Skip to main content

Full text of "Ratio studiorum et institutiones scholasticae Societatis Jesu per Germaniam olim vigentes collectae concinnatae"

See other formats 


i 

it 


f.   > 


.    ^-  ^-^.V 


'  :^^: 


i*^- 


^^'•v 


2l 


>-«..*' 


mpi< 


A, 


m^ 


'r::<^:f^^. 


m 


:^'r\i^. 


m^ 


W^^^^a^fTs} 


iiJ^ 


wmsEXBBTdisumm 

'O; 


^O^ 


l^f^  ^"' 


Monumenta  Germaniae  Paedagogica 

Schulordnungen 

Schulbiicher  und  padagogische  Miscellaneen 

aus  den  Landen  deutscher  Zunge 


Unter  Mitwirkung  einer  Anzahl  von  Fachgelehrten  herausgegeben 


KARL   KEHRBACH 


BAND  XVI 

Ratio  studiorum 

et 

Institutiones  scholasticae  Soc.  J.  4 


BERLIN 
A.    H  0  f  m  a  n  n   &   C  o  m  p. 

1894. 


Ratio  Studiorum 

et 

Institutiones  Scholasticae  Societatis  Jesu 

per  Germaniam  olim  vigentes 
collectae,  concinnatae,  dilucidatae 


G.  M.  Pachtle 


r  S.  J.  T/I 


VOLUMEN  IV 

complectens   monumentca   quae   pertinent    ad   gyranasia,    convictus 
(1600— 1773)  itemque  ad  rationem  studiorum  (anno  1832)  recognitam 

adornavit  ediditque 

Bernhard   Duhr  S.  J. 


BOSTON  COLLEGE  LIBRARY 

CHESTNUT  HILLj  MASS. 


BERLIN 
A.    H  0  f  m  a  n  n    &   C  o  m  p. 


1894. 


720 


?-c^  i^ 


4835 


•MWiaMiivyBBAn 
OBiwiariiii  «167 

°CT  0  3  )989 


Vorwort. 

An  dieser  Stelle  geziemt  es  sich  vor  AUem  dessen  zu  gedenken, 
der  die  drei  ersten  Urkundenbande  iiber  die  Studienordnung  der 
Gesellschaft  Jesu  herausgegeben  und  auch  die  meisten  Urkunden 
dieses  vierten  und  letzten  Bandes  gesammelt  hat. 

P.  Georg  Michael  Pachtler  war  geboren  am  14.  September  1825 
zu  Mergentheim;  er  absolvierte  das  Gymnasium  zu  Rottweil,  studierte 
vier  Jahre  an  der  Universitat  zu  Tiibingen  und  spater  noch  ein 
halbes  Jahr  in  Miinchen.  Nachdem  er  das  Staatsexamen  in  der 
Philologie  bestanden,  wirkte  er  seit  November  1854  als  Lehrer  am 
Gymnasium  in  Ellwangen  und  als  Kaplan  in  Riedlingen.  Am  27.  Sep- 
tember  1856  trat  er  zu  Gorheim-Sigmaringen  in's  Noviziat  der  Ge- 
sellschaft  Jesu.  Seine  Wirksamkeit  als  Klassenlehrer  an  dem  Jesuiten- 
Gymnasium  in  Feldkirch  (1864  —  69)  wurde  fiir  kurze  Zeit  unter- 
brochen,  da  er  im  Jahre  1866  als  Feldgeistlicher  die  Vorarlberger 
Landesschiitzen  in  den  Kampf  gegen  die  Italiener  begleitete.  In 
letzterer  Eigenschaft  treffen  wir  P.  Pachtler  auch  1869—70  bei  einer 
deutschen  Truppenabteilung  des  papstlichen  Heeres  in  Rom.  Nach 
seiner  Ruckkehr  aus  Italien  entfaltete  er  eine  segensreiche  Thiitigkeit 
unter  den  katholischen  Fabrikarbeitern  in  Essen.  Dieses  fiir  Staat 
und  Kirche  in  gleicher  Weise  erspriefsliche  Wirken  fand  aber  ein 
gewaltsames  Ende:  durch  das  Achtungsgesetz  vom  4.  Juli  1872'- 
wurden  die  Jesuiten  noch  vor  Abluuf  des  Jahres  1872  "auch  aus 
Essen  polizeilich  ausgewiesen. 


yj  Vorwort. 

Im  Aiislande  bildeten  neben  gelegentlicher  Aushilfe  in  der  Seel- 
sorge  wissenschaftliche  Arbeiten  seine  Hauptbeschaftigung,  und  man 
kann  wohl  sagen,  dafs  gerade  diesen  seine  eiserne  Constitution  zum 
Opfer  fiel.  Noch  bis  in  die  letzten  Tage  rastlos  arbeitend  an  einem 
Ehrendenkmale  Deutschlands,  starb  der  fiir  Deutschlands  Wohl  so 
begeisterte  Gelehrte  am  12.  August  1889  auf  hoUandischem  Boden  in 
der  Verbannung.') 

Als  ein  vielseitig  begabter  Mann,  der  mit  seiner  Zeit  lebte  und 
fiir  alle  grofsen  Fragen  der  Zeit  ein  offenes  Auge  behielt,  hat 
P.  Pachtler  seine  schriftstellerische  Thatigkeit  verschiedenen  Fragen 
zugewendet:  in  Rom  der  romischen,  in  Essen  der  socialen,  in  der 
Verbannung  hauptsachhch  der  Schul-Frage. 

Sein  Buch  iiber  die  Reform  der  Gymnasien  wurde  Anlafs  zur 
Beteiligung  an  den  Monumenta  Germaniae  paedagogica,  denen  die 
ganze  Kraft  der  letzten  Lebensjahre  gewidmet  war. 

Der  grofse  Wert  der  von  P.  Pachtler  herausgegebenen  Bande 
iiber  die  Ratio  studiorum  S.  J.  wurde  von  der  Kritik  allseitig  aner- 
kannt,  insbesondere  »die  Fiille  neuen  und  wertvollen  Materials, 
welche  uns  durch  die  rastlose  Arbeit  des  Verfassers  erschlossen  ist.«^) 

Ein  in  jeder  Beziehung  kompetenter  Kritiker  hat  geurteilt: 
»Gegeniiber  den  allgemein  anerkannten  Vorziigen  des  mit  aufserster 
Sorgfalt  und  grofstem  Fleifse  ausgearbeiteten  (1.)  Bandes  fallen  un- 
bedeutende  Versehen  nicht  in's  Gewicht.«3) 


1)  Vergl.  den  Nekrolog  in  den  Stimmen  aus  Maria  Laach  XXXVII,  227  ff. 

2)  Post  1887  Nr.  116. 

3)  Dr.  Orterer  in  dem  Histor.  Jahrb.  der  Gorresgesellsch.  XI,  105.  Er  be- 
merkt  dazu:  xAufser  Besprechungen  in  franzos.,  engl.  u.  italien.  Zeitschriften 
sind  uns  zu  Gesichte  gekommen  eine  solche  in  der  Zeitschrift  Gymnasium  1888 
No.  l,  in  den  Neuen  Jahrb.  f.  Philol.  u.  Piidagogik  1888  S.  404 ff.,  in  der  Litterar. 
Rundschau  1888  No.  8,  in  der  Deutschen  Litteraturzeitung  1887  No.  42,  im  Litterar. 
Centralbl.  1887  No.  35,  in  den  Histor.-polit.  Bl.  1887  99.  Bd.  S.  841—48,  Zeitschrift 
ftir  Gymnasialwesen  1887  S.  3f.«  Aus  spaterer  Zeit:  Deutsche  Litteraturzeitung 
1888  No.  30,  Zeitschrift  fiir  Gymnasialw   1889  S.  669f.,  Litterar.  Centralbl.  1889 


Vorwort.  VII 

Das  Urkundenwerk  iiber  die  Ratio  studiorum  soUte  urspriinglich 
sechs  Bande  umfassen,  doch  schien  es  geraten,  die  von  verschiedenen 
Seiten  geaufserten  Wunsche  auf  Kiirzung^)  nicht  unberiicksichtigt  zu 
lassen.  Ein  ganzer  Band  war  in  Aussicht  genommen  fiir  den  Abdruck 
der  gymnasialpadagogischen  Schriften  der  Jesuiten  Sacchini,  Jouvancy 
und  Kropf.  Da  aber  von  den  beiden  erstgenannten  Auctoren  noch 
in  unserem  Jahrhundert  neue  Ausgaben  veranstaltet  wiirden,  so  konnte 
auf  die  Aufnahme  in  die  Monumenta  verzichtet  werden. 

Aus  der  Ratio  et  via  des  P.  Kropf  finden  sich  in  dem  vorlie- 
genden  Bande  nur  die  wichtigeren  und  interessanteren  Teile  wortlich 
abgedruckt:  auf  diese  Weise  wurde  trotz  der  Beschrankung  Raum 
gewonnen  fiir  den  Abdruck  grofserer  Teile  aus  Wagner's  Instructio 
privata,  welche  nach  dem  friiheren  Plane  ganz  unberiicksichtigt  ge- 
blieben  ware.  Und  doch  geben  gerade  die  Abschnitte  aus  Wagner 
in  Verbindung  mit  den  Anweisungen  des  P.  Kropf  einen  Einblick  in 
die  innere  und  aufsere  Technik  des  Unterrichts  an  den  Jesuiten- 
gymnasien,  wie  er  sonst  nirgends  geboten  wird. 

Der  vorliegende  vierte  Band  gliedert  sich  in  drei  Teile;  1.  Gym- 
nasialwesen,  2.  Convicte,  3.  Die  neue  Ratio  studiorum  des  Jahres  1832. 
Der  erste  Theil  giebt  Aufschlufs  uber  Mittel,  Facher  und  Methode 
des  Unterrichts  am  Gymnasium.  Diesem  Teile  wurden  angereiht 
einige  Kapitel  der  Gymnasialpadagogik  im  engeren  Sinne,  Verord- 
nungen  iiber  die  Heranbildung  der  Lehrer  und  die  Veranstaltungen, 
armen  aber  wiirdigen  Studierenden  Fortsetzung  und  Vollendnng  der 
Studienlaufbahn  zu  ermogliclien.  Der  zweite  Teil  soll  eine  nahere 
Kenntnis  der  Ziele  und  Methode  der  sogenannten  Convicte  vermitteln 
und   zwar  nicht  allein  der  eigentlichen  Gymnasialconvicte ,  sondern 


S.  865,  Zeitschrift  f.  osterr.  Gymn.  1889  S.  557,  Phil.  Wochenschrift  1889  S.  221  f., 
Zeitschrift  f.  klass.  Altertumswissenschaft  1891  S.  43ff.,  Centralorgan  f.  d.  Inter- 
essen  des  Realschulw.  1892  S.  494  ff. 

1)  Vergl.  Jahresbericht  fiir  class.  Altertumswissenschaft  1891  S.  47. 


VIII  Vorwort. 

aiich  cler  theologischen  Seminare.  Als  Anhang  enthalt  dieser  Theil 
ein  Thesenverzeichnis  ftir  clas  offentliche  Examen  an  einera  der  be- 
rUhmtesten  Jesuitenconvicte ,  dem  Theresianum  in  Wien,  aus  dem 
Jahre  1758. 

Der  dritte,  den  beiden  ersten  Teilen  nicht  ganz  gleichartige 
Teil,  mufste  wegen  der  ganzen  Anlage  des  Werkes  hier  beigefugt 
werden;  er  enthalt  die  Geschichte  und  erste  Entwicklung  der  neuen 
Ratio  studiorum  vom  Jahre  1832.  Der  Text  dieser  neuen  Studien- 
ordnung  wurde  bereits  in  dem  zweiten  Bande  neben  dem  Text  der 
ersten  Studienordnung  abgedruckt. 

Wie  heute  unser  gesammtes  Unterrichtswesen  uberall  noch  im 
Fhisse  begriffen  ist,  so  hat  auch  die  neue  Ratio  studiorum  noch 
keinen  Abschlufs  gefunden  und  noch  keine  Gesetzeskraft  erlangt.  Als 
ein  wichtiger  Abschnitt  und  gewissermafsen  als  Schlufspunkt  in  der 
ersten  Entwickhmg  der  neuen  Studienordnung  darf  aber  die  Anord- 
nung  eines  dreijahrigen  philosophischen  Kursus  vom  Jahre  1858  an- 
gesehen  werden.  Den  Schlufs  des  Ganzen  bildet  die  auch  ftir  das 
Studienwesen  der  Gesellschaft  Jesu  bedeutsame  Kundgebung  Leo's  XIII. 
vom  13.  Juli  1886. 

Die  nunmehr  vollendete  Sammkmg  wird  gewifs  dazu  beitragen, 
manche  Vorurteile  zu  zerstreuen  und  eine  bilhgere  Beurteilung  des 
jesuitischen  Unterrichtswesens  anzubahnen  auch  bei  solchen,  die  den 
Jesuiten  und  ihren  Bestrebungen  nicht  freundhch  gesinnt  sind.  Wenn 
Raumer  und  seine  Nachfolger  in  diesem  Unterrichts-  und  Erziehungs- 
wesen  nur  ein  unheimliches  System  der  Bosheit  erbhcken'),  so  durfte 
dieseAnsichtdurchdie  vorliegenden  Urkunden  endgtiltig  abgethan  sein^). 


1)  Raumer,  Gesch.  d.  Padagogik  I  316;  Weicker,  Schulwesen  der  Jesuiten, 
Halle  1863.     S.  241  f. 

2)  So  heifst  es  z.  B.  in  dem  Jahresbericlit  fiir  classische  Alterthums-Wissen- 
schaft  (1891  S.  45):  »In  der  That  ist  diese  Publikation  dazu  geeignet,  manche 
vorhandene  Vorurteile  zu  zerstreuen.  Inshesonders  wird  man  die  haulig  ver- 
breitete  Ansicht,  die   neuerdings  durch  mauche  altkatholische  Gelehrte  vertreten 


Vorwort.  IX 

Wie  alles  menschliche  Thun  gewissen  Fehlern  und  Mangeln 
unterworfen  ist,  so  wird  man  auch  kein  Unterrichtssystem  finden, 
das  in  seiner  Einrichtung  und  Ausfilhrung  absolut  vollkommen  ist. 
Diesen  Anspruch  erhebt  auch  nicht  die  Studienordnung  der  Gesell- 
schaft  Jesu.  Wie  man  aber  jedes  Schulsystem  durch  einseitige  Her- 
vorhebung  der  Mangel  in  Theorie  und  Praxis  zu  einem  wiisten  Zerr- 
bild  ausmalen  kann,  so  ist  dies  auch  bei  der  Ratio  studiorum  ver- 
sucht  worden.  Dafs  ein  solches  Zerrbild  nicht  als  eine  wissenschaft- 
liche  Leistung  im  Dienste  der  Wahrheit  gelten  kann,  brauclit  nicht 
besonders  betont  zu  werden. 

Ueber  manche  dieser  schwarz  in  grau  malenden  Schriften  diirfte 
wohl  eine  vorurteilslose  Kritik  das  Urteil  fallen,  welches  seiner  Zeit 
iiber  Weicker's  Schulwesen  der  Jesuiten  ausgesprochen  wurde:  s-Das 
Buch  gehort  in  die  Reihe  derjenigen  Schriften,  deren  Tendenz  dahin 
geht,  auf  das  Schulwesen  der  Jesuiten,  das  schon  Sturm  seiner  Zeit 
riihmte,  die  dunkelsten  Schatten  zu  werfen.  Sieht  man  hier,  wie 
man  offenbar  mufs ,  von  der  confessiouellen  Differenz  ab,  so  ist  dieses 
Bemiihen  ganz  unberechtigt ,  denn  in  den  padagogischen  Prinzipien 
und  Ubungen  unterscheiden  sich  fiir  eine  unbefangene  Auffassung 
die  Schulen  der  Jesuiten  durchaus  nicht  wesentUch  von  denen  der 
Protestanten«  •). 

Wo  dieser  Unterschied  eintritt,  verlangt  die  wissenschaftliche 
Kritik  neben  der  Beriicksichtigung  der  Verhaltnisse  und  Auffassung 
der  Zeit,  ein  Eindringen  in  den  Zweck  dieser  Studienordnung  und 
ganz  besonders  eine  wissenschaftliche  Wiirdigung  ihrer  Stellung  zu 
den  Lehren  der  kathoHschen  Kirche.    Ohne  ein  griindliches  Verstand- 


wird,  wonach  die  Padagogik  der  Jesuiten  eine  Art  von  diabolischem  System  ist, 
gegriindet  auf  Knechtung  der  Gewissen  und  gerichtet  auf  Niederhaltung  jeder 
freien  geistigen  Regung,  nicht  dauernd  aufrecht  erhalten  k6nuen.« 

')  Litterar.  Centralbl.  1863  No.  36.  Ein  ahnliches  Urteil  muss  iiber  Zirn- 
giebl's  Studien  gefallt  werden.  Uber  die  neuere  Schrift  von  Kelle  s.  Paulsen, 
Geschichte  des  gelehrten  Unterrichts.    Leipzig  1885  S.  496. 


X  Vorwort. 

nis  dieser  Lehren  wird  die  Studienordnung  der  Gesellschaft  Jesu  in 
manchen  Punkten  ein  verschlossenes  Buch  bleiben.  Wie  allgemein 
zugegeben  wird,  ist  die  wissenschaftliche  Behandlung  irgend  eines 
Gegenstandes  ohne  Kenntnis  und  Verstandnis  der  Fundamente  oder 
notwendigen  Voraussetzungen  der  zu  behandehiden  Materie  einfach- 
hin  unmogKch,  mogen  sonst  auch  noch  so  viele  Citate  gehauft  werden. 
Fundament  und  notwendige  Voraussetzung  fiir  die  Studienordnung 
der  Gesellschaft  Jesu  und  ganz  besonders  fiir  einzelne  Teile  derselben 
sind  aber  die  hier  in  betracht  kommenden  Lehren  der  katholisclien 
Kirche. 

Dem  aufrichtigen  Streben  nach  Wahrheit,  welches  alle  ehriichen 
und  gewissenhaften  Forscher  einigt,  mogen  die  voriiegenden  Urkunden 
dienen  als  Hilfsmittel  im  Dienste  der  Wahrheit:  das  ist  der  innigste 
Wunsch  des  Herausgebers. 

Wien-Lainz,  Januar  1894. 

Bernhard  Duhr  S.  J. 


I)a  wahrend  der  Drucklegung  des  vorliegenden  Bandes  der  Leiter  der  Monumeuta 
Germaniae  Paedagogica,  Ilerr  Dr.  Kehrbach  krank  wurde,  so  mufsten  einzehie  Teile 
desWerkes,  das  Vorwort,  das  Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandhuigeu 
und  das  Namen-  und  Sachregister  ohne  sein  Imprimatur  ausgedruckt  werdeu. 


Verzeichnis 

der  tenutzten  Scliriften  nnd  Atliandlnngen'). 


Acta  Eruditorum  1683.  1760. 

Alberdingk,  Thijm  J. ,  S.  J.,  Levensshets  van  P.  J.  Phil. 
Roothaan,  Generaal  der  Socletait  van  Jezus.     Amsterdam  1885. 

Aretin,  C.  M.,  Freih.  v.,  Gesch.  des  Kurftirsten  Maximilian 
des  Ersten.     Passau  1842. 

Argenti,  J.,  Apologeticus  pro  Soc.  Jesu.    Coloniae  1616. 

Aschbach,  J. ,  Geschichte  der  Wiener  Universitat.  3.  Bd. 
1520—1565.     Wien  1889. 

Hartl  und  Schrauf,  Nachtrage  zum  dritten  Bande  von  J.  R. 
V.  Aschbach's  Geschichte  der  Wiener  Universitat.  Die  Wiener  Uni- 
versitat  und  ihre  Gelehrten  1520—1565.     1.  Abteilung.     Wien  1893. 

Balbin,  Bol,  S.  J.,  Bohemia  docta  Prag  1776—80.     3  Bde. 

Baliie,  Gust,  Trutz-Nachtigal  von  Friedr.  Spe.    Leipzig  1879. 

Bockenheimer,  K.  G.,  Beitrage  zur  Mainzer  Geschichte.  5.  Heft. 
Mainz  1884. 

Bonn  und  Rumpel,  Sammlung  von  Materialien  zur  Geschichte 
Dtirens.     Duren  1835. 

—  Fortsetzung  von  Werners.     Duren  1886—1889. 

Braun,  C,  Geschichte  der  Heranbildung  des  Clerus  in  der 
Dioecese  Wurzburg.     Wurzburg  1889. 

Braunsberger,  Otto,  S.  J.,  Entstehung  und  erste  Entwicklung 
der  Katechismen  des  sel.  Petrus  Canisius.     Freiburg  1893. 

Dahlmann,  Jos.,  S.  J.,  Die  Sprachkunde  und  die  Missionen. 
Freiburg  1891. 

(Daniel),  Les  J^suites  Historiens  au  XVH®  siecle  in  den  ifitudes 
relig.  et  philos.  (1879).     Bd.  35. 

Dellinger,  Joach.,  Geschichte  des  Jesuiten-Collegiums  in  Lands- 
berg  im  Oberbayerischen  Archiv  fur  vaterl.  Geschichte  XIV.  Munchen 
1853—54. 


')  Zur  Erganzung  und  Berichtigung  des  Verzeichnisses  in  Bd.  1  S.  XLIVff. 


XII  Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen. 

(Delplace,  L.,  S.  J.),  L'etablissement  de  la  Compagnie  de  Jesus 
dans  les  Pays-Bas.     Bruxelles  1887. 

Denifle,  Heinr.  0.  P.,  Ziir  Ratio  stud.  Soc.  Jesu  an.  1586  im 
Histor.  Jahrbuch  der  Gorresgesellschaft  X  (1889). 

Denis,  Mich.,  Lesefriichte.     Wien  1797. 

—  Literarischer  Nachlass.  Herausgegeben  von  Jos.  Friedr. 
Freiherr  von  Retzer.     Wien  1801. 

Diendorfer,  Die  Aufhebung  des  Jesuitenordens  in  Passau. 
Passau  1891. 

DoHinger-Reusch,  Geschichte  der  Moralstreitigkeiten.  Nord- 
lingen  1889.     2  Bde. 

(Doller),  Der  Jesuitenfeind.     Frankfurt  1817. 

Dubois,  P.,  Le  P.  Desbillons.     Bourges  1887. 

Duhr,  Bernh,,  S.  J.,  Jesuitenfabehi.  Ein  Beitrag  zur  Cultur- 
geschichte.     2  Auil.     Freiburg  1892. 

—  Die  alten  deutschen  Jesuiten  als  Historiker  in  der  (Inns- 
brucker)  Zeitschrift  ftir  kathol.  Theologie.     XHL  Bd. 

—  Ungedruckte  Briefe  und  Relationen  tiber  die  Aufhebung  der 
Gesellschaft  Jesu  in  Deutschland  im  Historischen  Jahrbuch  der  Gorres- 
Gesellschaft  VI  (1885). 

—  Reformbestrebungen  des  Cardinals  Otto  Truchsess.  ebd.  VII 
(1886). 

D'Elvert,  Historische  Literaturgeschichte  von  Mahren  und 
osterr.  Schlesien.     Brunn  1850. 

—  Geschichte  der  Studien-Anstalten  in  Mahren  und  Schlesien. 
Brunn  1857. 

Esser,  Wilh,,  Franz  Furstenberg.     Mtinster  1842. 

(Faber)  Cartas  y  otros  escritos  del  B.  P.  Pedro  Fabro  primer 
compariero  de  San  Ignacio  de  Loyola.     Matriti  1894. 

(Feder,  M.),  Geschichte  des  Katechismuswesens  im  Wirzburger 
Bissthume.     Heilbronn  1794. 

Forer,  L.,  S.  J.,  Antanatomia  Oeniponte  1634. 

—  Grammaticus  Proteus  Arcanorum  S.  J.  Daedalus  daedolatus 
Ingolstadii  1636  (dort  p.  239ss.  Statistik  tiber  papstl.  Alumnen  zu 
Graz  1578—1635  u.  p.  253  ss.  uber  die  Prager  Universitat.) 

(Freiburg)  Livre  d'or  des  Eleves  du  Pensionnat  de  Fribourg 
en  Suisse  1827—47.     Montpelher  1889—91. 

—  M6moire  present^  par  le  Recteur  du  College  de  St.  Michel. 
Lausanne  1834.     v.  Les  Jesuites  du  Coll    St.  Mich      vol.  1. 

—  Les  Jesuites  du  Coll^ge  St.  Michel  a  Fribourg  en  Suisse. 
Lausanne  1834.     2  vol. 


Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen.  XIII 

Gaisberger,  Geschichte  des  k.  k.  akademischen  Gymnasiums  zu 
Linz  im  Bericht  iiber  das  Musaeum  Francisco-Carolinum  (Linz)  1855. 

Garzon,  Franc. ,  El  Padre  Juan  de  Mariaua  y  las  escuelas 
liberales.     Madrid  1889. 

Gegenbaur,  J.,  Ein  Jahrhundert  aus  der  Geschichte  der  hohe- 
ren  gelehrten  Schulen  Fuldas  1734—1835.    Fulda  1885.     Progr. 

Gerlach  Gid. ,  Uber  das  Schuhvesen  der  Jesuiten  in  Brauns- 
berg.     Braunsberg  1830,  1832,  1837.     Progr. 

Geusau,  Ant.  v.,  Geschichte  der  Stiftungen,  Erziehungs-  und 
Unterrichtsanstalten  in  Wien.     Wien  1803. 

Gmelin,  L.,  Die  St.  Michaelskirche  und  ihr  Kirchenschatz. 
Bamberg  1890. 

Gretser,  J.,  S.  J.,  Opera  omnia.   Ratisbonae  1734 — 41.   17  Bde. 

Grisar,  H.,  S.  J.,  Aus  dem  Studentenleben  im  alten  Imisbruck. 
Innsbruck  1879. 

Gruchot,  H.,  Zur  Geschichte  des  Jesuitenkollegiuras  zu  Brauus- 
berg.   Verzeichnis  der  Braunsberger  Drucke.   Braunsberg  1887.  Progr 

Hartl  s.  Asclibach. 

Hartzheim,  Jos.,  S.  J.,  Bibliotheca  Coloniensis.    Coloniae  1747. 

Hautt,  Aloys,  Luzern,  das  alte  Heimatland  der  Gesellschaft 
Jesu.     Luzern  1844. 

Hautz,  J.  Fr.,  Gescliichte  der  Universitat  Heidelberg.  Mann- 
heim  1862—64.     2  Bde. 

(Heidelberg)  Fata  Collegii  Heidelberg.  S.  J.  1622—1712. 
Heidelbergae  1712. 

Heim,  Hugo,  S.  J.,  Annales  facultatis  philosophicae  in  alm. 
univers    Moguntin.     Moguntiae  1773. 

Helfert,  Alex.  Freiherr  von,  Die  Griindung  der  osterreichischen 
Volksschule  durch  Maria  Theresia.     Prag  1860. 

Herder,  Werke.     Berlin,  Hempel.     III.  Band. 

Hess,  Prodromus  Monumentor.  Guelfic.  seu  Catalogus  Abbat. 
Weingart.     Augustae  Vindel.  1781. 

Hettinger,  Fr.,  Aus  Welt  und  Kirche.    Freiburg  1885.    2  Bde. 

Hipler,  Franz,  Literaturgeschichte  des  Bisthums  Ermland. 
Braunsberg  1873. 

Hoffmann-Wellenhof,  Michael  Denis.     lunsbruck  1881. 

Holaus,  M.,  Geschichte  des  Gymnas.  zu  Hall.  Hall  1875.  Progr. 

Hughes,  Thom.,  S.  J.,  Loyola  and  the  educational  system  of  the 
Jesuits.     New-York  1892. 

Hurter,  H.,  S.  J.,  Nomenclator  litterarius  recentioris  theologiae 
catholicae.     Ed.  2.     Oeniponte  1892—1893.     2  Bde. 


XIV  Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen. 


Janssen,  Joh.,  Geschichte  des  deutschen  Volkes.  7  Bd.  Frei- 
burg  1893. 

Iber,  Heinr.,  Geschichte  des  Gymnasiums  Carolinum.  Osna- 
bruck  1889.     Progr. 

luvencius  (louvancy),  Jos.,  S.  J.,  Magistris  Scholarum  Infe- 
riorum  S.  J.  de  ratione  discendi  et  docendi  ex  decreto  Congr.  Gene- 
rahs  XIV.    (Paris  1692).     Florenz  1703. 

Kelle,  Joh.,  Die  Jesuiten-Gymnasien  in  Oesterreich.  Miinchen 
1876. 

—  Die  Jesuiten  -  Gymnasien  in  Oesterreich  vom  Anfange  des 
vorigen  Jahrhunderts  bis  auf  die  Gegenwart.     Prag  1873. 

Kerschbaumer,  Die  Jesuiten  in  Krems.     Wien  1851. 

Kink,  Rud.,  Geschichte  der  kaiserl.  Universitat  in  Wien.  Wien 
1864.     2  Bde. 

Klein,  J.,  Geschichte  des  Gymnasiums  zu  Emmerich.  Emme- 
rich  1853.     Progr. 

Kleutgen,  Jos.,  Die  alten  und  die  neuen  Schulen.  2.  Autl. 
Regensburg. 

Kniffler,  Gust.,  Das  Jesuiten-Gymnasium  zu  Diisseldorf.  Dussel- 
dorf  1892.     Progr. 

Knodt,  De  Moguntia  litterata  Moguntiae  1749. 

—  Catalogus  Rectorum  in  Universitate  Mogunt.  Moguntiae  1751. 
Kohler,  J.,  RiickbUck  auf  die  Entwicklung  des  hoheren  Schul- 

wesens  in  Eramerich.     Emmerich  1882.     Progr. 

Kolliker,  Alb.  v.,  Zur  Geschichte  der  medicinischen  Facultat 
an  der  Universitat  Wiirzburg.     Wiirzburg  1871. 

Konig,  J.,  Beitrage  zur  Geschichte  der  theologischen  Facultitt 
in  Freiburg.     Freiburg  1884. 

Krones,  Fr.  v.,  Geschichte  der  Universitat  Graz.    Graz  1886. 

—  Quellenmassige  Beitrage  zur  Geschichte  des  Grazer  Jesuiten- 
Kollegiums  1573  in  Beitr.  z.  Kunde  steier.  Geschichtsquell.  XXII  (1887). 

(Kropf,  Franc. ,  S.  J.,)  Ratio  et  vio  recte  atque  ordine  proce- 
dendi  in  litteris  humanioribus  aetati  tenerae  tradendis,  docentium  et 
discentium  commoditati  atque  utilitati  conscripta  a  Sacerdote  quodam 
e  Soc.  Jesu.    Monachii  1736. 

Krumbacher,  Geschichte  der  byzantinischen  Litteratur.  Miin- 
chen  1891. 

Kuhl,  Geschichte  des  friiheren  Gymnas.  zu  JiiUch.    Jiilich  1891. 

Langbein,  Commentatio  de  Math.  C.  Sarbievii  Poloni  vita 
studiis  et  scriptis.     Dresdae  1753. 

Laymann,  Paul,,  S.  J.,  Justa  defensio.     Dilingae  1631. 


Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen.  XV 


Leutbecher,  J.,  Der  beruhmte  Jesuit  Juan  Mariana  iiber  den 
Konig  und  dessen  Erziehung.  Ein  Beitrag  zur  padagogischen  Lite- 
raturgeschichte.     Erlangen  1830. 

Levaux,  J.,  ^tude  biographique  et  litt6raire  sur  le  J6suite 
Guil.  van  de  Beke  poete  latin  du  XVII*'  siecle.     Bruges  1888. 

(Liguori)  Lettere,  di  S.  Alfonso  Maria  de'  Liguori.  Roma 
1890.    3Bde, 

Lohmeyer,  Berichte  iiber  die  Thatigkeit  des  Jesuiten  Collegs 
zu  Braunsberg  1584  —  1602  in  Brieger's  Zeitschrift  fiir  Kirchenge- 
schichte  XIII  (1892). 

(Loyola),  Cartas  de  San  Ignacio  de  Loyola.  Madrid  1874 — 
1889.     6  Bde. 

Lorenz,  0.,  Die  Jesuiten  und  die  Griindung  der  osterreichischen 
Staatsschule  in  Drei  Biicher  Geschichte  und  Politik.    Berlin  1876. 

Manareus,  Oliver. ,  S.  J.,  De  rebus  Soc.  Jesu  commentarius. 
Florentiae  1886. 

Mangold,  Max.,  S.  J.,  Reflexiones  in  P.  Alexandri  Continuationem 
Hist.  Eccles.  Cl.  Fleurii.     Augustae  Vind.  1773.     2  Bde. 

Marx,  Christoph.,  Geschichte  des  Gymnasiums  zu  Coesfeld. 
Coesfeld  1829. 

Mayer,  Ant. ,  Geschichte  der  geistigen  Cultur  in  Niederoster- 
reich.     Wien  1878. 

—  Wiens  Buchdruckergeschichte.     Wien  1883.  1887.     2  Bde. 
Maynard,   Des   Ij^tudes   et   de   renseignement    des   J6suites   a 

r^poque  de  leur  suppression  (1750—1773).     Paris  1853. 

—  Les  Provinciales  et  leur  r^futation.    Paris  1851.    2  Bde. 
Mejer,  0.,  Die  Propoganda.     Gottingen  1852. 
M^moires  de  Trevoux  1741. 

Metzner,  Jos.,  Geschichte  des  Ernestinum's  und  Ottononianum's. 
Bamberg  1886. 

(Mitterdorffer,  Seb.,  S.  J.),  Conspectus  historiae  universitatis 
Viennensis  ex  actis  veteribusque  documentis  ab  anno  1465  —  1565 
continuatae.     Viennae  1724. 

—  ab  anno  1565—1701.     Viennae  1725. 

Monumenta  Historica  Societatis  Jesu  nunc  primum  edita  a 
Patribus  eiusdem  Soc.  Annus  primus.    Matriti  1894. 

Muchar,  Griindung  der  Universitat  Graz  in  Steiermarkische 
Zeitschrift  1835.     2.  Heft. 

Miilinen,  E.  F.,  v.  Helvetia  Sacra.     Bern  1858  —  61.     2  Bde. 

Miiller,  J.  G.,  Das  Gymnasium  Josephinum.  Beitnige  zur  Ge- 
schichte  der  Austalt.    Hildesheim  1883. 


XVI  Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen. 


Necasek,  Geschichte  des  Laibacher  Gymnasiums.  Laibach 
1860.     Progr. 

Pachtler,  G.  M.,  S.  J.,  Die  Reform  unserer  Gymnasien.  Pader- 
born  1883. 

Palatinus,  Theod. ,  Heidelberg  und  seine  Universitat.  Frei- 
burg  1886. 

Paulus,  N.,  La  grande  congregation  academique  de  Molsheim 
in  Revue  catholique  d'Alsace.     V.  Bd. 

Pelzel,  F.  M  ,  Bohmische,  Mahrische  und  Schlesische  Gelehrte 
und  Schriltsteller  aus  dera  Orden  der  Jesuiten.     Prag  1786. 

Perpiniani,  Petr.  Joa.,  S.  J.,  epistola  de  ratione  Hberorum  in- 
stituendorum  litteris  Graecis  et  Latinis  (1565)  in  0.  Perpiniani  Va- 
lentini  e  Soc.  Jesu  Opera  Romae  1749  tomus  tertius.  Abdruck  und 
Commentar  in  Woodstock  Letters  vol.  XXII  (1893)  p.  257—274. 

Pexenfelder,  Mich. ,  S.  J. ,  Apparatus  eruditionis  tam  rerum 
quam  verborum  per  omnes  artes  et  scientias.     Norimbergae  1670. 

Piccolomini,  Analekten  iiber  das  Pensionat  und  Collegium  der 
Jesuiten  zu  Freiburg  in  der  Schweiz.     Regensburg  1842. 

Probst,  Jac,  Geschichte  der  Universitat  Innsbruck.  Inns- 
bruck  1869. 

—  Beitriige  zur  Geschichte  der  Gymnasien  in  Tyrol  in  Zeitschrift 
des  Ferdinandeums.     3.  Folge,  7.  Heft.     (1858.) 

Ranke,  L.,  Die  romischen  Papste.    Berlin  1844      3  Bde. 

Ratzinger,  Versuch  einer  Geschichte  der  Studienanstalt  in 
Neuburg  a./D.     Neuburg  1851. 

Raumer,  K.  v.,  Geschichte  der  Padagogik  vom  Wiederaufbliihen 
der  classischen  Studien  bis  auf  unsere  Zeit.  Stuttgart  1843  —  54, 
4  Bande. 

Reichmann,  M.,  S  J.,  Die  Jesuiten  und  das  Herzogthum  Braun- 
schweig.  Ein  offener  Brief  an  Herrn  Prof.  Friedrich  Koldewey.  Frei- 
burg  1890. 

Reinhardstottner,  Karl  v.,  Zur  Geschichte  des  Jesuiten- 
dramas  in  Miinchen  im  Jahrbuch  fiir  Miinchener  Geschichte.     III. 

Reusch,  Fr.  H.,  Der  Index  der  verbotenen  Bticher.  Bonn 
1853-55.     2  Bde. 

Richter,  Wilh.,  Geschichte  der  Paderborner  Jesuiten.  Pader- 
born  1892. 

(Ringseis,  J.  N.  v.),  Ehrenrettung  der  Hochschule  zu  Ingol- 
stadt  in  den  Histor.-pol.  Blattern.     Bd.  69. 

Rinke,  Geschichte  des  Gymnasiuras  von  Heiligenstadt  1575— 
1830.     Heiligenstadt  1837.     Progr. 


Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen.  XVII 

Komstock,  Die  Astronomen,  Mathematiker  imd  Physiker  der 
Dioecese  Eichstadt.     2  Abth.     Eichstadt  1884—1886. 

Ruhkopf,  Fr.  E.,  Geschichte  des  Schul-  und  Erziehungswesens 
in  Deutschland.     Bremen  1794. 

Sacchini,  Franc,  S.  J.,  Paraenesis  ad  Magistros  scholarum  in- 
feriorum  Soc.  Jesu.    Romae  1625. 

Sanguineti,  Seb.,  S.  J.,  La  compagnia  di  Gesu  e  la  sua  legale 
esistenza  nella  chiesa.    Roma  1882. 

Schliiter,  Pia  hilaria  des  P.  Ang.  Gazaeus.     Munster  1847. 

Schmitt,  L.  Cl.,  Geschichte  des  Ernestinischen  Klerikalseminars 
zu  Bamberg.     Bamberg  1857. 

Schmid,  K.  A.,  Geschichte  der  Erziehung.  Fortgefiihrt  von 
Georg  Schmid.     Dritter  Band.     Erste  Abteilung.     Stuttgart  1892. 

Schmid,  Otto,  Das  ehemalige  Colleg  der  Jesuiten  in  Linz. 
Linz  1881. 

Schmitz,  Herm.  Jos.,  Gross-Siegelbewahrer  Professor  Dr.  J.  G. 
Kaufftnanns  und  die  Universitat  Koln  wahrend  ihrer  letzten  ftinfzig 
Jahre  im  Histor.  Jahrb.  der  Gorres-Gesellschaft  XV  (1894). 

Schrauf  s.  Aschbach. 

Schreiber,  H,  Geschichte  der  Universitat  zu  Freiburg  in 
Breisgau.     Freiburg  1857—1859.     2  Bde. 

Schunk,  Beitrage  zur  Mainzer  Geschichte.     Frankfurt  1788. 

Schuster,  L.,  Joh.  Keppler  und  die  grossen  kirchlichen  Streit- 
fragen  seiner  Zeit.     Graz  1888. 

Schwarz,  J.,  Geschichte  der  k.  k.  Theresianischen  Akademie 
1746—1865.     Wien  1890.     Progr. 

Segesser,  Phii.,  Rechtsgeschichte  der  Stadt  Luzern.  4.  Bd. 
Luzern  1858. 

Sommervogel,  C,  S.  J.,  Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  J6sus. 
PremierePartie:  Bibliographie  vol.  I— V  A— Ostro.  Bruxelles  1890 — 94. 

Sotvellus,  Nath.,  S.  J.,  Bibliotheca  Scriptorum  Soc.  Jesu.  Opus 
inchoatum  a  R.  P.  P.  Ribadeneira  a.  s.  1602,  continuatum  a  R.  P. 
Phil.  Alegarabe  usque  ad  an.  1642.,  recognitum  et  productum  ad  an. 
jub.  1675  a  N.  S.     Romae  1676. 

Stanonik,  Franz,  Dionysius  Petavius.  Ein  Beitrag  zur  Ge- 
lehrten-Geschichte  des  XVH.  Jahrhunderts.     Graz  1876. 

Stimmen  aus  Maria-Laach  1885,  1890,  1891. 

Studentenstiftungen  in  Bolimen,  die  auch  raancher  Farailie 
ira  Auslande  zu  statten  koramen  konnen.     Prag  und  Wien  1787. 

Theiner,  A.,  Schweden  und  seine  Stellung  zura  hl.  Stuhl.  Augs- 
burg  1838.  1839.     2  Bde. 


XVIII  Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen. 

Tomek,  W.,  Geschichte  der  Universitat  Prag.     Prag  1849. 

Tonnies,  Die  Fakultiitsstudien  in  Diisseldorf  1550  —  1800. 
Dusseldorf  1889. 

Trautmann,  Karl,  Oberammergau  und  sein  Passionsspiel. 
Bamberg  1890. 

Tiicking,  K.,  Geschichte  der  Congregationen  zu  Neuss.  Neuss 
1888.     Progr. 

Veerstraeten,  Leven  van  den  Hgw.  P.  Petrus  Beck.  Ant- 
werpen  1889. 

Veith,  Fr.  Ant.,  Bibliotheca  Augustana.    Aiigustae  Vind.  1785. 

Verdiere,  Ch.,  S.  J.,  Histoire  de  Tuniversite  dlngolstadt. 
Paris  1887.     2  vol. 

(Wagner,  Franc ,  S.  J.),  Instructio  privata  seu  typus  cursus 
annui  pro  sex  liumanioribus  classibus  in  usum  Soc.  Jesu  editus, 
Tyrnaviae  1735. 

Wappler,  Ant.,  Geschichte  der  theologischen  Facultat  der  k.  k. 
Universitat  zu  Wien.     Wien  1884. 

Weicker,  Gust.,  Das  Schulwesen  der  Jesuiten  nach  den  Ordens- 
gesetzen.     Halle  1863. 

Werk,  F. ,  Stiftungsurkunde  academischer  Stipendien  an  der 
Hochschule  zu  Freiburg.     Freiburg  1842. 

Werner,  K.,  Franz  Suarez  und  die  Scholastik  der  letzten  Jahr- 
hunderte.     Regensburg  1861.     2  Bde. 

—  Geschichte  der  apologetischen  und  polemischen  Literatur  der 
christlichen  Theologie.     Schaffhausen  1865.     4  Bde. 

Werners  s.  Bonn. 

Wesendonck,  Die  Begriindung  der  neuen  deutschen  Geschicht- 
schreibung  durch  Gatterer  und  Schlozer.     Leipzig  1876. 

Westenrieder,  L. ,  Beitrage  zur  vaterlandischen  Historie. 
Miinchen  1788—1817.     10  Bde. 

Westermayer,  Georg,  Jacobus  Balde.     Miinchen  1868. 

Wichner,  Jac,  Geistliche  Studenten  auf  der  Universitat  zu  Di- 
lingen  im  17.  Jahrh.  in  Studien  und  Mitteilungen  aus  dem  Bene- 
dictiner  Orden.     Bd.  VI  (1885). 

Wolf,  Joh.,  Geschichte  des  Gymnasiums  zu  Heiligenstadt  1575 
—  1773.     Gottingen  1813. 

W^olfram,  L.,  Heinrich  Braun.     Bamberg  1892. 

Zschokke,  Herm.,  Die  theologischen  Studien  und  Anstalten 
der  katholischen  Kirche  in  Oesterreich.     Wien  1894. 


Erster  Teil. 


Gymnasialwesen. 


Der  funfjahrige  Gymnasialplan  oder  Catalogus  per- 
petuus  der  oberdeutschen  Provinz.     1602/4. 

Bereits  in  der  Zusammenstellung  der  Einwiirfe  gegen  die  Ratio  st,  die  vom 
oberdeutschen  Provinzial  Roseffius  im  Jahre  1602  an  den  P.  Geueral  geschickt 
wurde'),  ist  die  Rede  von  einem  drei-  bis  vierjahrigen  Gymnasialplan ,  in  wel- 
chem  fiir  jedes  Jahr  die  in  den  Klassen  zu  lesenden  Auktoren  festgesetzt  waren, 
so  dafs  in  den  oberdeutschen  Gymnasien  der  Ges.  J.  die  volle  Gleichformigkeit 
herrschte.  Dieser  Plan  wurde  1604  auf  fiinf  Jahre  ausgedehnt  als  »Catalogus 
librorum  quinto  quoque  anno  recurrens.«  —  Wir  geben  zuerst  die  Begleitschreiben 
des  Provinzials  vom  Jahre  1604  iiber  jenen  Katalog  und  lassen  hierauf  diesen 
selbst  folgen^). 


Catalogus  Librorum   quinto  quoque  anno 
recurrens.     1604. 

(Aicli.  Germ.  XIII.   N.  2.  fol.  23 ^  et  24») 

Sciendum  est,  auctoritate  R.  P.  Prouincialis  confectum  esse 
generalem  catalogum,  nouae  rationi  studiorum  accommodatum  et 
singulis  quinquennijs  recurrentem,  hancque  primam  esse  eius  par- 
tem.  In  qua  mirabuntur  fortasse  aliqui,  positos  esse  libros,  qui 
potius  certas  ob  causas  ablegari  debebant.  Nouerint  igitur  tales, 
Aeschinis  orationem   contra  Ctesiphontem  hoc  solum  anno  [in  mar- 


1)  S.  Rat.  stud.  II,  490.  M.  G.  P.  V. 

