otiosus et odium iniustum. an forsitan sine causa amare liceat 
quam sine causa odisse? deus certe etiam cum causa prohibet 
odisse, qui inimicos diligi iubet; deus etiam cum causa male- 

15 dicere non sinit, qui maledicentes benedici praecipit. sed circo 

quid amarius, ubi ne principibus quidem aut ciuibus suis par- 

cunt? si quid horum, quibus circus furit, alicubi conpetit 

sanctis, etiam in circo licebit, si uero nusquam, ideo nec in circo. 

17. Similiter inpudicitiam omnem amoliri iubemur. hoc igitur 

20 modo etiam a theatro separamur, quod est | j)riuatumj consi- f. 
storium inpudicitiae, ubi nihil probatur quam quod ali^bi UjOn 
probatur. ita summa gratia eius de spurcitia plurimum con- 
LcijUnata est, quam Atellanus gesticulatm*, quam mimus etiam 
per muliebres res repraesentat, sensum sexus et pudoris exter- 

25 minans, ut facilius domi quam in scaena erubescant, quam 

7] cf. Matth. 20, 14. 

1 cognosco A 4 figura B, gula A 5 animo sed A 6 inde 5, 
lude A maledicti A 7 suum consecuturi sunt Ay consecuturi sint 
suum B, consecuturi suum Gel 8 qui prms om. A 10 quicquid optant 
om. A quidquod A 11 ab illis B 15 sint A corr. 16 quid om. A 
17 circus sic A alicubi ABC, aliubi Gel 19 nec inpudicitiam omnem amare 
iubemur ABmg, nec impudicitiam omnem amandare iubemur? Oehlerus, 
pudicitiam omnem amare iubemur E. Klussmannm 20 a theatro B, 
li heatro A priuum Scal 21 impudentiae Bmg quam om. A 23 gesti- 
culator Xat 24 muliebres res praesentat (repraesentat ego) E. Klussmannm : 
muliebres repraesentat AB, muli^res repraesentat Gel sensum add. 
E. Klussmannus sexum pudoris B 25 quam in scaena erubescant om. A 
in scena Gel: scaenae B 



I. De spectaculis 16—18. 19 



denique pantomimus a pueritia patitur ex corpore, ut artifex 

6sse possit. ipsa etiam prostibula, publicae libidinis hostiae, 

ifl scaena proferuntur, plus miserae in praesentia feminarum, 

?uibus solis latebant, perque omnis aetatis, omnis dignitatis 

ora transducuntur; locus, stipes, elogium, etiam quibus opus s 

Don est, jpraCjdicatur, etiam (taceo de reliquis) [etiam] quae in 

; teneibriSj et in speluncis suis delitescere decebat, ne diem con- 

taminarent. erubescat senatus, erubescant ordines omnes; ipsae 

illae pudoris sui interemptrices de gestibus suis ad lucem et 

populum expauescentes semel anno erubescant. quodsi nobis lo 

omnis impudicitia exsecranda est, cur liceat audire quod 

loqui non licet, cum etiam scurrilitatem et omne uanum uer- 

bum iudicatum a deo sciamus? cur aeque liceat uidere quae 

facere flagitium est? cur quae ore prolata communicant homi- 

nem, ea per aures et oculos admissa non uideantur hominem 15 

communicare, cum spiritui appareant aures et oculi nec possit 

mundus praestari cuius apparitores inquinantur? | habes igitur 

et theatri interdictionem de interdictione impudjipitiae. si et 

doctrinam saecularis litteraturae ut stultitiae apud deum depu- 

tatam aspernamur, satis praescribitur nobis et de illis speciebus 20 

spectaculorum, quae saeculari litteratura lusoriam uel agonisti- 

cam scaenam dispungunt. quodsi sunt tragoediae et comoediae 

scelerum et libidinum actrices cruentae et lasciuae, impiae et pro- 

digae, nullius rei aut atrocis aut uilis commemoratio melior 

est: quod in facto reicitur, etiam in dicto non est recipiendum. 25 

18. Quodsi et stadium contendas in scripturis nominari, sane 
obtinebis. sed quae in stadio geruntur, indigna conspectu tuo 

26J 1 Cor. 9, 24. 

1 ex corpore A, in corpore B 2 prostribula A libininis A corr. 
4 so solis A perque Gel: per quae AB 6 etiam AB, ea Gel, om. 
MKlmsmannus 7 et in B, etsnA 8 erubescat senatus om.A 10 an- 
non B erubescunt B 11 quod A, quae B 13 iudicatum iri Urs 
15 oculos et aures B 18 pudicitiae A sin Gel 19 secularis A 
20 nobis om. A illis om. A 21 et de spectaculorum A lusorium uel 
agonisticum schema Scal 22 quodsi Urs: quod s¥at AB sunt add. 
E. Klussmannus comediae A corr. 23 aut libidinum J. actrices Urs: 
auctrices AB 24 aut atrocis aut uilis om. A 25 est] ipsa re est fort. 
reigitur A corr. m. al. 26 non nominari (non eras.) A 27 conspectui B 

2* 



20 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

non negabis, pugnos et calces et colaphos fit omnenij petulan— 
tiam manus et quamcumque humani oris, id est diuinae imaginis, 
depugnationem. non probabis usquam uanos cursus et iacu- 
latus et saltus uaniores, nusquam tibi uires aut iniuriosae aut 

6 uanae placebunt, sed nec cura facticii corporis, ut plasticam dei 
supergressa, et propter Graeciae otium alti^leSj homines oderis. 
et palaestrica diaboli negotium est: primos homines diabolus 
elisit. ipse caestus colubrina uis est, tenax ad occupandum, 
tortuosa ad obligandum, liquida ad elabendiim. nullus tibi 

10 coronarum usus est; quid de coronis uoluptates aucuparis? 
19. Exspectabimus nunc ut et amphitheatri repudium de 
scripturis petamus? si saeuijitiamj, si impietatem, si feritatem f. 
permissam nobis contendere possumus, eamus in amphithea- 
trum. si tales sumus quales dicimur, delectemur sanguine 

16 humano. bonum est cum puniuntur nocentes. quis hoc nisi 
tamen nocens negabit? et tamen innocentes de supplicio alte- 
rius laetari non oportet, cum magis competat innocenti dolere, 
quod homo, par eius, tam nocens factus est, ut tam crudeliter 
impendatur. quis autem mihi sponsor est, nocentes semper uel ad 

20 bestias uel ad quodcumque supplicium decerni, ut non inno- 
centiae quoque inferatur aut ultione liUjdicantis aut infirmitate 
defensionis aut instantia quaestionis? quam melius ergo est 
nescire cum mali puniuntur, ne sciam et cum boni pereunt, 
si tamen bonum sapiunt. certe quidem gladiatores innocentes 

25 in ludum ueneunt, ut publicae uoluptatis hostiae fiant. etiam 
qui damnantur in ludum, quale est ut de leuiore delicto in 
homicidas emendatione proficiant? sed haec ethnicis respondi. 



2 quaecuq; A 4 et saltus om. A uires B, res A 6 supergressa et A, 
supergressae B, supergressa sed Lat, supergressa Urs 7 palestrica A 
8 ipsi J. cdkestvLS E. Klttssmannm : gestus AB ocupandum A 9 dela- 
bendum B 11 nt et B, et A ampiteatri A 12 petamus om. A 
13 ampitheatrum A 14 si tales sumus quales sumus. quales dicimur 
sanguinis humani. A 15 sq. nisi tantum B, nisi Gel 16 innocens ABmg 
supplicio ex suppicio itel subpicio A 17 oportet B, potest ABmg com- 
petat A^ 22 defensionis ABmg, defendentis B 23 mali B, alii ^ 
nesciam B quum A 24 sapio fort. 25 ueniunt B 26 de otn. ^ 
27 homicidiis fort. haec om. A 



I. De spectaculis 18 — 21. 21 

ceterum absit ut de istius spectaculi auersione diutius discat 
Christianus. quamquam nemo haec omnia plenius exprimere 
potest nisi qui adhuc spectat. malo non implere quam meminisse. 

20. Quam uana igitur, immo desperata argumentatio eorum, 
qui sine dubio tergiuersatione amittendae uoluptatis optendunt s 

01 nullam eius abstinentiae | mentionem specialiter uel localiter 
in scripturis determinari, quae dLirectOj prohibeat eiusmodi con- 
uentibus inseri seruum dei. nouam proxime defensionem suaui- 
ludii cuiusdam audiui. sol, inquit, immo ipse etiam deus de 
caelo spectat nec contaminatur. sane, sol et in cloacam radios lo 
suos defert nec inquinatur. utinam autem deus nulla flagitia 
hominum spectaret, ut omnes iudicium euaderemus. sed spectat 
et latrocinia, spectat et falsa et adulteria et fraudes ^etj idolo- 
latrias et spectacula ipsa. et idcirco ergo nos non spLCCjtabi- 
mus, ne uideamur ab illo qui spectat omnia. comparas, homo, w 
reum et iudicem, reum, qui, quia uidetur, reus est, iudicem, 
qui, quia uidet, iudex est. numquid ergo et extra limites 
circi furori studemus et extra cardines theatri impudicitiae in- 
tendimus et insolentiae extra stadium et immisericordiae extra 
amphitheatrum, quoniam deus etiam extra cameras et gradus 20 
et f apulias oculos habet? erramus: nusquam et numquam ex- 
cusatur quod deus damnat, nusquam et nunquam licet quod 
semper et ubique non licet. haec est ueritatis integritas et, 
quae ei debetur, disciplinae plenitudo et aequalitas timoris et 
fides obsequii, non inmutare sententiam nec uariare iudicium. ^ 
non potest aliud esse, quod uere quidem est bonum seu malum. 

21. Omnia autem penes ueritatem dei fixa sunt. ethnici, 
quos penes nulla est ueritatis plenitudo, quia nec doctor ueri- 

2 quanquam A 3 malum B 5 tergiuersationem B amittendae Eig : 
admittendae AB uoluptati obtendunt? Iim 6 uel localiter om. A 
7 qua Oehlerus prohibeat Urs: prohibeant B, prohihent sic A 8 in- 
seri ABmg, interesse B suadiludii Lat 9 audiui om. A inquid A 
etiam ipse B 10 sane JL, plane B 12 nii A iudicium B, iudicia A 
14 et ante idcirco om. B 15 omnia spectat B compares Pam IS sqq. im- 
pudicitiae . . . amphitheatrum om.A 19 stadium Gel: studium B 20 qm A, 
quod B etiam om. A 21 apulias ABj 67:auX(a; JJrSy Apulas Scipio 
Maffeius, aperturas E. KlussmarmuSy aulaea fort. 27 penes uos ueritate 
defixa sunt C 28 est B, sit A plenitudo . . . deus om, A 



22 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tatis deus, malum et bonum pro arbitrio et libidine interpre- 
tantur: alibi bonum quod alibi malum, et alibi malum quod 
alibi bonum. sic ergo euenit, ut qui in publico uix necessi- 
tate uesicae | tunicam leuet, idem in circo aliter non f exuet, f.l 

5 nisi totum pudorem in faciem omnium intendit, ut et qui 
filiae uirginis ab omni spurco uerbo aures tuetur, ipse eam in 
theatrum ad illas uoces gesticulationesque deducat, et qui in 
plateis litem manu agentem aut compescit aut detestatur, idem 
in stadio gra^uiorijbus pugnis sufifragium ferat, et qui ad cadauer 

10 hominis LCommjUni lege defuncti exhorret, idem in amphitheatro 
dCiroSja et dissipata et in suo sanguine squalentia corpora pa- 
LtieUjtissimis oculis desuper incumbat, immo qui propter homi- 
^cidacj poenam probandam ad spectaculum ueniat, idem gla- 
dia^toremj ad homicidium flagellis et uirgis compellat inuitum, 

15 et qui insigniori cuique homicidae leonem poscit, idem gladia- 
tori atroci petat rudem et pilleum praemium conferat, illum 
uero confectum etiam oris spectaculo repetat, libentius recogno- 
scens de proximo quem uoluit occidere de lonquinquo, tanto 
durior, si non ualuit. 

20 22. Quid mirum? inaequata ista hominum miscentium et 
commutantium statum boni et mali per inconstantiam sensus 
et iudicii uarietatem. etenim ipsi auctores et administratores 
spectaculorum quadrigarios scaenicos xysticos arenarios Ulos 
amantissimos, quibus uiri animas, feminae autem illis etiam 

25 corpora sua substernunt, propter quos se in ea committunt quae 

1 et Ay ac B et J., ac B interpraetatur A 2 et alibi . . . bonum om. A 
3 sic A, si B qui Gd: quis AB 4 exsultet Gd 5 intendit ABmg, 
intentet B ut del. Gel et del. Urs 10 ampitheatro A 12 incubat A 
13 non uenit E. Kliissmanfim 14 compeUit A 15 indigniori E. Kluss- 
manntis idem 5, id est -4 16 sperat ABmg, expetat E. Klussmxirmus 
comferat A lacunam post conferat signauit E. Klussmannus alium fort. 

17 etiam oris Lat: etiam amoris AB, etiam ore Scal spectaculi Scal 

18 noluit Urs 19 non ualuit scripsi: non uoluit A, noluit B, uoluit Urs 
20 miscencium A 21 mall per inconstantiam B, malii p innotans A 
22 uarietate Pam ipso A actores A 24 amentissimos Lipsius uiri 
animas, feminae Urs : uiris animas feminis AB, uiles animas foeminis Bmg, 
uiles animas foeminae Gel autem iUis Lipsim: aut iUi AB 25 propter 
, , , committuut om, A se addidi quae Gel: quia AB 



I. De spectaculis 21—23. 23 

.02 reprehendunt, ex eadem arte, qua magnifaciunt, deponunt | et 
deminuunt, immo manifeste damnant ignominia et capitis mi- 
nu^tiOjne, arcentes curia rostris senatu equite ceterisque hOiUOjii- 
bus omnibus simul et ornamentis quibusdam. quanta peruLerj- 
sitas! amant quos multant, depretiant quos probant, artem 5 
magnificant, artificem notant. quale iudicium est, ut ob ea 
quis offuscetur, per quae promeretur? immo quanta confessio 
est malae rei ! quarum actores, cum acceptissimi sint, sine nota 
non SLuntj. 

23. Cum igitur humana recordatio etiam obstrepente gratia lo 
uoluptatis damnandos eos censeat ademtis bonis dignitatum in 
quendam scopulum famositatis, quanto magis diuina iustitia 
in eiusmodi artifices animaduertit? an deo placebit auriga ille 
tot animarum inquietator, tot furiarum minister, tot ^^^ status, 
ut sacerdos coronatus uel coloratus ut leno, quem curru rapien- is 
dum diabolus aduersus Elian exornauit? placebit et ille, qui 
uoltus suos nouacula mutat, infidelis erga faciem suam, quam 
,non conteUjtus Saturno et Isidi et Libero proximam facere in- 
super contumeliis alaparum sic obicit, tamquam de praecepto 
domini ludat? docet scilicet et diabolus uerberandam maxillam 20 
patienter offerre. sic et tragoedos cothurnis extulit, quia nemo 
potest adicere cubitum unum ad staturam suam: men- 
dacem facere uult Christum. iam uero ipsum opus personarum 
quaero an deo placeat, qui omnem similitudinem uetat fieri, 

)2^ quanto | ^majgis imaginis suae? non amat falsum auctor ueri- 25 
tatis; aduIitCjrium est apud illum omne quod fingitur. proinde 
uocem sexus ^aetjates mentientem, amores iras gemitus lacrimas 
asseuerantem non probabit: omnem enim hypocrisin damnat. 

21] Matth. 6, 27. Luc. 12, 25. 

1 arte Urs: parte AB quam B et deminuunt om. A 5 deprae- 
tiant A artem magnificant om. A 8 malae rei B, mala . . . . A^ mala- 
rum rerum Oehlertis, malarum artium JE. Klussmanntis quarum AB, 
cuius Urs, qua tum Scal, quoniam fort. actores Urs: auctores AB ac- 
ceptissimis B 14 lacimam signauit E. Klussmannus statuum B 15 ut 
. . . coloratus om. A uelut sacerdos Urs curru rapiendum Gel: corrum- 
pendum AB 16 eliani A, Heliam B et ille om. A 19 taquam A, 
quasi B 20 et om. A 21 pacienter A corr. m. al. ant. coturnis A 
28 probauit A corr. omnem enim ypocrisin A, qui omnem hjrpocrisin B 



24 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

cetemm cum in lege praescribit maledictum esse qui mulie- 
bribus uestiCiturj, quid de pantomimo iudicabit, qui etiam mu- 
liebribus cUiruatjUr? sane et ille artifex pugnorum impunitus 
ibit. tales enim cicatrices caestuum et callos pugnorum et 

5 aurium fungos a deo cum plasmaretur accepit; ideo illi oculos 

deus commodauit, ut uapulando deficiant. taceo de illo, qoi 

hominem leoni prae se opponit, ne parum sit homicida quam 

qui eundem postmodum iugulat. 

24. Quot adhuc modis probauimus, nihil ex his quae specta- 

10 culis deputantur placitum deo esse! at congruens seruo dei 
quod deo placitum non sit? si omnia propter diabolum insti- 
tUjta etj ex diaboli rebus instructa monstrauimus (nihil enim 
non diaboli est quicquid dei non est uel deo displicet), hoc 
erit pompa diaboli, aduersus quem in signaculo fidei eieramus. 

15 quod autem eieramus, neque facto neque dicto neque uisu neque 
conspectu participare debemus. ceterum sic nos eieramus et 
rescindimus signaculum rescindendo testationem eius. numquid 
ergo superest, ut ab ipsis ethnicis responsum flagitemus? illi 
nobis iam renuntient, an liceat Christianis spectaculo uti. atquin 

20 hinc uel maxime intelligunt | factum Christianum, de repudio f.l 
spectaculorum. itaque negat ma^ni/este qui per quod agnoscitur 
tollit. quid autem spei superest lin^ eiusmodi homine? nemo 
in castra hostium transit nisi proiectis armis suis, nisi destitutis 
signis et sacramentis principis sui, nisi pactus simul perire. 

1] Deuter. 22, 5. 

2 uestiatur Leopoldus iudicauit A 3 curuatur scripsi: curatur B, 
cu . . . ur -4, utatur UrSj calceatur E. Klmsmannmj scurratur de Lagarde 
4 cicastrices tuum A 5 aurium] rudium Lat a deo B, ad ea A 
plasmaretur ABmg, suo plasmate B illi oculos deus commodauit scripsi: 
illi oculos deus plasmauit B, illos oculos commendauit A, illi oculos deus 
commendauit Bmg 7 parum] perinde E. Klussmannm quam del. Big 
9 quot Gel: quod AB probauimus scripsi: perorabimus B, sperabimus 
ABmg expectaculis A 10 at scripsi: aut AB dei seruis B 11 do- 
mino B praeter A 13 diabolo A uel quidquid Rig dei non est 
uel om. A 14 quam B eramus A 15 quod autem eieramus om. A 
16 prospectu B sic nos scripsi: si nos A, nonne B 17 l(mmam post 
eius signauit E. Klussmannus 19 iam nobis B 22 huiusmodi B 
23 nisi proiectis armis suis om. A 



I. De spectaculis 23—26. 25 

25. 4-11 ille recogitabit eo tempore de deo positus illic ubi 
nihil est de deo? pacem, opinor, habebit in animo contendens 
pro auriga, pudicitiam ediscet attonitus in mimos. immo in 
jOmjni spectaculo nuUum magis scandalum occurret quam il^lej 
ipse mulierum et uirorum accuratior cultus. ipsa consensio, s 
ipsa in fauoribus aut conspiratio aut dissensio inter se de com- 
mercio scintillas libidinum conflabellant. ne^mOj denique in 
spectaculo ineundo prius cogitat nisi uideri et uidere. sed 
tragoedo uociferante exclamationes ille ,alijCuius prophetae re- 
tractabit et inter effeminati tib,iciniSj modos psalmum secum lo 
comminiscetur, et cum athletae aLgentj, ille dicturus est reper- 
cutiendum non esse. poterit ergo et de misericordia moneri 
defixus in morsus ursorum et spongias retiariorum. auertat 
deus a suis tantam uoluptatis exitiosae cupiditatem! quale est 
enim de ecclesia dei in diaboli ecclesiam tendere, de caelo, is 
quod aiunt, in caenum? illas manus quas ad deum extuleris 
postmodum laudando histrionem fatigare? ex ore, quo Amen 
in Sanctum protuleris, gladiatori testimonium reddere, eiq aiw- 
va; aw' atwvoq alii omnino dicere nisi deo et Christo? | 
3'' 26. LCur Cjrgo non eiusmodi etiam daemoniis penetrabiles 20 
fiant? nam ^et CjXemplum accidit domino teste eius mulieris, 
quae theatrum adiit ^et iUjde cum daemonio rediit. itaque in 
exorcismo cum oneraretur ,imjmundus spiritus, quod ausus esset 
fidelem aggredi, constanter: ^etj iustissime quidem, inquit, feci: 
in meo eam inueni. constat et alii linteum in iSOjmnis osten- 25 
sum eius diei nocte, qua tragoedum audierat, cum lejXprobratione 

11] cf. Luc. 6, 29. 

1 recogitabit B, rogitabit (rogiUhit A) ABmg ubi om. A 3 atto- 
nit*us A immimos A, in animos B 4 quam jB, quem et A ipse 
ille jB 6 ipsa . . . dissensio om. A 7 scintillas (a ex \q) A confla- 
bellant B^ flagellant A, flabellant E. Klussm^annus 9 ille Gel: illae AB 
10 et om. B effeminati tibicinis E. Klussmannus: effoeminationis B, 
effeminati liberi Bmg, effeminati lib . . . J., effeminati histrionis Big, 
effeminati ludii Hartelius 12 ergo om.B moneri defixus Scipio Maffeius: 
moueri defixus B, moueria (a era^.) aut A 16 dominum B 18 eU oiKsi^oL^ 
a.r? atwvo; Big: his apaeonos A, st; atwva^ B 19 et om. B 20 pene- 
trabilis A corr. 22 adiit B, agat A demonio A redit A 23 ex- 
orchismo A 24 inquid A 25 constat et om. A 26 exprobratione A 



26 Quinti Septimi Florentis Tertnlliani 

nominato tragoedo nec ultra quintam diem eam molierem in 
saecalo faisse. qao utiqae et alia documen^tja cesserunt de his 
qui cum diabolo apud spectacula communicando a domino ex- 
ciderunt. nemo enim potest duobus dominis seruire. 
5 ^quid lucij cum tenebris? quid uitae et morti? 

27. Odisse debemus istos conuentus et coetus ethnicorum, 
uel quod illic nomen dei blasphematur, illic in nos quotidiani 
leones expostulantur, inde persecutiones decernuntur, inde temp- 
tationes emittuntur. quid facies in illo sufFragiorum impiorum 

10 aestuario reprehensus? non quasi aliquid illic pati possis ab 
hominibus (nemo te cognoscit Christianum), sed recogita, quid 
de te fiat in caelo. dubitas illo enim momento, quo diabolus 
in ecclesiam furit, omnes angelos prospicere de caelo et sin- 
gulos denotare, quis blasphemiam dixerit, quis audierit, quis 

15 linguam, quis aures diabolo aduersus deum ministrauerit? non 
ergo fugies sedilia hostium Christi, illam cathedram pestilen- 
tiarum ipsumque aerem qui desuper incubat scelestis | uoci- f.l 
bus conspurcatum? sint dulcia licebit et gi*ata et simplicia, 
etiam honesta quaedam. nemo uenenum temperat felle et elle- 

20 boro, sed conditis pulmentis et bene saporatis, et plurimum 
dulcibus id mali inicit. ita et diabolus letale quod conficit 
rebus dei gratissimis et acceptissimis imbuit. omnia illic seu 
fortia seu honesta seu sonora seu canora seu subtilia perinde 
habe ac stillicidia mellis de lucunculo uenenato nec tanti 

25 gulam facias uoluptatis quanti periculum per suauitatem. 

4] Matth. 6, 24. 5] 2 Cor. 6, 14. 

1 nominato Bj nominatim A tragoedi Big nuncupato nominatim 
tragoedo E. Klussmannua 2 quod ('d eras.) A, quot JJrs . accesserunt Jtm 
3 cQmunicanda exciderunt A 6 coitus A 7 uel quod B, quoniam A 
dei om. A cotidiani in nos B 8 decernuntur inde temptationes om. A 
9 emituntur A 10 aestu. carior A deprehensus B 11 *5ed A 
12 dubitas & (k eras.) A illo eum Bmg, enim illo Gel quo diabolus 
in ecclesia (ecclesiam Urs) furit ABmg, quod in diaboli ecclesiam fueris JB, 
quo in diaboli ecclesia fueris Gel 13 angelis A corr. 15 administra- 
uerit B non A, num B 17 uocibus . . . coeperint (27, 7) om. A 
18 conspurcatum scnpst: constupratum B licet C 23 perinde scripsi: 
proinde B 24 stillicidia Im: si stillicidia B de lucunculo uenenato 
Iim: deliuacunculo uenenatu B, de libacunculo uenenato Gel, de ranun- 
culo uenenato Urs ne lun tangi B 



I. De spectaculis 26—29. 27 

28. Saginentur eiusmodi dulcibus conuiuae sui: et loca et 
tempora et inuitator ipsorum est. nostrae coenae, nostrae 
nuptiae nondum sunt. non possumus cum illis discumbere, 
quia nec illi nobiscum: uicibus disposita res est. nunc illi 
laetantur, nos conflictamur. saeculum, inquit, gaudebit, 5 
uos tristes eritis. lugeamus ergo, dum ethnici gaudent, ut, 
quum lugere coeperint, gaudeamus, ne pariter nunc gaudentes 
tunc quoque ^pariterj lugeamus. delicatus es, Christiane, si et 

in saeculo uoluptatem concupiscis, immo nimium stultus, si 
hoc existimas uoluptatem. philosophi quidam hoc nomen quieti lo 
et tranquillitati dederunt, in ea gaudent, in ea auoca^nturj, in 
ea etiam gloriantur. tu mihi metas et scaenam et pujue/em 
et harenam suspiras. dicas uelim: non possumus ULiuerCj sine 
uoluptate, qui mori cum uoluptate debemus. ^nam quodj est 
aliud uotum nostrum quam quod et apostoli, exire de saeculo i5 
et recipi apud dominum? hic uoluptas, ubi et uotum. 

29. lam nunc putas delectamentis ^exigejre spatium hoc? 
cur tam ingratus es, ut tot et tales uoluptates a deo contri- 
butas tibi satis non habeas neque recognoscas? quid ^enim 
iUjCundius quam dei patris et domini reconciliatio, quam ueri- 20 
tatis reuelatio, quam errorum recognitio, quam tantorum retro 
criminum uenia? quae maior uoluptas quam fastidium ipsius 
uoluptatis, quam saeculi totius contemptus, quam uera libertas, 
quam conscientia integra, quam uita sufficiens, quam mortis 
timor nullus? quod calcas deos nationum, quod daemonia ex- 25 
pellis, quod medicinas facis, quod reuelationes petis, quod deo 
uiuis? haec uoluptates, haec spectacula Christianorum sancta 
perpetua gratuita; in his tibi circenses ludos interpretare, cur- 

5] loann. 16, 20. 15] cf. PhiHpp. 1, 23; cf. Luc. 12, 34. 

2 inuitator Gd: imitator B 3 sunt Gel: sum B possumus Urs: 
possum B 8 dilicatus A 10 quidam Iim: quidem AB 11 et tranquil- 
litati dederunt om.J. in ea gaudent £, nea gaudent J. auocantur] uocan- 
tur Usenerus (Epic. p. 284, 16) 12 moetas A scaenas B 13 arenam A, 
harenas B t^elim A 14 debebimus B nam] num fort. est B, et A 
15 exire de saeculo et om. A 16 hic Urs: haec AB uotum ABmg, 
uitium B 17 si putas B, puta Eig erigere B 18 ut tot et B, ut putes A 
uoluptates om. A 20 iocundius A ueritatis reuelatio quam om. A 25 quot 
calcas A 27 hae uoluptates B 28 ludos circenses B interpraetare A 



28 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sus saeculi intuere, tempora labentia, spatia peraeta dinumera, 
metas consummationis exspecta, societates ecclesiarum defende, 
ad signum dei suscitare, | ^ad tubajm angeli erigere, ad marty-f.li 
rum palmas gloriare. si scaenicae doctrinae delectant, satis 

5 nobis litterarum est, satis uersuum est, satis sententiarum, 
satis etiam canticorum, satis uocum, nec fabulae, sed ueritates, 
nec strophae, sed simplicitates. uis et pugilatus et luctatus? 
praesto sunt, non par^uaj et multa. aspice impudicitiam de- 
iectam a castitate, perfi^diam c^aesam a fide, saeuitiam a miseri- 

10 cordia contusam, petulantiam ^a modCjStia adumbratam, et tales 
sunt apud nos agones, in quibus ipsi cOirOjUamur. uis autem 
et sanguinis aliquid? habes Christi. 

30. Quale autem spectaculum in proximo est aduentus do- 
mini iam indubitati, iam superbi, iam triumphantis! quae illa 

15 exultatio angelorum, quae gloria iresurgeUjtium sanctorum ! quale 
regnum exinde iustorum! qualis ciui^tas nouajHierusalem! at 
enim supersunt alia spectacula, ille ult\mus etj perpetuus iudicii 
dies, ille nationibus insperatus, ille derisus, ^cum ta^nta saeculi 
uetustas et tot eius natiuitates uno igni haurien^turj. quae 

80 tunc spectaculi latitudo! quid admirer? quid rideam? L^bij 
gaudeam, ubi exultem, tot spectans reges, qui in caelum Lreceptij 
nuntiabantur, cum loue ipso et ipsis suis testibus in imis tene- 
bris iCOUjgemescentes? item praesides persecutores dominici 
nominis saeuioribus quam ipsi flammis saeuierunt insultantes 

1 lactmam post labentia signauit E. Klussma/nnus peracta addidi • 
2 metas B, et bas A consumationes A specta A defend. A 3 mar- 
tyrii B 5 est B, et A uersuum est satis om. A 7 pugilatusque 
(que del. m. rec. saec. ut uidetwr XVII) praesto A 8 parua et multa 
Oehlerus: par . . sunt multa A, parua sed multa B, pauca sed multa Urs, 
pauca simul Bigy parum sunt multa E. Klussmannus impudiciam A 
9 caesas A a post saeuitiam om. A 10 obumbratam Fam 11 sunt 
om. A 15 quae om. A 21 spectans tot ac tantos B 22 nunciaban- 
tur A ipso loue B ipsis suis testibus B, sistestibus A 23 conge- 
miscentes B 24 sq. saeuioribus quam ipsi flammis saeuierunt insultantes 
contra Cbristianos scripsi: saeuioribus quam ipsi flammas saeuierunt 
insultantibus contra Cbristianos (Cbristianis C) B, scM flammis saeuferunt 
(sic) insultantibus contra Cbristianos J., saeuioribus quam ipsi contra 
Cbristianos saeuierunt flammis Big, saeuioribus quam ipsi flammis sae- 
uierunt insultantibus contra Cbristianos E. Kluss7mrmus 



I. De spectaculis 29—30. 29 

contara Christianos li^quesCjentes? quos praeterea? sapientes 
illos philosophos coram discipulis suis una conflagrantibus eru- 
beseentes, quibus nihil ad deum pertinere suadebant, quibus 
)5 animas aut nullas aut non | in pristina corpora redituras ad- 
firmabant? etiam poetas n^on adj Ehadamanthi nec ad Mino- 5 
nis, sed ad inopinati Christi tribu^nalj palpitantes? tunc magis 
tragoedi audiendi, magis scilicet uocales in sua propria cala- 
mitate; tunc histriones cognoscendi, solutiores multo per ignem; 
tunc spectandus auriga in flammea rota totus ruber; tunc xy- 
stiei contemplandi, non in gymnasiis, sed in igne ^^^ iaculati, 10 
nisi quod ne tunc quidem illos uelim uisos, ut qui malim ad 
eos potius conspectum insatiabilem conferre, qui in dominum 
desaeuierunt. hic est ille, dicam, fabri aut quaestuariae filius, 
sabbati destructor, Samarites et daemonium habens; hic est 
quem a luda redemistis, hic est ille harundine et colaphis di- 15 
uerberatus, sputamentis dedecoratus, felle et ^aceto pota^tus; 
hic est, quem clam discentes subripuerunt, ut surrexisse dica- 
tur, hortulanus detraxit, ne lactucae suae frequentia commean- 
tium adlaederentur. ut talia spectes, ut talibus exultes, quis 
tibi praetor aut consul aut quaestor aut sacerdos de sua libe- 20 
ralitate praestabit? et tamen haec iam quodammodo habemus 
per fidem spiritu imaginante repraesentata. ceterum qualia 
illa sunt, quae nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor 
hominis ascenderunt? credo, circo et utraque cauea et omni 
stadio gratiora. 25 

23] 1 Cor. 2, 9. 

1 quos del. Urs post praeterea signum? posuit E.Klussmannus 4 re- 
diturus A 5 rhadamantby A minonis A^ Minois B 6 tu J. 7 tra- 
goedi audiendi magis om. A 9 expectandus A rubens B exystici A 
10 in ante igne om. A lactmam significaui: amphitheatn mentio deest 
iaculati] mulcati uel luctati fort. 11 nec B neUm uisos A 12 in- 
saciabUem A corr. dno A corr. 13 sqq. bic — redemistis om. A 
17 resurrexisse B 18 ortolanus A 19 adlederentur A, laederentur B 
22 caeterum A 24 ascendit A caueaj caula B 25 EXPLICIT| DE . 
SPECTA:CVLIS 11 f. 105^ 



n. 

DE IDOLOLATRIA. 

1. Principale crimen generis humani, summus saeculi reatus, f.l( 
tota causa iudicii idololatria. nam etsi suam speciem tenet 

6 unumquodque delictum, etsi suo quodque nomine iudicio desti- 
natur, in idololatriae tamen crimine expungitur. omitte titulos, 
opera recognosce. idololatres idem homicida est. quaeris quem 
occiderit? si quid ad elogii ambitionem facit, non extraneum 
nec inimicum, sed ipsum se. quibus insidiis? erroris sui| quo 

10 telo? ofFensa dei. quotplagis? quotquot idolOilatriiSj. qui negat 
idololatren perisse, is negabit idololaitrenj homicidium fecisse. 
perinde adulterium et stUjprumj in eodem recognoscas; nam 
qui falsis deis seruit, s\jie dubjio adulter est ueritatis, quia 
omne falsum adulterium est. sic et stupro mergitur. quis 

15 enim jimmuUjdis spiritibus cooperator non conspurcatus et con- 
s^tuprjatus incedit? atque adeo scripturae sanctae stupri uoca- 
^bulOj utuntur in idololatriae exprobratione. fraudis condijCio 
ea est, opinor, si quis alienum rapiat aut alii debitum ^deneget,, 
et utique erga hominem admissa fraus maxi,mi crimjinis nomen 

20 est. at enim idololatria fraudem deo ,facitj honores illi suos 
denegans et conferens aliis, ut frau^di etiam^ contumeliam 
coniungat. quodsi tam fraus quam | stuprum atque adul- f.l 
terium mortem afferunt, iam in his ^aequCj idololatria de 
homicidii reatu non liberatur. post talia crimina, tam exitiosa, 

5 quodque Lm, Sccd: quoque AB 7 opera Lat: operas AB item 
Oehlerus 8 occident B 9 se ipsum B quod telo A 11 negauit A 
12 perinde Gel: proinde AB IS sq. ueritatis — est om.A 14 in stu- 
pro B 15 cooperator ABmg, operatus B conspurgatus A 18 est 
om. A 19 arga A 20 at enim ad A deo om. A 23 aeque] tres 
litterae fuenmt A 24 homicidi A 



Quinti Septimi Flor. Tert. II. De idololatria 1—2. 31 

tafli deuoratoria salutis cetera quoque aliquem ad modum et 
seorsum perinde disposita in idololatria condicionem suam re- 
praesentant. in illa et concupiscentia^ej saeculi. quae enim 
idololatriae sollemnitas sine ambitione cultus et ornatus? in 
Ula, lasciuiae et ebrietates, cum plurimum uictus et uentris et 5 
libidinis causa frequententur. in illa iniustitia. quid enim in- 
iustius ea quae iustitiae patrem nescit? in illa etiam uanitas, 
cum tota eius ratio uana sit. i^Uj illa mendacium, cum tota 
substantia eius mendax ^sit. ita^ fit, ut omnia in idololatria et 
in omnibus idolola^tria dej)rehendatur. sed et alias, cum uni- 10 
uersa delicta ^aduerjSus deum sapiant, nihil autem, quod ad- 
uersus deum sapiat, jion^ daemoniis et immundis spiritibus 
deputetur quibus ,idolaj mancipantur, sine dubio idololatrian 
admittit qu^cunjque delinquit. id enim facit quod ad idolorum 
man^cipes perjtinet. 15 

2. Sed uniuersa nomina criminum discedant ^in opejum 
suorum proprietates, remaneat idololat^ria iUj eo quod ipsa est. 
sufficit sibi tam inimicum deo nomiCn, tam^ locuples substantia 
criminis, quae tot ramos porrigit, tot uenas diflfundit, ut de hoc 
»6^ cum maxime materia | suscepta sit, quot modis nobis praeca- 20 
uenda sit idololatriae latitudo, quoniam multifariam seruos dei 
nec tantiim ignorata, sed etiam dissimulata subuertit. plerique 
idololatrian simpliciter existimant his solis modis interpretan- 
dam, si quis aut incendat aut immolet aut polluceat aut sacris 
aliquibus aut sacerdotiis obligetur, quemadmodum si quis exi- 25 
stimet adulterium in osculis et in amplexibus et in ipsa carnis . 
congressione censendum aut homicidium in sola sanguinis pro- 
fusione et in animae ereptione reputandum. at enim, dominus 
quam ^ejXtensius ista disponat, certi sumus, cum adulterium 
etiam in con,^cupisCjentia designat, si oculum quis impegerit so 

1 ad aliquem ad A, ad aliquem B 2 perinde scripsi: proinde AB 
conditionem A sic fere semper repraesentat AB 4 sollempnitas A 
8 mendatium J. 10 depraehendatur A 11 dominum B 13 idolola- 
triam B sic fere semper 17 remaneant. Idololatria A 19 diffundit Urs, 
Rig: defundit AB 28 existimant his B, existimantes A interpretan- 
dam A 24 quid A polluceat Pam: proluceat AB 25 sacerdotiis Bmg, 
sacerdotibus AB 



32 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

libidinose et lanimajin commouerit impudice, cum homicidium 
etiam in lUerbo^ maledicti uel conuicii iudicat et in omni im- 
petu irae ^et in neglegentia caritatis in fratrem. sicut lohannes 
do^cet ho^micidam esse qui oderit fratrem. alioquin in ^modijco 

5 consisteret et diaboli ingenium de malitia et dei doLminijUm de 
disciplina, qua nos aduersus diaboli latitudines munit, ^si in 
hiSj tantum delictis iudicaremur, quae etiam nationes d,ecrejUe- 
runt uindicanda. quomodo abundabit iustitia ^nostra sujper scri- 
bas et pharisaeos, ut dominus praescripsit, nisi abundantiam ad- 

10 uersariae eius id est iniustitiae perspexerimus? quod si caput 
iniustitiae idololatria est, | prius est, uti aduersus abundantiam fl 
idololatriae praemuniamur, dum illam non solum in manifestis 
recognoscimiUSj. 
3. Idolum aliquamdiu retro non erat. priusquam huius 

15 mo^nSjtri artifices ebuUissent, sola templa et uacuae aedes era^nt^, 
sicut in hodiernum quibusdam locis uetustatis uestigia perma- 
nent. tamen idololatria agebatur, non in isto nomine, sed in 
isto opere. nam et hodie extra templum et sine idolo agi 
potest. at ubi artifices statuarum et imaginum et omnis gene- 

20 ris simulacrorum diabolus saeculo intulit, rude illud negotium 
humanae calamitatis et nomen de idolis consecutum est et 
profectum. exinde iam caput facta est idololatriae ars omnis 
^quaej idolum quoquomodo edit. neque enim interest, an pjastesj 
effingat, an caelator exculpat, an phrygio detexat, quia nec de 

25 materia refert, an gypso, an coloribus, an lap^ide, auj aere, an 
argento, an filo formetur idolum. quando ^enimj et sine idolo 
idololatria fiat, utique, cum adest idolum, Lnihilj interest, quale 
sit, qua de materia, qua de effigie, n^e qui pUjtet id solum 
idolum habendum, quod humana effigie sit coUjSecratum. ad 

30 hoc necessaria est uocabuli interpretatio. isTBo^j Graece formam 

3] cf. 1 loann. 3, 15. 

2 conuicii iudicii iudicat B, al. deest iudicii Bmg 5 dominium Itm : 
domini AB 6 latitudines Urs, Big: altitudines AB innuit B in A 
non habere videtwr 10 capud A 12 in om. B 14 aliquandiu A 
15 ebulissent A 17 non isto (m om.) A 22 et inde A 24 celator A 
exsculpat B phrygrio testexat A 26 filo Bmg, figulo AB 28 quam A 
quam A 29 at J. 30 hoc om. A edos A (?) grece A 



11. De idololatria 2—4. 33 

sonat; ab eo per diminutionem eiBwXov deiductumj-, aeque apud 
nos forma formulam fecit. igitur omnis forma uel formula 
ior^^idoJum se dici exposcit. inde idololatria omnis circa | omne 
idolum famulatus et seruitus. inde et omnis idoli artifex eius- 
dem et unius est criminis, nisi parum idololatrian populus ad- 5 
misit, quia simulacrum uituli et non hominis sibi consecrauit. 
4. Idolum tam fieri quam coli deus prohibet. quanto prae- 
cedit, ut fiat quod coli possit, tanto prius est, ne fiat, si coli 
non licet. propter hanc causam, ad eradicandam scilicet ma- 
teriam idololatriae, lex diuina proclamat, ne feceris idolum, lo 
et coniungens, neque similitudinem eorum quae in caelo 
sunt et quae in terra et quae in mari, toto mundo eius- 
modi aiiibus interdixit seruis dei. antecesserat Enoch prae- 
dicens omnia elementa, omnem mundi censum, ^qjUae caelo, 
quae mari, quae terra continentur, in idololatrian Luersu/os dae- i5 
monas et spiritus desertorum angelorum, ut pro deo ^aduerjSus 
deum consecrarentur. omnia igitur colit humanus er^ror^ praeter 
ipsum omnium conditorem. eorum imagines idoja^, imaginum 
consecratio idololatria. quicquid idololaitriaj committit, in arti- 
ficem quemcumque et cuiuscumque idoli deputetur necesse est. 20 
denique idem Enoch simul et cultores ^idOjli et fabricatores in 
comminatione praedamnat. et rursus: iuro uobis pecca- 
tores, quod in diem sanguinis perditionis tristitia 
parata est. qui seruitis lapidibus et qui imagines faci- 
tis aureas et argenteas et ligneas et lapideas et fictiles 25 
et seruitis phantasmatibus et daemoniis et spiritibus 
08 infernis et omnibus | erroribus non secundum scien- 
tiam, nullum ab iis inuenietis auxilium. Esaias uero, 

10] Ex. 20, 3. Deut. 5, 8. 22] cf. Das Buch Henoch (ub. v. A. DiU- 
manu, p. 72) 99, 6 sqq. 

1 deminutionem lun idolum A post deductum distinxi de- 
ductum, quae (sc. diminutioj aeque Hartelius aput A 2 forma addidi 
6 qui B hominis A, omnis B 7 tamen A 10 feceris A, feceritis B 
13 Enoch Big: enim hoc AB praedicens Enoch Pam 14 sensum B 
15 continetur A 17 dominum B 19 quicquid idololatra B 22 prae- 
damnat prorsus: luro lun 23 et perditionis Jww, Rig tristitia A, 
paenitentia B 26 demoniis A 27 infernis Harrisim: infamis AB, 
infamibus Pam, Lat, insanis Urs, in fanis Oehlerus 28 hab A eseias A 

XX. Tert. I. 3 



34 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

testes, ait, uos estis, si est deus absque me. et non 
erant tunc qui fingunt et exculpunt, omnes uani, qui 
faciunt libita sibi, quae illis non proderunt. et deinceps 
tota illa pronuntiatio quam artifices, quam cultores detestatur. 
5 cuius clausula est : cognoscite, quod cinis sit cor illorum 
et terra, et nemo animam suam liberare possit. f ubi 
aeque Dauid et factores. tales fiant, inquit, qui faciunt 
ea. et quid ego, modicae memoriae homo, ultra quid sugge- 
ram? quid recolam de scripturis? quasi aut non sufficiat uox 

10 spiritus sancti aut ultra deliberandum sit, an maledixerit atque 
damnauerit dominus ipsos prius artifices eorum, quorum cul- 
tores maledicit et damnat? 

5. Plane impensius respondebo ad excusationes huiusmodi 
artificum, quos numquam in domum ^deij admitti oportet si quis 

15 eam disciplinam norit. iam illa ob,^ici solijta uox, non habeo 
aliud quo uiuam, districtius repercu^ti pOjtest: uiuere ergo habes? 
quid tibi cum deo est, si tuis legibus ui^uiSj? tum quod et 
de scripturis audent argumentari, dixisse apostolum: ut quisque 
fuerit inuentus, ita perseueret, possumus igitur omnes in 

20 peccatis perseuerare ex ista interpretatione. n^ec enimj quis- 
quam nostrum non peccator inuentus est, cum Christus non 
alia ex causa descenderit quam peccatorum liberandorum. item 
eundem praecepisse dicunt secundum suum exemplum, uti ma- 
nibus I suis unusquisque operetur ad uictum. si hocf.l 

25 praeceptum ab omnibus manibus defenditur, credo et fures 
balneares manibus suis uiuere et ipsos latrones manibus agere 
quo uiuant, item falsarios utique non pedibus, sed manibus 
operari malas litteras, histriones uero non manibus solis, sed totis 
membris uictum elaborare. pateat igitur ecclesia omnibus, qui 

1] Es. 44, 8—9. 5] Es. 44, 20. 7J Ps. 115, 8. 18] 1 Cor. 7, 20. 
23] 1 Thess. 4, 11. 

4 pronunciatio A his qua in B 6 terra] errant Pam 6 uti Itm 
9 suffiat A 13 respondebimus B 15 eam] eius lun 17 si tuis A, 
sit uis B uiiuisj A, om. B vulgo 19 distinctionem correxi 20 iater- 
praetatione A enim A non hahere videtm, om. B 23 ut jB mani- 
bus del. Scal 24 suis om. B unusque A 26 balneares Oehlerus, 
balneatores AB, balnearios Gel, et aleatores Eig 




n. De idololatria 4—6. 35 

manibus et suo opere tolerant, si nulla exceptio est artium quas 
dei disciplina non recipit. sed ait quidam aduersus similitudinis 
interdictae propositionem : cur ergo Moses in eremo simulacrum 
serpentis ex aere fecit? seorsum figurae, quae dispositioni ali- 
cui arcanae praestruebautur, non ad erogationem legis, sed ad 5 
exemplarium causae suae. alioquin si haec ut aduersarii legis 
interpretemur, numquid et nos, quod et Marcionitae, incon- 
stantiam adscribimus omnipotenti, iquem^ illi hoc modo de- 
struunt ut mutabilem, dum alibi uetat, ali^bi majUdat? si quis 
autem dissimulat illam effigiem aerei serpen^tis SjUspensi in lo 
modum figuram designasse dominicae crucis ^a sejrpentibus id 
est ab angelis diaboli liberaturae nos, dum per semet^ijpsam 
diabolum id est serpentem interfectum suspendit, siue quae 
alia figurae istius expositio dignioribus reuelata est, dummodo 
LapjOstolus affirmet omnia tunc figurate populo accidisse. bene, i5 
quod idem deus et lege uetuit similitudinem fieri et extraordi- 
nario praecepto serpentis similitudinem indixit. si eundem | 
109 deum obseruas, habes legem eius, ne feceris similitudinem. 
si et praeceptum factae postea similitudinis respicis, et tu imi- 
tare Moysen, ne facias aduersus legem simulacrum aliquod, nisi 20 
et tibi deus iusserit. 

6. Si nuUa lex dei prohibuisset idola fieri a nobis, nuUa uox 
spiritus sancti fabricatoribus idolorum non minus quam culto- 
ribus comminaretur, de ipso sacramento nostro interpretaremur 
nobis aduersas esse fidei eiusmodi artes. quomodo enim re- 25 
nuntiauimus diabolo et angelis eius, si eos facimus? quod re- 
pudium diximus iis, non dico cum quibus, sed de quibus uiui- 
mus? quam discordiam suscepimus in eos, quibus exhibitionis 
nostrae gratia obligati sumus ? potes lingua negasse quod manu 
confiteris? uerbo destruere quod facto struis? unum deum so 
praedicare qui tantos efficis? uerum deum praedicare qui falsos 

18] Ex. 20, 1. 

1 tolerant scripsi: tolerantur AB 4 exeare AB 5 praestruebatur B 
derogationem Jtm, Scal, Big 6 aduersaria Wissowa 8 quem] quod B 
14 dummodo ut Iim 15 pro uirgula punctum ante bene posui 16 prius 
et AB, ut Oehlerus, qui Pam post. et add. Bm 17 indixit Big: interz 
dixit AB, interduxit Lm 22 nobis, si nulla uox Lat 27 his B 

3* 



36 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

facis? facio, ait quidam, sed non colo: quasi ob aliquam causain 
colere non audeat, nisi ob quam et facere no,n dCjbeat, scilicet 
ob dei ofFensam utrubique. immo tu colis, qui fa^ciSj, ut coli 
possint. colis autem non spiritu uilissimi nidoris alicuius, sed 

6 ^tuOj proprio nec anima pecudis impensa, sed anima tua. illis 
ingenijUm tuum immolas, illis sudorem tuum libas, illis pru- 
dentiam tuam accendis. plus es illis quam sacerdos, cum per 
te habeant sacerdotem; diligentia tua nu^meUj illorum est. 
negas te quod facis colere? sed illi non negant, quibus hanc 

10 saginatiorem et auratiorem et maiorem hostiam caedis, salutem 
tuam tota die. 

7. Ad hanc partem zelus fidei perorajbit ingemens: Christia- f. lOS 
num ab idolis in ecclesiam uenire, de aduersaria officina in 
domum dei uenire, attoUere ad deum patrem manus matres 

16 idolorum, his manibus adorare, quae foris aduersus deum ad- 
orantur, eas manus admouere corpori domini, quae daemoniis 
corpora conferunt? nec hoc sufficit. parum sit, si ab aliis 
manibus accipiant quod contaminent, sed etiam ipsae tradunt 
aliis quod contaminaueruut. adleguntur in ordinem ecclesia- 

20 sticum artifices idolorum. pro scelus! semel ludaei Christo 
manus intulerunt, isti quotidie corpus eius lacessunt. o manus 
praecidendae ! uiderint iam, an per similitudinem dictum sit: 
si te manus tua scandalizat, amputa eam. quae magis 
amputandae, quam in quibus domini corpus scandalizatur? 

25 8. Sunt et aliae conplurium artium species, quae, etsi non con- 
tingunt idolorum fabricationem, tamen ea, sine quibus idola Lnilj 
possunt, eodem crimine expediunt. nec enim differt, an ^eXj- 
truas uel exornes, si templum, si aram, si aediculam eius in- 

23] Matth. 18, 8. 

1 aitq: uidam A sed B, et A ob aliquam lun: obliquam Bmgj 
aliquam J.5, ob aliam Gel 2 debeat A, debebat B 4 possit A odoris Bmg 
6 illis . . . libas om. A 8 numen B, nomen A 11 uerba tota die uvigo 
inprincipio cap.7 legu/ntu/r: correxi 12 Christum jBw^ 13 aduersarii iJi^ 
15 adornantur lu/n, operantur Wissowa 16 daeminiis A 17 signum 
interrogationis posrd 18 contaminent B, contaminant A ipsi Urs 
etradunt A corr. 22 uiderint Gel: uiderit AB sit om. A 23 ampute 
eam A 26 nil om, B 



II. De idololatria 6—8. 37 

Si^trjUxeris, si bratteam expresseris aut insignia aut etiam do- 
Lmumj fabricaueris. maior est eiusmodi opera, quae non effigiem 
confert, sed auctoritatem. si ita necessitas exhibitionis exten- 
ditur, habent et alias species, quae sine exorbitatione discipli^Ujae 
id est sine idoli confictura opem uictus praestent. scit alba- 5 
rius tector et tecta sarcire et tectoria inducere et cisternam 
110 liare et cymatia distendere et multa alia ornamenta | praeter 
simulacra parietibus incrispare. scit et pictor et marmorarius 
et aerarius et quicumque caelator latitudines suas et utique 
multo faciliores. nam qui signum describit, quanto facilius lo 
abacum linit? qui de tilia Martem exculpit, quanto citius ar- 
marium compingit? nuUa ars non alterius artis aut mater 
aut propinqua est. nihil alterius uacat. tot sunt artium uenae, 
quot hominum concupiscentiae. sed de mercedibus et manus 
pretiis interest. perinde interest et de labore. minor merces is 
frequentiore actu repensatur. quot parietes signa desiderant? 
quot templa et aedes idolis aedificantur? domus uero et prae- 
toria et balnea et insulae quantae? soccus et baxa quotidie 
deauratur, Mercurius et Serapis non quotidie. sufficiat ad 
quaestum artificiorum. frequentior est omni superstitione luxuria 20 
et ambitio. lances et scyphos facilius ambitio quam supersti- 
t^iOj desiderabit. coronas quoque magis luxuria quam soUemni- 
ti^aSj erogat. cum igitur ad haec artificiorum genera cohortemLurj, 
quae idolum quidem et quae idolo competunt non adtingant, 
sint autem et hominibus communia saepe quae et idolis, hoc 25 
quoque cauere debemus, ne quid scientibus nobis ab aliquibus 
de manibus nostris in rem idolorum postuletur. quod si con- 
cesserimus et non remediis iam usitatis egerimus, non puto 
nos a contagio idololatriae uacare, quorum manus non igno- 

1 bracteam B 3 obtenditur Urs, attenditur lun 5 coufectura Pam 
praestet AB 7 ligare Pam cymathia AB 8 incrustare Pam, in- 
gypsare fort. 9 alitudines Hartelius et utique A, utique B 10 di- 
scribit Iim 14 manuspraetis A, manu spretis jB, manupretiis lur^ 15 per- 
inde scripsi: proinde AB 19 deauratur AB, deaurantur Pam suffi- 
ciant Gel 20 questum A frequentiores (om. est^ Gel 21 scyfos A 
22 sollempnitas A 24 quae prius] equae A 25 sint Gel: sunt AB 
27 dolorum A 28 iam Lat: tam AB usi paenitentias fort., usi satis 
Hartelius 



38 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

rantium in officio | iiel in honore et usu daemoniorum depre-f.llO 
henduntur. 

9. Animaduertimus inter artes etiam professiones quasdam 
obnoxias idololatriae. de astrologis ne loquendum quidem est. 

5 sed quoniam quidam istis diebus prouocauit defendens sibi per- 
seuerantiam professionis istius, paucis utar. non allego, quod 
idola honoret, quorum nomina caelo inscripsit, quibus omnem 
dei potestatem addixit, quod propterea homines non putant 
deum requirendum praesumentes stellarum nos immutabili ar- 

10 bitrio agi: unum propono, angelos esse illos desertores dei, 
amatores feminarum, proditores etiam huius curiositatis, prop- 
terea quoque damnatos a deo. o diuina sententia usque ad ter- 
ram pertinax, cui etiam ignorantes testimonium reddunt! ex- 
pelluntur mathematici, sicut angeli eorum. urbs et Italia inter- 

15 dicitur mathematicis, sicut caelum angelis eorum. eadem poena 
est exilii discipulis et magistris. sed magi [et astrologi] ab oriente 
uenerunt. scimus magiae et astrologiae inter se societatem. 
primi igitur stellarum interpretes natum Christum annuntiaue- 
runt, primi munerauerunt. hoc nomine Christum, opinor, sibi 

20 obligauerunt. quid tum? ideo nunc et mathematicis patrocina- 
bitur illorum magorum religio? de Christo scilicet est mathe- 
sis hodie, stellas Christi, non Saturni et Martis et cuiusque 
ex eodem ordine mortuorum obseruat et praedicat. at enim 
scientia ista | usque ad euangelium fuit concessa, ut Christo f.ll 

25 edito nemo exinde natiuitatem alicuius de caelo interpretetur. 
nam et tus illud et myrram et aurum ideo infanti tunc domino 
obtulerunt quasi clausulam sacrificationis et gloriae saecularis, 
quam Christus erat adempturus. quod igitur isdem magis 
sonmium sine dubio ex dei uoluntate suggessit, ut u-ent in 

30 sua, sed alia, non qua uenerant, uia, id est, ne pristina seeta 
sua incederent, non, ne illos Herodes persequeretur, qui nec 
persecutus est, etiam ignorans alia uia digressos, quoniam et 
qua uenerant ignorabat, adeo uiam sectam et disciplinam in- 

4 idolatriae A 5 quidem A 8 putent Itm 13 pertinax] pertinens 
Wissowa 15 corum A 16 exilii Gel: exitii AB et astrologi seclusi 
18 primum B 22 stellas Gel: stellarum AB 28 igitur om. Gel 31 non, 
jie Big: uonae AB 83 sectam Itm: rectam AB 



n. De idololatria 8—10. 39 

tellegere debemus. itaque magis praeceptum, ut exinde aliter 
incederent. sic et alia illa species magiae, quae miraculis ope- 
ratur, etiam aduersus Moysen aemulata patientia dei traxit 
ad euangelium usque. nam exinde et Simon Magus iamiam 
fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria secta cogitaret, 5 
ut scilicet inter miracula professionis suae etiam spiritum 
sanctum per manuum inpositionem enundinaret, maledictus ab 
apostolis de fide eiectus est : alter magus, qui cum Sergio Paulo, 
quoniam isdem aduersabatur apostolis, luminum amissione mul- 
tatus est. hoc et astrologi retulissent, credo, si qui in apostolos lo 
incidisset. attamen cum magia punitur, cuius est species astro- 
logia, utique et species in genere damnatur. post euangelium 
lll^ nusquam inuenias | aut sophistas aut Chaldaeos aut incantatores 
aut coniectores aut magos, nisi plane punitos. ubi sapiens, ubi 
litterator, ubi conquisitor huius aeui? nonne infatuauit i5 
deus sapientiam huius saeculi? nihil scis, mathematice, si 
nesciebas te futurum Christianum. si sciebas, hoc quoque scire 
debueras, nihil tibi faturum cum ista professione. ipsa te de peri- 
culo suo instrueret, quae aliorum climacterica praecanit. non 
est tibi pars neque sors in istaratione. non potest regna 20 
caelorum sperare cuius digitus aut radius abutitur caelo. 

10. Quaerendum autem est etiam de ludimagistris, sed et 
ceteris professoribus litterarum. immo non dubitandum affines 
illos esse multimodae idololatriae. primum quibus necesse est 
deos nationum praedicare, nomina, genealogias, fabulas, orna- 25 
menta honorifica quaeque eorum enuntiare, tum soUemnia festa- 
que eorundem obseruare, ut quibus uectigalia sua supputent. 
quis ludimagister sine tabula VII idolorum Quinquatria tamen 
frequentabit? ipsam primam noui discipuli stipem Mineruae et 
honori et nomini consecrat, ut, etsi non profanatus alicui idolo so 

14] 1 Cor. 1, 20. 19] Act. 8, 21. 

2 magi aeque B 3 patientiam B 4 iam Gel 8 deiectus Iim 
et alter Gel 10 si quid B 11 incidisseut Big 13 caldeos A 16 mate- 
matice A corr. 17 nesciebas AB, sciebas Big 19 praecauit B 22 sed 
deh Lat et de ceteris Lat 24 essem ultimo deidololatrie A 27 suppu- 
tent Merceriiis: suppetent AB, suppetant Gel 28 sine] si non Gel ta- 
bula . VII . AB, tabularia Gel non quinquatria Jm tamen non Lat 



40 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uerbotenus de idolothyto esse dicatur, pro idololatra uitetur. 
quid? minus est inquinamenti ? | eoque praestat quaestus et f. 
nominibus et honoribus idolo nuncupat^uSj? quam Minerualia 
Mineruae, quam Saturnalia Saturni, quae etiam seruiculis sub 

6 tempore Saturnalium celebrari necesse est. etiam strenuae 
captandae et septimontium , et Brumae et carae cognationis 
honoraria exigenda omnia, Florae scholae coronandae; flaminicae 
et aediles sacrificant creati; schola honoratur feriis. idem fit 
idoli natali; omnis diaboli pompa frequentatur. quis haec com- 

10 petere Christiano existimabit, nisi qui putabit conuenire etiam 
non magistro? scimus dici posse: si docere litteras dei seruis 
non licet, etiam nec discere licebit, et, quomodo quis institue — 
retm- ad prudentiam interim humanam uel ad quemcumque*- 
sensum uel actum, cum instrumentuni sit ad omnem uitam 

15 litteratura? quomodo repudiamus saeculaiia studia, sine quibus' 
diuina non possunt? uideamus igitur necessitatem litteratoria© 
eruditionis, respiciamus ex parte eam admitti [non] posse, er 
parte uitari. fideles magis discere quam docere litteras capit; 
diuersa est enim ratio discendi et docendi. si fidelis litteras 

20 doceat, insertas idolorum praedicationes sine dubio, dum docet, 
commendat, dum tradit, affirmat, dum commemorat, testimo- 
nium dicit. deos ipsos hoc nomine obsignat, cum lex prohibeat, 
ut diximus, deos pronuntiari et nomen hoc in uano conlocari. 
hinc prima diabolo fides aedificatm* ab initiis eruditionis. quaere, 

25 an idololatrian committat qui de idolis catechizat. at cum fidelis 
haec discit, si iam sapit, quid sit, neque recipit neque ad- 
mittit, I LnijUlto magis, si dudum sapit. aut ubi coeperit sapere, f. 

1 idololatra Gel: idololatria AB uitetur Gel: uitatur AB 2 eoque 
scripsi: eo quem AB, quod Gel, eo quod Pam, eo quam Oehlerus questus A 
3 nuncupatis B quam] tam Gel 4 quae Gel: quem AB seruiculis Gel: 
seruiculi AB 5 strennae B 7 Florae scholae Big: flores cole A, 
florescolae B^ flore scholae Gel coronandae Flaminicaej et aedile sacri- 
ficante lun 8 ediles A creati; schola scripsi: creatis cola A, cereatis- 
cola B, creatis: schola Rig, Cereri schola Gel 9 idolis Iim 12 insti- 
tuetur Scal 16 litteraturiae AB 17 non seclusi 19 fideles B 
20 insertas Gel: incertas AB, inserta UrSy infertas lun praedicatione Gel, 
praedicationis Scal 25 idolatriam A corr. 26 quid Oehlerus: qui^^ 
27 dudum Big: nondum AB sapere Gel: capera AB 



11. De idololatria 10—11. 41 

prius sapiat oportet quod prius didicit, id est de deo et tide. 
proinde illa respuet nec recipiet et erit tam tutus, quam qui 
sciens uenenum ab ignaro accipit nec bibit. huic necessitas 
ad excusationem deputatur, quia aliter discere non potest. tanto 
autem facilius est litteras non docere quam non discere, quanto 5 
et reliqua scholarum de publicis ac propriis soUemnitatibus in- 
quinamenta facilius discipulus fidelis non adibit quam magister 
non frequentabit. 

11. f De generationibus si cetera delictorum recogitemus, inpri- 
mis cupiditatem radicem omnium malorum, qua quidam inretiti lo 
circa fidem naufragium sunt passi, cum bis et idololatria ab 
eodem apostolo dicta sit cupiditas, tum mendacium cupiditatis 
ministrum — taceo de periurio, quando ne iurare quidem 
liceat — negotiatio seruo dei apta est? ceterum si cupiditas 
abscedat, quae est causa adquirendi? cessante causa adquirendi i5 
non erit necessitas negotiandi. sit nunc aliqua iustitia quaestus 
secura de cupiditatis et mendacii obseruatione, in crimen oflfen- 
dere idololatriae eam opinor, quae ad ipsam idolorum animam 
et spiritum pertinet, quae omne daemonium saginat. sane non 
illa principalis idololatria? uiderint, si eaedem merces, tura dico «o 
et cetera peregrinitatis ad sacrificium idolorum etiam hominibus 
ad pigmenta medicinalia, nobis quoque insuper ad solacia sepul- 
turae usui sunt. certe cum pompae, cum sacerdotia, cum sacrificia 
idolorum de periculis, de damnis, de incommodis, de cogitationi- 
bus, de discursibus negotiationibusue instruuntur, quid aliud | 25 
13 quam procurator idolorum demonstraris ? nemo contendat posse 
hoc modo omnibus negotiationibus controuersiam fieri. grauiora 
delicta quaeque pro magnitudine periculi diligentiam extendunt 
obseruationis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis 
per quae fiunt. licet enim ab aliis fiat, non interest, si per so 

1 sapiat oportet] sapit Scal 6 scolarum A ac add. Urs, et lun 
9 De grauioribus Laty De negotiationibus Heraldus, De negotiatione uero 
Urs, De generalibus rationibus fort si del. Scal 11 quum bis Heraldm: 
quamuis AB idolatria A 14 negociatio A 16 non erit B, nouerit A 
19 sane] an Gel 20 idolalatria A eaedem Gel: eadem AB 21 ad 
add. Itm 22 sepulture A 25 negationi^bltue A 27 negociationibus A 
30 nisi Itm 



42 Quiuti Septimi Ploreutis Tertulliani 

me. in uullo necessarius esse debeo alii, cum facit quod mihi 
non licet. ex hoc, quod uetor facere, intellegere debeo curan- 
dum mihi esse, ne fiat per me. denique in alia causa non le- 
uioris reatus praeiudicium istud obseruo. nam quod mihi de 

6 stupro interdictum sit, aliis ad eam rem nihil aut operae aut 
conscientiae exhibeo. nam quod ipsam carnem meam a lupa- 
naribus segregaui, agnosco me neque lenocinium neque id genus 
lucrum alterius causa exercere posse. sic et homicidii inter- 
dictio ostendit mihi lanistam quoque ab ecclesia arceri: nee 

10 per se non faciet quod faciendum alio subministrat. ecce magis 
proximum praeiudicium. si publicarum uictimarum redemptor 
ad fidem accedat, permittes ei in eo negotio permanere? aut 
si iam fidelis id agere susceperit, retinendum in ecclesia puta- 
bis? non opinor, nisi si quis et de turario dissimulabit. scili- 

15 cet ad alios peruenit procuratio sanguinis, ad alios odorum. si, 
antequam idoia in saeculo essent, his mereibus adhue informis 
idololatria transigebatur, si et nunc fere sine idolo opus idolo- 
latriae incendiis odorum pei^petratur, ecquid maioris operae et 
erga daemonia turarius? nam facilius sine idolo idololatria, 

^o quam sine turarii merce. ipsius fidei conscientiam perrogemus. | 
quo ore Christianus turarius, si per templa transibit, quo ore ^ 
fumantes aras despuet et exsufflabit, quibus ipse prospexit? qua , 
constantia exorcizabit alumnos suos, quibus domum suam eel- 
larium praestat? ille quidem si excluserit daemonium, non sibi 

25 placeat de fide. neque enim inimicum exclusit. facile debuit 
de eo impetrare, quem cotidie pascit. nulla igitur ars, nulla 
professio, nulla negotiatio, quae quid aut instruendis aut for- 
mandis idolis administrat, carere poterit titulo idololatriae; nisi 
si aliud omnino interpretemur idololatrian , quam famulatum 

30 idolorum colendorum. 

12. Male nobis de necessitatibus humanae exhibitionis sup- 
plaudimus, si post fidem obsignatam dicimus: non habeo quo 

5 strupo A corr. 6 cardinem A corr. 8 lucrum Gel: locorum A^ 
9 eclea A marceri A corr. 10 per se Gel: posse AB alios B, 
aliis Gel 13 eclesia A 14 si sup. mrs. A 19 interrogationis signum 
posui idolo add. La Cerda 21 si del Lat quo ore del. Big 
23 ceUariam Gel 26 quotidie ex cotidie A 27 negociatio AB 



II. De idololatria 11—12. 43 

^uam. iam hic enim plenius illi abruptae propositioni respon- 
debo. sero dicitur. ante enim fuit deliberandum ex similitu- 
toie prouidentissimi aedificis illius, qui prius sumptus operis 
cum uiribus suis supputat, ne, ubi coeperit, defectus postea 
erubescat. sed et nunc habes dicta domini et exempla adimentia s 
tibi omnem causationem. quid enim dicis? egebo. sed felices 
egenos dominus appellat. uictum non habebo: sed nolite, inquit, 
cogitare de uictu. et uestitus habemus exemplum lilia. sub- 
stantia mihi opus erat: atquin omnia uendenda sunt et egentibus 
diuidenda. sed filiis et posteritati prouidendum: nemo aratro lo 
1 manum imponens et retro spectans aptus est operi. sed 
[ condicionalis eram: nemo duobus dominis seruire potest. 
si uis domini discipulus esse, crucem tuam toUas et dominum 
sequaris necesse est id est angustias et cruciatus tuos uel cor- 
pus solum, quod in modum crucis est. parentes, coniuges, liberi is 
^ propter deum relinquendi | erunt. de artibus et negotiationibus 
6t de professionibus etiam liberorum et parentum causa dubi- 
tas? iam tunc demonstratum est nobis et pignera et ai-tificia 
6t uegotia propter dominum derelinquenda, cum lacob et lo- 
'^^iUnes uocati a domino et patrem nauemque derelinquunt, cum 20 
M^atthaeus de teloneo suscitatur, cum etiam sepelire patrem 
^dum fuit fidei. nemo eorum, quos donodnus allegit, non 
^^beo, dixit, quo uiuam. fides famem non timet. scit etiam 
''^itiem non minus sibi contemnendam propter deum quam 
^^ne mortis genus. didicit non respicere uitam, quanto magis 25 
^otum? quotusquisque haec adimpleuit? sed quae penes ho-' 
*^ines difficilia, penes deum facilia. sic tamen nobis de man- 
^«tudine et clementia dei blandiamur, ut non usque ad idolo- 
^%riae affinitates necessitatibus largiamur, sed omnem afflatum 

7] cf. Matth. 5, 3. 8] ib. 6, 25. 28. 9] cf. Luc. 18, 22. 10] Luc. 
* 62. 12] Matth. 6, 24. 13] cf. Matth. 16,.24. 

4 soiJ. defectus Itm: defunctus AB 5 post. et add. Urs 11 operi. 
^d Rig: operis et AB, opera et Gel 13 crucem om. A 15 modum] 
•-^mum Gely dominio Itm crucis Big: xps-45, Christi Gel, lun 16 nego- 
-iationibus A 17 duhitas del. Scal 19 diio A lacobus B loan- 
^«s B 21 mattheus A theloneo A 24 contempnendam A 26 quotu- 
^uisque A corr. hec A 



44 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

eius uice pestis etiam de longinquo deuitemus, non in his tan- 
tum quae praemisimus, sed in uniuersa serie humanae super- 
stitionis, siue deis suis siue defunctis siue regibus mancipatae, 
ut ad eosdem spiritus immundos pertinentis, modo per sacrifi- 
5 cia et sacerdotia, modo per spectacula et hoc genus, modo per* 
festos dies. 

13. Sed de sacrificiis et sacerdotiis quid loquar? de specta- 
culis autem et uoluptatibus eiusmodi suum iam uolumen im- 
pleuimus. hoc loco retractari oportet de festis diebus et aUis 

10 extraordinariis sollemnitatibus, quas interdum lasciuiae, inter- 
dum timiditati nostrae subscribimus aduersus fidem disciplinam- 
que communicantes nationibus in idolicis rebus. de hoc quidem 
primo consistam, an cum ipsis quoque nationibus communicare • 
in huiusmodi seruus dei debeat | siue habitu siue uictu uel quof.] 

15 alio genere laetitiae earum. gaudere cum gaudentibus et 
lugere cum lugentibus de fratribus dictiim est ab apostolo 
ad unanimitatem cohortante. ceterum ad haec nihil commu- 
nionis est lumini et tenebris, uitae et morti, aut scindimus quod 
est scriptum: saeculum gaudebit, uos uero lugebitis. si 

20 cum saeculo gaudemus, uerendum est, ne cum saeculo et lu- 
geamus. saeculo autem gaudente lugeamus et saeculo postea 
lugente gaudebimus. sic et Eleazar apud inferos in sinu Abrahae 
refrigerium consecutus, contra diues in tormento ignis consti- 
tutus alternas malorum et bonorum uices aemula retributione 

25 compensant. sunt quidam dies munerum, quae apud alios ho- 
noris titulum, apud alios mercedis debitum expungunt. nunc 
ergo, inquis, recipiam meum uel rependam alienum. si hunc 
morem sibi homines de superstitione consecrauerunt, tu extra- 
neus ab omni eorum uanitate quid participas idolothyta sol- 

15] Rom. 12, 15. 18] cf. 2 Cor. 6, 14. 19] loann. 16, 20. 

1 uitemus A 2 premisimus A 3 deis ex dehis J. 7 de sacerdotiis B 
10 lasciuiae interdum om. A 11 fidem disciplinamque ABmg, fidei disci- 
plinam B 12 communem ABmg nationibus in idolicis rebus. om. ABmg 
13 prima J. 14 modi] mundi J. abitu A 15 letitiae JL 18 est st«p. mrs.A 
20 gaudebimus ex gaudebis A 21 saeculo autem gaudente lugeamus 
om. A sed A 22 gaudebimus ex gaudemus A Lazarus Pam sinus A 
24 et bonorum owi. A 26 debitum B, titulum A nunc AB, non Bmg 



II. De idololatria 12—14. 45 

lemnia, quasi tibi quoque praescriptum sit de die, quominus id, 
quod homini debes uel tibi ab homine debetur, citra diei ob- 
seruationem luas uel recipias. da formam, in qua uelis agi 
tecum. cur enim et lateas, cum ignorantia alterius tuam conscien- ' 
tiam contamines? si non ignoraris quod sis Christianus, temp- 5 
taris et contra conscientiam alterius agis tamquam uon Christia- 
nus: sin uero et dissimulaueris, temptatus addictus es. certe 
siue hac siue illac, reus es confusionis in deo. qui autem 
confusus super me fuerit penes homines, et ego con- 
fundar super illo, inquit, pefnes patrem meum, qui est lo 
in caelis. 

14. Sed enim plerique iam induxerunt animo ignoscendum 
15 esse, si quando, quae | ethnici, facinnt, ne nomen blasphemetur. 
porro blasphemia, quae nobis omni modo deuitanda est, haec 
opinor est, si qui nostrum ad iustam blasphemiam ethnicum is 
deducat aut fraude aut iniuria aut contumelia aliaue materia 
dignae querelae, in qua nomen merito percutitur, ut^^merito 
irascatur et dominus. ceterum si de omni blasphemia dictum 
est, uestra causa nomen meum,blasphematur, perimus 
uniuersi, *cum totus circus scelestis sufifragiis nullo merito 20 
nomen lacessit. desinamus, et non blasphemabitur. immo 
blasphemetur, dum sumus in obseruatione, non in exorbita- 
tione disciplinae, dum probamur, non dum reprobamur. 
o blasphemiam martyrii adfinem, quae tunc me testatur 
Christianum, cum propterea me detestatur! benedictio est 25 

8] Matth. 10, 32. Luc. 9, 26. 19] Rom. 2, 24. Es. 52, 5. 

1 quo*minus A 3 respicias A in qua scripsi: in quam JB, qualem A, 
qua Big 5 non, si Havbercampius uerha si non ignoraris quod sis Christia- 
nus Scal post tamquam non Christianus collocat 7 sin uero et dissimu- 
laueris Lat: enimuero et dissimulaberis AB 8 in del. lun dno A 
12 ignoscendum Gel: agnoscendam Aj ad cognoscendam B, id ignoscen- 
dum Urs 13 si quando quae Big: si quandoq; A, si quandoque et B, 
quandoque his quae Gel 14 omnimodo A, omnino B 15 si qui A, 
si quis B 17 digna quae cui non inmerito irascatur A 18 et] ei Leo- 
poldus 19 uestri ABmg, uae cuius B 20 caelestis Bmg 22 blasphe- 
metur, dum sumus Big: dum sumus blasphemetur AB 23 discipline A 
non dum reprobamur om. A 24 Urs: ob AB 25 cristianum A 
propterea me Im: propter eam AB 



'46 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

nommis maledictio custoditae disciplinae. si hominibus, in- 
quit, uellem placere, seruus Christi non essem. sed 
idem alibi iubet, omnibus placere curemus. quemadmodum 
ego, inquit, omnibus per omnia placeo. nimirum Satur- 

6 nalia et Kalendas lanuarias celebrans hominibus placebat? 
an modestia et patientia ? an grauitate, an humanitate, an in- 
tegritate? proinde cum dicit, omnibus omnia factus sum, 
utomneslucrifaciam: numquid idololatris idololatres? num- ] 
quid ethnicis ethnicus? numquid saecularibus saecularis? sed 

10 etsi non prohibet nos conuersarr cum idololatris et adulteris et 
ceteris criminosis dicens, ceterum de mundo exiretis, non 
utique eas habenas conuersationis inmittit, ut, quoniam necesse 
est et conuiuere nos et commisceri cum peccatoribus, idem et 
compeccare possimus. ubi est commercium uitae, quod apo- 

16 stolus concedit, ibi ^^ peccare, quod nemo permittit. licet con- 
uiuere cum ethnicis, | commori non licet. conuiuamus cumf.l 
omnibus; conlaetemur ex communione naturae, non supersti- 
tionis. pares anima sumus, non disciplina, compossessores 
mundi, non erroris. quod si nobis nuUum ius est communionis 

20 in huiusmodi cum extraneis, quanto scelestius est haec inter 
fratres frequentare. quis hoc sustinere aut defendere potest? 
ludaeis dies suos festos exprobrat spiritus sanctus. sabbata, 
inquit, uestra et numenias et ceremonias odit anima 
mea. nobis, quibus sabbata extranea sunt et numeniae et 

25 feriae a deo aliquando dilectae, Saturnalia et lanuariae et 
Brumae et Matronales frequentantur, munera commeant et 

1] Gal. 1, 10. 3] 1 Cor. 10, 33. 7] 1 Cor. 9, 22. 11] 1 Cor. 5, 10. 
22] Es. 1, 14. 

2 uelim A 4 siturnalia A 5 placeat ex placebat A 6 et patientia 
om. A 8 omnes B, omnibus A idololatres om. A 9 &thnicis A corr. 
ethnicus] & A 11 caetemm A exissetis Pam 12 immittit ut 000- 
conius: immutat finm. A) AB 13 est A, sit B et (ante commiscerij 
om. A 14 cum peccare B ibi Gel commertium A 15 sibi B 
lacunam signaui 16 commoueri A cum omnibus Gel: communibus AB 
17 laetemur -4 18 paris animae J. discipline J. 19 est Pam: essetAB, 
om. Gel 20 in eius modicum B 21 frequentari Iim 23 numenia A, 
neomenias B et ceremonias om. A 24 numenie A, neomeniae B 
26 et post. add. Scal 



II. De idololatria 14-15. 47 

strenae, consonant lusus, conuiuia constrepunt. o melior fides 
nationum in suam sectam, quae nullam soUemnitatem Christia- 
norum sibi uindicat! non dominicum diem, non pentecosten, 
etiamsi nossent, nobiscum communicassent ; timerent enim, ne 
Christiani uiderentur. nos ne ethnici pronuntiemur, non ueremur. 6 
si quid et carni indulgendum est, habes, non dicam tuos dies 
tantum, sed et plures. nam ethnicis semel annuus dies quis- 
que festus est, tibi octauo quoque die. excerpe singulas sol- 
lemnitates nationum et in ordinem exsere : pentecosten implere 
non poterunt. lo 

15. Sed luceant, inquit, opera uestra. at nunc lucent 
tabernae et ianuae nostrae. plures iam inuenias ethnicorum 
fores sine lucernis et laureis, quam Christianorum. de ista 
quoque specie quid uidetur ? si idoli honor est, sine dubio idoli 
honor idololatria est. si hominis cauSa est, recogitemus omnem i5 
idololatrian in hominis causam esse. recogitemus omnem idolo- 
latrian in homines esse culturam, cum ipsos deos nationum 
homines retro fuisse etiam apud suos constet. itaque nihil | 
116 interest, superioris an huius saeculi uiris superstitio ista prae- 
stetur. idololatria non propter personas, quae opponuntur, sed 20 
propter officia ista damnata est, quae ad daemonas pertinent. 
reddenda sunt Caesari quae sunt Caesaris. bene quod 
apposuit: et quae sunt dei deo. quae ergo sunt Caesaris? 
scilicet de quibus tunc consultatio mouebatur, praestandusne 
esset census Caesari an non. ideo et monetam ostendi sibi 25 
dominus postulauit et de imagine, cuius esset, requisiuit, et 
cum audisset Caesaris, reddite, ait, quae sunt Caesaris 
Caesari, et quae sunt dei deo, id est imaginem Caesaris 
Caesari, quae in nummo est, et imiginem dei deo, quae in 
homine est, ut Caesari quidem pecuniam reddas, deo temetipsum. 30 

11] Matth. 5, 16. 22] Matth. 22, 21. 

1 conuiua A corr. fides om. A 6 dicam om. A tuos B, tamen A, 
suos Ciacconius, duos Lat, tantos Wissowa 8 festus . . . die om. A 
octauus quisque dies Urs 9 exsere A, exere Bmg, texe B pente- 
costem B 11 operae A uestra om. A lucent Lat: luceant AB 
12 inuenies B 17 cum et ipsos A 20 apponuntur Lat 21 daemones B 
25 et om. A 29 numo A 



48 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

alioquin quid erit dei, si omnia Caesaris? ergo, inquis, honor 
dei est lucernae pro foribus et laurus in postibus ? non utique 
quod dei honor est, sed quod eius, qui pro deo eiusmodi officiis 
honoratur, quantum in manifesto est, salua operatione, quae est 

5 in occulto, ad daemonia perueniens. certi enim esse debemus, 
si quos latet per ignorantiam litteraturae saecularis, etiam ostio- 
rum deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus appellatam et 
Porculum a foribus et Limentinum a limine et ipsum lanum a 
ianua : et utique scimus, licet nomina inania atque conficta sint, 

10 cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad se dae- 
monia et omnem spiritum inmundum per consecrationis obU- 
gamentum. aUoquin daemonia nuUum habent nomen singil- 
latim, sed ibi nomen inueniunt, ubi et pignus. etiam apud 
Graecos ApoUinem Thyraeum et AnteUos daemonas ostiorum 

15 praesides legimus. haec'igitur ab initio praeuidens spiritus 
sanctus etiam ostia in superstitionem uentura praececinit per 
antiquissimum propheten Enoch. | nam et aUa ostia in balneis f.l 
adorari uidemus. si autem sunt qui in ostus adorentur, ad eos 
et lucernae et laureae pertinebunt. idolo feceris, quicquid ostio 

20 feceris. hoc in loco ex auctoritate quoque dei contestor, quia 
nec tutum est subtrahere, quodcumque uni fuerit ostensum 
utique omnium causa. scio fratrem per uisionem eadem nocte 
castigatum grauiter, quod ianuam eius subito adnuntiatis gaudUs 
pubUcis serui coronassent. et tamen non ipse corouauerat aut 

25 praeceperat; nam ante processerat et regi'essus reprehenderat 
factum. adeo apud deum in huiusmodi etiam discipUna 
famiUae nostrae aestimamur. igitur quod attineat ad honores 
regum uel imperatorum, satis praescriptum habemus, in omni 
obsequio esse nos oportere secundum apostoU praeceptum sub- 

16] cf. supra p. 33, 1. 22 sqq. 29] cf. Rom. 13, 7. 

1 cesaris A 4 in manifesta est operatione A 5 hocculto A corr. 
enim om. A 6 quo A ^'ostiorum A 7 pellatam A 10 rapere* A 
12 singulatim B 14 Thyraeum Big: tyretira J., Oupalbv Gangnevus 
16 hostia A uenturam B 17 prophen A alias Big 18 eorum 
sunt Gel qui Scal: quae AB hostiis A adornentur hm 24 coro- 
narint A 25 deprehenderat Lat 26 de disciplina Oehlerus, in disci- 
plina Wissowa 27 aestimatur Gel attinet lun 



n. De idololatria 15—16. 49 

ditos magistratibus et principibus et potestatibus, sed intra 
limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur. propterea 
enim et illud exeAiplum trium fratrum praecucurrit, qui alias 
obsequentes erga regem Nabuchodonosor honorem imaginis eius 
constantissime respuenint probantes idololatrian esse, quicquid 5 
ultra humani honoris modum ad instar diuinae sublimitatis 
extollitur. sic et Daniel cetera Dario subnixus tamdiu fuit in 
officio, quamdiu a periculo disciplinae uacaret. nam ne id 
subiret, non magis leones regios timuit, quam illi regios ignes. 
accendant igitur quotidie lucernas, quibus lux nulla est, af- 10 
figant postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes immi- 
nent; illis competunt et testimonia tenebrarum et auspicia 
17 poenarum. | Tu lumen es mundi et arbor uirens semper. si 
templis renuntiasti, ne feceris templum ianuam tuam. minus 
dixi : si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domui tuae faciem 15 
noui lupanaris. 

16. Circa officia uero priuatarum et communium soUemnita- 
tum, ut togae purae, ut sponsalium, ut nuptialium, ut nomi- 
nalium, nullum putem periculum obseruari de flatu idololatriae, 
quae interuenit. causae enim sunt considerandae, quibus prae- 20 
statur officium. eas mundas esse opinor per semetipsas, quia 
neque uestitus uirilis neque anulus aut coniunctio maritalis de 
alicuius idoli honore descendit. nuUum denique cultum a deo 
maledictum inuenio, nisi muliebrem in uiro. maledictus 
enim, inquit, omnis qui muliebribtis induitur. toga uero 25 
etiam appellatione uirilis est. nuptias quoque celebrari non 
magis deus prohibet quam nomen imponi. sed his accommo- 
dantur sacrificia. sim uocatus nec adsacrificii sit titulus officii, 

13] cf. Matth. 5, 14. Ps. 1, 3. 24] Deut. 22, 5. 

3 fratruum A 4 nabucodonosor A 6 ultra om. A 7 extollit A 
caetera A 9 illi ABmg, ille B 10 accedant A cotidie B sic 
semper adfigant B 12 et om. A tenebrarum om. A et] aut A 
15 domi B 17 communi**um A 18 nuptiarum Bmg 19 idola- 
triae A 20 quae om. A 26 appellatione Gel: appellationis AB 
28 sim uocatus A, si inuocatus B, si in uocatu Gel, si sim uoca- 
tos Urs, si nec in uocatu Lat adsacrificii Big: ad sacrificiis A, in 
sacrificiis B 

XX. Tert. I. 4 



50 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et operae meae expunctio quantum sibi libet. utinam quidem 
nec uidere possimus quae facere nobis nefas est. sed quoniam 
ita malus circumdedit saeculum idololatria, licebit adesse in 
quibusdam, quae nos homini, non idolo, officiosos habent. 

5 plane ad sacerdotium et sacrificium uocatus non ibo (proprium 
enim idoli officium est), sed neque consilio neque sumptu aliaue 
opera in eiusmodi fungar. si propter sacrificium uocatus ad- 
sistam, ero particeps idololatriae : si me alia causa coniungit 
sacrificanti, ero tantum spectator sacrificii. 

10 17. Ceterum quid facient serui uel liberti fideles, item offi- 
ciales sacrificantibus (Jominis uel patronis uel praesidibus suis 
adhaerentes? sed si merum quis sacrificanti tradiderit, immo 
si uerbo | quoque aliquo sacrificio necessario adiuuerit, ministerf.l 
habebitur idololatriae. huius regulae memores etiam magistra- 

15 tibus et potestatibus officium possumus reddere secundum 
patriarchas et ceteros maiores, qui regibus idololatris usque 
ad finem idololatriae apparuerunt. hinc proxime disputatio 
oborta est, an seruus dei alicuius dignitatis aut potestatis ad- 
ministrationem capiat, si ab omni specie idololatriae intactum 

20 se aut gratia aliqua aut astutia etiam praestare possit, secun- 
dum quod et loseph et Daniel mundi ab idololatria et digni- 
tatem el potestatem administrauerunt in ornamento et purpura 
praefecturae totius Aegypti siue Babyloniae. cedamus itaque 
succedere alicui posse, ut in quoquo honore in solo honoris 

25 nomine incedat neque sacrificet neque sacrificiis auctoritatem 
suam accommodet, non hostias locet, non curas templorum 
deleget, non uectigalia eorum procuret, non spectacula edat de 



1 opere A quae tum B utinam quantum sibi quidem A 2 pos- 
semus A 3 malis Gel 6 est officium A alia uera opera A 10 cae- 
terum A sic saepius liberti Itm: liberi AB 11 presidibus A suis 
om. A 12 mirum quid sacrificantis A 13 uero A aUquos ex alios 
quos A 15 et potestatibus om. A 18 suborta Gel 19 specie A 
22 administrauerint B in ornamento et purpura praefecturae Oehlerus: 
in ornamento exturae A, in ornamento et purpura extitere B, et in oma- 
mento et purpura extitere Jt*w, in ornamento praefecturae Big 23 cre- 
damus B 24 honore ut in B 26 accomodet A **ostias A tem- 
porum A 27 spectaculg dat A 



n. De idololatria 16—18. 51 

suo aut de pulblico aut edendis praesit, nihil sollemne pro- 
nuntiet uel edicat, ne iuret quidem; iam uero quae sunt pote- 
statis, neque iudicet de capite alicuius uel pudore — feras 
enim de pecunia — neque damnet neque praedamnet, neminem 
uinciat, neminem recludat aut torqueat, si haec credibile est 5 
fieri posse. 

18. lam uero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum. 
proprius habitus uniuscuiusque est tam ad usum quotidianum 
quam ad honorem et dignitatem. igitur purpura illa et aurum 
ceruicis ornamentum eodem more apud Aegyptios et Baby- 10 
lonios insignia erant dignitatis, quo more nunc praetextae uel 
trabeae uel palmatae et coronae aureae sacerdotum prouin- 
118 cialium, sed non eadem condicione. tantum enim | honoris 
nomine conferebantur iis, qui familiaritatem regum merebantur. 
unde et purpurati regum uocab^ntur a purpura, sicut apud 15 
nos a toga candida candidati, sed non ut suggestus ille sacer- 
dotiis quoque aut aliquibus idolorum officiis adstringeretur. 
nam si ita esset, utique tantae sanctitatis et constantiae uiri 
statim habitus inquinatos recusassent, statimque apparuisset 
Danielem idolis non deseruisse nec Belem nec draconem colere, 20 
quod multo postea apparuit. simplex igitur purpura illa nec 
iam dignitatis erat, sed ingenuitatis apud barbaros insigne. 
quemadmodum enim et loseph, qui seruus fuerat, et Daniel, 
qui per captiyitatem statum uerterat, ciuitatem Babyloniam 
et Aegyptiam sunt consecuti per habitum barbaricae ingenui- 25 
tatis, sic penes nos quoque fideles, si necesse fuerit, poterit et 
pueris praetexta concedi et puellis stola, natiyitatis insignia, 
non potestatis, generis, non honoris, ordinis, non superstitionis. 
ceterum purpura uel cetera insignia dignitatum et potestatum 
insertae dignitati et potestatibus idololatriae ab initio dicata 30 
habent profanationis suae maculam, cum praeterea ipsis etiam 

3 neque iudicia d. c. a. u. p. ferat, etiam de pecunia lun 7 appratu A 
9 ad add. m mg. A 13 conditione A 14 conferebantur Big: con- 
ferebatur AB is A, his B memorabantur A 16 candida om. A 
21 poste A 22 dignitati A erat sed ingenuitatis om. A 23 quem- 
admodum Pam: quodammodo AB 24 statim B 25 aegyptiam Big: 
aegyptum AB 26 fideli A 27 puerilis A puellis Gel: puerilis AB 

4* 



52 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

idolis induantur praetextae et trabeae et laticlaui, fasces quo- 
que et virgae praeferantur, et merito. nam daemonia magistra- 
tus sunt saeculi huius; unius collegii insignia fasces et pur- 
puras gestant. quid ergo proficies, si suggestu quidem utaris, 

5 opera eius uero non administres? nemo in inmundis mundus 
uideri potest. tunicam si induas inquinatam per se, poterit 
forsitan illa non inquinari per te, sed tu per illam mundus 
esse non poteris. iam nunc qui de loseph et Daniel argumen- 
taris, scito, non semper comparanda esse uetera et nova, rudia 

10 et polita, coepta et explicita, seruilia | et liberalia. nam illif.ll 
etiam condicione serui erant: tu uero nullius seruus, in quan- 
tum solius Christi, qui te etiam captiuitate saeculi liberauit, 
ex forma dominica agere debebis. ille dominus in humilitate 
et ignobilitate incessit domicilio incertus: nam filius, inquit, 

15 hominis non habet ubi caput collocet; uestitu incultus, 
neque enim dixisset, ecce qui teneris uestiuntur, in do- 
mibus regum sunt; uultu denique et aspectu inglorius, sicut 
et Esaias pronuntiauerat. si potestatis ius quoque nullum ne 
in suos quidem exercuit, quibus sordido ministerio functus est, 

20 si regem denique fieri conscius sui regni refugit, plenissime 
dedit formam suis derigendo omni fastigio et suggestu quam 
dignitatis quam potestatis. quis enim magis iis usus fuisset, 
quam dei filius? quales et quanti eum fasces producerent, 
qualis purpura de umeris eius floreret, quale aurum de capite 

25 radiaret, nisi gloriam saeculi alienam et sibi et suis iudicasset? 
igitur quam noluit, reiecit, quam reiecit, damnauit, quam dam- 
nauit, in pompa diaboli deputauit. non enim damnasset, nisi 
non sua: alterius autem esse non possunt, nisi diaboli, quae 

14] Luc. 9, 58. 16] Matth. 11, 8. 

1 induantur Lat: inquantum By om. A 3 seculi. huius collegii Big 
unius] summi Wissowa 5 in add. Big 8 nunc qui de B, numquid A 
11 conditione A seruus in quantum B, inquilinatum A 12 solus B 
IS ex A, Qt B 14 et ignobilitate om. A domicilii Ciacconim 15 caput 
suum collocet Pam 18 et om. A potestatem quoque nullam B 20 regem 
se B 21 derigendo Iim: dirigendo AB, deiciendo uel derogando fort. fa- 
stidio A corr. quam] tam B 22 his B 26 quae ter B reiecit quam 
reiecit quam damnauit; damnauit A 28 possunt Wissowa: possent AJi 



II. De idololatria 18—20. 53 

dei non sunt. tu si diaboli pompam eierasti, quicquid ex ea 
attigeris, id scias esse idololatrian. uel hoc te commonefaciat 
omnes huius saeculi potestates et dignitates non solum alie- 
nas, verum et inimicas dei esse, quod per illas aduersus dei 
seruos supplicia consulta sunt, per illas et poenae ad impios 5 
paratae ignorantur. sed et natiuitas et substantia tua mo- 
lestae tibi sunt aduersus idololatrian. ad euitandum remedia 
deesse non possunt, cum et, si defuerint, supersit unicum illud, 
quo felicior factus non in terris magistratus, sed in caelis. 

19. Possit in isto capitulo etiam de militia definitum uideri, 10 
quae inter dignitatem et potestatem est. at nunc de isto quae- 
ritur, an fidelis ad militiam conuerti possit et an militia ad 
fidem admitti, etiam caligata uel inferior quaeque, cui non sit 
necessitas immolationum uel capitalium iudiciorum. non con- 
uenit sacramento diuino et humano, signo Christi et signo 15 
diaboli, castris lucis et castris tenebrarum; non potest una 
anima duobus deberi, deo et Caesari. et virgam portavit Moy- 
ses, fibulam et Aaron, cingitur loro et lohannes, agmen agit 

et lesus Naue, bellauit et populus, si placet ludere. quomodo 
autem bellabit, immo quomodo etiam in pace militabit sine 20 
gladio, quem dominus abstulit? nam etsi adierant milites ad 
lohannem et formam obseruationis acceperant, si etiam cen- 
turio crediderat, omnem postea militem dominus in Petro ex- 
armando discinxit. nullus habitus licitus est apud nos illicito 
actui adscriptus. 25 

20. Sed enim cum conuersatio diuinae disciplinae non factis 
tantum, uerum etiam uerbis periclitetur (nam sicut scriptum 
est, ecce homo et facta eius, ita, ex ore tuo iustifica- 

28] loh. 19, 5 (?). Matth. 12, 37. 

4 inimica A 5 conuulta A 6 irrogantur Lat et prim om. A 
tua ex sua A molesta & ibi J. 7 euitandum] reliqua in A desimt: 
post vocem enim euitandum pergitm de minutiloquio aristotilis e. q. s. = 
de anima 6 9 quod Big 11 intra Scal 13 quoque Urs 17 por- 
tauit Gel: portabit B 18 cingitur Gel: cingetur B agit Gel: aget B 
20 beUabit Itm: beUauit B immo B, iam lun 21 quem Gel: 
quae B 23 exarmando Gel: examinando B 27 sicut et B, et 
om. Gel 



54 Quinti Septiml Florentis Tertulliani 

beris), meminisse debemus etiam in uerbis quoque idololatriae 
incursum praecauendum aut de consuetudinis uitio aut timi- 
ditatis. deos nationum nominari lex prohibet nonutique: no- 
mina eorum pronuntiemus, quae nobis ut dicamus conuersatio 

5 extorquet. nam id plerumque dicendum est: in templo Aescu- 
lapii illum .habes, et, in uico Isidis habito, et sacerdos louis 
factus est, et multa alia in hunc modum, quando et hominibus 
hoc genus nomina inducuntur. neque enim Saturnum honoro, 
si ita uocauero eum suo nomine; tam non honoro, quam Mar- 

10 cum, si uocauero Marcum. sed ait: nomen aliorum deorum 
ne commemoremini neque audiatur de tuo ore. hoc 
praecepit, ne deos uocemus illos. nam et in prima parte legis, 
non sumes, inquit, nomen domini dei tui in uano id est 
idolo. cecidit igitur in idololatriam qui idolum nomine dei 

15 honorauerit. quodsi deos dicendum erit, adiciendum est ali- 
quid quo appareat, quia non ego illos deos dico. nam et scri- 
ptura deos nominat, sed adicit suos uel nationum; sicut Dauid, 
cum deos nominasset, ubi ait, dei autem nationum dae- 
monia. sed hoc mihi ad sequentia magis praestructum est. 

20 ceterum consuetudinis uitium est Mehercule dicere, Medius Fi- 
dius, accedente ignorantia quorundam, qui ignorant iusiurandum 
esse per Herculem. porro quid erit deieratio per eos quos 
eierasti quam praeuaricatio fidei cum idololatria? quis enim, 
per quos deierat, non honorat? 

85 21. Timiditatis est autem, cum te alius per deos suos obligat 
iuratione uel aliqua testificatione et tu, ne intellegaris, quiescis. 
nam aeque quiescendo confirmas maiestatem eorum, cuius causa 
uideberis obligatus. quid refert, deos nationum dicendo deos 
an audiendo confirmes? iures per idola, an ab alio adiuratus 

80 acquiescas? cur non agnoscamus uersutias satanae, qui, quod 
ore nostro perficere non potest, id agit, ut suorum ore per- 
ficiat per aures inferens nobis idololatriam? certe quisquis ille 

10] Ex. 23, 13. 13] Ex. 20, 7. 18] Ps. 115, 4. 

1 etiam B, esse Urs 3 ne nomina Gel 6 in add. Big 9 si quem 

ita Urs eum del. Urs 11 commemorabitur Urs, comminiscamini fort. 

ore tuo Gel 18 dii B 22 erit Lat: erat B 28 uideris Itm 32 in- 
ferens Gel: inferes B 



n. De idololatria 20—22. 55 

est, aut amica aut inimica congressit)ne adstringit. si inimica, 
iam ad pugnam uocaris et scis tibi dimicandum esse: si amica, 
quanto securius in dominum transferes sponsionem tuam, ut 
dissoluas obligationem eius, per quem te malus honori idolo- 
rum id est idololatriae quaerebat annectere. omnis patientia 5 
eiusmodi idololatria. honoras eos, quibus impositis obsequium 
praestitisti. scio quendam, cui dominus ignoscat, cum illi in 
publico per litem dictum esset: lupiter tibi sit iratus, respon- 
disse: immo tibi. quid aliter fecisset ethnicus, qui louem 
deum credidit? etiamsi non per eundem retorsisset maledictum 10 
nec per ullum louis similem, confirmauerat louem deum, 
per quem se maledictum indigne tulisse demonstrauerat re- 
maledicens. ad quid enim indigneris per eum, quem scis nihil 
esse? nam si insanis, iam esse confirmas, et erit idololatria 
professio timoris tui: quanto magis, cum per ipsum remale- 15 
dicis, eodem louis honorem facis, quo et ille, qui te pro- 
uocauit? fidelis autem in eiusmodi ridere debet, non insanire, 
immo, secundum praeceptum, ne per deum quidem remale- 
dicere, sed plane benedicere per deum, ut et idola destruas et 
deum praedices et adimpleas disciplinam. 20 

22. Aeque benedici per deos nationum Christo initiatus non 
sustinebit, ut non semper reiciat immundam benedictionem et 
eam sibi in deum conuertens emundet. benedici per deos 
nationum maledici est per deum. si cui dedero eleemosynam 
uel aliquid praestitero beneficii, et ille mihi deos suos uel 25 
coloniae genium propitios imprecetur, iam oblatio mea uel 
operatio idolorum honor erit, per quae benedictionis gratiam 
compensat. cur autem non sciat me dei causa fecisse, ut et 
deus potius glorificetur et daemonia non honorentur in eo quod 
propter deum feci? si deus uidet, quoniam propter ipsum feci, so 

1 te adstringit Lat 3 responsionem Gel 9 aliud Lcd 11 ullum 
Gel: illum B 13 per eum maledictus Urs 14 insanis Gel: insanus B 
idololatria Lat: idololatriae B 16 loui Urs, Scal 18 remaledi- 
cere Gel: et maledicere B 21 per add. Gel Christo initiatus Gel: 
Christum Sationistus B 22 non del. Pam 24 cui add. Urs 26 pro- 
picios B 27 per quae B, quem per fort. 28 compensat Urs: compen- 
sant B 29 honorentur Gel: honorantur B 30 feci? Si deus Oehlerm^ 
fecisse deus B, feci. Deus Gel, feci? Sed deus Urs 



56 Quinti Septimi Florentis Tertnlliani 

pariter uidet, quoniam propter ipsum fecisse me nolui osten- 
dere, et praeceptum eius idolothytum quodammodo feci. multi 
dicunt, nemo se debet promulgare; puto autem nec negare. 
negat enim, quicumque dissimulat in quacumque causa pro 

5 ethnico habitus, et utique omnis negatio idololatria est, sicut 
omnis idololatria negatio siue in factis siue in uerbis. 

23. Sed est quaedam eiusmodi species in facto et in uerbo 
bis acuta et infesta utrimque, licet tibi blandiatur, quasi uacet 
in utroque, dum factum non uidetur, quia dictum non tenetur. 

10 pecuniam de ethnicis mutuantes sub pignoribus fiduciati iurati 
cauent et se negant; se scire uolunt scilicet tempus persecu- 
tionis et locus tribunalis et persona praesidis. praescribit 
Chiistus non esse iurandum. scripsi, inquit, sed nihil dixi: 
lingua, non littera occidit. hic ego naturam et conscientiam 

15 aduoco: naturam, quia nihil potest manus scribere, etiamsi 
lingua in dictando cessat immobilis et quieta, quod non anima 
dictauerit; quamquam et ipsi linguae anima dictauerit aut a 
se conceptum aut ab alio traditum. iam, ne dicatur, alius 
dictauit; hic conscientiam appello, an quod alius dictauit 

20 anima suscipiat et siue comitante siue residente lingua ad 
manum transmittat. et bene, quod in animo et conscientia 
delinqui dominus dixit. si, inquit, concupiscentia uel malitia 
in cor hominis ascenderit, pro facto teneris. cauisti igitur, 
quod in cor tuum plane ascendit, quod neque ignorasse te 

25 contendere potes neque noluisse. nam cum caueres, scisti, 
cum scires, utique uoluisti; et est tam facto quam cogitatu. 
nec potes leuiore crimine maius excludere, ut dicas falsum 

13] cf. Matth. 5, 34. 22] cf. Matth. 5, 28. 

2 et] et contra Beifferscheidim 7 uerbo bis B, uerbis Iim 8 cauta 
alii utrimque Gel: utrique B 10 fiduciatis Big 11 se] sic Gel 
negant Gel: necant B se om. Gel, sed Hartelius; se sciri nolunt, 
scitur fort. 12 locum Gel personam Gel 18 dixi Gel: dixit B 
14 ergo Gel 16 dictitando Gel anima Gel: animae B 18 alius 
dictauit Gel: aliquis dictarit B 22 deliuqui Gel: delinquit B 28 te- 
neris Gel: teneri B 25 potes Urs: potest B 26 et es Gel, et haeres 
Lat, egisti Oehlencs in facto Gel, Lat 27 maius Lat: manus B 



II. De idololatria 22—24. 57 

plane effici cauendo quod non facis. tamen non negaui, quia 
non iuraui. quin immo, etsi nihil tale fecisses, sic tamen 
dicereris deierare, fecisse si consenseris. non ualet tacita uox 
in stilo et mutus in litteris sonus. at enim Zacharias tem- 
porali uocis orbatione multatus cum animo conlocutus linguam 5 
imitam transit, cum manibus suis a corde dictat et nomen 
filii sine ore pronuntiat: loquitur in stilo, auditur in cera manus 
omni sono clarior, littera omni ore uocalior. quaere, an dixerit 
qui dixisse compertus est. dominum oremus, ne qua nos eius- 
modi contractus necessitas circumsistat et, si ita euenerit, det 10 
fratribus operandi copiam uel nobis abrumpendae omnis neces- 
sitatis constantiam, ne illae litterae negatrices uicariae oris 
nostri in die iudicii aduersus nos proferantur signatae signis 
non iam aduocatorura, sed angelorum. 

24. Inter hos scopulos et sinus, inter haec uada et freta 15 
idololatriae uelificata spiritu dei fides nauigat, tuta si cauta, 
secura si attonita. ceterum inenatabile excussis profundum 
est, inextricabile inpactis naufragium est, inrespirabile deuoratis 
hypobrychiura in idololatria. quicumque fluctus eius offocant, 
omnis uertex eius ad inferos desorbet. nemo dicat: quis tam 20 
tuto praecauebit? exeundum de saeculo erit. quasi non tanti 
sit exire, quam idololatren in saeculo stare. nihil esse facilius 
potest, quam cautio idololatriae, si timor eius in capite sit. 
quaecumque necessitas minor est periculo tanto comparata. 
propterea spiritus sanctus consultantibus tunc apostolis uin- 25 
culum et iugum nobis relaxauit, ut idololatriae deuitandae 
uacaremus. haec erit lex nostra, quo expedita hoc plenius 
administranda, propria Christianorum, per quam ab ethnicis 

4] cf. Luc. 1, 20. 62 sq. 

1 facis. Tamen Gel: facit tamen B 2 quin immo scripsi: quoniam B, 
immo Gel, quinam? Ha/rtelius sic Oehlerus: si B, del. Gel 3 di- 
ceris Iim fecisse del. Gel 6 cum Oehlerus: eam B, del. Gel, iam fort. 
7 manus Gel: manu B 8 clarior Gel: conclarior B 10 det Gel: de B 
11 operandi copiam Gel: operandis copia B 12 constantiam Gel: con- 
stantia B 18 inpactis Gel: in pactis B inresperabile B, corr. Gel 
19 hypobricium J5, corr. Gel 20 sq. iam tutus lun 23 sit Gel: sunt B 
24 comparato B, corr. Gel 28 Christianum B, corr. Gel 



58 Quinti Septimi Flor. Tert. n. De idololatria 24. 

agnoscimur et examinamur, haec accedentibus ad fidem pro- 
ponenda et ingredientibus in fidem inculcanda est, ut accedentes 
deliberenfr, obseruantes perseuerent, non obseruantes renuntient 
sibi. uiderimus enim si secundum arcae typum et coruus et 
miluus et lupus et canis et serpens in ecclesia. erit. certe 
idololatres in arcae typo non habetur. nullum animal in 
idololatren figuratum est. quod in arca non fuit, in ecclesia 
non sit. 

4 uidebimus fort. arcae typum Lat: archetypum B 6 arcae typa 
Lat: archetypo B habetur Gel: habet B 



m. 



AD NATIONES LIBRI DUO. 



LIBER PRIMUS. 

1 1. Testimonium igno|rantiae uestrae, quae | iniquitatem dum 
defen|dit, reuincit, in promptu est, | quod omnes qui uobiscum 
retro ignorabant et uobiscum oderant, | simul eis contigit scire, 5 
desinunt odisse quia desinunt ignorare, immo | fiunt et ipsi 
quod oderant et incipiunt odisse quod fuerant. adeo quo|tidie 
adolescentem numerum Christianorum ingemitis , obsessam 
uoci|feramini ciuitatem, in agris, in castellis, in insulis Chri- 
stianos; omnem | sexum, omnem aetatem, omnem denique 10 
dignitatem transgredi a uobis quasi | detrimento doletis. nec 
tamen hoc ipso ad aestimationem alicuius latentis boni | ani- 
mos promouetis. non licet rectius suspicari, non libet propius 
experiri; | hic tantum curiositas humana torpescit. amatis igno- 
rare quod alii | gaudeant inuenisse; mauultis nescire, quia iam 15 
odistis, I quasi certe non odituros uos sciatis. atquin si nullum 
erit meritum odii, repe|rietur optimum utique ab iniustitia 
priore discedere: sin uero cau|sa constiterit, nihil odio detra- 
hetur, quod adeo amplius iustitiae | conscientia cumulabitur. 
nisi si emendari pudet, aut excusari piget. | scio plane qua 20 
responsione soletis redundantiae nostrae testimonium | conue- 
nire: non utique eo bonum praeiudicari, quia plerosque con- 
uerjtat et sibi rapiat, inquitis. noui demutationem mentis in 
malas partes. | quot desertores bonae uitae? quot transfugae 

3 Testimonium — promtu est minio et uncialibm litteiis A 4 promtu A 
6 quia M. KlussTfmmms : qui J. 8 cristianorum (la ex n semiperfecto) A 
11 de detrimento fort., detrimentum Hartelius 12 estimationem A 
16 certe] Serte scientes fort., recte HartelitLS 17 meritum addidi: debi- 
tum post odii add. Oehlerus repperietur A 19 iniustitiae scientia Goth 
24 prius quotj quod A corr. transfuge A 



60 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in peruersum? multi bona fide, || immo iam plures pro extre-tl 
mitatibus temporum. uerum deficit adae|quatio comparationis 
istius. nam de malo ita constat apud omnes, | ut ne ipsi qui- 
dem rei, qui ad malum transeunt et a bonis in peruersa diuer|- 

5 tunt, defendere malum pro bono audeant. turpia timori, pudori 
impia | habent. denique gestiunt latere, deuitant apparere, 
trepidant depre|hensi, negant accusati; ne torti quidem facile 
aut semper confitentur, [ certe damnati maerent. exprobrant 
etenim quod erant in semetipsos, | malae mentis ab innocentia 

10 transitum uel astris uel fato imputant. adeo nolunt suum | 
esse, quia malum negare non possunt. Christiani uero quid 
tale con|sequuntur? neminem pudet, neminem paenitet, nisi 
tantum pristinorum. | si denotatur, gloriatur, si trahitur, non 
subsistit, si accusatur, non de|fendit, interrogatus confitetur, 

15 damnatus gloriatur. quod hoc malum | est in quo mali natura 
cessat? 

2. In quo ipsi etiam contra formam iudicandorum | malorum 
iudicatis. nam nocentes quidem perductos, si admissum negent, | 
tormentis urgetis ad confessionem, Christianos uero sponte con- 

20 fessos I tormentis comprimitis ad negationem. quae tanta per- 
uersitas, ut confes|sioni repugnetis, tormentorum officia mutetis, 
grati reum euadere, | inuitum compellentes negare? praesides 
extorquendae ueritatis de | solis nobis mendacium exquiritis, ut 
dicamus nos non esse quod sumus. | opinor, non uultis nos 

25 malos esse ideoque gestitis de isto nomine exclu|dere. sane 
ceteros ad hoc tenditis et carnificatis, ut negent quod esse 
dicun|tur. atquin illis negantibus non creditis: nobis, si nega- 
uerimus, statim creditis. || si certi estis nos nocentissimos esse, f.2 
cur etiam in hoc aliter quam Luocentesj | a uobis agimur? non 

80 dico quod neque accusationi neque recusationi spa|tium com- 
modetis (soletis inaccusatos et indefensos non temere dam- 

4 bonis Caspar Barthius: uobis A 7 deprehensi A 8 merent A 
exprobaut A 9 male A 10 uel astris om. A, ex Apol. c. 1 oM. 
E. Klussmannus 12 tale consequuntur] tale? consequuntur quod cupiunt 
fort., tale conqueruntur? Hartelius penitet A 22 grati scripsi: gratis A, 
urgeatis Caspar Barthim 26 ut ne negent Caspar Barthius esse quod 
esse Goth 31 soletis et Goth, soletis alias fort, non] nos Wisscmoa 



m. Ad nationes lib. I 1-3. 61 

najre): sed, uerbi gratia, si de homicida consultatur, non statim 
Gonfesso | eo nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata 
cognitio. I quamquam confessis difficile credi|tis, uerum insuper 
consequen|tia exigitis, quotiens caedem egerit, quibus telis, 
quibus in locis, | quibus spoliis sociis receptoribus, ne quid 5 
onmino mali hominis deli|tescat aut desit aliquid instruendae 
ad sententiam ueritati. porro | de nobis, quos atrocioribus ac 
pluribus criminibus deputatis, breui|ora ac leuiora elogia 
conficitis. credo, non uultis oneratos, quos | omni opere per- 
ditos uultis, aut non putatis requirenda quae nos|tis. hoc ergo 10 
peruersius, si cogitis negai*e de quibus certissime scitis. | immo, 
quo magis odio uestro competebat seposita forma iudicandi | 
proprio studio non ad negationem certare, ne quos odistis 
libera|retis, sed ad confessionem singulorum scelerum, quo 
magis inimicitiae | satiarentur exaggeratione poenarum, dum 15 
recognoscitur quot | quisque iam conuiuia illa celebrasset, quo- 
tiens in tenebris incursas|set incesta? quid? quod eradicandi 
generis diffundenda erat requisi|tio, porrigenda quaestio in 
socios consciosque. perducerentur | infantariae et coci, ipsi 
canes pronubi, emendata res esset. etiam | spectaculis gratia 20 
2^ adgregaretur. quanto enim studio in caueam || conueniretur 
depugnaturo aliquo qui centum infantes deuoras|set? si enim 
tam horrenda tamque monstruosa de nobis defe|runtur, utique 
erui debuerunt, ne incredibilia uiderentur et odi|um in nos 
publicum refrigesceret. nam et plerique fidem talium | tem- 25 
perant, honorantes naturam, quae quam quaerere pabulum feri- 
num I quam concubitum ab humano genere praeclusit. 

3. Vos igitur, alias | diligentissimi ac pertinacissimi discus- 
sores scelerum longe minorum, | cum talibus tam horrendis et 
onmem impletatem supergressis eam | diligentiam deseratis 30 

1 consultatur Big: confutatur A 3 quamquam (prius m ex n) -A 
creditis Big: credatis A 12 quod Big, aio Caspar Barthius, quanto fort. 
18 questio A 19 consciosque Goth: consocios. quae A infantarii et 
coqui et ipsi Big 22 si Oehlerus: sed A 24 incredibilia Goth: incre- 
dibia A 26 honorantes A: horrentes Big quae quam add. M. Kluss- 
mannm querere A 27 quam] quod Oshlerus concubitum M. Kluss- 
mawnus: concubitu A, concubitus Big, concupitu Goth 29 in talibus fort. 



62 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

neque confessionem recipiendo, iudicantibus semper | laboran- 
dam, neque exquisitionem digerendo, damnatoribus semper \ 
consulendam, iam apparet omne in nos crimen non alicuius 
scele|ris, sed nominis dirigi. adeo, si de criminum ueritate 

5 constaret, ipsa | criminum nomina damnatis accommodarentur, 
ut ita pronun|tiaretur in nos: illum homicidam uel incestum 
uel quodcunque iac|tamur duci suffigi ad bestias dari placet. 
porro sententiae uestrae | nihil nisi Christianum confessum 
notant. nullum criminis nomen exstat, | nisi nominis crimen 

10 est. haec etenim est reuera ratio totius odii aduerjsus nos. 
nomen in causa est, quod quaedam occulta uis per uestram 
igno|rantiam oppugnat, ut nolitis scire pro certo quod uos pro 
certo nes|cire certi estis, et ideo nec creditis quae non pro- 
bantur, et ne reprobentur | facile, non uultis inquirere, ut 

15 nomen inimicum sub praesumptione | criminum puniatur. adeo 
ut de nomine inimico recedatur, || ideo negare compellimur, fJ 
dehinc negantes liberamur, tota impuni|tate praeteritorum, iam 
non cruenti neque incesti, quia nomen illud amisimus. j sed 
dum haec ratio suo loco ostenditur, uos quam insequi|niini ad 

20 expugnationem nominis, edite: quod nominis crimen, quae | 
offensa, quae culpa? praescribitur enim uobis non posse crimina 
obicere | quae neque institutum dirigit neque probatio adsignat 
neque sententia e|numerat. quod praesidi offeratur, quod de 
reo inquiratur, quod | respondetur uel negatur, quod de consilio 

25 recitatur, id reum agnosco. | itaque de nominis merito si qui 
reatus est nominum, si qua accusatio uoca|bulorum, ego arbi- 
tror nullam esse uocabulo aut nomini querellam, | nisi cum 
quid aut barbarum sonat aut infaustum sapit uel inpudicum | 
uel aliter quam enuntiantem deceat aut audientem delectet. 

1 elaborandam fort. 5 damnatis accommodarent (immo accommo- 
darenturj Eig: damnaretis. An commodarent Ay damnaretis ac commo- 
darent Gothf damnarent, si accommodarent Oehlerus 7 suffigi Goth: 
suffici A 8 cristianum A 10 etenim ex enim A 14 reprobentur 
Goth: probentur A falsae Hamrcampim 20 alt. nominis (prim i exQ 
et is in ras.) A crimen in ras. A 22 inquisitio fort., indicium Wissotoa; 
institutum (i. e, lex) digerit Hartelius probatio Leopoldus: prolatio A 
23 sententia enumerat Goth: sententiae numerat A 27 nomini Hig: 
nomine A 



m. Ad nationes lib. I 3—4. 63 

haec uoca|bulorum aut nominum crimina, sicuti uerborum at- 
que sermouum barba|rismus est uitium et soloecismus et in- 
sulsior figura. Christianum | uero nomen, quantum significatio 
est, de unctione interpretatur. | etiam cum corrupte a uobis 
Chrestiani pronuntiamur (nam ne no|minis quidem ipsius liquido 5 
certi estis), sic quoque de suauitate uel boni|tate modulatum 
est. detinetis igitur in hominibus innoxiis etiam | nomen in- 
noxium nostrum, non incommodum linguae, non auribus | aspe- 
rum, non homini malum, non patriae infestum, sed et Grae- 
cum I cum aliis, et sonorum et interpretatione iucundum. et 10 
utique non gla|dio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina. || 
4. Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris. primo 
quidem sectam | de auctoris appellatione notari utique probum 
usitatumque ius est, | dum philosophi quoque de auctoribus 
cognominentur Pythagorici | et Platonici, ut medici Erasistratei 15 
et grammatici Aristarchii. [ itaque si ob auctorem malum mala 
secta, tradux mali nominis plec|titur. atquin temeritate prae- 
sumeretur. prius erat cognoscere | auctorem, ut cognosceretur 
secta, quam de secta inspectionem | auctoris retinere. at nunc 
necessario ignorando sectam, quia ig|noratis auctorem, aut non 20 
recensendo auctorem, quia nec sectam | recensetis, in solum 
nomen inpingitis, quasi in illo detinentes sectam | et auctorem, 
quos omnino non nostis. et tamen philosophis patet liber|tas 
transgrediendi a uobis in sectam et ad auctorem et suum nomen, | 
nec quisquam illis odium mouet, cum in mores ritus cultus 2.5 
uictus|que uestros palam ac publice omnem eloquii amaritudi- 
nem elatrent, | cum legum contemptu, sine respectu persona- 
rum, ut quidam etiam | in principes ipsos libertatem suam 
inpune iaculentur. sed ueritatem | saeculo operosissimam philo- 



4 interpr^tatur A 5 *pronuntiamur A 9 omini fort., omnino 
Hartelius patriae Goth: patri J., partim Hartelius grecum A 
10 cum ctdd. Oehlerus alias Caspar Barthiiis interpraetatione A 
13 notari iJi^;. mutari A, nominari Caspar Barthius 15 et Pythagorici 
Goih, ut Pythagorici Caspar Barthius ut] et Caspar Barthius Era- 
sistratei Goth: aerasistrati A 16 ob Goth: ab A 17 secta Goth: 
sezta A 20 qui alii 22 s&ta A 23 omnino non Goth: omni non A 
24 ad auctorem scripsi: auctorem A, auctorum Oehlerus 



64 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sophi quidem affectant, possident autem | Christiani, ideoqa.6 
qui possident magis displicent, quia qui affectat, | inludit, qju 
possidet, defendit. denique Socrates ex ea parte dam|natus 
est, qua propius temptauerat ueritatem, deos uestros destruendo./ 
5 quamquam nondum tunc in terris nomen Christianum, tamen 
ueritas | semper damnabatur. itaque et sapientem non nega- 
bitis, cui etiam II Pythius uester testimonium dixerat. uirorum, f* 
inquit, omnium Sojcrates sapientissimus. uicit Apollinem ueri- 
tas, ut ipse aduersus se pronun|tiaret; confessus est enim se 

10 deum non esse, sed eum quoque sapientissimum | affirmans 
qui deos abnuebat. porro apud uos eo minus sapiens, quija 
deos abnuens, cum ideo sapiens, quia deos abnuens. quo 
more j etiam nobis soletis: bonus uir Lucius Titius, tantum 
quod Chiistiajnus. item alius: ego miror Gaium Seium grauem 

15 uirum factum i Christianum. pro stultitiae caecitate laudant, 
quae sciunt, uituperant, j quae nesciunt, et id quod sciunt eo 
quod nesciunt uitiant. nemini | subuenit, ne ideo bonus quis 
et prudens, quia Christianus, aut ideo | Christianus, quia pru- 
dens et bonus, cum sit humanius occulta ma|nifestis adiudicare 

20 quam manifesta de occulto praeiudicare. j alii quos retro ante 
hoc nomen uagos uiles improbos norant, | emendatos repente 
mirantur, et tamen mirari quam assequi norunt: | alii tanta 
obstinatione certant, ut cum suis utilitatibus depugnent, | quas 
de commercio istius nominis capere possunt. scio maritum | 

25 unum atque alium, anxium retro de uxoris suae moribus, qui 
ne mujres quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspi- 
cionis sustinebat, | comperta causa nouae sedulitatis et inusitatae 
captiuitatis | omnem uxori patientiam obtulisse, negasse zelo- 
typum, maluisse | lupae quam Christianae maritum; ipsi suam 

80 licuit in peruersum de|mutare naturam, mulieri non permisit 
in melius reformari. jj pater filium, de quo queri desierat, ex- f. 
heredauit. dominus seruum, quem j praeterea necessarium sen- 

4 quia alii 5 quanquam A 6 itane fort. 10 sed del. Wissoim 
12 ideo deo Hartelius 13 Lucius Titius Goth: luciiustitius A 15 ce- 
citate A 20 alii quos Friorius: aliquos A 26 gemitu Golk: gemi- 
tus A 27 sedulitatis Goth: sedutilitatis A 28 se negasse Oehlerus 
29 maluisse se fort. christiane A 31 qu^ri A 




III. Ad nationes lib. I 4—5. 65 

^^tat, in ergastulum dedit. simul quis in|tellexerit Christianum, 
iJaauult nocentem. nam et ipsa per se tradu|citur disciplina 
Hec aliunde prodimur quam de bono nostro. sic et ma|li de 
suo malo radiant? aut nos soli contra instituta naturae pessimi 
de I bono denotamur? quid enim insigne praeferimus, nisi 5 
primam sapi|entiam, qua friuola humanae manus opera non 
adoramus, absti|nentiam, qua ab alieno temperamus, pudicitiam, 
quam nec oculis | contaminamus, misericordiam, qua super in- 
digentes flectimur, | ipsam ueritatem, qua offendimus, ipsam 
libertatem, pro qua mori | nouimus? qui uult intellegere, qui 10 
sint Christiani, istis indicibus | utatur necesse est. 

5. Quod ergo dicitis: pessimi et probrosissimi auaritia | 
luxuria improbitate, non negabimus quosdam. sufficit et hoc 
ad I testimonium nominis nostri, si non omnes, si non plures. 
necesse est in corpore, et | quantum uelis integro aut puro, 15 
uti naeuus aliqui effruticet aut | uerrucula exsurgat aut lentigo 
sordescat. caelum ipsum nuUa | serenitas tam colata purgat, 
ut non alicuius nubiculae flocculo | resignetur. modica macula 
in fronte, in parte quadam exemplari | uisa, a quo uniuersitas 
munda est. maior boni portio modico malo | ad testinionium 20 
sui utitur. cum tamen aliquos de nostris malos probatis, 
iam hoc ipso Christianos non probatis. quaerite sectam cui 
malitiae | deputatur. ipsi in conloquio, si quando aduersus 
5 nos, cur ille, inquitis, || fraudator, si abstinentes Christiani? 
cur immitis, si miSericordes? | adeo testimonium redditis non 25 
esse tales Christianos, dum cur tales | sint qui dicuntur Chri- 
stiani retorquetis. multum distantiae inter crimen | et nomen, 
inter opinionem et ueritatem. nam et nomina | sic sunt in- 
stituta, ut fines suos habeant inter dici et esse. quot deni- 
- que I philosophi dicuntur nec tamen legem philosophiae ad-^ sb 
implent? | omnes nomen de professionibus gestant, sed ducunt 

3 sic scripsi: 8i A 4 radiant Big: rabiant A interrogationis signum 
posui aut] cur Big 6 priuam fort. 8 nec Goth: ne A 11 sin J. 
16 uti naeuus Oehkrus: autineuus A, ut naeuus Goth 18 nubeculae alii 
signetur fort.y designetur Hartelius 19 uisa, quo (a quo Oehlerus) Big: 
uis. aquo A 22 secta Big 23 malitiae nihil M. Klussmawnus 29 quot 
Goth: quod A 31 sed ducunt Oehlerus: seducant A 

XX. Tert. I. 6 



66 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nomen sine professionis | praestantia qui superficie uocabuli 
infamant ueritatem, non statim | sunt, quia dicuntur, sed quia 
non sunt, frustra dicuntur et fallunt | eos qui rem nomini ad- 
dicunt, cum de re status nominis competat. | et tamen eiusmodi 

5 neque congregantur neque participant nobiscum | facti per 
delicta denuo uestri, quando ne illis quidem misceamur, | quos 
uestra uis atque saeuitia ad negandum subegit. utique enim 
facilius I inter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii 
continejrentur. ceterum sine causa uocatis Christianos, quos 

10 ipsi negant | Christiani, qui se negare non norunt. 

6. His propositionibus respon|sionibusque nostris, quas ueritas 
de suo suggerit, quotiens comprimitur | et coartatur conscientia 
uestra, tacita ignorantiae suae testis, confugi|tis aestuantes ad 
arulam quandam, id est legum auctoritatem, | quod utique non 

16 plecterent sectam istam, nisi de meritis apud condito|res legum 
constitisset. quid ergo prohibuit apud exsecutores quo|que 
legum perinde constare, cum de ceteris criminibus, quae simi- 
liter II legibus arcentur ac puniuntur, nisi prius requiratur, f. 
poena cessat? | uerbi gratia homicidam, adulterum lege: discu- 

20 titur tamen de ordine | admissi, et tamen cognitum est omni- 
bus genus facti. Christianum pu|niunt leges. si quod est 
factum Christiani, erui debet. nulla lex | prohibet inquirere, 
atquin pro legibus facit inquisitio. quomodo | enim legem ob- 
seruabis cauendo quod lege prohibetur, adempta | dUigentia 

25 cauendi per defectionem agnoscendi quid obserues ? | nulla sibi 
lex debet conscientiam iustitiae suae, sed eis, a quibus captat | 
obsequium. ceterum suspecta lex est, si probare se non uult. | 
merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et 
ob|seruandae censentur, quamdiu ignoratur quod persequuntur, j 

80 merito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis ma- . 
chaeris | et patibulis et leonibus despuuntur. legis iniustae 
honor nullus j est. ut opinor autem, dubitatur de iniquitate 

1 prestantia A 1 sg'. praestantia, qui superficie . . . ueritatem. non statim 
uulgo 2priu8 quia] qui Goth 5 congregantur scripsi: congregant A 13 ta- 
cita Oehlerus : tacitaei A, tacitae Goth 17 perinde scripsi : proinde A 19 lege] 
sacrilegum fort., lege punitis uel arcetis Wissowa 25 defectum Goth 
27 probari Goth 29 persequuntur ex persequentur A 30 macheris A 




m. Ad nationes lib. I 5-7. 67 

legum quaxundam, | cum quotidie nouis consultis constitutisque 
duritias nequitiasque | earum temperetis. 