2)  Ein  fur  alle  Mal  sei  bemerkt,  dafs  die  Ungleichheit  der  Schreibweise  den 
Hss.  zur  Last  fallt. 

Monuraeiita  Germaiuae  Paedagogica  XVI.  1 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


gine  1604/5.]  habituram  locum  ob  multitudinem  exemplarium,  quae 
Typographo  (quem  aequum  est  indemnem  praestare,  cum  iussu  nostro 
excuderit)  adhuc  supersunt.  Huic  postea  immutata  statione  succedent 
Phihppicae  Demosthenis;  eadem  de  causa  retentae  sunt  hoc  duntaxat 
anno  Epistolae  Nazianzeni,  quibus  postea  Synnesii  sufficientur. 

Quando  libri  in  auctore  notato  plures  sunt,  quam  absolui  pos- 
sint,  penes  Praefectum  vel  Praeceptorem  erit,  hos  aut  illos  deligere. 
V.  gr.  signatur  hoc  anno  Seneca,  deligatur  ex  eo  pro  arbitrio  Tra- 
goedia. 

Hoc  anno  ponuntur  Acta  Apostolorum')  in  Rhetorica  in  die- 
bus  Sabbathi,  post  annum  succedit  aliquis  ex  Panegyricis  J.  Chri- 
sostomi  [sic]. 

Libri  omnes,  qui  deinceps  in  Catalogum  venient,  prostabunt 
Augustae  apud  Willerum.  Quare  quoruni  intererit  eos  mature  poterunt 
procurare. 

Vbi  tertia  Grammatica  non  fuerit  distributa  in  duos  ordines, 
ibi  libri  in  catalogo  divisim  notati  notentur  coniunctim,  sublatis 
toUendis. 

In  inferiore  ordine  3^^  Classis  Grammaticae  posuimus  Alpha- 
betum  Graecum,  imitati  Patres  Gallos,  qui  exactissime  nouam  stu- 
diorum  formam  seruant;  per  Alphabetum  autem  intelligimus  no- 
titiam  legendi  et  scribendi,  plus  in  Graecis  ab  his  pusillis  non  re- 
quiritur. 


Libri    Cauiculares- 

(Ibid.  fol.  24  a) 

In  den  Hundstagen  (diebus  caniculae,  23.  Juli  bis  23  Aug.)  wurde  die 
Schule  weniger  streng  gehalten,  und  es  wurden  mehr  unterhaltende  Auktoren 
gelesen. 

Subiungimus  libros,  quos  pro  arbitratu  et  delectu  per  vacationes 
praelegere  Praeceptores  poterunt  cum  praescitu  Praefecti,  modo  hic 
delectus  mature  fiat,  vt  in  tempore  libri  curari  possint. 


>)  Es  erschienen  raehrere  Ausgaben:  Acta  Apostolorum  graece  et  latine  in 
gratiam  studiosae  juventutis  separatim  «dita.  Ingolstadii  1595  l^t»,  spater  Monachii 
1612,  Dilingae  1665. 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


Polyaeni  Strategemata. 

Persius        1 

Jimenalis     /    Purgati. 

Martialis     ) 

Plauti  Captiui.     Trinummi. 

Epigrammata  etAnthologiaselecta. 

Fragmenta  Graecorum  Comicorum 

et  Lyricorum. 
Velleius  Paterculus. 
Fenestella  de  Magistratibus. 
Valerius  Maximus. 


Silius  Italicus. 

Lucanus. 

Tacitus  de  moribus  German. 

Idem    de    causis    corruptae    elo- 

quentiae. 
Selectae  epistolae  Senecae. 
Eiusdem  de  Consolatione,  vel  de 

beneficijs,  vel  de  ira. 
Apophthegmata  Manutii. 
Cicero  de  natura  Deorum. 
Seneca  Tragicus. 


Schreiben  des  oberdeutscheD  Provinzials  Roseffius^) 
liber  den  Catalogus  quinquennalis.     25.  April  1604. 

(Ibid.  fol.  24.) 

Reverendis  in  Chro.  Patribus  etc. 

Quando  elapso  mense  Martio  Ingolstadium  ad  me  euocavi  ex 
diuersis  Collegijs  Patres  Primarios  et  in  studijs  humanioribus  diu  et 
bene  versatos,  vt  inter  se  conferrent  de  modo  et  ratione  exequendi 
ea,  quae  R.  P.  N.  Generalis  circa  rationem  studiorum  mihi  disponenda 
et  exequenda  rehquerat;  fecerant  id  quidem  dihgenter,  quorum 
iudicia  et  sententias  examinatas  non  potui  non  probare.  Misi  itaque 
2?  Aprilis   vna  cum  litteris  meis   ordinationes  a  me  approbatas  et 


1)  Gregor  Roseffius  (geb.  Landshut  1538,  eingetr.  in  den  Orden  L^jSQ, 
gest.  1623)  schrieb  unter  dem  Pseudonym  Christophor  Rosenbusch  gegen  Osiander. 
Handschriftl.  deutsche  Predigten  in  der  Wiener  Hofbibl.  Fiir  Weiteres  sei  so- 
wohl  iiber  ihn  als  auch  iiber  die  in  der  Folge  vorkommenden  Jesuiten  ver- 
wiesen  auf  Sotvellus  Bibliotheca  Scriptorum  Soc.  Jesu  Romae  1676  (hierin  fiir  die 
alteren  Jesuiten  auch  jetzt  noch  das  beste  biographische  Material)  und 
de  Backer  Bibliotheque  des  ecrivains  de  la  Comp.  de  Jesus.  Liege  1876  3  vol. ; 
de  Backer  irrt  bei  dem  Artikel  Rosenbusch-Roseffius  HI,  336;  einen  Provinzial 
Christoph  Rosenbusch  hat  es  nicht  gegeben,  und  die  fiir  Christoph  Rosenbusch 
angegebenen  Daten  passen  nur  auf  Gregor  Roseffius.  Vergl.  Veith  Bibl.  August. 
V,  182  ff".  Braun,  Gesch.  des  Kollegiums  der  Jesuiten  in  Augsbui-g.  Miinchen 
1822,  S.  177 f.  Die  neue  bibliographisch  vollstandigere  Auflage  von  de  Backer, 
die  Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  Jesus  von  P.  C.  Sommervogel,  die  noch  im 
Erscheinen  begrilien  ist,   umfafst  (Ende  1892)  in  3  vol.  A — Gz. 

1* 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


subscriptas ') ,  vt  non  solum  eas  libro  inscriberent,  verum  etiam  per 
omnes  scholas  humaniores  diligenter  executioni  mandarent.  Neque 
me  sinit  Vestra  Obseruantia  erga  Superioris  voluntatem,  quin  facta 
sint,  dubitare. 

Verum  supererat  adhuc  difficultas  non  modica  circa  Auctores 
et  libros  in  singulis  Classibus  praelegendos.  Cum  igitur  praesentes 
haberem  dictos  Patres,  nolui  mihi  hanc  bonam  occasionem  elabi. 
Iniunxi  igitur  ijsdem  Patribus,  vt  ad  normam  ordinis  et  rationis 
studiorum  conficerent  catalogos  pro  ahquot  annis,  quibus  adiuti  tam 
Rectores  quam  Professores  tempestiue  praeuiderent,  qui  auctores 
singulis  annis  praelegendi ;  Typographi  similiter  in  tempore  admo- 
nerentur,  quinam  authores  hoc  vel  alio  anno  excudendi,  ne  libris, 
quando  opus  foret,  discipuli  destituerentur ,  vel  Bibhopolae  locorum, 
vbi  Collegia  Prouinciae  sunt,  conqueri  possint,  sehbros  Augustae  vel 
alibi  non  invenisse.  —  Mitto  itaque  cum  his  quinquennalem  Cata- 
logum  lectionum  pro  nostris  scholis,  qui  singulis  lustris  recurrent, 
mitto  simul  et  in  alia  carta  commentarios  optimorum  Auctorum,  vt 
Praeceptores  nostri  in  promptu  habeant  fontes,  [e]  quibus  haurire 
possint,  vt  eo  alacrius  sese  parare  valeant  pro  suis  lectionibus. 

Cum  igitur  non  videam,  quid  vlterius  in  hoc  genere  desiderari 
et  a  me  peti  possit,  erit  RR*'*?"^  VV.  haec  cum  litteris  meis  libro 
inscribere,  ne  deinceps  opus  sit  singuhs  annis  ad  Prouincialem  recur- 
rere,  omniaque  debita  cum  diUgentia  obseruare,  neque  per  mittere, 
ut  tam  de  Catalogo  librorum,  quam  de  delectu  auctorum  Praeceptores 
vel  alij  quaestiones  inanes  ac  comparationes  inutiles  moueant,  sed 
potius  gratissimis  animis  amplectantur  quae  in  bonum  illorum  affe- 
runtur.     Me  precibus  cet.  —  Ingolstadii  25.  Aprihs  1604. 

Gregorius  Roseffius. 


1)  Rat.  stud.  II,  509. 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


Bemerkung  zum  Catalogus  Quinquennalis. 

1604. 
(Ibid.  fol.  24b  et  25») 

luxta  hanc  Animaduersionem  corrigendus  Catalogus  libro- 
rum  praelegendorum  quinquennalis. 

Animaduersio  ad  Poetam  in  1*  Grammaticae. 

In  If  Grammatices  non  aduersum  a  nobis  fuit,  duos')  singulis 
annis  praelegi  debere  Poetas.  Regula  enim  1*  priori  semestri  alium 
praescribit,  alium  posteriore. 

Ordo  autem  pro  vniuersali  Catalogo  iste  erit,  vt  pro  primo  anno 
priore  semestri  legantur  P.  Ouidii  (antea  vocauimus  Heroides,  sed  quia 
hoc  nomen  apud  exteros  male  audire  posset,  nominemus  cum  Regulis) 
Epistolae  selectae  et  purgatae.  Posteriore  vero  P.  Virgilij  Georgicorum 
liber  quartus. 

Secundo  anno  P.  Ouidij  Elegiae  selectae  et  purgatae  priore 
semestri,  posteriore  vero  P.  Virgilij  Eclogae. 

Tertio  anno  priore  semestri  P.  Ouidius  ad  Liuiam;  cum  autem 
hoc  carmen  tam  longum  nou  sit,  vt  ad  medium  annum  sufficiat, 
idem  Ouidius  in  Ibin  illi  adiici  potest.  Posteriore  semestri  P.  Virgilij 
Aeneidos  liber  5. 

Quarto  anno  P.  Ouidij  Epistolae  selectae  et  purgatae  priore 
semestri,  posteriore  P.  Virgilij  Aeneidos  lib.  7. 

Atque  hi  Auctores  omnes  in  Regula  habentur,  neque  unquam 
Primani  isti  cum  Humanistis  conuenient,  aut  in  Superiore  discent 
quod  in  inferiore  didicerunt,  sicut  clarum  erit  intuenti  Catalogum. 
Posteriore  autem  semestri  semper  ponitur  Virgilius,  quod  difficilior 
Ouidio  sit,  et  discipuli  eo  semestri  doctiores:  vt  taceam,  eos  habere 
hoc  modo  tam  Elegiae  quam  Heroici  carminis  ideam. 

[Gregorius  Roseffius.] 


1)  Cod.  duobus. 


Catalogus  perpetims  Germ.  Sup.  1602 — 4. 


Catalogus    Quinqiiennalis    R.  P.  Prouincialis    iussu 

confectus  et  inceptus   A?  MDCIIII.  ad  festum  diem 

S.  Lucae,  cum  studia  inchoarentur. 

(A.  G.  XIII.  U.  b.) 

Dieses   Bucherverzeichnis    ist  bereits    nach   cler    vorstehenden    Bemerkung 
wenigstens  zum  Teil  verbessert. 


Catalogus  Primus.     (a.  1604.) 

In  Rhetorica. 

M.  Tullij  Cic.  Orator  ad  Brutum.  Eiusdem  Orationum  vol.  2. 
P.  Cornelij  Taciti  Annales.     L.  Annaei  Senecae  Tragoediae. 

Demosthenis  Philippicae.    Hesiodi  Ipya  xa).  qiiipat.    Jacobi  Gret- 
seri^)  prosodia  Graeca. 
In  Humanitate. 

M.  Tullij  Cic.  liber  de  Diuinatione.  Eiusdem  Oratio  pro  Archia 
poeta.  Cypriani  Soarij  ^)  Rhetorica.  Aemilius  Probus.  P.  Virgilij 
Maronis  Aeneidos  1.  1  et  2. 


1)  Jacob  Gretser  S.  J.  (Gretscher)  —  Markdorf  1560,  1577,  1625  —  Samt- 
liche  Werke  17  vol.  in  fol.  Ratisbonae  1734—41,  dort  auch  seine  Griech.  Grammat. 
XVI,  1 — 185.  Erste  Ausgabe:  Institutionum  de  octo  partibus  orationis, 
syntaxi  et  prosodia  Graecorum  libri  tres.  Ingolstadii  1593  8«.  629  p. 
Aus  dem  ersten  Buche  veroflFentlichte  G.  im  gleichen  Jahre  einen  Auszug  fiir  die 
beiden  untersten  Klassen:  Rudimenta  linguae  Graecae  (80.  119  p.).  Sowohl  die 
grofsere  als  auch  die  kleinere  Grammatik  erschienen  in  hunderten  vo-n  Ausgaben 
und  Bearbeitungen  bis  zu  unserer  Zeit,  so  noch  Paris  1866.  Ruhkopf  urteilt: 
»Die  Gretser'sche  Grammatik  ist  vollstandiger  und  zweckmafsiger  als  die  grie- 
chischen  Grammatiken  von  Golius,  Melanchthon,  Crusius  und  Weller.cc  Gesch. 
des  Schul-  und  Erziehungswesens  in  Deutschland.  Bremen  1794,  I,  379.  Natixr- 
lich  geniigt  dieselbe  heute  nicht  mehr,  aber  die  ihr  gemachten  Vorwiirfe  leiden 
an  ungerechten  Uebertreibungen,  denn  die  Formen  z.  B.,  welche  Gretser  erfunden 
haben  soll,  finden  sich  entweder  im  Thesaurus  von  Stephanus,  oder  werden  von 
G.  selbst  als  nicht  gebrauchlich  aufgefiihrt.  TJeber  Gretser's  Bedeutung  als 
Historiker  s.  den  Aufsatz:  »Die  alteu  deutschen  Jesuiten  als  Historiker«  in  der 
(Innsbrucker)  Zeitsclirift  fiir  kath.  Theologie  XIII,  62 ff.  Eine  Beriicksichtigung 
der  griech.  Grammatik  Gretsers  innerhalb  der  MGP  ist  in  deren  »Planea  S.  35 
vorgesehen.  ,^ 

2)  Cypian  Soarez  S.  J.  (Ocana  1521,  f^49,  1593)  verfafste  ein  Lehrbuch  der 
Rhetorik:  De  arte  rhetorica  libri  tres  ex  Aristotele,  Cicerone  et 
Quinctiliano  deprompti,  welches  unzahlige  Auflagen  und  Bearbeitungen  er- 
lebte.    Erste  Ausgabe  wahrscheinlich  1565,  letzte  (Auszug)  Madrid  1843. 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


Electorum  poetarum  pars  1.    Isocratis  Oratio  ad  Demonicum  et 
Nicoclem.  Tiieognis.    Jacobi  Gretseri  Syntaxis  Graeca. 
In  I*  Grammatica. 

M.  Tullij  Cic.  ad  Lucium  (?)  Fratrem  Epistolae.  Eiusdem  de 
amicitia.  Emmanuelis  Aluari^)  Syntaxis  plenior.  Prosodia  et  Figu- 
rae.  P.  Ovidij  Epistolae  selectae^),  posteriori  semestri  P.  Virgilij 
Eclogae. 

Epistolae   selectae  Synesij.     Jac.  Gretseri  Grammatica  Graeca. 
In  II!'  Grammatica. 

M.  TuUij  Cic.  Epistolarum  ad  Familiares  1.  1  et  2.  Emma- 
nuelis  Aluari  Syntaxis.     P.  Ovidij  de  Tristibus  1.  1. 

Tabulae  Cebetis.     Jacobi  Gretseri  Rudimenta  linguae  Graecae. 
In  III?  Grammatica. 

M.  TuUij  Ciceronis  selectarum  Epist.  lib.  1.  Emmanuelis  Aluari 
lib.  1.  Grammaticae  cum  Introductione  Syntaxeos. 

Ex  Rudimentis  Jacobi  Gretseri  declinationes  simplices  et  nuda 
uerborum  Barytonorum  infiexio. 

In  ordine  inferiore  III^.®  Grammaticae.     [Rudimenta.] 
M.  Tullij  Cic.  Epist.  select.  lib.  2.    Emmanuelis  Aluari  Rudimenta. 
—  Alpliabetum  Graecum. 

Ad  quotidianas  et  usitatas  Magistrorum  Explicationes  accedent 
repetitiones,  scriptiones,  disputationes ,  Declamationes  publicae,  et 
priuatae  exercitationes ,  quibus  discipulorum  excitetur  et  acuatur  in- 
dustria.  Diebus  autem  Sabbathi  Evangelium  Latinum  in  Scholis  in- 
ferioribus;  in  prima  autem  Grammatica  et  Humanitate  Graecum,  in 
Rhetorica 

primo  anno  Acta  Apostolorum, 
secundo  »      1  ?  panegyris  S.  Chrysost., 
tertio       »     Acta  Apostolorum, 


1)  Emmanuel  Alvarez  S.  J.  (Madeira  1526,  1546,  1582).  »Als  Lehrer  der 
lateinischen  Sprache  erwarb  er  sich  einen  weitverbreiteten  Ruhm,  und  seine 
Grammatik  unter  dem  Namen  ,Alvai-i  Principia',  ausgezeichnet  durch  Vollstan- 
digkeit  und  zweckmafsige  Erlauterung  mit  Stellen  aus  den  Alten,  behauptete 
lange  in  den  Schulen  ein  classisches  Ansehen.«  (Ersch  u.  Gruber.)  Alvarez 
fufst  auf  der  Grammatik  des  Despauterius  (Alost  f  1520j.  Erste  Ausgaben:  Em- 
manuelis  Alvari  e  Soc.  Jesu  de  Institutione  Grammatica  libri  tres. 
Olyssipone  1572  49,  Dilingae  1574  8°,  Venetiis  1575  4^  526  pp.;  wurde  aufgelegt 
und  bearbeitet  in  allen  Landern,  s^lbst  in  Japan  (Amacuxi  1594).  Wichtigste 
Bearbeitung  von  P.  Torsellino  Genuae  1648;  letzte  Bearbeitung  Paris  1863.  — 
Kehrbach,  Plan  d.  MGP  S.  30. 

2)  Cod.  Exempla  selecta. 


Catalogiis  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


quarto  anno  2^  panegyris  S.  Chrysost., 
qninto      »      S.  Basilij  Oratio  1  ct  2  de  leiunio 
exponentur.    —   Diebus  Veneris  in  Rhetorica  et  Humanitate  doctrina 
Christiana    e  maiore   Catechismo   P.  Canisij')    in    reliquis    e    minore 
eiusdem,  pro  cuiusque  scholae  captu  tradetur. 


Catalogus  secundus.     (a.   1605.) 

In  Rhetorica. 

M.  Tullij  Cic.  Partitiones  Oratoriae.  Eiusdem  Orationum  vol.  3. 
Titi  Liuij  Decas  1?    Juuenalis  purgatus. 

Demosthenis  Olynthiacae.    Homeri  Ihados  1  et  2.   Jacobi  Gretseri 
Prosodia  Graeca. 
In  Humanitate. 

M.  T.  Cic.  de  officijs  libri  3.  Eiusdem  Oratio  pro  lege  Manilia. 
Cypriani  Soarii  Rhetorica.  Valerius  Maximus.  P.  Virg.  Maronis 
Aeneid.  1.  3  et  5.     Q.  Horatij  liber  Carminum. 

Luciani   Dialogi   selecti.    Phocylidis    carmina.     Jacobi   Gretseri 
Grammatica  Graeca. 
In  If  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  Epistolae  ad  Atticum,  lib.  1  et  2.  Eiusdem  de  Senec- 
tute.  Emmanuelis  Aluari  Syntaxis  plenior.  Prosodia  et  Figurae.  P. 
Ovidij  Elegiae  selectae  et  purgatae.  Posteriori  Semestri  P.  Virg. 
Eclogae. 

Fabulae  Aesopi.     Jacobi  Gretseri  Grammatica  Graeca. 


1)  B.  Peter  Canisius  S.  J.  (Nymwegen  1521,  1543,  1597)  Der  Katechis- 
mus  erschien  zuerst  1555  zu  Wien  als  Summa  Doctrinae  Christianae.  In 
usum  Christianae  pueritiae  per  Quaestiones  recens  conscripta.  S.  1.  et  a.  8". 
194  Bl.  (Vergl.  A.  Mayer,  Wiens  Buchdruckergeschichte.  Wien  1882,  1,  78), 
spater  (1559)  ein  Auszug  unter  dem  Titel:  «Institutiones  christianae  sive  parvus 
Catechismus  Catholicorum  auctore  D.  Petro  Canisio«  (Riefs,  Der  sel.  Petrus  Ca- 
nisius.  Freiburg  1865.  S.  120  f.).  Seine  Bedeutung  und  Verbreitung  in  allen 
Landern  der  kath.  Christenheit  ist  bekannt.  Vgl.  Kehrbach,  Plan  der  MGP 
S.  23.  —  Alle  friiheren  Arbeiten  iiber  diesen  beriihmten  Catechismus  werden  tiber- 
holt  und  berichtigt  durch  das  neueste  auf  langjiihrigen  archivalischen  und  biblio- 
graphischen  Studien  beruhende  Werk  von  P.  0.  Braunsberger  S.  J.:  Entstehung 
und  erste  Entwickelung  der  Katechismen  des  sel.  Petrus  Canisius  Freiburg  1893. 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4. 


In  II?  Gramraatica. 

M.  Tullij  epist.  famil.  lib.  3  et  4.    Emmanuelis  Aluari  Syntaxis. 
P.  Ovidij  de  tristibus  lib.  3.    Catechismus  Graecus').     Jacobi  Gretseri 
Rudimenta  linguae  Graecae. 
In  III'?  Grammatica. 

M.  TuUij  Cic.  Selectar.  Epist.  lib.  4.    Emmanuelis  Aliiari  lib.  1. 
Gramm.  cum  introductione  Syntaxeos. 

Ex  Rudimentis  Jacobi  Gretseri  declinationes  simplices  et  nuda 
uerborum  Barytonorum  inflexio. 

In  ordine  inferiore  III*?  Grammaticae.     (Rudimenta.) 
M.  T.  Cic.  Epistolar.  select.   lib.  1.     Emmanuelis  Aluari  Rudi- 
menta. 

Alphabetum  Graecum. 

Ad  quotid.  et  usit.  etc.  v.  supra  ad  1.  annum. 


Catalo^us  tertius.     (a.   1606.) 

In  Rhetorica. 

M.  T.  Cic.  de  Oratore  libri  3.  Eiusdem  Orationum  vol.  1.  T. 
Livij   Decas  3f    P.  Papinii  Statij  Thebais. 

Isocratis  Panegyricus.    Euripidis  Hecuba.    Joc.  Gretseri  Prosodia 
Graeca. 
In  Humanitate. 

M.  T.  Cic.  libri  de  Legibus.  Eiusdem  Oratio  pro  Ligario.  Cy- 
priani  Soarij  Rhetorica.  Salustius.  P.  Virg.  Maronis  Aeneidos  lib. 
6  et  7. 

Electorum  Poetarum   pars   2.     Plutarchus   7:£;,\  -atoda:.     Epi- 
grammatum  Graecorum  select  p.  l^).    Jacobi  Gretseri  Syntaxis  graeca. 
In  I?  Grammatica. 

M.  T.   Cic.   Epistolae   ad    L.  Fratrem       Eiusdem    Paradoxa    et 


1)  Uebersetzung  des  kleinen  Canisius  -  Catechismus  von  P.  Georg  Mayr 
S.  J.  (Kain  1565,  1579,  1623.)  Yergl.  Agricola  11,  262.  Letzte  Ausgabe:  Beati 
Petri  Canisii  Soc.  Jesu  Theologi  Catechismus  Graeco-Latinus  Opera  R.  P.  Georgii 
Mayr.    (Ed.  J.  Banyik  S.  J.)     Coloczae  1883. 

2)  Wahrscheinlich  Eniypafiiiazwv  EkXrjvtxtov  EniXsxTwv  TofiTj  a.  Epigram- 
matum  Graecorum  Selectorum  Pars  Prima  I  H  S  Moguntiae  1603.  8°.  51  p. 
Idem  Tofjirj  p.    Idem  /'"//jj  y.    Pars  tertia  1600.  47  p.    Auch  Colner  Ausgabe  1606. 


10  Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602 — 4. 

Somniiim  Scipionis.  Emmanuelis  Aluari  Syntaxis  plenior,  Prosodia 
et  Figurae.  Priori  semestri  P.  Ouidius  ad  Liuiam  et  in  Ibin.  po- 
steriori  semestri  P.  Virgilij  Aeneid.  lib.  5. 

Apophthegmata  Graeca  Plutarchi. 
In  II?  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  Epist.  ad  famil.  1.  5  et  6.    Emmanuelis  Aluari  Syntaxis. 
P.  Ouidij  de  Ponto  lib.  1. 

Tabulae  Cebetis.     Jacobi   Gretseri  Rudimenta  linguae  Graecae. 
In  III?  Grammatica. 

M,    T.    Cic.    Epistolar.    sel.    lib.   3.     Emmanuelis    Aluari    1.   1. 
Gramm.  cum  introductione  Syntaxeos. 

Ex  Rudimentis  Jacobi  Gretseri  Declinationes  simplices  et  nuda 
uerborum  Barytonorum  inflexio. 

Pro  ordine  inferiore  III^.®  Grammaticae.     (Rudimenta.) 

M.  Tull.  Cic.  Epist.  select.  1.  2.    Emmanuelis  Aluari  Rudimenta. 

Alphabetum  Graecum. 

Ad  quotidianas  etc.  v.  supra  ad  1.  annum. 


CataloguH  quartus.     (a.   1607.) 

In  Rhetorica. 

Aristotelis  Rhetorica.     M.  T.  Cic.   de   optimo  genere  Oratorum. 
Eiusdera  Orationum  vol.  2.    P.  Cornehj  Taciti  Historiae.    Claudianus. 
Herodianus.     Sophocles.     Jacobi  Gretseri  Prosodia  Graeca. 
In  Humanitate. 

M.  T.  Cic.  Tusculan.  Quaestionum  lib.  5.  Eiusdem  oratio  pro 
Deiotaro  et  Marcello.  Cypriani  Soarij  Rhetorica.  C.  Jul.  Caes.  de 
bello  GalHco.  P.  Virg.  Maronis  Aeneid.  lib.  8  et  9.  M.  Valerij  Mar- 
tialis  Epigrammata  purgata. 

Isocratis    Euagoras.      Carmina    Pythagorea.      Jacobi    Gretseri 
Grammatica  Graeca. 
In  I?  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  ad  Atticum.  Eiusdem  de  Amicitia.  Emmanuelis 
Aluari  Syntaxis  plenior,  Prosodia  et  Figurae.  Priori  semestri  P.  Ouidij 
Epist.  selectae  et  purgatae:  posteriori  sem.  P.  VirgiUi  Georgicorum  4. 

Aesopi  vita.     Jacobi  Gretseri  Rudimenta  linguae  Graecae. 


Catalogus  perpetuus  Germ.  Sup.  1602—4.  1 1 


In  II.  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  ad  fam.  Epist.  1.  7  et  8.     Emmanuelis  Aluari  Syntaxis. 
P.  Ouidij  de  Ponto  lib.  2. 

Catechismus  Graecus.  Jacobi  Gretseri  Rudimenta  linguae  Graecae. 
In  III.  Grammatica. 

M.  T.  Ciceronis  Epist.  select.  lib.  4.     Emmanuelis  Aluari  lib.  1. 
Grammaticae  cum  Introductione  Syntaxeos. 

Ex  rudimentis  Jacobi  Gretseri  declinationes  simplices  et  nuda 
uerborum  barytonorum  inflexio 
In  ordine  inferiore  III^^  Gramm.     (Rudimenta.) 

M.  T.  Cic.  Epist.  select.   1.  1.     Emmanuelis  Aluari  Rudimenta. 
—  Alphabetum  Graecum. 


Catalogus  quintus.     (a.    1608.) 

In  Rhetorica. 

M.  Tullij  Cic.  Partitiones  Oratoriae.  Eiusdem  Orationum  vol.  3. 
Statij  Sylua. 

Xenophontis  Cyripaedia.     Homeri   Odyss.  1.  1  et  2.    —    Jacobi 
Gretseri  Prosodia  Graeca. 
In  Humanitate. 

M.  T.  Cic.  de  officijs  1.  3.  Eiusdem  Oratio  pro  Roscio  Amerino. 
Cypriani  Soarij  Rhetorica.  Curtius.  P.  Virgilij  Maronis  Aen.  1.  10, 
11  et  12.     P.  Ouidij  lib.  Fastorum. 

Luciani  Dialogi.  Epigrammatum  Graecorum  select.  p.  2.  Jacobi 
Gretseri  Syntaxis  Graeca. 

In  I^  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  Ad  Famil.  lib.  4  et  5.  Eiusdem  de  Senectute.  Em- 
manuelis  Aluari  Syntaxis  plenior.  Prosodia  et  Figurae.  P.  Ouidij 
Elegiae  Selectae.     Posteriori  sem.  P.  Virg.  Aeneid.  1.  7. 

Apophthegmata  selecta  Plutarchi.     Jacobi  Gretseri  Grammatica 
Graeca. 
In  II*  Grannmatica. 

M.  T.  Cic.  Epistolar.  ad  Familiares  I.  9  et  10.  Emmanuelis 
Aluari  Syntaxis.     P.  Ouidij  de  Ponto  1    3. 


12  Catalogus  perpet.  Germ.  Sup.  1602—4.    Commentarii  1604. 

Epistolae  sel,  Graecae.    Jacobi  Gretseri  Rudimenta  Graeca. 
In  III^  Grammatica. 

M.  T.  Cic.  Select.  Epist.  1.  3.     Emmanuelis  Aluari  1.  1.  Gramm. 
cum  Introductione  Syntaxeos. 

Ex  Rudimentis  Jacobi  Gretseri   declinationes  simplices  et  nuda 
uerborum  Barytonorum  inflexio. 

In  ordine  inferiore  111^^  Gramra.     (Rudimenta.) 

M.  T.  Cic.  Epistolar.  sel.  1.  2.     Emmanuelis  Aluari  Rudimenta. 
—  Alphabetum  Graecum. 

Ad  quotidianas  etc.  v.  supra  post  Catal.  1'). 


Catalogus  Commentariorum.     1604. 

(A.  G.  XIII.  M.  b.  s.  p.) 

Confectus  est  Catalogus  non  pro  exercitatis  Professoribus^  sed 
pro  incipientibus ,  qui  necdum  cognitos  habent  Interpretes.  Sed  cur 
tam  midti  ponuntur^  et  non  potius  selectiores?  Quis  eliget  omnibus 
placiturosf  Alius  hunc,  alius  alium  praefert.  Deliget  legens;  non 
enim  omnes  signantur,  ut  omnes  emantur. 

Elenchus  Commentariorum  in  eos  auctores, 
qui  in  quinquennali  Catalogo  praescribuntur. 

In  M.  Tullij  Ciceronis. 

Orationes. 

Paulus  Manutius.  Franciscus  Syhiius.  Guarinus  Veronensis. 
Bartholomaeus  Susius.  Bartholomaeus  Latomus.  Joannes  Saxonius 
et  alij  in  uno  uolumine  coniuncti  in  folio,  Basileae  1553.  Thomas 
Freigius  in  omnes  orationes  Ciceronis  separatim  in  8?  Basileae. 

Nominatim  in  1.  vol.  orationum  scripsit  Franciscus  Ottomannus. 
Optima  uidetur  Joannis  Beati  Bibliotheca  communis  in  1.  vohim.  ora- 
tionum  Ciceronis. 

In  Philippicas.    Coehus  Secundus  Curio.    Hieronymus  Ferrarius. 

In  Catihnarias.     M.  Ant.  Muretus.     Matthaeus  Dresserus. 


1)  Im  Jahre  1609  tritt  wicder  der  Catal.  I  von  1604  ein  u.  s.  w. 


Catalogus  perpet.  Germ.  Sup.  1602—4.    Commentarii  1604.  13 

In  Or.  pro  Q.  Ligario.  Andreas  Patricius.  Nedecius.  Vitus 
Amerbachius. 

Pro  Rabirio  Posthumo.  Andreas  Patricius.  Nedius.  Tur- 
nebus  in  8. 

Pro  M.  Marcello.  Andreas  Patricius.  Nedecius.  Bartholomaeus 
Latomus. 

Pro  Deiotaro.  M.  Ant.  Muretus.  A.  Patricius.  Nedecius.  Vitus 
Amerbachius. 

Pro  Cecinna.     Petrus  Faber. 

Pro  Milone.  Barthol.  Latomus.  In  eandem  orationem  ennar- 
ratio  Jacobi  Cruquij. 

Pro  L.  Corn.  Balbo.     Vitus  Amerbachius. 

Ad  Pop.  et  Quirites.     Vitus  Amerbacliius. 
M.  Tullij  Ciceronis  (libri  rhetorici). 

Orator  ad  Brutura.  Audomarus  Talaeus.  Ant.  Ricobonus.  Se- 
bastianus  Corradus.  Aldus  Manutius  in  opera  rhetorica  Ciceronis. 
Melchior  Junius. 

In  I".'  de  Oratore.  Maioragius.  In  11"?  de  facetijs  Turnebus. 
Omnibonus.  Leonicaeus  in  fol.  Ant.  Ricobonus.  Audomarus  Talaeus 
et  Strebaeus. 

In  Partit.  Audom.  Jacob.  Ludouicus  Strebaeus.  Bartholomaeus 
Latomus.  Leodegarius  a  quercu.  Joannes  Sturmius.  Vitus  Amer- 
bachius.  Ant.  Ricobonus.  Caelius  Secundus  Curio.  Maioragius  apud 
Ald.  Manutium. 

De  Diuinatione.     Ald.  Manutius. 

De  nat.  Deorum.     Xystus  Petuleius.     Aldus  Manutius. 

De  officijs.  Frauciscus  Maturantius.  Ascensius.  Petrus  Mar- 
sus.  Vitus  Amerbachius.  Martinus  Henricus  a  Saga.  M.  Ant.  Mu- 
retus.     Aldus  Manutius.     Wolfius. 

(?)  M.  Ant.  Muretus.  Paulus  Manutius.  Georgius  Valla.  Phi- 
lippus  Beroaldus.     Janus  Darainus.     Aldus  Mauutius. 

M.  T.  Cic.  de  senectute.  Martinus  Phileticus.  Ascensius. 
Aldus  Manutius.     Petrus  Marsus. 

De  amicitia.  Ald.  Manutius.  Omnibonus.  Xystus  Petuleius. 
Petrus  Marsus, 

De  legibus.  Vide  Manut.  de  legibus.  Aldus  Manutius. 
Turnebus. 

Epist.  ad  Atticum.     Paulus  Manutius. 


14  Catalogus  perpet.  Gerui.  Sup.  1602—4.    Commentarii  1604. 

Epist.  ad  famil.  Paulus  Manutius.  Ascensius.  Hubertinus 
Clericus.  Martinus  Phileticus.  Variae  lectiones  ac  notationes,  scholia, 
obseruationes  amphus  quatuor  et  viginti  virorum,  Parisijs  M.  D.  LVII. 

Epist.  ad  R.  Fratrem.     Paulus  Manutius. 

Nota,   in   omnes  Ciceronis   epistolas   extare  scholia  mnltorum 
edita  Basileae  in  8. 

Somnium  Scipionis.  Aldus  Manutius.  Macrobius.  Torno- 
rupaei  annotationes. 

Paradoxa.  Xystus  Petuleius.  Joannes  Piscator.  Aldus  Ma- 
nutius.     Omnibonus.     Franc.  Maturancius.     Ascensius. 

De  optimo  genere  oratorum.  Joannis  Ant.  Viperani  com- 
mentarius.  Muretus.  Maioragius.  Joannes  Marinellus.  Daniel  Bar- 
barus.     Jacobus  Brocardus.     Victorius  in  Rhetoricam  Aristotelis. 

Hlstorici. 

Tacitus.     Lipsius.     Muretus. 

Titus  Liuius.     Joachim  Perionius  in  conciones  Liuij. 

Jul.  Caesar.  Frauc.  Ottomannus.  A.  Henr.  Glarianus.  Ful- 
uius  Vrsinus. 

Salustius.  Jo.  Riuius.  Ald.  Manutius  Ludouicus  Carrio. 
Cyprianus  a  pompa.    Petrus  Ciacconius.     Christoph  Cholerus  J.  C.  8. 

Aemilius  Probus.  Cum  comm.  Dion.  Lamb.')  et  Pauli  Manutij. 

Valerius  Maximus.  Stephani  Fregij  Annotationes ,  Lipsij 
notae.     Christoph.  Choleri. 

Justinus.     Cum  Commentario  Victorini  Strigelij  in  8. 

Vellerus  Paterculus.     Lipsius. 

Curtius.  Pro  hoc  legendus  Arianus.  Valentis  Acidarij  ani- 
maduersiones  in  Curtium.    Item  Modij  Plutarchus.    Diodorus  Siculus. 

In  Jul.  Caes.,  Sallust.,  Tacitum  Nouas  et  uberiores  notas 
edidit  Fuluius  Vrsinus. 

P  o  e  t  a  e. 

Virgilius.  Jacobus  Pontanus^).  Lambertus.  Hortensius. 
Seruius.  Danertus.  Germanus.  Valens  Guellius  Jo.  A.  Meyn- 
bergizomij. 


1)  Dionysius  Lambinus. 

2)  Jacob  Pontan  S.  J.   (Spaumuller)    —    Briix  bei   Saaz,    Bolimen,    1542, 
1563,    1626   —   studierte    bei   den   Jesuiten  in   Prag   (cfr.    Schmidl    Hist.    Prov. 


Catalogus  perpet.  Germ.  Sup.  1602—4.    Commentarii  1604.  15 

Horatius.  Ant.  Mancinellus.  Ascensius.  Lambinus.  Jac.  Cru- 
quius.  Comment.  Helenij  Acronis  et  Porphyrionis.  Henr.  Glareanus. 
Comment.  quatuor  Grammaticorum  Nicolai  Honiger. 

Statius.  Bernartius.  Placitus.  Lactantius  Jo.,  in  libros  qua- 
tuor  priores  Thebaidos  commentarij ,  et  in  totidem  sequentes  notae. 
Domicius  et  Morelhis  nouissime  4? 

Claudianus.  Janus  Parrhasius  de  raptu  Proserpinae.  Stephanus 
Clauerius.  P.  Antonius  DelrioM-  Jo.  Tornorupaeus  in  panegyricum  a 
Claud.  dictum  Honorio. 

Seneca  Trag.     P.  Ant.  Deh'io  ^)  notae  Lipsij. 

Ouidius.  Heroides.  Veterum  poetarum  commentarius  cum 
Jacobi  MiceUij  cominentarijs  in  foho,  Basileae. 

Libri  Fastorum.  Ant.  Constantius  Jauensis.  Paulus  Marsus. 
Bartholomaeus  Merula.     Doraicius  Calderinus.     Larottus. 

De  Tristibus.    Ijdem. 

De  Ponto.     Ijdem. 

Ad  Liuiam.     Micvlhis. 


S.  J.  Bohem.);  er  gab  1599  in  Augsburg  heraus:  Symbolarum  libri  XVII 
quibus  P.  Virgilii  Maronis  Bucolica  Georgica  Aeneis  ex  probatis- 
simis  auctoribus  declarantur,  comparantur  illustrantur  (fol.  col.  2430). 
Mehrere  Ausgaben.  Bekannter  sind  seine  Progymnasmata  latinitatis  sive 
dialogorum  libri  quatuor  (vol.  III  1,  2).  Ingolstadii  1588—1594  8».  469 
+  558  -f  856  -\-  1176  p.  Von  den  sehr  zahh-eichen  spilteren  Ausgaben  sind 
manche  gekiirzt,  so  auch  die  letzte  Aug.  Vindeb.  1756.  Ueber  den  allgemeinen 
Beifall,  mit  welchem  diese  Progymnasmata  nicht  allein  bei  den  Studierenden 
aufgenommen  wurden,  vergl.  Litterae  annuae  Soc.  Jesu  ad  an.  1589  p.  195.  Das 
Buch  wurde  auch  an  protestantischen  Gymnasien  gebraucht,  s.  die  Ausgabe  Col- 
loquia  lectiora  .  .  .  Pro  Scholis  Lipsiensi  et  Halberstadensi  Senatoriis  Lipsiae  1629; 
an  dem  protest.  Gymnasium  poeticum  zu  Regensburg  wurden  1656  Jac.  Pontani 
Colloq.  lib.  II  gelesen,  «obgleich,  weil  der  Verfasser  ein  Jesuit  war,  durch  ein 
Dekret  des  Scholarchates  vom  21.  Juni  1626  verboten  worden  war,  den  Pontanus 
und  andere  Jesuitische  Biicher  beim  Unterricht  zu  gebrauchen.<  (S.  Kleinstauber 
in  Verhandl.  des  hist.  Ver.  von  Oberpfalz  und  Regensb.  1881  S.  39.;  Pontan  war 
auch  Mitglied  der  Studiencommission  fiir  Deutschland  im  Jahre  1586,  s.  Agricola 
I,  297.  Vergl.  uoch  Cordara  Hist.  Soc.  Jesu  Pars  VI.  II,  19.  Die  Progyamasmata 
sind  im  ))Plane«  d.  MGP  S.  .30  angefiihrt. 

1)  Martin  Delrio  S.  J.  (Antwerpen  1.551,  1580,  1608)  Ad  Cl.  Claudiani 
V.  C.  opera  Martini  Del-Rio  Notae.  Antverpiae  1572.  12^.  80  p.  Diese 
Noten  wurden  in  viele  spatere  Ausgaben  aufgenommen,  so  noch  in  die  Quartaus- 
gabe  von  Amsterdam  1769.  Ueber  die  vielbesprochenen  Disquisitiones  Magicae 
desselben  Jesuiten  s.  Duhr,  Jesuitenfabeln.     Freiburg  1892  S.  8033". 

2)  In  L.  Annaei  Senecae  Cordub.  poetae  gravissimi  Tragoedias 
decem  .  .  .  amplissima  adversaria.  Ex  bibl.  Mart.  Ant.  Delrio  J.  C.  Ant- 
verpiae  1576.  4».  381  p. 


16  Catalogus  perpet.  Germ.  Sup.  1602—4.    Commentarii  1604. 

Epistolae  purgatae.     Ijdem  ciim  alijs. 

In  omnia  opera  Ouidij  scripsit  Hercules  Chiophanes. 

Juuenalis.     Jo.  Britannicus.     Caehus  Secundus  Curio. 

Persius.  Cornutus  Theodorus.  Marcilius.  Jo.  Tornorupaeusi 
Ant.  Joquerinus.  Ascensius.  Jo.  Britannicus  Plautius  Nebricensis 
(Nebrissensis).  Jo.  Murmellius.  Mermannus  Brutschius.  Jo.  Schoppa. 
Caelius  Secundus  Curio  alijque. 

Lucanus.  Sulpitius  Verulanus.  Ascensius.  Lambertus  Hor- 
tensius.     Scholia  Georgij  Bersmani. 

Martialis.  Matthaeus  Piaderus ').  Marcilius  in  Amphith. 
Domicius. 

Plautus.     Dionysius  Lambinus.     Jo.  B.  Pius 

Electi  Poetae  Catullus 
Tibullus 
Propertins 
Cornelius  Gallus 

Seneca.     Epistolae  selectae. 


Muretus.    Jos,  Scaliger. 


Scotus^).     Juretus      Florens 
Christianus.  Lipsius.  Muretus. 


De  consolatione. 

De  ira. 

De  beneficijs. 

Plinius.    Epistolarum  Hbri  cum  Comment    Joannis  M.  Catanei. 
Item  cum  notis  Claudij  Minoris. 

Panegyricus  cum  comment.  Justi  Lipsij. 

De  viris  illustribus  in  re  militari  Conradus  Lycosthenes. 


1)  Matthaus  Rader  S.  J.  (Inichingen-Tirol  1561,  1583,  1634)  veroifentlichte 
M.  Valerii  Martialis  Epigrammaton  libri  XII.  Xeniorum  lib.  1.  Apophoret.  1.  1 
omni  rerum  et  verborum  obscoenitate  sublata  mendisque  plurimis  castigatis  Ingol- 
stadii  1599  8^'.  1602  fol.  892  p.  Es  folgten  zahlreiche  Auflagen.  Das  Leben 
Martials,  welches  P.  Rader  seiner  Ausgabe  beifiigte,  wurde  oft  abgedruckt,  so 
noch  in  der  Bibliotheca  classica  latina  Paris  1835  I,  XIII  s.  Dort  (p.  LXXV) 
das  lobende  Urteil  von  Scaliger  und  Ernesti.  Zahh-eiche  Auflagen  erlebte  auch 
seine  Curtius-Ausgabe  Monachii  1615,  1617.  12^.  551  p.  u.  s.  w.  Die  schonste  ist 
die  grofse  Kohier  Folio-Ausgabe  (1728.  700  p.)  mit  Laudkarte  und  Bild  Alexan- 
ders.  Ueber  R.  als  Ilistoriker  s.  den  Aufsatz:  Die  alten  deutschen  Jesuiten  als 
Historiker  in  der  (Innsbrucker)  Theologischen  Zeitschrift  XIII,  58  f.  Vergl.  auch 
die  handschriftl.  Samralung  Raderiana  in  dem  Miinchener  Consistorial- ArcLiv 
No.  4022. 

2)  Andreas  Schott  S.  J.  (Antwerpen  1552,  1586,  1629)  Anuaei  Senecae  tum 
Rhetoris  tum  Philosophi  opp.  omnia  ab  Andr.  Schotto  S.  J.  ad  vet.  exempl. 
fidem  castigata  2  vol.  Aurel.  AUobr.  1604,  erlebte  mehrere  Ausgaben  bis  1672. 
Schott  schrieb  auch  einen  Commeutar  zu  Seneca. 


Catal.  perijet.  Gem.  Sup.  1602 — 4.     Juridische  Hilfsb.  17 

In  Plautum,  Catullum,  Horatium,  Tibullum  Succidanae, 
Praecidanea  Dousae  uon  contemnenda. 

Philologis  addi  possunt  omnia  Casauboni,  quae  edidit  in  Stra- 
bonem,  Laertium,  Theophrasti  notas,  Athenaeum  denique  in  Augustae 
Historiae  Scriptores,  Suetouium  et  Theocritum. 


Juridische  Schriften  zum  Verstandnisse 
des  romischen  Rechtes   in  Ciceros  Reden.    1604. 

(A.  G.  XIII.  U.  b.  s.  p.) 

Adiungo  lurisconsultos,  qui  necessario  legendi  sunt  ei,  qui  cum 
vulgo  Interpretum  in  explicando  M.  TuUio  errare  non  uult.  Sunt 
autem  hi: 

Budaeus  in  Pandectas.  Tiraquellus  de  nobihtate  et  legibus 
connubialibus. 

Jacobus  Cuiacius  potissimum  in  lib.  obseruationum. 

Jani  Corhasij  Miscellanea. 

Barnabae  Brissonij  de  verborum  significatione,  in  fol.  — 
Eiusdem  libri  quatuor  selectarum  ex  lure  antiquitatum.  —  Item  libri 
duo  singulares  de  ritu  nuptiarum  et  iure  connubiorum. 

Jacobi  Reuardi  opera  omnia,  iu  quibus  uix  pagellam  est  repe- 
rire,  in  qua  non  aliquis  locus  Ciceronis  aut  Plauti  aut  Senecae  aut 
alius  boni  scriptoris  explicetur  aut  illustretur. 

Ant.  Augustini  Libri  emendationum. 

Ant.  Conzij  subseciva. 

Petri  Fabri  libri  de  diuersis  regulis  luris. 

Petri  Gregorij  Syntagmata  iuris. 

Indices  duo  emendi,  si  inueniri  possint,  Vnus  triplex  Beuedicti 
Planutij.     Alter  Israelis  Spachij,  Medici  Argentinensis. 


Monumeiita  Germaniae  Paedagogica  XVI. 


18  Catal.  perpet.  Germ.  Sup.  1602—4.     Philologische  Hilfsb. 


Verzeichiiis    philologischer    Hilfsbiicher    fiir    die 

jiingeren  Magistri  der  oberdeutschen   Provinz. 

(1604.) 

(A.    G.    XIII.    U.    b.    s.    p.) 

Index  lioriim  librorum,  qui  noii  solum 
praelectiones  in  scholis  adiuuant, 
sed  etiam  plurimum  conferunt  ad  eruditionem   com- 

parandam. 

Onuphrius  Panuinus  de  ludis  Circensibus;  de  Triumphis.  — 
Petri  Fabri  Semestria  et  Agonistica.  —  Joannis  Rosini  Antiquitates 
Romanae.  —  Jani  Gruteri  Notae  Romanorum  veterum.  Item  The- 
saurus  Criticus  sive  lampas  aut  fax  artium.  —  Barnabae  Brissonij 
formulae.  —  Alexander  ab  Alexandris  cum  Tiraquello.  —  Gyralda 
syntagmata.  —  Guilehni  antiquitates  Conuiuialium  et  Sacrif.  — 
Turnebi  aduersaria.  —  Lazarus  Baifius  de  re  nauali  et  vestiaria.  — 
Petri  Victorij  variae  lectiones.  —  M.  Ant.  Mureti  variae  lectiones. 
—  Caehiis  Rhodiginus.  —  Angeli  Politiani  Miscellanea.  —  Publ. 
Aurelius  Victor.  —  Cyauonius  de  Trichnio.  —  Plinius  uterque.  — 
Ottomanus  de  re  numaria.  —  Jo.  Mariana  de  eadem').  —  Cleo- 
patra  de  eadem.  —  Lucas  Paetus  de  mensuris  et  ponder.  Rom. 
et  Graecis.  —  Censorinus  de  die  natah.  —  Historiae  Romanae 
scriptores.  —  Julius  Caesar  Bulengerus^)  de  Theatro,  spohjs  behi- 
cis,  Trophaeis,  de  arcubus  triumphahbus ,  de  Circo  Romano,  de 
venatione  Circi.  —  Natalis  Comitis  Mythologia.  —  Aldi  Manutij 
[lunioris]   Quaesita  per  Epistolam.     —     A.  Gelhus.     —    Macrobius 


1)  Johannes  Mariana  S.  J  (1537,  1554,  1624)  schrieb  De  Ponderibus  et 
Mensuris  Toleti  1599;  auch  dem  Mainzer  Nachdruck  seines  Buches  De  Rege  et 
Regis  Institutione  libri  III  beigeftigt  Moguntiae  1605.  Vergl.  Duhr,  Jesuiten- 
fabeln.  Freiburg  1892  S.  373  ft'.  und  Garzon,  El  Padre  Juan  de  Mariana; 
Madrid  1889. 

2)  Jul.  Casar  Boulenger  S.  J.  (Loudin  1558,  1589,  1628)  verliefs  wegen 
grofser  Not  seiner  Neffen  1602  die  Gesellschaft,  als  die  Not  gehoben,  1620  wieder 
aufgenommen.  Er  verfafste  eine  ganze  Reihe  von  Schriften  iiber  Altertiimer,  von 
welchen  ein  Teil  in  einer  zweibandigen  Samraelausgabe  erschion  (1621). 


Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622.  19 


cum  Isacio  Pontano.  —  Jo.  Valtrinus  de  militia  Romana.  —  Offi- 
cina  Textoris.  —  C.  Higinij  [recte:  Hygini]  fabulae.  —  Casaubonus 
et  Louinus  in  Suetonium.  —  Plutarchi  vitae  et  pleraque  alia.  — 
Appianus.  —  Dio  Cassius  et  eiusdem  exscriptor  Xiphilinus.  —  Vi- 
truuius  cum  Comment.  Philandri.  —  Aeliani  Strategem.  —  Luciani 
quatuor  torai,  si  purgati  sint.  —  Marliani  Topographia  Romana.  — 
Carolus  Ligonius  de  iure  antiquo  Itahae.  De  Rep.  Atheniensium, 
Lacedaemonum  Eiusd.  Fasti  Consulares.  —  Lipsij  pleraque.  Nomi- 
natim  Electa.  Admiranda.  Militaria.  De  Amphitheatro.  Variae 
lectiones  et  antiquae.  Saturnalia.  Poliorcetica  —  Hieronymus  Mer- 
curialis  de  arte  Gymnastica.  —  Berotus  de  antiquitatibus  Itahae. 
—  Thesaurus  Geographicus  Abrahami  Ortelij.  —  Vegetius  de  re 
militari.  —  Athenaeus  Graecolatinus  cum  animaduersionibus  Casau- 
boni.  —  Hieroglypliica  Joannis  Pierij.  —  Onuphrij  Panuini  Reip. 
Rom.  Comment.  libri  3. 


Der  Catalogus  perpetuus  der  rheinischen  Provinz. 

(1622.) 

Nach  dem  Vorgange  der  oberdeutschen  Provinz  der  Gesellschaft  Jesu 
von  1602  —  4  liefs  auch  die  damals  noch  vereinigte  rheinische  einen  Catalogus 
pei'petuus  fiir  die  humanistischen  Gymnasien  verfassen.  Das  unter  A  mit- 
geteilte  Stiick  enthalt  die  Beweggi^unde ,  B  die  Einleitung  und  C  den  Kata- 
log  selbst. 


A.    Notationes  in  Catalogum  Perpetuum 

factae   a  Patribus   deputatis   anno    1622.     Moguntiae. 

(Arcliiv.    Prov.    (iJerm.    S.  J.;     XIII.    A.  2;    p.  .372  sq.)') 

I.  Catalogus  perpetuus,  approbantibus  Superioribus,  professo- 
rum,  studiosorum,  typographorum  causa  factus  est:  professorum, 
nam  cognito,  qui  libri  in  scholis  sint  praelegendi,  possunt  in  illis 
intelUgendis  exerceri  Repetentes,  imo,  cum  in  Societate  philosophis 
autor  aliquis   concedi  soleat,   quem  ahquando  legant,   poterit  ex  his 


1)  Mit  Auslassung  von  No.  I  auch  in  XIII.    L.  Append.   p.  25,   u.  d.  T.: 
»Ex  notationibus  in  Catalogum  factis  a  PP.  deputatis  Mog.  1622.« 

2* 


20  Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622. 


libris  dari  aliquis,  quem  si  diligeuter  —  suo  tamen  tempore  — 
legerint  notentque  digna  observatu,  paratiores  ad  lectiones  venient. 
Deinde  hujus  rei  fructus  ingens  post  aliquot  annos  apparebit,  nemo 
enim  librum  fere  docebit,  nisi  quem  ipse  audierit,  didicerit  cet  Stu- 
diosorum  autem  utilitati  hic  consultum  fuerit,  minoris  enim  libros 
ement;  deinde  pauperes,  quorum  nobis  curam  regulae  commendant, 
facilius  antiquos  libros,  quoniam  ordo  eorundem  copiam  praebebit, 
sine  uUo  pretio  invenient  et  novos  minore  ement;  nam  typographi  eos, 
qui  supersunt,  quovis  anno  vendunt  ideoque  sumtus  facient  minores. 
Nunc  enim  multi  relinquuntur,  quos  distrahere  nequeunt,  et  in  multis 
CoUegiis  exemplaria  saepe  desunt.  Denique  typographi,  hac  utili- 
tate  allecti,  elegantius,  meliore  charta  et  emendatius  libros  scholasti- 
cos  imprimere  cogentur. 

II.  Phires  in  unum  annum  hbri  praescripti  sunt,  idque  exemplo 
aliarum  provinciarum.  Causae  multae  f uerunt,  duae  praecipue ;  1  ?  ut 
copiosa  sit  praeceptoribus  ingeniosis,  doctis,  industriis  materia;  nam 
de  inopia  rerum  nonnulli  questi  sunt.  Hac  ex  copia  futurura  con- 
fidimus,  ut  Rhetor  reg.  7  et  8.  et  humanitatis  professor  suas  pro 
portione  praescriptas  facihus  servare  possit;  viteturque  fastidiosa 
pariter  et  noxia  consuetudo,  singula  verba  aut  sententias  singulis 
verbis  aut  sententiis  interpretandi,  sed  totius  argumenti  artificium, 
ubi  est  difficultas,  exponatur.  Nec  enim  facilia  in  eloquentiae  et 
humanitatis  schola  sunt  exponenda,  illa  enim  etiam  Syntaxistae  sine 
interprete  intelligunt.  Nec  debet  quaerere  praeceptor  in  facilibus 
quod  explicet,  sed  rerum  difficultate  cogi ,  ut  ignota  audientibus 
nota  faciat. 

III.  Non  tameu  eo  spectat  uberior  data  professoribus  materia, 
ut  omnia  singulatim  eo  modo  persequantur,  sed  ut,  una  alterave 
parte  accurate  exposita,  cetera  tradito  argumento  rerum  corapendio 
percurrat,  generatim  artificium  et  difficiliora  loca,  in  quibus  haerere 
adolescentes  possent,  declarando;  v.  gr.  primo  anno  ponuntur  Ver- 
rina  omnia:  satis  erit,  primara  et  secuudam  exponere  copiosius, 
reliquas  percurrere,  selectis  videl.  vel  judicio  Superiorum  v.  Prae- 
fecti  studiorum  ad  longiorera  expositionem  eminentissimis  quibusque 
ac  difficillimis.  Altera  causa  est,  ut  plura  legendi,  inquirendi,  imi- 
tandi  occasio  discipulis  detur;  vix  enim  plerique  quicquam  habent, 
nedum   legunt  praeter  scholasticos  libros.     Quocirca  inquinate   scri- 


Catalogus  perpetuus  Rheni.    1622.  21 

bunt  et  loquuntur.    Quod  cum  aliae  provinciae  adverterent,  materiam 
in  scholis  tradendam  utiliter  auxerunt. 

IV.  Inter  autores  duo  recentiores  positi  sunt:  Horatii  Tur- 
sellini')  Clironicon  et  Pontani  progymnasmata.  Ad  Chronicon  quod 
attinet,  necessarium  est,  et  nostros  et  externos  rationem  temporis 
cognoscere;  judicio  autem  peritorum  constat,  Tursellinum  styli  boni- 
tate  nulli  veterum  cedere,  deinde  clarissime  et  doctissime  generalem 
historiam  tradere  atque  in  ea  re  et  novos  et  veteres  superare. 
Quamobrem  visum  est,  tam  utili  tanti  autoris  labore  utendum  esse. 
Pontani  progymnasmata^)  non  ideo  proponuntur,  ut  ex  professo  ex- 
phcentur,  sed  magister  ahquando,  arrepta  occasione,  aliqua  ex  illis 
breviter  explicet,  ea  commendet,  crebro  aliquos  ejus  dialogos  reci- 
tari  jubeat  et  omnino  id  agat,  ut  sint  pueris  famihares.  Ratio  est 
eadem,  quae  ahas  provincias  ad  hoc  movit:  ufc  latine  loqui  disce- 
rent  de  rebus  familiaribus ,  quod  ex  aliis  autoribus  aeque  commode 
fieri  non  solet.  Ideo  veteres  et  nunc  seculares  Terentium  et  Plau- 
tum  exponunt  excolendo  familiari  sermoni;  quos  Societas,  cum  in 
scliolas  suas  autores  parum  honestos  induci  nolit,  omisit,  ideoque 
experientia  docet,  alia  ex  parte  supplendum  esse. 

V.  Cum  ad  nostrorum  professorum  valetudinem  et  discipulo- 
rum  profectum  omnino  sit  necessarium,  ut  discipuli  ipsi,  quem- 
admodum  quotidiana  argumenta,  ita  etiam  declamationes,  affixiones 
dialogosque  componant,  hoc  ubique  serio  dihgenterque  curandum 
est  ut  fiat.  Hoc  enim  praeceptorum  reg.  32.  communis  exigit  et 
18.  rhetoris.  Ex  harum  regularum  negiectu  multa  incommoda 
oriuntur.  Nam  praeceptores  ipsi  illis  componendis  occupantur  et 
deseruntur;  deinde  cum  aliqua  rejiciuntur,  aegre  ferunt,  quasi  de 
suo  ingenio  et  doctrina  judicetur,  cum  regula  vocet  illas  discipu- 
lorum  exercitationes,  cum  ingenium  illorum  per  illas  excoli  velit, 
cum  denique  dicat,  nunquam  de  integro  facienda,  cum  disertissime 
dicat  affigenda  carmina  selectissima  quaeque   a  discipulis   descripta. 


1)  Horatius  Tursellinus  S.  J.  (Rom  1545,  1562,  1599)  veroffentlichte  Histo- 
riarum  ab  origine  mundi  usque  ad  an.  1698.  Epitome,  libri  X.  Romae 
1598.  Unzahlbare  Ausgaben;  erste  in  Deutschland  Coloniae  1621.  12°.  503  p. 
Eine  andere  Kolner  Ausgabe  von  1631  tragt  den  Titel:  Chronicon  ab  urbe 
condito  ad  haec  tempora  brevi  compendio  digestum.  Letzte  Ausgabe  Ultrajecti 
1786.    8".    (S.  d.  Abschnitt  iiber  Geschichte.) 

3)  S.  S.  14,  Anm.  2. 


22  Catalogus  perpetuus  Rheni.    1622. 


Denique  reg.  19  actionem  brevem  permittit,  quae  argumenti  loco  sit, 
non  quam  praeceptor  fecerit,  sed  quae  omnium  optime  scripta  sit  a 
discipulis. 

Majus  malum  ex  harum  i-egularum  neglectu  oritur,  quod  dis- 
cipuli  parum  proticiant,  ut  etiam,  cum  in  philosophia  et  theologia 
theses  defendunt,  suas  ipsi  praefationes  facere  non  possint;  et  forte 
nulla  alia  ex  re  majus  scholis  impedimentum  impendet.  Quem- 
admodum  nil  perniciosius  est  pueris,  quam  si  aliquem  habent,  qui 
cum  illis  carmina  aut  aUud  thema  componit,  ita  quoque  ferendum  non 
est,  si  professor  id  publice  faciat. 

Objiciunt  duo  quaedam  professores :  1  ?  Non  posse  discipulos 
facere;   2?  plus  in  pohendo  esse,  quam  de  integro  scribendo  laboris. 

Ad  I™  respondeo:  1?  aliquos  forte  ahquid  posse,  in  magno 
enim  nuraero  semper  aliqui  sunt  qui  possunt  2?  Si  nemo  possit, 
praeceptor  aUcujus  poetae  carmen  det  impressi  libere  et  palam, 
horteturque,  ut  ipsi  certent  exerceantque  se,  ut  propria  sint  decla- 
matione  digni,  cum  ingens  probrum  erit  a/liena  recitare. 

Ad  11"?  resp.:  in  declamationibus  et  affixionibus  multum  posse 
adolescentes ,  si  rhetoris  reg.  18.  servetur,  i.  e.  si  non  epigram- 
mata  sohim  et  breviola  carmina  affigantur,  sed  ea,  quae  compo- 
suerunt  loco  pensi  quotidiani,  etiam  declamationes,  prosae  breves  cet. 
Deinde  expohtionem  breviorem  praeceptor  sibi  faciet:  primo,  cum 
materiam  dictat,  provideat,  se  pro  affixione  v.  declamatione  da- 
turum  alicui  ex  tribus  quatuorve,  quos  notarit,  qui  optime  compo- 
suerint;  ilU  inter  se  certabunt;  ejus,  qui  vicerit,  compositionem  det 
aUis  legendam,  iit  notent,  quidquid  vitii  fuerit.  Vel  praeceptor  ipse, 
cum  in  schola  pubUce  aUquos  legat,  etiam  hanc  corrigere  poterit, 
quo  facto  affixuro  reddat  moneatque,  ut  ipse  iterum  recolat,  ex- 
poUat,  deinde  bene  descriptam  magistro  ultimam  manum  admoturo 
offerat ;  interdum  magistratibus  expoUenda  tradat.  Idem  de  re- 
lectione  descriptorum  dicendum.  Conveniant  aliquot  et  se  mutuo 
moneant ;  nec  curet  praeceptor ,  si  ob  errorem  aliquem  admissum 
rideantur;  sic  enim  excitantur.  Viderunt  aUqui  magistrum  compo- 
nentem,  juvenes  descriptorem  conducentes,  affigentes  quae  nunquam 
legerant. 

Eadem  de  imprimendis  aliquo  modo  servanda  sunt;  et  vakle 
expedit,    ut  nemo   alicui  carmen   typo  editum  dedicet,   quem  constat 


Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622.  23 

illud  componere  non  posse  aut  non    composuisse,   nisi   consentiente 
Kectore. 

Qui  aliter  faciunt,  id  quod  praecipuum  est  ad  excitandam  ju- 
ventutem  omittunt:  si  enim  ipsos  componere  oportet,  consequitur, 
eos,  qui  nihil  possunt  aut  nolunt,  nec  affigere  posse,  nec  nisi  in 
dialogismo  v.  judicio  declamare.  Quod  dedecus  dum  omnes  fugiunt, 
studiosius  se  exercebunt,  si  videant,  declamationes  et  affixiones  esse 
etiam  praemia  eruditionis;  nec  illis,  qui  vel  non  commendantur,  tan- 
tummodo  declamationes,  nec  illis,  qui  sumptum  tolerare  possunt, 
aflixiones  dari. 


B.     Introductio. 
(L.  c.  p.  374  —  a2  — ;  et  XIII.  L.  in  siipplem.  alligato  sine  pag.  —  E.  — .) 

Catalogus  Perpetuus  justas  ob  causas  est  confectus.  Nam  cognito, 
qui  libri  perpetuo  et  constanter  in  nostra  provincia  doceantur,  mature 
poterunt  Repetentes  aliique  ad  illos  intelligendos  institui  et,  cum  ad 
docendum  accedunt,  esse  parati. 

Plures  libros  uno  anno  visum  est  proponere,  tum  ut  juvenes 
habeant  quos  legant  et  imitentur,  tum  ut  copiosa  sit  materia  prae- 
ceptoribus,  ne  haereant  in  facilioribus.  Id  jam  ante  nos  aliae  pro- 
vinciae,  praecipue  in  Rhetorica  et  Humanitate,  factitarunt.  Neque 
orania  pari  modo  a  praeceptore  erunt  explicanda;  quaedam  enim 
citius  decurret,  quaedam  accuratius  singulis  inhaerendo  explicabit; 
in  quibusdam  etiam  loca  tantum  illustria  deliget  atque  discipulis 
proponet,  v.  gr.  anno  1622  ex  oratiouibus  Verrinis  duas  v.  tres 
copiosius  exponet,  ceterarum  vero,  ubi  argumenta  tradiderit,  loca 
aut  difticiliora  aut  elegantiora,  quantum  tempus  patietur,  prose- 
quetur. 

Pro  grammatica  visum  est  Progymnasmata  Pontani  utiliter  ad- 
jungi  posse. 

Nota'):  Catalogum  hunc  singulis  sexenniis  repeti,  nisi  quod 
in  rhetorica  Horatii  libri  singulis  quadrienniis  recurrant,  ita  ut 
postremo  liber  Epodon  semper  adjungatur;  in  Homero,  libris  Odys- 


1)  Diese  Note  fehlt  in  Cod.  1. 


24  Catalogus  perpetuus  Rheni.    1622. 

seae  explicatis,  Iliadis  subsequantur,  singulique  in  utrisque  libri  sin- 
gulis  annis  assignandi. 

In  humanitate  Martialis  epigrammata  per  septennium  absol- 
vantur,  duobus  anno  quolibet  explicatis. 

In  media  grammaticae  Ovidii  libros  de  Ponto  singulos  ejusdem 
Tristia  simili  ordine  excipiant,  ita  tamen,  ut  in  his  liber  secundus 
omittatur. 


In  der  ersten  Redaktion  des  »Catalogus  perpetuus«  waren  die 
Lehrbiicher  und  Auktoren  zuniichst  nur  auf  drei  Jahre  festgesetzt; 
eine  zweite  Redaktion  vom  Jahre  1628  teilte  den  Lehrstoff  auf  sechs 
Jahre  aus.  Der  Codex  des  deutschen  Archivs  der  Gesellschaft  Jesu 
XIII.  L.  (in  supplem.  p.  21)  meldet: 

Anno  1628.  Catalogus  supra  [p.  19  sq.]  descriptus  recognitus 
est,  ejusque  periodus  sexennio  terminata,  quo  finito  ad  principium 
fiat  regressus,  modo  inferius  posito.  Ubi  videbitur  plerosque  Autho- 
res  sexto  anno  recurrere,  nonnulUs  exceptis,  ut  in  Rhetorica,  ubi 
alii  triennio,  alii  quadriennio  resumuntur.  Horatii  libri  Carminum 
ita  distributi  sunt,  ut  intra  sexennii  ambitum  lib.  1  et  4.  una  cum 
Epodon  semel,  caeteri  bis  revertantur.  Neque  enim  potuit  aliter  sta- 
bilitas  obtineri. 

In  Homero  observandum,  ut,  libris  Odysseae  exphcatis,  Ihados 
subsequantur ,  sed  utriusque  operis  singuli  libri  singulis  assignen- 
tur  annis. 

In  Humanitate  14  Martialis  libri  septennio  absolvuntur,  annis 
singulis  bini. 

In  media  Grammatices  libros  Ovidii  de  Ponto  singulos  Tristium 
simili  ordine  excipiunt,  ita  tamen,  ut  in  his  liber  secundus  omittatur. 

Infima  classis  nihil  unquam  mutat,  sed  ejus  Auctores  omnibus 
annis  recurrunt. 


Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622.  25 


C.     Catalogus   Perpetuus.     1628. 
(Arch.  Oerm.  XIII.  A.  2.  p.  375sqq.) 

1629. 
In  rhetorica. 

Ciceronis  orationum  vol.  1.  Partitiones.  De  claris  oratori- 
biis.  —  Horatii  Carm.  liber  3.  —  Senecae  Herciiles  furens.  — 
Deraosthenis  Olynthiacae  tres.  —  Chrysostomi  de  sacerdotio  liber  4. 
—  Homeri  Iliados  quartus.  —  Epigr.  graecorum  pars  1*  —  Livii 
decas  priraa.  —  Prosodia  graeca  Jacobi  Gretseri.  —  Rhetoricae 
Soarii  repetitio. 

In  humanitate. 

Ciceronis  Tusculanae  Quaest.  —  Pro  xA.rchia.  —  Virgilii  Aenei- 
dos  lib.  1  —  3.  —  Martialis  Epigr.  Jib.  5  et  6.  —  Horatii  Tur- 
sellini  Epitome  historiarum.  —  Emmanuelis  Prosodia.  —  Isocrates 
ad  Demonicum.  —  Theognis.  —  Syntaxis  graeca  Gretseri.  —  Rhe- 
torica  Soarii. 

In  suprema  grammaticae. 

Ciceronis  Epistol.  ad  fam.  1.  1—3.  —  Cato.  —  Virgilii  liber  4. 
Georgicorum.  —  Selectorum  carminum  pars  1.  —  Emmanuelis 
syntaxis  cum  appendicibus  tertii  generis.  —  Ejusd.  Prosodia.  — 
Pontani  Progymnasmatum  volumen  secundum.  —  Gramraatica  graeca 
Gretseri.  —  Aesopus. 

In  media  grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  fam.  liber  11  et  12.  —  Ovidii  Tristium 
liber  5.  —  Catechismi  graeci  cap.  1.  —  Emmanuelis  Syntaxis 
sine  append.  tertii  generis.  Grammaticae  repetitio.  —  Jacobi  Pon- 
tani  Progymn.  vol.  primum.  —  Gretseri  Rudimenta  cum  verbis  in  fj.i. 


26  Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622. 

1630. 
In  rhetorica. 

Ciceronis  orationum  vol.  2"?  —  De  Inventione.  —  Orator.  — 
Horatii  lib.  4.  Carminum  et  Epodon.  —  Senecae  Thyestes.  —  De- 
mosthenis  Philippica  1  et  2  —  Chrysostomi  de  sacerdotio  lib.  5.  — 
Homeri  Iliados  quintus.  —  Epigrammatum  graecorum  pars  2.  — 
Livii  decadis  2.  epitome  et  decas  3?  —  Prosodia  gr.  Jac.  Gretseri. 
—  Rhetoricae  Soarii  repetitio. 

In   humanitate. 

Ciceronis  Officia.  —  Pro  1.  Manilia.  —  Pro  Ligario.  —  Virgilii 
1.  6—9.  —  Martialis  1,  7  et  8.  —  Caesar  de  bello  Gall.  —  Pro- 
sodia  Emmanuelis.  —  Isocrates  ad  Nicoclem.  —  Nazianzenus  de  Vir- 
ginitate.  —  Syntaxis  graeca  Gretseri.  —  Rhetorica  Soarii. 

In  suprema  grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  famil.  lib.  4  —  6.  —  Laelius.  —  Virgilii 
Aeneidos  lib.  5.  —  Selectorum  carminum  pars  2.  —  Emmanuelis 
syntaxis  cum  appendicibus  tertii  generis.  Prosodia  latina.  —  Pon- 
tani  Progymn.  vol   2.  —  Gramm.  graeca  Gretseri.  —  Agapetus. 

In   media   grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  famil.  lib.  13  et  14.  —  Ovidii  de  Ponto 
lib.  1.  —  Catechismi  graeci  cap.  2  et  3.  —  Emmanuelis  syntaxis  sine 
appendic.  tertii  generis.  Grammaticae  latinae  repetitio.  —  Jac.  Pon- 
tani  Progymn.  vol.  1™  —  Gretseri  Rudim.  cum  verbis  in  //;. 


1631. 
In  rhetorioa. 

Ciceronis  orationum  volumen  3.  —  De  Oratore  libri  3.  — 
Horatii  carm.  liber  1.  —  Senecae  Troas.  —  Demostlienis  Phi- 
lippica  3  et  4.  —  Chrysostomi  de  sacerdotio  liber  6.  —  Epigram- 
matum  graec.  pars  3*  —  Livii  decas  quarta.  —  Prosodia  gr.  Jac. 
Gretseri.  —  Rhetoricae  Soarii  repetitio. 

In  humanitate. 

Cicero  de  finibus.  —  Pro  Dejotaro.  —  Pro  Marcello.  —  Vir- 
gilii  lib.  10—12.    —    Martialis  1.  9  et  10.    —    Curtius.   —   Prosodia 


Catalogus  perpetuus  Rheni.    1622.  27 


Emmanuelis.   —   Isocratis  Evagoras.   —  Phocylides.   —   Syntaxis  gr. 
Gretseri.  —  Rhetorica  Soarii. 

In   suprema   grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  fam.  liber  7—10.  —  Paradoxa  et  somnium 
Scipionis.   —   Virgilii  Aeneidos  liber  7.    —   Selectorum  carm.  pars  3. 

—  Emmanuelis  syntaxis  ciim  app.  tertii  generis.    —   Ejusd.  Prosodia 
lat.  —  Pontani  Progymn.  vol.  secundum.  —  Gramm.  gr.  Jac.  Gretseri. 

—  Chrysostomus  de  Ebrietate. 

In  media  grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  fam.  liber  15  et  16.  —  Ovidii  de  Ponto 
liber  2.  —  Catechismi  graeci  cap.  4  et  5.  —  Emmanuelis  Synt.  sine 
app.  tertii  generis.  Grammaticae  latinae  repetitio.  —  Pontani  Pro- 
gymn.  vol.  1.  —  Gretseri  Rudimenta  cum  verbis  in  [u. 


1632. 
In   rhetorica. 

Ciceronis  orationum  vol.  1™  —  Partitiones.  ~  De  ciaris  ora- 
toribus.  —  Horatii  Carminum  liber  2.  —  Senecae  Medea.  —  De- 
mosthenis  Olynthiacae  tres.  —  Chrysost.  lib.  1  de  sacerdotio.  — 
Homeri  Iliados  septimus.  —  Epigramm.  graec.  pars  l^  —  Titi 
Livii  decas  1?  —  Jac.  Gretseri  Prosodia  gr.  —  Rhetoricae  Soarii 
repetitio. 

In   humanitate. 

Ciceronis  Tusculanae  quaestiones.  —  Pro  Archia.  —  Virgilii 
Aeneid.  1.  1  —  3.  —  Martialis  1.  11  et  12.  —  Tursellini  Epitome 
historiarum.  —  Emmanuelis  Prosodia.  —  Isocr.  ad  Demonicum.  — 
Theognis.  —  Jac.  Gretseri  synt.  gr.  —  Rhetorica  Soarii. 

In  suprema  grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  famil.  1.  1—3.  —  Cato  major  de  Senectute. 
—  Virgilii  Georgicorum  lib.  4.  —  Selectorum  carminum  pars  1*  — 
Emmanuelis  synt.  cum  app.  tertii  generis.  Ejusd.  Prosod.  lat.  — 
Pontani  Progymn.  volumen  2.  —  Jac.  Gretseri  grammat.  gr.  — 
Aesopus. 


28  Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622. 

In   media  grammaticae. 

Ciceronis  Epist  ad  fam.  1.  11  et  12.  —  Ovidii  de  Ponto  lib.  3. 
—  Catechismi  graeci  cap.  1.  —  Emmanuelis  synt.  sine  app.  tertii 
generis.  Ejusd.  grammaticae  repetitio.  —  Jac.  Pontani  Progymn. 
vol.  l^?    —    Jac.  Gretseri  Rudim.  gr.  cum  verbis  in  [m. 


1633. 
In  rhetorica. 

Ciceronis  orationum  volumen  2.    —    De  Jnventione.   —  Orator. 

—  Horatii  carm.  liber  3.  —  Senecae  Agamemnon.  —  Demosth. 
Philippica  1.  et  2.  —  D.  Chrysost.  de  sacerdotio  liber  2.  —  Ho- 
meri  Iliados  1.  8.  —  Epigramm.  graecorum  pars  2^  —  T.  Livii 
decadis  2^^  epitome  et  decas  3?  —  Jac.  Gretseri  Prosodia  gr.  — 
Ehetoricae  Cypriani  Soarii  repetitio. 

In  humanitate. 

Ciceronis  Officiorum  libri  3.  —  Or.  pro  lege  Manilia.  —  Pro 
Ligario.  —  Virgilii  Aen.  lib.  6—9.  —  Martialis  lib.  13  et  14.  — 
Caesar  de  bello  gallico.  —  Emmanuelis  Prosodia.  —  Isocrates  ad 
Nicoclem.    —    Greg.  Naz.  de  Virginitate.    —    Jac.  Gretseri  synt.  gr. 

—  Cypr.  Soarii  rhetorica. 

In  suprema  grammaticae. 

Ciceronis  Epist.  ad  fam.  lib.  4—6.  —  Laelius  de  Amicitia.  — 
Virgilii  Aen.  lib.  5.  —  Selectorum  carm.  pars  2.  —  Emmanuelis 
synt.  cum  app.  tertii  gen.  —  Ejusd.  Prosodia  lat.  —  Jac.  Pontani 
Prog.  volumen  3.  —  Jac.  Gretseri  gramm.  gr.  —  Agapetus. 

In  media  grammaticae. 

Cic.  Epist    ad  fam.  lib.  13  et  14.    —    Ovidii  de  Ponto  lib.  4. 

—  Catechismi  graeci  cap.  2  et  3.  —  Emmanuehs  synt.  sine  app. 
3V  generis.  Grammaticae  repetitio.  —  Jac.  Pontani  vol.  1"?  — 
Jac.  Gretseri  Rudimenta  cum  verbis  in  fxi. 


Catalogus  perpetuus  Rheni.     1622.  29 

1634. 
In  rhetorica. 

Ciceronis  orationum  volumen  3.  —  De  Oratore  11.  3.  —  Ho- 
ratii  carminura  lib.  4  et  epodon.  —  Senecae  Thebais.  —  Demo- 
sthenis  Philippica  3  et  4.  —  Chrysostomi  cle  sacerd.  lib.  3.  — 
Homeri  Iliados  lib.  9.  —  Epigramm.  gr.  pars  3*  —  T.  Livii 
decas  4.  —  Jac.  Gretseri  Pros.  graeca.  —  Rhetoricae  Cypr.  Soarii 
repetitio. 

In  humanitate 

Ciceronis   de   finibus.     —     Or,   pro   Dejotaro.     Pro   Marcello. 

—  Virg.  Aen.   lib.  10  —  12.     —     Martialis  lib.  1  et  2.    —    Q.  Cur- 
tius  de  Alex.   M.     —     Emmanuelis  Prosodia.     —     Isocr.    Evagoras. 

—  Phocylides.   —   Jac.  Gretseri  synt.  gr.  —  Rhetorica  Cypr.  Soarii. 

In  suprema  grammaticae. 

M.  T.  Ciceronis  Epist.  ad  fam.  lib.  7,  9  et  10.  —  Paradoxa 
et  somnium  Scipionis.  —  Virgil.  Aen.  lib.  7.  —  Selectorum  car- 
minum  pars  3.  —  Emmanuelis  syntaxis  cum  app.  tertii  gen.  — 
Ejusd.  Prosodia  lat.  ~  Jac.  Pontani  volumen  2.  —  Jac.  Gretseri 
gramm.  gr.  —  S.  J.  Chrysost.  de  Ebrietate. 

In  media  grammaticae. 

M.  T.  Ciceronis  Epist.  ad.  fam.  lib.  15  et  IG.  —  Ovidii  Tri- 
stium  lib.  1.  —  Catechismi  gr.  cap.  4  et  5.  —  Emmanuelis  synt. 
sine  app.  3V  generis.  Grammaticae  repetitio.  —  Jac.  Pontani  vo- 
lumen  1™  —  Jac.  Gretseri  Rudimenta  cum  verbis  in  //«. 

In  infima  grammaticae. 

Singulis  annis  grammatica  latina  Emmanuelis.  Ejusd.  syntaxis 
compendium;  repetitio  Rudimentorum.     Ciceronis  Epistolae   selectae. 

—  Rudimenta  graeca  Gretseri.   —   Catechismus  latinus  Petri  Canisii. 

—  Pontani  Progymnasmata  selecta. 


30  Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736. 


Lektionsplan  der  oberdeutschen  Provinz.     (1736.) 

(Aus  Kropf  Ratio  et  via  p.  24—35.) 

Im  Jahre  1736  erschien  zu  Miinchen  »Ratio  et  via  recte  atque 
ordine  procedendi  in  litteris  humanioribus  aetati  tenerae  tradendis, 
docentiura  et  discentium  commoditati  atque  utilitati  conscripta  a 
Sacerdote  quodam  e  Soc.  Jesu«  (Monachii  1736,  12 "^,  288  p.).  Es  ist 
die  den  Bediirfnissen  dentscher  Gymnasien  angepasste  Ratio  stu- 
diorum  S.  J. ,  wie  dies  im  Prooemium  (p.  6)  ausdriicklich  hervorge- 
hoben  wird.  Das  Buch  soll  hauptsachlich  den  Lehrern  an  den 
Jesuitengymnasien  der  oberdeutschen  Provinz  dienen :  » Caeterum 
Scholarum  Magistros,  quorura  potissimum  commodis  haec  lucubratio 
deservit,  magnopere  hortaraur  ut  antequam  ad  docendura  accedant, 
primum  quidem  Regulas  tura  communes  tum  eas  quae  ad  cuiusque 
classem  proprie  spectant,  considerate  legant,  tura  vero  libellum  hunc 
paulatim  evolvant  atque  e  utraque  deraura  lectione  quara  sua  quis- 
que  in  schola  servaturi  sint  docendi  ordinem  et  raodum  sibi  designent« 
(1.  c.  p.  8). 

Die  Lehrer  werden  angewiesen,  sich  damit  nicht  zu  begntigen, 
sondern  stets  die  gedruckten  und  handschriftlichen  Quellen  selbst  zu 
Rathe  ziehen,  deshalb  seien  diese  stets  angegeben:  »Quam  ob  rem 
locos  unde  singula  excerpta  sunt  non  raodo  illius  hbri  quo  ratio 
atque  institutio  studiorum  nostrorum  continetur,  verum  etiara  Con- 
suetudinum  Provinciae  atque  Ordinationum  peculiari  scripto  com- 
prehensarum,  illorumque  insuper  Opusculorum  quae  a  Scriptoribus 
nostris  Francisco  Sacchino  et  Josepho  Juvencio  de  ratione  docendi 
elucubrata  extant,  diUgenter  ubique  adnotatos  expressosque  exhibemus« 
(I.  c.  p.  9s.). 

Von  den  hier  genannten  Werken  ist  die  Paraenesis  ad  Ma- 
gistros  Scholarura  Inferiorum  Soc.  Jesu  scripta  a.  P.  Francisco 
Sacchino    ex   ead,    Soc. ')    eine    Gyranasialpadagogik ,     welche    zuerst 


1)  Franz  Sacchini  (Paciano-Perugia  1570,  1588,  1625).  Bekanntlich  hat 
er  als  Fortsetzer  von  Orlandini  die  Geschichte  der  Gresellschaft  Jesu  von  1556 
— 1590  in  vier  starken  Foliobanden  geschrieben.  Nach  Ranke  ist  er  >von  den 
jesuitischen  Historikern  wohl  der  ausgezeichnetste*.  Ranke  hielt  ihn  von  sei- 
nem    abweichenden    Standpunkt    aus    fiir  parteiisch,    >aber    nichts    desto   minder 


Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736.  31 

in  Rom  im  Jahre  1625  erschien  uud  daun  zahlreiche  Auflagen  in 
allen  Landern  erlebte.  Das  ahnliche  Buch  von  Jouvancy ')  >Ma- 
gistris  Scholarum  Inferiorum  S.  J.  de  ratione  discendi  et  docendi  ex 
decreto  Congregationis  Gernoralis  XIV  auctore  Josepho  Juveucio  S.  J.« 
beantwortet  die  beiden  Fragen:  1.  Was  hat  der  Gymnasiallehrer  zu 
lernen  (Ratio  discendi),  2.  Wie  soll  er  das  Erlernte  mittheilen?  (Ratio 
docendi).  Die  erste  Ausgabe  erschien  zu  Paris  im  Jahre  1692  als 
»Christianis  litterarum  magistris  de  ratione  discendi  et  docendi«,  die 
im  Auftrage  der  14.  Generalcongregation  amtlich  durchgesehene  Aus- 
gabe  in  Florenz  im  Jahre  1703  (8**  167  p.).  Auch  Jouvancy  er- 
lebte  bis  in  unser  Jahrhundert  zahh-eiche  Aaflagen,  die  erste  in 
Deutschland  erschien  Frankfurt  1706.  Eine  neuere  Ausgabe  (Veronae 
1856)  vereinigte  die  beiden  Schriften  von  S.  und  J.  und  fiigte  von  Sacchini 
noch  eine  andere  ahnlichen  Charakters  bei :  Protrepticon  ad  magistros 
scholarum  inferiorum,  welche  vierTheile  enthalt:  1.  de  dignitate  puerilis 
institutionis,  2.  de  utilitate  puerilis  institutionis ,  3  de  levamentis 
magistrorum,  4.  de  constantia  et  perseverantia  magistrorum.  Von 
dieser  Schrift  erschien  die  erste  Ausgabe  Rom  1625,  die  erste  Aus- 
gabe  in  Deutschland  Dillingen  1626.  Die  padagogischen  Schriften 
Sacchini's  und  Jouvancy's  sind  ftir  die  Beurtheihmg  des  Studienwesens 
der  Gesellschaft  Jesu  von  grosser  Bedeutung  und  haben  auf  die 
Schulen  einen  nicht  geringen  Einfluss  geubt.  Dieser  Einfluss  zeigt  sich 
auch  in  unserer  Ratio  et  via,  da  die  Ratio  discendi  et  docendi  und 
die  Paraenesis  sehr  haufig  angefuhrt  werden. 

Der  Verfasser  der  Ratio  und  via  ist  P.  Franz  Kropf  (vergl. 
Soramervogel  Dictionnaire  des  ouvrages  anonymes  et  pseudonymes 
Paris  1884,  Col.  793  und  Pexenfelder  Apparatus  eruditionis  I,  133). 
Derselbe,  geboren  zu  Tirschenreuth  (Ober-Pfalz)  am  20.  Jan.  1691, 
trat  1710  in  den  Orden  und  starb  1746  in  Mtinchen.     Er  war  viele 


lernt  man  sehr  viel  aus  seinen  Biichern.  Ich  habe  ihn  hie  und  da  mit  seinen 
Quellen  verglichen  .  .  .  allenthalben  habe  ich  seine  Auszixge  mit  Verstand,  Eigen- 
thiimlichkeit,  ja  mit  Geist  gemacht  gefunden*.     Ranke,  Papste  III,  100 f. 

1)  Joseph  Jouvancy  (Paris  1643,  1659,  1719)  setzte  die  G-eschichte  von 
Sacchini  fort  bis  1616.  >Auch  Jouvancy  hat  unleugbar  Talent,  er  erzahlt  an- 
schaulich  und  tliessend,  obwohl  nicht  ohne  Anspruch;  aber  das  Ungliick  ist,  er 
nahm  den  Ausdruck  Historia  allzu  buchstablich  und  wollte  nicht  Annalen  schrei- 
ben,  wie  Sacchini  gethan.  Er  zerlegte  den  Stoff,  den  er  vorfand  nach  verschie- 
denen  Rubriken*.  Ranke,  Papste  III,  161.  Die  Fortsetzung  von  J.  1616 — 1646 
Hands.  iu  der  Koniel.  Bibliothek  zu  Miinchen. 


32  Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736. 

Jahre  Professor  der  Rhetorik  und  verfasste  u.  a.  ein  Vokabelbuch: 
Amaltheae  Germanicae  et  Latinae  seu  Indicis  locupletis  Dictionum 
ex  Germanicis  Latinarum  etc.  distributio  in  classes.  Dasselbe  ent- 
halt  in  sechs  Abschnitten:  1.  dictiones  primo  proponendae  tyronibus 
latinitatis,  2.  mundus,  3.  homo,  4.  respublica,  5.  resfamiliaris,  6.  artes. 
Sein  Hauptwerk  ist  die  Fortsetzung  der  grossen  Geschichte  von 
Agricola  und  Flotto:  Historia  Provinciae  S.  J.  Germaniae  Superioris 
(vol.  IV:  1746,  vol.  V:  1754). 