7. Unde ergo, inquitis, tantum de uobis famae | licuit, cuius 
testimonium suffecerit forsitan conditoribus legum? | quis, oro, 
sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide? fama est. | 5 
nonne haec est fama malum, quo non aliud uelocius 
ullum? I cur malum, si uera semper sit? non mendacio? 
plmimumque ne tum qui|dem, cum uera defert, a libidine 
mendacii cessat, ut non falsa ueris | intexat adiciens detrahens 
.6 uarietate confundens. quid? quod ea || condicio illi, ut nonnisi 10 
quoad mentitur perseueret. tamdiu enim uiuit | quamdiu non 
probat quicquam, siquidem approbata cadit et qua|si officio 
nuntiandi functa decedit; exinde res tenetur, res nomina|tur, 
nec quisquam dicit uerbi gratia: hoc Komae aiunt factum, aut:| 
fama est illum prouinciam sortitum, sed: ille prouinciam sor- 15 
titus est, I et: hoc factum est Komae. nemo famam nominat 
nisi incertus, quia nemo | sit fama sed conscientia certus; nemo 
famae credit nisi stultus, | quia sapiens non credit incerto. 
fama quantacumque ambitione | diffusa est, ab uno aliquando 
ore exorta sit necesse est, exinde | in traduces quodammodo 20 
linguarum et aurium serpit et modicum | originum uitium 
maius rumoris obscurat, ut nemo recogitet, ne primum | illud 
os mendacia seminauerit, quod saepe fit aut aemulationis | in- 
genio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi uolup|- 
tate. sed bene quod omnia tempus reuelat, testibus senten- 25 
tiis I et prouerbiis uestris ipsaque natura, quae ita ordinata est, 
ut nihil lateat, | etiam quod fama non prodidit. uidete, qua- 
lem prodigiam aduerjsus nos subornastis, quia quod semel de- 

6] Verg. Aen. IV 174. 

3 fame A 7 mendacia Goth, mendacior Eig post mendacio pro 
uirgula i/nterrogationis signwm posui 7 sq. non mendacio plurimo, quae — 
confundens? Hartelius coU. Apol. c. 7 plurimum quae Goth, Big 11 quoad 
Wissowa: quod A, cum Eig 13 nunciandi A corr. 17 quia nemo 
Goth: quia ne A 20 sit] fit M. Klussmarmm 22 maius (cetera 
M. Klussmannus) rumoris coll. Apol. c. 7 Hartelius: rumoris A, rumores 
Eig, rumoribus fort. 24 mentiendo A corr. 26 prouerbis A 27 sq. quale 
prodigium Oehlerus, quale prodigium iam Hartelius, qualem prodiciam alii 
28 subhomastis A 

6* 



68 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tulit tantoque tempore | ad fidem corroboraait usque adhua.^ 
probare non potuit. prin^cipej | Augusto nomen hoc ortum es*, 
Tiberio disciplina eius inluxit, ^subj | Nerone damnatio inualui-t, 
ut iam hinc de persona persecuto|ris ponderetis: si pius ille 

5 princeps, impii Christiani, si iustus, | si castus, iniusti et in- 
cesti Christiani, si non hostis publicus, || nos publici hostes;/^ 
quales simus, damnator ipse demonstrauit, | utique aemula sibi 
puniens. et tamen permansit erasis omnibus | hoc solum in- 
stitutum Neronianum, iustum denique ut dissimile | sui aucto- 

10 ris. igitur aetati nostrae nondum anni ccl. tot iniqui inter|ea, 
tot cruces diuinitatem consecutae, tot infantiae trucidatae, tot \ 
panes cruentati, tot strages lucernarum, tot errores nuptiarum, | 
et adhuc Christianis sola fama decernit. habet quidem gi-andej 
fundamentum de uitio ingenii humani: felicius in acerbis atro- 

15 ci|busque mentitur. quanto enim proni ad malitiam, tanto ad 
mali I fidem opportuni estis; facilius denique falso malo quam 
uero bono | creditur. si quem tamen apud uos prudentiae 
locum iniquitas | reliquisset, ad explorandam famae fidem uti- 
que iustitia poscebat | dispicere, a quibus potuisset fama in 

20 uulgus et ita in totum orbem | dari. ab ipsis enim Christianis 
non opinor, cum uel ex forma ac lege | omnium mysteriorum 
silentii fides debeatur. quanto magis talium | quae prodita 
non uitarent interim humana animaduersione praesentan|eum 
Lsuppjlicium? si ergo non ipsi proditores sui, sequitur ut ex- 

25 tranei. | ^oro uoSj, extraneis unde notitia, cum etiam iusta et 
licita mysteria [ ^omnpm arbitrum extraneum caueant, nisi in- 
licita minus spernunt? | lajtquin extraneis tam ignorare quam 
confingere magis competit. | ^at dOjmesticorum curiositas fii- 
rata est per rimulas et cauernas. | quid? cum domestici eros 

6 publici Rig: publice A, hostes publice Goth 10 aetatis fort. 

16 oportuni A 19 dispicere Goth: disciplicere A 21 ac Big: a A 
23 uitarent I. Fr. Gronouim: iuuarent A, euitarent Big interim Big: 
inter A humana del, I. Fr. Gronouim animaduersione Big: aduersione A 
praesentaneum Big: praesentan A, praesentanea I. Fr. Gronouius 24 ipse 
A corr. proditores Big: proditoris A 25 etiam Big: enim A 26 ar- 
bitrum Goth: arbitrii A inclita alii 27 adquin A ignorare J. Fr, 
Gronouius: honorare A 28 at] aut uel sed alii 29 eros {^d reos) 
Goth: eos A, eas Oehlerus 



m. Ad nationes lib. I 7. 69 

n u(i.\)ig proderent? omnes a nullis magis || prodimur, quanto magis, 
^^ atrocitas tanta sit, quae iustitia indignatio|nis omnem familiari- 
^^tis fidem rumpat? non potuerit continere, | quod horruit mens, 
^Uod expauit oculus. hoc quoque mirum, si | et ille, qui tanto 
impatientiae iure prosiluit deferre, non et proba|re gestiit, et . 5 
iUe, qui audiit, non et uidere curauit; siquidem par | fructus 
est et delatoris, si quod detulit probet, et auditoris, si quod | 
audit etiam sibi credat. tunc, inquitis, primo delatum et ex- 
hibitum est, | auditum et inspectum est atque exinde famae 
commendatum. hoc qui|dem superscendit omnem admirationem, 10 
si semel deprehensum est, | quod semper admittitur; nisi desi- 
uimus iam talia factitare. atquin | et idem uocamur, et in isdem 
deputamur et de die redundamus; | quod plures, hoc pluribus 
odiosi. magis increscit odium increscente | materia: proficiente 
multitudine reorum, quid ita non proficit | multitudo nuntiato- 15 
rum? quod sciam, et conuersatio notior facta | est, scitis et 
dies conuentuum^ nostrorum, itaque et obsidemur et opp^rij|mi- 
mur et in ipsis arcanis congregationibus detinemur. quis u^m^- 
quam tamen semeso cadaueri superuenit? quis in cruentato 
pa^ncj I uestigia dentium deprehendit? quis tenebris repentino 20 
JuminCj | inruptis inmunda aliqua, ne dixerim incesta, indicia 
recogno^uitj? | si praemio impetramus, ne tales in publicum 
extrahamur, qu^arCj | et opprimimur? possumus et omnino non 
extrahi. quis enim pro,dij|tionem criminis alicuius sine crimine 
^^ ipso aut uendit aut redim^itj? || sed quid extraneis speculatori- 25 
bus et indicibus detractem, qui talia obi|ciatis qu^e non ab 
ipsis nobis cum maxima uociferatione publicen|tur aut statim 
audita, si prius demonstrantur, aut postea reper|ta, si interim 
celantur? sine dubio enim initiari uolentibus mos est | prius 

1 proderent J. Fr. Grronouim: prodentes A, prodant Big, prodent res 
Oehlerm, quidni domestici {uel condomestici) — prodentes? Hartelius 
et omnes I. Fr. Crronouim, scilicet omnes fort. 3 rumpat I. Fr. Gro- 
nouim: rumpit A 5 et non alii gestiit I.Fr. Gronouim: gestit A 
6 non et I. Fr. Grronouim: et non A 10 super scendit A 13 quo 
Goth 19 cadaueri Oehlerm: paueris -4, pueri Goth, pueri cadaueri fort. 
20 pane Big: pa . . . Goth*, panis Goth deprehendit A 24 criminosi 
Goth 25 extraneis Goth: extranei A 29 celentur Goth initiari 
OehUrm: imtiarum A, initiatum Goth 



70 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ad magistrum sacrorum uel patrem adire. tum ille dicet: ( 
infans tibi, qui adhuc uagit, necessarius, qui immoletur, «t 
panis I aliquantum, qui in sanguine intingatur; praeterea 
candela|bra, quae canes annexi deturbent, et ofFuIae, quae eos- 

5. dem canes : | sed et mater aut soror tibi necessaria est. quLd, 
si nullae erunt? opi|nor, legitimus Christianus esse non poteris. 
haec, oro uos, denuntia|ta ab aliis sustinent prodi? ueruxn 
opus non est scire illos. prius | fallaciae negotium perpetratujr: 
ignaris et dapes et nuptiae subi|ciuntur; nihil enim umquam 

10 retro de Christianis mysteriis audierant. | tamen postea cogao- 
scant necesse est uel aliis quos inducunt prae|ministranda. 
ceterum quam uanum est profanos scire quod nes|Lcijat sacer- 
dos? tacent igitur et accepto ferunt, et nihil tragoediae / 
^ThyeSjtae uel Oedipodis erumpunt, et non protrahunt ad po- 

15 pulum. I f^idei de mijnistris et magistris et de ipsis potiores 

morsus iam doctis | , j rapiunt. si nihil tale probetur, grande 

nescio quid aesti|imari Ojportet, cuius compensatio tantarum» 
atrocitatum tole|,^rantjia constat. miserae atque miserandae 
nationes, ecce proponi|imUjS uobis disciplinae nostrae sponsionem. 

20 uitam aeternam || sectatoribus et conseruatoribus suis spondet, f.8 
e contrario profajnis et aemulis supplicium aeternum aeterno 
igni comminatur; | ad utramque causam mortuorum resurrectio * 
praedicatur. uidejrimus de fide istorum, dum suo loco digerun- 
tur; interim credite, | quemadmodum nos. uolo enim scire, si 

25 per talia scelera adire | parati estis, quemadmodum nos? ueni, 
si quis es, demerge ferrum | in infantem; uel si alterius offi- 

2 adhuc uagit Leopoldus: adhuc uagetur Ay adhuc uagietur (h. e. 
uagit) Goth, ad hoc uadetur Oehlerus, adhuc haiuletur M. Klussmannus 
3 intinguatur Oehlerus: infringatur A (fort. recte = fractus in sanguinem 
intinguatur Hartelius) 4 eosdem canes adliciant fort., euocent canes 
Hartelius 7 non prodi fort. uerum scripsi: diuersum A 8 fallacia 
Wissowa 9 ignaris Big: gnaris A 10 audierunt Goth 11 uel] ut 
fort. quos Goth: quo A 13 tragoediae Goth: tragoedia A 14 Thy- 
estae Goth: thieste Goth* o**edipodis A 15 fidei de Oehlerus: 
fide in Goth*, fidem de Hartelius ministris Oehlerus: ministros A 

16 ] Goth*, dentibus Goth, nihil Oehlerus, frustra Hartelius 

24 quemadmodum Eig: quae admodum A 26 si quis es Goth: si 
quisses A 



ni. Ad nationes lib. I 7—8. 71 

cium est, tu modo specta morientem | animam antequam uixit, 

c^i^te excipe rudem sanguinem in quo | panem tuum saties, 

DGscere libenter; interea discumbe, dinume|ra loca, ubi mater 

^^t soror torum presserit; nota diligenter, | ut, cum tenebrae 

^^uerint, temptantes scilicet diligentiam singu|lorum, non erres 5 

^^traneam incursans: piaculum feceris, nisi | incestum. haec 

^^m expunxeris, uiues in aeuum. cupio responde|as, si tanti 

*-^cis aeternitatem? immo idcirco nec credis, etiam si | credi- 

^^ris, nego te uelle, etiam si uelles, nego te posse. cur autem | 

^Xii possint, si uos non potestis? cur non possitis, si alii pos- 10 

^iint? I inpunitatem, aeternitatem quanto constare uultis? 

^ j I nobis omni modo redimendae uidentur? an alii ordinjes 

denjtium Christianorum, et alii specus faucium, et alii ad Lin- 
cestij I libidinem nerui? non opinor. satis enim est nobis sola 
uer^itatej | a uestra positione discerni. 1.5 

8. Plane, tertium genus dicim^ur. an^ | Cynopennae aliqui 
8'uel Sciapodes uel aliqui de subterra||neo Antipodes? si qua 
istic apud uos saltem ratio est, edatis uelim primum | et se- 
cundum genus, ut ita de tertio constet. Psammetichus qui- 
dem I putauit ibi se de ingenio explorauisse prima generis. dicitur 20 
enim | infantes recenti e partu seorsum a commercio hominum 
alendos | tradidisse nutrici quam et ipsam propterea elin- 
guauerat, ut in to|tum exules uocis humanae non auditu for- 
marent loquellam, | sed de suo promentes eam primam natio- 
nem designarent cuius sonum | natura dictasset. prima vox beccos 25 
renuntiata est; interpretaltio eius panis apud Phrygas nomen 
est; Phryges primum genus ex|inde habentur. sed unum hoc 



1 tum Goth 4 preserit A corr. 5 erres Goth: errens A 8 facias 

Goth 12 a ] an hae Goth 13 specus* A 15 ueritate Goth: uer 

Goth* 16 duae trestte Utterae ante cyn. interiisse uidentm, quorum 
prior ?i fuerit 17 subterraneo Oehlerus: subterrane A, subterranea Goth 
18 saltem ratio Big: salteratio A, alteratio {aut alternatio) Goth 19 psam- 
meticus A 20 ibi se de scripsi: tibi se A, sibi de Goth explorauisse 
prima generis scripsi: exploratus. si de prima generis A, explorandum 
de fide primi generis Goth, exploratum esse de primogenitis Oehlerus 
24 de suo Oehlerus: suo A, suo ingenio fort. 25 bekkos Big: pactos A 
26 interpretatio A 27 primum scripsi: primi A hoc unum Goth 



72 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

erit de uanitatibus uestrarum fabula|rum non otiose nobm^ ; 
retractandum, quo fidem uestram uanitatibus | quam ueritatibi» i 
deditam demonstrare gestimus. an omnino cre|dibile sit, ta-TIi 
membro desecto, uastato ipsius animae organo | fijt utiqi:a.c 

6 radicitus caeso, castratis fa,ucibus quae etiam extrinsecus / 
j^^ericulose uulnerantur, exinde tabo in praecordia refluente, / 
LpOjStremo aliquandiu cessantibus alimentis uitam nutrici illi 
per|LdurauijSse? age nunc, perseuerauerit Philomelae medica- 
mentis | ^ j, quam et ipsam prudentiores non linguae 

10 caede, | ^ jdoris rubore mutam interpretantur. si ergo 

uixit, I po^tuit efjfutire aliquid obtusum. et exarticulatum sonum| 
LtiUjnitumque sine modulatu labellorum, expanso ore, lingua | 
LstupjCnte de solis faucibus cogi licet. id fors tunc infantes, 
quia II unicum, facilius commentati paulo modulatius, utpote 19 

15 linguatulLij, j in inuentum alicuius interpretationis impegerint. 
sint nunc primi | Phryges, non tamen tertii Christiani. quan- 
tae enim aliae gentium series | post Phrygas? uerum recogitate, 
ne quos tertium genus dicitis prinjcipem locum optineant, siqui- 
dem non ulla gens non Christiana. ita|que quaecumque gens 

20 prima, nihilominus Christiana. ridicula de|mentia nouissimos 
dicitis et tertios nominatis. sed de superstitio|ne tertium genus 
deputamur, non de natione, ut sint Romani, ludaei, | dehinc 
Christiani. ubi autem Graeci? uel si in Romanorum super- 
stitionibus j censentur, quoniam quidem etiam deos Graeciae 

25 Roma soUicitauit, ubi saljtem Aegyptii, et ipsi, quod sciam, 
■priuatae curiosaeque religionis? porro | si tam monstruosi, 
qui tertii loci, quales habendi, qui primo et secundo | ante- 
cedunt? 

4 et om, Goth 6 praecurdia A eorr. refluentae A eorr. 7 illi 
om. Goth 8 perdurauisse scripsi: perdurasse Goth, perseuerasse Hilde- 

brandim filomelae Aj ut Philomelae fort. 9 ] suam uitam 

OehleruSj uita Goth, stupratoris uel stupratae fort., uita, quamquam Hartelius 
10 .... udoris Goth*y sed pudoris Goth, sed ex pudoris Oehlerm inter- 
prftantur A 11 effutire Goth: et future A 12 expanso Goth: expranso A 
15 in inuentum Oehlerus: in uentum A, inuentum Goth interprae- 
tationis A impegerint Goth: impegerit A 17 alie A 19 *ulla A 
quecumque A 22 ratione quidam 23rgreci A 24 quandoquidem Goth 
greciae A 26 priuatae Goth: priuati A monstrosi Goth 



m. Ad nationes lib. I 8—9. 73 

9. Sed quid ego mirer uana uestra, cum ex forma naturali | 
^^^corporata et concreta intercessit malitia et stultitia sub 
^^clemj I mancipe erroris? sane, quia non miror, enumerem 
^Gcesse est, ut ^uoSj ] recognoscendo miremini, in quantam stul- 
' titiam incidatis, qui omLuiSj | cladis publicae uel iniuriae nos 5 
causas esse uultis. si Tiberis red^undaj|uerit, si Nilus non 
redundauit, si caelum stetit, si terra mo^uit, si . . . .jtiua uasta- 

nit, si famis afflixit, statim omnium uox: ChristiL jtum! 

quasi modicum habeant aut aliud metuere qui deum ^ j. | 

opinor, ut contemptores deorum uestrorum haec iacula eorum lo 
LprouOj|camus. ut supra edidimus, aetatis nostrae nondum anni 
^^ trecenti: || quantae clades ante id spatium supra uniuersum 
orbem ad singulas | urbes et prouincias ceciderunt? quanta 
bella externa et intestina? | quot pestes, fames, ignes, hiatus 
motusque terrarum saeculum diges|sit? ubi tunc Christiani, is 
cum res Eomana tot historias laborum suorum | subministrauit? 
ubi tunc Christiani, cum Hiera, Anaphe et Delos | et Rhodos 
et Cea insulae multis cum milibus hominum pessum ierunt, 
uel quam Plato memorat maiorem Asia aut Africa in Atlan- 
tico j mari mersam? cum Vulsinios de caelo, Pompeios de suo 20 
monte perfu|dit ignis? cum terrae motu mare Corinthium 
ereptum est? cum totum | orbem cataclysmus aboleuit? ubi 
tunc, non dicam contemptores | deorum Chi*istiani, sed ipsi dei 
uestri, quos clade illa posteriores loca, | oppida approbant in 
quibus nati morati sepulti sunt, etiam quae | ^CjOndiderunt? 25 
non alias enim superfuissent ad hodiernum, nisi po^stUjma cla- 
dis illius. si relegere et reuoluere non curatis testimonia | 
Ltemjporum, aliter uobis renuntiata, inprimis ne deos uestros 

4 ut OehUrm: et A 7 mouit .... tiua Goth*, mouit si Libitina 
J. Fr. Grronotdtis, mouit, si uotiua Goth, mouit, si uis nociua Oehlerus, 
mouit, si lues <aes)tiua Hartelius 8 Christianorum fatum Goth, Christia- 
norum meritum J. Fr. Gronouius 9 qui deum metuunt Oehlerus (sed 
prima litterarum quae interierunt non m fuit), quid igitur Goth 11 pro- 
uocamus Big, reuincamus Goth 12 quante A 17 Hiera, Anaphe 
Oehlerus: hierennape A Delos Goth: delphos A 18 cea Goth: creta A 
ierunt Goth: hier A 19 Asia Goth: asiam A et Goth Africa Goth: 
africam A 20 Pompeios Oehlerus: tarpeios A 21 terre A 26 superfuis- 
sent Goih: super fluissent A postuma Goth: postumae A 27 si] sed Big 



74 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

iniustisliSimOjS pronuntietis , qui propter contemptores etiana. 
cultores suos | JaeduUjt, tunc nec uosmetipsos errare probatis, 
si deos traditis qui uos | ^a meritijS profanorum non discernunt t^ 
quodsi, ut unus atque alius | ^uanissijmus ait, idcirco uobis qua- 

5 que irascuntur, quoniam de nostra eradica|^tione neglegitis, ab- 
solutum est de infirmitate et mediocritate eorum: | jUam njOzi 
irascerentur uobis in animaduersione cessantibus, si ipsi ex se) 
^quid pOjSsent. quanquam et alias confitemini istud, si quando 
illos supplicio II nostro uidemini ulcisci. si ab alio aliud, af.lO 

10 maiore defenditur. pudeat igitur j deos ab homine defendi. 

10. Effundite iam omnia uenena, omnia | calumniae tela in- 

fligite huic nomini, non cessabo ultra repellere, | at postmodum 

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae. j nunc uero 

eadem ipsa de nostro corpore uulsa in uos retorquebo, | eadem 

15 uulnera criminum in uobis defossa monstrabo, quo machae|ris 
uestris admentationibusque cadatis. iam primo quod in nos 
generali j accusatione dirigitis, diuortium ab institutis maiorum, 
considera|te etiam atque etiam, ne uobiscum communicemus 
crimen istud. ecce | enim per omnia uitae ac disciplinae cor- 

20 ruptam, immo deletam in uo|bis antiquitatem recognosco. de 
legibus quidem iam supra dictum est, | quod eas nouis de die 
consultis constitutisque obruistis. de reliqua ue|ro conuersa- 
tionis humanae dispositione palam subiacet, quanta | a maiori- 
bus mutaueritis, cultu habitu apparatu ipsoque uictu ips^oquej | 

25 sermone; nam pristinum ut rancidum relegatis. exclusa ubique 
Lantijlquitas in negotiis, in officiis; totam auctoritatem maiorum 
uestra au^ctOjlritas deiecit. sane, quod uobis magis probro est, 
laudatis semp^erj | uetustates et nihilominus recusatis. qua 
peruersitate tan^ta j j maiorum apud uos permanere, pro- 

1 iniustissimos Eig: iniustis . . . . os Bal*, iniustis illos Goth*, iniustos 

deos Goth 2 laedunt Goth: nt Goth*, . . . nt Hild* nec ex 

ec A, enim Goth 3 deos Goth: eos A a meritis Eig: a turbis Goth 
profanarum A corr. 4 uanissimus Goth 5 eradicatione neglegitis Goth 
6 nam non Goth 7 ex se quid Goth*, exsequi Goth 8 possent Goth*, 
Bal*, Hild* 9 si ab alio aliud Oehlevm: abaliud A a maiore minus 

M. Klussniannm 15 macheris A, machinis Goth 29 tant Goth*, 

tanta uana Oehlerus, tanta inania Goth, tam multa Hartelim permaneiit nec 
probari /brt, permanere probarique 6rO</i, permane<nt quae) reprobari JJar^Ktts 



^ 



m. Ad nationes lib. I 9—10. 75 

bari debuerunt, cum ea, qu,ae prOj|batis, recusetis? sed et 
ipsum quod uidemini a maioribus traditum jfidelisjsime custo- 
dire et defendere, uel quo maxime reos nos transgressiojnis 
postulatis, de quo totum odium Christiani nominis anima^tur, || . 
1^0' deorjUm dico culturam, perinde a uobis destrui ac despici osten- 5 
dam. nisi quod | perinde: nos enim contemptores deorum 
haberi nulla ratio est, quia nemo | contemnit quod sciat om- 
flino non esse. quod omnino est, id contemni | potest, quod 
nihil est, nihil patitur. igitur quibus est, ab eis patiatur | 
necesse est. qiio magis oneramini credentes esse et contem- 10 
nentes, colen|tes et despuentes, honorantes et lacessentes. licet 
etiam hinc recognos|cere inprimis: cum alii alios deos colitis, 
eos, quos non colitis, utique conjtemnitis. praelatio alterius 
sine alterius contumelia non potest, | nec ulla electio non re- 
probatione componitur. qui de pluribus suscipit | aliquem, 15 
eum, quem non suscipit, despexit. sed tot ac tanti ab omni- 
bus I coli non possunt. iam ergo tunc primo contempsistis, 
non ueriti scilicet | ^i^ta instituere, ut omnes coli non possent. 
at enim illi sapientissimi ac | .pji'udentissimi maiores, 'quorum 
institutis renuntiare non nostis ma'iXijme in persona deorum 20 
uestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. | Lnajentior, si 
numquam censuerant, ne qui imperator fanum, quod in | ^belljO 
uouisset, prius dedicasset quam senatus probasset; utcontigit| 
^M. AemilijO, qui uouerat Alburno deo. utique enim impiissi- 
mum, immo conJitumeliOjSissimum admissum est, in arbitrio et 25 
libidine sententiae humanae | ^locarjC honorem diuinitatis, ut 
deus non. sit, nisi cui esse permiserit se|^natuSj. saepe censores 
inconsulto populo ^ adsolauerunt. certe Liberum | ^Patrejm cum 

1 quae probatis Goth: quae . . . batis Bal* 2 fidelissime Goth 

3 transgressionis Goth: transgr nis J5aZ*, Hild^ 4s^. animatur, 

deonun Goth 6 etiam Oehlerus 7 contempnit A sic etiam postea 
11 lacessentes Eig: lacescentes A 13 quos ex quod A 14 prim non] 
esse non Big reprobatione Goth: reprobatione A 19 quorum Big: 
eomm A 21 depr^henduntur A 22 bello Goth: proelio Big -23 uo- 

uisset Goth: nouisset A 24 M. Aemilio Goth: A 25 contu- 

meliosissimum Goth 26 locare Goth: re Bal* ut in ras. A 27 deus A 

senatus Goth 28 lacfimam signaui: -deos intercidisse uidetur certe 
Big: certi A Patrem Goth 



76 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

socru sua consules senatus auctoritate non urbe so|Jummpdo ^ 
uerum tota Italia eliminauerunt. ceterum Serapem et Isidem || 
et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro comme-i! 
mora^tj. | eorumque aras a senatu deiectas nonnisi per uim po- 

5 pularium restructas. | sed tamen et Gabinius consul kalendis 
lanuariis, cum uix hostias pro|baret prae popularium coetu, 
quia nihil de Serape et Iside constituisset, | potiorem habuit 
senatus censuram quam impetum uulgi et aras institui | pro- 
hibuit. habetis igitur in maioribus uestris, etsi non nomen, 

10 attamen | sectam Christianam, quae deos neglegit. horum si 
uos saltem integrum hono|ribus uestris ^^ rei essetis laesae 
religionis, sed inuenio conspirasse a uobis tam | superstitionis 
quam impietatis profectum. quanto enim inreligiosiores | de- 
prehendimini? priuatos enim deos, quos Lares et Penates 

15 domestica | consecratione perhibetis, domestica et licentia in- 
culcatis uendi|tando, pignerando pro necessitate ac uoluntate. 
essent quidem | tolerabiliora eiusmodi contumaciae sacrilegia, 
nisi quod eo iam contu|meliosiora quod modica. sed aliquo 
solacio priuatorum et domesticorum | deorum querellae iuuantur, 

20 quod publicos turpius contumeliosiusque | tractetis. iam pri- 
mum, quos in hastarium regessistis, publicanis subdijdiSj|tis, 
omni quinquennio inter uectigalia uestra proscriptos addi^citiSj. | 
sic Serapeum, sic Capitolium petitur, addicitur diuinitas, con- 
ducitur, , , subj | eadem uoce praeconis, eadem exactione 

25 quaestoris. .sed enim ^agri trij|buto onusti uiliores, hominum 
capita stipendio censa igULobilioraj | (nam hae sunt captiuitatis 

1 sacro suo Goth, sacris suis OehUrus urbe Goth: urbes A so- 
lummodo Goth 2 isydem A 4 aras add. Goth: statuas add. JRig 
6 caetu A 10 que A 11 integri in Oehlerus, lactmam signam: inter- 
cidenmt fere talia cultum obseruaretis, uos non essetis Oehlerus: esse A, 
esset Goth; integrum hono<rem restitueretis, in maio)ribus uestris res esset 
Hartelius lesae A 13 depr^hendimini A 15 et del. Big 20 quod 
publicos turpius Big: quo publicetur pius A ^ractetis A 21 astarium A 
subdidistis Oehlerus: subditatis Goth 22 proscriptos Goth: proscripto A 

addicitis Goth 23 diuinitas addidi 24 A, ut forum Oehlerus, 

diuinitas Goth, ut holus uel ut ager fort. sub Goth*, Ba^, Hild* 25 que- 

storis A agri tributo Goth: a buto Bal*, Hild* 26 ignobiliora 

Goth: igno Bal*, Hild* captiuitatis Big: captiuitate A 



m. Ad nationes lib. I 10. 77 

notae et poenae): dei uero, qui magis triibutariij, | magis sancti, 
^^1'immo qui magis sancti, magis tributarii. maiesi^aSj || prosti- 
tuitur in quaestum, negotiatio religione proscribitur, sanc|titas 
locationem mendicat. exigitis mercedem pro solo templi, pro| 
aditu sacri, pro stipibus, pro hostiis. uenditis totam diuinita- 5 
tem. I non licet eam gratis coli. plus denique publicanis refi- 
citur quam sa|cerdotibus. non suffecerat uectigalium deorum 
contumelia, de con|temptu scilicet aestimanda, nec contenti 
estis deis honorem non ha|buisse, nisi etiam, quemcumque 
iabetis, depretietis aliqua indignita|te. quid enim omnino ad 10 
honorandos eos facitis, quod non etiam | mortuis uestris ex 
aequo praebeatis? exstruitis deis templa, aeque mortuis tem- 
pla; extrui|tis aras deis, aeque mortuis aras; easdem titulis 
superscribitis Iit|teras, easdem statuis inducitis formas, ut cui- 
que ars aut negotium | aut aetas fuit: senex de Saturno, im- 15 
berbis de Apolline, uirgo de Dia|na figuratur et miles in Marte 
et in Vulcano faber ferri consecratur. | LHjihil itaque mirum, si 
hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemque | ^Ojdo- 
res excrematis. quis istam contumeliam excuset, quae utut 
mor^tuOjS cum deis deputet? regibus quidem etiam sacerdotia 20 
adscripta sunt | ^sacriqjUe apparatus et tensae et currus et 
solistemia et Iectister|inia, laetitijae et ludi. plane, quoniam ^ 
illis caelum patet, hoc quoque non sine | ^contumjelia deorum: 
primo quidem, quod non decuerit alios eis | jadnumejrari, quasi 
his datum sit post mortem deos fieri; secundum, quod tam | 25 
L jC atque manifeste coram populo non peieraret contem- 

1 et poenae Hartelius: poene A tributarii Goth: trib Bal^, 

Hild^ 2 constituitur Goth 3 religionem proscribit fort. 5 stipibus 
Go^: stipitibus A hostiis OMerus : ostiis A 6 reficitur Big: refigitur A 
9 quemcumque Goih: quecumque A, quoscunque Hauercampius 12 aeque 
mortuis templa add. Rig 13 easdem Hartelius: eisdem A 18 ceditis A 
19 MtMi Hauercampius : ut aut A 21 sacrique Goth et tensae Goth: 
ut tensae A 22 solissternia A lectisternia Goth: lectisster . . . A 

laetitiae Goih: ie A (\q suprascr. man. post.)j lautitiae fort, 

23 contumelia Goth 24 docuerit A corr. adnumerari Goth: 

rori A quasi his addidi: quibus add. Goth, si add. Oehlerus, ni add. 

Hartelius 26 e A, libere au>t proterue Goth contemplator 

Goth: contemplaret A 



78 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

pktor I ^ ^is in caelum recepti, nisi contemneret, quos 

deieraret, quam ipse, || quam ei, qui ei peierare permittunt. f. 
consentiunt enim ipsi nihil esse quod | deierant, immo insuper 
et praemio afficiunt, quia publice contemp|serit periurii uindi- 

6 ces. quanquam periurii apud uos quotusquisque | purus est? 
immo iam per deos deierandi periculum euanuit, potiore ha|bita 
religione per Caesarem deierandi, quod et ipsum ad ofFuscatio- 
nem | pertinet deorum uestrorum; facilius enim per Caesarem 
peierantes punirentur | quam per uUum louem. sed contemptus 

10 honestior est, habens quandam | superbiae gloriam ; uenit enim 
aliquando etiam de fiducia uel conscientiae | securitate uel 
naturali sublimitate animi. derisus uero quanto las|ciuior, tanto 
denotatior ad contumeliae morsum. recognoscite | igitur, quam 
derisores inueniamini numinum uestrorum. non dico qua|Ies 

15 sitis in sacrificando, quod enecta et tabida quaeque mactatis, 
de opi|mis autem et integris superuacua esui capitula et ungu- 
las et plumarum se|tarumque praeuulsa, et si quid domi quo- 
que abiecturi fuissetis. omitto | quae bulgae aut sacrilegae 
gulae uidebuntur ^^^ maiorum prope rLelij|gionem conuenire: 

20 atquin doctissimi, grauissimi, quatenus gra,^uij|tas atque pru- 
dentia de doctrina proficere creduntur, et inreueLrentissij|mi 
erga deos uestros semper existunt, nec eis cessat litteratura, 

qu^ j I aut turpius aut uana aut falsa de deis inferat. ab 

ipso exordiaLr uate^ | uestro, ius unde omne et omne aequum, 

1 is A, ... litis Goth*, us Bdl*, caelitis Goth, Proculus 

Big, hominis Oehlerus 3 ipsi Goth: ipse A 5 periurii Big: periuria A 
quotusquisque Big: quod unusquisque A 7. 8 cesarem A 9 per ullum 
Goth: paruulum A 16 superuacua esui Big: superuacue sui A, super- 
uacua sui Goth 18 abiecturi Goth: habituri Ay habituri non Big per 
quae Goth uulgi ex uulgae m. 1 A, uulgae Goth* 19 lacnmam 
signaui: talia omissa esse puto in gratiam inuenta sacra: taceo diuinitati 
rusticam magis uideri religionem Goth 21 creduntur Goth: credunt A 

23 qu aut A, quam ut aut Goth, Big, quam ut eo Oehlerus, quin 

leuius fort. turpia Big 24 exordiar uate scripsi: exordia A, 

exordiar Bal*, exordiar studio Goth, exordiar Homero Big ius 

scripsi: eius A unde omne et omne aequum Hartelius: unde omnia. 
et omne aequore A, unde omnis materia et omne aequor Goth, unda omnis 
et omne aequor Big, unde somniat omnis nequior Oehlerus, unde omne 
et omne fas aeque hauritur fort. 



m. Ad nationes lib. I 10. 79 

cui quantum honorem adiu,^dicajtis, tantum deis uestris dero- 
gastis, magniiScando qui de eis lusit. | adhuc meminimus Ho- 
meri. ille, opinor, est qui diuinam maiestateLm^ || humana 
D^f condicione tractauit, casibus et passionibus humanis deos im- 
bujens, qui de illis fauore diuersis gladiatoria quodammodo 5 
paria I composuit, Venerem sauciat sagitta humana, Martem 
tredecim men|sibus in uinculis detinet fortasse periturum, 
eadem louem paene per|pessum a caelitum plebe traducit aut 
Jacrimas eius super Sarpedo|nem excutit aut luxuriantem cum 
^one foedissime inducit com|mendato libidinis desiderio per 10 
commemorationem et enumeratio|nem amicarum. exinde quis 
^on poetarum ex auctoritate principis | sui in deos insolens 
^Ut uera prodendo aut falsa fingendo? et tragici | quidem aut 
^omici pepercerunt, ut non aerumnas ac poenas dei prae- 
f^rentur? | taceo de philosophis, quos superbia seueritatis et 15 
^uritia disciplinae | ab omni timore securos nonnuUus etiam 
sifflatus ueritatis aduer|sus deos erigit. denique et Socrates 
in contumeliam eorum quercum et cal^njem et hircum iurat. 
nam etsi idcii*co damnatus est, cum paenituerit | lAtjhenienses 
damnationis, ut criminatores quoque inpenderint, restiJLtuitUjr 20 
testimonium Socrati, et possum retorquere probatum esse 
in illo I ^quodj nunc reprobatur in nobis. sed et Diogenes 
nescio quid in Hercu|Llem lusitj, et Romani stili Diogenes Varro 
trecentos loues, seu luppil^teres djicendum est, sine capitibus 
inducit. cetera lasciuiae ingenia | ^etiam UjOluptates uestras 25 
per dedecus deorum administrant. | dispici^te apUjd uos Lentu- 
lorum et Hostiorum sacrilegas uenustates, utrum | ^mimjOs an 
deos uestros in strophis et iocis rideatis; sed et histrionicas j 
3 litteras magna cum uoluptate suscipitis, quae omnem foedita- 

1 adiudicatis Oehlerus: additis Goth 6 commisit Goth 8 pene A 
18 hircum Oehlerm: heram A 19 penituerit A 20 ut criminatores 
OMems: discriminatores A inpenderint Goth: inpenderit A restituitur 

Goth: resti . . . tur Goth* 22 quod nuuc Goth: nunc A, . . . nunc 

BcH^ 23 Herculem lusit Goth 24 iuppiteres dicendum Goth 25 etiam 

Goth 26 dispicite apud uos Goth: despici duos Ay despicite duos 

Goth* 27 sacrilegas uenustates Goth: sacrilega uenustate A mimos 
Goth: . . . . os ^, ... nos Bal*, Hild* 28 strophis et iocis Goth: trofis 
et locis A 



80 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tem I designant deorum. constuprantur coram uobis maiestates 
in corjpore inpuro. famosum et diminutum caput imago cuius- 
libet dei ues|tit. luget Sol filium fulmine extinctum laetantibas 
uobis, Cybela | pastorem suspirat fastidiosum non erubescenti- 

6 bus uobis, et sustine|tis louis elogia modulari. plane religio- 
siores estis in gladiatorum | cauea, ubi super sanguinem hu- 
manum, super inquinamenta poenarum perinlde saltant dei 
uestri argumenta et historias nocentibus erogandis | ut in ipsis 
deis nocentes puniantur. uidimus saepe castratum Attin | deum 

10 a Pessinunte, et qui uiuus cremabatur, Herculem induerat. | 
risimus et meridiani ludi de deis lusum, quo Ditis Pater, louis 
frater, | gladiatorum exsequias cum malleo deducit, quo Mer- 
curius in cailuitio pennatulus, in caduceo ignitulus, corpora ei- 
animata iam | mortemue simulantia e cauterio probat. singula. 

15 ista quaeque adihuc inuestigare quis possit, si honorem inquie- 
tant diuinitatis," si | maiestatis fastigium adsolant? di de con- 
temptu utique censentur | quam eorum qui eiusmodi factitant 
quam eorum qui ista suscipLiuntj. | quare nescio, ne plus de 
uobis dei uestri quam de nobis querantur. , j I ©x aUa 

20 parte adulamini, redimitis si qua delinquitis, et pLOstrej|mo licet 

uobis in eos quos esse uoluistis. nos uero in totum auersLamurj. | 

11. Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli- 

gionis, sed | superductae monstruosae superstitionis. nam, ut 

quidam, somniastis || ^cajput asininum esse deum nostrum: hanc f- 

25 Cornelius Tacitus suspicionem fecit. | is enim in quarta Histo- 
riarum suarum, ubi de bello ludaico digerit, ab origine | gentis 

25] cf. Tac. hist. 5, 3. 4. 

1 constuprantur Goth: constupra .tnr A 2 famosum Goth: fumosum A 
3 extinctu A 6 super add. Goth 7 perinde scripsi: proinde A 8 ut 
scripsi: aut A 9 puniantur scripsi: puniuntur A 11 quo Ditis 
scripsi: quod Ditis Oehlerus, quodistis A, quo Dis Big 12 quo Rig: 
quod A 13 in caluitio pennatulus Big: incaluit ioppenaculus A, in cal- 
uitio penaculus Goth caducaeo A 14 simulantia ex simulantie A 
15 queque A inquietant Goth: inquietanti A 16 di addidi 17 factitant 
Big: facitant A 18 ista scripsi: ita A suscipiunt Goth quare Golh: 

qua A 19 A, contemptis Oehlerus 20 postremo Goth 21 esse 

quos scripsi: quos esse A auersamur Goth 23 sed** A nihil deesse 
uidetur monstuosae A corr. 25 his A 



m. Ad nationes Ub. I 10—12. 81 



exorsus, et tam de ipsa origine quam de nomine religionis 
ut uoluit argumentatus, ludaeos refert in expeditione uastis in 
lo|cis aquae inopia laborantes onagris, qui de pastu aquam 
petituri aes|timabantur, indicibus fontis usos euasisse; ita ob 
eam gratiam con|similis bestiae superficiem a ludaeis coli. 5 
inde opinor praesumptum, | nos quoque, ut ludaicae religionis 
propinquos, eidem simulacro | initiari. at enim idem Corne- 
lius Tacitus, sane ille mendaciorum lolquacissimus, oblitus 
affirmationis suae in posterioribus refert | Pompeium Magnum 
de ludaeis debellatis captisque Hierosolymis tem|plum adisse 10 
et perscrutatum nihil simulacri reperisse. ubi er|go is deus 
fuerit? utique nusquam magis quam in templo tam memora- 
^bjili, praesertim omnibus praeter sacerdotibus clauso, quo non 
uelLrerjCntur extraneum. sed quid ego defendam professus in- 
terim con|LfessijOnem temporalem omnium in uobis ex pari 15 
transferendorum? | Lcredatu/ deus noster asinina aliqua persona; 
certe negabitis uos eadem ] Lhabere UjObiscum? sane uos totos 
asinos colitis et cum sua Epona, et | ^omnia ijUmenta et pecora 
•et bestias, quae perinde cum suis praesepibus con|LsecratijS. et 
hoc forsitan crimini datis, quod inter cultores omnium | LtantUjm 20 
asinarii sumus. 

12. Sed et qui nos crucis antistites affirmat, consa|LcerdjOs 
erit noster. crucis qualitas signum est de ligno: et eandem 
materiam || colitis penes uos cum effigie. quanquam sicut 
uestrum humana figura est, | ita et nostrum sua propria. 25 
uiderint nunc liniamenta, dum una sit | qualitas; uiderit forma, 
dum ipsum sit dei corpus. quodsi de hoc | differentia inter- 
cedit, quanto distinguitur a crucis stipite Pallas At|tica et Ceres 

8] Tac. 'hist 5, 9. 

1 exhorsus A 3 aquae Goth: quae A 4 fontis Oehlerus: fontibus A 
14 uereretur Hauercampius 15 confessionem Goth: confictionem Hartelius 

16 credatur Goth 17 habere Big: . . . ere Goth*j Bal*, Hild* 

nobiscum Goth*, Bal*, Hild* 18 Epona Goth: poena A omnia Goth 
iumenta Goth*, Bal* 19 consecratis Goth 20 tantum (aut in totumj 
Goth 22 crucis add. Big antistites Big: antistes A consacerdos 

scripsi: consa . . . . os A, consa eos Goth*, consa os Bal*, 

Hild*, consacraneus Goth 23 et eandem materiam scripsi: etiam de 
materia A 27 intercedit Goth: intersedit A 28 destinguitur A a|tica A 

XX. Tert. I. 6 



82 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Pharia, quae sine forma rudi palo et solo staticulo ligni | 
formis repraesentatur? pars crucis et quidem maior est omi 
robur | quod derecta statione defigitur. sed nobis tota cruixj 
imputatur, | cum antemna scilicet sua et cum illo sedilis ^jx- 

5 cessu. lioc quidem uos | incusabiliores, qui mutilum et truxi- 
cum dicastis lignum, quod alii ple|num et structum consecra- 
uerunt. enimuero de reliquo integra est religio | uobis integrae 
crucis, sicut ostendam. ignoratis autem etiam originem | istam 
deis uestris de isto patibulo prouenisse. nam omne simula- 

10 crum, I seu ligno seu lapide desculpitur, seu aere defunditur, 
seu quacumque | alia locupletiore materia producitur, plasticae 
manus praeceldant necesse est. plasta autem lignum crucis 
in primo statuit, quoniam ips^ij | quoque corpori nostro tacita 
et secreta linea crucis situs est, quod qaputj | emicat, quod 

15 spina dirigitur, quod umerorum obliquatio Lcxcedijt | si sta- 
tueris hominem manibus expansis, imaginem crucis fe^ceriSj. ] 
huic igitur exordio et uelut statumini argilla desuper intexta 
^paUjjlatim membra complet, et corpus struit, et habitum, quem 
placu^it argiljjlae, intus cruci ingerit; inde circino et pluinbeis 

20 modulis praeLparaj|tio simulacri in marmor, in lutum, uel aes 
uel argentum || uel quodcumque placuit deum fieri, trans- 11 
migratur. a cruce argilla, | ab argilla deus: quodammodo 
transit crux in deum per argillam. | crucem igitur consecratis, 
a qua incipitur consecratus. exempli | gratia dictum erit: nempe 

25 de oliuae nucleo et nuce persici et gra|no piperis sub terra 
temperato arbor exsurgit in ramos, in comam, | in speciem 

1 faria A forma rudi palo et solo staticulo ligni informis Sdlmotsius: 
formarum dipalo et solistaticulo ligni infirmis A 2 maior Goth: maius A 
4 antem nasci* licet A sectili fort. 5 trucum A corr. 8 istam] si- 
mulacrorum fort., fictam Hartelim 11 quo cumq A 13 ipsi Gofh no- 
stro Goth: nostri A 14 sg'. est. quod . . . obliquatio . ., si mdgo caput 
Gothy ca . . . Bal*j Hild* 15 derigitur Wissowa obliquatio excedit Oehle- 

rus: obliquati A, obliquatio Goth*, obliquatio 

HiWy obliquatio cornuat Goth, obliquatio tenditur fort. 16 feceris. 

Goth: fe -4, fe J5aZ* 17 intexta paulatim Goth: intex . . 

. . . latim Goth*j iutext .... latim Hild* 18 menbra A 19 placuit ar- 

gillae Goth: placu lae Bal* 20 praeparatio Goth: prae . . . tio A, 

prae tio Goth* 21 uel argentum oni. Goth transmigratura Oehlerus 

25 oliue A nunce A 



m. Ad nationes lib. I 12—13. 83 

sni generis. eam si transferas uel de brachiis eius in aliam | 
subole utaris, cui deputabitur, quod de traduce prouenit? | 
non illi grano aut nuci aut nucleo? nam cum tertius gradus 
secundo | adscribitur, aeque primo secundus, sic tertius redi- 
getur ad primum | transmissus per secundum. nec diutius 5 
super isto argumentandum est, | quando naturali praescriptione 
omne omnino genus censum ad ori|ginem refert, quantoque 
ffenus censetur origine, tanto origo con|uenitur in genere. sic 
%itur in genere deorum crucem originem coJLlijtis; hic erit 
^Ucleus et granum primordiale, ex quibus apud uos | Lsijmu- 10 
^^crorum siluae propagantur. ad manifesta iam. uictorias ut 
L^Tijmina, et quidem augustiora, quanto laetiora, ueneramini. 
^OnlLstructijOne quo melius extoUant, cruces erunt, intestina 
^ViodammolLdo trOjpaeorum. itaque in Victoriis et cruces colit 
^astrensis religio, si sig^na adOjrat, signa deierat, signa ipsi 15 
l^oui praefert. sed ille imagiLUum sUjggestus et totius auri 
Cultus monilia crucum sunt. sic etiam | ^^11 cantajbris atque 
uexillis, quae non minore sanctitate militia cusJLtoditj, siphara 
^15 illa uestes crucum sunt. erubescitis, opinor, incultas || et nudas 
cruces colere. 20 

13. Alii plane humanius solem Christianum deum | aesti- 
mant, quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca|tionem, 
uel die solis laetitiam curare. quid? uos minus facitis? | non 
plerique affectatione adorandi aliquando etiam caelestia | ad 
solis initium labra uibratis? uos certe estis, qui etiam in later- 25 
culum I septem dierum solem recepistis, et ex diebus ipso 

2 subole Oehlerm: subolem A 4 redigitur Goth 7 refert Goth: 
referet A 8 sic [scripsi: si A 9 crucum Goth colitis Goth 

10 simulacrorum Goth 11 ad Hauercampius : at A uictorias Goth: 
uictoria A 12 numina Goth 13 constructione scripsi (constructionem 

Oehierus): con one A, contignatione aut compactione Goth quo 

HaHelius: quid A mediis Oehlerus 14 quodammodo tropaeorum Big: 

quodammo paeum A, quodammodo tropaeum Goth cruces Goth: 

cruce A 15 si add. Hartelius signa adorat Goth ipsi loui Goth: ipsioui A 
16 imaginum suggestus Goth 17 in cantabris Goth: .... bris A 18 cu- 
stodit Goth: cus . . . . A 21 humanius <et uerisimilius) M. Klussmannus 
22 praecationem A 26 ipso priorem Oehlerus: ipsorum (br in ras. ut 
uid.) A, ipsum Big 

6* 



84 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

priorem praelegistis , quo | die lauacrum subtrahatis aut in 
uesperam differatis aut otium et | prandium curetis. quod quj- < 
dem facitis exorbitantes et ipsi a uestris | ad alienas rei- J 
giones. ludaei enim festi sabbata et cena pura et ludaici 

5 ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes lito- 
ra|les, quae utique aliena sunt a diis uestris. quare, ut ab 
excessu reuertar, qui | solem et diem eius nobis exprobratis, 
agnoscite uicinitatem; | non longe a Saturno et sabbatis ue- 
stris sumus. 

10 14. Noua iam de deo nostro | fama suggessit, nec adeo 
nuper quidam perditissimus in ista ciui^atej, | etiam suae reli- 
gionis desertor, solo detrimento cutis ludaeuS; uti^quej | magis ' 
post bestiarum morsus, ut ad quas se locando quotLidiOj | toto 
iam corpore decutitur et circumciditur, picturam in nos pjo- 

16 posuitj I sub ista proscriptione: onocoetes. is erat auribus can- 
\eriorum etj | in toga, cum libro, altero pede ungulato. et 
credidit uulgLUS infamij | ludaeo. quid enim?. aliud genus 
seminari est infamiae nostrae. ^it^^^^j I ^^ ^^^^ ciuitate Ono- 
coetes praedicatur. sed et hoc tam^quamj | hesternum et aucto- 

20 ritate temporis destitutum et qualitate aLUCtoriSj || infirmumf.l 
libenter excipiam studio retorquendi. uideamus igitur, | an hic 
quoque nobiscum deprehendamini. neque enim interest qua 
for|ma, dum deformia simulacra curemus. sunt penes uos et 
canino ca|pite, et leonino, et de boue et de ariete et hirco 

25 cornuti dii, caprigenae | uel anguini, et alites planta, fronte et 

5 azimis A 9 sumus Goth: summus A 10 nec del. Big 11 ciui- 
tate Goth 12 utique Big: uti harum Goth 13 post Big: potest A 
ut Oehlerus: et A quotidie Goth: quoti . . . Goth* 14 decutitur et 
circumciditur Wissowa: decutit et cum incedit A, decutit cum incedit Big, 
decutit, eccum incedit Hamrcampius, decutiendus incedit Oehlerus, decu- 
titur et cum caeditur fort. picturam Goth: pictura A proposuit Big: 
praefert Goth, prolata Hau^ercampius 15 ONOCOETES Oehlerus: ono- 
choltes A, ONOCHOETES Big canteriorum et Goth 17 uulgus infami 
Goth: uulgus Big quid scripsi: quod A 18 seminari est Oehlerus: 
seminariae A, seminarium est Big interrogationis signum post enim 
posui, sustuli post nostrae itaque Big: exinde Goth onocoetes Oehle- 
ru^s: oenocholtes A, onochoetes Big 19 tamquam Goth: tamque Big. 
tametsi fort. 20 auctoris Goth 22 depraehendamini A 23 deforma 
A corr. 25 planta Big: plana A 



m. Ad nationes lib. I 13—15. 85 

ergo. quid itaque nostrum unicum de|notatis? plures Ono- 
•oetae penes uos deprehenduntur. 

15. Si in deis | aequalitate concurrimus, sequitur ut sacri- 
ficii uel sacri quoque inter nos | diuersitas nulla sit, ut ex alia 
specie comparationi satisfiat. nos | infanticidio litamus siue 5 
initiamus. uos, si de memoria abierunt quae | caede hominis 
quaeque infanticidiis transegisse recognoscimini, recognoscetis 
suoordi|ne; nunc enim differimus pleraque, ne eadem uideamur 
ubique retracitare. interim, ut dixi, ex alia parte non deest 
adaequatio. nam | ^etjSi non taliter, tamen non aliter uos quo- 10 
que infanticidae, qui infan|LteSj editos enecantes legibus quidem 
prohibemini, sed nullae magis | JegejS tam impune, tam secure 
sub omnium conscientia unius ae^tatiSj tabellis eluduntur. sed 
nec eo distat, si uos non ritu sacri neque | ^deis necajtis. at- 
quin hoc asperius, quod frigore et fame aut bes|Ltiis obicijtis 15 
aut longiore in aquis morte summergitis. at et si quo | LgenerCj 
dissimilius penes uos fit, eo adicite, quod uestra pignora ex|- 
^tinguitijS, et supplebitur, immo superaceruabitur in uobis quic- 
quid I ^ab alija ratione defecerit. sed de ea impietatis hostia 
dicimur [ LcenarCj. dum ita quoque in uobis recognoscitur, ubi 20 
16 opportunius positum est, || non multo secernimur a uestra uora- 
citate. si illa impudica est, nostra uero | crudelis, coniungimur, 
si forte, natura, qua semper saeuitia cum imlpudicitia con- 
cordat. quamquam quid minus, immo quid non am|plius facitis? 
parum scilicet humanis uisceribus inhiatis, quia uiuos | et pu- 25 
beres deuoratis? parum humanum sanguinem lambitis, quo|- 

1 onocoetae Oehlerm: onochoetae A S*inA 5 comparationi Oehlems: 
comparationis J. T.quequeJ. trmsegistis Oehlerus recognoscimim addidi 
10 nos Big taliter scripsi: aliter A 12 leges Goth 13 aetatis Goth: 
aeditui M. KlmsmanntiSy aedilis fort. 14 distat ex distant A deis necatis 

Goth: tis -^, atis Hild*, atis Bal*, deo 

necatis Big, deo eos necatis Oehlerus 15 bestiis obicitis Goth: bes .... 

tis A, bes tis BaV, best tis Hild*, 

bestiis erogatis Oehlerus 16 summergitis Oehlerus: semergitis A, de- 
mergitis Big, si mergitis fort. genere Goth 17 quod Goth: quo A 

exstinguitis Goth: ex s A 19 ab alia Oehlerus: a sacra Goth, 

a sacri fort. 20 ducimur Goth coenare Oehlerus: Esto,' Goth, ista 
Goih 24 quanqoam A\ 



86 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

niam futurum sanguinem elicitis? parum infante uescimini, 
quia in|fantem totum praecocum perhauritis? 

16. Ventum est ad horam lucernanim | et caninum ministe- 
rium et ingenia tenebrarum. quo in loco metuo | ne cedam. 

6 quid enim tale in uobis detinebo? uerum iam laudate consi- 
li|um incesti uerecundi, quod adulteram noctem commenti 
sumus, I ne aut lucem aut ueram noctem contaminaremus, 
quod etiam lumini|bus terrenis parcendum existimauimus, quod 
nostram quoque con^scijentiam ludimus; quodcunque enim faci- 

10 mus, ^^ si uolumus, suspican\urj. | ceterum incesta uestra pro 
sua libertate et luce omni et nocte Lomnij | et tota caeli con- 
scientia fruuntur, quodque felicius prouLeniatj, | cum palam 
misceatis incesta toto conscio caelo, soli ipsi ignOLratiSj; | nos 
uero etiam in tenebris scelera nostra recognoscere possum^uSj. | 

15 plane Persae, Ctesias edit, tam scientes quam non horrentes 
cum Linajltribus libere faciunt. sed et Macedones id quoque 
probauerunt Lpalamj | sese factitare, siquidem, cum primum 
scaenam eorum OedipLUSj | intrauit trucidatus oculos, risu ac 
derisu exceperunt. tra^goedusj | consternatus retracta persona, 

20 numquid, ait, domini, Ldisplicuij || uobis? responderunt Mace-f. 
dones: immo tu quidem pulchre, at scriptor | uanissimus si 
finxit, aut Oedipus dementissimus si ita fecit: atque exin|de 
alter ad alterum Y^Xauve, dicebat, dq tyjv (jiaT^pa. sed una uel 
alia gens | quantula macula totius orbis? nos enim omnem 

25 infecimus solem, omnem | polluimus oceanum. date igitur ali- 

10 lacunam signaui: haec fere interciderunt si nolumus scire, ignoramus 
11 nocte omni Goth 12 quoque Oehlerus proueniat Goth: proueniant 
Oehlerus 13 ignoratis Goth 15 perse A ctesias Q^fGoth: thesia 
sedit A non om. A corr. 16 cum matribus Goth: cum . . tribus Hild* 
faciunt scripsi: fuint A, uiuunt Oehlerus quoque Goth: quo« ^, quod 

Big 17 palam Eig: . . . . J., Goth^, Bal*, Hild* sese 

scripsi: est A si quidem Goth: si quidam A primum Oehlerus: primus A 
18 scenam A oedipp . . A, Oedipus facie nuda Goth qui lacimam sex 
litterarum inter Oedippus et intrauit falso statuit 19 tragoedus Goth: 

tra . . . . J., tra Hild* 20 displicui Goth: A, . . sp . . . . 

Bal* 21 pulcre iJt^; pulcher A at Oehlerus: aut J., ut I.Fr.Gro- 
nouius 22 oedippus A 23 rjXauve dicebat et? ttjv ^r^xipcL (^xtxziptx Oeh- 
lerus) Big: elaune dicebatistenmatera A, elauue ten matera dicebatis Goth 



m. Ad nationes lib. I 15—16. 87 

quam nationem uacantem ab eis, quae | omne hominum genus 
ad incestum trahunt. si qua gens concubitu ipso et | aetatis 
ac sexus necessitate, ne dixerim libidine et luxuria, caret, ea 
erit I quae carebit incesto. si qua ab humana condicione pri- 
uata quaedam | natura remota est, ut neque ignorantiae neque 5 
errori neque casui opposita | ^sijt, ea erit quae sola Chiistianis 
respondere constantius possit. | respicite igitur luxuria inter 
errores et uentos fluctuante, si desunt | populi, quos ad hoc 
sceleris incursent lata uada et aspera erroris. | ^inpjrimis cum 
infantes uestros alienae misericordiae exponitis aut in adoptio|- 10 
^nemj melioribus parentibus, obliuiscimini quanta materia in- 
cesti submilLuistrajtur, quanta occasio casibus aperitur? plane 
ex aliqua disciplina | LseuerijOres aut certo respectu eiusmodi 
euentum a libidine temperatis | LquOjCunque loco, domi aut 
peregre, ut non dispersio seminum et saltus ubique | ilu;s^urijae 15 
nescientibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes aut 
alii I ifilii incurjSent, quando etiam aetatum moderatio libidine 
exclusa sit. | LquotcunquCj adulteria, quotcunque stupra, quot- 
cunque publicatae libidines, | ^siuCj statiuo uel ambulatorio titulo, 
tot sanguinis mixtiones, | ^tot compajgines generis, tot inde 20 
7 traduces ad incestum; unde adeo mimis || et comoedis argu- 
mentorum uenae fluunt, unde ista quoque talis ante tragoejdia 
erupit, Fusciano praefecto Urbi iudicata. pusio honeste natus 
for|tuita neglegentia comitum ultra ianuam progi-essus iter 

5 quedam J., quodam Gothy quadam M. Klussmannus 7 luxuria scripsi: 
luxuriam A 8 ut Oehlerus uen^os A, euentus Hartelius fluctuante 
scripsi: fluctuantem A 9 aspera erroris Goth: asper erroris A inprimis 
Goth 10 adoptionem Goth 11 parentibus] emancipatis add. M. Kluss- 

mannus 12 sumministratur Goth: summi i\iv ex submi tur ^ 

13 seueriores Big: iores Hild^, meliores Goth «14 euentuum Big quo- 

cunque Gvth- 15 luxuriae Goth 17 filii incursent Goth: sent A, 

incursent Goth^, sent Bal^, sent Hild* 18 quot- 

cunque Goth: A, Q Bal*, ("dulteria^ Hild* 19 libi- 

dines scripsi: libidinis A errores (genera Oehlerus) siue statiuo Goth^ 

A, siue statiuo Goth*, siue statiuo Bal^, 

tatiuo Hild*, siue fiunt statiuo fort. 20 tot compagines Goth: 

gines A, gines Bal*, Hild* 23 pusio honeste natus 

scripsi: punitione senatus A, cognitione senatus Goth, punitione reatus 
Big, puer nobili genere natus Oehlerus 24 iter] et a Hartelim 



88 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

praetereuntibus | tractus domo excidit. qui eum nutrierat Grae- 
culus, uel a limine Graeculo | more captauerat intrans. inde 
mutatus Asiae aetate Romam in uenalicio | refertur. emit in- 
prudens pater et utitur Graeco; dehinc, ut f^uestra, | adule- 

5 scentem dominus in agrum et uincula legat. illic iam dudum 
paedagogus | et nutrix poenas dabant. repraesentatur eis tota 
causa, referunt | inuicem exitus suos: illi, quod alumnus in 
pueritia perisset, ille, se quolque a pueritia perisse, ceterum 
eodem euentu: Romae natum honesta | domo; forsitan et signa 

10 quaedam retexuerit. igitur dei uoluntate | fit, ut tanta sae- 
culo macula exprobraretur, spiritus de die concutit, | tempora 
cum aetate respondent, aliquid et oculi de liniamen^tiSj | re- 
cordantur, proprietates nonnullae in corpore recensentur. | 
dominos, immo iam parentes, tantum prolatae inquisitionis 

15 dil^igenjltia inpellit. inuestigatur uenaliciarius , infeliciter in- 
uenitur. | reuelato scelere parentes sibi laqueo medentur, bona 
filio maJCj | superstiti praefectus adscribit, non ad hereditatem, 
sed ad stipendia LstUjjpri et incesti. satis erat unum istud 
exemplum publicae CLruptioniSj | eiusmodi scelerum delitiscen- 

20 tium in uobis. nihil semel eueniLt in rebus hUj|manis. semel 
plane erui potest de sacramentis nostrae reliLgioniSj, | opinor. 
intentatis, et sunt paria uestris etiam non sacramentj^iSj. || 

17. De obstinationibus uero uel praesumptionibus, si qua f.l 
proponitis, ne istae | quidem ad communionem comparationis 

25 absistunt. prima obstinatio est | quae secunda a deis religio 
constituitur Caesarianae maiestatis, quod inre|ligiosi dicamur in 

2 captauerat. trans mare inde mutatus in Asiam fort. 3 aetate] 
aetate florente fort.y ex ciuitate Hartelius 4 greco A uestra A, suerat 
Oehlerus, uxoris adulterum tiel res fert fort. 9 euentu Romae uatum 
Goth: euenturo moenatum A 10 . . . Goth*, iit Goth 11 de] di A 
12 lianiamentis A 13 proprietates nonnuUe A 14 parentes tantum, 
prolatae VAAlgo prolatae Big: praelate A 16 laqueo A 17 male 
Goth 18 stipendium Goth stupri Goth: . . . pi ^ 19 publice fort. 

eruptionis Oehlerus: A, eru Goth*, erutorum fort., 

eruendorum Goth, erubescentiae Rig 20 euenit in rebus humanis Goth: 

eueni manis A, euenit manis Bal*, Hild* 21 reli- 

gionis Goth 25 que A a deis Hauercampius : ab eis A, a dei 
Oehlerus 



m. Ad nationes lib. I 16-18. 89 

Caesares, neque imagines eorum ture propitiando neque | genios 
deierando. hostes populi nuncupamur. ita uero sit, cum ex 
uobis I nationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et 
Germanici fiant. | hoc loco Komana gens uiderit in quibus in- 
domitae et extraneae nationes. | uos tamen de nostris aduersus 5 
nostros conspiratis. agnoscimus sane Komanam | in Caesares 
fidem. nulla umquam coniuratio erupit, nuUus in senatu | uel 
in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit, nulla in prouin- 
ciis I Laflfjectata maiestas. adhuc Syriae cadauerum odoribus 
spirant, | adhuc Galliae Ehodano suo non lauant. sed omitto 10 
uesaniae crimi|Lnaj, quia nec ista Eomanum nomen admittunt. 
uanitatis sacrilegia | LConUjeniam et ipsius uernaculae gentis 
inreuerentiam recognoscam | ^et fCjStiuos libellos, quos statuae 
sciunt et illa obliqua nonnunquam | ^dictaj a concilio atque 
maledicta quae circi sonant. si non armis, | ^saltimj lingua 15 
semper rebelles estis. sed aliud, opinor, est non iurare | ^per 
genijUm Caesaris; dubitatur enim de periuris iure, cum ne per 
deos I ^quidem UjCstros ex fide deieretis. sed non dicimus deum 
imperatorem; super | Lhoc ejUim, quod uulgo aiunt, sannam 
facimus. immo qui deum Cae|Lsaremj dicitis et deridetis, di- 20 
cendo quod non est, et maledicitis, quia | Lnon uuljt esse quod 
dicitis. mauult enim uiuere quam deus fieri. || 
18 18. Eeliquum obstinationis in illo capitulo coUocatis, quod 
neque | gladios neque cruces neque bestias uestras, non ignem, 
non tormenta ob | duritatem ac contemptum mortis animo 25 

1 ture propitiando Hauercampius : repropitiando A 2 deierando Gofh: 
delerando A 3 uobis] nouis tbel uictis Rartelim 8 sanguis Hauer- 
campius: sanguinis A 10 omito A corr. 11 uaesaniae A admittit fort. 
12 conueniam Goth: .... eniam A, . . . ueniam Goth*, Bal* 13 iwreue- 
rentiam A et festiuos Goth: .... stiuos A, . . festiuos Goth* quo 

A corr. 14 dicta Goth: A, . . t& Goth* 15 saltim Goth: . . . 

. . . A, ... tim Goth*, . a . . . . BaT* 16 per genium Goth: um 

A, . . . genium Goth* 18 quidem uestros Goth: estros Aj 

uestros Goth* 19 super hoc enim Big: super im A, 

super . . . im Goth*, super . . . enim Bal*, super nim Hild*, super- 

que eum Goth 20 qui deum Goth: quidem A Caesarem Goth: cae . . 

A 21 non uult Big: t A, Bal*, Hild*, non 

cupit Goth 25 contemptum Big: contemptu A 



90 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

recusemus. at emm haec | omnia apud priores maioresque 
uestros non contenmi modo, sed etiam | magna laude pensari 
a uirtute didicerunt. gladius quot et quan|tos uiros uoluntarios! 
piget prosequi. crucis uero nouitatem numejrosae, abstrusae, 

5 Eegulus uester libenter dedicauit; regina Aegypti | bestiis suis 
usa est, ignes post Carthaginensem feminam Asdi*ubale ma|rito 
in extremis patriae constantiorem docuerat inuadere ipsa Dido. | 
sed et tormenta mulier Attica fatigauit tyranno negans, postre^mOj,! 
ne cederet corpus et sexus, linguam suam pastam expuit, totum 

10 e^rajldicatae confessionis ministerium. sed uestris ista ad glo- 
riam, nostris ad du,rij|tiam deputatis. destruite nunc gloriam 
maiorum, quo nos quoque deLStrUj|atis. contenti estote detra- 
here etiam laudi parentum ad prae,senSj, | ne nobis locum 
detis de his. forsitan et temporum qualitas robuLstiOj|ris anti- 

15 quitatis exegerit ingenia duriora. at nunc tranquilli,^tatej | 
pacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam in extra- 
neos. ^estOj, | inquitis, ueteribus uos comparate; nobis necesse 
est in uobis odi^o prOj|sequi quod a nobis non probatm*, quia 
nec inuenitur in nobi,^s. reSj|pondete igitur ad singulas species. 

20 non eadem uoce exem^pla depoSj|co. si contemptu scilicet 
mortis gladius de maioribus fabuLlas fecitj, | utique non uitae 
amore gladio uos ad lanistas auctora^tis, metUj || mortis nomen f.l 
militiae datis. si feminae alicui de bestiis famosa mors est, | 
medio quotidie pacis sponte libera ad bestias itis. si crucem, 

25 configendi | corporis machinam, nuUus adhuc ex uobis Kegulus 

1 aput A 2 etiain Goth: enim A pensari a Goth: pensantia A 
10 eradicatae Gotli 11 duritiam Goth 12 destruatis Goth: de . . . . atis 
A, des . . . atis ^aZ*, ffiZd* 13 laudi Gotli: laude A praesens Goth 
14 forsitan A robustioris Gotln 15 tranquillitate Goth^: tranquilli 

. . . . A, tranquil BaV^, tranquillitas Goth 16 extraneos. Esto, Oeh- 

lerus: extraneos . . . J., extraneos Goth*, extraneos .... Bdl*, ex- 

traneost Hild*, extraneos esse Goth, extraneos .... Ergo Big 18 odio 

prosequi Goth: odi sequi A 19 nobis. respondete Goth: nobis 

.... pondete A, nobis . . . pondete BaV, nobi .... pondete Hild* 

20 exempla deposco Goth: exem co A 21 fabulas fecit Goth 

22 ad lanistas Goth: adlatant stas A auctoratis, metu Goth: aucto- 

ra A, auctoratis Goth*, auctoratis, sed Eig 23 femine A 

alicui Eig: aliquid A 24 medio Goth: medie A 



m. Ad nationes lib. I 18—19. 91 

pepigit, attamen | iam ignis contemptus euasit, ex quo se qui- 
dam proxime uestiendum incen|diali tunica ad certum usque- 
quaque locum auctorauit. si flagris mulier | insultauit, hoc 
quoque proxume inter uenatorios ordine transcurso | remensus 
est, ut taceam de Laconica gloria. 5 

19. Hucusque, opinor, horrenda | obstinationum Christia- 
narum. quae si uobiscum communicamus, superest | Lde/i- 
denda persuasionum conferamus. quamquam de persuasionibus 
omnis | ^objStinatio nostra praestruitur; mortuorum enim prae- 
sumimus resur|LreCjtionem. spes resurrectionis fastidium est 10 
mortis. ridete igitur | LqnajUtumlibet stupidissimas mentes 
quae moriuntur ut uiuant, sed quo | Lfaciljius rideatis et reso- 
lutius decachinnetis, arrepta spongia uel inten|Lta liUjgua delete 
litteras interim uestras, quae similiter asseuerant | Lanima^s in 
coi*pora redituras. attamen quanto acceptabilior nostra | prae- is 
sumptio est, quae in eadem corpora redituras defendit? uobis 
autem | LquantjO uanius traditum est hominis spiritum in cane 
uel mulo aut pauo|Lne reditu/um? item iudicium annuntiamus 
a deo pro cuiusque meritis post | Linteritumj destinatum. id 
uos Minoi et Eadamantho adscribitis, iustiore | Linterimj 20 
Aristide recusato. eo iudicio iniquos aeterno igni, pios et 
inson|Ltes amoenOj in loco dicimus perpetuitatem transacturos. 
apud uos I Lquoquej Pyriphlegethontis et Elysii non alias con- 
19 dicio disponitur. || nec mythici ac poetici soli talia canunt, sed 

5 Laconica Eig: calonica A 7 uobiscum Goth: nobiscum A deri- 
denda Goth 8 persuasionum scripsi: personarum A quauquam A 
9 obstinatio Goth 10 resurrectionum Goth 11 quantum libet Goth 
12 facilius Goth 13 decac/iinnetis A spongea A intenta lingua 

Rartelius: inter gua A, inter . . lingua Goth*y inter .... ngua 

HiWf interim lingua Big, interea lingua Goth^ intersa lingua Wissowa 

14 animas Goth: s J., as BaV, Hild* 17 quanto Goth 18 pa- 

uone reditungn Goth: pauo rum A 19 interitum Goth: in A 

m. recentissima idem restituit 20 interim Big: A, Goth* 

22 insontes amoeuo Goth: idem (ameno^ restituit eadem illa manus re- 

centissifna in A, inson A 23 J., e 

Bal*, .... quoque Goth*, quoque Big, locus quoque Goth, sors 

quoque M. Klussmannus pyriflegetontis A alias condicio Oehlerus: 
alias indicio A, alia conditio Big, alias iudicio M. Klussm^nnus 24 po- 
etici Goth: petici A 



92 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

et philosophi de animarum | reciprocatione et iudicii distribu- 
tione confirmant. 

20. Quonam | igitur usque, iniquissimae nationes, non agno- 
scitis, immo insuper execra'mini uestros, si nihil inter nos 

5 diuersitas habet, si unum et eidem sumus? quia | non odistis 
quod estis, date dextras potius, compingite oscula, mis|cete 
complexus, cruenti cum cruentis, incesti cum incestis, coniurati| 
cum coniuratis, obstinati et uani cum aequalibus. pariter 
deorum LiiUj|mina laesimus, pariter indignationem eorum pro- 

10 uocamus. habetis et | uos tertium genus etsi non de tertio 
ritu, attanaen de tertio sexu. illu^dj | aptius de uiro et femina 
uiris et feminis iunctum. aut numquid ipso uos LColj|legio 
offendimus? solet aequalitas aemulationis materiam sum- 
miLniSj|trare. sic figulus figulo, faber fabro inuidet. immo 

15 iam desine sim^Ujllata confessio! rediit conscientia ad ueritatem 
et ad constantiam ueritaLtiSj. | nam omnia ista in nobis solis 
erunt et a nobis solis reuincuntur quibus Linj|lata sunt, agni- 
tione scilicet diuersae partis, unde scientia instru^ctaj | et con- 
silium inspiratur et iudicium gubernat. uestra denique sent^eutia 

20 estj, I ne causam quis iudicet nisi duobus auditis, quod in 
nobis solis neglcLgitiSj. | naturae uitio satisfacitis, ut quae in 
uobis non refutetis, in aliis Ldamnej|tis, aut quorum reatum in 
uobis memineritis, ea in alios iactet^is. diuersOj | opere occu- 
pati eritis: in extraneos casti, in uosmetipsos iuLcestij, exer- 

25 tiores foris, subiecti domi. haec est iniquitas, ut gnari ab 
LignariSj, | absoluti a reis iudicemur. auferte stipulam de oculo 

1 phylosophi A reciprocatione Goth: recipi prouocatione A 3 quo- 

nam Goth: quoniam A 12 coUegio Goth 14 ministrare Goth 15 de- 

sine Oehlerus: de iine A rediit Oehlerus: redigit A conscientiam 

Goth ad add. Goth 16 ueritatis Big: ueritas Goth 17 inlata JRig: 

^ delata Goth agnitione Big: agnitione A 18 instructa Goth 19 in- 

spiratur scripsi: inspirat A gubernatur A sententia est Goth: sent 

A, sent Goth*, sen 5aZ*, sent .... Hild* 21 ne- 

glegitis Goth 22 uobis Oehlerus: nobis A damnetis Oehlerus: tis 

A, . . . . tis Goth* reatum Goth: relatum A 23 iactetis diuerso Goth: 

iactet Af iactetis Goth*, iactetis .... Hild* occupati 

Oehlerus: occupatiores A 24 incesti Goth: in A, in Goth*, 

Bal*, Hild* 26 ignaris Goth iudicemur Goth: iudicamur A 

stipulam de oculo uestro aut del. Hai^reampius 



m. Ad nationes lib. I 19—20. H 1. 93 

19^^ uestro, auLt trabenij || de oculo uestro, ut stipulam de alieno 
extrahatis. emendate uosmetip|sos prius, ut Christianos punia- 
tis. nisi quod emendaueritis , non punieltis, immo eritis 
Christiani; immo si fueritis Christiani, eritis emendati. | discite 
quid in nobis accusetis, et nop accusabitis: recognoscite quid 5 
in I uobis non accusetis, et accusabitis. patet iam hinc uobis, 
quantum aperi|re potuerimus e pauculis istis libellulis, erroris 
inspectio et ueritatis | recognitio. damnate ueritatem, sed in- 
spectam si potestis, et probate | errorem, sed repertum si 
putatis. quodsi praescribitur uobis errorem | ^ajmare et odisse 10 
ueritatem, ^ cur quod amatis et odistis non noueritis. 



LIBER SECUNDUS. 

1. Nunc de deis uestris, miserandae nationes, congredi 
uo|LbijSCum defensio nostra desiderat, prouocans ipsam con- 
scientiam uestram I ^adj censendum, an uere dei, ut uultis, an 15 
falso, ut scire non uultis. haec enim | Lmatejria est erroris 
humani per artificem eius, ne ignorantia erroris | Ltollaturj, quo 
magis rei sitis. patent oculi nec uident; hiant aures nec 
au|Ldiuntj; cor stupet saliens, nescit animus quod agnoscit. 
denique si tan|,tam pejruersitatem una praescriptione discuti 20 
liceret, in expedito | ^esset UjUntiatio, cum omnes istos deos 
ab hominibus institutos non | ^negatis, i^am hinc excidere fidem 

18] cf. Es. 6, 9. 10. Matth. 13, 14. 15. 

1 aut trabem Goth: au A, aut Goth* 3 ei nisi 

Wissowa emendati si eritis Hartelius 5 post. quid] quod Goth 6 etiam 
Goth 7 potuerimus A corr. paucis Goth libeUwZis A 11 lacimam 
signaui: intercidit patet ml simile quid odistis Goth: oditis A 12 TER- 
TVLLIANI • ADNATIONES LIB I EXPLICIT • | INCIPIT LIBER II 

ADNATIONES 13 miseramdae A 16 materia Goth: ria A, 

. . . eria BaV^ 17 tollatur Big: A, eruatur Gothy uacet Oehlerus 

19 audiunt Goth: au A 20 tantam peruersitatem Goth: tan r- 

uersitatem A, tant uersitatem Bal*, Hild* 21 esset nuntiatio 

Goth: untiatio A 22 non negatis, iam Hartelius: non am 

Aj non am BaV^, non Big, non . . . . s iam Hild*, non 

manifestam Goth, nouimus iam OehUrus 



94 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uerae diuinitatis, quod nihil utique | LaliquandOj coeptum diui^ 
num uideri iure possit. sedenim multa sunt, | Lquibus tjenerita- ^ 
conseientiae obduratur in callositatem uoluntarii || erroris. iiL — 
genti manu ueritas obsidetur, at ipsa de sua uirtute secu|ra esi 

5 quidni? quemcumque uult, de ipsis aduersariis socios protec- 
to|resque sibimet assumit et omnem illam expugnatorum multi--^ 
tudi|nem prosternit. aduersus haec igitur nobis negotium est, -^ 
aduersus | institutiones maiorum, auctoritates receptorum, leges ^ 
dominantium, | argumentationes prudentium, aduersus uetusta- 

10 tem consuetudinem | necessitatem, aduersus exempla prodigia 
miiacula, quae omnia | adulterinam istam diuinitatem corrobo- 
rauerunt. quare secun|dum uestros commentarios, quos ex 
omni theologiae genere cepistis, | gradum conferens, quoniam 
maior in huiusmodi penes uos auctoritas iLijterarum quam rerum 

15 est, elegi ad compendium Varronis opera, | qui rerum diuina- 
rum ex omnibus retro digestis commentatus | idoneum se nobis 
scopum exposuit. hunc si interrogem, qui insinuaLtoJres deorum, 
aut philosophos designat aut populos aut poet^asj. | triplici 
enim genere deorum censum distinxit: unum esse physiLCumj,| 

20 quod philosophi retractant, aliud mythicum, quod inter po^etasj | 
uolutetur, tertium gentile, quod populi sibi quique adopta- 
ueLruntj. | igitur cum philosophi physicum coniecturis concin- 
narint, j^poetaCj | mythicum de fabulis traxerint, populi gentile 
ultro praeLSumpsCjlrint, ubinam ueritas coUocanda? in con- 

25 iecturis? sed in^certa conj|ceptio est. in fabulis? sed foeda 
relatio est. in adoptationibus? sed ^passiuaj | et municipaUs 
adoptatio est. denique apud philosophos Lincertaj, || quia uaria, f.20' 
apud poetas omnia indigna, quia turpia, apud populos pasjsiua 

1 uere A aliquando Rig: A, al Hild*, om. 

Goth 2 quibus teneritas Goth: eneritas A 3 conscientie A 

4 at Big: et A 5 quemcumque Oehlerm: quaecumque A, quos cunque 
Goth 6 expugnatorum Big: expugnatorem A 11 istam diuinitatem 
Big: istam diuiuitatem istam J. corroborauerunt iJt^; corroborauerint ^ 
17 exposuit Big: et posuit A 20 myticum A 22 phylosophi A 
23 poetae Goth 24 praesumpserint Goth 25 incerta conceptio Big: 

in ceptio A, incerta deceptio (aut praeceptio^ Goth 26 adopta- 

tionibus Big: adoptionibus A passiua Goth'. A 27 incerta 

Goth: A, (omnia) incerta Wissowa 



m. Ad nationes lib. II 1—2. ^ 95 

Qania, quia uoluntaria. porro diuinitas, si ueram retractes, ea 
^finiltione est, ut ista neque argumentationibus incertis coUi- 
^tur, neque fabu|lis indignis contaminetur, neque adoptionibus 
^ssiuis iudicetur; haberi | enim debet, sicutest, certa, integra, 
^mmunis, quia scilicet omnium. | ceterum quem deum credam? 5 
S^m suspicio aestimauit? quem historia | iactauit? quem 
■iuitas uoluit? dignius multo neminem credam quam dubi|- 
^ndum, aut pudendum, aut adoptiuum. 

2. Sed physicorum auctoritas philolLSOjphorum ut mancipium 
sapientiae patrocinatur. sane mera sapientia | ,phijlosophorum, 10 
cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietas | LopijUionum, 
neniens de ignorantia Luerijtatis. quis autem sapiens expers | 
^uerijtatis, qui ipsius sapientiae ac ueritatis patrem et dominum 
deum ignoret? | L^am etj diuina alias enuntiatio Solomonis, 
initium, inquit, sapientiae | LinetuSj in deum. porro 15 
timoris origo notitia est; quis enim timebit quod ignoJLrat? 
itja qui deum timuerit, ignotior omnium, deum omnium noti- 
tiam et uerita|Ltem adjsecutus plenam atque perfectam sapien- 
tiam optinebit. hoc autem j LphilosOjphiae non liquido suc- 
cessit. licet enim per curiositatem omnimoLdae littCjraturae 20 
inspiciendae diuinis quoque scripturis, ut antiquioribus, j ^pos- 
sint uijderi incursasse et inde nonnulla dempsisse, cum tamen | 
LinterpolarUjnt, probant sese aut omnia despexisse aut non 
omnibus | LcredidissCj (nam et alias ueritatis simplicitas per 

15] Prou. 9, 10. Ps. 11, 10. 



2 ista Oehlerm: istud A 3 adoptationibus Wissowa 10 phylosopho- 
rum A 12 non sapiens fort. 14 nam et Oehlerus: . . . et (et m. rec.) A, 

Goth^, nam etiam Goth 15 metus Goth 16 ignorat? ita qui 

Big: igno aq. -^, ignorat? itaque Goth*, ignorat? quique Goth 

17 ignotior Oehlerus: ignotio A, in ignoratione fort. ignotio omnium 
deum om. Eig deum fort. delendum, inde Hartelius 18 ueritatem 
adsecutus Goth 19 philosophiae Goth 20 omnimodae litteraturae Goth 

21 possint uideri Goth: deri A, uideri Goth"^, Hild*, 

p ..... . uideri BaV^ 23 interpolarunt Oehlerus: nt A, Hild*, 

. . . . nt Goth*, aberrant Gothj plura mittunt fort. dispexisse A 24 cre- 
didisse Goth: A ueritatis Goth: eueritatis A 



96 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

scrupulositatem | Lpassiuaej fidei nutat), et ita accedente libidine 
gloriae ad proprii ingenii || opera mutasse, per quod in incer-f.2l 
tum abiit etiam quod inuenerant et fac|ta est argumentationum 
inundatio de stillicidio uno atque alio ueritatis. | inuento enim 
5 solummodo deo non ut inuenerunt exposuerunt, ut de quali- 
tate eius et de natura, etiam de sede disceptent: Platonici 
quidem curantem | rerum et arbitrum et iudicem, Epicurei 
otiosum et inexercitum et, ut ita | dixerim, neminem, positum 
uero extra mundum Stoici, intra mundum | Platonici. quem 

10 non penitus admiserant, neque nosse potuerunt neque timere ■ 
nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id 
est metu | in deum. extant testimonia tam ignoratae quam 
dubitatae inter philosophos diuinitatis. Diogenes consultus, 
quid in caelis agatur, numqLuamj, | inquit, ascendi. item, an 

15 dei essent, nescio, inquit, nisi ut sint expedire. | Thales Mile- 
sius Croeso sciscitanti, quid de deis arbitraretur, post Lalij quot 
deliberandi commeatus, nihil, renuntiauit. Socrates ipLSCj 
deos istos quasi certus negabat. idem Aesculapio gallinaceLumj | 
secari quasi certus iubebat. et ideo cum tam incerta et in- 

20 CLOnstanSj | definiendi de deo philosophia deprehenditur, quem 
potuLit metum habej|re eius quem non liquido tenebat determi- 
nare? de mun^do deo dij|dicimus. hunc enim physicum 
theologiae genus cogunt, Lquando ij|ta deos tradiderunt, ut 

7] Epic. ed. Usen. pag. 242, 20. 

1 scrupolositatem A corr. passiuae Oehlerm: A, ue 

Goth*, Bal*, plerumque Goth fidei OehUrus: fide A 2 in 

add. Oehlerus 5 deo Oehlerus: eo A qualitate Big: qualitatis A 
6 sede Eig: fide A 7 arbitrium A 9 intra Big: extra A 13 dubi- 
tate A 16 croesso A 18 aesculapio corr. ex aesculapiu* A gajli- 
naci . . A 19 secari Goth: sesecari A, prosecari Wissowa incon- 

stans Goth: m . . . . A, in Bal*, Hild* 21 potuit metum 

habere Oehlerus: potu re A, potuit re Goth*, 

pot re Bal*, po re Hild*, potuit metum subire 

Goth *liquido A 22 mundo deo didicimus Oehlerus: mun di- 

cimus A, mundo .... dicimus Goth*, mundo isto (av;t istudj dicimus 
Goth, mundano deo dicimus Hartelius, mundo deos esse dicimus fort 
hinc fort. 23 quando ita Oehlerus: ta ^, quid? non ita Goth 



m. Ad nationes lib. 11 2—3. 97 

Dionysius Stoicus trifariam eos dLiuidatj. | unam uult speciem 
quae in promptu sit, ut Solem, Lunam, ^aetheremj; | aliam, 
quae non compareat, utNeptunum; reliqua^m, quae de hOj|mi- 
nibus ad diuinitatem transisse dicitur, ut Herculem, Amphia- 
raum. || aeque Arcesilaus trinam formam diuinitatis ducit, 5 
Olympios, Astra, Tita|nios, de Caelo et Terra : ex his, Saturno 
et Ope, Neptunum, louem et Orcum, | et ceteram successionem. 
Xenocrates Academicus bifariam facit, Olympios et Titanios, 
qui de Caelo et Terra. Aegyptiorum plerique quattuor | deos 
credunt, Solem et Lunam, Caelum ac Terram. cum reliquo 10 
igni I superno deos ortos Democritus suspicatur, cuius instar 
uult esse | naturam Zenon. unde et VaiTO ignem mundi ani- 
mnm facit, ut perinde | ^inj mundo ignis omnia gubernet sicut 
animus in nobis. atqui uanissime. | L^iamjCumest, inquit, 
in nobis, ipsi sumus; cum exiuit, emorimur. ergo et 15 
ig^niSj cum de mundo per fulgura proficiscitur, mundus 
emoritm*. 

3. His ita | ^expejditis uidemus physicum istud ad hoc sub- 
ornatum, ut deos elementa | LContjCndat, cum ex his etiam alios 
deos natos alleget; dei enim nonnisi | ^de deijS nascerentur. 20 
quos quoniam in mythico apud poetas plenius | ^suOj loco ex- 
aminabimus, tamen, quod de ipsis interim retractandum est | 
quodj ad praesentem speciem facit, simul et de praesenti specie 
ad ipsos I ^conuersi forsaUj ostensuri sumus deos nuUo modo 
uideri posse qui de eleJLmentiSj nati dicuntur, ut iam hinc 25 

1 eos Oehlems: deos A diuidat Goth: d A, diu .... Bal*, 

diu HUd*, diuiserit Hartelim 2 aetherem Goth: A 

. • . . . Goth*, astra Oehlerus 3 reliquam quae de homiuibus Goth: reli- 

qua I minibus A, reliquam |minibus Bal*, Hild* 4 diui- 

nitatem Goth: diuitatem A dicitur ut herculem amph in ras. A 5 Ar- 
cesilaus Goth: actesilaus A 6 titaneos A 8 acadamicus A 11 hortos A 
cuius] ignis fort. 12 naturam deorum fort., animam Harteliits 14 atqui 
Goth: atque A nam Goth 16 ignis Goth 18 expeditis Goth hysicum A 

19 contendat Goth: .... endat A, . . . tendat Bal*, Hild* ex om. alii 

20 de deis Goth: s ^, d Bal*, Hild* 21 suo Goth 23 quod 

ad praesentem Goth: .... ad praesentem A, quod .... aesentem Bal*, 

quod ad . . sentem Hild* 24 conuersi forsan Oehlerus: A, 

an Goth*, Hild*, arguendo iam Goth, physicos Har- 

telius 25 ut add. Goth 

XX. Tert. I. 7 



98 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

praeiudicatum sit deos elementa non esse, | Lcum quij de ele- 
mentis nati dicuntur, dei non sunt; aeque demonstranj^tes 
elemeUjta deos non esse ad illam agnatorum speciem praestrue/^ 
i^mus recte deoSj non esse defendi quorum parentes, id e&* 

5 elementa, dei non sunt. | s^citum deum e^ deo nasci, quemad-^^ 
modum de non deo non deum. igitur quod | Lelementja m<^ 
tineat mundus iste, ut summaliter tractem de uniuer]|sitate^^ 
partibus eius praeministrans (nam quae condicio eius, eadenL-^^ 
uti|que erit et elementorum et membrorum), aut ab aliquo in- — 

10 stitutus sit necesse est, | qua Platonis humanitas, aut a nuUo, ^ ' 
qua Epicuri duritia; et si institujtus est, habendo initium ha- — " 
bebit etiam finem. ita quod aliquando non fuit | ante initium ^- 
et quandoque non erit post finem, non capit utique uideri i 
deus, I carens substantia diuinitatis id est aeternitate, quae sine ^ 

15 initio et fine | censetur. si uero institutus omnino non est ac ^ 
propterea deus habendus, | quod ut deus neque initium neque ^ 
finem sui patitur , quomodo quidam assignant | elementis, «- 
quae deos uolunt, generationem, cum Stoici negent quicquauL-^ 
d^eOj I nasci? item quomodo uolunt quos de elementi 

20 natos ferunt deos Lba-jll^^ri, cum deum negent nasci? itaqu 
quod mundi erit, hoc elementis ad,^scrij|betur, caelo dico e 
terrae et sideribus et igni, quae deos et deorum P|^aj'rente 
aduersus negatam generationem dei et natiuitatem frustr 
ULobiSj I credi proposuit Varro et qui Varroni indicauerunt ani 

25 malia esse caejumj | et astra. quod si ita est, etiam mortali 
sint necesse est, secundum animLaliSj | formam; nam etsi im^ — 
mortalem constat animam, ipsi hoc soli licLebitj, | uon etiarKn 

1 cum qui Goth: A 2 demoustrantes elementa Goih: d^3- 

monstran ta A, demonstrando orta in seemSis cwris Go~^^^ 

3 agnatorum Goth: magnatorum A praestruemus recte deos Goth: pra-.«- 

strue Af praestruemus recte Big 5 sint scitum deum. e 

Goth: s A, certum deum e fort. 6 elementa Goth contiizm-^t 

Goth 9 ut membrorum Goth 10 quae fort. a sup. uers. A 11 qw- «e 
Goth 12 etiam finem Oehlerus: et infinem A, et finem Big 19 di-^o 
Goth 20 haberi Goth 21 adscribetur Goth 22 que A par^^- 
tes Goth 24 uobis Goth* ut qui Oehlerus, atqui Hauckius Varro^ni 
scripsi (et sic M. Klussmannus) : Varro A indicauerat Goth, Hauch^f^ 

26 animalis Goth 27 licebit Goth 

I 



m. Ad nationes lib. 11 3 99 

ffi cui adnectatur, id est corpori. nemo autem negabit ^ele- 

flieiitisj I corpus esse, cum et contingamus ea et contingamur 

^f> eis, cefLtaque corj'pora ex illis decidere uideamus. ergo si 

^uimalia, deposiLta ratiOj|ne animae, qua corporum condicio, 

^crtalia, non utique ^dii suntj. | et tamen unde animalia Var- 5 

^Oni uidentur elementa? quoniam Lclementa mOj|uentur. ac ne 

^^ diuerso proponatur, multa alia mouerLi, ut rotasj, 1| ut 

l^iaustra, ut machinas ceteras, ultro praeuenit dicens eo ani- 

^^alia cre|dita, quod per semetipsa mouerentur, nullo extrinsecus 

^jparente mota|tQre eorum aut incitatore, sicuti apparet qui 10 

■^otam compellit et plaustra | uoluit et machinam temperat. 

^gitur nisi animalia, non mobilia per se. | porro allegans quid 

^on appareat, ostendit quid quaesisse debuerat, | id est arti- 

^cem et arbitrum motus; neque enim statim non est quod, 

quia non uidejmus, non credimus esse. immo eo altius inuesti- 15 

gandum est quod non uidea|LtUjr, ut quod uideatur quale sit 

scire possimus. alioquin si tantum ea qual^e cOjmparent ideo 

esse credantur quia comparent, quomodo deos etiam eos | ^reCji- 

pitis qui non comparent? si autem uidentur esse qui non sunt, 

cur non sint | ^et quij non uidentur? motatorem dico caelestium 20 

rerum. sint ergo et anima|Lliaj, quia mobilia per se, et iam 

mobilia per se, quia non per alium, tamen | ^ut ea^ non statim 

dei, quia animalia, ita nec ideo, quiaper se mobilia: aut | ^quid 

Ujetat uniuersa animalia, ut mobilia per se, deos haberi? | ^et 

hoc ajlia sahe uanitate Aegyptiis licet. 25 

1 adnectitur Goth elementis Oehlerus: A, Goth*, 

mortale Goth 3 certaque corpora Oehlerus: cer pora ^, certa- 

que tempora Goth, certa corpora Big 4 deposita ratioue Goth: deposi . . 

ne A, deposit Goth* quae est fort. 5 dii sunt scripsi: 

« A, dii elementa Goth, immortalia Oehlerus 6 elementa mouentur 

Croih: uentur A, per semetipsa mouentur M. Klmsmannus 

7 moueri ut rotas Big: mouer A, moueri non animalia Goth 

10 aut incitatore Oehlerus: ut initiatore A, et initiatore Goth, aut mina- 
tore Big 16 uidetur Goth 17 possumus Big 18 creduntur Big 
^eos A recipitis Goth: . . cipitis Goth* 20 sit fort. et qui Goth 
uidetur fort. 21 animalia Goth et iam Goth: etiam A 22 ut ea Oehle- 
rw: .... A, illa Goth 23 quid uetat Goth: etat A, .... uetat 

Goth* 24 sq, et hpc alia Qehlerm : lia ^, colere animalia Goth 

7* 



100 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

4. Aiunt quidam propterea deos | lOsouc; appellajtos, quod ^isc-^ 
id est TeaOat pro currere ac motari interpretatio est. | iQrg4^ 
iamj uocabulum istud non est alicuius maiestatis ; a cursu enia^ 
et motu, I lHOu ab diuinijtatis denominatione formatum est> ' 

5 sed cum etiam ille unus Deus | ^quem colimUjS Osb^; cognomine- 
tur nec tamen aut motus ullus aut cursus | ^eius appareajV 
quia nec uisibilis cuiquam sit, palam est ut uocabulum istud]^ 
^sit aliunde dCjSumptum propriumque, quia a se natiuum, diui- ^ 
nitatis inuentum. | ^itaque semota iUjterpretationis eius astutia 

10 uerisimilius est non a cursu et motu || Oeou^; dictos, sed de 
appellatione ueri dei mutuatum, uti quos ae^que deos excudisj- 
setis, 6eob(; cognominaretis. denique quam ita sit, probatio 
suppcLtit, cum etiamj | uniuersos deos uestros, in quibus nullius 
cursus aut motus officium denotatur, | Oeou^; communiter appel- 

16 letis. itaque si aeque mobiles Osobc; aeque immobiles, discedij- 
tur uocabuli interpretatione pariter et diuinitatis opinione, 
quae a cursu et mojtu modulata rescinditur. quod si nomen 
istud proprium diuinitatis et | simplex nec interpretatorium in _ 
illo deo reprehensum in cetera quae deos | uultis, docete etiam. 

20 qualitatis inter illos esse consortium, ut iure consista^tj | colle — 
gium nominis communione substantiae. porro 0€b<; ille iam^ 
h^oCj ( solo, quod non sit in promptu, uacat a comparation^ 



1 proptereas A corr. Oeou; addidi appellatos scripsi: tos 

A, . u latos Bal*, atos Goth*, Hild*, fuisse appel— 

latos Goth Oseiv id est VeaOai Hartelitis: thin & siesta A, 6eeiv ei3 

eS^eaOai Goth, Oeeiv et aeieaOai Big 2 pro currere scripsi: procurrere j^ 

ergo iam Goth: A, sane Big, ita uero fort. 4 non ab diuini— 

t2ktis Big: tatis A, nomen diuinitatis Goth denomination-^ 

Goth: dominatione A, eis dominatione Oehlerus 5 quem colimus Gotl^ - 

s A theos A 6 eius appareat Goth: t j4^, 

at Goth* 8 sit aliunde desumptum Goth: - 

sumptum A a add. Goth 9 itaque semota Goth: ^ 

10. 12. 14. 15 Oeou; Goth: theos A 13 suppetit cum etiam Goth: sup- 

pe A nuUius Big: nullus A 15 mobiles add. Har" 

telius deos ceditur, uocabuli fort. 16 iuterpretationem et opi- 

nionem fort. 17 quae a Big: qua A rescindunt fort, si 

Goth: is A 18 interpra&atorium A 19 deprehensum Goth 21. theos A 
22 hoc Goth 



m. Ad nationes lib. II 4. 101 

'OTum quae in pLrompj|tu sunt et uisui et sensui [sed sensui], 
»^tisque est testimonii ad diuerLsitaj|tem occulti et manifesti 
'^nuntiatio. si elementa palam propo^sitaj | omnibus, si contra 
l^us nemini, quomodo poteris ex ea parte quam ^non uij|disti 
LViae uides congredi? cum ergo non habes coniungere sensu 5 
tXequCj I ratione, quid uocabulo coniungis, ut coniungas etiam 
^t)testat|^ej? ecce enim Zeno quoque materiam mundialem a 
l-eo separat, uel Leumj | per illam tamquam mel per fauos tran- 
^isse dicit. itaque materia et d^eus duOj | uocabula, duae res. 
S>ro discrimine uocabulorum etiam res SLeparanturj, | etiam 10 
Cnateriae condicio uocabulum sequitur. quodsi deus mater^ia 
tion estj, I quia sic et appellatio praescribit, quomodo quae sunt 
5n ^materiaj, | id est elementa, dei habebuntur, cum membra a 
corpore aliLenigena esse^ | non possint? sed quid ego cum 
argumentationibus physiolLOgiciSj? || s^ursum mens ascejUdere 15 
debuit de statu mundi, non in incerta descen|,^dere. rotunda 
mundOj Platonica forma. quadratum eum angulatumque com|- 
i^mentum ab aliis, credo, cirjCino rotundo ita collegit, quod sine 
capite solum cre|,di laborat. sedj Epicurus, qui dixerat, quae 
super nos, nihil ad nos, cum et | ipse caelum inspicere 20 
desiderat, solis orbem pedalem deprehendit. | adhuc scilicet 
frugalitas et in caelis agebatm*. denique ut ambitio projfecit, 

19] Epic. ed. Usen. p. 229, 2. 

1 quae Rig: qui A promptu Big [sed sensui], satisque Har- 
telius: sed sensui satis quod A, (Ised seusui satis^, quod uulgo 2 diuer- 
sitatem Goth 3 proposita Goth 4 non uidisti Goth 6 neque Goth 
5 eum Goth 9 deus duo Big: d . . . . A, dei Goth 10 separantur 

G^oth: s A, se BaP Hild* 11 deus addidi materia 

lon est Goth 13 materia Goth 14 alienigena esse Oehlerus: alig 

A, ab'g . . . esse Goth*, alige . . . esse Bal* aligena esse Goth 15 phy- 

«iologicis Goth sursum mens ascendere Goth: s n- 

iere A, s ascendere Goth* 16 descendere. rotunda mundo 

Goth: descen A, descen lo Goth* 

17 sq. coDOjnentum ab aliis, credo, circino Oehlerus: com 

cino A, com do circino Goth*, com 

circino Hildi* 19 credi laborat. sed Goth: cre (dudus 

emnidos m. rec. sic restitusre conata est credeiloaratj A, cre 

sed Bal* et add. aMe Epicurus Goth 



102 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

etiam sol aciem suam extendit; ita illum orbem maiorem Peri|- 
patetici denotauerunt. oro uos, quid sapit coniecturarum 
libido? I LQuijd probat tanta praesumptione asseuerationis otium 
afifectatae | LinorjOsitatis eloquii artificio adornatum? merito 

5 ergo Milesius Thales, | ^dum tjOtum caelum examinat et am- 
bulat oculis, in puteum cecidit | Lturpiteji*, multum inrisus 
Aegyptio illi: in terra, inquit, nihil perspici|Lebas, caCjlum tibi 
speculandum existimas? itaque casus eius per figuram | Lphilo- 
sophOjS notat, scilicet eos, qui stupidam exerceant curiositatem,| 

10 ^in res najturae quam prius in artificem eius et praesidem, in 
uacuum | Jaboranjdum habituros. 

5. Quin ergo ad humaniorem aliquanto con|LuertimjUr opi- 
nionem, quae de communi omnium sensu et simplici | ^con- 
iecturaj deducta uideatur? nam et Varro meminit eius, credi|- 

15 ^tam praetCjrea dicens elementorum diuinitatem, quod nihil 
omnino | Lsine sufiFrajgio illorum gigni ali prouehi possit ad 
uitae humanae | ^et terrae satijOnem, quando ne ipsa*quidem 
corpora aut animas suffi|cere licuisset sine elementorum tempe- 
ramento, quo habitatio ista mundi || circulorum condicionibus f.2' 

20 foederata praestatur, ^nisi quod hominumj | incolatui denegauit 
enormitas frigoris aut ca^loris, proptereaquCj | deos credi solem, 
qui dies de suo cumulet, fruges calorLibus expediat etj | annum 

1 faciem fort, 4 morositatis Goth, curiositatis fort. 5 dum totum 

Goth: . . . totum GotJib' 6 turpiter Goth: v A 7 inquit Goth: 

inquis A perspiciebas caelum Mig 8 philosophos Oehlerus: s 

A, philosophis Goth 10 in res naturae Goth: turae A, 

naturae Goth* 11 laborandum scripsi: dum A, ndum 

Goth*, currendum Goth, suum studium Oehlerus 12 conuertimur Goth: 

con ur ^, con mur Goth*, conducimur Hild 13 coniec- 

tura Goth: A, con Goth* (cf. errata), .... ura HHd, 

cognitione Friorius 14 sg[. creditam praeterea Goth 16 sine suffragio 

Goth 17 uite humana A et terrae sationem Goth: onem 

A, conseruationem Hartelius 18 animas Goth: anima A 20 nisi quod 

hominum Goth: A, nisi qu . d Goth*, n 

Bal*, Hild*, sine quo hominum Hartelius 21 caloris, proptereaque Oehle- 

rus: ca A, caloris Hild*, caloris aestiuitas: 

ideo Goth, caloris. itaque JS.ig, caloris zonas duas: ita fort. 22 dies scrij^si: 

diei A caloribus expediat et Goth: calor -4, caloribus . p 

Goth*f caloribus Bal*, Hild, caloribus maturet Oehlerus 



III. Ad nationes lib. II 4—5. 103 

^ta^tionibus seruet: lunam, solacium noctium, patrocinium ^menj- 

^^m gubernaculis: item sidera, signacula quaedam temporum 

^<i ru|rationem notandorum: ipsum denique caelum, sub quo 

^^nia, terram, super | quam omnia, et quicquid illorum inter 

1^^ ad commoda humana | conspirat. nec tantum beneficiis 5 

■-ciem diuinitatis elementis conLuej|nire, sed etiam de diuersis 

tXiae tamquam de ira et offensa eorum incLiderCj | soleant, ut 

Vilmina, ut gi-andines, ut ardores, ut aurae pestilentes, | item 

Viluuia, item hiatus motusque terrarum, et iure credi deos 

^i^uOjlrum natm-a honoranda sit in secundis, metuenda sit in 10 

^duersi^Sj, | domina scilicet iuuandi et nocendi. porro si ita 

^entiuntur in c^iuiumj | conuersatione, non perinde rebus ipsis 

^uibus iuuantur siue laeduLUturj | aut gratias referunt aut que- 

Tellas intendunt, sed his sub quorum ^uij | et potestate operatio 

rerum decurHt. nam in uoluptatibus qLUoquCj ] non tibiae aut is 

citharae coronam ad praemium adiudicatis, ^sed artij|fici qui 

tibiam et citharam suauitatis temperet ui. aeque cum ^nms 

ualCjltudine male est, non lanis nec antidotis aut malagmatibus 

ips^is graj|tiam meministis, sed medicis, quorum opera atque 

prudentia Lremej|dia proueniunt. item in aduersis qui ferro 26 

sauciantur, ^non gladiumj | ipsum aut lanceam accusant, sed 

hostem uel latronem, et quos ^tectaj jj Lopprimunt, nouj tegulas 

aut imbrices arguunt, sed uetustatem, sicut et nau|Lfragi non 

1 mensum Goth <item steUas, quae curant) guberaaculis Hartelius 
^ rurationem Merkelius: mutationem A 4 terram Big: in terra A 

7 incidere Big: inc . . . . J., inc Goth*, incusari Goth 11 ista Goth 

12 ciuium Oehlerus : . . . A, c Bal*, Hild*, Goth*, aetatis 

tjroth, omni fort. 13 siue A laeduntur Goth 14 quor . . Hild* 

ui Hild: A, ... Goth*, . . Hild*, ducatu Goth, uelle fort., iussu 

Martelius 15 et in Goth quoque Goth: q A, uestris Big 16 cy- 

tharae A sed artifici Goth 17 quis ualetudine Goth: tudine A, 

quis .... tudine Goth*, tudine Hild* 18 malagmatis Goth 

19 ipsis gratiam Goth 20 prudentia remedia Goth : prudentia dia -4, 

prudentia . . . . dia Goth* 21 non gladium Goth lanceam Goth: lan- 

ciem A 22 quos tecta opprimunt non tegulas Big: quos 

. . . tegulas A, quos tegulas Goth^, Hild*, quos casus 

subitus obtriuit, non tegulas Goth 23 naufragi non petrae sed (in er- 

ratis etj Goth: nau et A, naufragi . . . petris et BaT*, 

nau et Hild*, naufragi non petris et Big 



104 Quiiiti Septimi Florentis Tertulliaui 

petraej et fluctibus imputant, sed procellae. merito. certum 
enim est, | quodcuLuque fit, eij adscri])endum, non per quod fit, 
sed a quo fit, quia is est | caput facti qui et ut fiat et per 
quid fiat instituit (et sunt in omnibus rebus | tres tituli isti: 

6 quod est, per quod est et a quo est), quia prius est qui quid | 
uelit fieri et per quod possit inueniri. et ita recte in ceteris 
agitis aucto|rem considerantes, at in physicis contra naturam 
regula uestra, qua in cetel^rijS sapientiam iudicatis, auferendo 
summum gradum auctoris, et quae fil^unjt non a quo fieri ^^. 

10 ita credere contingit elementorum potestates et arl^bitrjia esse 
quae sunt seruitutes et officia. non in ista inuestigatione 
ali|LCuiUjS artificis intus et domini ^ seruitutes autem ostendimus 
elementorum | ^ip^is eXj operis eorum quas facis potestates? 
sed dei non seruiunt; ea igitur | ^quaej seruiunt dei non sunt. 

15 aut doceant uulgo fieri, ut de licentia passiuitaJLtis libcjrtas 
approbetur, de libertate dominatio, de dominatione diuini|Ltas 
inteljlegatur. nam si omnia haec super nos certis curriculis, 
legitimis | LdecurSjibus , propriis spatiis, aequis uicibus sub 
legis instar constituta uolJLuendis tjemporibus et exercendis 

20 temporum ducatibus occurrere meminerunt, | Lflum non ex ijpsa 

2 quodcunque fit ei Hild: quodcu A, quodcumque praesto 

est Goth, quodcunque est, ei Rig, quodcunque sit ei Bal 5 est qui 
quid Big: esse quid quid A, esse quid quod Goth 6 per addidi quo 
OehleruSy a quo Hartelius 8 et regulam uestram fort. sapienter fort. 

9 fiunt Goth fieri A, fieri considerando Oehlerus, fiant eniitis Hartelius 

10 arbitria Goth: ar . . . . ia A, ar Goth*, ar a Bal*, ar . . . ria 

Hild* officia uobis in Hartelius in] enim Goth 12 alicuius Goth: 

ali . . . s A, ali us Goth*, ali . . . ius Hild* lactmam signaui: arbi- 

trium agnoscimus itel similia desideramus seruitutes Goth: seruitutis A 
autem] etiam Goth, artem Oehlerus 12 ostendimus Goth: non tendi- 

mus A, contendinius Hartelius 13 ipsis ex scripsi: A, certis ex 

Goth potestates Goth: potestatis A interrogationis signum tollit 

Hartelius quae Goth 15 passiuitatis libertas Goth: passiuita r- 

tas A, passiuita ertas Bal*, Hild* 16 de posterius] *de A 

diuinitas intellegatur Goth: diuiui legatur A, diuini elle- 

gatur BaV, Hild^ 18 decursibus Goth 19 uoluendis temporibus 

Goth: uol emporibus A, uol s temporibus Goth* 20 con- 

currere fort. num uou ex ipsa Goth: psa A, ex ipsa 

Goth* 



m. Ad nationos lib. II 5—6. 105 



obseruatione condicionum suarum et fide operum et instantia 
Lcurriculorumj et cura demutationum et memoria reciprocatio- 
num, aliquam doliminationCjm sibi praeesse persuadeant uobis, 
cui apparere uideatur | Luniuersa negjOtiatio mundialis perue- 
niens ad humani generis utilitatem | ^et laesi^juem? non enim 5 
25 potes dicere ea sibi agere ista ac sibi curare || nec quicquam 
hominum causa disponere, cum propterea defendas ele|mentis 
diuinitatem quod ab illis aut iuuari te aut laedi sentias. nam 
si sibi I praestant, nihil eis debes. 

6. Age iam, conceditisne diuinitatem non modo | non serui- 10 
liter currere, sed inprimis integre stare neque minui neque 
intercipi | neque corrumpi debere? ceterum abiit omnis feli- 
citas eius, si quid pati|tur umquam. ecce autem et astra 
intercidunt et intercidisse se attestantur. | confitetur et luna, 
quantum amiserit, cum resumit. iam maiora eius detLrij|menta 15 
soletis in aquae speculo considerare, ut nihil amplius uUa in 
p^artej | credam quod magi norunt. ipse etiam sol saepe 
defectione tempta|tus est. fingite quaslibet rationes caelestium 
casuum, non ^uOjllet deus aut minor fieri aut esse desinere. 
uiderint igitur hu^maj|nae doctrinae patrocinia quae coniectandi 20 
artificio sapientiam men^tiunturj j et ueritatem. nam alias 
natura sic est, ut qui melius dixerit, hic uerLius dij|xisse 
uideatur, non qui uerius, is melius. ceterum cui res examina- 
LbituTj, I uerisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi 
quam ultro caLderCj: j igitur non deos quae sub aliquo. at si 25 

2 curriculorum Goth: A et posterius addidi reci- 

procationum scripsi: reciprocatorum A 3 dominationem Goth: do . . . . 

m -4, do Bal*f Hild* 4 uniuersa negotiatio Goth: . . . 

otiatio A, negotiatio Goth* 5 et laesionem Hamr- 

campius: nem A, et nem Goth*, et Hild*, 

seu accessionem Goth, et collisionem Hild, aut laesionem fort. 8 iuuari 
Goth: turbari A 9 si add. Goth 15 detrimenta Goth 16 ulla in 
parte Goth: ullam p . . . . ^, ullam ..... Goth* 17 magi norunt Goth: 
maginorum A 18 fingit*e A quaslibet Goth: qualibet A 19 uolet 
Goth 20 uiderint Goth: uideri A humanae Goth: hu . . . ne A 

21 mentiuntur Goth: men . . . . A, men Goth* 22 uerius di- 

xisse Goth 23 examinabitur Goth 25 cadere Goth : ca . . . J., 

Goth*, Hild*, moueri Oehlerus 



106 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in isto erratur, melius est ^errare^ | simpliciter quam ut physici 
diligenter. sedenim si ad mytlii(\um 8peCj|tes, melius iam h 
physico mortalitas errat eis diuinitatem Ladscribenjdo qua( 
super hominem putat situ et ui et magnitudine et diuiLnitatej ^ 

5 sentiri. quod enim super hominem, credas deo proximum. 

7. CeterLum ut ad myj|thicum transeamus, quod poetis depu — ^ 
tatur, nescio an tantum ^fw quaererCj | mediocritati nostrae, ^ 
an tanti de documentis diuinitatis confiLrmenturj, || ut Mopsus 
Africanus et Boeotus Amphiaraus. delibanda enim nunc est * 

10 speci|es ista, cuius suo loco ratio reddetur. interim hos certe ^ 
homiries fuisse | uel eo palam est, quod non constanter deos ^ 
illos, sed heroas appellatis. | quid ergo contendimus? si ad- - 
dicenda mortuis diuinitas erat, non | utique talibus. ecce uos, « 
cum eadem licentia praesumptionis sepulchris | regum uestro — 

15 rum caelum infamatis, nonne probatos quosque iustitia, | flfr — 
tute, pietate et omni bono eiusmodi consecrationis solacipc 
hone|Lstatjis, contenti pro talibus etiam inrideri peierantes, at* 
e contrario impios, | Lturjpes etiam pristinis humanae glorias 
praemiis aufertis, decreta eorum | ^et titUjlos lancinatis, ima — 

20 gines detrahitis, monetam repercu|LtitiSj? ille autem conspectoM 
omnium, comprobator, immo | Jargijtor bonorum, tantae indul — 
gentiae suae ordinationem uulgo pro|LstitUjet, et plus diligentia^ 
atque iustitiae hominibus licebit in distribuen[dis diuijiiitatibus 

1 errare Hild*: A, lamnam non indicat Goth* 2 mythicum 

spectes Hild: mythic tes ^, mythic tes Goth*, myth .... 

..... tes Bal*, mythicu tes Hild*, mythicos deflectes Goth 3 ad- 

scribendo Goth: do ^, adsc do Bal*, Hild* 4 homi- 

nem Goth: omnem A diuinitate Goth: diui A, di 

Bal*, diuini .... Hild* 6 ceterum A ut ad mythicum Goth: .... 
. . . thicum A, .... mythicum Goth*, ut ad . . thicum Hild* 7 par 

quaerere Oehlerm: A, Goth*, laborandum Goth 

8 confirmentur Oehlerus: confi A, conf Goth*, con- 

fidentes sint Goth Mopsus . 6ro#^ ; mox A 9 Africanus Goth: africanos 
A Boeotus Amphiaraus Goth: boetus ampharaus A nunc Rig: non 
A 15 probatos Goth: probatis A quosque (que in ras.) A 17 ho- 
nestatis Goth: one . . . . is A, one . . . tis Bal*, Hild* perierantes A 
18 turpes Goth 19 euertitis fort. et titulos Goth 20 repercutitis 
Goth 21 largitor Goth, tributor Hild 22 prostituet Goth 23 di- 
stribuendis diuinitatibus Goth 



III. Ad nationes lib. II 6-7. 107 

sapere? mundiores erunt regum et principum comil^tes qUjara 

summi dei? atquin horretis et auersamini uagos, exules, | 

iPauperejS, debiles, sordide natos, inhoneste institutos, contra 

iuces|Ltos, adUjlteros, raptores, parricidas etiam legibus sa- 

cratis. riden[dum an i/ascendum sit, tales deos credi quales s 

homines esse non debeant? | Lsedenimj in isto mythico genere, 

quod poetae ferunt, quam incerti agitis | ^circaj conscientiae 

piJdorem et pudoris defensionem! nam quotiens miseLra uelj 

^•^fpia uel atrocia deorum exprobramus, allegatione poeti^cae 

^^centjiae ut fabulosa defenditis, quotiens ultro siletur de eius- lo 

^odi II poetica, non modo non horretis, sed insuper honoratis 

^''q^tie in necessariis ar|tibus habetis, denique per hanc initia- 

^ioem litteraturae ingenuitatis | studia producitis. criminatores 

^Orum poetas eliminari Plato censuit, j ipsum Homerum sane 

^5^X*onatum ciuitate pellendum. at cum recipia|tis illos et re- 15 

.^^eatis, cur non credatis talia retexentibus de deis uestris? 

^^itur I si creditis poetis, cur tales deos colitis? si ideo colitis 

^Viia non creditis poe|tis, cur laudem mendacibus fertis nec 

^auetis ne offendatis eos quorum | detractatores honoratis? sane 

fides a poetis non exigenda. nonnLCj, | qui dicitis deos post 20 

xnortem factos, homines confitemini ante mortem? | quid ergo 

uooi, si, qui homines fuerint, humanis aut casibus aut crimi- 

LiiibuSj I aut fabulis polluuntur? non creditis poetis, cum de 

relationibus eoLrumj | etiam sacra quaedam disposueritis? cur 

rapitur sacerdos Cereris, ^si noUj | tale Ceres passa est? cur 25 

Saturno alieni liberi immolantur, si ille Lsuis pCjlpercit? cur 

Idaeae masculus amputatur, si nuUus illi fastidiosi^or adu- 

1 comites quam Goth 3 pauperes Oehlerus: s A, mutilos Goth 

sordide Goth: sordidos A 4 incestos adulteros Goth sacratis scripsi: 
exarendis A, exarandis Goth, exerendis Rig, exornatis OehUrus, exeritis 
deos Hamack 5 ridendum an irascendum Goth: riden irascendum 

• 

JSaZ*, Hild* 6 sedenim Goth: . . . . A mythicho A 7 circa Goth 
8 misera uel Goih 9 aUegatione Oehlerus: aUegationem A 9 poeticae 

Ucentiae Hild*: poeti iae A, poetices a Hmine Goth 11 non 

prius add. Goth horretis Big: erratis A 12 atque scripsi: utqu^ A 
15 recipiatis Goth: ecipiatis A, excipiatis Big 19 detrectatores Goth 
25 si non Goth 26 suis pepercit Goth: suis . . percit Hild* 27 ideae A 
fastidiosior adolescens Goth 



108 Quinti Septiini Floreutis Tertulliani 

lesj|cens libidiuis frustratae dolore castratus est? cur Hercu^ 
le^xim polj|luctum mulieres Lanuuinae non gustant, si non 
mulierum causam pLraeiuitj? | mentiuntur sane poetae, sed non 
ideo, quod talia digesserint ^de deiSj, | homines quando fuerint, 

5 nec quod diuinas adscripserint foe^ditateSj | diuinitatis, cum in- 
terim uobis credibilius uisum est deos fuisLse, sedj | non tales, 
quam tales, sed non deos. 

8. Superest gentile illud ^g^iiiiSj | inter populos deorum, 
quos libidine sumptos, non pro n^otitiaj | ueritatis, docet priuata 

10 notitia. deum ego existimo ubiqLue notumj, || ubique praesen- 
tem, ubique dominantem, omnibus colendum, omnibus deme- 
ren|dum. at enim cum illi quoque, quos totus orbis commu- 
niter colit, excidant pro bationi uerae diuinitatis, quanto magis 
isti, quos ne ipsi quidem municipes sui | norunt? nam quae 

15 idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi theologiae | quam etiam 
fama destituit? quanti sunt qui norint uisu uel auditu Atar- 
ga|tim Syrorum, Caelestem Afrorum, Varsutinam Maurorum, 
Obodan et Dus|Lajrem Arabum, Belenum Noricum, uel quos 
Varro ponit: Casiniensium Del!uentinum, Narniensium Visidia- 

20 num, Atinensium Numiternum, Asculanorum | LAnjChariam, 
f et quam praeuerint, Vulsiniensium Nortiam, quorum ne no|- 
LminjUm quidem dignitas humanis cognominibus distat? satis 

1 frustrate A Herculeum poUuctum Goth 2 Lanuuinae Goth: la- 
uuuie A gustant Goth: gustat -4 3 causam scripsi: causa -4 prae- 

iuit Oehlerus: p A, prius fuit Gothf prohibuit Hartelius 4 di- 

gesserint Goth: gesserint A de deis Goth: A, uestri dei 

Oehlerus, de istis Hartelius quando fuerint Oehlerus: quas defuerint A, 
quam defuerint Gothf quasi dei fuerint Hartelius 5 diuinas ad scrib- 
serint A, indignas descripserint Hartelius foeditates Oehlerus diuinitati 

fort. 6 fuisse, sed Goth: fuis A, fuis Goth"^ 8 genus Gofh 

9 notitia Goth 10 ego Goth: ergo A ubique notum Goth 12 totus 
Goth: totos A 16 uisu uel auditu Goth: uisum uel auditum A Atargatin 
Goth: et argatim A 18 Obodan et Big: obodane A 19 Deluentinum 
Rig: dei|*& im A Narnieusium Itig: narnensium A 20 Atinensium 
Oehlerus: atheniensium A, Aternensium Goth Numiternum Oehlerus: 
numertiuum A, Numentinum Goth Asculauonim Oehlerus: aesculano- 
rum A, Faesulanorum Eeinesius Anchariam Goth 21 quam prae- 
uerint A, Quampraeuerim Goth, quam Praeuerim Rigj quam perceperint 
OehleruSj quam praeiuerint fort. nominum Goth 



m. Ad nationes lib. U 7—8. 109 

rideo etiam | ^^^^08 decuriones cuiusque municipii, quibus 
honor intra muros suos deter|Lminajtur. haec libertas adoptan- 
dorum deorum quousque profecerit | LAegyjptiorum superstitiones 
docent, qui etiam bestias priuatas colunt, | lMcs, CjOrcodillos 
et Anubem suum. parum est, si etiam hominem consacra|- s 
Lueruntj, illum dico quem non iam Aegyptus aut Graecia, uerum 
totus orbis | ^colit etj Afri iurant, de cuius statu quod conici 
potest apud nostras litteras, | L^t uCjrisimile uidetur, positum 
est. nam Serapis iste quidam olim Io|Lseph dictuSj fuit, de 
genere sanctorum. iunior inter ceteros fratres, sed excelsior | lo 
^ingeniOj ab isdem fratribus per liuorem uenum in Aegyptum 
datus serui|Lebat in famijlia regis Aegyptiorum Pharao. a 
regina minus pudica deside|Lratus, sed qjUia non obsequebatur, 
e contrario ab eadem delatus a rege | ^m carceremj datur. 
J7 illic somnia quibusdam non perperam interpretatus || uim spi- 15 
ritus sui ostendit. interea rex quoque somniat terribilia quae- 
dam. illi | detractantibus quos conuocauerat ualuit exponere 
loseph, expedimenta de | carcere edocuit, somnium regi aperit: 
illos boues septem opimissimos dif|fluentem totidem annorum 
ubertatem significare, posteriores aeque sep|tem enectos sub- 20 
sequentium septem annorum inopiam praedicare. suadet ita- 
que I de recondendis praesidiis in futuram famem de copia 

1 deos Goth: . . . s Goth*, Hild^, d . . . s Bal* 2 determinatur Goth: 
deter . . . atur Goth*, Hild* 4 feles, crocodilos Hild: .... orcodrillos A, 

. sp . . . . corcodrillos Goth*, sp . . . . crocodillos Rig, corcodrillos Bal*, 

Hild*, ibim corcodrillos fort., et aspidem, crocodilos Goth, spiritu, cro- 
codillos OMerus, sphingia crocodrillos M. Klmsmanntis 5 Anubem 
scripsi: anguem A consacrauerunt Oehlerus: consecrarunt Rig 6 gre- 
cia A 7 colit et Goth Afri Big: afrii A quod Goth: quid A 8 ut 
uerisimile Gofh uidetur Goth: uideatur A 9 loseph dictus Goth: 

io (vn ras.) A, losef Goth* 11 ingenio Goth: 

A liborem A 12 datus Goth: datur A seruiebat in familia 

Goth farao A sic semper 13 desideratus, sed quia Goth 14 in car- 
cerem Goth 15 interpretatus A 16 somniat Oehlerus: somnia A 

17 detractantibus scripsi: detractis A, detractus Oehlerus, detractatis 
M. Klussmarmus quod conuocatus erat Oehlerus uoluit Goth 

18 iosef ^ experimenta Oehlerus 19 diffluentem scripsi: defluentes A, 
diffluentes Oehlerus 20 enectos Oehlerus: ineptos A, inertes fort. 
21 suadet Oehlerus: saepe A 



110 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

priore. credidit rex: | exitus rerum et prudentem et sane*;^ 
semper et necessarium probau^itj. | itaque Pharao uniuezs^^^ 
Aegypto et frumentandae et exinde curand^aej | eum praefecX'' 
hunc Serapidem ex suggestu, quo caput eius ornLatumj, | uoc^"" 

5 uerunt; cuius suggestus modialis figura frumentationi,^s eiuSj / 
memoriam obsignat, et curam frugum super caput eius fuisse 
ipsis spi^ciSj, | quibus per ambitum notatur, apparet. propterea 
et canem, que^m apudj | inferos deputant, sub dextera eius 
dicauerunt, quod sub manu ei^^uSj | compressa cura Aegyptio- 

10 ^um. et Phariam adiungunt, quam filia^m regiSj | Pharao 
deriuatio nominis esse demonstrat. nam et tunc Phara^o inter,| 
cetera honorum et remunerationum filiam quoque in matri- 
mo^nium eij | dederat. sed quia et feras et homines colere 
susceperant, utLramque faj|ciem in unum Anubin contulerunt, 

15 in quo naturae condicionisLque suacj | potius argumenta uideri 

posset consecrasse gens rixosa, suis Li*egibuSj | recontrans, in 

extraneis deiecta, sane et gula et spurcitia i^caninaj | etiam 

serui f ipsa. 

9. Haec secundum tripertitam dispositionem LVarronls diuij- 

20 nitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possit ^isnn. 
uiderij || satis responsum de physico genere, de poetico, de f. 
gentili. sed quoniam omnis | superstitio non iam philosopho- 
rum nec poetarum nec populorum, a quibus [ tradita est, sed 
dominantium Komanorum, a quibus occupata est, a qnibus 

25 auc|toritatem sibi extruxit, alia iam nobis ineunda est humani 

3 egypto A 4 serapitein A 5 modiali Goth frumentationis eius 
Goth 6 obsignat et curam Goth: obsignatura A 8 apud Goth: ei ad 
fort. 9 eius Goth compressa cura Oehlems: compressatur A, fames 
(falso scilicet Goth hoc loco quinque Utteras periisse (idnotawU) compressa 
tum Gothf compressatus Bigj compressa turba Hartelius 10 fariam A 
filiam regis Goth: filia . . . . A 11 inter Goth 14 utramque faciem 
Goth 15 condicionisque suae Goth 16 posset Big: posse J., possunt 
Goth regibus Goth 17 sanie Hartelius gulae fort. spurcitiae fort. 

canina Goth: A, super canes fort. 18 serua Goth 19 Varronis 

diuinitatis Goth: nitatis A 20 iam uideri Goth: A, 

uideri fort., iam esse HaHelius 22 gentili. sed Oehlerus: gentibus 
et j4 superstitio Goth: substitutio A filosoforum A 24 a quibus cmte 
auctoritatem del. Big 



m. Ad nationes lib. II 8—9. 111 

^^is latitu|do, immo silua caedenda, quae undique conceptis 
If^rstitionum seminibus | uitii pueritatem obumbrauit. sed 
^ fiomanorum deos Varro trifariam | disposuit in certos, in- 
^^i^tos et electos. tantam uanitatem! quid enim erat illis 
^^m inl^cerjtis, si certos habebant? nisi si Atticos stupores 5 
Wpere uoluerunt. nam etA|LthenijS ara est inscripta: ignotis 
deis. colit ergo quis quod ignorat? tum si certol^s habebjant, 
contenti esse debuerunt nec electos desiderare. in quo etiam 
inreliJLgiosi djeprehenduntur. si enim dei ut bulbi seliguntur, 
qui non seliguntur | LieprOjbl pronuntiantur. nos uero bifariam 10 
Eomanorum deos recognosci|LmuSj communes et proprios, id 
est quos cum omnibus habent et quos | ^ipsij sunt commenti. 
et numquid hi sunt publici et aduenticii dicti? | Jioc enijm 
arae docent, aduenticiorum ad fanum Carnae, publicorum in 
Pa LlatiOj. quia communes dei quam in physico quam in mythico 15 
comprelLhendaUjtur, actum est iam de istis. speciebus de pro- 
priis dicere | ^attin^et, de Eomanis, stupeamus tertium illud 
genus hostilium deorum, j LproptCjrea quod nulla gens alia tan- 
tum sibi superstitionis inuenerit. | ^ceteros in^ duas species 
dirigimus, alios de hominibus assumptos, alios menl^te con^- 20 
ceptos. igitur quoniam idem illis color suppetit consecrationis 
morJLtUjOrum, tamquam ob merita uitae, eandem et nos respon- 
28 sionem opponamus || necesse est, neminem ex his quoque tanti 

6] cf. Act. Apost. 17, 23. 9] cf. August. de ciu. dei 7, 1. 