Aus  der  Ratio  et  via  des  P.  Kropf  teilen  wir  nun  zuuiichst  folgenden 
Lektionsplau  der  oberdeutscben  Provinz  mit: 

1.    Rhetoricae  libri. 

Oratoriae  artis  praecepta  petenda  sunt  ex  M.  T.  Ciceronis  et 
Aristotelis  libris  Rhetoricis.  (Reg.  1  et  6  Rhet.)  Recte  tamen  prae- 
legitur  Cypriani  Soarii  Rhetorica  ex  iis  ipsis  Ciceronis  et  Aristotelis 
libris  potissimum  excerpta.  (Reg.  29  Com.)  Ad  eam  vero  expli- 
catius  tradendam  illustrandamque  Professori  privatim  subserviet  Biblio- 
theca  Rhetorum  a  P.  Gabr.  Franc.  Jayo')  elucubrata.  (Observ.  ad 
Catal.  lib.  num.  VI.) 

Stylus  (quanqiiam  probatissimi  etiam  historici  delibari  pos- 
sunt)  ex  uno  fere  Cicerone  sumendus  est  et  omnes  quidem  ejus  libri 
ad  styhim  aptissimi,  orationes  tamen  solae  praelegendae ,  ut  artis 
praecepta  in  orationibus  expressa  cernantur.  (Reg.  1  et  6  Rhet.) 
Ad  quas  explanandas  phirimum  juvabit  commentarius  in  ejusdem 
Ciceronis  Orationes  selectas  Monachii  editus^).  (Observ.  ad  Catal. 
lib.  loc.  cit.) 


1)  Gabriel  Franz  Le  Jay  S.  J.  (Paris  1657,  1677,  1734)  schrieb  Biblio- 
theca  Rhetorum  praecepta  et  exempla  complectens,  quae  tam  ad 
oratoriam  facultatera  quam  ad  poeticam  pertinent.  Discipulis  pariter 
ac  Magistris  perutilis.  Opus  bipartitum  Parisiis  1725  2  vol.  4*^.  804 -f  898  p. 
Monachii  1726.  8°.  u.  andere  Ausgaben  in  Ingolstadt  bis  1757. 

2)  Gommentarius  in  selectas  M.  T.  Giceronis  Orationes  Pars  L 
U.  in.  Mouachii  1718,  Eddio  2»,  Monachii  1733,  8^,  608p.  Text  der  Reden  mit 
Anmerkungen.  Mehrere  Ausgaben  bis  1755,  letztere  nennt  auch  den  Autor: 
M.  Tullii  Giceronis  Orationes  selectae  opera  et  studio  Ghristophori  Wahl 
Soc.  Jes.  Sac.  Interpretatione  ac  Notis  ad  usum  humaniorum  Scholarum  illu- 
stratae  Tyrnaviae  1754  8*^.  Tomulus  Primus  (450  p.):  Pro  P.  Quinctio.  Divinatio 
in  Verrem.  Actio  I  in  Verrem.  Accusationis  in  Verrem  lib.  II  et  V.  Tomulus 
secundus  (450  p.):   Pro   Lege   Manilia.     Pro   C.  Rabirio.     In   L.  Catilinam      Pro 


Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736.  33 

Pro  Carmine  praeceptiones  desumi  ex  Aristotelis  Poetica,  si 
videbitur,  poterunt,  cui  declarandae  adhibere  licebit  Bibliothecam 
Rhetorum  P.  Jayi  ea  parte,  quae  ad  facultatem  Poeticam  spectat. 
(Ex  citatis  locis  Reg.  et  Observ.  ad  Cat.  lib.)  Ex  Poetis  ipsis  qui 
probatissimi  sunt,  P.  VirgiMus  Maro,  Q.  Horatius  Flaccus  etc. ,  usui 
erunt.     (Ex  Reg.  1  Rhet.  et  Ord.  Sup.  in  Cat.  ann.  Hbr.) 

Ex  Graecis  ad  Rhetoricam  pertinet  Syllabarum  maxime  dimensio 
et  plenior  authorum  ac  dialectorum  cognitio,  necnon  Syntaxis  ineunte 
anno  breviter  recolenda.  (Reg.  1  et  14  Rhet.)  Exphcandi  ergo  ex 
Institutionibus  linguae  Graecae  a  P.  Jacobo  Gretsero  editis  liber  II 
et  III  quibus  syntaxis  Graeca  et  syllabarum  dimensio  comprehenditur. 
(Ex  usu  Prov.  et  Ordin.  Super.  in  Catalogis  annuis  librorum.) 
Authores  praecipiii  et  classici  censentur  Demosthenes,  Plato,  Thu- 
cydides,  Horaerus,  Hesiodus.  Pindarus  et  alii  hujusmodi  (modo  sint 
expurgati),  inter  quos  jure  optimo  SS.  Nazianzenus,  Basilius  et  Chry- 
sostomus  reponendi.    (Reg.  13  Rhet.) 

Ahos  praeterea  Authores,  tum  Latinos  tum  Graecos,  qui  utiliter 
adhiberi  tam  a  Rhetoribus  quam  a  caeterarum  Classium  discipulis 
possint,  enumerat  luvencius  noster  de  Rat.  doc.  cap  2  art.  7. 

Christianae  religionis  dograata  explicanda  sunt  ex  Summa  Doc- 
trinae  Christianae  (sive  ex  Catechismo  majore,  quera  vulgo  appella- 
mus)  Ven.  P.  Petri  Canisi,  cujus  ahud  atque  ahud  in  annos  singulos 
assumitur  caput,  quemadmodum  in  Catalogis  annuis  librorum  adno- 
tatur.  Soleut  et  Actus  Apostolorum  legi  Graece  die  sabbathi  atque 
explicari,  vel  eorum  loco  Panegyrici  S.  Chrysostomi.  (Consuetud. 
Prov.  cap.  6.  num.  7  et  8.) 

Eruditioni  serviet  Rudimentorum  Historicorum')  Opusculum 
sextum,  id  est,  Epitome  Historiae  Ecclesiasticae.     (Ord.  Super.  nov.) 


2.    Libri   Humanitatis. 

Praeceptorum  Rhetoricae   brevis   summa   ex  Cypriano   tradetur. 
(Reg.  1  Hum.j     Adhibendae    proinde   tabulae    ejusdem    Cypriani,    ex 


L.  Muraena.  Pro  P.  Sylla.  Pro  domo  sua  ad  Pontifices.  P.  Chr.  Wahl  (EU- 
wangen  1676,  1696,  1738)  war  lange  Professor  der  Rhetorik  in  Munchen  und 
Neuburg  a.  D. 

i)  S.  den  Abschnitt  iiber  Geschichte. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI-  «i 


34  Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736. 

quibus  ad  hanc  Classera  potissimum  pertinet  liber  III  de  Elocutione, 
Tropis,  Figuris  verborum  et  sententiarum  etc.  (Observ.  ad  Catal.  lib. 
num.  IV.) 

Pro  stylo  et  cognitione  linguae  usurpari  poterit  Cicero  iis  fere 
libris,  qui  Philosophiam  de  moribus  continent;  ex  historicis  vero  Cae- 
sar,  Salhistius,  Livius,  Curtius  et  si  qui  sunt  similes.  Demum  etiam 
faciliores  aliquae  Ciceronis  orationes,  ut  pro  Lege  Maniha,  pro  Ar- 
chia,  pro  Marcello  caeteraeque  ad  Caesarem  habitae,  sumi  poterunt. 
(Reg.  1  Hum) 

Artis  Poeticae  praecepta  depromentur  ex  Institutionibus  Poeticis 
P.  Josephi  luvencii^).  (Observ.  ad  Cat.  num.  VI.)  Ex  ipsis  autem 
Poetis  proponi  poterit  VirglHus,  exceptis  Eclogis  et  quarto  Ubro 
Aeneidos;  praeterea  Odae  Horatii  selectae,  item  Elegiae,  Epigram- 
mata  et  alia  poemata  illustrium  Poetarum  antiquorum,  uti  Ovidii, 
Martialis  etc,  raodo  sint  ab  omni  obscoenitate  expurgati.  (Reg.  1 
Hum.)  Potissimum  tamen  elegiae  praeleguntur ,  quandoquidem  hoc 
maxime  genus  in  Humanitate,  quemadmodura  carmen  epicum  in  Rhe- 
torica,  tractari  solet  atque  exerceri.  (Ex  usu  Prov.  et  Ord  Super. 
in  Catalog.  ann.) 

Graecae  linguae  pars  illa  pertinet  ad  hanc  Scholam,  quae 
Syntaxis  proprie  dicitur  et  libro  II.  Institutionum  P.  Jacobi  Gret- 
seri  continetur,  curandumque  praeterea,  ut  mediocriter  scriptores 
intelligant  discipuh  et  scribere  ahquid  Graece  norint.  (Reg.  1  Hum.) 
Author  vero  sumetur  ex  facilioribus ,  ut  aUquae  orationes  Isocratis 
et  SS.  Chrysostomi  et  Basilii,  aut  ex  epistohs  Platonis  et  Synesii,  aut 
aliquid  selectum  ex  Phitarcho;  denique  et  Carmen  aliquod  ex  Phocy- 
lide,  Theognide,  S.  Gregorio  Nazianzeno,  Synesio  et  horum  similibus. 
(Reg.  9  Hum.) 

Ex  Summa  Doctrinae  Christianae  V.  P.  Canisii  singula  capita 
singuHs  annis  expHcabuntur,  itemque  EvangeHum  Graecum.  (Consuet. 
Prov.  cap.  6  num.  7  et  8.) 

Pro  eruditione  adhibebitur  Rudimentorum  Historicorum  Opus- 
culum  quintum,  in  quo  Geographiae  et  Scutariae  Artis  institutiones 
quaedam  breviter  traduntur.     (Ordin.  Super.  nov.) 


1)  Institutiones  poeticae  ad  usum  coUegiorum  Soc.  Jesu  Venetiis  1718,  12  o. 
254  p.,  Coloniae  1726,  1736,  1755  und  zahlreiche  andere  Ausgaben,  letzte  Leodii 
1869,  160,  208  p. 


Oberdeutscher  Lektionsplan.     1736.  35 


3.    Libri  Supremae  Grammaticae. 

Praecepta  suggeret  P,  EmmaTiuel  Alvarus  Grammaticarum  In- 
stitutionum  libro  II  continente  Syntaxin  universam  cum  Figurata  Con- 
structione,  et  libro  III,  qui  est  de  syllabarum  dimensione.  (Reg.  23 
Prov.  Reg.  8  Praef.  stud.  inf.  §  2  Reg.  1  Supr.  Gram.) 

Ex  Authoribus  solutae  orationis  explicari  poterunt  gravissiraae 
quaeque  Ciceronis  ad  Familiares,  ad  Atticum,  ad  Quintum  fratrem 
epistolae,  necnon  liber  de  Amicitia,  de  Senectute,  Paradoxa  et  alia 
hujusmodi.  (Reg.  1  Supr.  Gram.)  Quibus  tamen  praelectio  Progym- 
nasmatum  ex  libro  II  vel.  III  P.  Jacobi  Pontani  interponenda  est. 
(Ex  Ord.  Prov.  §  8  num.  8  et  Cat.  ann.) 

Componendi  carminis  praecepta  juverit  mutuari  ex  Arte  Metrica, 
sive  ex  Arte  condendorum  eleganter  versuum'),  quae  tyronibus  ad 
Poesin  primum  informandis  praeclaro  pridem  consiUo  edita  est  in 
lucem  (Observ.  ad  Catal.  lib.  num.  VI.)  Ex  poetis  vero  assurai 
possunt  selectae  aliquae  ac  purgatae  Ovidii  tura  Elegiae,  tura  Epi- 
stolae;  quaedam  item  selecta,  et  purgata  ex  Catullo,  TibuUo,  Pro- 
pertio  et  VirgiUi  Eclogis,  vel  etiara  Ubri  ejusdera  VirgiUi  faciUores, 
ut  quartus  Georgicorura,  quintus  et  septiraus  Aeneldos.  (Reg.  1 
Supr.  Grara.)  Usui  erunt  et  Lusus  Allegorici  P.  Petri  Justi  SauteUi^). 
(Observ.  ad  Catal.  Ub.  num.  VI.) 

In  Graecis  huic  Scholae  attribuuntur  octo  partes  orationis,  seu 
quaecunque  Rudimentorura  nomine  continentur,  dialectis,  difficiUoribus 
exceptionibus  et  appendicibus  exceptis.  (Reg.  1  Supr.  Gram.)  Unde 
expUcandus  Uber  I.  Institutionura  P.  Jacobi  Gretseri  totus  usque  ad 
Syntaxin.  (Ordin.  Sup.  in  Catal.  ann. )  Ex  Authoribus  probantur 
maxlrae  S.  Chrysostoraus,  Aesopus,  Agapetus  et  horum  similes.  (Reg.  1 
Supr.  Gram.) 

Doctrina  sacra  tradetur  ex  Catechismo  parvo  Ven.  P.  Petri  Ca- 
nisn,  cujus  omnia  capita  per  anni  decursum  expUcabuntur:  accedetqne 


1)  Ars  metrica  sive  ars  condendorum  eleganter  versuum  von  P.  Lorenz 
Cellieres  S.  J.  Saint  Didier-Velay  1630,  1645,  1726  (?)  Erste  Ausgabe  1666,  letzte 
Argentorati  1771. 

2)  Peter  Sautel  S.  J.  (Valence  1613,  f  1662)  Lusus  poetici  allegorici  sive 
Elegiae  oblectandis  anirais  et  moribus  informandis  accomodatae  Lugduni  1656 
12"^.  pp.  71,  zahlreiche  Auflagen  bis  in  unser  Jahrh. 

3* 


36  Oberdeutscher  Lektionsplan.    1736. 

explicatio  Evangelii  Graeci.    (Consuet.  Prov.  c.  6  n.  7  et  8  et  Observ. 
ad  Catal.  lib.  num.  III.) 

Eruditio    augebitur    ex    Rudimentorum    Historicorum   Opusculo 
quarto  de  Regnis  et  Rebuspublicis  Orbis  terrarum.    (Ordin.  nov.  Sup.) 


4.    Libri  Grammaticae  Mediae. 

Ex  Institutionibus  Grammaticis  P.  Emmanuel.  Alvari  expla- 
nandus  liber  II  de  constructione  octo  partium  orationis,  seu  syntaxis 
tota  cum  appendicibus  facilioribus  (primi  ac  secundi  generis)  usque 
ad  Figuratam  constructionem.  (Ex  Reg.  8  Praef.  Stud.  inf.  §  2  et 
Reg.  1  Med.  Gram.)  Recolenda  quoque  ex  libro  I  quae  sunt  de 
praeteritis  ac  supinis.  (Reg.  2  Med.  Gram.)  Etenim  in  unaquaque 
Classe  Grammaticae  ea  semper,  quae  in  Schola  proxime  inferiore 
tradita  sunt,  recurri  debent.     (Reg.  12  Com.) 

Ex  Authoribus  ad  praelectiones  nonnisi  Familiares  Ciceronis 
Epistolae  adhibendae  sunt.  (Ex  Reg.  1  Med.  Gram.)  Quibus  P.  Jac. 
Pontani  Progymnasmata  ex  vohimine  I  et  II  interponentur.  (Ex 
Ord.  Prov.  §  8  n.  8.)  Poetae  autem,  veluti  Ovidii,  praelectionem, 
quam  ahoquin  Classis  haec  recipit,  Prpvinciae  respuit  consuetudo. 

Ex  Graecis  ad  hanc  Scholam  pertinent  rudimenta  hnguae  Graecae 
ex  libro  I  Institutiouum  P.  Jac  Gretseri  excerpta,  a  capite  ad  calcem, 
vel  earundem  Institutionum  P.  Jac.  Gretseri  compendium  seorsum 
editum,  cum  regulis  de  conjugationibus  barytonis,  circumflexis,  verbis 
in  tu  characteristicis ,  foi-mationibus  temporum  etc.  (Ex  Reg.  1  Med. 
Gram.  et  Observ.  ad  Catal.  lib.  n.  I.)  Exphcari  quoque  potest,  si 
Praefectus  censeat,  Graecus  Catechismus  aut  Cebetis  Philosophi  Ta- 
bula  de  vita  huraana.  (Reg.  1  cit.)  Certe  in  his  legendis  ac  descri- 
bendis  exercere  se  subinde  discipuli  potei'unt.    (Rud.  Graec.  in  praefat.) 

Pro  sacra  doctrina  exphcabuntur  Catechismi  parvi  Ven.  P.  Petri 
Canisii  quator  capita  priora,  quibus  accedet  explicatio  Evangelii  La- 
tini.     (Consuet.  Prov.  c.  6  n.  7  et  8.) 

Ad  comparandam  eruditionem  faciet  Rudimentorum  Historicorum 
Opuscuhim  tertium  de  Romanorum  Imperatoribus  Christianis.  (Ordin. 
Sup.  nov.) 

Pro  exercitatione  ad  verborum  copiam  concihandam  utihter  in- 
stituenda,  tam  in  hac,  quam  in  rehquis  Classibus  inferioribus,  Nomen- 


Oberdeutscher  Lektionsplan.    1736.  37 

clator  aliqiiis  ad  id  appositus  adhibebitur ,  cujusmodi  est  Indiculus 
universalis  P.  Francisci  PomeyOj  vel  Amalthea  Germanica  et  Latina 
seu  Index  locuples  dictionum  ex  Germanicis  Latinarum  de  omni  rerum 
genere  etc.  hanc  ipsam  in  rem  recentius  editus^).  (Ex  Observ.  ad 
Catal.  lib.  n.  VI.)  Et  quouiam  Amalthea  haec  ad  usum  nationis 
nostrae  et  patriae  prac  altero  illo  Indiculo  magis  est  accommodata, 
multo  sane  opportunius  majorique  fructu  in  Scholis  Germaniae  nostrae 
usurpabitur:  atque  hanc  ob  causam  sola  deinceps,  ubi  de  Nomencla- 
tore  sermo  erit,  in  hoc  nominabitur  libello.  Eam  vero  inferius  (Arti- 
culo  VII)  certas  dividemus  in  partes,  quarum  alias  aliis  Classibus 
Grammaticae  attribuemus. 


5.    Libri  Grammaticae   Infimae  Ordinis  Superioris. 

Ex  Institutionibus  Grammaticis  P.  Emmanuel.  Alvari  explicanda 
libri  I  pars  altera  de  generibus  nominum  et  declinationibus  (quae  ex 
Classe  inferioris  Ordinis  recolentur)  necnon  de  praeteritis  verborum 
et  supinis :  atque  ex  hbro  II  syntaxis  a  principio  usque  ad  coramunem 
verborum  constructionem,  cujus  praecepta  sic  incipiunt:  »Propria  pa- 
gorum,  castellorum,  urbium  etc.«,  una  cum  appendicibus  primi  generis, 
quas  adjecit  usus.    (Ex  reg.  8  Praef.  stud.  inf.  §  2  et  reg.  1  Inf.  Gram.) 

Ex  Authoribus  ad  praelectiones  nonnisi  facillimae  quaeque  atque 
ad  hanc  rem  selectae  separatimque  excusae  Ciceronis  Epistolae  adhi- 
bendae.    (Reg.  1  cit.)    Quibus  interponentur  Progymnasmata  P.  Jac. 


1)  Franz  Pomey  S.  J.  (Venaissin  1613,  1638,  1673)  verfasste  ein  Lexikon: 
Indiciilus  universalis  rerum  fere  omnium  quae  in  mundo  sunt,  scientiarum  item 
artiumque  nomina  apte  breviterque  colligens  Lugd.  1667,  12  o.  pp.  276.  Dieses 
lateinisch-franzosische  Lexikon  wurde  adoptirt  in  verschiedenen  Bearbeitungen 
in  Italien,  Spanien,  HoUand,  Deutschland ;  erste  Bearbcitung  in  Deutschland, 
Niirnberg  1698,  spater  von  P.  Goldhagen.  Grosse  Verbreitung  fand  auch  Pomey's 
Flos  latinitatis  ex  auctorum  Latinae  linguae  principum  monumentis  excerptus.  Et 
tripartito  verborum  nominum  et  particularum  ordine  et  indice  in  hunc  digestus 
libellum,  Lugduni  1665,  zahh-eiche  Ausgaben  auch  in  deutscher  Bearbeitung  in 
Dillingen,  Augsburg,  Wien,  Leipzig.  Am  bekanntesten  ist  desselben  Jesuiten 
Pantheum  Mythicum  seu  fabulosa  Deorum  historia  Lugduni  1659,  12 o.  pp.  352, 
welches  geradezu  unzahlige  Auflagen  erlebte,  viele  Auflagen  auch  in  Leipzig, 
letzte  Lipsiae  1795.    Vergl.  Acta  Erudit.  1683  p.  210. 

2)  Von  P.  Kropf,  s.  Vorbemerkung  zu  diesem  Abschnitt. 


3g  Oberdeutscher  Lektionsplan.    1736. 

Pontani  ex  volumine  I.  vel  ex  selectorum  Progymnasmatum  libro  II. 
(Ex  Ordin.  Prov.  §  8  n.  8.) 

Ex  linguae  Graecae  ruclimentis  huic  Scholae  assignantur  praeter 
inflexiones  nominum  (ex  inferioris  Ordinis  Classe  recolendas)  forma- 
tiones  adjectivorum  cum  gradibus  comparationis ,  pronominibus ,  et 
verbo  substantivo.     (Observ.  ad  Catal.  lib.  n.  I.) 

Ex  Catechismo  parvo  Ven.  P.  Petri  Canisii  explicabuntur  tria 
capita  priora,  addeturque  explicatio  Evangehi  Latini.  (Consuet.  Prov. 
c.  6  n.  7  et  8.) 

Ex  Rudimentis  Historicis  usurpabitur  Opusculum  secundum  de 
quatuor  Monarchiis.     (Ord.  Sup.  nov.) 

Ex  Amalthea  Germanica  et  Latina  seu  Indice  locuplete  dictio- 
num  ex  Germanicis  Latinarum  cet.  ad  verborum  copiam  conciliandam 
subjicientur  exercitationi  partes,  quas  infra  (Articulo  VII.)  definiemus. 
(Ex  Observ.  ad  Catal.  lib.  n.  VI.) 


6.    Libri    Grammaticae    Infimae    Ordinis    inferioris. 

Ex  Institutionibus  P.  Emmanuel.  Alvari  explicanda  rudimenta 
Grammaticae,  cum  praeceptis  quatuordecim  facihoribus  de  construc- 
tione  et  libri  I.  pars  altera  de  generibus  nominum  et  declinationibus. 
(Reg.  8.  Praef.  stud.  inf.  §  2.  Reg.  1.  Inf.  Gram.  et  Observ.  ad  Catal. 
lib.  n.  II.) 

Ex  Authoribus  praelegendae  facillimae  quaeque  atque  ad  hanc 
rem  selectae  separatimque  excusae  Ciceronis  epistolae.  (Reg.  1.  Inf. 
Gram.)  His  vero  interponentur  selecta  item  P.  Jac.  Pontani  Progym- 
nasmata,  ex  quibus  explicabitur  liber  I.  vel  etiam  liber  II.  (Ex  Ordin. 
Prov.  §  8.  n.  8.) 

Ex  linguae  Graecae  rudimentis  ad  hanc  Classem  spectant  no- 
minum  dechnationes  cum  facihoribus  quibusdam  formandorum  casuum 
accentuumque  ad  hanc  rem  pertinentium  praeceptionibus  ad  paradig- 
mata  dechnationum  in  ipso  Rudimentorum  libello  adjunctis.  Pro- 
prium  enim  Scholae  hujus  munus  hoc  est,  ut  non  modo  Graeca  accu- 
rate  legere  Graecosque  characteres  pingere,  sed  nomina  per  casus 
inflectere  discipuh  addiscant.  (Reg.  L  cit.  et  Observ.  ad  Catal.  Hb. 
n.  1.)  Praeceptiones  autem  seu  regulas  de  accentibus  huic  Classi 
necessarias  hcebit  praeterea  vel  ex  ipso  Gretsero  ejusve  Compendio, 


Oberdeutscher  Lektionsplan.  —  Oberrheinische  Klassenbiicher.  39 

vel  ex  Coinpendio  Graecae  Grammaticae  edito  antehac  a.  P.  Jac. 
Bayero^)  ac  Dilingae  denuo  excuso  repetere  atque,  ubi  opus  erit, 
discipulis  dictare. 

Ex  Catechismo  parvo  Ven.  P.  Petri  Canisii  duo  capita  prima 
explicabuntur ,  quibus  accedet  explicatio  Evangelii  Latini.  (Consuet. 
Prov.  c.  6.  n.  7  et  8.) 

Ex  Rudimentis  Historicis  assumetur  opusculum  primum,  in  quo 
sacra  potissimum  traditur  historia.    (Ord.  Sup.  nov.) 

Ex  Amalthea  Germanica  et  Latina  statis  exercitationibus  per- 
currentur  partes  Ciassi  huic  assignatae  per  indiculum,  quem  subjun- 
gimus  Articulo  sequente.    (Ex  Observ.  ad  Catal.  Hb.  num.  VL) 


Oberrheinische   Gymnasial  -  Klassenbiicher 

in  der  ersten  Halfte  des   18.  Jahrhunderts. 

Ein  Hauptgrund  fiir  die  Herausgabe  solcher  Klassenbucher,  die 
den  ganzen  Lehrstoif  fiir  ein  bis  zwei  Jahre  und  nur  diesen  in  einem 
einzigen  Bande  zusammenfafsten,  ist  wohl  die  Rticlisicht  auf  die  armeren 
Studenten  gewesen.  P.  Franz  Wagner  schreibt  in  der  Vorrede  zu 
seiner  Instructio  privata  (1735):  »Ut  eadem  ubique  exercitationes 
haberentur  opera  scholastica,  alterum  pro  Parva  et  Principiis,  alterum 
pro  Grammatica  et  Syntaxi,  Poesi  et  Rhetorica  singula  in  eum  modum 
concinnata  sunt,  ut  non  Alvari  modo  et  Cypriani  praecepta  sed  et 
authores  praelegendos ,  aliaque  ad  quamvis  classem  pertinentia  conti- 
nerent;  cum  experientia  longa  constet,  a  tenuioribus  paren- 
tibus  impetrari  non  posse,  ut  praeter  opus  scholasticum  authores 
ahosque  subsidiarios  libellos  vulgo  receptos  filiis  comparent;  nec  fieri 


1)  Jacob  Bayer  S.  J.  (aus  dem  Bambergischen,  1673,  1690,  1750)  Brevis 
et  facilis  methodus  addiscendi  linguam  graecam  Dilingae  1738.  Zahl- 
reiche  Ausgaben.  Urspriinglich  war  diese  Grammatik  eine  Zugabe  zu  dem  weit- 
verbreiteten  griechischen  Lexikon  desselben  Jesuiten:  Paedagogus  graecus  latinae 
juventutis  s.  Lexicon  latino  -  graecum  Moguntiae  1709.  Das  lateinisch  -  deutsche 
Worterbuch  Bayer's:  Paedagogus  latinus  Germanae  Juventutis  Mogunt.  1724  hat 
ebenfalls  viele  Auflagen  erlebt;  letzte  Ausgabe  Wiirzburg  1805. 


40  Oberrheinischc  Klassenbiicher. 

possit  quin  sine  hac  tam  necessaria  siipellectile  cursus  scholae  pertur- 
betur  parumque  fructuosus  sit.  Itaque  nemo  quantumcunque  pau- 
per  erit  admittendus  quin  scholasticum  hunc  librum  secum  af!erat, 
nempe  et  levis  pretii  et  in  duos  annos  serviturum  et  in  quo  orania 
habet«. 


A.    Mainzer  (Oberrheinisches)  Schulbuch  fVir  clie  Inflma 
Grammatica.     1717. 

*1.  Principia  |  seu  |  Rudimenta  |  Grammatices  |  Ex  1  Insti- 
tutionibus  Emra.  |  Alvari  e  S.  J.  |  Ad  |  Commodum  luventutis  |  Ex- 
cerpta,  1  Cum  praeceptis  aliquot  |  De  Constructione  |  IHS  |  Cum  Gr. 
et  Priv.  S.  C.  M.  Moguntiae  Typ.  et  sumpt.  Jo.  Mayeri  Typogr.  Aulico- 
Acad.  A.  1716,  8"^,  pp.  95.  Blofse  Formenlehre  und  die  14  Kon- 
struktionslehren. 

2.  Emm.  |  Alvari  |  e  S.  J.  |  De  Institutione  |  Grammatica  |  Lib.  1. 1 
Cum  facilioribus  Syntaxeos  Praeceptis  |  Scholiis  Auctoris  et  Rudimen- 
tis  praetermissis.  |  Pro  Infima  Grammatices.  IHS.  Cum  Gr.  et  Pr. 
S.  C.  M.  Mog.  apud  eund.  A.  1704,  8%  pp.  48. 

3.  M.  Tullii  I  Ciceronis  ]  Epistolarum  |  A  Doctis  Viris  |  Ad  usum 
Studiosae  luventutis  selectarum  |  Libri  II  ]  Pro  Infima  Gramra.  I H  S  etc. 
Ibid.  1716,  8°,  pp.  24. 

4.  R.  P.  I  Jacobi  |  Pontani  |  e  S.  J.  1  Progymnasmatura  Latini- 
tatis  1  sive  Dialogorum  selectorum  |  Libri  Duo  |  Ad  usum  Stud.  luv.  | 
separatim  editi  .  .  .  1716,  8°,  pp.  40. 

5.  Rudimenta  |  Linguae  |  Graecae  ;  Ex  Primo  Libro  |  Institu- 
tionum  |  Jac.  Gretseri  S.  J.  ]  Ed.  postrema  ...  1713,  8",  pp.  64. 
(Yom  Alphab.  bis  verba  contr.  einschliefslich.) 

6.  Vocabula  |  Grammaticae  |  Emm.  Alvari  |  e  S.  J.  |  In  Gratiam 
Puerorum  1  separatim  edita,  |  Addita  Interpretatione  Germanica  .  .  . 
1717,  8°.     Bis  S.  52  Vocabula,  bis  S.  96  Syntaxeos  faciliora  praecepta. 

7.  Nomenclatura  j  Praecipuorum  Vocabulorum,  1  Cui  adjecta 
sunt  1  Nomima  Animalium,  Officiorum,  Regionum  .  .  .  Ibid.  1705, 
8%  pp.  63. 

8.  P.  Canisii  Catechisraus  .  .  .  Ib.  1717,  8",  pp.  32. 


Oberrheinische  Klassenbiicher.  41 

B.     Wirzburger  (Oberrheinisches)  Schulbuch  fiir  die  Media 
Orammatica.     1732. 

*Institutiones  \  Mediae  Gramraatices  |  Graeco  —  Germa- 
nico  —  I  Latinae  |  Pro  Studiosa  luventute  |  Scholarum  Humaniorum,  | 
In  Faciliorem  Methodura  |  Et  Ordinem  Redactae,  |  Hinc  Inde  Auctae  ] 
Varriisque  Annotationibus  |  Illustratae.  |  IHS  |  Cum  Priv.  S.  C.  Re- 
giaeque  Cath.  Maj.  Wirceburgi,  Sumpt.  Alniae  Univ.  luliae,  A. 
MDCCXXXII,  Typis  M.  A.  Engraann  Univ.  Typogr.  8*^.  —  Das  Schul- 
buch  enthalt: 

1.  Emman.  Alvari  Institut.  Forraenl.  et  Syntax,  pp.  416. 

2.  M.  Tullii  Cic.  Epistolar.  1.  9  et  10,  pp.  56. 

3.  Publii  I  Ovidii  |  Nasonis  i  Tristiura  |  Lib.  3.  |  Pro  Usu  et 
Exercitio  Studiosae  luv.  .  .  .  pp.  56. 

4.  Institutiones  ]  Orthographicae  |  Germanico-Latinae  |  ex  pro- 
batis  scriptoribus  collectae  |  Pro  |  Studiosa  luventute  |  Infimae  et  Me- 
diae  Gramraaticae  |  In  Univ.  Wirceburgensi  1  IHS  |  .  .  pp.  100. 

5.  Rudiraenta  1  Gramraaticae  |  Graecae  |  In  Corapendium  |  Re- 
dacta  I  Pro  |  Institutione  Studiosae  |  luventutis  |  Mediae  Gramra. 
Classis  .  .  (bis  einschl.  Verba  in  //j)  pp.  212. 

6.  Petrii  Canisii  Catech.  parv.  (cap.  1—5)  pp.  32. 

7.  Delectus  |  Vocabulorura  |  Pro  |  Exercitatione  |  Memoriae.  | 
pp.  191. 


C.     Mainzer  (Oberrheinisches)  Sclmlbuch  fiir  die  Suprema 
Grammatica  oder  Syntaxis.     1731. 

*Opus  I  Pro  I  Syntaxi  |  In  Gymnasiis  S.  J.  |  Provinciae  Rheni 
Superioris  ]  Praelegi  Solitura.  |  Editio  nova  Approbata.  |  Moguntiae 
ut  supra,  8'*. 

1.  Eramanuelis  i  Alvari  |  e  S.  J.  1  De  Gramraatica  |  Instructione  | 
Liber  Secundus  i  Sive  1  De  Octo  Partium  Orationis  Constructione  | 
Scholiis  auctoris  praetermissis.  |  Pro  Suprema  Gramraatices.  |  IHS  i 
Cum  Gr.  et  Priv.  S.  C.  M.  Moguntiae,  Typ.  et  sumpt.  Jo.  Mayeri  .  . 
1730,  8*^.  pp.  104. 

2.  Ej  .  .  .  Liber  Tertius  |  Sive  1  De  Syllabarura  Diraensione  .  .  ut 
supra  .  .  pp.  79. 

3.  M.  Tullii  Ciceronis  Epistolarum  liber  III;  de  araicitia,  ut 
supra  .  .  .  1731,  8».  pp.  103. 


42  Oberrheinische  Klassenbucher. 

4.  R.  P.  1  Jacobi  1  Pontani  |  e  S.  J.  |  Progymnasmata  .  .  quae- 
dam  I  ex  volum.  2  .  .  .  pro  Suprema  Gramra  .  .  .  ut  supra  .  .  1731,  8°. 
pp.  94. 

5.  Publii  i  Ovidii  ]  Nasonis  |  De  Ponto  |  Lib.  Secundus.  |  Fasto- 
rum  Lib.  Secundus;  Virgilii  Aeneidos  Lib.  quintus.  Pro  Supr.  Gramm. 
.  .  .Ib.  1731,  8<>.  pp.  86. 

6.  Jacobi  Gretseri  |  S.  J.  |  Institutionum  |  Linguae  Graecae  ]  Li- 
ber  Primus  1  De  Octo  Partibus  ]  Orationis.  |  Pro  Supr.  Gramm.  |  Cum 
Indice  Graeco-Latino  .  .  .  ibid.  1703,  ^'^.  pp.  244,  seq.  Index  Vocabu- 
lorum  s.  p. 

7.  Agapeti  |  Diacoui  |  Paraenetica  1  Ad  Justinianum  |  Imperato- 
rem  |  in  usum  st.  juv  .  .  Pro  Supr.  Gramm  .  .  .  ib.  1731,  8°.  pp.  16 
engsten  Drucks. 

8.  Canisi  Catech.  ut  supra. 

Dieses  Klassenbuch  der  Syntax  fiir  die  oberrh.  Provinz  gewann  im  Jahre 
1750  durch  P.  Hermann  Goldhagen  (Mainz  1718,  1735,  1794)  die  folgende 
Gestalt: 

Institutiones  |  Linguae  Latinae  |  Et  Graecae  |  Pro  |  Su- 
prema  Grammatices  |  Ad  Normam  ]  Einmanuelis  Alvari  |  Et  |  Ja- 
cobi  Gretseri  |  S.  J.  |  e  praestantissimis  utriusque  linguae  scriptoribus 
in  usum  Scholarum  Provinciae  S.  J.  ad  Rhenum  Superiorem  .  .  .  ador- 
natae  .  .  Cum  Priv.  S.  C.  M.  et  Fac.  Sup.  Mannhemii,  ex  Typographeo 
Electorali-Aulico  apud  Nicol.  Pierron  1752,  8^^.  pp.  16  (Praefatio); 
496;  80;  24.  —  Die  Approb.  des  Prov.  Kaspar  Hoch  vom  28.  April 
1750,  das  Kais.  Privil.  vom  11.  Aug.  1750.  —  Das  Werk  zerfallt  in 
eine  Pars  didactia  und  gymnastica,  wozu  drittens  das  Griechische  und 
viertens  der  Kanisische  Katechismus  kommen. 

1.  Pars  Prima  (didactica)  de  Syntaxi  Linguae  Latinae,  de  arte 
epistolari  et  arte  metrica. 

a)  Syntaxis  nach  Alvaraz'  2.  Buch,  p.  1 — 86;  Syntaxis  figurata 
p.  86-95. 

Appendix  1.  De  puritate,  proprietate,  elegantia  et  copia  linguae 
latinae  (lat.  Stihstik)  p.  95—149. 

Appendix  2.  De  linguae  lat.  adagiis.  Dann  Forts.  der  Stilistik 
(de  copia)  bis  p..l73. 

b)  De  ratione  conscribendi  epistolas,  p.  173—222. 

c)  Prosodia,  pars  1*  Poeticae  Emm.  Alvari  liber  tertius,  p.  223 
—  285, 


Oberrheinische  Klassenbiicher.  43 

Appendix  3.  Aetates  hominum,  5  sensus,  4  plagae  mundi  etc. 
Calendarium  Romanum,  p.  286 — 289. 

2.  Pars  Secunda  (gymnastica)  p.  291—496. 
Epistolae  selectae  p.  291—369. 

Loci  illustriores  ex  Cicerone,  Curtio,  aliis,  p.  370 — 426. 
Carmina  elegiaca  selecta  ex  Ovidio   (mit  vorherg.  Theorie  der 
Elegie),  p.  427—473.     Heroica  selecta  ex  Ovidio,  p.  473—496. 

3.  Jacobi  Gretseri  S.  J.  Inst.  Linguae  Graecae  Pars  Tertia 
de  Verbis  Anomalis  et  Syntaxi,  p.  1—68;  dann  Progymnasmata  selecta 
ex  Hieroclis  Alexandrini  facetiis  et  castigatis  Aesopi  fabulis,  p.  68—80. 

4.  Canisii  Catech.  Mannh.  1752,  Pierron,  pp.  24. 


D.    Wirzburger  (Oberrheinisches)   Schulbuch  fiir  die 
Humanitatsklasse.    1735. 

*Institutiones  |  Humanitatis  |  Graeco  Latinae  \  De  iis  | 
Quae  tum  ad  Tirocinium  Eloquen|tiae  in  Narrationibus ,  Chriis,  et 
Elocujtione  Oratoria,  tum  ad  Poesin  Heroicam  |  et  Epigrammaticam 
pertinent.  |  Cum  Constructione  Orationis  Graecae  |  In  Faciliorem  Me- 
thodum  I  Et  Ordinem  Redactae,  |  Hinc  Inde  Auctae  j  Variisque  Anno- 
tationibus  |  Illustratae,  i  Cum  Institutionibus  Historico  —  Chronolo- 
gicis  I  Pro  Usu  et  Exercitio  Academicae  luventutis  |  in  Poetica.  1  IHS  | 
Cum  Privil.  C.  Regiaeque  Cathol.  Maj.  Et.  Fac.  Sup.  Wirceburgi,  Sump- 
tibus  Ahnae  Univ.  Juhae,  Anno  MDCCXXXV,  Typis  M.  Anton.  Eng- 
mann,  Univ.  Typogr.,  8".  —  Das  Schulbuch  enthalt: 

1.  M.  T.  Ciceronis  de  Off.  lib.  1.  (p.  1  —  118);  Orat.  pro  Archia 
(p.  119—142);  pro  P.  Quinctio  (neu  paginiert  1 — 56);  pro  lege  Manilia 
(p.  57—107);  in  Catihnam  1  et  2  (p.  108—158). 

2.  Emmanuelis  |  Alvari  |  e.  S.  J.  |  Liber  Sextus  |  de  Syllabarum 
Dimensione  |  in  octo  partibus  Orationis  Ligatae  |  Pro  Usu  et  Exercitio 
Academicae  luventutis  in  Poesi.  Cum  Privil .  .  .  Wirceb  .  .  .  ut  supra. 
pp.  78. 

3.  P.  I  Virgilii  |  Mar.  |  Aeneidos  |  L.  3 ,  5  et  6.  Pro  usu  .  .  . 
pp.  199. 

4.  M   Valerii  |  MartiaUs  |  Epigrammata  |  Selectiora  |  Secundum 


44  Oberrheinische  Klassenbiicher. 

ordinem  Argumentorum,  quae  complectuntur,  colloeata  |  Pro  usu  .  .  . 
Vorangeht  die  Lehre  vom  Epigramm,  pp.  71. 

Der  grofsere  Katechismus   des   Canisius    war  eigens  gedruckt, 
daher  der  die  Poetik  treffende  Teil  nicht  im  Schulbuche. 


E.    Wirzburger  (Oberrheinisches)  Schulbuch  fiir  die  Rhetorik. 

1735. 

*Institutiones  |  Rhetoricae  |  Graeco-Latinae  |  De  iis  |  quae 
pertinent  tum  ad  Artificium  |  construendae  Orationis,  |  tum  ad  Poesin  | 
Lyricam,  tam  Latinam,  quam  ]  Graecam,  |  In  Facil.  .  .  .  at  supra  .  • 
in  Rhetorica  |  IHS  1  Wirceburgi  ibid.  —  Das  Schulbuch  enthalt: 

1.  M.  Tullii  Cic.  Vita,  or.  pro  Milone,  pro  Marcello,  pro  Dejo- 
taro.     p.  1—132. 

2.  Q.  Horatii  Fl.  Carminum  lib.  1  et  2  perbrevi  expositione  illu- 
stratos  pro  usu  .  .  .  in  Rhetorica  .  .  .  ut  supra,  pp.  96. 

3.  Lucii  Annaei  Senecae  Cordubensis  Tragoedia  Hercules  Furens. 
Cum  Notis  Ad  usum  Academicae  in  Rhetorica  luventutis  .  .  .  ut  supra, 
pp.  76. 

4.  Institutionum  |  Rhethoricarum  |  a  |  R.  P.  Cypr.  Soario  S.  J.  | 
ex  Aristotele,  Cicerone  et  Quintijliano  praecipue  depromptarum  |  Va- 
riorumque  Authorum  Com  |  mentariis  Illustratarum  |  Libri  Tres  |  Pro 
usu  .  .  .     Jedes  Buch  eigens  paginiert:  142;  62;  76. 

5.  C.  Cornelii  |  Taciti  ]  Annales  |  Notis  Illustrati  |  Pro  usu  .  .  . 
Vita  et  Annal.  1.  2.,  pp.  152. 

6  Institutionum  |  Linguae  Graecae  |  Jacobi  Gretseri  j  S.  J.  |  Li- 
ber  Quartus  |  De  1  Syllabarum  Dimensione  1  Pro  usu  .  .  .  .  pp.  102; 
Jo.  Chrysostomi  De  Sacris  Precibus  Oratio  1  p.  103—143. 

7.  Ilias  (i.  e.  Rhaps.  1)  |  Homeri  |  Ex  Versione  |  Spondani  |  Notis 
Et  Expositionibus  |  Scholasticis  Illustrata,  |  Pro  usu  .  .  .  .  pp.  80. 

8.  Institutiones  1  Historicae  |  De  Vitis  et  Rebus  Gestis  |  Roma- 
norum  ]  Pontificum  |  per  XVIII  saecula  digestae,  cum  Alphabetis  va- 
riis  diversorum  saeculorum  ad  facilem  Diplomatum  lectionem  condu- 
centibus,  pro  usu  et  exercitio  Academicae  luventutis  in  Rhetorica. 
Cum  Privil.  S.  C.  Regiaeque  Maj.  et  Fac.  Sup.  Wirceburgi  (s  a.)  Sumpt. 


Bamberger  Lektionsplan  1742/43.  45 


Almae   Univ.  Iiiliae,   Per  Jo.  Jac.  Christoph.  Kleyer,   Univ.  Typogr. 
8".  pp.  64. 

9.  R.  P.  Petri  Canisii  Catechismus.  IHS.  Ciim  Gr.  et  Priv.  S. 
C.  M.  Herbipoli,  Sumpt.  Ahiiae  Un.  luliae,  Anno  MDCCXXXII.  Typis 
M    A.  Engmann,  Univ.  Typogr.  8*^.  p.  32. 


Lektioiisplan  des  Bamberger  Jesuiten-Gymiiasiums. 

(1742/43.) 
(Weber,  Gesch.  der  gel.  Scli.  iu  Bamb.,  I.  S.  184ff.) 

Dieser  Lektionsplan  halt  sich  genau  an  die  Rat.  stud.  i)  Die  Lektionen  in 
der  Geschichte  folgen  dem  in  der  oberdeutschen  Provinz  herausgegebenen  sechs- 
biindigen  Werke  sRudimenta  historica.  —  Geschichtlicher  Anfaugt. 

Explicantur  in  Rhetorica. 

1.  Rhetorica  Cypriani  Soarii.  —  2.  M.  Tullii  Ciceronis  Orationes 
pro  Tito  Annio  Milone.  Pro  Marco  Marcello.  Pro  Rege  Dejotaro.  — 
3.  Cornehi  Taciti  Annalium  lib.  1  et  2.  —  4.  Horatii  Flacci  Carm. 
lib.  1  et  2.  —  5.  Lucii  Annaei  Senecae  Hercules  furens.  —  6.  S. 
Joannis  Chrysostomi  Sermo  de  Oratione.  —  7.  Homeri  lUados  lib.  1. 
—  8.  Gretseri  Prosodia  Graeca.  —  9.  Institutiones  Historicae  de 
Vitis  et  Rebus  Gestis  Romanorum  Pontificum  per  XVIII.  Saecula  di- 
gestae,  cum  Alphabetis  variis  diversorum  Saeculorum  ad  facilem  Diplo- 
matum  Lectionem  conducentibus.  —  10.  Canisii  Catechismus  Latinus 
[i.  e.  major]. 