1 cedenda A 2 uitii pueritatem Rig: uitiis pueritatem A, uitiis 
puritatem Croth, iuitii paruitatem fort. 3 trifariam Goth: bifariam A 
in certos add. Goth 5 Atticos stupores Big: attico stupori A, attico 
stupore Goth 7 certos habebant Goth 9 bulbi seliguntur Goth: uultis 
eliguntur A 10 reprobi Big: improbi Goth 12 ipsi Goth 13 nunc 
quidem Ha/rtelius hoc enim Goth, si quidem Ambroschius, haec nomina 
fort, 14 carne A 15 Palatio Goth quia scripsi: quare A, quare cum 
Goth prius in cM. Oehlerus 16 comprehendantur Goth 17 attinet 

Goth: et A, iam libet OeJderus, placet et Hartelius De Ro- 

manis stupeamus utdgo 18 propterea Hild: eeo ^, ereo 

Hild*, se? eo Goth*, e eo Big, nexuisse, eo Goth, habere 

60 fort., necesse est eo Hartelius 19 ceteros in Goth: A, igitur in 

Hild 20 mente conceptos scripsi: iii | . . . ceptos A, inde conceptos 
Goth, modo alio conceptos Oehlerus 



112 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

fuisse. patrem diligentem Aenean credi denint, militem vlMT^'^ 
quam gloriosum, lapide debilitatum. quod telum | qumta.^ 
uolgare atque caninum, tanto ignobile uolnus! sed et proditot^: 
patriae Aeneas inuenitur, tam Aeneas quam Antenor. ac ^^ 

5 hoc uerum nolunt, | Aeneas certe patria flagrante dereliqui^ 
socios, feminae Punicae subici endus, quae maritum Hasdru — 
balem Aeneae timiditate supplicantem | hosti non comitata^ 
raptis secum filiis formam et patrem sibi habere non I in-^ 
fugam sapit, sed in ignes ardentis Carthaginis ut in amplexus « 

10 patria^Cj | pereuntis incubuit. pius Aeneas ob unicum puerum-i 
et decrepitum senem | Priamo et Astyanaete destitutis? atquin-^ 
Eomanis magis detestauLduSj, | qui pro salute principum etcj 
domus eorum aduersus liberos et coniuges et ^omnej | pignu 
suum deierant. consecrant filium Veneris, et hoc Volcanu 

15 scien^s pa^ titur et luno concedit. filii si pietate parentum i 
caelo sedent, cur non poOlUSj | Argiui iuuenes dei habiti, quoc^ 
matrem, ne in sacris piaculum committerLetj, ( plus quam hu- 
mano more iugales prouexerunt? cur non magis dea, qu^aej j 
magis pia, illa filia patris in carcere fame defecti uberibus 

20 suis eduqatriXj? | quid aliud Aeneae gloriosum, nisi quod 
proelio Laurentino nusqLuamj | comparuit? rursus forsitan solito 
more quasi desertor e prLoeliOj | fugerit. Eomulus aeque post 
mortem deus. si quia urbem condidit, ^cur noUj | alii usque 
in feminas urbium auctores? sane Eomulus et firatrem LinterJ- 

25 fecit et alienas uirgines dolo rapuit. ideo deus, ideo Quirinus 
^est, quiaj | tunc parentibus quiritatum est per illum. quid 
StercuJinuSj || Lmeruitj ad diuinitatem? si agros stercoribus f. 
iuuando diligens fuit, plus fimi | ^AUjgias conferebat. si Paunus 

1 aenea A 4 qu* J. 5 aenea A flagrante Goth: fraglante A 
dereliquid A 7 timiditate Goth : timiditate his A, timiditate miti Oehle- 
rus comitata Goth: comitatu A 8 patriam fort. 9 sapiit fort. 

ardentis Big: ardentes A . 13 omne Goth: o Goth* 14 consecrant 

Oehlerus: consecrat A 15 sciens patitur Goth filii si pietate Oehlerus: 
sibisepte A, sibi sede Gothy si ueredi Big parem Goth 17 piaculum 
Goih: piculum A commiter . . A 20 educatrix Goth 22 desertor e 
Goth: desertor^ A 23 condidit? cur non Oehlerm: condidit; et Goth 
26 est, quia Goth quiritatum Goth: queritatum A 27 Sterculinus 
Goth: Sterculus Big meruit Goth 28 Augias Big: . . geas A, Augeas Goth 



m. Ad nationes lib. U 9—10. 113 

Pici filius in ius agitabatur mente ictus, curari eum | magis 
quam consecrari decebat. si Fauni filia pudicitia praecellebat, 
tlt I ne conuersaretur quidem inter uiros aut barbaria aut con- 
scientia defor|mitatis aut rubore insaniae paternae, quanto dignior 
bona Dea Pene|lopa, quae inter tot uilissimos amatores diuersata s 
obsessam castitatem | tenere protexit? est et Sanctus propter 
hospitalitatem a rege Plotio fanum | consecutus: potuit et Vlixes 
de humanissimo Alcinoo unum amplius deum | uobis contulisse. 
10. Ad foediora festino. non puduit auctores uestros de 
LarenlLtiUja palam facere. scortum haec meritorium fuit, siue lo 
dum Eomuli nutrix | ^et idjCO lupa quia scortum, siue dum 
Herculis amica est, et iam mortui Her|LCulijS id est iam dei. 
nam ferunt aedituum eius solum forte in aede calculis lu|Ldenj- 
tem ut sibi conlusorem, quem non habebat, repraesentaret, 
una manu | LHerjCulis nomine, alia ex sua persona lusum inisse, 15 
si ipse uicisset, cenulam | ^Bt sCjOrtulum ex stipibus Herculis 
sumeret, si uero Hercules, id est manus all^teraj, eadem Her- 
culi exhiberet. uicit manus Herculis. id quoque potuit | 
^duodjecim titulis eius adscribi. aedituus cenam Herculi de- 
pendit, | ^scortUjm Larentinam conducit; cenat ignis, qui soluit 20 
ipsius Herculis co^jpus, et omjUia ara consumpsit. Larentina 
in aede sola dormit: | Lmulierj de lenonio ludo iactitat se som- 
niis Herculi functam, et po|Ltuit, dum^ animo contemplatur, 
somnio pati. eam de aede progredi Lcntemj mane primo quidam 
19 adulescens, Tarutius, alter quod aiunt || Hercules, concupiscit, ad 25 
se Linuitat. illa obsequitur, memor commodo forCj | id dictum 

4 ruborae A 6 tenere] sempiterne fort., uno tenore Hartelius 
7 e*t A 8 Alcinoo Goth: alciuio A 10 Larentina Goth meritorium 
Rig: meritorum A 11 et ideo Goth 13 edituum A aede Goth: ae A 
ludentem Goth 14 conlusorem Goth: conclusorem A 16 et scortulum 
Goth: et . . . rtulum Goth* stipibus Oehlerus: stipitibus A 17 altera 
Goth 19 duodecim Goth caenam A 20 scortum Goth quia Goth 
soluit OMeras: sol& Ay Sol et Goth 21 corpus, et omnia Oehlerus: 

00 nia J., co mnia Goth*, comes. omnia Goth 22 mu- 

lier Golh: et mulier Oehlerus 23 Herculi Itig: herculis A potuit, 

dum Goih 24 progredientem Goth 25 Tarutius, alter Zielinski (Quaest. 

com. p. 83): tertius A,. alter iste fort. 26 sq. inuitat. illa obsequitur 

memor commodo fore Oehlerus: compellat: Larentia obsequitur, nempe Goth 

XX. Tert. I. 8 



114 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

sibi ab Hercule, utique iLinpetrat, ut legitimo conubio com- 
miSj|ceantur (non enim impune licui^t cum dei scorto rem 
habuisse); coniux herej|(iem quoque scribit. mox illa prop^e 
mortem populo Eomano legauit quemj | per Herculem fuerat 

5 insecuta agrum ^satis amplum. hinc quaesiuitj | diuinitatem et 
filiabus suis, quas et ipsas hcLredes instituere debuitj | diuina 
Larentina. Eomanorum numina digni^tate eius aucta. nempe 
S0j|la de tot uxoribus Herculis cara, sola enim diues, Llongeque 
adeo felicij|or Cerere, quae mortuo placuit. tot exemplis et ^ 

10 u^otis totius populij | quis non deus affirmari potuit? quis^ 
denique Antinoo controLuersiam diuinijltatis agitauit? quo de^ — . 
corior Ganymedes aut carior suo amator^i? patetj | apud uo& 
mortuis caelum, uia ab inferis ad astra subigitis pass^^im: it^s 
scorj|ta ascendunt, ne multum putetis uos praestare regibu__^ 

15 uestris. 

11. Ne^c Eomanij | contenti eos deos asseuerare qui uisi retrp, 
auditi contrectatique sunt, Lquorumj | effigies descriptae, negotia 
digesta, memoriae propagatae, umbrLas alij|quas incorporales, 
inanimales et nomina de rebus efflagitant ^deosquej | saneiunt 

20 diuidentes omnem statum hominis singulis potesta^tibus ab 

1 impetrat, ut legitimo connubio Oehlerus: et legitimo connubio Goth 
commisceantur Oehlerus: ceutaur A, commisceutur Goth 2 licuit cum 
dei scorto rem habuisse; coniux heredem OehUrus: licuisset lupari. inde 
Larentinam et heredem Goth 3 prope mortem populo Komano legauit 
quem OehUrus: prope mortem populo Romano reliquit quae Goth 4 her- 
culaem A 5 satis amplum. hinc quaesiuit Oehleras: Turacem, Semu- 
rium, Lutirium, Solinium. hinc quaesiuit Goth 6 heredes instituere de- 
buit Goth 7 dignitate eius aucta. nempe sola Goth 8 longeque adeo 
felicior Goth 10 uotis totius populi Goth: nominibus apud uos Oehlents 
11 controuersiam diuinitatis Goth quo OehUrus: quod A 12 gani- 
medes A corr. patet Hauercampius : igitur Goth 13 mortuis] scortis 
fort. caelum. uiam uulgo uia scripsi: uiam A subigitur Hauer- 
campius astra subigitis. passim uulgo passim: ita scorta scripsi: pass . . 
. . . . ta ^, passim alii ita Goth, passim ita catamiti HauercampiuSf pas- 
sim scorta OehUrus 16 nec Eomani Goth: nec estis Hildehranditis, nec 

Hild*, non Goth* 17 quorum Goth 18 memoriae scripsi: me- 

moria A propagatae scripsi: propagate A, propagata Goth umbras 
aliquas Goth: umbras nescio quas Big 19 numina Goth effigurant 
fort. deosque Goth: caelo et OehUrus 20 potestatibus ab ipso Goth 



m. Ad uationes lib. n 11. 115 

^pjso quidem uteri conceptu, ut sit deus Conseuius quidam, 

^ti conLsatiOj|nibus concubitalibus praesit, et Fluuionia, quae 

infantem in uteiLO nutriatj, | hinc Vitumnus et Sentinus, per 

<luem uiuiscat infans et sentia^t primumj, | dehinc Diespiter, 

qui puerperam perducat ad partum. cum priLmum pariebantj, | 5 

et Candelifera, quoniam ad candelae lumina pariebant, et quae 

^ L^e deae suntj || ^ab officiis partjUS dictae. peruerse nato | 

(partu Postuertae, recte ue/o Prosae Carmentis esse prouin|- 

i^im uoluerunt. deus est dictuSj et ab efifatu Farinus et alius 

^ lo|Lquendo Locutius. adest oculum grajUem ad cauendum 10 

^iimministratlLque quietem Cunina. est educatjrix et Leuana 

^t una Euncina. mirum | Linfantum sordibus eluendis deoSj 

Xion esse prouisos. exinde et primi cibi sumen|Ldi potionisque 

fiapiendaej Potina et Edula, et statuendi infantis Sta|Ltina. 

adeundi Adeona, ab abeuUjdo Abeona est. Domiducam et ha- 15 

bent, et deam | LMentem, quae faciat mentem bonam aeqUjC 

et malam, item uoluntatis Volumnum Voletam|Lque. habent 

et PauejUtinam pauoris, spei Veniliam, uoluptatis Volupiam, | 

LpraestaUjtiae Praestitiam, aeque ab actu Peragenorem, a con- 

2 cousationibus Goth 3 uutriat Merkelim: retinebat Goth, reti- 
neat OeMems 4 primum Goth 5 puerperam scripsi: puerum A 
primum pariebant Goth 7 aliae deae sunt ab officiis partus Oehlerus: 
alias parturientium praeesse nixibus Goth peruersae A nato partu 
Postuertae, recto Varro (immo ueroj Goth: natos adiuuandi Postuertae, 
recte uatos Oehlerus 8 prose A prouinciam uoluerunt. deus est dictus 
Oehlems: prouiuciam quoque scribit Goth 9 alius scripsi: aliis A, 
Aius Hartelius 10 loquendo Locutius. adest oculum grauem Oehlerus: 
loquendo Locutius: sed et Veiouem Goth, adest luem ad cauendam fort. 

11 sumministratque quietem Cunina. est educatrix Oehlerus: summini- 
strat. est et Cunina cunarum tutrix Goth Leuana Goth: albana A 

12 Euncina scripsi: ruucinia A, Rumina Goth infantum sordibus eluen- 
dis deos Goth 13 sumeudi potionisque capiendae Oehleras: sumendi 
et potionis ministrandae Goth 14 Statina. adeundi Adeona, ab ab- 
eundo Oehlerus: Statilina, ab adeundo et abeundo Adeona et Goth 15 est 
Oehlerus: et J. 16 et Oehlerus: ee A, del. Goth Mentem, quae faciat 
mentem bonam aeque Oehlerus: et bonam Mentem bonae, malae Goth 
17 Voletamque. habent et Pauentinam Oehlerus: Voletam; habent et Pa- 
uentinam Goth 18 spei Veniliam Goth: speiue • neleiam A 19 prae- 
stautiae Goth prestitiam A eque A 

8* 



116 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

siliis Consum. | ,IUjUeiita nouorum togatoram, uirorum iam 
Fortuna Barbata. | ^si de^ nuptialibus disseram, Afferenda est 
ab afferendis dotibus. ordinati | ^^^ pro pUjdor! et Mutunus 
et Tutunus et dea Pertunda et Subigus et Prema mater. | ^im^ 

6 parcite dei impudentes! luctantibus sponsis nemo interuenit. 
^ipsij, quorum uotum est, foris gaudentes erubescunt. 

12. Et quonam usque deos | Ledamj, quia disserendum quales 
deos receperitis? quantum uobis erubes|Lcendumj? rideam 
uanitatem an exprobrem caecitatem, est admodum | Lincertunij. 

10 nam quot deos et quos utique producam? maiores an et mil- 
^nores? uetjCres an et nouicios? mares an et feminas? cae- 
libes an et lel^cto iunctoSj? artifices an et inertes? rusticos 
an et urbanos? ciues an et pe|LregrinoSj? tot enim familiae, 
tot nationes census bona fide quaerunt, || ut dispici et distingui f.3( 

15 describique non possint. at quanto diffusa res est, tanto | 
substringenda nobis erit, et ideo, qui in ista specie unum 
tuemur propositum demonstrandi | illos omnes homines fuisse 
(non quidem ut cognoscatis, | nam quasi obliti agitis), con- 
pendium ab ipsa dispiciendi ratione sumamus, | originem ge- 

20 neris illorum retractando. origo enim una totius posteritatis. | 
ea origo deorum uestrorum Saturno, ut opinor, signatur. neque 
enim si Var^rOj | antiquissimos deos louem, lunonem et Mi- 
neruam refert, nobis excidi^ssCj | debet omnem patrem filiis 

1 luuenta Oehlerus: . . uentain A, luuentam Goth uirorum Goth: 
uiuorum A 2 si de Oehlerm: et de Goth 3 dotibus Goth: totibus A 
ordinati scripsi: ordinata A lacunam signaui: intercidit aliorum deo- 
rum nuptialium mentio proh pudor Goth: .... dor A, sed sunt proh 
pudor Oehlerus 4 dea Pertunda Rig: &deuertund§ A, et Deuertunda 
Goth Prema mater scripsi: praemat A, Prema Goth iam scripsi: 
.... -4, dea et Perfica Oehlenis, humano pudori Hausrcampius 5 luc- 
tantibus Goth: luptantibus A interueniat Goth 6 ipsi OehleruSy nisi 

Goth 7 quonam Goth: qm A edam Oehlerus: A, recensemus 

Goth, dicam fort. 8 erubescendum Goth 9 incertum Goth 10 mi- 
nores? ueteres Goth 12 lecto iunctos Oehlerus: legibus iunctps Goth 
13 peregrinos Goth 15 at Oehlerus: ut J. 16 substrigenda A 

18 cognoscatis <sed ut recognoscatis) M, Klussmannus obliti Oehlei-us: 
oblita J. conpendium Oehlerus: conpendio ^ (et Klussmannus) 19 ra- 
tione sumamus Oehlerus: ratione summa ^, ratione (recodamus), summam 
M. Klussmannus 20 una addidi 23 excidisse Goth 



in. Ad nationes lib. II 11—12. 117 

antiquiorem, tam Satm-num loue qua^m Caej|lum Saturno; de 
Caelo enim et Terra Saturnus. et tamen Caeli et Terr^aej | 
originem omitto. erant undeunde, caelibes diu et orbi, ante- 
quam mariti et ^pajlrentes. longo scilicet aeuo crescendum 
illis fuit ad tantam procerLitatemj. | denique simul coepit et 5 
Caelo uox insolescere et ubera Terrae lapillisLcerCj; | faciunt 
nuptias inter se. credo, aut Caelum descendit ad sponsam, 
a^ut Terraj | ascendit ad sponsum. concepit tamen Terra de 
Caelo et peper^it ilj|la Geb^ a6^a)<; Saturnum, mira ratione. 
neutri parentum similis. sed et Lpeperej|rit, certe ante Satur- 10 
num neminem procreauerunt nec nisi unam post^^eaj | Opem; 
exinde de subole cessatum est. nam Saturnus quidem Caelu^m 
castraj|uit dormientem. legimus Caelum genere masculino. 
ceterum ^quomodOj 1 pater nisi masculinus? sed et unde ca- 
strandum? falx illi. hoc SLCilicet aeuOj? | nondum enim Vul- 15 
canus artifex ferri. Terra uero orbata ^distulitj, | etsi adhuc 
iuuenili aetate, alii nubere. sed nec habebat Cael^um alium. 
quidj I tamen, nisi illam Mare amplectitur? sed olet salsu- 
ginem; Ldulcibus estj || aquis assueta. ita Saturnus unicus 
masculus Caeli atque Terrae. sed ipse pu|bescens sorori suae 20 
iungitur. nondum leges quae incesta prohiberent | nec quae 
parricidium plecterent. itaque filios uirili sexu deuorabat; 
melius ipse quam lupi, si exponeret. timebat scilicet, ne quis 
illorum de | paterna falce didicisset. / nato mox et abalienato 
loue saxum infantis ementiti | Ldejglutiuit. hoc ingenio diu 25 

1 quam Caelum Goth 2 *enim A 3 undeunde Oehlerus: unde A 
5 proceritatem Goth 6 lapilliscere Goth 8 aut Terra Big: aut sponsa 
Goth concaepit A 9 peperit illa 6sb? a0^a>; scripsi: peper .... lathos 
athos A, peperit illa Athos: Athos Goth, peperit illa acto anno Oehlerus, 
peperit illa aOso; aOsw Hartelius ratione. ueutri scripsi: ratione utri A, 
satio neutri Hartelius 10 pepererit Goth: peperit l?i^, utut peperit fort. 
11 nec add. Oehlerus postea Goth 12 Caelum castrauit Goth 14 quo- 

modo Goth 15 falx Goth: fax A scilicet aeuo Oehlerus: . . 1 

Goth*, scin Hild*, sed unde Goth 16 uiro Hartelius distu- 

lit Goth 17 Caelum alium. quid Oehlerus: Caelum alium Goth, Caelum 
alium. cui fort. 19 dulcibus est Oehlerus: marinis Goth, caeli est fort. 
20 sorori Goth: sororis A 21 incesta Goth: ingesta A 25 infantem 
ementitum fort 



118 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

securus tandem filio quem non digesserat | ^in tejnebris adulto 
oppressus regnoque priuatus est. hunc uobis patriarl^chamj 
deorum Caelum et Terra poetis obstetricantibus procreauerunt. | 
^sedj eleganter quidam sibi uidentur physiologice per allego- 

5 ricam | LargUjmentationem de Saturno interpretari tempus esse 
et ideo Caelum | ^et Ten-jam parentes ut et ipsos origini nullos, 
et ideo falcatum quia tempore | ^omnia dijTimantur, et ideo 
uoratorem suorum quod omnia ex se edita | ^in se ijpsum con- 
sumat. nominis quoque testimonium compellant: Kpol^vcv dic- 

10 tjUm Graece ut Xpcvov. aeque Latini uocabuli a sationibus 
rationem j ^deducuntj qui eum procreatorem coniectantur, per 
eum seminalia caeli | ^in terramj deferri. Opem adiungunt, 
quod opem uiueudi semina confeJLrant, tum etj quod opere se- 
mina euadant. quae, oro, huius translatio nem|,^pe uelim eXj- 

15 ponas. aut Saturnus fuit, aut tempus. quomodo Saturnus, j 
^si temjpus? si ille, quomodo tempus? utrumque enim non 
potes corporale in eo | LexistimarCj. quid autem prohibuit 
tempus coli in sua qualitate? | ,quid corpUjS hominis aut fa- 
bulam hominis in sua specie, non in tempoJLre colij? quid sibi 

20 uult intellectio ista, nisi foedas materias mentitis || argumenta- f.3 
tionibus colorare? Saturnum neque ideo, ^quia dicis hominem, 

1 in tenebris Goth 2 patriarcham Goth 3 obsetricantibus A 4 sed 
Goth physiologi*ce A, physiologi esse Goth 5 argumentationem Goth 
interpretari Ay interpretati Goth 6 et Terram Goth ut ipsos fort. ori- 
gine Goth originis nuUius fort. 7 omnia dirimantur Goth 8 in se ipsum 
Big: in semet ipsum Goth 9 compellant l?i^: compellent ^, compellunt 

Goth Kpovov dictum Oehlerus: chro um Ay Chronium enim dictum 

Goth, Chronium dictum Rig 10 grece A chronon A 11 deducunt Goth 

12 celi A in terram Goth 13 conferant, tum et Goth: confe A, 

confe et Goth* 14 oro] ratio Hartelim huius] seminis fort. trans- 

latione A, translatio<nis> Hartelim translatio nempe uelim exponas Goth 

16 si tempus? si ille Oehlerus: . . . . & A, Goth*, si tempus? 

si Saturnus Goth 17 existimare Goth: uno existimare Oeihlerus, mare manu 
nomcia exaratum est supra apices ueteres ohscuratos A 18 quid corpus 

Goth: eius Goth*, s Goth* in notis, temporalis Hild*, 

'"■': . . faleius A, non fa<bu)la eius Hartelius fabula Hartelius 19 tempore 

coli Oehlerus'. tempo A, tempore colere Goth, tempore proditi 

Hartelius 21 collorare A quia dicis hominem, uis tempus Oehlerus: 

quod hominis corpus Goth, qui . . d Goth*, Hild*, qui . 

d Bar 



m. Ad nationes lib. n 12. 119 

uiSj tempus, | aut dum eum tempus facis, iam nec hominem 
uis fuj^isse. plane uester deuSj om|nino Saturnus in terris hu- 
manae qualitatis apud Lueteres memoriaSj | recensetur. potest 
incorporaliter fingi quoduis quo^d non fUjerit omnino, | uacat 
fingendi locus ubi ueritas est. cum autem Saturnum constat 5 
uixisse, | frustra demutatis; non conceditur uobis quem non 
negabitis fuisse | hominem, qui neque deus neque tempus de- 
fendi potest. exstat apud lit^tejlras uestras usquequaque Sa- 
turni census. legimus apud Cassium SeueruLmj, | apud Cor- 
nelios Nepotem et Tacitum, apud Graecos quoque DiodoruLmj, | 10 
quiue alii antiquitatum canos collegerunt. nec fideliora uestigia 
eLiuSj I quam in ipsa Italia signata sunt. nam post plurimas 
terras et ^Atticaj | hospitia Italiae uel, ut tunc uocabatur, Oeno- 
triae consedit, CLXceptUjS ab lano siue lane, ut Salii uocant. 
mons quem coluerat, SatuLrniuSj | dictus, urbs quam depala- 15 
uerat, Saturnia usque nunc est; tota dLeniquCj | Italia de Sa- 
turno uocabatur. tali teste terra, quae nunc d^ominaturj \ orbi, 
etiamsi de origine Saturni dubitatur, deactu tamen Lconstatj | 
hominem illum fuisse. ita si homo Saturnus, procul dubio ^de 
hominCj, | immo quia homo, non utique de Caelo atque Terra, 20 
sed cui parentes Ligiiotij, | quibusdam facile fuit iUum eorum 
filium dici, quorum poss^unt omneSj | uideri. quis enim non 
caelum ac terram patrem ac matrem ueneratLionis grajjtia ap- 
pellet? an de consuetudine humana, qua ignoti quiqLue ex 

2 fuisse. plane uester deus Goth: fuisse. pla s Goth*, fuisse 

s Bal*f Hilc^ 3 ueteres memorias Goth 4 quod non fuerit 

omnino Goth 7 fuisse (negare fuisse) Hartelius 10 Nepotem Goih: 
nepotum A grecos A Diodorum Goth: deodoru A Diodorum, Thal- 
lum Goth: de lacuna in A hoc loco conspicua falso idem testatm 
12 eius Goth 13 attica Goth: at . . . . Goth* 14 exceptus Goth: 

ex s Goth* lane Big: ianae A Salii Big: si alii A 15 mons 

Goth: mos A coluerat Big: coluerunt A Saturnius Goth: satur .... 
Goth* 16 denique Goth 17 terra Goth: terram A dominatur Goth: 

do Goth* 18 constat Goth: c Goth"^ 19 de homine 

Oehlems: A, d Goth*, deus non Goth, de tali Hartelim 

21 ignoti Goth eorum Hamrcampius: deorum A 22 possunt omnes 

Big: poss . . . . A, Goth*, possunt Hild*, pos Bal*, 

possumus Goth 23 uenerationis gratia Goth 24 qua Goth: que A qui- 
que ex inopinato Goth: quique nato Goth*, Bdl^ 



120 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

inopij|nato apparentes de caelo aduenisse dicuntur? proinde 
i^quia uenisJlLset peregrinus, repentjino ubique inoleuit caelitem f.3: 
dici. nam et uolgo | ^generis incertos terraCj filios iactitamus. 
nihil allego de statu antiqui|tatis, qu^a ita rudjes tunc age- 

5 bantur et oculi et mentes hominum, ut cuius|libet noLui uirij 
aspectu quasi diuino commouerentur, nedum et regis, | et 
quidem primi. adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris 
conpen|dium praestruam, satiata primordiorum disputatione, nec 
praetermit|Ltajm potiora testimonia diuinarum litterarum, quibus 

10 fides pro antiquital^tej superior debetur. ante enim Sibylla 
quam omnis litteratura j ,^extititj, illa scilicet Sibylla ueri uera 
uates de cuius uocabulo daemol^niOjrum uatibus induistis. ea 
senario uersu in hunc sensum de Satur|,^nij prosapia et rebus 
eius exponit: decima, inquit, genitura homi|,^numj ex quo 

15 cataclysmus prioribus accidit, regnauit Saturnus et 
Til^tanj et lapetus, Terrae et Caeli fortissimi filii. si 
qua ergo uel uestris | LScriptjOribus litterisue uestris superio- 
ribus, sed idcirco magis proximis | Lquoniajm illius aetatis, 
fides adiacet, satis de Saturno et prosapia eius | ^probatjUm 

20 est homines fuisse. tenemus conpendium, in ceteros origi|Lnis 
praescrijptionem, ne per singulos euagemur. qualitas posteri- 

14] SibyU. HI 108 sqq. 

2 quia uenisset peregrinus repentino OehUrus: || 

ine A, semper m. rec. in A scripsit, eg re- 

pentino Goth, Saturno semper egeno et repentino Hauercampius 3 ge- 

neris incertos terrae Goth: generis tos terrae Goth*, generis incer- 

tos terrae Goth* in cur. sec, g n terrae Bal* 4 qua 

ita rudes Leopoldus: qu es A, quo . . . rudes Goth*, quod eo 

rudes Goth* in ewr. sec, qua .... rudes Bal*, Hild* 5 noui uiri Big: 

nou Goth*, noui .... Bal*, noueUi Goth 6 spectu Hild* 7 quo 

Oehleras: quod A 8 nec praetermittam Goth 10 superior Goth: supe- 

riore A 11 extitit Goth: . . .A, Goth* 12 de] et Big daemonio- 

rum Goth 13 senario Goth: senatorio A 15 cataclysmus Oehlems: cata- 
clysmum A 16 lapetus Oehlerm: iamfetus A 17 scriptoribus 

Oehlerus: diuinioribus Goth litterisue Oehlerus: litteris A 18 quo- 

niam Goth: m A, . . . . in Big, Hild*, nimirum fort. 19 pro- 

batum Goth 20 originis praescriptionem Goth 21 posteritatis a priu- 
cipibus Goth: posterita ncipibus Goth* 



ra. Ad nationes lib. II 12—13. 121 

ta|Ltis a priiijCipibus generis ostenditur, mortalia de mortalibus, 
terrelLua de terrenijS; gradus ad gradus comparantur, nuptiae, 
couceptus, I LuataljCS cucurrerunt, patriae, sedes, regna, monu- 
menta | Lliquent. igitur^ qui natos non possunt negare, "mor- 
tuos credant, | ^qui mortuoSj confitentur, deos non putent. 5 

13. Sed enim manifestis uis || sua adsistit. quos a primordio 
possunt non Lasserere nisi homines fuisse, recipiunt iUj | diui- 
nitatem, affirmando illos post mortem d^eos factos, ut VarrOj | 
et qui cum eo somniauerunt. hic igitur consisto: ^si sunt al- 
lecti dei uestrij | in hoc nomen et numen, ut in ordinem sena- 10 
torium, Lsapientia uestra esse concej|datis iam necesse est ali- 
quem summum dominatorem Lhabentem allegendi pOj testatem 
et quasi Caesarem; neque quisquam aliis praesLtare potest in | 
quo non ipsCj | dominetur. ceterum si potuerunt deos sese 
facere post mortem, a^ge, quidj | deterioris condicionis ab ini- 15 
tio esse uoluerunt? aut si nemo est qui deos Lfeceritj, | quo- 
modo facti dicentur qui non nisi ab alio fieri potuissent? it^a 
nulluSj I datur uobis renuendi locus esse mancipem quendam 
diuinitatis. | perspiciamus itaque causas allegandae mortalitatis 



2 terrena de terrenis Goth: terre nis Gvth* 3 natales Goth 

concurrunt Wissowa 4 liquent. igitur Oehlerus : A, iam igitur 

Goth, 1 Eig, BaT^ 5 qui mortuos Goth 7 non possunt Goth 

asserere nisi homines fuisse, recipiunt in Oehlerus: undeuiginti litterae fere 

desuM in A, asserere Goth*, Big*, 

asserere sacros et in illam Goth 8 affirmant Goth deos factos, ut 

Varro Goth: de ro Bal*, Hild* 9 si sunt aUecti dei 

uestri Oehlerus: aUe . . . Goth*, opinor deus qui illos allegit 

Goth 11 sapientia uestra esse concedatis Oehlerus: est . . . . 

. . . cedatis Goth*, cedatis 5aZ*, ue- 

stra cedatis Big, uestra datis Hild*, aUegi mos 

est: quare concedatis Goth 12 habentem aUegendi Goth: habentem aUe- 
gandi OehUrusi in A m. rec. in locum euanidorum apicum scripsit haec 
ipsam aUegandi 13 praestare potest de (hnmo m) quo non ipse Oehle- 

rus: prest non .... Goth*f praestare .0 n . . ip . . 

dominetur Bal*, praestare potest Hild*y praestare 

potest, si non ipse Goih, praestare potest qui non ipse Big 15 age 

quid Oehlerus: a Goth*, a Bal*, Hild*, atquin Goth 

16 fecerit Goth 17 ita nuUus Goth: ita Hild*, Bal* 

19 aUegendae Goth 



122 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in cael^unij. | hanim duplicem rationem credo proferetis. aut 
enim iUe, LquiSjlquis id praestans, facit, ut habeat uel ammi- 
nicula uel muLuimentaj | uel etiam ornamenta fastigii sui, aut, 
meritorum necessita,^te, confej|rens dignis quibusque. aliudl 

5 quid suspicare non datur. nemo ,^quid larjgiendo alicui aul 
non sua aut illius causa facit. sed neLque hoc potest comj'- 
petere numini, ut est tanta ei potestas, ut scilicet de^um er 
non deOj 1 faciat, ut sic tanta humanitas inrogetur, quia egej^ 
opera lUcI adiUj|mento quorundam et quidem mortuorum, quo * 

10 mirum, iCum ab inij|tio sibi immortales instituere potuisseH 
nec diutius d,^e his argumentaj|tus conquiret qui humana d5 
uinis comparauit. sa^ne quae postCjrior opinio est, discuti debe " 
si deus reminiLScentia meritorumj || Ldiuinitatem tribuerifr. se 
si ita est attrijbuta, si pristinis uiris | ^caelum propter sua m^ 

15 rita patuitjj recogitandum, quod exinde nemo digJLnus eo honoi 
fuit. niSji si capere iam locus non potest. tantis uidelicel: 
i^priuilegiis caelestija meruerit antiquitas. ergo an iiieruetr 

2 ille quisquis Oehlerus: ille . . . quis Hild*, ille quis Goth*, iM- 

quis Bal*, ille deus quisquis Goth prestans A amminicum 

Goth: amnicula A 3 munimenta Goth: mu ; Goth*, muni ... . 

Bal*, Hild* 4 necessitate conferens Goth: necessita s Got^ 

necessi s Bal*, necessitas s Hild*, necessitas conferens Oehleru 

5 suspicari Eig quid largiendo Oehlerus: giendo Goth*, quid fun- 

gendo Goth non aut Wissowa 6 *illius A neque hoc potest competere 

Oehlerus: neque petere Goth*, neque petere Bal*, HiW, 

neque potest competere Goth 7 ut est] inest Big, ut sit fort., aut est 
Hartelius ei Oehlems: et A, haec Goth deum ex non deo Goth: 

de A, denique Hild*, deos Oehlerus 8 ut sic] et si Goth 

9 uel adiumento Big: menta A, merita Goth*, uel curae 

symmeria Goth quod Oehlerus: quo A 10 cum ab initio Goth: 

tio Goth*, msigis, cum alios Eig 11 de his argumentatus Oehlerus: 

de tus Goth*, deruendis his ictus Goth 12 sane quae po- 

sterior Goth: sa rior Goth* debet* A 13 reminiscentia meri- 

torum diuinitatem tribuerit. sed si ita est attributa Oehlerus: reminis 

buta Goth*, in lacuna 39 litteras numerat HiW 

14 caelum propter sua merita patuit Oehlerus: in lacuna Goth* 15, HiW 
^ Utteras conputat, caelum ob merita patuit Goth 15 dignas eo ho- 

nore fuit. nisi Oehlerus: dig si Goth*, dig lac. SX) litt. 

nsi Hild*, dignior illis assumptus est; nisi Goth 17 priuilegiis oae- 
lestia Goth: . . ., a Goth*, lac. 21 litt. a HU^ 



III. Ad nationes lib. II 13. 123 

reJLtractemus. qui ait nijeruisse, proponat ipsius merita. si quid 
in cuna|Lbulis admissa temporajlitatis ualent ad suffragium di- 
uinitatis, incesto | ^commaculatos Opemj et Saturnum fratres 
recepistis. furtiuus infans | ^uester luppiterj indignus et tecto 
et ubere humano, meritoque in Crel^ta proleSj f tam mala ma- 5 
nebat. adultus denique qualemcunque genitorem | Lregno priuatj 
felicissimum, regem aurei scilicet saeculi, sub quo laboris, in- 
opiae I Luescia laetaqjUe pax quiescebat, sub quo, nulli subi- 
gebant arua coloni; | Jpsaque omnia tCjllus nullo po- 
scente ferebat. sed oderat patrem incestum et comestorem 10 
eius I ^ct aui quondam Cjastratorem. ecce autem et ipse cum 
sorore miscetur, ut huic pri|Lmum illud diCjtum putem: tou 
Tzxzpoq To TcatBiov. tam pius pater quam pius filius. | ^si iustis 
etia^m tunc legibus ageretur, in duos culleos diuidi louem de- 
cuit. I jpost haec quidj dubitaret libidine ab incesto corroborata 15 
in leuiora, id est | Ladulteria se^ et stupra diffundere? de quo 

8] Verg. Georg. I 125 sqq. 

1 retractemus. qui ait meruisse Goth: re lac. 16 meruisse Goth*, re lac. 
20 eruisse Hild* 2 cunabulis admissa temporalitatis Oehlerus: cuna . . 

lis litatis Goth*, cunabulis lac. 20 litatis Hild*, cunabulis 

admissa foeditatis Goth 3 incesto commaculatos Opem Oehlerus: in- 
cesto . . m . . . . Opem Goth*, incestorum .... Opem Mig, incesto lac. 14 
Bal*, incesto lac. 15 Opem Hild", incesto iam iunctos Opem Goth 4 uester 

luppiter indignus Oehlerm: ter (in adn ter . . .j indignus Goth*, 

la>c. 19 ter indignus Hild, luppiter plane indignus Goth 5 iu Creta proles 

Goth: incre lac. 15 Hild*, incre Goth*, in Creta sub antro fort., 

in Creta patris Hartelius tam mala] Amaltheam capellam fort., tum 
malas Hartelius manebat Goth: mauebant Goth* 6 regno priuat feli- 

cissimum Oehlerus: licissimum Goth*, lac. 15 licissimum Hild*, 

regno priuauit felicissimum Goth 8 nescia laetaque Goth: ae Goth*, 

lac. 10 ae Hild* subigebant Goth: subiacebant A 9 coloni Goth: colouis A 

ipsaque omnia tellus OehUrm: tellus Goth*, ipsaque tellus omnia liberius 

Goth 10 et comestorem addidi 11 et aui quondam castratorem Oehle- 

rus: .... castratorem Goth*, castratorem Hild*, etiam aui 

castratorem Goth 12 primum illud dictum Oehlerus: pri tum Goth*, 

pri tum Hild^, primum dictum Goth tou TiaTpb; ib naio(ov Goth: 

tupatrostopodion A 13 si iustis etiam Oehlerus: m Goth*, .... 

m Hild*, si etiam Goth 14 louem eiusque patrem fort. 15 post 

haec quid Goth: Goth*, Hild* 16 adulteria se et 

Oehkrus: et Goth*, et Hild*, adulteria et Goth 



124 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

poetica sic lusitauit quomodo | ,^fere, quandOj de fagitiuo palam 
factum, solemus et operam eius percon|Ltationi alienaej abusiue 
nundinare, modo in pretia luxuriae eum figurando, | ^tamquam 
si bjOuem aut pretium bouis pensauerit, et imbrem aureum 
pergulis | ^immiserit id estj aditum pecunia ruperit, modo in si- 
militudines actuum ipl^sas, in aquila^m qui rapuit, cycnum qui 



cantauerat. adeo non fabulae || istae sunt de fa»stidiosissimis U 
foeditatibus atque summis flagitiis compositae? aut forjSitan 
non lasciujores inde euadant mores atque ingejjnia hominum? 

10 quos Lquomodo daemones, malorum angelorum proleSj | emissa 
iam pridem a fide per increLdulitatem et fabulas similes auer- 
tere studuerint, hiCj | non est nobis extensius agendum. si 
enim et rcLgibus et princijpibus et proseminatoribus suis mo- 
rata plebs eadem qLuidem non eratj | natura, alibi auctoritas 

15 exigebat similitudinem morum. Lillorum uerOj | quanto deterior 
qui non melior? priuato enim titulo loueni OptimLum uulgo 
appellaj|tis, et est Vergilii aecus luppiter. omnes perinde 

17] Verg. Aen. X 450 V 

1 fere, quando Oehlerus: Goth*, Hild*, quando 

Hauercampius de fugitiuo uendendo fort. 2 percontationi alienae 

Oehlerus: percon Goth*, percon Hiid^, percontando 

Hau£rca7npitis, percontautibus fort. abusiue scripsi: abasai A 3 prae- 

tia A tamquam si bouem Oehlerus: bouem Goth*, 

bouem Hild^ 4 praetium A aureum addidi 5 immiserit aut (immo 
id est^ aditum Oehlerus: .... aditum Goth, aditum Hild* 

6 ipsas, in aquilam Oehlerus: ip im Goth*, ip Bal*, 

Hild^ rapuit, (serpentem, qui reptauit) M. Klussmannus 

7 fastidiosissimis foeditatibus atque summis flagitiis compositae? aut forsitan 
Oehlerus: fa lac. 25 sit an Goth*, fa lac. 50 sit an Hild* 9 lasciuiores 
inde euadant mores atque ingenia Oehlerus: lasciu lac. 21 na Goth*, lasciu 
lac. 30 na Hild* 10 quomodo daemones, malorum angelorum proles 
Oehlerus: lac. 19 Goth*, e lac. 33 Hild* 11 incredulitatem et fabulas si- 
miles auertere studuerint, hic Oehlerus: incr lac. 19 Goth*, incr lac. 35 
Hild* 13 regibus et principibus Oehlerus: re lac. 15 pibus Goth*, Hild* 

morigerata fort. 14 quidem non erat Oehlerus: q Goth*, 

Hild* (duae primae quae eu,anu>erunt litterae ue esse uidentur) 15 illo- 

rum uero Oehleru^: Goth*, Hild* 16 enim] tamen fort. 

Optimimi uulgo appellatis Oehlerus: optimu lac. 13 tis Goth*, optim lac. 
14 tis Hild* 17 aequus Rig: aegus A omnes] Optimus Goi^ per- 
inde scripsi: proinde A 



m. Ad nationes Ub. U 13—14. 125 

me^sti in suos, impudiLci iiij ex|traneos, impii, iniusti. cui nuUam 
ittsigjiem infamiam fabula reliquit, ^iSj | deus fieri non fuit dignus. 
I4. Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitaLtem abj ho|- 
^iiiibus receptos, et distingui inter natiuos et factos secundum 
^ionjjSLijUj^m StoijCum, de ista quoque specie adiciam. de ipso 5 
pidem Hercule Lerit sumj|ma responsionis, an dignus caelo et 
diuinitate; sic enim pro uolLuntatCj | meritis addicunt diuini- 
tatem. si ob uirtutem, quod feras constan^ter confecej|rit,- 
quid tam memorabile? nonne ludo puniti, uel etiam a^d 
munus datij | arenariae uilitatis plurimas in unum, et quidem 10 
studiosioLres bestias confij|ciunt? si ob peragratum orbem, 
quantis et locupletibus dul^cis liberjtas aut philosophis famu- 
latoria mendicitas idem praesti^itit? non mej|minerunt Ascle- 
piaden Cynicum unica uaccula, cuius et do^rso uehebaturj | et 
si quando ubere alebatur, orbem totum oculis subegisse? ^si 15 
Herculesj | etiam ad inferos adiit, quis hoc nesciat, uiam ad 
inferos omn^ibus paterCj? || ^si eum consecrastis ob caedes et 
pugnjas plurimas, | Lcdidit multo maiorem numerum magnUjS 
ille Pompeius, | Lnaaritimorum praedonum uictor, ipsam^ qui 
nec Ostiam salua^m reliquerant: et quot, quaeso, milia usque 20 

1 impudici in extraneos Goth: impudici traneos J?aZ*, Hild* 2 is 

Oehlerm: . . Goth*, Hild* 3 ab hominibus Goth: minibus Goth* 

5 Dionysium Stoicum Goth: dionys cum Goth* 6 erit summa Oehle- 

rus: ma Goth*, ea nobis erit summa Goth 7 sedenim Har- 

telim uoluntate Oehlerus: u lac. 10 Goth*, u lac. 7 Hild* 8 constanter 

confecerit Goth: constan rit Goth* 9 ad munus dati Oehlerus: 

ad Goih*, ad Hild*, ad munus dati ad bestias auctorati 

Goth 10 araenariae A 11 studiosiores bestias conficiunt Goth: studio- 

siores ciunt Goth* si ob Big: scio A 12 dulcis libertas Oehle- 

rus: dul tas Goth*, dul tas Hild*, dulcis peregrinitas Goth 

filosophis A 13 mendicitas Goth: mendicitis A praestitit? non memi- 

nerunt Goth: praesti ('non i sed a A hdbere ;^idetwr) minerunt 

Goth* 14 dorso uehebatur Goth: do Goth*, dor Hild* 

15 si Hercules Goth: si Goth* 17 omnibus patere? si eum 

consecrastis ob caedes et pugnas Oehlerus: omni lac. 25 as Goth*, omni 
lac. 35 as Hild*, omnibus ostentari (sic) Goth 18 edidit multo maiorem 
numerum magnus Oehlerus: lac. 22 s Goth*, lac. 30 s Hild* 19 mariti- 
morum praedonum uictor, ipsam Oehlerus: lac. 24 Goth*, lac. 27 Hild* 
20 Ostiam Oehhrus: ostias A, hostias Big saluam reliquerant: et quot 
quaeso milia usque in Oehlerus: al lac. 19 n Goth*, al lac. 32 n Hild* 



126 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

ijii unum angulum Byrsae Cartha|Lginis a Scipione caesi fue/e? 
quo magis Scipio quam Hercules oblLtinendus diuinitajti depu- 
tatur. adicite potius titulis Hercula|Lneis stupra puellarjUm, 
uxorum et fascias Omphales, et ob decori pueii amissio|Lnem 

5 turpiter djCsertam militiam Argonautarum. adicite ad gloriam 
post turpi|Ltudinis not^am etiam furias eius, adorate sagittas 
quae filios et uxorem | LiuterfeCjCrunt. qui tunc dignius rogo 
sese inrogasset prae dolore parri^cidiorjUm? qui uxoris ob 
lasciuiam uenenis circumuentus magis meru|Lit ut inhjOnests^ 

10 morte moreretur? hunc uos de pyra in caelum suble|Luastis -^ 
Ulja facilitate qua et alium ignis ex diuini ui confectum, qu^ 
pauca eJLxperientiaej ingenia commentus dicebatur mortuos adl 
uitam recurasse. | ^is Apolljinis filius, tam homo quam louisf 
nepos, Saturni pronepos | {flel potiuSj spurius ut incerto patre, 

15 ut Argiuus Socrates detulit, | Lq^ipp® expositum rjeperlum, tur- 
pius loue educatum, canino scilicet ubere), | Linerito, id quod 
nCjmo negare potest, fulmine haustus est. malus luppiter | 
^Optimus hic rurjSus est, impius in nepotem, inuidus in arti- 



1 angulum Oehlerus: agnulum A Carthaginis a Scipione caesi fuere? 
Oehlems: cartha l<ic. 12 re Goih*^ cartha lac. 21 re Hiid^ 2 obtinendus 
diuinitati Oehlerus: ob lac. 13 ti Goth*, ob caedes diuinitati Hctrtelius 
3 Herculaneis stupra puellarum Oehlerus: hercula lac. 12 um Goih*, Hercu- 
laneis stupra puerorum Goth 4 fascias Oehlertis: facias A, factas Gi)th, 
foetas Big omfales A amissionem turpiter desertam Goih: amissio Uic. 

.9 desertam Goth* 6 turpitudinis notam Oehlerua: turpi zm Goth*, 

turpi em Hild*, turpitudinem Hild, turpitudinis onmem infamiam 

Goth adorate Bal*: auctorate Goth* 7 interfecerunt Oehlerus: lac. 
7 erunt Goth*, lac. 7 cerunt Hild*, simul eius interemeruut Goth 8 par- 

ricidiorum Goth: parri Goth*, parri m BaP, parri um 

Hil^ 8. 10 interrogationis signa posui 9 meruit ut inhonesta Oehlenis: 

meru honesta Goth* 10 subleuastis illa Oehlerus: suble lac. 10 

a Goth*, subleuastis tanta Hild, sublegistis ea Goth 11 ex diuini ui Oehle- 
rus: et diuini A, et quidem diuini ui Goth 12 pauca experientiae OehU- 
ru^: pauca e lac. 9 Goth*, paucorum medicaminum Goth 13 is ApoUinis 

Oehlerus: nis Goth*, ns Hild*, ApoUinis Gi)th 14 uel 

potius Goth: lac. 9 Goth*, lac. 12 HiW 15 quippe ezpositum Goth: 
lac. 9 Goth* 16 merito, id quod nemo Oehkrus: lac. 10 Gifth*, nutri- 
tum, quod nemo Goth 18 Optimus hic rursus Oehlerus: lac. 6 sus Goth*, 
lac, 13 sus Hild*, si fulmen illius Rig, hic rursus Goth 



m. Ad nationes lib. H 14-15. 127 

ficein. sedenim Pm|Ldarus meritjUm eius non occultauit: cupi- 
ditatem et auaritiam lucri | ^in eo dicit uindiCjatam, qua qui- 
dem ille uiuos ad mortem, non mortul^os autem ad uitam^ 
U praeuaricatione uenalis medicinae agebat. dicitur || etiam 
mater eius eodem casu obisse, Lmeritoque quae tam periculosam 5 
mundOj j bestiam ediderat isdem quasi scalis ad caelum eru- 
pisse. et tamen Atheni|enses scient eiusmodi deis sacrificare. 
nam Aesculapio et matri inter | mortuos parentant. quasi 
non et ipsi Thesea suum adorent, aierito | deum. quidni? si 
conseruatricem suam in litore peregrino dereliquit, ea^^demj | 10 
obliuione, immo amentia, quae patri causa mortis fuit? 

15. Longum ^foretj | recensere etiam de illis quos in sidera se- 
pelistis et audaciter dei^^s miniSjjtratis. sic opinor digni de 
caelo Castores et Perseus et Erigona, que^madjlmodum et louis 
exoletus. sed quid mirandum? etiam canes et scorp^ios etj j 15 
cancros in caelum transtulistis. differo de his quos in ora- 
culis. Lcolitis; habjjet testimonium hoc diuini. quid? et tristi- 
tiae deos arbitros esse uoltis, ^^t sit Vij|duus, qui animam 
corpore uiduet, quem intra muros cludi n^on admitjjtendo dam- 
nastis, item Caeculus, qui oculos sensu exanimLet, item Orjj- 20 
bana, quae in orbitatem semina extinguat; et ipsius mortis 

1 Piudarus meritum Oehlerus: pin lac. 7 um Goth*, pin lac. 10 um Hild*, 
Pindarus uitium Goth 2 in eo dicit uindicatam Oehlerus: lac. 6 atam 
Goth*, lac. 13 atam Hild*, peruulgatam Goth 3 mortuos autem ad uitam 
OMerus: mortu lac. 8 Goth*, mortu lac. 14 Hild*, mortuos ad uitam Goth 
5 meritoque quae tam periculosam mundo Oehlerus: lac. 29 A, merito 

sam m Gofh*, merito lac. 20 BaT*, Hild*, merito quae tam 

malam Goth 9 adorent Goth: adorarent A merito Goth: mer 

Goth*y mer . . Hild*, merum Hild quidni? si Oehlerus: qui nisi A 
12 foret Goth 13 deis ministratis Oehlerus: dei . . . . Goth*, deis mon- 
stratis aut incentratis Goth 14 celo A quemadmodum Goth 15 ezso- 

letus A scorpios et OehUrus: scorp Goth*, scorpios Goth 17 co- 

litis. habet Oehlerus: et Goth*, consecrastis et Goth hoc diuini. 

quid? et Oeihlems: hic diuini qui et A, hoc diuinitatis, qui et Goth 18 ut 

sit Viduus Oehlents: dius A, est et Viduus Goth 19 non admit- 

tendo Goth: no tendo Goth*, non permittendo Big 20 exanimet, 

item Orbana HUd: exani bana Goth*, exanim .... bana Bal*, exa- 

nime bana HUd*, exanimet et Orbana Goth 21 mortis Goth: 

mortes A 



128 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

d,^ea estj. | ut cetera transuolem, etiam locorum urbis uel loca deos ^ 
arLbitramini, lanumj | Patrem (et diua arquis est lana) et montium : 
septem Septemontium. ^Geniis eisdem^ | illi faciunt qui in isdeuL^ 
locis ai*as uel aedes habent, praeti^erea aliis quij | in alieno loc(^ 

5 aut mercedibus habitant. taceo Ascensum ^a scansionCj | et Cliui— 
colam a cliuis; taceo deos Forculum a foribus et CarLdeam a car- 
dijUibus et liminum Limentinum, siue qui alii inter uicinos ap^ud 
uos numij|num ianitorum adorantur. quid enim magnum? cum 
et Lflumina sua^ | habeant in lupanaribus, in culinis et etiam in 

10 carcere? in,^numeriSj || itaque propLriis caelum impletur his alijis- f.34^ 
que Romanorum deis, quibus totius uitae | officia distribuuntur, 
taliter ut ceteris deis opus non sit. immo cum | priuatim apud 
Komanos dei putentur quos supra signauimus nec facile | foris 
cogniti, quomodo ea omnia, quibus illos praeesse uoluerunt, in 

15 omni geJLnerje humano et in omni gente proueniunt, ubi praedes 
eorum non mol^do hjOnore, sed ipsa quoque notitia carent? 

16. Sedenim quidam fructus et ne|,cessarjia uictui demonstra- 
uerunt. quaeso uos, cum dicitis inuenisse illos, non^ne con^- 

1 dea est Oehlerus: Goth* urbis uel Goth: urbisue A 2 ar- 

bitramini, lanum Oehlerus : ar Goth*, ar HUd^, ar- 

cuum lanum Goth et A, est et Goth, ut Hartdius Arquis GoHh lana 
Goth: lana A 3 septem add. Oehlerus geniis eisdem OMerm: . . . Goth*, 

Hild*, habitantium Goth 4 praeterea aliis qui Oehlerus: prae- 

terea Goth*, prae Hild*, praeterea et qui Gofh, perinde 

ut ei qui fort. 5 a scansione Oehlems: Goth*, HiW, 

ab ascensu Goth Cliuicolam Rig: leuico iam A, Leuicoiam Goth*, Leui- 
cliuiam Goth 6 Forculum Goth: aforculum A Cardeam a cardinibus 

Goth: Car uibus Goth*, card nibus Hild* 7 ricinos 

Goth apud uos numinum Oehlerus: ap num Goth*, ap 

.... num Hild*, apuas, titinnum Goth 9 numina sua Oehlerus: . . . Ba^, 

Hild^, lacmam non signauit Goth, add. tamen deos suos 

culinis Goth: cunilis A etiam in Hild: immo A 10 innumeris itaque 
Oehlerus: inu lac. 8 |! lac. 4 ^, in i lac. 10 Golh*, im . . . . itaque Hild^, 
in usu singuli iUi itaque Goth propriis caelum impletur his aliisque 
Oehlerus: propr lac. 12 aliisque Goth*, propr lac. 9 aliisque Hild*, proprio 
similes aliique Goth 11 dei Goth 13 dei putentur scripsi: deputen- 
tur A 15 genere Goth praesides Ha/rtelius 16 modo honore GoHh: 

mo . . . honore Bal*, mo . . . onore Hild* 17 necessaria Go^: ne ia 

Goth* 18 nonne confitemini Oehkrus: non confitemini Big, non 

fitemini Goth*, non et confitemini Goth 



m. Ad nationes lib. II 15—16. 129 

fitemiiii prius faisse quae inuenirentur? cur ergo non aucto- 
rem po|Ltius hOjUoratis, cuius haec dona sunt, sed auctorem 
transfertis in repertores? i Lpnusquamj qui inuenisset, utique 
auctori gratias egit, utique illum deum sensit, | Lcuius uere estj 
ministerium institutoris, a quo et ipse institutus est qui in- 5 
uel^nit et illud ipSjUm quod inueniretur. ficum uiridem Komae 
nemo nouerat | LAfricanam, Cjum Cato senatui intulit, ut quo 
iam prouincia hostilis esset, cui sub|Ligendaej semper instabat, 
exprimeret. cerasium Cn. Pompeius de Ponto | Lprimus Itaj- 
liae prouolgauit. potuerunt mihi nouorum apud Komanos po- 10 
morum | Linuentores hi merjUisse praeconium diuinitatis. tam 
uanum hoc quam etiam | ^propter artium CjOmmenta deos ha- 
beri. quibus si comparentur nostrae aetatis | Lariifices, quantjO 
dignius posteris quam prioribus consecratio competisset? ! ^quaeso 
uos, auj non omnibus iam artificiis antiquitas exoleuit, usu 15 
quoti|Ldiano ubiqucj instruente nouitatem? atque adeo quos ob 
artes sanctifil^catis , laeditis ijU ipsis artibus et prouocatis in 
aemulis insuperatis. 



2 potius honoratis Goth auctoritatem fort. 3 priusquam qui 

Oehlerus: ^! (= qucj A, quam Goth*, nam priusquam Goth, 

quoniam qui Wissowa 4 cuius uere est Oehlems: Goth^ cui 

praebuit ministerium inuentoris aut penes quem magisterium iustitutoris 

Goth 5 sq. inuenit et illud ipsum Goth: inuenit sum Goth* 

7 Africanam, cum Oehlerus: usque dum Hildy um Goth*, cum 

Africanam Goth quo iam] quam prope fort. 8 subigendae Oehlenis: 

sub Goth*, sub lac. 9 Hild*, subiugandae aut substruendae Goth 

9 cerasum Rig primus Italiae Goth: lac. 8 taliae Hild*, Italiae 

Goth* 11 inuentores hi meruisse Goth: lac. 9 ruisse Goth, lac. 10 tuisse 
BaP, lac. 9 niisse aut tuisse Hild* 12 propter artium commenta Oehle- 
rus: la^. 7 commenta Goth*, lac. 12 commenta Hild*y ob artlum commenta 
Goth 13 artifices, quanto Oehlerus: lac. 7 Goth*, lac. 5 eo Bal*, lac. 9 

gmo HUd*, artifices, multo Goth 14 quaeso uos, an non Oehlerus: 

. . . nin A, . . . on Goth*, lac. 11 m in idem in notis, lac. 12 on Hild*, 
quandoquidem in Goth 16 quotldiano ubique Goth: quotidiano Goth*, 
\inter quotidiano et instmento deest uocula, cuius extrema litera e adhuc 
cmparet in Ms^ idem in notis, quoti lac. 11 e Hild* 17 sanctificatis, 
laeditis OeMerus: sanctifi lac. 6 Goth*, sanctifi lac. 11 Hild*, sanctifi- 
catis, eos Gofh 17 sq. et in aemulis superatis fort. insuperatis Oehle- 
m: insuperatos A 

XI. Tert I. 9 



130 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

17. Denique | Lreligionis uestrae tUjtoribus suis non negati&^ 
omnibus his quos deos antiquitas || uoluit, posteritas LcrediditcJ 
nobis superest adhuc illa Komanarunij | superstitionum ^pra^^ 
grandiSj praesumptio, cui a^duersus uos, nationes, congredi ha^^ 

5 bemus, propterea scilicet Komanos totius orbis do^minos atqQ^ 
arbitros factos fuiSj|se, quod officiis religionum meruerint do- 
^minare sic, ut parum absit, quin ipsis suis | djeis praeualeaB^. 
nimirum Sterculus et MLutunus et Lai*entina prouexitj | hoc 
imperium. unus Romanorum destin,^atus a suis deis domina- 

10 tioni populus. peregrinos enim non puj|tem extraneo potius 
^populo factum uoluisse quam suo, ut fierent deserj|tores et de- 
stitutores, im^mo proditores patiii soli, in quo nati, adulti, no- 
bilitaj|ti sepultique sunt. ita ne lupp^iter quidem Cretam suam 
Romanis fascibus concuti sineretj, | oblitus antrum illud Idaeum 



1 religionis uestrae tutoribus Oehlerus: lac. 6 toribus Goth*, lac.l2 
utoribus Hild*, Romae auctoribus Goth 2 credidit, nobis superest ad- 
huc illa Romanarum Oehlems: c lcic. 15 Goth*, lac. 38 Hild*, credidit, 
postremum nobis superest adhuc illa Eomanarum Gvih 3 praegrandis 

Oehlems: s ^, 1 . . Goth*, BoT, praeg 

HiW, perridicula Goth 4 cui aduersus uos, nationes, congredi ba- 
bemus Goth: cui lac. 16 bemus Goth*, cui lac. 26 bemus HiW, cum 
qua coram uobis congredi habemus fort. 5 dominos atque arbitros factos 
fuisse Oehlerm: domin lac. 8 se Goth*, domi lac. 28 se HiM*, dominos 
factos fuisse Goth 6 sq. dominare sic, ut parum absit, quin ipsis suis 
deis OeMerus: domina lac. 8 eis Goth*, Im. 31 eis HHd*, dominatum 
orbis sic, ut nulli hostes eis Goth 8 Sterculius Goth Mutunus et 
Larentina prouexit Oehkrus: lac. 10 Goth*, lac. 26 Hild*, Mutinus et La- 
rentina Romanis peperit Goth 9 imperium Latio Cea^ungenda uox 
Latio, qua£ non est in Ms.' in erratis) . . seu Eomanorum Goth*, im- 
perium. uirtus Romana Goth destiuatus a suis deis dominationi populus. 
peregrinos enim non putem Oehlerus: distin Ubc. 12 tem Goth*, destin 
lac. 38 tem Hild*, destinatum ad imperium quid? nec prae natali solo 
putem Goth 11 populo factum uoluisse quam suo, ut fierent desertores 
Oehlerus: lac. 13 tores Goth*, lac. 38 tores Hild*, deos imperio uoluisse 
fauisse, alioquin impios desertores Goth 12 immo proditores patrii soli, 
in quo nati, adulti, nobilitati Goth: in Uic. 12 ti Goth*, im lac. 40 ti 
Hild* 13 ne luppiter quidem Cretam suam Eomanis fascibus concuti 

sineret OeMerus: nempe lac. 13 Goth*, Bal*, *m s nis fascibus 

aperte agnosco^ Goth* in notis, ne luppiter quidem lac. 30 HUd*, nempe 
luppiter Cretam suam Eomanis fascibus premi sineret Goth 



m. Ad natiories lib. H 17. • 131 

^«t aera Corybantia et nutricis suae illic iucunj|dissimum odorem. 

iioiine omn^i Capitolio tumulum illum suu^m praeLposuissetj, | 
\it illa potius terra regnaret ^quae louis cineres texit? uellet 
Tuno Punicam urbemj | posthabita Samo dilectam et utique 
Aeneadarum ignibus adoleri? ^q^^d sciam^ 



hic illius arma, 
Hic currus fuit, hoc regnum dea gentibus esse, 
Si q,^ua fata^ | sinant, iam tunc tenditque fouetque. 

misera aduersus fata ^non ualuitj! | nec tamen tantum honoris 
Bomani fatis decreuerunt, ut dedent^^ibus Carthaj'ginem sibi, lo 
quantum Larentinae. sed dei isti conferendi regni in pote,^state 
^on sunt. si regnaj|uit enim luppiter Cretae et Saturnus Ita- 
liae et Isis AegypLto, et homineSj | regnauerunt, quibus etiam 
operati plerique traduntur. ita qu^i seruit, et dOjminos facit, 
et dediticius Admeti ciues Komanos imperio L^uget, dum libe- 15 
raj|lem cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo 

6] Verg. Aen. I 20 sqq. 

1 et aera Corybantia et nutricis suae illic iucundissimum Goth: lac. 12 

dissimum Goth*, lac. 36 dissimum Hild* 2 omni Capitolio tumulum 

illum suum praeposuisset Oehlems: omni Capitolio lac. 11 Goth*, omni ca 

lac. 15 Bal*y omni Capitolio lac. 28 Hild*, omui Capitolio tumulum prae- 

posuisset Goth 3 quae louis cineres texit? uellet luno Punicam urbem 

Oehlerus: lac. 11 Goth*, *M8. adhuc aliquomodo exhihet ista tegit. 

uellet* idem in erratis, lac. 36 Hild*, quae louis cineres tegit? uellet 

luno urbem Goth 5 adoleri Goth: adolere A quod sciam Goth: 

Goth* 6 sqq. tiersm in A non sunt distincti 8 qua fata 

Goth: q Hild* 9 non ualuit Goth: Bal*, Hild* 10 fatis 

decreuerunt OeMerus: satis decreuerint A dedentibus Carthaginem 

Goih: dede toc. 7 Carthaginem Goth*, deden lac. 10 aginem Bal* 11 sed 

Oehlerus: si A si dei conferendi regni potestatem tenent fort. regni 

<idd. OehUrus potestate non sunt. si regnauit Oehlerus: pote lac. 7 uit 

Goth*, potest lac,8 uit Hild*, potestate. regnauit Goth 13 Aegypto et 

homines OeMerus: Aegypto lac. 8 Goth*, aegjrp lac. 10 Bal*, aegypto 

lac. % HUd*, Aegypto. non minus Goth 14 ita qui seruit, et dominos 

Oehlerus: itaque la<i. 8 minos Goth*, ita quis alios dominos Goth 15 im- 

perio auget, dum liberalem Oehlerus: imper lac. 10 lem Goth*, imperium 

lac. 11 lem HUd*, imperare uoluit. qualem Goth 16 croessum A 

9* 



132 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Lperdidit. quidj | tiinebat deus uerum constanter praenuntiare 
regno exqidendum ei || esse? auctij potestate regnandi qu^o-fSI 
que uCjluti urbes suas tueri | ^unquamj potuissent! si Eomanis 
praestitisse ualuerunt, cur Athenas a Xerxe | LMineruaj non de- 

5 fendit? uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit? | 
seruant urbem Komam qui suas perdiderunt, si hoc religiosi- 
tas Komana meru|Lit.j atqui non post summum imperium 
auctis iam rebus superstitio quaesita est? | etsi a Numa sacra 
introducta sunt, nondum tamen aut simulacris aut tem',^pliSj 

10 res uestras diuina frustrabant. frugi religio et paupertina su- 
perstil^tio; altaria temjCraria et uasa sordida, et nidor LparuuSj 
ex illis, et deus ipse nusquam. | ^ergo nouj ante religiosi quam 
maiores neque ideo maiores, quia religiosi. atquin quomol^do 
summam ob rCjligionem et deorum profundissimam curam im- 

15 perium Romanis | Lquaesitum uijderi possit, quod laesis potius 
deis auctum est? nisi fallor enim | Lomne regnjUm imperiimi 
bellis quaeritur et bellis ampliatur. porro | ^laeduntur uictorijbus 
et dei urbis. nam eadem strages et moenium et templorum, | 
LpareSj caedes et ciuium et sacerdotum, eaedem rapinae profa- 



1 perdidit. quid OehUrus: lac. 10 Goth*, lac. 11 HUd^, timebant HUd, 
perdidit Goth deus Oehlerus: dm A, enim dvMtcmter Goth 2 exci- 
dendum ei esse? aucti Oehlerus: exc lcic. 16 Goth*, exc lac. 14 HiW, 
excidium. et alioquin accepta Goth 3 ueluti Oehlerus: uelut in A 
unquam Oehlerus: lac. 7 Goth*, lac. 5 Hild*, omnino Goth 5 delfos A 
pyrri A 6 seruarint Goth sua Goth sic fort. 8 etsi a Numa Goth: 
e si anima A 10 sq. superstitio; altaria temeraria Big: superstitio lac. 6 
eraria Goth*, supersti lac. 10 eraria Bal*, supersti lac. 7 neraria HiM*, 
superstitio; arae temerariae Goth, superstitio temeraria Hild 11 gratus 
aut paruus Goth: lac. 5 Goth* 12 ergo ('igitur Oehlerus) non ante Goth: 
lac. 13 Goth*, 'comparent adhuc ista on ante* idem in notis, lac. 7 gnante 
Hild* 13 neque ideo maiores add. Hartelius, ideoque non ob hoc ma- 
iores add. M. Klussmanmis quomodo summam ob religionem Oehlerus: 
quomodo lac. 7 religionem Goth*, quomodo lac. 8 religionem Hild*, quo- 
modo ob religionem Goth 15 quaesitum uideri Goth: laxi. 9 uideri Gi)ih* 
16 omne regnum Goth: lacimam non signat Goth*, lac. 9 um Bal*, lac. 
10 num Hild* 17 laeduntur uictoribus Oehlerus: bella (in notis^hm 
mx non comparet) lac. 9 ib Goth*, lac. 10 ibus Hild*, cedunt uictoribus 
Goth 18 urbis captae fort. templiorum A 19 pares caedes Goih 
sine lacu/nae signo: lac. 10 des Hild* eaedem Goth: eadem A 



m. Ad nationes lib. U 17. 133 

norum et | Lsacro/um. tot sacrilegia Komanorum quot tropaea, 
tot deinde de deis | ^quot de geujtibus triumphi. manent et si- 
mulacra captiua, et utique si senti|Lunt uictores sUjOs, non amant. 
sed quia nihil sentiunt, inpune laeduntur, | ^ct quia inpunOj lae- 
duntur, frustra adorantur. itaque quorum fastigium | ^per uictorias 5 
ajdultum est, non possunt uideri religionis meritis excreuisse, | 
^siue crescendo laesores religiOjUis siue laedendo creuerunt. 
regnum uniuersae nationes | ^suis quaeque tejmporibus habue- 
runt, ut Assyrii, ut Medi, ut Persae, ut Aegyp|Ltii; est et ad- 
hjUC penes quosdam, et tamen qui amiserunt, non sine religioni- 10 
36 bus II et cultu et depropitiorum deorum mora^bantur, donec 
postremo KomaniSj | cessit uniuersa paene dominatio. sors tem- 
porum ita uolut^auit regnaj. | quaerite quis temporum uices ordi- 
nauit. idem regna dispensat, et nunc | penes Komanos eam 
summam tamquam pecuniam de multis nominibus exLajCJtam in 15 
unam arcam congregauit. quid de ea statuerit sciunt proximi e^iy \ 

1 sacromm Goth: sine lac. signo lac. 5 rum Bal*, lac. 11 rum HiW 
tropea A 2 dein Cdeinde Oehlerm) de deis Goth: deinde dei A quot 
de gentibus Goth: lac. 9 ibus Goth*, Im. 11 ntibus J5aZ*, Hild'^ triumfi A 
et Goth: 2kt A 3 si sentiunt uictores suos Oehlerm: senti lac. 9 os 
Goth*, senti lac. 12 os Hild*, sentiunt Romauos Goth, sentientes deos 
Priorius 4 leduntur A et quia inpune Oehlerus: lac. 9 Goth*, lac. 12 
Hild*, et qui Goth, et qui non Priorim 5 per uictorias adultum Oehle- 
rus: lac. 11 adultum Goth*, lac. 12 adultum Hild*, per proelia adultum 
Goth 7 siue crescendo laesores religionis Oehlerus: lac. 9 nis Goth*, 
lac. 12 nis Hild*, qui uti diximus, crescendo laeserunt Goth ledendo A 
8 suis quaeque temporibus Oehlerus: lac. 8 temporibus Goth*, . . . tem- 
poribus Bal*, lac. 15 poribus Hild*, antiquis temporibus Goth 9 Persae 
(ut Graeci) M. Klussmanmus Aegyptii. est et adhuc Goth: Aegyptii lac. 8 
aut (uc in notis) Goth*, Aegyp la>c. 9 uc Bal*, aegyp lac. 14 iuc Hild* 
11 depropitiorum] laude propitiorum Hartelius morabantur, donec 
postremo Romanis Oehlerus: mora lac. 12 Goth*, morau lac. 25 Hild*, 
. morabantur, donec Romanis Goth 13 uolutauit regna Oehlerus: uolutat 
lac. 5 Goth*, uolutauit lac. 5 Hild*, uolutauit uices M. Klussniannus 

14 nunc Goth: lac. 5 Goth*, lac. 4 Bal* eam] iam fort., ea Hartelius 

15 nominibus Big: numinibus A 16 ei Goth AD NATIONES LIBER 
!• EXPLICIT I INCIPIT DE PRAESCRIPTIONE HERETICORUM | 

LEGE FELICITER A 



IV. 

DE TESTIMONIO ANIMAE. 

1. Magna curiositate et maiore longe memoria opus est ad 
studendum, si qui uelit ex litteris receptissimis quibusque 

5 philosophorum uel poetarum uel quorumlibet doc^trinjae ac sa- 
pientiae saecularis magistrorum testimonia excerLperCj Christianae 
ueritatis, ut aemuli persecutoresque eius de ^suo proprjio in- 
strumento et erroris in se et iniquitatis in nos rei LreuincantjUr. 
nonnulli quidem, quibus de pristina littera^tura et CjUriositatis 

10 labor et memoriae tenor perseuerauit, ad ^eum modumj opus- 
cula penes nos condiderunt: commemorantes et contestificantes 
in singula rationem et originem et traditionem et argumenta 
sententiarum, per quae recognosci possit nihil nos aut nouum 1 171 
aut portentosum suscepisse, de quo non etiam communes et 

16 publicae litterae ad suffragium nobis patrocinentur, si quid 
aut erroris eiecimus aut aequitatis admisimus. sed ne suis 
quidem magistris alias probatissimis atque lectissimis fidem 
inclinauit humana de incredulitate duritia, sicubi in argumenta 
Christianae defensionis impi,^njgunt. tunc uani poetae, cum 

20 deos humanis passionibus et fabLUjlis designant, tunc philosophi 
duri, cum ueritatis fores ^puljSant. hactenus sapiens et prudens 

INCIPIT:DETESTIMONIO ANIMAE FELICITER A 4 quis ^ 
cuiusque Ciacconim 5 doctrina B ac om. B 8 rei euincantur. ac 
nonnulli Lm 10 eum modum] duae tresve litterae (eum) in A perierimtj 
gentes Big 11 testificantes A 12 in singula rationem et originem et 
traditionem Priorius: in singulationg & originS. & traditionS A, in sug- 
gillationem et originem et traditionem J5, in suggiUationem et originum et 
traditionum Latinim, in singula rationem et originem traditionum Oehlerus 
argumenta sententiarum Priorius: senteuitiarum arjgumenta AB 16 ne 
07)1. ABmg 17 atque lectissimis om. A 18 incrudelitate A 20 ab- 
signant Ivm 21 uarietatis A 



IV. De testimonio animae 1. 135 

habebituT, qui PLrope Christianuiiij pronuntiauerit, cum, si quid 
prudentiae aut sapientLiae affeCjtauerit seu caerimonias despuens 
seu saeculum reuincens jaro Christiajno denotetur. iam igitur 
nihil nobis erit cum litteris et dOLCtrinaj peruersae felicitatis, 
cui in falso potius creditur quam in uero. L^idCjrint, si qui 5 
de unico et solo deo pronuntiauerunt. immo nihil ^omninOj 
relatum sit, quod agnoscat Christianus, ne exprobrare possit. 
^namj et quod relatum est neque omnes sciunt neque qui 
sciunt ^constajre confidunt. tanto abest, ut nostris litteris an- 
nuant homines, ad quas nemo uenit nisi iam Christianus. 10 
nouum testimonium aduoco, immo omni litteratura notius, 
omni doctrina agitatius, omni editione uulgatius, toto homine 
maius id est totum quod est hominis. consiste in medio, 
anima; seu diuina et aeterna res es secundum plures philo- 
sophos, eo magis non meLutierijS: seu minime diuina, quoniam is 
l^ quidem mortalis, ut Epicuro soli uidetur, | eo magis mentiri 
non debebis, seu de caelo exciperis seu de terra conciperis seu 
numeris seu atomis concinnaris seu cum corpore incipis seu 
post corpus induceris, undeunde et quoquo modo hominem 
facis animal rationale, sensus et scientiae ca^Pjacissimum. sed 20 
non eam te aduoco, quae scholis formata, bybliLOtheCjis exer- 
citata, academiis et porticibus Atticis pasta sa^pientijam ructas. 
te simplicem et rudem et impolitam et idioti^cam cOjmpello, 
qualem te habent qui te solam habent, illam ^ipsam dCj com- 
pito, de triuio, de textrino totam. imperitia tua Linihij opus 25 
est, quoniam aliquantulae peritiae tuae nemo credit. ea ex- 
jpostulOj quae tecum homini infers, quae aut ex temetipsa aut 
^ex quOjCumque auctore tuo sentire didicisti. non es, quod 
sciam, Christi,^ana. fierij enim, non nasci solet Christiana. 
tamen nunc a te testi^moniumj flagitant Christiani, ab ex- 30 

2 cerimonias A, ceremonias B 5 cui B, cum A potius B, eius A 
6 pronuntiauer A 9 tantum lun 12 aeditione A corr. 13 homi- 
nes A 15 mentieris Ciacconim: mentiens B 17 debens Urs 18 in- 
coeperis B, inciperis Iim 22 academiis Vam: acadamicis Ay acade- 
micis B parta JB, partam Gelj pastam Hild sapientia B eruc- 
tas Urs 24 prius te om. B 26 tuae om. A 27 in hominem B 28 est 
A corr. 29 soles Urs 



136 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tranea aduersus tuos, ut uel tibi erubescant, quod nos ob 
oderint et inrideant, quae te nunc consciam detineant. 

2. Non placemus deum praedicantes hoc noLminCj unico fl^~^ 
cum, a quo omnia et sub quo uniuersa. dic testimonium, s/ 

6 ita scis. nam te quoque palam et tota libertate, qua Ron 
licet nobis, ^domij ac foris audimus ita pronuntiare, quod dez/5 
dederit, et, si deus uoluerit. ea uoce et aliquem esse 
significas et ^omnemj illi confiteris potestatem, ad cuius spectas 
uoiuntatem, Lsimul et ceterjOS negas deos esse, dum suis uoca- 

10 bulis nuncupas, Saturnum, | louem, Martem, Mineruam. namtll 
solum deum confirmas quem tantum deum nominas, ut, cum 
et illos interdum deos appellas, de alieno et quasi pro mutuo 
usa uidearis. de natura quoque dei, quem praedicamus, nec 
te latet. deus bonus, deus benefacit tua uox est. plane, 

15 adicis, sed homo malus, scilicet conti^aria projpOjSitione ob- 
lique et figuraliter exprobrans ideo ma^lum homijUem, quia a 
deo bono abscesserit. etiam, quod penes ,^deum bOjUitatis et 
benignitatis omnis benedictio inter nos sU|^mmum sit diSjCipli- 
nae et conuersationis sacramentum, benedicaLt te deus tam^ 

20 facile pronuntias quam Christiano necesse est, at cum in ^male- 
dictumj conuertis benedictionem dei, perinde dicto omnem 
super ^nos poteSjtatem eius consistere secundum nos confiteris. 
sunt ^qui etsi deumj non negent, dispectorem plane et arbitrum 
et iudice^m non pujtent, in quo utique nos maxime reiciunt, 

25 qui ad ista^m discijplinam metu praedicati iudicii transuolamus, 
sic dj^eum honOjrantes, dum curis obseruationis et molestiis 
animLaduersiOjnis absoluunt, cui ne iram quidem adscribunt. 
n^am si deus, inquijunt, irascitur, corruptibilis et passionalis 
est: Lporro quodj patitur quodque corrumpitur etiam interitum 

30 Lpotest cajpere, quem deus non capit. at idem alibi animam 
diui^nam et a deOj conlatam confitentes cadunt in testimonium 
ipsius Lanimae rcjtorquendum aduersus opinionem superiorem. 

2 conscientia detinet ABmg, conscientia detineant Oehlerus 3 do- 
minum B unico om. A 8 illic A corr. 9 negas om. A 10 nam 
om. A 11 cum et Oehlerus: et cum AB 13 quam Big 14 bonus 
est B planeadicis A, plane ea dicis B 15 et contraria B 20 in A, 
id. B 21 dictionem ABmg proinde dicis B 23 despectorem A 



rV. De testimonio animae 1—3. 137 

^^ , ^v.^iin animaj | aut diuina aut a deo data est, sine dubio 
^Wem suum nouit, et si nouit, utique et timet, et tantum 
^^stremo adauctorem. an non timet quem magis propitium 
^^lit quam iratum? unde igitur naturalis timor animae in deum, 
Si deus non nouit irasci? quomodo time^turj qui nescit offendi? s 
quid timetur, nisi ira? unde ira, nisi ^ej. animjaduersione? 
unde animaduersio , nisi de iudicio? un^de iudicijum, nisi de 
potestate? cuius potestas summa, nisi dei solius? L^inc ergOj 
tibi, anima, de conscientia suppetit domi ac foris nuUo ^iiri- 
dentCj uel prohibente praedicare, deus uidet omnia, et deo lo 
LCommendOj, et deus reddet, et deus inter nos iudicabit. 
unde tibi hoc Luon Christianjae ? atque adeo plerumque et uitta 
Cereris redimita, et pallio Sajturni coccinata, et deae Isidis lin- 
teata, in ipsis deni,^que temjplis deum iudicem imploras. sub 
Aesculapio stas, luLUonem iUj aere exornas, Mineruam f calcias 15 
furuis galeam formis, ^^et nemiUjem de praesentibus deis con- 
testaris. in tuo foro aliunde ^iudicemj appellas, in tuis templis 
alium deum pateris. testimoLuium ueritjatis, quae apud ipsa 
daemonia te testem efficit ChristianOLrum! 

3. EnimUjero cum daemonia affirmamus esse, sane, quasi 20 
non ^et probemUjS, qui ea solis de corporibus exigimus, aliqui 
ChrjLsippi adsentjator inludit. ea et esse et abominationem 
sustincLre execratjiones tuae respondent. daemonium uocas 
hominem ^aut immundijtia aut malitia aut insolentia aut qua- 

73 cumque | macula quam nos daemoniis deputamus ad necessi- 25 

2 non nouit ABj non del. Gel ut tantum B 3 auctorem B, ad 
auctorem (i. e. cum auctor tantus sit) Hartelius et quem AB, et del. 
Gel 5 nouit] uult A offendit A 7 de dei AB, dei del. Big iu- 
ditio A 12 hoc tibi B Christiane B adeo Big: ad eum JB, d5 & A, 
id Gel 13 redemita A coccinata Bmg, concinnata AB et stola 
fort. linteata Bmg, lintiata AB 15 stas Oehlerus: stans AB exor- 
nas Bmg, exoras AB, exorans Gel, exaurans Rig Mineruae Pam, 
Hartelim calceans Tam, chalceam (sc. exornas^ Hart^lius 16 furuis 
Pam: furnis AB, Martis uel Quirini fort. formas fort. 19 te testem 
Lm: testem AB 20 cum ABmg, cur B demonia A esse? Gel 
sane] anne Lat 21 solis de scripsi: soli de A, solide B, solida e Bmg 
exigimus? Gel 22 adsentatori Bmg ea et esse et Gel: ea et esse se 
et B, et esse se et A, et esse et Rig 23 execrationis A demonium A 
25 aut ad AB, aut del Oehlerus 



138 Quinti Septimi Florentis Tertnlliani 

tatem od^iij inportunum. Satanan denique in onini uexatione 
et aspernati^OjUe et detestatione pronuntias, quem nos dicimus 
malitiae angelum, totius erroris artificem, totius saeculi inter- 
polatorem, per quem homo a p^rijmordio circumuentus , ut 
5 praeceptum dei excederet, et propterLca iUj mortem datus ex- 
inde totum genus de suo semine infectum ^suaej etiam damna- 
tionis traducem fecit. sentis igitur perdi^torem tuumj, et licet 
soli illum nouerint Christiani uel quaecumque apud d^ominum 
sectaj, et tu tamen eum nosti, dum odisti. 

10 4. lam nunc quod ad n,ecessariOjrem sententiam tuam spectet, 
quantum et ad ipsum s^atum tuumj tendit, adfirmamus te 
manere post uitae dispunCLtionem etj efxpectare diem iudicii 
proque meritis aut cruciaLtui destinajri aut refrigerio, utroque 
sempiterno; quibus sustLinendiSj necessaiio tibi substantiam 

15 pristinam eiusdemque hoLminis mate/iam et memoriam reuer- 
suram, quod et nihil mali ac bo^ni sentirCj possis sine carnis 
passionalis facultate, et nulla rat^io sit iudijCii sine ipsius ex- 
hibitione qui meruit iudicii passioLuem. ea^ opinio Christiana 
etsi honestior multo Pythagorica ^quae te nouj in bestias trans- 

20 fert, etsi plenior Platonica, quae ^tibi etiam dOjtem corporis 
reddit, etsi Epicurea grauior, quae ^te ab interijtu defendit, 
tamen propter suum nomen soli uanitati pt ^stupori etj, ut di- 
citur, praesumptioni deputatur. sed non CLrubescimuSj, | si te- f.73 
cum erit nostra praesumptio. primo enim, cum alicuius de- 

25 functi recordaris, misellum uocas eum, non utique ut de bono 
uitae ereptum, sed ut poenae et iudicio iam adscriptum. ce- 
terum alias securos uocas defunctos. profiteris et uitae incom- 
modum et mortis LbeUjeficium. uocas porro securos, si quando 
extra portam cum obLSoniiSj et matteis tibi potius parentans 

30 ad busta recedis aut ^a bustis djilutior redis. at ego sobriam 

1 odii oportunam B, odiis oportunum Itm 2 auersatione Bmg et 
detestatione om. A 8 nouerunt A corr. apud] capit Imh, sapit Ciac- 

h 

conius 10 necessariorum lun 11 in quantum lun 19 pitagorica A 
21 epicura eagrauior A gratior Bmg 22 propter nomen solum Lat 
23 praesump*tioni A 25 non utique ut sa^ipsi: non utique quod AB, 
non uti Lat 26 dereptum Lat poene A iuditio A 27 seros A 
28 quando A 29 mattaeis B, mattyis Iim 30 recedis] cedis Lipsius 



IV. De testimonio animae 3—4. 139 

tuam sententiam exigo. mlLsellos uocaSj mortuos, cum de tuo 
loqueris, cum ab eis longe lGS. nam in conjUiuio eorum quasi 
praesentibus et conrecumbentiLbus sortem su^am exprobrare 
non possis. debes adulari propter ^quos laetiuSj uiuis. misel- 
lum ergo uocas qui nihil sentit? quid, Lquod utj sentienti 5 
maledicis, cuius memoriam cum alicuius ^offensae m^orsu facis? 
terram grauem inprecaris et cineri pcLues inferjOs tormentum. 
aeque ex bona parte cui gratiam de,^bes, ossijbus et cineribus 
eius refrigerium comprecaris etutLbene rCjquiescat apud in- 
feros cupis. si nihil passionis est tibi ^post mortemj, si nulla 10 
sensus perseuerantia, si denique nihil es ^ipsa Ujbi corpus re- 
liquisti, cur mentiris in te, quasi aliLquid ultra^ pati possis? 
inimo cur in totum times mortem, si nihil L^st tibi timjCndum 
post mortem, quia nec experiundum post morLtem. nam etsi 
diCji potest ideo mortem timeri non ut ultra quid minauLtem, 15 
sed ut commjOdum uitae amputantem, atquin cum et incom- 
■.74 ino|da longe plura uitae pariter excedas, lucratione grauioris 
partis metum diluis nec iam timenda est amissio bonorum, 
quae altero bono id est incommodorum pace pensatur. non 
est timendum quod nos liberat ab omni timendo. si times 20 
uita decedere, quia optimam nosti, certe mortem timere non 
debes, quam mal^amj nescis. at cum times, scis malam. non 
scires autem malam, Lquamj nec timeres, si non scires aliquid 
esse post mortem quo^d eam majlam faciat, ut timeas. omit- 
tamus nunc naturalem ^formam timeujdi mortem. nemo timeat 25 
quod euadere non potest. ^^x altCjra parte congredior laetioris 
spei post mortem. n^am omnibuSj fere ingenita est famae 



1 sentiam A 2 est J5 eorum] cum Lat 3 conrecunbentibus A 
4 quos laetius Lat: quod laetius JB, quos lautius Eig 5 sqq. quid, cum 
. . . facis, terram e. q. s. Lat 6 si cuius Itm 7 tormentum Gel: stra- 
mentum AB 9 compraecaris A 11 es Gel: est AB 13 si om. A 
mortem, si nihil es? tibi — experiundum e. q. s. Semlerus 14 quia 
scripsi: qua AB 15 dicere B dicere potes Gel ut ultra quid 
scripsi: ultra quid AB, ut aliquid Gel 17 excedas, lucratione scripsi: 
excedant. lucratione A, excedant et lucratione B, excedas et lucratione 
Gel, excedas, ea lucratione lun, excidant, lucratione Oehlerus 18 diluis 
Gel: diluit AB ne A 23 quam scripsi: quia B 26 laetiores B 



140 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

post mortem cupido. longum ^est retOjXere Curtios et Eegulos 
uel Graecos uiros, quorum innuLmerabijlia elogia sunt con- 
temptae mortis propter postumam fam^am. quiSj non hodie 
memoriae post mortem frequentandae ita ^studetj, ut uel litte- 

6 raturae operibus uel simplici laude morum ^uel ipsorumj sepul- 
crorum ambitione nomen suum seruet? unde aniLmae hodie 
afjfectare aliquid quod uelit post mortem et tantoper,^e prae- 
pajrare quae sit usura post obitum? nihil utique de poste^ro 
curaretj, si nihil de postero sciret. sed forsitan de sensu post 

10 CLXcessumj tui certior sis quam de resurrectione quandoq,^ue, 
cuius noSj praesumptores denotamur. atquin hoc quoqu^^e ab 
animaj praedicatur. nam si de aliquo iam pridem defun^^cto 
tanquamj | de uiuo quis requirat, prae manu occurrit dicere, f.74 
Abiit iam et reuerti debet. 

15 5. Haec testimonia animae quanto uera, tanto simplicia, 
quanto simplicia, tanto uulgaria, quanto uulgaria, tanto commu- 
nia, quanto communia, tanto naturalia, quan^^tOj naturalia, tanto 
diuina. non puto cuiquam friuola et ridicula uideri posse, si 
recogitet naturae maiestatem, ex qua cen^^setur auctjOritas ani- 

20 mae. quantum dederis magistrae, tantum LadiudijCabis discipulae. 
magistra natura, anima discipula. L^uicqjUid aut illa edocuit 
aut ista perdidicit, a deo tra^ditum est, majgistro scilicet ipsius 
magistrae. quid anima pos^sit de princijpali institutore prae- 
sumere, in te est aestimare ^de ea quae iuj te est. senti illam 

25 quae ut sentias efficit. recogita ^^0 praesagiijS uatem, in omi- 
nibus augm-em, in euentibus prosLpicem. mijrum, si a deo 
data homini nouit diuinare? tam mirum, ,^si eumj, a quo data 
est, uouit. etiam circumuenta ab aduersario ^meminijt sui auc- 

2 uel B, et A grecos A innumerabilia elogia OM&ras: innum 

liae logia A, innumera elogia B 4 ista (A ?)B ut uel A, uel 

ut B 6 anima B ' 7 adfectaret B praepararet Gel 8 quae sit 
usura Big: quaesitura ABmg, quo sit usura JB 9 curaret iJ*^: sciret JB 
10 certior sis A, certioris B, certior es Gel 13 de om. B 14 abiit 
Gtl: habet AB 18 putem B friuola et ridicula Hild: friuolae 
tridi . . . . A, friuolam et frigidum B, friuola et frigida Oehlerus 21 ani- 
mad A corr. docuit A 25 hominibus A 26 euntibus A 27 ho- 
mini nouit Gel: nouit homini AB 28 interrogationis signum post no- 
uit sus^uJi 



rV. De testimonio animae 4—5. 141 

toris et bonitatis et decreti eius et exitus sui ^et aduersa/ii 
ipsius. sic mirum, si a deo data eadem canit quae ,^deus suis 
dCjdit nosse? sed qui eiusmodi eruptiones animae non Lpnta- 
uit dOjCtrinam esse naturae et congenitae et ingenitae ^con- 
scientijae tacita commissa, dicet potius diuentilatis in uu\gus 5 
opinijOnibus publicatarum litterarum usum iam et quasi ui^^tium 
f.75 corroborjatum taliter sermocinandi. certe prior anima | quam 
littera et prior sermo quam liber et prior sensus quam stilus 
et prior homo ipse quam philosophus et poeta. numquid ergo 
credendum est ante litteraturam et diuulgationem eius mut^oSj 10 
ab huiusmodi pronuntiationibus homines uixisse? nemo deum 
et bonitatem eius, nemo mortem, nemo inferos loquebatur? 
Lmeujdicabat sermo, opinor, immo nec ulius esse poterat, cClS- 
santijbus etiam tunc sine quibus etiam hodie beatior et ^locu- 
pietiorj et prudentior esse non potest, si ea, quae tam facilia, 15 
tam ^assiduaj, tam proxima hodie sunt, in ipsis quodammodo 
labiis pa^rta, retrOj non fuerunt, antequam litterae in saeculo 
germinassent, antequam Mercurius, opinor, natus fuis^set. et 
unjde, oro, ipsis litteris contigit nosse et in usum loquellLae 
dissemijUare quae nulla umquam mens conceperat aut lin^gua 20 
protUjlerat aut auris exceperat? at enim cum diuinae scri- 
LptmaCj, quae penes nos uel ludaeos sunt, in quorum oleastro 
insi^ti sujmus, multo saecularibus litteris, quarum uel modica 
tan^^tum aetatCj aliqua, antecedant, ut loco suo edocuimus ad 
fidLcm earumj demonstrandam, et si haec eloquia de litteris 25 
usurpLauit anijma, utique de nostris credendum erit, non de 
uestr^is, quia potijOra sunt ad instruendam animam priora quam 
post^era, quae^ et ipsa a prioribus instrui sustinebant, cum, 
etsi de L^estris inSjtructam concedamus, ad originem tamen 



1 tUtimum et om. B, fuit in A 4 et prius del. Rig 5 tacite com- 
missam Urs de uentilatis Gel 6 publicatum lun 7 sermonandi A 
9 phylosophus A 10 multos B 11 ab huiusmodi] absque Gel 14 etiam 
hodie A, hodie iam B 15 prouidentior Bmg esse om. A 17 parat B 
fuerint A antequam litterae in saeculo germinassent om. A 19 oro 
OeMerus: ordo AB contigitV unde nosse lun usu A 22 olea ex 
oleastro Lat 23 quarum addidi uel AB, non Pam 24 antecedan- 
tur A 29 instructam Gel: instructa AB 



142 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

principalLem traditiOj pertineat, nostrumque omnino sit quod- 
cumLque de nostris sum|sijSse et tradidisse contigit uobis. quod f.75^ 
cum ita sit, non multum refert, a deo formata sit animae con- 
scientia an litteris dei. quid igitur uis, homo, de humanis 
6 sententiis litterarum tuarum exisse haec in usus communis 
callositatem? 

6. Crede itaque tuis ^etj de commentariis nostris tanto magis 
crede diuinis, sed de ani^mae ijpsius arbitrio perinde crede na- 
turae. elige quam ex ^his fideliuSj sororem obserues ueritatis. 

10 si tu tuis litteris du^bitas, nejque deus neque natura mentitur. 
ut et naturae et deo Lcredas, Cjrede animae, ita fiet ut et tibi 
credas. illa certe est ^quam tantij facis, quantum illa te facit, 
cuius es totus, quae tibi ^omnia estj, sine qua nec uiuere potes 
nec mori, propter quam ^deum negjlegis. cum enim times fieri 

15 Christianus, eam conueni. cur alium colens deum nominat? 
cur, cum maledicendo spiritus deno^tat, daemjOnia pronuntiat? 
cur ad caelum contestatur et ad ter^ram detejStatur? cur alibi 
seruit, alibi uindicem conuenit? cur ^de mortjUis iudicat? 
cm- uerba habet Christianorum, quos nec au^ditos uiSjOsque 

20 uult? cur aut nobis dedit ea uerba, aut accepit ^sl nobis? 
cujr aut docuit aut didicit? suspectam habes conueniLentiam 
prajedicationis in tanta disconuenientia conuersatioLnis. uaUjUs 
es, si huic linguae soli aut Graecae, quae propinquae Linter se 
habjCntur, reputabis eiusmodi, ut neges naturae uniuerLsitatem. 

26 nouj Latinis nec Argiuis soiis anima de caelo cadit. | omnium f.76 
gentium unus homo, uarium nomen est, una anima, uaria uox, 
unus spiritus, uarius sonus, propria cuique genti loquella, sed 
loquellae materia communis. deus ubique et bonitas dei ubi- 
que, daemonium ubique et maledictio daemonii ubique, iudicii 

3 an a Gel 4 a litteris A 5 usu communi A 6 callositatem 
Gel: scallositatem AB 7 credo ABmg 9 quem A 10 tu scripsi: 
te AB, de Hartelius 11 credis A 12 quanti lun 15 cur <cum) Har- 
nack colat A, colit Oehlerus, Hamack 16 maledicendos Gel 18 ui- 
dicem A cur Gel: quid AB 19 cur Gel: quae AB nec Gel: ne AB 
uisosuc Hild in A Ugisse sibi uistis est: sed etiam hic uisosque hahuit 
21 habes lun: habe AB 22 disconuenentia A 23 propinquo A 26 ua- 
rium add. Urs 27 loquela A sed loquellae om. A 29 demonium A 




IV. De testimonio animae 5—6. 143 

diuini inuocatio ubique, mors ubique et conscientia mortis ubi- 
que, et testimonium ubique. omnis anima suo iure proclamat 
quae nobis nec mutiLie coUjCeditur. merito igitur omnis anima 
et rea et testLis est, iUj tantum et rea erroris, in quantum et 
testis uerita^tis, et sta^bit ante aulas dei die iudicii nihil habens 5 
dicere. ^deum praCjdicabas et non requirebas, daemonia abo- 
minabaris et illa adora^bas, iudicijUm dei appellabas nec esse 
credebas, inferna Lsupplicia praCjSumebas et non praecauebas, 
Christianum nomen ^sapiebas et Christianum nomen persequCj- 
baris. 10 

1 mors ubique om. A 2 animas A 3 ne JB 4 et primum et 
uUimwm om. B 5 stabilis B 6 et non requirebas om. A 9 Chri^ 
stianum nomen] Cbristum Big sapiebas et Christianum nomen perse- 

quebaris Big: baris A, quem nihil nisi persequebaris hahuisse 

apparet; y/nde colligitn/r, in exemplo eim ante persequebaris scriptum 
fuisse nomen, quod ut hic ponatur, ipsa ratio su>adet: ita scilicet cwr 
illa omissa in A sint perspicitur: sapiebas et persequebaris Hild 10 DE 
TESTIMONIO • ANIMAE EXPLICIT • A 



V. 

SCOBPIACE. 

1. Magnum de modico malum scorpio terra suppurat. tot 
uenena quot et genera, tot pernicies quot et species, tot do- 

6 lores ^qUjOt et colores. Nicander scribit et pingit. et tamen 
unus omnium uiolen,^tiaej gestus de cauda, non ore; quae cauda 
erit, quodcumque de postumo cor^poriSj propagatur et uerberat. 
^^¥: perinde scorpii: series illa nodorum uenena^ta intjrinsecus 
uenula subtilis arcuato impetu insurgens hamatile spiculum ^in 

10 sUjmmo tormenti ratione stringit. unde et bellicam machinam 
retrac^tu tela^ uegetantem de scorpio nominant. id spiculum 
et fistula est Lpatula tejUuitate et uirus, qua figit, in uulnus 
effundit. familiare periculi tem,^pus aestaSj; Austro et Africo 
saeuitia uelificat. in remediis naturalia pluLrimum; aljiquid et 

16 magia circumligat; medicina cum ferro et poculo Loccurrit. 
njam et praebibunt quidam festinando tutelam; sed concubitus 
LexhaUjrit, et denuo sitiunt. nobis fides praesidium, si non et 
ipsa percUj^titur diffijdentia signandi statim et adiurandi et in- 
iciendi bestiae ^calcem. hoc djCnique modo etiam ethnicis 

INCIPIT SCORPIACE LEGE PELICITER A, contra Gnosticos Scor- 
piacum B 3 scorpios Urs et Mercerus, scorpium Gel 4 et ante genera 
add. Ciacconiiis ingenia Bmg 5 et scripsit A, et scribit OeMerus 
6 de cauda non ore scripsi: nocere de cauda A, de cauda nocere B 
8 lacunam signaui perinde scripsi: proinde AB, perinde ut Gel scor- 
piis lun 9 uenulas B suptilis A surgens A 10 stringit A, re- 
stringens B, restringit Bmg 11 et retractu B uegetartem A 12 et 
uirus, qua figit, in uulnus scripsi: in uulnus et uirus qua figit B, in uul- 
nus qua figit A, id uulnus et uirus qua figit effundit Gel 13 aestus Pam 
14 plurima Urs 15 populo A 16 iam Itm et om. A quaedam Urs 
18 signando . . . adiurando Urs iniciendi scripsi: unguendi A, ungendi B, 
ungendo Urs, urgendi Lat, ingerendi Wissotoa 19 bestia lun 



V. Scorpiace 1. 145 

saepe subuenimus, donati a deo ea jotestate, qUjam apostolus 
dedicauit, cum morsum uiperae spreuit. ^quid ergo pr^omittit 
stilus iste, si fides de suo tuta est? ut et alias de suo tuta 
^sit, cum suos sCjOrpios patitur. acerba mediocritas et istis et 
genus uari^um et uno m^odo armantur et certo tempore subor- 5 
53 nantur nec alio | quam ardoris. hoc apud Christianos perse- 
cutio est. cum igitur fides aestuat et ecclesia exuritur de 
figura rubi, tunc Gnostici erumpunt, tunc Valentiniani pro- 
serpunt, tunc omnes martyriorum refragatores ebuUiunt calentes 
et ipsi offendere, figere, occidere. nam quod sciant multos lo 
simplices ac rudes tum infirmos, plerosque uero in uentum et 
si placuerit Christianos, numquam magis adeundos sapiunt, 
quam cum aditus animae formido la^xajUit, praesertim cum 
aliqua iam atrocitas fidem martyrum coronaui^tj. itaque primo 
trahentes adhuc caudam de affectibus applicant aut quasi LiHj i^ 
uacuum flagellant: haeccine pati homines innocentes? ut putes 
iTLatremj aut de melioribus ethnicum. siccine tractari sectam 
nemini molest^amj? dehinc adigunt: perire homines sine causa. 
perire enim, et sine c^ausa, pri^ma fixura. exinde iam caedunt: 
sed nesciunt simplices animae, ^^quid quOjmodo scriptum sit, 20 
ubi et quando et coram quibus confitendum, ^nisi quodj nec 
simplicitas ista, sed uanitas, immo dementia pro deo mor^i, 
ut qui mCj saluum faciat. sic is occidet, qui saluum facere 
debebit? semel LChristuSj pro nobis obiit, semel occisus est, 
ne occideremur. si uicem repetit, jixim et illCj salutem de 25 
mea nece expectat? an deus hominum sanguinem fjagitatj, 
maxime si taurorum et hircorum recusat? certe peccat^^oris 
paeniteUjtiam mauult quam mortem. et quomodo non pecca- 
to^rum desiderat morjtem? haec et si qua alia adinuenta 

27] cf. Ps. 99, 13. Ez. 33, 11. 

S Q A, sit B et om. A ut de suo hm 4 suo B, Urs scorpio 
Urs isti B 10 sciam Aj Bmg 11 inuentum Bmg, inucnto B 
13 posterius cum A, si B 14 iam om. A 19 et om. A cedunt B 
caedunt. sed uulgo 23 ut qui me By et quis me Urs sic scripsi: si AB 
occidit B quis Gel 24 obiit om. A 28 peccatorum non Pam 29 haec 
est et si qua al in ras. A admenta A 

XX. Tert. I. 10 



146 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

haereticorum uenenorum que^m non uel iUj scrupulum figant, 
si non in exitium, uel in bilem, si non in mortem? ^at tu, sij 
fides uigilat, ibidem scorpio pro solea anathema inlidito et ^re- 
linquitOj | in suo pure morientem. ceterum, si plagam satia-f.5 

5 uerit, intimatur uirus et properat in uiscera; statim omnes pri- 
stini sensus retorpescunt, sanguis animi gelascit, caro spiritus 
exolescit, nausea nominis inacrescit. iam et ipsa mens sibi, 
quo uomat, quaerit, atque ita infirmitas, semel quae percussa 
est, sauciatam fidem uel in haeresin uel in saeculum exspirat. 

10 et nunc in praesentia rerum est medius ardor, ^ipjSa canicula 
persecutionis, ab ipso scilicet cynocephalo. alios ignis, alios 
^glajdius, alios bestiae Chiistianos probauerunt, alii fustibus in- 
terim ^et unjgulis insuper degustato martyrio in carcere esu- 
riunt. nos ipsi ut le,poreSj, destinata uenatio, de longinquo 

15 obsidemur, et haeretici ex more grassantur. itaque tempus 
admonuit aduersus nostrates bestiolas ^nostratemj [mederi] the- 
riacam stilo temperare. qui legeris, biberis. L^^ec amarUjm 
potio. si eloquia domini dulcia super mella et fauos, 
inde pigme^nta sUjnt. si lacte et melle promissio dei manat, 

20 hoc sapiunt quae illLUCj faciunt. uae autem qui dulce in 
amarum et lumen in tenebras Lconuertuntj! perinde 
enim et qui martyriis refragantur salutem perLditionem injter- 
pretantes tam dulce in amarum quam lucem in tenebras ^re- 
formautj atque ita miserrimam hanc uitam illi beatissimae 

18] Ps. 11, 7. 19] cf. Ex. 3, 17. 20] Es. 5, 20. 

2 at tu Gel: actu B 4 pure Lm: sopore AB 5 intimatur scripsi: 
intimat AB 6 gelescit A caro spiritus exolescit om. A carne Pam 
7 inacrescit Big: inagrescit A, magrescit B 8 ut quae B infirmitas, 
semel scripsi: semel infirmitas AB quae A, quaeque B, quoque Gelf 
qua Oelilerus 9 est om. B heresin A, haeresim B expuat Gel 
10 et in praesentiarum Gel in addidi ador A 11 isto B 12 alios 
fustibus A 13 degustato martyrio Gel: degustata martyria AB 14 ipsi 
ut A, ipsius B 15 heretici A sic semper 16 nostratem scripsi: no- 
strati B, nostram A hahere falso Oehlerus testatur: immo nouem litterae 
perierunt, nostrate Gel, promptam Big mederi seclusi theriacam 
Bmg: teriacam A, scorpiacam B 17 nec etiam A ut mdetur nec 
amarum] non amara enim Lat 22 refrangantur A perditione B 
23 tenebris A 



V. Scorpiace 1—2. 147 

praeuertendo ^tvjn amarumj pro dulce quam tenebras pro luce 
supponunt. 

2. Sed nondum de bono martyri, nisi de debito primum, nec 
ante de utilitate eius, quam de necessitate discendum. aucto- 
ritas diuina praecedit, an tale quid uoluerit atque mandauerit 5 
deus, ut qui negant bonum non suadeantur accommodum, nisi 
54 cum subacti fuerint. ad officium haereticos | compelli non in- 
lici dignum est. duritia uincenda est, non suadenda. et utique 
satis optimum praeiudicabitur quod probabitur a deo constitutum 
atque praeceptum. sustineant euangelia paulisper, dum radi- lo 
cem eorum exprimo legem, dum inde elicio dei uoluntatem 
unde et ipsum recognosco: ego sum, inquit, deus deus tuus, 
qui te eduxi de terra Aegypti. non erunt tibi dii alii 
praeter me. non facies tibi simulacrum eorum quae 
in caelo et quae in terra deorsum et quae in mari in- is 
fra terram. non adorabis ea, neque famulaberis eis. 
^egOj enim dominus deus tuus. item in eadem Exodo: ipsi 
uidistis, quod de caelo lo^cUjtus ad uos sim. non fa- 
cietis uobis deos argenteos, et deos aureos non fa- 
^ciejtis uobis. secundum haec et in Deuteronomio : audi 20 
Israel, dominus deus tuus unus est, et diliges domi- 
num deum tuum ex toto corde tuo et totis uiribus tuis 
et ex tota anima tua. et rursus: nec obliuiscaris do- 
mini dei tui, qui te eduxit de terra Aegypti ex dom^o 
seruijtutis. dominum deum tuum timebis et illi fa- 25 
mulaberis soli et illi adglLutinaberiSj et in nomine 
eius deierabis. non ibitis post deos alienos ex de^is 

12] Ex. 20, 2 sq. 17] ibid. 20, 22. 20] Deut. 6, 4 sqq. 

1 dulci B 3 de debito Cictcconiits : debito AB nec ante Gel: ne- 
gant AB 4 et de utilitate A dicendum Lat 5 quid Gel: qui AB 
6 suadentur A accomodum u4, ad commodum B 7 illic A 11 legem 
Gel: legamus AB 12 inquid A ds ds AB, dominus deus Pam, 
deus Big 13 alii dii B 14 eorum om. A 16 adorabitis A famu- 
laberis u4, seruies B 17 dominus JB, ds A eodem exhodo A 19 uo- 
bis A, inibi B 21 dominus B, ds A 22 ex toto — 24 dei tui om. A 
23 ne Gel 24 egypti A ex A, et B 26 illi gl A 27 alienos ex 
deis Big: alienos ex deios A, aliorum et deos B, aliorum ex deis Itm, 
alienos et deos OefUerus 

10* 



148 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nationanij, quae circam aos, qaia aemalatar dens 
deus taas in te, et ne irat^as indignetarj et exter- 
minet te a facie terrae. sed et proponens benedictioLnes 
et majledictiones: benedictiones, inquit, si audieritis prae- 

5 cepta domin^i dei uestri, quaejCamque ego praecipio 
uobis hodie, et non erraueritis de u^ia quam maiij- 
daui uobis, ut abeuntes seruiatis deis aliis, quos non 
scitis. de ,quibus omnijfariam extirpandis: perditione per- 
detis, inquit, omnia lo^ca, in quibuSj seruierunt natio- 

10 nes deis suis, quas uos possidebitis hereditate, j^super 
moUjtes et colles et sub arbores densas, quasque effo- 
dietis L^ras eorumj, euertetis et comminuetis stati- 
cula eorum et excidetis ^lucos eorumj | et sculptilia 
ipsorum deorum concremabitis igni et disperdetis 

16 nomen eorum de loco illo. adhuc ingerit, cum introissent 
terram promissionis et exterminassent nationes eius: caue 
tibi, ne sequaris eas posteaquam exterminatae fuerint 
a facie tua, ne requisieris deos illarum dicens, quem- 
admodum faciunt nationes deis suis, ut et ego ita 

20 faciam. sed et, si ipse prophetes, inquit, exsurrexerit 
in te aut somnium somnians et dederit tibi signum 
uel ostentum et uenerit et dixerit, eamus ^et scjruia- 
mus diis aliis, quos non scitis, ne audiatis sermonem 
prophetae aut somLuijatoris illius, quia temptat uos 

25 dominus deus uester, an ex toto corde uestro et ex 
i^totaj anima uestra timeatis deum. post dominum 

4] Deut. 11, 27 sqq. 8] ibid. 12, 2 sqq. 16] ibid. 12, 30. 20] ibid. 
13, 1 sqq. 

1 aemulatur ds ds tuus in te. Ne Ay et deus aemulator dominus deus 
tuus in te et ne J5 2 et ne] ut ue lun 3 terre A 4 inquid A 5 (quae)- 
quumque A 6 hodie, maledictionem si erraueritis Tam, hodie, et maledic- 
tionem, si non audieritis praecepta domini dei nostri, quaecumque ego prae- 
eipio uobis hodie et erraueritis hm et non ui, ne B 9 inqult om. 'B 
10 subter B,ig 11 sub dd. Gel arbore deusa quaque Itm 12. 13 earum 
ter Pam 13 captilia A, scalptilia Big 14 de eorum A deorum ipsarum 
Pam 15 eoi um B, illorum A 17 ea J. exterminata A 19 ut dd, 
Pam 20 si ipse B, ipsi A, id si Big inquid A 21 aut om. A 
25 dominus B, dsA an om. B 26 ametis Itm eum A dominnm om. B 



V. Scorpiace 2. 149 

deum uestrum abibitis et hunc time^bitiSj et prae- 
cepta eius custodietis et uocem eius audietis et illi 
seruietis et illi adiciemini. prophetes ^^-utemj uel 
somniator ille morietur; locutus enim est ad sedu- 
cendum te a domino ^deo tuo. sedj et alio titulo: si 5 
autem rogauerit te frater tuus ex patre uel ma^tre autj 
filius tuus aut filia tua aut mulier quae in gremio 
tuo est aut amicus qui ^animae tuacj par est clam 
dicens, eamus et seruiamus diis aliis, quos non scis, 
^nec patres tUji, ex deis nationum, quae circum te pro- 10 
xime aut longe, ne uelis ^ire cum illOj, et ne audieris 
eum. non parcet oculus tuus super eum nec desi- 
dera^bis nec saljUabis eum; adnuntians adnuntiabis 
de eo. manus tuae erunt ^^0 eum in pr^imis ad occi- 
dendum, et manus populi tui in nouissimis, et lapi- 15 
^dabitis illjUm, et morietur, quoniam quaesiuit auer- 
tere te a domino deo tuo. subi^cit etiam de ciuijtatibus, 
si quam ex his constitisset suasu iniquorum hominum ^tran- 
sissCj ad deos alios, ut interficerentur omnes incolentes eam, 
et deuota^mentaj fierent uniuersa eius, et colligerentur omnia 20 
> spolia eius in omnes | exitus eius et igni cremarentur cum 
omnibus uasibus suis et cum omni populo in conspectu do- 
mini dei, et non erit habitabilis, inquit, in aeternum, 
non reaedificabitur amplius nec adhaerebit quicquam 
manibus tuis ex deuotamento eius, uti auertatur do- 25 
minus ab indignatione irae suae. maledictionum quoque 
ordinem ab idolorum execratione commisit: maledictus homo 

5] Deut. 13, 6 sqq. 18] cf. ibid 13, 15 sqq. 23] ibid. 13, 16 sqq. 
27] ibid. 27, 15. 

1 ut hunc A et praecepta eius custodietis om. A 3 uel A, et B 
4 est enim B 5 titulo A, capitulo B 7 tua om. A 10 proximae B, 
proxime sunt Pam 12 eum om. A ne J. misereberis Fam 13 sal- 
uabis Gel: salutabis B, celabis Pam annuntians annuntiabis A 

16 auertere te B, auerteret A 20 deuotamenta Gel: deuota mente B 
fieret B 21 eius priiLS om. A cum B, in A 22 uasibus B, uiis ABmg 
24 adherebit A 25 deuotamento ABmg, deuota mente B ut B 
auertatur JB, auertat A 26 ire ^ 27 exsecratione B, excratione 4 



150 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

qui fecerit sculptile aut fusile aspemamentum, opns 
manuum artificis, et collocauerit illud in abscondito. 
in Leuitico uero: ne sequimini, inquit, idola et deos fn- 
siles non facietis uobis. ego dominus ^deuSj uester. 

5 et alibi: filii Israel famuli pueri mei. hi sunt quos 
eduxi de terra Aegjpjti. ego dominus deus uester. 
non facietis uobis manu facta nec sculptile staticu- 
Jumj statuetis uobis. nec lapidem scopum ponetis in 
terra uestra. ego dominus deus uestLer. etj haec qui- 

10 dem prima per Moysen dicta sunt ad omnes utique pertinentia, 
Lquoscumjque dominus deus Israelis perinde de Aegypto super- 
stitiosissimi saeculi et ^de domo hUjmanae seruitutis eduxerit. 
sed et deinceps omne os prophetar^um eiusdemj dei uocibus 
sonat eandem legem suam eorundem praeceptorum insta^ura- 

15 tionCj cumulantis nec aliud primum tam principaliter denun- 
tiantis, ,^quam ab omjUi factura atque cultura idolorum cauere; 
utperDauid: di^i nationum arjgentum et aurum, oculos 
habent nec uident, aures habent ne^c audiuntj, nares 
habent nec odorantur, os nec locuntur, manus nec 

20 contrLCctant, pCjdes nec ingrediuntur. similes erunt 
illis, qui ea faciunt et qui fidLunt in illiSj. 

3. Nec putem disceptandum, an digne deus prohibeat nomen 
et honorem suum mendacio addici, an digne quos ab errore 
superstitionis auulserit rursus in Aegyptum regredi nolit, an 

25 digne a se non patiatur absistere quos sibi adlegit. | ita nec f.5 
illud expectabitur retractari a nobis, an obseruari uoluerit disci- 
plinam quam uoluit instituere et an merito ulciscatur deser- 
tam quam uoluit obseruatam, quando frustra instituisset, si 
obseruari eam noluisset, et frustra obseruari uoluisset, si uin- 

3] Leu. 19, 4. 5] Leu. 25, 55. 26, 1. 17] Ps. 135, 15 sqq. 115, 4 sqq. 

1 scalptile Rig 3 inquid A ne A, non B 7 nec staticulum Pam 
9 haec om. A 10 prima haec A dicta] dei scita Bmg ad omnes Bmg, 
a domino AB 11 israhelis (a ex h) A, israel B 15 aliut A de- 
nunciantis A 18 nec uident A, et non uident B 21 ea del Gel 
23 mendatio A 25 patitur A quos A, quod B 26 expectabitur 
Urs: expectabit AB seruari A 27 et an — 28 obseruatam om. A 



'S^ 



rs 



V. Scorpiace 2—3. 151 

dicare noluisset. sequitur eniin, ut has definitiones dei ad- 

uersus superstitiones tam euictas quam etiam uindicatas pro- 

bem, quoniam ex his tota martyriorum ratio constabit. aberat 

apud deum in monte Moyses, cum populus tam necessariam 

^l absentiam eius impatiens deos sibi LprOjducere quaerit, quo se 5 

potius ipse perdiderit. urgetur Aaron, et iubet LiUjaures femi- 

narum suarum in ignem conferri. amissuri enim erant in iu- 

dicium sibi uera ornamenta aurium, dei uoces. sapiens ignis 

effigiem uituli de^^fundijt illis suggillans illic cor habentes ubi 

6t thesaurum, apud Aegyptum Lscilicet, in^ter cetera animalia 10 

bouis etiam cuiusdam consecratricem. ita^que tria^ milia ho- 

^inum a parentibus proximis caesa, quia tam proxi^mum paren- 

^m deum oflfenderant, transgressionis et primordia et merita 

^«L^icaueruntj. in Arithmis cum diuertisset Israel apud Sethim, 

^lbeunt libidinaLtum ad filiajS Moab, inuitantur ad idola, ut et 15 

^piritu fornicarentur, edunt Ldenique de pOjlIutis eorum, dehinc 

^t adorant deos gentis et Beelphegor initiantur. o^b hajnc 

quoque idololatrian moechiae sororem uiginti tria milia dome- 

sticis obtruncata g^IadiijS diuinae irae litauerunt. defuncto lesu 

Naue derelincunt deum patru^mj suorum et seruiunt idolis Ba- 20 

alim et Astartis, et iratus dominus tradidit eos ^in manibUjS 

diripientium, et diripiebantur ab illis et uenumdabanLtur ini- 

mijCis, nec poterant omnino subsistere a facie inimicorum 

suorum. ,^quocumjque processerant, manus erat super illos 

►6 in mala, et conpressati | sunt ualde. post quae instituit super 25 

iUos deus Critas, quos Censores intellegimus. sed nec istis 

4] cf. Ex. 22. 14] cf. Num. 25, 1 sqq. 19] cf. lud. 2, 8. 13 

1 difinitiones A 2 edicta? Urs probem Gel: probent AB 4 mon- 
tem B necessariae absentiae Gel 5 quo S3 Itm: quos AB 6 et 
om. B 7 iudicio A 9 diiFundit illos Urs 11 itaque tria Gel: ita 
quod tria B, in A decem undecimue litterae perierunt 12 proxumis A, 
et proximis B 14 arathmis A deueniset A sattin A 15 et om. B 
17 prius Qtom.A delfegor A 18 idolatria A sorore A • XXIIII • A 
domestici B 20 nauue A bahalim A 21 in manus Hild in A 
legit: spatium sane angustius, quam ut in manibus sine nota scripta 
capiat 22 uenumdabant A 24 erant A 25 post quae A, postquam B 
26 isti A 



152 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

obaudire perseuerauerunt. ut quis critarum obierat, illi 
delinquenduin supra quam patres eorum, abeundo post deos 
aliorum et seruiendo et adorando eos. itaque dominus iratus, 
quoniam quidem, ait, transgressi sunt gens ista pactum ' 
5 meum, quod disposui patribus eorum, et non audie- 
runt uocem meam, et ego non aduertam ad auferen- 
dum uirum a facie eorum ex nationibus, quas reliquit 
decedens lesus. atque ita per omnes paene annales crita- 
rum et deinceps regum reseruatis gentium circumcolarum uiri- 

10 bus bello et captiuitate et iugo allophylorum iram dei pensauit 
Israel, quotienscumque ab illo maxime in idololatrian exorbi- 
tauerunt. 

4. Hanc Ligi^iirj si a primordio constat et prohibitam de 
tot tantisque praeceptis et ULumjquam inpune commissam de 

15 tot tantisque documentis nec Lullum tam superjbum crimen 
deputari apud deum, quam huiusmodi transgressLionem, uljtro 
intellegere debemus diuinarum et denuntiationum et Lexecutio— 
numj intentionem iam tunc martyriis patrocinatam non mod(^ 
{aoTi dubijtandis, uerum etiam sustinendis, quibus scilicet locum^ 

20 fe^cerat prOjhibendo idololatrian. aliter enim martyria no» 
euenirLcnt. et utijque auctoritatem suam praestruxerat uolens 
ea euenire quibLUS locumj fecerat. nunc enim de dei uolun- 
tate conpungimur, et ingCLminatj scorpius plagam, hanc negans, 
hanc accusans uoluntatem, ,^ut aut alijUm deum insinuet, cuius 

25 haec non sit uoluntas, aut nostrum nihiloLminus deSjtruat, 
cuius talis sit uoluntas, aut omnino neget uoluntatem dei, si 
^ipsum negarCj | non poterit. nos autem de deo alibi dimi- f.5 
cantes et de reliquo corpore haereticae cuiusque doctrinae 
nunc in unam speciem congressionis certas praeducimus lineas, 

4] lud. 2, 20 sqq. 

2 dios ex duos A 3 orando B ds A 4 transgressa est B 5 ob- 
audierunt uoci meae B 6 auertam B 7 reliquid A 8 per del. Gtl 
pene A 9 reseratis Hartelim .10 iram om. A dei pensauit scripsi: 
dspensauit A, dispensauit B 11 idolatrian A 14 nunquam A 16 apud 
deum deputari B 20 idolatrian A 21 neuenirent A 22 ea otn. A 
23 et conpungimur Gel 26 omuino Gel: domino B, om. A 27 potaie- 
rit B 28 hereticae A 



V. Scorpiace 3—5. 153 

non alterius dei quam Israelis eam defendentes uoluntatem 
quae martyriis locum fecerit, tam ex praeceptis prohibitae 
semper quam ex iudiciis punitae idololatriae. si enim prae- 
ceptum obseruando uim patior, hoc erit quodammodo obser- 
uandi praecepti praeceptum, ut id patiar per quod ^potjCro 5 
obseruare praeceptum, uim scilicet, quaecumque mihi im- 
minet ^caUjenda ab idololatria. et utique qui inponit prae- 
ceptum, extorquet obscLqUjium. non potuit ergo noluisse ea 
euenire per quae constabit obsequium. praescribitur mihi, ne 
quem alium deum dicam, ne uel dicendo, non minus Lliiiguaj 10 
quam manu, deum fingam neque alium adorem aut quo mo^^do 
uenere/ praeter unicum illum, qui ita mandat, quem et iubeor 
toe^re, ne ab eo djCserar, et de omni substantia diligere, ut 
Pro 60 moriar. JimG sacramjCnto militans ab hostibus pro- 
^ocor. par sum illis, nisi illis Lnianus dCjdero. hoc defen- 15 
^endo depugno in acie, uulneror, conciLdor, occidor. quiSj hunc 
^iliti suo exitum uoluit, nisi qui tali sacramento eum ^con- 
^ignjauit? 

5. Habes igitur dei mei uoluntatem. occursum est huic 

pla^gae. iam aliumj ictum consideremus de uoluntatis quali- 20 

tate. longum est, ^nt deum meumj bonum ostendam, quod iam 

a nobis didicerunt MarcioniLtae. deum^ interim sufficit dici, 

ut necesse sit bonum credi. malum enim ^deum qui praesumjp- 

serit, constare in utroque non poterit: aut deum negaLre de- 

bebit qUjCm malum existimarit, aut bonum dicere quem deum 25 

7 pronuntiauerit. | bona igitur erit et uoluntas eius qui nisi 

bonus non erit deus. probabit hoc etiam ipsius rei bonitas 

quam deus uoluit, martyrii dico, quia bonum non nisi bonus 



1 israhelis A 2 prohibite A 4 obseruatum ABmg patitur ABmg 
5 praeceptum om. A id Gel: ita AB 7 cauenda scripsi: cauendain 
AB, cauenti Gel 10 dicam ne om. A dicendum A 11 nequem A 
aut quo modo lun : aut quomodo AB, aut quoquomodo Urs 12 p&rter A 

15 nisi Lat: si AB 16 conci hunc A, unde recte Oehlerus 

conclusit occidor omissum fuisse 17 milito A corr. eum sacramento B 
20 iam Hartelius: in (A)Bj nec Lat hictum A 23 deum quis prae- 

sumpserit B, . ripserit A qui Rig: quis B 25 dicere add. Gel 

26 pronuntiarit B eius om. A 28 quia nonnisi bonus uoluit bonum B 



154 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uoluit. bonum contendo martyriam apud eundem deum, a quo 
et prohibetur et punitur idololatria. obnititur enim et aduef- 
satur idololatriae martyrium. malo autem obniti et aduersari 
nisi bonum non potest. non quasi negem esse aemulationem 
5 tam malorum inter se quam et bonorum, sed alia condicio est 
huius tituli. martyrium enim non de communi aliqua militia 
certat cum idololatria, sed de sua gratia; liberat enim ab ido- 
lolatria. quod a malo liberat, quis non bonum pronuntiabit? 
quid aliud est aduersatio idololatriae atque martyrii quam 

10 mortis et uitae? in tantum uita martyrio deputabitur, quan- 
tum morti idololatria. uitam qui n\alumj dixerit, habet mortem, 
quam bonum dicat. est et haec pcLruersitas hOjminum salu- 
taria excutere, exitiosa suscipere, periculosa conLquirerCj, medi- 
camina deuitare, aut mori denique citius quam curari desi- 

15 (^derarCj. nam et medicinae praesidium plures qui refugiunt: 
plures enim stulti, plures tim^idi et malCj uerecundi. et est 
plane quasi saeuitia medicinae de scalpello d,^eque cautejrio, de 
sinapis incendio; non tamen secari et inuri et extendi mor- 
derique idcirco niLalum, quia^ dolores utiles affert, nec quia 

80 tantummodo contristat, recusabitur, ^sed qui^a necessario con- 
tristat, adhibebitur. hon-orem operis fructus Lexcusatj. ulu- 
lans denique ille et gemens et mugiens inter manus medici 
Pi^ostmodumj easdem mercede cumulabit et artifices optimas 
praedicabit et sae^uas iam nCjgabit. sic et martyria desaeuiunt, 

85 sed in salutem. licebit et deo in ^uitam aeternamj | per ignes fi 
et gladios et acerba quaeque curare. sed medicum quidem 
miraberis etiam in illo, quod ferme pares adhibet qualitates 
medellarum aduersus qualitates querellarum, cum quasi de per- 



1 eum A 2 et primum om. B 4 uegemus B 5 conditio A 6 ma- 
litia A 7 idolatria his A de] cum A 10 uita ^, ut a £ 11 mors 

idololatriae Urs 13 conquirere scripsi: con A, quaeque JB, 

quaerere Mig medicamina deuitare Oehlerm: medica niale uitare AB, 
medicamina uitare Gel 14 aut del. Gel 15 in praesidium B plures 
qui refugiunt om. A qui del. Rig 16 enim om. B 17 medicina B 
deque (A?) Gel: denique B 18 etprim om. B excendi Iim morderi- 
que om. A 20 necessarie A 24 sic et A, et si B 25 sed del, Scd 
alterum in del. Scal 26 quidem A, quoque B 27 perme A 



V. Seorpiace 5. 155 

uerso auxiliatur per ea subueniens per quae laboratur. nam 
et calores caloribus amplius onerando compescit et ardores 
siti potius macerando restinguit et fellis excessus amaris qui- 
busque potiunculis colligit et sanguinis fluxus defusa insuper 
uenula reuocat. deum uero et quidem zeloten culpandum ex- s 
istimabis, si uoluit certare cum causa et iniuriae aemulando 
prodesse, mortem morte dissoluere, occisionem occisione di- 
spargere, tormentis tormenta discutere, supplicia suppliciis eua- 
porare, uitam auferendo conferLre, car^nem laedendo iuuare, 
animam eripiendo seruare. peruersitas, quam Lputas, ratiOj lo 
est; quod saeuitiam existimas, gratia est. ita deo de mo- 
mentaneis ,^aeterna mcjdicante magnifica bono tuo deum tuum; 
incidisti in manus Lcius, sedj feliciter incidisti. incidit et ille 
in aegritudines tuas. homo semjer prior Ujegotium medico 
facit, denique sibimet ipse periculum mortis attra^xit. acCjC- is 
perat a domino suo ut a medico satis utilem disciplinam se- 
cundum legem uiLuendij, ut omnia quidem ederet, ab una so- 
lummodo arbuscula temperaLret, quam ipjSe medicus inportunam 
interim nouerat. audiit ille quem maluit ^et abstinentjiam 
rupit. edit inlicitum et transgressione saturatus in mor^tem 20 
crUjditauit, dignissimus bona fide in totum perire quia uoluit. 
sed dominus Lsustentatja feruura delicti, donec tempore medi- 
cina temperaretur, paula^tim remediaj composuit, omnes fidei 
disciplinas et ipsas aemulas uitio, uerbum | mortis uerbo uitae 
rescindentes, auditum transgressionis auditu deuotionis limantes. 25 
ita, et cum mori praecipit medicus ille, ueternum mortis ex- 
cludit. quid grauatur nunc pati homo ex remedio quod non 
est tunc grauatus pati ex uitio? displicet occidi in salutem 



2 honerando A 3 restinguit Lat: resringit A, restringit B excus- 
8US A quibusdam fort. 4 potionibus B corrigit Lat, recoUigit Hartelim 
5 zelotem A corr. 6 certare scripsi: certasse AB 8 euaportare A corr. 
12 aetemam B meditante B tuum B, tetru A 14 aegritudines A 
medico prior negotium B 15 denique] donec Hartelius 16 suo om. A 
17 ederet et B 18 temperaret et B 19 norat B 20 edit A 21 cru- 
ditauit Urs: eruditauit B, eructauit Gel perisse B quia scripsi: 
qui AB 22 sustentata feruura (A)Big: sustentato feruore B 25 aditum 
«t aditu fort. deuotioni B 26 mortes A corr. 27 pati nunc B 



156 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

cui non displicuit occidi in perditionem? nausiabit ad anti- 
dotum qui hiauit ad uenenum? 

G. Sed si certaminis nomine deus nobis matyria proposuisset, 
per quae cum aduersario experiremur, ut, a quo libenter homo 
5 elisus est, eum iam constanter elidat, hic quoque liberalitas 
magis quam acerbitas dei praeest. euulsum enim hominem 
de diaboli gula per fidem iam et per uirLtutemj inculcatorem 
eius uoluit efficere, ne solummodo euasisset, uerum etiam eui- 
cisset inimicum. amauit, qui uocauerat in salutem, inuitare 

10 et ad gloriam, ut, qui gaudeamus liberati, ,^exultejmus etiam 
coronati. agonas istos, contentiosa sollemnia et superLstitiosa 
cerjtamina Graecorum et religionum et uoluptatum, quanta 
gratia saeculum Lcelebretj iam et Africae licuit. adhuc Cartha- 
ginom singulae ciuitates gratulandLO inquijCtant donatam Pythico 

15 agone post stadii senectutem. ita ab ae^uo dignissimumj cre- 
ditum est studiorum experimentum committere, artes corporLum 
et uocumj de praestantia expendere, praemio indice, spectaculo 
iudice, senLtentiaj uoluptate. qua nuda sunt proelia, non nulla 
sunt uulnera; pugni qLuassant, caljCes arietant, caestus dilaniant, 

20 flagella dilacerant. nemo tjamen agoniSj praesidem suggillans 
erit, quod homines uiolentiae obiectat. Li^iuriarumj actiones 
extra stadium. sed, quantum liuores illi et cruores et Luibices 
negOjtiantur, intende: coronas scilicet et gloriam et dotem, 
Lpriuilegiaj | publica, stipendia ciuica, imagines, statuas et, qua-f.5i 

25 lem potest praestare saeculum, de fama aeternitatem, de me- 

1 nausiabit A, nausei abit B 3 si ui, et B proponit B 5 helisus A 
7 uerha per uirtutem in AB post 8 efficere collocata reposui 8 deui- 
cisset B 9 qui Urs: qua A, quae B, quos Latj quem Hartelius 10 et 
om. B qui om. A gaudemus Im, gaudebamus Oehlerus 12 Grae- 
corum Bj gregorum A, graecarum Gel ' uoluntatum A 13 iam et J., 
etiam et B, etiam Gel liquit Gel Carthaginem B, certamine A- 
14 (inqui)etan A 16 committere, artes corporum scripsi: committer^s 
artes, corporum uulgo 17 praesentia exprimeie ABmg, praestantiam er: — 
pendere Gel inlice fort. 18 uoluntate A, uolutante Scal nulla Li 
non del. Lat 19 sunt om. A cassant B caluae Fdber cestus 
20 praeside A suggillauerit Gel 21 uiolentae A obiectat Eig: oblei 
taut Af obieetet B 23 (nego)tientur A intende scripsi: intendet 
iuteiidit Bj intendis Gel 24 ciuica] ciuitatem Lat statutas A 25 
fama otn. A 




V. Scorpiace 5—6. 157 

loria resurrectionem. pyctes ipse non queritur dolere se, nam 
ult; corona premit uulnera, palma sanguinem obscmat; plus 
ictoria tumet quam iniuria. hunc tu laesum existimabis, 
uem uides laetum? sed nec uictus ipse de agonotheta casum 
lum exprobrabit. deum dedecebit artes et disciplinas suas 5 
lucere in medium, in hoc saeculi spatium, in spectaculum 
ominibus fit ajUgelis et uniuersis potestatibus? carnem atque 
limam probare de cons^tanjtia atque tolerantia? dare huic 
ilmam, huic honorem, illi ciuitatem, ^illij stipendia? etiam 
losdam reprobare et castigatos cum ignominia submouere? 10 
mimm praescribis deo, quibus temporibus aut modis aut 
cis ^de familjia sua iudicet, quasi non et praeiudicare iudici 
ngruat. quid nunc, si n^on certajminis nomine in martyria 
em exposuisset, sed et proprii profLeCjtus, nonne oportebat 
am habere aliquem spei cumulum, cui stu,^dium suumj co- 15 
ret uotumque suspenderet, quo eniteretur ascendere, ^cum 
Tenaj quoque officia in gradus aestuent? aut quomodo 
dtae LmansioUjes apud patrem, si non pro uarietate meri- 
um? quomodo et Lstellaj ab stella distabit in gloria, nisi 
► diuersitate radiorum? por^ro et si fijdei propterea con- 20 
lebat sublimitati et claritatis aliqua LproIatiOj, tale quid esse 
•rtuerat illud emolumenti, quod magno constaret: Jjabore, 
ciatu, tormento, morte. sed respice conpensatioLuem, cum 
et anima ^dependitur — quibus in homine carius nihil 

19] cf. 1 Cor. 15, 41. 

nam A, non B 2 praemit A corr. uulnera om. A plus uictoria 
et quam iniuria Rig: plus uictoria tu . et quam iniuria A, plus uic- 
i tuum est quam iniuriatum B, plus uictoriatum est quam iniuriatum 
n, plus uictoriarum est quam iniuriarum Lat, plus uictoria tamen est 
m iniuria Harrisim, plus uictoria tum est quam iniuria alii 4 ago- 
eta A 5 dedecebit B, decebit ABmg 6 in medium ABmg, reme- 
n B saeculo A corr. 7 carnen ex carmeu A 9 stipendium B 
}raescribes B 12 et om. A praeiudare A 13 qui Gel nunc 
m A, nunc siue B, si non Gel 14 et om. B 17 gradu B 18 aput A 
. A 20 praeterea fort. 21 sublimitatis Urs claritati Gel 22 con- 

3t abore A; pretio etianuisse putat Oehlerus: mihi nihil 

86 uidetwr 24 nibil carius B 



158 Qointi Septimi Florentis Tertnlliam 

est, alt^ternm mjuiw dei, altemm flatus, — ipsa dependi m ■" ' ^^ 
profectnm qQomm est pro fectns, ipsa erogari qaae luori isA^^ 
eadem pretia qnae et merees. prospexerat et alias deus m- 
becillitates condicionis hnmanae, adnersarii insidias, rerom fal- 

& lacias, saecnli retia, etiam post lanacmm periclitatnram fidem) 
peritnros plerosqne mrsnm post salntem, qni nestitnm obsole- 
tassent nnptialem, qni facnlis olenm non praeparassent, qiii 
reqnirendi per mont^s et saltns et nmeris essent reportandi 
posnit igitur secnnda solacia et extrema praesidia, dimicationem 

10 martyrii et lanacmm sangninis exinde secntnmm. de cnins 
felicitate Danid: beati qnornm dimissae snnt iniqnitates 
et qnornm tecta snnt peccata. beatns cni non inpnta- 
nerit deus delictnm. proprie enim martyribns nihil iana 
repntari potest, qnibns in lanacro ipsa nita deponitnr. sic di— 

16 lectio ope^ritj mnltitndinem peccatomm, qnae denm scilicet di— 
ligens ex totis niribn^^s suiSj, quibns in martyrio decertat, ex^ 
tota anima sua, quam pro deo po^^nit, homijUem martyrem er— 
cndit. haec tu remedia, consilia, iudicia, speCi^tacnla etiairij 
dei atrocitatem uocabis? sanguinem hominis deus concnpiscit? 

fo et tam,^en ausimj dicere, si et homo regnum dei, si et homo 
certam salutem, si et homo secundam regenerationem. ^nnl^a 
conpensatio inuidiosa est in qua aut gratiae aut iniuriae co^m- 
munis estj ratio. 
7. Incutiat adhuc scorpius homicidam deum uentilans, hor- 

2ft re^bo pkjne spurcum blasphemiae flatum de haeretico ore foe- 
tentem, sed et tale^m deumj de fiducia rationis amplectar, qua 
ratione etiam ipse se plus Lquam hOjmicidam pronuntiauit ex 
sophiae suae persona, uoce Solomonis. ^sophiaj, inqnit, iugu- 

11] Ps. 31, 1 sqq. 14] cf. 1 Petr. 4, 8. Matth. 22, 37. 28] Prou. 9, 2. 

1 adflatus B 2 profectum Itm: profectu AB 3 alias B, has A 
4 conditionis A fallatias A 7 nuptialem — praeparassent om. A 
9 et om. A 10 securum ABmg 11 dimissa sunt delicta et quorum 
opertae sunt iniquitates B 12 beatus uir cui B reputauerit B 13 de- . 
lictorum B 19 iudicabis B 20 si homo certam salutem om. A et 
ante homo add. Ciacconim 21 nuUa Urs: nulli AB 24 incuciat A 
25 adfiatum B heretico A fetentem A 26 et om. A 28 sofiae A 
solonis A inquid A 



V. Scorpiace 6—7. 169 

.nit filios suos. sophia sapientia est. sapiediter Lutique 

^ulauit, dum in uitam, et rationaliter, dum in gloriam. o 

arricidLii ingeniumj! | o sceleris artificium! o argumentum 

nidelitatis, quae idcirco occidit, ne moriatur quem occiderit! 

tideo quid sequitur? sophia in exitibus cantatur hymnis; can- 5 

itur enim et exitus martyrum. sophia in plateis de constantia 

?it; bene enim filios suos iugulat. super summos autem muros 

)iifisa dicit, cum quidem secundum Eseiam hic exclamat: ego 

eisum; ethicuociferatur: innominelacob; et alius inscribit: 

i nomine Israelis. bonam matrem! opto et ipse in 10 

ios eius redigi, ut ab ea occidar; opto occidi, ut filius fiam. 

'um autem iugulat filios suos, an et torquet? ^^jUdio enim 

alibi dicentem deum: uram illos sicut uritur aurum, 

proba^bo ijllos sicuti probatur argentum. utique per 

tnenta ignium et supLplicijOrum, per martyiia fidei examina- 15 

ia. scit et apostolus qualem Ldeum ajdscripserit, cum scribit: 

deus filio suo non pepercit, sed pro nobis ^trajdidit 

cim, quomodo non et cum illo omnia condonauit 

bis? uides, LquOjmodo etiam proprium suum filium primo- 

litum et unigenitum so^phiaj diuina iugulauerit, utique ui- 20 

Tum, immo et ceteros in uitam LrCjdacturum. possum di- 

e cum sophia dei: Christus est qui se tradidit pro 

lijCtis nostris. iam et semetipsam sophia trucidauit. 

ba non so^no solo sapiUjUt, sed et sensu, nec auribus tan- 

nmodo audienda sunt, ^sed et mentjibus. crudelem deum, 25 

non intellegit, credit. quamquam ^et non intejllegenti po- 

i sententia est, quae temeritatem cohibeat Laliter iUjtelle- 

idi. quis enim, inquit, cognouit sensum domini? 

f 

5] cf. Prou. 1, 20. 8] Es. 45, 5. 13] Zach. 13, 19. 17] Eom. 
\2. 22] ibid. 4, 25. 28] ibid. 11, 33. 

1.5.6 sofia A 2 inuitam B ingloriam B 5 exitu A canitur B 
le constantia] constantiam Pam 8 dicitur fort. quis B eseiam A, 
dam B 9 scribit A 10 isra.elis A 11 fiam B, filiam A 13 si- 
i B argentum Pam 14 aurum Pam 18 illum om. A et non 
l 20 iugulauerat A 21 possim A 22 sofia A sic semper 23 so- 

BmB 24 so ntA, aut sono aut solo omismm fuit 26 quan- 

\m A intelligendi Gel 28 inquid A dei B 



160 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

aut quis illi LConsiliarijUs fuit, qui eum instruat, aut 
uiam intellegentiae quis demons|trauit illi? sed enim f.60 
Scytharum Dianam aut Gallorum Mercurium aut Afrorum Sa- 
turnum hominum uictima placari apud saeculum licuit, et 
5 Latio ad hodiernum loui media in urbe humanus sanguis in- 
gustatur, nec quisquam retractat aut non rationem praesumit 
aliquam aut inaestimabilem dei sui uoluntatem. si noster 
quoque deus propriae hostiae nomine martyria sibi depostu- 
lasset, quis illi exprobrasset funestam religionem et lugubres 

10 ritus et aram rogum et pollinctorem sacerdotem, et non bea- 
tum amplius reputasset quem deus comedisset? 

8. Unum igitur gradum insistimus et in hoc solum prouo- 
camus, an praecepta sint a deo ma^rjtyria, ut credas ratione 
praecepta, si praecepta cognoueris, quia Lnijhil deus non ratione 

15 praeceperit. siquidem honorata est apud illuLm morSj religio- 
sorum ipsius, ut canit Dauid, non, opinor, ista communis ^ei 
omjUium debitum — atquin ista etiam ignominiosa est ex 
elogio traLUSgreSjSionis et merito damnationis — sed illa quae 
in ipso aditur ex teLstimOjUio religionis et proelio confessionis 

20 pro iustitia et sacramento. L^ijCut Eseias, uidete inquit, quo- 
modo perit iustus, et nemo excipi^t corjde, et uiri 
iusti auferuntur, et nemo animaduertit; a f^acie enimj 
iniustitiae perit iustus et erit honor sepulturae eius. 
habes ^hiCj quoLquej et praedicationem et remunerationem mar- 

25 tyriorum. a pri^mordiOj enim iustitia uim patitur. statim ut 
coli deus coepit, inuidiam Lr^ligiOj sortita est. qui deo pla- 
cuerat, occiditur, et quidem a fratLre. quo prOjCliuius impietas 
alienum sanguinem insectaretur, a suo auLspicata inj|sectata est f.60 

16] cf. Ps. 105, 5. 20] Es. 57, 1. 

4 liquuit Pam 5 Latiari Ciacconim ad] in Gel 6 rationem prae- 
sumit aliquam Gel: ratione praesumit aliqua AB 7 inaestimabile A 
uoluutate Oehlerus 9 ille A lugebres A 10 beatum om. A 18 ista A 
20 esaeias A, Esaias B uidete Pam: uidet B^ uide A inquid A cotT' 
23 sepultura A 20 cepit Eig 27 (pro)clius A 28 sectaretur A au.. - 

sectata A insectata del. Pam est. Denique ml est, denique 

uulgo; correod 



V. Scorpiace 7—8. 161 

^* 1 denique non modo iustorum, uerum etiam et prophetarum. Dauid 
*^ m exagitatur, Helias fugatur, Hieremias lapidatur, Eseias secatur, 
^l Zacharias inter altare et aedem trucidatur perennes cruoris 
^l sui maculas silicibus assignans. ipse clausula legis et prophe- 
^* tarum nec prophetes, sed angelus dictus contumeliosa caede 5 

truncatur in puellae salticae lucar. et utique qui spiritu dei 
'•* agebantur, ab ipso in martyria Ldi/igebantur etiam patiendo 
quae et praedicassent. proinde et ^trjina fraternitas, cum de- 
dicatio imaginis regiae turbam urgeret offi^Cjii, non ignora- 
Derunt, quid fides, quae sola in illis captiua non fuerat, ex- 10 
^gePjCt, moriendum scilicet aduersus idololatrian. meminerant 
leuimj et Hieremiae scribentis ad eos, quibus illa captiuitas 

• 

^fflminebat: ^et nunc uijdebitis deos Babyloniorum 
^oreos et argenteos et ligneos por^tari superj umeros 
^stentantes nationibus timorem. cauete igitur, ne 15 
i^t uos coUjSimiles sitis allophylis et' timore capia- 
^iiii, dum aspicitis turbas L^^dorjantes retro eos et 
^^te, sed dicite in animo uestro: te domine ad,orarej 
^^loemus. itaque dixerunt a deo concepta fiducia, quanto 
^^gOLre animji condicionales illas minas regis excutiunt: non 20 
"■H.bemus Luecessijtatem respondendi huic tuo imperio. 
^st enim deus noster, ^quemj colimus, potens eruere 
^os de fornace ignis et ex manibus tuis, ^et tunc m^a- . 
^ifestum fiet tibi, quod neque idolo tuo famulabimur 
nec imaLginem tjUam auream, quam statuisti, adora- 25 
bimus. martyrium ^et sinCj passione perfectum! satis passi, 
*^1 satis exusti sunt, quos prop|terea deus texit, ne potestatem 
eius mentiti uiderentur. nam et Danielum, nuUius praeter 
dei supplicem et idcirco a Chaldaeis delatum ac depostulatum, 

6] cf. Matth. 14, 3 sqq. 13] Bar. 6, 3 sqq. 20] Dan. 3, 16. 

2 Esaias B 6 salticae Gel: psalticae B, ipjsalticae A 7 etiam Gel: 
ut etiam B, ut et iam A ut iam patienda Hartelius 9 turbam Iim: 
urbem AB officii scripsi: officio AB ignouerunt A 12 quibus B, 
quos A 16 allofilis A 18 *dicite A 19 coepta A quando Gel 
20 illas om. B excuciunt A 21 respondenti A 24 famulabimur 
Gel: famulabitur AB 27 existi ex exusti sic A 28 mentiri A da- 
nihelum Aj Danielem B 29 suplicem A idcirco a callatum ac posto- 
latum A 

XX. Tert. I. 11 



1G2 Qiiinti Septimi Florentia Tertulliani 

statim utique conclusa et usitata feritas leonum deuorasset, si 
DarLiij digna praesumptio de deo falli debuisset. ceterum pati 
oportehat omnem dei praedicatorem atque cultorem, qui ad 
idololatrian prouocatus negasset obsequium, secundum illius 

5 quoque rationis statum, qua et praesentibus tunc et posteris 
deinceps commendari ueritatem oportebiatj, pro qua fidem di- 
ceret passio ipsorum defensorum eius, quia neLmOj uoluisset 
frustra oecidi, nisi compos ueritatis. talia a primordio et prae- 
cepta et exempla debitricem martyrii fidem ostendunt. 

10 9. Suporest, ne antiquitas suum forte habuerit sacramen- 
\umj, nouitatem Christianam recensere, quasi et de deo aliana 
ac proinde de disciplina quoque aemulam, cuius sophia filios 
suos iugulare non norit. plane, alia in Christo et diuinita^s 
et uoluntas et schola, qui martyria aut nulla in totum aat 

15 alite^* intellegenda mandarit, qui neminem ad huiusmodi dis- 
crimen hortetur, qui pro eo passis nihil repromittat, quia pa*ti 
eos nolit, et ideo praeceptorum princip^ia dejducens, beati, 
inquit, qui persecutionem patiuntur ob iustitia^m, quo- 
nianij ipsorum est regnum caelorum? hoc quidem ab- 

20 solute ad omnes; ,dehinc prOjprie ad apostolos ipsos: beati 
eritis, cum uos dedecora,uerint et perjSecuti fuerinfc 
et dixerint aduersus uos omnia mala p^ropter mejr 
gaudete et exultate, quoniam merces uestra plurim»- 
in caelLO: sic enim, | faciebant et prophetis patres il— 

25 lorum: ut etiam prophetaret, quod et ipsi occidi haberent a(L 
exemplum prophetarum. quamquam etsi omnem hanc perse- 
cutionem condicionalem in solos tunc apostolos destinasset, 
utique per illos cum toto sacramento, cum propagine nominis, 
cum traduce spiritus sancti iri nos quoque spectasset etiam 

17] Matth. 5, 10 sqq. Luc. 6, 23. 

3 dei om. A ad om. A 4 idololatriam B 5 quia B 7 defen- 
sorem A 8 fnistra om. B 10 fort^ B, quoque A 11 nouitate A 
12 do a<ld. Hartelim sofia A 13 iugulandad*" A non om. A 
14 qui om. B 15 intellogenda andarit A neminem ad] in A 16 re- 
promittaf A 18 inquid A 19 ipsorum A, illorum B 24 illorum Ay 
ooniin B 2(5 quaiKiuam A 27 condicionabilem B 28 per om. A 



V. Scorpiace 8—9. 163 

persecutionis obeundae disciplina ut in hereditarios discipulos 

et apostolici seminis frutices. nam et si rursus ad apostolos 

dirigit: ecce ego mittam uos tamquam oues in LmCjdio 

luporum, et: cauete ab hominibus; tradent enim uos 

in consessus et in synagogis suis flagellabunt uos et 5 

ad praesides et ad reges perducemini mei causa in 

testimonium illis et nationibus et cetera, tum autem 

subicit: tradet autem frater fratrem et pater filium in 

uiortem et insurgent filii in parentes et mortificabunt 

60 s, manifeste iniquitatem istam in ceteros pronuntiauit, quam 10 

ifl apostolis non inuenimus. nemo enim eorum aut fratrem 

aut patrem passus est traditorem, quod plerique iam nostri. 

dehinc ad apostolos reuocat: et eritis odio omnibus propter 

Qonaen meum. quanto magis nos, quos a parentibus quoque 

^adi oportet? ita ipsa hac permixtione nunc ad apostolos, 15 

^^itic ad omnes disponendo Lcundemj in uniuersos nominis ex- 

^tn efifundit, in quibus consedcLrit nOjmen cum odii sui lege. 

Ui autem sustinuerit usque in finem, iste ^saluUjS fiet. 

^iid sustinendo, nisi persecutionem, nisi traditionem, ^nisi oCj- 

sionem? nec enim aliud est sustinere in finem quam pati 20 

t^^m. L®t idCjO: non est discipulus super magistrum, 

^^tim sequitur, nec ser|uus super dominum suum, quia 

^m magister et dominus ipse perpessus sit persecutionem et 

'^itionem et occisionem, multo magis serui et discipuli eadem 

^pendere debebunt, ne quasi superiores exempti de iniquitate 25 

ideantur, quando hoc ipsum sufficere eis ad gloriam debeat, 

•equari passionibus domini et magistri; ad quarum tolerantiam 

i^dificans monet non eos timendos, qui solum corpus oc- 

-idant, animam autem interficere non ualeant, sed 

3] Matth. 10, 16 sqq. 13] ibid. 10, 22. 18] ibid. 21] ibid. 10,24. 
28] ibid. 10, 28. 

2 et si AB, et Gelf et sic Oehlems 3 mitto B tanquam A 4 tra- 
ient enim uos om. A 6 posterim ad om. B 7 cetera, tum Sartelius: 
3etera cum AB, cetera. cum uulgo distinguitur 9 surgent A 12 tra- 
litorem om. A 15 ipsa hac permistione JB, ipsam hanc traditionem 
ABmg 17 effudit A considerit A 24 eadem Urs: eandem AB 

11* 



164 Quinti Septimi Florontis Tertulliani 

illi potius metum consecrandum, qui et corpus et ani- 
mam occidere et perdere possit in gehennam. qmm 
hi solius corporis interemptores, nisi praesides et reges supra 
dicti, homines opinor? quis etiam animae dominator, nisideus 

5 solus? quis iste ignium comminator, nisi is, sine cuius uolun- 1;^: 
tate nec passerum alter in terram cadit, id est nec altera 
ex duabus subsLtaUjtiis hominis, caro aut anima? quia et capillo- 
rum apud eum Lrejgestus est numerus. nolite ergo metuere, 
cum insuper dicit, multis passLcribuSj antistatis, non fru- 

10 stra, id est non sine emolumento casuros in ter^ram repromittit, 
si magis ab hominibus quam a deo occidi deligamus. o^mnisj 
igitur, qui in me confessus fuerit coram hominibus, et 
ego coLufiteborj in illo coram patre meo, qui in caelis 
est. et omnis, qui me negLaueritj coram hominibus, et 

15 ego negabo illum coram patre meo, qui in ca,elis estj. 
manifesta, ut opinor, definitio et ratio est tam confessionis qu^am 
negajtionis, etsi dispositio diuersa est. qui se Christianum con- 
fitetu^r, Christij se esse testatur, qui Christi est, in Christo sit 
necesse est. si in Christo est, ^in Christo utiquCj confitetur, cum 

20 se Christianum | confitetur. hoc enim non potest esse, nisi sit f.i 
in Christo. porro in Christo confitendo Christum quoque con- 
fitetur, qui sit in ipso, dum et ipse in illo est, utpote Chri- 
stianus. nam et si diem dixeris, lucis rem ostendisti, quae 
diem praestat, licet non dixeris lucem. ita etsi non directo 

25 pronuntiauit qui me confessus fuerit, non est diuersus 
actus quotidianae confessionis a sensu dominicae pronuntia- 
tionis. quod enim est qui se confitetur, id est Christianum, 

5] cf. Matth. 10, 29. 8] ibid. 10, 31. 11] ibid. 10, 32 sqq. 

1 alterum et onv. A animas A 2 gehenna A 3 intemptores B 
4 anime A 5 iste ignium Rig: iste nisi ignium AB commitor A 
nisi is om. A 7 aut** A 8 est om. A 9 insuper Im: super JB, om. A 
11 eligamus B 14 omni A negauerit me JB 16 est et definitio 
et ratio tam B 18 se om. B 19 si in Christo est om. A confitetur 
cum se Christianum om. A 21 quoque om. A 22 ipso scripsi: Chri- 
sto AB 23 et sup. uers. A, ut XJrs ostendis A 27 quod enim est] 
quid enim? fori. qui A^ cum B 



V. Scorpiace 9—10. 165 

^tiam id, per quod est, confitetur, id est Christum. proinde 
^Ui se negauit Christianum, in Christo negauit, negando se 
^sse in Christo, dum negat se Christianum; et Christum autem 
lU se negando, dum se in Chiisto negat, Christum quoque ne- 
gabit. ita et qui in Christo negauerit, Christum negabit et 5 
qui in Christo confessus fuerit, Christum confitebitur. sufife- 
^ciSjSet igitur, etsi de confitendo tantummodo dominus pro- 
fluntiasset. ex ^forjma enim confessionis contrario quoque 
eius praeiudicaretur, ^ii estj negationi, perinde negationem 
negatione rependi a domino, Lquemjadmodum confessione con- 10 
fessionem. et ideo cum in forma confesLsionijS etiam negationis 
condicio intellegatur, apparet non ad alium ^modumj negationis 
pertinere, quod de ea aliter dominus pronuntiLauit, qu^am de 
confessione dicendo, qui me negauerit, non, qui ^in me,. 
prospexerat enim et hanc uim plerumque in expugnatione ^no- 15 
miniSj subsecuturam, ut qui se Christianum negasset, ipsum 
quoque ^Christum compjelleretur blasphemando negare. sicut 
non olim f pro auspice cum tota fide quorundam coUuctatum 
S3 hoc modo | horruimus. itaque frustra erit dicere: etsi me ne- 
gauero Christianum, non negabor a Christo, non enim ipsum 20 
negaui. ex illa enim negatione tantundem tenebitur, quia se 
Christianum negando Christum in se negans etiam ipsum ne- 
gauit. plus est autem quod et confusioni confusionem com- 
minatur: qui me confusus fuerit coram hominibus, et 
ego confundar eum coram patre meo, qui est in caelis. 25 
sciebat enim a confusione uel maxime formari negationem, 
mentis statum in froiite consistere, priorem esse pudoris quam 
corporis plagam. 

10. Qui uero non hic, id est non intra hunc ambitum terrae 
nec per hunc commeatum uitae nec apud homines huius 30 

3 in Christo esse B se om. A 5 negabit J., negauit "B 9 proinde J5 
negatione negationem B, negatioui negationem B.ig 10 confessioni con- 
fessionem A 12 conditio A non om. B negotiationis A 13 deus B 
16 ipse B 18 ante auspice ditae litterae perierunt in A; TertulUanus 
tale quid scripsisse uidetur nou olim praesidem aliquem diabolo auspice 
proconsulem uon olim improbo auspice Hartelius cum in B 19 ne- 
gauero B, negabo A 21 quia scripsi: qua AB 23 confusionis A corr. 
24 confessus A 25 in caelis est B 26 negotiationem A 



166 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

commuiiis naturae confessionem putant constitutam, quanta 
praesumptio est aduersus omnem ordinem rerum in terris istis 
et in uita ista et sub humai^niSj potestatibus experiundarum? 
nimirum cum animae d^e corporijbus excesserint et per singula 

5 tabulata caelorum de receptu ^dispijCi coeperint et interrogari 
arcana illa haereticorum sacra^meUjta, tunc confitendum apud 
ueras potestates et ueros homincLS^ TjCletos scilicet et Acinetos 
et Abascantos Valentini. nostraLteSj enim, inquiunt, nec ipse 
Demiurgus constanter homines probaLbat, quoSj stillicidium si- 

10 tulae et puluerem areae et sputamen et JocustaSj deputauit, 
etiam inrationalibus iumentis adaequauit. ,plajne, ita scriptum. 
non tamon idcirco aliud hominis genus intLellegeUjdum praeter 
nos, quos, quia constat esse, comparatioLue potuitj | induere f.6( 
salua et proprietate generis et singularitate. neque enim si 

15 uita uitiata est, ut despectui iudicata despectis compararetur, 
statim natura sublata est, ut alia in nomine eius deputaretur. 
atquin seruatur natura, etsi suflFunditm* uita, nec alios nouit 
Christus homines quam de quibus dicit: quem me aiunt 
esse homines? et: quomodo uultis ut faciant uobis 

20 homines, ita et uos facite illis. uide an seruauerit genus, 
a quibus et testimonium sui expectet et in qups iustitiae 
uicem mandat. illos autem caelestes homines si expostulem 
mihi ostendi, facilius Aratus Persea et Cephea et Erigonam et 
Ariiadnam inter sidera deliniabit. quis autem prohibuit do- 

25 minum illic etiam confessionem hominum faciendam manifeste 

18] Matth. 14, 13. 19] Matth. 7, 12; Luc. 6, 31. 

1 uaturae commuuis B 3 etprim om. A subi A 4.excesserunt A 
5 receptu Lat: recepto B, respecto A, praecepto Big 6 archana A 
hereticorum A 7 theletos Big et om. A Abascantos et Acinetos 
Big: aginetos et abascantos A^ Abascantos et Aginetos B, Abascantos et 
Ageratos Urs, Abascautos et Agennetos lun 8 ipse demiurgus A, ipsi 
eadem iurgiis B 9 probabit B probabat ueros esse (hon esse Pam) 
Pam, Big stilicidium A 10 aereae A 13 quos Lat: quod AJB 
14 singulatate A 15 adiudicata fort. dispectis A 17 adquin A 
18 Christus J5, dominus A 20 ita et uos J., et uos ita B, et ita uos 
Big 23 Aratus om. A Persea et Cephea et B, perseacen et A aeri- 
gona A, Erigonem B 24 Ariadueu B deliniabat B dns A 25 maoi- 
feste om, B 



V. Scorpiace 10. 167 

determinare , ubi suam futuram ^apertej prouuntiauit, ut ita 
esset positum: qui in me confessus fue^rit coramj homi- 
nibus in caelis, et ego in illo confitebor coram patre 
meo, qui in Lcaelis estj? eripere me debuit ex isto ter- 
renae confessionis errore, quam suscipi noluisset, si caelestem 5 
praecepisset, quia nullos alios homines noueram praeter in- 
colas terrae, ne ipso quidem adhuc tunc in caelis homine con- 
specto. quae porro fides rerum, ut post excessum ad superna 
subleuatus illic probarer, quo non nisi iam pro^batuSj inponerer, 
illic de receptu examinarer, quo nisi adLmittendUjS peruenire 10 
non possem? Christiano caelum ante patet ^quam Ujia; quia 
nulla uia in caelum, nisi cui patet caelum; quod qui attigerit, 
f.64 intrabit. quas mihi potestates ianitrices adfirmas | iuxta Ko- 
manam superstitionem, f Barnum quendam et Forculum et Li- 
meutinum? quas a cancellis ordinas potestates? si umquam 15 
legisti apud Dauid: auferte portas, principes, uestri, 
et subleuentur portae aeternae, et intrabit rex gloriae, 
si item audisti apud Amos: qui ascensura suum aedificat 
in caelos, et profusionem suam fundat in terras, scito 
et ascensum illum exinde conplanatum uestigiis domini et in- 20 
troitum exinde reseratum uiribus Christi, nec uUam moram 
aut quaestionem in limine Christianis occursuram, qui non di- 
nosci habcLant iljlic, sed agnosci, nec iuterrogari, sed admitti. 
nam etsi adhuc LclaUjSum putas caelum, memeuto clauos eius 
hic dominum Petro et per eum ecclesiae reliquisse, quas hic 25 
unusquisque interrogatus atque LCOUjfessus feret secum. sed 
asseuerat diabolus illic confitendLum, utj suadeat hic negandum. 
pulchra uidelicet documenta ,praemitjtam, bonas mecum claues 

2] Matth. 10, 32. 16] Ps. 24, 7. 18] Amos 9, 6. 

1 ut] at lun 3 in caelis om. A in illum B 4 & ex ^ 5 si 
Gel: etsi AB 7 ante in tres liiterae perierunt: tunc . . no in sic Hild*; 
fortasse dittographia olim fuit 9 sublatus B probarer Urs: probor AB 
10 praecepto ABmgy recepto Urs exanimarer A 14 Carduni Gely 
Cardeam Fam, lanum Bigy Carnuni Hild quandam Bam 16 legi- 
stis A uestras B 18 aediticat* A 19 promissionem Bmg cito A 
21 reseruatum B 22 quaescionem A 24 eius om. A 25 dus A 



^ 



168 Quiuti Septimi Floreutis TertuUiani 

feram, timorem eorum, qui solum corpus occidunt, animae 
autem nihil faciunt: commendatus ero huius praecepti deser- 
tione, honeste in caelestibus stabo, qui ,^in terreniSj stare non 
potui, sustinebo maiores potestates, qui minoribus cessi, me- 

5 rebor utique admitti iam exclusus. suppetit adhuc dicere: si 
in caelestibus confitendum, et hic negandum est. nam ubi alte- 
rum, ibi utrumque. aemula enim quaeque concurrunt. etiam 
persecutionem in caelis agitari oportebit, quae confessionis ne- 
gationisue materia est. quid itaque cessas, audacissime | hae- f.6 

10 retice, totum ordinem Christianae concussionis in superna 
transferre et inprimis ipsum nominis odium illic coUocare, ubi 
ad patris dexteram praesidet Christus? illic constitues et sy- 
nagogas ludaeorum, fontes persecutionum, apud quas apostoli 
flagella perpessi sunt, et populos nationum cum suo quidem 

15 circo, ubi facile conclamant: usque quo genus tertium? sed 
et fratres nostros et patres et filios et socrus et nurus et do- 
mesticos nostros ibidem exhibere debetis, per quos traditio 
disposita est; iteni reges et praesides et armatas potestates, 
apud quas causa pugnanda est. erit certe ^etiamj carcer in 

20 caelo carens sole aut ingratis luminosus ^et uincUjla fortasse 
de zonis et eculeus axis ipse qui torquet. Ltum sij lapidandus 
Christiauus, grandiues aderuut, si urendus, fulmina prae manu 
sunt, si trucidandus, Orionis armati ma^nUjS operabitur, si be- 
stiis finiendus, ursas septentrio emittet, zodiacus tauros et 

25 leones. haec qui sustinuerit in finem, iste erit saluus. er- 
gone et fiuis in caelis et passio et occisio et prima confessio? 
et ubi caro omnibus istis necessaria? ubi corpus, quod solum 
ab hominibus habet occidi? haec nobis etiam ludicrum in 
modum certa ratio mandauit nec ullus obicem praescriptionis 

1] cf. Matth. 10, 28. 

1 auime A 2 ero] ergo Hartelivs 5 utique A, deuique B 6 et 
hic A, uel J5, est, hic fort. nam A, ue B, uae Gel 7 ibidem B 
8 negationisuae A 10 christiaue A concusisionis A corr. 12 dextera A 
illi B 15 tertium AB, tetrum Urs sed et patrem et fratres et filios A 
17 dobebis Urs 19 quas B, quos A pugnauda J5, purganda ABmg 
etiam B, & A 21 torqueat lun 22 manus Pa7n: munus AB 24 sep- 
teuario A mittaet A 



V. Scorpiace 10. 169 

istius extrudet, ut non omnem ordinem persecutionis, omnem 
eius causam formam paraturam illuc transferre cogatur, ubi 
confessionLi for^um dederit. siquidem confessio a persecutione 

>5 deducitm* | et persecutio in confessione finitur nec possunt non 
una sequi quae et aditum et exitum, id est initium finemque 5 
disponunt. p^or/o et odium nominis hic erit et persecutio hic 
erumpit et traditio hic producit et interrogatio hic compellit 
et carnificina hic desaeuit; at totum hunc ordinem in terris con- 
fessio uel negatio expungit. igitur si cetera hic, nec confessio 
alibi; si confessio alibi, nec cetera hic. enimuero non alibi 10 
cetera, itaque nec confessio in caelo. aut si aliam uolunt esse 
rationem interrogationis et confessionis caelestis, utique et or- 
dinem suum illi struere debebunt alium longe et ab ista dis- 
positione diuersum, quae s^cripjturis notatur. et possumus 
dicere: uiderint, dum hic ^orjdo terrenae interrogationis et con- 15 
fessionis ex mater^ia dCjCurrens persecutionis et discordiae pu- 
blicae omniLUO salUjUS sit, sua e fide ut ita credendum sit, 
sicut et scribitm*, ita intellegendum sit, sicuti auditur. hic 
omnem ordinem sustinemus ipso domino lUOUj aliam regionem 
mundi destinante. quid enim post confessionis et negationis 20 
terminum subiungit? ne putaueritis LuejUisse me, uti 
pacem mittam in terram, sed machaeram, certe in 
teriram. ueni enim diuidere hominem aduersus patrem 
suum et filiam aduersus matrem suam et socrum ad- 
uersus nurum suam, et inimici hominis domestici sui. 25 
sic enim efficitur, ut tradat frater fratrem in mortem et 

>^ pater filium et insurgant filii in parentes et mori | 

21] Matth. 10, 34 sqq. 26] ibid. 10, 21 sqq. 

2 causae B formam scripsi: firmam AB 3 confessione ut uidetwr A 
8 at scripsi: et AB 9 expugit A 11 aliam B, iam A esse A 
12 rationis A interrogationis et om. A caelestibus A 14 diuersum- 
que scripturis B possimus A 16 ex J5, et ^ 17 omnino scripsi: in 
noimenj AB post sit uirgulam posui, post fide sustuli sua e fide 
scripsi: suae fidei AB ut add. Urs 18 sicuti B, uti A 19 sustine- 
inus scripsi: sustinens AB, sustineo Gel 20 destinante Gel: destinan- 
tem AB 22 sed macheram A, non ueni sed ut machaeram B 25 suam 
om. A homiui Gel 



i 



170 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eos faciant. et qui sustinuerit in finem, iste sit sal- 
uus. adeo totus hic ordo dominicae machaerae non in caelum 
missae, sed in terram, illic constituit etiam confessionem, quae 
in finem sustinendo passura est mortem. 

5 11. Eadem igitur forma cetera quoque ad martyrii statum 
pertinere defendimus. qui pluris, inquit, fecerit etiam 
animam suam quam me, non est me dignus, id est qui 
maluerit uiuere me negando quam mori confitendo, et, qui 
animam suam inuenerit, perdet ill^am, qUji uero 

10 perdiderit niei causa, inueniet illam. perinde Lenim iUj- 
uenit eam qui negat lucri faciendo uitam, ut perdet ^in gehCjn- 
nam qui se putat negando lucri facere eam. perdet autem 
^emi ad praCjSens qui confessus occiditur, sed et inuenturus 
eam in ,uitam aetCjrnam. ipsi denique praesides cum cohor- 

15 tantur negationi, ,serua aninijam tuam! dicunt, et, noli animam 
tuam perdere! quomodo iLoquerjCtur Christus, nisi quomodo 
tractaretur Christianus? sed ,cumj prohibet meditari respon- 
sionem ad tribunal, famulos suos Liustruit, Sjpiritum sanctum 
responsurum repromittit, et cum in carcere fraLtrem uuljt uisi- 

20 tari, confessoris imperat curam, et cum deum uindictam f^a- 
ctUjrum electorum suorum affirmat, passiones consolatur illo- 
rum, et^iamj in parabola seminis post cespitem arefacti per- 
secutioLUumj figurat ardorem. haec si non ita accipiuntur, 
quemad,modum pronUjUtiantur, sine dubio praeter quam sonant 

25 sapiunt, et Laliud in uOjCibus erit, aliud in sensibus, ut alle- 
goriae, ut parabolae, ut aenigmata. quem|cumque igitur con- f.( 

6] Luc. 14, 26. 8] Matth. 10, 39. 18] cf. ibid. 10, 19. 19] cf. 
ibid. 25, 36. 20] cf. Luc. 18, 7. 22] cf. Matth. 13, 3 sq. 

1 iste Ay hic B saluus erit B 2 totus ABmQy tutus B hic 
om. A macherae A, maceriae B 3 terras B 6 inquid A 8 me 
om. A et om. B 9 perdit A 10 perdiderit illam B perinde 
scripsi: proiude AB 11 eam A, ille B negarit B ut perdet Itm 
13 et om. B 14 cohortantur B, ortantur A 15 et A, ei B 17 sed 
& A 19 carcerem A 20 confessoris Gel: confessuris AB 22 ser- 
monis A in persecutionum AB; in om. Gel 25 erit aliud in sensibus 
om. A 26 ut parabolae B, et parabole A enigmata A quemcunque 
B, quacumque A, quodcunque lun 



V. Scorpiace 10-11. 171 

ceperint uentum argumentationis scorpii isti, quocunque se 
acumine inpegerint, una iam linea est, ad ipsas res prouoca- 
buntur, an secundum scripturas transigantur. siquidem tunc 
aliud significabitur in scripturis,' si non id ipsum reperiatur 
in rebus. quod enim scriptum est, hoc euenire oportebit. 5 
porro tunc eueniet quod est scriptum, si non aliter eueniet. 
ecce a^utemj et odio habemur ab omnibus hominibus nominis 
causa, quomLodOj et scriptum est, et tradimur etiam a proxi- 
mis, quomodo et scrLiptum estj, et perducimur ad potestates . 
et interrogamur et torqueniLur etj confitemur et trucidamur, 10 
quomodo et scriptum est. sic Ldominus edixitj. si aliter edi- 
xit haec, cur non aliter eueniunt quae edix^itj, id est quemad- 
modum edixit? atquin non aliter eueniunt quam edixit; ergo 
sicut eueniunt, ita edixit et sicut edixit, ita eueniunt. nam 
nec licuisset aliter euenire quam edixit L^ec ipjSe aliter edi- 15 
xisset quam euenire uoluisset. ita non aliud SLignificajbunt 
scripturae istae quam in rebus recognoscimus : aut, si nOLudumj 
aguntur illa quae praedicantur, quomodo haec quae aguntur 
praedicata non sunt? non sunt enim haec praedicata qua^e 
aguUjtur, si alia sunt quae praedicantm* et non haec quae 20 
agLUUjtur. at nunc quia ipsa sunt in rebus quae in uocibus 
aliter Ldicta crCjduntur, quid fieret, si aliter facta inuenirentur? 
sed ^haec eritj peruersitas fidei, probata non credere, non pro- 
bata pLraesumCjre. cui peruersitati illud quoque opponam, ut, 
si haec, qLuae sic aguntm-j quemadmodum scripta sunt, non 25 
erunt ipsa quae praedicLantur, alia quOjque non debeant sic 
6^ agi quemadmodum scripta sunt, n^ et ipsa horumj | exemplo 
periclitentur excludi, siquidem aliud in uocibus, aliud in rebus 
est, et relinquitur nec praedicata uideri, cum euenerint, si 



1 uentum AB, uenenum Iim 4 significabatur A 5 uenire A 
6 est A, et B aliud A 8. 9. 11 et ante scriptum est ow. A 11 si- 
cut A 12 quae A, quam B id est— 15 euenire quam edixit om. A 
15 licuisset et B; et del. Gel 17 istae om. A recognoscitur Gel 
at Gel 18 haec quae aguntur Gel: aguntur haec quae B, aguntur 
('quaej A 21 nunc quia] cum Ciacconius et in B 22 acta B 
23 erit B, est Eig 26 alia scripsi: illa B quoque Oehlerus: quae J5, 
(qvLe) A 28 aliut A 29 et om. A, ita Iwi euenerit A 



172 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

aliter praedicantur, quam euenire habent. et quomodo cre- 
dentur quae non erunt praedicata quia non ita sunt praedi- 
cata quomodo eueniunt? ita haeretici quae praedicantur non 
ut probata sunt credendo ea quae nec ^p/aedicata sunt credunt. 

5 12. Quis nunc medullam scripturarum LiHjagis nosset, quam 
ipsa Christi schola? quos et sibi discipulos dominus ^adOjptauit 
omnia utique edocendos et nobis magistros adordina^uit Ojmnia 
utique docturos. cui potius figuram uocis suae decla^rasset, 
qUjam cui effigiem gloriae suae reuelauit, Petro lohan^ni la- 

10 cobOj et postea Paulo, quem paradisi quoque conpotem Lfecit 
antCj martyrium? an et illi aliter, quam sentiunt, scribunt, 
(fallaciaej magistri, non ueritatis? Petrus quidem ad Ponticos, 
^quanta eUjim, inquit, gloria, si non delinquentes ut 
puniamini sustincLtis? hajCC enim gratia est, in hoc 

15 et uocati estis, quoniam et Christus passus ,^est pro 
nobijS, relinquens uobis exemplum semetipsum, uti 
adsequaLmini ueSjtigia ipsius. et rursus: dilecti, ne 
epauescatis usti,^onem. quacj agitur in uobis in temp- 
tationem, quasi nouum accidat ,^uobis. etjenim se- 

20 cundum quod communicatis passionibus Christi, Lgau- 
dete, Ujti et in reuelatione gloriae eius gaudeatis 
exultanLtes. si dedeCjOramini in nomine Christi, beati 
estis, quod gloria et dei ^spiritus requiesCjit in uobis, 
dum ne quis uestrum patiatur ut homicida | aut fur f. 

25 aut maleficus aut alieni speculator, si autem ut Chri- 
stian^uSj, ne erubescat, glorificet autem dominum in 
nomine isto. lohannes ue^ro, utj etiam pro fratribus nostris 
animas ponamus, hortatur negans ^tijmorem esse in dilectione. 
perfecta enim dilectio foras abicit timorem, quoniam 

13] 1 Petr. 2, 20 sqq. 17] ibid. 4, 12 sqq. 29] 1 loh. 4, 18. 

2 erint A quia non ita erunt (immo suntj praedicata add. Rig 
3 quodo A heretici que A 4 ne A 5 qui A medullas B 7 ad- 
ordinauit A, ordinauit B 8 utaque A corr. 13 inquit om. A de- 
linquentes ut scripsi: ut delinquentes AB si <ut delinquentes et colaplii- 
zati sustinetis? sed si) non ut delinquentes punimini et sustinetis, haec 
gratia Hamackitis 17 dilectione expauescatis B 23 quoniam Gel 
gloriae Itm requiescet B 24 ut om. A 26 dm A 27 uero ut JB, 
uc . . A; Hild mculam ut ab A afuisse coniecit 



V. Scorpiace 11—12. 173 

timor poenam habet, et qui timet non est perfectus 
in Ldijlectione. quem timorem intellegi praestet, nisi nega- 
tionis Laucto/em? quam dilectionem perfectam adfirmat, nisi 
fugatricem timLOjris et animatricem confessionis? qua poena 
timorcLm puniatj, nisi quam negator relaturus est cum corpore 5 
et aLnima.occijdendus in gehenna? quodsi pro fratribus, quanto 
magis LprOj domino moriendum docet, satis de apocalypsi quo- 
que sua LinstructuSj haec suadere? mandauerat etenim spi- 
ritus ad angelum ecLclesiae Sjmyrnaeorum: ecce diabolus ex 
numero tuo coniciet J.n carcCjrem, ut temptemini die- 10 
bus decem. esto fidelis ad mo^rtem usque, et da^bo 
tibi uitae coronam. item ad Pergamenorum de Anti^pa, 
fidejlissimo martyre, interfecto in habitatione sataLuae. item^ 
ad Philadelphenorum, quod a temptatione ultima libeLraretuTj, 
qui domini nomen non negarat. exinde uictoribus quLibusque 15 
promittitj nunc arborem uitae et mortis ueniam secundae, 
nuuLC latens maUjUa cum calculo candido et nomine ignoto, 
nunc fLcrreae uirjgae potestatem et stellae matutinae clari- 
tatem, ULunc albam uestijri nec deleri de libro uitae et colum- 
nam fieri in dei te^mplo in nominej | dei et domini et Hieru- 20 
salem caelestis inscriptam, nunc residere cum domino ^in^ 
throno eius, quod aliquando Zebedaei filiis negabatur. quinam 
isti tam beati uictores, nisi proprie martyres? illorum etenim 
uictoriae, quorum et pugnae, eorum uero pugnae, quorum et san- 
guis. sed et Liiijterim sub altari martyrum animae placidum 25 
quiescunt et fiducia ultionis patientiam pascunt et indutae stolis 
candiLdjam claritatis usurpant, donec et alii consortium illorum 

9] Apoc. 2, 10. 12 sq. 12] cf. Apoc. 2, 3. 22] cf. Matth. 20, 20 sq. 

2 praestat B 4 qua poena timorem. Aug. Neander: quam poenam 
timore AB 6 gehennam B 7 apocalipsi A 9 smyrneorum A 

10 coniicit B 11 mortem usque et dabo B, mo ho A; usque 

afuit db A 14 filadelphenoru A 15 uictorib: qu * . . A, 

uictori cuique B; Oehlerus quibusque A hahuisse intellexit 21 inscripta A 
do A 22 zebedei A 23 propriae A 26 ultionis ultionis A patien- 
tiam pascunt et indutaest olis A, patientiam pascunt et indutae stolis Bmg, 
om. B 27 candidam ABmg, candidae B usurpant donec et alii B, 
susuraiit onec (ante lacima rmius litterae) alii A illarum B 



174 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

gloriae impleant. nam et nirsus innumera multitudo albati ^^ i 
palmis uictoriae insignes reuelantur, scilicet de Antichristo triuir^" / 
phantes, ^sicut Ujuus ex presbyteris, hi sunt, ait, qui ueniunt 
ex illa pres^sura m^agna et lauerunt uestimentum suTini 

5 et candidauerunt Lipsum in sangjUine agni. uestitus 
enim animae caro. sordes qui,dem bapjtismate abluuntur, ma- 
culae uero martyrio candiLdanturj. quia et Eseias ex russeo 
et coccino niueum et laneum Lrepromjittit. magna etiam Ba- 
bylou cum describitur ebria Lsauctorumj cruore, sine dubio 

10 ebrietas eius martyriorum poculis imiuistrajtur, quorum formido 
quid relatura sit aeque osten^ditur. inter^ omnes enim repro- 
bos, immo ante omnes, timidi. timidis autem, inquit, Lde- 
hinc Cjeteris particula in staguo ignis et sulfuris. sic 
timor [^in epistola] eijUS, quem dilectio foras abicit, habet 

15 poenam. 

13. Paulus ^uero apOjStolus de persecutore, qui primus eccle- 
siae sanguinem ^fudit, postea^ gladium stilo mutans et con- 
uertens machaeram in ara|trum, lupus rapax Beniamin, dehinc f.( 
ipse adferens escam secundum lacob, qualiter martyria iam et 

20 sibi optabilia commendat! cum de Thessalonicensibus gaudens, 
uti, inquit, gloriemur in uob^iSj in ecclesiis dei pro to- 
lerantia uestra et fide in omnibus persecuLtiOjiiibus 
et pressuris, quibus sustinetis ostentamen iusti iudi- 
^ciij dei, ut digni habeamini regno eius, pro quo et 

25 patimini. sic^utj et ad Eomanos: non solum autem, ue- 
rum etiam exultantes in pressuris, certi, quod pres- 
sura tolerantiam perficiat, tole^ranjtia uero proba- 
tionem, probatio autem spem, spes uero non confundit. 

3] Apoc. 7, 14. 7] cf. Es. 1, 18. 12] Apoc. 21, 8. 21] 2 Thess. 
1, 3. 4. 25] Rom. 5, 3 sqq. 11. 

1 albatis B 2 uictoria B triumfantes A, triumphales B 3 pres- 
biteris A uenerunt A 4 presfsuraj A 6 et quiCdem^ A macule A 
7 rufo B 8 coctino A 12 timidi add. Oehlerus inquid A 13 sul- 
furis A 14 eius in opistola Gel vsrha in epistola seclusi 18 mache- 
ram A 19 adferens ipse Gel etiam escam B 20 de om. A 21 in- 
quid A 23 praessuris A sic fere semper 26 certe B praestoleran- 
tiam A 27 perfici B 



V. Scorpiace 12—13. 175 

et mrsus: quodsi filii et heredes, heredes quidem dei, 
coheredes ^uejro Christi; siquidem compatimur, uti 
et cum illo ^glorijficemur. reputo enim passiones 
huius temporis non es^se digjUas ad gloriam, quae in 
nos habeat reuelari. et ideo p^ostmOjdum, quis, inquit, 5 
separabit nos a dilectione Christi? p^ressura aUj an- 
gustia an famis an nuditas an periculum an Lmachaera? 
sCjCundum quod scriptum est: tua causa mortificamur 
to^ta diCj; deputati sumus ut pecora iugulationis, sed 
in omniLbus istiSj superuincimus pro eo qui nos dilexit. 10 
persuasum L^nim hajbemus, quod neque mors neque 
uita neque uirtus Lueque subjlimitas neque profundum 
neque alia condicio poterit no^s a dileCjtione dei sepa- 
rare, quae est in Christo lesu domino nostro. sed et 
LCorinthiijS passiones suas enumerans patiendum utique prae- 15 
68^ finiLuit: in | lajboribus abundantius, in carceribus plu- 
rimum, in mortibus saepius, a ludaeis quinquies 
quadragenas citra unam accepi, ter uirgis caesus, 
semel lapidatus, et reliLqjUa. quae si magis incommoda 
quam martyria uidebuntur, tamen rursus, propter quod, in- 20 
quit, boni duco in infirmitatibus, in iniuriis, in neces- 
sitatibus, in persecutionibus, in angustiis pro Christo. 
etiam in superioribus: qui in omnibus tribulemur, sed 
non coangustemur, et LijUdigeamus, sed non perindi- 
geamus, qui persecutionibus LagitemUjr, sed non dere- 25 
linquamur, qui deiciamur, sed non LperjCamus, semper 
mortificationem Christi in corpore nostro cirLCumfe- 

1] Rom. 8, 17 sqq. 35. 16] 2 Cor. 11, 23 sqq. 20] ibid. 12, 10. 
23] ibid. 4, 8 sqq. 

1 beredes quidem om. A 2 compatimur Gel: compatiamur AB 
3 passionis A 4 sq. in nobis reuelabitur A inquid A 7 fames B 

macbaera J5, gla A 8 est scriptum B tm B 9 deputati* A 

12 profunditas B 13 conditio A 14 et om. B 15 paciondu A 16 in 
carceribus plurimum om. A 18 quadragenas JB, . L . ^ 20 uidebantur A 
inquid A 21 iniuris A 22 ajpo A 23 tribuleraur scd non 6m. A 
24 congustemur J5 25 qui scripsi: quoniam ^^, qui etiam Jm dere- 
linquemur A corr. 20 . . . eamur A corr. 



176 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

rentejS. sed etsi, inquit, exterior homo noster uitiatur 
^caro sciliCjOt ui persecutionum, sed interior renouatur di( 
et di^e, ani^ma scilicet spe promissionum. nam quod ad prae 
sens Ltemporajle et leue pressurae nostrae per super 
gressum in superLgressumj aeternum pondus gloria 



perficit, nobis non intuentiLbus qUjae uidentur, seoL 
quae non uidentur. quae enim uiden^tur temjporalia, ie 
incommodis dicens, quae uero non uidentur aeterna, de praemiis 
spoudens. Thessalonicensibus L^ero de uijuculis scribens uti- 

10 que beatos affirmauit quibus ^donatum OjSset non tantum cre- 
dere in Christum, sed etiam pro ipso pati. Lcundem, iUjquit, 
agouem habentes quem iu me et uidistis et nunc 
,auditiSj. nam etsi libor super sacrificium, gaudeo 
et congaudeo Lomuibus uobjis, perinde et uos gaudete 

15 et congaudete mihi. | uides, quam martyrii definiat felici- f.C 
tatera, cui de gaudio mutuo adquirit sollemnitatem. ut pro- 
ximus denique uoti sui factus est, qualiter de prospectu 
eius exultans scribit Timotheo: ego enim libor iam, et 
tempus diiunctionis instat; agonem bonum decertaui, 

20 cursum consummaui, fidem custodiui; superest co- 
rona, quam mihi dominus illa die reddet, scilicet pas- 
sionis. satis et ips^e supra^ allocutus: fidelis sermo. si 
enim commortui sumus Christo, et LConuijUemus, si 
sufferimus, et conregnabimus, si negauerimus, et 

25 lIIjIc nos negabit: si non credimus, ille fidelis est, ne- 
gare se non LPOjtest. ne ergo confundaris martyrium 
domini nostri, neque me uinctum LciuSj; quia praedixerat: 
non enim dedit nobis deus spiritum timoris, Lsed uir- 

1] 2 Cor. 4, 16 sqq. 11] Phil. 2, 17 sqq. 18] 2 Tim. 2, 6 sqq. 
22] ibid. 2, 11. 26] ibid. 1, 8. 28] ibid. 1, 7. 

5 in supergressum A, insuper per B 8 praemiis B, promissis A 
9 thesasalonicensibus A corr., philippensibus Fam 11 Christum J5, ihm A 
pati pro ipso B 12 jprius et om. B 13 audistis Big 16 de om. A 
soUempnitate A proximis B 18 exultat scribens B, exultat dicens 
Gel iam libor B 19 diiunctionis A, disiunctionis Bmg, deuersionis B 
insistit B 25 negabit nos A 26 martyrium Gel: martyrio AB 
27 nostri om. A me om. A 28 timiditatis B 



V. Scorpiace 13-15. 177 

tUjtis et dilectionis et sanae mentis. uirtute enim pa- 
timui* ex L<lijIectione in deum, et sana mente, cum ob inno- 
centiam patiLmui-j. sed et sicubi tolerantiam praecipit, quibus 
magis eam q^uam passijOnihus prospicit? sicuhi ab idololatria 
diuellit, quid e,i magis, quam martyria praeuellit? 5 

14. Plane monet Komanos ,omnibus, potestatibus subici, 
quia non sit potestas nisi a deo, et ,quia non sijUe causa gla- 
dium gestet, et quia ministerium sit dei, sed ^et ultrix, in- 
quit, in ijram ei qui malum fecerit. nam et praemiserat: 
principes ejiim non suntj timori boni operis, sed 10 
inali. uis autem non timere potes,tatem,, fac bonum, 
et laudem ab ea referes. dei ergo ministra est tLibi 
in bOjUum. si uero malum facias, time. ita non in oc- 

)^ casione frustra,ndij | martyrii iubet te subici potestatibus , sed 
iu prouocatione bene uiuendi, etiam sub illarum respectu, 15 
quasi adiutricum iustitiae, quasi ministrarum diuini iudicii hic 
etiam de nocentibus praeiudicantis. dehinc et exequitur, quo- 
modo uelit te subici potestatibus , reddite, iubens, cui tri- 
l)utum, tributum, cui uectigal, uectigal, id est quae 
sunt Caesaris Caesari, et quae dei deo; solius autem 20 
(lei homo. condixerat scilicet Petrus regem quidem hono- 
randum, ut tamen ,tjUnc rex honoretur, cum suis rebus in- 
sistit, cum a diuinis honOiribUjS longe est; quia et pater et 
mater diligentur cum deo, ^non, conparabuntur. ceterum super 
deum diligere nec animam liccLbitj. 25 

15. Num ergo et apostolorum litterae mobiles? et nos us- 
que,quaqUje simplices animae et solummodo columbae libenter 

0] cf. Rom. 13, 1 sqq. 8] ibid. 13, 4. 10] ibid. 13, 3. 18] ibid. 
13, 7. cf. Matth. 22, 21. 21] cf. 1 Petr. 2, 13. 

3 pr.iecipit A 7 et om. B 8 gestat A miiiistra B ct add. 
Gel: afuit etiam ab A 9 fijra A ei om. A fecerat A corr. 10 ti- 
iiioris Aj timores Oehleriis boiio operi sed malo B 11 bouum fac B 
12 hab A minister A^ ministerium Hild 16 adiutricum tributum 
A, adiutricum tributarum Oehlerm ministrum A 18 te om. A red- 
<litc A, reddere B 20 di A solius Urs: solus AB 24 deliguutur A 
•25 diligi A 2() nunc A mobiles Urs: nobiles AB, nubilae hm 

XX. Tert. I. 12 



178 Quinti Septimi Plorentis TertuUiani 

erraiiLtes? CFjedo uiuendi cupiditate. ita uero sit, ut recedant 
a litte^ris suiSj sensus. quae tamen passos apostolos scimus, 
manifesLta doct/ina est. hanc intellego solam Acta decurrens, 
niLhil quajero. carceres illic et uincula et flagella et saxa et 

5 LglM^i ^^ impetus ludaeorum et coetus nationum et tribunorum 
Lclogiaj et regum auditoria et proconsulum tribunalia et Cae- 
^saris nomeuj interpretem non habent. quod Petrus caeditur, 
^quodj Stephanus opprimitur, quod lacobus immolatur, quod 
PauLlus diSjtrahitur, ipsorum sanguine scripta sunt. et si fidem 

10 comment%rii uoljUerit haereticus, instrumenta imperii loquentur, | 
ut lapides Hierusalem. uitas Caesarum legimus: orientem fidem (.1 
Eomae primus Nero cruentauit. tunc Petrus ab altero cin- 
gitur, cum cruci adstringitur. tunc Paulus ciuitatis Eomanae 
consequitur natiuitatem, cum illic martyrii renascitur genero- 

15 sitate. haec ubicumque iam legero, pati disco; nec mea inter- 
est, quos sequar martyrii magistros, sensusne an exitus apo- 
st^olorumj, nisi quod et sensus in exitibus recognosco. nihil 
enim passi fuiLSsentj quod non prius patiendum esse scissent. 
cum uincula Paulo Agabus gestu quoque prophetasset , disci- 

20 puli flentes et orantes, ^11^ sOj Hierosolyma committeret, frustra 
orauerant. ille ^enim quod sem^per docuerat animatus, quid 
fletis, inquit, et contristatis ^corj meum? at ego non 
modo uincula Hierosolymis pati optauerim, uerum 
etiam mori pro nomine domini mei lesu Christi. at- 

25 que ita cesserunt dicendo: fiat uoluntas domini; fidentes 
scilicet passione^s ad dei uOjluntatem pertinere. non enim de- 
hortationis consilio, sed dilectionis retinere temptauerant, ut 
apostolum desiderantes, n^onj ut martyrium dissuadentes. quod- 
si iam tunc Prodicus aut Valentinus adsisteret suggerens non 

80 in terris esse confitendum apud homines, minus uereor ne 

21] Act. 21, 13 sqq. 

2 sni Urs 7 editur Big 10 commentarii Big: commentari B 
hereticus ex hereticos A 12 Rome A 18 paciendum A sensissent B 
21 orauerunt B 23 optaueram A 24 mei om. A 26 ad uoluntatem 
dei B 29 Prodicus Gel: prodigus AB 30 confitendum A, conandum B 
minus om. Gel uereor, ne Hartelim: uero ne -4, uero nec B, quod nec 
Gel, ueros nec fort. 




V. Scorpiace 15. 179 

dous huiiianum saiiguinem Lsitiat neCj Christus uicem passionis 
quasi et ipse de ea salutem consecutLurus eXjposcat, statim 
audisset a seruo dei quod audierat diabolus ^a dominOj: re- 
O^ code satana, scandalum mihi es. scriptum L^stj | do- 
miuum deum tuum adorabis et illi soli seruies. sed 5 
et nunc audire debebit, quatenus multo post uenena ista suf- 
fudit, nulli infirmorum facile nocitura, nisi si qui non hanc 
uostram ex fide praebiberit uel etiam superbiberit potionem. 

3] Matth. 16, 23. 4, 10. 

3 diabolus a domino Ji, fa domino deo ?) diabolus A 

-1 sathanas B 7 nocitura, nisi Merccrus: nisi nocitura B^ si nocitura A, 
nocitura Gel quis B non om. B 8 DE : SCOKPl ACE : EXPLICIT i A 



12* 




VI. 

DE ORATIONE. 

1. Dei spiritus et dei sernio et dei ratio, serrao rationis etf.li 
ratio sermonis et spiritus utriusque, lesus Cliristus dominus 

5 noster nouis diseipulis noui testanienti nouani orationis forniam 
determinauit. oportebat enim in hac quoque specie nouum 
uinuni nouis utribus recondi et nouam plagulam nouo adsui 
uestimeuto. ceterum quicquid retro fuerat, aut demutatum 
est, ut circumcisio, aut suppletum, ut reliqua lex, aut im- 

10 pletum, ut prophetia, aut perf(»ctum, ut fides ipsa. omnia de 
carnalibus in spiritalia renouauit noua dei gratia superducto 
euangelio, expunctore totius retro uetustatis, in quo et dei spi- 
ritus et dei sernio et dei ratio approbatus est dominus noster 
lesus Christus, spiritus quo ualuit, sermo quo docuit, ratio 

15 qua uenit. sic igitur oratio a Christo constituta ex tribus 
constituta est: ex sermone, quo enuntiatur, ex spiritu, quo 
tantum potest, ex ratione, qua docetur. docuerat et lohannes 
discipulos suos adorare; sed omnia lohannis Christo praestrue- 
bantur, donec ipso aucto, sicut idem lohannes praenuntiabat 

20 illum augeri oportere, se uero deminui, totum praeministri 
opus cum ipso spiritu transiret ad dominum. ideo nec extat, 
in quae uerba docuerit lohannes adorare, quod terrena caele- 

GJ cf. Matth. 9, 16. 17. 19] cf. loh. 3, 30. 

2 m. rec. saec. XVI in mrsti quem lihraritis uacuum reliquerat scripsit 
De oratioiie A 4 utriusque quidam in miscell. obseru. 3, 1 p. 220 (= x): 
utrumque AB 5 uouis Pam: nobis AB oratiouem A 6 specie A 
11 spiritualia B 15 qua Lat: quo AB ueuit] promouit Lat igitur 
oratio liig: igitur AB, oratio Gel iustituta x IG euunciatur A 
17 potest, ex ratioue qua docetur fsuscipitur Big) add. Pam ioannes 
B sic fere semper 18 orare Urs 19 ipso om. A 



VI. De oratione 1-2. 181 

^^Xis cesserint. qui de terra est, inquit, terrena fatur, 
^^ qui de caelis adest, quae uidit, ea loquitur. et quid 
^^H caeleste quod domini Christi est, ut haec quoque orandi 
faplina? consideremus itaque, benedicti, caelestem eius so- 
phiam, inprimis de praecepto secrete adorandi, quo et fidem s 
iominis exigebat, ut dei omnipotentis et conspectum et audi- 
tam sub tectis et in abditum etiam adesse confideret, et mo- 
destiam fidei desiderabat, ut, quem ubique audire et uidere 
57 fideret, ei soli religionem suam ofiFerret. sequens sophia | in 
sequenti praecepto perinde pertineat ad fidem et modestiam lo 
fidei, si non agmine uerborum adeundum putemus ad domiuum, 
quem ultro suis prospicere certi sumus. et tamen breuitas 
ista, quod ad tertium sophiae gradum faciat, magnae ac bea- 
tae interpretationis substantia fulta est quantumque substrin- 
gitur uerbis, tantum diflfuuditur sensibus. neque enim propria is 
tantum orationis officia complexa est, uenerationem dei aut 
hominis petitionem, sed omnem paene sermonem domini, 
omnem commemorationem disciplinae, ut reuera in oratione 
breuiarium totius euangelii comprehendatur. 

2. Incipit a testimonio dei et merito fidei, cum dicimus, so 
PATER Qui iN CAELI8 Es. uam ct dcum oramus et fidem com- 
mendamus, cuius meritum est haec appellatio. scriptum est: 
qui in eum crediderint, dedit eis potestatem, ut filii 
dei uocentur. quamquam frequentissime dominus patrem 
nobis pronMntiauit deum, immo et praecepit, ne quem in terris 25 
patrem uocemus, nisi quem habemus in caelis. itaque sic 
adorantes etiam praeceptum obimus. felices, qui patrem 
agnoscunt. hoc est quod Israeli exprobratur, quod caelum 

1] loh. 3, 31. 23] ibid. 1, 12. 25] cf. Matth. 23, 9. 

4 sofiam A sic fere semper 5 precepto A 7 abditis Gel mode- 
stum B [et modestum fidei] B 9 sequens lun: sequente AB 
10 praecepto; quod etsi proinde Urs perinde scripsi: proinde AB per- 
tinet Im fidem hominis x 11 dm A 12 simus Big attamen Urs 
14 interpretatimonis A corr. 16 uel uenerationem AB; uel del. Gel 
21 pater noster Urs 23 crediderint B, credider f= credideruntj A 
24 quanquam A 25 pronunciauit A 28 israeli B sic semper, isra- 
heli sic fere semper A exprobatur A 



182 Quiuti Soptimi Florontis Tertulliani 

ac terram spiritus contestatur, filios, dicens, genui, et i/^^ 
me non agnouerunt. dicendo autem patrem deum quoqu^ 
cognominamus. appellatio ista et pietatis et potestatis est. 
item in patre filius inuocatur. ego enim, inquit, et pater 

5 unum sumus. ne mater quidem ecclesia praeteritur. siqui- 
dem in filio et patre mater recognoscitur, de qua constat et 
patris et filii nomen. uno igitur genere aut uocabulo et deum 
cum suis honoranms et praecepti meminimus et oblitos patris 
denotamus. 

10 3. Nomen dei patris nemini proditum fuerat. etiam qui de 
ipso interrogauerat, Moyses, aliud quidem nomen audierat. 
nobis reuelatum est in filio. | iLanij quis enim filius? nouumf.l 
patris nomen est. ego ueni, inquit, in nomine patris, et 
rursus: pater, glorifica nomen tuum, etapertius: nomen 

15 tuum manifestaui hominibus. id ergo ut sanctificetur 
postulamus. non quod deceat homines bene deo optare, quasi 
sit et alius de quo ei possit optari aut laboret, nisi optemus. 
plane benedici deum omni loco ac tempore condecet ob debitam 
semper memoriam beueficiorum eius ab omni homine. sed et 

20 hoc beuedictionis uice fungitur. ceterum quando non sanctum 
et sanctificatum est per semetipsum nomen dei, cum ceteros 
sanctificet ex semetipso? cui illa angelorum circumstantia non 
cessat dicere: sanctus, sanctus, sanctus. proinde igitur 
et nos angelorum, si meruerimus, candidati, iam hinc caelestem • 

25 iHam in deum uocem et officium futurae claritatis ediscimus. 
hoc quantum ad gloriam dei. alioquin quantum ad nostram 
petitionem, cum dicimus: sanctipicetur nombn tuum, id pe- 
timus, ut sanctificetur in nobis, qui in illo sumus, simul et 
in ceteris, quos adhuc gratia dei expectat, ut et huic praecepto 

1] Es. 1, 2. 4] loh. 10, 80. 13] ibid. 5, 43. 12, 28. 14] ibid. 
17, 6. 23] Es. 6, 3. Apoc. 4, 8. 

5 eclesia A 11 inoses A quidein J5, quidam A, quid, non Ivm 
12 iam quis scripsi: I*quis A, iam B nouum Gel: non AB non 
patris nomen est? Hartelitis 13 no nomen A corr. ego ueni — 14 glo- 
rifica nomen tuum om. B 17 aliud Gel 20 ceterum A 21 c^teros A 
23 cessant A 24 meminerimus Gel 25 fu*turae A ediximus Mu- 
ratorim 29 c^teris A huius Iwn 



VI. De oratione 2—4. 183 

\, V^^amus orando pro omnibus, etiam pro inimicis nostris. 
^^eoque suspensa enuntiatione non. dicentes, sanctificetur in 
nobis, in omnibus dicimus. 

4. Secundum hanc formam subiungimus: piat uoluntas 
TUA iN cAELis ET iN TERRA, uou quod aliquis obsistat, quo 5 
minus uoluntas dei fiat, et ei successum uoluntatis suae ore- 
mus, sed in omnibus petimus fieri uoluntatem eius. ex inter- 
pretatione enim figurata carnis et spiritus nos sumus caelum 
et terra. quamquam etsi simpliciter intellegendum est, idem 
tamen est sensus petitionis, ut in nobis fiat uoluntas dei in 10 
terris, ut possit scilicet fieri et in caelis. quid autem deus 
uult quam incedere nos secundum suam disciplinam? petimus 

58 ergo substantiam et facultatem uoluntatis suae | subministret 
nobis, ut salui simus et in caelis et in terris, quia summa est 
uoluntatis eius salus eorum quos adoptauit. est et illa dei 15 
uoluntas, quam dominus administrauit praedicando operando 
sustinendo. si enim ipse pronuntiauit non suam, sed patris 
facere se uoluntatem, sine dubio, quae faciebat, ea erat uo- 
luntas patris, ad quae nunc nos uelut ad exemplaria prouo- 
camur, ut et praedicemus et operemur et sustineamus ad 20 
mortem usque. quae ut implere possimus, opus est dei uo- 
luntate. item dicentes, fiat uoluntas tua, uel eo nobis bene 
optamus, quod nihil mali sit in dei uoluntate, etiam si quid 
pro meritis cuiusque secus inrogatur. iam hoc dicto ad suf- 
ferentiam nosmetipsos praemonemus. dominus quoque cum 25 
sub instantiam passionis infirmitatem carnis demonstrare iam 
in sua carne uoluisset, pater, inquit, transfer poculum 
istud, et recordatus, nisi quod mea non, sed tua fiat 
uoluntas. ipse erat uoluntas et potestas patris et tamen ad 
demonstrationem sufferentiae debitae uoluntati se patris tra- 30 
didit. 

17] cf. loh. 6, 38. 27] Luc. 22, 42. 

1 orandi x 2 enunciatione A 5 celis A 8 figura A corr. in mg, 
9 quanquam A sic fere semper 17 sic Gel pronunciauit A 18 erant B 
23 sit mali Gel 24 sequius Scal 26 sub instantiam Urs: substan- 
tda AB 27 transfert B 



184 Quinti Septimi Florontis Tertulliani 

5. Veniat quoque regnum tuum ad id pertinet, quo et fiat^ 
uoluntas tua, in nobis scilicet. nam deus quando non regnat, 
in cuius manu cor omnium regum est? sed quicquid 
nobis optamus, in illum auguramur et illi deputamus quod al) 

5 illo expectanms. itaque si ad dei u61untatem et ad nostram 
suspensionem pertinet regni dominici repraesentatio, quomodo 
quidam per tractum quendam in saeculo postulant, cum regnum 
dei, quod ut adueniat oramus, ad consummationem saeculi 
tendat? optamus maturius regnare et non diutius seruire. 

10 etiamsi praofinitum in oratione non esset de postulando regni 
aduentu, ultro eam uocem protulissemus festinantes ad spei 
nostrae complexum. clamant ad dominum inuidia | Lanijmaef.l 
martyrum sub altari: quonam usque non ulcisceris, do- 
mine, sanguinem nostrum de incolis terrae? nam uti- 

15 que ultio illorum a saeculi fine dirigitur. immo quam celeriter 
ueniat, domine, regnum tuum, uotum Christianorum, confusio 
nationum , exultatio angelorum , propter quod conflictamur, 
immo potius propter quod oramus. 

6. Sed quam eleganter diuina sapientia ordinem orationis 
20 instruxit, ut post caelestia, id est post dei nomen, dei uolun- 

tatem et dei regnum terrenis quoque necessitatibus petitioni 
locum faceret! nani et edixerat dominus: quaerite prius 
regnum, et tunc uobis etiam haec adicientur. quam- 
quam panem nostrum quotidianum da nobis hodie spiritaliter 
25 potius intellegamus. Chrii>tus enim panis noster est, quia 
uita Christus et uitae panis. ego sum, inquit, panis uitae, 
et paulo supra: panis est sermo dei uiui, qui descendit 

3] Prou. 21, 1. 13] Apoc. 6, 10. 22] Matth. 6, 33. 26] loh. 6, 35. 



1 quo et Leopoldm: quod et AB, quod est Semlerus 7 per tractum 
Scal: pertractum B, protractum A in om. A 10 prefinitum A 
11 eam uocem] eum uoto Lat protulissemus Rig: postulissemus Aj 
postulassemus B, Lat, post tulissemus Scal 12 domini Hartelius in- 
uidia AB, in uisu Gel, ut uidit lohannes fort., iudicia Hartelim 15 cae- 
leriter A 19 eliganter A 22 et edixerat Gel: et ei dixerat AB 
23 rcgnum dei x 26 uitae panis Semlerus: uita panis AB 



VI. De oratione 5—7. 185 

4^ caelis, tunc quod et corpus eius in pane censetur: hoc 
cst corpus meum. itaque petendo panem quotidianum per- 
petnitatem postulamus in Christo et indiuiduitatem a corpore 
eius. sed et quia carnaliler admittitur ista uox, non sine re- 
ligione potest fieri et spiritalis disciplinae. panem enim peti 5 
mandat, quod solum fidelibus necessarium est; cetera enim 
nationes requirunt. ita et exemplis inculcat et parabolis re- 
tractat, cum dicit: numquid panem filiis pater aufert et 
cauibus tradit? item: numquid filio panem poscenti 
lapidem tradit? ostendit enim, quid a patre filii expectent. 10 
sed et nocturnus ille pulsator panem poscebat. merito autem 
adiecit: da nobis hodie, ut qui praemiserat: nolite de cra- 
stino cogitare quid edatis. cui rei parabolam quoque ac- 
commodauit illius hominis, qui prouenientibus fructibus am- 
69pIiationem | horreorum et longae securitatis spatia cogitauit, is 15 
ipsa nocte moritur. 

7. Consequens erat, ut obseruata dei liberalitate etiam cle- 
mentiam eius precaremur. quid enim alimenta proderunt, si 
illi reputamur reuera quasi taurus ad uictimam? sciebat do- 
minus se solum sine delicto esse. docet itaque petamus di- 20 
MiTTi NOBis DEBiTA NOSTRA. cxomologesis est pctitio ueniae, 
quia qui petit ueniam, delictum confitetur. sic et paenitentia 
demonstratur acceptabilis deo, quia uult eam quam mortem 
peccatoris. debitum autem in scripturis delicti figura est, quod 
perinde iudicio debeatur et ab eo exigatur nec euadat iusti- 25 
tiam exactionis, nisi donetur exactio; sicut illi seruo dominus 
debitum remisit. huc enim .spectat'exemplum parabolae totius. 
nam et quod idem seruus a domino liberatus non perinde 

1] loh. 6, 33. 2] Matth. 26, 26. Luc. 22, 19. 8] Matth. 15, 26. 
9] ihid. 7, 8. 11] cf. Luc. 2, 5. 12] ihid. 6, 84. 

5 spiritali disciplina fort. 6 cetera A 10 expectens A corr. 
11 poscehat Urs: pulsahat AB 14 pro uenientihus Itm 15 longe A 
cogitans ipsa x 17 dei Gel: diei AB lihertate A 18 praecaremur A 
19 iUi Big: illis AB, in eis Im 20 dimitte smp. Oehlerus 21 ex- 
homologesis A corr. 22 patientia B 23 quia uult AB, qui mauult 
Leopoldus 24 figurata A corr. 28 dnm A 



186 Quinti Soptimi Florentis Tertulliani 

parcit debitori suo ac propterea delatus penes dominum tor 
tori delegatur ad soluendum nouissimum quadrantem, id es 
modicum usque delictum, eo competit, quod remittere nos quo — 
que profitemur debitoribus nostris. iam et alibi ex hac speci» 

5 orationis: remittite, inquit, et remittetur uobis. et cunzB- 
interrogasset Petrus, si septies remittendum esset fratri, immo ^ 
inquit, septuagies septies; ut legem in melius reformarefc, 
quod in Genesi de Cain septies, de Lamech autem septuagies 
septies ultio reputata est. 

10 8. Adiecit ad plenitudinem tam expeditae orationis, ut non 
de remittendis tantum, sed etiam de auertendis in totum de- 
lictis supplicaremus : ne nos inducas in temptationem, id est, 
ne nos patiaris induci, ab eo utique qui temptat. ceterum ab- 
sit ut dominus temptare uideatur, quasi aut ignoret fidem 

15 cuiusque aut deicere | sit ,gejStiens. diaboli est infirmitas etf.li| 
malitia. nam et Abraham non temptandae fidei gratia sacri- 
ficare de filio iusserat, sed probandae, ut per eum faceret 
exemplum praecepto suo, quo mox praecepturus erat, ne qui 
pignora deo cariora haberet. ipse a diabolo temptatus prae- 

20 sidem et artificem temptationis demonstrauit. hunc locum 
posterioribus confirmat, orate, dicens, netemptemini. adeo 
temptati sunt dominum deserendo, quia somno potius indul- 
serant quam orationi. ergo respondet clausula, interpretans 
quid sit, ne nos deducas in temptationem. hoc est enim: 

25 SED DEUEHE NOS A MALO. 

9. Compendiis pauculorum uerborum quot attinguntur edicta 
prophetarum, euangeliorum, apostolorum, sermones domini, 

1] cf. Matth. 5, 25 sq. 5] Luc. G, 37. G] Matth. 18, 21 sqq. 21] 
Luc. 22, 4G. 

4 hac om. Mv/ratorim spetie A 13 ceterum A sic fere semper 
14 et fidem B 15 gestiens Big: . . . nstiens A, consentiens B 17 prob- 
bandae A 18 ne qui scripsi: neque AB, ne quis Mercerm, ne quae 
Oehlerus 19 chariora B, carior A hahenda Gel 21 a deo B 
22 qui Gel 23 causula A 25 euehe Gel malos B 26 Compen- 
dus] incipit D INC . TERTULLIiNI DIVERSARV RERV NECES- 
SARIARVM I Posse nos super adicere. II Ne orans patrem fratri ira- 
scaris. III Etiam omni animi contusione uacuum esse debere. TIIT De 



VI. De oratione 7—11. 187 

parabolae, exempla, praecepta! quot simul expunguntur officia! 
dei honor in patre, fidei testimonium in nomine, oblatio obse- 
quii in uoluntate, commemoratio spei in regno, petitio uitae 
in pane, exomologesis debitorum in deprecatione, sollicitudo 
temptationum in postulatione tutelae. quid mirum? deus solus 5 
docere potuit, quomodo se uellet orari. ab ipso igitur ordi- 
nata religio orationis et de spiritu ipsius iam tunc cum ex 
ore diuino ferretm^, animata suo priuilegio ascendit in caelum 
commendans patri quae filius docuit. 

10. Quoniam tamen dominus prospector humanarum neces- 10 
sitatum seorsum post traditam orandi disciplinam, petite, in- 
quit, et accipietis, et sunt, quae petantur pro circumstantia 
cuiusque, praemissa legitima et ordinaria oratione quasi fun- 
damento, accedentium ius est desideriorum superstruendi ex- 

'0 trinsecus petitiones, cum memoria tamen praeceptorum. | 15 

11. Ne quantum a praeceptis, tantum ab auribus dei longe 
simus, memoria praeceptorum uiam orationibus sternit ad 
caelum; quorum praecipuum est, ne prius ascendamus ad al- 
tare dei, quam, si quid discordiae uel offensae cum fratribus 
contraxerimus, resoluamus. quale est enim ad pacem dei ac- 20 
cedere sine pace? ad remissionem debitorum cum retentione? 

11] Matth. 7, 7. Luc. 11, 9. 19] cf. Matth. 5, 23. 

lauatione manuum. V Apostrophe. VI De expositis penulis VII De assi- 
dendo post orationem. VIII. De manibus elatis. VIIII. De uultu. X De 
osculo. XI De stationibus XII De habitu feminarum. XIII De uirginibus 
XTTTT Kesponsio XV De genu ponendo XVI De loco XVII De tempore 
XVin De fratrum digressu XVIIII De subiugendo psalmo XX De hostia 
spiritali quae oratio sit XXI De ui et affectu orationis. ANACEPHALESIS. 
Compendiis B ANAKE<I>AAAIQC1C; Compendiis J., AvaxscpoXaCwai?. Com- 
pendiis B pauculorum 2), paucorum AB quot Big: quod ABD 
27 eu*angeliorum I> 

1 parabole A quot Big: quod ABD 2 fidei B, fides AB obse- 
qui A 6 quomodo B, ut AB 10 POSSE NOS SVPER ADICERE in- 
scnbitw vn ABB 11 tradita morandi A 13 legitime A corr. 14 ac- 
cedentium ius est JD, accidentium ius est AB, accedentium iuxta Lat, ac- 
cidentium iuste Scal, accidentium iustorum Urs 16 quantum B, quam 
AB preceptis A 18 NE ORANS PATREM FRATRI IRASCARIS. 
Ne prius ABB altare dei 2>, dei altare AB 19 offense A 20 quale 
AB, quid B recedere A corr. 



188 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

quomodo placabit patrem iratus in fratrem, cum omnis ira 
ab iuitio interdicta sit nobis? nam et loseph dimittens 
fratres suos ad perducendum patrem, et ne, inquit, irasca- 
mini in uia. nos scilicet monuit — alias enim uia cognomi- 

5 natur disciplina nostra — tum ne in uia orationis constituti 
ad patrem cum ira incedamus. exinde aperte dominus am- 
plians legem iram in fratrem homicidio superponit. ne uerbo 
quidem malo permittit expungi: etiam si irascendum est, non 
ultra solis receptum, ut apostolus admonet. quam autem te- 

10 merarium est aut diem sine oratione transigere, dum cessas 
fratri satisfacere, aut orationem perseuerante iracundia perdere? 

12. Nec ab ira solummodo, sed omni omnino confusione 
animi libera esse debet orationis intentio de tali spiritu emissa, 
qualis est spkitus ad quem mittitur. neque enim agnosci po- 

15 terit spiritu sancto spiritus inquinatus aut tristis a laeto aut 
impeditus a libero. nemo aduersarium recipit, nemo nisi 
comparem suum admittit. 

13. Ceterum quae ratio est, manibus quidem ablutis, spi- 
ritu uero sordente orationem obire, quando et ipsis manibus 

20 spiritales munditiae sint necessariae, ut a falso, a caede, a 
saeuitia, a ueneficiis, ab idololatria ceterisque maculis, quae 
spiritu conceptae manuum opera transiguntur , purae alle- 
uentur? | Jnsifi sunt uerae munditiae, non quas plerique super-f. 
stitiose curant, ad omnem orationem, etiam cum a lauacro 

25 totius corporis ueniunt, aquam sumentes. id cum scrupulosius 
percontarer et rationem requirerem, comperi commemorationem 

3] Gen. 45, 24. 9] cf. Eph. 4, 26. 

2 iosef A 4 alias AB, Helias D 5 in sup. mrs. A 8 pungi fort. 

etiam A 9 ammonet A 10 an dum D 12 ETIAM OMNI ANIMI 
CONFVSIONE fCONTVSIONE D) VACVVM ESSE DEBEEE (om. D) 
nec (ne A) ABD contusione D 13 esse debet D, debet esse AB 
14 est spiritus ad quem in ras. D emititur D 15 spiritu AB, a spi- 
ritu Gel 18 DE LAVATIONE MANWM ABD 20 spirituales D, 
cede D 21 seuitia D beneficiis D idolatria D 22 opere D 
23 uere A 24 omnememorationem A a om. AB, Gel 25 ueniunt 
del Gel ad aquam D scrupulose AB 



VL De orationt- 11—15 ISV^ 

esse Yilatnm manas abloisse in dommi deditione. nos dominnm 
aA<>Tamas, non dedimns, immo et adnersari debemns deditoris 
exemplo nec propterea manns ablnere. nisi ob aliqnod con- 
uersationis hnmanae inqninamentnm eonseientiae cansa lanemns, 
ceterom satis mnndae snnt manns, qnas enm toto eorpore in ^ 
Christo semel lanimns. 

14. Omnibns lieet membris lanet qnotidie Israel, nnmqnam 
tamen mnndns est certe manns eius semper iamnndae, san- 
guine prophetamm et ipsius domini incrustatae in aeternum: 

et ideo conscientia patrum hereditarii rei nec attollere eas ad lo 
dominum audent, ne exclamet aliquis Eseias, ne exhorreat 
Christns. nos uero non attollimus tantum, sed etiam expan- 
dimus, et dominicam passionem modulantes et orantes confi- 
temur Christo. 

15. Sed quoniam unum aliquod attigimus uacuae obserua- n 
tionis, non pigebit cetera quoque denotare, quibus merito ua- 
nitas exprobranda est, siquidem sine ullius aut doininici aut 
apostolici praecepti auctoritate fiunt. huiusmodi enim non re- 
ligioni, sed superstitioni deputantur, affectata et coaeta et cu- 
riosi potius quam rationalis officii, certe uel eo coercenda, quod 20 
gentilibus adaequent. ut est quorundam expositis paenulis ora- 
tionem facere; sic enim adeunt ad idola nationes. quod uti- 
que si fieri opori;eret, apostoli, qui de Jiabitu oi*andi docent, 
comprehendissent; nisi si qui putant Paulum paenulam suam ' 

i^" in oratione penes Carpum reliquisse. deus scilicet nou audiat t^ 

24] cf. 2 Tim. 4, 13. 

1 Pilatum maDus abluisse scripsi: pilati manus abluisse Z>, om. AB 
deditione D, dedicationem AB, deditionem Gel 2 dedimus AB^ dioi- 
mus D 3 ob aliqd D, quod AB 4 lauemus owi. AB 7 APO- 
STROPHE BD, APOSTROFE A cottidie D 9 incrustatae i), cruen- 
tatae AB 11 dm A esaias BD exorreat D corr. 12 etiam sup. 
uers. D 13 et] e Rig, ut Hartelius dominicam passionem Leopoldm: 
dominica passione ABD, de dominica passione Oehlenis modulantes 
B, modulatum AD, modulati Oelilenis, modulaturi Hartelix^ 15 attin- 
gimus D 16 pigebat D 17 exprobanda A corr. et siquidom AB 
sine AB, si D 18 definiunt Z>, definiuntur fort, deficiunt Hartelius 
religionis A 20 cohercenda D 21 adaequent. DE EXPOSITIS PENVLIS 
(TENVLIS A) ABD positis Gel penuUs D 23 si om. D opor- 
tere D apostoli qui D, apostoliq; J., apostoli quae B 24 penulam D 



190 Quiiiti Septimi Floreiitis Tertulliani 

paenulatos, qui tres sanctos in fornace Babylonii regis orantes 
cum sarabaris et tiaris suis exaudiuit. 

16. Item quod adsignata oratioue assidendi mos est quibus- 
dam, non perspicio rationem, nisi quam pueri uolunt. quid 

5 enim, si Hermas ille, cuius scriptura fere 'pastor' iuscribitur, 
transacta oratione non super lectum assedisset, uerum aliud 
quid fecisset, id quoque ad obseruationem uindicaremus? uti- 
que non. simpliciter enim et nunc positum est, cum ado- 
rassem et assedissem super lectum, ad ordinem narra- 

10 tionis, non ad instar disciplinae. alioquin nusquam erit ad- 
orandum, nisi ubi fuerit lectus. immo contra scripturam 
fecerit, si quis in cathedra aut subsellio sederit. porro cum 
perinde faciant nationes adoratis sigillaribus suis residendo, 
uel propterea in nobis reprehendi meretur, quod apud idola 

15 celebratur. eo apponitur et inreuerentiae crimen, etiam ipsis 
nationibus, si quid saperent, intellegendum. si quidem in- 
reuerens est assidere sub conspectu contraque conspectum eius 
quem cum maxime reuerearis ac uenereris, quanto magis sub 
conspectu dei uiui angelo adhuc orationis adstante factum istud 

20 inreligiosissimum est? nisi exprobramus deo, quod nos oratio 
fatigauerit. 

17. Atquin cum modestia et humilitate adorantes magis cora- 
mendabimus deo preces nostras ne ipsis quidem manibus sub- 
limius elatis, sed temperate ac probe elatis, ne uultu quidem 

25 in audaciam erecto. nam et ille publicanus, qui non tantum 
prece, sed et uultu humiliatus atque deiectus orabat, iusti- 
ficatior Pharisaeo | procacissimo discessit. sonos etiam uocis fl' 

8] Herm. past. Vis. 5, 1. 

1 peiiulatos AD babylouis U 2 sarabaris Gel: sabaris ABV 
tiariis 2>, tyaris AB 3 DE ASSIDENDO POST ORATIONEM ABV 
assignata D 4 perspici orationem BD quam pueri uolunt. quid 
enim om. AB 9 sedissem D 10 nos D 13 proinde D uel ado- 
ratis ABD; uel del. Gel 14 deprehendi D 16 saperet D 18 cum 3, 
quam J., om. D 19 orationi lun astante D 22 DE MANIBVS 
ELATIS ABD commendabimus Oehlerus: commendauimus AD, com- 
mendamus B 23 preces A sic semper 24 prius elatis deleri uuM 
lun elatis. DE VVLTV ne uultu ABD 25 recto D et om. 1) 
2G humilis D 27 discessit. DE SONO VOCIS ABD sono D 



VI. De oratione 15—18. 191 

subiectos esse oportet, aut quantis arteriis opus est, si pro 
sono audiamur? deus autem non uocis, sed cordis auditor 
est, sicut conspector. daemonium oraculi Pythii, et mutum, 
inquit, intellego et non loquentem exaudio. dei aures 
sonum expectant? quomodo ergo oratio lonae de imo uentre 5 
ceti per tantae bestiae uiscera ab ipsis abyssis per tantam 
aequoris molem ad caelum potuit euadere? quid amplius re- 
ferent isti qui clarius adorant, nisi quod proximis obstrepunt? 
immo prodendo petitiones suas quid minus faciunt, quam si 
in publico orent? 10 

18. Alia iam consuetudo inualuit. ieiunantes habita oratione 
cum fratribus subtrahunt osculum pacis, quod est signaculum 
orationis. quando autem magis conferenda cum fratribus pax 
est, nisi cum operantis oratio commendabilior ascendit, ut ipsi 
de nostra operatione participent, qua maduerint de sua pace 15 
fratri transigendo? quae oratio cum diuortio sancti osculi in- 
tegra? quem domino officium facientem impedit pax? quale 
sacrificium est a quo sine pace disceditur? quaecumque oratio 
sit, non erit potior praecepti obseruatione, quo iubemur ieiunia 
nostra celare. iam enim de abstinentia osculi agnoscimur ieiu- 20 
nantes. sed et si qua ratio est, ne tamen huic praecepto reus 
sis, potes domi, si forte, inter quos latere ieiunium in totum 
non datur, differre pacem. ubicumque autem alibi operationem 
tuam abscondere potes, debes meminisse praecepti; ita et dis- 

3] Herod. I 47. 

1 esse om. AB 2 audimur IJ 3 phythii A 4 ds jD 5 imo 
om. AB 6 coeti D abys. sic A 7 refer IJ 10 in mg. m. s. XII— 
XIII ueraciter namque orare est. amaros in copunctionc gemitus et in- 
composita uerba resonare Nota gg (= Gregorius^ in moral. libro IJ 
11 DE OSCVLO ABD 13 quanto D 14 operantis oratio scripsi: 
operationis. cum oratio D, oratione ABy oratio Rig, operationis tempore 
oratio OehleruSy operati<one orati)onis, cum oratio Hartelius ascendit. 
Ut H. Kellnerus 15 participes Urs qua maduerint D, quam auderent 
AB, iam audeant Urs, quam adiuuerint Hartelius 16 transigendo Oehle- 
rus: transigend D, transigendus A, transigere B, transigent Kellnerus 
18 disceditur D, receditur AB oratio AB, ratio D, operatio Rig 

21 praecepto reus sis D, praeceptore ussis A, praeceptor tu sis B 

22 domi. Si f. i. quos latere ieiunium (scil. daturj, in Kellnerus si om. B 
in om. D 24 debe& D 



192 Quiiiti Septimi Florentis Tertulliani 

cipliiiao tbris et consuetudini donii satisfacies. sic et die paschae, 
quo coniniunis et quasi publica ieiunii religio est, merito de- 
poninius osculuni, | niliil curantes de occultando quod cumf. 
oninibus facianius. 

5 19. Similiter et de stationum diebus non putant plerique 
sacriticiorum orationi))us interueniendum, quod statio soluenda 
sit accepto corpore domini. ergo deuotum deo obsequium 
eucharistia resoluit an magis deo ol)ligat? nonne sollemnior 
erit statio tua, si et ad aram dei steteris? accepto corpore 

10 domini et reseruato utrumquci saluum est, et participatio sacri- 
licii et executio officii. si statio de militari exemplo nomen 
accepit (nam et militia dei sumus), utique nulla laetitia siue 
tristitia obueniens castris stationes militum rescindit. nam 
laotitia libentius, tristitia sollicitius administrabit disciplinam. 

15 20. I)e habitu uero dumtaxat feminarum uarietas obserua- 
tionis eifecit post sanctissimum apostolum nos uel maxime 
nullius loci homines impudenter retractare, nisi quod non im- 
pudenter, si secundum apostolum retractemus. de modestia 
quidem cultus et ornatus aperta praescriptio est etiam Petri, 

20 cohibentis eodem ore, quia eodem et spiritu, quo Paulus, et 
uestium gloriam et auri superbiam et crinium lenonem opero- 
sitatem. 

21. Sed quod promisce obseruatur per ecclesias quasi incer- 
tuni, id retractandum est, uelarine debeant uirgines, an non. 

25 qui enim uirginibus indulgeut capitis immunitatem, hoc niti 

19] cf. 1 Petr. 3, 3. 20] cf. 1 Tim. 2, 9. 

1 foris Gel: iuris ABD satisfaci<fe T) 2 ieiuuiis 2) 3 occultando D, 
oseultando A, osculando :B 5 DE STATIONIBVS BD, DE TESTIONIB; 
f TESTATIONIB corr. m. rec.) A et de 1>, de B, de ex d&e A, et Urs 
uos D 6 stationi A corr. 8 sollempnior D 9 et ea; etiam D 
10 utrunque BD 11 exsecutio BD 12 accepit D, accipit AB sine B 
14 administrauit D disciplinam.] hic deficit B; in ipso codice lacunae 
nulliim indicium fuisse uidetur; sequitur enim LIBRI TERTVLLIANI 
DE ORA-|tione finis. 15 DE HABITV FEMINARVM AD habitu* A 
duntaxat D faeminarum A 16 efficit A 20 ore Rig: more AD 
quo Paulus owi. A 21 criminum D lenoniam Leopoldus morosi- 
tatem D 23 DE VIRGINIBVS AD praemisce (^praemisce A) AD quasi 
D, quas A; reliqim in A non conparent; sequuntur enim disposita uten- 
silitas et cetera (de cultu feminarum 1, o) 






Cj 



VI. De oratione 18—22. 193 

nidentur, quod apostolus non uirgines nominatim, sed mulieres 
designauerit uelandas esse, nec sexum, ut diceret feminas, sed 
gradum sexus, dicendo mulieres. nam si sexum nominasset, 
feminas dicendo, absolute definisset de omni muliere, at cum 
unum gradum sexus nominat, alium tacendo secernit. potuit 5 
enim, inquiunt, aut et uirgines nominare specialiter aut com- 
pendio generaliter feminas. 

22. Qui ita concedunt, recogitare debent de statu uocabuli 
ipsius. quid est mulier a primis quidem litteris sanctorum com- 
mentariorum? iam inueniunt sexus esse nomen, non gradum 10 
sexus; siquidem Euam nondum uirum expertam deus mulierem 
et feminam cognominauit, feminam, qua sexus generaliter, 
mulierem, qua gradus sexus specialiter. ita quoniam tunc in- 
nupta adhuc Eua mulieris uocabulo fuit, commune id uoca- 
bulum et uirgini factum est. nec mirum, si apostolus 15 
eodem utique spiritu actus, quo cum omnis scriptura di- 
uina, tum et iUa Genesis digesta est, eadem uoce usus est 
mulierem ponendo, quae exemplo Euae innuptae et uirgini 
competat. cetera denique consonant. nam et hoc ipso, 
quod uirgines non nominauit, sicut alio in loco, ubi de 20 
nubendo docet, satis praedicat de omni muliere et de toto 
sexu dictum, nec distinctum esse inter mulierem et uirginem, 
quam onmino non nominat. qui enim alibi distinguere me- 
minit, ubi scilicet differentia postulat (distinguit autem utram- 
que speciem suis uocabulis designans), ubi non distinguit, 25 
dum utramque non nominat, nuUam uult differentiam intellegi. 
quid? quod Graeco sermone, quo litteras apostolus fecit, usui 

1] cf. 1 Cor. 9, 5. 11] cf. Gen. 2, 23. 

2 ut] cum Hartelius 4 diffinisset D at aj; aut D 8 KESPON- 
SIO D contendunt x 9 post ipsius ptmctum, post commentariorum 
interrogationis signum posui qd D 10 iam (aut eamj x: nam D 
grad" D 11 eua D experta D 13 qua D ita quoniam Oehlerus: 
itaq. iam D cum innupta x 16 diuina tum x: diuinitatu D 18 euae D 
19 consonant x: n sonant D 22 mulierem et add. x 23 quam omnino x: 
omnino D, cum omnino OMerus 24. 26 utranque D 26 non del. 
Hartelim intelligi D nic semper 27 greco D 

XX. Tert. I. 13 



194 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

est mulieres uocare quam feminas, id est "Yuvatxa; quam Or< — 
Xeia;. igitur si pro sexus nomine uocabulum istud frequen- j 
tatur, quod est in interpretatione pro eo quod est femin 
sexum nominauit, dicens Yuvaiy.a. in sexu autem et uirgo coo^ 
5 tingitur. sed et manifesta pronuntiatio est: omnis, inqui^ 
mulier adorans et prophetans intecto capite dedecorat 
caput suum. quid est omnis mulier, nisi omnis aetatis, 
omnis ordinis, omnis condicionis? nihil mulieris excipit di- 
cendo omnis, sicut nec uiri nec uelandi; perinde enim omnis 

10 uir inquit. sicut ergo in masculino sexu sub uiri nomine 
etiam inuestis uelari uetatur, ita et in feminino sub nomine 
mulieris etiam uirgo uelari iubetur. aequaliter in utroque sexu 
minor aetas maioris sequatur disciplinam, aut uelentur et uir- 
gines raasculi, si non uelantur et uirgines feminae, quia nec 

15 isti nominatim tenentur; aliud sit uir et inuestis, si aliud est 
mulier et uirgo. nempe propter angelos ait uelari oportere, 
quod angeli propter filias hominum desciuerunt a deo. quis 
ergo contendat solas mulieres, id est nuptas iam et uirginitate 
defunctas, concupiscentiae esse, nisi si non licet et uirgines 

20 specie praestare et amatores inuenire? immo uideamus, ne 
uirgines solas concupierint, cum dicat scriptura filias homi- 
num, quia potuit uxores hominum nominasse uel feminas in- 
differenter. etiam quod ait: et acceperunt sibi in uxores, 
eo facit, quod accipiuntur in uxores quae uacant scilicet. de 

25 non uacantibus autem aliter enuntiasset. itaque uacant tam 
uiduitate quam et uirginitate. adeo sexum nominando genera- 
liter filias, et species in genere commiscuit. item cum dicit 

5] 1 Cor. 9, 4. 5. 23] Gen. 6, 2. 

1 tam feminas Muratorius tOnaiKac D uerha id est ifuvaixa? trans- 
ponenda uidentu/r post mulieres eHaeiac D 3 in addidi 4 TYNaiKa D 
continetur x 6 dedecorat D 8 ordinas D corr. conditionis D 
9 uiri Mu/ratorius: uir D perinde scripsi: proinde D 10 seru in 
ras. D 11 uelari uetatur Muratorius: uelare uertatur D 15 et add. 
Muratorius 18 uirginitate Oehlerus: uirginitate D, uirginitati Mur 
ratorius 19 concupisci a; e^^^addidi 20 uideamus Oc^terus: uidemusD 
ne] quod non Mu/ratorius 24 uacat D corr. 25 utique x 27 filias del. x 
et] id est fort. filias, [et] species Hamackius 



VI. De oratione 22. 195 

itaram ipsam docere uelandum feminis esse, quae capiUum 
^^0 tegumento et ornamento mulieribus assignarit, nonne idem 
^^gumentum et idem honor capitis uirginibus quoque adscriptus 
^st? si mulieri turpe est radi, et uirgini perinde. in quibus 
^rgo una condicio capitis deputatur, una et disciplina capitis s 
^xigitur, etiam ad eas uirgines, quas pueritia defendit; a primo 
enim femina nominata est. sic denique et Israel obseruat. 
sed si non obseruaret, nostra lex ampliata atque suppleta de- 
fenderet sibi adiectionem. uirginibus quoque iniciens uela- 
mentum excusetur. nunc aetas, quae sexum suum ignorat, lo 
simplicitatis priuilegium teneat. nam et Eua et Adam, ubi 
eis contigit sapere, texerunt statim quod agnoueraut. certe 
in quibus iam pueritia mutauit, sicut naturae, ita et disci- 
plinae debet aetas esse munifica. nam et membris et officiis 
mulieribus resignantur. nulla uirgo est ex quo potest nubere, is 
quoniam aetas iam in ea nupsit suo uiro, id est tempori. 
sed aliqua se deo uouit. tamen et crinem exinde transfigurat 
et omnem habitum ad mulieris conuertit. totum ergo asse- 
ueret et totum uirginis praestet: quod propter deum abscondit, 
plene obumbret. interest nostra, quod dei gratia exerceatur, 20 
solius dei conscientiae commendare, ne, quod a deo speramus, 
ab homine compensemus. quid denudas ante deum quod ante 
homines tegis? uerecundior eris in publico quam in ecclesia? 
si dei gratia est, et accepisti, quid gloriaris, inquit, quasi 
non acceperis? quid alias ostentatione tui iudicas? an 25 
alias gloria tua ad bonum inuitas? atqui et ipsa periclitaris 
amittere, si gloriaris, et alias ad eadem pericula <50gis. facile 

21] cf. 1 Cor. 11, 14. 24] 1 Cor. 4, 7. 



1 feminas uelandas Mwratorius 3 ascriptus B 4 perinde Mwra- 
torvm: proinde B 11 eua D 12 texuerunt Muratorius 13 iam om. 
Mwratorius 17 tamen] iam Muratorius 18 mulieres B corr. 19 pre- 
stet D 20 plane Mitratorius exerceatur scripsi: exerceat D, exercea- 
mus x^ 23 §clesia D 25 no D corr. ostentatione Muratorius: osten- 
tione Z), ostensione Oehlerus 27 amittere Mu/ratorius: admittere D 
eadem Mu/ratorius: eide D pericula Mwratorius: periculis D 

13* 



19G QuintL Septimi Florentis Tertulliani 

eluditur quod affectione gloriae assumitur. uelare uirgo, si 
uirgo es; debes euim erubescere. si uirgo es, plures oculos 
pati noli. nemo miretur in tuam faciem; nemo mendacium 
tuum sentiat. bene mentiris nuptam, si caput ueles. immo 

5 mentiri non uideris; nupsisti enim Christo. illi carnem tuam 
tradidisti, age pro mariti tui disciplina. si nuptas alienas ue- 
lari iubet, suas utique multo magis. sed non puta institu- 
tionem uniuscuiusque antecessoris commouendam. multi alienae 
consuetudini prudentiam suam et constantiam eius addicunt. 

10 ne compellantur uelari, certe uoluntarias prohiberi non oportet; 
quae se etiam uirgines negare non possunt, concedo abuti in 
fama sua conscientiae apud deum securitate. de illis tamen, 
quae sponsis dicantur, constanter super meum modulum pro- 
nuntiare contestarique possum uelandas ex ea die esse qua ad 

15 primum uiri corpus osculo et dextera expauerint. omnia enim 
in his praenupserunt, et aetas per maturitatem, et caro per 
aetatem, et spiritus per conscientiam , et pudor per osculi ex- 
perimentum, et spes per expectationem , et mens per uolun- 
tatem. satisque nobis exemplo Rebecca est, quae sponso de- 

20 monstrato tantum notitiae eius nubendo uelata est. 

23. De genu quoque ponendo uaiietatem obseruationis 
patitur oratio per pauculos quosdam qui sabbato abstinent 
genibus. quae dissensio cum maxime apud ecclesias causam 
dicit, dominus dabit gratiam suam, ut aut cedant aut sine 

25 aliorum scandalo sententia sua utantur. nos uero, sicut 
accepimus, solo die dominicae resurrectionis non ab isto 
tantum, sed omni anxietatis habitu et officio cauere debe- 
mus differentes etiam negotia, ne quem diabolo locum demus. 
tantundem et spatio Pentecostes, quae eadem exultationis 

1 eluditur scripsi: eligitur D, eliditur RoiUhim 4 caput *** (biil 
eras.?) B 7 puta uel putat ex putet B institutionem Aug. Neander: 
institutione B 8 utiiuscuiusque Muratorius: unusquisque B 11 con- 
cedo scripsi: contenti B, contentae Mmatorius, contendo Hamackius 
in del. Oehlerus 12 suae Muratorim 19 demonstrato Muratorim: de- 
monstratum B 20 notitiae scripsi: notitia B 21 DE GENU PO- 
NENDO B 23 gentibus B corr. eclesias B 24 dic D, dicat Mu- 
ratorim 26 dominico Muratorim 27 officio x: officia B 29 quo 
X, quod Oehlerm 



VI. De oratione 22—25. 197 

sollemnitate dispungitur. ceterum omni die quis dubitet pro- 
sternere se deo uel prima saltem oratione qua lucem ingre- 
dimur? ieiuniis autem et stationibus nulla oratio sine genu et 
reliquo humilitatis more celebranda est. non enim oramus 
tantum, sed et deprecamur et satisfacimus deo domino nostro. 5 
de temporibus orationis nihil omnino praescriptum est, nisi 
plane omni in tempore et loco orare. 

24. Sed quomodo omni loco, cum prohibeamur in publico? 
omni, inquit, loco, quem opportunitas aut etiam necessitas 
importarit. neque enim contra praeceptum reputatur ab apo- 10 
stolis factum, qui in carcere audientibus custodiis orabant et 
canebant deo, aut a Paulo, qui in naui coram omnibus eucha- 
ristiam fecit. 

25. De tempore uero non erit otiosa extrinsecus obseruatio 
etiam horarum quarundam, istarum dico communium quae 15 
diei interspatia signant, tertia, sexta, nona, quas soUemniores 

in scripturis inuenire est. primus spiritus sanctus congregatis 
discipnlis hora tertia infusus est. Petrus, qua die uisionem 
communitatis omnis in illo uasculo expertus est, sexta hora 
orandi gratia ascenderat in superiora. idem cum lohanne ad 20 
nonam in templum adibat, ubi paralyticum sanitati reformauit. 
quae etsi simpliciter se habent sine uUius obseruationis prae- 
cepto, bonum tamen sit aliquam constituere praesumptionem, 
quae et orandi admonitionem constringat et quasi lege ad tale 
munus extorqueat a negotiis interdum, ut, quod Danieli quo- 25 
que legimus obseruatum utique ex Israelis disciplina, ne 
minus ter die saltem adoremus, debitores trium Patris et PiUi 

9] 1 Tim. 2, 8. 25] cf. Dan. 6, 10. 

1 sollemnitate dispungitur RoiUhim: sollemnitatem dispungimur D, 
sollemnitas est, dispungimus Mmatorius, sollemnitate dispungimur x, 
sollemnitate dispungimus Oehlerm 2 salutem B corr. 8 DE LOCO D 
9 oportunitas I) 10 importaret. Non Muratorius 12 aut a Paulo Mu- 
ratorius: apud Paulum D 14 DE TEMPORE D erit**** D extrin- 
secus** D 15 orarum D 16 interspacia D sollempniores D 19 com- 
municatis D 21 paraliticum D 22 quae etsi x: suae. etsi D habeant 
Mu/ratoriu^s sine Mu/ratorius: si D 23 sit Muratoriu^s: si D 24 quae 
RmthiuA: qua D 25 daniheli D 26 israhelis D 27 trium om. Mu/ratoriu^ 



198 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et Spiritus Sancti; exceptis utique legitimis orationibus, quae 
sine uUa admonitione debentur ingressu lucis et noctis. sed 
et cibum non prius sumere et lauacrum non prius adire quam 
interposita oratione fideles decet. priora enim habenda sunt 
5 spiritus refrigeria et pabula quam carnis, quia priora caelestia 
quam terrena. 

26. Fratrem domum tuam introgressum ne sine oratione 
dimiseris (uidisti, inquit, fratrem, uidisti dominum tuum), 
maxime aduenam, ne angelus forte sit. sed nec ipse a fra- 

10 tribus exceptus priora fecerit refrigeria terrena caelestibus. 
statim enim iudicabitur fides tua. aut quomodo secundum 
praeceptum pax huic domui dices, nisi et eis qui in domo 
sunt pacem mutuam reddas? 

27. Diligentiores in orando subiungere in orationibus Alle- 
15 luia solent et hoc genus psalmos quorum clausulis respon- 

deant qui simul sunt. et est optimum utique institutum omne 
quod praeponendo et honorando deo conpetit saturatam ora- 
tionem uelut opimam hostiam admouere. 

28. Haec est enim hostia spiritalis quae pristina sacrificia 
20 deleuit. quo mihi, inquit, multitudinem sacrificiorum 

uestrorum? plenus sum holocaustomatum arietum et 
adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum 
nolo. quis enim requisiuit ista de manibus uestris? 
quae ergo quaesierit deus euangelium docet. ueniet hora, 

26 inquit, cum ueri adoratores adorabunt patrem in spi- 
ritu et ueritate. deus enim spiritus est, et adoratores 
itaque tales requirit. nos sumus ueri adoratores et ueri sacer- 
dotes, qui spiritu orantes spiritu sacrificamus orationem hostiam 
dei propriam et acceptabilem, quam scilicet requisiuit, quam 

30 sibi prospexit. hanc de toto corde deuotam, fide pastam, ueri- 

12] Luc. 10, 5. 20] Es. 1, 11. 24] loh. 4, 23. 26] 2 Cor. 3, 17. 

5 quia] et Muratorius 7 DE FRM DIGRESSV D 10 exceptus x: 
exeptis D, exemtis Mu/ratorius 12 domu D 14 DE SUBIUNGENBO 
PSALMO D 17 proponendo Muratorius 18 opimam x: optimam D 
19 DE HOSTIA SPIRITALI QVIA Crepone QVAE* Oehlerus) ORATIO 
SIT Z> 22 adipe ex adipe D 24 eu*angelium D 30 sastam D corr. 



VI. De oratione 25—29. 199 

tate curatam, innocentia integram, castitate mundam, agapen 
coronatam cum pompa operum bonorum inter psalmos et 
hymnos deducere ad dei altare debemus omnia nobis a deo 
impetraturam. 

29. Quid enim orationi de spiritu et ueritate uenienti ne- 5 
gabit deus, qui eam exigit? legimus et audimus et cernimus 
quanta documenta efficaci^^e eius! uetus quidem oratio et ab 
ignibus et a bestiis et ab inedia liberabat et tamen non a 
Christo acceperat formam. ceterum quanto amplius operatur 
oratio Christiana! non roris angelum in mediis ignibus sistit 10 
nec ora leonibus obstruit nec esurientibus rusticorum prandium 
transfert, nuUum sensum passionis delegata gratia auertit, sed 
patientes et sentientes et dolentes sufferentia instruit, uirtute 
ampliat gratiam, ut sciat fides, quid a domino consequatur, 
intellegens quid pro dei nomine patiatur. sed et retro oratio 15 
plagas irrogabat, fundebat hostium exercitus, imbrium utilia 
prohibebat. nunc uero oratio iustitiae omnem iram dei auertit, 
pro inimicis excubat, pro persequentibus supplicat. mirum si 
aquas caelestes extorquere nouit, quae potuit et ignes impe- 
trare? sola est oratio quae deum uincit; sed Christus eam 20 
nihil mali uoluit operari. omnem illi uirtutem de bono con- 
tulit. itaque nihil nouit, nisi defunctorum animas de ipso 
mortis itinere reuocare, debiles reformare, aegi*os remediare, 
daemoniacos expiare, claustra carceris aperire, uincula inno- 
centium soluere. eadem diluit delicta, temptationes repellit, 25 
persecutiones extinguit, pusillanimos consolatur, magnanimos 
oblectat, peregrinantes deducit, fluctus mitigat, latrones obstupe- 
facit, alit pauperes, regit diuites, lapsos erigit, cadentes sus- 
pendit, stantes continet. oratio murus est fidei, arma et tela 

1 agapen scripsi: agape D 2 pompa D 5 DE VI ET AFFECTU 
Crepone EFFECTU* Oehlerus) OKATIONIS B negabit x: negauit B 
6 cernimus x: credimus D 9 operatur x: oratur D, oratio x (ibidem 
p. 218) 10 angelum duntaxat Muratorius 11 leoniftus (\> ex s) D 
12 nec ullum x deligata D 13 uirtute* D 14 gratiam del. x 
do D 18 excufta^ D et mirum x 20 Christianus ea alii apud Oehle- 
rum 21 uoluit x: nouit D 23 reuocare x: uocare D 24 demo- 
niacos D innocentum D corr. 25 temptationis D corr. 



200 Q- ^- F. Tertulliaui De oratione 29. 

nostra aduersus hostem, qui nos undique obsemat. itaqne 
numquam inermes incedamus. die stationis, nocte uigiliae < 
meminerimus. sub armis orationis signum nostri imperatoris 
custodiamus, tubam angeli expectemus orantes. orant etiam 

5 angeli omnes, orat omnis creatura, orant pecudes et ferae et 
genua declinant et egredientes de stabulis ac spelnncis ad 
caelum non otioso ore suspiciunt uibrantes spiritum sno more. 
sed et aues mane exurgentes eriguntur ad caelum et alanun 
crucem pro manibus expandunt et dicunt aliquid quod oratio 

10 uideatur. quid ergo amplius de officio orationis? etiam ipse 
dominus orauit, cui sit honor et uirtus in saecula saeculorum. 

1 hostem x: honiinem Z> 2 nunquam D incidamus D 7 otioso 
MurcUorius: otiosi D snspiciunt Muratorius: suscipiunt D spiritujxi. 
suo more x: spu suo mouere D 8 mane scripsi: nunc D, nido x, cu.iu 
aliun uir doctus (idem et ante dicunt del), hinc alius mr doctus 9 
tendunt Muratorius 



vn. 

DE BAPTISMO. 

1. Felix sacramentum aquae nostrae, quia ablutis delictis 
pristinae caecitatis in uitam aeternam liberamur! non erit 
ottosum digestum istud, instruens tam eos qui cum maxime 5 
forrnantur, quam et illos qui simpliciter credidisse contenti 
flc>n exploratis rationibus traditionum intemptatam probabilem 
fidem per imperitiam portant. atque adeo nuper conuersata 
istxc quaedam de Gaiana haeresi uipera uenenatissima doctrina 
sa.a plerosque rapuit, inprimis baptismum destruens. plane 10 
seonndum naturam. nam fere uiperae et aspides ipsique re- 
g^li serpentes arida et inaquosa sectantur. sed nos pisciculi 
sooundum ixWv nostrum lesum Christum in aqua nascimur 
li^oc aliter quam in aqua permanendo salui sumus. itaque illa 
J^^onstrosissima, cui nec integrae quidem docendi ius erat, 15 
^ptime norat pisciculos necare de aqua auferens. 

2. Sed enim quanta uis est peruersitatis ad fidem labe- 
factandam uel in totum non recipiendam, ut ex his eam im- 
PUgnet, ex quibus constat! nihil adeo est quod tam obduret 
^^^ntes hominom quam simplicitas diuinorum operum quae in 20 
^ctu uidetur et magnificentia quae in effectu repromittitur: 
^t hic quoque, quoniam tanta simplicitate, sine pompa, sine 
^Pparatu nouo aliquo, denique siue sumptu homo in aquam 

F^^^iHaissus et inter pauca uerba tinctus . non multo uel nihilo 
unjdior resurgit, eo incredibilis existimetur cousecutio aeter- 25 

2 DE BAPTISMO ADVERSVS QVINTILLAM Fam 3 qua Urs 7 in 
*®^tatuin Big 11 fere Lat: ferae B 13 nascimur Pam: nascamur B 
14 itaque illa] ita QuintiUa Gel 15 integrae lun: integre B 19 quo 
■**«n tam odd. Urs 21 uidetur Urs: uidcntur B 22 hic Gel: 
*^0c B 23 aquam Itm: aqua B 



202 Quinti S^^-ptimi Florentis Tertalliani 

nitatis. iiif?ntior, si non e contrario idolorum soUemnia nel 
arrana (i^' <ugg<'stii et apparatu deque sumptu_ fidem et aucto- 
ritatr^ni silii cxtruunt. pro misera incredulitas, quae denegas 
deo proprifHates suas, simplieitatem et potestatem! quid ergo? 

:, noniH* niirandum et lauacro dilui mortem? atquin eo magis 
cn'dfMidiiin. si, quia mirandum est, idcirco non creditor. 
qiialia <'nim dccct i'<)!^it opera diuina, nisi super omnem admi- 
rationrm? iios quoque ipsi miramur, sed quia credimus. ce- 
t<'riini incredulitas luiratur, non credit. miratur enim sim- 

10 plicia qiiasi iiana, magniiica quasi impossibilia. et sit plane 
ut putas, satis ad utrumque diuina pronuntiatio praecucurrit. 
stiilta mundi elcgit deus, ut confundat sapientiam eius, et 
pracdifficilia penes homines facilia penes deum. nam si deus 
(»t sapi«'ns et potens, quod etiam praetereuntes eum non negant, 

i:. mrrito in aduersariis sapientiae potentiaeque id est in stul- 

titia (^t inpoKsibilitate materias operationis suae instituit; quo- 

niain uirtus omnis ex his causam accipit, a quibus prouocatnr. 

*iS, iluius meinores pronuntiationis tamquam praescriptionis, 

nihilominus qiiam stultum et impossibile sit aqua reforman 

20 tractainus. quid utique ista materia tantae dignationis me- 
rii(>rit ofticiuinV ut opinor, auctoritas liquidi elementi exigenda 
(\sl. atquin pluriina suppetit et quidem a primordio. nam 
unuiii ex his est quao anto oninem mundi suggestum[impolita 
adhiic specie penes douni quiescebant. in primordio, inqnit, 

:«r. focii deus caelum et terram. terra autem erat in- 
uisihilis et incomposita et tenebrae erant super abys- 
suiii ei spiritus domini super aquas ferebatur. habes 
homo inprimis aotatem uenerari aquarum, quod antiqua sub- 
stantia; dehiuc dignationem, quod diuini spiritus sedes, gratior 

*2.1] Gen. 1, 12. 

2 doquo Gcl: do quo B 6 creditur. atquin eo magis credendum est 
(pialia B; atquiu — est del. Gel 16 impossibilitate G^l: in possibili- 
tato B 18 praeiiuntiationis B/M(/ praescriptionis Bmg, 6rd:8criptionisB 
\[) quam non fort. aqua GeJ: a qua B 20 traetemus Big tantae Crd: 
ot antc B, ante Bmy 21 elementi Gel: alimenti B 24 qiuescebant 
Gel: quieseebat B 25 uisibilis SemhnAS 27 dei Pam 



Vn. De baptismo 2—4. 203 

scilicet ceteris tunc elementis. nam et tenebrae totae adhuc 
sine cultu siderum informes et tristis abyssus et terra in- 
parata et caelum rude; solus liquor, semper materia perfecta, 
laeta, simplex, de suo pura, dignum uectaculum deo subiciebat. 
quid quod exinde dispositio mundi modulatricibus quodammodfl_^ - 
aquis deo constitit? nam ut firmamentum caeleste suspenderet 
in medietate, distinctis aquis fecit; ut terram aridam suspen- 
deret, segregatis aquis expediit. ordinato dehinc per elementa 
mundol cum incolae darentur, primis aquis praeceptum est 
animas proferre. primus liquor quod uiueret edidit, ne mirum lo 
sit in baptismo, si aquae animare nouerunt. non enimipsius 
quoque hominis figurandi opus sociantibus aquis absolutum 
est? de terra materia conuenit, non tamen habili nisi hu- 
mecta et sucida, quam scilicet ante quartum diem segregatae 
aquae in stationem suam superstite humore limo temperarant. 15 
si exinde uniuersa uel plura prosequar, quae de elementi istius 
auctoritate commemorem, quanta uis eius aut gratia, quot in- 
genia, quot officia, quantum instrumentum mundo ferat, uereor, 
ne laudes aquae potius quam baptismi rationes uidear congre- 
gasse: licet eo plenius docerem non esse dubitandum, si ma-.2o 
teriam, quam in omnibus rebus et operibus suis deus disposuit, 
etiam in sacramentis propriis parere fecit, si quae uitam terre- 
nam gubemat, et in caelesti procurat. 

4. Sed ea satis erit praecerpsisse, in quibus et ratio baptismi 
recognoscitur, primum illa, qua iam tunc etiam ipso habitu 25 
praenotabant ad baptismi figuram dei spiritum, qui ab initio 
superuectabatur super aquas, super aquas intinctorum mora- 
taram. sanctum autem utique super sanctum ferebatur et ab 
60, quod superferebatur, id quod ferebat sanctitatem mutua- 

4 'uectabulum alii sed nescio qui^ Oehlerus 4 [subiciebat — 6 aquis 
deo] sic uncis includ, B 7 et ut Gel dispesceret Itm 8 et segre- 
-^tis B; et del. Gel 11 non enim B, nam Gel 13 conuenit] *al. deesf 
Bmg habilis Gel 15 temperarant Lat: temperant B 22 terrenam 
Urs: aeternam B 25 primum scripsi: prima B qua Urs: quae B 
26 praenotabant scripsi: praenotabatur B 27 super aquas prim addidi 
intinctorum Big: intinctorem B, intinctos Gel moraturum Bmgy ora- 
turum JB, reformaturum Gel 28 et hm: aut B 



204 Quinti Spptimi Flor(*ntis Tertulliani 

batur, quoniam^subiecta quaeque materia eius, quae desnper 
imminet, qualitatem rapiat necesse e^, maiime eorporalis spiri- 
talen^ et penetrare et insidere Jaeilem per snbstantiae snae 
subtilitatem. ita de saneto sanctifieata natura aquarum^ et ipsa 

A sanctificare concepit. nemo dicat: numquid ipsis euim aquis 
tingimur, quae tunc in primordio fuerunt? non utique ipsis, 
nisi t>x ea parte qua genus quidem unum, species uero com- 
plures. quod autem generi adtri>»utum est, etiam in speciem 
redundat. ideoque nulla distinctio est, mari quis an stagno, 

10 fiumine an fonte, lacu an alueo diluatur, nec quicquam refert 
inter <»os quos lohannes in Tordane et quos Petrus in Tiberi 
tinxit. nisi et ille spado, quem Philippus inter uias fortoita — 
aqua tinxit, plus salutis aut minus retulit. igitur omnes aqnaes^ 
de ]a'istina originis praerogatiua sacramentum sanctificatioiiias. 