In  Humanitate. 

1.  Institutiones  Rhetoricae  ex  Cypriano  Soario  et  aUis.  —  2.  M. 
T.  Ciceronis  de  Officiis  lib.  1.  Orationes  pro  Archia  Poeta,  pro  P. 
Quinctio,  pro  L.  Maniho,  in  Catihnam  1  et  2.  —  3.  Emmanuelis  Pro- 
sodia  Latina.  —  4.  Virgihi  Aeneidos  lib.  3,  5  et  6.  —  5.  Martialis 
Epigrammata  selectiora.  —  6.  Crispi  SaUustii  Hist  de  Bello  CatiUn. 
et  lugurth.  —  7.  Gretseri  Syntaxis  graeca.  —  8   Aeschinis  Epistolae 


1)  Vergl.   den  Bamberger  Lektionskatalog  vom  Jahre   1646/47  bei   Weber 
II,  697  f.  und  die  hierhin  gehorenden  Kataloge  Rat.  stud.  III,  242  —  247  u.  433  f. 


46  Bamberger  Lektionsplan  1742/43. 

selectae  et  Or.  Isocratis  ad  Nicoclem.  —  9.  Institutiones  Historicae 
de  Vitis  et  Rebus  [gestis]  Imperatorum  per  XVIII.  Saecula  digestae, 
cum  Principiis  Artis  Heraldicae.  —  10.  Canisii  Catechismus  Latinus. 

In  suprema  Grammatica. 

1.  Emmanuelis  Syntaxis  cum  Appendicibus  tertii  generis.  — 
2.  M.  T.  Ciceronis  Epistolae  et  Cato  Major.    —    ?>.  Prosodia  Latina. 

—  4.  Ovidii  de  Ponto  lib.  1  et  Fastorum.  —  5.  Virgilii  Aeneidos 
lib.  L  —  6.  Gretseri  Grammatica  Graeca.  —  7.  Institutiones  Historicae 
de  quatuor  Monarchiis,  Assyriorum,  Persarum,  Graecorum  et  Roma- 
norum,  una  cum  Introductione  in  Geographiam  et  brevi  appendice 
Rei  Nummariae.  —  8.  Canisii  Catechismus  Latinus  [minorj. 

In   media   Grammatica. 

1.  Emmanuelis  Grammatica  eum  Institutionibus  orthographicis. 

—  2.  Syntaxis  ejusdem  cum  Appendicibus  8.  Generis.  —  3.  Ciceronis 
Epistolae  ad  Familiares,  lib.  IL  —  4.  Ovidii  hb.  1  Tristium.  — 
5.  Gretseri  Rudimenta  Graeca  cum  verbis  in  /uc.  —  6.  Notitia  Historica 
Novi  Testamenta  cum  succincta  Explicatione  vocabulorum  in  Chrono- 
logia  oocurrentium.  —  7.  Canisii  Catechismus  Latinus. 

In   infima   Grammatica. 

L  Institutiones  Grammaticae  et  orthographicae.  —  2.  Praecepta 
faciliora  Syntaxeos  Emmanuelis.  —  8.  Ciceronis  Epistolae  ex  variis 
libris  selectae.  —  4.  Rudimenta  Graeca  Gretseri.  —  5.  Notitia 
Historica  veteris  Testamenti.  —  G.  Canisii  Catechismus  Latinus. 


Lektionsplan  der  Jesuiten-Gymnasien   in  der 
bohmischen  Provinz    1753. 

(Einblattdruck  im  Geh.  Staataarch.  zii  Wien,  Geistl.  Archiv  No.  451.) 

Im  Jahre  1852  liefs  die  Kaiserin  Maria  Theresia  eine  »Instruk- 
tion  vvegen  liiinftiger  Einrichtung  dcr  humanistischen  und  philoso- 
phischen  Studien«   veroftenthchen ,  nach   welcher  sich   die  Gymnasien 


Bohmischer  Lektionsplan  1753.  47 

der  Piaristen  und  Jesuiten  zu  richten  hatten.  (Vergl.  Peinlich  Grazer 
Progr.  1871  S.  16  f.)  Dies  war  der  Anlals  fiir  die  Aufstellung  des 
folgenden  Lektiousplanes. 


Libri  et  Materiae. 

quae  in  Scholis  Humanioribus  Omnium  Gymnasiorum  Societatis  Jesu 
per  Provinciam  Bohemiae  tradentur,  explanabuntur  a  Mense  Novem- 
bri  1753  Currentis  in  Autumnum  Anni  1754. 

I.    In  Rhetorica. 

Ehetorica  Cypriani  Soarii.  —  Ciceronis  Partitiones.  —  Eiusdem 
Oratio  !'"''•  in  Verrem,  Divinatio  dicta.  —  L.  Annaei  Senecae  Medea. 
—  L.  Flori  gestorum  Romanorum,  Liber  l^^^-  —  Demosthenis  Phi- 
lippica  I™*-  —  Institutiones  linguae  Graecae  Jacobi  Gretscheri.  — 
Catechismus  Graeco-Latinus.  —  Ex  Opusculis  Germanicis  a  Provincia 
Bohemiae  Soc.  Jesu  compositis,  et  impressis :  Von  der  Red-Kunst  ins- 
gemein  |  und  insonderheit  in  Schul-  und  Staats-Sachen  |  in  und  ausser 
der  Cantzel.  —  Aus  der  Rechen-Kunst  von  der  Regula  De-tri  und 
Sociotatis  —  Von  unterscliiedlichen  Rechtsschreibeu  mit  denen  Exem- 
pehi.  —  Ex  Rudimentis  Historicis  Opusculum  VP"°^  seu  Epitome 
Historiae  Ecclesiasticae. 

2.    In  Poesi. 

Prosodia  Emmanuelis  Alvari.  —  Ars  Metrica.  —  Virgili  Aenei- 
dos  Lib.  I»""^  et  II  «^^^-  —  Horatii  Lib.  I™"^-  Carminum.  —  Martialis 
Epigram.  Lib.  I™"^-  et  IF"*^-  —  Salustii  Conjuratio  Catihnaria.  —  Cy- 
priani  Soarii  Rhetorica  —  Ciceronis  Lib.  I™"^'  Officiorum.  —  Eius- 
dem  Oratio  pro  lege  Manilia.  —  Institutiones  linguae  Graecae  Jacobi 
Gretscheri.  —  Catechismus  Graeco-Latinus.  —  Ex  Opusculis  Germa- 
nicis :  Von  denen  Chrien  |  und  deroselben  Gattungen.  —  Von  der 
Teutschen  Poesie  |  oder  Dicht-  und  Reim-Kunst.  —  Von  Teutschen 
Inscriptionibus ,  oder  Inschriften  |  Elogiis,  oder  Lobschriften  |  Epita- 
phiis,  oder  Grabschrifften.  —  Aus  der  Rechen-Kunst  von  denen  Brti- 
chen.  —  Opusculum  V'^"-  Historiae  complectens  Rudimenta  Geogra- 
phica,  Globum  Coelestem,  et  Terestrem,  Arteni  Scutarium,  seu  Heral- 
dicam,  et  Genealogiam. 


48  BOhmischer  Lektionsplan  1753. 

3     In  Syntaxi. 

Emmaniielis  Alvari  Syntaxis  ornata,  seu  de  tribus  linguae 
Latinae  virtutibus,  puritate,  elegantia,  et  copia.  —  Ciceronis  Episto- 
larum  Famil.  Lib.  Ildus.  g^  III  uus.  _  Eiusdem  de  Senectute.  — 
Ovidii  Nasonis  Lib.  I'^"^-  de  Ponto.  —  Virgilii  Eclogae  tres.  — 
Praecepta  de  conscribendis  Epistolis.  —  Catechismus  Maior.  —  Con- 
jugationes  Graecae.  —  Ex  Opusculis  Germanicis:  Von  der  Teutschen 
Syntaxi,  oder  Ordnung  im  Setzen  der  Worter.  —  Von  dem  Teut- 
schen  Periodo,  oder  Umfassung  der  Rede.  —  Von  Brieffen  insge- 
mein  \  wie  auch  von  allerhand  Gattungen  1  und  Einrichtungen  der 
Brieffen.  —  Von  dem  Stylo,  oder  wohlanstandigen  Schreib-Art  mit 
entgegen  -  gesetzten  Fehlern  |  durch  Exempel.  —  Aus  der  Rechen- 
Kunst  von  der  funfften  Specie:   Divisio,   oder  Zertheilung  genennet. 

—  Ex  Rudimentis  Historicis  Opusc.  IV ^^^^-  de  Regnis,  vetere  Germa- 
nia,  aliisque  Orbis  Provinciis. 

4     \n  Grammatica. 

Emmanuelis  Alvari  Grammatica.  —  Cicer.  Epistolarum  Famil. 
L.  12  et  16.  —  Ovidii  Nasonis  L.  I  Tristium.  —  Comparationes 
Graecae.  —  Catechismus  Maior.  —  Praecepta  Orthographiae  Latinae. 

—  Particulae  Turselini').  —  Ex  Opusculis  German.  Von  der  Teut- 
schen  Grammatic  |  oder  Sprach-Kunst.  —  Von  den  vornehmsten 
Namen  oder  Personen  |  Lander  |  Stadte  |  und  Fliissen.  —  Aus  der 
Rechen-Kunst  von  der  vierteu  Specie :  Multiplicatio,  oder  Vermehrung 
genennet.  —  Ex  Rudimentis  Historicis  Opusculum  Illtium.  Continuatio 
de  Monarchia  Romanorum. 

5.    In  Principiis. 

Emmanuelis  Alvari  Principia.    —     Ciceronis  Epistolae  Selectae. 

—  Pontani  Progymnasmata.  —  Catechismus  Minor.  —  Declinationes 
Graecae  simplices,  et  contractae.  —  Ex  opusculis  Germanicis:  Von  wohl 
anstiindigen  Sitten  1  mtindlichen  hofflichen  Anredungen  |  Bogriissungen  j 
Antworten  und  Ausrichtungen.   —   Von  der  Anfuhrung  zu  leichteren 


1)  Horatii  Tursellini  e  Soc.  Jesu  de  Particulis  Latinae  Ora- 
tionis.  Romae  1598,  12 «^.  426 p.  Moguntiae  1599  und  zahlreiche  weitere  Auf- 
lagen  auch  in  Deutschland,  die  erste  von  Thomasius  erweiterte  Ausgabe  Lipsiae  1700, 
spilter  von  Ernesti  z.  B.  Editio  in  Uermania  quinta  J.  A.  Ernesti  Lipsiae  1709; 
letzte  Ausgabe  in  vier  Biinden  Lipsiae  1829 — 1845. 


Bohmischer  Lektionsplan  1753.  49 

Brief-Concepterii.  —  Aus  der  Rechen-Kunst  die  dritte  |  und  zweyte 
Species:  Additio,  Zusetzung  1  et  Subtractio,  Abziehung  genennet.  —  Ex 
Rudimentis  Historicis  Opuscul.  11 '^^^^-  de  IV  Praecipuis  Monarchiis. 

6.    In  Rudimentis. 

Emmanuelis  Alvari  Principia.     Eadem  Principia  cum  Germanice, 
tum   Bohemice  explicata.    —    Catechismus  Minor  Latinus,   et  Germ. 

—  Rudimenta  Graeca  de  ratione  legendi,  et  scribendi.  —  Ex  Opusculis 
Germanicis:   Von   der  Tentschen  Ortographi  |  oder  Recht-Schreibung. 

—  Von  der  Rechen-Kunst  insgemein,  und  in  Specie  von  der  Nume- 
ration  |  oder  Zehhuig.  —  Von  der  Calligraphia  |  oder  Schon-Schrei- 
bung.  —  Ex  Rudimentis  Historicis  Opuscul.  Imum.  ^]^  Origine  Mundi 
usque  ad  Christum  natum. 


lu  ultimis  IV  Classibus  Themata  in  Scholam  Latina,  et  Ver- 
nacula  Lingua  scripta  ferentur,  in  infirais  II.  Classibus  significationes 
a  Professore  dictabuntur;  in  reliquis  vero  ipsimet  discipuli  operam 
dabunt,  ut  signiticationes  desuniant  ex  Lexico  Germanico-Bohemico- 
Latino,  recenter  hunc  in  finem  Typis  edito.  Ut  vero  luventus  etiam 
in  formandis  decenter  characteribus  commodius  exerceatur,  formulae 
Scriptionum  pro  variis  linguis  aeri  incisae,  ex  Typographia  Clementina 
Pragensi  haberi  possunt. 

Pro  duabiis  Classibus  Rhetorica  scilicet,  et  Poesi,  dimidia  11  ^*- 
pomeridiana  usque  ad  ipa™  praelegetur  Grammatica  Graeca  cum  ana- 
lysi  quorundam  Graecorum  Authorum. 


Klassenbucher  der  niederrheinischen  Provinz 

iii  der  zvveiten  Halfte  des   18.  Jahrhunderts. 


A.   Principi.a  vel  Rudimenta  (mit  Voraussetzung  der  Parva). 

*Praelectiones  |  Grammaticae  1  Germanicae  et  Latinae  | 
Pro  I  Infima  Classe.  |  Deutsch-  und  lateinische  |  Sprachkunst  1  zum  Ge- 
brauche  |  der  untersten  Classe  |  der  1  Schulen  am  Niederrhein.  |  Koln, 

Monumenta  Oermaniae  Paedagogica  XVI.  4 


50  Niederrheinische  Klassenbiicher. 

gedr.  bey  Christian  Everaerts  an  St.  Laurenz  ini  goldenen  Dorne.    Zu 
finden  bey  Joh.  Ililger  Hamecher  sel.  Wittib  .  .  s.  a.    8*^.    pp.  328. 

1.  Grammatik,  deutsch  u.  lat. ,   Formenl.  bis  S.  143;   Syntaxis 
communis  S.  144—233. 

2.  Loci  faciliores  ad  exercitium  translationis  ex  autoribus  classi- 
cis,  233— 2G7. 

3.  Rerum  maxime   obviarum  Nomenclatura  (Copia  verborum) 
268—282. 

4.  Anfangsgriinde  der  Griechisclien  Sprache  bis   zu  den  Zahl- 
wortern  und  dem  Verbum  subst.  e</i«;  Anhang  rvwfmi  kX/.7]ucxac. 

5.  Katechismus  des  P.  Canisius,  1.  u.  2.  Hauptst.  Lateinisch  und 
Deutsch,  296—313. 

6.  Die  Rechnenkunst  in  ganzen  Zahlen,  314—328. 


B.   Orammatica  media. 

*Praelectiones  |  Scholasticae  |  Pro  |  Media  |  Grammati- 
ces  I  Classe  |  faciliore  atque  amoeniore  metliodo  adornatae  in  usum 
Gymnasiorum  S.  J.  ad  Rlienum  Inferiorem.  IHS.  Cum  Piivil.  et  Fac. 
Superiorum.  C()llen,  zu  finden  bey  Joh.  Hilger  Hamecher  1761,  S^. 
pp.  406;  24. 

1.  Institutiones  Granimaticae;  ervveiterte  Etymologie,  Syntaxis 
Alvari;  Prima  stili  elementa,  p.  8 — 220. 

2.  Appendix  1.  De  Orthographia  Germanica,  p.  220—232. 

3.  „  2.  M.  Tullii  Ciceronis  kurz  gefaster  (sic)  Lebens- 
Lauf,  S.  233—242. 

4.  Appendix  3.     De  re  nummaria  Veterum,  p.  243  und  244. 

5.  (Pars  IIL)  Authores  Explicandi:  Ciceronis  epistolae  selectae; 
Loci  illustriores  et  apophthegmata  Ciceronis;  Selecta  ex  lulio  Caesare ; 
Ex  Guidone  Ferrario  S.  J.  de  rebus  gestis  Eugenii  Principis  bell. 
Panon.');  Elegantiores  Comicorum  formulae;  Dialogi  familiares  Antonii 
van  Torre  S.  J.  ad  mores  formandos  cumprimis  utiles^),  p.  245—355. 


1)  Guidonis  Ferrarii  S.  J.  (1717,  1733,  1790)  de  rebns  gestis  Eugenii 
Principis  a  Sabaudia  bello  Pannonico  libri  3.    Roraae  1747. 

2)  Anton  van  Torre  (Alost  1615,  1632,  1677)  schrieb  Dialogi  tamiliares 
litterarum  tironibus  in  Pietatis,  Scholae,  Ludorum  exercitatiouibus  utiles  et  ne- 
cessarii,  Antverpiae,  apud  viduam  et  heredes  Jo.  Cnobbari  1637,  S^;  sehr  oft 
aufgelegt. 


Niederrheinische  Klassenbiicher.  51 


6.  R.  P.  Jacobi  Bayer  S.  J.  coiupendiariae  institutioues  Graecae 
Grammaticae  (einschl.  d.  Konjug.  von  tu7:to))  p.  356—387. 

7.  Zweyter  Theil  der  Rechen-Kunst  (Briiche)  p.  388—406. 

8.  R.  P.  Canisii  S.  J.  Theologi  Catechismus  additis  ex  S.  Scriptura 
et  SS.  PP.  notis  illustratus.  IHS.  Cum  privil.  et  fac.  sup.  Coloniae 
Typis  Christiani  Rommerskirchen  .  .  1760,  8".  pp.  24. 


C.    Grammatica  siiprema. 

'Praelectiones  |  Scholasticae  ]  Pro  I  Suprema  |  Gram- 
matices  I  Classe  I  Faciliore  I  Atque  Amoeniore  Methodo  I  Adornatae  i 
in  usum  Gymnasiorum  S.  J.  ad  Rhenum  Inferiorem.  IHS.  Cum 
Priv.  et  Fac.  Sup.  Coloniae  apud  Hilgerum  Hamecher,  et  Ludov. 
Schorn,  1761,  8°.  pp.  518;  24. 

1.  Syntaxis  Emm.  Alvari  novis  curis  illustrata  p.  6—104. 

2.  De  interpretatione  vernacula  (deutsche  Sprachl.)  p.  104 — 134. 

3.  De  ratione  scribendi  faciliorem  epistolam  Germanicam,  p.  134 
—  140. 

4.  Praehisiones  ad  stilum  sive  de  dictionis  Latinae  dotibus 
(nach  der  Alvarez-Ausgabe  des  P.  luvencius)  p.  140  — 195;  dazu 
Appendix  1  Philologica  de  Kalendis  Romanorum:  App.  2  de  magi- 
stratibus  Romanorum  p.  195 — 208. 

5.  Institutiones  metricae  p.  209— 276;  dazu  Appendix:  Historiae 
Poeticac  epitome  (Mythol.)  ex  P.  luvencio  p.  277 — 306. 

6.  Auctorum  explicatio.  Epistolae  amoeniores  Plinii  et  Cice- 
ronis;  Loci  illustriores  ex  Cicerone,  Cohimella,  et  Curtio;  Exempla 
prosae  hgatae  ex  Ovidio,  Hoschio*),  Masenio^)  aliisque,   p.  307—447. 


')  Sidronius  Hosschius  S.  J.  (de  Hossche)  einer  der  besten  neulat.  Elegiker, 
(Merckem  in  Ostflandern  1596,  1616,  1653)  schrieb  u.  a.  Elegiae  (XII)  de  Christo 
patientd,  Bruxell.  1649,  4".  36  p.  —  Gesammtausg.  derEIegien:  Sidronii  Hosschii 
e  S.  J.  Elegiarum  libri  VI  .  .  Antverp.   1656. 

2)  Jacob  Masen  S.  J.  (Daelhem- Julich  1606,  1629,  1681)  verfafste  Pa- 
laestra  Oratoria  Praeceptis  et  Exemplis  Veterum  lectissimis  in- 
structa.  Coloniae  1659,  8°.  1062  p.,  mehrere  Auflagen.  Er  schrieb  auch  eine 
Poetik:  Palaestra  Eloquentiae  Ligatae  Coloniae  1657,  3  vol.  Im  zweiten  Bande 
Masens  Sarcotis,  welche  Milton  zur  Vorlage  gedient  haben  sollte,  und  im  dritten 
Bande  Masens  Dramen:  Josaphat,  01Iax'ia,  Rusticus  imperans,  Bacchi  schola 
eversa,  Mauritius,  Androphilus,  Telesbius.    Masen  ist  auch  als  Historiker  bekannt. 

4* 


52  Niederrheinische  Klassenbiicher. 

7.  Epigrammata  selecta  ex  Martiali,  p.  447 — 450. 

8.  Institiitiones  Gramm  Graecae  (nach  Bayer  S.  J.)  Formen- 
lehre  bis  zum  Schliifs,  dann  Sententiae  ex  Isocrate  nnd  Apophtheg- 
mata  ex  Aeliano,  p.  451—503. 

9.  Aritlmieticae  pars  3.  Proportiones,  regula  aurea  composita, 
eadem  eversa  sive  reciproca,  regula  societatum  (Gesellschaftsrechnung), 
regula  alligationis,  p.  504 — 518. 

10.  Canisii  Catechismus  —  wie  in  der  Gramm.  media. 


D.    Classis  Humanitatis. 

*Praelectiones  |  Scholasticae  1  Pro  |  Classe  [  Humani- 
tatis  I  Facili,  ac  perspicua  methodo  digestae  in  usum  Gymnasiorum 
S.  J.  ad  Rhenum  inferiorem.  IHS.  Cum  Priv.  et  Fac.  Sup.  Co- 
loniae  apud  Hilg.  Hamecher  et  Ludov.  Schorn  1762.  8°.  p.  552;  24.— 
Praefatio  p.  3— 11. 

1.  Institutiones  stili  sohiti  p.  12 — 134. 

2.  Institutiones  Poeticae  seu  StiU  ligati,  p.  135—237.  Appen- 
dix:  De  elementis  Prosodiae  Germanicae,  p.  237—244. 

3.  Exempla  stili  soluti,  lib.  primus  •)  Exempla  Progymnasmatum 
Rhetoricae  (Epistolae  Cic. ,  fabulae  selectae;  narrationes  historicae  et 
oratoriae;  descriptiones  selectae,  auch  zwei  deutsche;  exempla  chria- 
rum;  exempla  oratiouum  Ciceronis;  loca  selecta  ex  Livii  decade  tertia) 
p.  245—358. 

4.  Exempla  stili  ligati,  lib.  primus.  Exempla  minorum  poe- 
matum  (descriptiones  poeticae  ex  Virgiho,  fabula  ex  Huetio,  buco- 
lica  Virgilii,  Idyllion  ex  Becano^),  Georgicon  4.  Virg. ,  Epinicion, 
Genethhacon,  Propempticon,  Epicedium,  symbolae).  —  Liber  secun- 
dus:  Exempla  majoris  poematis  (Epos,  loca  selectiora  VirgiHi  et  Aenei- 
dos  I.  1)  p.  359—464. 

5.  Institutiones  linguae  Graecae :  Syntaxis,  Appendix  de  accenti- 
bus,   Elegantiae  Graecorum  faciliores.     Exercitationes  hermeneuticae 


>)  Der  Lib.  secundus  gehort  zur  Rhetorik. 

2)  Guill.  Becanus  S.  J.  (van  der  Beke).  Ypres  1608,  1624,  1683.  Idyllia 
et  Elegia  Autwerpiae  1655,  12 ^*.  pp.  102.  Mehrere  Ausgaben.  Vergl.  J.  Levaux, 
Etude  biographique  et  litteraire  sur  le  Jesuite  Guill.  vau  der  Beke  po^te  latin  du 
XVIle  siecle.     Bruges  1888. 


Niederrheinische  Klassenbiicher.  5.^ 

et  analyticae  aus  Lukian  und  aus  den  Briefen  des  h.  Gregor  vou  Na- 
zianz,  p.  465—520. 

6.  Elementa  Algebrae  p.  521—552. 

7.  Cauisi  Catech.  wie  in  den  zwei  vorhergehenden  Klassen. 


E.    Classis  Elietorices. 

*Praelectiones  |  Scholasticae  |  Pro  |  Classe  Rhetori- 
ces  I  faciliore  atque  anioeniore  methodo  adornatae  in  usum  Gym- 
nasiorum  S.  J.  ad  Rhenum  inferiorem.  I H  S.  Cum  Priv.  et  fac.  sup. 
Coloniae.  Apud  Hilg.  Hamecher,  et  Ludov.  Schorn  1762,  8". 
pp.  518;  24. 

1.  Institutiones  Rhetoricae  (Prolegomena:  inventio:  dispositio; 
elocutio,  memoria,  pronuntiatio,  gestus;  applicatio  praeceptorum  ad 
varia  orationum  genera);  Appendix  philologica  de  Romanorum  vesti- 
bus,  ludis,  conviviis  cet.  p.  10—167. 

2.  Institutiones  poeticae  (Lyricae,  dramaticae)  p.  170—197. 

.3.  Authores  praelegendi  et  oratiouis  solutae  ac  ligatae  exempla. 
(Beispiele  der  Teile  einer  Rede  aus  Cicero,  Reden  Ciceros  und  anderer; 
deutsche  Nachbildung)  p.  198—304. 

4.  Orationes  breviores  ex  Curtio,  Livio,  et  Petavio  selectae, 
p.  305—322. 

5.  Exempla  stih  in  vario  genere  ( geschichtl. ,  redner.  cet.). 
Lyricae  pocseos  exempla,  ex.  stili  comici,  tragici;  Horatius  de  arte 
poet.  p.  323—41,3. 

6.  Institutiones  linguae  Graecae  pro  schola  Rhetoricae  Jac. 
Gretseri  e  S.  J.  Prosodia  contractior,  cum  exemplis  stili  Graeci 
Oratorii  et  Poetici.  Appendix  de  dialectis  (jonica,  dorica,  aeolica). 
Exempla  ex  S.  Chrysostomo,  ex  Herodiano,  Demosthene,  Anacreonte, 
Homero;  Specimen  versionis  poeticae  e  Latino  idiomate  in  Graecum, 
p.  414—484. 

7.  Historiae  universalis  suas  in  periodos  distributae  conspectus, 
p.  485—496. 

8.  Algebrae  pars  secunda,  p.  497—518. 

9.  P.  Canisii  Catechismus  wie  in  den  vorigen  Klassen. 


54  P-  Hermann,  quataor  capita  literarum  humaniorum.     1766. 


Erlass  des  Provinzials  G.  Hermann  fiir  die 

oberdeutschen  Gymnasien  iiber  den  humanistischen 

Lehrplan.     7.  Februar  1766. 

(A.  0.  XIII.  Na,  2  s.  p.) 

Quatuor  capita,  quae  ad  Stuclia  literarum  humaniorum 

p  e  r  t  i  n  e  n  t, 

1.  Cum  praesentis  temporis  necessitas  uberiorem  etiam  iu  Dis- 
cipulis  nostris  Doctrinae  christianae  notitiam  exigat,  atque  ad  hunc 
finem  opportunus  sit  visus  catechismus  a  P.  Widenhofer^)  nonniliil 
auctus,  de  ordine  et  modo  illum  addiscendi  sequentia  sunt  observanda : 

In  Rudimentis  solum  addiscitur  caput  primum,  in  Gram- 
matica  primum  et  secundum,  inSyntaxi  minore  primum,  secun- 
dum  et  tertium,  Syntaxis  major  praecedentibus  capitibus  super- 
addit  quartum,  Poesis  quintum,  Rhetorica  omnia  quinque  repetit. 
In  iis  tamen  Gynmasiis,  in  quibus  Syntaxis  niinor  est  aboHta,  in  Syn- 
taxi  praeter  priora  capita  addiscitur  tertium,  in  Poesi  quartum,  in 
Rhetorica  quintum. 

Hoc  quidem  anno  initium  fit  in  solis  Rudimentis,  anno  sequenti 
sequitur  Grammatica,  et  sic  deinceps,  dum  anno  ultimo  etiam  in  Rhe- 
torica  adeoque  in  omnes  scholas  catechismus  sit  invectus.  Intra  hoc 
tempus  illae  Scholae,  quas  ordo  nondum  tangit,  morem  hactenus 
usurpatum  continuent. 

Circa  modum  addiscendi  primo  Textus  sacri  prorsus  exacte  me- 
moriter  recitantur,  secundo  ipsa  catechismi  verba  in  priniis  4  classi- 
bus  pariter  recitantur  e  memoria,  ita  tamen,  ut  repetitionis  verborum 
aut  haesitationis  nulla  omnino  habeatur  ratio;   substituere  autem  vo- 


1)  Franz  Widenhofer  S.  J.  (Fulda  1708,  1729,  1755)  schrieb  auch  Eudi- 
menta  hebraica  Herbipoli  1747  und  Exercitium  hebraicum  ibid.  Der  Titel  des 
Catechismus  lautet:  Ven.  P.  P.  Canisii  S.  J.  Catechismus  minor  nunc  in  gratiam 
studiosae  juventutis  ex  ejusdem  Ven.  Patris  majore  opere  Catechistico  sacris  sen- 
tentiis  atque  exemplis  auctus  a  P.  Fr.  Xav.  Widenhofer  Herbipolae  1750,  8*^. 
pp.  96,  mehrere  Autiagen,  auch  deutsch:  Auszug  der  christlichen  Lehre  zum  Ge- 
brauch  der  studierenden  Jugend,  Augsburg  1769 ;  auch  die^^er  dentsche  Catechis- 
mus  ist  oft  aufgelegt,  noch  Freiburg  (Schw.)  1838.  Vergl.  (Feder)  Geschichte  des 
Katechismuswesens  im  Wurzburger  Bistum,  Heilbronn  1794. 


P.  Hermann,  quatuor  capita  literarum  humaniorum.     1766.  55 

cabulum  synonymum  ac  prorsus  aequivalens,  omittere  verbum  aliquod, 
aut  addere,  atque  etiam  immutare  ordinem  verborum,  salvo  tamen 
semper  sensu  doctrinae,  quamvis  pro  errore  substantiali  computari 
non  debeat,  aequum  tamen  est,  ut  ceteris  paribus  ille  praeferatur 
aemulo,  qui  prae  hoc  fideliter  et  accurate  verba  catechismi  reddiderit. 
Tertio  quaestiones  ex  catechismo  eo  modo  proponuntur,  quo  hactenus 
fuit  factum,  et  quidem  in  duabus  classibus  inferioribus  liiigua  ger- 
manica,  in  Poesi  et  Rhetorica  lingua  latina,  in  duabus  chxssibus  mediis 
liberum  sit  respondenti  uti  hngua  alterutra.  In  Scholis  Poesis  et 
Rhetoricae  praeter  textus  sacros  nihil  recitatur  ex  memoria,  sed 
examinantur  ex  omnibus  5  capitibus,  prout  hactenus  ex  pagelHs 
quandoque  perpaucis  sunt  examinati.  Quarto  exempla,  quae  in  cate- 
chismo  occurrunt,  inti-a  annum  uberius  quidem  discipuhs  sunt  decla- 
randa;  in  examine  tauum  ad  anni  linem  sufticit  praecise  respondere 
quod  in  catechismo  continetur.  Porro  hoc  examen  ex  catechismo  nulH 
omnino  in  posterum  sit  arbitrarium,  sed  omnes  ad  illud  teneantur, 
cum  neutiquara  ndnor  ratio  sit  habenda  Doctrinae  christianae,  quam 
cujusvis  alterius  scientiae. 

2.  Ut  mensis  Augustus  rehnquatur  integer  necessariae  prae- 
parationi  ad  ea,  quac  tum  singulis  classibus  sunt  praescripta,  exercitia 
scholastica  non  differantur  ultra  medium  lubi,  ejusmodi  autem  exercitia 
scholastica  tam  in  Poesi  quam  Rhetorica  praescripta  sunt  duo,  eaque 
omnino  distincta  ab  exercitio  Ilistorico.  Expedit  autem,  ut  disputationes 
menstruae  in  classibus  altioribus  non  nimium  difterantur. 

3.  Quamvis  in  Scholis  nostris  prima  esse  cura  debeat  linguae 
latinae  dotibus  suis  omnibus  instructae,  magnam  tamen  hoc  tempore 
lingua  etiam  requirit  Germanica.  Unde,  ut  ahas  jam  saepius 
per  memoriaha  fuit  commendatum,  in  compositionibus ,  quibus  dis- 
cipuli  occupantur,  sedula  habeatur  ratio  orthographiae  germanicae, 
non  exoticae  illius  et  affectatae,  sed  moderatae,  quae  omnium  appro- 
bationem,  non  risuni  mereatur.  Ilhus  regulae  saepius  exphcentur; 
si  discipuh  in  illas  peccent,  emendentur;  pro  penso  domestico  exiga- 
tur  versio  alicujus  authoris  in  germanicum,  id  quod  etiam  in  schola 
quandoque  utiliter  exigitur.  Usui  esse  poterunt  non  ea  solum,  quae 
hac   de  re  in  Alvaro  recentiore')  continentur,   sed  etiam  opusculum 


1)  Im  18.  Jahrhundert  erschienen  mehrere  deutsche  Bearbeitungen  des 
Alvarez,  so  z.  B.  von  P.  Balthasar  AllT  S.  J.,  erste  Ausgabe  Coeln  1731,  und 
P.  Hermann  Goldhagen  S.  J.,  erste  Auflage  Mainz  1751. 


56  P-  Hermann,  quatuor  capita  literarum  humaniorum.    1766. 


P,  Weitenaiier  ^) ,  cujiis  aliqiia  exemplaria  iii  siugiilis  domiciliis  com- 
parabuntur,  uti  etiam  a  collegiis  Bavaricis  unurn  alterumve  illius 
grammaticae,  quae  uuper  Monachii  [edita  est,  comparabuntur]. 

4.  Circa  specimina  literaturae  politioris,  quae  Magistri  in  triclinio 
dare  solent,  statutum  est,  ut  imposterum  singuli  per  annum  dent  tria 
praeter  concionem,  sed  breviora  ita,  ut  mediam  horam  non  excedant, 
nec  vel  quartam  illius  partem  non  expleant.  Servetur  hic  numerus 
lege  inviolabih,  nec  vel  titulo  Principii  solennis,  ut  vocamus,  vcl 
Scenae  adornandae.  vel  aho  quocunque  imminuatur.  Non  minus  exacte 
servetur  tempus  his  speciminibus  praefixum  ita,  ut  primum  saltem 
mense  lanuario  detur,  secundum  saltem  mense  Aprih,  tertium  saltem 
sub  initium  mensis  luhi.  Hae  compositiones  singulae  decenter  descriptae 
aut  in  visitatione  tradantur  R.  P.  Provinciah,  vel  ad  eundem  post 
reditum  ex  partibus  trans  Rhenanis  mittuntur.  Dihgenter  tamen  ad- 
scribatur  dies,  qua  recitata  est  compositio,  vel  etiam  caussa,  si  fortassis 
illa  ultra  mensem  praescriptum  est  dilata.  —  Porro  materiae  compo- 
sitionum  hoc  quidem  anno  Snperioribus  atque  Instructoribus  determi- 
nandae  rehnquuntur  ^) :  genera  vero  iharum  pro  singuhs  chissibus  de- 
signata  sunt  sequentia: 

Pro  primo  anno.  —  Postquam  sufficiens  notitia  hausta  cst  de 
proprietate,   puritate,   copia  ac  elegantia  hnguae  latinae,   atque  de 


1)  »Ignaz  Weitenauer  (S.  J.  Ingolst.  1709,  1724,  1783)  gab  nach  friiheren 
literarischen  Versuchen,  die  in  der  vaterlandischen  Sprache  abgefafst  waren,  im 
Jahre  1764  ein  Buch  in  Druck,  welches  in  gewissem  Sinne  als  eine  deutsche 
Grammatik  angesehen  werden  kann:  ,Zweifel  von  der  deutschen  Sprache'.  Er 
bekundet  darin  Liebe  zur  Muttersprache ,  Belesenheit  und  gediegene  sprachliche 
Studien.  Das  Buch  ubte  thatsiichlich  einen  befruchtenden  Einflufs  in  den  bayeri- 
schen  Gegenden  aus;  ja  es  diente  zum  Schulbetrieb.*  Wolfram:  Heinrich  Braun, 
Bamberg  1892  S.  12.  Bis  1792  erschienen  sieben  Autlagen.  vier  in  Augsburg  und 
zwei  in  Innsbruck;  vergl.  Ebner,  S.  281.  Von  demselben  Jesuiten  erschien  im 
Jahre  1768  in  Augsburg:  Gedichtesammlung  und  deutsche  Verskunst.  Sammlung 
kurzerer  Gedichte,  meistens  aus  neueren  deutschen  Dichtern,  samt  einer  Anlei- 
tung  zu  deutschen  Versen.     332  S. 

2)  Fur  das  Jahr  1767/68  sandte  der  Provinzial  die  Aufgaben.  Das  Post- 
scriptum  zu  einem  Br.  vom  10.  November  1767  (Arch.  G.  ebenda)  lautet:  »Compo- 
sitiones  Magistrorum,  quarum  argumenta  cum  his  mitto,  habeantur  temporibus 
alias  praescriptis,  et  suo  tempore  mittantur  Monachium.»  —  Dagegen  war  die 
Wahl  der  Themata  fur  1770  und  1771  —  vielleicht  auch  1772  —  den  ortlichen 
Oberen  uberlassen.  Das  Pscr.  zu  einem  Br.  des  Prov.  Maximfts  Mangold  vom 
13.  November  1771  lautet:  »Themata  pro  compositionibus  Magistrorum  hoc  iternm 
anno  ab  eorum  instructoribus  cum  cousensu  Superiorum  determinentur.a 


P.  Hermann,  quatuor  capita  literarum  humaniorum.     1766.  57 

legitiuii  et  probi  styli  uitorc,  dc  quibus  plura  P.  de  Colonia')  1.  1  c.  7, 
luvencius  in  arte  doceudi  et  discendi  p.  1  c.  1,  art.  2,  4,  5,  Heinecius 
de  cultiore  stylo  p.  1  c.  2. 

Specimen  primum  erit  Epistola  quaedam  erudita,  qua  aptum 
ad  eruditionem  argumentum  pertractatur ,  vel  epistola  quaedam  nar- 
ratoria,  qua  novus  aliquis  seu  felix  seu  sinister  eventus  etc.  ad  alterum 
perscribitur. 

Secundum  Apologus  aut  Fabula  ad  modum  Phaedri  scripta. 
Possunt  Fabularum  conjungi  plures:  neque  necessarium  est,  ut  nova 
semper  excogitetur;  sufficit  illas,  quae  in  celebrioribus  authoribus 
inveniuntur,  proprio  ingenio  expolitas  proponere.  Adjumento  esse 
poterunt,  praeter  Phaedrum  et  P.  Des  Billons^),  P.  de  Colonia, 
P.  Le  Jay  etc. 

Tertium  Ode  aliqua  authoris,  seu  antiqui  seu  recentioris, 
elegiaca  Paraphrasi  explicata.  Formam  et  exemplum  praebere  poterunt 
P.  Ruaeus^)  et  P.  Jac.  Wallius'*),  qui  versibus  Hexametris  reddidere, 
quae  Horatius  Carmine  Lyrico  scripserat. 

Nota.  Specimen  alterutrum  ex  duobus  prioribus  latina  simul 
et  germanica  lingua,  sed  stylo  soluto  recitetur. 

Pro  secundo  anno.  —  Specimen  primum  Historia  ah'qua,  non 
amplificata,  ut  vocamus,  et  oratoria,  sed  simplicior,  et  ad  Ciceronianae, 
Livianae,  Curtianae,  Cornelianae  etc.  narrationis  stylum  ac  modum 
formata;  imo  expedit,  ut  idem  factum  et  eventus  Liviano,  Curtiano 
aut  alterius  insignis  Historici  stylo  et  scriptionis  modo  proponatur. 

Secundum  Carmen  Elegiacum  Didacticum,  quod  vocant,  seu 
Doctrinale,  in  quo  tamen  non  de  uuiverso  quodam  morum  aut  stu- 
diorum  genere,  sed  de  peculiari  eoque  brevi  aliquo  argumento  agatur. 


1)  Dominikus  de  Colonia  S.  J.  (Aix  1658,  1673,  1741)  schrieb  De  Arte  Rhe- 
torica  libri  quinque  lectissimis  veterum  auctorum  perjDetuisque  exemplis  iUustrati 
Lugduni  1704,  zahlreiche  Autlagen;  letzte  Lyou  1877.  Yergl.  Mem.  de  Trevoux 
1741  p.  2001  flf. 

2)  Franz  Desbillons  S.  J.  (Cher  1711,  1727,  1789)  Fabularum  Aesopia- 
rum  libri  quinque.  Glasguae  1754,  8«.  pp.  108.  Paris  1756;  auch  zahlreiche 
Auflagen  iu  Deutschland.  Augsburg  1763,  Mannheim  1768,  1792,  1809.  Deutsche 
Uebersetzungen  Miinchen  1792,  1802.  Letzte  Ausgabe  Lugduni  1867.  Vergl. 
Nova  Acta  Erudit.  1768  p.  449  ft'.  und  P.  Dubois:  Le  P.  Desbillons  Bourges  1887. 

3)  Carl  de  la  Rue  S.  J.  (Paris  1643,  1659,  1725)  Caroli  Ruaei  e  Soc.  Jesu 
Carminum  libri  quatuor  Paris  1680.     Viele  Ausgaben. 

4)  Jacob  Wallius  S.  J.  (van  de  Walle).  Courtrai  1599,  1617,  1680.  Poe- 
matum  libri  novem.     Antw.  1656;  zahlreiche  Auflagen. 


58  P-  Hermann,  quatnor  rapita  litpr;u-um  humaniorum.     1766. 


e.  gr.  de  civilitate  morum  in  Adolescentia ,  de  modo  surgendi,  vel 
alio  quocunque  singulari  studio,  arte  vel  industria.  Excmi)lum  sub- 
niinistrat,  et  simul  carminis  hujus  indolem  describit  P.  Neumayr')  in 
idea  Poosis.  Plura  illius  excmpla  videre  licct  in  P.  Rapino^)  de  Hor- 
tis,  in  P.  Vanierio'^)  de  praedio  rustico,  in  P.  Livino  de  Meyr*)  de 
Ira,  in  P.  Grimaldi^)  de  vita  aulica  et  de  vita  urbana,  in  P.  Pul- 
charellio'^)  de  valetudine  tuonda.  Posset  tamen  carmini  Didactico 
substitui  Ej^istola  Elegiaca,  vel  dcscriptio,  vel  lusus  quidam  allegori- 
cus,  aut  carmen  Sotericum,  Epicenium,  Eucluiristicum,  versu  tamen 
Elegiaco. 

Tertium  Ecloga:  exquisita  hujus  exempla  habemus  in  Eclogis 
Marianis  P.  Rapini  et  Vanierii  de  amicitia,  in  Idylliis  sacris  P.  Mo- 
morantii  et  P.  Gulielmi  Becani  ac  prae  primis  in  Eclogis  Virgilii. 

N.  Haec  Ecloga  vel,  si  phicet,  prior  Elcgia  recitantUi  est  versi- 
bus  hitinis  ct  germanicis. 

Pro  tertio  anno.  —  Primum  Compositio  prosaica  [)robc  latina 
et  in  formam  Historicae  Dissertationis  vel  Dialogi  redacta  De  Dia- 
logorum  indolc  breviter  et  erudite  disserit  Heinecius  p.  2  c.  4.  Ex- 
empla  Diak^gorum    luculenta    cxtant   in   Scriptis    oratoriis    ac   Phik)- 


')  Franz  Noumayr  S.  J.  (Miinchen  165)7,  1712,  1775)  vcroffentlichte  Idea 
Poeseos  sive  Methodica  Institutio  de  Praeccpti?,  Praxi  et  Usu  Artis.  Ingolstadii 
1761.  Yon  domselben  Yerfasser  auch  oine  Idea  Rhetorices  Ingolst.  1748.  Beide 
Bucher  erlobten  mehrore  Autlagen. 

2)  Rene  Rapin  S.  J.  (Tonrs  1621,  1639,  1687)  Hortorum  libri  IV.  Qui- 
bus  addita  est  disputatio  de  universa  Hortensis  culturao  disciplina  Paris  1665, 
4*^'.  pp.  111.     Zahlreiche  Ausgaben  und  IJobersotzungeii. 

3)  Jacob  Vaniere  (Causses  1664,  f  1757)  Praediura  Rusticum  Tolosae 
1706,  12".  pp.  74.  Yiele  Auflagen  und  Uebersetzungeu;  letzte  Ausgabe  Paris 
1829.  Dentsche  Uebersetzungen  Augsburg  1772,  Wiirzburg  1783.  Yergl.  Vie  du 
P.  Yanioro  Paris  1786. 

*)  Lievin  de  Meyere  S.  J.  (Gent  1655,  1673,  173t>)  schrieb  u.  a.:  >De 
ira  libri  III,  nompe  de  causis,  damnis  ot  romodiis  irae.     Antverp.  1694.« 

•'>)  Franz  Grimaldi  S.  J.  (Noapcl  1680,  1697,  1740)  De  vita  aulica  libri 
duo  op.  posth.  Romae  1741.  8^'.  pp.  97.  .\ugust.  Yind.  1752.  Yorgl.  Acta  Erudit. 
1760,  p.  652  ff. 

«)  Constanz  Pulcharolli  S.  J.  (Noapel  1569,  1585,  1610)  Carminum  libri 
quinquo.  Qnibus  acco<5sit  dialogus  do  vitiis  senectutis  et  Homericae  Iliados 
libri  duo  o  Graoco  in  Latiu.  coinorsi  Neapoli  1618.     Mehrei'e  Auflageu. 