15 consequuntur inuocato deo. superuenit enim statim spiritus' 
de caelis et a^juis superest sanctificans eas de semetipso, et> 
ita sanctificatae uiiii sanctificandi combibunt. quamquam *ad 
siiiipliceiii actuni competat similitudo, ut, quoniam uice sor- 
dium delictis inquinaimir, a^fuis abluamur. sed delicta sieat 

20 non iii carne (*oiiiparent, quia nemo super cutem portat in&- 
culam idolohitriae aut stupri aut fraudis, ita eiusmodi in spi- 
ritu sordent, qu' ^^*" auctor delicti. spmtus enim dominator, 
caro fainulatur. tanien utrumque inter se eommunicant rej^ 
tuni, spiritus ol) imperium, caro ob ministerium. igitur medi- 

25 catis quodammodo aquis per angeli interuentum et spiritus in 
aquis corporaliter diluitur et caro in eisdem spiritaliter mun- 
datur. 

5. Sed enim nationes oxtraneae ab omni intellectu spiritalium 
potestatem eadem efficacia idolis suis subministrant. sed ui- 

30 duis aquis sibi mentiuntur. nam et sacris quibusdam per 
lauacruiii initiantur, Isidis alicuius aut Mithrae; ipsos etiam 

5 [numquidl B G nunc Gel ipsis Gel: ipsi B 7 spedes 8cripsi: 
specie B 11 in lordane Gel: inter lordanem B 15 [deo] B 17 com- 
bibunt, uice sordium aquis abluantur. Quamquam B, combibunt, ut et 
delicta uice sordium aquis abluantur. Quamquam Wowwerms; uice — ab- 
luantur del Gel 29 potestatem Gel: potestatum B potestatam eadem 
efficacia (suppl. aquas) Oehlems, potestatum eandem efficaciam Hartelim 
subministrant Gel: subministrauit B 



VII. De baptismo 4—5. 205 

deos suos lauationibus efferunt. ceterum uillas, domos, templa 
totasque m^bes aspergine circumlatae aquae expiant passim. 
certe ludis ApoUinaribus et Eleusiniis tinguuntur idque se in 
regenerationem et impunitatem periuriorum suorum agere prae- 
sumunt. item penes ueteres quisque se homicidio infecerat, 5 
purgatrices aquas explorabat. igitur si de sola natura aquae, 
quod propria materia sit abluendi, in auspicia emundationis 
blandiuntur, quanto id uerius aquae praestabunt per dei aucto- 
ritatem, a quo omnis natura earum constituta est? si reli- 
gione aquam medicari putant, quae potior religio quam dei 10 
uiui? quo agnito hic quoque studium diaboli recognoscimus 
res dei aemulantis, cum et ipse baptismum in suis exercet. 
quid simile? immundus emundat, perditor liberat, damnatus 
absoluit. suam uidelicet operam destruet diluens delicta, quae 
inspirat ipse. haec quidem in testimonium posita sunt repel- 15 
lentibus fidem, si minime credant rebus dei, quarum adfecta- 
tionibus apud aemulum dei credunt. annon et alias:sine uUo 
sacramento immundi spiritus aquis incubant adfectantes illam 
in primordio diuini spiritus gestationem? sciunt opaci quique 
fontes et auii quique riui et in balneis piscinae et euripi in 20 
domibns uel cisternae et putei, qui rapere dicuntur, scilicet 
per uim spiritus nocentis. nam et f esietos et lymphaticos 
et hydrophobos uocant, quos aquae necauerunt aut amentia 
uel formidine eiercuerunt. quorsum ista retulimus? ne quis 
durios credat angelum dei sanctum aquis in salutem hominis 25 
temperandis adesse, cum angelus malus profanum commer- 
cinm eiusdem elementi in perniciem hominis frequentat. an- 
gelum aquis interuenire si nouum uidetur, exemplum futuri 
praecucurrit piscinam Bethsaidam angelus interueniens com- 

3 Elensiniis Urs: Pelusiis B 5 quisquis Gel 6 purgatrice aqua 
Bmg, Gd ezpiabatur Bmg, se expiabat Gel aqua Gel, aquis Ura 
7 abluendi Urs: adloquendi B, adlegendi Bmg, Gel in auspieia Urs: 
in auspicii B, auspicii Bmg, Gel 14 deluens lun: sic etiam supra 
18 [aquis] B 22 nam & esietos B, uam et enectos Gel^ nam ot aj^o- 
pnictos Urs, nam iSeoTjjx^To? uel nam arai? ictos fort. nympholeptos Oeh- 
lerus, lymphatos €M 23 hydrophobos Gel: hydrophobas B 24 oxer- 
cuenint Bmg, Gd: execuerunt B 20 augelus malus Gel: angelis malis B 
profanum Urs: profanus B 27 frequentet Urs 



2rXi (/uinti Sf-ptimi Floreutis Tertulliani 

mouebat. oliseruabant qui ualetudiuem querebantur. nam si 
quis praeuenerat descendere illuc, queri post laaacrum desi- 
nebat. figurani ista niedicinae corporalis spiritalem medicinam 
canebat, ea fornia qua seniper carnalia in figuram spiritalium 

r> antecedunt. proficiente itaque in hominibus gratia dei plus 
aquis et angelo accessit. qui uitia corporis remediabant, nunc 
spirituni niedentur; qui teniporalem operabantur salutem, nunc 
aeternain reforniant; qui unum semel anno liberabant, nunc 
quotidie populos conseruant deleta morte per ablutionem de- 

10 lictoruni. exenipto scilic(»t reatu eximitur et poena. ita resti- 
tuetur honio deo ad siniilitudineni eius, qui retro ad imaginem 
<lei fiierat. iniago in effigie, siniilitudo in aeternitate censetur. 
recipit enini illuni dei spirituni, quem tuuc de adflatu eius 
acceperat, sed post amiserat per delictuni. 

ir, 6. Non quod in aquis spiritum sanctum consequainur, sed 
in aqua eniundati sub angelo spiritui sancto praeparamur. hic 
quoque figura praecessit; sic enim lohannes antepraecursor do- 
mini fuit praeparans uias eius. ita et angelus baptismi arbiter 
superuenturo spiritui sancto uias dirigit ablutione delictorum, 

20 quam fides impetrat obsignata in Patre et Pilio et Spiritu 

V Sancto. nani si in tribus testibus stabit omne uerbum, qnanto 
niagis, dum habenms per benedictionem eosdem arbitros fidei 
quos et sponsores salutis, sufficit, ad fiduciam spei nostrae 
etiam numerus nominum diuinorum? cum autem sub tribus 

85 et testatio fidei et sponsio salutis pignerentur, necessario adi- 
citur ecclesiae mentio, quoniam ubi tres, id est Pater et Filius 
et Spiritus Sanctus, ibi ecclesia, quae trium corpus est. 

7. Exinde egressi de lauacro perungimur benedicta unetione 
de pristina disciplina, qua ungi oleo de cornu in sacerdotio 

30 solebant; ex quo Aaron a Moyse unctus est, unde Ghristus 
dicitur a chrismate, quod est unctio, quae domino nomen ac- 



3 figuram scripsi: figur«a B 5 itaque iu hominibus Gel: ita qui no- 
miuibus 7i 7 spiritui Gel, spiritu Urs 10 restituitur Urs 12 factus 
fuerat ml fuerat formatus fort. effigie Gel: effigiem B 16 spiritui Bmgf 
Gel: spiritu 7i 17 ante praecursor Pam 21 uerbum dei B; dei dd. 
Gel 22 dum Gel: donum B per add. Gel 29 sacerdotium Ttim 



VU. De baptismo 5—8. 207 

commodauit, facta spiritalis, quia spiritu unctus est a deo patre, 
sicut in Actis: collecti sunt enim uere in ista ciuitate 
aduersus sanctum filium tuum, quem unxisti. sic et 
in nobis carnaliter currit unctio, sed spiritaliter proficit; quo- 
modo et ipsius baptismi carnalis actus, quod in aqua mergi- s 
mur, spiritalis effectus, quod delictis liberamur. 

8. Dehinc manus imponitur per benedictionem advocans et 
inuitans spiritum sanctum. sane humano ingenio licebit spiri- 
tum in aquam arcessere et concoi-porationem eorum accom- 
modatis desuper manibus alio spiritu tantae claritatis animare, "lo 
deo autem in suo organo non licebit per manus sanctas subli- 
mitatem modulari spiritalem? sed est hoc quoque de ueteri 
sacramento, quo nepotes suos ex loseph, Ephrem et Manassem, 
lacob capitibus impositis et intermutatis manibus benedixerit, 
et quidem ita transuersim obliquatis in se, ut Christum defor- 15 
mantes iam tunc portenderent benedictionem in Christum fu- 
turam. tunc ille sanctissimus spiritus super emundata et bene- 
dicta corpora libens a patre descendit, super baptismi aquas 
tanquam pristinam sedem recognoscens conquiescit, columbae 
figura delapsus in dominum, ut natura spiritus sancti declara- 20 
retur per animal simplicitatis et innocentiae, quod etiam cor- 
poraUter ipso felle careat columba. ideoque, estote, inquit, 
simplices sicut columbae; ne hoc quidem sine argumento 
praecedentis figurae. quemadmodum enim post aquas diluuii, 
quibus iniquitas antiqua purgata est, post baptismum, ut ita 25 
dixerim, mundijpacem caelestis irae praeco columba terris ad- 
nuntiauit, dimissa ex arca et cum olea reuersa, quod signum 
etiam apud nationes paci praetenditur, eadem dispositione spi- 
ritalis effectus terrae id est carni nostrae .emergenti de lauacro 
post uetera delicta columba sancti spiritus aduolat pacem dei so 

2] Act. 4, 27. 22] Matth. 10, 16. 

1 spiritu Gel: spiritus B 2 enim uere Gel: enimuero B 5 et 
spiritos ipsius B; spiritus del. Gel 9 aerum Scal 13 Efrem B, 
Ephraim Urs 15 Chrestou Scal deformantis B 18 labens Scal 
et super lun 28 etiam apud Gel: apud etiam B 29 emergenti Gel: 
einergendi B 



^ 



208 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

adferens, emissa de caelis, ubi ecclesia est arca figurata. sed mun- 
dus rursus deliquit ; quo male comparatur baptismus diluuio. itaque 
igui destinatur, sieut et homo qui post baptismum delicta restau- 
rat, ut hoc quoque in signuni admonitionis nostrae debeat accipL 
9. Quot igitur patrocinia naturae, quot priuilegia gratiae, 
quot sollemnia diseiplinae^ figurae , praestructiones , preeationes, 
religionem aquae ordinauerunt? primo quidem cum populus 
de Aegypto liber et expeditus , uim regis Aegypti per aquam 
transgressus euadit, ipsum regem cum totis copiis aqua ex- 

10 tinxit. quae figura manifestior in baptismi sacramento? libe- 
rantur de saeculo nationes per aquam scilicet et diabolum do- 
minatorem pristinum In aqua oppressum ;, derelinquunt. item 
aqua de amaritudinis uitio^ in usum commodae suauitatis Mosei 
ligno remediatur. lignum illud erat Christus, genenatae et 

ir> amarae retro naturae uenas^ in saluberrimas aquas baptismi 
scilicet ex sese remedians. haec est aqua, quae de comite 
petra populo defluebat. si enim petra Christus, sine dubio 
aqua in Christo baptismum uidemus benedici. quanta aquae 
gratia penes deum et Christum eius est ad baptismi confir- 

20 luationem! nunquam sine aqua Christus: siquidem et ipse 
aqua tinguitur, prima rudimenta potestatis suae uocatus ad 
nuptias aqua auspicatur, cum sermonem facit, sitientes ad 
aquam suam inuitat sempiternam, cum de agape docet, aquae 
calicem pauperi oblatum inter opera dilectionis probat, apud 

25 puteum uires resumit, super aquam incedit, libenter transfretat, 
aquam discentibus ministrat. perseuerat testimonium baptismi 
usque ad passionem: cum deditur in crucem, aqua intemenit; 
sciunt Pilati manus: cum uulneratur, aqua de latere prorum- 
pit; scit lancea militis. 

30 10. Diximus, quantum mediocritati nostrae licuit, de uni- 
uersis quae baptismi religionem stniunt; nunc ad reliquum 

1 sed] si et lun 2 delinquit Urs comparatur lun: comparetor B 
diluuio itaque ignis lun 5 sq. quot ter Gel: quod terB 8 liber et scripsi: 
libere B, liber Urs, del. Big expeditus del. Urs. 12 derelinquunt Gel: 
derelinquit B 13 usum Lat: suum B commodae scripsi: commodum B 
15 in saluberrimas Pam: insaluberrimas B 18 aquae Urs praedici 
fort. 24 pauperi Urs: patri B, fratri Pam 



VII. De baptismo 8—10. 209 

statum eius aeque ut potero progrediar de quaestiunculis qui- 
busdam. baptismus ab lohanne denuntiatus iam tunc habuit 
quaestionem, abJ ipso quidem domino propositam Pharisaeis, 
caelestisne is baptismus esset an uero terrenus? de quo illi 
non ualuerunt constanter respondere, utpote non intellegentes, 5 
quia nec credentes. nos porro quantula fide sumus, tantulo 
et intellectu possumus aestimare diuinum quidem eum baptis- 
mum fuisse, mandatu tamen, non et potestate, quod.et lohan- 
nem a domino missum legimus in hoc munus ceterum hu- 
manum condicione. nihil enim caeleste praestabat, sed caele- 10 ^ 
stibus praeministrabat . paenitentiae scilicet praepositus, quae 
est in hominis potestate. denique legis doctores et Pharisaei, 
qui credere noluerunt, nec paenitentiam egere. quod si paeni- 
tentia humanum est, et baptismus ipsius eiusdem. condicionis 
fuerit necesse est, aut dai*et et spiritum sanctum et remis- 15 
sionem delictorum, si caelestis fuisset. sed neque peccatum 
dimittit neque spiritum indulget nisi deus solus. ' etiam ipse 
dominus, nisi ipse prius ascenderet ad patrem, aliter negauit 
spiritum descensurum. id quod dominus nondum conferebat, 
seruus utique praestare non potuisset. adeo postea in Actis 20 
Apostolorum inuenimus, quoniam, qui lohannis baptismum 
habebant, non accepissent spiritum sanctum, quem ne auditu 
quidem nouerant. ergo non erat caeleste, quod caelestia non 
exhibebat, cum ipsum, quod caeleste in lohanne fuerat, spiritus 
prophetiae, /^ost totius spiritus in dominum translationemjusque 25 
adeo defecerit,«^'ut quem praedicauerat, quem aduenientem de- 
signauerat, postmodum an ipse esset miserit sciscitatum.^ age- 
batur itaque baptismus paenitentiae quasi candidatus remissionis 
et sanctificationis in Christo subsecuturae. nam quod praedi- 
cabat baptismum paenitentiae in remissionem delictorum, in 30 
faturam remissionem enuntiatum est: siquidem paenitentia an- 
tecedit, remissio subsequitur, et hoc est uiam praeparare; qui 
autem praeparat, non idem ipse perficit, sed alii perficiendum 

4] cf. Marc. 11, 30. 18] cf. loh. 16, 7. 

8 mandatu Gel: inandatum B 12 denique — 13 egere fort. delenda censet 
Hamackius 13egereia^:agereB 20potuissetscripsi:possetB praestare 
posset? Big 25 et prophetiae B; et del. Gel 33 perficit Gel: perfecit B 

XX. Tert. I. 14 



210 Q»i»ti 8i»ptiini Florpntis Tertulliani 

procurat. ipsc profitetur sua non esse caelestia, sed Christi, 
dicendo: qui de terra est, de terra loquitur; qui de 
supernis uenit, super omnes est: itein.sola se paenitentia 
tinguere, uenturum niox qui tingueret in spiritu et igni. sci- 
5 licet quia uera et stabilis fides aqua tinguitur in salutem, si- 
mulata autem et infirma igni tinguitur in iudicium. 

11. Sed ecce, inquiunt, uenit dominus et non tiniit. legimus 
enim: et tamen is non tinguebat, uerum discipuli eius. 
quasi reuera ipsum suis manibus tincturum lohannes praedi- 

10 casset. non utique sic intellegendum est, sed simpliciter dictnm 
more communi, sicut est uerbi gratia: imperator proposuit 
edictum aut pra(».fectus fustibus ceci<lit: numquid ipse proponit 
aut numquid ipse caedit? semper is dicitur facere, cui prae- 
ministratur. ita "•erit accipiendum, ipse uos tinguet, pro eo- 

15 quod est, per ipsum tinguemini uer'in ipsum. sed ne moueat 
quosdam quod non ipse tinguebat. in quem enim tingueret? 
in paenitentiam? quo ergo illi praecursorem? in peccatorum 
remissionem, quam uerbo dabat? in semetipsum, quem humi- 
litate celabat? in spiritum sanctum, qui nondum ad patrem 

M ascenderat? in ecclesiam, quam nondum apostoli struxerant? 
itaque tinguebant discipuli eius ut ministri, ut lohannes ante- 
praecursor, eodem baptismo lohannis,. ne ^ui alio putet, quia 
nec exstat alius , nisi postea Christi, qui tunc utique a discenti- 
bus dari non poterat, utpote nondum adimpleta gloria domini, 

25 nec instructa efficacia lauacri per passionem et resurrectionemr 
quia nec mors nostra dissolui posset nisi domini passione nec 
uita restitui sine resurrectione ipsius. 

12. Cum uero praescribitur nemini sine baptismo competere 
salutem, ex illa maxime pronuntiatione domini qui ait: nisi 

30 natus ex aqua quis erit, non habet uitam, suboriuntur 
scrupulosi, immo temerarii retractatus quorundam, quomodo ex 

2] Luc. 3, 16. Matth. 3, 11. 8] loh. 4, 2. 29] loh. 3, 5. 

3 in sola Urs 5 stabilis fides aqua Big: stahilis aquae fides qua B 
9 qiiasi B, quia Gel 13 caedit Gel: caecidit B praeministratur B, 
fit Btmf 19 spiritum sanctum Gel: spiritusancto B ad patrem ascen- 
ilerat B, a patro ilescenderat Bvig, Gel 27 resurrectione lun: sur- 
reetioue B 



VII. De baptismo 10—12. 211 

ista praescriptione apostolis salns eompetat, qnos tinetos non 
inuenimus in domino praeter Paulum. immo cum Paulus 
solus ei Ulis baptismum Christi induerit, agt praeiudicatum 
esse de ceteromm periculo qui careant aqua Christi. ut prae- 
scriptio salua sit, aut rescindi praescriptionem, si etiam non s 
tinctis salus statuta est. audiui, domino teste, eiusmodi ^ ne 
quis me tam perditum existimet, ut ultro excogitem libidine 
stili, quae aliis scrupulum incutiant. et nunc illis, ut potero, 
respondebo, qui negant apostolos tinctos. nam si humanum 
lohannis baptismum inierant et dominicum desiderabant, qua- lo 
tenus unum baptismum definierat ipse dominus dicens Petro 
perfundi uolenti: qui semel lauit, non habet necesse rur- 
snm, quod utique non tincto non omnino dixisset,^ et haec 
est probatio exerta aduersus illos qui adimunt apostolis etiam 
lohannis baptismum, ut destruant aquae sacramentum. an cre- 15 
dibile uideri potest in his personis uiam tunc domini non prae- 
paratamld est baptismum lohannis, quae ad uiam domini per 
totum orbem aperiendam destinabantur? ipse dominus nullius 
paenitentiae debitor tinctus est: peccatoribus non fuit necesse? 
quod ergo alii tincti non sunt, non tamen comites Christi, sed so 
aemuli fidei, legis doctores et Pharisaei? unde et suggeritur, 
cum aduersantes domini tingui noluerint, eos qui dominum 
sequebantur tinctos fuisse nec cum aemulis suis sapuisse, ma- 
xime quando dominus, cui adhaerebant, testimonio lohannem 
extulisset, nemo, dicens, maior inter natos feminarum 35 
lohanne baptizatore. alii plane satis coacte iniciunt tunc 
apostolos baptismi uicem implesse, cum in nauicula fluctibus 
adspersi operti sunt; ipsum quoque Petrum per mare ingre- 

12] loh. 13, #. 25] Math. 11, 11. 

1 praescriptione Bmg, Gel, praescriptione praestructione B 6 tinctis 
Gel: tinctus B in eiusmodi B; in del. Gel 7 ut Lat: et B exco- 
gitem OMerus: excogitet Bj exagitet Gely exagitem Lat libidine Urs: 
libidinem B 8 incutiat Gel 11 definiebat Urfi 12 uolenti lun: 
noleuti B 18 destinabantur ? ipse Gel: destinabatur ipse B 20 quid 
ergo Pam sint? Urs 21 fidei Fam: fide B interrogationis signum 
posui 22 et cum B; et del. Gel 23 nec Gel: ne B 24 si cui B; si 
dd. Gel 28 dominum opperiti fort. operti aspersi Hartelius 

14* 




212 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

dieutem satis niersum. at opinor autem, aliud adspergi uel 
intercipi uiolentia maris, aliud tingui disciplina religionis. ce- 
terum nauicula illa figuram ecclesiae praeferebat, quod^in mari 
id est saeculo fluctibus id est persecutionibus et temptationibus" 

.*> inquietatur, domino per patientiam uelut dormiente, donec ora- 

tionibus sanctorum in ultimis suscitatus compescat saeculum 

et tranquillitatem suis reddat. nunc siue tincti quoquo modo 

fuerunt siue illoti perseuerauerunt, ut et illud dictum domini 

vole uno lauacro sub Petri persona ad nos tantummodo spectet, 

lo^ de salute tamen apostolorum satis temerarium est aestimare, 
quia illis uel primae adlectionis et exinde indiuiduae familiari- 
tatis praerogatiua compendiuni baptismi conferre posset, cum 
illi, opinor, sequebantur illum qui credenti cuique salutem polli- 
cebatur. fides tua te, aiel)at, saluum fecit, et, remitten- 

1.5 tur tibi peccata, credenti utique nec tamen tincto. id si 
apostolis defuit, nescio quorum fidejuno uerbo domini susci- 
tatus teloneum dereliquit, patrem et nauem et artem qua uitam 
sustentabat deseruit, patris exsequias despeiit, summum iUud 
domini praeceptum, qui patrem aut matrem mihi praetu- 

20 lerit, non est me dignus, ante perfecit quam audiuit. 

13. Hic ergo scelestissimi illi prouocant quaestiones. adeo 
dicunt: baptisnms non est necessarius quibus fides satis est; 
nam et A})raham nullius aquae nisi fidei sacramento deo pla- 
cuit. sed in omnil)Us posteriora concludunt et sequentia ante- 

»5 cedentibus praeualent. fuerit salus retro per fidem nudam ante 
domini passionem (^t resurrectionem; at ubi fides aucta est 
credendi in natiuitatem passionem resurrectionemque eius, ad- 
dita est ampliatio sacramento, o})signatio baptismi, uestimentum 
quodammodo fidei, quae retro erat nuda nec potest iam sine 

30 sua lege. lex enim tinguendi imposita est et forma praescripta. 

14] Marc. 10, 52. 19] Matth. 10, 37. 

11 quia Gel: quae B cuin illo familiaritatis Jim 12 cum illi Ura: cum 
illo Bf cumulo Scaly cum ilico Hartelius 14 remittuntur Gd 16 quo- 
rum fide Oehlerus: quorum fides B, quorsum fidens Scal suscitata Un 
18 qui patris B; qui del. Big iUud Urs: illius B 27 credendo fort, 
28 sacramenti Hamackiusi 29 potest iam JB, potentiam habuit Bmg^ Crtl 



VII. De baptismo 12—15. 213 

ite, inquitj docete nationes tinguentes eas in nomen 
Patris et Pilii et Spiritus Sancti. huic legi collata de- 
tinitio illa, nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, 
non intrabit in regnum caelorum, obstrinxit fidem ad 
baptismi necessitatem. itaque omnes exinde credentes tingue- 5 
bantur. tunc et Paulus, ubi credidit, tinctus est. et hoc est 
quod et dominus in illa plaga orbationis praeceperat, exsurge, 
dicens, et introi Damascum, illic tibi demonstrabitur, 
quid debeas agere, scilicet tingui, quod solum ei deerat. 
alioquin satis didicerat atque crediderat Nazarenum esse domi- 10 
num dei filium. 

14. Sed de ipso apostolo reuoluunt: quod dixerit: non enim 
me ad tinguendum Christus misit. quasi hoc argumento 
baptismus adimatur. cur enim tinxit Gaium et Crisfam et 
Stephanae domum? quamquam "etsi non eum miserai Christtts 15 
ad tinguendum, tamen aliis apostolis praeceperat tinguere. uerum 
haec pro condicione tunc temporis ad Corinthios ^cripta sunt, 
quoniam schismata et dissensiones inter illos moueb^tur, Jum 
alius Paulo deputat, alius ApoUo. prT^^ter qu^d pacificus apo- 
stolus, ne sibi omuia defendere uideretur, non 2fi tinguendum 20 
ait se missum, sed ad praedicandum. nam et prius est prae- 
dicare, posterius tinguere. et priu? praedicatum. puto autem, 
licuit et tinguere, cui licuit praedicare. 

15. Nescio si quid amplius ad controuersiam baptismi uenti- 
latur. sane retexam quod supra omisi, ne imminentes sensus 25' 
uidear intercidere. unus omnino baptismus est nobis, tam ex' 

"Bomini euangelio quam ex apostoli litteris, quoniam unus deus 
et unum baptisma et una ecclesia in caelis. sed circa haere- 
ticos sane quid custodiendum sit, digne quis retractet. ad nos 
enim editum est. haeretici autem nullum habent consortium 30 
nostrae disciplinae, quos lextraneos utique testatur ipsa ademptio 

1] Matth. 28, 19. 3J loh. 3, 5. 7] Act. 9, 6. 12] 1 Cor. 1, 17. 

7 et B, ei UrSy del. Gel 19 Apolliiii Hamackiiis 22 et scripsi: 
sed B, si Bmg, Gel, sed sit UrSt sic Oehleitis 26 tam Gel: tamen B 
27 unus deus et Urs: unus et B, unus dominus et Lat 28 baptisma 
Urs: baptismum B 29 quid Pam: quao B 



214 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

coinmunicationis. non debeo in illis cognoscere quod mihiest 
praoceptuni, quia non idem deus est nobis et illis, nec iiiin& 
Ghristus, id est idem, ideoque nec baptismus unus, quia nom. 
idem; quem cum rite non habeant, sine dubio non habent^ 

5 nec capit numerari quod non habetur; ita nec possunt acci— 
pere, quia non habont. sed de isto plenius iam nobis in Graeco 
digestum est. semel ergp lauacrum inimus, semel delicta di- 
luuntur, quia ea itcrari non oportet. ceterum Israel ludaens 
quotidie lauat, quia quotidie inquinatur. quod ne in nobis 

10 quoque factitarotur, propterea de uno lauacro definitum est. 
felix aqua, qua(^ semel abluit, quae ludibrio peccatoribus non 
est, ({uae non adsiduitate sordium infecta rursus • quos diloit 
^ inquinat. 

If). Est quidem nobis etiam secundum lauacrum, unum et 

15 ipsum, sanguinis scilicet, i^ quo dominus, habeo, inquit, 
baptismo tingui, cum iam tinctus fuisset. uenerat enim 
per aquam et sanguineni, sicut lohannes scripsit, ut aqua tin- 
gueretur, sanguine glorificaretur, perinde nos faceret aqua uo- 
catos, sanguino electos. hos duos baptismos de uulnere per- 

80 fossi lateris emisit, quatenus qui in sanguinem eius crederent, 
aqua lauarentur, qui aqua lauissent, etiam sanguinem portarent. r 
hic est baptismus qui laud!^rum et non acceptum repraesent^t 
et perditum reddit. 

17. Superest ad concludendam materiolam de obseruatione 

25 quoque dandi et accipiendi baptismi commonefacere. dandi 
quidem habet ius summus sacerdos, qui est episcopus; dehinc 
presbyteri et diaconi, non tamen sine episcopi auctoritate, 
propter ecclesiae honorem, quo saluo.salua pax est. alioquin 
etiam laicis ius est. quod enim ex aequo accipitur, ex aequo 

30 dari potest. nisi episcopi iam aut presbyteri aut diaconi, uo- 
cantur discentes. domini sermo non debet abscondi ab ullo. 

15] Luc. 12, 50. 16] cf. 1 loh. 5, 6. 

1 agnoscere Semlerm 8 ludaeus delendwn censet Harfuukim 
18 perinde scripsi: proinde B ut nos Lat faceret Lat: faceie B 
20 omisit quia qui Lat 21 sanguine fort. potarent Gely postiilarent '. 
fort. 25 baptismum Gel 30 uocarentur Lat 31 disoentes Lat: di- 

centes B 



Vn. De baptismo 15—18. 215 

rinde et baptLsmus, aegue dei eensas, ab omnibns eierceri 
test. sed qnanto magis^ laieis diseiplina uereenndiae et mo- 
^stiae incumbit, cum ea maioribus competant, ne sibi adsumaut 
catum episcopis officium? episcopatus aemulatio schismatum 
^ater est. omnia licere diiit sanctissimus apostolus, sed non 5 
Uinia expedire. sufficiat scilicet in necessitatibus ut utaris, 
^icubi aut loci aut temporis aut personae condicio compellit. 
tunc enim constantia succurrentis eicipitur, cum urget cireum- 
stantia periclilantis, quoniam reus erit perditi hominis, si super^^. 
sederit praestare quod libere potuit. petulantia autem mulieris, 10 
quae usurpauit docere, utique non etiam tinguendi ius sibi 
pariet, nisi si quae noua bestia euenerit similis pristinae, ut, 
^quemadmodum iUa baptismum auferebat, ita aliqua per se 
eum conferat. quodsi quae Pauli perperam inscripta sunt 
eiemplum Theclae ad licentiam mulierum docendi tinguendique 15 
defendunt, sciant in Asia presbyterum, qui eam seripturam 
construiit, quasi titulo Pauli de suo cumulans, conuictum atque 
confessum id se amore Pauli fecisse loco decessisse. quam 
enim fidei proiimum uideretur, ut is docendi et tinguendi daret 
feminae pot«statem qui ne discere quidem constanter mulieri so 
permisit? taceant, inquit, etdomimaritos suos consulant. 
18. Geterum baptismum non temere credendum esse sciunt 
quorum officium est. *omni petenti te dato' suum habet ti- 
tolum perinde ad eleemosynam pertinentem. immo illud potius 
perspiciendum: nolite dare sanctum canibus et porcis 25 
proicere margaritam uestram, et: manus ne faeilo im- 

5] cf. 1 Cor. 6, 12. 10, 23. 21] 1 Cor. 14, 34. 25] Matth. 7, 6. 
26] 1 Tim. 5, 22. 

1 perinde scripsi: proinde B 3 competant Rig: competat B 4 epi- 
scopis Urs: episoopi B officium? ejHscopatus aemulatio Iu7i: ofticium 
episcopfttus. aemolatio B 6 ut del. Big 10 petulantiae Oehlema 
mulieris Un: mulier B, mulierum Gel 12 bestiae uenerit lun 14 Paulo 
Urs inscripta scripsi: scripta B, adscripta Urs sunt B, legunt Gel 
15 exemplum Bmg, Gel, scriptum B exemplum Theclae del. Big tin- 
gendlque Crel: tingendi quae B 17 titulum fort., titulos Hartelius 
conmctom apud loannem atque lun 20 discere Gel: docere B, doceri 
JSartdius 24 proinde Urs 26 margarita uestra Urs, margaritas ue- 
stras Pam 



210 Quiiiti Septiini Florentis TertuUiani 

posueris, ne participes aliei\a delicta. si Philippus tam 
facile tinxit eunachum, recogitemus manifestam et eiertam 
dignationem domini intercessisse. spiritus Philippo praeceperat 
iu eam uiam pertendere; spado et ipse inuentus est non otiosas^ 

6 nec qui subito tingui concupisceret, sed ad templum orandL 
gratia profectus ^scripturae diuinae impressus sic oportebat de- 
prendi, cui ultro deus apostolum miserat, quem rursus spiiitus 
ut se curriculo eunuchi adiungeret iussit: scriptura ipsius fidei 
occurrit in tempore, exhortatus adsumitur, dominus ostenditur, 

10 fides uon moratur, aqua non expectatur, apostolus perfecto 
negotio eripitur. sed et Paulus reuera cito tinctus est. cito 
enim cognouerat Simon hospes uas eum esse electionis con- 
stitutum. dei dignatio suas praemittit praerogatiuas ; omnis 
petitio et decipere et decipi potest. itaque pro cuiusque per- 

15 sonae condicione ac dispositione, etiam aetate, cunctatio baptismi 
utilior est, praeeipue tamen circa paruulos. quid enim necesse, 
si non tam necesse est, sponsores etiani periculo ingeri, quf 
et ipsi per niortalitatem destituere promissiones suas possunt 
et prouentu malae indolis falliV ait quidem dominus: nolite 

20 illos prohibere ad nie ueuire. ueniant ergo, dum ado- 
lescunt; ueniaut, dum discunt, dum quo ueniant docentur; 
fiant Christiani, cum Christum nosse potuerint. quid festinat 
iunocens aetas ad remissionem peccatorum? cautius agetur 
in saecularibus, ut cui substantia terrena non creditur, diuina 

25 credatur? norint petere salutem, ut petenti dedisse uidearis. 
non minore de causa innupti quoque procrastinandi, in quibus 
temptatio praeparata est tam uirginibus^per maturitatem quam 
uiduis per uacationem, donec aut nubant aut continentiae corro- 
borentur. sj qui pondus intellegaut baptismi, magis timebunt con- 

30 secutionem quam dilationem; fides integra secura est d© salute. 

19] Matth. 19, 14. 

4 pertendere Urs: praetendere B 6 deprendi JB, deprehendi Mig 
11 tinctus Pam: unctus B 12 Simon JB, ludas Pamy Ananias LcA 
15 ac Gel: a B 16 necesse est Pam 17 si non tam necesse om. Gd 
ingeri, qui Gel: integri, quid B, ingeri? quia Urs 19 prouentu €rd: 
prouentum B 22 quid Gel: quod B 24 ut B, nec fort. 25 mterroga- 
tionis signum posuit Hnrtelius petenti Gel: petendi B 28 naca- 
tionem Urs: uagationem B aetate corroborentur fort. 



VII. De baptismo 18-20. 217 

19. Diem baptismo sollemniorem Pascha praestat, cum et 
passio domini in qua tinguimur adimpleta est. nec incon- 
gruenter ad figuram interpretabitur, quod cum ultimum Pascha 
dominus esset acturus, missis discipulis ad praeparandum, con- 
uenietis, inquit, hominem aquam baiulantem, Paschae. s 
celebrandae locum de signo aquae ostendit. exinde Pente- 
coste ordinandis lauacris laetissimum spatium est, quo et do- 
mini resurrectio inter discipulos frequentata est, et gratia spi- 
ritus sancti dedicata, et spes aduentus domini subostensa, quod^ 
tunc. in caelos recuperato eo angeli ad apostolos dixerunt sic lo 
uenturum, quemadmodum , et in caelos conscendit, utique in 
Pentecoste. sed enim Hieremias cum dicit: et congregabo 
illos ab extremis terrae in die festo, Paschae diem signi- 
ficat et Pentecostes, qui est proprie dies festus. ceterum omnis 
dies domini est, omnis hora, omne tempus habile baptismo: is 
si de sollemnitate interest, de gratia nihil refert. 

20. Ingressuros baptismum orationibus crebris, ieiuniis et 
geniculationibus et peruigiliis orare oportet et cum confessione 
omnium retro delictorum, ut exponant etiam baptismum lohannis. 
tinguebantur, inquit, confitentes delicta sua. nobis 20 
gratulandum est, si nunc publice confitemur iniquitates aut 
turpitudines nostras. simul enim et de pristinis satisfacimus 
conflictatione carnis et spiritus et subsecuturis temptationibus 
munimenta praestruimus. uigilate et orate, inquit, ne in- 
cidatis in temptationem. et ideo, credo, temptati sunt, 25 
quoniam obdormierunt, ut adprehensum dominum destituerint, 

et qui cum eo perstiterit et gladio sit usus, ter etiam nega- 
uerit; nam et praecesserat dictum, neminem intemptatum regna 
caelestia consecuturum. ipsum dominum post lauacrum statim 
temptationes circumsteterunt quadraginta diebus ieiuniis func- 30. 
tum. ergo et nos, dicet aliquis, a lauacro potius ieiunare oportetT 

4] Marc. 14, 18. 12] Hier. 31, 8. 20] Matth. 3,6. 24] Matth. 26,41. 
28] cf. Luc. 22, 28. 29. 

2 quam Urs 3 ad Gel: aut B, quis ad Urs 4 inuenietis Fam 
7 latissimum Bmgy Gel quo Gel: quod B 16 solemnitate B 21 nunc 
lun: non B, del. Heraldm 24 munimenta Gel: monumenta B 26 ad- 
praehensum B 27 perstiterit Gel: praestitit B 31 protinus Scal 



218 Q. S. F. Tertulliani. VIL De baptismo 20. 

et quis enim prohibet, nisi necessitas gaudii et gratulatio salutis? 
sed dominus, quantulum aestimo, de figura Israelis exprobra- 
tionem in ipsum retorsit. namque populus mare transgressas 
et in solitudinem translatus per quadraginta annos illic cum 

5 diuinis copiis aleretur, nihilominus uentris et gulae meminerat 
quam dei. deinde dominus post aquam segregatus in deserta 
quadraginta dierum ieiunia emensus ostendit non pane uiuere 
hominem dei, sed dei uerbo temptationesque plenitudini et^ 
immoderantiae uentris appositas abstinentia elidi. igitur bene-"^ 

10 dicti, quos gratia dei expectat, cum de illo sanctissimo lauacro 
noui natalis ascenditis et primas manus apud matrem cum 
fratribus aperitis, petite de patre, petite de domino, peculia 
gratiae, distributiones charismatum subiacere. petite, et ac- 
cipietis, inquit. quaesistis enim et inuenistis; pulsastis et 

15 apertum est uobis. tantum oro, ut, cum petitis, etiam Ter- 
tulliani peccatoris memineritis. 

13] Matth. 7, 6. 

1 ecquis Oehlerus 2 (luaiitum existimo Urs 4 et Gel: est B, om. 
Rig solitudinem Itm: solitudine B 6 proinde Lat deserto Urs 
12 domino] petite de spiritu sancto addefida fort. 13 gratiae Oehlerus: 
gratia By gratias Gel subiacente Gely subiiciente Pam distributiones 
charismatum subiacere td glossam ddet Hamackius 



vm. 

DE PUDICITIA. 

1. Pudicitia, flos morum, honor corporum, decor sexuum, in- 
tegritas sanguinis, fides generis, fundamentum sanctitatis, prae- 
iudicium omnibus bonae mentis, quamquam rara nec facile 5 
perfecta uixque perpetua, tamen aliquatenus in saeculo mora- 
bitur, si natura praestruxerit, si disciplina persuaserit, si cen- 
sura compresserit, siquidem omne animi bonum aut nascitur 
aut eruditur aut cogitur. sed ut mala magis uincunt, quod 
ultimoi^um temporum ratio est, bona iam nec nasci licet, ita 10 
corrupta sunt semina, nec erudiri, ita deserta sunt studia, nec 
cogi, ita exarmata sunt iura. denique de qua incipimus eo 
usque iam exoleuit, ut non eiuratio, sed moderatio libidinum 
pudicitia credatur isque satis castus habeatur, qui minus non 
castus fuerit. sed uiderit saeculi pudicitia cum saeculo ipso, 15 
cum suo ingenio si nascebatur, cum suo studio si erudiebatur, 
cum suo seruitio si cogebatur; nisi quod infelicior etiam, si 
stetisset ut infructuosa, quae non apud deum egisset. malim 
nullum bonum quam uanum. quid prodest esse, quod non 
prodest? nostrorum bonorum status iam mergitur, Christianae 20 
pudicitiae ratio concutitur, quae omnia de caelo trahit, et na- 
turam per lauacrum regenerationis, et disciplinam per instru- 
mentum praedicationis, et censuram per iudicia ex utroque 

6] cf. luuenal. VI, 1 sqq. 

omnis Gel 13 eiuratio Ciacconius: ei ratio B, eius ratio Gel 
14 minus non scripsi: non minus B, miuus Eigy a nonariis Iim, non 
nimis Urs, Harrisius, nomine Oehlerus 15 incestus Urs 18 malim Urs: 
malum B, malo Gel 19 nuUum Gel: nuUumque B quid Gel: quod B 
quod addidi, quod esse add. Gel 20 mergitur B, exigitur Urs 



220 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

testamento coacta constantius ex metu et uoto aeterni ignis 
et regni. aduersus hanc nonne dissimulare potuissem? audio 
etiam edictum esse propositum, et quidem peremptorium. pon- 
tifex scilicet maximus, quod est episcopus episcoporum, edicit: 

6 ego et moechiae et fornicationis delicta paenitentia functis di- 
mitto. edictum cui adscribi non poterit bonum pactum! 
et ubi proponetur liberalitas ista? ibidem, opinor, in ipsis li- 
bidinum ianuis, sub ipsis libidinum titulis. illic eiusmodi 
paenitentia promulganda est, ubi delinquentia ipsa uersabitur. 

10 illic legenda est uenia, quo cum spe eius intrabitur. sed hoc 
in ecclesia legitur, et in ecclesia pronuntiatur, et uirgo est. 
absit, absit a sponsa Christi tale praeconium! illa, quae uera 
est, quae pudica, quae sancta, carebit etiam aurium macula. 
non habet, quibus hoc repromittat, et si habuerit, non repro- 

15 mittit, quod et terrenum dei templum citius spelunca latronum 
appellari potuit a domino quam moechorum et fornicatorum. 
erit igitur et hic aduersus psychicos titulus, aduersus meae 
quoque sententiae retro penes illos societatem, quo magis hoc 
mihi in notam leuitatis obiectent. numquam societatis repudium 

20 delicti praeiudicium. quasi non facilius sit errare cum pluribus, 
quando ueritas cum paucis ametur. at enim me non magis 
dedecorabit utilis leuitas quam ornarit nocens. non sufiFundor 
errore quo carui, quia caruisse delector, quia meliorem me et 
pudiciorem recognosco. nemo proficiens erubescit. habet et 

25 in Christo scientia aetates suas, per quas deuolutus est et apo- 
stolus. cum paruulus, inquit, essem, tamquam paruulus 
loquebar, tamquam paruulus sapiebam; at ubi uir sum 

15] ef. Matth. 21, 18. 26] 1 Cor. 18, 11. 

1 et coacta J5; et del. Lat 2 nonne B, nuncne Gel, nunc, ne lun, 
nec Hartelius potuissem, audio lun 3 peremptorium Gel: perempto- 
rem B 4 quod del. Gel est add. Urs 5 delicta paenitentia add. Gel 
functis Gel: funes B 10 cum spe eius Gel: conspectius B 14 habebit 
Urs repromittet Urs 15 quoniam Gel 17 erit igitur Gel: erigitur B 
19 obiectent Gel: obiicient B 20 praeiudicium est Gel 21 non Gel: nos B 
22 decorabit Eig utilis Ciacconius: inutilis B 23 carui quia del. Urs 
27 tanquam paruulus sapiebam C (= liber Clementis), om. B, Gel 



Vm. De pudicitia 1. 221 

factus, ea quae paruuli fuerant euacuaui. adeo de- 
uertit a sententiis pristinis nec idcirco deliquit, quod aemulator 
factus est non paternarum traditionum, sed Christianarum, 
optans etiam ut praeciderentur qui circumcisionem detinendam 
suadebant. atque utinam et isti, qui meram et ueram inte- 5 
gritatem carnis obtruncant amputantes non summam super- 
ficiem, sed intimam effigiem pudoris ipsius, cum moechis et 
fornicatoribus ueniam pollicentur aduersus principalem Chri- 
stiani nominis disciplinam, quam ipsum quoque saeculum usque 
adeo testatur, ut, si quando, eam in feminis nostris inquina- 10 
mentis potius carnis quam tormentis punire contendat id uolens 
eripere quod uitae anteponunt. sed iam haec gloria extin- 
guitur et quidem per eos quos tanto constantius oportuerat 
eiusmodi maculis nullam subscribere ueniam, quanto propterea, 
quotiens uolunt, nubunt, ne moechiae et fornicationi succidere 15 
cogantur, quod melius est nubere quam uri. nimirum propter 
continentiam incontinentia necessaria est, incendium ignibus 
extinguetur. cm- ergo et crimina postmodum indulgent pae- 
nitentiae nomine, quorum remedia praestituunt multinubentiae 
iure? nam et remedia uacabunt, cum crimina indulgentur 20 
et crimina manebunt, si remedia uacabunt. itaque utrobique 
de sollicitudine et neglegentia ludunt, praecauendo uanissime 
quibus parcunt et parcendo ineptissime quibus praecauent, cum 
aut praecauendum non sit ubi parcitur aut parcendum non 
sit ubi praecauetur. praecauent enim, quasi nolint admitti 25 
tale quid, indulgent autem, quasi uelint admitti; quando si 
admitti nolint, non debeant indulgere, si indulgere uelint, non 
debeant praecauere. nec enim moechia et fornicatio de modicis 
et de mediis delictis deputabuntur, ut utrumque competat, et 
sollicitudo quae praecauet et securitas quae indulget. sed cum 30 
ea sint quae culmen criminum teneant, non capit et indulgeri 

4] cf. Gal. 5, 12. 16] 1 Cor. 7, 9. 

1 deuertit (7, diuertit B, Gel 3 Christianarum C, Christianorum B, Gel 
6 obtruncant amputantes Gel: obtruncatam putantes B 12 anteponunt Gel: 
anteponent JB, anteponant Urs 14 quanto Urs: quando B 15 nubunt Urs: 
nubant B 16 quoniam Gel 18 et crimiua 0, crimine B 26 tale quid (7, 
aUquid B 29 mediis B, maximis Urs ut add. Gel 31 capit Urs: capiunt B 



222 Quiuti Spptiini Florentis Tertulliani 

quasi modica et praecaueri quasi maxima. nobis autem maxima 
aut summa sic quoque praecauentur, dum nec secundas quidem 
post fidem nuptias permittitur nosse, nuptialibus et dotalibus, 
si forte, tabulis a moechiae et fornicationis opere diuersas, et 

5 ideo durissime nos infamantes paracletum disciplinae enormitate 

digamos foris sistimus. eundem limitem liminis moechis quo- 

que et fornicatoribus figimus ieiunas pacis lacrimas profusuris 

nec amplius ab ecclesia quam publicationem dedecoris relaturis. 

2. Ceterum deus, inquiunt, bonus et optimus et misericors 

10 et miserator et misericordiae plurinms, quam omni sacrificio 
anteponit, non tanti ducens peccatoris mortem quam paeniten- 
tiam, salutificator omnium hominum et maxime fidelium. itaque 
et filios dei misericordes et pacificos esse oportebit, donantes 
inuicem sicut et Christus donauit nobis, non iudicantes, ne 

15 iudicemur. domino enim suo stat quis uel cadit: tu 
quis es, ut seruum iudices alienum? dimitte, et dimittetur 
tibi. talia et tanta futilia eorum, quibus et deo adulantur et 
sibi lenocinantur, eflfeminantia magis quam uigorantia disci- 
plinam, quantis et nos et contrariis possumus repercutere, quae 

20 et dei seueritatem intemptent et nostram constantiam prouo- 
cent? quia etsi bonus natura deus, tamen et iustus. ex causa 
enim, sicut sanare nouit, ita et caedere, faciens pacem, sed et 
condens mala, paenitentiam malens, sed et Hieremiae man- 
dans, ne pro populo peccatore deprecaretur. quod, et si ieiu- 

25 nauerint, inquit, non exaudiam obsecrationem eorum. 
et rursus: et tu ne adoraueris pro populo et ne postu- 
laueris pro his in prece et oratione, quoniam non 
exaudiam in tempore, quo inuocauerint me, in tem- 
pore adflictionis suae. et adhuc supra, idem misericordiae 

80 praelator quam sacrificii: et tu ne adoraueris pro populo 

9] cf. loel 2, 13. 10] cf. Hos. 6, 6. 11] cf. Ezech. 33, 6. 12J 
1 Tim. 4, 10. 15] Rom. 14, 4. 22] cf. Es. 45, 7. 23] ffier. 14, 12. 
24] ibid. 11, 14 sqq. 26] ibid. 7, 15 sqq. 

2 ne Lat 4 et ideo Urs: sed ideo B 5 paracletum istom fort. 
12 saluificator Urs 17 futilia B, sparsilia C et codex Bemensis a Pi- 
thoeo inspectm 24 quod et] quoniam C 28 inuocauerint C, inuoca- 
uerit B in C, et in B 29 idem Gel: hisdem B 



Vm. De pudicitia 1—2. 223 

isto et ne postulaueris misericordiam consequi eos et 
ne accesseris pro his ad me, quoniam non exaudiam 
utique misericordiam postulantes, utique ex paenitentia flentes 
et ieiunantes et adflictationem suam oflferentes deo. deus enim 
zelotes, et qui naso non deridetur, adulantium scilicet boni- 5 
tati eius, et qui licet patiens, tamen per Esaiam comminatur 
patientiae finem: tacui, numquid et semper tacebo et 
sustinebo? quieui uelut parturiens, exsurgam et are- 
scere faciam. ignis enim procedet ante faciem ipsius, 
et exuret inimicos eius, non solum corpus, uerum et animas 10 
occidens in gehennam. ceterum iudicantibus quomodo dominus 
comminetur ipse demonstrat: quo enim iudicio iudicaue- 
ritis, iudicabitur de uobis. ita non prohibuit iudicare, 
sed docuit. unde et apostolus iudicat et quidem in causa for- 
nicationis, dedendum eiusmodi homineni satanae in interitum ir» 
carnis, increpans etiam quod fratres non apud sanctos iudica- 
rentur. adiciens enim inquit: ut quid mihi eos qui foris sunt 
iudicare? dimittis autem, ut dimittatur tibi a deo. delicta 
mundantur, quae quis in fratrem, non deum admiserit. debi- 
toribus denique dimissuros nos in oratione profitemur, sed 20 
non decet ultra de auctoritate scripturarum eiusmodi funem 
contentiosum alterno ductu in diuersa distendere, ut haec re- 
stringere frenos disciplinae, illa laxare uideatur, quasi incertae 
et paenitentiae subsidium illa prosternere per lenitatem, haec 
negare per austeritatem. porro et auctoritas scripturae in suis 25 
terminis stabit sine alterutra oppositione. et paenitentiae sub- 
sidium suis condicionibus determinatur sine passiua conces- 
sione, et ipsae prius causae eius distinguuntur sine confusa 
propositione. causas paenitentiae delicta condicimus. haec di- 

4] Ex. 20, 5. Gal. 6, 7. 7] Es. 42, 14 sqq. 9] Ps. 96, 3. Matth. 10, 28. 
12] Matth. 7, 2. 14] 1 Cor. 5, 3 sq. 17] 1 Cor. 5, 12. 

5 bonitati (7, bonitatem B 6 comminatur Oehlems: comminetur B 
17 inquit add. Gel ut B, ad Oehlerus 18 dimittis — 19 mun- 
dantur] dimitti autem, ut dimittantur tibi a deo, delicta mandantur Ciac- 
conius 20 profitemur BC, proiitetur Gel 23 uideantur Gel quasi 
Gel: quia si B in certae hm 24 et del. Gel, lun 26 si et Urs 
27 determinatur Gel: determinetur B 28 eius Gel: enim B 



224 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uidimus in duos exitus. alia erunt remissibilia, alia inremis- 
sibilia. seeundum quod nemini dubium est alia castigationem 
mereri, alia damnationem. omne delictum aut uenia dispungit 
aut poena, uenia ex castigatione, poena ex damnatione. de 

5 ista differentia iam et quasdam praemisimus altercationes 
scripturarum hinc retinentium hinc dimittentium delicta. sed 
et lohannes docebit: si quis scit fratrem suum delinquere 
delictum non ad mortem, postulabit et dabitur uita 
ei; quia non ad mortem delinquit, hoc erit remissibile. 

10 est delictum ad mortem; non pro illo dico, ut quis po- 
stulet, hoc erit inremissibile. ita ubi est postulationis ratio, 
illic etiam remissionis; ubi nec postulationis , ibi aeque nec 
remissionis. secundum hanc differentiam delictorum paeni- 
tentiae quoque condicio discriminatur. alia erit quae ueniam 

15 consequi possit, in delicto scilicet remissibili, alia quae con- 
sequi nuUo modo possit, in delicto scilicet im*emissibili. et 
superest specialiter de moechiae et fornicationis statu exami 
nare, in quam delictorum partem debeant redigi. 
3. Sed prius decidam intercedentem ex diuerso responsionem 

20 ad eam paenitentiae speciem, quam cum maxime definimus 
uenia carere. si enim, inquiunt, aliqua paenitentia caret uenia, 
iam nec in totum agenda tibi est. nihil enim agendum est 
frustra. porro frustra agetur paenitentia, si caret uenia. omnis 
autem paenitentia agenda est. ergo omnis ueniam consequa- 

25 tur, ne frustra agatur, quia non erit, si frustra agatur. 
porro frustra agitur, si uenia carebit. merito itaque oppo- 
nunt, quod huius quoque paenitentiae fructum, id est ueniam, 
in sua potestate usurpauerunt. quantum enim ad illos, a 
quibus pacem humanam consequitur, frustra agitur. quantum 

7] 1 loh. 5, 16. 

3 dispungit BC, expungit Gel 9 ei qui non Lat 11 postulationis 
ratio Urs: postulationis B, postulationis uis Oehlerus, postulationis ius 
Hartelius 16 et del. Lat 20 cum maxime definimus uenia carere 
Gel: maxime definiui uenia caret B 23 omni Rig 24 ueniam Gel: 
uenia B consequitur Lat 25 erit agenda Gel 26 agetur Urs itaque 
By utique ita Urs 27 quoniam Gel 29 frustra agitur add. Ciacconitis 



Vm. De pudicitia 2-4. 225 

aatem ad nos, qui solum dominum meminimus delicta conce- 

dere, et utique mortalia, non frustra agetur. ad dominum 

enim remissa et illi exinde prostrata, hoc ipso magis opera- 

Mtur ueniam, quod eam a solo deo exorat, quod delicto suo 

''imanam pacem sufficere non credit, quod ecclesiae mauult 5 

^Hibescere quam communicare. adsistit enim pro foribus eius 

®t de notae suae exemplo ceteros admonet et lacrimas fratrum 

^^ti quoque aduocat et redit plus utique negotiata, compas- 

^Xonem scilicet quam communicationem. et si pacem hic non 

^etit, apud dominum seminat. nec amittit, sed praeparat 10 

^nctum. non uacabit ab emolurtiento, si non uacauerit ab of- 

^cio. ita nec paenitentia huiusmodi uana nec disciplina eius- 

toodi dura est. deum ambae honorant. illa nihil sibi blan- 

fliendo facilius impetrabit, ista nihil sibi adsumendo plenius 

adiuuabit. 15 

4. Possumus igitur demandata paenitentiae distinctione ad 
ipsorum iam delictorum regredi censum, an ea sint, quae ue- 
niam ab hominibus consequi possint. inprimis quod moechiam 
et fornicationem nominamus, usus expostulat. habet et fides 
quorundam nominum familiaritatem. ita in omni opusculo 20 
usom custodimus. ceterum si adulterium et si stuprum dixero, 
onum erit contaminatae carnis elogium. nec enim interest 
nuptam alienam an uiduam quis incurset, dum non suam fe- 
minam; sicut nec locis refert, in cubiculis an in turribus pu- 
dicitia trucidetur. omne homicidium et extra siluam latro- 25 
cinium est. ita et ubicunque uel in quacunque semetipsum 
adulterat et stuprat, qui aliter quam nuptiis utitm\ ideo penes 
nos occultae quoque coniunctiones, id est non prius apud eccle- 
siam professae, iuxta moechiam et fornicationem iudicari peri- 
clitantur. nec inde consertae nuptiae obtentu matrimonii crimen so 
eludant. reliquas autem libidinum farias impias et in cor- 

8 plus utique Urs: plusque JB, precibusque LcU, plus phisque Sccd, 
plus quid Jim, plus usque Oehlerus 17 ea 0, hae B, haec Urs 18 ho- 
minibus Lat: omnibus B 23 alienam del. Ciacconius feminam del. 
Ciacconius 24 curribus Ciacconius, toris Hartelius 25 et add. Oehlerus 
intra Pam 26 quamcunque Gel 30 ne Lat nuptiae addidi 31 et 
la C, 'm B 

XX. Tert. I. 15 



226 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

pora et in sexus ultra iura naturae non modo limine, uerum 
omni ecclesiae tecto submouemus, quia non sunt delicta, sed 
monstra. 
5. Ergo moechia, quod etiam fornicationis est res, secundiun 

5 opus criminis quanti aestimanda sit sceleris prima lex dei 
praesto est. siquidem post interdictam alienorum deorum su- 
perstitionem ipsorumque idolorum fabricationem, post commen- 
datam sabbati uenerationem, post imperatam in parentes 
secundam a deo religionem nullum aliud in talibus titulis fir- 

10 mandis muniendisque substruxit praeceptum quam non moe- 
chaberis. post spiritalem enim castitatem sanctitatemqae 
corporalis sequebatur integritas. et hanc itaque muninit hostem 
statim eius prohibendo moechiam. quale delictum iam intel- 
lege, cuius cohibitionem post idololatriam ordinauit. nihil se- 

15 cundum longinquat a primo. nihil tam proximum primo quam 
secundum. quod fit ex primo, aliud quodammodo primum est. 
itaque moechia adfinis idololatriae. nam et idololatria moechiae 
nomine et fornicationis saepe populo exprobrata etiam sorte 
coniungetur illi, sicut et serie; etiam damnatione cohaerebit 

20 illi, sicut et dispositione. eo amplius praemittens non moe- 
chaberis, adiungit non occides. honorauit itaque moe- 
chiam, quam homicidio anteponit, in prima utique fronte 
sanctissimae legis, in primis titulis caelestis edicti, principalium 
utique delictorum proscriptione signatam. de loco modum, de 

85 ordine statum, de confinio meritum cuiusque dignoscas. estet 
mali dignitas, quod in summo aut in medio pessimorum col- 
locatur. pompam quandam atque suggestum aspicio moechiae, 
hinc ducatum idololatriae antecedentis, hinc comitatum homi- 
cidii insequentis. inter duos apices facinorum eminentissimos 

30 sine dubio digna consedit, et per medium eorum quasi uaean- 
tem locum pari criminis auctoritate compleuit. quis eam ta- 
libus lateribus inclusam, talibus costis circumfultam a cohae- 

10] Ex. 20, 14. 

10 muniendisque Lcxt: monendisque B 12 hanc Gel: hunc B mu- 
niuit Gel: minuit B 18 sorte Gel: forte B 21 honorauit itaque LoA: 
onerauit utique B, onerauit itaque Gel 22 litique lun: itaque JB, ubi- 
que C 24 signata Urs 



Vm. De pudicitia 4—5. 227 

rentium corpore diuellet, de uicinorum criminum nexu, de 
propinquorum scelerum complexu, ut solam eam secernat ad 
paenitentiae fructum? nonne hinc idololatria, inde homicidium 
detinebunt et, si qua uox fuerit, reclamabunt, noster hic cuneus 
est, nostra compago? ab idololatria initiamur, illa distin- 5 
guente coniungimur, illi de medio emicanti adunamur; con- 
corporauit nos scriptura diuina, litterae ipsae glutina nostra 
sunt, iam nec ipsa sine nobis potest. ego quidem idolo- 
latria saepissime moechiae occasionem subministro. sciunt luci 
mei et mei montes, et uiuae aquae ipsaque in urbibus templa 10 
quantum euertendae pudicitiae procurem. ego quoque homi- 
cidium nonnumquam moechiae elaboro. ut tragoedias omittam, 
sciunt hodie uenenarii, sciunt magi, quot pellicatus ulciscar, 
quot riualitates defendam, quot custodes, quot delatores, quot 
conscios auferam. sciunt etiam obstetrices, quot adulteri con- 15 
ceptus trucidentur. etiam apud Christianos non est moechia 
sine nobis. ibidem sunt idololatriae, ubi immundi spiritus res 
est; ibidem est et homicidium, ubi homo, cum inquinatur, 
occiditur. igitur aut nec illis aut etiam nobis paenitentiae 
subsidia conuenient. aut detinemus eam, aut sequimur. haec 20 
ipsae res loquuntur. si res uoce deficiunt, adsistit idololatres, 
adsistit homicida, in medio eorum adsistit et moechus. pariter 
de paenitentiae officio sedent, in sacco et cinere inhorrescunt, 
eodem fletu ingemiscunt, eisdem precibus ambiunt, eisdem 
genibus exorant, eandem inuocant matrem. quid agis, mol- 25 
lissima et humanissima disciplina? aut omnibus eis hoc esse 
debebis, beati enim pacifici, aut, si non omnibus, nostra 
esse. idololatren quidem et homicidam semel damnas, moe- 
chum uero de medio excipis? idololatrae successorem, homi- 

27] Matth. 5, 6. 

4 uox B, uis Ciacconius 5 initiamur scripsi: inuitamur B, metamur 
Gel 6 adunamur Lat: adulamur B 11 procurem Ciacconim: pro- 
coremas B 12 moechiae elaboro Rig: moechia elaboro B, moechiae la- 
boro Ciacconim 13 uenenarii Gel: uenerarii B 13 sq. quot quinquiens 
Big: quod quinquiens B 19 illi fort. 21 ipsae res Urs: ipsi rei B 
23 sedent Gel: sedere JB, sedentes Urs 24 flatu Gel ingemiscunt C, 
gemiscunt B 28 idololatrem B 

15* 



228 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cidae antecessorem, utriusque collegam? personae acceptatio 
est: miserabiliores paenitentias reliquisti. 

6. Plane, si ostendas, de quibus patrociniis exemplorum 
praeceptorumque caelestium soli moechiae et in ea fornicationi 

5 quoque ianuam paenitentiae expandas, ad hanc iam lineam 
dimicabit nostra congressio. praescribam tamen tibi formam 
necesse est, ne ad uetera manum emittas, ne in terga respi- 
cias. uetera enim transierunt secundum Esaiam, et nouata 
est iam nouatio secundum Hieremiam, et obliti posterioroffl 

10 in priora porrigimur secundum apostolum, et lex et prophetae 
usque ad lohannem secundum dominum. nam et si cum ma- 
xime a lege coepimus demonstrando moechiam, merito ab eo 
statu legis, quem Ghristus non dissoluit, sed impleuit. onera 
enim legis usque ad lohannem, non remedia. operum iuga 

15 reiecta sunt, non disciplinarum. libertas in Christo non fecit 
innocentiae iniuriam. manet lex tota pietatis sanctitatis huma- 
nitatis ueritatis castitatis iustitiae misericordiae beneuolentiae 
pudicitiae. in qua lege beatus uir qui meditabitur die 
ac nocte. de qua idem Dauid rursus: lex domini inuitu- 

20 perabilis, conuertens animas; iura domini directa, 
oblectantia corda; praeceptum domini longe lucens, 
inluminans oculos. sic et apostolus: itaque lex quidem 
«ancta est, et praeceptum sanctum et optimum; uti- 
que: non moechaberis. sed et supra: legem ergo eua- 

26 cuamus per fidem? absit, sed legem sistimus, scilicet 
in his quae et nunc nouo testamento interdicta etiam cuma- 
latiore praecepto prohibentur. pro 'non moechaberis', 'qui 
uideritad concupiscentiam, iam moechatus est in corde 
suo', et pro *non occides' 'qui dixerit fratri suo Sacha, 

80 reuseritgehennae\ quaere, an salua sit lex non moechandi, 
cui accessit nec concupiscendi. ceterum si qua uobis exempla in 

8] cf. Es. 43, 18 sq. 9] cf. ffier. 4, 4. 10] PMl. 3, 13. 11] cf. 
Matth. 9, 13. 18] Ps. 1, 2. 19] ibid. 19, 8 sqq. 22] Eom. 7, 12 et 7. 
24] Rom. 3, 31. 27] Matth. 5, 27 et 22. 

4 praeceptorumque C, praeceptorum B 5 pandas Lat 20 animas C, 
animam B 21 corda Gel: corde B 27 prohibentur Gd: prohibemur.B 



Vni. De pudicitia 5—6. 229 

sinu plaudent, non opponentur huic quam defendimus disci- 
plinae. frustra enim lex suprastructa est, origines quoque de- 
lictorum id est concupiscentias et uoluntates non minus quam 
facta condemnans, si ideo hodie concedetur moechiae uenia, 
quia et aliquando concessa est. cui emolumento hodie pleniore 5 
disciplina coercetur, nisi ut maiore forsitan lenocinio tuo in- 
dulgeatur? dabis ergo et idololatrae et omni apostatae ueniam, 
quia et populum ipsum totiens reum istorum totiens inuenimus 
retro restitutum. communicabis et homicidae, quia et Nabothae 
sanguinem Achab deprecatione deleuit et Dauid Uriae caedem 10 
cum causa eius moechia confessione purgauit. iam et incesta 
donabis propter Loth et fornicationes cum incesto propter 
-ludam et turpes de prostitutione nuptias propter Osee, et non 
tantum frequentatas, uerum et semel plures, propter patres 
nostros. utique enim dignum est peraequari nunc quoque gra- 15 
tiam circa omnia retro indulta, si de pristino aliquo exemplo 
uenia moechiae uindicatur. habemus quidem et nos eiusdem 
uetustatis exempla pro sententia nostra non modo non indulti, 
uerum etiam repraesentati iudicii fornicationis. et utique suf- 
ficit tantum numerum xxiv milium populi fornicantis in filias 20 
Madian una plaga ruisse. sed malo in gloriam Christi a Christo 
deducere disciplinam. habuerint pristina tempora omnis impu- 
dicitiae, si uolunt psychici, etiam potestatem. luserit ante 
Christum caro, immo perierit antequam a domino suo requisita 
est: nondum erat digna dono salutis, nondum apta officio 25 
sanctitatis. adhuc in Adam deputabatur cum suo uitio, facile 
quod speciosum uiderat concupiscens et ad inferiora respiciens 
et de ficulneis foliis pruriginem retinens. inhaerebat usque- 



1 sinu Oehlerus: sinum B 3 concupiscentias Gel: concupiscentia B 

4 concedetur — 5 hodie om. B, <idd. Gel moechiae Pam: moechia Gel 

5 aliquando Urs: aliqua Gel cur Urs plenior Scal 6 a maiore 
Oehlerm 7 idololatrae Gel: idololatriae B omni apostatae Gel: omnia 
apostata B ueniam add. Gel 8 quotiens reum Lat 10 in depre- 
catione B; in del. Gel 11 tum causam Urs moechia Gel: moechiae B, 
moechiam Urs 14 frequentatas Gel: frequentas B 21 Madian una] Moah 
Pam 22 habuerint Gel: habuerunt B 23 ante Christum Gel: anti- 
christum B 25 dono Gel: domino B 28 inhaerebat Gel: in herba B 



230 Quinti Septimi Florentis Tertnlliani 

quaque libidiuis uirus et f lactae sortes uon habentes, idoneae 
quod nec ipsae adhuc aquae lauerant. at ubi sermo dei de- 
scendit in carnem ne nuptiis quidem resignatam et sermo 
caro factus est ne nuptiis quidem resignanda, quae ad Ugnnm 

5 non incontinentiae, sed tolerantiae accederet, quae non dulce 
aliquid, sed amarum aliquid inde gustaret, quae non ad in- 
feros, sed ad caelum pertineret, quae non lasduiae frondibns, 
sed sanctimoniae floribus praecingeretur, quae munditias soas 
aquis traderet, exinde caro quaecumque in Christo reliquas 

10 sordes pristinas soluit, alia iam res est, noua emergit, iam non 
ex seminis limo, non ex concupiscentiae fimo, sed ex aqua 
pura et spiritu mundo. quid itaque illam de pristino excusas? 
non corpus Christi, non membra Christi, non templom dei 
uocabatur, cum ueniam moechiae consequebatur. itaque si 

15 exinde, quo statum uertit, et in Christum tincta induit Chri- 
stum et magno redempta est, sanguine scilicet domini, [et 
magnum] tenes aliquod exemplum siue praeceptum siue for- 
mam siue sententiam indultae siue indulgendae fornicationis 
atque moechiae, habes etiam temporis a nobis definitionem, 

20 ex quo deputetur aetas quaestionis. 

7. A parabolis licebit incipias, ubi est ouis perdita a do- 
mino requisita et humeris eius reuecta. procedant ipsae pic- 
turae calicum uestrorum, si uel in illis perlucebit interpretatio 
pecudis illius, utrumne Christiano an ethnico peccatori de re- 

25 stitutione conliniet. praescribimus enim ex naturae disciplina, 
ex lege auris et linguae, ex mentis sanitate ea semper respon- 
deri quae prouocantur id est ad ea quae prouocant. prouocabat, 
ut opinor, quod Pharisaei publicanos et peccatores ethnicos 
admittentem dominum et cum illis de uictu communicantem 

1 et lactae sortes non habentes idoneae B, (ex lacte sordes hoc habent), 
idoneae Oehlerus, et iactae sordes non ablui idoneae Ura, et luctae sordes 
non habenis idoneae Scal, ut lacteae fores non habentis idoneas Itm, et 
caecae sordes, non ablui idoneae I. Fr. Gronovms, et allitae (uel tantaej 
sordes non habentes quo abluerentur idonee fort., et lacteae sordes non 
abeuntes, idoneae Hartelius 3 carnem Gel: carcerem B{ 6 aUenm aUqmd 
del. Lat 11 fimo Urs: fumo B 16 et magnum seclusi, et agni 6?el, et 
manu Hartelius 27 id— prouocant seclusit Big id est] id est respon- 
deri fort, scilicet Hartelius prouocabat Big : prouocabit B, prouocauit Im 



Vm. De pudicitia 6—7. 231 

indignati mussitabant. ad hoc dominus pecudis perditae resti- 
tntionem cum figurasset, cui alii configurasse credendum est 
qnam etimico perdito, de quo agebatur, nou de Christiano, 
qui adhuc nemo? aut quale est, ut dominus quasi cauillator 
responsionis omissa specie praesenti, quam repercutere deberet, 5 
de futura laboret? sed ouis proprie Christianus et grex do- 
mini ecclesiae populus et pastor bonus Christus et ideo Chri- 
stianus in oue intellegendus, qui ab ecclesiae grege errauerit. 
ergo nihil ad Pharisaeorum mussitationem respondisse uis do- 
minum, sed ad tuam praesumptionem? et tamen ita eam 10 
uindicare debebis, ut neges in ethnicum competere, quae in 
Christianum eiistimas conuenire. dic mihi, nonne omne ho- 
minum genus unus dei grex est? nonne uniuersarum gentium 
idem deus et dominus et pastor est? quis magis perit a deo 
quam ethnicus, quamdiu errat? quis magis requiritur a deo 15 
quam ethnicus, quando reuocatur a Christo? denique antecedit 
hic ordo in ethnicis; siquidem non aliter Christiani ex ethnicis 
fiunt nisi prius perditi et a deo requisiti et a Christo repor- 
tati. ita etiam hunc ordinem seruari oportet, ut in eos tale 
aliquid interpretemur, in quibus prius. at tu, opinor, hoc uelis, so 
ut ouem non de grege perditam faceret, sed de arca uel ar- 
mario. sic etsi ethnicorum reliquum numerum iustum ait, non 
ideo Christianos esse ostendit, cum ludaeis agens et illos cum 
maxime obtundens, quod indignarentur spei ethnicorum, sed 
ut exprimeret aduersus liuorem Pharisaeorum suam gratiam 35 
et beneuolentiam etiam circa unum ethnicum, praeposuit unius 
peccatoris salutem ex paenitentia quam illorum ex iustitia. aut 
nnmquid non iusti ludaei, et quibus paenitentia opus non 
esset habentibus gubemacula disciplinae et timoris instrumenta 

2 cam figarasset, coi alii configurasse credendum Big: cum alii con- 
fignrasset, reddendum B, cui alii configurasse credendum C, cum figu- 
nsset, cui alii credendum Itm, cum figurasset, cui alii reddendum Gd 
4 qui Crd: quid B 6 laboret Gel: laboretur B 8 in oue C, non B, 
liomo Urs 10 interrogationis signum posui 12 omne hominum C, 
hominum B 15 errat Gel: erratur B 20 prius est Gel ueUes Urs 
22 instnm Urs: istum B 23 agens Gel: habens B 28 et ludaei Har- 
na^Bius 29 habentibus C, babentes B 



232 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

legem et prophetas? posuit igitur illos in parabola, etsi non 
quales eraut, sed quales esse debuerant, quo magis suffunde- 
rentur, aliis et non sibi paenitentiam audientes necessariam. 
perinde drachmae parabolam, ut ex eadem materia prouocatam, 

5 aeque in ethnicum interpretamur, etsi in domo amissam, quasi 
in ecclesia, etsi ad lucernae lumen repertam, quasi ad dei 
uerbum. atquin totus hic mundus una omnium domus est, in 
quo magis ethnico gratia dei inlucet, qui in tenebris inuenitur, 
quam Christiano, qui iam in dei luce est. denique et oui et 

10 drachmae unus error adscribitur. nam si iam in Christiannm 
peccatorem defingerentur post fidem perditam, et de iterata 
amissione eorum et restitutione tractaretur. decedam nunc 
paulisper de gradu isto, quo magis eum etiam decedendo com- 
mendem, cum sic quoque obduxero diuersae partis praesump- 

15 tionem. condico Christianum iam peccatorem in parabola utra- 
que portendi, non tamen ideo eum adfirmandum, qui de facinore 
moechiae et fornicationis restitui per paenitentiam possit. licet 
enim perisse dicatur, erit et de perditionis genere retractare, 
quia et ouis non moriendo, sed errando et drachma non inter- 

20 iendo, sed latitando perierunt. ita licet dici perisse, quod sal- 
uum est. perit igitur et fidelis elapsus in spectaculum qua- 
drigarii furoris et gladiatorii cruoris et scaenicae foeditatis et 
xysticae uanitatis, in lusus, in conuiuia saecularis sollemnitatis, 
si in officium, in ministerium alienae idololatriae aliquas artes 

25 adhibuit aut incuriosius in uerbum ancipitis negationis ant 
blasphemiae impegit. ob tale quid extra gregem datus est 
uel et ipse forte ira tumore aemulatione, quod denique saepe 



1 et si uulgo 4 perinde scripsi: proinde B 4 sq. in drachmae para- 
bola ut ex eadem materia prouocata aeque ethnicum drachmam inter- 
pretamur Urs 5 in ethnicum C, ethnicum B 8 in ethnico Urs 
9 in Christiano B; in del. Pam 11 defingerentur, post fidem perditam 
uulgo 12 amissio Gel restitutio notaretur Gel 15 condico Gd: 
cum dico B 18 et de C, de B 19 intereundo Lat 22 scenicae B 
28 aut si in lusus Oehlerus 24 si addidi aliquas B, maleficas Scd, 
magicas Hild 25 aut addidi incuriosius scripsi: curiositatis B, curio- 
sitates HarteUus si in uerbum Oehlems negationis Lat: negotiatio- 
nis B aut blasphemiae om. Pam 27 ira tumore Get: iratnm ore B 



VIIL De pudicitia 7. 233 

fit, dedignatione castigationis abrupit. debet requiri atque re- 
uocari. quod potest recuperari, non perit, nisi foris perseuera- 
uerit. bene interpretaberis parabolam uiuentem adhuc reuo- 
cans peccatorem. moechum uero et fornicatorem quis non 
mortuum statim admisso pronuntiauit? quo ore mortuum re- 5 
stitues in gregem ex parabolae eius auctoritate, quae non mor- 
tuum pecus reuocat? denique si meministi prophetarum, cum 
pastores increpantur, puto Ezechielis est uox: ,pastores, ecce 
lac deuoratis et lanis uestimini; quod forte est occi- 
distis, quod infirmum est non curastis, quod commi- 10 
nutum est non ligastis, quod expulsum est non con- 
uertistis, quod periit non requisistis. numquid et de mortuo 
exprobrat, quod non et illud in gregem reficere curauerint? 
plane ingerit, quod perire oues fecerint et a bestiis agri co- 
medi — neque possunt nec perire in mortem nec comedi, si re- 15 
linquantur — non, ut perditae in mortem et comestae resuman- 
tur. iuxta di-achmae quoque exemplum etiam intra domum dei 
ecclesiam licet esse aliqua delicta pro ipsius drachmae modulo 
ac pondere mediocria, quae ibidem delitescentia mox ibidem 
et reperta statim ibidem cum gaudio emendationis transigantur. 20 
moechiae uero et fornicationis non drachma, sed talentum, 
quibus exquirendis non lucernae spiculo [lumine], sed totius 
solis lancea opus est. simul apparuit, statim homo de ecclesia 
expellitur nec illic manet nec gaudium confert repertrici eccle- 
siae, sed luctum nec congratulationem aduocat uicinarum sed 25 
contristationem proximarum fraternitatum. commissa itaque 
etiam hac nostra cum illorum interpretatione eo magis in 
ethnicum spectabunt et ouis et drachmae argumenta, quanto 
nec in eius delicti Christianum competere possunt, propter 
quod in Christianum de diuersa parte coguntur. 30 

8] Ez. 34, '2 Sqq. 

1 dedignatione Gel: de dignatione B 2 non poterit si Big foris B, 
forte Bmg 3 reuocari fort. 5 ab admisso fort. 10 comminutum Gel: 
communitum B 12 periit Gel: perit B 14 sqq. comedi. neque — re- 
linquantur. non, ut — resumantur, iuxta uulgo 16 non, ut] ut non Big 
22 spiculi Urs lumine del. Lat et Scal, luminis Ium> 23 solis add. 
Gel 24 repertrici Gel: reperiri ei B 25 aduocat Urs: aduocant B 
28 spectabunt Gel: expectabunt B 



234 Qninti Septimi Florentis Tertnlliani 

8. Sed enim plerosque interpretes parabolamm idem exitns 
decipit, quem in uestibus purpura oculandis saepissime euenire 
est. cum putaueris recte conciliasse temperamenta colonim 
et credideris comparationes eorum inter se nnasse erudite, 

5 mox utroque corpore et luminibus expressis errorem omnem 
traducta diuersitas euomet. eadem itaque caligine circa filio- 
rum quoque duorum parabolam quibusdam ad praesens con- 
colorantibus figuris a uero lumine exorbitant eius comparationis 
quam parabolae materia praetexit. duos enim populos in 

10 duobus filiis collocant, ludaicum maiorem, Christianum minorem. 
nec enim possunt exinde Ghristianum peccatorem in filio mi- 
nore disponere ueniam consecuturum, nisi in maiore ludaicum 
expresserint. porro si ludaicum ostendero deficere a compa- 
ratione filii maioris, consequenter utique nec Christianus ad- 

15 mittetur de configuratione filii minoris. licet enim filius andiat 
et ludaeus et maior, quia prior in adoptione, licet et Ghri- 
stiano reconciliationem dei patris inuideat, quod uel maxime 
diuersa pars carpit, sed non erit ludaei dictum ad patrem: 
ecce quot annis tibi seruio et praeceptum tuum num- 

80 quam praeteriui. quando enim non transgressor legis lu- 
daeus, aure audiens et non audiens, odio habens traducentem 
iu portis et aspernamento sermonem sanctum? sic nec patris 
ad ludaeum erit uox: tu semper mecum es, et omnia 
mea tua sunt. ludaei enim apostatae filii pronuntiantar, ge- 

85 nerati quidem et in altum elati, sed qui non comptitauerint 
deum et qui dereliquerint dominum et in iram prouocauerint 
sanctum Israelis. omnia plane ludaeo concessa dicemas, cai 
etiam condicio gratior quaeque de gula erepta est, nedam ipsa 
terra pateruae promissionis. atque adeo non minus hodie In- 

15] cf. Kom. 9, 4. 19] Luc. 15, 29. 23] Luc. 15, 81. 25] cf. 
Es. 6, 10. 1, 2 sq. 

2 quem Gel: quam B 3 putaueris Gel: putauerit B colorum Gei: 
seculorum B 4 unasse scripsi: amasse B, animasse Urs, hamasse Iim 
erudite Hild: erudito B 5 in utroque corpore hominibus HiM 6 tra- 
ducta Gel: traductum B 8 lumine Gd: liminis B 12 maiore Gel: 
maiorem B 18 carpit Gel: carpitur B 19 quot annis Gd: quotannis B 
21 traducem in hortis Scal 22 aspemans Urs sic nec €M: sie ne B 
26 deum C, dominum B 



Vm. De pudicitia 8—9. 235 

daeus quam minor filius prodacta substantia dei in aliena re- 
gione mendicat seruiens usque adhuc principibus eius, id est 
saeculi huius. quaerant igitur alium Christiani suum fratrem; *" 
ludaeum enim parabola non recipit. multo aptius Ghristianum 
maiori et ludaeum minori filio adaequassent secundum fidei 5 
comparationem, si ordo utriusque populi ab utero Rebeccae 
designatus permitteret demutationem. nisi quod et clausula 
refragaretur. Christianum enim de restitutione ludaei gau- 
dere et non dolere conueniet, siquidem tota spes nostra cum 
reliqua Israelis expectatione coniuncta est. ita etsi quaedam 10 
facient, [et] aliis contra sapientibus interimitur exemplorum 
peraequatio. quamquam, etsi omnia ad speculum respondere 
possint, unum et praecipuum periculum interpretationum, ne 
aliorsum temperetur facilitas comparationum, quam quo para- 
bolae cuiusque materia mandauit. meminimus enim et hi- 15 
striones, cum allegoricos gestus adcommodant canticis, alia 
longe a praesenti et fabula et scaena et persona et tamen con- 
gruentissime exprimentes. sed uiderit ingenium extraordinarium. 
nihil enim ad Andromacham. sic et haeretici easdem para- 
bolas quo uolunt tribuunt, non quo debent aptissime excludunt. 20 
quare aptissime? quoniam a primordio secundum occasiones 
parabolarum ipsas materias confinxerunt doctrinarum. uacuit 
scilicet illis solutis a regula ueritatis ea conquirere atque com- 
ponere, quorum parabolae uidentur. 

9. Nos autem quia non ^ex parabolis materias commen- 25 
tamur, sed ex materiis parabolas interpretamur, nec ualde la- 
boramus omnia in expositione torquere, dum contraria quaeque 
caueamus. quare centum oues? et quid utique decem drachmae? 
et quae illae scopae? necesse erat, ut qui unius peccatoris 
salutem gratissimam deo uolebat exprimere, aliquam numeri 30 

3 quaerant H.arrimis: quaerunt B 9 conueniet Gtl: non ueniet B 
10 aliqua Semlmii/8 et si milgo 11 fauent Oehlems et B, sed Gel, 
deUui 13 et scripsi: si B, sit Gel 14 facilitas lu/n: felicitas B 
18 exprimentes Gel: exprimentur B 19 Andromacham Gel: andro- 
machiam B 20 trahunt Lat, tradunt Scal, trahentes fort. exclu- 
dunt] ex se (uel exemplis^ ludunt fort., excudunt Hartelius 21 quoniam 
Gel: quonam B 22 uacauit Urs 24 parabolae ezempla fort. 29 erat 
Gel: erantB ut add. Oehlerus 30 deo Gel: a deo B 



236 Qainti Septimi Florentis TertuUiani 

quantitatem nominaret, de quo unum quidem perisse descri- 
beret, necesse erat, ut habitus requirentis drachmam in domo 
tam scoparum quam lucernae adminiculo adcommodaretur. 
huiusmodi enim curiositates et suspecta faciunt quaedam et 

5 coactarum expositionum subtilitate plerumque deducunt a ue- 
ritate. sunt autem, quae et simpliciter posita sunt ad struen- 
dam et disponendam et texendam parabolam, ut illuc perdu- 
cantur, cui exemplum procuratur. et duo utique filii illuc 
spectabunt, quo et drachma et ouis. quibus enim cohaerent, 

10 eandem habent causam eandemque utique mussitationem Pha- 
risaeorum erga commercium domini et ethnicorum. aut si 
quis dubitat ethnicos fuisse publicanos apud ludaeam usur- 
patam iam pridem Pompeii manu atque LucuIIi, legat Deute- 
ronomium: non erit uectigal pendens ex filiis Israel. 

15 nec tam execrabile esset nomen publicanorum apud dominum, 
nisi extraneum, uendentium ipsius caeli et terrae et maris 
transitus. peccatores autem cum adiungit publicanis, non 
statim ludaeos ostendit, etsi aliqui fuisse potuerunt. sed unum 
genus ethnicorum alios ex officio peccatores id. est publicanos, 

20 alios ex natura id est non publicanos, pariter ponendo distinxit. 
ceterum nec denotaretur cum ludaeis communicans uictum, 
sed cum ethnicis, quorum mensam ludaica disciplina depellit. 
nunc de filio prodigo id prius considerandum est quod utilius. 
non enim admittetur exemplorum adaequatio, licet in agina 

25 congruentissima, si fuerit saluti nocentissima. totiim autem 
statum salutis in tenore disciplinae constitutum subuerti ui- 
demus ea interpretatione, quae ex diuerso adfectatur. nam si 
Christianus est qui acceptam a deo patre substantiam utique 
baptismatis, utique spiritus sancti et exinde spei aeternae longe 

30 euagatus a patre prodigit ethnice uiuens, si exutus bonis mentis 
etiam principi saeculi (cui alii quam diabolo?) seruitium suum 
tradidit et ab eo porcis alendis, immundis scilicet spiritibus 

14] Deut. 23, 19. 

1 describeret Gel: describere B 7 perducant fort. 9 spectabunt quo 
Gel: expectabunt quod B 10 eandemque] eandem fort. 11 et add. 
Oehlerus 22 mensa Gel 24 in agina B, imagini Urs 31 alii quam 
Gel: aliquamdiu B 



Vm. De pudicitia 9. 237 

curandis praepositus resipuit ad patrem reuerti, iam non 
moechi et fornicatores, sed idololatrae et blasphemi et nega- 
tores et omne apostatarum genus hac parabola patri satisfacient, 
et elisa est uerissime hoc imaginis modo tota substantia sacra- 
menti. quis enim timebit prodigere, quod habebit postea re- 5 
cuperare? quis curabit perpetuo conseruare, quod non perpetuo 
poterit amittere? securitas delicti etiam libido est eius. re- 
cuperabit igitur et apostata uestem priorem, indumentum spi- 
ritus sancti, et anulum denuo, signaculum lauacri, et rursus 
illi mactabitur Christus, et recumbet eo in toro, de quo in- 10 
digne uestiti a tortoribus solent toUi et abici in tenebras, ne- 
dum spoliati. plus est igitur, si nec expedit in Christianum 
conuenire ordinem filii prodigi. quod si nec in ludaeum in- 
tegre filii imago concurrit, ad propositum domini simpliciter 
interpretatio gubernabitur. uenerat dominus utique, ut quod 15 
perierat saluum faceret, medicus languentibus magis quam 
sanis necessarius. hoc et in parabolis figurabat et in sententiis 
praedicabat. quis perit hominum, quis labat de ualetudine, 
nisi qui deum. nescit? quis saluus ac sanus, nisi qui deum 
nouit? has duas species de genere fraternas haec quoque si- 20 
gnabit parabola. uide an habeat ethnicus substantiam in deo 
patre census etjsapientiae et naturalis agnitionis in deum, per 
quam et apostolus notat in sapientia dei non cognouisse mun- 
dum per sapientiam deum, quam utique a deo acceperat. 
hanc itaque prodegit longe a domino moribus iactus inter er- 25 
rores et inlecebras et libidines saeculi, ubi fame ueritatis com- 
pnlsus tradidit se principi huius aeui. ille eum praefecit porcis 
(ut familiare id daemonum pecus pasceret), ubi nec ille compos 

16] cf. Matth. 18, 11. 9, 12. Luc. 19, 10. 5, 31. 23] 1 Cor. 1, 21. 

1 resipuit C, resipit B non moechi et fornicarii (fornicatores ego) 
sed Gel: nunc moechis et fornicatoriis et B 8 hac parabola Gel: hanc 
parabolam B 4 imaginis scripsi: magis B 9 anulum fort. deUndum 
11 a tortoribus C, auribus B, moribus Urs 13 conuenire Gel: et inuenire B 
18 labat Gel: leuat B 19 deum his C, dominum his B 25 domini 
foribus Hartelius iactus OeMerus: factus B 26 fame Gel: fama B 
28 ut Geh in B pasceret Gel: pascere B ille Ciacconitis: illi B 



i 



238 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

esset uitalis escae simulque alios uideret in opere dinino abun- 
dantes pane caelesti. recordatur patris dei, satisfacto redit, 
uestem pristinam recipit, statum scilicet eum, quem Adam 
transgressus amiserat. anulum quoque accepit tunc primum, 

5 quo fidei pactionem interrogatus obsignat, atque ita eiinde 
opimitate dominici corporis uescitur, eucharistia scilicet. liic 
erit prodigus filius, qui numquam retro frugi, qui statim pro- 
digus, quod non statim Christianus. hunc et Pharisaei de 
saeculo ad patris complexus reuertentem in publicanis et pec- 

10 catoribus maerebant.. et ideo ad hoc solum maioris fratns ad- 
commodatus est liuor, non quia innocentes et deo obsequentes 
ludaei, sed quia inuidentes nationibus salutem, plane quos 
semper apud patrem esse oportuerat. et utique ludaeus ad 
primam statim uocationem Christiani gemit, non ad secundam 

15 restitutionem. illa enim etiam ethnicis relucet, haec uero 
quae in ecclesiis agitur ne ludaeis quidem nota est. pato me 
et materiae parabolarum et congruentiae rerum et tutelae disci- 
plinarum adcommodatiores interpretationes reddidisse. ceterum 
si in hoc gestit diuersa pars ouem et drachmam et filii luxu- 

80 riam Christiano peccatori configurare, ut moechiam et forni- 
cationem paenitentia donent, aut et cetera delicta pariter ca- 
pitalia concedi oportebit aut paria quoque eorum moechiam et 
fornicationem inconcessibilia seruari. sed plus est, quod nihil 
aliud argumentari licet citra id de quo agebatur. denique si 

25 aliorsum parabolas transducere liceret, ad martyrium potius 
dirigeremus spem illaium, quod solum omni substantia pro- 
dacta restituere filium poterit et drachmam inter omnia licet 
in stercore repertam cum gaudio praedicabit, et ouem per 
aspera quaeque et abrupta fugitiuam humeris ipsius dominiin 

30 gregem referet. sed malumus in scripturis minus, si forte, 
sapere quam contra. proinde sensum domini custodire debe- 
mus atque praeceptum. non est leuior transgressio in inter- 
pretatione quam in conuersatione. 



1 escae Ciacconim: esca B uideret Gel: uidet B 4 accipit Urs 
primum Gel: pristinum B 10 maerebant Gel: merebant B, numera- 
bant ml mirabantur fort. 30 referet Gel: refert B si add. Gel 



Vm. De pudicitia 9—10. 239 

10. Excusso igitor iugo in ethnicnm disserendi parabolas 
istas et semel dispecta uel recepta necessitate non aliter inter- 
pretandi quam materia propositi est, contendunt iam nec com- 
petere ethnicis paenitentiae denuntiationem, quorum delicta ob- 
noiia ei non sint, ignorantiae scilicet imputanda, quam sola 6 
natura ream deo faciat. porro nec remedia sapere quibus 
pericula ipsa non sapiant, illic autem paenitentiae constare ra- 
tionem ubi conscientia et uoluntate delinquitur, ubi et culpa 
sapiat et gratia, illum lugere, Ulum uolutari, qui sciat et quid 
amiserit et quid sit recuperaturus, si paeniteutiam deo immo- lo 
larit utique eam magis filiis offerenti quam extraneis. num 
ergo et lonas idcirco ethnicis Niniuitis non putabat paeni- 
tentiam necessariam, cum cauillaretur in praedicationis officio, 
an potius misericordiam dei prouidens etiam in extraneos pro- 
fdsam quasi destructurani praeconium uerebatur? atque adeo 1.5 
propter ciuitatem profanam, nondum dei compotem, adhuc 
ignorantia delinquentem , paene perut prophetes? nisi quod 
exemplum passus est dominicae passionis ethnicos quoque pae- 
nitentes redempturae. bene quod et lohannes domini uias 
stemens non minus militantibus et publicanis quam filiis 20 
Abraham paenitentiae erat praeco. ipse dominus Sidoniis et 
Tyriis praesumpsit paenitentiam , si uirtutum documenta ui- 
dissent. atquin ego illam naturalibus magis peccatoribus com- 
petere contendam quam uoluntariis. magis enim merebitur 
fructum eius qui nondum eo usus est quam qui iam et abusus 25 
est, magisque sapient remedia prima quam exoleta. nimirum 
dominus ingratis benignus magis quam ignaris et citius repro- 
batis misericors quam nondum probatis, ut non magis irascatur 
contumeliis clementiae suae quam blandiatur, et non libentius 
extraneis eam impertiat quam in filiis perdidit, cum gentes so 
sic adoptauerit, dum ludaei de patientia ludunt. sed hoc 
uolunt psychici, ut deus iusti iudex eius peccatoris paenitentiam 
inalit quam mortem qui mortem paenitentia maluit. quod si 

1 in ethnicam Gel: ethnicorum B ethnioos non disserendi fort, ream 
deo Crel: rem a deo £ 9 qui Gel: quae B 11 eam] gratiam fart. num 
Geil: nuno B, non Pam 18 paenitentes C, om, B 22 Tyriis Gel: 
Tyris B 27 ingratis B, gnaris Lat 32 iustus Pam 



240 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ita est, peccando promeremur. age tu funambule pndicitiae 
et castitatis et omnis circa sexum sauctitatis, qui tenalssimum 
filum disciplinae eiusmodi ueri auia pendente uestigio ingre- 
deris, carnem spiritu librans, animam fide moderaas, oculum 

5 metu temperans. quid itaque in gradu totus es? perge sane, 
si potueris, si uolueris, dum tam securus et quasi in solido 
es. nam si qua te carnis uacillatio, animi auocatio, oculi eua- 
gatio de tenore decusserit, deus bonus est. suis, non ethnicis, 
sinum subicit; secunda te paenitentia excipiet; eris iterum de 

lu moecho Christianus. haec tu mihi benignissime dei interpres. 
sed cederem tibi, si scriptura Pastoris, quae sola moechos 
amat, diuino instrumento meruisset incidi, si non ab omni con- 
cilio ecclesiarum, etiam uestrarum, inter apocrypha et falsa 
iudicaretur, adultera et ipsa et inde patrona sociorum, a qua 

15 et alias initiaris, cui ille, si forte, patrocinabitur pastor, quem 
in calice depingis, prostitutorem et ipsum Christiani sacra- 
menti, merito et ebrietatis idolum et moechiae asylnm post 
calicem subsecuturae, de quo nihil libentius bibas quam ouem 
paenitentiae secundae. at ego eius pastoris scripturam haurio, 

20 quae non potest frangi. hanc mihi statim lohannes offert 
cum paenitentiae lauacro et officio dicentem: facite dignos 
paenitentiae fructus, et ne dixeritis, patrem habemus 
Abraham (ne scilicet rursum blandimenta delinquentiae de 
patrum resumerent gratia): potest enim deus de lapidibns 

25 istis filios suscitare Abrahae. sic et nos sequitur, at 
eos, qui hactenus delinquant, facientes dignum paenitentiae 
fructum. quid enim ex paenitentia maturescit quam emenda- 
tionis effectus? sed et si uenia potius est paenitentiae fructns, 
hanc quoque consistere non licet sine cessatione delicti. ita 

30 cessatio delicti radix est ueniae, ut uenia sit paenitentiae fructns. 

21] Matth. 3, 8 sqq. 

8 filum Gel: filium B disciplinae scripsi: disciplina B aoia pendente 
Gel: a uere uia pendentem B 5 perge sane Gel: pergesne B 6 tam 
Gel: tamen B 9 excipiet; eris Gel: excepi caeteris B 11 si add. 
Gel 17 asilum (= oloTpov^ Rig 18 libas Urs 19 scripturam Gel: 
scripturas B 20 qui Gel hunc Urs 21 dicens Hamackius 25 nos 
Bf mox Big, oues fort. 



VIII. De pudiiMtift 10 -lU. 'J41 

11. Exinde quod ad euangeliuiu pertinol, pural>oliu'iiin i|iihlMiii 
discussa iam quaestio est. si uero et tartiH ali(|iii(l titl«« |mo 
peccatoribus edidit dominus, ut cum peccatrici iMtiiiiiiM* nlliMii 
corporis sui contactum permittit lauanti lacriitiiH podcM i«iio« nl 
crinibus detergenti et unguento Hepulturaiii ipniiiH liitMiKOiMiill, <« 
ut cum Samaritanae sexto iam matrimonio tioit tiiotM^liiMs mihI pi n 
stitutae, etiam quod nemini facile^ quiH eHHct oHliMMlit, iiiliil **% 
hoc aduersariis confertur, et si iatii (yhriHtiaiiiH iMattaMt ih<ll('lotiiMt 
praestitisset. nunc enim dicimus, soji domino Itoc. IwH^ lio(lh< po 
testas indulgentiae eius operetur. ad illa iHUim U*u\iimi^ (|it)lHt« n, 
in terris egit, hoc definimuH nihij mUu^muu Ufm ptrM')tMlM'Mtt', 

si peccatoribos etiam luda^i.s uenta muti*rt',itii\m. ilUimiUum 
enim diseiplina a nonation^' Uf.^tariM?nti H^ ol |ir»i'tM)t;)tM(t^, tt 
redemptione cami.^ id *f?it dornini y^^mu^*. tMU^i^Sut, ufuiu p^^t 
feetns ante repertam ordin^rn (id^, ri^r/i// ^'^ttti^imuu^ '4Uh' i'^u\ ^</ 
stnm eaelo re^uinptarA, i^rrn^^ ^Au^^m ;t.uU' i^tttihuu '^^uihttu 
dp eaelo repra^r^atatnm ip-iF;,* tUi^j^^pUuTtM ^UrU^ttutUAUttt^tu 

12. Itaqae l?iii qni A^Iarrt i^^k/'.iHf»f$t »r> Aft^fAfoU-' f*l tf*'t 
apoi^tok>^ rf^y^mar,^ <^^\irca cir^ tft )^o0tt^^^ pfff\ff>>'' ^^ttthttft 
iam nee ui -kf^z&L* ^f*.^'vx\^:.'. *sf^ u\%u(: i-*/'i /1" A\f*f'UtWo ^t, 
stnune&tv i-fai^i^sLi': n:u**i;jL^ nwA,< '^h* KA^v-fffrA ^^/j^^.^.^/- 
paeaiteiLua «tiiiu p»wt*»*-.. a«va .x ^/^fA;,/ '■^•///fv/- .•♦.^*/.^,-' u-/t^ 
fonna *«5tnKa '^ur--** xu^»*f*n.;t^ vxmt^ ^v-r. f>iUf*ift^fA'*\ffU^fh u^ 

stati^. •tiua 3r,;iuiui ..iraa.ur Miit4iof'H..v,v. »^ v^*^-^ ''•//,>^'>/'.- 
ot «fe lt*si* j^a**'iijUt** ii*j»**'^ii^^ tiii#*.»y^<*^"iv,' y/.tWA^^y a^'*-* 
refnxliam. u^ liu^Tiv^r^»* jf)»rr-itj ih.»i^'. 4/yvf^A* »?w<"vr. #4 •//■ 
qoi ukoi ■*i .UiTtiimi^fiH iil»^. •-v*^»r^>ti ^ i v.i> • • .lo, >.»»>,. 
ipirLniii, 4i i *' .1 >" 1.* '» » I i ^ n < m > » • v> , - 44 ■ • • 

^niMmi ^ iiiar<iti ^ ^^ >•;.• 

^\llirVi *f^90f i*e*.i^xii. .•...-.?->.•. ■< , * t. rn. .. :..-,A. . ', f 



l/iv *#»M 


;i 


<.'/ 


f/-. 0,Hi 


y» 


h 




t ^/J/;t 


••»*• 'V'.'' 


y 


.■*• 


• «• 


>•? 




-» -^/v.^ 




:/'* 


'X 




/ 


V 




^ 


V 


''.'/ 


*• ■ 


'/' 


m 


^. 




. • . -r^ -.» 


■•" 


/ ^' ■' 


. .*' . 


A 


A 




^y 



//. 




242 Quint.i Septimi Plorentis Tertulliani 

pondus quam eorum a quibus uecesse est abstineri, 
a sacrificiis et a fornicationibus et sanguine. a 
quibus obseruando uos recte agetis uetante spiritu 
sancto. sufficit et hic seruatum esse moechiae et fornicationi 

6 locum honoris sui inter idololatriam et homicidium. inter- 
dictum enim sanguinis multo magis humani intellegemus. 
porro qualia uideri uolunt apostoli crimina, quae sola in obser- 
uatione de lege pristina excerpunt, quae sola necessario ab- 
stinenda praescribunt? non quod alia permittant, sed quod 

10 haec sola praeponant utique non remissibilia, qui ethnicorum 
causa cetera legis onera remissibilia fecerunt. cur ergo ceruicem 
nostram a tanto iugo excusant, nisi ut illis compendia ista 
disciplinae semper imponant? cur totum gulae indulgent, nisi 
ut perpetuo ad necessariora constringant? soluerunt a pluribus, 

15 ut nocentioribus obseruandis obligaremur. compensatione res 
acta est. lucrati sumus multa, ut aliqua praestemus. com- 
pensatio autem reuocabilis non est, nisi denique reuocabitur 
iteratione moechiae utique et sanguinis et idololatriae. tota 
enim iam lex sumetur, si ueniae condicio soluetur. sed non 

20 leuiter nobiscum pactus spiritus sanctus, etiam ultro pactus, 
quo magis honorandus. sponsionem eius nemo dissoluet nisi 
ingratus. iam nec recipiet quae dimisit nec dimittet quae re- 
tinuit. nouissimi testamenti semper indemutabilis status est, 
et utique recitatio decreti consiliumque illud cum saeculo de- 

25 sinet. satis denegauit ueniam eorum, quorum custodiam elegit, 
uindicabit quae non perinde concessit. hinc est, quod neque 
idololatriae neque sanguini pax ab ecclesiis redditur. de qua 
fiuitione sua apostolos excidisse, puto, non licet credere; aut 
si credere quidam possunt, debebunt probare. 

3 obseruando uos recte agetis uetante spiritu sanctb scripsi: obseruando 
recte agitis uectante uos spiritu sancto B agetis uet^inte uos spiritu Urs, 
agetis. uectate uos. spiritui Sahiiasius 10 proponant Urs 13 totum 
gulae Harnackim: totum gula B, tot uincula Gel 14 necessariora C, 
necessaria B 17 nisi denique Rig: iisdemque B, siquidem Oehkrus 
20 nobiscum pactus est (est omisi) Urs: nobis compactus B 22 di- 
mittet Gel: dimisit B 23 status Gel: factus B 24 recitatio decreti 
Gel: 07)1. lacuna li) fere Utterarum relicta B 26 uindicauit (uindicabit 
ego) quae non Gel: uindicauitque non B 



VIII. De pudicitia 12—13. 24» 

13. Noulmus plane et hic suspiciones eorum. reuera euiin 
suspicantur apostolum Paulum in secunda ad Corinthios eideiii 
fornicatori ueniam dedisse, quem in prima dedenduni satanae 
in interitum carnis pronuntiarit, impium patris de matrimonio 
heredem, quasi uel ipsum postea stilum uerterit, scribeuH: si & 
quis autem contristauit, non me contristauit, sed ex 
parte, ne uos onerem omnes. satis est talis incre- 
patio quae a multis fit; uti e contrario magis uoh ue- 
litis donare et aduocare, ne forte abundantiore tri- 
stitia deuoretur eiusmodi. propter quod oro uos, lo 
constituatis in eum dilectionem. in hoc enim et scripni, 
uti cognoscam probationem uestram, quod in omni- 
bus obauditis mihi. si cui autem donaueritis, et ego, 
nam et ego si quid donaui, donaui in persona Chrinti, 
ne fraudemur a satana, quoniam non ignoramuH inieo ir. 
tiones eius. quid hic de fornicatore, quid de paterni tori 
contaminatore , quid de Christiano ethnicorum impudentiam 
supergresso intellegitur, cum perinde utique speciali uenia ab- 
soluisset quem speciali ira damnasset? obHCuriuH miHeretiir 
quam indignatur. apertior est in austeritate quam in lenitai^. 90 
atqoin facilius ira quam indulgentia obliqua ent. magiH fri- 
stiora cunctantur quam laetiora. de modica hcaUcM indiil- 
gentia agebatur; quae, si forte, nunc aeHtimaretiir, qiiando 
maxima quaeque non soleant etiam sine praedicatione donari, 
tanto abest sine significatione. et ta qnidem pa^.nit^ntiarri tr, 
moechi ad eiorandam fratemitatem in /;c<'JeHiam iniUwA^H vAtu- 
ciliciatum et concineratam eum dedecore et horrore /'^/rnp/fHifrirri 
prostemis in mediom ante QiduaH, ant^ prenbyt^rOH, orririirim 
lacinias inuadentem, omnium neMtigialamb^nt^n, ornnirirn ^^riim 

5] 2 C^. 2, 5 sqq. 

2 saspieantnr €rd: sospieatar Jf 5 f\nnH\ ii^) /un: fiiiMiut* /f^ nun^t 
que Un 8 magia] malitis OehUrwt lu^titi^ md/lr/H \i (\W\i\ fh\ i\\mA // 
in persona Christi C, in Chriirty) H 15 ^|7i/>n»Jim ^/, f\Mf^\ It f/ Mhfii 
cum Gti impodentiam Pam: imi>fid<mtia // l>^ p<*r}n'l^ nffifmh \frh 
inde B 22 eonetantnr B 25 t^ntnm forf. ^^ir»" Off: liiM- // immm 
tentiam (j^: paenitentiai^ B 28 »TOf;&nHjim O^f «t^rr^fi/lnfn // "'ii 
ciliciatnm Lat: eonciliaram B 2^ prfM/'rm^ l'ti yr^^U^rw^w^ ti 

29 hu;inias Un: lacrimati B innH^^nt^m />* ^iin/l''fif''ffi // 

MV 




244 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

detinentein, inque eum hominis exitum quantis potes miseri- 
eordiae inlecebris bonus pastor et benedictus papa contionaris 
et in parabola ouis capras tuas quaeris? tua ouis ne rursus 
de grege exiliat (quasi non exinde iam liceat quod nec semel 

5 licuit), ceteras etiam metu comples cum maxime indulgens? 
apostolus uero sceleratam libidinem fornicationis incesto onu- 
stam tam proiecte ignouisset, ut nec hunc saltem habitum le- 
gitimum paenitentiae , quem ab ipso didicisse deberes, ab eo 
exegerit? nihil de postero sit comminatus, nihil de cetero allo- 

10 cutus? quin immo et ultra obsecrat, coustituerent in eum 
dilectionem, quasi satisfaciens, non quasi ignoscens. et tameu 
dilectionem audio, non communicationem. quod et ad Thes- 
salonicenses: si quis autem non obaudit sermoni nostro 
per epistolam, hunc notate nec commisceamini illi, 

15 ut reuereatur, non quasi inimicum deputantes, sed 
quasi fratrem obiurgantes. adeo potuisset dicere et forni- 
catori dilectionem solummodo concessam, non et communica- 
tionem, incesto uero nec dilectionem, quem scilicet auferri ius- 
sisset de medio ipsorum, multo magis utique de animo. sed 

20 uerebatur, ne fraudarentur a satana circa eius personae amis- 
sionem, quem satanae ipse proiecerat, aut ne abundantia mae- 
roris deuoraretur, quem in interitum carnis addixerat. hic iam 
carnis interitum in officium paenitentiae interpretantur , quod 
uideatur ieiuniis et sordibus et incuria omni et dedita opera 

25 malae tractationis carnem exterminando satis deo facere, ut 
ex hoc argumententur /ornicatorem, immo incestum illum non 
in perditionem satanae ab apostolo traditum, sed in emenda- 
tionem, quasi postea ueniam ob interitum id est conflictationem 
carnis consecuturum , igitur et consecutum. plane idem apo- 

30 stolus Hymenaeum et Alexandrum satanae tradidit, ut emen- 

13] 2 Thess. 3, 14 sqq. 30] cf. 1 Tim. 1, 20. 

1 inque eum Gel: in quae cum B 3 tua ouis Gel: tua domus B, 

del. Lat 4 exiliant Lat 6 incesto onustam tam Gel: iucestu onus 
tantum B 7 legitimum Urs: legatum JB, legalem Oehlents 9 exe- 
gerit? Gel: exigeres. B 10 ultro Urs 23 interitum Gel: interitu 
quem B 25 facere Gel: faceret B 29 consecutum Gel: consecuta B 
30 himeneura B emendarentur Gel: enim darentur B 



VIII. De pudicitia 13. 245 

darentur nou blasphemare, sicut Timotheo suo scribit. sed et 
ipse datum sibi ait sudem, angelum satanae, a quo colaphiza- 
retur, ne se extoUeret. si et hoc tangunt, ut traditos satanae 
ab illo in emendationem, non in perditionem intellegamus, 
quid simile blasphemia et incestum et anima ab his integra, 5 
immo non aliunde quam ex summa sanctitate et ex omni in- 
nocentia elata, quae in apostolo colaphis, si forte, cohibebatm*, 
per dolorem, ut aiunt, auriculae uel capitis? incestum uero 
atque blasphemia totos homines in possessionem ipsi satanae, 
non angelo eius tradidisse meruerunt. et de hoc enim inter- 10 
est, immo et ad hoc plurimum refert, quod illos traditos ab 
apostolo legimus satanae, apostolo uero angelum datum sa- 
tanae. postremo cum deprecatur dominum Paulus, quid audit? 
satis habe gratiam meam, uirtus enim in infirmitate 
perficitur. hoc qui satanae deduntur audire non possunt. 15 
Hymenaei autem et Alexandri crimen si et in isto et in futuro 
aeuo inremissibile est, blasphemia scilicet, utique apostolus 
non aduersus terminum domini sub spe ueniae dedisset satanae 
iam a fide in blasphemiam mersos. unde et naufragos eos 
iuxta fidem pronuntiauit, non habentes iam solacium nauis ec- 20 
clesiae. illis enim uenia negatur, qui de fide in blasphemiam 
impegerunt. ceterum ethnici et haeretici cotidie ex blasphemia 
emergunt. sed et si dixit: tradidi eos satanae, uti disci- 
plinam acciperent non blasphemandi, de ceteris dixit, 
qui illis traditis satanae id est extra ecclesiam proiectis eru- 25 
diri haberent blasphemandum non esse. sic igitur et incestum 
fornicatorem non in emendationem, sed in perditionem tra- 
didit satanae, ad quem iam super ethnicum delinquendo trans- 
ierat, ut discerent fornicandum non esse. denique in inter- 

1] cf. 2 Cor. 12, 7. 14] 2 Cor. 12, 9. 23] 1 Tiin. 1, 20. 

29] 1 Cor. 5, 5. 

3 extolleret Gel: extolleretur B 5 quid Gel: quod B anima ab 
liis iutegra Gel: animi ab his integri B 6 non add. Gel 7 elata, 
quae Gel: elatoque B 11 refert Gel: referet B IG hymenei B 
19 mersos Gel: mersus B 21 blasphemiam Gel: blasphemia B 23 etsi 
mdgo 28 ethnicos Pam 



246 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

itum, inquit, carnis, non in cruciatum, ipsam substantiac^ 
damnans, per quam exciderat, quae exinde iam perierat ba^^ — 
ptismate amisso, ut spiritus, inquit, saluus sit in die do-^ 
mini. et de hoc enim quaeratur, si spiritus hominis ipsius 

5 saluus erit. ergo saluus erit spiritus tanto scelere pollutus, 
propter hoc perdita carne. saluus sit in poena? ergo poenam 
sine carne censebit contraria interpretatio? sic resurrectioneno 
carnis amittimus. superest igitur ut eum spiritum dixerit, 
qui in ecclesia censetur, saluum id est integrum praestandun] 

10 in die domini ab immunditiarum contagione eiecto incesto for- 

nicatore. siquidem subiungit: non scitis, quod modicum 

fermentum totam desipiat consparsionem? et tamen 

fornicatio incesta non erat modicum, sed grande fermentum. 

14. Et his itaque discussis, quae intercesserant, regredior 

15 ad secundam Corinthiorum, ut probem illud quoque apostoli 
dictum: sufficiat eiusmodi homini increpatio ista quae 
a multis, non in fornicatoris personam conuenire. si enim 
dedendum satanae pronuntiauerat in interitum carnis, utique 
damnauerat eum magis quam iucrepauerat. alius ergo erat, 

20 cui uoluit sufficere increpationem; siquidem fornicator non in- 
crepationem de sententia eius retulerat, sed damnationem. 
nam et hoc ipsum dispiciendum tibi oflFero, an fuerint in epi- 
stola prima et alii qui apostolum contristauerint incondite 
agentes et contristati sint ab illo increpationem referentes 

25 iuxta sensum epistolae secundae, ex quibus in ea ueniam aJi- 
quis potuerit adipisci. animaduertamus autem totam epistolam 
primam, ut ita dixerim, non atramento, sed felle conscriptam, 
tumentem indignantem dedignantem comminantem inuidiosam 
et per singulas causas in quosdam quasi mancipes earum figu- 

30 ratam. sic enim exegerant schismata et aemulationes et dis- 

11] 1 Cor. 5, 6. 16] 2 Cor. 2, 6. 

6 ut saluus Gel 6 sq. interrogationis signa posui 7 sic Urs: si B 
8 eum Gel: cum B 12 desipiat Pam: decipiat B couspersionem Pam 
17 personam Gel: persona B 22 dispiciendum Gel: despiciendum B 
23 et add. Gel 24 sint Gel: sunt B 26 animaduertamus Gel: anim- 
aduertam B 27 felle Gel: folle B 




VIII. De pudicitia L*^-14. 247 

s^^^iones et praesumptioues et elationos et conlentionos, ul 

^^ inuidia onerarentur et eorreptione retunderentur el superlmi 

«^itiaarentur et austeritate deterrerentur. et qualis inuidia liu- 

^ilitatis aculeus? deo gratias ago, quod neniineni un- 

strum tinxerim, nisi Crispum etGaium, ne qui dicai, n 

?Uod in nomine meo tinxerim. nec enim iudicaui HC/ir(^ 

aliquid in uobis quam lesum Ohristum et hunr cruri- 

fixum. et puto, nos deus apostolos nouisHinioH elej^it 

uelut bestiarios, quoniam spectaculum facti HuniUH 

huic mundo et angelis et hominibus et purj^ainenia fo 

huius^mundi facti sumus, omnium peripsema, i*\: non 

sum liber, non sum apostolus, non Christuin lenum do- 

minum nostrum uidiV de quali contra supercilio pronuntian' 

compulsus est: mihi autem in modico est, ut a uobin in- 

terroger aut ab humano die; neque enim conHciuH mihi tr, 

sum, et: gloriam meam nemo inaniet. non HcifiH quod 

angelos sumus iudicaturi? ceterum libertan quam Hporia 

obiorgationis, quam exerta acies maehaerae HpiritaliH: iarn di- 

tati estis, iam saturati estis, iam regnatin, ei: si quin ne 

putat scire, nondum scit quemadmodnm oporteat eum ^/ 

scire! nonne et tnne in faciem alicuiu.s impingenn, quin ('t\\w, 

inqnit, te discernit? qaid antem habes, quod non hc/''- 

pisti? si antem accepisti quid gloriaris, quani i\fff} jicc^- 

peris? nonne et illos in os caedit? qnidam aut,f?m in c/mmwnUii 

nsque nnncqnasi idolothjtnm edunt. sic autem de|)nqu^^nt^.s /^ 

percutiendo conscientias fratrnm infirmai* in Cbrif?tum 

delinqnent. iam uero et nominatim: aut non hHhfuni^ po- 

testatem mandneandi et bibendi et muliere?< ^'jr^.um- 

dncendi, sicut et eeteri apo.^toli et fratr^'« domini ^'t 

Gephas? et: si alii de pote.stat*^ nc/^tra /'onv^quunf nr. y, 

4] I Cor. 1, 14 n*\ *^l i^i^ 2' -2 <\ iMH. i, fi "t ).; I ) I »^i'l 
9, 1. 14] ibid. 4. 3 ^\*\. H^ ibid '.?, ir> -f f'f. /, \^\ iffM i '' 
19] ibid. 8. 2. 21; ibid 4.7 ir, M\A < lo \ /. /,1\ »b.'t '♦ < "|'I 

5 qui C, «luLs B \> '\\u>n\A\t\ f'.. \\\*A h 1 1 \t"r\\r"'m^ fhl \t*v 
ipsom h 1:3 de «|uali. iii<i*- \\v^\ /yj/ in^l, fuf, i.r ,♦•»< Ocl •♦ // 
17 aperta ^cri^i: aperta** H j:; -j 4m»»'hi /4/"ij»5v«i nthl / /■ 
si Big: «C» B 



'/. #» 




248 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

11011 magis nos? aeque et illos singulari stilo figit: prop-- 
terea qui se putat stare, uideat ne cadat, et: si quis 
contentiosus uidetur, nos talem consuetudinem non 
habemus neque ecclesia domini. tali clausula maledicto 

.«> detexta, si quis non amat dominum lesum, sit ana- 
thema maranatha, aliquem utique percussit. sed illic magis 
stabo, ubi apostolus magis feruet, ubi ipse fornicator aliis 
quoque negotium fecit. quasi non sim uenturus ad uos, 
inflati sunt quidam. ueniam autem citius, si permi- 

Ki serit dominus, et cognoscam non sermonem eorum 
qui inflati sunt, sed uirtutem. non enim in sermone 
est regnum dei, sed in uirtute. et quid uultis? ueniam 
ad uos in uirga an in spiritu lenitatis? quid enim sub- 
erat? auditur in uobis in totum fornicatio et talis for- 

15 nicatio, qualis nec in gentibus, ut uxorem patris sui 
quis habeat. et uos inflati estis, et non luxistis potius, 
ut auferatur de medio uestrum qui tale facinus ad- 
niisit? pro quo lugerent? . utique pro mortuo. ad quem lu- 
gerent? utique ad dominum, ut quo modo auferatur de medio 

20 eorum, non utique ut extra ecclesiam detur. hoc enim non a 
deo postularetur quod erat in praesidentis officio, sed ut per 
mortem hanc quoque communem et propriam carnis ipsius, 
quae iam cadauer corruptiuum esset et immunditia inrecuperabili 
tabiosum, plenius de ecclesia deberet auferri. et ideo, quo- 

25 quo modo interim potuit auferri, iudicauit dedendum eiusmodi 
satanae in interitum carnis. maledici enim eam sequebatur, 
quae diabolo proiciebatur , ut sacramento benedictionis ex- 
auctoraretur nuniquam in castra ecclesiae reuersura. uidemus 
itaque hoc in loco diuisam apostoli seueritatem in quendam in- 

1] 1 Cor. lu, 12. 2] ibid. 11, Iti. 5] ibid. 16, 22. 8] ibid. 
4, 18 sqq. 14] ibid. 5, 1 sqq. 

() niaranatha C^ om. B 7 feruet Gel: seruet B 12 in add. Gel 
19 ut quo (id est aliquoj niodo B, quomodo ut UrSy quomodo Pam, ut 
quoquo modo Lat 20 a deo Gel: adeo B 23 corruptiuum scripsi: 
quo cai)tiuiini B, quod captiuum Gel, quod corruptiuum Lat^ quae capu- 
lum Urs esset et Ijat: esset B 24 quoquo modo scripsi: quomodo B 



Vm. De pndicitia 14. 249 

fl^^^in et in qaendam ineestiim, in alterum uirga, in alterum 

s^i^^entia armatnm. nirga, qnam minabatur, sententia, quam ex- 

^^^^ebatnr: illam adhnc eomscantem. hane statim tulminantem. 

4^a increpabat, qna damnabat. eertumque est exinde inerepitum 

?uidem sub intentatione uirgae tremuisse. damnatum uero sub 5 

fepraesentatione poenae perisse. statim ille timens plagam ^^^. 

dbiit ille luens poenam. eum ad Corinthios eiusdem apostoli 

iitterae iterantur, nenia fit plane, sed ineertum eui, quia nee 

persona nec eausa proscribitur. res eum sensibus eonferam. si 

incestus opponitur, ibidem erit et inflatus. sane rei ratio satis u» 

habetur, cum inflatus inerepitus est, ineestus uero damuatus 

est. inflato ignoseitur, sed inerepito; ineesto non uidetiur 

ignotum, ut damnato. si ei ignoscebatur, eui deuoratio ex 

maerore nimio timebatur, deuorari adhuc increpitus perielita- 

batur deficiens ob eonmiinationem et maerens ob inerepationem; 15 

damnatus uero et culpa et sententia iam deuoratus deputa- 

batur, qui non maerere haberet, sed pati quod ante passioneni 

maerere potuisset. si idcirco ignoscebatur, ne fraudaieniur a 

satana, in eo utique detrimentum praeeauebatur quod nondum 

perisset. nihil de transacto praecauetm-, sed de adhuc saluo. 20 

damnatus autem et quidem in possessionem satanae iam tunc 

perierat ecclesiae, c^m tale facinus admiserat, nedum cum et 

ab ipsa eierabatur. quomodo uereretur fraudem pati eius, 

quem iam et ereptum amiserat et damnatum habere non po- 

tuerat? postremo, quid iudicem indulgere conueniet, quod pro- 25 

nuntiatione deciderit an quod interlocutione suspenderit, et 

utique eum iudicem, qui non solet ea quae destruxit reaedi- 

ficare, ne transgressor habeatur? age iam, si non tot personas 

prima epistola contristasset, si neminem increpuisset, neminem 

terruisset, si solum incestum cecidisset, si nulluni in causam »0 

eius in pauorem misisset, iuflatum consternasset, nonne melius 

2 pritts quam Urs: qua B 4 qua damuabat scripsi: quaque damuii- 
bat B 6 plagam abiit, ille ante Ursinum; laciinam signaui: rediit t/?/e/- 
cidit fort. 8 iterautur Oehlerus: iterant J5(7 ueniam Urs fit T, sit B, 
sic Urs 10 rei ratio Pam: reatio B, relatio U7's 12 iucesto (\ iu- 
cestus B 15 maerens Gel: moeroris B 20 transacto Gel: transacta 7^ 
27 eum iudicem Gel: cum iudice B 30 in causa uel inter causam fort. 




250 Quinti Septiini Plorentis Tertulliani 

suspicareris et fidelius argumentareris aliquem potius longe 
aliuni apud Corinthios tunc in eadem causa fuisse, ut increpitus 
et territus et maerore saucius propterea permittente modulo 
delicti ueniam postea ceperit, quam ut eam incesto fornicatori 

5 interpretareris? hoc enim legisse debueras, etsi non in epi- 
stola, sed in ipsa apostoli secta, a pudore clarius quam stilo 
eius impressum, ne scilicet Paulum apostolum Christi, doctorem 
nationum in fide et ueritate, uas electionis, ecclesiarum con- 
ditorem, censorem disciplinarum, tantae leuitatis inficeres, ut 

10 aut damnauerit temere quem mox esset absoluturus aut temere 
absoluerit quem non temere damnasset, ob solam licet forni- 
cationem simplicis impudicitiae, nedum ob incestas nuptias et 
impiam luxuriam et libidinem parricidalem, quam nec natio- 
nibus comparauerat, ne consuetudini deputaretur, quam absens 

15 iudicarat, ne spatium reus lucraretur, quam aduocata etiam 

domini uirtute damnauerat, ne humana sententia uideretur. 

lusit igitur et de suo spiritu et de ecclesiae angelo et de uir- 

tute domini, si quod de consilio eorum pronuntiauerat, rescidit. 

15. Si etiam sequentia illius epistolae ad intentationem apo- 

20 stoli extendas, nec ipsa comparabuntur ad obliterationem in- 
cesti, ne et hic suflfundatur apostolus posteriorum incongruentia 
sensuum. quale est enim, ut cum maxiipe incesto fornicatori 
postliminium largitus ecclesiasticae pacis statim ingesserit de 
auersatione immunditiarum, de amputatione macularum, de ex- 

25 hortatione sanctimoniarum , quasi nihil contrarium paulo ante 
decreuerit? compara denique, an eius sit dicere: propterea 
habentes ministrationem istam, secundum quod mise- 
ricordiam consecuti sumus, non deficimus, sed abdi- 
camus occulta dedecoris, qui non dedecoris tantum, sed 

15] cf. 1 Cor. 5, 4. 26] 2 Cor. 4, 1 sq. 

1 suspicareris Gel: suspirareris B 3 iam saucius Gel 4 ceperit Gd: 
coeperit B 5 in add. Urs 7 et paulum B; et del Gel 8 nationum— 
conditorem add. Gel 9 infamares fort. 13 nationibus Gel: rationi- 
bus B 14 comparat Big consuetudini Gel: in consuetudinem' B 
15 iudicarat scripsi: iudicaret B 19 intentionem Scal 21 incongrueu- 
tia Gel: in congruentia B 24 auersatione Urs: aduersatione B 




et sreleris muifesmB j>(i£unia«f£it: ^ tmiA^m <h ^&x^cmsm 
aliqnam impwfidtiam ^m. iMiitT mmtx^ hlNnm :5«?ran {«^ 
angostias atqne pr«sss«ras. p9tH s<«uia et idgitias easumMsam 
qnoqiie piaedkant: as eitt^dem :9t reif^«»t^ in <NHiimuiintiiMKiu 
re^tri>os qMeqve qn ierilat: qvae eaim si^eieta^ iu^tt- > 
tiae et iniqvitati? qvae avtem eommvnieatio Ivei et 
tenebris? qvae eonsonantia Christo etBelial^ avt qvae 
pars fideli evm infideli? ant qnis eonsensns templo 
dei et idolis!" nmne eonstanter andire debebit, et qnonMjido 
diseemis qnae snpra ineesti restitntione inmisti? iUo enim tt^ 
coneorporato mrsns ecelesiae el institia enm iniqnitate soeia- 
tor et tenebrae enm Inee eommnnieant et Belial eonsonat 
Christo et infidelis enm fideli saeramenta partieipat. et nide- 
rint idola, ipse templi dei nitiator in templnm dei eonnenit. 
nam et hie, nos enim. inqnit, estis templnm dei uini. 15 
dicit enim, qnia inhabitabo in nobis« et inambnlabo, 
et ero dens illornm. et illi ernnt mihi popnlus. propter 
quod discedite de medio eornm. separamini et im- 
mundum ne attigeritis. hoc quoque euoluis^ apostoK 
ut cimi maiime ipse tanto immnnditiamm gurgiti manum 30 
tradis, immo et *» adhnc superdicis: habentes igitur promis- 
sionem istam, di^ecti, emundemus nos ab omni inqui- 
namento carnis et spiritus perficientes castimoniam 
in dei timore. oro te, qui talia infigit mentibus nostris, re- 
uocauerat aliquem fornicatorem in ecclesiam? an ideo seribit, 35 
ne tibi nunc reuocasse uideatur? haec sicuti et praeteritis 
praescribere, ita et sequentibus praeiudicare debebunt. in finem 
enim epistolae dicens, ne rursus cum uenero, humiliet 

5] 2 Cor. 6, 14 sqq. 15] ibid. 6, 16 sqq. 21] ibid. 7, 1, 28] 
ibid. 12, 21. 

1 manifestum dedamnauerit Gel: manifestando damnauerat B, mani- 
festum praedamnauerit LcU sit C, om. B 9 dei C, om. B 13 iu- 
fidelis C, infidelitas B 14 uitiator Gel: uitiatur B 17 ego Hig 
19 euoluas fort. 20 ut] et Hartelius malum LeU 21 lacuHam sigMwi; 
osculum uel simile quid desideratur supra dicis Vrs, superadieis iriVwoirfi 
22 dilecti Harrisius: delicti B 23 perficientes Vam: perticieutis B 
24 dei Fam: fidei B 26 sicuti Gel: sicubi B 27 praescribere Gth 
praescriberet B 



252 Quinti Scptimi Florentis Tertulliani 

me deus, t»t lugeam multos oorum qui ante deliquerun 
et paeiiiteiitiam non egerunt super immunditia qua 
admiserunt, fornicatione et uilitate, non utique recL 
piendos constituit, si paenitentiam inissent, quos in ecclesi 

5 inuenturus erat, sed lugendos et sine dubio eiciendos, ut pae- 
nitentiam perderent. et ceterum non competit eum de com- 
municatione aliquid hic ostendisse, qui eam supra luci et te- 
nebris, iustitiae et iniquitati negarat. sed ignorant apostolum 
oumes isti, qui aliquid contra naturam atque propositum ho- 

10 minis ipsius, contra formam et regulam doctrinarum eius in- 
tellegunt, ut sanctitatis omnis etiam ex semetipso magistrum, 
impuritatis omnis exsecratorem et expiatorem et ubique talem 
citius incesto quam alicui humaniori reo ecclesiam reddidisse 
praesumant. 

15 16. Necesse est igitur usque illis apostolum ostendi quem 
ego et in secunda Corinthiorum talem defendam qualem in 
omnibus litteris noui. qui et in prima primus omnium tem- 
plum dei dedicauit: non scitis uos templum dei esse et 
in uobis dominum habitare? qui et templo sanciendo 

20 purificandoque aeditualem legem scripsit: si quis templuni 
dei uitiauerit, uitiabit illum deus; templum enim dei 
sanctum est, quod estis uos. age iana, quis omnino uitia- 
tum a deo redintegi*auit id est traditum satanae in interitum 
carnis, cum idcirco substruxerit: nemo seducat semetipsum 

25 id est nemo praesumat uitiatum a deo redintegrari denuo 
posse? sicut rursus inter cetera, immo et ante cetera, moechos 
et fornicatores et molles et masculorum concubitores negaus 
regnum dei consecuturos praemisit: ne erraueritis, scilicet 
si putaueritis eos consecuturos. quibus autem regnum adimi- 

30 tur, utique nec uita permittitur quae inest regno. etiam in- 
gerens: sed haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed 
sanctificati estis in nomine domini lesu Christi et in 
spiritu dei nostri, quanto delicta ista ante lauacrum accepto 

181 1 ^oi'- ^» l^ s^- '^4 1 ibid. 3, 18. 28] ibid. t>, 9. 31] ibid. 6, 11. 