P.  Hermann,  quatuor  capita  literarum  humaniorum.     1766.  59 


sophicis  Ciceronis,  in  Praelusionibus  P.  Famiani  Stradae'),  in  Cleandro 
et  Eudoxo  P.  Daniel^).  Cum  autem  hoc  tempore  magnum  critica 
locum  apud  eruditos  habeat,  controversum  aliquod  seu  Ecclesiasticae 
seu  profanae  Historiae  caput  (v.  gr.  de  Baptismo  Constantini,  de 
lapsu  S.  Marcellini  Pontificis)  opportunam  hujusmodi  Diahjgo  vel 
Dissertationi  materiam  praebere  posset:  Problemata  vero  et  contro- 
versa  Historiae  capita  suppeditabunt  responsiones  Papebrochii^),  Quae- 
stiones  Historico  -  criticae  P.  Scliwarz^),  Dissertationes  Historicae 
Alexandri  Natalis. 

Secundum  Carmen  Hexametrum,  sive  Spectaculum  Heroicum. 

Tertium  Carmen  Lyricum,  qua  hi  re  ad  exercendum  styhim 
ct  addiscendum  probe  Lyricorum  usum  plurimum  juvabit,  ut  idem 
argumentum  (v.  gr.  eadem  sententia  ac  doctrina  moralis,  idem  affec- 
tus  cet.)  diversis  odarum,  v.  gr.  Alcaicae,  Sapphicae,  Asclepiadeae  cet. 
metris  efferatur. 

Pro  quarto  anno.  —  Primum  Oratio  ahqua,  in  qua  artificium 
totum,  sed  intra  praescriptae  brevitatis  hmites,  continetur,  cujusmodi 
exempla  exhibet  P.  Le  Jay. 

Secundum  crit  fictio  ahqua  Poetica  (de  qua  P.  Neumayr  in 
Idea  Poeseos  p.  1,  c.  2,  §  4),  quae  constat  ex  prosa  et  versibus,  alias 
m  i  X  t  u  m  vocari  soUta.    In  hac  exercitatione  locus  est  exercendo  stylo 


')  Famien  Strada  S.  J.  (Rom  1572,  1591,  1649)  Prolusioues  Academicae 
Romae  1617,  4«.  p.  496.  Viele  Auflagen,  letzte  Oxonii  1745:  sCest  dans  les 
Prolusiones  que  Strada  en  se  livi-ant  a  une  sorte  de  jeu  d'esprit  eut  la  premiere 
idee  du  telegraphie  electrique«  de  Backer  III,  956  u.  2302.  Durch  sein  beriihmtes 
Werk  De  bello  Belgico  ist  Strada  Classiker  geworden. 

2)  Gabriel  Daniel  S.  J.  (Rouen  1649,  1667,  1728)  Entretiens  de  Cleandre  et 
d'Eudoxe  sur  les  Lettres  au  Provincial  Cologne  (Rouen)  1694,  12^.  pp.  406.  Zahl- 
reiche  Auflagen  und  Uebersetzungen,  lat.  Cleander  et  Eudoxus  (Jouvancy)  Puteolis 
1695.  Sein  Hauptwerk  Histoire  de  France.  Paris  1713,  fol.  3  vol.  (Paris  1721. 
i^.  7  vol.)  erlebte  viele  Auflagen  und  Uebersetzungen.  Diejenige  Paris  1755  -  60. 
40.  17  vol.,  welche  P.  Griffet  besorgte,  die  beste,  deutsch  Ntirnberg  1761 — 63. 
40.  15  vol. 

5)  Daniel  Papebrochius  S.  J.  (van  Papenbroek)  —  Antwerpen  1628,  1646, 
1714.  Beriihmter  Bollandist.  Seine  verschiedenen  Responsiones  bei  de  Backer 
und  Sommervogel  unter  dem  Naraen  Bollandus.  Ueber  die  Bedeutung  Papenbroeks 
fiir  die  historische  Kritik  s.  Sickel,  Urkunden  der  Karolinger  I,  33  tf. 

4)  Ignaz  Schwarz  S.  J.  (Muckhausen-Augsburg  1690,  1707,  1763)  Collegia 
historica  seu  Quaestiones  historicae  ex  iustitutionibus  historicis  in  ordine  ad 
dilucidandas  praecipuas  quasque  difficultates  .  .  .  propositae.  Authore  P.  Ignatio 
Schwarz  Soc.  Jesu  in  Alm.  et  Elect.  Universit.  Ingolstad.  Historiarum  Professore 
Ordinario  Ingolstadii  1734—1737.    9  vol. 


60  Tagesordnung  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.     1737. 

in   variis   carminum  generibus,    admiscenclis  brevibus  Dialogis,    De- 
scriptionibus,  exprimendis  affectibus  cet. 

Tertium  erit  Symbolum  cum  adjuncta  explicatione  metrica. 
Picturae  substituenda  erit  descriptio,  qua,  quodnam  corpus  ac  lemma 
Symbolo  statuatur,  exponi  ac  velut  figurari  poterit.  Quodsi  unum 
Symbolum  non  sufficiat,  possunt  recitari  plura  breviora  Symbola, 
quibus  idem  corpus  aptandum  erit.  Locum  habere  hic  potest  Exer- 
citium  styli  lapidaris  ad  exemplum  Labbei^),  Jouglaris,  Emmanuelis 
thcsauri  cet.  De  talium  Inscriptionum  modo  ac  stylo  lapidari  bre- 
viter  agit  P.  Neumayr  in  Idea  Poeseos  et  Heinecius  p.  2  c.  5;  copio- 
sissime  autem  P.  Weitenauer^)  peculiari  hac  de  re  commentario;  in 
ipsius  miscellis  praeclara  hujus  styli  exempla  et  Elogia  sunt. 


Tagesordniing  ftir  die  G}  mnasien  der  oberdeutschen 

Provinz   1737. 

(Kropf,   Eatio   et  via  p.  46  —  59.) 


Ordo  feriae  II  et  IV. 

Mane.  Quarta  horae  parte  (nonnullis  locis  semihora)  ante 
horam  YII.  signum  primum  campano  datur  aere:  neque  citius  aperiri 
Gymnasium  aut  schola  ulla  debet.  Conveniunt  sensim  discipuli.  Ad- 
sunt  Praefecti  atrii,  qui  concilient  quietem  ac  disciplinae  invigilent. 
(Ex  reg.  22  Rect.  et  reg.  43  et  44  Praef.  stud.  inf.)  Praesto  sunt 
et  caeteri   Magistri,  qui   causas,   quotquot   possunt,   excusantium  se 

1)  Philipp  Labbe  S.  J.  (Bourges  1607,  1623,  1667)  ThesaurusEpitaphiorum  vetc- 
rum  ac  recentium  selectorum  ex  autiquis  inscriptionibus  omnique  scriptorum  ge- 
nere.  Parisiis  1666.  Labbe  ist  beriihmt  durch  seine  Sammlung  der  Concilien 
und  die  Herausgabe  des  Corpus  Script.  Byzantin.  «Durch  die  Mitwirkung  der 
hervorragendsten  Philologen  des  17.  Jahrhunderts  wurde  diese  Sammlung  (Corp. 
Script.  Byz.)  zu  einem  fiir  seine  Zeit  staunenswerten  und  heute  noch  nicht  er- 
setzten  Werke.w  Krumbacher,  Geschichte  der  byzantinischeu  Litteratur.  Miin- 
chen  1891.    S.  35. 

3)  Ignaz  Weitenauer  S.  J.  Symbola,  Epigrammata,  Lapidaria.  Libri  III. 
Augustae  Vindel.     17.57.     8«.     pp.  411.     Vergl.  S.  56  Anm.  1. 


Tagesordnung  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737.  61 


de  erratis,  de  absentia  cet.  tunc  statira  audiunt  atque  expediunt,  ut 
ne  opus  sit  ei  negotio  in  scliola  postea  inimorari.  (luv.  de  rat.  doc. 
c,  2,  a.  3,  §  2.)  Atque  eadem  fiunt  ante  scholara  pomeridianam  aliis- 
que  similiter  diebus. 

Hora  VII.  convocantur  signo  altero  discipuli  ducunturque  ordine 
ad  sacrum  in  aula  Gymnasii  vel  CoUegii  templo  celebrandum,  cui 
Magistri  quoque  semper  intersunt.  (Reg.  3  Com.  Reg.  45  Praef.  stud. 
inf.  Consuet.  Prov.  c.  1  n.  7  et  c.  6  n.  7.) 

Media  VIII.  Discipulis  a  sacro  per  ordinem  deductis  initium 
fit  scholae.  Magister  mox  considens  in  cathedra  praebet  aures  ex- 
cusantibus  se,  siqui  residui  fuerint,  de  erratis,  de  absentia  cet.  Ac- 
cipit  scripta  per  decuriones  principio  statim  collecta,  corrigit  aliqua 
tacitus,  lustrat  pensa  extraordinaria.  Interea  discipuli  lectiones  reci- 
tant  privatim  decurionibus ,  et  qui  recitaverint  taciti  sese  tantisper 
comparant  repetitioni  seu  explicationi  paulo  post  exigendae.  Decurio- 
num  deinde  notas  recognoscit  Magister,  legit  absentes,  audit  aUquos 
publice  recitantes,  postremo  admonet,  siquid  praeter  ordinem  proxime 
vel  in  posterum  incidat,  siquid  singulariter  observandum,  siquid  pec- 
catum  publice  cet.     (Ex  reg.  2  singul.  Class.  et  luv.  loc.  cit.) 

Hora  VIII.  (vel  paulo  ante)  repetuntur  praelectiones  seu  expli- 
cantur  a  discipulis,  et  novae  explanantur  a  Magistro  atque  exiguntur. 
(Reg.  25  Com.  et  reg.  2  sing.  Class.)  Antecedunt  autem  semper  prae- 
ceptorum  praelectiones,  et  Authorum  subsequuntur,  ut  in  his  illa  cer- 
nantur  expressa.  Post  eas,  quoad  per  tempus  licuerit,  scripta  publice 
corriguntur. 

Hora  IX.  dictatur  scriptionis  argumentum  et,  brevissima  S.  Spi- 
ritus  imploratione  de  genibus  praemissa,  componitur;  soluta  quidem 
oratione  feria  II.,  ligata  vero  feria  IV.  in  Classibus  snperioribus,  nisi 
soluta  compositio  antea  fuisset  impedita.  Dum  autem  id  fit,  in  Scholis 
inferioribus  Magister  subinde  unum  alterumve,  ex  tardioribus  maxime 
discipuHs,  ad  se  accersitum  in  componendo  privatim  dirigit,  juvat, 
instruit,  vel  quas  propria  is  industria  composuerit  praescripti  the- 
matis  partes,  corrigit  seorsum  singulas  atque  emendat,  eaque  ratione 
componendi  artem  edocet.  Argumentum  porro  tam  breve  esse  ut 
plurimum  oportet,  ut  spatio  unius  horae  et  dictari  commode  et  ab- 
solvi  componendo  et  describi  totum  possit;  satiusque  fuerit  ad  binos 
ternosve  versus  scriptionem  contrahere  universam  (id  quod  Infima 
potissimum   in   Classe,   ubi  manu   esse   impeditiore   discipuli  solent, 


62  Tagesordnung  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737. 

usuvenire  potest),  quam  horarium  illum  temporis  terminum  excedere. 
Neque  enim  tam  prodest  copiosa,  quara  accurata  compositio.  Et 
parum  sane  altera  proficit  scriptio,  antequam  altera  rite  fuerit  emen- 
data,  tum  praesertim,  cum,  quod  adjicitur  scriptioni  tempus,  detrac- 
tum  praelectionibus  fuerit,  a  quibus  maxime  ars  ipsa  ratioque  com- 
ponendi  repetenda  esset,  Prisca  quoque  Majorum  ordinatione  sanci- 
tum  est,  ut  scriptioni  dematur  interdum  aliquid,  quo  plus  liceat 
correctioni  scriptorum  publicae  indulgere.  (Ordin.  antiq.  in  Adjum. 
stud.  hum.  n.  14.) 

A  meridie.  Media  II.  inchoantur  scholae.  (Consuet.  Prov.  c.  6  n.  7.) 
Praemissis  igitur  de  more  precibus,  praelectiones  decurionibus  con- 
festim  recitantur,  invigilante  interim  e  cathedra  Magistro  et  scripta 
aliqua  privatim  corrigente;  qui  demum  et  notas  decurionum  reco- 
gnoscit,  neque  nuUos  audit  publice  recitantes. 

Hora  II.  (vel  paulo  ante)  praelectionum,  tam  Graecae  linguae 
quam  Latinae,  explicationem  discipuli  repetunt:  ex  quibus  aliquid 
subinde  concertando  quoque  exercetur,  maxime  in  Classibus  Gram- 
maticae  (juxta  Regulam  2.  earundem  Classium).  Novas  deinde  prae- 
lectiones  explanat  Magister  atque  exigit.  Eas  vero  in  Classibus  tribus 
inferioribus  (in  quibus  poeta  non  praelegitur)  excipit  brevis  exercitatio 
ad  comparandam  verborum  Latinorum  copiam  instituenda.  (Ex  Ob- 
serv.  ad  Catal.  lib.  n.  VI.)  De  qua  videre  licet  inferius  Capite  5. 
Art.  8.  §  2.  in  Industria  quarta. 

Hora  III.  (vel  aliquanto  ante)  corriguntur  publice  scripta  ma- 
tutino  tempore  composita,  ex  quibus,  sive  Latina  ea  fuerint  sive 
Graeca,  sessionis  in  schola  gradus  atque  ordo  alternis  vicibus  modo 
universis  assignatur  discipulis,  modo  victores  inter  et  victos  commu- 
tatur.  (Observ.  ad  lat.  lib.  n.  V.)  Correctionem  autem  convenit  sic 
maturari,  ut,  dictato  sub  mediam  IV.  in  pensum  domesticum  themate, 
partem  aliquam  extremam  horae  concertatio  sibi  nanciscatur.  (Reg.  2. 
sing.  Class.  et  luv.  de  Rat.  doc.  c.  2.  a.  3.  §  3.)  Quodsi  hora  II. 
concertatum  jam  satis  fuerit,  extremum  illud  scholae  tempus  corri- 
gendis,  quae  residua  erunt,  scriptis  impendetur.  At  scriptionis  do- 
mesticae  pensum  in  schola  componere  discipuli  tunc  ut  incipiant,  ne- 
quaquam  permittendum  est. 

Porro,  fine  scholis  imposito,  tam  auditoria,  quam  valvas  Gym- 
nasii  oportet  claudi  continuo  atque  obserari,  idque  matutino  tempore 
juxta  ac  pomeridiano.     Statim  autem,  atque  domum  e  Gymnasio  se 


Tagesordniing  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737.  63 

receperit  Magister,  DEO  per  Christum,  quera  in  aede  sacra  viset, 
gratias  agat;  qui  absint  discipulorum  quive  redierint,  expendat;  si- 
quis  gravius  contra  modestiam  vel  ofticii  partera  aliquam  peccaverit, 
observet  ac  simul  prospiciat,  quid  remedii  adhibendum,  ne  malura  in- 
gravescat  raora.  Deinde  siquid  residuura  fuerit  scriptionum  perlustret, 
scriptionera  sequenti  die  dictandam  adornet,  authorem  explicandum 
et  alia,  quae  usus  tempusque  postulabit,  designet.  (luv.  loc.  cit. 
sub.  finem.) 


Ordo  feriae  III  et  V. 
Itemque  diei  vacationis  in  quamcumque  feriam  incidentis. 

Mane.  Media  VIII.  (die  vacationis  hora  VIII.)  datur  initium 
scholae,  fiuntque  omnia  illa,  quae  §  1.  assignata  sunt  pro  semihora 
prima  Feriae  II  et  IV.  Erunt  tamen  paulo  citius  absolvenda,  quia 
praelectio  authoris  his  diebus  non  recitatur,  propterea  quod  memo- 
riam  discipuli  satis  habeant  occupatam  tum  praelectione  praecepto- 
rum,  tum  ea  insuper  exercitatione ,  quara  hora  proxime  subsequente 
obeunt,  sive  ad  eruditionem  historicam,  sive  etiara  ad  Latinorura 
verborura  copiam  comparandam,  prout  mox  dicetur. 

Hora  VIII.  (vel  potius  ahquanto  ante)  repetuntur  praecepta 
pridie  explicata  pro  more,  atque  a  Magistro  nova  explicantur.  Qui- 
bus  in  Rhetorica  quidem  et  Humanitate  authoris  quoque  exphcatio, 
at  in  suprema  Gramraatica  explanatio  quaedam  artis  raetricae  seu 
artis  condendorura  eleganter  versuum  subjungitur.  In  omnibus  autem 
Classibus  exercitatio  historica  lectioque  postea  habetur.  Atque  in 
tribus  Classibus  inferioribus  ad  verborum  copiam  conciliandam  illa 
insuper  suscipitur  exercitatio,  quam  sub  finem  horae  II.  poraeridianae 
Feria  II  et  IV.  suscipiendam  §  1.  dicebamus.  Quippe  hanc,  etsi  non 
valde  prolixam,  crebram  nihilominus,  ac  ferme  assiduam  esse  idcirco 
necesse  est,  quod  Latina  verba,  nisi  quadam  exercitationis  assiduitate, 
neque  imprimantur  satis  animo,  neque  retineantur.  Ejus  autem  obe- 
undae  modura  tam  facilem  infra  (Capite  5.  Art.  8.  §  2.  Industr.  4.) 
suggeremus,  ut  neque  negotiura  ullura  Praeceptoribus  possit,  neque 
discipulis,  nisi  perexiguum,  facessere.  Caeterura  his,  qua  praelectio- 
nibus  qua  exercitationibus  prout  tempus  patietur,  nonnuUara  expediet 
conjungere  concertationem,  nisi  huic  semihora  scholae  postrema  im- 


64  Tagesordnung  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737. 

pendenda  sit,  de  quo  statim  monebimus.  Demum  in  occupationem 
domesticam,  siquidem  a  meridie  vacabitur,  dictandum  est  scriptionis 
argumentum. 

Hora  IX.  scripta  publice  corriguntur,  sic  tamen,  ut  postrema 
circiter  semihora  concertationi  reservetur,  quae  omittenda  contra  die 
vacationis  erit,  quando  ad  horas  binas  universum  scholae  tempus 
contrahitur. 

Atque  ita  die  illo  vacationis  omnia  fient  ordine  modo  indicato, 
praeterquam  quod  concertatio  miscenda  est  potius  exercitationibus 
caeteris,  quam  ad  finem  rejicienda.  (Ex  Reg.  17  Com.)  In  Rhetorica 
tamen  et  Humanitate  eodem  die  proponitur  aliquid  recoliturque  ad 
eruditionem  pertinens,  loco  authoris,  qui  omitti  tunc  poterit,  quem- 
admodum  inferius  (Articulo  H)  in  Ordine  proprio  earum  Classium 
declarabitur.     (Ex  Reg.  2  Rhet,  et  Hum.  ubi  de  die  vacat.) 

A  meridie.  Nisi  vacetur,  idem  ferme,  qui  §  1  pro  schola  pome- 
ridiana  descriptus  est,  ordo  servabitur;  quanquam  sub  horam  HI.  scripta 
potius  domestica,  quam  quae  in  schola  elaborata  fuerint,  emendanda 
erunt.  Amplius  quoque  indulgendum  cum  exercitationi  variae  dis- 
cipulorum  inter  scripta  ipsa  corrigenda  praelectionesque  repetendas, 
tum  vero  etiam  concertationi.  Nunquam  autem  his  feriis  componendum 
thema  in  schola  est,  sive  matutinis  horis  sive  pomeridianis  tametsi 
Feria  II  vel  IV  fuisset  scriptio  impedita;  nisi  forte  (quod  contingere 
crebro  haud  potest)  impedimenta,  tanta  inciderent,  ut  \ix  demum  ullus 
caeteroquin  dies  ad  scribendum  in  schola  vacuus  per  hebdomadam 
rehnqueretur,  ideoque  videretur  semel  tali  feria  scribendum.  Summo- 
pere  namque  cavendum  est,  ne  plus  aequo  scriptionibus,  minus  ex 
adverso  caeteris  tribuatur  exercitationibus  in  scliola,  neve  adeo  accu- 
mulentur  scripta,  ut  legi  commode  utiliterque  corrigi  nequeant.  Secus 
barbarismos  quidum  multos  ac  soloecismos  facere  ipso  scribendi  usu 
consuescunt  pueri  caeterum  paucos  emendare:  quae  praesentissima 
scholarum  pestis  est. 


Ordo  feriae  VI. 

Mane.  Primae  semihorae  negotia  eadem  erunt,  quae  feria  II  et 
IV,  nisi  quod  vice  authoris  catechismus  de  memoria  in  Classibus 
Grammaticae  recitatur.     (Reg.  4  Com.) 


Tagesordnung  fiir  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737.  65 

Hora  VIII.  omnibus  in  Classibus  exigitur  ac  repetitur  explicatio 
catechismi  doctrinaeque  Christianae  octiduo  ante  tradita  et  nova  post- 
modum  traditur.  (Consuet.  Prov.  c.  6  n.  8  et  Ordin.  Prov.  §  8  n.  22.) 
A  tertio  autem  circiter  quadrante  repetitur  praelectio  praeceptorum 
(in  Rlietorica  et  Humanitate  etiam  authoris)  novaque  explicatur  et 
exigitur. 

Hora  IX.  finitis  iis,  quae  pertinent  ad  praelectionem ,  de  qua 
modo  dictum  est,  subjicitur  in  Suprema  quidem  Grammatica  brevis 
quaedam  explicatio  artis  metricae  in  reliquis  autem  Classibus  Gram- 
maticae  l)revis  exercitatio  ad  comparandam  verborum  copiam.  Et 
quod  residuum  fuerit  in  scriptis  corrigendis  collocatur. 

A  meiidie.  Primae  semihorae  eadem  erunt  iterum,  quae  Feria  II 
et  IV  negotia. 

Hora  II.  repetitis  explicatisque  de  more  praelectionibus ,  tam 
Graecis  quam  Latinis,  scripta  tum  forte  residua  corriguntur. 

Hora  III.  dictatur  et  componitur  argumentum  scriptionis:  quam 
Graecam  esse  conveniet,  nisi  Feria  II  vel  IV  Latina  scriptio  fuisset 
impedita. 


Ordo   Diei  Sabbathi. 

Mane.  Media  VIII.  praelectiones  praeceptorum  per  hebdoma- 
dam  auditae,  non  privatim  decurionibus,  sed  statini  publice  Magistro 
recitantur.  (Reg  19  Com.  et  reg.  2  sing.  Class.)  Alia  vero  fiunt 
uti  Feria  II  et  IV. 

Hora  VIII.  eaedem  totius  hebdomadae  praelectiones ,  non  tam 
explicando  quam  exercendo,  recoluntur,  id  est  utili  quadam  interro- 
gandi  respondendique  exercitatione  atque  ut  plurimum  etiam  concer- 
tatione  recurruntur.  (Reg.  26  Cora.  et  reg.  2  sing.  Class.)  lis  vero 
exercitationem  etiam  historicam  lectionemque  subjungere  licebit,  non 
recurrendo,  quae  per  liebdomadam  pertractata  jam  fuerint,  sed  novis 
quibusdam  progrediendo  passibus. 

Hora  IX.  circiter  discipuli  recognoscendos  Magistro  exhibent 
scriptorum,  quae  correcta  eousque  fuerint,  libros  et  notatorum  co- 
dices.  (Ordin.  Prov.  §  8  n.  7.)  Accedent  autem  non  simul  universi, 
sed  distributi  tot  ordinibus,  quot  erunt  subsellia  in   schola  vel  de- 

Monumenta  Gerraaniae  Paedarogica  XVI.  5 


66  Tagesordnung  fur  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737. 


curiae ;  ac  ue  interim  quisquam  otietur,  facillima  quapiam  occupatione, 
quam  antea  Magister  designaverit ,  distinebuntur  alii,  dum  alii  acce- 
dunt  cujusmodi  esse  e.  g.  poterit,  ut  terna  vel  plura  singuli  pro  ar- 
bitrio  vocabula  Latina  certis  quibusdam  ex  nomenclaturis,  vel  totidem 
phrases  ex  praelectionibus  interea  ediscant,  quae  Magistro  interro- 
ganti  postea  reddere  parati  sint.  Scriptorum  autem  recognitionem 
subsequetur  scriptionum,  quas  pridiana  in  schola  vel,  si  Festum  in- 
cidisset,  domi  suae  discipuli  composuerint,  correctio  atque  emendatio. 
Extremum  denique  horae  quadrantem  declamatio  aliqua  privata  occu- 
pabit,  de  qua  dicetur  Capite  5  Art.  11,  ubi  de  exercitationibus  extra- 
ordinariis.  (Reg.  33  Com.)  Ea  vero,  quando  a  Rhetoribus  vel  Hu- 
manistis  exhibebitur  cum  aliqua  actione  (prout  infra  §  7  n.  4  decla- 
rabitur  in  ordine  annuo)  semihorae  spatio  definietur.  (Ex  reg.  16 
Rhet.  et  luv.  de  Rat.  disc.  c.  3  a.  2  circa  fin.)  Quamvis  autem  per 
reg.  33  Com.  praescriptum  non  sit,  nisi  ut  alternis  sabbathis  (aut 
fere  singulis,  ut  monet  luvencius  de  Rat.  disc.  c.  2  a.  1  §  8)  in  Rhe- 
torica  et  Humanitate,  semelque  duntaxat  per  menses  singulos  in  Classi- 
bus  caeteris  declamatio  ejusmodi  habeatur,  non  erit  tamen  abs  re, 
in  singulas  ferme  hebdomadas,  nisi  impedimenta  intervenerint,  huic 
generi  exercitationis  operam  dari  ab  adolescentibus  Classium  etiam 
inferiorum;  tum  quod  luvencius  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  3  §  1  universe 
affirmet,  curandum  esse,  ut  singulis  hebdomadis  declametur  aliquid, 
et  (quod  per  reg.  32  Com.  totidem  verbis  commendatur)  pueri  vocem 
gestumque  moderari  cum  dignitate  doceantur;  tum  vero  quod  Parte  IV. 
Constit.  cap.  13  §  3  Magistri  admoneantur  generatim,  ut  non  modo 
familiarem  sermonem  Latine  communiter  loquendo  et  stylum  scribendo, 
sed  etiam  pronunciationem  composita  bene  pronunciando  expoliri  a 
discipulis  curent:  quod  ut  non  solum  a  paucioribus  (id  est,  ab  uno 
alterove  mensibus  singulis),  sed  a  plerisque  omnibus  per  vices  prae- 
stetur,  videtur  expedire. 

A  meridie.  Hora  I.  recitantur  publice  praelectiones  pomeri- 
dianae  praeceptorum  Latinorum  totius  hebdomadae  et  recoluntur,  ad- 
mista  exercitatione  aliqua  et  concertatione  quemadmodum  factum  est 
mane.  Graeca  vero  hodie  omittuntur,  quorum  loco  in  tribus  Classi- 
bus  superioribus  fiet  brevis  explicatio  authoris  poetae,  in  caeteris 
brevis  exercitatio  ad  comparandam  verborum  copiam. 

Hora  II.  circiter  corriguntur  quae  superfuerint  scripta,  et  scriptio- 
nis  domesticae  pensum  dictatur.    Sub  mediam  III.  Evangelii  (in  Rhe- 


Tagesordnung  fur  die  oberdeutschen  Gymnasien.    1737.  67 

torica  Actuum  Apostolorum)  explicationem  stantes  audiunt  cuncti 
aperto  capite;  ex  quo  salutaria  quaedam  depromere  monita  subinde 
juvabit,  subjungiturque  exhortatio  pia  per  semihoram.  (Reg.  5  Com. 
Reg.  2  sing.  Class.  et  Consuet.  Prov.  c.  6  n.  7.)  Primo  autem  sab- 
batho  quot  mensibus  tunc  praelegendae  sunt  regulae  discipulorum, 
simulque  afterenda  in  medium  quae  curanda  maxime  in  iis  vel  emen- 
danda  occurrerint;  ut  ad  regulas  ipsas  studiosius  in  posterum  obser- 
vandas  discipuli  extimulentur.     (Ex  reg.  49  Praef.  stud.  inf.) 


Fiir   die   Festtage. 

(Kropf  p.  65-67.) 

(Das  Nahere  in  dem  Abschuitt  iiber  die  aufserordentlichen  Uebungen:  Akademieen.) 

Festis  illis  diebus,  qui  neque  conventu  Congregationis  B,  V.  Mariae, 
neque  pubUca  uUa  catechesi  impediti  sunt  (excipiuntur  primi  generis 
Festa)  in  Classibus  non  modo  Rhetoricae  et  Humanitatis,  sed  etiam 
Grammaticae  Academias  quasdam  seu,  quas  vulgo  dicimus,  repetitiones 
extraordinarias  instituere,  si  Superiori  videbitur,  fas  erit  ad  quas  dis- 
cipuli  cura  literarii  profectus,  tum  vitandi  otii  et  malarum  consuetudi- 
num  causa  conveniant  ea  forte  hora,  qua  conventus  Congregationis 
alias  haberi  solet.  (Reg.  34  Praef.  stud.  inf.  et  reg.  45  Com.)  luven- 
cius  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  2  indicat,  institui  posse  etiam  diebus  vaca- 
tionis,  idemque  habet  regula  1  Acad.  Rhet.  et  Hum.,  quod  tum  prae- 
sertim  e  re  erit,  cum  foris  recreare  se  per  tempestatem  non  licebit. 
Horae  autem  unius  ei  attribui  spatium  poterit,  quod  in  varias  insu- 
metur  exercitationes,  ad  praesentem  scholae  statum,  ad  praecipuum 
quendam  doctrinae  eruditionisque  scopum  atque  ad  proprietatem 
maxime  copiamque  Latini  sermonis  conciliandam  accommodatas;  ex- 
empli  causa  de  oratore  aliquo,  poeta  vel  authore  alio  interpretando 
cum  rerum  digniorum  observationibus  variis  et  notatione;  item  de 
eruditione  liistorica;  de  Geographia ;  de  nomenclaturis  cet.  Alia  vero, 
quae  huc  spectant,  cognoscere  licebit  ex  ipsis  regulis  Academiae,  quae 
in  libro  Rationis  Institutionisque  studiorum  seorsum  conscriptae  ha- 
bentur  ad  calcem,  nec  non  ex  loco  luvencii  modo  indicato ;  ex  quibus 
tamen  quae  fert  usus  his  nostris  in  regionibus  duntaxat  usurpabuntur. 

5* 


68  Stundenplan  in  der  iJsterreichischen  Provinz. 

Omnia  autem  attemperare  ad  puerorum  geniura,  quo  alacriores  se  ad 
ejusmodi  exercitationes  praebeant,  atque,  uti  res  postulare  videbitur, 
moderari  de  sententia  Superioris  oportebit,  hujusque  rei  gratia  (quem- 
admodum  per  regulam  8  Acad  Gram.  moneniur)  eae  exercitationes 
proponi  (et  variari)  debent,  quae  ita  utilitatem  habeant  adjunctam, 
ut  gratae  etiam  et  decorae  sint,  quo  magis  ea  voluptate  Academi- 
corum  animi  ad  studia  incitentur. 

Festis  D.  Catharinae,  Nativitatis  Christi,  Paschae  et  Pentecostes 
in  aula  Gymnasii  habentur  declamationes  pubHcae  ac  solennes,  non 
modo  a  Rhetoricae,  verum  etiam  ab  Humanitatis  alumnis,  quanquam 
locis  quibusdam  Humanistae  non  declamant  Festo  D.  Catharinae. 
Festo  autem  Pentecostes  tum  Latina  oratio  a  Rhetoribus,  tum  Graeca 
recitatur.     (Consuet   Prov.  c.  6  n.  10.) 


Stundenplan  fur  die  Gymnasien  der  osterreichiseheu 

Provinz. 

(Wagner,  Iiistructio  privata  p.  266—274.) 

Der  beriihmte  Geschichtschreiber  der  Kaiser  Leopold  L  und 
Joseph  L,  P.  Franz  Wagner  (geb.  1675  zu  Wangen  [Schwaben],  ein- 
getreten  1690,  gest.  1738),  liefs  im  Jahre  1735  anonym  erscheinen: 
Instructio  privata  seu  typus  cursus  annui  pro  sex  humanioribus  classi- 
bus  in  usum  magistrorum  Soc.  Jesu  editus  (Tyrnaviae  1735,  12*^. 
274  p.).  Wie  es  in  der  Vorrede  heifst,  wiinschte  man  in  der  oster- 
reichischen  Provinz  grofsere  Einheit  im  Lehrstoff,  in  der  Methode 
und  in  dem  Stundenplan.  Diesem  Wunsche  nachzukommen  war  der 
Zweck  der  Instructio  privata.  »Quemadmoduni  variae  Provinciae  pri- 
vatas  Instructiones  pro  magistris  nempe  ad  rationes  suarum  regionum 
accomodatas  confecere,  ita  e  Superiorura  praescripto  adumbro 
nonnulla,  quae  nostrae  Provinciae  Magistris  cum  ad  laboris  suble- 
vamentum,  tum  Scholae  majorem  utiHtatera  usui  esse  possint.c  Wir 
haben  es  also  hier  rait  einer  offiziellen  Didaktik  fiir  die  osterreichi- 
schen  Jesuiten-Anstalten  zu  thun.  Von  P.  Wagner  sei  hier  noch  ein 
oft  gedrucktes  Werk  genannt:  Universae  Phraseologiae  latinae  corpus 


Stundenplan  in  der  osterreichischen  Provinz.  69 

congestum  (erste  Ausgabe  Augsburg  1718),  von  welchem  zahlreiche 
Neuausgaben  und  Umarbeitungen  crschienen,  darunter  noch  solche  in 
diesem  Jahrhundert,  z.  B.  die  Ausgabe  von  Span  (Viennae  1825)  und 
Fr,  Wagner's  deutsch-lateinische  Phraseologie,  umgearbeitet  von  Seibt, 
Prag  1847;  die  letzte  mir  bekannte  Ausgabe  erschien  in  Lille  1878 
(Rez.  in  Etudes  relig.  1879  35,  474). 


Typus   divisionis    temporis   pro    quatiior   Grammaticae    et 
Humanitatis  Scholis. 

Diebus   quibus   in   Scholis   nihil   componitur. 

la.  Semihora  Lectiones.  2a.  Correctio  argumenti.  3a.  Repetitio 
exphcationis  praeceptorum ,  cum  concertatione.  4a.  Nova  praelectio 
Praeceptorum  mixta  examini.  5a.  Historiae  fusior  explanatio.  Ultimo 
quadrante  vel  Primitiva.  vel  Derivata,  vel  Flores  Latinitatis.  vel  Flores 
Poetarum  pro  ratione  Scholae. 

A  Meridie.  1.  Lectiones.  2.  Repetitio  explicationis  Authoris, 
cum    concertatione.      3.    Nova   praelectio    Authoris    mixta    Examini. 

4.  Dictatio  Thematis.  5.  Historia.  Ult.  quadrante:  Primitiva  vel  cet.  cet. 

Diebus  quibus  in  Schola  Thema  componitur. 

1.  Semihora  Lectiones.  2.  Explicatio  praeceptorum.  3.  4.  5.  Dic- 
tatio  et  compositio  thematis. 

A  Meridie.  1.  Lectiones.  2.  Repetitio  Authoris,  Concertatio. 
3.  Ejusdem  Nova  praelectio,  Examen.  4.  Dictatio  Thematis.  5.  Historia. 
Primitiva  cet. 

Diebus  Veneris. 

1.  Semihora  lectiones,  et  reliqua  ut  diebus,  quibus  nihil  com- 
ponitur. 

A  Meridie.  1.  Lectiones.  2.  ExpHcatio  Authoris,  et  quadrante 
si  opus  sit,  correctio  theraatis.  3.  ExpHcatio  Graeca.  4.  5.  Compo- 
sitio  Graeca. 

Die  Sabbathi. 

1.    Lectiones.     2.  3.  4.   Repetitio  Praeceptorum.      Concertatio. 

5.  Repetitio  Historiae.     Concertatio. 


70  Stundenplan  in  der  osterreichischen  Provinz. 

A  Meridie  diebiis  Sabbatlii  et  profestis.     1.  Lectiones.    2.  Repe- 

titio  Authoris.     3.  Dictatio.     4.  Explicatio  Catechismi. 

Cum  media  die  vacatur.  1.  Lectiones.     2.  Authoris  explicatio. 

3.  Dictatio.    4.  Historia. 

Divisio  temporis  pro  Schola  Hiimanitatis. 

Diebus  quibus  non  componitur  in  Schola. 

1.  Lectiones.  2.  Correctio  Thematum.  3.  4.  Exphcatio  Rhe- 
toricae. 

A  Meridie.  L  Lectiones.  2.  3.  Explanatio  Ciceronis.  4.  Dic- 
tatio,  et  Historia. 

Diebus  quibus  componitur. 

L  Lectiones.     2.  3.  4.  Dictatio,  et  compositio. 
A  Meridie.     L  Lectiones.     2.  Explanatio  Ciceronis.     3.   Expla- 
natio  Praeceptorum.     4.  Dictatio,  et  Historia. 

Diebus  Veneris. 

L  Lectiones.     2.  Correctio.     3.  4.  Explanatio  Praeceptorum. 
A  Meridie.     L   Lectiones.     2.    Explanatio  Ciceronis.     3.   Prae- 
cepta  Graeca.     4.  Compositio  Graeca. 

Diebus  Sabbathi,  et  Profestis. 

L  Lectiones.  2.  Repetitio.  Concertatio  Praeceptorum.  3.  Repe- 
titio  Authoris.     4.  Repetitio  Historiae. 

A  Meridie.    L  Lectiones.    2.  Dictatio.    3.  Explicatio  Catechismi. 

Si   medio  die  vacetur. 
L  Lectiones.     2.  Dictatio.     3.  Historia. 

Diebus  Canicularibus  divisio  temporis. 

Diebus  quibus  non  componitur. 

L    Lectiones,    et    correctio.      2.  3.    Explicatio    Praeceptorum. 

4.  Historia. 

A  Meridie.  L  Lectiones.  2.  Dictatio  Thematis.  3.  Explanatio 
Authoris. 


Stundenplan  in  der  5sterreichischen  Provinz.  7] 

Diebiis  quibus   componitur. 

1.  Lectiones.     2.  3.  4.  Dictatio,  Compositio. 

A  Meridie.     1.  Lectiones.    2.  Dictatio.     3.  Author. 

Diebus  Vencris. 

L  Lectiones.     2.  3.  Explicatio  Praeceptorum.     4.  Author. 
A  Meridie.      L    Lectiones.     2.  3.  4.    Explicatio    et  compositio 
Graeca. 

Diebus  Sabbathi. 

L  Lectiones.  2.  Repetitio  Praeceptorum.  3.  Rcpetitio  Authoris. 
4.  Repetitio  Historiae, 

A  Meridie  uti  et  Profestis.  L  Lectiones.  Dictatio  Thematis. 
2.  Explicatio  Catechisrai. 

In  Schola  Rhetoricae. 

Diebus,   quibus   non   componitur. 

L  Lectiones,  Correctio.  2.  3.  Explanatio  Praeceptorura ,  et 
Historiae. 

A  Meridie.    L  Lectiones.  Exaraen.   2.  Dictatio  theraatis.  Historia. 

Diebus   quibus  componitur. 

L  Lectiones.     Dictatio  Thematis.     2.  3.  Corapositio. 

A  Meridie.     L  Lectiones.    Exaraen.     2.  Dictatio.    Historia. 

Diebus  Veneris. 

L  Lectiones.     Correctio.     2.  3.  Explanatio  Praeceptorum. 

A  Meridie.    L  Lectiones.    Graeca  explicatio.    2.  Scriptio  Graeca. 

Diebus  Sabbathi. 

L  Lectiones.    2.  Repetitio  Praeceptorura.    3.  Repetitio  Authoris. 
A  Meridie.     L  Lectiones.    Dictatio  Thematis.     Catechisraus. 

Divisio  temporis  pro  duabiis  Grammaticae  Classibus  Conjunctis. 

Diebus,  quibus  non  componitur  in  Schola. 

L  2.  3.  Horae  quadrante,  audiuntur  lectiones,  corriguntur  the- 
mata  superioris  Scholae.    4.   Dictatur  breve  thema  utrique  Scholae 


72  Stundenplan  in  der  osterreichischen  Provinz. 

comraune.  5.  6.  Explicantur  Praecepta  Scholae  superiori.  Et  7.  Historia. 
Interim  componit  theraa  Schola  Inferior.  8.  9.  Praecepta  Scholae  In- 
ferioris.     10.  Ejusclera  Historia.    Interira  coraponit  Schola  superior. 

A  Meridie.  1.  et  2.  Lectiones.  Corriguntur  theraata  inferioris. 
Assignatur  utrique  Scholae  versio  vel  Regulae,  exemplis  illustrandae.  cet. 
3.  et  4.  Dictatio  thematis  coraraunis.    5.  6    Author  Superioris  Scholae. 

7.  Ejusdera  Historia.     Faciunt  interira    suara    versionem   Inferiores. 

8.  et  9.  Author  Inferioris.  10.  Ejusdera  Historia.  Vertunt  interim 
superiores. 

Diebus  quibus  componitur. 

1.  Semihora  Lectiones.  2.  Dictatio  Thematis.  .3.  4.  5.  Compo- 
sitio  Thematis. 

A  Meridie.  1.  Lectiones.  Assignantur  vertenda.  2.  Seraihora 
Dictatio  Theraatis  coraraunis.  5.  Quadrante  et  6.  Author  Scholae 
Superioris.  7.  Ejusdera  Historia.  8.  et  9.  Author  Scholae  inferioris. 
10.  Historia.     Interim  fit  alternis  versio. 

Diebus  Veneris. 

Matutino  tempore  ut  diebus,  quibus  nihil  coraponitur. 
A  Meridie.     1.  Semihora  Lectiones.    Correctio  Theraatum. 

Pro  Parvistis  et  Principistis. 

2.  Author  superioris  Scholae.  Vertit  Inferior.  3.  Author  In- 
ferioris.  Vertit  Superior.  4.  Explicatio  Graeca  utrique  Scholae. 
5.  Seriptio  utriusque. 

Pro  Grammatica  et  Syntaxi. 
2.  Explicatio  Graeca  Superiori.     3.  Explicatio  Graeca  Inferiori. 
4.  et  5.  Scriptio  Graeca. 

Diebus  Sabbathi. 

1.  Lectiones,  et  si  quid  supersit  correctionis.  2.  et  3.  Concer- 
tatio  ex  Praeceptis  utriusque  Scholae.  4.  et  5.  Concertatio  utriusque 
ex  Authore  totius  hebdoraadae. 

A  Meridie  uti  et  Profestis.  1.  Lectiones.  2.  Concertatio  utrius- 
que  ex  Historia.  3.  Dictatio  Thematis  coraraunis.  4.  Catechismus 
utriusque  attendente  interim  parte  altera. 


Stuiidenplan  in  der  osterreichischen  Provinz.  73 

Divisio  temporis  Pro  Poesi  et  Rlietorica  Conjunctis. 

Diebiis,  quibiis  non  componitur. 

1.  et  2.  Quadrante  lectiones  Poetarum,  et  Correctio  Thematis. 
Occupationis  materia  datur.  8  et  4.  Lectiones  Rhetorum.  Correctio. 
Occupationis  materia.  5.  6.  Explanatio  praeceptorum  Rhetoricae. 
7.  Historia.  8.  9.  Explanatio  praeceptorum  Poeseos.  10.  Eorundem 
Historia. 

A  Meridie.     1.  et  2.  Lectiones  Poetarum,  et  occupandi  materia. 

3.  et  4.  Lectiones  Rhetorum,   et  Occupatio.     5.6.  Author   Rhetorum. 
7.  8.  Author  Poetarum.     9.  10.  Dictatio  Thematis. 

Diebus,  quibus  componitur. 

1.  Lectiones.  2.  Dictatio  Thematis  Poetis.  3.  Lectiones  Rhe- 
torum.     4.  Dictatio  Thematis.     Reliqua  sesqui-hora  corapositio. 

A  Meridie.  Idem  tenetur  ordo,  qui  diebus  nulla  Compositione 
impeditis. 

Diebus  Veneris. 
Mane  ut  supra. 

Diebus  Sabbathi. 

1.  et  2.  Lectiones  Poetarum.  3.  et  4.  Lectiones  Rhetorum.  Con- 
certant  interim  Poetae  de  Praeceptis.  5.  6.  7.  Concertant  Rhetores 
de  Praeceptis,   et  pergunt  Poetae.     8.  9.  10.  Concertatio   ex  authore. 

A  Meridie.  1.  et  2.  Lectioncs  Poetarum,  et  Concertatio  usque 
ad  dictationem  ex  Historia.  3.  4.  Lectiones  Rhetorum,  et  concertatio 
Historica.     5.  6    Dictatio  Thematis  communis.     7.  8.  Catechismus, 

Cum   media  die  vacatur. 

1.  et  2.  Lectiones  Poetarum.  Et  Correctio.  3.  et  4.  Lectiones 
Rhetorum.  Concertant  Poetae.  5.  et  6.  Dictatio  Thematis  communis. 
7.  8.  Communis  ahqua  Historia,  vel  aliquid  ad  eruditionem  pertinens. 

Diel)us  Canicularibus. 

Pro   duabus   conjunctis   Scholis. 

1.  et  2.  3.  Lectiones.     Correctio  unius  Scholae,  et  breve  Thema. 

4.  5.  Praecepta  superioris  Scholae.  6.7.  Praecepta  inferioris.  8.  Examen. 


74  Stundenplan  in  der  osterreichischen  Provinz. 

A  Meridie.  1.  et  2.  Lectiones.  Correctio  alterius  Scholae. 
3.  et  4.  Dictatio  Thematis  communis.  5.  et  6.  Examen,  vel  ex  authore. 
Utroquc  quadrans  unus;  vel  llistoria. 

Pro  diebus,  quibus  componitur. 

1.  2.  Lectiones.  3.  Dictatio  Thematis  communis.  Reliquo  tem- 
pore  compositio. 

A  Meridie.  L  Lectiones.  2.  Dictatio  Thematis.  3.  4.  Author 
Superioris.     5.  6,  Author  Inferioris. 

D  i  e  b  u  s   V  e  n  e  r  i  s. 

Mane  ut  die,  qua  non  componitur. 

A  Meridie.  L  et  2.  Lectiones.  Reliquo  tempore  Explicatio  et 
compositio  Graeca. 

D  i  e  b  u  s   S  a  b  b  a  t  h  i. 

Let2,  Lectiones.  3.  et4.  Concertatio  ex  Praeceptis  5.  et6.  Con- 
certatio  ex  Authore.     7.  et  8.  Ex  Historia. 

A  Meridie,  Lectiones,  Dictatio  Thematis,  Catechismus 


An  einer  anderen  Stelle  (Instructio  p.  16)  bemerkt  P.  Wagner 
vom  Griechischen : 

Cum  Graeca  Lingua  ad  solidae  litteraturae  laudem  aspirantibus 
non  tam  utilis,  quam  necessaria,  privato  studio,  et  una  contentione 
citius,  quam  lentis  progressibus  in  schola  disci  possit;  et  nostrae 
luventutis  vulgus  vix  adduci  possit,  ut  volentes,  libentesque  graecae 
studeant,  retinendus  est  mos  Provinciac  nostrae  hactenus  usitatus,  ut 
singulis  diebus  Veneris  Gretseri  Praecopta  graeca  explanentur,  et  ali- 
quid  scribatur.  Nisi  fortasse  quipiam  ex  Academicis  privatim  a  Ma- 
gistro  institui  ipsi  peterent. 


Erklarung  der  Autoren  75 


Die    Erklarung    der    Antoren. 

De  explanatioTie  Autlioris. 
(Wagner,  Instructio  privata  p.  6 — 9.) 

Circa  Authoris  explanationem  observandum.  1.  Hanc  praelectio- 
nem  maximi  esse  momenti,  ct  omnium  primo  loco  habendam.  2.  Qui- 
nam  Authores  sint  praelegendi.  3,  Praelectionis  forma  ac  Methodus. 
4.  Ratio  discipulos  inter  explicandum  attentos  servandi. 

I.  Si  qua  in  re  studiorum  rationi  religiose  obtemperandum  est, 
certe  haec  toties  inculcata  Authorum  classicorum  praelectio  ita  trac- 
tanda  est,  ut  primum  locum  teneat,  secundum  Praeceptorum  expla- 
natio.  Exterarum  quarumpiam  scholarum  Professoribus  tanti  momenti 
visa  est,  ut  sohi  Authoris  explicatione  totam  Linguae  Latinae  disci- 
plinam  contineri  existiment,  nec  in  explanandis  regulis  breves  sint 
duntaxat,  sed  ne  Thematum  quidem  scriptione  divexari  velint  disci- 
pulos,  ea  ratione  usi:  seu  enira,  ajunt,  quinum  aut  senuni  versuum 
(ex  authore)  thcma  jam  constructum  in  Gramraaticae  regulas  resolvere 
doceantur;  seu  ordine  converso  dissolutum  vcrnaculum  secundum 
easdem  regulas  construere  jubeantur,.  dubium  mancre,  utrum  altero 
magis  profuturum  sit.  Quin  hanc  per  exempla  viam,  ad  verae  latini- 
tatis  cognitionem,  breviorem  fore:  Quantuni  enini  teraporis  et  operae 
ponendum  est,  dum  dictatur  Thema  vernaculum;  domi  componitur; 
a  Paedagogo  emendatur;  describitur;  denuo  in  schola  corrigitur: 
quanto  citius  idem  jam  constructum  ad  suas  regulas  expenderetur? 
Non  equidem  negligendam  praeceptorum  explanationem ,  sed  nec  ista 
explanari  posse  melius,  quam  allatis  plurimis  exemplis;  et  exemplis 
in  authore  occurrentibus,  non  solum  illustrari,  et  menioriae  defigi  re- 
gulas,  verum  et  in  perpetuo  contextu  latinos  Idiotismos,  horuraque 
a  vernaculo  discrepantiam  raclius  percipi,  in  quo  maxime  sita  est  la- 
tinitatis  cognitio.     Ita  quidem  illi. 

Aliud  vero  non  Societati  tantum  nostrae,  sed  Universitatibus 
exteris  plerisque  videtur ,  hanc  nempe  componendi ,  ac  scriptionis 
rationem,  cura  altera  resolvendi,  seu  authorera  praelegendi,  ita  con- 
jungendara,  ut  altera  alteri  sit  adjumento.    Quanti  auteni  sapientissima 


76  Erklarung  der  Autoren. 


nostra  studiorum  ratio  faciat  hanc  praelectionem,  satis  ostendunt  tot 
Regulae,  quibus  huic  non  niodo  tantundem  temporis,  ac  praeceptorum 
explanationi,  sed  etiam  matutinum  tempus,  nempe  pomeridiano  oppor- 
tunius  assignatur.  Certe  quam  diu  haec  exercitatio  urgebitur,  flore- 
bitque,  florebunt  Scholae  nostrae,  discipulosque  proferent  egregie 
institutos 

II.  Praelegendi  authores  operibus  scholasticis  inserti  sunt,  ni- 
mirum  pro  omnibus  classibus  Cicero;  praeterea  in  Parva  Phaedrus, 
in  Principiis  Cornelius,  in  Grammatica  lulius  Caesar;  in  Syntaxi  Cur- 
tius,  in  Poesi  et  Rhetorica  Livius,  Tacitus,  Virgilius,  cet.  sublataque 
est,  quae  valebat  hactenus,  discipulorum  excusatio,  quorum  paucissi- 
mis  praescriptorum  Authorum  copia  erat.  Plura  quidem,  quam  per 
anni  curriculum  exponi  possint,  afferuntur  in  opere;  nimiruni,  ut 
superesset,  quae  domi  vel  mulctae  nomine,  vel  suapte  e  latino  ger- 
manice  verterent,  certe  intelligere  studerent  discipuli. 

III.  Praelectionis  forma  in  eo  est,  ut  primum  repetatur  hesterna 
praelectio,  tum  subjiciatur  nova.  Repetet  autem  vel  Magister  ipse 
breviter  heri  dicta;  vel  (quod  expedire  videtur)  totam  ab  quopiam  e 
peritioribus,  vel  partes  a  phiribus  repeti  jubebit;  nemine  tamen  ante 
admonito,  ut  parati  omnes  adveniant.  Qui  imperatus  fuerit,  haeserit, 
obmutuerit,  ne  sine  paena,  ac  loci  saltem  dignioris  mutatione  abeat. 

Praelectionis  novae  forma  in  singulorum  Magistrorum  regulis 
pulchre  expressa  est.  1.  Ut  praelectionis  argumentum  totum  conti- 
nenter  latine  pronuncietur ;  ejus  deinde  sensus  et  cum  prioribus  con- 
nexio  vernaculo  sermone  exponatur. 

2.  Percurrantur  partes  periodi  singulae,  quibus  vernaculae  signi- 
ficationes  subjiciantur;  simul  latinarum  vocum  vis,  origo,  et  Ety- 
mologia  exphcetur. 

3.  Partes  Periodi  singulae  ad  Grammaticae  regulas  expendan- 
tur,  quae  verba  quos  casus  regant,  qaae  concordia  verbi  cum  Nomi- 
nativo  cet. 

4.  Exponentur  ea,  quae  ad  latinitatem  pertinent,  nempe  Idio- 
tismi  seu  Phrases,  si  quae  occurrant;  ostendetur,  quantum  a  verna- 
cula  nostra  diflferant,  ut  sensus  idem  aliis,  aliisque  verborum  formulis 
Germanice  reddi  possit.  Licebit  autem  latinas  ejusmodi  observationes, 
et  Phrases  quam  brevissime  dictare,  ut  regula  monet. 

Praeter  quatuor  has  partes,  duas  insuper  adjicit  P.  luventii 
Methodus  discendi  et  docendi:   Eruditionem,  et  mores,  nempe  ut  ea 


Erklarung  der  Autoren.  77 


quoqiie  inspergantur,  quae  e  vetere  Historia,  fabulis,  adagiis,  Grae- 
corum  aut  Ptomanorum  ritibus,  sacris  cet.  occurrunt,  vel  quae  ad  for- 
mandos  mores,  instillandum  pietatis  ac  virtutis  amorem  faciunt.  E 
quo  videas,  quani  merito  regula  27.  praecipiat,  ne  Magister  subito  ac 
tumultuario,  sed  ea,  quae  domi  praecogitavit,  scripseritve,  in  scliola 
tradat.     Paradigmata  rem  facient  planiorem. 

IV.  Ea  vero  est  puerulorum  levitas,  incogitantia,  dissipatio,  alio 
oculis,  animoque  evagantium,  nec,  quae  audiunt,  audientium,  ut  totus 
hic  interpretandi  labor  minimum  fructus  relaturus  sit,  nisi  excitandae 
attentionis  abas,  aliasque  identidem  industrias  excogitet  Magister. 
Prima  est,  si,  quod  supra  monui,  singulos  ad  pridianam  praelectionem 
repetendam  paratos  esse  oporteat.  Altera  est,  si  persuadeant  sibi 
omnes,  quidquid  explicatum  ftrerit,  certissime  rediturum  in  argumento, 
nec  id  sine  multis  erroribus  compositum  iri  ab  eo,  qui  ad  explica- 
tionem  rite  animum  non  attenderit.  Tertia:  si  apertum  ante  se  li- 
brum,  libellumque  ad  id  paratum  habeant,  cui  dictas  Phrases  inscri- 
bant,  die  Sabbathi  Decurioni  exhibendum.  Aha,  nt  inter  expUcandum 
identidem  hunc,  illumve  roget,  quidnam  nunc  dictum?  quae  sit  hujus 
vocis,  vel  Phrasis  notio  cet.  si  non  constet  sibi  alibique  animo  fuisse 
deprehensus  fuerit,  poenam  dabit  extemplo,  nullo  pacto  condonandam 
V.  g.  ut  totam  eam  exphcationem  Germanice  versam  postridie  affe- 
rat  cet.  Nisi  qui  in  exigendis  ejusmodi  seu  mulctis,  seu  poenis  con- 
stantem  severitatem  adhibuerit,  multum  agendo  actum  aget,  atque  de 
puerulorum,  pluma  leviorum  attentione  bona  fide  desperet. 

Cavendum  item  Magistro,  ne  nimium  ingerat,  nec  in  infimis  scholis 
supra  ternos  aut  quinos  versus  exphcet,  una  Periodus  rite  enucleata, 
et  a  pueris  plene  intellecta  plus  hicis  affert,  ac  multae  leviter  ac  pro- 
pere  decursae.  Plurimum  vero  ad  conservandam  attentionem  face- 
ret,  si  sub  finem  anni  quemadmodum  e  Praeceptis,  ita  et  ex  authore 
examinandos  se,  mehusque  respondentem  praemio  donandum  scirent. 


De  praelectioiie  atque  expHcatione  Magistri. 

De  ea  quaedam  generatim. 
(Kropf,    Ratio   et  via   p.  111  —  113.) 

Multum  proderit,  si  Magister  non  tumultuario  ac  subito  dicat, 
sed  quae   domi  cogitate   scripserit,   totumque  librum   vel  orationem, 


78  Erklarung  der  Autoren. 

quam  prae  manibiis  habet,  ante  praelegerit.  (Reg.  27  Com.)  Certe 
juvabit  verbis  uti  praeconceptis  ac  sententiis  praemeditatis  non  fortuito 
ac  temere  oblatis  eaque  ratione  omnia  proponere,  ut  ad  auscultandum 
alacritas  atque  ad  proticiendum  solertia  iu  discipulis  identidem  exci- 
tetur.     (Ord.  Prov.  §  8  n.  3  et  7.) 

Praelectionis  autem  ipsius  negotium  haud  sane  absolvitur  reci- 
tando  solum  atque  ad  verbum  interpretando  quae  praelegenda  sunt 
sed  ita  rem  omnem  declarando  ac  veluti  oculis  subjiciendo,  ut  et  artis 
praecepta  penitus  animo  comprehendantur,  et  authorum  scripta  cuni 
tota  artificii,  quod  continent,  ratione  stylique  elegantia  ac  proprietate 
probe  intelligantur ;  quanquam  interpretario,  etiam  quae  fit  ad  verbum, 
abesse  minime  debet,  non  modo  cum  authores  explanantur,  verum 
etiam  cum  praecepta  inferioribus  certe  in  Classibus.  Latino  quippe, 
non  vernaculo  sermone  conceptas  regulas,  infima  etiam  in  Grammatica, 
praelegimus,  eo  quod  vi  quadam  significandi,  quae  magis  penetret  in 
animum,  et  brevitate  praestare  Latinae  praeceptiones  prae  vernaculis 
videantur,  atque  ipsa  rursus,  qua  egent,  interpretatio ,  si  vel  sola 
spectetur  (praeterquam  quod  facillima,  cum  obviis  plane  ex  verbis 
pleraeque  regulae  constent)  adeo  non  vacet  fructu,  ut  maximo  sit  per 
sese  ad  proficiendum  adjumento. 

Porro  interpretatio,  si  vernaculo  fiat  sermone,  curandum  est,  ut 
fiat  quam  elegantissimo  cum  neque  patriae  linguae  studium  sit  in 
schola  negligendum.  (Reg.  5  Hum.  in  fine,  et  luv.  de  Rat.  disc.  c.  1 
a.  3.)  Sin  erit  Latina,  ut  in  Classibus  superioribus,  hoc  idem  oporte- 
bit  curare,  ut  bene  Latina  evadat.  (Reg.  7  Rhet.  in  fine.)  IS^on  ergo 
singulis  omnino  authoris  verbis  singula  aha  reddantur  verba,  ne,  cum 
idonea  semper  non  possint,  vitiosa  subinde  aut  barbara  aut  minus 
apposita  certe  reddantur.  Neque  adeo  sententiis  quil)usque  authoris 
respondere  ahae  sententiae  interpretantis  debent.  Sed  qiiae  obscuriora 
discipulis,  vel  difficiUora  videri  possent,  aut  quae  ignota  eis  adhuc 
esse  existimantur,  ea  duntaxat  vel  dictionibus  quibusdam  apertioribus, 
vel  appositis  rerum  definitionibus,  vel  planiore  aho  saltem  ordine  ver- 
borum  contextuque  declaranda  sunt.  Id  quod  coUigitur  ex  Regula  27 
Com.  recitanda  inferius  §  3.  Quin  expediet,  quam  paucissimas  ex- 
trinsecus  voces,  quoad  quidem  res  patitur,  accersere,  ut  authoris 
potius  verba,  quam  quaecunque  alia,  auditoribus  inhaereant:  eamque 
ob  causam  recte  ahquid  interdum  sermone  patrio  iuterseretur,  de  quo 
Y!ih'ii  etiam  potest  reguki  5  Hum.,  ciuam  item  inferius  §  3  referemus. 


Erklarung  der  Autoren.  79 


Authoris  praelegendi  modus. 
(Kropf  p.  117—123.) 

Praelectionis  hujus  ex  reg.  27  Com.  haec  erit  universe  forma. 
Primum  totam  ipsam  lectionem  continenter  Magister  pronunciet:  nisi 
ahquando,  ut  in  PJietorica  et  Humanitate,  longior  esse  debeat.  Se- 
cundo  brevissime  argumentum  exponat  et  connexionem,  ubi  erit  opus, 
cum  iis,  quae  antecesserant.  Tertio  unamquamque  periodum  prae- 
legens,  siquidem  Latine  interpretetur,  obscuriores  explanet,  unam  alteri 
nectat  ac  sententiam  (non  quidem  inepta  metaphrasi  unicuique  verbo 
Latino  alterum  verbum  Latinum  reddendo,  sed  eandem  sententiam, 
siquidem  sit  obscurior,  apertioribus  phrasibus  declarando)  aperiat;  si 
vero  vulgi  sermone,  servet,  quoad  fieri  potest,  collocationem  verborum. 
Sic  enim  numero  assuescunt  aures.  Quod  si  sermo  patrius  non  pati- 
tur,  prius  ad  verbum  fere  omnia,  postea  ad  vulgi  consuetudinem  ex- 
plicet.  Quarto  a  capite  recurrens,  nisi  malit  ipsi  explicationi  inserere, 
observationes  tradat  cuique  Scholae  accommodatas ;  quas  vero  ex- 
cipiendas  censuerit,  quae  multae  esse  non  deberent,  vel  interrupte  inter 
explicandum  vel  seorsum,  praelectione  jam  habita,  dictet.  Utile  autem 
esse  solet,  ut  grammatici  nihil  scribant,  nisi  jussi.  Ita  regula.  Interim 
discipuli  prae  manibus  habeant  librum,  qui  expHcatur;  scribant  anno- 
tationes,  phrases,  dictiones  a  Magistro  dictas,  easque  ipsas  in  proxima 
forte,  quae  afferetur,  scriptione  ad  calcem  subscriptas  reddant  ac  simul 
habeant  in  libris  exaratas,  quos  die  sabbathi  exhibeant.  (Ord.  Prov. 
§  8  n.  7  et  luv.  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  8  §  2.)  Quod  autem  addi  hic 
posset,  ut,  quae  ad  mores  informandos  pietatemque  fovendam  vale- 
bunt,  explicationi  subinde  inserantur,  alias  monuimus.  Sequitur  prae- 
legendi  modus  singularum  Classium  proprius. 

In  Rhetorica,  si  explicetur  oratio  vel  poema,  primo  exponenda 
est  sententia,  si  obscura  sit,  et  variae  interpretationes  dijudicandae. 
Secundo  tota  artificii  ratio,  inventionis  scihcet,  dispositionis  et  elocu- 
tionis,  exploranda ;  quam  apte  se  orator  insinuet,  quam  apposite  dicat, 
vel  quibus  ex  locis  argumenta  sumat  ad  persuadendum,  ad  ornandum, 
ad  movendum;  quam  multa  saepe  praecepta  uno  eodemque  loco  per- 
misceat;  quo  pacto  rationem  ad  faciendam  fidem  figuris  sententiarum 
ineludat    rursusque    figuras    sententiarum    tiguris    verborum    iutexat. 


80  Erklarung  der  Autoren. 


Tertio  loci  aliquot,  tiim  re  tiim  verbis  similes,  afferendi,  aliique  ora- 
tores,  vel  poetae,  qui  eodem  praecepto  ad  aliquid  simile  persuadendum 
vel  narrandum  usi  sint,  producendi.  Quarto  res  ipsae  sapientum  sen- 
tentiis,  si  res  ferat,  confirmandae.  Quinto  ex  historia,  ex  fabulis,  ex 
omni  eruditione,  quae  ad  locum  exornandum  faciant,  conquirenda.  Ad 
extremum  verba  perpendenda,  eorumque  proprietas,  ornatus,  copia, 
numerus  observandus.  Haec  autem  non  ideo  allata  sunt,  ut  semper 
omnia  consectetur  Magister,  sed  ut  ex  iis  seligat,  quae  opportuniora 
videbuntur.     (Ita  reg.  8  Rhet.) 

In  Humanitate  praelectio  eruditionis  ornamentis  leviter  interdum 
aspersa  sit,  quantum  loci  exphcatio  postulat.  Se  totum  potius  Ma- 
gister  effundat  in  Latinae  linguae  observationes,  in  vim  etymologiamque 
verborum,  quam  ex  probatis  petet  authoribus,  maxime  ex  antiquis; 
in  locutionum  usum  ac  varietatem,  in  authoris  imitationem;  nec  ahenum 
putet,  aliquid  patrio  interdum  sermone  efferre,  si  vel  ad  interpretan- 
dum  in  primis  valeat,  vel  aUquid  habeat  eximii,  Quando  autem  ora- 
tionem  explicat,  praecepta  artis  exploret.  Ad  extremum  hcebit,  si 
videatur,  omnia  patrio  sermone,  sed  quam  elegantissimo ,  vertere. 
(Reg.  5  Hum.)  Caeterum  historici  et  poetae  praelectio  illud  habet 
pecuhare,  quod  historicus  celerius  fere  excurrendus;  in  poeta  saepe 
oratoria  paraphrasis  accurate  facta  phirimum  decet;  faciendumque, 
ut  discipuh  poetae  oratorisque  stylum  intenioscere  consuescant. 
(Reg.  28  Com.) 

In  Suprema  Grammatica  praelectionis  forma  haec  erit.  Primum 
quidem  argumentum  tum  Latino  tum  patrio  sermone  Magister  per- 
stringat.  Deinde  unamquamque  periodum  ita  interpretetur,  ut  ver- 
nacula  expositio  Latinae  subinde  subjiciatur.  Tertio  a  capite  recur- 
rens  (nisi  maht  ipsi  exphcationi  inserere)  binas  aut  ternas  sehgat 
voces,  quarum  vim  aut  originem  expendat  unoque  aut  altero  ejusdem 
praesertim  authoris  exemplo  confirmet.  Translationes  etiam  evolvat 
ac  demonstret.  Fabulas  cum  historiis  et  quae  ad  eruditionem  perti- 
nent,  si  quae  incidant,  brevi  expediat.  Binas  etiam  ternasve  phrases 
elegantiores  excerpat.  Postremo  scriptoris  verba  vulgi  sermone  de- 
currat,  Licebit  autem  Latinum  argumentum,  observationes,  proprie- 
tates  et  phrases  quam  brevissime  dictare.     (Reg.  5  Supr.  Gram.) 

In  rehquis  Grammaticae  Classibus  praelectionis  haec  erunt  capita. 
Primo  lectionem  totam  continenter  Magister  pronunciet  ejusque  argu- 
mentum  brevissime  patrio  sermone  perstringat,    Secundo  periodum  ad 


Erklarung  der  Autoren.  81 


verbum  vulgi  serraone  interpretetur.  Tertio  a  capite  recurrens  struc- 
turam  indicet,  et  periodum  retexens,  quae  verba  quos  casus  regant, 
ostendat;  pleraque  ad  explicatas  Grammaticae  leges  expendat;  Latinae 
linguae  observationem  unam  aut  alteram,  sed  quam  facillimam,  afferat; 
metaphoras  exemplis  rerum  notissimarum  demonstret;  unam  denique 
aut  alteram  phrasin  excerpat,  quas  solas  cum  argumento  dictabit. 
Quarto  scriptoris  iterum  verba  vernaculo  sermone  decurrat.  (Reg.  6 
Med.  et  Inf.  Gram.)  Infima  tamen  in  Grammatica  nihil  omnino,  nisi 
forte  argumentum,  dictandum  est.  (Reg.  6  Inf.  Gram.)  Summa  vero 
negotii  hujus  iu  his  Grammaticae  Classibus  ea  est,  ut  et  artis  peritiam, 
et  copiam  proprietatemque  verborum  ex  praelectionibus  haurire  disci- 
puli  doceautur,  admonendo  videlicet,  ut  non  tantum  diligenter  ad- 
vertant,  qua  ratione  suam  author  orationem  contexat,  sed  phrases 
etiam  nonnullas  dictionesque  apprime  idoneas,  in  ipsa  praelectione 
occurrentes  (atque  a  Magistro  inter  explicandum  designandas),  in 
animum  penitus  demittant;  quas  postea,  cum  praelectionem  repetent, 
seu  ultro  seu  interroganti  Magistro  vel  aemulo  reddere  parati  sint  et 
proxima  forte  in  scriptione,  secundarii  pensi  loco,  subscriptas  afferant. 
Cujus  quidem  exercitationis  uberior  evadet  fructus,  si  pro  temporis 
opportunitate  in  variis  dictionibus  ostendatur,  quemadmodum  ex  una 
voce  plures  aliae  deriventur  voces,  quarum  notio  ex  primitiva  ipsa 
dictione  facillime  habeatur,  e.  g.  sapio,  sapientia,  sapiens,  sapienter: 
maxime  si  voces  ejusmodi  derivatae  a  discipulis  deinde  repetantur. 
Caeterum,  quod  per  reg.  6  Med.  et  Inf  Gram.  praecipitur,  ut  prae- 
lectio  Ciceroniana  septenos  fere  in  Media,  et  quaternos  in  Infima 
Grammatica  versus  ne  excedat,  id  ita  videtur  intelligendum,  si  quo- 
tidiana  omnino  fuerit  ea  praelectio.  Quotidiana  autem  cum  apud  nos 
esse  haud  possit  (propter  rationes  ordinis  nostri  scholastici,  superiori 
Capite  expositas),  sequemur  Praepositorum  ordinationem  peculiarem, 
qua  jubemur  majores  facere  in  praelegendo  authore  progressus,  ac 
fere  ultra  id,  quod  in  pensum  memoriae  assignatur.  (Ordin.  Prov. 
§  8  n.  7.) 

Exempla  denique  hujusmodi  praelectionum,  tam  pro  Rhetorica 
quam  pro  Classibus  inferioribus,  videre  est  apud  luventium  de  Rat. 
doc.  c.  2  a.  4. 


Monumenta  Germaaiae  Pacdagogica  XVI. 


82  Erklarung  der  Autoren. 


Beispiel   einer   Autoren-Erklarung. 

De  explanatione  Authoris. 
(Wagner,   Instructio  p.  235  —  240.) 

Authoris  explanatio,  etsi  Princeps  est  et  utilissimus  omnium 
Scholarum  labor,  in  Rhetorica  tamen  praecipue  commendata  sit  oportet, 
cum  auditores  nec  in  authorum  lectione  jam  peregrini,  et  judicio 
valentiores,  et  latinitate  magis  confirmata  ponantur.  Igitur  author  et 
praecepta  alternum  facient,  et  si  quid  alterutri  detrahi  possit,  authori 
adjiciendum  foret.  Dicendum  est  autem  quis  Author?  quantum?  et 
qua  forma  explanandus  sit? 

Regula  diserte  unius  Ciceronis  Orationes  praelegendas  praescri- 
bit.  E  Poetis  Virgilius,  nonnihil  ex  odis  Horatii,  ac  luvenalis,  et  e 
Tacito  aliquid,  quanquam  haud  paulo  parcius  explanandum  est.  E  Tulii 
Orationibus  tres,  vel  si  breviores  fuerint,  summum  quatuor  numeri 
explicari  possunt.  Conandum,  ut  per  annum  duae  majores,  ut  pro 
Roscio  ac  Milone,  totidem  minores  ut  pro  Marcello  et  Philipica  7. 
plene  et  enucleate  exponantur.  Singulis  ad  varietatem,  Virgilii  aut 
alterius  Poetae  interpretatio  interjici  poterit.  Dies  130  hoc  forte  typo 
dispesci  poterunt:  Oratio  pro  Milone  constat  Numeris  105  igitur  me- 
morato  penso  ternum,  subinde  quaternum  numerorum,  occupabit  cir- 
citer  dies  30,  sequantur  praelectiones  20  e  Virgilio:  oratio  pro  Mu- 
rena  numerorum  90  dies  petet  28.  Praelectiones  ex  Horatio  10.  Pro 
lege  Manilia  Numerorum  27,  dies  7.  Praelectiones  ex  luvenale  10  pro 
Philippica  Numerorum  27,  dies  6.  Praelectiones  e  Tacito  6  faciunt 
universum  111  (?)  dies.    Reliqui  a  Canicularibus  absorbentur 

Forma  explanationis  ut  in  regula  describitur,  sane  operosa,  nec 
imparati  professoris  est,  cujus  pars  prima  est  expositio  totius  sen- 
tentiae  dilucida.  2  Artiticium  Rhetoricum  Inventionis,  dispositionis, 
quae  argumentatio ,  argumentationis  amplificatio ,  e  quibus  locis  de- 
sumpta,  quae  figurae  sententiarum  aut  verborum,  qui  affectus,  et  e 
quibus  fontibus  ?  3.  Loci  similes  ex  ahis  authoribus  afferendi.  4.  Res 
eadem  Sapientum  sententiis  confirmanda.  5.  Ex  Historia  variaque 
eruditione  illustranda.  6.  Verborum  proprietas,  acumen,  copia,  ac 
praecipue  numerus  expendendus.  Quae  tamen  nequaquam  omnia  et 
semper  consectanda,  sed  opportunitate  seligenda 


Erklarung  der  Autoren.  83 


Paradigma  talis  tum  Ciceronianae,  tiim  Virgilianae  explanationis 
absolutissimuni  habes  in  Methodo  P.  luventii  pro  Schola  Rhetoricae, 
ad  cujus  imitationem,  atque  ut  morem  teneam,  unicum  saltem  ad- 
jecero:  principium  confirmationis  ex  oratione  pro  Muraena,  numeri 
scihcet  11,  12,  13. 

I.  Argumentum.  Postquam  in  exordio  causas  exposuisset  Cicero, 
cur  Muraenam  contra  Sulpitium  et  Catonem  alioquin  peramicos  defen- 
dendum  suscepisset,  brevi  propositione  ac  dilucida  defensionis  totius 
summam  exponit,  tribus  accusationis  capitibus  respondentem,  quorum 
primum  erat  a  Catone,  quod  moribus  solutioribus,  et  Consule  Ro- 
mano  indignis  alias  in  Asia  fuerit,  atque  saltare  visus  sit;  alterum 
quod  cum  generis  tum  studiorum  dignitate,  competitore  Sulpitio  longe 
esset  inferior ;  tertium  quod  ob  ambitus  crimen  per  leges  a  consulatu 
esset  repellendus. 

Primum  illud  paucis  diluit,  duplici  nirairum  Syllogismo:  1.  repre- 
hendendus  non  est,  qui  in  Asia  quantumvis  voluptaria  Provincia, 
miUtiam  fecit,  et  continenter  vixit,  talis  autem  fuit  Muraena,  ergo  ex 
hoc  capite  nihil  reprehendendus.  At  saltavit  in  Asia?  Id  per  men- 
dacium  et  calunmiam  affingi  Murenae  probat  hoc  argumento.  2.  Nemo 
vir  sobrius  et  moderatus  saltat,  sed  Muraenam  commessationibus  aut 
deliciis  deditum  nemo  arguere  potest,  ergo  non  saltavit. 

II.  Explanatio  singularum  Periodorum.  Intellexi  ludices :  Alteram 
accusationis  partem  versari  in  reprehensione  vitae,  seu  morum  a  con- 
sulari  gravitate  ac  sanctimonia  abhorrentium:  alteram  in  contentione 
seu  comparatione  cum  Sulpitio  Aemulo,  quem  et  genere  et  scientia, 
et  studiis  potiorem  te  ac  digniorem  praedicant;  tertiam  in  criminibus 
ambitus,  quod  tribus  obeundo,  blandimentis,  promissis,  largitionibus, 
malis  artibus  contra  leges  consulatum  quaesierit. 

Harum  trium  prima,  quae  gravissima  esse  debebat,  quae  ex- 
aggerari  maxime  debebat,  quod  de  hixurioso,  ac  improbae  vitae  ho- 
mine  caetera,  quae  objecturi  fuerant,  crimina  facilius  fidem  reperissent, 
ita  fuit  infirma  nulhus  ponderis  aut  firmitatis,  adeo  levi  manu  trac- 
tata,  ut  illos  magis  lex  quaedam  accusatoria  ahquid  dicere  coegerit, 
quam  vera  maledicendi  facultas  quod  maledictum  ostendi,  probarique 
posset.  Cum  enim  perquam  invidiosum  esset,  hominem  frugi  pro- 
bumque  accusatione  vexare,  ut  in  reum  traducerent  invidiam,  nihil 
non  probrorum  objectare  in  more  habebant. 

Objecta  est  ei  Asia,  quae  ab  eo  nou  ad  voluptatem  delicias  ac 

6* 


84  Erklarung  der  Autoren. 


mollitiem,  quo  Nomine  haec  Proviiicia  male  audlebat;  sed  in  militari 
labore  in  castris  peragrata  est,  non  ut  uno  quopiam  in  loco  sedem 
figeret.  Qui  si  Imperatore  patre  suo,  qui  Asiae  praeerat,  stipendia 
non  fecisset,  sed  domi  mansisset,  suspicari  omnes  poterant,  id  vel 
timore  hostium,  vel  quod  cominus  a  Patre  observari  nollet,  esse  fac- 
tum,  vel  quod  omnino  abdicatus  esset.  An  cum  sedere.  Quod  si 
triumphantium  Patrum  filii  luniores,  necdum  bello  apti,  in  triumpha- 
libus  equis  conspicui  una  solent  invehi,  eccur  Muraena  filius  MiHtaria, 
quae  virtutis  ergo  consecutus  erat  dona,  in  triumpho  Patris  non  prae- 
ferret,  ac  prope,  ut  pugnarat,  ita  una  triumpharet. 

Et  si  habet  Asia  et  ingeneret  suspicionem,  quasi  sine  luxuriae 
nota  inde  non  liceret  redire,  certe  laudi  potius  vertendum  est  ibi 
continenter  vixisse,  ut  vixit  Muraena. 

Quamquam.  Et  cum  Muraenarum  familia  nihil  habeat  hoc  Asiano 
de  Mithridate  triumpho  illustrius;  cumque  nihil  inde  vitii  contraxerit 
retuleritve,  certe  haec  commoratio  ei  objicienda  non  est,  quae  plena 
laboris,  pietatis  in  patrem,  ac  felicitatis  etiam  fuit. 

Saltatorem  appellat  quod  apud  Romanos  turpissimum,  praesertim 
si  mollior  et  histrionica  esset  saltatio,  quale  probrum  Romano  consuli 
objicere,  vel  conviciatoris  est  impudentis  ac  -insigniter  maledici,  et 
mendacis;  vel  si  ab  accusatore  est,  gravibus  indiciis  ac  testimoniis 
confirmandum.  Quare  M.  Cato  tuam  sapientiae  famam,  aetatem, 
authoritatem  minime  decet  tali  convitio  Muraenam  irapetere,  quali 
homines  scurrae  in  trivio,  non  item  viri  graves  uti  solent.  Sed  con- 
spicere.  Considerandum  tibi  erat,  neminem  saltare  sobrium,  aut  solum, 
aut  in  moderato  convivio.  Nec  enim  facile  saltatur,  nisi  et  epulae 
tempestive,  hoc  est  ante  solennem  caenae  horam  occeptae,  et  loci 
amoenitas,  et  vinum,  et  araores  invitent.  Horum  vero  Cato  nihil  ob- 
jectare  potest,  non  perpotationes,  non  libidinosas  coenas  et  sumptuosas, 
non  luxuriam ;  nec  igitur  saltationem,  quae  ad  praecedentes  voluptates, 
ut  umbra  corpus  sequitur. 

III.  Rhetorica.  Intelligo  ludices.  Est  haec  plana  simplex,  et 
elegans  partitio.  Multa  ab  adversariis  sparsim  erant  objecta,  1.  In 
Asia   fuisse,    2.  ibidera   saltasse,   3.   digniorem    consulatu   Sulpitium, 

4.  multos  de  Provincia  revertenti,  et  consulatum  petenti  obviam  factos, 

5.  multos  Candidatum  assectatos,  6.  Locum  tribulibus  ad  gladiatorum 
spectacula  datum,  et  7.  Prandia  cet.  Haec  omnia  ad  tria  capita  con- 
trahuntur,  certisque  limitibus  orationem  totam  includunt. 


Erklarung  der  Autoren.  85 


Si  Patre  Imperatore  non  meriiisset,  locus  est  a  consequentibus. 
An  cum  sedere,  Comparatio  minorum  ad  majus:  si  juniores  filii  et 
impuberes  Patrem  sequuntur  in  triumpho :  igitur  et  Muraena  loborum 
particeps,  et  pars  victoriae  Patrem  sectari  debuit.  Etsi  habet  Asia,  a 
Contrario  laudandus  Muraena.  qui  in  voluptaria  Provincia,  minime 
voluptati  se  dederit.  Concluditnr  Argumentum  elegante  figura  distri- 
butionis,  idque  per  incrementum:  meruisse  vero  cet. 

Non  in  Asia  nunquam  fuisse.  Ita  e  converso  dicitur  non  Hiero- 
solymis  fuisse,  sed  bene  vixisse,  laudandum.  Locus  hic  communis: 
Non  locus  sed  sui  hominem  mores  commendant.  Late  poterat  deduci, 
quem  ut  alioqui  minime  controversiim  attingit  tantum  Cicero;  contra 
imperiti  Tyrones  toti  sunt  in  Thesi  cet. 

Saltatorem  appellat.  Argumentum  est  ab  antecedentibus,  quibus 
negatis  item  negatur  consequens,  cum  iis  moraliter  connexum.  Non 
amor,  non  comessatio,  figura  Repetitionis. 

IV.  Eruditio.  Quae  hodierna  sit  Asia,  an  perinde  voluptaria, 
ejus  situs,  caelum,  opes,  mercimonia?  Qui  Praetextati?  vide  CanteHum^). 
Muraenae  Patris  acta,  post  Sullam  Asiae  praefecti  usque  ad  LucuUi 
adventum.  Mithridatici  belli  magnitudo.  Diversitas  Romanorum  a 
Graecis  moribus,  quibus  saltare  minime  indecorum.  Hodiernarum 
chorearum  ratio,  et  aliarum  gentium. 

V.  Latinitas.  Meruit  Patre  Imperatore:  subintell.  stipendia. 
E  bello  famihae  huic  laus  constituta  est,  elegantius  ac:  a  bello  laudem 
acquisivit.  Continenter  vivere,  et  continentia  aliud  est  ac  abstinentia; 
illa  a  voluptatibus,  haec  a  pecuniis  seu  peculatu.  In  Provinciis  facile 
suscipiuntnr  aliena  vitia,  loco  contrahuntur. 

Arripere  maledictum  ex  Trivio:  Loco  temere  effundere.  Observa 
exitus  periodorum  numerosos:  esse  versatam,  coegerit,  peragrata, 
videretur,  triumphares,  laus  occupavit  cet. 

Observandum  in  hac  explanatione,  ut  totius  orationis  argumenta 
et  horum  robur  plene  percipiant;  ea  singillatim  et  suis  elocutionis 
ornamentis  exuta  in  se  ipsis  expendant,  num  convincant,  quo  ordine 
inter  se  cohaereant;  ut  adeo  totius  orationis  Oeconomiam  suis  verbis 
explicare  possint,  quidque  author  probare  velit,  et  quibus  rationibus 
probet.  Ostendendum  item,  ut  fortissima  in  principio  et  fine  coUo- 
centur,  minus  firmis  confertim  in  medium  receptis  cet. 

1)  Pet.  Jos.  Cantel  S.  J.  (Ifs-Calvados  1645,  1664,  1684.)  De  Romana 
republica  sive  de  re  militari  et  civili  Romanorum  ad  explicandos  scriptores  anti- 
quos  Paris  1684.     12«?  pp.  523  oft  aufgelegt,  zuletzt  Genuae  1812. 


8(j  Schriftliche  Uebungen. 


Schriftliche   Uebungen. 

De  Scribendi  Argumento. 
(Wagner,    Instructio    p.  11—16.) 

Agendum  primo  de  materia  argumentorum ,  de  forma  deinde. 
Materia  ejusmodi  esse  debebit,  quae  vel  ad  mores  formandos,  vel 
ad  eruditionem  appositum  quid  contineat.  Vaga,  ac  frivola,  de  rebus 
nihili  agentia  themata,  et  externorum  obtrectationibus  exposita  sunt, 
et  merito  a  Quintiliano  Praeceptore  optimo  reprehenduntur. 

2.  Etsi  e  morum  et  eruditionis  doctrina  latissime  patente  Magister 
pro  arbitratu  suo  deligere  possit,  postquam  tamen  libelli  Historici') 
inducti  sunt,  ex  his  ipsis  scribendi  materiam  sumere  plerisque  placuit, 
cum  sylvara  subministrent  uberrimam,  ad  quam  omnes  Alvari  regulae 
aptari,  exigique  possint.  Nec  tamen  eorum  institutum  probo,  qui  inde 
ab  suae  Historiae  prima  pagina  continuato  textu  themata  producunt, 
ac,  quod  fit,  vix  quartam  libelli  partem  exhauriunt.  Praestabit  fortasse, 
haud  ita  se  alHgare,  ac  vel  unam  aliquam  Historiae  partem  illu- 
striorem,  vel  plures  prae  caeteris  et  documentorum  moralium,  et 
eruditionis  feraciores  pertractare. 

2.  Nemo  tamen  his  se  ita  astrictum  existimet,  quin  alia  utilia 
argumenta  desumere  liceat,  qualia  esse  possunt:  Vita  Ciceronis  ex 
Masenio,  Antiquitates,  Ritus  cet.  Romani  ex  Cantelio,  Lipsio,  Neuport. 
Exempla  vitiorum  et  virtutum  ex  monitis  Lipsii,  Valerio  Maximo, 
Alvarez  de  Paz^),  Rosignolio^),  Hortulo  Mariano^).  De  affectibus,  seu 
Passionibus  variarum  aetatum  et  conditionum  e  Rhetoricis  Aristotelis. 


1)  Vergl.  den  Abschnitt:  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterr.  Provinz. 

2)  Jacob  Alvarez  de  Paz  S.  J.  (Toledo  1560,  1578,  1620).  De  extermina- 
tione  mali  et  promotione  boni  libri  quinque  Lugduni  1613.  2  vol;  viele 
Ausgaben. 

3)  Carl  Gregor.  Rosignoli  S.  J.  (Burgo-Manero,  1631  f  1707).  Panacea 
adversus  tria  morborum  genera  linguam  obscaenam,  conversationem 
pravam  et  immoderatum  lusum.     Augustae  1729. 

^)  (?)  Hortus  Marianus  Symbolicus  S.  Scripturae  plantis  mysticis  Deiparae 
elogiis  moralibus  LI  allocutionibus  consitus  authore  R.  P.  Mich.  Pexenfelder. 
Dilingae  1682  4".  pp.  546. 


Schriftliche  Uebungen.  87 


Selecta  adagia  cum  morali  doctrina  e  Roterodamo.  Sententiae  Cice- 
ronis  et  aliorum  authorum  illustratae.  De  morum  Civilitate.  De 
Moribus  Nationum  ex  Barclaii  Icone.  Tractatulus  Geographicus  ex 
Hiibnero.  De  re  Cibaria,  Vestiaria,  Oeconomica,  Bellica,  Nautica,  cet. 
ex  apparatu  Pexenfelderi'),  vel  Pontani  Progymnasmatis.  De  causis 
et  remediis  irae  ex  Livino  Mejeren,  ex  piis  Hilaribus  Angelini  Gazaei^) 
cet.  Denique  libellus  nullus  est,  qui  non  utilem  scribendi  materiam 
suggerat.     Atque  haec  de  materia  Thematum,  superest  de  forma. 

Forma  in  eo  consistit,  ut  argumentum  primo  referatur  ad  ex- 
plicatum  praeceptum  Alvari,  ac  explicati  Ciceronis  vel  alterius  authoris 
imitationem;  secundo  ut  sit  perspicuum,  et  intelligibile ;  tertio  facile 
ac  breve.     Thema,  cui  haec  tria  insint,  numeris  est  omnibus  absolutum. 

Primo.  Argumentum  cum  ad  regulas  Syntaxis,  tum  quoad  fieri 
potest,  Authoris  imitationem  referendum,  communes  et  singulares 
Magistrorum  regulae  praecipiunt;  et  nisi  ita  futurum  certo  sibi  per- 
suadeant,  et  experiantur  discipuli,  perditus  est  explicandi  labor,  tem- 
pusque;  nec  arte  ulla  attentio  obtinebitur.  Non  ignoro,  eam  rem  nec 
promptam  nec  facilem  adeo;  quin  praesertim  in  thematis  continuatis 
labore  opus  esse  et  judicio.  Ad  hanc  difficultatem  sublevandam,  ne- 
cesse  est,  ut  artem  quidlibet  ad  quodlibet  trahendi  teneat  Magister: 
atque  se  in  ea  exerceat,  vel  antequam  ad  docendi  munus  aggrediatur. 
Ars  haec  in  eo  sita  est,  ut  thema,  quod  dari  possit,  quodlibet,  de 
coelo,  terra,  bello  cet.  tractet,  ad  quodvis  Grammaticae  totius  prae- 
ce]Dtum,  ad  Phrasim  quamvis  detorquere,  flectere,  et  sic  accommodare 
novis,  ut  naturalis  tamen  sensus  exeat.  Id  vero  digressione  aliqua, 
circumlocutione  seu  periphrasi,  vel,  quae  saepe  plurimum  servit,  simi- 
litudine,  vel  circumstantiarum  temporis,  loci,  personae,  habitus  cet. 
adjectione,  vel  documento  aliquo,  aut  sententia  inspersa  perficitur. 
Praxis  haec  erit. 

1.  Summam  argumenti  paucis  in  chartam  conjicies  v.  g.  Cain 
reae  conscientiae  furiis  actus,  tuta  omnia  pertimescit,  et  in  sylva 
oberrans,  pro  fera  caeditur. 


1)  Michael  Pexenfelder  S.  J.  (Arnsdorf-Passau  1613,  1630  f?)  Apparatus  erudi- 
tionis  tam  rerum  quam  verborum  per  omnes  artes  et  scientias  Norimbergae  1670; 
mehrere  Auflagen,  die  5.  A.  1744.  12".  pp.  888. 

3)  Angelinus  Gazaeus  S.  J.  (Gazet).  Saint  Pol  1568,  1586,  1653.  Pia  hilaria 
variaque  carmina.  Duaci  1617.  16^.  pp.  161;  viele  Ausgaben.  Deutsch  von 
Schluter  Miinster  1847.  8».  pp.  XXXVI  +  182. 