3 uilitate Fam: utilitate B IG qualem et iu B; et del. Gel 21 uiliabit 
Harrisim: uitiauit B 23 a del. Gel 25 a del. Gel 28 nec Pam 



VIII. De pudicitia 15-lG. 253 

*^eit, tanto post lauacrum inremissibilia constituit, siquidem 

^^^nuo al)lui non licet. agnosce et in sequentibus Paulum 

^olumnam immobilem disciplinarum : cibi uentri, et uenter 

cibis, deus et hunc et illos conficit; corpus autem non 

fornicationi, sed deo. faciamus enim hominem, ait 5 

deus, ad imaginem et similitudinem nostram, et fecit 

hominem deus, ad imaginem et similitudinem dei fecit 

illum. dominus corpori; et sermo enim caro factus est. 

deus autem et dominum suscitauit et nos suscitabit 

per uirtutem suam, propter corporis scilicet nexum cum 10 

illo. et ideo: non scitis corpora uestra membra Christi? 

quia et Christus dei templum. euertite templum hoc, 

et ego illud in triduo resuscitabo. auferens membra 

Christi faciam membra fornicariae? non scitis, quod, 

qui adglutinatur fornicariae, unum corpus efficitur? 15 

erunt enim duo in unam carnem. qui autem adgluti- 

natur domino, unus est spiritus. fugite fornicationem. 

si reuocabilem uenia, quomodo fugiam moechus denuo futurus? 

nihil profecero, si eam fugero; unum ero corpus, cui commu- 

nicando adglutinabor. omne delictum quod admiserithomo 20 

extra corpus est; qui autem fornicatur, in corpus suum 

peccat. ac ne hoc dictum in licentiam fornicationis inuaderes, 

ut in rem tuam, non domini delicturus, aufert te tibi, et Christo, 

sicut disposuerat, addicit, et non estis uestri, statim oppo- 

nens, empti enim estis pretio, sanguine scilicet domini; 25 

glorificate et tollite dominum in corpore uestro. hoc 

qui praecipit, uide an ignouerit ei, qui dedecorauerit deum et 

3] 1 Cor. 6, 13. 5] Gen. 1, 26 sqq. 8J loh. 1, 14. 1 Cor. G, 14. 
11] ibid. 6, 15. 12] loh. 2, 19. 13] 1 Cor. 6, 15 sqq. 

4 conficiet Lat 5 domino Lat 8 et dominus Lat 9 suscitabit 
Gel: suscitauit B 11 non ideo B; non del. Gel uon alterum quoque 
del. Urs 18 uenia Gel: ueniam B moechus Gel: moechum B 
19 profecero 0, proficere Bj fecero Gel si C, si ergo B 21 qui Gel: 
quae B 23 aufert te Ciacconius: auferat B, aufert Gel 24 addicit 
(Hacconius: adiicit B apponens Urs 26 deum Ciacconius 27 igno- 
uerit Gel: ignorauerit B dedecorauerit Gel: doeorauorit B deum C, 
dominum B 



254 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

qui deiecerit eum de corpore suo et quidem per incestum. si 
uis omnem notitiam apostoli ebibere, ut intellegas, quanta se- 
cure censurae omnem siluam libidinum caedat et eradicet et 
excaudicet, ne quidquam de recidiuo fruticare permittat, aspice 

5 illum a iusta fruge naturae, a matrimonii dico pomo, animas 
ieiunare cupientem. de quibus autem scripsistis, bonum 
est homini mulierem non contingere; sed propter for- 
nicationem unusquisque uxorem suam habeat; uir uxori 
et uxor uiro debitum reddat. huius boni fibulam quis illum 

10 nesciat inuitum relaxasse, ut fornicationi obuiam esset? quam 
si cui indulsit uel indulget, utique consilium remedii sui in- 
fregit et tenebitur iam frenandis continentiae coniugiis, si 
fornicatio, ob quam permittuntur, non timebitur. non enim 
timebitur quae ignoscetur. et tamen ignouisse se profitetur 

15 matrimonii usum, non imperasse. uult enim omnes sibi esse 
aequales. quando autem licita ignoscuntur, inlicita qui sperant? 
innuptis quoque et uiduis bonum esse dicit exemplo eius per- 
seuerare, si uero deficerent, nubere; quia praeest nubere quam 
uri. quibus, oro, ignibus deterius est uri, concupiscentiae an 

20 poenae? atquin si fornicatio habet ueniam, non uritur concu- 
piscentia eius. apostoli autem magis est poenae ignibus pro- 
uidere. quod si poena est quae urit, ergo ueniam non habet 
fornicatio, quam manet poena. interea et diuortium prohibens 
pro eo aut uiduitatis perseuerantiam aut reconciliationem pacis 

25 dominico praecepto aduersus moechiam procurat, quia qui di- 
miserit uxorem praeter causam moechiae, facit eam 
moechari, et qui dimissam a uiro ducit, moechatur. 
quanta remedia spiritus sauctus instaurat, ne id scilicet denuo 
admittatur quod ignosci denuo non uult? iam si usquequaque 

6] 1 Cor. 7, 1 sqq. 18] 1 Cor. 7, 9. 25] Matth. 5, 32. 

2 securi Gel 4 excaudicet Gel: audi B fruticare Pam: fructiticare B 
permittatur Hartelim aspice Gel: ut aspicias B, aspicias Ha/rtelius 
6 scripsistis Urs: scriptis J5, scribitis Gel 10 isset Famy iret Scal 
11 infregit J5(7, infringit Gel 15 esse aequales Bj adhaerere Gel 16 quando 
Oehlerm: Adae B, si Gel sperant ignosci fort. 18 praestat Lat 
20 uritur scripsi: erit B, urit Jww, uret Laty deerit Hartelius concu- 
piscentiae Hartelim 21 apostoli Gel: apostohim B 23 manet GeJ: 
inuret B 



VIII. De pudicitia 16. 255 

optimum dicit homini sic esse: innctus es uxori, ne quae- 
sieris solutionem, ut moechiae locum non des: solutus 
es ab uxore, ne quaesieris uxorem, ut opportunitatem 
tibi serues: quod et si duxeris uxorem, et si nupserit 
uirgo, non peccat, pressuram tamen carnis habe- 5 
bunt huiusmodi, — et hic parcendo permittit. ceterum 
tempus in collecto constituit, ut et qui habent 
uxores sic sint tamquam non habentes. praeterit enim 
habitus huius mundi, iam scilicet non desiderantis: cre- 
scite et multiplicamini. sic uult nos praeter sollicitudinem 10 
degere, quia innupti de domino curent quomodo pla- 
ceant deo, nupti uero de mundo recogitent quomodo 
placeantconiugio. sic melius facere pronuntiat uirginis con- 
seruatorem quam erogatorem. sic et illam beatiorem discernit 
quae amisso uiro fidem ingi*essa amauerit occasionem uidui- 15 
tatis. sic haec omnia continentiae consilia ut diuina commen- 
dat; puto, inquit, et ego spiritum dei habeo. quis iste 
est adsertor audacissimus omnis impudicitiae, moechorum et 
fornicatorum et incestorum plane fidelissimus aduocatus, quibus 
honorandis suscepit hanc causam aduersus spiritum sanctum, 20 
ut falsum testimonium recitet de apostolo eius? nihil tale 
Paulus indulsit, qui totam carnis necessitatem de probis etiam 
titulis obliterare conatur. indulget sane non adulteria, sed 
nuptias. parcit sane matrimoniis, non stupris. temptat ne 
uaturae quidem ignoscere, ne culpae blandiatur? studet com- 25 
pescere benedictionis concubitum, ne maledictionis excusetur. 
hoc ei . supererat, carnem uel a sordibus purgare; a maculis 
enim non potest. sed est hoc soUemne peruersis et idiotis 
haereticis, iam et psychicis uniuersis, alicuius capituli ancipitis 

1] 1 Cor. 7, 27 sqq. 9] Gen. 1, 28. 11] 1 Cor. 7, 32 sq. 18] 
ef. ibid. 7, 38 sqq. 17] ibid. 7, 40. 

4 uxorem, non peccas fort. 9 desiderantis Gel: desiderantes J5 10 pater 
praeter Fam in ed., Paulus praeter Pam 18 coniugi Lat uirginis 
Gel: uirginem B 14 decernit Urs 16 sic Urs: si B 20 houorandis 
Gel: honorari B, honorariis Haiielius 25 ne Gel: quique B^ Quine fort. 
29 iam Gel: etiam B 



256 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

occasione aduersus exercitum sententiarum instrumenti totius 
armari. 

17. Prouoca ad apostolicam aciem, aspice epistulas eius, 
omnes pro pudicitia, pro castitate, pro sanctitate praetendunt, 

5 onines in luxuriae et lasciuiae et libidinis negotia iaculantur. 
quid denique et Thessalonicensibus scribit? aduocatio enim 
nostra non ex seductione nec ex immunditia, et: haec 
est uoluntas dei, sanctimonia uestra, abstinere uos a 
fornicatione, scire unumquemque uas suum possidere 

10 in sanctimonia ethonore, non in libidine concupiscen- 
tiae, sicut nationes, quae deum ignorant. quid Galatae 
legunt? manifesta sunt opera carnis. quaenam ista? in 
primis posuit fornicationem immunditiam lasciuiam, quae prae- 
dico uobis, sicut praedixi, quod qui taliaagunt, regnum 

if) dei non sunt consecuturi hereditati. Eomani uero quid 
magis discunt quam non derelinquere dominum post fidem? 
quid ergo dicimus? perseueramus in delinquentia, ut 
superet gratia? absit. qui mortui sumus delinquentiae, 
quomodo uiuemus in ea adhuc? an ignoratis, quod, qui 

20 tincti sumus in Christo, in mortem eius sumus tincti? 
consepulti ergo sumus per baptismum in mortem, ut, 
sicut Christus resurrexit a mortuis, ita et nos in no- 
uitate uitae incedamus. si enim consepulti sumus 
simulacro mortis eius, sed et resurrectionis erimus, 

25 hoc scientes quod uetus homo noster confixus est illi. 
si autem mortui sumus eum Christo, credimus quod 
et conuiuemus cum illo, scientes quod Christus su- 
scitatus a mortuis iam non moriatur, mors non iam 
dominetur eius. quod enim mortuus est delinquentiae, 

30 mortuus est semel. quod autem uiuit, deo uiuit. ita 

6] 1 Thess. 2,3 7] ibid. 4,3 sqq. 12] Gal.5, 19 sq. 17]Rom.6,l sqq. 

1 occasione Gel: occasiouem B 3 prouoca Gel: prouocat B 11 deum 
Gel: dnm B 13 primis Gel: primo B 15 haereditati C, haereditatem 5 
17 dicemus Pam persouerabimus Pam 19 quomodo Gel: quo B 
20 sumus Gel: sunt B Christo lesu Pam 21 ergo illi Pam, ill^ 
ergo Oehlerus 23 consati PaW' 



Vm. De pudicitia 16—17. 257 

et uos reputate uosmetipsos mortuos quidem delin- 

quentiae, uiuentes autem deo per Christum lesum. 

igitur semel Christo mortuo nemo potest, qui post Christum 

mortuus, delinquentiae, et maidme tantae, reuiuiscere. aut si 

possit fornicatio et moechia denuo admitti, poterit et Christus 5 

denuo mori. instat autem apostolus prohibens regnare delin- 

quentiam in corpore nostro mortali, cuius infirmitatem carnis 

uouerat. sicut enim exhibuistis membra uestra famulari im-' 

munditiae et iniquitati, ita et nunc exhibete ea famula iusti- 

ttae in sanctimoniam. nam etsi habitare bonum in carne sua 10 

^egauit, sed secundum legem litterae, in qua fuit, secundum 

autem legem spiritus, cui nos annectit, liberat ab infirmitate 

c^rnis. lex enim, inquit, spiritus uitae manumisit te 

^ lege delinquentiae et mortis. licet enim ex parte ex 

^^daismo disputare uideatur, sed in nos dirigit integritatem et 15 

Plenitudinem disciplinarum, propter quos laborantes in lege 

^iserit deus per carnem filium suum in similitudine 

^^rnis delinquentiae, et propter delinquentiam dam- 

^auerit delinquentiam in carne, uti ius legis, inquit, 

^Uipleretur in nobis, qui non secundum carnem, sed 20 

Secundum spiritum incedimus. qui enim secundum 

carnem incedunt, ea quae carnis sunt sapiunt, et qui 

secundum spiritum, ea quae sunt spiritus. sensum autem 

carnis mortem adfirmauit esse, dehinc et inimicitiam et in deum, 

et eos qui sunt in carne, id est in sensu carnis, deo placere non «5 

posse, et, si secundum carnem uiuitis, inquit, futurum est 

ut moriamini. quid autem intellegimus carnis sensum et carnis 

uitam nisi quodcumque pudet pronuntiare? cetera enim carnis 

et apostolus nominasset. proinde et Ephesiis pristina reputans 

de futuro monet: in quibus et nos conuersati sumus fa- so 

13] Rom. 8, 2. 16] ibid. 8, 3 sqq. 26] ibid. 8, 13. 30] Eph. 2, 3. 

1 uos om. Fam 3 qui om. Pam 8 nouerat Gel: *uestrae B fa- 
mula Gel 9 iniquitati ad iniquitatem Pam 13 manumisit te a Gel: 
manum misit ea B 15 ludaismo Gel: iudaeis modo B 17 per carnem 
miserit Pam similitudinem Pam 24 dei et in deum fort. deum C, 
dominum B 29 repetens fort. 

XX. Tert. 1. 17 



] 



258 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 



cientes concupiscentias et uoluptates carnis. notan-S 
(lenique illos qui se negassent, scilicet Christianos, eo quodse 
tradidissent in operationem immunditiae omnis, uos autem, 
inquit, non sic didicistis Christum. et iterum sic dicit: 

6 qui furabatur, iam non furetur. sed et qui moechabator 
hactenus, non moechetur, et qui fornicabatur hactenus, non 
fornicetur. adiecisset enim et haec, si talibus ueniam porrigere 
consuesset uel porrigi omnino uoluisset, qui nec uerbo pollui 
uolens, omnis, inquit, sermo turpis non procedat ex ore 

10 uestro. item: fornicatio autem et immunditia omnis 
ne nominetur quidem inter uos, sicut decet sanctos, 
tanto abest ut excusetur, hoc scientes, quod omnis forni- 
cator aut immundus non habeat dei regnum. nemo uos 
seducat inanibus uerbis. propter hoc uenit iradei super 

15 filios incredulitatis. quis seducit inanibus uerbis, nisi qoi 
contionatur remissibilem esse moechiam? non intuens etiam 
fundamenta eius ab apostolo effossa, cum ebrietates et comes- 
sationes compescit, sicut et hic: et nolite inebriari uino, 
in quo est luxuria. demonstrat et Colossensibus, quae 

20 membra mortificent super terram, fornicationem immunditiam 
libidinem concupiscentiam malam et turpiloquium. concede 
iam tot ac talibus sententiis unum illud quod tenes. pauca 
multis, dubia certis, obscura manifestis adumbrantur. etiam 
si pro certo apostolus Corinthio illi fornicationem donasset, 

25 esset aliud, quod semel contra institutum suum pro ratione 
temporis faceret. circumcidit Timotheum solum et tamen abs- 
tulit circuracisionem. 

18. Sed haec, inquit, ad interdictionem pertinebunt omnis im- 
pudicitiae et ad indictionem omnis pudicitiae, saluo tamen loco 

30 ueniae, quae non statira denegatur, si delicta damnantm*, quando 

3] Eph. 4, 20. 28. 9] ibid. 4, 29. 10] ibid. 5, 3. 5 sqq. 18] ibid. 
5, 18. 19] cf. Coloss. 3, 5. 

1 uoluntates Iim 2 eo C, gratia B, gratia, eo Gel 4 sic aUerum 
Gel: si B 5 moechabatur Gel: moechatur B 17 effbssa Gel: effiisa^ 
18 nolite Gel: noli te B 23 adnumerantur fort. 25 esset HcMrisim: 
esse B 29 ad indictionem Lat: addictionem B saluo Gel: salua B 
80 ueniae Gel: ueniet B 




Vm. De pudicitia 17—18. afiU 

ueniae tempus cum damnatioue eoncurrat, quam uxoludit. hi<- 
fuebatur et hoc psychicos sapere, et ideo reHeruauiinuH Uwk 
loco quae aperte ad communicationem eccleHiaHticain caUHin 
eiusmodi negandam etiam antiquitus cauta nunt. iiaiii iti iii 
prouerbiis Salomon, quae Tuapotfx^a; diciinuH, Hpociaiili^r di< 6 
^oecho nusquam expiabili, moechuH autnin, inquii, \ttir 
indigentiam sensuum perditionem anitnaii Huan ad- 
qnirit, dolores et dehonestationeH HUHlini^t. igno- 
minia autem eius non abolebitur in a<Mium, \tltiHti 
enim zeli indignatio uiro non parc<!t in di<{ indi^^JJr w 
hoc si de ethnico putaueris dietum, cMrUi <b< fiditlibMi» iaiu 
aadisti per Esaiam: excedite de medio tutrntn i*i ^nparHr 
mini et immandnm ne tetigeritiH, hahitn Hiftiim ifi |/«fil' 
mis beatnm airnm, qai non abi^frii in <;onhilJo im- 
pioram nec in aia fftcft^iOTurn nit^AHrii i*i iii i^.aih^^iini k 
pestilentiae non sederit fiuiwn yi \miM^ im: Uhu fe^/Ji 
cum consesEa aanitatii^ ^t ^^um ini^in^ tii(i*hiihHit hoh 
introibo, odiui eecleisjain ma\\%H'AHiiHm ^i tnm im- 
piis non sedebo, «t: Jaoaibo ^uiu iHHhi'i*HiihHt. mi^hnf 
meas et altare taam eireuffjdab';, 4omiHt^; ni ^Mn*^ \Ah- m^ 
res, qaoniain qoidfju eaio kku^A^/ tHHt-iHt. kf^.; 4ri i'h$^$ 
uiro innoe«nt€r liiU^tHh^ ^fh.. ^i ^h$$$ k^niXh kiK-^i^r 
eris, et eaiD f^ru^rhif }^*;ni^/fcu>; *'//>•. 4^ *W/;: j^^-^^^i^- 
tori antein diejt i^iLiitva^^, ^i ^uj'i «m ^^a^ohu. ^M/hfA- 
cationeg meas *•! 3;.di^Vii;^ t4;fctatw**^i'MWi u*<'Hm ^<'i V/ >»'' 
tanm? §i nid^-biifc 1uT*:Ui, i:\^if^^r^t i-.^m <*/ 4-t ^g^, if.^ 
nlteris p^^rtii^n^-nj tuauit y\fi.^^j'^r ii^u^- i^/j^ ,ijU/m*;^''.\,f 

16] ibid. % 4 Mjf» sr: iiiK j> ^^ yyj, iojc ;/^ ^t./,-, 4/' .^^/ 

5, 9 Bqq. 

10 jiM 'Jti: C, 1««^ Z? »^ l^wu-»*^. /M '^auu. /^ -•/. .^sv^^*-" /■'<«' 

2f3 wffljc» Ia0 fnw^ »Wu ;*//" / ', -o;iv-*« 4 V* .. '/<; ivi> ^tj* 



J < 



260 Qninti Septimi Florentis Tertulliani 

misceri fornicatoribus, non utique fornicatoribus huiiK. 
mundi, et reliqua. ceterum oportebat uos exire de mund 
nunc autem scribo uobis, si quis frater nominatur Liz 
uobis fornicator aut idololatres (quid enim tam coniunc- 

6 tum?) autfraudator (quid enim tam propinquum?) et cetera, 
cum talibus ne cibum quidem sumere, nedum euchari- 
stiam; quoniam scilicet et fermentum modicum totam de- 
sipit conspersionem. item ad Timotheum: manus nemini 
cito imponas neque communices delictis alienis. item 

10 ad Ephesios: nolite ergo participes esse eorum; fuistis 
enim aliquando tenebrae. et adhuc pressius: nolite com- 
municare operibus infructuosis tenebrarum, immo et 
reuincite ea. quae enim in occulto ab eis fiunt, turpe 
est edicere. quid turpius impudicitiis? si autem et ab otiose 

15 incedente fratre denuntiat subduci Thessalonicensibus, quanto 
magis et a fornicatore? haec enim consultata sunt Christi 
ecclesiam diligentis, qui se pro ea tradidit, uti eam sanctificet 
emundans lauacro aquae in uerbo et sistat sibi ecclesiam glo- 
riosam non habentem maculam aut rugam, utique post la- 

20 uacrum, sed sit sancta et sine opprobrio, exinde scilicet siiie 
ruga uetustatis ut uirgo, sine macula fornicationis ut sponsa, 
sine probro uilitatis ut emundata. quid, si et hic respondere 
concipias, adimi quidem peccatoribus uel maxime carne pollutis 
communicationem, sed ad praesens, restituendam scilicet ei 

25 paenitentiae ambitu, secundum illam clementiam dei, quae 
mauult peccatoris paenitentiam quam mortem? hoc enim 
fundamentum opinionis uestrae usquequaque pulsandum est. 
dicimus itaque, clementiae diuinae si ita esse competisset 

« 

7] 1 Cor. 5, 6. 8] 1 Tim. 5, 22. 10] Eph. 5, 7 sqq. 11 sqq. 15] cf. 
2 Thess. 3, 6. 17] cf. Eph. 5, 25 sq. 

1 huius mundi Gel: huiusmodi B 5 enim tam Gel: tam in B 
7 quoniam Oehlems: modicam 5, modicum Urs et dd. Urs modi- 
cum del. Urs desipit Gel: despicit B 14 dicere Gel 16 consultata 
sunt Gel: om. lacuna tredecim fere litterarum relicta B, consulta sunt Sem- 
lerus 18 et] ut Gel 21 uetustatis Big: ueritatis B, uanitatis Lat 
22 quodsi Lat 25 quae mauult Gel: qua ei uult B, qua mauult Urs, 
quae uult Hartelius 28 ita esse B, cauisse OeMerus, statuisse fart. 



Vm. De pudicitia 18—19. 261 

^^i^onstrationem sui etiani post fidem lapsis, ita apostolus di- 
<^®^et: nolite communicare operibus tenebrarum, nisi paeni- 
teutiam egerint, et, cum talibus ne cibum quidem sumere, nisi 
posteaquam caligas fratrum uolutando deterserint, et, qui tem- 
plflm dei uitiauerit, uitiabit illum deus, nisi omnium focorum 5 
cineres in ecclesia de capite suo excusserit. debuerat enim 
quae damnauerat proinde determinasse, quonam usque et sub 
qua condicione damnasset, si temporali et condicionali et non 
perpetua seueritate damnasset. porro cum in omnibus epistolis 
et post fidem taJem prohibeat admitti et admissum a commu- 10 
nicatione detrudat, sine spe condicionis ullius aut temporis, 
nostrae magis sententiae adsistit, eam paenitentiam ostendens 
dominum malle, quae ante fidem, quae ante baptisma morte 
peccatoris potior habeatur, semel diluendi per Christi gratiam 
semel pro peccatis nostris morte functi. nam hoc etiam in 15 
sua persona apostolus statuit. adfirmans enim Christum ad 
hoc uenisse, ut peccatores saluos faceret, quorum primus ipse 
fuisset, quid adicit? et misericordiam sum consecutus, 
quoniam ignorans feci in incredulitate. ita clementia 
illa dei malentis paenitentiam peccatoris quam mortem ad so 
ignorantes adhuc et adhuc incredulos spectat, quorum causa 
liberandorum uenerit Christus, non qui iam deum norint et 
sacramentum didicerint fidei. quod si clementia dei ignoran- 
tibus adhuc et infidelibus competit, utique et paenitentia ad 
se clementiam inuitat, salua illa paenitentiae specie post fidem, 25 
quae aut leuioribus delictis ueniam ab episcopo consequi po- 
terit aut maioribus et inremissibilibus a deo solo. 

19. Sed quonam usque de Paulo, quando etiam lohannes 
nescio quid diuersae parti subplaudere uideatur? quasi in Apo- 
calypsi manifeste fornicationi posuerit paenitentiae auxilium, 90 

2]cf.Eph.5,ll. 3]cf.lCor.5,ll. 4]cf.ibid.3,17. 18] 1 Tim.1,16. 
29] cf. Apoc. 2, 20 sqq. 

1 demonstrationem sui Bf dari restitutiouem suis LeU, demonstra<re 
ra)tionem sui Hartelius 5 deus Gely om. B 7 et] aut Lai 8 qua add. 
Urs 8 si — 9 damnasset 0, om. B 10 a communicatione Gtl: ad com- 
municationem B 12 adsistit Gel: adsciscito B 14 diluendi Gel: di- 
laendae B 19 quoniam (7, quod B 26 l«uioribus Gel: lenioribus B 



262 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

ubi ad angelum Thyatirenorum spiritus mandat habere se ad- 
uersus eum, quod teneret mulierem lezabel, quae se propheten 
dicit et docet, atque seducit seruos meos ad fornican- 
dum et edendum de idolothytis. et largitus sum illi 

5 temporis spatium, ut paenitentiam iniret, nec uult eam 
inire nomine fornicationis. ecce dabo eam in lectum et 
moechos eius cum ipsa in maximam pressuram, nisi 
paenitentiam egerint operum eius. bene autem quod apo- 
stolis et fidei et disciplinae regulis conuenit. siue enim ego, 

10 inquit, siue illi, sic praedicamus. totius itaque sacramenti 
interest nihil credere ab lohanne concessum quod a Paulo sit 
denegatum. hanc aequalitatem spiritus sancti qui obserua- 
uerit, ab ipso deducetur in sensus eius. haereticam enim fe- 
minam, quae quod didicerat a Nicolaitis docere susceperat, in 

15 ecclesiam latenter introducebat et merito ad paenitentiam ur- 
gebat. cui enim dubium est haereticum institutione deceptum 
cognito postmodum casu et paenitentia expiato et ueniam con- 
sequi et in ecclesiam redigi? unde et apud nos, ut ethnico 
par, immo et super ethnicum, haereticus etiam per baptisma 

20 ueritatis utroque nomine purgatus admittitur. aut si certus 
es mulierem illam post fidem uiuam in haeresin postea exspi- 
rasse, ut non quasi haereticae, sed quasi fideli peccatrici cui 
ueniam ex paenitentia uindices, sane agat paeuitentiam, sed in 
finem moechiae, non tamen et restitutionem consecutura. haec 

25 enim erit paenitentia, quam et nos deberi quidem agnoscimus 
multo magis, sed de uenia deo reseruamus. denique ea Apo- 
calypsis in posterioribus propudiosos et fornicatores , sicut ti- 
midos et incredulos et homicidas et ueneficos et idololatras, 
qui tale quid in fide fuerint, in stagnum ignis sine ulla con- 

30 dicionali damnatione decreuit. non enim de ethnicis uidebitur 
sapere, cum de fidelibus pronuntiarit: qui uicerint, heredi- 

9] 1 Cor. 15, 11. 31] Apoc. 21, 7 sq. 

2 teneret C, om. B mulierem C, mulier B prophetin SccU 20 no- 
mine Lat: homine B 21 es Urs: est B haeresin Urs: haeresi B 
22 haereticae Gel: haeretico B cui om. Gel 23 uindicet Gel in add. 
Gel 24 fiuem Big: fidem B 26 ea del. Hartelius 29 fuerint Urs: 
fuerit B 31 haereditatem habebunt istam B, haereditate habebunt ista C 



VIII. De pudicitia 19. 263 

tat^m habebunt istam, et ero illis deus, et illi mihi 

i^ filios, et ita subiunxerit: timidis autem et incredulis 

^t propudiosis et fornicatoribus et homicidis et uene- 

ficis et idololatris particula in stagno ignis et sul- 

phuris, quod est mors secunda. sic et rursus: beati 5 

?ui ex praeceptis agunt, ut in lignum uitae habeant 

potestatem et in portas ad introeundum in sanctam 

ciuitatem. canes uenefici, fornicator, homicida foras, 

ntique qui non ex praeceptis agant. illorum est enim foras 

dari qui intus fuerunt. ceterum quid mihi eos, qui foris 10 

sunt, iudicare? praecesserat. de epistola quoque lohannis 

carpunt statim. dictum est: sanguis filii eius emundat 

nos ab omni delicto. semper ergo et omnifariam delin- 

quemus, si semper et ab omni delicto emundat nos ille; aut 

si non semper, non etiam post fidem, et si non ab delicto, 15 

non etiam a fornicatione. unde autem exorsus est? lumen 

praedixerat deum et tenebras non esse in illo et mentiri nos, 

si dicamus nos communionem habere cum eo et in tenebris 

incedamus. si uero, inquit, in lumine incedamus, com- 

munionem cum eo habebimus, et sanguis lesu Christi 20 

domini nostri emundat nos ab omni delicto. ergo in 

lumine incedentes delinquimus et in lumine delinquentes emun- 

dabimur? nullo pacto. qui enim delinquit, non in lumine 

est, sed in tenebris. unde et ostendit, quomodo emundabimur 

a delicto in lumine incedentes, in quo delictum agi non potest. 25 

a deo sic emundari nos ait, non quasi delinquamus, sed quia 

non delinquamus. incedentes enim in lumine, tenebris uero 

non communicantes, emundati agemus, non deposito, sed non 

admisso delicto. haec est enim uis dominici sanguinis, ut 

qnos iam a delicto mundarit et exinde in lumine constituerit, so 

5] Apoc. 22, 14 sq. 10] 1 Cor. 5, 12. 12] 1 loh. 1, 7. 19] ibid. 1, 5 sq. 

4 particula iu Gel: particulam B 8 canes uenefici BCy canis uene- 
ficus Gel homicida Gel: homicidae B 9 ex add. Gel 13 delin- 
quemus Gd: delinquimus B 14 emundat nos Gel: emundandus B 16 ex- 
orsus est? lumen Gel: exorsum est lumen B 25 non add. Gel 

26 adeo Gel quasi B, qua Fam quia B, qua Fam 30 a add. Lat 



264 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

niundos exinde praestet, si in lumine incedere perseuerauerint. 
sed subicit, inquis, si dicamus nos delictum non habere, 
seducimus nosmetipsos, et ueritas non est in nobis. 
si confitemur delicta nostra, fidelis et iustus est, ut 

.»> dimittat ea nobis et emundet nos ab omni iniustitia. 
numquid ab immunditia? at si ita est, ergo et ab idololatria. 
sed aliud in sensu est. ecce enim et rursus, si dicamus, ait, 
nos non deliquisse, mendacem facimus illum, et sermo eius 
non est in nobis. eo amplius, filioli, haec scripsi uobis, 

10 ne delinquatis, et si deliqueritis, aduocatum habemus 
apud deum patrem, lesum Christum iustum, et ipse 
placatio est pro delictis nostris. secundum haec, inquis, 
et delinquere nos et ueniam habere constabit. quid ergo fiet, 
cum procedens aliud inuenio? negat enim nos omnino delin- 

15 quere, et in hoc plurimum tractat, ut nihil tale concedat, pro- 
ponens semel a Christo delicta deleta, non habitura postea 
ueniam, in quo nos sensus ad admonitionem castimoniae de- 
mandat. omnis, inquit, qui habet spem istam, casti- 
ficat semetipsum, quia et ille castus est. omnis qui 

20 facit delictum, et iniquitatem facit, et delictum est 
iniquitas. et scitis quod ille manifestatus sit, ut 
auferat delicta, utique hactenus admittenda. siquidem sub- 
iungit: omnis, qui manet in illo, non delinquet. omnis 
qui delinquit, neque uidit neque cognouit eum. filioli, 

25 nemo uos seducat. omnis qui facit iustitiam, iustus 
est, sicut et ille iustus est. qui facit delictum, ex dia- 
bolo est, quoniam diabolus a primordio delinquit. in 
hoc enim manifestatus est filius dei, ut soluat opera 
diaboli. nam et soluit liberans hominem per lauacrum donato 

30 ei chirographo mortis. et ideo omnis, qui ex deo nascitur 

2] 1 loh. 1 , 8 sq. 9] ibid. 2, 1 sq. 18] ibid. 3, 3 sq. 29] cf . Col. 2, 14. 
30] 1 loh. 3, 9 sq. 

1 praestet Gel: perstare B 6 at scripsi: aut B 11 deum Gel: do- 
minum B 14 nos Gel: hos B 15 hoc Gel: hos B 17 quo Lat: 
quae B 18 et spem B; et del. Gel 23 delinquet Gel: delinquat By 
delinquit Pam 27 quoniam C, quod B 30 ei del. Big qui ex Gel: 
quae a B 



Vm. De pudicitia 19. 265 

non facit delictum, quia semen dei manet in illo, et 
non potest delinquere, quia ex deo natus est. in hoc 
manifesti sunt filii dei et filii diaboli. in quo, nisi illi 
non delinquendo, ex quo de deo nati sunt, isti delinquendo, 
quia de diabolo sunt, perinde atque si numquam sint ex s 
deo nati? quod si dicit, qui non est iustus, ex deo non 
est, qui non pudicus, quomodo rursus ex deo fiet, qui 
iam esse desiit? iuxta est igitur ut excidisse sibi dicamus 
lohannem in primore quidem epistola negantem nos sine de- 
licto esse, nunc uero praescribentem non delinquere omnino, lo 
et illic quidem aliquid de uenia blandientem, hic uero districte 
negantem filios dei quicumque deliquerint. sed absit. nam 
nec ipsi excidimus a qua digressi sumus distinctione delictorum. 
et hic enim illam lohannes commendauit, quod sint quaedam 
delicta cotidianae incursionis, quibus omnes simus obiecti. cui 15 
enim non accidet aut irasci inique et ultra solis occasum, aut 
et manum immittere aut facile maledicere aut temere iurare 
aut fidem pacti destruere aut uerecundia aut necessitate men- 
tiri? in negotiis, in officiis, in quaestu, in uictu, in uisu, in 
auditu quanta temptamur? ut, si nuUa sit uenia istorum, ne- 20 
mini salus competat. horum ergo erit uenia per exoratorem 
patris Christum. sunt autem et contraria istis, ut grauiora et 
exitiosa, quae ueniam non capiant, homicidium, idololatria, fraus, 
negatio, blasphemia, utique et moechia et fornicatio, et si qua 
alia uiolatio templi dei. horum ultra exorator non erit Chri- 25 
stus; haec non admittet omnino, qui natus ex deo fuerit, non 
futurus dei filius, si admiserit. ita lohannis ratio constabit 
diuersitatis, distinctionem delictorum disponentis, cum delin- 
quere filios dei nunc adnuit, nunc abnuit. prospiciebat enim 
clausulam litterarum suarum, et illi praestruebat hos sensus 30 
dicturus in fine manifestius: si quis scit fratrem suum de- 
linquere delictura non ad mortem, postulabit, et dabit 

6] 1 loh. 1, 8. 31] 1 loh. 5, 16. 

5 perinde Urs: proinde B 9 primore Gel: priore B negantem Gel: 
negante B 16 accidet Urs: accedet B 27 loanni Gel 28 diuersi- 
tatis Gel: diuersitates B disponenti Gel 30 praestruebat Gel: per- 
struehat B 



266 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ei uitani dominus, qui non ad mortem delinquit. est 
enini delictum ad mortem; non de eo dico, ut quis po- 
stulet. meminerat et ipse Hieremiam prohibitum a deo de- 
precari pro populo mortalia delinquente. omnis iniustitia 
5 delictum est, et est delictum ad mortem. scimus 
autem, quod omnis, qui ex deo natus sit, non delin- 
quit, scilicet delictum quod ad mortem est. ita nihil iam 
superest quam aut neges moechiam et fornicationem mortalia 
esse delicta, aut inremissibilia fatearis, pro quibus nec exorare 

10 permittitur. 

20. Disciplina igitur apostolorum proprie quidem instruit ac 
determinat principaliter sanctitatis omnis erga templum dei 
antistitem et ubique de ecclesia eradicantem omne sacrilegium 
inpudicitiae sine ulla restitutionis mentione. uolo tamen ex 

15 redundantia alicuius etiam comitis apostolorum testimonium 
superducere, idoneum confirmandi de proximo iure disciplinam 
magistrorum. extat enim et Barnabae titulus ad Hebraeos, a 
deo satis auctorati uiri, ut quem Paulus iuxta se constituerit 
in abstinentiae tenore: aut ego solus et Barnabas non ha- 

20 bemus operandi potestatem? et utique receptior apud 
ecclesias epistola Barnabae illo apocrypho Pastore moechorum. 
monens itaque discipulos omissis omnibus initiis ad perfec- 
tiouem magis tendere nec rursus fundamenta paenitentiae 
iacere ab operibus mortuorum, impossibile est enim, inquit, 

25 eos qui semel inluminati sunt et donum caeleste gu- 
stauerunt et participaueruut spiritum sanctum et uer- 
bum dei dulce gustauerunt, occidente iam aeuo cum 
exciderint, rursus reuocari in paenitentiam, refigentes 
cruci in semetipsos filium dei et dedecorantes. terra 

30 enim quae bibit saepius deuenientem in se humorem 

4] 1 loh. 5, 17 sq. 19] 1 Cor. 9, 6. 24] Hebr. 6, 4 sqq. 

9 orari Urs 11 instruit ac deterininat Gel: instrumenta determinant B 
12 circa quidam 13 antistitem Gel: sanctitatem et Bj anxietatem et Har- 
telius et] ut lun, ad Oehlerm eradicandum Oehlerus 14 impudicitiae 
Lat: pudicitiae B 15 redundanti Lat 17 a deo Scal: adeo B 18 auc- 
torati Scal: auctoritati By auctoritatis Urs 20 hoc operandi Pam 26 et 
participauerunt — 27 gustauerunt 0, om. B 28 renouari Lai 



VIII. De pudicitia 19—20. 267 

et peperit herbam aptam his propter quos et colitur, 
benedictionem dei consequitur; proferens autem spi- 
nas reproba et maledictioni proxima, cuius finis in 
exustionem. hoc qui ab apostolis didicit et cum apostolis 
docuit, numquam moecho et fornicatori secundam paenitentiam 5 
promissam ab apostolis norat. optime enim legem interpreta- 
batur et figuras eius iam in ipsa ueritate seruabat. ad hanc 
denique speciem disciplinae de leproso cautum fuit: si autem 
uarietas effloruerit in cutem et totam cutem texerit 
a capite usque ad pedes per omnem conspectum, et 10 
sacerdos cum uiderit, emundabit eum, quoniam con- 
uertit in album, mundus est. qua uero die uisus fuerit 
in eiusmodi color uiuus, inquinatus est. conuersum 
enim hominem de pristino carnis habitu in candorem fidei, 
quae uitium et macula aestimatur in saeculo, et totum nouatum 15 
mundum uoluit intellegi, qui iam non sit uarius, non sit de 
pristino et nouo aspersus. si uero post abolitionem in uetu- 
statem aliquid ex illa reuixerit, rursum in cai*ne eius quod 
emortuum delicto habebatur immundum iudicari nec expiari 
iam a sacerdote. ita moechia de pristino recidiua et unitatem 20 
noui coloris, a quo fuerat exclusa, commaculans immundabile 
est uitium. item de domo: si quae maculae et cauositates 
adnuntiatae in parietibus sacerdoti fuissent, prius- 
quam introiret ad inspiciendam eam, iubet auferri de 
domo omnia, ita immunda non futura quae domus es- 25 
sent. dehinc introgressus sacerdos si inuenisset ca- 
uositates uiridicantes uel rubescentes, et aspectum 
earum humiliorem citra parietinam formam, exiretad 
ianuam et secerneret domum illam septem diebus. 
dehinc die septima regressus si animaduertisset dif- so 
fusum in parietibus tactum illum, imperaret exter- 

8] Leu. 13, 12 sqq. 22] ibid. 14, 36 sqq. 

7 eius Gel: ei B seruabat Pam: seruabant B 11 quoniam Pam: 
quod B 16 uoluit C, om. B 17 abolitiem C 19 emortuum Gel: 
emortuo B habebitur /br*. 20 moechia Gel: moechiam B recidiua Gel: 
recidiuam B 28 parietinam Gel: parietem non B 31 exterminari C, 
extrahi B 



268 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

minari eos lapides, in quibus tactus leprae fuisset, 
et abici extra ciuitatem iu locum immundum, et sumi 
alios lapides politos et solidos et reponi loco pristi- 
norum et puluere alio inliuiri domum. oportet enim, cuih 
h peruenitur ad summum sacerdotem patris Ohristum, de domo 
hominis nostri in temporo hebdomadis auferri omnia impedi- 
menta prius, ut muuda sit quae remanet domus, caro et 
anima, et ubi introierit eam sermo dei et inuenerit maculas 
ruboris et uiroris, extrahi statim et abici foras sensus morti- 

10 feros et crueutos (nam et Apocalypsis uiridi equo mortera, 
russeo autem proeliatorem imposuit), proque illis politos et ia 
eompaginem aptos et firmos substrui lapides, quales in Abraha© 
filios fiunt, ut ita homo habilis deo sit. quod si post recu- 
peratiouem et reformationem rursus sacerdos animaduerteril:- 

ih in eadem domo de pristinis cauis aliquid et maculis, immundair:^ 
eam pronuntiauit, et iussit deponi materias et lapides et omneit:» 
structuram eius et abici in locum immundum. hic erit homCZ 
caro atque anima, qui post baptisma et introitum sacerdotua:::^ 
reformatus denuo resumit scabra et maculas carnis, et abicitu^- 

20 extra ciuitatem in locum immundum, deditus scilicet satana- - 
in carnis interitum, nec amplius reaedificatur in ecclesia po 
ruinam. sic et de famulae concubitu, quae homini esset r 
seruata, necdum redempta, necdum liberata. prospicietu 
inquit illi, et non morietur, quia nondum est manumiss 

25 cui seruabatur. nondum enim caro a Christo manumiss 
cui seruabatur, impuue contamiuabatur, ita iam manumiss 
non habet ueuiam. 

21. Haec si apostoli magis norant, magis utique curaba: 
sed et in hunc iam gradum decurram, excernens inter doctK"/ 

30 nam apostolorum et potestatem. disciplina hominem gubern»4 
potestas adsignat. sed rursum quid potestas? spiritus, spiritus 

10] cf. Apoc. 6, 4. 8. 23] Leu. 19, 20. 

1 tactus del. Gel leprae lun: lepra B 3 solitos GeZ 4 illini Un 
8 et ubi Gel: ut ubi JB 11 russeo Gel: roseo B 12 substruit Urs 13 filios 
addidi 15 cauis Lat: causis B 19 resumit Gel: respuit B scabram 
Scal 31 sed rursum Lat: seorsum B quid potestas? Lat: quod po- 
testas B, quod potest Scal spiritus] aspirat Scal spiritus alterum add. LaJt 



Vni. De pudicitia 20-21. 269 

autem deus. quid autem docebat?; non communicandum operi- 
bus tenebrarum. obserua quod iubet. quis autem poterat do- 
nare delicta? hoc solius ipsius est. quis enim dimittit de- 
licta, ni solus deus? et utique moiialia, quae in ipsum fuerint 
admissa et in templum eius? nam tibi quae in te reatum r> 
habeant etiam septuagies septies iuberis indulgere in persona 
Petri. itaque si et ipsos beatos apostolos tale aliquid indul- 
sisse constaret, cuius uenia a deo, non ab homine competeret, 
non ex disciplina, sed ex potestate fecissent. nam et mortuos 
suscitauerunt, quod deus solus, et debiles redintegrauerunt, quod lo 
nemo nisi Christus, immo et plagas inflixerunt, quod noluit 
Christus. non enim decebat eum saeuire qui pati uenerat. 
percussus est Ananias et Elimas, Ananias morte, Elimas caeci- 
tate, ut hoc ipso probaretur Christum et haec facere potuisse. 
sic et prophetae caedem et cum ea moechiam paenitentibus 15 
ignouerant, quia et seueritatis documenta fecerunt. exhibe 
igitur et nunc mihi, apostolice, prophetica exempla, ut agnoscam 
diuinitatem, et uindica tibi delictorum eiusmodi remittendorum 
potestatem. quod si disciplinae solius officia sortitus es, nec 
imperio praesidere, sed ministerio, quis aut quantus es indul- 20 
gere, qui neque prophetam nec apostolum exhibens cares ea 
uirtute cuius est indulgere? sed habet, inquis, potestatem 
ecclesia delicta donandi. hoc ego magis et agnosco et dispono, 
qui ipsum paracletum in prophetis nouis habeo dicentem: potest 
ecclesia donare delictum, sed non faciam, ne et alia delinquant. 25 
quid, si pseudopropheticus spiritus pronuntiauit? atqui magis 
euersoris fuisset et semetipsum de clementia commendare et 
ceteros ad delinquentiam temptare. aut si et hoc secundum 
spiritum ueritatis adfectare gestiuit, ergo spiritus ueritatis po- 
test quidem indulgere fornicatoribus ueniam, sed cum plurium so 
malo non uult. de tua nunc sententia quaero, unde hoc ius 

3 ipsius JB, spiritus Lat 4 quae Gel: quod B 7 ipsos beatos apo- 
stolos C, ipsos ab ea apostolos J?, ipsis beatis apostolis Gel indulsisse 0, 
indulsisset B 9 fecisse Gel 13 inorte et Elimas B; et del Gel 14 ipso 
probaretur C, ipsum probaret B 16 ignouerant Gel: ignorauerant B 
17 ut Oehlerus: et B 18 ueudica B 24 nouis habeo Gel: nobis ab 
eo B 25 alii Harnackim 28 temptare Scal: temperare B 31 ius 
Gel: iussisse B 



270 Quinti Septimi Florentis tertulliani 

ecclesiae usurpes. si quia dixerit Petro dominus: super hanc 
petram aedificabo ecclesiam meam, tibi dedi claues 
regni caelestis, uel, quaecumque alligaueris uel sol- 
ueris in terra, erunt alligata uel soluta in caelis, id- 

5 circo praesumis et ad te deriuasse soluendi et alligandi pote- 
statem, id est ad omnem ecclesiam Petri propinquam? qualis 
es, euertens atque commutans manifestam domini intentionem 
personaliter hoc Petro conferentem? super te, inquit, aedi- 
ficabo ecclesiam meam, et, dabo tibi claues, non eccle- 

10 siae, et, quaecumque solueris uel alligaueris, non quae 
soluerint uel alligauerint. sic enim et exitus docet. in ipso 
ecclesia extructa est id est per ipsum, ipse clauem imbuit, 
uide quam: uiri Israelitae, auribus mandate quae dico: 
lesum Nazarenum uirum a deo uobis destinatum, et 

15 reliqua. ipse denique primus in Christi baptismo reserauit 
aditum caelestis regni, quo soluuntur alligata retro delicta et 
alligantur quae non fuerint soluta, secundum ueram salutem, 
et Ananiam uinxit uinculo mortis et debUem pedibus absoluit 
uitio ualetudinis. sed et in iila disceptatione custodiendae 

20 necne legis primus omnium Petrus spiritu instinctus et de 
nationum uocatione praefatus, et nunc, inquit, cur tempta- 
stis dominum de imponendo iugo fratribus, quod ne- 
que nos neque patres nostri sufferre ualuerunt? sed 
enim per gratiam lesu credimus nos salutem conse- 

25 cuturos, sicut et illi. haec sententia et soluit quae omissa 
sunt legis et alligauit quae reseruata sunt. adeo nihil ad de- 
licta fidelium capitalia potestas soluendi et alligandi Petro 
emaucipata. cui si praeceperat dominus etiam septuagies septies 
delinquenti in eum fratri indulgere, utique nihil postea alligare 

30 id est retinere mandasset, nisi forte ea quae in dominum, non 
in fratrem, quis admiserit. praeiudicatur enim non dimittenda 
in deum delicta, cum in homine admissa donantur. quid nunc 

1] Matth. 16, 18 sq. 13] Act. 2, 22. 21] ibid. 15, 10 sq. 

7 es, euertens Gel: sese uertens B manlfestam Oel: manifestum B 
13 uide Urs: fidei B, uides Gel 17 secundum Gel: secundam B 
18 uinxit Gel: iunxit B 20 necne add. Pam 30 ea Gel: eam B 



Vm. De pudicitia 21-22. 271 

et ad ecclesiam et quidem tuam, psychice? secundum enim 
Petri personam spiritalibus potestas ista conueniet aut apo- 
stolo aut prophetae. nam et ipsa ecclesia proprie et princi- 
paliter ipse est spiritus, in quo est trinitas unius diuinitatis, 
pater et filius et spiritus sanctus. illam ecclesiam congregat s 
quam dominus in tribus posuit. atque ita exinde etiam nume- 
rus omnis qui in hanc fidem conspirauerint ecclesia ab auctore 
et consecratore censetur. et ideo ecclesia quidem delicta do- 
nabit, sed ecclesia spiritus per spiritalem hominem, non ecclesia 
numerus episcoporum. domini enim, non famuli est ius et lo 
arbitrium; dei ipsius, non sacerdotis. 

22. At tu iam et in martyras tuos eflfundis hanc potestatem. 
ut quisque ex confessione uincula induit adhuc mollia in nouo 
custodiae nomine, statim ambiunt moechi, statim adeunt for- 
nicatores, iam preces circumsonant, iam lacrimae circumsta- is 
gnant maculati cuiusque, nec ulli magis aditum carceris redi- 
munt quam qui ecclesiam perdiderunt. uiolantur uiri ac feminae 
in tenebris plane ex usu libidinum notis, et pacem ab his 
quaerunt qui de sua periclitantur. alii ad metalla confugiunt 
et inde communicatores reuertuntur, ubi iam aliud martyrium 20 
necessarium est delictis post martyrium nouis. quis enim in 
terris et in carne sine culpa? quis martyr saeculi incola, de- 
nariis supplex, medico obnoxius et feneratori? puta nunc sub 
gladio iam capiti librato, puta in patibulo iam corpore ex- 
panso, puta in stipite iam leoni concesso, puta in axe iam 25 
incendio adstructo, in ipsa, dico, securitate et possessione mar- 
tyrii, quis permittit homini donare quae deo reseruanda sunt, 
a quo ea sine excusatione damnata sunt, quae nec apostoli, 
quod sciam, martyres et ipsi donabilia iudicauerunt? denique 
iam ad bestias depugnauerat Paulus Ephesi, cum interitum so 

3 ipsa lu/n: ipse B, del. Big 7 ecclesia Lat: ecclesiae B 13 con- 
fessione Lat: consensione B mollia Gel: immollia B 17 ecclesiae Cia<;-' 
conius 22 saeculi Gel: sacculi B donariis Lat, damnatis Big 
23 medio Scal, moecho Big fornicatori Big 24 capiti Lat: capite B 
25 leoni Lat: leone B in axe iam add. Gel 26 adstructo Urs: 

adstricto B 28 ea sine Gel: eas in B damnata sunt Gel: damnatas^ 
29 iudicauerunt Gel: indicauerant B 




272 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

decernit incesto. sufficiat martyri propria delicta purgasse. 
ingrati uel superbi est in alios quoque spai-gere, quod pro 
magno fuerit consecutus. quis alienam mortem sua soluit, ni 
solus dei filius? nam et in ipsa passione liberauit latronem. 

5 ad hoc enim uenerat, ut ipse a delicto purus et omnia sanctus 
pro peccatoribus obiret. proinde qui illum aemularis donando 
delicta, si nil ipse deliquisti, plane patere pro me. si uero 
peccator es, quomodo oleum faculae tuae sufficere et tibi et 
mihi poterit? habeo etiam nunc quo probem Christum. si 

10 propterea Christus in martyre est, ut moechos et fornicatores 
martyr absoluat, occulta cordis edicat, ut ita delicta concedat, 
et Christus est. sic enim dominus lesus Christus potestatem 
suam ostendit: quid cogitatisnequamincordibus uestris? 
quid enim facilius est dicere paralytico, dimittuntur 

15 tibi peccata, aut, surge et ambula? igitur ut sciatis 
filium hominis habere dimittendorum peccatorum in 
terris potestatem, tibi dico paralytice, surge et am- 
bula. si dominus tantum de potestatis suae probatione cura- 
uit, uti traduceret cogitatus et ita imperaret sanitatem, ne non 

80 crederetur posse delicta dimittere, non licet mihi eandem po- 
testatem in aliquo slne eisdem probationibus credere. cum 
tamen moechis et fornicatoribus a martyre expostulas ueniam, 
ipse confiteris eiusmodi crimina nonnisi proprio martyrio di- 
iuenda, qui praesumis alieno. quod si est, iam et martyrium 

25 aliud erit baptisma. habeo enim, inquit, et aliud baptisma. 
unde et ex uulnere lateris dominici aqua et sanguis, utriusque 
lauacri paratura manauit. debeo ergo et primo lauacro alium 
liberare, si possum secundo. ingeram usque in sinum necesse 
est: quaecunque auctoritas, quaecumque ratio moecho et forni- 

80 catori pacem ecclesiasticam reddit, eadem debebit et homicidae 

13] Matth. 9, 4 sqq. 25] Luc. 12, 50. 

1 incesto Gel: incerto B 3 nisi Gel 5 ipse Gel: ipso B omnia 
Cf omnino B 6 obiret Urs: obediret B 7 pro me Gel: prome B 
24 praesumis Gel: praesumus B si est, iam Gel: sciam B 28 pos- 
sum Gel: possumus B ingeram usque Lat: ingeramusque B sinum 
Gel: finem B 



VIII. De pudicitia 22. 273 

et idololatrae paenitentibus subuenire, eerte negatori, et utique 
illi, quem in proelio confessionis tormentis conluctatum saeuitia 
deiecit. ceterum indignum deo et illius misericordia, qui paeni- 
tentiam peccatoris morti praeuertit, ut facilius in ecclesiam 
redeant, qui subando quam qui dimicando ceciderunt. urget 6 
nos dicere indignitas: contaminata potius corpora reuocabis 
quam cruentata? quae paenitentia miserabilior titillatam pro- 
sternens carnem an uero laniatam? quae iustior uenia in 
omnibus causis, quam uoluntarius an quam inuitus peccator 
implorat? nemo uolens negare compellitur, nemo nolens for- lo 
nicatur. nulla ad libidinem uis est, nisi ipsa; nescit quo libet 
cogi. negationem porro quanta compe^llunt ingenia carnificii 
et genera poenarum? quis magis negauit, qui Christum uexatus 
an qui delectatus amisit? qui cum amitteret doluit, an qui cum 
amitteret lusit? et tamen illae cicatrices Christiano proelio in- 15 
sculptae et utique inuidiosae apud Christum, quia uicisse cu- 
pierunt, et sic quoque gloriosae, quia non uincendo cesserunt, 
in quas adhuc et diabolus ipse suspirat, cum sua infelicitate, 
sed casta, cum paenitentia maerente, sed non erubescente ad 
dominum, de uenia denuo dimittetur eis, qui piaculariter nega- 20 
uerunt. solis illis caro infirma est. atquin nulla tam fortis 
caro quam quae spiritum elidit. 

3 qui Od: eiusque B 4 morti Gel: mortem B 5 subando Gel: 
subdendo B urget nos Gel: urgemur B 7 interrogationis signum 
posui 9 an add. Gel 10 fornicatur Gel: fornicator B 11 quo- 
libet Gel, quodlibet Pam 12 carnificii Scal: carnificis B 14 auerteret 
Big 20 dimittetur Gel: dimittentur B, dimittitur Rig eis qui piacu- 
lariter Gel: resculpiculariter B, eis qui peculiariter Rig, reis, cum piacula- 
riter Hartelius finis libri deesse uidetu/r 



XI. Tert. I. i^ 



K. 

DE lEIUNIO ADUERSUS PSYCHICOS. 

1, Mirarer psychicos istos, si sola luxuria tenerentur, qua 
saepius nubunt, si non etiam ingluuie lacerarentur, qua ieiunia 
5 oderunt. monstrum scilicet haberetur libido sine gula, cum duo 
haec tam unita atque concreta sint, ut si disiungi omnino po- 
tuissent, ipsi prius uentri pudenda non adhaererent. specta cor- 
pus, et una regio est. denique pro dispositione membrorum 
ordo uitiorum. prior uenter, et statim cetera saginae substrncta 

10 lasciuia est; per edacitatem salacitas transit. agnosco igitur 
animalem fidem studio carnis, qua tota constat, tam mnlti — 
uorantiae quam multinubentiae pronam, ut merito spiritaleniL 
disciplinam pro substantia aemulam in hac quoque specie con- 
tinentiae accuset perinde gulae frenos imbuentem per nullas 

15 interdum uel seras uel aridas escas, quemadmodum et libidiD/ 
per unicas nuptias. piget iam cum talibus congredi, pudet 
etiam de eis altercari quorum nec defensio uerecunda est. 
quomodo enim protegam castitatem et sobrietatem sine taxa- 
tione aduersariorum? quinam isti sint, semel nominabo: exte- 

20 riores et interiores botuli psychicorum. hi paracleto contro- 
uersiam faciunt; propter hoc nouae prophetiae recusantur; non 
quod alium deum praedicent Montanus et Priscilla et Maxi- 
milla, nec quod lesum Christum soluant, nec quod aliquam 
fidei aut spei regulam euertant, sed quod plane doceant saepius 

25 ieiunare quam nubere. de modo quidem nubendi iam edidimus 

2 de leiunio aduersus Psychicos B, de ieiuniis aduersus psychicos Pamf 
de ieiuniis Rig 3 psychicos istos C, psychicos B tenderentur Big 
4 si add. Gel lacerarentur JB, ducerentur Gel, laxarentur Urs 11 in 
studio foH. qua tota Gel: quam totam B 14 perinde scripsi: pro- 
iude B induentom Harrimus 17 et iam C, iam B 



nionogamiae defensionem. nanc de c^^tig^liouo uiotUvV vWUUtlrt 
uel magis prima eontinentiae pugua e$t. ai^tuuut uu?^. y\\\\\\\ 
ieiania propria eastodiamas, quod statiouos plonnuquo iu uobjm^- 
ram produeamus, quod etiam xerophagiav^ oUsimiumuum Bioortulop 
cibum ab omni carne et omni iuruloutia ot uuiiliorlhup qulbUR- n 
4^6 pomis nec quid uinositatis uel edamus uol potouutFtt InUHtMl 
quoque abstinentiam, congruentem arido uiolui» nnulttttiMll 
^gitur obiectant, de cuius inlicito praosorihaut aut hamopln In- 
^candam, si humana praesumptio ost, aut psoudoprnpliPllrtni 
P^onuntiandam, si spiritalis indictio ost, duin (luaqnp n prtHn u\ 
^^athema audiamus, qui aliter adnuntianiUH. 

S. Nam quod ad ieiunia pertineat, (m\m {\'m n ih>n nniiFill. 
^tos opponunt, ut cum in Leuitico praoclpli iloinlliiiR Mnvpj 
^^cimam mensis septimi diem placationJH, Rancttt, ili(|nli'iiM, 
^^it uobis dies, et uexabitin anima« uftHtrafl, t*\ nninlH iti 
^^ima, quae uexata non fuerit in iHa difl, ♦^Jif^'! irihirt- 
^ Stur de populo suo. certe in miaii^Hlo illof* (li*'P IHnnilM 
^«terminatos putant, in quibtis ahhim p,^i ^pfnmH, ^t hn^ 
^sse iam solos l^timos imtnU/TQm (^rMmwrruw nhoUt}^ !/•</« 
^ibus et prophetieis neimWihm. nhi nh]mi Miiw, nf\f(Wf*it'Util ^n 
^uid sapiat lei et proph^tae nf^qnc. Hf} tohntitit'W. 'lintfttt* 
fje cetero indifferenter teiQnaft^hiTn ptx ^rmrUf^ tiftti t^t fttrphttff 
nooae diseiiriiiiae^ prfv temymhm ^, /*;{*o?<i?< rtwtf^f^rtimffrtf*; f-tf' 
et apostolos oh«enu»se, iwUnm alin^ 'mp^httff*?^ w^rttti f^H 
tornm et in tmmm^ omniKuR fihmr\<Wffwrt\ \(*\y\t\)tftrtth, ptfrrttDf' i% 
nec 9tatiOBn% qnae fti; ipsae .^inow n^nid<*m d>^« haKA^hf f^rxitr^f^ 
feriae el sextaey pa«siue uamen mxrmt, rtA/jn^ -^nK l^^/- pt^t^ 
cepti nefQe ntoa .^premam 4iei. /i^n^nd^v <*t /VT/itiAii^.' f^r*'^ h^rr.T 
nona eonrindac «ie ?^tri ^yempto. ^ifn^vl \^y\^ rr»f<^rhir o^rh 
phagias nero ooanm iwtfe^^jti .>ffir^ii ;iATn*»n <>^ p^vnTnfrTi ' fh 
nieae si^eratitioai. »|uale?» ^aMtimoniff/» Apim f^ifW-m "i vfjymrn 

Act 3, 1. 

1 seennfift rr»; ■j«Hnin<fJw> /? > ,rV'f z' /' ,••'■»■'" /? - //'' 

8 1iai»rp»iiii it lO rnftmi?» ^ .*.\ vf^'' ^/// ^-^ '■'**■ ' /'-'7 
27 pawioi* /5«<: pAKfifm ijt iirt^fn* '^/^ ..r..,.* /» /.» , ,- 



;^ 



276 Quinti Septimi Floreiitis Tertulliani 

iratrem certorum eduliorum exceptione purificant, cum ficfe. 
lil>era in Christo ne ludaicae quidem legi abstinentiam quo- 
rundam ciborum debeat, semel iu totum macellum ab 2ifOsUlo 
admissa, detestatore eorum qui sicut nubere prohibeant, ita 

5 iubeant cibis abstinere a deo conditis. et ideo nos esse iam 
tunc praenotatos in nouissimis temporibus abscedentes 
a fide, intendentes spiritibus mundi seductoribus, doc- 
trinis mendaciloquorum inustam habentes conscien- 
tiam. quibus, oro te, ignibus? credo, quibus nuptias saepe 

10 deducimus et cenas quotidie coquimus? sic et cum Galatis nos 
quoque percuti aiunt obseruatores dierum et mensium et anno- 
rum. iaculantur interea et Esaiam pronuntiasse : non tale ie- 
iunium dominus elegit, id est non abstinentiam cibi, sed 
opera iustitiae, quae subtexit; et ipsum dominum in euan- 

ir. gelio ad omnem circa uictum scrupulositatem compendio respon- 
disse, non his communicari hominem quae in os inferantur, sed 
quae ex ore proferantur, cum et ipse manducaret et biberet usque 
in notationem: ecce homo uorator et potator! sic et apo- 
stolum docere, quod esca nos deo non commendet, neque 

23 abundantes, si edamus, neque deficientes, si non eda- 
mus. his et huiusmodi sensibus eo iam subtiliter tendunt, ut 
unusquisque pronior uentri possit superuacua nec adeo necessaria 
existimare sublati uel deminuti uel demorati cibi officia, prae- 
ponente scilicet deo iustitiae et innocentiae opera. et scimus, 

25 quales sint carnalium commodorum suasoriae, quam facile di- 
catur: opus est de totis praecordiis credam, diligam deura et 
proximum tamquam me. in his enim duobus praeceptis tota 
lex pendet et prophetae, non in pulmonum et intestinorum 
meorum inanitate. 

3] cf. 1 Cor. 10, 25. 6] cf. 1 Tim. 4, 1 sq. 10] cf. Gal. 4, 10. 
12] Es. 59, 4 sq. 15] cf. Marc. 7, 15. 18] Matth. 11, 19. 19] cf. 1 Cor. 8, 8. 

4 detestatore Gel: de testatore B 9 credo Gel: trado B 15 uictum 
Urs: uictus B 16 communicari 0, coinquinari B 22 superuacua Geh 
superuacuam B necessaria Gel: necessariam^ 23 sublati Pam: dilati^ 
diminuti Gel officia, praeponente Gel: officinam praeponentes B, 
officia, praepotente Scal, officia praeponentes lun 27 tanquam me B, 
mihi C 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 2 — 3. 277 

^* *^taque nos hoc prius affirmarc debemus quod occulte subrui 
P^litatur, quantum ualeat apud deum inanitas ista, et ante 
Offiuva, unde ratio ipsa processerit hoc modo promerendi deum. 
tunc enim agnoscetur obseruationis necessitas, cum eluxerit 
rationis auctoritas a primordio recensendae. acceperat Adam s 
3 deo legem non gustandi de arbore agnitionis boni et mali, 
flioriturus si gustasset. uerum et ipse tunc in psychicum re- 
Dersus post ecstasin spiritalem, in qua magnum illud sacra- 
mentum in Christum et ecclesiam prophetauerat, nec iam 
capiens quae erant spiritus, facilius uentri quam deo cessit, lo 
pabulo potius quam praecepto annuit, salutem gula uendidit. 
manducauit denique et periit, saluus alioquin, si uni arbusculae 
ieiunare maluisset; ut iam hinc animalis fides semen suum 
recognoscat exinde deducens carnalium adpetitionem et spiri- 
talium recusationem. teneo igitur a primordio homicidam 15 
gulam tormentis atque suppliciis inediae puniendam, etiamsi 
deus nulla ieiunia praecepisset. ostendens tamen, unde sit 
occisus Adam, mihi reliquerat intellegenda remedia offensae, 
qui offensam demonstrarat. ultro cibum, quibus modis quibus- 
que temporibus potuissem, pro ueneno deputarem et anti- 20 
dotum famem sumerem, per quam purgarem mortis a primordio 
causam in me quoque cum ipso genere transductam, certus 
hoc deum uelle cuius contrarium noluit satisque confidens pla- 
cituram illi continentiae curam, a quo damnatam comperissem 
incontinentiae culpam. porro, cum et ipse ieiunium mandet 25 
et animam conquassatam proprie utique cibi angustiis sacri- 
ficium appellet, quis iam dubitabit omnium erga uictum mace- 
rationum hanc fuisse rationem, qua rursus interdicto cibo et 
obseruato praecepto primordiale iam delictum expiaretur, ut 
homo per eandem materiam causae satis deo faciat per quam 30 
offenderat id est per cibi interdictionem, atque ita salutem 

24] cf. Ps. 50, 18. 

1 firmare Scal 8 ecstasim B 12 periit Gel: perit B 18 intelli- 
geiida Gel: intelligendae B 19 ultro Gel: ul^o By ut ultro Ilartelim 
22 me add. Gel 26 concassatam B cibi (xel: sibi B 27 uictum 
Urs: uictus B 



278 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

aeniulo modo redaccenderet inedia, sicut extinxerat sagina, pw 
unico inlicito plura licita contemnens? 

4. Haec ratio seruabatur apud prouidentiam dei pro tempo- 
ribus omnia modulantis, ne quis ex diuerso ad deiciendam j 
5 propositionem nostram, cur ergo, dicat, non statim deus aliquam 
uictus constituit castigationem, quin immo et auxit permis- 
sionem? nam in primordio quidem herbidum solummodo et 
arboreum homini pabulum addixerat: ecce dedi uobis omne 
faenum sementiuum seminans semen quod est super 

10 terram, et omne lignum quod habet in semetipso 
fructum seminis sementiui uobis erit in escam. postea 
uero ad Noe enumerata subiectione omnium bestiarum terrae 
et uolatilium caeli et mouentium in terra et piscium maris 
et omnis serpentis, erunt, inquit, uobis in escam: uelut 

15 holera faeni dedi uobis uniuersa, uerum carnem in 
sanguine animae suae non edetis. nam et hoc ipso, 
quod eam solam carnem esui eximit, cuius anima non per 
sanguinem eifunditur, omnis reliquae carnis usum concessisse 
manifestum est. ad haec respondemus non competisse one- 

20 rari hominem aliqua adhuc abstinentiae lege, qui cum maxime 
tam leuem interdictionem unius scilicet pomi tolerare non 
potuit; remissum itaque illum libertate ipsa corroboranduni. 
aeque post diluuium in reformatione generis humani sufiFecisse 
unani interim legem a sanguine abstinendi permisso usu cete- 

25 rorum. iam enim iudicium dominus ostenderat per diluuium, 
adhuc etiam comniinatus fuerat per exquisitionem sanguinis 
de manu fratris et de manu bestiae omnis. itaque iustitiam 
iudicii praeminlstrans materiam libertatis emisit per ueniam 
supparans disciplinam, permittens omnia, lit demeret quaedam, 

30 plus exacturus, si plus commisisset, abstinentiam imperaturus, 
cum indulgentiam praemisisset, quo magis, ut diximus, pri- 

8] Geu. 1, 29. 14] Gen. 9, 2. 26] cf. Gen. 9, 5. 

2 unico Gel: uno B 4 modulantis C, moderantis B 8 arboreum 
Gel: arboruiu B 9 sementiuum Gel: sementinum B; sic et postea 
14 serpentis B, uiuontis C 17 esui C, om. B 23 aeque Pam: atque B 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 3—5. 279 

^^^diale delictum expiaretur maioris abstinentiae operatione in 
^^ioris licentiae occasione. 

5. Denique ubi iam et familiaris populus allegi deo coepit 
^t restitutio hominis imbui potuit, tunc leges disciplinaeque 
omnes impositae, etiam quae decerperent uictum, ademptis 5 
quibusdam ueluti immundis, quo facilius aliquando ieiunia to- 
leraret homo perpetua in quibusdam abstinentia usus. nam 
et primus populus primi hominis resculpserat crimen pronior 
uentri quam deo deprehensus, cum de duritia Aegyptiae ser- 
uitutis ualida manu dei et sublimi brachio ereptus dominus 10 
eius uisus est, terrae lacte et melle mananti destinatus, statim 
autem solitudinis incopiosae circumspectu scandalizatus , satu- 
ritatis Aegyptiae detrimenta suspirans in Moysen et Aaron 
mussitauit: utinam obiissemus percussi a domino in 
terra Aegypti, quando super ollas carnium sedebamus 15 
et panes in plenitudinem comedebamus. quomodo 
eduxisti nos in haec deserta ad interficiendam syna- 
gogam istam fame? eadem uentris praelatione deploraturus 
erat eosdem duces suos et dei arbitros, quos desiderio carnis 
et recordatu Aegyptiarum copiarum exacerbabat. quis nos 20 
uescet carne? uenerunt in mentem nobis pisces quos 
in Aegypto edebamus gratis, et cucumeres etpopones 
et porri et cepe et allia. at nunc anima nostra arida, 
nihil nisi manna uident oculi nostri. ita et illis xero- 
phagiae panis angelici displicebant, allium potius et cepo quam 25 
caelum fragrare malebant. et ideo tam ingratis gratiora ot 
esculentiora quaeque detracta sunt, puniondae simul gulao ot 
exercendae continentiae causa, ut illa damnaretur, ista erudi- 
retur. 

14] Ex. 16, 2 sq. 20] Num. 11, 4 sqq. 

8 resculpserat Gel: sculpserat B 10 dominis lun dominus nius 
uisus est del. Scdl 11 est] ot Urs manauti Gel: manantis B 
12 incopiosae Gel: in copioso B 13 dctrimenta (', detrimento B 
16 quoniam C 17 iuterficiendani Gel: interiiciendum B 21 uescet 
Gel: uescetur B, pascet lun mentem Gel: meute B 25 pauis Urs: 
panes B 26 fragrare Bmg, Gely flagraro B 



280 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

6. Nunc si temere rationos castigati a deo uictus et casti- 
gandi propter deum a nobis ad primordiorum experimenta re- 
uocauimus, conscientiam communem consulamus. ipsa natura 
enuntiabit, quales nos ante pabulum et potum in uirgine ad- 

5 huc saliua exhibere consuerit rebus dumtaxat sensu agendis, 
quo diuina tractantur, si multo pollentioris mentis, si multo 
uiuacioris cordis, quam cum totum illud domicilium interioris 
hominis escis stipatum, uinis inundatum, decoquendis iam ster- 
coribus exaestuans praemeditatorium efficitur latrinarum, in quo 

10 plane nihil tam in proximo supersit quam ad lasciuiam sapere. 
manducauit populus et bibit, et surrexerunt ludere. 
intellege sanctae scripturae uerecundiam: lusum nisi impudicum 
non denotasset. ceterum quotusquisque meminerit religionis 
occupatis memoriae locis, impeditis sapientiae membris? nemo 

15 ita ut decet, ita ut par est, ita ut utile est, recordabitur dei 
eo in tempore, quo ipsum sibi hominem excidere sollenme est. 
omnem disciplinam uictus aut occidit aut uulnerat. mentior, 
si non dominus ipse obliuionem sui exprobrans Israeli causam 
plenitudini reputat. incrassatus est dilectus et pingue- 

20 factus et dilatatus est, et dereliquit deum, qui fecit 
eum, et abscessit a domino salutificatore suo. denique 
in eodem Deuteronomio eandem causam praecaueri iubens, 
ne, inquit, cum manducaueris et biberis et domos opti- 
mas aedificaueris, ouibus et bubus tuis multiplicatis 

25 et argento et auro extollatur cor tuum et obliuiscaris 
domini dei tui. praeposuit corruptelae diuitiarum edacitatis 
enormitatem, cui ipsae diuitiae procurant. per illam scilicet 
incrassatum erat cor populi, ne oculis uideret et auribus audiret 
et corde coniceret adipibus obstructo, quas nominafim esui 

30 abstulit dedocens hominem saginae studere. ceterum cui cor 
erectum potius inueniebatur quam impinguatum, qui quadra- 

11] Ex. 32, 6. 19] Deut. 32, 15. 23] ibid. 8, 12 sqq. 

1 castigati a Gel: castiganda B 4 enuntiabit Gel: nuntiabit B 
5 sensus Pani 6 sic-— sic fort. 8 decoquendis Gei: de coquendis B 
9 exaestuans (7, aestuans B 16 in eo Gel 19 deputat Urs 27 illam 
scripsi: illa JB, illas Gel 31 euectum C qui om. Pam 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 6 — 7. 281 

ginta diebus totidemque noctibus supra humanae naturae fa- 
cultatem ieiunium perennauit spiritali fide uirtutem submi- 
nistrante, et uidit oculis dei gloriam et audiuit auribus dei 
uocem et corde coniecit dei legem iam tunc docentis non in 
solo pane uiuere hominem, sed in omni uerbo dei, cum qui- 5 
dem nec ipsum Moysen deo pastum inediamque eius nomine 
saginatam constanter contemplari ualeret pinguior populus. 
merito igitur etiam in carne se dominus ei ostendit coUegae 
ieiuniorum suorum, non minus et Heliae. nam et Helias hoc 
primum, quod famem fuerat imprecatus, satis iam se ieiuniis 10 
uouerat. uiuit, inquit, dominus, cui adsisto in conspectu 
eius, si erit ros istis annis et imber. dehinc minantem 
lezabel fugiens post unicum pabulum et potum, quem ab an- 
gelo expergefactus inuenerat, et ipse quadraginta diebus et 
noctibus uacuo uentre, arido ore peruenit in montem Choreb, 15 
ubi cum in speluncam deuertisset, quam familiari congressu 
dei exceptus est! quid tu Helia hic? multo amicior ista 
uox quam Adam ubi es? illa enim pasto homini mina- 
batur, ista ieiuno blandiebatur. tanta est circumscripti uictus 
praerogatiua, ut deum praestet homini contubernalem, parem 20 
reuera pari. si enim deus aeternus non esuriet, ut testatur 
per Esaiam, hoc erit tempus, quo homo deo adaequetur, cum 
sine pabulo uiuit. 

7. Processimus itaque iam ad exempla, uti reuoluamus uti- 
litatis efficacia potestates istius officii, quod etiam iratum deum 25 
homini reconciliat. deliquerat Israel in aquatione apud Maspha 
congregatus a Samuele, sed ita statim delictum ieiunio diluit, 
ut periculum proelii simul fugerit. cum maxime Samuel offe- 
rebat holocaustum (in nuUo magis procuratam audimus dei 
clementiam quam in abstinentia populi) et allophyli proelio ad- 30 
mouebant, ibidem dominus intonuit uoce magna super allo- 

11] 1 Reg. 17, 1. 17] ibid. 19, 9. 18] Gen. 3, 9. 22] cf. Es. 40, 28. 
26] cf. 1 Sam. 7, 5 sqq. 

6 inediamque Gel: mediamque B numine Urs 16 speluncam lun: 
spelunca B 26 Maspha Patn: Masphat B; sic etiam infra 27 sed 
om. Pam 28 fugerit HarrisiiM: fuderit B 30 in addidi proelium 
Lat 31 ibidem BC, ibi demum Gel 



282 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

phylos, et confiisi sunt et corruerunt in conspectu Israelis, 
et processerunt uiri Israel ex Maspha et persecuti sunt allo- 
phylos et usque Bethor ceciderunt, pastos impasti, armatos 
inermes. hae erunt uires ieiunantium deo. caelum pro eius- 

6 modi militat. habes formam praesidii etiam spiritalibus bellis 
necessariam. perinde cum rex Assyriorum Sennacherib com- 
pluribus iam ciuitatibus captis Israeli per Kapsacen blasphe- 
mias et minas intentaret, nihil aliud illum a proposito in 
Aethiopias auertit. dehinc quid aliud centum et octoginta 

10 quatuor milia de exercitu eius per angelum absumpsit quam 
Ezechiae regis humiliatio? siquidem duritia hostis adnuntiata 
uestem scidit, saccum induit eodemque habitu seniores sacer- 
dotum ad deum per Esaiam adire iussit utique ieiunio preces 
prosequente. neque enim cibi tempus in periculo nec satu- 

15 ritatis cultus in sacco. semper inedia maeroris sequela est 
sicut laetitia accessio saginae. per hanc maeroris sequelam 
et inediam etiam ciuitas illa peccatrix Niniue de exitio prae- 
dicato liberatur. satis enim paenitentia scelerum commenda- 
uerat ieiunium triduo functam, etiam pecudibus enectis, quibus 

20 iratus deus non erat. Sodoma quoquo et Gomorra euasissent, 
si ieiunassent. hoc remedium agnoscit et Achab. cum iUi 
post transgressionem et idololatriam et necem Nabuthae prop- 
ter uineam interempti a lezabel exprobrasset Helias: qua- 
liter occidisti et hereditatem possedisti: in loco quo 

25 sanguinem Nabuthae canes delinxerant, tuum quoque 
delinguent, destituit semetipsum et saccum carni suae im- 
posuit et ieiunauit et dormiuit in sacco. et tunc sermo do- 
mini ad Heliam: uidisti ut reueritus sit Achab a facie 
mea: pro eo, quod reueritus est, non superducam lae- 

23] 1 Reg. 21, 19. 28] ibid. 21, 29. 

3 Bethor Gel: Bethehar B 4 erant smp. Oehlerus 6 perinde scripsi: 
proinde B compluribus Gel: cum pluribus B 9 denique fort. quid 
aliud del. Gel et add. Gel 10 absumpsit Gel: assumpsit B 15 sem- 
per add. Gel maeroris sequela Gel: sequela maeroris B 17 et] id est 
fort. 18 commendauerat Urs: commendauerit B 19 functam scriT^si: 
functa B 21 illi Gel: illo B 24 in loco quo JBO, in quo loco Gd 
26 delinguent Gel: dilingent B saccum add. Gel 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 7—8. 283 

suram in diebus ipsius, sed in diebus filii eius super- 
ducam eam, qui non erat ieiunaturus. ita ieiunium in 
deum reuerentiae opus est, per quod Anna quoque ambiens 
uxor Helcanae retro sterilis impetrauit facile a deo inanem 
cibo uentrem filio implere et quidem propheta. sed non modo 5 
naturae mutationem aut periculorum auersionem aut delictorum 
obliterationem, uerum etiam sacramentorum agnitionem ieiunia 
de deo merebuntur. aspice Danielis exemplum. circa somnium 
regis Babylonis omnes turbantur sophistae, negant ultra de 
praestantia humana posse cognosci. solus Daniel deo fidens 10 
et sciens, quid ad demerendam dei gratiam faceret, spatium 
tridui postulat, cum sua fraternitate ieiunat, atque ita oratio- 
nibus commendatis et ordinem et significationem somnii per 
omnia instruitur, tyranni sophistis parcitur, deus glorificatur, 
Daniel honoratur, non minorem dei gratiam et postea quoque 15 
relaturus anno primo regis Daiii, cum ex recogitatu praedica- 
torum temporum ab Hieremia dedit faciem suam deo in ieiu- 
niis et sacco et cinere. nam et angelus missus ad eum hanc 
statim professus est causam diuinae dignationis: ueni, inquit, 
demonstrare tibi, quatenus miserabilis es, ieiunando sci- 20 
licet. si deo miserabilis, leonibus in lacu fuerat horribilis, ubi 
quidem illi sex diebus ieiunanti prandium angelus procurauit. 
8. Keddimus et cetera. ad noua enim nunc documenta pro- 
peramus. in limine euangelii Anna prophetis, filia Phanuelis, 
quae infantem . dominum et agnouit et multa super eo prae- 25 
dicauit expectantibus redemptionem Israelis, post egregium 
titulum ueteris et uniuirae uiduitatis ieiuniorum quoque testi- 
monio augetur, ostendens, in quibus officiis adsideri ecclesiae 
debeat, et a nullis magis intellegi Christum quam semel nuptis 
et saepe ieiunis. ipse mox dominus baptisma suum, et in 30 
suo omnium, ieiuniis dedicauit habens efficere panes ex lapi- 
dibus, etiam lordanem uino fortasse manare, si ita uorator et 
potator fuisset. immo nouum hominem in ueteris sugillationem 

19] cf. Dan. 10, 12 sq. 24] cf. Luc. 2, 37 sqq. 

9 ultra lun: ultro B 10 praescientia fort. 11 quod Rig 17 in add. 
Gel 22 illi Gel: illis B 23 reddidimus uetera Lat, reddemus et cetera 
Hartelius 24 prophetes B ^ 



284 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uirtute fastidiendi cibi initiabat, ut eum diabolo rursus per 
escam temptare quaerenti fortiorem fame tota ostentaret. prae- 
stituit exinde ieiuniis legem sine tristitia transigendis. cur 
enim triste, quod salutare? docuit etiam aduersus diiiora dae- 

5 monia ieiuniis proeliandum. quid enim mirum, si eadem ope- 
ratione spiritus iniquus educitur, qua sanctus inducitur? de- 
nique, ut in centurionem Cornelium necdum tinctum dignatio 
spiritus sancti cum charismate insuper prophetiae festinasset, 
ieiunia eius legimus exaudita. puto autem et apostolus in se- 

10 cunda Corinthiorum inter labores suos et pericula et incom- 

moda post famem ac sitim ieiunia quoque plurima enumerat. 

9. Principalis haec species in castigatione uictus potest iam 

de inferioribus quoque abstinentiae operationibus praeiudicare 

ut et ipsis pro modo utilibus aut necessariis. nam exceptio 

15 eduliorum quorundam portionale ieiunium est. inspiciamus 
igitur et xerophagiai*um nouitatem aut uanitatem, si non et in 
his tam antiquissimae quam efficacissimae religionis operatio 
est. redeo ad Danielem et fratres eius leguminum pabulum 
et aquae potum ferculis et oenophoris regiis praeferentes atque 

80 exinde formosiores, ne qui de specie quoque corpusculi metuat, 
ceterum spiritu insuper cultos. dedit enim deus adolescentulis 
scientiam et intellegentiam in omni litteratura et Danieli in 
omni uerbo et in somniis et in omni sophia, qua hoc ipsum 
quoque saperet, quibus modis de deo impetraretm* agnitio sacra- 

25 mentorum. anno denique tertio Cyri regis Persarum cum in 
recogitatum incidisset uisionis, aliam formam humiliationis 
prospexit. in illis, inquit, diebus ego Daniel eram lugens 
per tres hebdomadas, panem suauem non edi, caro et 
uinum non introierunt in os meum, oleo unctus non 

80 sum, donec consummarentur tres hebdomades, quibus 
transactis angelus emissus est taliter alloquens: Daniel, homo 
es miserabilis, ne timueris, quoniam ex die prima, 
qua dedisti animam tuam recogitatui et humiliationi 

7] cf. Act. 10, 4. 10] cf. 2 Cor. 11, 27. 27] Dan. 10, 2 sq. 
31] ibid. 10, 1. 12. 

20 qui C, quis B 23 somniis Gel: somnis B 25 in recogitatuin 
Gel: regi cogitatum B 27 lugens Gel: legens B 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 8—9. 285 

coram deo, exauditum est uerbum tuum, et ego in- 
troiui uerbo tuo. ita xerophagiarum miseratio et humiliati 
metum expellunt et aures dei aduertunt et occultorum com- 
potes faciunt. reuertor etiam ad Heliam. cum corui illum 
pane et carne saturare consuessent, cur postmodum apud Ber- 5 
sabe ludaeae excitato ei de somno quidam ille angelus sine 
dubio panem solum et aquam obtulit? defecerant corui, qui 
eum liberalius pascerent, an difficile angelo fuerat aliquem 
alicunde de conuiuio regis ministrum cum instructissimo fer- 
culo raptum ad Heliam transferre, sicut Danieli in lacu 10 
leonum esmienti prandium metentium exhibitum est? sed 
constitui oportebat exemplum docens in tempore pressurae et 
persecutionis et cuiuscunque circumstantiae xerophagiis esse 
uiuendum. tali uictu Dauid exomologesin suam expressit ci- 
nerem quidem edens uelut panem, id est panem uelut cinerem 15 
aridum et sordidum, potum uero fletu miscens utique pro uino. 
habet enim et abstinentia uini suos titulos, quae et Samuelem 
deo uouerat et Aaronem consecrarat. nam de Samuele mater, 
et uinum, inquit, et ebriamen non bibet; talis enim et 
ipsa deum orabat. et dominus ad Aaron: uinum et sieeram 20 
non bibetis, tu et filius tuus post te, si quando in- 
grediemini tabernaculum uel ascendetis ad altare, et 
non moriemini. adeo morientur qui non sobrii in ecclesia 
ministrauerint. sic et Israeli proximo exprobrat et potum: 
dabatis sanctificatis meis uinum. et haec autem stri- 25 
ctura potus xerophagiae portio est. quamquam ubi abstinentia 
uini aut a deo exigitur aut ab homine uouetur, illic intellegatur 
etiam pabuli pressura formam praestruens potui. qualis enim 
esus, talis et potus. uerisimile non est, ut quis dimidiam 
gulam deo immolet, aquis sobrius et cibis ebrius. an autem 30 

14] cf. Ps. 101, 10. 19] 1 Reg. 1, 15. 20] Leu. 10, 9. 24] 
Amos 2, 13. 

2 humiliati scripsi: humiliatio B, ieiunationis humiliatio Wissowa 
5 Bersabe ludaeae Gel: Bersabae luda B 6 illi Urs 10 Danieli Lat: 
Daniel B lacu Lat: lacum B 19 bibet Gel: bibi B 21 filii tui Pam 
26 potus Gel: potius B 27 est uini B, ista uini Hartelius; est om. Gel 
alterum aut add. Gel 



d 



286 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et apostolus xerophagias norit, qui maiora celebrauerat, sitim 
et famem et multa ieiunia, qui ebrietates et comessationes re- 
cusauerat, uel de discipulo Timotheo argumenti satis est, quem 
propter stomachum et adsiduas imbecillitates modico uino 
6 monens uti, quo ille non ex institutione, sed ex deuotione 
abstinebat (ceterum stomacho magis consuetudo prodesset), hoc 
ipso abstinentiam uini dignam deo suasit, quam ex necessitate 
dissuasit. 

10. Aeque stationes nostras ut indictas, quasdam uero et in 

10 serum constitutas nouitatis nomine incusant, hoc quoque munus 
et ex arbitrio obeundum esse dicentes et non ultra nonam 
detinendum, de suo scilicet more. sed quod pertineat ad in- 
dictionis quaestionem, semel pro omnibus causis respondebo. 
nunc ad proprium huius speciei articulum, de modo temporis 

15 dico, de ipsis prius expostulandum, unde hanc formam nona 
dirimendis stationibus praescribant. si, qua Petrus et qui cum 
eo ad horam nonam orationis templum introgressi leguntur, 
quis mihi probabit illos ea die statione functos, ut horam no- 
nam ad clausulam et expunctionem stationis interpretetur? 

20 atqui facilius inuenias Petrum hora sexta capiendi cibi causa 
prius in superiora ad orandum ascendisse, quo magis sexta 
diei finu'i officio huic possit, qtiae illud absolutura post ora- 
tionem uidebatur. porro cum in eodem commentario Lucae et 
tertia hora orationis demonstretur, sub qua spiritu sancto ini- 

25 tiati pro ebriis habebantur, et sexta, qua Petrus ascendit in 
superiora, et nona, qua templum sunt introgressi, ciir non 
intellegamus salua plane indifferentia semper et ubique et omni 
tempore orandi tamen tres istas horas ut insigniores in rebus 
humanis, quae diem distribuunt, quae negotia distinguunt, quae 

3]cf.lTira.5,23. 16] cf.Act.3,1. 20] cf.Act.l0,9. 23]cf.Act.2,15. 

5 monens Gel: monet B ex institutione sed ex deuotione Gd: ex 
intimatione B 6 ceterum Gel: quod B consuetudo add. Gel 7 quum 
Lat ex necessitate Gel: nec B 9 indictas Big: indignas B quidam 
Oehlerus 12 indictionis Big: interdictionis B 15 nona Gel: non a B, 
nouam Bmg 16 qua Gel: quia B 17 leguntur Gel: aguntur B 18 pro- 
babit C, probat B, probet lun 22 fungi fort. quae] qua mauolt 
Oehlerus 24 demonstretur Gel: demonstret B 28 orandi Urs: oran- 
dum B^ 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 9—10. 287 

publice resonant, ita et sollemniores fuisse in orationibus di- 
uinis? quod^ etiam suadet Danielis quoque argumentum ter 
die orantis, utique per aliquarum horarum exceptionem, non 
aliarum autem quam insigniorum, exinde apostolicarum, tertiae, 
sextae, nonae. hinc itaque et Petrum dicam ex uetere potius 5 
usu nonam obseruasse tertio orantem supremae orationis mu- 
nere. haec autem propter illos qui se putant ex forma Petri 
agere, quam ignorant; non quasi respuamus nonam, cui et 
quarta sabbati et sexta plmimum fungimur, sed quia eorum 
quae ex traditione obseruantur tanto magis dignam rationem 10 
adferre debemus, quanto carent scripturae auctoritate, donec 
aliquo caelesti charismate aut confirmentur aut corrigantur. 
et si qua, inquit, ignoratis, dominus uobis reuelabit. 
itaque seposito confirmatore omnium istorum paracleto, duce 
uniuersae ueritatis, an dignior apud nos ratio adferatur nonam 15 
obseruandi require, ut etiam Petro ea ratio deputanda sit, si 
statione tunc functus est. uenit enim de exitu domini, quem 
etsi semper commemorari oportet sine differentia horarum, 
impressius tamen tum ei secundum ipsum stationis uocabulum 
addicimur. nam et milites numquam immemores sacramenti 20 
magis stationibus parent. itaque in eam usque horam cele- 
branda pressura est, in qua a sexta contenebratus orbis de- 
functo domino lugubre fecit officium, ut tunc et nos reuertamur 
ad iucunditatem, cum et mundus recepit claritatem. hoc si 
magis ad religionem sapit Christianam, dum magis Christi 25 
gloriam celebrat, possum aeque serae stationis ex eodem rei 
ordine statum figere, ut ieiunemus ad serum expectantes tem- 
pus dominicae sepulturae, cum loseph postulatum detulit corpus 
et condidit. inde et irreligiosum est ante famulorum carnem 
refrigerari quam domini. sed hactenus haec ex argumentationum so 

13] Phn. 3, 15. 22] cf. Matth. 27, 45. 28] cf. ibid. 27, 57. 

3 aliquarum BC, aliarum Gel 4 insigniorum Gel: insigniorem B 
8 cui] qua Urs 14 seposito Gel: si posito B 15 an add. Gel 

uos Urs ratio adferatur Gel: ratione feratur B nonam scripsi: in 
nonam B 16 requiro Lat 19 tum ei lun: cum eis B 20 addicimur 
Urs: addiscimus B 24 iocunditatem B 30 refrigerari Urs: refrige- 
rare B sed hactenus haec J?, ut haec Gel, sed hoc Pam 




288 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

prouocatione cominiserim coniecturas coniecturis et tamen puto 
fidelioribus repercutiens. uideamus, an aliquid tale nobis de 
uetustatibus quoque patrocinetur. in Exodo habitus ille Moysis 
aduersus Amalech orationibus proeliantis usque in occasum 
5 perseuerans nonne statio fuit sera? lesum Naue debellantem 
Amorrhaeos prandisse illa die existimamus qua ipsis elementis 
stationem imperauit? stetit sol in Gabaon et luna in 
Aialon, stetit sol et luna in statione, donec ultus est 
populus de inimicis suis, et stetit sol medio caelo. ut 

10 autem accedebat in occasum et finem diei unius, non 
fuit dies talis retro et in nouissimo, utique tam prolixus, 
ut, inquit, exaudiret deus hominem, parem scilicet solis, 
instantem tam diu in officio, stationem etiam sera longiorem. 
certe Saul et ipse in proelio constitutus manifeste munus istud 

15 indixit: maledictus homo, qui ederit panem ad uespe- 
ram usque, dum ulciscar de inimico meo, et non gu- 
stauit totus populus eius, et tota terra prandebat. 
tantam autem deus praestitit auctoritatem edicto stationis 
illius, ut lonathan, filius Saulis, quamquam ignarus ieiunationis 

20 in serum definitae gustum mellis admiserat, et forte mox de 
delicto sit traductus et uix per precem populi periculo exemptus. 
gulae enim licet simplicis reus fuerat. sed et Daniel anno 
primo regis Darii, cum ieiunus in sacco et cinere exomologesin 
deo ageret, et adhuc, inquit, loquente me in oratione, 

25 ecce uir, quem uideram in somnis initio, uelociter 
uolans appropinquauit mihi quasi hora uespertini sa- 
crificii. haec erit statio sera quae ad uesperam ieiunans pin- 
guiorem orationem deo immolat. 

11. Omnia autem ista credo ignota eis, qui ad nostra tur- 

80 bantur, aut sola forsitan lectione, non etiam intentione com- 

7] los. 10, 12 sq. 15] 1 Reg. 14, 24 sqq. 24] Dan. 9, 21. 

1 sed Lat 7 imperauit. stetit 5(7, impetrauit? stet Urs 9 ut 
autem By et non Pam 13 instantis Iim statione etiam sera longiore 
mauolt Oehlerm 17 non prandebat Pam 20 sorte Gel 23 ieiu- 
nus Gel: ieiuniis B 27 erat Urs 28 orationem Gel: rationem B 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 10—11. 289 

perta secundum maiorem uim imperitorum apud gloriosissimam 
scilicet multitudinem psychicorum. propterea per singulas di- 
reximus species ieiunationum, xerophagiarum, stationum, ut, 
dum recensemus secundum utriusque testamenti paraturam, 
quantum proficiant recusati uel recisi uel retardati pabuli officia, 5 
eos retundamus, qui haec uelut uacantia infirmant, item dum 
pariter ostendimus, quo semper in ordine fuerint religionis, eos 
reuincamus, qui haec ut noua accusant; nec nouum enim quod 
semper nec uacuum quod utile. sed et illud in medio est, 
quaedam ex his officiis a deo homini imperata legem consti- 10 
tuisse, quaedam ab homine deo oblata uotum expunxisse. tamen 
et uotum, cum a deo acceptatum est, legem in posterum facit 
per auctoritatem acceptatoris; exinde enim faciendum mandauit 
qui factum comprobauit. itaque et hinc in alia specie altercatio 
diuersae partis obducitur, cum dicunt: aut pseudoprophetia est, 15 
si spiritalis uox sollemnia ista constituit, aut haeresis, si humana 
praesumptio adinuenit. eam enim formam reprehendentes, qua 
et uetera decucurrerunt, et ex ea retorquentes, quae et aduer- 
sarii ueterum aduersus illa poterunt retractare, aut et illa re- 
cusare debebunt aut exerta ista suscipere; necessarie maxime 20 
cum et ista, a quocumque institutore sunt siue spiritali siue 
tantum fideli, eidem deo currant, cui et uetera. indubitate 
enim et haeresis et pseudoprophetia diuinitatis diuersitate iudi- 
cabuntur apud nos omnes unici dei creatoris et Christi eius 
antistites, adeoque indifferenter hanc partem defendo illis offe- 25 
rens in quo uelint gradum figere. spiritus diaboli est, dicis, 
psychice. et quomodo dei nostri officia indicit nec alii offe- 
renda quam deo nostro? aut contende diabolum cum deo facere 
nostro aut satanas paracletus habeatur. sed hominem anti- 
christum adfirmas; hoc enim uocantur haeretici nomine penes 30 
lohannem. et quomodo, quisquis ille est, in Christo nostro 
haec erga dominum nostrum officia disposuit, cum et anti- 
christi erga deum, aduersum nostrum processerint Christum? 

12 sancit Lat 19 potuerunt Latj poterant Urs 20 debuerunt Lat 
aut add. Lat exerta B, exerte C, certe Urs necessario Urs maxime 
del. Urs SLl sint Urs 23 pseudoprophetia Gel: pseudoprophetiae B 
24 omnes Gel: apud omnes B 32 deum fort. 33 erga deum del. Lat 

XX. Tert. I. 19 




290 Quinti Septiiui Florentis Tertulliani 

quo itaque putas lateruin confirmatum apud nos spiritum, cum 
imperat an cum probat, quae deus noster et imperauit semper 
et probauitV sed rursus palos terminales figitis deo, sicut de 
gratia, ita de disciplina, sicut de charismatibus, ita et de sol- 
5 lemnibus, ut perinde officia cessauerint, quemadmodum et 
beneficia eius, atque ita negetis usque adhuc eum munia im- 
ponere, quia et hic lex et prophetae usque ad lohannem. 
superest ut totum auferatis, quantum in uobis, tam otiosum. 
12. lam enim etin ista specie ditati saturatique regnatis, 

10 non delicta incursantes, quae ieiuniis elimentur, nec reuela- 
tionum scientia indigentes, quae xerophagiis extorqueantur, 
nec bella propria metuentes, quae stationibus discutiantur^ 
ut ab lohanne paracletus obmutuisset, et ipsi nobis propheta^ 
in hanc maxime causam extitissemus, iam non dico ad ex — 

15 orandam dei iram nec ad impetrandam tutelam eius aut gratiam ^ 
sed ad praemuniendam per nosmet ipsos nouissimorum tem — 
porum condicionem indicentes omnem Tonuetvo^p^vYjaiv, cum carcer 
ediscendus et fames ac sitis exercendae et tam inediae quain 
anxii uictus tolerantia usurpanda sit, ut in carcerem talis in- 

20 troeat Christianus, qualis inde prodisset, non poenam illic pas- 
surus, sed disciplinam, nec saeculi tormenta, sed sua officia, 
eoque fidentior processurus ad certamen e custodia abusus 
nihil habens carnis, sic ut nec habeant tormenta materiam, 
cum sola et arida sit cute loricatus, et contra ungulas corneus, 

25 praemissb iam sanguinis suco tamquam animae impedimentis, 
properante iam et ipsa, quae iam saepe ieiunans mortem de 
proximo norit. plane uestrum est in carceribus popinas ex- 
hibere martyribus incertis, ne consuetudinem quaerant, ne 
taedeat uitae, ne noua abstinentiae disciplina scandalizentur, 

30 quam nec ille Pristinus uester non Christianus martyr ad- 
tigerat, quem ex facultate custodiae liberae aliquamdiu fartum, 

7] Matth.ll, 13. 9] 1 Cor. 4, 8. 

1 itaque Gd : utique B 4et del. Gel 5 periude scripsi : proinde B 9 ditati. 
Gel: dotati B ' 10 incursantes Scal: incusantes B 13 et om. Gel 22 obesus 
Lat, ab usu Scal 24 uirgulas Rig 26 tam saepe Cia^cconitts 28 incertis 
Bmg, Gel, iiicestis B 30 Pristinus Gel : pristinus B, pristinum Mig 31 quam 
Urs ex Urs: et B liberae Gel: libere B fartum C, farsum B 




IX. De ieiunio aduersus psychicos 11 — 13. 291 

onixiibus balneis quasi baptismate melioribus et omnibus lu- 
x^riae secessibus quasi ecclesia secretioribus et omnibus uitae 
istius inlecebris quasi aeterna dignioribus hoc puto obligatum, 
^e mori uellet, postremo ipso tribunalis die luce summa con- 
dito jjneTO tamquam antidoto praemedicatum ita eneruastis, ut 5 
paucis ungulis titillatus (hoc enim ebrietas sentiebat) quem 
dominum confiteretur interroganti praesidi respondere non po- 
tuerit amplius, atque ita de hoc iam extortus, cum singultus 
et ructus solos haberet, in ipsa negatione discessit. ideo so- 
brietatis disciplinam qui praedicant, pseudoprophetae, ideo hae- 10 
retici, qui obseruant. quid ergo cessatis paracletum, quem in 
JVIontano negatis, in Apicio credere? 

13. Praescribitis constituta esse sollemnia huic fidei scri- 
pturis uel traditione maiorum nihilque obseruationis amplius 
aciiciendum ob illicitum innouationis. state in isto gi'adu, si 15 
potestis. ecce enim conuenio uos et praeter pascha ieiunantes 
citra illos dies, quibus ablatus est sponsus, et stationum semi- 
ioiunia interponentes , et uos interdum pane et aqua uicti- 
tantes, ut cuique uisum est. denique respondetis haec ex ar- 
l>itrio agenda, non ex imperio. mouistis igitur gradum exce- 20 
<iendo traditionem, cum quae non sunt constituta obitis. quale 
^st autem, ut tuo arbitrio permittas, quod imperio dei non 
das? plus humanae licebit uoluntati quam diuinae potestati? 
^go me saeculo, non deo liberum memini. sic meum est ultro 
officium facere domino, sic indicere illius est. non tantum 25 
olsequi ei debeo, sed et adulari; illud enim imperio eius, hoc 
^rbitrio meo praesto. bene autem, quod et episcopi uniuersae 
Plebi mandare ieiunia adsolent, non dico de industria stipium 
^^^Qferendarum, ut uestrae capturae est, sed interdum et ex 
^Wqua soUicitudinis ecclesiasticae causa. itaque si et ex 30 
*^^tainis edicto et in unum omnes TaTueivo^pcvr^aiv agitatis, quo- 

2 ecclesia Big: ecclesiae B 3 istius del Big aeterna Big: aeternae B 
^^Suitatibus Big obligatum Urs: oblegatum JB, oblectatum Leopoldus 
^ ^Heruastis Gel: enerua sitis B 8 de del. Lat extortus BC, exortus 
P^i .9 discessit Itm: digessit B 12 Apicio Big: Apitio B 15 ob 
^^^icitum Gel: ab illicito B state Gel: statu B 18 uos B, uero Urs 
^l sunt B, sint Gel 25 sicut Lat 

19* 



292 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

modo in nobis ipsam quoque unitatem ieiunationum et xero- 
phagiarum et stationum denotatis? nisi forte in senatus con- 
sulta et in principum mandata coitionibus opposita delinquimus. 
spiritus sanctus, cum in quibus uellet terris et per quos uellet 

5 praedicaret, ex prouidentia imminentium siue ecclesiasticarum 
temptationum siue mundialium plagarum, qua paracletus id 
est aduocatus ad exorandum iudicem dicitur, huiusmodi offi- 
ciorum remedia mandabat, puta, nunc ad exercendam sobrie- 
tatis et abstinentiae disciplinam; hunc qui recipimus, neces- 

10 sario etiam quae tunc constituit obseruamus. aspice ad ludaicos 
fastos et inuenies nihil nouum, si, quae patribus sunt prae- 
cepta, omnis deinceps posteritas hereditaria religione custodit. 
aguntur praeterea per Graecias illa certis in locis concilia ex 
uniuersis ecclesiis, per quae et altiora quaeque in commune 

15 tractantur, et ipsa repraesentatio totius nomihis Christiani 
magna ueneratione celebratur. et hoc quam dignum fide 
auspicante congregari undique ad Christum! uide, quam 
bonum ot quam iucundum habitare fratres in unum! 
hoc tu psallere non facile nosti, nisi quo tempore cum complu- 

20 ribus cenas. conuentus autem illi stationibus prius et ieiunatio- 
nibus operati dolere cum dolentibus et ita demum congaudere . 
gaudentibus norunt. si et ista sollemnia, quibus tunc praesens 
patrocinatus est sermo, nos quoque in diuersis prouinciis fun- 
gimur in spiritu inuicem repraesentati , lex est sacramenti. 

25 14. Horum igitur tempora obseniantes et dies et menses et 
annos galaticamur? plane, si ludaicarum caeremoniarum, si 
legalium sollemnitatum obseruantes sumus; illas enim apostolus 
dedocet compescens ueteris testamenti in Christo sepulti perse- 
uerantiam etnoui sistens. quod si noua conditio in Christo, 

30 noua et sollemnia esse debebunt: aut si omnem in totum de- 

17] Ps. 133, 1. 29] 2 Cor. 5, 17. 
5 ox Gel, om. B 7 dicitur del. Gel 13 praeterea BC, praecepta 
Gel illa Urs: illas B 21 operati Gel: operari B 24 repraesentari 
Scal 26 interrogationis signum posui 29 in Christo, noua Urs: in 
Christo sepulti per perseuerantiam noua JR, in Christo sepulti perseuerant, 
iam noua Gel, in Christo sepelit perseuerantiam, noua Scal; 'alioqwn 
possis et rescrihere noua conditione in Christo sepulta perseuerantia, noua' 
Oelderus qul Ursino consentit 30 at fort. 



IX. De ieiuuio aduersus psychicos 13 — 15. 293 

uotionem temporum et dierum et mensium et annorum erasit 
apostolus, cur pascha celebramus annuo circulo in mense 
primo? cur quinquaginta exinde diebus in omni exultatione de- 
currimus? cur stationibus quartam et sextam sabbati dicamus 
et ieiuniis parasceuen? quamquam uos etiam sabbatum, si 5 
quando, continuatis, numquam nisi in pascha ieiunandum se- 
cundum rationem alibi redditam. nobis certe omnis dies etiam 
uulgata consecratione celebratur. nec ergo apud apostolum 
diflferentiae ratio, distinguentem noua etuetera. sed et hic 
inaequalitas uestra ridebitur, cum uetustatum formam nobis 10 
exprobratis in quo causam nouitatis accusatis. 

15. Eeprobat etiam illos qui iubeant cibis abstinere, sed de 
prouidentia spiritus sancti, praedamnans iam haereticos per- 
petuam abstinentiam praecepturos ad destruenda et despicienda 
opera creatoris, quales inueniam apud Marcionem, apud Ta- 15 
tianum, apud louem, hodiernum de Pythagora haereticum, non 
apud paracletum. quantula est enim apud nos interdictio ci- 
borum? duas in anno hebdomadas xerophagiarum nec totas, 
exceptis scilicet sabbatis et dominicis, offerimus deo abstinentes 
ab eis quae non reicimus, sed differimus. atqui ad Eomanos 20 
scribens uos nunc compungit detractatores huius officii. ne 
propter pabulum solueritis, inquit, opus dei. quod opus? 
de quo ait: bonum est carnem non edere et uinum non 
potare. nam qui in istis seruit, placabilis et propitiabilis deo 
nostro est. quidam credit omnia manducanda esse, «5 
quidam autem infirmus holera uescitur; qui manducat, 
ne nullificet non manducantem. tu quis es, qui alienum 
seruum iudicas? et qui manducat et qui non man- 
ducat, deo agit gratias. cum autem humano arbitrio 
uetet controuersiam fieri, quanto magis diuino? ita sciebat 30 

21] Rom. 14, 20 sq. 25] Rom. 14, 2 sqq. 

2 annuo Gel: animo B 6 continuatis, putatis fort. 7 omnis dies Gel: 
omni die B 8 celebratur Gel: celebrantur B 11 quo Urs: qua B 
12 reprobat Gel: reprobrat B iubeant Gel: iubebant B 13 sancti 
Ciacconitis: sanctus B 16 louium fort. 20 atquin Pawt 21 detracta- 
tores Urs: retractatores B, detrectatores Big 26 olera C, olere B 
27 nullificet C, uilificet B 30 uetet Harrisitis: uitet B 



i 



294 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

qiiosdam castigatores et interdictores uictus incusare, qui ex 
fastidio, non qui ex officio abstinerent, probare uero qui in 
honorem, non qui in conuicium creatoris. et si claues macelli 
tibi tradidit permittens esui omnia ad constituendam idolothyto- 

5 rum exceptionem, non tamen in macello regnum dei inclusit. 
nec enim, inquit, esus aut potus est dei regnum, et, 
esca nos deo non commendat, non ut de arida dictum 
putes, sed potius de uncta et accurata, siquidem subiciens: nec 
si manducauerimus, abundabimus, nec si non manduca- 

10 uerimus, deficiemus, tibi magis intonat, qui abundare te 
existimas, si edas, et deficere, si non edas, et ideo ista detractas. 
dominum quoque quam indigne ad tuam libidinem interpretaris 
passim manducantem et bibentem, sed puto, quod etiam ieiunarit, 
qui beatos non saturatos, sed esurientes et sitientes pronuntiarit, 

15 qui escam profitebatur, non quam discipuli existimarant, sed 
paterni operis perfectionem, docens operari escam quae per- 
manet in uitam aeternam, in ordinaria etiam oratione paneiii 
mandans postulandum, non et Attalicas diuitias. sic et Esaias 
non negauit deum elegisse ieiunium, sed quale non elegerit 

20 enumerauit. in diebus enim, inquit, ieiuniorum uestrorum 
inueniuntur uoluntates uestrae, et omnes subiectos 
uobis succutitis aut ad conuicia et lites ieiunatis et 
caeditis pugnis. non tale ieiunium ego elegi, sed 
quale subiecit, et subiciendo non abstulit, sed confirmauit. 

25 16. Nam et si mauult opera iustitiae, non tamen sine sacri- 
ficio, quod est anima conflictata ieiuniis. ille certe deus, cui 
nec populus incontinens gulae placuit, nec sacerdos nec pro- 
phetes. manent adhuc monumenta concupiscentiae, ubi se- 
pultus est populus carnis auidissimus usque ad choleram orty- 

6] Rom. 14, 17. 7J 1 Cor. 8, 8. 14] cf. Matth. 5, 6. 20] 
Es. 58, 3 sqq. 25] cf. Ps. 51, 18 sq. 27] cf. Num. 11, 4. 13. 32 sqq. 

1 incursare fort. 9 abundabimus Harrisius: abuudauimus B 13 lei"' 
narit (7, iciunauit B 17 in ordinaria Gel: inordinaria B 18 diuitias 
om. Gel 21 uohmtates Fam: uoluptates B 28 monumenta Gd' 
muuimenta B 29 ortygometras Big: ortygometra By ortygometrafli 
Scal 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 15—16. 295 

gometras cruditando. eliditur pro templi foribus senior Heli, 
filii eius in acie ruunt, nurus expirat in partu. hanc enim 
meruerat a deo plagam domus impudens, sacrificiorum carna- 
lium defraudatrix. Sameas, homo dei, cum exitum prophe- 
^asset idololatriae introductae a rege Hieroboam, post manum 5 
©ius regis arefactam et statim restitutam, post altare diffissum, 
ol haec signa ad satisfactionem inuitatus a rege plane excu- 
sauit (prohibitus enim a deo fuerat) illic cibum in totum at- 
tingere; sed ab alio mox sene mentito prophetam temere pastus 
Secundum uerbum dei ibidem factum super mensam non est 10 
in paternis sepultus. leonis enim in uia occursu prostratus 
et apud exteros conditus poenam deserti ieiunii luit. haec 
erunt exempla et populo et episcopis, etiam spiritalibus, si 
quam incontinentiam gulae admiserint. sed nec apud inferos 
admonitio cessauit, ubi in diuite epulone quidem conuiuia cru- 15 
ciantur, in paupere uero ieiunia recreantur, habentia praece- 
ptores Moysen et prophetas. nam et lohel exclamauit: san- 
cite ieiunium et praedicate curationem, prospiciens iam 
tunc et alios apostolos et prophetas sancituros ieiunium et prae- 
dicaturos officia curantia deum. unde et qui in idolis comendis 20 
et in hac re ornandis et ad singulas horas salutandis diis ad- 
ulantur, curationem facere dicuntur. sed et omnem TaTretvo- 
(ppovYjatv ethnici agnoscunt. cum stupet caelum et aret annus, 
nudipedalia denuntiantur, magistratus purpuras ponunt, fasces 
retro auertunt, precem indigitant, hostiam instaurant. apud 25 
quasdam uero colonias praeterea annuo ritu saccis uelati et 

1] cf. 1 Sam. 4, 17 sqq. 11] cf. 1 Reg. 13. 15] cf. Luc. 16, 19 sqq. 
17] loel 1, 14. 

1 cruditando Gel: conditando B, eructando Pam 2 partu Gel: pastu B 
6 difissum Harrisivs: diffusum B 7 ad satisfactionem Lat: et satis- 
factione B, de satisfactione Oehlerus recusauit qmdani 9 prophetam 
BCy prophetiam Pam 15 ubi in Gel: de B epulone del. Gel cru- 
ciantur Gel: conciliantur B 17 sancite (7, sanctificate B 18 praedi- 
cate curationem Pam: orationem JB, curationem Oehlerm iam et tunc 
Gel 20 idolis Gel: idoliis B comendis Gel: comedissent B 21 in 
hac re B, in aris Urs, in sacro OehUrus, auro fort,, in aere (cf. 137, 15) 
Hartelius ornandis Gel: ordinandis B diis add. Urs 24 magistratus 
Gel: magis B 26 annuo Gel: animo B 




296 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cinere eonspersi idolis suis inediam supplicem obiciunt, baln^^ 
et tabernae in nonam usque cluduntur. unus in publico igni^ 
apud aras, aquae nec in lancibus. Niniuiticum credo iustitiunE — 
ludaicuni certe ieiunium ubique celebratm*, cum omissis tem- — " 

5 plis per omne litus quocumque in aperto aliquando iam preceic:^ 
ad caelum mittunt. et licet cultu et ornatu maeroris munu^ 
infament, tamen fidem abstinentiae adfectant et stellae aucto — 
ritatem demorantis suspirant. sed bene quod tu nostris xero — 
phagiis blasphemias ingerens casto Isidis et Cybeles eas ad — 

10 aequas. admitto testimonialem comparationem. hinc diuinam' — 
constabit, quam diabolus diuinorum aemulator imitatur. e 



ueritate mendacium struitm*, ex religione superstitio compingi 
tur. hinc tu eo inreligiosior, quanto ethnicus paratior. ill 
denique idolo gulam suani mactat, tu deo non uis. deus eniaa 

15 tibi uenter est et pulmo templum et aqualiculus altare et sa- 
cerdos cocus et sanctus spiritus nidor et condimenta charis- 
mata et ructus prophetia. 

17. Vetus es, uera si uelimus dicere, tu qui tantum gulae 
indulges, et merito te priorem iactitas; semper agnosco sapere 

20 Esau uenatorem ferarum; ita passim indagandis turdis studes, 
ita de campo laxissimae disciplinae tuae uenis, ita spiritu de- 
ficis. si tibi lenticulam defruto inrufatam obtulero, statim 
totos primatus tuos uendes; apud te agape in caccabis feruet, 
fides in culmis calet, spes in ferculis iacet. sed maioris est 

25 agape, quia per hanc adulescentes tui cum sororibus dormiunt. 
appendices scilicet gulae lasciuia atque luxuriae. quam socie- 
tatem et apostolus sciens cum praemisisset non in ebrie- 
tatibus nec in comessationibus, adiunxit nec in cubi- 

27] Rom. 13, 13. 

1 inediam scripsi: inuidiam B supplices Barthius 2 tabemae 
Ciacconitis: tabernacula B unus Gel, om. B 3 Niniiiiticum Crel: 
in Niniuiticum JB, Niniuiticam C credo Gel: crede B iustitium Gel: 
iustitiam 0, institutum B 8 tu Urs: in B 9 casto Gel: sacco B 
10 hinc Gel: huic B diuinam Urs: diuina B 14 deo idolo B; deo 
- del. Urs 18 es Gel: est B uera Gel: et B 20 turdis Gel: turbis B 
23 agape in caccabis feruet Gel: agape caccabis sero et B 24 culmis 
Gel: culinis B 26 luxuriae scripsi: luxiiria est B, luxuria Big 



IX. De ieiunio aduersus psychicos 16—17. 297 

libus et libidinibus. ad elogium gulae tuae pertiuet, quod 
^iuplex apud te praesidentibus honor binis pai'tibus doputatur, 
c^m apostolus duplicem honorem dederit ut et fratribus et 
Praepositis. quis sanctior inter uos,. nisi conuiuandi frequentior, 
^isi obsonandi poUucibilior, nisi calicibus instructior? merito 5 
hotaines solius animae et carnis spiritalia recusatis. talibus 
^* placerent prophetae, mei non erant. cui* ergo non constanter 
P^aedicatis: manducemus et bibamus, cras enim morie- 
"^Ur? sicuti nos non dubitamus exerte mandare: ieiunemus 
*^atres et sorores, ne forte cras moriamur. palam disciplinas 10 
^ostras uindicemus. nos certi sumus eos qui in carne sunt 
^eo placere non posse, non utique in substantia carnis, 
^ed in cura, sed in aflfectione, sed in operatione, sed in 
Xioluntate. macies non displicet nobis; neque enim ad pon- 
fius deus carnem tribuit, sicut nec spiritum ad mensuram. 15 
facilius, si forte, per angustam salutis ianuam introibit caro 
exilior; citius resuscitabitur caro leuior, diutius in sepultura 
durabit caro aridior. saginentur pugiles et pyctae Olympici. 
illis ambitio corporis competit, quibus et uires necessariae, et 
tamen illi quoque xerophagiis inualescunt. sed nosti*a alia ro- 20 
bora aliaeque uires, sicut et alia certamina, quibus non est 
luctatio aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus 
mundi potestates, aduersus spiritalia malitiae. aduer- 
sus haec non carne et sanguine, sed fide et spiritu robusto 
oportet adsistere. ceterum saginatior Christianus ursis et leoni- 25 
bus forte quam deo erit necessarius, nisi quod et aduersus 
bestias maciem exercere debebit. 

3] cf. 1 Tim. 5, 17. 8] Es. 22, 13. 1 Cor. 15, 32. 11] Rom. 8, 8. 
15] cf. loh. 3, 34. 21] Eph. 6, 12. 

11 nostras BC, uestras Gel 12 in add. Lat 20 illi Gel: alii B 
28 potentes Lat spiritus fort. 25 sagiuator Gel 26 uecessarior fort 
27 Explicit de ieiunio aduersus psychicos. B 



X. 

DE ANIMA. 

1. De solo censu animae congressus Hermogeni, quatenus 
et istum ex materiae potius suggestu quam ex dei flatu con- 
o stitisse praesumpsit, nunc ad reliquas conuersus quaestiones 
plurimum uidebor cum philosophis dimicaturus. etiam in car- 
cere Socratis de animae statu uelitatum est. nescio iam hoc 
primum, an opportuno in tempore magisterii, etsi nihil de loco 

2 Q SEPTIMII FLORENTIS TERTVLLIANI CARTHAGINENSIS 
DE ANIMA LIBER. B 3 DE IMMORTAIJTATE ANIMAE || Si sub- 
stantia animae, et an corporalis, et an effigiata, uniun esse animam et 
spiritum, non separari animam et animum, an sit, ubi sit quod dicitur 
hegemonicon, de quinque sensibus corporalibus, quod philosophi ethaere- 
tici distinguunt inter sensualia et intellectualia, Intellectum semper animae 
inesse, De caeteris naturalibus animae, Unde anima aduersus haereticos 
qui eam de coelis deferunt: Aduersus argumentum Platonis, quod discen- 
tias reminiscentias dicat: De contemptu animae aduersus eos qui post 
partum corpori eam inducunt: Aduersus Platonicum dogma, quod non ei 
mortuis fiant uiui: Ad Pythagorae et Empedoclis opiniones de metem- 
psychosi et metensomatisimo : Aduersus Simonis opinionem et Carpocratis 
haereticorum : De sexu animae et carnis, quod simul in utero formentur, 
in eum: De aetate carnis et animae: De cibis, quomodo ad animam per- 
tinere uideantur: NuUam pene animam sine daemonio esse: Quomodo 
caro peccatrix dicatur: De bono et malo animae: De morte: De somno 
pcrtinente ad tractatum mortis: Et de anima Hermotimi : De Hermotimo: 
De somniis, quomodo ea patiatur anima, et unde eueniant: De ui mortis, 
et de Menandro haeretico: Nihil animae in corpore manere post mortem, 
ut uidetur quibusdam: De animae excessu, De receptu, De inferis, et an 
illuc omnes animae compellentur: An commorentur hic animae post 
mortem, uel ab inferis commeent, An aliquid interim animae patiantur 
apud inferos, De solo censu animae B; in A principium lihri deest usqw 
ad pag. 307 u. 4 7 Socrati Scal uelitatum Gel: uel ita uelificatum B 
8 magisterii Scal: magistri B 



t. 



.1- 



X. De anima 1. 299 

interest. quid enim liquido saperet anima tunc Socratis, iam 
sacro nauigio regresso, iam cicutis damnationis exhaustis, iam 
morte praesente utique consternata ad aliquem motum, secun- 
dum naturam, aut externata, si non secundum naturam? quam- 
uis enim placida atque tranquilla, quam nec coniugis fletus 5 
statim uiduae nec liberorum conspectus exinde pupillorum lege 
pietatis inflexerat, uel in hoc tamen mota, ne moueretur, ipsa 
constantia concussa est aduersus inconstantiae concussionem. 
quid autem aliud saperet uir quilibet iniuria damnatus praeter 
iniuriae solamen? nedum philosophus, gloriae animal, cui nec 10 
consolanda est iniuria, sed potius insultanda. denique post 
sententiam obuiae coniugi et muliebriter inclamanti: iniuste 
damnatus es Socrates! iam et de gratulatione responderat: 
uolebas autem iuste? quo nihil mirandum, si et in carcere 
inuiscatas Anyti et Meliti palmas gestit infringere ipsa morte 15 
coram immortalitatem uindicans animae necessaria praesump- 
tione ad iniuriae frustrationem. adeo omnis illa tunc sapientia 
Socratis de industria uenerat consultae aequanimitatis, non de 
fiducia compertae ueritatis. cui enim ueritas comperta sine 
deo? cui deus cognitus sine Christo? cui Christus exploratus 20 
sine spiritu sancto? cui spiritus sanctus accommodatus sine 
fidei sacramento? sane Socrates facilius diuerso spiritu agebatur. 
siquidem aiunt daemonium illi a puero adhaesisse, pessimum 
reuera paedagogum, etsi post deos et cum deis daemonia depu- 
tantur penes poetas et philosophos. nondum enim Christianae 25 
potestatis documenta processerant, quae uim istam pernicio- 
sissimam nec umquam bonam atquin omnis erroris artificem, 
omnis ueritatis auocatricem sola traducit. quodsi idcirco sapien- 
tissimus Socrates secundum Pythii quoque daemonis suflfragium 

3 motnm Lat: modum B 4 externata Big: externum B naturam 
Gel: consternata B 13 es Gel: est B gratulatione] Socratica ratione 
fort., grat<a sim>ulatione Hartelim 14 quo del. Gel 15 inuiscatas Gel: 
in te inuiscatas B, lemniscatas Lat, et inte<r uincula) inuiscatas Har- 
telius gestit scripsi: gestio B, gestiens Btng, Gel 16 immortalitatem 
uindicans animae Gel: immortaltem uindicans animam B, immortalitatem 
uindicat animae Lat, immortalem uindicans animam Hartelius 27 atquin 
omnis Oehlerus: atqui hominis B, antiqui Lat 



300 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

scilicet negotium nauantis socio suo, quanto dignior atque m- 
stantior Christianae sapientiae adsertio, cuius adflatui tota uis 
daemonum cedit? haec sapientia de schola caeli deos quideni 
saeculi negare liberior, quae nullum Aesculapio gallinaceuiii 

5 reddi iubens praeuaricetur nec noua inferens daemonia, sed 
uetera depellens nec adulescentiam uitians, sed onmi bono 
pudoris informans ideoque non unius urbis, sed uniuersi orbis 
iniquam sententiam sustinens pro nomine ueritatis tanto scilicet 
perosioris quanto plenioris, ut et mortem non de poculo per 

10 habitum iocunditatis absorbeat, sed de patibulo et uiuicomburio 
per omne ingenium crudelitatis exhauriat, interea in isto tene- 
brosiore carcere saeculi inter suos Cebetas et suos Phaedonas, 
si quid de anima examinandum est, ad dei regulas diriget. 
certe nuUum alium potiorem animae demonstratorem habemus 

15 quam auctorem. a deo discas quod a deo habeas, aut nec ali 
alio, si nec a deo. quis enim reuelabit quod deus texit? unde 
sciscitandum est? unde et ignorare tutissimum est. praestat 
per deum nescire, quia non reuelauerit, quam per hominem 
scire, quia ipse praesumpserit. 

20 2. Plane non negabimus aliquando philosophos iuxta nostra 
sensisse. testimonium est ueritatis euentus ipsius. nonnum- 
quam et in procella confusis uestigiis caeli et freti aliqui portus 
offenditur prospero errore, nonnumquam et in tenebris aditus 
quidam et exitus deprehenduntur caeca felicitate. sed et na- 

25 tura pleraque suggeruntur quasi de publico sensu, quo animam 
deus dotare dignatus est. hunc nacta philosophia ad gloriam 
propriae artis inflauit prae studio (non mirum si istud ita di- 
xerim) eloquii quiduis struere atque destruere eruditi magisque 
dicendo persuadentis quam docendo. formas rebus imponit, eas 

1 constantior Christianae Urs: constantiae Christianae atque B 4 gal- 
liuaceum Gel: galliceum B 8 scilicet (rc^- scilicet et JB 11 isto tene- 
brosiore carcere Gel: istos teuebrosiores carceres B 13 examinandum 
Gel : examine examinandum B dirigat. certe Pam, diriget, certa Harielitis 
14 demonstras demonstratorem Oehlerm habemus addidi 15 auctorem 
reperiet ?7rs 16 iude iJi^/ 17 interrogationis signum posui inde Scal 
21 inuentus Pawi 27 mirum si Gel: mirum (sequitur laama undecim 
duodecimtie litterarum, in media asteriscus positu>s est) non B, nunun, 
si et ego fort. 



X. De anima 1—2. 301 

Unnc peraequat, nunc priuat, de certis incerta praeiudicat, pro- 
Uocat ad exempla, quasi coinparanda sint omnia, omnia prae- 
Scribit, proprietatibus etiam inter similia diuersis, nihil diuinae 
licentia^ seruat, leges naturae opiniones sua>«? facit: ferrem, si 
naturaJis ipsa, ut compos naturae de condicionis consortio pro- 5 
fcaretur. uisa est quidem sibi et ex sacris, quas putant, litteris 
liausisse, quia plerosque auctores etiam deos existimauit anti- 
quitas, nedum diuos, ut Mercurium Aegyptium, cui praecipue 
Plato adsueuit, ut Silenum Phrygem, cui a pastoribus perducto 
ingentes aures suas Midas tradidit, ut Hermotimum, cui Clazo- 10 
menii mortuo templum contulerunt, ut Orpheum, ut Musaeum, 
ut Pherecydem Pythagorae magistrum. quid autem, si philo- 
sophi etiam illa incursauerunt, quae penes nos apocryphorum 
eonfessione damnantur, certos nihil recipiendum quod non con- 
spiret germanae et ipso iam aeuo pronatae propheticae para- 15 
turae, quando et pseudoprophetarum meminerimus et multo 
prius apostatarum spirituum, qui huiusmodi quoque ingeuiorum 
calliditate omnem faciem saeculi instruxerint? postremo si 
etiam ad ipsos prophetas adisse credibile est indagatorem quem- 
que sapientiae ex negotio curiositatis, tamen plus diuersitatis 20 
inuenias inter philosophos quam societatis , cum et in ipsa 
societate diuersitas eorum deprehendatur. siquidem uera quae- 
que et consonantia prophetis aut aliunde commendant aut alior- 
sum subornant cum maxima iniuria ueritatis, quam efiiciunt 
aut adiuuari falsis aut patrocinai'i. hoc itaque commiserit nos 25 
et philosophos in ista praesertim materia, quod interdum com- 
munes sententias propriis argumentationibus uestiant, contrariis 
alicubi regulae nostrae, interdum sententias proprias communi- 
bus argumentationibus muniant, consentaneis alicubi regulae 
illorum, ut^ prope exclusa sit ueritas a philosophia per ueneficia so 
in illa sua, et ideo utroque titulo societatis aduersario ueritatis 
urgemm- et communes sententias ab argumentationibus philo- 

2 sint omnia Urs: sit, omnia B, omnia Gel, sic omnia Hartelm^i 
.S proprietatibus Lat: propria aetatibus B 4 leges Geli logis B facit 
Gel: fecit B 5 compos Gel: cum post B 10 ingentes Gel: ingentem B 
Hermotimum Patdm Leopardus cf. infra c. 44: Hermippum B 21 inter] 
prophetas et addiderim 31 illa acrijisi: illani B 




302 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sophoruiii liberare et communes argumentationes a sententiis 
eorum separare, reuocando quaestiones ad dei litteras, excepfe 
plane quae sine laqueo alicuius praeiudicii ad simplex testi- 
monium licebit adsumere, quia et ex aemulis uonnumquaiii^ 

5 testimonium necessarium, si non aemulis prosit. nec ignoro, 
quanta sit silua materiae istius apud philosophos pro numero 
etiam ipsorum commentatorum, quot uarietates sententiarum, 
quot palaestrae opinionum, quot propagines quaestionum, quot 
implicationes expeditionum. sed et medicinam inspexi, sororem, 

10 ut aiunt, philosophiae, sibi quoque hoc negotium uindicantem, 
quippe ad quam magis animae ratio pertinere uideatur per " 

corporis curam. unde et plurinmm sorori refragatur, quod 

animam quasi coram in domicilio suo tractando magis norit. 
sed uiderit utriusque praestantiae ambitio. habuit et philo — 

15 sophia libertatem ingenii et medicina necessitatem artificii acf 
extendendos de anima retractatus; late quaeruntur incerta, latius 
disputantur praesumpta. quanta difficultas probandi, tanta ope- 
rositas suadendi, ut merito Heraclitus ille tenebrosus uastiores 
caligines animaduertens apud examinatores animae taedio quae- 

20 stionum pronuntiarit: terminos animae nequaquam in- 
uenies omnem uiam ingrediens. Christiano autem paucis 
ad scientiam huius rei opus est. nam et certa semper in 
paucis, et amplius illi quaerere non licet quam quod inueniri 
licet; infinitas enim quaestiones apostolus prohibet. porro non 

25 amplius inueniri licet quam quod a deo discitur; quod autem 
a deo discitur, totum est. 

3. Atque utinam nullas haereses oportuisset existere, ut 
probabiles quique emicarent. nihil omnino cum philosophis 
super anima quoque experiremur, patriarchis, ut ita dixerim, 

30 haereticorum. siquidem et ab apostolo iam tunc philosophia 
concussio ueritatis prouidebatur; Athenis enim expertus lin- 
guatam ciuitatem cum omnes illic sapientiae atque facundiae 

20] cf. Diog. Laert. IX 7 (fr. 61 Byw.). 24] cf. 1 Tim. 1, 4. 27] 
cf. 1 Cor. 11, 19. 30] cf. Col. 2, 8. 

11 quippe ad quam scripsi: quidem ad quam B, ut ad quam Gel, ad 
quam quidem Hartelim 14 praestantiae] scientiae fort. 20 inuenies 
scripsi: iuueniens B, inuenisse Gel 21 ingrediendo Gel 



X. Dp anima 2—4. 303 

^^npones degustasset, inde concepit praemonitorium illud edic- 
^Ubi. perinde enim et animae ratio per philosophatas doctrinas 
hominum miscentes aquas uino. alii immortalem negant ani- 
^am, alii plus quam immbrtalem adfirmant, alii de substantia, 
^lii de forma, alii de unaquaque dispositione disceptant, hi 5 
^tatum eius aliunde ducunt, hi exitum aliorsum abducunt, prout 
t Platonis honor aut Zenonis uigor aut Aristotelis tenor aut 
picuri stupor aut Heracliti maeror aut Empedoclis furor per- 
liaserunt. deliquit, opinor, diuina doctrina ex ludaea potius 
^^uam ex Graecia oriens. errauit et Christus piscatores citius 10 
^uam sophistam ad praeconium emittens. si qua igitur in hunc 
^nodum de nidoribus philosophiae candidum et purum aerem 
Xieritatis infuscant, ea erunt Christianis enubilanda et percu- 
tientibus argumentationes originales id est philosophicas et 
opponentibus definitiones caelestes id est dominicas, ut et illa, is 
quibus ethnici a philosophia capiuntur, destruantur, et haec, 
quibus fideles ab haeresi concutiuntur, retundantur. una iam 
congressione decisa aduersus Hermogenem, ut praefati sumus, 
quia animam ex dei fiatu, non ex materia uindicauimus, mu- 
niti et illic diuinae determinationis inobscurabili regula — et 20 
flauit, inquit, deus flatum uitae in faciem hominis, et 
factus est homo in animam uiuam, utique ex dei fiatu — 
de isto nihU amplius reuoluendum. habet suum titulum et 
suum haereticum. ceteris hinc exordium inducam. 

4. Post definitionem census quaestionem status patitur. con- 25 
sequens enim est ut ex dei fiatu animam professi initium ei 
deputemus. hoc Plato excludit innatam et infectam animam 
uolens. et natam autem docemus et factam ex initii consti- 
tutione. nec statum errauimus utrumque dicentes, quia sci- 
licet aliud sit natum, aliud factum, utpote illud animalibus so 
competens. diflferentiae autem sua habendo loca et tempora 

3] cf. Es. 1, 22. 20] Gen. 2, 7. 27] cf. Plat. Phaedr. p. 245 D. 

1 praemonitorium Gel: praemonitorum B 2 perinde scripsi: proinde B 
et] it Hartelius 6 aliunde ducunt Gel: alium deducunt B 7 rigor lun 
1 1 sophistas Urs 18 ut Gel: En, ut JB 19 uindicauimus Lm: uindicamus B 
25 DE INNATA. B, DE SVBSTANTIA ANIMAE ET AN CORPORALIS 
Gel 27 deputemus TJrs: deputaremus B 20 statum scripsi: statim B 



i 



304 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

habent aliquando et passiuitatis commercia. capit itaque et 
facturam prouenisse poni, siquidem omne quod quoquo modo 
accipit esse generatur. nam et factor ipse parens facti potest 
dici; sic et Plato utitur. igitur, quantum ad fidem nostram, 

5 factae nataeue animae. depulsa est philosophi opinio auctori- 
tate prophetiae quoque. 

5. Accerserint Eubulum aliquem et Critolaum et Xenocratem 
et isto in loco amicum Platonis Aristotelem. fortasse an ex- 
struentur magLs ad auferendam animae corpulentiam, si non 

10 alios e contrario inspexerint et quidem plures corpus animae 
uindicantes. nec illos dico solos qui eam de manifestis cor- 
poralibus effingutit, ut Hipparchus et Heraclitus ex igni, ut 
Hippon ot Thales ex aqua, ut Empedocles et Critias ex san- 
guine, ut Epicurus ex atomis, si et atomi corpulentias de coitu 

15 suo cogunt, ut Critolaus et Peripatetici eius ex quinta nescio 
qua substantia, si et illa corpus, quia corpora includit, — sed 
etiam Stoicos allego, qui spiritum praedicantes animam paene 
nobiscum, qua proxima inter se flatus et spiritus, tamen corpus 
animam facile persuadebunt. denique Zeno consitum spiritum 

20 definiens animam hoc modo instruit. quo, inquit, digresso 
animal emoritur, corpus est: consito autem spiritu digresso 
animal emoritur, ergo consitus spiritus corpus est; consitus 
autem spiritus anima est, ergo corpus est anima. uult et 
Cleanthes non solum corporis lineamentis, sed et animae notis 

25 similitudinem parentibus in filiis respondere, de speculo sciUcet 
morum et ingeniorum et adfectuum, corporis autem simiUtu- 
dinem et dissimilitudinem capere et animam. itaque corporis 
similitudini uel dissimilitudini obnoxiam. interim corporalium 
et incorporalium passiones inter se non communicare. porro 

30 et animam compati corpori, cui laeso ictibus uulneribus ulce- 

19] cf. Diog. L. Vn 156. 24] cf. Nemes. de nat. hom. p. 32 sq. 
(76 sq. Matth.). 

2 prouenisse Oehlerus: pro inesse B, pro nasci Pam, dici generari, pro 
in esse Urfiy perinde esse Hartelim 7 accerserint scripsi: accerserit B 
20 digresso add. Gel 22 spiritus Gel: autem spiritus B 24 Cleantes B 
25 filiis lun: filios B 27 corporis scripsi: corpus B 28 obnoxiam 
scripsi: obnoxium B interira scripsi: item B 



X. De anima 4—6. 305 

ribus condolescit, et corpus aniinae, cui adflictae cura angore 
amore coaegrescit per detrimentum scilicet uigoris cuiusque 
pudorem et pauorem rubore atque pallore testetur. igitur 
animam corpus ex corporalium passionum communione. sed 
et Chrysippus manum ei porrigit constituens corporalia ab in- 5 
corporalibus derelinqui omnino non posse, quia nec contin- 
gantur ab eis (unde et Lucretius: tangere enim et tangi 
nisi corpus nulla potest res), derelicto autem corpore ab 
anima hominem affici morte. igitur corpus anima, quae nisi 
corporalis corpus non derelinqueret, uidetur. 10 

6. Haec Platonici subtilitate potius quam ueritate conturbant. 
omne, inquiunt, corpus aut animale sit necesse est aut inani- 
male. et si quidem inanimale est, extrinsecus mouebitur, si 
uero animale, intrinsecus. anima autem nec extrinsecus mo- 
uebitur, ut quae non sit inanimalis, nec intrinsecus, ut quae 15 
ipsa potius moueat corpus. itaque non uideri eam corpus, 
quae non corporalium forma ex aliqua regione moueatur. ad 
hoc nos mirabimur incongruentiam primo definitionis prouocantis 
ad ea quae in animam non conueniunt. non enim potest anima 
animale corpus dici aut inanimale, cum ipsa sit quae aut 20 
faciat corpus animale, si adsit, aut inanimale, si absit ab illo. 
itaque quod facit non potest esse ipsa, ut dicatur animale uel 
inanimale. anima enim dicitur substantiae suae nomine. 
quodsi non capit animale corpus dici aut inanimale, quod est 
anima, quomodo prouocabitur ad animalium et inanimalium 25 
corporum formam? dehinc si corporis est moueri extrinsecus 
ab aliquo, ostendimus autem supra moueri animam et ab alio, 
cum uaticinatur, cum furit, utique extrinsecus, quia ab alio, 
merito quod mouebitur extrinsecus ab alio secundum exempli 

5] cf. Nemesius 1. c. p. 34 (81 Matth.). 7] Lucr. I 304. 

2 coaegrescit Lat: cohaerescit B scilicet Urs: socii et B, socii Gel, 
saucii Hartelim cuiusque scripsi: cuius B 3 pauorem Gel: pauore B 
4 animam scripsi: anima B 9 hominem addidi; corpus mente supplen- 
dum censet Hartelim quae nisi corporalis Gel: quam si corporali B 
10 derelinqueret, uidctur scripsi: dorelinquet. Videntur B, derelinqueret 
Gel, derelinquere uideretur HaHelius 11 Platonici Gel: Platonicis B 
21 si adsit, aut inanimale add. Gel 28 quia Oehlerus: qui JB, cum Gel, 
quis Urs, del. Itm 

XX. Tert. I. 20 



306 Qiiinti Septimi Florentis Tertulliani 

propositionem corpus adagnoscam. iam uero si ab alio moueri 
coi*poris est, quanto magis mouere aliud? anima autem mouet 
corpus, et conatus eius extrinsecus foris parent. ab illa est 
enim impingi et pedes in incessum et manus in contactum et 

5 oculos in conspectum et linguam in eflfatum, uelut sigillaria 
motu superficiem intus agitante. unde haec uis incorporali 
animae, unde uacuae rei solida propellere? sed quomodo di- 
uisi uidentur in homine sensus corporales et intellectuales? 
corporalium aiunt rerum qualitates, ut terrae, ut ignis, corpo- 

10 ralibus sensibus renuntiari, ut tactui, ut uisui, incorporalium 
uero intellectualibus conueniri, ut benignitatis, ut malignitatis. 
itaque incorporalem esse auimam constat, cuius qualitates non 
corporalibus , sed intellectualibus sensibus comprehendantur. 
plane, si non huius definitionis gradum exclusero. ecce enim 

15 incorporalia ostendo corporalibus sensibus subici, sonum auditui, 
colorem conspectui, odorem odoratui, quorum exemplo etiam 
anima corpori accedit, ne dicas idcirco ea per corporales re- 
nuntiari sensus quia corporalibus accedant. igitur si constat 
incorporalia quoque a corporalibus comprehendi, cur non et 

20 anima, quae corporalis, ab incorporalibus renuntietur? certe 
definitio exclusa sit. de insignioribus argumentationibus erit 
etiam illa, quod omne corpus corporalibus ali iudicant, animara 
uero ut incorporalem incorporalibus, sapientiae scilicet studiis. 
sed nec hic gradus stabit etiam Sorano methodicae medicinae 

25 instructissimo auctore respondente animam corporalibus quoque 
ali, denique deficientem eam cibo plerumque fulcm. quidni? 
quo adempto in totum dilabitur ex corpore. ita etiam ipse 
Soranus plenissime super anima commentatus quatuor uolu- 
minibus et cum omnibus philosophorum sententiis expertus 

30 corporalem animae substantiam uindicat, etsi illam immortalitate 
fraudauit. non enim omnium est credere quod Christianorum 

1 agiioscam Gel iam uero scripsi: enimuero B 5 sigillaria scripsi: 
sigillario B 6 motu Gel: motus B agitante Gel: agitantem B uis 
Lat: uisio B incorporali Gel: incorporalis B 9 terrae Gel: terra B 
10 tactu, ut uisu Urs 22 ali iudicant Gel: adiudicant B 26 deficien- 
tem eam Urs: deficiente in ea B, deficientem a Gel 27 etiam Gel: et 
ne B 81 fraudauit Gel: fraudabit B 



X. De anima 6. 307 

est. sicut ergo Soranus ipse rebus ostendit aniujam corpora- 
libus ali, perinde et philosophus exhibeat illani incorporaliliUH 
pasci. sed nemo umquam cunctanti de exitu animae mulHain 

^S^aquam de eloquio Platonis infudit aut micas de minutiloquio 
Aristotelis infersit? quid autem facient tot ac tantae atiimao 6 
rupicum et barbarorum, quibus alimenta sapieutiae df^nuut, i*i 

19 tamen | indocta prudentia poUent et sine acad(uniiH et porti- 
cibus Atticis et carceribus Socratis, denique ieiuuaut^H a philo- 
sophia nihilominus uiuunt? non enim Hubntautiae ipni ali- 
menta proficiunt studiorum uel disciplinae, quia uec (ipiuiiortiui iu 
animam efficiunt, sed ornatiorem. Iieue aut(Ui) quod hI iuUifi 
Stoici corporales affirmant. adeo sic quoquM auiiiia corjio- 
ralis, si et artibus ali creditur. Hed cnoniiiH iulMiitio (iliilo- 
sophiae solet plerumque nec prOHpicere pro jiediliUH. «ic 'J'littlHtt 
in pntenm. solet et sententian Huan nou inUdl(«g(iiido iialetu- i^v 
dinis corruptelam .sn.s'picari« m CbryHijijiu»^ ail «'llMlioruiii. 
tale aliquid opinor ei acddit, mm duo iri uuuiii i^orjioia im;- 
gaoit, alienato a prospeetu ^t re^^itatu jiiai^giiaiiluiii. qua#; 
non singola eotidie eorpora. ml «^t biua td t^^iua iii imiHi^ 
nteri ambitii perferuDL inuenitur ^ftiaiu iu inn^ rinili ttra.trit^ ^, 
qnaedam qainionem eniia Mi^frum, ^Mm^X oiuuiuui m4.\H., nhiri 
fetus parens mnltiplffi. uniiei ut^^ri j/u^ij/^^ra immt^ihi^n. nmuf 
tot stipata ecaporibo^, pa^ju^ 4ix.^nm j/^/j/ul//. .-^-iiMm ^ifi^n toiitH," 
fuit aniaerai e^wadkio u^hui/iiut 'y/ij/^/r* 4/- rj,ri,o§ti,uj^ j/^^/- 
eessma iam illie fibt^ ujud<? piV^^^Juiil. i^^rMwinm i^ti ht^rt^^s^t* ^;. 
est qaod ex i^ ei^L juiiul y^rth ^i ^Jj// ^.f^y u^\ 4Hm ^mhMi : 
sed tnse dno isasxi. 

2 pamAt ffcr^im: yrohiQh h iii<;vfy<>i<ji<^uj; hO.. aI*. '/^i^^u^^xx^^^i h 
3 maiBUD Q^: luukiau. h 4 cU auuu^rJl^y^^u^'. //// Uu ■aM',/^//i^ ^/./^^<^ ^ 
denuiniti ltK|iiio ^, iuullUoijuk /^m^ v <vrijiV/Ji^.* / .ir. •;.>!' /; 

15 €t 4HR. ^ K' «j'\ *<'J* HMiK^yi^ -aO liLtJvwuu. </V ;*c J^s^lA^-iy^t uij jfc 
ABy kii^sBtftti^ '"Tr }/i<^udU uuttjuxtii. > ivjj. .Mi.^ii<xtriii yi ii <.^uii^:i<ii' /. 
2^ «earKuiL /^f 1^« '-^' liijji i^ m' iiiiii i/ ^*^ i>^'>' iuii< oi/ A 




308 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

7. Quantuni ad philosophos satis haec, quia quantum ad 
nostros ex abundanti; quibus coi^poralitas animae in ipso euan- 
gelio relucebit. dolet apud inferos anima cuiusdam et punitur 
in flamma et cruciatm* in lingua et de digito animae felieioris 

5 implorat solacium roris. imaginem existimas exitum illum pau- 
peris laetantis et diuitis maerentis? et quid illic Lazari nomen, fll 
si non in ueritate res est? sed et si imago credenda est, te- 
stimonium erit ueritatis. si enim non haberet anima corpus, 
non caperet imago animae imaginem corporis, nec mentiretur 

10 de corporalibus membris scriptura, si non erant. quid est 
autem illud quod ad inferna transfertur post diuortium corporis, 
quod detinetur illic, quod in diem iudicii reseruatur, ad quod 
et Christus moriendo descendit? puto, ad animas patriar- 
charum. sed quamobrem, si nihil anima sub terris? nihil 

15 enim, si non corpus. incorporalitas enim ab omni genere cu- 
stodiae libera est, immunis et a poena et a fouella. per quod 
enim punitur aut fouetur, hoc erit corpus. reddam de isto 
plenius et opportunius. igitur si quid tormenti siue solacii 
anima praecerpit in carcere seu diuersorio inferum, in igni 

20 uel in sinu Abrahae, probata erit corporalitas animae. incor- 
poralitas enim nihil patitur non habens per quod pati possit, 
aut si habet, hoc erit corpus. in quantum enim omne corpo- 
rale passibile est, in tantum quod passibile est corporale est. 

8. Abruptum alioquin et absurdum idcirco quid de corpo- 
25 ralium eximere censu quia ceteris corporalibus exemplis non 

adaequet. et ubi proprietatum priuata discrimina, per quae 
magnificentia auctoris ex operum eorundem diuersitate signatur, 
ut sint tam discreta quam paria, tam amica quam et aemula? 
siquidem et ipsi philosophi ex contrariis uniuersa constare con- 
30 dicunt secundum amicitiam et inimicitiam Empedoclis. sic 

2] cf. Luc. 16, 23 sqq. 

G eleazari A 12 illic om. A 14 sed quamobrem om. A sub] detinet 
sub B 15 alterum enim om. A 16 liber est A et prius om. B 18 opor- 
tunius A 19 praecepit Big in carcere Gel: carcere in corpore J5, iu 
corpore A, sine corpore in carcere Hartelius cf. u. 11 22 quan*tum A 
25 exime recensu A 26 et ubi AB, ubi Gel, ubique fort. 28 discre- 
tam A 30 empedoclis om. A 



X. De anima 7—9. 309 

igitur etsi corporalia incorporalibus obiacent, ipsa quoque ita 
inter se differunt, ut diflferentia species eorum ampliet, non 
genus mutet, ut sint corporalia, sic multa in dei gloriam, 
dum uaria, sic uaria, dum diuersa, sic diuersa, dum his alii 
120 qualitatum | sensus, alii illis, dum his alia alimenta, alia iUis, 5 
dum haec inuisibilia, illa uisibilia, dum haec grauia, illa leuia. 
aiunt enim et idcirco animam incorporalem renuntiandam, quia 
digressa ea grauiora efficiantur corpora defunctorum, cum le- 
uiora esse deberent, unius corporis pondere exempto, si anima 
corpus. quid enim, inquit Soranus, si mare negent corpus, 10 
quia extra mare immobilis et grauis nauis efficitur? quanto 
ergo ualidius corpus animae, quod tanti postea ponderis corpus 
leuissima mobilitate circumfert? ceterum est inuisibilis anima 
et pro condicione corporis sui et pro proprietate substantiae 
et pro natura etiam eorum quibus inuisibilis esse sortita est. 15 
solem noctuae nesciunt oculis: aquilae ita sustinent ut natorum 
suorum generositatem de pupillarum audacia iudicent; alioquin 
non educabunt ut degenerem, quem solis radius auerterit. 
est adeo alteri quid inuisibile, alteri non, quod non ideo in- 
corporale sit quia non ex aequo uis ualet. sol enim corpus, 20 
siquidem ignis, sed quod aquila confiteatur, neget noctua, non 
tamen praeiudicans aquilae. tantundem et animae corpus in- 
uisibile carni, si forte, spiritui uero uisibile est. sic lohannes 
in spiritu dei factus animas martyrum conspicit. 

9. Cum animae corpus asserimus propriae qualitatis et sui 25 
generis, iam haec condicio proprietatis de ceteris accidentibus 
corpulentiae praeiudicabit aut haec adesse ei, quam corpus 
ostendimus, sed et ipsa sui generis pro corporis proprietate, 

23] cf. Apoc. 6, 9. 

1 incorporalibus — 3 corporalia om, A 3 gloriam Urs: gloria ^J5 
4 sic uaria om. A 5 alimenta alii illis A 7 renunciandam A 10 mare 
om. A 12 animae— corpus om. A 13 est lioX: et si JB, **et si A 14 et 
l)riu8\ est Oehlerus pro posterivs add. Gel 1(3 oculi Urs 17 sorum A 
alioqui B 19 ideo B alteri quid inuisibile om. A *ideo A 
21 nont A 22 anima A 23 est om. B scio hanne A 25 DE 
EPPIGIE fEPPIGIAE A) AB, DE EFFIGIE ANIMAE Gel sui] sen- 
sui A 27 praeiudicauit B aut Urs: ut AB, et Oehlerus ei add. Urs 
qua Pam 28 ostendamus Gel 



A 



310 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

aut etsi non adsint, hoc esse proprietatis, non adesse corpori 
animae quae corporibus | ceteris adsint. et tamen non incon-f.l2( 
stanter profitebimur sollemniora quaeque et omnimodo debita 
corpulentiae adesse animae quoque, ut habitum, ut terminum, 

5 ut illud trifariam distantiuum, longitudinem dico et latitudinera 
et sublimitatem, quibus metantur corpora philosophi. quid 
nunc quod et effigiem animae damus? Platone nolente, quasi 
periclitetur de animae immortalitate. omne enim effigiatum 
compositum et structile affirmat: dissolubile autem omne com- 

10 positicium et structile; sed animam immortalem, igitur indis- 
solubilem, qua immortalem et ineffigiatam, qua indissolubilem. 
ceterum compositiciam et structilem, si effigiatam; tamquam 
alio eam modo effigians intellectualibus formis, pulchram iu- 
stitia et disciplinis philosophiae, deformem uero contrariis ar- 

15 tibus. sed nos corporales quoque illi inscribimus lineas, non 
tantum ex fiducia corporalitatis per aestimationem , uerum et 
ex constantia gratiae per reuelationem. nam quia spiritalia 
charismata agnoscimus, post lohannem quoque prophetiam 
meruimus consequi. est hodie soror apud nos reuelationum 

20 charismata sortita, quas in ecclesia inter dominica soUemnia 
per ecstasin in spiritu patitur; conuersatur cum angelis, ali- 
quando etiam cum domino, et uidet et audit sacramenta, et 
quorundam corda dinoscit et medicinas desiderantibus submittit. 
iam uero prout scripturae leguntur aut psahni canuntur aut 

25 allocutiones proferuntur aut petitiones delegantur, ita inde 
materiae uisionibus subministrantur. forte nescio quid de 
anima disserueramus , cum ea soror in spiritu esset. post 
transacta sollenmia | dimissa plebe, quo usu solet nobis renun-f.l2 
tiare q^uae uiderit (nam et dilijgentissime digeruntur, ut etiam 

7] cf. Plat. Phaed. p. 105 sqq. 

2 et ceteris B 5 distantiuuin Lat: distantium AB dico et om. A 
10 est A corr. 11 qua immortalem — indissolubilem om. A qua im- 
mortalem Urs: quam immortalem B 15 sed JB, et J. 18 iohannen A 
19 et consequi B 21 ecstasin Bmn: extasiu AB in mg. manu lihrarii 
Nota formam ueteris celebrationis A 23 summittit Pam: sumit AB 
24 iam J5, ita A uero om. B 26 matheriae A 27 spm A 28 di- 
missa* A uso A corr. renunciare A 



X. De anima 9. 311 

probentur), inter cetera, ^iiiq^tj, ostensa est mihi anirna cor- 
poraliter, et spiritns aidebatnr, sed non inanis et nacuae qua- 
litatis, immo quae etiam teneri repromitteret, tenera et lucida 
et aerii coloris et forma per omnia humana. haec uisio est, 
deus testis et apostolus charismatum in ecclesia futurorum 5 
idoneus sponsor: tu nec si res ipsa de singulis persuaserit, 
credas? si enim corpus anima, sine dubio ^ inter illa quae 
supra sumus professL perinde et coloris proprietas omni cor- 
pori adhaeret. quem igitur alium animae aestimabis colorem 
quam aerium ac lucidum? non ut aer sit ipsa substantia eius, 10 
etsi hoc Aenesidemo uisum est et Anaximeni, puto secundum 
quosdam et Heraclito, nec ut lumen, etsi hoc placuit Pontico 
Heraclidi. nam et cerauniis gemmis non ideo substantia ignita 
est, quod coruscent rutilato rubore, nec berullis ideo aquosa 
materia est quod fluctuent colato nitore. quanta enim et alia 15 
color sociat, natura dissociat? sed quoniam omne tenue atque 
perlucidum aeris aemulum est, hoc erit anima, qua flatus est 
et spiritus tradux, siquidem prae ipsa tenuitatis subtilitate de 
fide corporalitatis periclitatur. sic et effigiem de sensu iam 
tuo concipe non aliam animae humanae deputandam praeter 20 
humanam, et quidem eius corporis quod unaquaeque eircum- 
tulit. hoc nos sapere interim primordii contemplatio inducat. 
recogita enim, cum deus flasset in faciem hominis flatum 
uitae, et factus esset homo in animam uiuam, totum utique 
l^ per faciem statim flatum illum in interiora | ,^transmissum et 25 
per uniuersaj corporis spatia diffusum simulque ,^diuina a^spi- 
ratione densatum omni intus linea expressum esse, quam den- 
satus impleuerat, et uelut in forma gelasse. inde igitur et 

2 uideantur A corr. ' et B, nec A 4 aetherii Bmg hoc A et A 
6 tu nec si Big: tunc et si (** si A) AB, tu nisi Gel 7 ne credas Gel 
lacimam signaui: interciderunt talia teneri eam et teneram esse; sine 
lacuna pro inter suspicatur in se fert Hartelius 9 aderit, Quae igitur A 
10 ut aer B, uter A 11 Enesidemo B, aeneas idemo A 13 et om. -1 
cerdiineis A 14 nec & A corr. berullis Ay beryllis B aquos ama- 
teria A 15 flutuent A collato B 17 alterum est om. A 20 non 
aliam B, alienam ABmg 21 et Gel: etsi AB 22 nobis A contem- 
placio A 23 recogitat A homini A 24 totum Gel: totus AB ita- 
que A corr. 27 quem A densatus Big: densatur A, densatum B 



312 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

corpulentia animae ex densatione solidata est et effigies ex ex- 
pressione formata. hic erit homo interior, alius exterior, du- 
pliciter unus; habens et ille oculos et aures suas, quibus Paulus 
dominum audire et uidere debuerat, habens et ceteros artus, 

5 per quos et in cogitatibus utitur et in somniis fungitur. sic 
et diuiti apud inferos lingua est, et pauperi digitus, et sinus 
Abrahae. per has lineas et animae martyrum sub altari in- 
telleguntur. a primordio enim in Adam concreta et configurata 
corpori anima, ut totius substantiae, ita et condicionis istius 

10 semen effecit. 

10. Pertinet ad statum fidei simplicem animam determinare 
secundum Platonem, id est uniformem, dumtaxat substantiae 
nomine. uiderint artes et disciplinae, uiderint et haereses. 
quidam enim uolunt aliam illi substantiam naturalem inesse 

15 spiritum, quasi aliud sit uiuere, quod uenit ab anima, aliud 
spirare, quod fiat a spiritu. nam et animalibus non omnibus 
utrumque adesse. pleraque enim uiuere solummodo, non etiam 
spirare, eo quod non habeant organa spiritus, pulmones et ar- 
terias. quale est autem in examinatione humanae animae cu- 

20 licis atque formicae argumenta respicere, quando et uitalia pro 
cuiusque generis dispositione omnibus propria animalibus tem- 
perauerit artifex deus, ut nuUa inde | coniectura captanda sit? f.l2 
nam neque homo, si pulmonibus et arteriis structus est, id- 
circo aliunde spirabit, aliunde uiuet, neque formica, si membris 

25 huiusmodi caret, idcirco negabitur spirare, quasi solummodo 
uiuens. cui uero tantum patuit in dei opera, ut alicui haec 
deesse praesumpserit? Herophilus ille medicus aut lanius, 
qui sexcentos exsecuit, ut naturam scrutaretur, qui hominem 



1 ex expressione scripsi: expressione B, ex impressione A 3 Paulus 
Urs: populus AB 4 dominum B, domino fdno A) ABmg 5 cogita- 
tionibus A somnis Pam 10 efficit B 11 DE SIMPLICITATE 
SUBSTANTIAE QUOD ET SPIRITUS IPSA SIT AB, VNVM ESSE 
ANIMAM ET SPIRITVM Gel 12 duntajcat B 13 hereses Urs: effi- 
gies AB 15 quasi — 16 spiritu om. A 19 examinatione B, ani- 
matione ABmg 22 aptanda A 23 neque — 24 uiuet om. A 24 spi- 
rauit B 26 haec om. A 28 *qui A sexcentos ABmg, septingentos B 
scutaretur A corr. 



X. De auima 9—10. 31B 

odiit, ut nosset, nescio an omnia interna eius liquido explo- 
rarit, ipsa morte mutante quae uixerant, et morte non sim- 
plici, sed ipsa inter artificia exsectionis errante. philosophi pro 
certo renuntiauerunt culicibus et formicis et tineis deesse pul- 
mones et arterias. dic mihi, inspector curiosissime, oculos 5 
habent ad uidendum? atquin et pergunt quo uolunt et uitant 
et appetunt quae uidendo sciunt: designa oculos, denota pu- 
pulas. sed et exedunt tineae: demonstra mandibulas, deprome 
genuinos. sed et personant culices, ne in tenebris quidem 
aurium caeci: tubam pariter et hiantiam oris illius ostende. 10 
quoduis animal unius licet puncti aliquo alatur necesse est: 
exhibe pabuli transmittendi, decoquendi defaecandique membra. 
quid ergo dicemus? si per haec uiuitur, erunt haec in omni- 
bus utique quae uiuent, etsi non uidentur, etsi non apprehen- 
duntur pro mediocritate. hoc magis credas, si deum recogites 15 
tantum artificem in modicis quantum et in maximis. si uero 
non putas capere tam minuta corpuscula dei ingenium, sic 
quoque magnificentiam eius agnoscas, quod modicis animalibus 
sine necessariis membris nihilominus uiuere instruxerit saluo 
etiam uisu sine oculis et esu sine denticulis et digestu sine 20 
2' alueis, quemadmodum et incedunt quaedam sine pedibus | ma- 
nante impetu, quod angues, et insurgente conatu, quod uermes, 
et spumante reptatu, quod limaces. ita et spirari cur non 
putes sine pulmonum follibus et sine fistulis arteriarum, ut 
pro magno amplectaris argumento idcirco animae humanae spi- 25 
ritum accedere, quia sint quae spiritu careant, et idcii-co ea 
spiritu carere, quia de flaturalibus artibus structa non sint? 
uiuere sine spiritu existimas aliquid, spu^are sine pulmonibus 
non putas? quid est, oro te, spirare? flatum, opinor, ex se- 
metipso agere. quid est non uiuere? flatum, opinor, ex se- 30 

1 odiit B, odit A 2 simplicis A 3 errante philosopho B, errantes 
pbUosophi Gel 4 cu*libus A corr. 7 pupulas A, pupillas B 8 et 
om. A 10 aurium] uenarum foH. hiantiam B, lanceam A 11 puncti 
spatio aliquo fort. 12 exhibe A, exhibeas B pa*buli A 14 uiuent] 
uidentur Bmg adpraehendantur B 18 quomodo dicis A 20 uisu] 
usu B 25 amplecturis A corr. 27 de om. B artubus Crel 29 ex 
semetipso B, semetipsum A 30 non om. A 




314 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

metipso non agere. hoc enim respondere debeboy si non idem 
est spirare quod uiuere. sed mortui erit non agere flatum: 
ergo uiuentis est agere flatum. sed et spirantis est agere 
flatum: ergo et spirare uiuentis est. utrumque si sine anima 

5 decurrere potuisset, non fuisset animae spirare, sed solummodo 
uiuere. at enim uiuere spirare est et spii*are uiuere est. ergo 
totum hoc et spirare et uiuere eius est ciiius et uiuere, id est 
animae. denique si separas spiritum et animam, separa et 
opera. agant in discreto aliquid ambo, seorsum anima, seor- 

10 sum spiritus; anima sine spiritu uiuat, spiritus sine anima 
spiret; alterum relinquat corpora, alterum remaneat, mors et 
uita conueniant. si enim duo sunt anima et spiritus, diuidi 
possunt, ut diuisione eorum alterius discedentis, alterius inma- 
nentis, mortis et uitae concursus eueniat. sed nullo modo 

15 eueniet: ergo duo non erunt, quae diuidi non possunt, quae 
diuidi possent, si duo fuissent. sed licet et duo esse concreta. 
sed non erunt concreta, si aliud est uiuere, aliud spirare. 
distinguunt substantias opera. et quanto nunc firmius est ut 
unum credas, cum distantiam non das ut ipsa sit anima spi- 

20 ritus, dum ipsius est spirare | cuius et uiuere? quid eniin,f.l2 
si diem aliud haberi uelis, aliud lucem, quae accedat diei, 
cum dies ipsa lux sit? plane erunt et alia genera lucis, ut 
ex ignium ministerio. erunt enim et aliae spiritus species, 
ut ex deo, ut ex diabolo. ita cum de anima et spiritu agitur, 

25 ipsa erit anima spiritus, sicut ipsa dies lux. ipsum est enim 
quid per quod est quid. 

11. Sed ut animam spiritum dicam, praesentis quaestionis 
ratio compellit, quia spirare alii substantiae adscribitur. hoc 
dum animae uindicamus, quam uniformem et simplicem agno- 

80 scimus, spiritum necesse est certa condicione dicamus, non 

3 uiuentis — 4 ergo om. A 4 si] sin A corr. 6 et] si et B est Aj 
si B, sic Pavi 7 id est ovi. A 8 separs A corr. et animam Urs: 
naturam B, natura A 13 iumanentis A, manentis B 15 quae di- 
uidi — 17 sed non erunt in B uncinis inclma possunt, quae diuidi 
om. B quae diuidi possent — 17 non erunt om. Gel 16 si A, et B prius 
duo addidi et om. B 18 distingunt A 21 accidat B 22 planae A 
ut] aut A 23 *spiritus A 30 conditione A 



X. De anima 10—11. l\\t\ 

status nomine, sed actus, nec substantiao titulo, soil oporao, 
quia spirat, non quia spiritus proprie est. nani ot tlaro spiraro 
est. ita et animam, quam flatum ex propriotato dot\\mliinuH, 
spiritum nunc ex necessitate pronuntiamus. cotoruni ailuoiHUH 
Hermogenem, qui eam ex materia, uon ex dei flatu oonl(»ndit, n 
flatum proprie tuemur. ille enim aduersus ipsiuH Horipturai^ 
fidem flatum in spiritum uertit, ut, duni incrodibilc^ osi npi- 
ritum dei in delictum et mox in iudicium deuenire, (»x inal(Mia 
potius anima credatur quam ex dei spiritu. idcirco non (H 
illic flatum eam defendimus, non spirituni, Hecundnni Hcri- w 
pturam et secundum spiritus distinctionem, oi hic Hpiriiuni in- 
gratis pronuntiamus secundum spirandi et flandi (;onininnion«ni. 

. illic de substantia quaestio est; spirare enim HubHtaniiac. iwim 
est. nec diutius de isto, nisi propter haereticoH, (jtii ncmif 
quod spiritale semen infalciunt animae de Hophiae niatriH o<> ir, 
culta liberalitate conlatum ignorante factore; cnrn Bcriptrjra 
factoris magis dei sui conscia nihil ampliuH promnl^afi^Til 

•3* quam deum flantem | in faciem hominin flatum nita^ fd ho- 
minem factum in animam uiuam, per quam ^xinfh? ^t iihisil 
et spiret, satis deelarata differentia HpirituH ef, muuvd^. i;j ^m- >y 
quentibus instrumentis , ipso deo pronuntiant^'.: Kpirifrii' /fi 
me prodiuit, et flatum omnem ego feci, et anif/ia t^ttm 
flatus factus ei spiritu. et rursujj: qni dedit flatrjf/i yff\tn\h 
super terram et spiritum ealcantibu» earri. \fr'mff ^tiiffi 
anima id est flatoa populo in t^rra inwlfnii id t'9i iti t^nrfi'* p, 
carnalit«r agenti, postea ^«piritu^ ^i^? ^jui \/^xMf\ f.nkntii i^l ^j^^ 
opera camis subigunt, quia f^ d^MMm t\ifii prmntfi /(ii//4 
spiritale est, sed quod animai^, p^i^f^a ypirital^', fnifu '•♦ -•) 
Adam statim prophetauit ma^nm ijlnd <A^'.rAffi**ninffi m i,hri 
stum et ecclesiam: hoc nu/ic '>•< t*% r,jji\,nj ffioi^ os (/^ro // 

21] Ea. 57, 16. 2Sl 1m4. i2. r> ;^; .f | f/,r ]', i^', '/f, Ki.h 
5, 30 sq. G«L 2, 23 §q. 

2 propriac^ a hmafftpm^fn A % ,;,*;•;» tm 4 i/ '^^tt'hr,',w m li 
14 hereticos A ii^^> A :% u-^r ,^ 4 ,/,,,:..,-.„♦,... ,f ,,,„ ,;,,„ It 
19 et om, A 'Hi <kf^4i;t irW^^-^^;-^ //W//^///^ ^"lu>^ .'I /Irft' r. fri, . 
fdiffcrentias B) AB, l^seiMr^ -j -f*-..^-* ,, //^/ /l ,„/,M.rnii .mI I 
24 suj* A 27 eanfe B ii' ^ ^^m A -* n /•/-/////?/■ 'l 1 //^1 



316 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

ex carne mea; propter hoc relinquet homo patrem et 
matrem et adglutinabit se mulieri suae, et erunt duo 
in unam carnem, accidentiam spiritus passus est. cecidit 
enim ecstasis super illum, sancti spiritus uis operatrix pro- 

5 phetiae. nam et malus spiritus accidens res est. denique 
Saulem tam dei spiritus postea uertit in alium uirum, id est 
in propheten, cum dictum est: quid hoc filio Cis? an et 
Saul in prophetis? quam et malus spuitus postea uertit in 
alium uirum, iii apostatam scilicet. ludam quoque aliquamdiu 

10 cum electis deputatum usque ad loculorum officium, etsi iam 
fraudatorem, traditorem tamen nondum, postea diabolus in- 
trauit. igitur si neque dei neque diaboli spiritus ex natiuitate 
conseritur animae, solam eam constat ante euentum spiritus 
utriusque; si solam, et simplicem et uniformem substantiae 

15 nomine, atque ita non aliunde spirantem quam ex substantiae 
suae sorte. | 

12. Proinde et animumj siue mens est, N0T2 apud Grae-f.l 
cos, non aliud quid intellegimus quam suggestum animae in- 
genitum et insitum et natiuitus proprium, quo agit, quo sapit, 

20 quem secum habens ex semetipsa se commoueat in semet 
ipsam, atque ita moueri uideatur ab illo tamquam substantia 
alia, ut uolunt qui etiam uniuersitatis motatorem animum de- 
cernunt, Ulum deum Socratis, Ulum Valentini Monogenen ex 
patre BY0QI et matre SirHI. quamuis Anaxagorae turbata sen- 

25 tentia est! initium enim omnium commentatus animum et 
uniuersitatis oscillum de illius axe suspendens purumque eum 
affirmans et simplicem et incommiscibilem, hoc uel maxime 

7J 1 Reg. 10, 12. 

2 adglutinabit B, agglutinabit A mulieri A, uxori B 3 carnem 
unam Rig 4 ecstasis Rig: extasis AB uis B, sui A 5 de*nique A 
6 malum A corr. 8 mali A euertit B 9 malum A aliquandiu A 
11 sed postea B 17 DE ANIMO AB, NON SEPARARI ANIMAM ET 
ANIMVM Gel NOYC. A 18 non Gel: quo non AB 19 natiuitus 
ABmg, natiuum B 20 se commoueat in semet ipsa om. A 21 ipsam 
scripsi: ipsa B 22 alio A mutatorem Bmg 23 Monogenen B, uui- 
genitum^ 24 Brm A, PuOw B, Bytho Rig Sige Rig: C£Um£', 
A, xeipiivr) B, eipiivr, Gel, ivvoia Pavi quam A 25 enim om. A et A, 
ut B 27 incommissibilem B 



X. De anima 11—13. 317 

titulo segregat ab animae commixtione et tamen eundem alibi 
animae addicit. hoc etiam Aristoteles denotauit, nescio an 
sua paratior implere quam aliona inanire. denique et ipso de- 
finitionem animi cum diflferret, intorim alterum animi gonus 
pronuntiauit, illum diuinum, quom rursus et impassibilem sub- s 
ostendens abstulit et ipsum a consortio animae. cum onim 
animam passibilem constet eorum quae sortita est pati, aut 
per animum et cum animo patietur, si concreta est auimo: 
non poterit animus inpassibilis induci : aut si non per animum 
nec cum animo patietur anima, non erit concreta illi, cum quo lo 
nihil et' qui nihil patitur. porro si nihil per illum ot cum 
illo anima patietur, iam nec sentiet nec sapiet nec mouebitur 
per illum, ut uolunt. nam et sensus passiones facit Aristo- 
teles. quidni? et sentire enim pati est, quia pati sentire est. 
14^ proinde et sapere sentire est et moueri sentire est, | ita totum is 
pati est. uidemus autem nihil istorum animam experiri ut 
non et animo deputetur, quia per illum et cum illo transigitur. 
iam ergo et commiscibilis est animus aduersus Anaxagoran et 
passibilis aduersus Aristotelen. ceterum si discretio admittitur, 
ut substantia duae res sint, animus atque anima, alterius erit 20 
et passio et sensus et sapor omnis et actus et motus, alterius 
autem otium et quies et stupor et nulla iam causa, et aut 
animus uacabit aut anima. quodsi constat ambobus haec 
omnia reputari, ergo unum erunt utrumque, et Democritus 
obtinebit differentiam tollens, et quaeretur, quomodo unum 25 
utrumque, ex duarum substantiarum confusione an ex unius 
dispositione. nos autem animum ita dicimus animae concretum, 
non ut substantia alium, sed ut substantiae officium. 

13. Ad hoc dispicere superest principalitas ubi sit, id est 
quid cui praeest, ut cuius principalitas apparuerit, illa sit 80 

2] cf. Aristot. de anim. I 2. 13] cf. Aristot. 1. c. I 5. 
1 titulos A commistione B 2 animae addlcit liig: anima odirit 
f+edicit A) AB, animam edicit Gel aristotilos A sic semper f) innniro 
ABmgf damnare B 6 ipsum scripsi: ipse ciim AB 7 aut por ow. A 
8 patiatur A 9 poterit A, potest B 10 mc nun B, ncnnn A pa- 
tiatur A quo Urs: qua AB 11 qui Urs: cui AB, por (|uoni /wn 
17 transigatur A 18 Anaxagoram B 10 Aristotolnm B 23 uonabit A 
29 despicere A .30 quid] qui B 




318 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

substantiae massa, id antem, cni massa snbstantiae praeerit, in 
officinm natnrale snbstantiae depntetnr. enimnero qnis non 
animae dabit snmmam omnem, cnins nomine totius hominis 
mentio titulata est? qnantas animas pasco, ait diues, non 
5 ait animos, et animas saluas optat gubernator, non animos, 
et rusticus in opere, et in proelio miles animam se, non animum, 
ponere affirmat. cuins nominatiora pericnla ant uota sunt, 
animi an animae? qnid antem agere dicuntnr moribundi, 
animnm an animam? ipsi postremo philosophi ipsiqne me- 

10 dici, qnamuis de animo qnoqne dispntaturi, faciem tamen operis 
frontemque materiae de anima nnusquisqne proscripsit. ut autem 
et a deo discas, animam semper deus alloquitur, animam con- 
pellat atqne | adnocat, ut animum sibi aduertat. illam salnam f. 
uenit facere Christus, illam perdere in gehennam comminatnr, 

15 illam pluris fieri netat, illam et ipse bonus pastor pro pecu- 

dibus suis ponit. habes animae principalitatem, habes in illa 

et substantiae unionem, cuins intellegas instrnmentum esse 

animnm, non patrocininm. 

14. Singularis alioqnin et simplex et de sno tota est non 

20 magis instrnctilis alinnde quam dinisibilis ex se, quia nec disso- 
Inbilis. si enim structilis et dissolnbilis, iam non immortalis. 
itaque qnia iam non mortalis, neqne dissolnbilis neque dinisi- 
bilis. nam et dinidi dissolui est et dissolui mori esi diniditur 
autem in partes, nnnc in dnas a Platone, nunc in tres a Ze- 

25 none, nunc in quinque et in sex a Panaetio, in septem a So- 
rano, etiam in octo penes Chrysippum, etiam in nonem penes 
ApoUophanem , sed et in dnodecim apnd quosdam Stoicornm, 
et in duas amplius apnd Posidoninm, qui a dnobns exorsus 
titulis, principali, qnod aiunt i^y^I^®^'^^^) ^t ^ rationali, quod 

1 substantia A massa id — praeerit in om. A 4 mentiot A ait om, B 
8 moribun*dum A 9 anima A 10 disputaturi A, disputarent B 
12 deus semper B conpellatque aduocat A 16 animae (m ex m) A 
principali*tatem A 17 inteUigam Gel 22 iam om. A 23 diuidetur A 
25 inquitque A panetio A et in B -VII A 26 in om. A VIII ^ 
VIIII- A 27 apolphanen A duodecim ABmg, decem B 28 qui a 
duobus Gel: quia duobus B, quiaduobus A 29 tituli A hege- 

monicon A 



X. De anima 13—15. 319 

aiTint XoYt)t6v, in decem et septem exinde prosecuit; ita in alias 
ex aliis species diuidunt animam. huiusmodi autem non tam 
partes animae habebuntur quam uires et efficaciae et operae, 
sicut de quibusdam et Aristoteles iudicauit. non enim membra 
sunt substantiae animalis, sed ingenia, ut motorium, ut acto- 5 
rium, ut cogitatorium, et si qua in hunc modum distinguunt, 
ut et ipsi illi quinque notissimi sensus, uisus, auditus, gustus, 
tactus, odoratus. quibus omnibus etsi certa singulis domicilia 
in corpore determinauerunt, non idcirco haec quoque distributio 
animae ad animae sectiones pertinebit, quando ne ipsum qui- 10 
dem corpus ita diuidatur in membra ut isti uolunt animam. 
atquin ex multitudine membrorum unum corpus efficitur, ut 
5^ concretio sit potius | ipsa diuisio. specta portentosissimam 
Archimedis munificentiam , organum hydraulicum dico, tot 
membra, tot partes, tot compagines, tot itinera uocum, tot 15 
compendia sonorum, tot commercia modorum, tot acies tibiarum, 
et una moles erunt omnia. sic et spiritus, qui illic de tor- 
raento aquae anhelat, non ideo separabitur in partes, quia per 
partes administratur, substantia quidem solidus, opera uero di- 
uisus. non longe hoc exemplum est a Stratone et Aenesidemo 20 
et Heraclito; nam et ipsi unitatem animae tuentur, quae in 
totum corpus diffusa et ubique ipsa, uelut flatus in calamo 
per cauernas, ita per sensualia uariis modis emicet, non tam 
concisa quam dispensata. haec omnia quibus titulis nuncu- 
pentur et quibus ex se diuisionibus deriuentur et quibus in 25 
corpore metationibus sequestrentur, medici potius cum philo- 
sophis considerabunt, nobis pauca conuenient. 

15. Inprimis an sit aliqui summus in anima gradus uitalis 
et sapientialis, quod iQY£}jLovtxcv appellant, id est principale, quia 
si negetur, totus animae status periclitatur. denique qui negant ao 

1 Xoyucdv in lacu/na relicta otn. A septem] quattuor fort. in alias 
B, aliae A 6 distingunt A 7 in quinque Gel nouissimi A 11 cor- 
pussit adiuidatur A 13 portentossissimam A 14 tot* A 16 com- 
mertia A 20 est om. A 21 *ipsi A 22 defusa A 25 deriuentur 
B, detineantur ABnig 2G tum pbii<>s<)i)hi Gel 28 DE HEGEMONICO B, 

be be^moQeNicoN; a, de heukmonico an sit et vbi sit 

Gd aliquis B 29 egemonicon A quia om. A 30 anima estatus 
periclitetur A 



320 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

principale, ipsam prius auimam uihil censuerunt. Messenius 
aliqui Dicaearchus, ex medicis autem Andreas et Asclepiades, 
ita abstulerunt principale, dum in animo ipso uolunt esse 
sousus, quorum uindicatur principale. Asclepiades etiam illa 
5 argumentatione uectatur, quod pleraque animalia ademptis eis 
parti})us corporis, in quibus plurimum existimatur principale 
consistere, et insuper uiuant aliquatenus et sapiant nihilominus, f.l 
ut muscae et uespae et lucustae, si capita decideris, ut caprae 
et testudines et anguillae, si corda detraxeris; itaque prin- 

10 cipale non esse, quod si fuisset, amissus cum suis sedibus 
uigor animae uon perseueraret. sed plures et philosophi ad- 
uersus Dicaearchum, Plato Strato Epicurus Democritus Empe- 
docles Socrates Aristoteles, et medici aduersus Andrean et 
Asclepiaden, Herophilus Erasistratus Diocles Hippocrates et 

15 ipse Soranus, iamque omnibus plures Christiani, qui apud 
deum de utroque docemur, et esse principale in anima et certo 
in corporis recessu cousecratum. si enim scrutatorem et 

• dispectorem cordis deum legimus, si etiam prophetes eius 
occulta cordis traducendo probatur, si dominus ipse recogitatus 

20 cordis in populo praeuenit: quid cogitatis in cordibus 
uestris nequam? si et Dauid: cor mundum conde in me 
deus, et Paulus corde ait credi in iustitiam, et lohannes 
corde ait suo unumquemque reprehendi, si postremo 
qui uiderit feminam ad concupiscendum, iam adulte- 

25 rauit in corde, simul utrumque dilucet, et esse principale 
in anima, quo intentio diuina conueniat, id est uim sapien- 
tialem atque uitalem (quod enim sapit, uiuidum est) et in eo 
thensauro corporis haberi, ad quem deus respicit, ut neque 

17] Sap. 1, 6. 18] cf. Prou. 24, 12. 19] cf. Ps. 139, 23. 20] 
Matth. 9, 4. 21] Ps. 50, 12. 22] Rom. 10, 10. 23] 1 loh. 3, 17. 

24] Matth. 5, 28. 

2 aliquis B 3 abstulerint A corr. 7 aliquatinus A 8 lucustae A, 
locustao B 10 amisso A sedibus om. A 11 aduerdi ce arcum; A 
13 Andream B 14 Asclepiadem B herasistratus A ipocrates A 
16 docemur Mercerus: ducimur A, deducimur B 18 despectorem A 
19 dfis Aj deus B 26 quod B intensio Rig 27 rapit Bmg 28 the- 
sauro B quem om. A nec A 



X. De anima 15—16. 321 

extrinsecus agitari putes priucipale istud secundum Heraclitum 
neque per totum corpus uentilari secundum Moschionem neque 
in capite concludi secundum Platonem neque in uertice potius 
praesidere secundum Xenocraten neque in cerebro cubare se- 
cundum Hippocraten, sed nec circa cerebri fundamentum, ut 5 
Herophilus, nec in membranulis, ut Strato et Erasistratus, nec 
in superciliorum meditullio, ut Strato physicus, nec in tota 
lorica pectoris, ut Epicurus, sed ^^ quod et Aegyptii renun- 
6^ tiauerunt, et qui diuinarum | litterarum commentatores uide- 
bantur, ut et ille uersus Orphei uel Empedoclis: namque 10 
homini sanguis circumcordialis est sensus. etiam Pro- 
tagoras, etiam ApoUodorus et Chrysippus haec sapiunt, ut uel 
ab istis retusus Asclepiades capras suas quaerat sine corde 
balantes et muscas suas abigat sine capite uolitantes, et omnes 
iam sciant se potius sine corde et cerebro uiuere, qui disposi- 15 
tionem animae humanae de condicione bestiarum praeiudicarint. 
16. Est et illud ad fidem pertinens, quod Plato bifariam 
partitur animam per rationale et inrationale. cui definitioni et 
nos quidem adplaudimus, sed non ut naturae deputetur utrum- 
que. naturale enim rationale credendum est, quod animae a pri- 20 
mordio sit ingenitum, a rationali uidelicet auctore. quid enim non 
rationale, quod deus iussu quoque ediderit, nedum id quod 
proprie afflatu suo emiserit? inrationale autem posterius intel- 
legendum est, ut quod acciderit ex serpentis instinctu, ipsum 
illud transgressionis admissum, atque exinde inoleuerit et coa- 25 
doleuerit in anima ad instar iam naturalitatis, quia statim in 
naturae primordio accidit. ceterum cum idem Plato solum ra- 

10] cf. Stob. Anth. I p. 424, 19 Wachsm. (Empedocl.' fr. 329 Stein). 
17] cf. Plat. de rep. IV p. 436 sqq. 

2 Moschionem Bmg, Moscionem B, oschionem A 4 Xenocrate B 
5 Hippocrate B 6 herophilo A membranu*lis A 8 lacimam signaui; 
intercidertmt in corde habere sedem sed et quod Pam, secundum quod 
et Hartelius renunciauerunt A 9 et] ei B litterarum addidi com- 
mentatores B, commemoratores ABmg 10 ut del. Gel orphaei A 
empledoclis A coir. 11 hominis B 12 apoUo durus A hac A 
16 humanae de om. A conditione A 18 rationalem et irrationalem B 
19 adplaudimus B, applaudimus A 22 *ediderit A 23 propriae A 
25 et coadoleuerit om. A 

XX. Tert. I. 21 



322 Qiiinti Si'j)tiiiii Floreiitis TiM-tulliani 

tioiiale Jicat ut in aiiima dei ipsius, si nos etiam inrationale? 
naturae adscripserimus, quam a deo anima nostra sortita est^ 
aeque inrationale de deo erit, utpote naturale, quia uatura.e^ 
deus auctor est. sed enim a diabolo inmissio delicti, inratio— 

5 nale autem onme delictum, igitur a diabolo inrationale, a qao 
et delictum, extraneum a deo, a quo est inrationale alienuai.. 
proiude delieti ^x diuersitas horum ex distantia auctorum. pro- 
inde cum Plato soli deo segregans rationale duo genera sul>- 
diuidit ex inrationali, indignatiuum, quod appellant Oufxtxcv, et 

10 concupiscentiuum, | quod uocant £7:tO'JiJi.r^Tixcv, ut illud quidem 
commune sit nobis et leonibus, istud uero cum muscis, ratio- 
nale porro cum deo, uideo et de hoc mihi esse retractandum 
propter ea quae in Ohiisto deprehenduntur. ecce enim tofa 
haec trinitas et in domino, et rationale, quo docet, quo dis- 

15 serit, quo salutis uias sternit, et indignatiuum, quo inuehitur 
in scribas et Pharisaeos, et concupisci3ntiuum, quo pascha cum 
discipulis suis edere concupiscit. igitur apud nos non semper 
ex inrationali censenda sunt indignatiuum et concupiscentiuura, 
quae certi sumus in domino rationaliter decucurrisse. indigna- 

20 bitur deus rationaliter, quibus scilicet debet, et concupiscet 
deus rationaliter, quae digna sunt ipso. nam et malo indigna- 
bitur et bono concupiscet salutem. dat et apostolus nobis con- 
cupiscentiam. si quis episcopatum concupiscit, bonum 
opus concupiscit. sed bonum opus dicens rationalem con- 

25 cupiscentiam ostendit. concedit et indignationem. quidni, quam 
et ipse suscepit? utinam et praecidantur, inquit, qui uos 
subuertunt. rationalis est indignatio, quae ex affectu disci- 
plinae est. at cum dicit: fuimus aliquando natura filii 
irae, inrationale indignatiuum suggillat, quod non sit ex ea 

23] 1 Tim. 3, 1. 26] Gal. 5, 12. 28] Eph. 2, 8. 

1 iit fort. delenduvi 2 adscribimus A sortita st A 8 qiiia na- 
turae om. A 7 proindo del. lun delicti del. Gel lacunam sigmui 
8 rationali e rationale corr. A 9 thymicon A 10 *iUud A 14 et 
posterim om. A prius quo Big: quae AB 16 et posterius del. Big 
19 certi sumus B, certissimus A dnm A 24 sed B, et A 25 et 
07n. A 27 est B, et A 29 suggilat A 



X- De «iiima Hi-17- 323 

natura, quae a deo est, sed eic illa, quatii dialiolus iuduxit, 
dotQJnus et ipse dictus sui ordinis: aou potestis duobns 
ili>niiiils seruire, pater et ipse coguominatus : uos ex dia- 
bo.lo patre estis. ne tiuieas et illi proprietatem naturae 
alterius adscribere, posterioris et adulterae, quem legis auena- 5 
mm supersemiuatorem | et frumentariae segetis nocturnum 
iiterpolatorem. 

17. Contingit uos illoi-um etiam quiuque sensuum quaestio, 
iuos in primis litteris discimus, quoniara et hinc aliquid hae- 
■etieis procuratur. uisus est et auditus et odoratus et gustus et 10 
t^ctus, horum fidem Academiel durius damnant, seraudum quos- 
4a.in et Heraelitus et Diocles et Empedoeles ; certePlatoiuTimaeo 
'nrationalem pronuntians sensualitatem et opiuioui eoinplieitam. 
itaque mendacium uisui obicitur, quod remos in aqua inflexos 
lel infractos adseuerat aduersus eonscientiam iutegritatis, quod u 
turrem quadrangulatam de longinquo rotundam persuadeat, 
C|Qod aequalissimam porticum angustiorem in ,uItimo infamet, 
quod caelum tanta sublimitate suspeusum mari iuugat. periude 
inditus fallaciae reus, nt cnm caeleste murmur putamus et 
plaustrum est, uel tonitru meditante pro certa de plaustro » 
eredimus souitum. sie et odoratus et gustus arguuntur, siqui- 
dem eadem ungueuta eadeijique uiua posteriore quoque usu 
depretiautur. sic et tactus reprehenditur, siquidem eadera pa- 
uimenta manibus asperiora, pedibus leuiora creduntur, et in 
lauacris idera ealidae lacus feruentissiraus primo, dehinc tem- s& 
peratissimus renuntiatur. adeo, inquiunt, sie quoque fallimur 
sensibus, dum seutentias uertimus. moderantius Stoici nou 
omnem sensum nec semper de raeudacio onerant. Epicurei 
constantius parem omnibus atque perpetuam defendunt ueri- 
tatem, j sed alia ula. uon euim sensum mentiri, sed opi- 90 

2] Matth. 6, 24. 3] loh. 8, 44. 5] cf, Matth. 18, 25. 12] ■*. 
Plat. Tim. p, 28 A. 

5 et I et .4 8 DE QVINQVE SENSIBVS AB, om. Gcl contingit 

Big: contigit AB 9 iierptinis A 12 •latfl A timeo A 13 pro- 

Dnntiat B complicitam B 18 proinde Bvtg 19 tiilliicua A 22 quae- 
<jiie foTt. 23 depraetiantur A 25 calidus B 30 ;i'>i 



324 Qiiiiiti Scj)timi Floieiitis Tert.ulliani 

nioneni. sensum enim pati, non opinari; animam enim opi- 
nari. abseiderunt et opinionem a seusu et sensum ab anima. 
et unde opinio, si non a sensuV denique nisi uisus rotundam 
senserit turrem, nuUa opinio rotunditatis. et unde sensus, si 

5 non ab anima? denique carens anima corpus carebit et sensu. 
ita et sensus ex anima est et opinio ex sensu et anima totum. 
ceterum optime proponetur esse utique aliquid quod efficiat 
aliter quid a sensibus renuntiari quam sit in rebus. porro si 
potest id renuntiari quod non sit in rebus, cur uon perinde 

10 possit per id renuntiari quod non sit in sensibus, sed in eis 
rationibus quae interueniant suo nomine? atque adeo licebit 
eas recognosci. nam ut in aqua remus inflexus uel infractus 
appareat, aqua in (;ausa est; denique extra aquam integer 
uisui remus. teneritas autem substantiae illius, qua speculum 

15 ex lumine efficitur, prout icta seu mota est, ita et imaginem 
uibrans euertit lineam recti. item ut turris habitus eludat, 
interualli condicio compellit in aperto; aequalitas enim circum- 
fusi aeris pari luce uestiens angulos oblitterat lineas. sic et 
uniformitas porticus acuitur in fine, dum acies in concluso sti- 

20 pata illic tenuatur, quo et extenditur. sic et caelum mari 
unitur, ul»i uisio absumitur, quae quamdiu uiget, tamdiu di- 
uidit. auditum uero quid aliud decipiet quam sonorum simi- 
litudo? et si postea minus spirat unguentum et minus sapit 
uinum et minus lacus feruet, in omnibus ferme prima uis tota 

25 est. ceterum de scabro ac leui merito manus ac pedes tenera 
scilicet et callosa membra dissentiunt. | igitur hoc modo nullafl 
sensuum frustratio causa carebit. quodsi causae fallunt sensus 
et per sensus opiniones, iam nec in sensibus constituenda fal- 
lacia est, qui causas secuntur, nec in opinionibus, quae a sen- 

30 sibus diriguntur sequentibus causas. qui insaniunt, alios in 
aliis uident, ut Orestes matrem in sorore, et Aiax Ulixen in 
armento, ut Athamas et Agaue in filiis bestias. oculisne hoc 
mendacium exprobra})is, an furiis? qui redundantia fellis auru- 



1 animam enim non opinari Rig 2 sensus A et sensum ab anima 
07n. A 4 rodtunditatis A corr. 8 alter A corr. 10 his B 17 con- 
ditio A 20 illue Hartelius 22 quiad aliud A 31 Ulyssem B 



X. De auima 17. 325 

ginant, amara sunt omnia. num ergo gustui praeuaricationem 
exprobrabis an ualetudini? omnes itaque sensus euertuntur 
uel circumueniuntur ad tempus, ut proprietate fallaciae careant. 
imnio iam ne ipsis quidem causis adscribendum est fallaciae 
elogium. si enim ratione haec accidunt, ratio fallacia perhi- 5 
beri non meretur. quod sic fieri oportet, mendacium non est. 
itaque si et ipsae causae infamia liberantur, quanto magis 
sensus, quibus iam et causae libere praeeunt, cum hinc potis- 
simum et ueritas et fides et integritas sensibus uindicanda sit, 
quod non aliter renuntient, quam quod illa ratio mandauit, 10 
quae efficiat aliter quid a sensibus renuntiari quam sit in rebus. 
quid agis, Academia procacissima? totum uitae statum euertis, 
omnem naturae ordinem turbas, ipsius dei prouidentiam ex- 
caecas, qui cunctis operibus suis intellegendis colendis dispen- 
sandis fruendisque fallaces et mendaces dominos praefecerit 15 
sensus. an non istis uniuersa condicio subministratur? an 
non per istos secunda quoque mundo instructio accessit, tot 
29 artes, tot ingenia, tot studia negotia officia commercia | remedia 
consilia solacia uictus cultus ornatusque, omnia? totum uitae 
saporem condierunt, dum per hos sensus solus omnium homo 20 
animal rationale dinoscitur intellegentiae et scientiae capax, et 
ipsius Academiae. sed enim Plato, ne quod testimonium sen- 
sibus signet, propterea et in Phaedro ex Socratis persona negat 
se cognoscere posse semet ipsum, ut monet Delphica inscriptio, 
et in Theaeteto adimit sibi scire atque sentire, et in Phaedro 25 
post mortem differt sententiam, ueritatis postumam scilicet; et 
tamen nondum mortuus philosophabatur. non licet, non licet 

23] cf. Plat. Phaedr. p. 229 sq. 25] cf. Plat. Theaet. p. 152 sq. 
Phaedr. p. 247 sq. 

1 luara A corr. m. rec. 2 ualetudiiii ex ualetudine A, ualetudiuem B 
4 faUacie A 5 fallacia ABmg, fallaciae B 10 quod posterim del. 
Oehleruii 11 quit A quam A, quod B 12 Academice procacissime B 
14 colendis scripsi: incolendis AB 19 ornatusqueV omnia milgo, orna- 
tus, quae omnia Hartelim 20 os A corr. sensib; A corr. 21 et 

h 

scientiae om. A 25 in te aehteto (h. prius inductum) A et otn. A 
27 mortuis Bmg non licet semel B 



326 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

nobis in dubium sensus istos deuocare, ne et in Christo d 
fide eorum deliberetur, ue forte dicatm* quod falso satana: 
prospectarit de caelo praecipitatum aut falso uocem patrLs 
audierit de ipso testificatam aut deceptus sit, cum Petri socruin 

5 tetigit, aut alium postea unguenti senserit spiritum, quod Lii 
sepulturam suam acceptauit, alium postea uini saporem, quod 
in sanguinis sui memoriam consecrauit. sic enim et Marcion 
phantasma euni maluit credere totius corporis in illo dedi- 
gnatus ueritatem. atquin ne in apostolis quidem eius ludificata 

10 natura est. fidelis fuit et uisus et auditus in monte, fidelis 
et gustus uini illius, licet aquae ante, in nuptiis Galilaeae, 
fidelis et tactus exiude creduli Thomae. recita lohannis testa- 
tionem: quod uidimus, inquit, quod audiuimus, oculis 
nostris uidimus, et manus nostrae contrectauerunt, 

15 de sermone uitae. falsa utique testatio, si oculorum et 
aurium et manuum sensus natura mentitur. 

18. 1 Conuertor ad intellectualium partem, quemadmodum illamfl 
Plato a corporalibus separatam haereticis commendauerit agui- 
tionem ante mortem consecutus. ait enim in Phaedone: quid 

20 tum erga ipsam prudentiae possessionemV utrumne 
impedimentum erit corpus, an non, si quis illud so- 
cium assumpserit in quaestionem? tale quid dico, 
habetne ueritatem aliquam uisio et auditio hominibus, 
an non? an non etiam poetae haec nobis semper ob- 

25 mussant, quod neque audiamus certum neque uidea- 
mus? meminerat scilicet et Epicharmi comici: animus cer- 
nit, animus audit, reliqua surda et caeca sunt. itaque 
rursus illum orgo ait supersapere qui mente maxime sapiat, 
neque uisionem proponens neque uUum eiusmodi sensum at- 

12] 1 loh. 1,1. 19] Plat. Phaed. p. 65 sq. 26] cf. Plut. de for- 
tuiia c. 3 et de Alex. uirt. et fort. 11 3 (Epich. fr. 253 MulL). 

1 reuocare B 2 Sathauam B 4 testificatum A 5 ♦spiritum A 
7 *memoriam A 11 galileae A 17 DE INTELLECTUALIBUS AB, 
QVOD PHILOSOPHI ET HAERETICI DISTINGVANT INTER SEN- 
SVALIA ET INTELLECTVALIA Gel 18 a add. m. rec. A here- 
ticis A 19 Phaedoue Pam: phaedo A, Phaedro B 24 alterum 
non om. A 29 illum Bmg sensum Bmg, om. AB 



I. D^ lalmii 17— IS. :?!?? 



^T^iieas aaiiao. isetl iprfa oieiite :*iiieera ateiLs iii reeogibmdii 

^'l e^ieadum ^jineemiii *4aod«£ae remiiL <egrestfaif potibi^aiii 

^ oeoliif et aaribas et. «^aod «lieeaiiuni rrit. a toto «:orpore. 

^t tarbaate et aoa peniiitteate aniniiie poetidere aeritateiu 

*^ae pradentiaiii. «laaado «•omniaiiit^at. aidemit^ igitur ad- .5 

^ersa:^ .<eiL<a.s <?t}rp«}rale*^ aliam p«}rtea<ii parataram. at malto 

idoaiorem. aires seiliL*et aaimae. LoteEa^tam operaatejf eia,s ae-- 

ritatis, eoiaif res aoa rfiat eoram ae<: sabiaeeaat eorporaliboi^ 

sensibaji, seii ab^fiat loage a «rooimaai t^)iLseieatia in anraao 

et ia <aperiori])a.< »*t apad ipsom deanL oalt eaiai PlaD) es^fe m 

qaasdam sabstaiLtia»^ iaaisibiles. ia«*orporale<. sopermaadiales. 

diainas et aeternaif. ({tv^ appeOat ideai^. id e<t toraukf. e^L^empIa 

et eaasa:? aataralium Lstorom maiiifestoram et sabiaeeadam 

eorporalibas senrabas. et illaif «[aidem esse aeritates. haee aotem 

imagiaes eanmL relaeeatae iam Iiaeretii.*a semiaa Ga»>t?deoram i^ 

30 et Valeatiiiiaaoram? hiae enrm arr^iaat differeadam ».*t)rp«i- 

raliom seiLsuam et iateEei^tualium ainum. »[aam edam para- 

bolae deeem uirgiaum adtemperaat. ut ♦(uia«(ue stuitae <easus 

corporales tiguraueriat. stultos uidelieet «|uia deeeptui tacU^^s. 

sapieates autem iateflei^tualium uirium aotam expresseruir, <a« io 

pientium S4*ili«^H:. «^uia t^oatingeatiam ueritatem illam axeaaam 

et supemam et apud pleroma ♦*t>asdtutam. haered«!iiram idea- 

rum saeramenta. ho<^ enim sunt et Aei>nes ♦^t genealogiae 

iUomm. itai^ue et sensum «iiuidunt ei intelleetualibus ♦^uidem a 

spiritali suo semine. sensualibus uero ab animali, t|aia spiri- ^5 

talia nuUo mo«io «^apiat^ et illius «luidem esse inuisibilia. haiarf 

uero uisibilia et humilia ^t temp»>ralia, quae seasu e*)aaeaiaatar 

in imaginibus «?on>tituta. ob haei* erg»> praestruiimus neque 

animum aliud quid esse quam animae suggestum et struetaiiL 

neque spiritum eitraneum quid ♦(uam «^u^^i et ipsa per tiatum. w 

cetemm anressioni ♦leputan^Ium ♦4u»:Mi aut deus p«>stea aat «iia- 

1 Animo Bmg^ Animam JJi Dj^zajnL) A 2 <^gDi<4^ii:^ iiij/: ^i 
egressiLi AB 3 «iao Paai 6 Aat B *..♦ i^.-i.-Qioieaciti A cvrr. II uir 
corp4)r.d»is «i.up«*rmun«iiai«^s fyni. A VI ►»i*^mpLirv< B 15 li»^i>fti»,-ti A <ic 
semptr 2«> ♦*iprae>^»*rint .1 -22 i»l»^;inmi B. «i»*ariim A i»:itrr. ni- n-c. ' 
Bmg 23 xlnivi; B 24 »fX .*4^ipi*i: ^x AB. -T in Hffrtdins 2S pr^ 

stmiimu-i A Z*) «{oi^aam fd add. m. rec.j A 




328 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

bolus adspirarit. et nunc ad differentiam sensualium et ia- 
tellectualium non aliud admittinms quam rerum diuersitates, 
corporalium et spiritalium, uisibilium et inuisibilium, publica,- 
tarum et arcanarum, quod illae sensui, istae intellectui attri- 

5 buantur, apud animam tamen et istis et illis obsequio depii- 
tatis, quae perinde per corpus corporalia sentiat quemadmodum 
per animum incorporalia intellegat, saluo eo ut etiam sentiat 
dum intellegit. non enim et sentire intellegere est et intelle- 

• gere sentire estV | aut quid erit sensus, nisi eius rei quae sen- 1 

10 titur intellectus? quid erit intellectus, nisi eius rei quae in- 
tellegitur sensus? unde ista tormenta cruciandae simplicitatis 
et suspendendae ueritatis? quis mihi exhibebit sensum non 
intellegentem quod sentit aut intellectum non sentientem quod 
intellegit, ut probet alterum sine altero posse? si corporalia 

15 quidem sentiuntm*, incorporalia uero intelleguntur, rerum geiiera 
diuersa sunt, non domicilia sensus et intellectus, id est noa 
anima et aninms. denique a quO sentiuntur corporaliaV si ab 
animo, ergo iam et sensualis est animus, non tantum intellec- 
tualis, nam dum intellegit, sentit, quia si non sentit, nec in- 

20 tellegit: si uero ab anima corporalia sentiuntur, iam ergo et 
intellectualis est uis animae, non tantum sensualis, nam dum 
sentit, intellegit, quia si non intellegit, nec sentit. perinde a 
quo intelleguntur incorporalia? si ab animo, ubi erit anima? 
si ab anima, ubi erit aninms? quae enim distant, abesse in- 

25 uicem debent, cum suis muneribus operantur. putabis quidem 
abesse animum ab anima, si quando animo ita afficimur ut ne- 
sciamus nos uidisse quid uel audisse, quia alibi fuerit animus. 
adeo contendam immo ipsam animam nec uidisse nec audisse, 
quia alibi fuerit cum sua ui, id est animo. nam et cum dementit 

1 adspirarit Big: adspiraret AB, adspirarat Friorim 5 aput i 
obsequio om. A Yl suspendae A 14 sine Bmg, ex AB, excluso fori. 
18 animo] anima Gel intellectuaris A 19 quia si Gel: quasi B quia 
si— intellegit om. A, *al. desunt* Bmg 20 et intellectualis B, intellectualis A, 
intellectus Gel 22 perinde scripsi: proindc AB 26 siquando aDlmo 
ita afficimur ut Urs: si quando. uam ita efficiunt ut (ut om. A) AB, 
si quando. nam ita effici ut Oelilerus 27 nos om. A audisse, quia 
Urs: audisse nec audisse quia AB, audisse nec non audisse quia Gel 
27 animus — 29 fuerit om. A 



X. De auima 18. 329 

homa, anima dementit non peregrinante, sed conpatiente tunc 
animo. ceterum animae principaliter casus est. hoc inde fir- 
matur, quod anima digressa nec animus in homine inueniatur; 
ita illam ubique sequitur, a qua nec in fine subremanet. cum 
uero sequitur, et addicitur, proinde intellectus animae addi- s 
.31 citur quam sequitur animus , cui addicitur | intellectus. sit 
nunc et potior sensu intellectus et potior cognitor sacramen- 
torum, dummodo et ipse propria uis animae, quod et sensus. 
nihil mea interest, nisi cum idcirco praefertur sensui intellectus, 
ut ex hoc quoque separatior habeatur quo potior affirmatur. lo 
tunc mihi post differentiam etiam praelatio retundenda est per- 
uenturo usque ad potioris dei persuasionem. sed de deo suo 
quoque campo experiemur cum haereticis. nunc de anima ti- 
tulus et de intellectu non insidiose praeferendo locus. nam 
etsi potiora sunt quae intellectu attinguntur ut spiritalia 15 
quam quae sensu ut corporalia, rerum erit praelatio, subli- 
miorum scilicet aduersus humiliores, non intellectus aduersus 
sensum. quomodo enim praeferatur sensui intellectus, a quo 
informatur ad cognitionem ueritatum? si enim ueritates per 
imagines apprehenduntur, id est inuisibilia per uisibilia no- 20 
scuntm*, quia et apostolus nobis scribit: inuisibilia enim 
eius a conditione mundi de factitamentis intellecta 
uisuntur, et Plato haereticis: facies occultorum ea quae 
apparent, et necesse est omnino hunc mundum imaginem 
quandam essje alterius alicuius, ecquid ibi uidetur intellectus 25 
duce uti sensu et auctore et principali fundamento nec sine 
illo ueritates posse contingi? quomodo ergo potior erit eo per 
quem est, quo eget, cui debet totum, quod attingit? ita 
utrumque concluditur, neque praeferendum sensui intellectum, 

21] Rom. 1, 20. 23J cf. Plat. Tim. p. 29 sq. 37 sq. 

1 dementit anima B 2 inde Urs: unde AB 4 qua neque (que 
inductum) A 5 sequitur om. A uirgulam post sequitvir posui proinde 
seripsi: perinde AB posterius adicitur A 7 seusu Gel: seusui AB 
9 mea ABj in ea Bmg 10 patior B 11 peruenturo Big: peruentura AB 
12 quoque usque B 14 de del. Gel praetereundus fort. 24 est] 
esse Gel 25 ecquid scripsi: et quid B, om. A, et quod Gel, equidem 
Oehkrus ibi Oehlerus: sibi B, om. A 



330 Quinti Septimi Floreutis Tertulliani 

per quem enim quid constat, inferius ipso est, neque sepa.- 
randum a sensu, per quod enim quid est, cum ipso est. 

19. I Sed ne illi quidem praetereundi qui uel modico tein-f. 
poris uiduant animam inteliectu. perinde enim uiam sternunt 

5 postea inducendi eius sicut et animi, a quo scilicet proueniat 
intellectus. uolunt infantiam sola anima contineri, qua tan- 
tummodo uiuat, non ut pariter sapiat, quia nec onmia sapiacf 
quae uiuant. denique arbores uiuere nec tamen sapere secun- 
dum Aristotelen, et si quis aiius substantiam animalem in uni- 

10 uersa comnmnicat. quae apud nos in homine priuata res est, 
non modo ut dei opus, quod et cetera, sed ut dei flatus, quod 
haec sola quam dicimus cum onmi instructu suo nasci. et si 
ad arbores prouocamur, amplectemur exemplum, siquidem et 
illis necdum arbusculis, sed stipitibus adhuc et surculis etiam- 

15 nunc, simul de scrobibus oriuntur, inest propria uis animae. 
uerum pro temporis ratione remoratur coalescens et coado- 
lescens robori suo, donec aetas adimpleat habitum, quo natura 
fungatur. aut unde mox illis et frutices inoculantur et folia 
formantur et germina inflantur et flosculi inornantur et suci 

20 condiuntur, si non in ipsis omnis paratura generis quiescit et 
partibus proniota grandescit? inde igitur et sapiunt unde uiuunt, 
tam uiuendi quam sapiendi proprietate, et quidem ab infantia 
et ipsae sua. uideo enim et uitem adhuc teneram et inpube- 
rem intellegentem tamen iam opera sua et uolentem alicui 

2;^ adhaerere, cui innixa et innexa proficiat. denique non expectata 
rustica disciplina, sine arundine, sine ceruo, si quid attigerit, 
ultro ambibit, | et quidem uiriosius amplexabitur de suo in-f. 
genio quam de tuo arbitrio. properat esse secura. uideo et 
ederas, quantum uelis premas, statim ad superna conari et 

30 nullo praeeunte suspendi, quod malint parietibus inuehi textUi 

0] cf. Aristot, de auima II 2. 

3 INTELLECTVM SEMPER CSEMPER om. A) ANIMAE INESSE 
ABy om. Gel 4 perinde scripsi: proiude AB 5 et anin^i a quo Big: 
et auimi ma quo A, et auima quo Byin auima Gel 9 aristotelem B 11 quo 
haec sola fort. 12 nascitur fort. 14 etiamnuc A corr. 17 impleat A 
18 fruti*ces A 22 propriaetate A 24 alicubi Gel 25 cum B uixa 
A corr. 26 ceruo ABmg, orno B, corno Pam 27 ambibit Lat : ama- 
bit AB amplexabitur om. A 29 primas A 30 mali inparietibus A corr. 



X. De aniina 18—19. 331 

silua quam humi teri uoluntaria iniuria. contra quibus de 
aedificio male est, ut crescendo recedunt, ut refugiunt? sentias 
J^mos aliorsum destinatos, et animationem arboris de diuortio 
parietis intellegas; contenta sua est paruitate, quam ex pri- 
Qiordio prouidentissimi fruticis edidicit, timens etiam ruinam. 5 
has ego sapientias et scientias arborum cur non contendam? 
Uiaant ut philosophi uolunt, sapiant ut philosophi nolunt, in- 
telJegat et infantia ligni, quo magis hominis? cuius anima uelut 
surculus quidam ex matrice Adam in propaginem deducta et 
genitalibus feminae foueis commendata cum omni sua paratura 10 
puUulauit tam intellectu quam et sensu? mentior, si non statim 
infans, ut uitam uagitu salutauit, hoc ipsum se testatur sen- 
sisse atque intellexisse quod natus est, omnes simul ibidem 
dedicans sensus, et luce uisum et sono auditum et umore 
gustum et aere odoratum et terra tactum. ita prima illa uox is 
de primis sensuum uocibus et de primis intellectuum pulsibus 
cogitur. plus est quod de prospectu lacrimabilis uitae quidam 
augurem incommodorum uocem illam flebilem interpretantur, 
quo etiam praesciens habenda sit ab ingressu natiuitatis, nedum 
intellegens. exinde et matrem spiritu probat et nutricem spiritu 20 
examinat et gerulam spiiitu agnoscit fugiens extranea ubera et 
^ recusans ignota cubilia, |,neminem appetens nisi ex usu. unde 
illi iudicium nouitatis et moris, si non sapit? unde illi et 
offendi et demulceri, si non intellegit? mirum satis ut infantia 
naturaliter animosa sit non habens animum et naturaliter 25 
affectiosa sit non habens intellectum. at enim Ohristus ex ore 



2 refugiuntV sentias Urs: refugium sentias AB 3 aliorsum teudere 
aliorsum fort., ad aliorsum mente tendere supphndum censet HarteJius 
destinatum Gel 4 contenta sua est Oehlerus: conteuta sunt B, con- 
tinentia est ABmg, contenta est Big paruitate ABmg, prauitate B 
5 edidicit Gel: sedidicit A, Se didicit B timentis etiam Lat, timeutis 
iam fort. 7 sapiant ut philosophi noluut om. A intelligat et iu- 
fantia Urs: intellegant et infantiam AB 11 pullulauit ABmg, puUu- 
labit B 15 odoratum aere A 16 uocibus om. A 17 lacbrymabilis B 
18 augerem A 19 quo Big: quod AB spraesciens A corr. 20 non 
enim exinde B; sed mrha non enim uncinis inclusa sunt^ in mg. al. desunt 
22 et neminem B 25 animum — 26 non habens om. A 







332 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

lactantium et paruulorum experiendo laudem nec pueritiam nec 
infautiam hebetes pronuutiauit, quarum altera cum suffragio 
occurrens testimonium ei potuit offerre, altera pro ipso truci- 
data utique eum sensit. ' 

5 20. Et hic itaque concludimus omnia naturalia animae ut 
substantiua eius ipsi inesse et cum ipsa procedere atque pro- 
licere, ex quo ipsa censetur. sicut et Seneca saepe noster: 
insita sunt nobis omuium artium et aetatum semina 
magisterque ex occulto deus producit ingenia, ex se- 

10 minibus scilicet insitis et occultis per infantiam, quae sunt et 
intellectus. ex his enim producuntur ingenia. porro et frugum 
seminibus una generis cuiusque forma est, processus tamen 
uarii. aiia integro statu euadunt, alia etiam meliora respon- 
dent, alia degenerant pro condicione caeli et soli, pro ratione 

15 operis et curae, pro temporum euentu, pro licentia casuum: 
ita et animam licebit semine uniformem, fetu nmltiformem. 
nam et hic etiam de locis interest. Thebis hebetes et brutos 
nasci relatum est, Athenis sapiendi dicendique acutissimos; 
ubi penes Colyttum pueri meuse citius elocuntur praecoea 

20 lingua. siquidem et Plato in Timaeo Mineruam affirmat, cum 
urbem illam moliretur, nihil aliud quam regionis naturam pro- 
spexisse talia ingenia pollicitam, unde et ipse | in Legibus fl 
Megillo et Oliniae praecipit condendae ciuitati locum procurare. 
sed Empedocles causam argutae indolis et obtusae in sanguinis 

25 qualitate constituit; perfectum ac profectum de doctrina disci- 
plinaque deducit. tameu uulgata iam res est gentilium pro- 
prietatum. comici Phrygas timidos inludunt, Sallustius uanos 
Mauros et feroces Dalmatas pulsat, mendaces Cretas etiam 

7] Sen. dc benef. IV 6. 20] cf. Plat. Tim. p. 24 C. 22] cf. Plat 
Leg. IV p. 704. 27] cf. SaU. hist. I fr. 63 et fr. inc. 73 Dietsch. 

1 lactentium B experiendo ABmg, expediendo B 2 hebetes Gel: 
hecbetes A, habentes B 4 utque A corr. eum scripsi: uim AB 5 DE 
NATVKALIBVS AB, DE CAETERIS NATVRALIBVS ANIMAE Gel 
omnia om. A 9 magiter quae A 11 et] ut Fam 14 conditione A 17 et 
brutos om. A 19 colytum B praecoca A, praecoce B 23 incliniae A 
locum B, loci uim -4 procurare A, praepararent B 24 argute A 
25 disciplinaque Gel: disciplinamque J5, disciplinam A 26 tam mulgata A 



X. De anima 19—21. 333 

apostolus inurit. fortasse an et de corpore et de ualetudine 
aliquid accedat. opimitas sapientiam impedit, exilitas expedit, 
paralysis mentem prodigit, phthisis seruat. quanto magis de 
accidentibus habebuntur quae citra corpulentiam et ualentiam 
uel acuunt uel optundunt. acuunt doctrinae disciplinae artes 5 
experientiae negotia studia, obtundunt inscitiae iguauiae desi- 
diae libidines inexperientiae otia uitia; super haec si et aliquae 
praesunt potestates. enimuero praesunt; secundum nos quidem 
deus dominus et diabolus aemulus, secundum communem autem 
opinionem et prouidentiae fatum et necessitas et fortunae et 10 
arbitrii libertas. nam haec et philosophi distinguunt, et nos se- 
cundum fidem disserenda suo iam uouimus titulo. apparet 
quanta sint, quae unam animae naturam uarie collocarint, ut 
uulgo naturae deputentur, quando uon species sint, sed sortes 
naturae et substantiae unius, illius scilicet quam deus in Adam 15 
contulit et matricem omnium fecit; atque adeo sortes erunt, 
non species substantiae unius, ut et uarietas ista moralis, 
quanta nunc est, tanta non fuerit in ipso principe generis 
Adam. debuerant enim fuisse haec omnia in illo ut in fonte 
naturae atque inde cum tota uarietate manasse, si uarietas 20 
t3^ naturae | fuisset. 

21. Quodsi uniformis natura animae ab initio in Adam ante 
tot ingenia, ergo non multiformis quia uniformis per tot 
ingenia, nec triformis, ut adhuc trinitas Valentiniana caedatur, 
quae nec ipsa in Adam recognoscitur. quid enim spiritale in 25 
illo? si quia prophetauit magnum illud sacramentum in Chri- 

1] Tit. 1, 12. 

1 alterum de om. A 2 exilitas expedit om: A 4 citra A, circa B et 
ualentiam om. A 5 alterum acunt A 6 et experientiae By experimen- 
tiae A, experientia Gel ignauia B 7 aliquae Mercerm: alia quae AB 
9 dominus deus B 10 primum et om. A et prouidentia et fatum Gel 
fortunae et B, fortunae A, fortuna et Gel 11 distingunt A sic fere uhique 
12 uouimus ex nouimus A, nouimus B, uouimus Bmg 16 ideo fort. 

17 ut et Big: id est AB, item Oehlerus moralis Bmg, mortalis AB 

18 quanta AB, quum quanta TJrs, quae quanta Oehlerus, quia quanta fort. 
20 manasses; uari&as A 23 quia uniforrais B, om. A, quia multiformis 
Hartelius 24 iam nec B triformis B, quadriformis ABmg, qua tri- 
formis Rig caedatur AB, credatur Bmg 26 profetauit A 



334 C^uinti 8ri)timi Floreiitis Tertulliani 

stum et eeclesiam: hoe os ex ossibus meis et caro ex 
cariie mea uocabitur mulier; propterea relinquet homo 
patrem et matrem t?t agglutiuabitur mulieri suae et 
erunt duo in carnem unam, hoc postea obuenit, cum in 
5 iilum deus amentiam immisit, spiritalem uim, qua constat pro- 
phetia. si et malum in eo apparuit transgressionis admissum, 
nec hoc naturale deputandum est, quod instinctu serpentis 
operatus est, tam non naturale quam nec materiale, quia et 
materiae lidem iam t»xclusiums. quodsi nec spiritale nec quod 

10 dicitur materiale proprium in illo fuit, et si ex materia, fuisset 
mali semen, superest ut solum in illo et unicum fuerit natu- 
rale quod ceusetur animale, quod statu simplex et uniforme 
defendimus. de hoc plane relinquitur quaeri an demutabile de- 
beat credi, quod natmale dicatm'. idem enim conuertibilem 

15 negant naturam, ut triuitatem suam in singulis proprietatibus 
figant; quia arbor bona malos non ferat fructus nec mala 
])onos, et nemo de spinis metat ficus et de tribulis uuas. ergo 
si ita est, neque de lapidibus filios Abrahae suscitare poterit 
deus nec genimina uiperarum facere paenitentiae fructus. et 

20 errauitapostolus scribens: eratisetuos aliquando tenebrae, 
et: fuimus et nos aliquando natura filii irae et in his 
uos quoque fuistis, sed abluti estis. sed numquam dis- 
cordabunt sententiae sanctae. | non dabit enim arbor malaf.l 
bonos fructus, si non inseratur, et bona malos dabit, si non 

25 colatur. et lapides filii Abrahae* fient, si in fidem Abrahae 
formentur. et genimina uiperarum fructum paenitentiae facient, 
si uenena malignitatis expuerint. haec erit uis diuinae gi-atiae, 
potentior utique natura, habens in nobis subiacentem sibi 
liberam arbitrii potestatem, quod auTs^ouaicv dicitur; quae cum 

1] Gen. 2, 23 sqq. 16] cf. Luc. 6, 43 sq. 18] cf. Matth. 3, 7 sq. 
20] Eph. 5, 8. 2, 3. 21] 1 Cor. 6, 11. 

4 carne A unam om. A 5 profetia A 8 materiale quia et om. A 
10 et AB^ nam Ura 12 statu Gel: status AB uniforme Gel: uni- 
formom AB 13 debeat crodi quod naturale om. A 15 naturalem Bmg 
19 gomina A corr. 25 fili A 26 fient form entur ^corr. gemina A corr. 
29 arbitrarii A autexusion (m. rec. in mg. auTosSouaiovj A quae cum- 
que A corr. 



X. De auima 21—23. 335 

sit et ipsa naturalis atque mutabilis, quoquo uertitur, natura 
-conuertitur. inesse autem nohis ib aurs^ouatov naturaliter iam 
et Marcioni ostendimus et Hermogeni. quid nunc, si naturae 
condicio sic erit definienda, ut duplex determinetm*, natorum 
et innatorum, factorum et infectorum? atque ita quod natum 5 
factumque constiterit, eius natura capiet demutationem ; et re- 
nasci enim poterit et refici. innatum autem et infectum im- 
mobile stabit. quod cum soli deo conpetat, ut soli innato et 
infecto et idcirco immortali et inconuertibili, absolutum est 
ceterorum omnium natorum atque factorum conuertibilem et 10 
demutabilem esse naturam, ut et, si trinitas animae adscri- 
benda esset, ex mutatione accidentiae, non ex institutione na- 
turae deputaretur. 

22. Cetera animae naturalia iam a nobis audiit Hermogenes 
cum ipsorum defensione et probatione, per quae dei potius 15 
quam materiae propinqua cognoscitur. hic solummodo nomi- 
nabuntur, ne praeterita uideantur. dedimus enim illi et liber- 
tatem arbitrii, ut supra scripsimus, et dominationem rerum 

et diuinationem interdum, seposita quae per dei gratiam obuenit 
ex prophetia. itaque iam ab isto dispositionis retractatu rece- 20 
J4^ dam, ut ordinem eius expungam. | definimus animam dei flatu 
natam, immortalem, coi-poralem, effigiatam, substantia simpli- 
cem, de suo sapientem, uarie procedentem, liberam arbitrii, 
accidentiis obnoxiam, per ingenia mutabilem, rationalem, do- 
minatricem, diuinatricem, ex una redundantem. sequitur nunc 25 
ut quomodo ex una redundet consideremus, id est unde et 
quando et qua ratione sumatur. 

23. Quidam de caelis deuenisse se credunt tanta persuasione, 
quanta et illuc indubitate regressuros repromittunt, ut Satur- 
ninus Menandri Simoniani discipulus induxit, hominem affirmans 30 



1 natura conuertitur om. A 2 • rOAmZOTCION A 9 et incon- 
uertibili om. A 14 a mp. uers. A 19 interdum om. A gratia A 
22 corporalem om. A^ *al. deest* Bmg 23 sapientem AB, patientem Bmg 
uariae A 24 accidentiis Urs: accidentis AB 26 ut ex et A 28 VNDE 
ANIMA AB, VNDE ANIMA, ADVERSVS HAERETICOS QVI EAM 
DE COELIS DEFERVNT Gel 29 et om. B Saturnus B, Satur- 
nius Rig 



336 Quinti Scptimi Florentis Tertulliani 

ab angelLs factuni primoque opus futtile et inualidum et in- 
stabile in terra uermis instar palpitasse, quod consistendi uires 
deessent, dehinc ex misericordia summae potestatis, ad cuius 
effigiem nec tamen plene perspectam temere structus fuisset, 
5 scintillulam uitae consecutum, quae illud exsuscitarit et ere- 
xerit et constantius animarit et post decessum uitae ad ma- 
tricem relatura sit. sed et Carpocrates tantundem sibi de 
superioribus uindicat, ut discipuli eius animas suas iam et 
Christo, nedum apostolis, et peraequent et cum uolunt prae- 

10 ferant, quas perinde de sublimi uirtute conceperint despectrice 
mundi potentium principatuum. Apelles sollicitatas refert ani- 
mas terrenis escis de supercaelestibus sedibus ab igneo angelo, 
deo Israelis et nostro, qui exinde illis peccatricem circum- 
finxerit carnem. examen Valentini semen Sophiae infulcit animae, 

15 per quod historias atque Milesias Aeonum suorum ex ima- 
ginibus uisibilium recognoscunt. doleo bona fide Platonem 
omnium haereticorum condimentarium factum. illius est enim 
et in Phaedone quod animae hinc euntes sint illuc, et inde 
huc. I item in Timaeo, quod genimina dei delegata sibi mor-f.l3 

20 talium genitura accepto initio animae immortali mortale ei cir- 
cumgelauerint corpus ; tum quod mundus hic imago sit alterius 
alicuius. quae omnia ut fidei commendet, et animam retro in 
superioribus cum deo egisse in commercio idearum et inde huc 
transuenire et hic quae retro norit de exemplaribus recensere, 

25 nouum elaborauit argumentum, ixaOii^^st^; avajjL^yiJceK; id est dis- 
centias reminiscentias esse. uenientes enim inde huc animas 
obliuisci eorum in quibus prius fuerint, dehinc ex his uisi- 
bilibus edoctas recordari. cum igitur huiusmodi argumento illa 
insinuentur a Platone, quae haeretici mutuantur, satis haereticos 

30 repercutiam, si argumentum Platonis elidam. 

18] cf. Plat. Phaed. p. 70. 19] cf. Plat. Tim. p. 43 sq. et 29 sq, 
25] cf. Plat. Phaed. p. 73. 

1 et inualidum om. A 5 scintuUulam B illum B 10 proinde B 
de om. A 11 principatum A 13 circumfixerit A 15 millesias A 
eonura A 18 phodone Aj phaedrone B 19 gemina B, germina Gel 
20 immortalis fort. 23 hunc A 25 MAHHCCIC ANAMNHCCIC A 
26 huc inde Gel 28 et doctas recordari A, recordari edoctas B igitur 
om. A 29 eretici A 



X. De aniina 23—24. 337 

24. Primo quidem obliuionis capacem animam non cedam, 
quia tantam illi concessit diuinitatem, ut deo adaequetur. in- 
natam eam facit, quod et solum armare potuissem ad testi- 
monium plenae diuinitatis; adicit immortalem, incorruptibilem, 
incorporalem, quia hoc et deum credidit, inuisibilem, ineffigia- s 
bilem, uniformem, principalem, rationalem, intellectualem; quid 
amplius proscriberet animam, si eam deum nuncuparet? nos 
autem, qui nihil deo adpendimus, hoc ipso animam longe infra 
deum expendimus, quod natam eam agnoscimus ac per hoc di- 
lutioris diuinitatis et exilioris felicitatis, ut flatum, non ut spi- lo 
ritum, et si immortalem, ut hoc sit diuinitatis, tamen passi- 
bilem, ut hoc sit natiuitatis, ideoque et a primordio exorbitationis 
capacem et inde etiam obliuionis affinem. satis de isto cum 
Hermogene. ceterum quae, ut haberi merito possit ex per- 
aequatione omnium proprietatum deus, nulli passioni subia- 15 
15^ cebit, ita nec obliuioni, cum tanta sit iniuria | obliuio quanta 
est gloria eius, cuius iniuria est, memoria scilicet, quam et 
ipse Plato sensuum et intellectuum salutem et Cicero thesaurum 
omnium studiorum praedicauit. nec hoc iam in dubium dedu- 
cetur, an tam diuina anima memoriam potuerit amittere, sed 20 
an quam amiserit recuperare denuo possit. quae enim non 
debuit obliuisci, si oblita sit, nescio an ualeat recordari. ita 
utrumque meae animae, non Platonicae congi*uet. secundo 
gradu opponam: natura compotem animam facis idearum illa- 
rum, an non? immo natura, inquis. nemo ergo concedet na- 25 
turalem scientiam naturalium excidere artium. excidet stu- 
diorum, excidet doctrinarum, disciplinarum ; excidet fortasse et 

18] Plat. Phaeb. p. 34 A. Cic. de or. I 5, 18. 

1 ADVERSVS PLATONIS (xaOiiaei; xai avafxvTidEi; A (graeca m. rec, 
add.) B, ADVERSVS PLATONIS ARGVMENTVM QVOD DISCENTIAS 
REMINISCENTIAS DICAT Gel 2 congessit Bmg 4 addicit B 5 in- 
uisibilem om. A 7 enm A corr. 8 appendimus B 10 et om. B 
11 immortalem, ut hoc sit diuinitatis, tamen Gel: immortalem [tamen 
passibilem] ut hoc sit diuinitatis: Et cum immortalem, t&men B, immor- 
talem tamen A 13 cum hermogene, Cum ermogene, A 16 ita] ea 
fort. iniuriae Bmg 18 intellectum A corr. 19 Nec ne hoc A 21 ami- 
sit A 22 ita om. A 27 excident fortasse B 

XX. Tert I. 22 



338 Quiuti Septimi Florentis Tertulliaui 

ingeniorum et affectuum, quae naturae uidentur, non tamen 
sunt, quia, ut praemisimus, et pro locis et pro institutionibus 
et pro corpulentiis ac ualetudinibus et pro potestatibus domi- 
natricibus et pro libertatibus arbitrii ex accidentibus constant. 

5 naturalium uero scientia ne in bestiis quidem deficit. plane 
obliuiscetur feritatis leo mansuetudinis eruditione praeuentus 
et cum toto suggestu iubarum delicium fiet Berenices alicuius 
reginae lingua genas eius emaculans. mores bestiam relinquent, 
scientia naturalium permanebit. non obliuiscetur idem natu- 

10 ralium pabulorum, naturalium remediorum, naturalium terro- 
rum; et si de piscibus et si de placentis regina ei obtulerit, 
carnem desiderabit, et si languenti theriacam composuerit, si- 
miam leo requiret, et si nuUum illi uenabulum obfirmabit, 
gallum tamen formidabit. perinde et homini omnium forsitan 

15 obliuiosissimo inoblitterata perseuerabit sola scientia naturalium, 
ut sola scilicet naturalis, memor semper manducandi in esurie 
et bibendi in siti et oculis uidendum et auribus audiendum et 
naribus odorandum et ore gustandum | et manu contrectandum. fi: 
hi sunt eerte sensus, quos philosophia depretiat intellectualium 

20 praelatione. igitur si naturalis scientia sensualium permanet, 
quomodo intellectualium, quae potior habetur, intercidit? unde 
nunc ipsa uis obliuionls antecedentis recordationem? ex multi- 
tudine, ait, temporis. satis inprospecte. quantitas enim tem- 
poris non pertinebit ad eam rem quae innata dicatur ac per 

25 hoc potissimum aeterna credatur. quod enim aeternum est, 
eo, quia et innatum est, neque initium neque finem temporis 
admittendo nullum modum temporis patitur. cui temporis 
modus nullus est, nec ulla demutatione tempori subest nec ei 
de multitudine temporis uis est. si tempus in causa est obli- 

30 uionis, cur ex quo anima corpori inducitur, memoria delabitur, 

2 aut A corr, premisimus A 3 ueletudiuibus A corr. 10 natu- 
ralium remediorum om. A 13 offirmabit A, obfirmabitur fort. 

16 aesurie (a inductum) A 17 uidendi fort. audiendi fort. 18 odo- 
randi fort. gustandi fort. coutrectandi fort. 21 intercidet A 
23 ihprospeete Gel: in prospectis AB 26 et om. A 28 temporis B 
nec — 29 uis est om. A ei de scripfd: eadem B, eadem in Latf 
ea de Big 



X. De auima 24. 339 

quasi exinde tempus anima sustineat, quae sine dubio prior 
corpore non fuit utique sine tempore? ingressa uero corpus 
statimne obliuiscitur, an aliquanto post? si statim, ecquae 
erit temporis nondum subputandi multitudo? infantia scilicet. 
si aliquanto post, ergo illo in spatio ante tempora obliuionis 
memor adhuc aget anima? et quale est ut postea obliuiscatur 
et rursus postea recordetur? quoquo autem tempore illam ob- 
liuio inruerit, quantus hic etiam habebitur modus temporis? 
tota, opinor, uitae decursio satis non erit ad euertendam me- 
moriam tanti ante corpus aeui. sed rursus Plato causam de- i 
motat in corpus, quasi et hoc fide dignum, ut nata substantia 
innatae uim extinguat. magnae autem ac multae differentiae 
corporum pro gentilitate, pro magmtudine, pro habitudine, pro 
6^aetate, | pro ualetudine. num ergo et obliuionum differentiae 
aestimabuntur? sed uniformis obliuio est; ergo non erit cor- i 
poralitas multiformis in causa exitus uniformis. multa item 
documenta teste ipso Platone diuinationem animae probauerunt, 
quae proposuimus iam Hermogeni. sed nec quisquam hominum 
non et ipse aliquando praesagam animam suam sentit aut 
ominis aut periculi aut gaudii augurem. si diuinationi non s 
obstrepit corpus, nec memoriae opinor officiet. in eodem 
certe corpore et obliuiscuntur animae et recordantur. si qua 
corporis ratio incutit obliuionem, quomodo contrariam eius ad- 
mittet recordationem? quia et ipsa post obliuionem recordatio 
memoria recidiua est? quod primae memoriae aduersatur, cur 2 
non et secundae refragetur? postremo qui magis reminisce- 
rentur quam pueruli, ut recentiores animae, ut nondum in- 
mersae domesticis ac publicis curis, ut ipsis solis deditae stu- 

10] cf. Plat. Phaed. p. 65 sq. 17] cf. Plat. Phaedr. p. 242 C. 

3 ecquae erit Oehlerm: et quaerit A, et quae erit B 5 ahquando A 
9 euertendam Lat: uertendam AB 10 demotat scripsi: demutat AB 
12 ac AB, et Gel multe A 13 getilitate A 15 estimabuntur A 
16 in causa exitus uniformis om. A 19 aut ominis Bmg, aut hominis 
AB, aut uigilans aut insomnis tiel aut insomnis aut uigilans fort., ut 
eminus Hartelius 22 prim et om. A 25 inteirogationis signum posui 
26 refragatur A 27 ut recentiores AB, uirentiores Bmg, ut recentioris 
Hartelius immerse A 28 deditae Gel: debitae A, debite B 

22* 



340 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

diis, quoruiu discentiae reminiscentiae fiunt? immo cur non 
ex aequo omnes recordaniur, cum ex aequo omnes obliuiscaniur? 
sed tantummodo philosophi. ne hi quidem omnes. Plato sci- 
licet solus in tanta gentium silua, in tanto sapientium prato, 

5 idearum et oblitus et recordatus est. igitur et si nuUo modo 
consistit argumentatio ista praecipua, totum illud pariter 
euersum est, cui accommodata est, ut animae et innatae et 
in caelestibus couuersatae et consciae diuinorum illic et inde 
delatae et hic recordatae crederentur, ad occasiones plane hae- 

10 reticis subministrandas. 

25. I lam nunc regrediar ad causam huius excessus, utif.l3 
reddam, quomodo animae ex una redundent, quando et ubi et 
qua ratione sumantur. de qua specie uihil refert, a philosopho 
an ab haeretico an a uulgo quaestio occurrat. nulla interest 

15 professoribus ueritatis de aduersariis eius, maxime tam auda- 
cibus quam sunt primo isti, qui praesumunt non in utero 
concipi animam nec cum carnis figulatione compingi atque 
produci, sed effuso iam partu nondum uiuo infanti extrinsecus 
inprimi. ceterum semen ex concubitu nmliebribus locis seque- 

20 stratum motuque naturali uegetatum compinguescere in solam 
substantiam carnis; eam editam et de uteri fornace fumantem 
et calore solutam ut ferrum ignitum et ibidem frigidae im- 
mersum, ita aeris rigore percussam et uim animalem rapere 
et uocalem sonum reddere. hoc Stoici cum Aenesidemo et 

25 ipse interdum Plato, cum dicit perinde animam extraneam alias 
et extorrem uteri prima adspiratione nascentis infantis adduci, 

1] cf. Plat. Phaed. p. 72 sq. 25] cf. Plat. Phaed. p. 76 sqq. 

1 reminiscentiae om. A 3 nec ii Lat 4 gentium] sagientium Har- 
telius 5 alterum et om. A et postremum om. B 7 et prius sup. tiers. A 
8 conscie A 9 post delatae addiderim et oblitae occansiones A 
11 ANIMAM ET CARNEM SIMVL CONCIPI AB, DE CONCEPTT 
ANIMAE ADVERSVS EOS QVI POST PARTVM CORPORI EAM IN- 
DVCVNT Gel ut Pam 12 redundet A corr. et ex qua B 13 spe- 
cie anihil A 18 sed Lat: sed et AB 20 compisguescere A soli- 
dam Fricaeus 22 idem fort. frigidae Gel: frigide AB 25 interdu A 
perinde ABmg, proinde B 26 adspiratione A 



X. De anima 24—25. 341 

sicut exspiratione nouissima educi. uidebimus ai^ ex sententia 
sua finxerit. ne ex medicis quidem defuit Hicesius et naturae et 
artis suae praeuaricator. puduit, opinor, illos hoc statuere 
quod feminae agnoscerent. at quanto ruboratior exitus, a fe- 
minis reuinci quam probari? in ista namque specie nemo a 
tam idoneus magister, arbiter, testis, quam sexus ipsius sensus. 
respondete matres uosque praegnantes uosque puerperae, steriles 
et masculi taceant, uestrae naturae ueritas quaeritur, uestrae pas- 
sionis fides conuenitur, an aliquam in fetu sentiatis uiuacitatem 
37^ alienam de uestro, | de quo palpitent ilia, micent latera, tota ic 
uentris ambitio pulsetur, ubique ponderis regio mutetur, an hi 
motus gaudia uestra sint et certa securitas, quod ita infantem et 
uiuere confidatis et ludere, an si desierit inquies eius, illi prius 
pertimescatis, an et audiat iam in uobis, cum ad nouum sonum 
excutitur, an et ciborum uanitates illi desideretis, illi etiam 15 
fastidiatis, an et ualetudinibus inuicem communicetis, ille qui- 
dem usque ex contusionibus uestris, quibus et ipse intus per 
eadem membra signatur, rapiens sibi iniurias matris. si liuor 
ac rubor sanguinis passio est, sine anima non erit sanguis : si 
ualetudo animae accessio est, sine anima non erit ualetudo: si 20 
alimonia inedia crementa decrementa pauor motus tractatio 
est animae, his qui fungitur uiuet. denique desinit uiuere qui 
desinit fungi. denique et mortui eduntur, quomodo, nisi et 
uiui? qui autem et mortui, nisi qui prius uiui? atquin et in 
ipso adhuc utero infans trucidatur necessaria crudelitate, cum 85 
in exitu obliquatus denegat partum matricida, ni moriturus. 



1 exspiratione B, aspiratione ABmg nonissima educi Urs: nouissim^ 
(houissime B) duci AB ex sententia sua Hartelius: ex sententias A, 
sententiam By ex sententia Big 2 fixerit A Hicesius Gel: hic eius A, 
hic Esius B 3 hoc B, id A 4 at J5, et ABmg ruboratior Lat: ro- 
boratior AB 6 ipsus Scal sensus addidi 7 uosque pregnantes 
uosque A 10 uestra de qua fort., uestro (ml uestro ?) de quo Kdlnerus 
11 han A corr. 13 inquias A 14 et in uobis Gel 15 uarietates lun 
17 ex Oehlerus: et AB, del. Gel, eo; de Urs 18 liuorum A 19 san- 
guis — 20 non erit om. A 20 animae Urs: omnis B 21 inaedia A 
22 anime A is B, iis Urs desiit A 23 nisi B, si A 24 in om. A 
26 inexit A obliquatus B, obKgatus ABmg ni Gel: qui A, [qui] B 



342 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

itaque est ioter arma medicorum et organon, ex quo prius 

patescere secreta coguntur tortili temperamento , cum anulo- 

. cultro, quo intus membra caeduntur anxio arbitrio, cum hebete 

unco, quo totum facinus extrahitur uiolento puerperio. est 

5 etiam aeneum spiculum, quo iugulatio ipsa dirigitur caeco la- 
trocinio: eixgpuoacpaxTTjV appellant de infanticidii officio, utique 
uiuentis infantis peremptorium. hoc et Hippocrates habuit et 
Asclepiades et Erasistratus et maiorum quoque prosector Hero- 
philus et mitior ipse Soranus, certi animal esse conceptum 

10 atque ita miserti infelicissimae huiusmodi | infantiae, ut priusf.l3i 
occidatur, ne uiua lanietur. de qua sceleris necessitate nec 
dubitabat, credo, Hicesius, iam natis animam superducens ex 
aeris frigidi pulsu, quia et ipsum uocabulum animae penes 
Graecos de refrlgeratione. respondeas: num ergo barbarae Eo- 

15 manaeque gentes aliter animantur, quia animam aliud quid 
quam ^uxv cognominauerunt? quantae uero nationes sub fer- 
uentissimo axe censentur colorem quoque excoctae? unde illis 
anima, quibus aeris rigor nullus? taceo cubiculares aestus et 
omnem illic caloris paraturam enitentibus necessariam, quas 

20 aftiari uel maxime periculum est. in ipsis paene bahieis fetus 
elabitur, et statim uagitus auditur. ceterum si aeris rigor 
thesaurus est animae, extra Germanias et Scythias et Alpes 
et Argaeos nemo debuit nasci. atquin et populi frequentiores 
apud orientalem et meridialem temperaturam et ingenia ex- 

25 peditiora, omnibus Sarmatis etiam mente torpentibus. et animi 
enim de rigoribus scitiores prouenirent, si animae de frigusculis 
euenirent; cum substantia enim et uis. his ita praestructis 



1 est Aj et B orgauon Urs: organa Bj cum organia; A ex] est 
Urs 2 anulo cultro A, auulo cultrato Gel 4 f acinus AB, pecus Gel, 
pignus fort. attrahitur B 6 iHiPpuoa^axTTjv Urs: €MBPYOPC€KTHN A, 
i{ji3puop<jixTTr)v Bmg, i{Jil3puo::axTTr)v B, ifJiPpuoplxiTjv Gel, i{JiPpuov£xT7]v Lat, 
i{jiPpuoppiixi7]v alii 10 miserati B infelicissime B 11 uiua lanietur B, 
uiuat A 12 hic Esius B 13 et Gel: it A, ut B paenes A 14 re- 
frigeratione. respondeat ('respondeas: ego) nvnn Urs: refrigeratione. respon- 
dens. num AB 15 qui A quic quam ex quic quid A 16 -^TXHN- A 
17 quaeque Ilartelius 18 animam B 22 Scythias Big: Scythas B, 
cythias A 23 algeos A 25 Sarmatis Gel: armatis AB . 



X. De anima 25—26. 343 

possumus illos quoque recogitare qui exsecto matris utero uiui 
aerem hauserunt, Liberi aliqui et Scipiones. quodsi qui, ut 
Plato, perinde non putat duas animas in unum conuenire sicut 
nec corpora, ego illi non modo duas animas in unum congestas 
ostendissem, sicut et corpora, in fetibus, uerum et alia multa 5 
cum anima conserta, daemonis scilicet, nec unius, ut in So- 
crate ipso, uerum et septenarii spiritus, ut in Magdalena, et 
legionarii numeri, ut in Geraseno, quo facilius anima cum 
anima conseretur ex societate substantiae quam spiritus nequam 

18^ ex diuersitate naturae. at idem in sexto Legum | monens ca- 10 
uere ne uitiatio seminis ex aliqua uilitate concubitus labem 
corpori et animae supparet, nescio de pristina magis an de 
ista sententia sibi exciderit. ostendit enim animam de semine 
induci, quod curari monet, non de prima aspiratione nascentis. 
unde, oro te, similitudine animae quoque parentibus de ingeniis 15 
respondemus secundum Cleanthis testimonium, si non et ex 
animae semine educimur? cur autem et ueteres astrologi ge- 
nituram hominis ab initio conceptus dirigebant, si non exinde 
et anima est? ad quam aeque pertinet, siquid est, flatus. 

26. Sed omnis inaequalitas sententiae humanae usque ad dei 20 
terminos. in nostras iam lineas gradum colligam, ut quod 
philosophis medicisque respondi, Christiano probem. de tuo, 

. frater, fundamento fidem aedifica. aspice uiuentes uteros sanc- 
tissimarum feminarum nec modo spirantes iam illic infantes, 
uerum etiam prophetantes. ecce uiscera Kebeccae inquietantur, 25 
et longe adhuc partus et aeris nullus impulsus. ecce duplex 
fetus in locis matris tumultuatur, et nusquam adhuc populi 
duo. portentosa forsitan petulantia infantiae ante certantis 
quam uiuentis, ante animosae quam animatae, si tantummodo 

7] cf. Marc. 16, 9 et 5, 1 sqq. 10] cf. Plat. Leg. VI p. 775 sq. 
25] cf. Gen. 25, 22 sq. 

3 putatat A corr. 6 cum Gel: ut cum B, ut tum A 9 conseretur 
Urs: couferetur AB 11 uiciatio A 12 pristinis A 15 te om. A 
16 cleantis B et om. A 17 semine A 18 digerebant Bmg 19 et om. A 
at A corr. quidquid Bmg status Urs 22 responde A corr. 23 aedi- 
ficem Bmg 24 feminarum A 29 animosae quam animatae Gel: animos 
aequa animate ex animos aequanimitate A, animos aeque animate B 



344 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

matrem subsultando turbasset. at cum partus aperitnr et 
numerus inspicitur et auguratus recognoscitur, puto, iam non 
animae solummodo probantur infantum, sed et pugnae. deti- 
nebatur qui praeuenerat nasci a praeuento necdum plenius 

5 edito, tantum manu nato. et si ipse animam de prima aspi- 
ratione potabat Platonico more aut de aeris rigore carpebat 
Stoica forma, quid ille qui expectabatur, qui adhuc intus de- 
tinebatm* et foris iam detinebat? nondum, opinor, | spirans 
plantam fratris inuaserat, etiamnunc calens matre se priorem 

10 prodisse cupiebat. o infantem et aemulum et ualidum et olim 
contentiosum, credo, quia uiuum. aspice etiam singulares con- 
ceptus et quidem monstrosiores , sterilis et uirginis, quae uel 
hoc ipso imperfectos edere potuissent pro euersione naturae, 
altera ut semini stupida, altera intacta. decebat, si forte, sine 

15 anima nasci, qui fuerant non rite concepti, sed et illi uiuunt 
in suo quisque utero. exultat Elizabeth, lohannes intus im- 
pulorat; glorificat dominum Maria, Christus intus instinxerat. 
agnoscunt matres suos inuicem fetus, agnitae mutuo ab ipsis 
utique uiuentibus, qui non tantum animae erant, uerum et spi- 

20 ritus. sic et ad Hieremiam legis dei uocem: priusquam te 
in utero fingerem, noui te. si fingit deus in utero, et 
afflat ex primordii forma: et finxit deus hominem et flauit 
in eum flatum uitae. nec nosset autem hominem deus in • 
utero nisi totum: et priusquam exires de uulua, sancti- 

25 ficaui te. et mortuum adhuc corpus? utique nequaquam. 
deus enim uiuorum, non mortuorum. 

27. Quomodo igitur animal conceptum? simulne conflata 
utriusque substantia corporis animaeque an altera earum prae- 
cedente? inmio simul ambas et concipi et confici et perfici 

30 dicinms, sicut et promi, nec ullum interuenire momentum in 

16] cf. Luc. 1, 44. 4t). '20J Hier. 1, 5. 22] Gen. 1, 27. 3, 7. 
24] Hier. 1, 5. 2(3] Matth. 22, 32. 

1 sussultando A 3 infantium B 4 preuenerat A 5 spiratione B 
6 potabat Bmg, portabat AB .8 opiuor] post hoc uerhum in A duo 
folia desunt, qtuie interierunt postqimm paginae numeratae sunt;.m. s. 
XIX: hic duo folia desiderantur. 14 altera ut scripsi: ut altera B se- 
mini Big: seminis B 28 utrique^ JBmrjf 29 et tertium add. Gel 



X. De anima 26—27. 345 

conceptu quo locus ordinetur. recogita enim de nouissimis 
primum. si mors non aliud determinatur quam disiunctio cor- 
poris animaeque, contrarium morti uita non aliud definietur 
quam coniunctio corporis animaeque. si disiunctio simul utri- 
que substantiae accidit per mortem, hoc debet coniunctionis 5 
forma mandasse pariter obuenientis per uitam utrique sub- 
stantiae. porro uitam a conceptu agnoscimus, quia animam 
a conceptu uindicamus; exinde enim uita, quo anima. pariter 
ergo in uitam compinguntur quae pariter in mortem separantur. 
tunc si alteri primatum damus, alteri secundatum, seminis 10 
quoque discernenda sunt tempora pro statu ordinis. et quando 
collocabitur corporis semen, quando animae? immo si tem- 
pora seminum diuidentur, et materiae diuersae habebuntur ex 
distantia temporum. nam etsi duas species confitebimur se- 
minis, corporalem et animalem, indiscretas tamen uindicamus 15 
et hoc modo contemporales eiusdemque momenti. ne itaque 
pudeat necessariae interpretationis. natura ueneranda est, non 
erubescenda. concubitum libido, non condicio foedauit. ex- 
cessus, non status est impudicus, siquidem benedictus status 
apud deum: crescite et in multitudinem proficite. ex- 20 
cessus uero maledictus, adulteria et stupra et lupanaria. in 
hoc itaque sollemni sexuum officio, quod marem ac feminam 
miscet, in concubitu dico communi, scimus et animam et 
carnem simul fungi, animam concupiscentia, carnem opera, 
animam instinctu, carnem actu. unico igitur impetu utriusque 25 
toto homine concusso despumatur semen totius hominis habens 
ex corporali substantia humorem, ex animali calorem. et si 
frigidum nomen est anima Graecorum, quare corpus exempta 
ea friget? denique, ut adhuc uerecundia magis pericliter quam 
probatione, in illo ipso uoluptatis ultimae aestu, quo genitale 30 

20] Gen. 1, 27. 

2 primum scripsi: prima B 4 quam Gel: iam B 9 compinguntur 
Bmg, confinguntur B 10 tuuc om. Gel 16 eiusdemque Gel: eius 
denique B 26 despumatur Urs: despumat iu B 28 quare corpus 
Gel: quale et corpus et B, calet et corpus Hartelim 29 periclitetur Bmg 
30 ultimo Urs 



346 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uirus expellitur, noune aliquid de anima quoque sentimus 
exlre? atque adeo marcescimus et deuigescimus cum lucis de- 
trimento? hoc erit semen animale protinus ex animae de- 
stillatione, sicut et uirus illud corporale semen ex carnis de- 

5 faecatione. fidelissima primordii exempla. de limo caro in 
Adam. quid aliud limus quam liquor opimus? inde eritgeni- 
tale uirus. ex afflatu dei anima. quid aliud afflatus dei quam 
uapor spiritus? inde erit quod per uirus illud efflamus. cum 
igitur in primordio duo diuersa atque diuisa, limus et flatus, 

10 unum hominem coegissent, confusae substantiae ambae iam 
in uno semina quoque sua miscuerunt atque exinde generi 
propagando formam tradiderunt, ut et nunc duo, licet diuersa, 
etiam unita pariter effluant pariterque insinuata sulco et aruo 
suo pariter hominem ex utraque substantia effruticent, in quo 

15 rursus semen suum insit secimdum genus, sicut omni condi- 
cioni genitali praestitutum est. igitur ex uno homine tota liaec 
animarum redundantia, ol)seruante scilicet natura dei edictum: 
crescite et in multitudinem proficite. nam et in ipsa 
praefatione operis unius faciamus hominem, uniuersa po- 

20 steritas pluraliter praedicata est: et praesint piscibus ma- 
ris. nihil mirum; repromissio segetis in semine. 

28. Quis ille nunc uetus sermo apud memoriam Platoniii 
de animarum reciproco discursu, quod hinc abeuntes eant illuc 
et rursus huc ueniant et uiuant et dehinc e uita abeant, rur- 

25 sus ex mortuis efflci uiuos? Pythagoricus, ut uolunt quidam; 
diuinum Albinus existimat, Mercurii forsitan Aegyptii. sed 
nullus sermo diuinus nisi dei unius, quo prophetae, quo apo- 
stoli, quo ipse (Jhristus intonuit. multo antiquior Moyses etiam 

18] Gen. 1, 27. 19] ibid. 1, 20. 22] Plat. Phaed. p. 70 sq. 

2 deuirescimus £tn(/ 13 etiam] tamen /or*. 17 obseruante agitur^; 
agitur del Gel 22 ADVERSVS PLATONEM, NON ex mortuis fieri 
uiuos B, Gel 23 eant Gel: siut B 24 uiuant Gel: liant B e uita 
abeaut Gel: ita habeant B 25 quidam; diuinum Albinus existimat 
Oehlerus: quidam diuinus. Albinus ('Malbinus Bmg) existimat B, quidam 
diuinus, Albini, ut existimo, aut Gel, quin et diuinus, ut Albinus existi- 
mat, aut Urs 26 Mercurrii B 



X. De anima 27—28. 347 

Saturno nongentis circiter annis, nedum pronepotibus eius, 
certe diuinior multo, qui decursus generis humani ab exordio 
mundi quoque per singulas natiuitates nominatim temporatim- 
que digessit, satis probatus diuinitatem operis ex diuinatione 
uocis. si uero Samius sophista Platoni auctor est de ani- 5 
marum recidiuatu reuolubili semper ex alterna mortuorum 
atque uiuentium suffectione, certe ille Pythagoras, etsi bonus 
cetera, tamen ut hanc sententiam exstrueret, non turpi modo, 
uerum etiam temerario mendacio incubuit. cognosce, qui 
nescis, et crede nobiscum. morteni simulat, subterraneo la- 10 
titat, septenni se illic patientia damnat, interea quae de po- 
steris defunctis ad fidem rerum esset relaturus ab unica conscia 
et ministra matre cognoscit; ut satis sibi uisus est corpuleutiam 
interpolasse ad omnem mortui ueteris horrorem, de adytis fal- 
laciae emergit ut ab inferis redditus. quis non crederet reui- 15 
xisse, quem crediderat obisse, audiens praesertim ab eo quae 
de posteris mortuis nisi apud inferos non uideretur cognoscere 
potuisse? sic ex mortuis uiuos effici senior sermo est. quid 
enim, si et iunior? neque ueritas desiderat uetustatem neque 
mendacium deuitat nouellitatem. teneo plane falsum, anti- 20 
quitate generosum; quidni falsum, cuius testimonium quoque 
ex falso est? quomodo credam non mentiri Pythagoram, qui 
mentitur ut credam? quomodo mihi persuadebit Aethalidem et 
Euphorbum ^t Pyrrhum piscatorem et Hermotinmm se retro 
ante Pythagoram fuisse, ut persuadeat uiuos ex mortuis effici, 25 
qui iterum se Pythagoram peierauit? quanto enim credibilius 
ipse ex semetipso semel redisset in uitam quam totiens alius 
1 atque alius, tanto et in durioribus fefellit, | qui moUiora men- 
titus est. sed clipeum Euphorbi olim Delphis consecratum 
recognouit et suum dixit et de signis uulgo ignotis probauit. 30 
respice ad hypogeum eius et, si capit, crede. nam qui talem com- 
mentus est stropham, cum iniuria bonae ualetudinis, cum fraude 



4 probaus Gel 5 animarum de Gel 11 septenni se illic patientia 
Gel: septennio illic patientiam B 23 Ephalidem B 24 Hermotimum 
Pam: Hermippum B 27 semel Urs: semet B^ del. Gel 28 qui mol- 
liora] ah his uerhis redit A 31 hypogium A 



348 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uitae septeuuio exeruciatae iufra terram iuedia, iguauia, umbra, 
cui tanti fuit fastidium caeli, quam uou accesserit temeritatem, 
quam uou temptauerit cmiositatem, ut ad uotam clipei iJlius 
perueuiret? quid autem, si iu historiis aliquibus occultioribus 

5 repperit? quid, si defectae iam traditionis superstites aliquas 
famae aurulas hausit? quid si ab aedituo redempta clam in- 
spectioue cognouit? scimus etiam magiam dicere explorandis 
occultis pericatabolicos et paredi^os et pythouicos spiritus. non 
euim et Pherecydes Pythagorae magister his forsitan artibus 

10 diuiuabat, ne dicam somniabat? quid, si idem daemon in illo 
fuit, qui et in Euphorbo res sanguinis gessit? denique qui se 
Euphorbum ex argumeuto clipei probarat, cur uemiuem Troia- 
norum commilitonum aeque recoguouit? uam et illi iam re- 
uixisseut, si uiui ex mortuis fierent. 

15 29. Mortuos quidem ex uiuis effici coustat, uou ideo tamen 
et ex mortuis uiuos. ab iuitio euim uiui priores, uude ab 
initio aeque mortui posteriores. uou aliunde quam ex uiuis. 
illi habuerunt uude potius orirentur, dum ne ex mortuis. isti 
nou habuerunt uude magis deducereutur, uisi ex uiuis. igitur 

20 si ab initio uiui uon ex mortuis, cur postea ex mortuis? de- 
fecerat ille, quicumque est, originis fons? au formae paenituit? 
et quomodo in mortuis salua est? uon quia ab iuitio mortui 
ex uiuis, idcirco semper ex uiuis? | aut euim iu utraque parte f.l 
forma initii perseuerasset, aut in utraque mutasset, ut si uiuos 

25 ex mortuis postea fieri oportuerat, periude oporteret etiam non 
ex uiuis effici mortuos. si uou peraequare deberet fides in- 
stitutionis, uou usquequaque contraria ex contrariis reformari 
alternaut. et uos euim oppouemus coutrarietates nati et in- 
uati, uisualitatis et caecitatis, iuuentae et senectae, sapientiae 

3 tentauit B 6 aedetuo A 7 magiam scripsi: magiae AB, magos 
Gel licere A 8 pericatabolicos scripsi: per catabolicos AB, procata- 
bolicos Gel parhedros A 9 pirecydes. A forsan B 11 gessit Gd: 
cessit AB 12 in euphorbbum (h prim eras.) A 16 et B, sed A 

18 habuerant B potius orrentur (errentur B) AB, proficiscerentur Gd 

19 habuerint B nisi ex uiuis del. Gel 21 origini A 24 in aut in 
A corr. ut si B, si A 26 uisuis A corr. mortuos, si non, peraequare 
deberet disting. Hartelius 29 uis ualitatis A 



X. De anima 28—30. 349 

et insipientiae; nec tamen ideo innatum de nato prouenire, 
quia contrarium ex contrario fiat, nec uisualitatem iterum ex 
caecitate, quia de uisualitate caecitas accidat, nec iuuentam 
rursus de senecta reuiuescere, quia ex iuuenta senecta mar- 
cescat, nec insipientiam ex sapientia denuo obtundi, quia de 5 
insipientia sapientia acuatur. hic et Albinus Platoni suo ue- 
ritus subtiliter quaerit contrarietatum genera distinguere. quasi 
non et haec tam absolute in contrarietatibus posita sint quam 
et illa quae ad sententiam magistri sui interpretatur, uitam 
dico et mortem. nec tamen ex morte uita reddatur quia ex 10 
uita mors deferatur. 

30. Quid autem ad cetera respondebimus? primo enim si 
ex mortuis uiui, sicut mortui ex uiuis, unus omnino et idem 
numerus semper haesisset omnium hominum, ille scilicet nu- 
merus qui primus uitam introisset. priores enim mortuis uiui, 15 
dehinc mortui ex uiuis et rursus ex mortuis uiui. et dum 
hoc semper ex isdem, ita totidem semper, qui ex isdem. nam 
neque plures aut pauciores exissent quam redissent. inuenimus 
autem apud commentarios etiam humanarum antiquitatum pau- 

.42latim humanum genus exuberasse, dum Aborigines | uel uagi 20 
uel extorres uel gloriosi quique occupant terras ut Scythae 
Parthicas, ut Temenidae Peloponnesum, ut Athenienses Asiam, 

^ ut Phryges Italiam, ut Phoenices Africam, dum soUemnes 
etiam migrationes, quas axotxia? uocant, consilio exonerandae 
popularitatis in alios fines examina gentis eructant. nam et 25 
Aborigines nunc in suis sedibus permanent et alibi amplius 

1 insapientiae A corr. idoneo A 2 cuiusualitatem A 3 quia de 
uisualitate om, A 4 reuiuiscere B 5 in sapientiam A obtendi Gel 
de ABf ex Gel 6 hic scripsi: haec AB 9 ad sententiam Bmgf ab- 
sentiam AB interpretatur Big: interpretantur AB 14 hesisset A 
hominum om. A 15 ex mortuis B 16 et rursus ex mortuis uiui om. A 
17 hisdem A, iisdem B iisdem B nam om. A 18 pautiores A 
redissent Rig: redirent AB 19 autem Gel: etiam AB 20 humama- 
num A ab origine ABmg 21 aut A corr. scytae A corr. 22 par- 
ticas AB, Parthicam Urs ut Temenidae Peloponnesum om. A Teme- 
nidae Scal: menidae B, Amyclae Urs 23 Phyges B ut Gel: et AB 
24 amigrationes A AIIOIKIAC- A, oOToixias Bmg^ [Asroixia? B uocant 
A, appeUant B 26 Aborigines Urs: origines AB 



350 Qiiinti Septiiui Florentis Tertulliani 

gentilitatem feneraueruut. certe quidem ipse orbis in promptu 
est eultior de die et instructior pristino. omnia iam peruia, 
onmia nota, omnia negotiosa, solitudines famosas retro fundi 
amoenissimi oblitteraueruut, siluas arua domuerunt, feras pe- 

5 cora fugauerunt, harenae seruntur, saxa panduntur, paludes 
eliquantur, tantae url)es quantae non casae quondam. iam nec 
insulae horrent nec scopuli terrent; ubique domus, ubiquepo- 
pulus, ubique respublica, uliique uita. summum testimonium 
frequentiae humanae. onerosi sumus mundo, uix nobis ele- 

10 menta sufficiunt, et necessitates artiores, et querellae apud 
omnes, dum iam nos natura non sustinet. reuera lues et 
fames et bella et uoragines ciuitatum pro remedio deputauda, 
tamquam tonsura insolescentis generis humani; et tamen, cum 
eiusmodi secures maximam mortalium uim semel caedant, 

15 numquam restitutionem eius uiuos ex mortuis reducentem post 
mille annos seniel orbis expauit. et hoc enim sensibile fe- 
cisset aequa uis aniissionis et restitutionis, si uiui ex mortuis 
fierent. cur autem mille annis post et non statim ex mortuis 
uiui, cum, si non statim supparetur quod erogatum, in totum 

20 absumi periclitetur praeueniente restitutionem defectione, quia 
nec pariasset commeatus hic uitae miliario tempori longe sci- 
licet I breuior et idcirco facilior ante extingui quam redaccendi? U' 
igitur quae hoc modo intercidisset ^^^, si uiui ex mortuis 
fierent, quando non intercidit, non erit credendum uiuos ex 

25 mortuis fieri. 

31. lam uero si ex mortuis uiui, utique singuli ex singulis. 
singulorum ergo corporum animas ut singulas in singula corpora 
reuerti oportuerat. porro si et binae et trinae et quinae usque 
uno utero resumuntur, non erunt ex mortuis uiui, quia non 

30 singuli ex singulis. et hoc autem modo primordii forma signatur, 

1 faenerauerunt A 5 panduutur Wissowa (coll. Liu. XXI, 37, 3): 
panguntur AB 6 urbes iam quantae Rig, iam urbes quantae Urs 
7 seopoli A 9 onerosi* A 10 quaerellae A 11 sustineret A 
18 inolescentis Rig 18 et non om. A 19 erogatur Urs 21 pariasset 
Gel: parias set A, parias sed B milliario A 23 lactmam signaui: talia 
fere perierunt humani generis aetas 27 et fort. 30 signatur Bmg, 
singulatur AB 



X. De anima 30—31. 351 

cum et nunc plures animae de una proferuntur. item cum 
uaria aetate discedant animae, cur una reuertuntur? omnes 
enim ab infantia imbuuntur. quale est autem ut senex de- 
functus infans reuertatur? si decrescit foris anima retro- 
grada aetate, quanto magis erat ut progressior reuerteretur 5 
mille post annis? certe uel coaetanea suae mortis, ut aeuum 
quod reliquisset iterum recepisset. sed et si eaedem semper 
reuoluerentur, licet non corporum quoque formas easdem, tamen 
uel ingeniorum et studiorum et affectionum pristinas proprie- 
tates secum referre deberent, quoniam temere eaedem habe- 10 
rentur carentes his per quae eaedem probarentur. unde scias, 
inquis, an ita quidem fiat occulte, sed condicio miliarii aeui 
interimat facultatem recensendi, quia ignotae ibi reuertuntur? 
atquin scio non ita fieri, cum Pythagoran Euphorbum mihi 
opponis. ecce enim Euphorbum, militarem et bellicam ani- 15 
mam satis constat uel de ipsa gloria clipeorum consecratorum, 
Pythagoran uero tam residem et inbellem, ut proelia tunc 
Graeciae uitans Italiae maluerit quietem geometriae et astro- 
logiae et musicae deuotus, alienus studio et affectu Euphorbi. 
143 sed et Pyrrhus ille fallendis piscibus agebat, | Pythagoras contra 20 
nec edendis, ut animalibus abstinens. Aethalides autem et 
Hermotimus fabam quoque in pabulis communibus inruerat, 
Pythagoras uero ne per fabalia quidem transeundum discipulis 
suis tradidit. quomodo ergo eaedem animae recuperantur, quae 

2 uariaetate A decedant Gel 3 imbuuutur, qua infans reuer- 
tatur (reuertitur hm). Quale B 4 retrogradua A 7 eaedem B, 
aedem A, eadem Bmg 8 easdem, licet nou flatorum: tamen quoque 
fortes casam uel ingenionim B 9 adiectionum B 10 aedem A 
12 occulte A 13 reminiscendi fort. quia ignotae ibi scripsi: qua 
ignota*et ibi A, quia ignorata et ibi B, quia ignota et sibi Mercerus, 
quia ignotae tibi Big 14 pythagoram B **euporbum A 15 ecce 
enim Euphorbum Big: ecce enim Euphorbum mihi opponis, ecce enim 
Euphorbum B, ecce enim A 16 consecrator A 17 pythagoram B 
prelia A 18 graetiae A in italiae A quiete A 20 fallendi 
A coir. 21 nec edendis B, recedendis A Aethalides Big: aephali- 
des AB 22 Hermotimus Paulm Leopardus: Hermippus B, ermip- 
pus A inuenerat fort., insuerat (= insueuerat cf. de spect c. 1) Har- 
telius 24 aedem A 



352 Quiuti Septimi Floreutis Tertulliani 

« 

nec iugeniis nec institutis iam nec uictibus eaedem probabuntur? 
iam nunc de tanto Graeciae censu quatuor solae animae re- 
censentur. sed et quid utique de solo Graeciae censu, ut non 
ex omni gente et ex omni aetate ac dignitate ex omni denique 

5 sexu et [jLeTSfjnJ^uxwcet; et ixeTevcwfjLOTWffe'.; cotidie existant, cur 
solus Pythagoras alium atque alium se recognoscat, non et 
ego? aut si priuilegium philosophorum est, et utique Grae- 
corum, quasi non et Scythae et Indi philosophentur, cur ne- 
minem et retro meminit Epicurus, neminem Chrysippus, ne- 

10 minem Zeno, ne ipse quidem Plato, quem forsitan Nestorem 
credidissemus ol) mella facundiae? 

32. Sed enim Empedocles, qui se deum delirarat, idcuco, 
opinor, dedignatus aliquem se heroum recordari, thamnus et 
piscis fui, inquit. cur non magis et pepo, tam insulsus, et 

15 chamaeleon, tam inflatus? plane ut piscis, ne aliqua sepultura 
conditiore putesceret, assum se maluit in Aetnam praecipi- 
tando. atque exinde in illo finita sit metensomatosis, ut aestiua 
cena post assum. proinde igitur et hic dimicemus necesse est 
aduersus portentosiorem praesumptionem bestias ex hominibus 

20 et homines ex bestiis reuoiuentem. uiderint thamni. licebit 
et raptim; ne plus ridere quam docere cogamm\ dicimus ani- 
mam humanam nullo modo in bestias posse transferri, etiamsi 
secundum philosophos ex elementiciis substantiis | censeretur.fH 

12] cf. Diog. L. VIII 77 (Emped. fr. 384 Stein). 

1 uitibus A corr. 2 gregie A quatuor — 3 censu om. A 

3 ut del. Urs 4 et owi. B ae*tate A 5 fieTefi^^uxwjei? et (xeTevad)- 

h 

[kax(i}(jeii Big: fisTe[xtj<ux^ai5 et [xeTevjwjjidcTwji? B, metempsycosis. etmetem 
somatosis A quotidie A 9 et ^, se J5 10 Zenonc (e in ras. m. 
rec.) A 11 /acmdiae (facun ex factumj A 12 ANIMAE METEM- 
»FYXQ2IS ET MErENSQMATQSIS J5, AD METEMPSYCHOSIS ET ME- 
TENSOMATOSIS A, ADVERSVS PYTHAGORAE ET EMPEDOCLIS 
OPINIONES DE METEMPSYCHOSI ET METENSOMATOSI Gel em- 
podocles A quia A 13 tamnus A 15 plau^ A sepultura con- 
ditiore putesceret Urs: sepultura couditio reputesceret AB, sepulturae 
conditio reputesceret Gel, sepulturae condicione putesceret Mercerus 
16 aethnam AB 17 sit B, est A 18 perinde ABmg demicemus A 
19 porterisiorem A 20 licet Lat 21 et raptim Big: et lapti AB, et 
lapathi aut his elati Lat, et lupati Urs, et lapidi Hartelius 23 sub- 
stanciis A censetur A 



X. De anima 31—32. * 353 

siue enim ignis anima siue aqua siue sanguis siue spiritus 
siue aer siue lumen, recogitare debemus contraria quaeque 
singulis speciebus animalia: igni quidem ea quae rigent, co- 
lubros stelliones salamandras, etiam quaecunque de aemulo 
producentur elemento, de aqua scilicet: perinde contraria aquae 5 
illa quae arida et exucida; denique siccitatibus gaudent lu- 
custae papiliunculi chamaeleontes: item contraria sanguini 
quae carent purpura eius, cochleas uermiculos et maiorem 
piscium censum: spiritui uero contraria quae spirare non ui- 
dentur, carentia pulmonibus et arteriis, culices formicas tineas 10 
et hoc genus minutalia; item aeri contraria, quae semper sub- 
terraneum et subaquaneum uiuentia carent haustu eius; res 
magis quam nomina noueris: item contraria lumini quae caeca 
in totum uel solis tenebris habent oculos, talpas uesperugines 
noctuas. haec ut ex apparentibus et manifestis substantiis 15 
(ioceam. ceterum si et atomos Epicuri tenerem et numeros 
Pythagorae uiderem et ideas Platonis offenderem et entelechias 
Aristotelis occuparem, inuenirem fors his quoque speciebus 
animalia quae nomine contrarietatis opponerem. contendo enim, 
ex quacunque substantia supra dicta constitisset humana anima, 20 
non potuisse eam in tam contraria unicuique substantiae ani- 
malia reformari et censum eis de sua translatione conferre, 
a quibus excludi ac respui magis haberet quam admitti et 
capi nomine huius primae contrarietatis, quae substantiui status 
diuersitatem committit, tunc et reliquae per consequentem or- 25 
M dinem | cuiusque naturae. nam et sedes alias humana anima 
sortita est et uictus et instructus et sensus et affectus et con- 
cubitus et fetus; item ingenia, tum opera gaudia taedia uitia 
cupidines uoluptates ualetudines medicinas, suos postremo et 
uitae modos et exitus mortis. quomodo igitur illa anima quae 30 
terris inhaerebat, nullius sublimitatis, nuHius profunditatis in- 
trepida, ascensu etiam scalarum fatigabilis, submersu etiam 

3 quidem om. A 4 daemulo A 5 aquae Im: atque J_B, Gel, 
utique Big 6 arida* A exucida B, exsucina A denique <quae> Har- 
telius 8 cocleas A 11 semper <per> Hartelius 13 nouerim Bmg itae A 
contraa A corr, 15 substanciis A 17 pytagorae A corr. 21 eam B, 
iam ABmg 24 prime A 32 scalarum— etiam om. A 

XX. Tert. I. 23 



354 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

piscinaxum strangulabilis, aeri postea insultabit in aquila aut 
mari postea desultabit in anguilla? quomodo item pabulis li- 
beralibus et delicatis atque curatis educata non dico paleas, 
sed spinas et agrestes amaritudines frondium et bestias ster- 

5 quiliniorum, uermium etiam uenena ruminabit, si in capram 
transierit uel in coturnicem, immo et cadauerinam, immo et 
humanam, sui utique memor in urso et leone? sic et cetera 
ad incongruentiam rediges, ne singulis perorandis immoremur. 
ipsius animae humanae quisquis modus, quaecumque mensura, 

10 quid faciet in amplioribus longe uel minutioribus animalibus? 
necesse est enim et corpus omne anima compleri et animam 
omnem corpore obduci. quomodo ergo anima hominis com- 
plebit elephantum? quomodo item obducetur in culice? si tan- 
tum extendetur aut contrahetur, profecto periclitabitur. et ideo 

15 adicio: si nulla ratione capax est huiusmodi translationis in 
animalia nec modulis corporum nec ceteris naturae suae legi- 
bus adaequantia, numquid ergo demutabitur secundum quali- 
tates generum et uitam eorum contrariam | humanae uitae,f.l 
facta et ipsa contraria humanae per demutationem? enimuero 

20 si demutationem capit amittens quod fuit, non erit quae fuit, 
et si quae fuit non erit, soluta est metensomatosis , non ad- 
scribenda scilicet ei animae quae si demutabitur non erit quae 
fuit. illius enim metensomatosis dicetur quaecumque eam iu 
suo statu permanendo pateretur. igitur si nec mutari potest, 

25 ne non sit ipsa, nec permanere in statu, quia contraria non 
capit, quaero adhuc causam aliquam fide dignam huiusmodi 
translationis. nam etsi quidam homines bestiis adaequantur pro 
qualitatibus morum et ingeniorum et affectuum, quia et deus, 



2 anguilla A 4 sterquilinorum ex sterquiliniorum A 5 uene- 
nanim inabit B 6 priiLS et om. A cadauerinam camem fort. 
7 sic et J5, si J. 8 redige B 9 ipse A 11 et prius om. A 
12 corpori ABmg 13 obducetur Urs: obduceretur AB, Gel 14 ex- 
tenderetur Gel contrahetur Urs: contraheretur AB, Gel 15 si 
AB, quod Gel 17 demuta**bitur A 18 contrarium | contra- 

rium A 19 enimuero si demutationem om. A 20 non erit quae 
fuit om. A 21. 23 [xexsvjtofjiaTtoai; B 22 quae fuit addidi 25 qui 
fort. 



• X. De anima 32—33. 355 

assimilatus est, inquit, hoino inrationalibus iumentis, 
non ideo milui ex rapaeibus fient et canes ex spurcis et pan- 
therae ex acerbis aut oues ex probis et hirundines ex garrulis 
et columbae ex pudicis, quasi eadem substantia animae ubique 
naturam suam in animalium proprietatibus repetat. aliud est 5 
autem substantia, aliud natura substantiae; siquidem substantia 
propria est rei cuiusque, natura uero potest esse communis. 
suscipe exemplum. substantia est lapis, ferrum: duritia lapidis 
et ferri natura substantiae est. duritia communicat, substantia 
discordat. moUitia lanae, mollitia plumae: pariant naturalia ic 
earum, substantiua non pariant. sic et, si saeua bestia uel 
proba uocetur homo, sed non eadem anima. nam et tunc na- 
turae similitudo notatur, cum substantiae dissimilitudo conspi- 
citur. ipsum enim quod hominem similem bestiae iudicas, 
confiteris animam non eandem similem dicendo, non ipsam. 15 
sic et diuina pronuntiatio sapit pecudibus adaequans hominem { 
145 natura, non substantia. ceterum nec deus hominem hoc modo 
notasset, si pecudem de substantia nosset. 

33. Etiam cum iudicii nomine uindicatur hoc dogma, quod 
animae humanae pro uita et meritis genera animalium sor- 20 
tiantur, iugulandae quaeque in occisoriis et subigendae quaeque 
in famulatoriis et fatigandae in operariis et foedandae in im- 
mundis, perinde honorandae et diligendae et curandae et ap- 
petendae in speciosissimis et probissimis et utilissimis et deli- 
catissimis; et hic dicam: si demutantur, non ipsae dispungentur 25 
quae merebuntur, et euacuabitur ratio iudicii, si meritorum 
deerit sensus. deerit autem sensus meritorum, si status uer- 
terit animarum; uertit autem status animarum, si non eaedem 

1] Ps. 49, 21. 
1 adsimulatus Gel in rationalibus B 3 aut oues ex probis om. A 

r 

garullis (x detersum) A 8 suscipe -4, suspice B 11 uel proba om. A 
12 ut homo fort. 14 ipsud A 15 eaudem similem; similem B 
16 pronuuciatio A adhaequans A 18 si B, et ipsi A pecudem 
eadem de substantia fort. nosse A 23 proinde B et diligendae 
om. A 2Ai delicatissimis ABmg, delectatissimis B 25 non ipsae 
dispungentur om. A 26 et otn. A si owi. B meritum A 27 deerit 
sensus — meritorum om. A 28 uertit — animarum om. A aedem ex 
eaedam A 

28* i 



356 Quinti Septimi Floreiitis Tertulliani 

perseuerauerint in iudicium. quod et Mercurius Aegyptius nouit, 
dicens animam digressam a corpore non refundi in animam 
uniuersi, sed manere determinatam, uti rationem, inquit, patri 
reddat eorum quae in corpore gesserit. uolo iudicii utique 

6 diuini iustitiam grauitatem maiestatem dignitatem recensere, 
si non sublimiore fastigio praesidet humana censura, plenior 
utriusque sententiae honore poenarum et gratiarum, seuerior in 
ulciscendo et liberalior in largiendo. quid putas futuram animam 
homicidae? aliquod, credo, pecus lanienae et macello destinatum, 

10 ut perinde iuguletm*, quia et ipsa iugulauerit, perinde decorietur, 
quia et ipsa despoliauerit, perinde in pabulum proponatur, quia 
et ipsa bestiis fecerit eos quos in siluis et auiis trucidauerit. 
si ita iudicabitur, nonne illa anima plus solacii quam supplicii 
relatura est quod funus inter cocos pretiosissimos inuenit, quod 

15 condimentis Apicianis et Lurconianis humatur, quod mensis Cice- 
ronianis infertur, quod lancibus splendidissimis SuUanis effertur, 
quod exsequias | conuiuium patitur, quod a coaequalibus de-f.l 
uoratur potius quam a miluis et lupis, ut in hominis corpore 
tumulata et in suum genus regressa resurrexisse uideatur, ex- 

20 sultans aduersus humana iudicia, si ea experta est? namque 
illa sicarium uariis et exquisitis et iam praetcr naturam eru- 
ditis feris dissipant et quidem uiuentem, immo nec facile rao- 
rientem curata mora finis ad plenitudinem poenae. sed et si 
anima praefugerit ultimo gladio, ne corpus quoque euaserit 

25 ferrum; nihilominus iugulo latereque confossis costisque trans- 
fixis compensatio proprii facinoris exigitur. inde in ignem 

2] cf. Herm. Trismeg. Poem. 10. 

1 pcrseueraueriut (perseuerint A) aeque si perseuerauerint in iudicium 
AB; aeque si perseuerauerint deleuit Wissowa mutata simul eorum qua^ 
seqwuntur distinctione ; pro aeque si proponehat Reifferscheidius atque si, 
Urs acque si non 2 in animam uniuersi om, A 6 pleno Bmg 7 poena- 
rum et sententiarum et gratiarum B si uerior A 10 iuguletur — 11 per- 
inde om. A 12 feccrit AB, obiecerit Gel, iecerit fort. os quas Gel 
auiis A, aruis B 13 quam supplicii om. A 14 coccos B preciosissi- 
mos A 15 luchronianis A 16 quod— efFertur om. A syllanis B 
20 expar tast A 21 preter A 22 facile nec A 23 penae A 25 ni- 
hilmiuus A latereque scripsi: utroquc AB, Urs, uentreque Lat, utero- 
que Hartelius coufosso Urs 



X. De anima 33. 357 

datur, ut et sepultura puniatur. aliter denique non licet. 
nec tamen tanta est rogi cura, ut reliquias aliae bestiae in- 
ueniant; certe nec ossibus parcitur nec cineribus indulgetur 
nuditate plectendis. tanta est apud homines homicidii uin- 
dicta, quanta ipsa quae uindicatur natura. quis non prae- 5 
ferat saeculi iustitiam, quam et apostolus non frustra gladio 
armatam contestatur, quae pro homine saeuiendo religiosa est? 
si ceterorum quoque scelerum mercedem cogitemus, patibula 
et uiuicomburia et cuUeos et uncos et scopulos, cui non ex- 
pediat apud Pythagoran et Empedoclen sententiam pati? nam 10 
et qui laboribus atque seruitiis puniendi in asinos utique et 
mulos recorporabuntur, quantum sibi de pistrinis et aquilegis 
rotis gratulabuntur, si metallorum et ergastulorum et operum 
publicorum ipsorumque carCerum licet otiosorum recordentur! 
perinde qui integre morati commendauerint iudici uitam, quaero 15 
praemia, sed potius inuenio supplicia. nimirum magna merces 
l46bonis in animalia quaecumque restitui. | pauum se meminit 
Homerus Ennio somniante: sed poetis nec uigilantibus credam. 
et si pulcherrimus pauus et quo uelit colore cultissimus? sed 
tacent pennae, sed displicet uox, et poetae nihil aliud quam 20 
cantare malunt. damnatus est igitur Homerus in pauum, non 
honoratus. plus de saeculi remuneratione gaudebit, pater ha- 
bitus liberalium disciplinarum, ut malit famae suae ornamenta 
quam caudae. age nunc, ut poetae in pauos uel in cycnos 
transeant, si uel cycnis decora uox est, quod animal indues 25 
uiro iusto Aeaco? quam bestiam integrae feminae Didoni? 
quam uolucrem patientia, quam pecudem sanctimonia, quem 
piscem innocentia sortientur? omnia famula sunt hominis, 
omnia subiecta, omnia mancipata. si quid horum futurus est, 
deminoratur illic iUe cui ob merita uitae imagines, statuae et 30 

6] cf. Rom. 13, 4. 

2 ut ne fort. 3 pascitur A 9 et duo priora del. Pam 10 phytagoran A 
empedoclem B 12 pristiuis A 13 et ergastulorum om. A 14 publicorumque 
carcerum A 15 perinde Gel: prinde A, proiude B 16 mertes A 19 interro- 
gationis signumposui 21 non honoratus Bmg, honoratus AB 24 caudae. 
age Lat: gaude. age A, gaudeat. Age B, caudae. at age Scal 26 Aeaco Urs: 
deloco AB, Deioci Lat, Deiocae Paulus Leopardus integre femine A 
27 pacientia A 30 deminoratur Big: diminoratur AB et om. A 



358 Quiiiti Septimi Florentis Tertulliani 

tituli, honores publici, priuilegia rependuntur, cui curia, cui 
populus suffragiis immolat. o iudicia diuina post mortem hu- 
manis mendaciora, contemptibilia de poenis, fastidibilia de 
gratiis, quae nec pessimi metuant nec optimi cupiant, ad quae 

5 magis scelesti quam sancti quique properabunt, illi, ut iustitiam 
saeculi citius euadant, isti, ut tardius eam capiant. bene phi- 
losophi docetis, utiliter suadetis, leuiora post mortem supplicia 
uel praemia, cum, si quod iudicium animas manet, grauius 
debeat credi in dispunctione uitae quam in administratione, 

10 quia nihil plenius quam quod extremius, nihil autem plenius 
quam quod diuinius. deus itaque iudicabit plenius, quia ex- 
tremius per sententiam aeternam tam supplicii quam refrigerii | 
nec in bestias, sed in sua corpora reuertentibus animabus etf.14 
hoc semel et in eum diem, quem solus pater nouit, ut pen- 

15 dula expectatione sollicitudo fidei probetm* semper diem ob- 
seruans, dum semper ignorat, cotidie timens, quod cotidie 
sperat. 

34. Nulla quidem ad hodiernum dementiae huiusmodi sen- 
tentia erupit sub nomine haeretico, quae humanas animas re- 

20 fingat in bestias. sed necessarie hanc quoque speciem intu- 
limus et exclusimus ut superioribus cohaerentem, quo perinde 
in pauo retunderetur Homerus sicut in Pythagora Euphorbus 
atque ita hac etiam metempsychosi siue metensomatosi reper- 
cussa illa rursus caederetur quae aliquid haereticis submini- 

25 strauit. nam et Simon Samarites in actis Apostolorum re- 
demptor spiritus sancti, posteaquam damnatus ab apostolo cum 
pecunia sua interitum frustra fleuit, conuersus ad ueritatis ex- 
pugnationem quasi pro solacio ultionis, fultus etiam artis suae 
uiribus, ad praestigias uirtutis alicuius Helenen quandam Ty- 

25] cf. Act. 8, 18 sqq. 

3 mendiciora Pavi contemptebilia A 4 ad quae Urs: at quae A, 
atque B 9 debet A 10 *extremius A 14 et om. A 16 quotidie AB 
quotidie B 18 ADVERSVS OPINIONEM SIMONIS HERETICI AB 
ad B, in A senteutierupit A 19 suo A reuincat Bmg 20 neces- 
sarie A spetiem A 22 pauo retuuderetur A, pauone tunderetur B 
cuphorbus A 24 sumministrauit A 25 hactis A 26 apostolo (aut 
Petroj Mercerus: ipso AB 27 in interitum A 29 praestrigias A 
Helenem B 



X. De aniina 33—34. 359 

riam de loco libidinis publicae eadem pecunia redemit dignam 
sibi mercedem pro spiritu sancto. et se quidem fingit sum- 
mum patrem, illam uero iniectionem suam primam, quam in- 
iecerat angelos et archangelos condere: huius eam propositi 
compotem exilisse de patre et in inferiora desultasse atque illic 5 
praeuento patris proposito angelicas potestates genuisse, ignaras 
patris artificis mundi huius; ab his f non perinde animo re- 
tentam, ne digressa ea alterius genimina uiderentur, et idcirco 
147 omni contumeliae addictam, | ut nusquam discedere depretiatam 
liberet, humanae quoque formae succidisse uelut uinculis carnis 10 
coercendam; ita multis aeuis per alios atque alios habitus fe- 
mininos uolutatam etiam illam Helenam fuisse exitiosissimam 
Priamo et Stesichori postea oculis, quem excaecasset ob con- 
uicium carminis, dehinc reluminasset ob satisfactionem laudis; 
proinde migrantem eam de corporibus in corpora postrema de- 15 
decoratione sub titulo prostitisse Helenam uiliorem. hanc igi- 
tur esse ouem perditam, ad quam descenderit pater summus, 
Simon scilicet, et primum recuperata ea et reuecta nescio 
umeris an feminibus exinde ad hominum respexerit salutem 
quasi per uindictam liberandorum ex illis angelicis potestatibus, 20 
quibus fallendis et ipse configuratus aeque hominibus et ho- 
minem ementitus in ludaea quidem filium, in Samaria uero 
patrem se gesserit. Helenam inter poetas et haereticos labo- 
rantem, tunc adulterio, nunc stupro infamem! nisi quod de 
Troia gloriosius eruitur quam de lupanari; mille nauibus de 25 
Troia nec mille denariis forsitan de lupanari. erubesce, Simon, 
tardior in requirendo, inconstantior in retrahendo. at Menelaus 
statim insequitur amissam, statim repetit ereptam, decenni 

1 locis A 2 finxit Lat 3'quam scripsi: qua AB 4 et archan- 
gelos om. A 7 non perinde animo fanimo ex animam A) AB, perinde 
auimo Pam, uero per inuidiam Lat ex Irenaeo 1, 20, compari inde animo 
Oehlenis, non pio quidem animo fort., non pio perinde animo Harteliits 
8 ea alterius Gel: ex alterius AB, ea alter Bmg 9 nunquam Bmg 
10 succedisse A 13 et excaecasset A 16 Helenam Helena fort. 17 pa- 
trem A 19 humeris A corr. 21 hominibus et Gel: et hominibus AB 
22 &mentitus A corr. 23 se addidi het A corr., sed B 25 mille — 
26 lupauari om. A 27 trahendo A 28 statim insequitur amissam 
om. A perpetit A 



360 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

proelio extorquet, non latens, non fallens, non cauillabundus. 
uereor ne ille magis pater fuerit qui circa Helenae recupera- 
tionem et uigilantius et audentius et diutius laborauerit. 
35. Sed non tibi soli metempsychosis hanc fabulam instruxit. 

5 inde etiam Carpocrates utitur pariter magus, pariter fornicarius, 
etsi Helena minus. quidni? cum propter omnimodam diuinae 
et humanae disciplinae euersionem constituendam recorporari 
animas asseuerauerit? nulli enim uitam istam rato fieri | nisif.l 
uniuersis quae arguunt eam expunctis, quia non natura quid 

10 malum habeatur, sed opinione. itaque metempsychosin neces- 
sarie imminere, si non in primo quoque uitae huius commeatu 
omnibus inlicitis satisfiat. scilicet faciaora tributa sunt uitae. 
ceterum totiens animam reuocari habere quotiens minus quid in- 
tulerit, reliquatricem delictorum, donecexsoluatnouissimum 

15 quadrantem detrusa identidem in carcerem corporis. huc enim 
temperat totam illam allegorian domini certis interpretationibus 
relucentem et primo quidem simpliciter intellegendam. nam 
et ethnicus homo aduersaiius noster est incedens in eadem uia 
uitae communis. ceterum oportebat nos de mundo exire, si 

20 cum illis conuersari non liceret. huic ergo bonum animi praestes 
iubet — diligite enim inimicos uestros inquit et orate 
pro maledicentibus uos — ne aliquo commorcio negotiorum 
iniuria prouocatus abstrahat te ad suum iudicem, et in custo- 
diam delegatus ad exsolutionem totius debiti arteris. tum si 

25 in diabolum transfertur aduersarii mentio, ex obseruatione co- 
mitante cum illo quoque moneris eam inire concordiam, quae 
deputetur ex fidei conuentione; pactus es enim renuntiare ipsi 
et pompae et angelis eius. conuenit inter uos de isto. haec 
erit amicitia obseruatione sponsionis, ne quid eius postea re- 

14] Matth. 5, 26. 20] cf. ibid. 5, 44. 21] Luc. 6, 27 et 12, 58. 
23] cf. Matth. 5, 25. 

1 caueUabundus A 3 exaudentius A 4 AD (ADVERSVS Gel) 
CARPOCRATIS OPINIONEM AB, Gel 8 irUerrogationis signum posui 
10 necessarie A 16 allegoriam B 17 intellegendum A 18 et om. A 
incaedens A uiam A 20 boni A 21 iubet om. A enim om. A 
et del. Gel 22 commertio A 23 in B, ad A 24 exsoluitionem A 
27 renunciasse A 29 obseruatione AB, obseruatio Bmg, de obseruatione fort. 



X. De anima 34—35. 361 

sumas ex his quae eierasti, quae illi reddidisti, ne te ut frau- 
datorem, ut pacti transgressorem iudici deo obiciat, sicut eum 
legimus alibi sanctorum criminatorem et de ipso etiam nomine 
diaboli delatorem, et iudex te tradat angelo executionis, et ille 
te in carcerem mandet infernum, unde non dimittaris, nisi 5 
modico quoque delicto mora resurrectionis expenso. quid his 
sensibus aptius? quid his interpretationibus uerius? ceterum 
I48apud Carpocraten si omnium | facinorum debitrix anima est, 
quis erit inimicus et aduersarius eius intellegendus? credo, 
mens melior, quae illam in aliquid innocentiae inpegerit adi- 10 
gendam rursus ac rursus in corpus, donec in nuUo rea depre- 
hendatur bonae uitae. hoc est ex malis fructibus bonam ar- 
borem intellegi, id est ex pessimis praeceptis doctrinam ueritatis 
agnosci. spero huiusmodi haereticos Heliae quoque inuadere 
exemplum, tamquam in lohanne sic repraesentati, ut metem- 15 
psychosi patrocinetur pronuntiatio domini: Helias iam lienit, 
et non cognouerunt eum, et alibi: et si uultis audire, 
hic est Helias, qui lienturus est. numquid ergo et ludaei 
ex opinione Pythagorica consulebant lohannen: tu es Helias? 
et non ex praedicatione diuina: et ecce mittam uobis Helian 20 
Thesbiten? sed enim metempsychosis illorum reuocatio est 
animae iam pridem morte functae et in aliud corpus iteratae. 
Helias autem non ex decessione uitae, sed ex translatione uen- 
turus est, nec corpori restituendus, de quo non est exemptus, 
sed mundo reddendus, de quo est translatus, non ex postliminio 25 
uitae, sed ex supplemento prophetiae, idem et ipse, et sui 
nominis et sui hominis. sed quomodo Helias lohannes? habes 
angeli uocem: et ipse, inquit, praecedet coram populo 
in uirtute et in spiritu Heliae, non in anima eius nec in 

2] cf. Apoc. 12, 10. 4] cf. Matth. 5, 25 sq. 16] Matth. 17, 12. 
17] ibid. 11, 14. 19] loh. 1, 21. 20] Mal. 4, 5. 28] Luc. 1, 17. 

1 ei eierasti B eie reddidisti (eiQ inductuni) A 4 diaboli om. A 
exsecutionis A 8 apud B, ad A 10 mens A, meus B aliud quid 
nocentiae fort. 15 sic ow. J. 16 patrociuentur praenuntio A 18 nun- 
quid A 19 phythagorica A 20 predicatione A Heliam B 29 et 
sv/p. uers. A alterum in om. A 



362 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

carne. hae enini substantiae sui cuiusque sunt hominis. spiritus 
uero et uirtus extrinsecus conferuntur ex dei gratia; ita et 
transferri in alterum possunt ex dei uoluntate, ut factum est 
retro de Mosei spiritu. 

5 36. In has quaestiones inde opinor excessimus, quo nunc 
reuertendum est. constitueramus animam in ipso et ex ipso 
seri homine et unum esse a primordio | semen, sicut et carnisf.li^ 
in totum generis examen: propter aemulas scilicet opiniones 
philosophorum et haereticorum et illum sermonem Platonis 

10 ueternosum. nunc ordinem sequentium exinde tractatuum texi- 
mus. anima in utero seminata pariter cum carne pariter cum 
ipsa sortitur et sexum, ita pariter, ut in causa sexus neutra 
substantia teneatur. si enim in seminibus utriusque substantiae 
aliquam intercapedinem eorum conceptus admitteret, ut aut 

15 caro aut anima prior seminaretur, esset etiam sexus proprie- 
tatem alteri substantiae adscribere per temporalem intercape- 
dinem seminum, ut aut caro animae aut anima carni inscul- 
peret sexum, quoniam et Apelles, non pictor, sed haereticus, 
ante corpora constituens animas uiriles ac muliebres, sicut aL 

20 Philumena didicit, utique carnem ut posteriorem ab anima facit 
accipere sexum. et qui animam post partum carni superducunt 
utique ante formatae, marem aut feminam do carne sexum 
praeiudicant animae. utriusque auteni substantiae indiscreta 
semina et unita sufifusio eorum communem subeunt generis 

25 euentum, qua lineas duxerit quaecumquo illa est ratio naturae. 
certe et hic se primordiorum forma testatur, cum masculus 
temperius effingitur, prior enim Adam ; femina aliquanto serius, 

3] cf. Num. 12, 2 sq. 

4 Mosis Big 5 DE SEXV ANIMAE ET CARNIS fCARNIS ET 
ANIMAE A) PARITER ORIENTE AB, DE SEXV ANIMAE ET 
CARNIS QVOD SIMVL IN VTERO FORMENTVR Gel 13 in add. Gel 

14 iu aliquam AB; in del. Gel intercapidincm A sic etiam postea 

15 aut 5, ut J. 18 quomodo fort. 19 mulieres A ab Rig: ad 
Af 2k B 20 Philomena B 21 carnis ducunt A 22 post formatae 
uirgulam posui f^minam A 23 indiscreta Bmg, discreta AB 
24 unitas efFusio A 26 certe A 




X. De aniina 35—37. 363 

posterior eniin Eua. ita quamdiu caro informis est, qualis ex 
Adae latere decerpta est, animal tamen et ipsa iam, quia et 
illam tunc Adae portionem animatam agnoscam. ceterum et 
ipsam dei afflatus animasset, si non ut carnis, ita et animae 
ex Adam tradux fuisset in femina. 6 

37. Omnem autem hominis in utero serendi struendi fingendi 
49paraturam | aliqua utique potestas diuinae uoluntatis ministra 
modulatur quamcumque illa rationem agitare sortita. haec aesti- 
mando etiam superstitio Komana deam finxit Alemonam alendi 
in utero fetus et Nonam et Decimam a sollicitioribus mensibus lo 
et Partulam, quae partum guberaet, et Lucinam, quae producat 
in lucem. nos officia diuina angelos credimus. ex eo igitur * 
fetus in utero homo, a quo forma completa est. nam et Mosei 
lex tunc aborsus reum talionibus iudicat, cum iam hominis est 
causa, cum iam illi uitae et mortis status deputatur, cum et 15 
fato iam inscjribitur, etsi adhuc in matre uiuendo cum matre 
plurimum communicat sortem. dicam aliquid et de temporibus 
animae nascentis, ut ordinem decurram. legitima natiuitas ferme 
decimi mensis ingressus est. qui numeros ratiocinantur, et de- 
curialem numerum ut exinde reliquorum parentem colunt, deni- 20 
que perfectorem natiuitatis humanae. ego ad deum potius argu- 
mentabor hunc modum temporis, ut decem menses decalogo 
magis inaugurent hominem, ut tanto temporis numero nascamur 
quanto disciplinae numero renascimur. sed et cum septimo 
mense natiuitas plena est facilius quam octaub, honorem sab- 25 
bati agnoscam, ut quoto die dedicata est dei condicio, toto mense 
interdum producatur dei imago. concessum est properare nati- 

13] cf. Ex. 21, 22. 

1 quamdiu scripsi: diu AB, dum Hartelim 3 Adae om. A ani- 
matam Urs: auimam AB 5 faemina A 6 DE AETATE ANIMAE 
AB, DE AETATE CARNIS ET ANIMAE Gel figendi A 7 diuine A 
8 illa Urs: illam AB hoc A estimando A 9 alendis — fetibus 
fort. 10 sollitioribus A 13 mosei A, Moysi B, Moysis Eig 14 homi- 
nis — 15 illi om. A 15 alterum et om. A 18 ut om. A ordine A 
22 de decalogo Hartelius 23 nascimur A 26 quoto Gel: quo AB 
est om. B toto B, eo A 



364 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uitati et tamen idonee occurrere in hebdomadem, in auspicia 
resurrectionis et requietis et regni. ideo ogdoas nos non creat; 
tunc enim nuptiae non erunt. societatem carnis atque animae 
iamdudum commendauimus a concrotione seminum ipsorum 

5 usque ad figmenti perfectionem. perinde nunc et a natiuitate 
defendimus, inprimis quod simul crescunt, sed diuersa ratione 1 
pro generum condicione, caro modulo, anima ingenio, caroha-f.Ui 
bitu, anima sensu. ceterum animam substantia crescere negan- 
dum ost, ne etiam decrescere substantia dicatur atque ita et 

10 defectura credatur; sed uis eius, in qua naturalia peculia con- 

sita retinentur, saluo substantiae modulo, quo a primordio in- 

' flata est, paulatim cum carne producitur. constitue certum pon- 

dus auri uel argenti, rudem adhuc massam: coUectus habitus 

est illi et futuro interim minor, tamen continens intra lineam 

15 moduli totum quod natura est auri uel argenti. dehinc cum 
in laminam massa laxatur, maior efficitur initio .suo per dila- 
tationem ponderis certi, non per adiectionem, dum extenditur, 
non ¥: dum augetur. etsi sic quoque augetur, dum extenditur; 
licet enim habitu augeri, cum statu non licet. tunc et splendor 

20 ipse prouehitur auri uel argenti, qui fuerat quidem et in massa, 
sed obscurior, non tamen nuUus. tunc et alii atque alii ha- 
bitus accedunt pro facilitate materiae, qua duxerit eam qui 
aget, nihil conferens modulo nisi effigiem. ita et animae cre- 
menta reputanda, non substantiua, sod prouectiua. 

25 38. Quamquam autem et retro praestruxerimus, omnia na- 
turalia animae ipsi substantiae inesse pertinentia ad sensum 
et intellectum ex ingenito animae censu, sed paulatim per 

2] cf. Matth. 22, 30. 

1 tani Big idouee Gel: ideo ne AB ebdomadem A 3 sotietatem A 
4 congregatione ABing 5 perinde Aj proinde B et natiuitatem A 
6 diuisa A 9 crescere A adque A 10 qua naturalia B, quautu- 
naturalia A, qua intus naturalia Hartelim pecunia A corr. 11 reti- 
netur A 16 dilationem B 17 certe non ad periectionem A 18 la- 
cu/nam signauit Wissowa; per incrementum aut tale quid excidisse uidetur 
19 et splendor B, explendor A 21 nuUius Bnig et om. A 23 agit Pam 
24 prouectiua lun: prouocatiua AB 25 DE CIBIS QVOMODO AD 
ANIMAM PEETINEANT fPERTINERE VIDEANTVR B, Gel) AB, Gel 
26 sub substantiae A sensum ex sum A 27 ex scripsi: et A, et ex B 



X. De anima 37—38. 365 

aetatis spatia procedere et uaiie per accidentia euadere pro 
artibus, pro institutis, pro locis, pro dominatricibus potestatibus, 
quod tamen faciat ad carnis animaeque propositam nunc socie- 
tatem, pubertatem quoque animalem^ cum carnali dicimus | 
50 conuenire pariterque et illam suggestu sensuum et istam pro- 5 
cessu membrorum exsurgere a quarto decimo fere anno, non 
quia Asclepiades inde sapientiam supputat, nec quia im*a ci- 
uilia abhinc agendis rebus adtemperant, sed quoniam et haec 
de primordio ratio est. si enim Adam et Eua ex agnitione 
boni et mali pudenda tegere senserunt, ex quo id ipsum sen- 10 
timus, agnitionem boni et mali profitemur. ab his autem annis 
et sufFusior et uestitior sexus est, et concupiscentia oculis ar- 
bitris utitur et communicat placitum et intellegit quae sint ^^ 
et fines suos ad instar ficulneae ^ contagionis prurigine ac- 
cingit et hominem de paradiso integritatis educit, exinde sca- 15 
bida^etiam in ceteras culpas et delinquendi non naturales ^^, cum 
iam non ex instituto naturae, sed ex uitio. ceterum proprie 
naturalis concupiscentia unica est alimentorum solummodo, 
quam deus et in primordio contulit: ex omni ligno, inquit, 
edetis, et secundae post diluuium geniturae supermensus est: 20 
ecce dedi uobis omnia in escam tamquam holera faeni, 
prospectans non tam animae quam carni, etsi propter animam. 
auferenda est enim argumentatoris occasio, qui quod anima 
desiderare uideatur alimenta, hinc quoque mortalem eam in- 
tellegi cupit, quae cibis sustineatur, denique derogatis eis 25 
euigescat, postremo subtractis intercidat. porro non solum 
proponendum est, quisnam ea desideret, sed et cui ; et si propter 
se, sed et cur et quando et quonam usque; tum quod aliud 

19] Gen. 2, 16. 21] ibid. 9, 3. 

1 uarie A accidenti§ A corr. 8 qm Ay quod B 9 a primordio A 
euua A 10 ex quo id B, et quoad A 13 lacmam significaui: instru- 
menta itel simile quid interddit 14 fines] sinus Hartelius nulla lacuna 
accepta lacu/nam signaui: zonae u£l simile quid interddit prurigine 
Bmg, purigine AB 16 et— naturales om. Big delinquenti lun lacu- 
nam significaui: rationes u£l uias u^l modos uel aliud eiusmodi uerhum 
desideratu/r 17 institutio A 21 olera A 22 prospectans Urs: pror 
spectam AB, prospectum Gel 23 argumentatoris A 25 cybis A 



366 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

natura desideret, aliud necessitate, aliud secundum proprietatem, 
aliud in causam. desiderabit igitur cibos anima sibi quidem 
ex causa necessitatis, carni uero ex natura proprietatis. certe 
enim domus animae carp est, et inquilinus carnis anima. | de-f. 

5 siderabit itaque inquilinus ex causa et necessitate huius no- 
minis profutura domui toto inquilinatus sui tempore, non ut 
ipse substruendus nec ut ipse loricandus, nec ut ipse tibici- 
nandus, sed tantummodo continendus, quia non aliter contineri 
possit quam domo fulta. alioquin licebit animae dilapsa domo 

10 ex destitutione priorum subsidiorum incolumi abire, habenti 

sua firmamenta et propriae condicionis alimenta, immortali- 

tatem rationalitatem sensualitatem intellectualitatem arbitrii 

libertatem. 

39. Quae omnia natiuitus animae conlata idem, qui in pri- 

15 mordio inuidit, nunc quoque obumbrat atque deprauat, quo- 
minus aut ultro prospiciantur aut qua oportet administrehtur. 
cui enim hominum non adhaerebit spiritus nequam ab ipsa 
etiam ianua natiuitatis animas aucupabundus uel qua inuitatus 
tota illa puerperii superstitione? ita omnes idololatria obste- 

20 trice nascuntur, dum ipsi adhuc uteri infulis apud idola con- 
fectis redimiti genimina sua daemoniorum candidata profitentur, 
dum in partu Lucinae et Dianae heiulatur, dum per totam 
hebdomadam lunoni mensa proponitur, dum ultima die Fata 
Scribunda aduocantur, dum prima etiam constitutio infantis 

25 super terram Statinae deae sacrum est. quis non exinde aut 
totum filii caput reatui uouet aut aliquem excipit crinem aut 
totum nouacula prosecat aut sacrificio obligat aut sacro ob- 
signat, pro gentica, pro auita, pro publica aut priuata deuo- 
tione? sic igitur et Socraten puerum adhuc spiritus daemo- 

1 est natura desiderare Bmg 2 sibi] si A corr. 6 inquilinatui A 
7 loricandus Lat: gloriandus AB 10 priorum ABnigy propriorum B 
17 NVLLAM FEEE fPENE Gel) ANIMAM SINE DAEMONIO (DE- 
MONIO A) ESSE Cui AB, Gel nequam, qua fort. 18 innua A corr. 
uel] ultro fort. quia Hartelius (cf. 380, 21) 20 ipsi Gel: ipsa AB 
22 eiulatur B, eiulantur Bmg 23 hebdoraadem A 25 Statinae deae 
Gel: statira aedeae AB 26 filii Gel: feli AB eatui A, ea tui Bmg 
aliquid excipit; Crimen A 27 totum scripsi: tota AB 28 plublica A coir. 




X. De anima 38—40. 367 

nicus inuenit. sic et omnibus genii deputantur, quod daemonum 
51 nomen est. | adea nuUa ferme natiuitas munda est, utique eth- 
nicorum. hinc enim et ap^ostolusj ex sanctificato alterutro 
sexu sanctos procreari ait, tam ex seminis praerogatiua quam 
ex institutionis disciplina. ceterum, inquit, immundi nasce- 5 
rentur, quasi designatos tamen sanctitatis ac per hoc etiam 
salutis intellegi uolens fidelium filios, ut huius spei pignore 
matrimoniis, quae retinenda censuerat, patrocinaretur. alioquin 
meminerat dominicae definitionis: nisi quis nascetur ex 
aqua et spiritu, non inibit in regnum dei, id est non 10 
erit sanctus. 

40. Ita omnis anima eo usque in Adam censetur, donec in 
Christo recenseatur, tamdiu immunda, quamdiu recenseatur; 
peccatrix autem, quia immunda, nec recipiens ignominiam ex 
carnis societate. nam etsi caro peccatrix, secundum quam in- 15 
cedere prohibemur, cuius opera damnantur concupiscentis ad- 
uersus spiritum, ob quam carnales notantur, non tamen suo 
nomine caro infamis. neque enim de proprio sapit quid aut 
sentit ad suadendam uel imperandam peccatelam. quidni? 
quae ministerium est, et ministerium non quale seruus uel 20 
minor amicus, animalia nomina, sed quale calix uel quid aliud 
eiusmodi, corpus, non anima. nam et calix ministerium si- 
tientis est; nisi tamen qui sitit calicem sibi accommodarit, 
nihil calix ministrabit. adeo nulla proprietas hominis in choico 
nec ita caro homo tamquam alia uis animae et alia persona, 25 
sed res est alterius plane substantiae et alterius condicionis, 

3] cf. 1 Cor. 7, 14. 9] loh. 3, 5. 12] cf. Rom. 5, 14. 21. 

4 praerogatiua 'B, pocreatiua ABmg 6 sanctitati Big ac B, liac A 
7 saluti Big pignora B 8 patrocinarentur Gel 9 nascatur B 10 ini- 
bit A, introibit B, ibit Big 12 QVOMODO CAEO PECCATRIX DICA- 
TVR AB 14 nec addidi respuens Bmgy Oehlerm ignominiam suam 
Bmg, Oehlems ex carnis AB, et in carnem Bmgy Oehlerus 15 socie- 
tate By exsocietate A, Oehlerus, et societatem Bmg 17 notantur [in- 
famia] B 21 animalia nomina A, animalia nomine B, animalis nomine 
Gel, animati et homines Oehlems 23 est om. A tamen om. A 24 ideo 
fort. choicho A 26 alterius conditionis plane B; conditionis del. Gel 
plane— alterius om. A 



368 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

addicta tamen animae ut suppellex, ut instrumentum in officia 
uitae. caro igitur increpatur in scripturis,- quia nihil anima 
sine carne in operatione libidinis gulae uinulentiae saeuitiae 
idololatriae ceterisque carnalibus non sensibus, sed effectibus. 

5 denique sensus delictorum etiam sine effectibus | imputari solent f. 
animae. qui uiderit mulierem ad concupiscentiam, 
iam adulterauit in corde. ceterum^quid caro sine anima 
perinde in operatione probitatis iustitiae tolerantiae pudicitiae? 
porro quale est, ut, cui nec bona documenta propria subscribas, 

10 ei crimina adpingas? sed ea per quam delinquitur conuenitur 

ut illa a qua delinquitur oneretur, etiam in ministerii accusa- 

tionem. grauior inuidia est in praesidem, cum officia pulsantur. 

plus caeditur, qui iubet, quando, nec qui obsequitur, excusatur. 

41. Malum igitur animae, praeter quod ex obuentu spiritus 

15 nequam superstruitur, ex originis uitio antecedit, naturale quo- 
dammodo. nam, ut diximus, naturae corruptio alia natura 
est, habens suum dominum et patrem, ipsum scilicet cor- 
ruptionis auctorem, ut tamen insit et bonum animae illud prin- 
cipale, illud diuinum atque germanum et proprie naturale. 

20 quod enim a deo est, non tam extinguitur quam obumbratur. 
potest enim obumbrari, quia non est deus, extingui non potest, 
quia a deo est. itaque sicut lumen aliquo obstaculo impeditum 
manet, sed non comparet, si tanta densitas obstaculi fuerit, 
ita et bonum in anima a malo oppressum pro qualitate eius 

25 aut in totum uacat occultata luce aut, qua datur, radiat in- 
uenta libertate. sic pessimi et optimi quidam et nihilominus 
unum omnes animae genus. sic et in pessimis aliquid boni 
et in optimis nonnihil pessimi. solus enim deus sine peccato 
et solus homo sine peccato Christus, quia et deus Christus. 

30 sic et diuinitas animae in praesagia erumpit ex bono priore 

6] Matth. 5, 28. 

1 is in (Is inductum) A 4 idolatriae A 6 mulierem add. Pam 
10 appugnas A 11 in om. A 12 presidem A 17 dominum scripsi: 
deum AB 19 illud ex illum A propriae A 21 non est deus om. A 
22 aliquod A 24 ita Gel: uia. ita AB, <ob>uia, ita Hartelius 25 oc- 
ciJtata luce Eig: occulta salute AB 30 presagia ex pfessagia A 
proprio Bmg 



\ 



X. De anima 40—42. 369 

et conscientia dei in testimonium prodit 'deus bonus' et 'deus 
uidet' et 'deo commendo\ propterea nuUa anima sine crimine, 

^52 quia nuUa sine boni semine. | proinde, cum ad finem peruenit, 
reformata per secundam natiuitatem ex aqua et superna uir- 
tute detracto corruptionis pristinae aulaeo totam lucem suam 5 
conspicit. excipitur etiam a spiritu sancto, sicut in pristina 
natiuitate a spiritu profano. sequitur animam nubentem spi- 
ritui caro, ut dotale mancipium, et iam non animae famula, 
sed spiritus. o beatum conubium, si non admiserit adulterium! 
42. De morte iam superest, ut illic materia ponatur, ubi to 

• ipsa anima consummatur. quamquam Epicurus uulgari satis 
opinione negarit mortem ad nos pertinere. quod enim dis- 
soluitur, inquit, sensu caret et quod sensu caret, nihil 
ad nos. dissoluitur autem et caret sensu non ipsa mors, sed 
homo qui eam patitur. at ille ei dedit passionem, cuius est 15 
actio. quodsi hominis est pati mortem dissolutricem corporis 
et peremptricem sensus, quam ineptum ut tanta uis ad ho- 
minem non pertinere dicatur. multo coactius Seneca, post 
mortem, ait, omnia finiuntur, etiam ipsa. hoc si ita 
est, iam et mors ad semetipsam pertinebit, si et ipsa finitur; 20 
eo magis ad hominem, in quo inter omnia finiendo et ipsa 
finitur. mors nihil ad nos, ergo et uita nihil ad nos. si enim 
quo dissoluimur praeter nos, etiam quo compingimur extra 
nos. si ademptio sensus nihil ad nos, nec adeptio sensus 
quicquam ad nos. sed mortem quoque interimat qui et ani- 25 
mam. a nobis ut de postuma uita et de alia prouincia animae, 
ita de morte tractabitur, ad quam uel ipsi pertinemus, si ad 
nos illa non pertinet. denique nec speculum eius somnus 
aliena materia est. 

12] Epic. sent. nr. n p. 71 Usen. 18] Sen. Troad. 395. 

1 alterum et Aj est J5 6 a om. A 8 et iam non om, A 10 DE 
MORTE. De AB, Gel materiam Oehlerus ponatur seripsi: ponat AB 
11 consummatur scripsi: consummat AB quanquam A 13 et om. A 
16 quid si A corporis et peremptricem his A 20 sic A 21 omnib; A 
28 quo Gel: quod AB quod A corr. 25 quia B 26 a AB, in Gel 
de postuma uita et Big: depositum a uita et AB^ depositum habitat et 
ut Gel 27 ista quidam 28 non pertinet om. A denique nec om. A 

XX. Tert. I. 24 



^ 



370 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

43. De somno j prius disputemus, post, mortem qualiterf 
anima decurrat. non utique extranaturale est somnus, ut qui- 
busdam philosophis placet, cum ex his eum deputant causis 
quae praeter naturam haberi uidentur. Stoici sonmom reso- 

5 lutionem sensualis uigoris affirmant, Epicurei deminutionem 
spiritns animalis, Anaxagoras cum Xenophane defetiscentiam, 
Empedocles et Parmenides refrigerationem, Strato segregationem 
consati spiritus, Democritus indigentiam spiritus, Aristoteles 
marcorem circumcordialis caloris. ego me numquam ita dor- 

10 misse praesumo ut ex his aliquid agnoscam. neque enim cre- 
dendum est defetiscentiam esse somnum, contrarium potius 
defetiscentiae, quam scilicet toUit, siquidem homo somno magis 
reficitur quam fatigatur. porro nec semper ex fatigatione con- 
cipitur somnus, et tamen cum ex illa est, illa iam non est. 

15 sed nec refrigescentiam admittam aut marcorem aliquem ca- 
loris, cum adeo corpora somno concalescant, et dispensatio ci- 
borum per somnum non facile procederet calore properabili et 
rigore tardabili, si somno refrigeraremur. plus est quod etiam 
sudor digestionis aestuantis est index. denique concoquere di- 

20 cimur, quod caloris, non frigoris operatio est. perinde demi- 
nutionem animalis spiritus aut indigentiam spiritus aut segre- 
gationem consati spiritus immortalitas animae non sinit credi. 
perit anima, si minoratur. superest, si forte, cum Stoicis re- 
solutionem sensualis uigoris somnum determinemus, quia cor- 

25 poris solius quietem procuret^ non et animae. animam enim 
ut semper mobilem et semper exercitam numquam succidere 
quieti, alienae scilicet a statu immortalitatis; nihil enim im- 
mortale finem operis sui admittit, somnus autem finis est 
operis. denique corpori, cui mortalitas competit, ei soli quies 

1 DE SOMNO. Prius AB, DE SOMNO PERTINENTE AD TRACTA- 
TVM MORTIS. De somno prius Gel disputem A 4 preter A 5 epi- 
curei A 6 cum cum A 7 Strato segregatiouem om. A 8 indigentiam 
spiritus om. A 12 si quid A 15 refrigerescentiam A coloris A 16 et 

eon 

Gel: ut AB 17 et rigore tardabili om. A 18 quod om. A 19 quoque 

recedimur A 20 perinde Ay proinde B diminutionem A 22 im- 

mortalis anima B 23 supest est A ut cum fort. 26 succidere Lat: 
succedere AB 



X. De anima 43. 371 

l53 finem operis adlatura. [ qui ergo de soinni naturalitate dubi- 
tabit, habet quidem dialecticos in dubium deducentes totam 
naturalium et extranaturalium discretionem, ut et quae puta- 
uerit citra naturam esse naturae uindicari sciat posse, a qua 
ita esse sortita sunt, ut citra eam haberi uideantur, et utique 5 
aut natura omnia aut nuUa natura. apud nos autem id po- 
terit audiri quod dei contemplatio suggerit, auctoris omnium, 
de quibus quaeritur. credimus enim, si quid est natura, ra- 
tionale aliquod opus dei esse. porro somnum ratio praeit, tam 
aptum, tam utilem, tam necessarium, ut absque illo nulla 10 
anima sufficiat, recreatorem corporum, redintegratorem uirium, 
probatorem ualetudinum, pacatorem operum, medicum laborum, 
cui legitime fruendo dies cedit, nox legem facit, auferens rerum 
etiam colorem. quodsi uitale salutare auxiliare somnus, nihil 
eiusmodi non rationale, nihil non naturale. sic et medici 15 
omne contrarium uitali salutari auxiliari extra naturales car- 
dines relegant. nam et aemulas somno ualetudines, phrene- 
ticam atque cardiacam, praeter naturam iudicando naturalem 
somnum praeiudicauerunt; etiam in lethargo non naturalem no- 
tantes testimonio naturali respondent, cum in suo tempera- 20 
mento est. omnis enim natura aut defraudatione aut enormi- 
tate rescinditur, proprietate mensurae conseruatur. ita naturale 
erit statu, quod non naturale effici potest decessu uel excessu. 
quid, si et esum et potum de naturae sortibus eximas? nam 
et in his plurima somni praeparatura est. certe his a pri- 25 
mordio naturae suae homo inbutus est. si apud deum discas, 
ille fons generis, Adam, ante ebibit soporem quam sitiit 
quietem, ante dormiit quam laborauit, immo quam et edit, 

»3^immo quam et profatus est, ut uideant naturalem indicem 

27] cf . Gen. 2, 21 sqq. 

1 adlatura Mercerus: adlatur A, adulatur B 3 et extranaturalium 
om. A et om. A 5 sunt Gel: est AB 12 peractorem Hartelius 
15 nihil non naturale Pam: [nihil non naturale rationale quod rationale] 
B, om. A, Gel, *al. desunt' Bmg IG naturales AB, naturae Bmg, Gel 
18 atque cardiacam om. A 20 somnum naturalom spondent fort. 
in] sine Hartelius 24 et prius del. Gel 25 somni AB, horaini Har- 
telius paratura Pam 29 uideamus fort. indigentiam somni fort., 
indici somnum Haiielius 

24* 



372 Quinti Septimi Florentis TertuUiani 

somnum omnibus naturalibus principaliorem. inde deducimur 
etiam imaginem mortis iam tunc eum recensere. si enim 
Adam de Christo figuram dabat, somnus Adae mors erat 
Christi dormituri in mortem, ut de iniuria perinde lateris eius 

5 uera mater uiuentium figuraretur ecclesia. ideo et somnus tam 
salutaris, tam rationalis etiam in publicae et communis iam 
mortis effingitur exemplar. uoluit enim deus et alias nihil 
sine exemplaribus in sua dispositione molitus paradigmate Pla- 
tonico plenius humani uel maxime initii ac finis lineas cotidie 

10 agere nobiscum, manum porrigens fidei facilius adiuuandae per 
imagines et parabolas sicut sermonum ita et rerum. proponlt 
igitur tibi corpus amica ui soporis elisum, blanda quietis ne- 
cessitate prostratum, immobile situ, quale ante uitam iacuit, 
et quale post uitam iacebit, ut testationem plasticae et sepul- 

is turae, expectans animam quasi nondum conlatam et quasi iam 
ereptam. sed et illa sic patitur, ut alibi agere uideatur, dis- 
simulatione praesentiae futuram absentiam ediscens. de Her- 
motimo sciemus. et tamen interim somniat: unde tunc somnia? 
nec quiescit nec ignauescit omnino nec naturam immortalitatis 

20 seruam sopori addicit. probat se mobilem semper: terra mari 
peregrinatur nogotiatur agitatur laborat ludit dolet gaudet, li- 
cita atque inlicita persequitur, ostendit quod sine corpore etiam 
plurimum possit, quod et suis instructa sit membris, sed nihi- 
lominus necessitatem habeat rursus corporis agitandi. ita cum 

25 euigilauerit corpus, redditum officiis eius resurrectionem mor- 
tuorum I tibi affirmat. haec erit somni et ratio naturalis etf.la 
natura rationalis. etiam per imaginem mortis fidem initiaiis, 
spem meditaris, discis mori et uiuere, discis uigilare, dum 
dormis. 

3] cf. 1 Cor. 15, 45. 4] cf. loh. 19, 34. 8] cf. Plat. Phaed. p. 103. 

2 censere fort. 3 figuram dabat AB, figurabat Bmg, Gel 6 salu- 
tares A corr. 9 quotidie A 13 prostratrum A 14 sculpturae A 
15 spectans A et] aut Hartelius 16 ereptam ABmg, erectam B 
17 absentiae A edisce A de Hermotimo sciemus del. Gel 18 unde 
tunc somnia del. Gel tunc J., sunt B 20 seruam sopori Urs: serii 
('seru A) soporis AB, seruam soporis Gel, feriis soporis Oehlerus, seruitio 
soporis Haiielius 21 peregrinantur A corr. uegotiatur agitatur om. A 
20 at haec A 




X. De anima 43—45. 373 

44. Ceterum de Hermotimo. anima, ut aiunt, in somno ca- 
rebat, quasi per occasionem uacaturi hominis proficiscente de 
corpore. uxor hoc prodidit. inimici dormientem nacti pro de- 
functo cremauerunt. regressa anima tardius credo homicidium 
sibi imputauit. ciues Clazomenii Hermotimum templo conso- 5 
lantur. mulier non adit ob notam uxoris. quorsum istud? 
utne, quia facile est uulgo existimare secessionem animae esse 
somnum, hoc quoque Hermotimi argumento credulitas subor- 
netur? genus fuerat grauioris aliquanto soporis, ut de incubone 
praesumptio est uel de ea ualetudinis labe, quam Soranus opponit lo 
excludens incubonem, aut tale quid uitii, quod etiam Epimeniden 

in fabulam impegit, quinquaginta paene annos somniculosum. 
sed et Neronem Suetonius et Thrasymedem Theopompus negant 
umquam somniasse, nisi uix Neronem in ultimo exitu post pa- 
uores suos. quid, si et Hermotimus ita fuit, ut otium animae is 
nihil operantis in somnis diuortium crederetur? omnia magis con- 
iectes quam istam licentiam animae sine morte fugitiuae, et qui- 
dem ex forma continuam. si enim tale quid semel accidere dica- 
tur, ut deliquium solis aut lunae, ita et animae, sane persuaderer 
diuinitus factum; congruere enim hominem seu moneri seu 20 
terreri a deo, uelut fulgure rapido, momentaneae mortis ictu: 
54^ si non magis | in proximo esset somnium credi quod uigilanti 
potius accidere deberet, si non somnium magis credi oporteret. 

45. Tenemur hic de somniis quoque Christianam sententiam 
expromere, ut de accidentibus somni, et non modicis iactatio- 25 

13] cf. Suet. Nero 46. 

1 DE HEKMOTmO AB, DE HERMOTIMI ANIMA Gel 2 uaga- 
turi Gel hominis Big: nominis ABj luminis Gel, somnis Hartelius 
5 clazomeni A Hermotimum Bmg, Gel, hermippum AB consolatur 
A corr. vi. rec. 6 qursum A 7 utne scripsi: ut ne B, ne A ne 
quia] quia non Gel 8 somnum Pam: somnium AB 9 interrogationis 
signum posui 10 de ea om. A labe om. A 11 Epimenidem B 
13 scutonius A Thrasimedem Gel: Thasimedem B, tharis medem A 
15 animae — 16 diuortium om. A 16 credcret, ut Lat 18 continuae Lat, 
continua fort. 19 soZis A persuadere A 21 terreri; adeo uult 
ut A 22 si — 23 oporteret om. Eig 23 nisi non Hartelius 24 DE 
SOMNIIS AB, DE SOMNIIS QVOMODO EA PATIATVR ANIMA ET 
VNDE EVENIANT Gel 25 somni et non Big: somnii et non AB, 
somnii sed non Bmg, somnis et fort. 






\ 



374 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani I 

nibus animae, quam ediximus negotiosam et exercitam semper 
ex perpetuitate motationis, quod diuinitatis et immortalitatis 
est ratio. igitur cum quies corporibus euenit, quorum solacium 
proprium est, uacans illa a solacio alieno non quiescit et, si 

5 caret opera membrorum corporalium, suis utitur. concipe gla- 
diatorem sine armis uel aurigam sine curriculis, gesticulantes 
omnem habitum artis suae atque conatum: pugnatur certatur, 
sed uacua iactatio est. nihilominus tamen fieri uidentur quae 
fieri tamen non uidentur; actu enim fiunt, eflfectu uero non 

10 fiunt. hanc uim ecstasin dicimus, excessum sensus et amentiae 
instar. sic et in primordio somnus cum ecstasi dedicatus: et 
misit deus ecstasin in Adam et dormiit. somnus enim 
corpori prouenit in quietem, ecstasis animae accessit aduersus 
quietem, et inde iam forma somnum ecstasi miscens et natura 

15 de forma. denique et oblectamur et contristamur et conter- 
remur in somniis quam affecte et anxie et passibiliter, cum 
in nullo permoueremur, a uacuis scilicet imaginibus, si con- 
potes somniaremus. denique et bona facta gratuita sunt in 
somnis et delicta secura; non magis enim ob stupri uisionem 

20 damnabimur quam ob martyrii coronabimur. et quomodo, 
inquis, memor est somniorum anima, scilicet quam compotem 
esse non licet? hoc erit proprietas amentiae huius, quia non 
fit ex corruptela bonae | ualetudinis, sed ex ratione naturae;f.lj 
nec enim exterminat, sed auocat mentem. aliud est concutere, 

25 aliud mouere, aliud euertere, aliud agitare. igitur quod me- 
moria suppetit, sanitas mentis est, quod sanitas mentis salua 
memoria ^^ stupet, amentiae genus est. ideoque non dicimur 
furere, sed somniare; ideo et prudentes, si quando, sumus. 
sapere enim nostrum licet obumbretur, non tamen extinguitur; 

30 nisi quod et ipsum potest uideri uacare tunc, ecstasin autem 

11] Gen. 2, 21. 

2 ex A, Qt B 4 proprium om, A 7 artis suae atque conatum 
om. A 8 iactio A 10 extasiu AB sic semper 12 doriniit A, ob- 
dormiuit B 16 et posterius om. A IS ei B 19 ob tupri A 

22 ametiae A 27 lacunam signaui: interciderunt talia indicatur, si me- 
moria ideoque A, ideo B dicimus A corr. 30 ecstasi Hartelius 



X. De anima 45—46. 375 

hoc quoque operari de suo proprio, ut sic nobis sapientiae 
imagines inferat, quemadmodum et erroris. 

46. Ecce rursus urgemur sententiam de ipsorum somniorum 
retractatu, quibus anima iactatur, exprimere. et quando per- 
ueniemus ad mortem? et hic dixerim: cum deus Sederit, s 
nullae longae morae eius quod eueniet. uana in totum somnia 
Epicurus iudicauit liberans a negotiis diuinitatem et dissoluens 
ordinem rerum et in passiuitate omnia spargens ut euentui 
exposita et fortuita. porro si ita est, ergo erit aliquis et 
ueritatis euentus, quia non capit solam eam euentui omnibus lo 
debito eximi. Homerus duas portas diuisit somniis, corneam 
ueritatis, fallaciae eburneam. perspicere est enim, inquiunt, 
per cornu, ebur autem caecum est. Aristoteles maiore sen- 
tentiam mendacio recitans agnoscit et uerum. Telmessenses 
nulla somnia euacuant, imbecillitatem coniectationis incusant. is 
quis autem tam extraneus humanitatis, ut non aliquam ali- 
quando uisionem fidelem senserit? pauca de insignioribus 
perstringens Epicuro pudorem imperabo. Astyages Medorum 
regnator quod filiae Mandanae adhuc uirginis uesicam in dilu- 
uionem Asiae fluxisse somnio uiderit, Herodotus refert; item ao 
5^ anno post nuptias eius | ex isdem locis uitem exortam toti 
Asiae incubasse. hoc etiam Charon Lampsacenus Herodoto 
prior tradit. qui filium eius tanto operi ^^ interpretati sunt, 
non fefellerunt; siquidem Asiam Cyrus et mersit et pressit. 
Philippus Macedo nondum pater Olympiadis uxoris naturam 25 
obsignatam esse uiderat aniilo, leo erat signum. crediderat 
praeclusam genituram, (opinor, quia leo semel pater est): ^^ 
Aristodemus uel Aristophon coniectans immo nihil uacuum ob- 

7] cf. Epicur. fr. 328 Usen. 12] cf. Hom. Od. XIX 562 sqq. 20] 
cf. Herod. I 107. 108. 

3 sententiam scripsi: etiam A, et iam B 4 retractatu] ueritate aut 
euentu fort. expromere susp. Oehlerm 8 ut] et A 12 eburnam A 
perspicere scripsi: respicere AB 13 autem om. A maiorem partem 
mendaciorum citans fort. sententiam om. A 14 mendatio A ei reci- 
tans B tleram Bigj uera fort. 21 hisdem B, eiusdem Scal 23 tauti 
operis Bmg laeimam signaui: talia fere fore parem omissa suMt inter- 
pr^tati A 24 pressit A 26 obsignatam esse scripsi: obsignasse AB 
uisus erat Scal 27 lacunam signaui: aduersatus est u>el simile quid intercidit 



376 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

signari filium et quidem maximi impetus portendi. Alexandrum 
qui sciunt, leonem anuli recognoscunt. Ephorus scribit. sed 
et Dionysii Siciliae tyrannidem Himeraea quaedam somniauit. 
Heraclides prodidit. et Seleuco regnum Asiae Laodice mat^r 

6 nondum eum enixa praeuidit. Euphorion prouulgauit. Mithri- 
daten quoque ex somnio Ponti potitum a Strabone cognosco, 
et Baralirem Illyricum a Molossis usque Macedoniam ex somnio 
dominatum de Callisthene disco. nouerunt et Komani ueri- 
tatis huiusmodi somnia. reformatorem imperii, puerulum adhuc 

10 et priuatum loci, et lulium Octauium tantum et sibi ignotum 
M. Tullius iam et Augustum et ciuilium turbinum sepultorem 
de somnio norat. in Vitellii commentariis conditum est. nec 
haec sola species erit summarum praedicatrix potestatum, sed 
et periculorum et exitiorum: ut cum Caesar in proelio per- 

15 duellium Bruti et Cassi Philippis aeger alias, maius tamen 
discrimen ab hostibus relaturus, de Artori uisione destituto 
tabernaculo euadit: ut cum Polycrati Samio filia crucem pro- 
spicit de solis unguine et lauacro louis. reuelantur et honores | 
et ingenia per quietem, praestantur et medeUae, produntur etf.l5 

20 furta, conferuntur et thesauri. Ciceronis denique dignitatem 
paruuli etiamnunc gerula iam sua inspexerat. cycnus de sinu 
Socratis demulcens homines discipulus Plato est. Leonymus 
pyctes ab Achille curatur in somnus. coronam auream cum 
ex arce Athenae perdidissent, Sophocles tragicus somniando 

25 redinuenit. Neoptolemus tragoedus apud Eoeteum Troiae et 

3 dionisius A sicilie ex silicie A hemerea quaedam B, hemere. 
aquaedam A 4 seleucho B 5 praenixa A promulgauit A mitri- 
daten A, Mithridatem B 6 quoquo A 7 Balaridem B illyricum. mal- 
losis A 8 Callisthene disco. Nouerunt J5, gallis tenendis cognouerunt i 
10 altermt et om. A Octauianum fort. 12 norant Gel Vitellii Big: 
uitelliis AB 13 speties A 14 praelio Big: praelium AB 15 Philippis 
Gel: philippus AB alias, maius tamen discrimen ah hostihus relaturus, 
de Artori Hartelim: alias maius tamen alias crimen ah hostibus relatn- 
rum se artori AB, alias maiestatem, alias crimen Cdiscrimen Pam) ab 
hostihus relaturus, Artorii Gel, Pam, maius tamen alias discrimen Artorii 
Eig, alias, maius tamen ratus discrimen ah hostihus relaturum se, Artori 
OehUrus 18 soli sanguine A 21 suam Gel 22 Cleonymus Gel 
24 prodidissent B tragigus A 25 Rheteum Pam: ritreum A, Eri- 
threum B et addidi 



X. De anima 46. 377 

sepulchrum Aiacis monitus in somnis ab ipso ruina liberatur, 
et cum lapidum senia deponit, diues inde auro redit. quanti 
autem commentatores et affirmatores in hanc rem? Artemon 
Antiphon Strato Philochorus Epicharmus Serapion Cratippus 
Dionysius Kodius Hermippus, tota saeculi litteratura. solum, 5 
si forte, ridebo, qui se existimauit persuasurum, quod prior 
omnibus Saturnus somniarit; nisi si et prior omnibus uixit 
Aristoteles. ignosce ridenti. ceterum Epicharmus etiam sum- 
mum apicem inter diuinationes somniis extulit cum Philochoro 
Atheniensi. nam et oraculis hoc genus stipatus est orbis, ut 10 
Amphiarai apud Oropum, Amphilochi apud Mallum, Sarpe- 
donis in Troade, Trophoni in Boeotia, Mopsi in Cilicia, Her- 
mionae in Macedonia, Pasiphaae in Laconica. cetera cum suis 
et originibus et ritibus et relatoribus, cum omni deinceps hi- 
storia somniorum Hermippus Berytensis quinione uoluminirm 15 
satiatissime exhibebit. sed et Stoici deum malunt prouiden- 
tissimum humanae institutioni inter cetera praesidia diuina- 
tricum artium et disciplinarum somnia quoque nobis indidisse, 
peculiare solacium naturalis oraculi. haec quantum ad fidem 
somniorum | a nobis quoque consignandam et aliter interpre- 20 
tandam. nam de oraculis etiam ceteris, apud quae nemo dor- 
mitat, quid aliud pronuntiabimus quam daemonicam esse ra- 
tionem eorum spirituum qui iam tunc in ipsis hominibus 
habitauerint uel memorias eorum affectauerint ad omnem ma- 
litiae suae scaenam in ista aeque specie diuinitatem mentientes 25 
eademque industria etiam per beneficia fallentes medicinarum 
et admonitionum et praenuntiationum, quo magis laedant iu- 
uando, dum per ea quae iuuant ab inquisitione uerae diuini- 
tatis abducunt ex insinuatione falsae? et utique non clausa 

1 ab ipsa B liberat A 3 et affirmatores om. A arthemon A 
5 dyoni*sius ex dioni*sius J., et Dionysius B 11 apud Horopum Am- 
philoci B, apudor optumam philoci A 12 throphonii B boetia A 
calicia A 13 pasiphae B, pasiph§ A 14 relationibus Semlerus 
15 berytensis A, Berithensis B 18 nobis B, magis ABmg 20 taliter 
Eig interpretandam Gel: interpretandum AB 22 pronunciabimus A 
daemoniacam Big 24 uel A, uel ad B 25 specie A 27 alterum et 
om. A prenuntiatione A quae Gel 29 insinuationem A 



378 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uis est nec sacrariorum circumscribitur terminis; uaga etper- 
uolatica et interim libera est. quo nemo dubitauerit domus 
quoque daemoniis patere nec tantum in adytis, sed in cubi- 
culis homines imaginibus circumuenire. 

5 47. Definimus enim a daemoniis plurimum incuti sonmia, 
etsi interdum uera et gratiosa, sed, de qua industria diximus, 
affectantia atque captantia, quanto magis uana et frustratoria 
et turbida et ludibriosa et immunda. nec mirum, si eorum 
sunt imagines, quorum et res. deo autem pollicito scilicet et 

10 gratiam spiritus sancti in omnem carnem et sicut prophetaturos, 
ita et somniaturos seruos suos et ancillas suas, ea deputa- 
buntur, quae ipsi gratiae comparabuntur, si qua honesta sancta 
prophetica reuelatoria aedificatoria uocatoria, quorum libera- 
litas soleat et in profanos destillare, imbres etiam et soles 

15 suos peraequante deo iustis et iniustis, siquidem et Nabucho- 
donosor diuinitus somniat et maior paene uis hominum exui- 
sionibus deum discunt. sicut ergo dignatio dei et in ethnicos, 
ita et temptatio mali in sanctos, a quibus nec interdiu absistit, 
ut uel dormientibus obrepat qua potest, si uigilantibus non 

20 potest. I tertia species erunt somnia, quae sibimet ipsa ammaf.l5 
uidetur inducerLCj ex intentione circumstantiarum. porro quia 
non est ex arbitrio somniare (nam et Epicharmus ita sentit), 
quomodo ipsa erit sibi causa alicuius uisionis? num ergo 
haec species naturali formae relinquenda est seruans animae 

25 etiam in ecstasi res suas perpeti? ea autem, quae n6que a 
deo neque a daemonio neque ab anima uidebuntur accidere, 
et praeter opinionem et praeter interpretationem et praeter 
enarrationem facultatis ipsi proprie ecstasi et rationi eius se- 
parabuntur. 

9] cf. loel 3, 1. 14] cf. Matth. 5, 45. 15] cf. Dan. 2, 1 sq. 

6 de del. lu/n 8 et alterum del. Big 9 deo scripsi: a deo A3 
et inductum A 13 uocatoria om. A 17 et in om. A 18 in] et 
in A absistit A 21 quia scripsi: quam AB, qua Urs, quoniam Lot 
22 picharmus A 24 speties A forma A 26 alnima A corr. 27 in- 
terpretationem A 28 narrationem A propri§ A 




X. De anima 46—48. 379 

48. Certiora et colatiora soraniari affirmant sub extimis no- 
ctibus quasi iam emergente animarum uigore prodacto sopore. 
ex temporibus autem anni uerno magis quieta, quod aestas 
dissoluat animas et hiemps quodammodo obduret et autumnus 
temptator alias ualetudinum sucis pomorum uinosissimis diluat. 5 
item ex ipsius quietis situ, si neque resupina neque dextero 
latere decumbat neque conresupinatis internis quasi refusis lo- 
culis statio sensuum fluitet aut compressu iecoris angina sit 
mentis. sed haec ingeniose aestimari potius quam constanter 
probari putem, etsi Plato est, qui ea aestimauit; et fortasse 10 
an casu procedant. alioquin ex arbitrio erunt somnia, si di- 
rigi poterunt. nam quod et de cibis distinguendis uel dero- 
gandis nunc praesumptio nunc superstitio disciplinam somniis 
praescribit, examinandum est. superstitio, ut cum apud oracula 
incubaturis ieiunium indicitur uel castimonia inducitur, prae- 15 
sumptio, ut cum Pythagorici ob hanc quoque speciem fabam 
respuunt onerosum et inflatui pabulum. atquin trina illa cum 
57^ Daniele fraternitas | legumine solo contenti, ne regiis ferculis 
contaminarentur, praeter sapientiam reliquam somniorum prae- 
cipue gratiam a deo redemerunt et impetrandorum et disse- 20 
rendorum. ieiunus autem nescio an ego solus plurimum ita 
somniem, ut me somniasse non sentiam. nihil ergo sobrietas, 
inquis, ad hanc partem? immo tanto magis ad hanc, quantura 
et ad omnem; si et ad superstitionem, multo amplius ad reli- 
gionem. sic enim et daemonia expostulant eam a suis somnia- 25 
toribus ad lenocinium scilicet diuinitatis, quia familiarem dei 

10] cf. Plat. Tim. p. 71. 18] cf. Dan. 2, 16 sq. 

1 collatiora A corr. 2 producto Semlems 3 autem om. A aestas 
om. A 4 hyems B 5 sucis Gel: sucus A, succus B 6 neque. neq: A 
7 refusis B, repulsis ABmg loculis Gel: localis AB 8 fluitet aut 
Gel: fluit et aut AB compressu Gel: compressa AB angina B, 
sagiua ABmg 12 decorandis A, decurandis Eig 15 uel scripsi: ut B, 
om. A castimonia inducitur om. A castimonia scripsi: castimoniam B 
iuducitur scripsi: inducit B, inducat Gel 16 spetiem A 17 et in- 
flatum Gel, ex inflatu fort. 20 a sup. uers. A imperandorum A 
21 ieiuniis B 



380 Qainti Septimi Florentis Tertnlliani 

Doront, qoia et Daniel mrsas triam hebdomadum statione 
earuit aicta, sed ut deam inlieeret hamiliationis offieiis, dod 
ut animae somniatarae sensnm et sapientiam straeret, quasi 
non in ecstasi aeturae. ita non ad ecstasin sammoaendam so- 

5 brietas proficiet, sed ad ipsam ecstasin commendandam, ut in 
deo fiat. 

49. Infantes qai non putant somniare, cum omnia animae 
pro modo aetatis eipangantar in aita, animadaertant succussus 
et nutus et renidentias eorum per quietem, ut ex re compre- 

10 hendant motus animae somniantis facile per carnis teneritatem 
erumpere in superficiem. sed et quod Libyca gens Atlantes 
caeco somno noctem transigere dicuntur, animae utiqne na- 
tura non taxatur. porro aut Herodoto fama mentita est non- 
numquam in barbaros calumniosa aut magna uis eiusmodi dae- 

15 monum in illo climate dominatur. si enim et Aristoteles 
heroem quendam Sardiniae notat incubatores fani sui uisio- 
nibus priuantem, erit et hoc in daemonum libidinibus, tam 
auferre somnia quam inferre, ut Neronis quoque seri somnia- 
toris et Thrasymedis insigne inde processerit. | sed et a deof.15 

20 deducimus somnia. quid ergo nec a deo Atlantes somniarent, 
uel quia nulla iam gens dei extranea est in omnem terram 
et in terminos orbis euangelio coruscante? num ergo aut 
fama mentita est Aristoteli aut daemonum ad hoc ratio est, 
dum ne animae aliqua natura credatur immunis somniorum? 

25 50. Satis de speculo mortis id est de somno, tum etiam de 
uegotiis somni id est de somniis. nunc ad originem huius 

1] cf. Dan. 10, 1 sq. 13] cf. Herod. IV 184. 

1 danihel A 2 caruit Mercerus: aruit AB 4 non in] non aliter 
(ttel alias) in fort., non sine Hartelius in om. A 5 conimodandam fori. 
7 omni A 11 Atlantes Gel: atlantico Aj athlantico B 12 noctem 
Oel: non B, oin. A, 'al. deest non' Bmg itaque A 13 non taxatur 
scHpsi: taxantur ABj t^xatur Gel 15 et om. A 16 heroen B 
18 auferes omnia A 19 tharsi medis A 20 somnia Bmg, omnia AB 
Athlantes B 22 nunc Kellnerus, unum (cf. 391, 7) Hartelius 23 ad 
hoo scnpsi: adhuc AB 24 auimae om. B 25 DE MOKTIS YI 
(VI om, A) ET DE MENANDRO HAERETICO rHERETICO A) AB, 
Gel tuni Urs: cum AB 




X. De anima 48—50. 381 

excessus, id est ad ordinem mortis, quia nec ipsa sine quae- 
stionibus, licet finis omnium quaestionum. publica totius ge- 
neris humani sententia mortem naturae debitum pronuntiamus. 
hoc stipulata est dei uox, hoc spopondit omne quod nascitur; 
ut iam hinc non Epicuri stupor suflfundatur negantis debitum 5 
istud ad nos pertinere, sed haeretici magi Menandri Sama- 
ritani furor conspuatur dicentis mortem ad suos non modo non 
pertinere, uerum nec peruenire. in hoc scilicet se a superna 
et arcana potestate legatum, ut immortales et incorruptibiles 
et statim resiirrectionis compotes fiant, qui baptisma eius in- 10 
duerint. legimus quidem pleraque aquarum genera miranda, 
sed aut ebriosos reddit Lyncestarum uena uinosa aut lym- 
phaticos efficit Colophonis scaturrigo daemonica, aut (Alexandro 
accidit) Nonacris Arcadiae uenenata. fuit et ludaeae lacus 
medicus ante Christumt plane Stygias paludes poeta tradidit 15 
mortem diluentes. sed et Thetis filium planxit. quamquam 
58^ si et Menander in Stygem mergit, moriendum erit | nihilominus, 
ut ad Stygem uenias; apud inferos enim dicitur. quaenam et 
ubinam ista felicitas aquarum, quas nec lo^annes baptizator. 
praeministrauit nec Christus ipse discipulis demonstrauit? quod 20 
hoc Menandri balneum? comicum credo. sed cur tam infrequens, 
tam occultum, quo paucissimi lauant? suspectam enim faciam 
tantam raritatem securissimi atque tutissimi sacramenti, apud 
quod nec pro deo ipso mori lex est, cum contra omnes iam 
nationes ascendant in montem domini et in aedem dei lacob 25 
mortem per martyrium quoque flagitantis, quam de Christo 
etiam suo exegit? nec magiae tantum dabit quisquam, ut 
eximat mortem aut repastinet uitis modo uitam aetate reno- 
uata. hoc enim ne Medeae quidem licuit in hominem, etsi 
licuit in ueruecem. translatus est Enoch et Helias nec mors 30 

30] cf. Gen. 5, 24 et 2 Reg. 2, 11. 

1 ordinem ABmg, originem B ipsa scripsi: ipsam AB 2 finis 
scripsi: finem AB 6 magis Urs 12 sed aut] scilicet ut OeMerus aut] 
ut Oehlerus 13 aut] ut Oehlerus 14 iudeae A 15 amne Christi Bmg 
16 quanquam A Stygen B 21 comicum AB, magicum Urs quur B 
22 quod paucis simulabant Bmg 26 de Christo B, dextro A 29 ne 
Medeae Gel: ne medie A, Nemediae B in hominem, etsi licuit om. A 
30 uerbecem AB 



382 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eorum reperta est, dilata seilicet. ceterum morituri reseruantui', 
ut antichristum sanguine suo extinguant. obiit et lohannes, 
quem in aduentum domini remansurum frustra fuerat spes. 
fere enim haereses ad nostra exempla prosUiunt inde sumentes 
5 praesidia, quo pugnant. postremo compendium est: ubi sunt 
illi quos Menander ipse perfudit, quos in Stygem suam mersit? 
apostoli perennes ueniant assistant. uideat illos meus Thomas, 
audiat contrectet et crediderit. 
51. Opus autem mortis in medio est, discretio corporis ani- 
10 maeque. sed quidam ad immortalitatem animae, quam quidem 
non a deo edocti infirme tuentur, ita argumentationes emen- 
dicant, ut uelint credi etiam post mortem quasdam animas ad- 
haerere corporibus. ad hoc enim et Plato, etsi quas uult 
animas ad caelum statim expedit, in Politia tamen cuiusdam | 
15 insepulti cadauer opponit longo tempore sine ulla labe praef.l5i 
animae scilicet indiuiduitate seruatum. ad hoc et Democritus 
crementa unguium et comarum in sepulturis aliquanti temporis 
denotat. porro et aeris qualitas corpori illi potuit tutela fuisse. 
quid enim, si aridior aer et solum salsius? quid, si et ipsius 
sfo corporis substantia exsucior? quid, si et genus mortis ante iam 
corruptrices materias erogarat? ungues autem cum exordia 
neruorum sint, merito neruis resolutione porrectis prouectiores 
et cotidie deficiente carne expelli uidentur. comae quoque ali- 
menta de cerebro, quod aliquamdiu durare praestat secreta 
25 munitio. denique in uiuentibus etiam pro cerebri ubertate uel 
affluit capillago uel deserit. habes medicos. sed nec modicum 
quid animae subsidere in corpore est decessurum quandoque 
et ipsum, cum totam corporis scaenam tempus aboleuerit. et 
hoc enim in opinione quorundam est. propterea nec ignibus 

2] cf. Apoc. 11, 3 et loh. 21, 23. 7] cf. loh. 20, 24 sq. 13] cf. 
Plat. Phaed. p. 69. Polit. X p. 614 sq. 

2 ioannes AB 7 assistant A 8 crediderit scripsi: credidit AB, 
credat Pam 9 NIHIL ANIMAE IN CORPORE SVBREMANERE AB; 
POST MORTEM add. Gel 10 quidem Urs quidem OeMerus: qui- 
dam AB 14 colum A politiam A 20 exsuccior B, exsuctior A 
21 corruptelae ABmg erogat ABmg 23 et A, sed B, ex fort. quo- 
tidie A 24 prestat A 25 crebri A 26 affluit Gel: afluit A, affuit B 



X. De anima 50—52. 383 

funerandum aiunt parcentes superfluo animae. alia est autem 
ratio pietatis istius, non reliquiis animae adulatrix, sed crude- 
litatis etiam corporis nomine auersatrix, quod et ipsum homo 
non utique mereatur poenali exitu impendi. ceterum anima 
indiuisibilis ut immortalis etiam mortem indiuisibilem exigit 5 
credi, non quasi immortali, sed quasi indiuisibili animae in- 
diuisibiliter accidentem. diuidetur autem et mors, si et anima, 
superfluo scilicet animae quandoque morituro. ita portio mortis 
cura animae portione remanebit. nec ignoro aliquod esse ue- 
stigium opinionis istius. de meo didici. scio feminam quandam 10 
uernaculam ecclesiae forma et aetate integra functam post 
unicum et breue matrimonium cum in pace dormisset et mo- 
►9^ rante adhuc | LSCjpultura interim oratione presbyteri compone- 
retur, ad primum halitum orationis manus a lateribus dimotas 
in habitum supplicem conformasse rursumque condita pace 15 
situi suo reddidisse. est et illa relatio apud nostros, in coe- 
meterio corpus corpori iuxta collocando spatium recessu com- 
municasse. si et apud ethnicos tale quid traditur, ubique deus 
potestatis suae signa proponit suis in solacium, extraneis in 
testimonium. magis enim credam in testimonium ex deo 20 
factum quam ex ullis animae reliquiis, quae si inessent, alia 
quoque membra mouissent, et si manus tantum, sed non in 
causam orationis. corpus etiam illud non modo fratri cessisset, 
uerum et alias mutatione situs sibimet ipsi refrigerasset. certe 
undeunde sunt ista, signis potius et ostentis deputanda, naturam 25 
facere non possunt. mors, si non semel tota est, non est. 
si quid animae remanserit, uita est. non magis uitae misce- ' 
bitur mors quam diei et nox. 

52. Hoc igitur opus mortis, separationem carnis atque animae, 
seposita quaestione fatorum et fortuitorum, bifariam distinxit 30 

3 homo] id est homo uel scilicet homo fort., humo, Hartelius 5 in- 
uisibilis ABmg inuisibilem ABmg 6 indiuisibili Gel: inuisibili AB 
indiuisibiliter Bmg, inuisibiliter AB 7 et prius om. A 8 morituro 
Urs: moriturae AB 11 uernacula Hamachius 14 habitum B, aditum 
Urs 16 illa AB, alia Gel 17 corpori fratris fort. colocando A re- 
cessu Gel: accessu AB, accessui Hartelius 18 aliquid tradit A utique B 
19 iu testimonium om. A 25 uudeunde Urs: unde AB 28 et om. B 
29 separationem Gel: separatio AB 30 factorum fort. 



384 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

humanus affectus, in ordinariain et extraordinariam formam, 
ordinariam quidem naturae deputans placidae cuiusque mortis, 
extraordinariam uero praeter naturam iudicans uiolenti cuius- 
que finis. qui autem primordia hominis nouimus, audenter de- 
5 terminamus mortem uon ex natura secutam hominem, sed ex 
culpa ne ipsa quidem naturali; facile autem usurpari naturae 
nomen in ea quae uidentur a natiuitate ex accidentia adhae- 
sisse. nam si homo in mortem directo institutus fuisset, tunc 
demum mors | naturae adscriberetur. porro non in mortem in-fl^i 

10 stitutum eum p^robatj ipsa lex condicionali comminatione sus- 
pendens et arbitrio hominis addicens mortis euentum. denique 
si non deliquisset, nequaquam obisset. ita non erit natura 
quod ex exorbitationis potestate accidit per uoluntatem, non ex 
instituti auctoritate per necessitatem. proinde etsi uai*ii exitus 

15 mortis, ut est multimoda condicio causarum, nullum ita dici- 
mus lenem ut non ui agatur. ipsa illa ratio operatrix mortis, 
simplex licet, uis est. quidni? quae tantam animae et carnis 
societatem, tantam a conceptu concretionem sororum substan- 
tiarum diuellit ac dirimit. nam etsi prae gaudio quis spiritum 

20 exhalet, ut Chilon Spartanus, dum uictorem Olympiae filium 
amplectitur, etsi prae gloria, lit Clidemus Atheniensis, dum ob 
historiarum praestantiam auro coronatur, etsi per somnium, ut 
Plato, etsi per risum, ut P. Crassus, multo uiolentior mors quae 
per aliena grassatur, quae animam per commoda expellit, quae 

25 tunc mori affert, cum iucundius uiuere est in exultatione in 
honore in requiete in uoluptate. uis est et inlata nauigiis, 
cum longe a Caphareis saxis, nullis depugnata turbinibus, nullis 
quassata decumanis, adulante flatu, labente cursu, laetante 



^ culpam A corr. 12 obiisset B erat Gel 13 exorbitationis 
scripsi: oblationis AB, abolitionis Hartelius 15 diximus AB 17 quidni 
JSeraldus: quid enim AB 21 clydemus AB ob historiarum praestan- 
tiam scripsi: ab historicis diu praestantium AB, ab histrionibus ob prae- 
stantiam Gelj ob historici stili praestantiam Oehlerus 25 iocundius B 
uere B 26 requie B et om. B, ut Hartelius inlata scripsi: illa AB 
nauigiis Gel: nauigii AB 27 Caphareis Gel: chapereis B, chaperei A 
nuUis depugnata turbinibus om. A 28 cursu, laetante Gel: [cursulae 
tantae] B, om. A 



\ 



X, De anima 52—53. 385 

comitatu, intestino repente perculsu cum tota securitate desidunt. 
non secus naufragia sunt uitae, etiam tranquillae mortis euentus. 
nihilo refert integram abire corporis nauem an dissipatam, cum 
animae nauigatio euertatur. 
•O^ 53. I ^Sed quo dCjinde anima nuda et explosa deuertet? sine 5 
dubio prosequemur ex ordine. prius tamen quod est loci huius 
explebimus, ne, quia uarios exitus mortis ediximus, expectet 
quis a nobis rationes singulorum medicis potius relinquendas, 
propriis arbitris omnium letalium rerum siue causarum et 
ipsarum corporalium condicionum. plane ad immortalitatem 10 
animae hic quoque protegendam in mentione mortis aliquid 
de eiuscemodi exitu interstruam, in quo paulatim ac minutatim 
anima dilabitur; habitum enim sustinens defectionis abducitur, 
dum absumi uidetur, et coniecturam praestat interitus de ex- 
cessus temperatura. tota autem in corpore et ex corpore est is 
ratio. nam quisquis ille exitus mortis, sine dubio aut materia- 
rum aut regionum aut uiarum uitalium euersio est: materiarum, 
ut fellis ut sanguinis; regionum, ut cordis ut iecoris; uiarum, 
ut uenarum ut arteriarum. dum igitm* haec ex propria quaeque 
iniuriae causa uastantur in corpore ad usque ultimam euer- 20 
sionem et rescissionem uitalium id est naturalium finium situum 
officiorum, necessario et anima dilabentibus paulatim instru- 
mentis et domiciliis et spatiis suis paulatim et ipsa migrare 
compulsa deducitur in diminutionis effigiem non alio modo, 
quam quo et aurigam ipsum quoque defecisse praesumitur, cum 25 
uires equonim defatigatio denegauit, quantum de dispositione 
destituti hominis, non de passionis ueritate. perinde auriga 
corporis spiritus animalis deficientis uectaculi nomine, non suo 
deficit, opere decedens, non uigore, actu elanguens, non statu, 
constantiam, non substantiam decoquens, quia comparere ces- 30 

2 naufraugia B 3 cum A, dum B 5 DE ANIMARVM EXCESSV 
ABy Gel: post haec uerha f. 160^ in A finitv/r quo deinde Gel: quod 
inde B diuertit A 9 propris A arbitriis B 11 mentionem B 
12 eiusmodi B quo paulatim ac minutatim anima B, quoque prote- 
gendam animam A 17 aut regionum— materiarum om. A 19 quae^ 
que scnpsi: quaque AB 21 recessionem Gel 23 spaciis A 28 de- 
ficiens uectaculis A 29 oper§ A languens Gel 30 comparere ABmg, 
comparare B 

XX. Tert. 1. 25 



386 Quint.i Septimi Plorentis Tertulliani 

sat, non quia esse. sic et rapida quaeque mors, ut ceruicum 
messis, semel ac tantam ianuam pandens, ut ruinae uis semel 
omnia uitalia elidens, ut apoplexis, | interior ruina, nullamf.l6] 
animae moram praestat nec discessum eius in momenta dis- 

5 cruciat. at ubi longa mors, prout deseritur anima, ita et de- 
serit; non tamen conciditur hac facie, sed extrahitur, et dum 
extrahitur, postremitatem suam partem uideri facit. non omnis 
autem pars statim et abscisa est, quia postera est, nec quia 
exigua est, statim et ipsa peritura est. sequitur seriem suus 

10 finis et mediocritas trahitur ad summa et reliquiae uniuersitati 
cohaerentes expectantur ab illa, non derelinquuntur. atque ita 
ausim dicere, totius ultimum totum est, quia, licet minus atque 
posterius sit, ipsius est. hinc denique euenit saepe animam iu 
ipso diuortio potentius agitari soUicitiore obtutu, extraordinaria 

15 loquacitate, dum ex maiore suggestu iam in libero constituta 
per superfluum quod adhuc cunctatur in corpore enuntiat quae 
uidet, quae audit, quae incipit nosse. si enim corpus istud 
Platonica sententia carcer, ceterum apostolica dei templum, 
cum in Christo est, sed interim animam consaepto suo obstruit 

20 et obscurat et concretione carnis infaecat, unde illi, uelut per 
corneum specular, obsoletior lux rerum est. procul dubio cum 
ui mortis exprimitur de concretione cai*nis, et ipsa expressione 
colatur; certe de oppanso corporis erumpit in apertum ad meram 
et puram et suam lucem, statim semetipsam in expeditione 

25 substantiae recognoscit et in diuinitatem ipsa libertate resi- 
piscit ut de somnio emergens ab imaginibus ad ueritates. tunc 
et enuntiat et uidet, tunc exultat aut trepidat, prout paraturam 
deuorsorii sui sentit, de ipsius statim angeli facie, euocatoris 
animarum, Mercurii poetarum. 

18] cf. Plat. Phaed. p. 62 B et 1 Cor. 6, 19. 

2 ac om. Pam ut] aut Urs ruina A 3 uitalia om. Gel 5 prout 
Bmg, proubi AB anima AB, moi*s Btng 6 conciditur hac facie Gel: 
conceditur hac facies ABmg, condicitur hac facie B 7 partim fort. 
8 abscissa B 9 ipsa om. Pam 10 ad] a J. 11 relinquuntur A 13 uenit A 
14 solliciore A corr. 16 per om. A 19 consepto AB 20 per om. A 
22 expressione A 24 expedicione A 26 ut de somno. ut de somnio A, 
ut de somno B 27 et posterius] quae Gel exaltat B 28 deuorsorii 
AB, diuersorii Gel, deuersorii Pam uocatoris A 




X. De anima 53-55. 387 

54. Quo igitur deducetur anima, iam hinc reddimus. omnes 
61' ferme philosophi, | ^i^m imjmortalitatem animae, qualiterqualiter 

uolunt, tamen uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut 
Plato, quique aliquod illi tempus indulgent ab excessu usque 
in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas solas id est sa- 5 
pientium animas in supernis mansionibus coUocant. Plato 
quidem non temere philosophorum animabus hoc praestat, sed 
eorum qui philosophiam scilicet exornauerint amore puerorum. 
adeo etiam inter philosophos magnum habet priuilegium im- 
puritas. itaque apud illum in aetherem sublimantur animae 10 
sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam. 
quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram 
prosternant, cum iUas a sapientibus multo superioribus eru- 
diri affirment. ubi erit scholae regio in tanta distantia diuer- 
soriorum? qua ratione discipulae ad magistras conuentabunt 15 
tanto discrimine inuicem absentes? quis autem iUis postumae 
eruditionis usus ac fructus iamiam conflagratione perituris ? reH- 
quas animas ad inferos deiciunt. hos Plato uelut gremium terrae 
describit in Phaedone, quo omnes labes mundialium sordium con- 
fluendo et ibi desidendo exhalent et quasi caeno immunditiarum 20 
suarum grossiorem haustum et priuatum UHc aerem stipent. 

55. Nobis inferi non nuda cauositas nec subdiuaUs aUqua 
mundi sentina creduntur, sed in fossa terrae et in alto ua- 
stitas et in ipsis uisceribus eius abstrusa profunditas, siquidem 
Christo in corde terrae triduum mortis legimus expunctum, 25 
id est in recessu intimo et interno et ex ipsa terra operto et 
intra ipsam clauso et inferioribus adhuc abyssis superstructo. 

6] cf. Plat. Sympos. p. 203. Phaedr. p. 248 sq. 18] cf. Plat. Phaed. 
p. 112 sq. 25] cf. Eph. 4, 9. 1 Cor. 15, 4 sqq. 

1 DE RECEPTV AB^ Gel Quod A 2 fermae A qualiter qualiter 
Oehlerus: qualiter AB 3 tantum B pytagoras A 5 ut] et A sa- 
pientum B 10 etherem A 11 haerem A 13 illa A 14 scolae A 
deuersorium A 15 conuertentur ABmg 19 phedone A 20 ^tposterius 
om. AB 21 suarum om. A crassiorem Gel illicerem A, illic aere 
fort. 25 Christum B terrae] trita A triduum— expunctum om, A 
26 ex By in A 27 clauso AB, cauato Bmg superstructo. DE IN- 
FERIS ET AN ILLVC OMS A A; nimae compellentur ^compeUantur 
Gel) add. J5, Gel 

25* 



388 Quiuti Septimi Floreutis Tertulliani 

quodsi Christus deus, quia et homo, mortuus secundum scri- 
pturas et sepultus | secundum easdem, huic quoque legi satis-f.I6 
fecit forma humanae mortis apud Linfe/os functus nec ante 
ascendit in sublimiora caelorum quam descendit in inferiora 

5 terrarum, ut illic patriarchas et prophetas compotes sui faceret, 
habes et regionem inferum su))terraneam credere et illos cu- 
bito pellere, qui satis superbe non putent animas fidelium in- 
feris dignas. serui super dominum et discipuli super magistrum, 
aspernati, si forte, in Abrahae sinu expectandae resurrectioms 

10 solacium capere. sed in hoc, inquiunt, Christus inferos adiit, 
ne nos adiremus : ceterum quod discrimen ethnicorum et Chii- 
stianorum, si carcer mortuis idem? quomodo ergo anima ex- 
halabit in caelum, Chiisto illic adhuc sedente ad dexteram 
patris, nondum dei iussu per tubam archangeli audito, nondum 

15 illis, quos domini aduentus in saeculo inuenerit, obuiam ei 
ereptis in aerem, cum his qui mortui in Christo primi resurgent? 
nuUi patet caelum, terra adhuc salua, ne dixerim clausa. cum 
transactione enim mundi reserabuntur regna caelorum. sed 
in aethere dormitio nostra cum puerariis Platonis aut in aere 

20 cum Ario aut circa lunam cum Endymionibus Stoicorum. 
immo, inquis, in paradiso, quo iam tunc et pati-iarchae et pro- 
phetae appendices dominicae resurrectionis ab inferis migra- 
uerint. et quomodo lohanni in spiritu paradisi regio reuelata, 
quae subicitur altari, nuUas alias animas apud se praeter mar- 

25 tyrum ostendit? quomodo Perpetua fortissima martyr sub die 
passionis in reuelatione paradisi solos illic commartyres suos 
uidit, nisi quia nullis romphaea paradisi ianitrix cedit nisi qui 
in Christo decesserint, non in Adam? noua mors pro deo et 
extraordinaria pro Christo alio et priuato | ^excijpitur hospitio. fl 

30 agnosce itaque differentiam ethnici et fidelis in morte, si pro 

1] cf. 1 Cor. 15, 3 sq. 4] cf. Eph. 4, 9. 5] cf. 1 Petr. 3, 19. 
8] cf. Matth. 10, 24. 9] cf. Luc. 16, 22. 14] cf. 1 Thess. 4, 16 sqq. 
21] cf. Matth. 27, 52. 23] cf. Apoc. 6, 9. 

2 secundum] secus A hic Gel 6 originem Gel 7 quia Gel 
8 dno A 10 carpere B 12 quomodo Gel: quo AB animam AB 
13 sedente ad dexteram patris om. A 14 turbam A corr. 16 raptis 
Gel 17 inclausa fort. 19 pueris B 26 paradysi A commartyres Gel: 
contra martyres B, martyras A [suos] JB, om. A 27 romphea A caedit B 



X. De anima 55-56. 389 

deo occumbas, ut paracletus monet, non in mollibus febribus et 
in lectulis, sed in martyriis, si crucem tuam toUas et sequaris 
dominum, ut ipse praecepit. tota paradisi clauis tuus sanguis 
est. habes etiam de paradiso a nobis libellum, quo constitui 
mus omnem animam apud inferos sequestrari in diem domini. 5 

56. Occurrit disceptatio, an hoc ab excessu statim fiat, an 
quasdam animas aliqua ratio detineat hic interim an etiam 
receptas liceat postea ab inferis ex arbitrio uel ex imperio in- 
teruenire. nec harum enim opinionum suasoriae desunt. cre- 
ditum est insepultos non ante ad inferos redigi quam iusta 10 
perceperint, secundum Homericum Patroclum funus in somniis 
de Achille flagitantem, quod non alias adire portas inferum 
posset arcentibus eum longe animabus sepultorum. nouimus 
autem praeter poeticae iura pietatis quoque Homericae indu- 
striam. tanto magis enim curam sepulturae collocauit, quanto 15 
etiam moram eius iniuriosam animabus incusauit, simul et ne 
quis defunctum domi detinens ipse amplius cum illo mace- 
retur enormitate solacii dolore nutrito. ita querellas animae 
insepultae ad utrumque confinxit, ut instantia funeris et honor 
corporum seruetur et memoria affectuum temperetur. ceterum 20 
quam uanum, ut anima corporis iusta sustineat, quasi aliquid 
ex illis ad inferos auehat? multo uanius, si iniuria deputa- 
bitur animae cessatio sepulturae, quam pro gratia deberet 
amplecti. utique enim tardius ad inferos abstrahi malet, quae 
nec mori uoluit. amabit impium heredem, per quem adhuc 25 
pascitur luce. aut si qua pro certo iniuria est tardius sub 
53 terram detrudi, titulus autem iniuriae | cessatio est sepulturae, 
perquam iniquum eam iniuria affici, cui no^nj imputatur ces- 
satio sepulturae ad proximos scilicet pertinens. aiunt et in- 

2] cf. Matth. 10, 38. 12] cf. Hom. II. XXHI 72 sqq. 

1 paraclitus A 3 paradysi A 4 habet A 6 AN COMMOEENTVR 
HIC ANIMAE POST MORTEM VEL AB INFERIS COMMEENT Gel 
9 suasoria Scal 10 insepultas B ante add. Gel redici A corr. ut 
uidetur m. rec. 11 somnis Gel 13 argentibus A 14 poetice A, 
poetica B 18 nutrito scripsi: nutriti AB querelas B 20 memoria 
ABmg, moeror B 24 mallet A 28 ea iniuriam B imputatur Gel: 
imputabitur AB 29 AN DEMORENTVR HIC ANIMAE POST MOR- 
TEM. Aiunt AB 



390 Qiiiuti Septimi Florentis Tertulliani 

niatura morte praeuentas eo usque uagari istic, donec reliquatio 
compleatur aetatis, quam tum peruixissent, si non intempestiue 
obissent. porro aut constituta sunt tempora unicuique, et con- 
stituta praeripi posse non credam, aut si constituta sunt quidem, 
5 dei tamen uoluntate uel aliqua potestate mutilantur, frustra 
mutilantur, si iani impleri sustinent. aut si non sunt consti- 
tuta, nulla erit reliquatio temporum nou constitutorum. adhuc 
addam. ecce obiit uerbi gratia infans sub uberum fontibus, 
puta uunc puer inuostis, puta uesticeps, qui tamen LXXX annos 

10 uicturus fuisset, hos praereptos ut anima eius hic post mortem 
transigat quale est? aetatem enim non potest capere slne 
corpore, quia per corpora operantur aetates. nostri autem 
illud quoque recogitent, corpora eadem recepturas in resur- 
rectione animas, in quibus decesserunt. idem ergo sperabuntur 

15 et corporum modi et eaedem aetates, quae corporum modos 
faciunt. quo ergo pacto potest infantis anima hic transigere 
praerepta tempora, ut octogenaria resurgat in corpore mensis 
unius? aut si hic necesse erit ea tempora impleri quae fuerant 
destinata, num et ordinem uitae, quem sortita sunt tempora 

ao parit(4* cum illis hic destinatum, pariter hic anima decurret, 
ut et studeat ab infantia pueritiae delegata et militet ab adu- 
lescentia iuuenta excitata et censeat a iuuenta senectae pon- 
derata et fenus exprimat et agrum urgeat nauiget litiget nubat 
laboret, aegritudines obeat et quaecumque illam cum tempo- 

25 ribus I ,manejbant tristia ac laeta? sed haec sine corpore quo- f.l< 
modo transigentur? uita sine uita? sed uacua erunt tempora 
solo decursu adimplenda. quid ergo prohibet apud inferos 
ea implere, ubi perinde nullus est usus illorum? ita dicimus 
omnem animam, quaqua aetate decesserit, in ea stare ad eum 



1 eo usque By eosque A isthic B relinquatio A 2 aetatis Gel: 
aetatuni B. aestatum A quam tum scripsi: qua cum AB, quas tum 
Urs, quacum Lat, quantum Oehlerm 3 obiissent B 4 praecipi Gel 
non A, n^ B 5 potestate mutilantur B, potestatum utilantur A, po- 
testatum mutilantur Bmg 6 sustinent Gel: sustinentur AB 13 resur- 
rectionem A 14 discesserunt A 15 aedem A modos Gel: modo AB 
21 adolescentia B 22 inuenta B, iuuentae Oehlerus senecta Big 
23 fenus A 29 eum] eam A 



X. De anima 56—57. 391 

diem usque, quo perfectum illud repromittitur ad angelicae 
plenitudinis mensuram temperatum. perinde extorres inferum 
habebuntur quas ui ereptas arbiti'antur, praecipue per atro- 
citates suppliciorum, crucis dico et securis et gladii et ferae; 
nec isti porro exitus uiolenti quos iustitia decernit, uiolentiae 5 
uindex. et ideo, inquies, scelestae quaequae animae inferis 
exulant. alterum ergo constituas compello aut bonos aut malos 
inferos. si malos placet, etiam praecipitari illuc animae pes- 
simae debent: si bonos, cur idem animas immaturas et in- 
nuptas et pro condicione aetatis puras et innocuas interim in- 10 
dignas inferis iudicas? 

57. Aut optimum est hic retineri secundum aoros aut pessi- 
mum secundum biaeothanatos, ut ipsis iam uocabulis utar qui- 
bus auctrix opinionum istarum magia sonat, Ostanes et Typhon 
et Dardanus et Damigeron et Nectabis et Berenice. publica 15 
iam litteratura est quae animas etiam iusta aetate sopitas, 
etiam proba morte disiunctas, etiam prompta humatione dis- 
punctas euocaturam se ab inferum incolatu poUicetur. quid 
ergo dicemus magian? quod omnes paene, fallaciam. sed ratio 
fallaciae solos non fugit Christianos, qui spiritalia nequitiae, 20 
non quidem socia conscientia, sed inimica scientia nouimus, | 
164 nec inuitatoria operatione, sed expugnatoria dominatione tr^ac- 
tamuSj multiformem luem mentis humanae, totius erroris arti- 
ficem, saluti^Sj pariter animaeque uastatricem scientiam magiae, 
secundae scilicet idololatriae, in qua se daemones perinde mor- 25 
tuos fingunt, quemadmodum in illa deos. quidni? cum et dii 
mortui. itaque inuocantur quidem aori et biaeothanati sub illo 
fidei argumento, quod credibile uideatur eas potissimum animas 
ad uim et iniuriam facere quas per uim et iniuriam saeuus 

2 perinde scripsi: proinde AB nec extorres Urs 3 praecipua atro- 
citate ABmg 7 exultant A aut bonos inferos aut malos B 10 in- 
dignas Urs: dignas AB 11 non iudicas Pam 12 retineris A aoros 
BmQj achoros AB 13 biaeothanato A 14 magica B Ostanes Gel: 
ostentantes AB, Hostanes Fam 16 litteratura B, littera ABmg so- 
p*itas A 19 magiam B poenae B 20 fallatiae A 22 *ope*ratione A 

24 uastatricem scientiam magiae Urs: uastatorem. sic etiam magiae AJR 

25 scilicet et B idolatriae A corr. m. alia eiusdem aetatis per*i*nde A 
27 itaque] aeque Oehlerus hacori A, achori B uiothanati Big 



392 Qurnti Septiini Florcntis Tertulliani 

et iminaturus finis extorsit, quasi ad uicem offensae. sed dae- 
mones operantur sul) ostentu earum, et hi uel maxime qui in 
ipsis tunc fuerunt, cum aduiuerent, quique illas in huiusmodi 
impegerant exitus. nam et suggessimus nuUum paene homi- 

5 nem carere daemonio, et pluribus notum est daemoniorum 
quoque opera et immaturas et atroces effici mortes, quas in- 
cursibus deputant. hanc quoque fallaciam spiritus nequam sulb 
personis defunctorum delitescentis, nisi fallor, etiam rebus pro- 
bamus, cum in exorcismis interdum aliquem se ex parentibus 

10 hominis sui affirmat, interdum gladiatorem uel bestiarium, 
sicut et alibi deum, nihil magis curans quam hoc ipsum ex- 
cludere quod praedicamus, ne facile credamus animas uniuersas 
ad inferos redigi, ut et iudicii et resurrectionis fidem turbet. 
et tamen ille daemon, postquam circumstantes circumuenire 

15 temptauit, instantia diuinae gratiae uictus id quod in uero est 
inuitus confitetur. sic et in illa alia specie magiae, quae iam 
quiescentes animas euellere ab inferis creditur et conspectui 
exhibere, non alia fallaciae uis est | ^operjatior. plane, quiaf.l64 
et phantasma praestatur, quia et corpus affingitur; nec magnum 

20 illi exteriores oculos circumscribere, cui interiorem mentis aciem 
excaecare perfacile est. corpora denique uidebantur Pharaoni 
et Aegyptiis magicarum uirgarum dracones. sed Mosei ueritas 
mendacium deuorauit. multa utique et aduersus apostolos Simon 
dedit et Elymas magi; sed plaga caecitatis de praestigiis non 

25 fuit. quid noui aemulatio ueritatis a spiritu immundo? ecce 
hodie eiusdem Simonis haereticos tanta praesumptio artis ex- 
tollit, ut etiam prophetarum animas ab inferis mouere se spon- 
deant. et credo quia mendacio possunt. nec enim pythonico 

21] cf. Ex. 7, 12. 23] cf. Act. 8, 9 sqq. 24] ibid. 13, 8 sqq. 
28] cf. 1 Sain. 28, 6 sqq. 

1 et immaturus Gel: etiam maturus AB ad inuicem ABmg sed 
om. B 2 obtentu B 4 impegerunt Urs 5 capere A 6 quasi A 
7 supsonis A 10 hominis Mercerus: hominem AB sui AB, suis Urs, 
fuisse lun 12 predicamus A 13 turbet Urs: turbent AB 16 sp&i§ A 
18 operantior Oehlerus 19 magnum J., Gel, imaginum B 22 Moysis Big 
23 deuorat A 24 dedit om. A, edidit Scal 25 immundorum A corr. 
26 hodie A heretici A, haeretici Bmg, heredes Gehhardtus artis extollit 
Bmg, se artis extollit A, artifex toUit B 28 mendatio A phytonico A 



X. De anima 57. 39a 

tuiic spiritui minus licuit animam Samuelis effingere post deum 
mortuos consulente Saule. absit alioquin, ut animam cuius- 
libet sancti, nedum prophetae, a daemonio credamus extractam, 
edocti quod ipse satanas transfiguretur in angelum lucis, 
nedum in hominem lucis, etiam deum se adseueraturus in fine 5 
signaque portentosiora editurus adeuertendos,sifieripossit, 
electos. dubitauit, si forte, tunc prophetam se dei adseuerare 
et utique Sauli, in quo iam ipse morabatur. ne putes alium fuisse 
qui phantasma administrabat, alium qui commendabat, sed eun- 
dem spiritum et in pseudoprophetide et in apostata facile mentiri 10 
quod fecerat credi, per quem Saulis thensaurus illic erat ubi 
et cor ipsius, ubi scilicet deus non erat. et ideo per quem 
uisurum se credidit uidit, quia per quem uidit et credidit. 
si et de nocturnis imaginibus opponitur saepe non frustra 
mortuos uisos (nam et Nasamonas propria oracula apud pa- 15 
rentum sepulcra mansitando captare, ut Heraclides scribit uel 
Nymphodorus uel Herodotus, et Celtas apud uirorum fortium 
65 busta I eadem de causa abnoctare, ut Nicander affirmat), non 
magis mortuLOSj uere patimur in somnis quam uiuos, si 
eadem ratione mortuos qua et uiu^osj. nec omnia, quae ui- 20 
dentur uera sunt. non enim quia uidentur uera sunt, sed 
quia adimplentur. fides somniorum de effectu, non de con- 
spectu renuntiatur. nuUi autem animae omnino inferos patere 
satis dominus in argumento illo pauperis requiescentis et di- 
uitis ingemiscentis ex persona Abrahae sanxit, non posse inde 25 
relegari renuntiatorem dispositionis infernae, quod uel tunc li- 
cere potuisset, ut Moysi et prophetis crederetur. ' sed etsi 

4] 2 Cor. 11, 14. 5] cf. 2 Thcss. 2, 4. 6] Mattb. 24, 24, 11] cf. 
Matth. G, 21. 17] cf. Herod. IV 172. 24] ef. Luc. 16, 25. 

5 asseueratunis A in fine A, insigne B, clel. Gel 6 signa A por- 
tentosiora— euertendos om. A 7 asseuerare A 9 fantasma A ad- 
ministrauit A eodem spu ABmg 10 pseudopropheti A 11 saiili A 
thesaurus B 14 frustrari Gel 15 uiuos A Nasammonas B 16 se- 
pulchra B 17 nymphiclorus ex nympidorus A 19 patitur ABmg 
si A, sed B 20 nec scripsi: et AB, at Gel somnia Gel 21 uera 
sunt om. A 24 illo ow. A 25 ingemescentis A inde del. Gel 26 rc- 
nuctiatorem A 



394 Quiuti Septiini Florentis Tertulliani 

quasdam reuocauit iu corpora dei uirtus in documeuta iuris 
sui, non idcirco communicabitur fidei et audaciae magorum et 
fallaciae somniorum et licentiae poetarum. atquin in resur- 
rectionis exemplis, cum dei uirtus siue per prophetas siue per 

5 Christum siue per apostolos in corpora animas repraesentat, 
solida et contrectabili et satiata ueritate praeiudicatum est 
hanc esse formam ueritatis, ut omnem mortuorum exhibitionem 
incorporalem praestigias iudices. 

58. Omnis ergo anima penes inferos, inquis? uelis ac 

10 nolis, et supplicia iam illic et refrigeria; habes pauperem et 
diuitem. et quia distuli nescio quid ad hanc partem, iam op- 
portune in clausuhi reddam. cur enim non putes auimam et 
puniri et foueri in inferis interim sub expectatione utriusque 
iudicii in quadam usurpatione et candida eius? quia saluum 

15 del)et esse, inquis, in iudicio diuino negotium suum sine uUa 
praelibatione sententiae; tum quia et carnis opperieuda est re- 
stitutio I ,ut CjOnsortis operarum atque mercedum. quid ergof.165 
fiet in tempore isto? dormienms? at enim animae nec iu ui- 
uentibus dormiunt; corporum enim est somnus, quorum et ipsa 

20 mors cum speeulo suo sonmo. aut nihil uis agi illic, quo 
uniuersa humanitas trahitur, quo spes omnis sequestratur? 
delibari putas iudicium an incipi? praecipitari an praemiuistrari? 
iam uero quam iniquissimum otium apud inferos, si et no- 
centibus adhuc illic bene est et innocentibus nondum? quid, 

25 amplius uis esse post mortem confusam spem et incerta ex- 
pectatione ludentem an uitae recensum iam et ordinationem 
iudicii inhorrentem? semper autem expectat anima corpus, 
ut doleat aut gaudeat? nonne et de suo sufficit sibi ad 

10] cf. Luc. IG, 10 .sqq. 

5 representat A AN PVNIANTVR APVD INFEROS ANIMAE 
AB, AN ALIQVID INTEIUM PATIANTVR APVD INFEROS ANIMAE 
Gel omnes B aniniac Ji inquit A 11 oportune A 12 clausu- 
lam B 14 quadauius A 15 in del Urs 16 tum Gel: et tunc J5, 
owi. A operieuda B 28 otium A, etiam B 25 ampliationem Urs esse 
om. Aj add. m. alia eiusdem aetatis confusam spem Oehlerus: confusa 
spe AB 28 gaudeat] geat B 



X. De anima 57—58. 395 

utrumque titulum passionis? quotiens inlaeso corpore anima 
sola torquetur bile ira taedio plerumque nec sibi noto? quo- 
tiens item corpore afflicto furtiuum sibi anima gaudium ex- 
quirit et a corporis importuna tunc societate secedit? mentior, 
si non de ipsis cruciatibus corporis et gloriari et gaudere sola 5 
consueuit. respice ad Mutii animam, cum dexteram suam 
ignibus soluit; respice ad Zenonis, cum illam Dionysii tor- 
menta praetereunt. morsus ferarum ornamenta sunt iuuen- 
tutis ut in Cyro ursi cicatrices.. adeo nouit et apud inferos 
anima et gaudere et dolere sine carne, quia et in carne et in- 10 
laesa si uelit dolet et laesa si uelit gaudet. hoc si ex arbitrio 
suo in uita, quanto magis ex iudicio dei post mortem? sed 
nec omnia opera optiuo cum carnis ministerio anima partitur; 
nam et solos cogitatus et nudas uoluntates censm-a diuina per- 
f. 166 sequitur. qui uiderit | ad concupiscendum, iam adulte- 15 
rauit in corde. ergo uel propter hacLCj congruentissimum 
est animam, licet non expectata carne, puniri, quod non so- 
ciata carne commisit. sic et ob cogitatus pios et beniuolos, 
in quibus carne non eguit, sine carne recreabitur. quid nunc, 
si et in earnalibus prior est quae concipit, quae disponit, quae 20 
mandat, quae impellit? et si quando inuita, prior tamen 
traetat, quod per corpus actura est. numquam denique con- 
scientia posterior erit facto. ita huic quoque ordini competit 
eam priorem pensare mercedes cui priori debeantur. in summa, 
cum carcerem illum, quem euangelium demonstrat, inferos in- 25 
tellegimus et nouissimum quadrantem modicum quoque delictum 
mora resurrectionis illic luendum interpretamur, nemo dubi- 
tabit animam aliquid pensare penes inferos salua resurrectionis 

15] Matth. 5, 28. 25] cf. ibid. 5, 25 sqq. 

1 in laeso B 4 tunc importuua A 7 ad om. A 10 dolere et 
gaudere Fam quartum et om. B 13 optiuo scripsi: optima AB, 
om. Gcl partitur Bmg, patitur AB 16 uel om. Pam hoc Gel 
17 puniri quod non sociata carne om. A 18 beneuolos B 19 in 
om. A 20 desponit A 24 eam AB^ etiam Gel priori ABmg, 
priores B debeatur A 25 quem Urs: quod AB intelligamus Urs 
27 interpretemur Urs 28 ad animam A 



39<) Q. S. F. Trrtulliani, X. !>»• aniiiia 58. 

l)l»'iiitU(liiR» pei* caruoni (luoqiu*. Im* rtiain paracletus frequea- 
tissiini? (^oniinfudauit, si qui seniiones eius ex agnitione pro- 
niissoruin eharisinatuni adniiserit. ad omueni, ut arbitror, hu- 
nianain super auiina opiuioueni ex doctrina fidei congressi 
5 iustae dunitaxat ac neeessariae curiositati satisfecinius. enorini 
auteni et otiosae tantuin deerit discere quantum libuerit in- 
quirere. 

1 imniclitus A 2 «luis B 5 curi«>sitati Gel: curiositatis AB satis- 
fecinius Ura: fccinius .1, larionius /?, satisfa<dtMnus Gel 7 T6RTU(hAMI 
be C€MSU ANI(DA€ €XpLlCIT; | f. HH;^ A, Q. SEPTIMI PLOREN- 
TIS TEHTVLIJANI LIIUJI I)K ANIMA FIXIS B 



^^rwrims 


i!prii»rnrnin 


tVTiivtlnfilJcdnim 


TS^^I 




1 

r 

) 

ln 

- 

,<■■ 
*■' 
Hl 

r- 

II. 

1 ■ 

b< 

M' 
m 
III 

»v 

[„ 

■h 

1:; 
|i'i 




3 




II 

Ei ii>t i». u. 


„'/■ 


3 



rVl.itKKinH tlVnCKIinlfi Kil U WiatnHU. 

1Ilk'IIOKVUV/ ri n* lnI«tW1iMi> (»«11 UllUWMtll lllmi ibi «IH» lliWrH J 



OmrVii Mil.KVlH.W?- Kil. Ilir. Zm.*. 
1-ACtAX^'S. Ul Sic Mvid.i.*ii- 
^ Pi8ClU,SlVa. ti A ?.-<■'■ - 

PAVU.VV8 .Siajm'.s 

' PHlUlrrifM l-tRPR !■> 



^^H AUtJMVM WtTVK 4a> l^|^| 


^H 


^^f M > in^^H 


^^^^^^' 




rin.pnANVe, VMwiuiii 


^^H llM 


M. 4« ittu tiiluri 




>..»!. 




n r< 


^^^1 

^^H 
^^H 


'■•■ 


^^H 


1 


^^H 
^^^1 III 


■ 


^^H 


1 H Uux. J 


^H L-( Nl»». 


■ 


^^B M 


<v».-. ^H 




i.,u*Ri. lU, A. IMfc H 


^^H 


«•■•n B 


^^^V 


1 




^ 


^^H 




^^H 


j 




3 2044 023 361 




DATE DUE 



ggp 1 2000 



I 

J 



/ 



DEMCO. INC. 38-2931 



.. . A 



>dKu 



3 2044 023 361 728 



>sr 




DATE DUE 



SEP 1^2000! 



OEMCO, INC. 3e-2S31