88  Schriftliche  Uebungen. 


2.  Conjicies  item  in  chartam  regulam  vel  phrasim  illigandam: 
V.  g.  emo,  accuso.     Phrasim:  pensi  habeo. 

3.  Adhibebis  circumlocutionem:  v.  g.  Ita  nempe  scelerati  quanti- 
cunque  emerent  animi  tranquillitatem,  si  vel  magno  emi  posset.  Vel: 
Cainus  se  ipso  ludice  atrocis  sceleris,  de  atroci  scelere  condemnatus, 
convictus.  Nihil  pensi  habens  parentum  monita  cet.  Cujusmodi  di- 
gressiones  facile  suppeditabit  res  nata,  et  ingenium  versatile. 

Hac  arte,  putem,  multum  minuetur  labor,  quem  aUqui  in  con- 
scribendis  ejusmodi  argumentis,  totius  doctionis  molestissimum ,  ac 
fastidiosissimum  experiuntur  et  praedicant. 

Secundo  Thema  sit  perspicum  et  intelligibile,  quae  ejus  virtus 
est  altera,  nec  nihil  difficultatis  offert.  Vix  enim  fieri  potest,  quin 
astricta  talibus  vinculis  oratio,  non  perinde  nativa  sit,  quam  si  libera 
solutaque  incederet;  quin  inquam  subinde  scaber,  et  violentus,  nec 
satis  fluens  textus  evadat,  praesertim  si  phira  praecepta  aut  Phrases 
in  idem  breve  argumentum  contrudere  velis:  ut  adeo  vehit  lapis  sit 
Lydius  Studiosi,  et  judicio  valentis  Magistri,  si  regulas,  Phrasesque 
ita  apte  illigare  sciat  argumento,  ut  naturalis  tamen,  fluidus,  planusque 
sensus  servetur,  et  qui  ab  exteris  etiam  ac  adultis  (ut  multi  correcta 
sua  argumenta  ad  seram  senectutem  in  scrinio  servant)  laudari  possit. 

Obscuratur  vero  et  minus  inteUigibile  sit  argumentum,  primo  si 
periodi  sint  praelongae;  cumulatis,  praeterea  incisis,  et  interjectis  con- 
structionibus  integris  impeditae.  Certe  si  inter  Principes  causas,  cur 
tot  Soloecismis  scriptiones  inquinent  pueruli,  illa  quoque  est  palmaris, 
quod  prae  debilitate  judicii  voces  singulas  materialiter,  ut  ajunt,  con- 
siderent;  ipsam  vero  Periodi  sententiam  seu  sensum  vix  assequantur; 
atque  inde  nec  sequentia  cum  antecedentibus  combinare,  nec  rite  se 
examinare,  nec  Adjectivum  cum  Substantivo,  Nominativum  cum  Verbo 
rite  concordare  sciant:  si  inquam  ad  haec  insuper  Germanismus  ac- 
cedat  contortus,  asper,  dubius,  quotidiano  ac  vulgari  nostro  sermoni 
minime  conformis,  palpabunt  scihcet  vehit  in  cahgine  pueri,  et  vocum 
numerum  erroribus  aequabunt. 

Compertum  est  item,  eorum  argumenta  Magistrorum  esse  minus 
hmpida  ac  perspicua,  qui  eadem  latine  prius  conscribunt,  nec  satis 
naturahter  germanice  reddere  norunt.  Legi  (liceat  addere)  cujuspiam 
argumenta  toto  anno  dictata,  ita  apte  regulas  inchidentia,  ut  quivis 
statim  inteUigat,  quid  quaque  die  e  Syntaxi  expUcatum  fuerit;  simul 


Schriftliche  Uebungen.  89 


ita  tluida  ac  plana,  et  lectu  jucunda,  velut  nihil  de  regulis  cogitasset 
author. 

Tertio.  Facile  sit  argumentum,  et  puerorum  viribus  commen- 
sum.  Magni  momenti  monitum,  et  commendatissimum  Professori  esse 
debet,  ut  volentes,  alacres,  spe  bona  plenos  retineat  discipulos;  omni 
industria  excitet  jacentium  animos;  tardiores  cupiditate  potius  in  melius 
proficiendi,  quam  suppliciorum  terrore  accendat.  lam  vero  si  theraata 
sint  ita  difticilia,  ut  quamvis  adhibita  diligentia  haud  dubie  erroribus 
a  se  implenda,  et  quod  inde  sequitur,  paratas  sibi  et  inevitabiles 
poenas  praesagiant,  desperatio  nempe  incesset  misellos,  animo  per- 
turbato  et  velut  obtorto  collo  accedent  ad  componendum,  ac  veluti 
de  fuga  cogitabunt  ante  pugnam.  Quis  enim  volens  et  cum  alacritate 
laborem  suscipiat,  e  quo  nihil  mercedis  aut  laudis,  certas  prope  cum 
dedecore  plagas  sibi  obventuras  ominetur? 

Ad  dejectionem  animi  vulgo  tam  perniciosam  evitandam,  sapiens 
est  eorum  consilium,  qui  hanc  sibi  regulam  statuunt,  ne  argumentum 
dictent,  nisi  quod  a  decimo  quoque  scholae  sine  omni  errore;  ab  di- 
midio  vero  discipulorum  summum  cum  duobus  aut  tribus  erroribus 
compositum  iri  praevideat;  ultra  eorum  vero  captum  fuisse  illud  sta- 
tuant,  quod  nullus  sine  errore;  scholae  medium  cum  quatuor  aut 
quinque  Soloecismis  fecerit. 

lusto  difficiliora  fiunt  argumenta,  1.  Si  nimis  multae  difficul- 
tates  constipentur;  nulla  prope  periodi  pars  aliqua  observatione  vacet; 
laqueis  plena  sint  omnia;  id  quod  anxios  illos,  animoque  confusos 
reddit  Nihil  tamen  oberit,  quin  non  recens  modo,  sed  et  prioribus 
diebus  vel  hebdomadis  explicatae  regulae  admisceantur ,  ne  animis 
levissimis  ut  solet,  evolent. 

2.  Perturbationem  item  injiciunt  themata  licet  facilia,  justo 
tamen  longiora.  Terrentur  his  pueri,  et  in  primis  ita  fatigantur,  ut 
praecipitent  postrema,  et  e  persuasione  tam  longum  argumentum  vix 
a  se  recte  componi  posse,  reapse  illud  erroribus  conseminent.  E  sapien- 
tissimae  regulae  praescripto  in  infima  quaternos,  in  media,  ac  forte 
suprema  septenos  versus  excedere  non  deberet.  Quae  domi  compo- 
nuntur,  si  longior  sit  a  scholis  vacatio,  paulum  prolixiora  dictari  con- 
venit.  Atque  haec  de  argumentis,  quae  nostrae  Provinciae  more 
vernacule  cum  Latinis  significatis  dictantur. 

Equidem  is  non  sum,  qui  Italicas,  ac  magna  cumprimis  Latini- 
tatis  laude  florentes  Galhcas,  Belgicas,   et  Rhenanas  Provincias  imi- 


90  Schriftliche  Uebungen. 


tandas  velim,  quae  vernacule  duntaxat  suis  dictant,  significata  disci- 
pulis  e  lexicis  conquirenda  relinquunt;  licebit  tamen  imitari  eatenus: 
1.  Ut  primitiva  seu  Derivata,  quae  jam  edidicere,  2.  Phrases  ac  modi 
loquendi  ex  authore  explicati  ipsis  nempe  permittantur,  8.  Saltem  in 
Suprema  Grammatices  altero  semestri,  et  alternis  cum  et  sine  signi- 
ficatis  dictetur.  In  eam  rem  magnopere  suadendum  est,  ut  Paeda- 
gogum  Latinum  P.  Bayer  Germanico-Latinum,  simul  et  Latino-Ger- 
manicum  sibi  loco  Frisii  comparent. 

Praeter  argumentum  jubeantur  interdum  brevem  aliquam  Cice- 
ronis  versionem  Themati  adscribere,  ut  regula  monet;  et  benevertet 
iis,  qui  suapte  quotidie  id  diligentiae  auctarium  adjecerint. 

Si  quae  servari  e  more  nostro  poterunt,  servandae  sunt  regulae, 
argumenta  dictanda,  et  domo  afferenda  sunt  quotidie  praeter  diem 
Sabbathi,  etiamsi  nulla  dies  vacationis  intercedat. 

Quavis  Hebdomada  semel  in  schola  scribetur,  aut,  si  Rectori 
videretur,  bis ;  tum  vero  ita  breve  argumentum  sit  oportet,  ut  media 
hora  praelectioni  Authoris  ne  detrahatur,  idque  fere  die  Mercurii,  nec 
longius  argumentum,  quam  ut  intra  sesqui  horam  absolvi  possit;  ne 
semihora  praescripta  explanationi  detrahatur;  quae  tamen  explanatio 
omitti  poterit,  cum  semel  quot  mensibus  pro  Imperio  scribitur. 


De    scriptione    seu    compositione. 
(Kropf,  Ratio  et  via  p.  131— 134.) 

Haec  exercitationum  scholasticarum  jure  princeps  habetur,  ut 
observat  Sacchinus  in  Paraen.  c.  7  n.  7.  De  qua  sic  nobis  Regula 
praecipit:  Scribendi  argumentum  non  dictandum  ex  tempore,  sed  medi- 
tato  et  fere  de  scripto ;  quod  ad  imitationem  Ciceronis,  quantum  fieri 
potest,  et  ad  normam  cujusdam  narrationis,  suasionis,  gratulationis, 
admonitionis  aliaruraque  id  genus  rerum  dirigatur,  et  quidem  tum 
Latina  lingua  tum  patria  scribendum  esset,  ubi  dictatur  ad  verbum. 
Dictatum  porro  statim  Magister  jubeat  recitari;  explicet,  siquid  forte 
difficilius ;  vocabula,  phrases  aliaque  praesidia  subministret  semperque, 
excepto  Rhetore,  inter  dictandum  admoneat,  quo  modo  quaevis  pars 


Schriftliche  Uebungen.  91 


conscribenda  sit  et  interpungenda.  Aliquid  vero  extraordinarium  solito 
amplius  praescribendum  est,  cum  plures  dies  Festi  incidunt,  vel  cum 
vacationes,  tum  majores  tum  minores,  indicuntur.  (Reg.  30  Com.) 
Sed  jam  singulas  regulae  partes  totidem  paragraphis  exponamus 
seorsum  et  quae  aliis  ex  locis  ad  unamquamque  earum  pertinent 
simul  exequamur. 

Dictandi  argumenti  modus. 

Scribendi  argumentum  non  dictandum  ex  tempore,  sed  meditato 
et  fere  de  scripto.  Et  quidem  tum  Latina  lingua  tum  patria  scri- 
bendum  esset,  ubi  dictatur  ad  verbum.  (Ita  Reg.  cit.)  Curae  autem 
erit  non  modo  Latini,  verum  etiam  patrii  sermonis  nitor  et  ele- 
gantia.  (Sacch.  in  Paraen.  c.  7  n.  7  et  luv.  de  Rat  disc.  c.  1  a.  3.) 
At  maxime  omnium  curandum,  ut  argumentum  ipsum  sit  planum, 
perspicuum  accommodatumque  ad  gradum  Scholae  atque  ad  captum 
et  profectum  discipulorum,  in  grammaticae  praesertim  Classibus;  non 
prolixius  justo;  non  abstrusum:  non  refertum  peregrinis  vocibus :  non 
difficiliore  verborum  nexu  implicitum;  non  operosis  constructionum 
periodis  ac  veluti  labyrinthis  intricatum ;  non  captiosis  ulhs  de  industria 
tendiculis  decipuHsque  impeditum;  non  denique  tot  Latinis  oneratum 
dictionibus  obrutumque,  ut  uni  subinde  vocabulo  vernaculo  quaterna, 
quina  vel  amplius  Latiua  respondeant.  (Ex  reg.  7  Med.  et  Inf.  Gram. 
simulque  ex  Ord.  Prov.  §  8  n.  13  et  Decret.  Cong.  Prov.  ann.  1622  n.  27.) 
Et  quamvis  facihores  quasdam  sententiarum  conversiones  seu  periodos, 
pluscuhnn  etiam  ingenii  atque  attentionis  interdum  postulantes,  per 
quas  Latina  phrasis  ad  vernaculam  accommodetur,  respuere  scriptio 
non  debeat ;  quaecunque  tamen  inserentur,  ea  leniter  omnino  et  quasi 
sine  salebra  necesse  est  fluant;  sint  breves  et  expediti  circuitus;  una 
modo  in  thematis  singuhs  alterave  admisceatur  difficultas.  Cum  enim 
planioribus  adolescentes  assueverint,  difficiliora  paulatim  usus  explanabit. 
(Sacch.  n.  5  et  6.)  Neque  aspera  unquam  vel  nodosa  eo  consectanda 
sunt,  quod  si  planiora  tradantur,  multi  reperiantur  in  schola,  qui 
puras  immunesque  soloecismis  afferant  scriptiones.  Etenim  non  utique, 
ut  soloecismos  facere  addiscant  pueri,  idcirco  scriptionibus  exercentur, 
sed  ut  plane  nitideque  scribere  ac  loqui  ex  praescripto  grammaticae 
doceantur.  Quid  autem  amabo  in  plana  nitidaque  Latinitate  (cujus- 
modi  est,  quam  Cicero  maxime,  Latinorum   facile  princeps,   usurpat) 


92  Schriftliche  Uebungen. 


nodosiim  admodum  vel  asperum  reperire  est?  Quod  si  salebras  ejus- 
modi  aut  nodos  ideo  fortasse  complectendos  ducimus,  ut  provectiorum 
et  ingenio  qui  praestant  discipulorum  exacuamus  industriam,  vel  aemu- 
lationem  foveamus:  alia  multa  profecto  suppetunt,  quibus  illi  ipsi 
exerceantur,  ut  amplius  etiam  et  proficiant  identidem  et  ardorem  pro- 
ficiendi  augeant,  quin  asperari  propterea  scriptionum  themata  oporteat 
nimiisque  id  genus  nodis  implicari. 


Themata    zii    lateinischeii    Aufsatzen. 

De   scriptione   seu   Thematis. 
(Wagner,  Insti'nctio  p.  242—249.) 

»Persuasum  sibi  habeat  Magister,  probe  institutos  discipulos  quique 
non  declamare  solum  sed  et  egregium  quid  suo  marte  scribere  norint,  veram 
esse  et  unicam  docentis  laudem.a     Wagner  p.  258 

Secundum  Regulam  mensibus  singulis  orationes  singulae  absol- 
vendae,  earumque  thema  vel  in  Principio  Mensis,  vel  singulis  hebdo- 
madis  par  partes  dictandum  esset,  idque  breve,  quod  tamen  omnes 
orationis  partes,  suos  item  locos,  amplificationes,  figuras  habeat.  Hoc 
vero  ut  in  iis  Provinciis  fieri  possit,  in  quibus  summa  Rhetoricae  Cy- 
priani  jam  in  Humanitatis  classe  explicatur,  at  apud  nos  ad  orationes 
gradus  fieri  nequit,  antequam  primus  et  secundus  Suarii  liber  ex- 
planetur.  Interim  nostro  more  primis  nimirum  quatuor  aut  quinque 
mensibus  singulares  exercitationes  dictantur,  praeceptorum  explana- 
tioni  respondentes:  ut  primis  duobus  mensibus  de  locis  et  amplifica- 
tione;  sequentibus  duobus  de  aftectibus,  et  argumentationibus ;  quinto 
de  figuris.     Semestri  altero  orationes  scribentur, 

Tria  vero  sunt  Thematum  genera,  primum  quod  elaboratum  appel- 
lemus,  cum  materia  aliqua  ita  jam  digesta,  et  in  ordinem  collocata 
dictatur,  ut  praeter  dilatationem  aliquam  et  ornamenta  nihil  addendum 
sit  a  Scholaribus.  Haec  singulari  cura  ac  dihgentia  elaboranda  sunt, 
cum  pro  modulo  sint,  multumque  ad  profectum  meliorem  faciant. 

Alterum  Summarium  vocemus,  cum  phis  jam  aliquid  tribuitur 
discipulis,  et   summa   tantum   capita,   ut   Partitio   orationis,   ejusque 


Schriftliche  Uebungen.  93 


argumenta  capitalia  suggeruntur,  non  item  minutim,  quae  quovis  loco 
figura,  amplificatio  cet.  adhibenda,  indicatur. 

Tertium  cum  verbo  tantum,  et  Propositio  sola,  seu  orationis 
argumentum  significatur,  nempe  cum  jam  suis  alis  volare,  suisque 
auspiciis  efficere  aliquid  posse  creduntur. 

Omnino  nulli  e  Rhetorica  exeundum  esset,  quin  unam  aliquam 
oratiunculam  scripsisset;  ejus  argumentum  singillatim  omnibus  prae- 
scribendum  a  Magistro,  quod  illi  (sicut)  pensa  ordinaria  (quae  tum  le- 
viora  esse  oportebit)  suo  Marte,  ac  privato  labore  domi  elaborent. 

Hoc  vero  in  ejusmodi  materia  versabitur,  quae  juvenum  captui 
commensa,  in  qua  ipsi  aliquid  invenire  et  excogitare  possint,  suggeretur 
etiam  fortasse  liber,  de  eadem  tractans.  Caeteris  vero  faciliores,  et 
fertiliores  sunt  materiae  morales,  Ethicae,  ahaeque,  de  quibus  majorem 
aliquam  cognitionem,  et  indagandi  occasionem  habeant. 

Harum  scriptionum  materiam  uberrimam  subministrant,  non  modo 
huic  classi  praescripta  caesarum  Historia,  sed  omnes  sex  hbelli  Histo- 
rici;  recentiora  item  pacis  et  belU  negotia;  res  denique,  quae  in  ora- 
tionem  cadere  possunt,  omnes,  ut  adeo  themata  deesse  non  possint, 
quorum  tamen  sylvam  paratam  ad  manum  habere  convenit,  v.  g. 

Oratio  Moysis  Legati  ad  Pharaonem.  —  Ad  lephten,  ne  leph- 
tiadem  fiUam  immolet.  —  Legati  popuU  ad  Samuelem,  Regem  sibi 
dari  petentis.  —  Abigail  pro  marito  ad  Davidem.  —  Pro  lonatha  ob 
gustatum  mel  reo  defensio.  —  Ad  Roboamum,  pro  clementia.  —  laddi 
Pontificis  ad  Alexandrum  M.  deprecatoria,  —  Septem  fratribus  Mac- 
chabaeis  Panegyricus.  —  Hortatoria  ad  Saloraonem  jam  deUrum.  — 
Actio  in  Achan  furem. 

Ad  ApoUinem,  ne  Phaetonti  currus  regimen  permittat. 

Ad  Graecos,  ne  foeminae  causa  omnia  permisceant,  vel  ad  Tro- 
janos,  ut  Helenam  Graecis  dedant. 

Laocoontis  oratio  ad  Trojanos,  ne  equum  intra  moenia  admittant. 
Argumenta  ex  Virgil. 

Ajax  pro  Armis  AchiUis  sibi  adjudicandis;  Ulysses  pro  se.  Ex 
Homero  Argumenta. 

Petitoria  Aeneae  ad  Latinum  Regem,  Laviniae  Sponsae.  Ex  Virgil. 

Themistocles  ad  Athenienses,  ut  muros  Ugneos  sibi  aedificent. 
De  commodis  maritimae  potentiae. 

Ad  Athenienses  ne  bello  Peloponnesio  distracti,  in  SiciUam  ex- 
peditionem  suscipiant.     Argument.  ex  Thucydide. 


94  Schriftliche  Uebungen. 


Philippica  iii  Philippum  R.  Macedonum,  et  ejus  crescentem  poten- 
tiam.     Argumentum  ex  Demosthenis  Philippicis. 

Ad  Alexandrum  M.  ne  Scythis  bellum  moveat.  Legatorum  oratio 
est  in  Curtio. 

Defensio  Horatii  ob  sororis  Caedem.  —  Bruti  ad  Romanos  oratio 
in  Tarquinios.  —  Veturiae  oratio  ad  Coriolanum  filium.  —  Attilio 
Regulo  Panegyricus. 

Ad  P.  R.  de  nova  classe  aedificanda  bello  Punico  I. 

Hanno  in  Senatu  Carthaginiensi  suadet  bellum  in  Romanos.  Livius. 

Ad  Hannibalem,  ut  abCannensi  victoria  recta  Romam  petat.  Livius. 

Ad  P.  R.   bellum  iii  Affricam  deportandum.  —  Item  Fabii  oppo- 
sita  ac  dissuasoria.  Liv.   —  P.  Scipioni  Panegyricus.   —  Catonis  oratio 
de  exscindenda  Carthagine.  —  Scipionis   Nasicae  de  eadem  servanda 
Liv.  —  Pompejum  felicem  magis  quam  Magnum  dicendum. 

Invectiva  in  Romanos  sola  ambitione  per  summam  injustitiam 
Brundusium,  Baleares,  Cretam  cet.  rapientes. 

Menenii  oratio  ad  plebera  in  monte  sacro.  Liv.  —  Camileii  pro 
consulatu  plebi  communicando.  —  Ad  Senatum  de  promiscuis  plebis 
et  Nobilium  connubiis.    Liv.  —  Tib.  Gracchi  pro  lege  agraria  oratio. 

—  CorneHae  Matris  ad  C.  Gracchum  filium  dehortatoria.  —  Marsi 
cet.  petunt  lus  Civitatis.  —  Suasoria  ad  Syllani,  ut  dictaturam  ab- 
dicet.  —  Lentuli  Coss.  oratio  de  Cicerone  revocando.  —  Ad  Caesarem, 
ne  Rubiconem  transeat.  —  Caesarem  jure  caesum  videri.  —  Ad  Ca- 
tonem,  ne  sibi  manus  afferat.  —  Ad  C.  Octavium,  ne  Ciceronem  pro- 
scribat.  —  Invectiva  in  Antonium,  ad  Octavianum.  —  Maecenatis  ad 
Augustum,  ne  Imperium  abdicet,  et  Rempubl.  restituat.  Tacitus.  — 
Maecenati  Panegyricus.  —  Ad  Augustum  consolatio  ob  cladem  Quin- 
tilii  Vari. 

Arminii  oratio  ad  suos  Germanos  de  concordia  adversus  Ro- 
manos.    Tacit. 

Pro  Cremutio  Cordo  ad  Tyberium  defensio.  —  Senatus  ad  Ty- 
berium,  ut  Romae  habitare  malit,  quam  Capreis.  —  Invectiva  in 
Caligulam.  —  Corbulonis  suasoria,  ut  in  Britanniam  veniat  Claudius. 

—  Galgaci  Britanni  oratio  in  Romanos  a  Tacito  perellegans.  —  Oratio 
in  Senatu,  Neronem  more  Majorum  plectendum.  Tacit.  —  Ad  Galbam, 
ne  se  T.  Vinio  nimium  indulgeat.  —  Suasoria  ad  Trajanum,  ut  vini 
moderatior  sit.  —  Ad  Hadrianum,  ne  Templum  Hierosolymitanum 
violet.    —   Funeralis  oratio  Hadriano.    —    Panegyricus  Antonino  Pio. 


Schriftliche  Uebungen.  95 


—  In  Caracallam  actio  de  Parricidio.  —  Ad  Alexandrura  Severum; 
ut  is  Christi  Sacra  amplectatur. 

Ad  Gallienum  suasoria,  ut  Valerianum  Patrem  a  Persis  captum 
liberet. 

Pannones  Probo  gratias  habent  ob  vitium  culturam  permissam. 
Invectiva  in  Probum  ob  eandem. 

In  Diocletianum  Christianorum  Persecutorem  Philippica. 

Ad   Constantinum  M.  vel  Theodosium  M.  ne  dividat  Imperium. 

Concilium  Nicaenum  Constantino  M.  ob  vindicatam  a  diutina 
tyrannide  rehgionem  Christianam  gratiarum  actoria. 

Invectiva  in  lulianum  Apostatam.  —  Ad  Valentinianum  III.  pro 
Actio.  —  Ad  Zachariam  Pontificem  de  Pipino  Regiis  titulis  ornando. 

—  Ad  lustinum  pro  Belisario.  —  Ad  Britannos,  ne  Anglorum  auxilia 
advocent.  —  Invectiva  in  Ruffinum  vel  Eutropium  e  Claudiano.  — 
lustiniano  Panegyricus.  —  Heraclio  S.  Crucis  vindici  laudatoria.  — 
In  Leonum  Iconoclastarum  Principem  invectiva.  —  Pro  Irene  Irape- 
ratrice  ad  Nicephorum. 

Ad  Leouem  Pontiticem,  ut  Carolum  Occidentis  Iraperatorem  re- 
nunciet. 

Ludovici  Pii  defensio  ad  filios.  —  Ad  Henricum  Aucupem,  ne 
tributum  Ungaris  pendat.  —  Henrici  IV.  Legati  ad  fiHum  Leodio  (?).  — 
Ad  Principes  Germaniae  tempore  interregni.  —  Ad  Electores  pro 
Rudolpho  Habspurgio,  vel  hujus  Panegyricus.  —  Ad  Cruciatam  invi- 
tatio  Friderici  I.  Dissuasio  ejusdem.  —  Invectiva  in  Graecos  Impe- 
ratores,  Cruciatarum  inimicos.  —  Suasoria  ad  Electores  de  Exautho- 
rando  Wenceslao. 

Hortatoria  ad  Fridericum  IV.  ut  obsessae  Constantinopoli  suc- 
currat. 

In  Viennenses  Fridericum  in  arce  obsidentes.    —    Maximiliani  I. 
Panegyricus.  —  Ad  Electores  pro  Carolo  V.  eligendo. 

Ad  Carolum,  ut  cum  gallia  transigat,  et  iu  Turcas  arma  felicia 
vertat. 

Philippicae  in  Lutherum,  et  novatores. 

Ferdinando  II.  gratiarum  actoria,  ob  Provincias  haeresi  purgatas. 

Ad  RicheUum,  ne  extinctum  jam  Religionarium  bellum  adjuto 
Sueco  suscitet. 

Legati  Poloniae  ad  Leopoldum  pro  auxiliis.    —    Legati  Patavo- 


96  Schriftliche  Uebungen. 


rum  ad  eundem  pro  auxiliis.  —  Invectiva  in  Gallos  incendiarios  ad 
Rhenum.  —  Ad  Carolum  Imper.  ne  Barcellonae  se  obsideri  patiatur. 

Carolo  Imperat.  Panegyricus  perpetui  exercitus  institutori. 

Eidem  viarum  publicarum  instauratori. 

Venetorum  gratiarum  actoria,  ob  arma  nullo  ipsius  emolumento 
conjuncta. 

Themata  orationum  varia. 

Oratio  de  lingua  Graeca  discenda. 

De  laudibus  et  utilitate  Historiae. 

Hortatoria  ad  Salisburgenses  religionis  causa,  patria  sua  emi- 
grantes. 

Suasoria  ad  excolendam  Poesim  et  linguam  Germanicam. 

Invectiva  in  Modam  vulgo  dictam,  et  mutabilitatem  vestium. 

Ad  parentes,  ne  studiorum  causa  ad  Lutheranas  Academias 
dimittant  tilios. 

Oratio  contra  ascititium  capillamentum. 

Oratio  pro  eodem. 

Laus  urbis,  in  qua  habitatur. 

Adversus  eos,  qui  germanos  barbaros  habent,  scribuntque 

Neminem  sine  Poetica  pro  vero  litterato  habendum. 

Panegyricus  Rudigero  Starembergio  Viennae  alias  defensori. 

Ad  Principes  Christianos  de  communi  in  Turcas  foedere  ineundo. 

An  olim  profana  in  foro,  an  hodie  sacra  e  pulpito  eloquentia 
plus  dignitatis  habeat? 

An  planis  in  locis,  an  montosis  habitatio  melior? 

Monarchicum  Regiminis  genus  optimum. 

Pro  Aristocratia. 

Haereditaria  regna,  an  electitia  praestent? 

An  domi,  an  in  Gymnasio  melius  discatur? 

Parens  e  tribus  filiis,  Oratore  uno,  Medico  altero,  lurisperito 
tertio  eum  haeredem  scribit,  qui  Reipublicae  plus  profuerit.  Oratio- 
nes  tres. 

Rhenus  an  Danubius  nobilior  fluvius? 

Contra  theatra  et  Histriones. 

Invectiva  in  luvenaUs  dictum:  In  sacris  quid  facit  aurum. 

An  Galeni  opes,  an  lustiniani  honores  potius  sequendi?  —  Tha- 
vonato  militaris  Xenodocliii  fundatori  Panegyricus.    —    Pygmaei,   et 


Schriftliche  Uebungen.  97 


gigantis  certamen  oratorium.  —  Vita  rustica  an  urbana  jucundior?  — 
Austriae  Encomium.  —  Laus  Hypochondriae  moderatae.  —  Pictura 
an  Musica  ars  excellentior.  —  In  Politicos  Monasteriorum  opibus  in- 
videntes.  —  De  miseriis  vitae  aulicae  oratio.  —  Pro  vita  Aulica.  Ex 
Luciano  de  niercede  conductis.  —  Gloria  Germaniae  ex  inventione 
Typographiae.  —  Vitiferae  regiones  an  frumentiferis  praestent?  —  An 
mercatores  nobilium  numero  habendi?  —  In  tabacci  usum  antiquis 
incognitum.  —  Litteris,  an  armis  parta  nobilitas  major?  —  An  sex 
humaniores  Scholas  absolvisse,  omni  hominum  conditioni  ahquid  com- 
modet,  etiam  Mechanicis?  —  Aucupium,  an  piscatus  jucundior?  — 
Invectiva  in  alearum  seu  chartarum  ludum. 


Thema  solutae  (orationis)  pro  Praemiis. 
(Wagner  p.  263  s.) 

Exercitatio  Oratoria  qua  suadetur  Friderico  IV.  Imperat.  ut 
obsessae  per  Turcas  Constantinopoli  succurrat. 

Exordium.  Dices  optimos  quosque  a  Carolo  M.  Imperatores 
muneris  sui  duxisse,  agere  Advocatos  Ecclesiae,  eamque  temporibus 
duris  omni  ope  tueri. 

Proposit.  Universo  Christiano  Nomini  gravissima  pericula  immi- 
nent,  si  Turcae  capta  Constantinopoli  occupataque  totum  Orientis  Im- 
perium  occupent.  Itaque  hortaberis  Fridericum,  ut  delectus  habeat, 
auxilia  cogat,  suppetias  obsessis  maturet. 

Confirm.  L  a  facili,  Nicolaus  Pontifex  expediet  arma  spiritualia, 
ac  Principes  Christianos  ad  vires  armaque  praeeunti  Imperatori  soci- 
anda  permovebit.  Probabis  id  ab  Exemplo  Cruciatarum  Expeditionum, 
ad  quas  Myriades  hominum,  Regesque  ac  Principes  potentissimi  con- 
fluxere.  Urgebis  a  Dissimili,  dicesque  longe  graviores  illas  Conradi, 
Fridericorum,  Ludovici  S.  expeditiones  fuisse :  L  ob  distantiam 
locorum,  cum  in  Syriam  usque  ducendum  esset;  2.  ob  maritima 
pericula,  et  ingentes,  quae  in  classes  fieri  debebant  expensas;  3.  ob 
annonae  difficultatem.  Faciliora  nunc  omnia,  propinquam  Constan- 
tinopolim,  solam  Ungariam  emetiendam;  ejusdem  campos  fertihssmos 
frumenti  abunde  commeatum  secundum  Danubium  praebere. 

Monument.i  Germaniae  Paedagogica  XVI.  7 


98  Correctur  der  schriftlichen  Arbeiten. 

Subjunges  per  Anteoccupationem,  ne  Imperator  clade  Sigismundi 
ad  Nicopolim  accepta  terreatur.  Victos  alias,  postmodum  saepius 
victores  fuisse,  et  praeteritos  errores  pro  Documeuto  fore. 

Confirm.  2.  a  Necessario,  seu  a  Consequentibus.  Si  enim  Con- 
stantinopolim  everti  sinet  Fridericus,  et  Palaeologorum  Imperium  ex- 
scindi ,  sola  Ungaria  Germaniam  a  Turcis  dividet.  Hanc  vero  nullo 
negotio  brevi  subjugatum  iri  ostendes  1.  a  Comparatione :  si  enim 
stante  adhuc  Graecorum  Imperio  Graecium,  Bosniam  et  Uugariae 
Januam  Belgradum  partim  vastavit,  partim  occupavit  Turca,  quam 
facile  tantis  incrementis  auctus  proteret  Ungariam.  2.  Ab  ejus  potentia 
immani,  totius  Orientis  tributis  crudelissime  exactis,  tot  regnorum 
spoliis,  nativa  crudelitate,  Christiani  Nominis  odio,  copiarum  numero 
infinito. 

Conclusio.  Itaque  Graecae  urbis  periculura,  nequaquam  ut  alie- 
num,  aut  valde  remotum  considerandum  Friderico,  verum  subsidia 
non  minus  diligenter  maturanda,  quam  si  ad  Viennae  portas  esset  hostis. 


Die    Correctur    der    schriftlichen    Arbeiten. 

De  correctione  scriptorum  seu  emendatione. 
(Kropf,  Ratio  et  via  p.  167—163.) 

Duplex  adhiberi  potest  corrigendi  seu  emendandi  modus.  Alius 
quippe  est,  cum  privatim,  submissa  voce,  cum  unoquoque  discipulorum 
corriguntur  scriptiones,  alius,  cum  recitantur  voce  clara  cuuctisque 
auscultantibus  perpenduntur  publice  atque  emendantur.  Utrumque 
discimus  ex  regula  21  Com.  Interea  vero  dum  privatim  cujusque 
scriptio  excutitur  in  schola,  discipulis  caeteris  exercitationes  varias 
pro  Scholae  gradu,  modo  hanc  modo  iUam,  injungendas  regulae  prae- 
scribunt,  tum  ut  stylum  tantisper  exerceant  tum  quod  nulla  re  magis 
adolescentium  industria,  quam  satietate  ac  cessatione,  languescat.  (Reg. 
21  et  24  Com.)  Quarum  quidem  exercitationum  genera  quaedam 
nominatim  recensentur  in  regula  5  Rhet.  et  Reg.  4  sing.  Class.  reliquar.*; 


Correctur  der  schriftlichen  Arbeiten.  99 

eademque  a  nobis  quoque  jam  supra  (Art.  5  §  6.)  fuere  enumerata. 
Porro  quamvis  privatae  ejusmodi  correctioni  locum  dederimus  aliquem 
in  ordine  Scholarum  (ut  videre  est  Cap.  4  Art.  1  §  1,  ubi  de  scrip- 
tionis  themate  in  Schola  componendo  mentionem  fecimus),  publicam 
tamen  ilhim,  quae  palam  audientibus  omnibus  transigitur,  habendam 
ducimus  potiorem,  quippe  quam  et  Majores  nostri  potissimum  usur- 
pandam  atque  adeo  solerter  quotidie  seduloque  suscipiendam  decre- 
verunt.     (Ordin.  Prov.  §  8  n.  12.) 

Tametsi  autem  singulorum  discipulorum  scriptiones  quotidie  a 
Magistro  corrigi  oporteret,  cum  praecipuus  et  maximus  inde  fructus 
existat,  si  tamen  multitudo  non  patiatur,  corrigat  quam  plurimos,  ita 
ut  quos  uno  die  praeteriit  altero  vocet.  (Reg.  23  Com.)  Certe  aliquot 
exempla  quotidie,  modo  ex  optimis  modo  ex  deterrimis,  publice  recitet 
atque  expendat.  (Reg.  21  Com.)  Atque  ut  expedite  corrigere  complura 
possit,  ahqua  aemulis  quoque  emendanda  dispertiat  (quod  quo  com- 
modius  fiat,  unusquisque  non  suum  tantum,  sed  et  aemuli  nomen  ad- 
scribat) ;  alia  doctissimis  quibusque  ex  omni  numero  primosque  honores 
adeptis  distribuat;  alia  ipse  privatim,  dum  in  schola  scribitur,  vel 
memoriter  decurionibus  recitatur,  inspiciat;  alia  denique,  si  libuerit, 
domi  corrigat.  (Reg.  23  Com.  Reg.  2  sing.  Class.  Sacchin.  in  Paraen. 
c  7  n.  7.)  Efficere  autem  omnino  curet,  ut  singulis  minimum  hebdo- 
madis  ipsemet  corara  uniuscujusque  thema  recognoscat,  ordinem  sibi 
tantummodo  notum  observans,  ne  quem  per  imprudentiam  praetereat 
utque  nemo  sciat,  quo  suum  die  recognoscendum  sit.  (Sacchin.  loc.  cit.) 

lam  vero  corrigendi  publice  ratio  haec  erit  ex  qua  praeterea, 
quonam  pacto  privata  quoque  correctio  transigenda  sit,  intelligetur. 
Initium  ducendum  a  peritioribus ,  qui  caeteris  nimirum  exemplo  sint; 
mox  infimorum  quoque  scriptiones  audiendae  per  vices;  atque  in  utris- 
que  modo  laudandum  et  praedicandum,  modo  reprehendendum  expro- 
brandumve  erit,  siquid  apte  vel  perperam  scriptum  fuerit :  prout  vide- 
bitur  convenire,  ut  ad  proficiendum  singulis  novus  admoveatur  stimulus. 
Errati  autem  cujusque  ratio,  una  cum  ratione  emendandi,  ex  prae- 
cepto  ipso,  in  quod  peccatum  fuerit,  commonstranda  perspicue  statim- 
que  exigenda  est  nunc  ab  hoc,  nunc  ab  illo  ut  quamplurimi  exerceantur. 
Omnia  tamen  placide  potius  ac  veluti  familiariter,  quam  severe  gra- 
viterque  agenda  sunt.  Porro  rhetorum  et  humanistarum  scripta  integra 
continenter  cum  dignitate  fructuque  perleguntur,  velut  pars  justa  ora- 
tionis  vel  historiae  vel  poematis  cet.    At  quae  scribuntur  in  Gram- 

7* 


100  Correctur  der  schriftlichen  Arbeiten. 

maticae  Classibus  fere  commodius  emendantur  singulas  partes  ac  perio- 
dos  percurrendo  seorsum  et,  ut  quaeque  lecta  est  a  pluribus  atque 
expensa,  corrigendo.  Statira  vero  ut  scriptionem  primam  Magister 
clara  voce  legendam  in  manus  sumet,  simul  efficiet,  ut  exemplum  quis- 
que  proferant  suum  et  sibi  proponant.  Urgendi  enim  sunt  omnes 
atque  adeo  compellendi,  ut  scriptionis  exempla  bina  seraper  afferant, 
quorum  alterum  suis  exaratum  in  chartis  retineant  sibi,  alterum  Ma- 
gistro  descriptum  separatim  exhibeant.  Tura  autem  calamum  prehen- 
dant  studioseque  secum  quod  clare  praelegitur  taciti  sublegant  Magister 
ipse  lente  singula  et  particulatira  pronuntiabit;  errata  nunc  ultro 
ostendet;  nunc  jubebit  ab  authore  vel  ab  aeraulo  vel  ab  alio  quocum- 
que,  nec  opinante,  agnosci;  mox  emendationem  suggeret  vel,  ut  pro- 
mat  aliquis,  praecipiet,  eamque  ipsam  una  cum  praecepto,  a  quo 
aberratum  erit,  exiget  ac  protinus  omnia,  prout  opus  cuique  fuerit, 
in  suum  quemque  jubebit  exemplum  referre.  Quod  ubi  in  una  alterave 
scriptione  curatura  fuerit,  in  reliquis  licebit,  ubi  quid  vitii  occurret, 
ab  ipsismet  statim  pueris,  maximeque  ab  iis,  quorum  incuria  suspecta 
erit,  correctionera  exigere,  sic,  ut  iraprovisa  interrogatio  cunctis  ad 
attendendum  sit  stimulus.  Interdum  etiam  segnioribus  quibusdam  suum 
reddet  exemplum,  ut  id  corrigant  privatim  domi  (appositis  ad  errata 
notis)  idemque  ita  eraendatura  notisque  compunctura,  una  cum  exemplo 
alio  castigato  prorsus  ac  puro,  ad  scholam  postridie  referant.  Sic 
demura  fiet,  ut  nihilo  minus  universi  proficiant,  quam  si  singulorum 
perlecta  singulis  diebus,  et  correcta  theraata  fuissent.  (Reg.  22  Com. 
Ordin.  Prov.  §  8  n,  12  Sacchin.  loc.  cit.  luv.  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  3  §  2.) 
Correctara  autera  sic,  ut  dictura  est,  eraendatamque  scriptionem 
Magister  publice  postea  dictabit,  atque  in  librum  discipuli  referent, 
id  quod  in  ipsa  quoque  Rhetorica  fieri  posse  usus  comprobavit,  ut 
fatetur  luventius  in  Rat.  doc.  loc.  cit.  Faciendum  autem,  tum  ut 
accurate  excipiantur  omnia  ex  orthographiae  praescripto,  tum  ut  idoneo 
verborum  nexu  ac  dispositione,  unde  numerus  quidam  gratusque  ora- 
tionis  veluti  fluxus  existat,  contexantur.  Quae  duo  in  ipsa  etiam  cor- 
rectione  inculcanda  sunt  atque  in  singulis,  quae  recitantur,  scriptio- 
nibus  requirenda,  indicatis  diligenter  qui  adversabuntur  erroribus, 
emendandique  ratione  deraonstrata.  Et  orthographiae  quidem  prae- 
cipua  capita  trademus  Articulo  sequente,  Numerus  vero  seu  apta 
verborura  dispositio,  etsi  rhetorura  praeceptionibus  quibusdam  mon- 
stretur,  facilius  tamen   ostenditur  exemplis  usuque  ipso  ac  lectione 


Correctur  der  schriftlichen  Arbeiten.  101 

bonorum  scriptorum  discitur.  Caeterum  dictae  scriptionis  partes,  ubi 
tempus  suppetet,  brevi  aliqua  exercitatione  sic  recurrentur,  ut  optimae 
quaeque  ejus  dictiones,  phrases,  sententiae  (modo  vernaculae,  ut  La- 
tine  reddantur,  modo  Latinae,  ut  patrio  efferantur  sermone)  a  disci- 
pulis  reposcantur,  quo  uberiorem  scilicet  Latinae  linguae  copiam  usum- 
que  consequantur.  Sed  jam  regulas  Scholarum  proprias  recitabimus, 
ex  quibus,  quaenam  in  singulis  Classibus  censura  notari  potissimum 
debeant,  cognoscetur. 

In  Rhetorica,  dum  scriptio  corrigitur,  indicandum  erit,  si  quid 
in  artifiicio  oratorio  aut  poetico,  in  elegantia  cultuque  sermonis,  in 
connectenda  oratione,  in  numeris  concinnandis ,  in  orthographia  aut 
aliter  peccatum  fuerit;  si  quis  locus  perperam,  si  obscure,  si  humi- 
liter  tractatus ;  si  decorum  minime  servatum ;  si  qua  digressio  longior 
fuerit;  et  alia  generis  ejusdem.  Denique  oratione  absoluta,  suam  quis- 
que,  quam  ante  per  partes  attulerat,  totam  simul  descriptam  aut 
saltem  correctam  Praeceptori  offerat,  ut  eas  esse  ab  omnibus  perfectas 
appareat.  (Reg.  4  Rhet.) 

In  Humanitate  indicari  debet,  si  quid  minus  proprium  aut  elegans 
aut  numerosum  sit;  si  minus  recte  locus,  ad  imitandum  propositus, 
expressus;  si  quid  in  orthographia  vel  ahter  peccatum  sit.  Variis 
autem  modis  idem  efterri  Praeceptor  jubeat,  ut  dicendi  copiam  ex  hac 
exercitatione  nanciscantur.  (Reg.  3  Hum.) 

In  Suprema  Grammatica  indicabitur,  si  quid  contra  praecepta 
grammaticae,  orthographiae,  interpunctionis  peccatum  sit;  si  declinatae 
difficultates;  si  non  habita  elegantiae  aut  imitationis  ratio.  (Reg.  3 
Supr.  Gram.) 

In  Grammatica  Media  et  Infima  indicandum  est,  si  quid  contra 
praecepta  grammaticae,  orthographiae,  interpnnctionis  peccatum  sit; 
si  declinatae  difiicultates.  Omnia  vero  ad  grammaticarum  praecep- 
tionum  normam  expendenda  conjugationesque  ipsae,  declinationes  et 
rudimenta,  sumpta  occasione,  in  memoriam  revocanda.  (Reg.  3  Med. 
et  Inf.  Gram.) 


j()2  Latinitat. 


Reinheit  des  Lateins. 

De  nitore  Latini  sermonis   ac  piiritate. 
(Kropfp.  184-186.) 

Latini  sermonis  nitor  et  puritas  conciliabitur  his  maxime  industriis : 
L  Detur  opera,  ut  discipuli  praeceptorum  totiusque  artis  gramma- 
ticae  cognitione  ac  peritia  penitus  imbuantur;  atque  ut  ea  videlicet, 
quae  superius  Art.  2,  3  et  4  de  ratione  tradendi,  ediscendi  et  repe- 
tendi  praecepta,  itemque  Art.  5  et  6  de  methodo  in  scriptionibus  dic- 
tandis  et  corrigendis  tenenda  diximus,  accurate  seduloque  omnia,  qua 
fieri  possit,  observentur.  IL  Puri  sint  fontes,  unde  verba  Latina 
pueri  hauriant,  id  est  idonei  probatique  sint  libri,  ex  quibus  copiam 
sibi  verborum  comparent.  IIL  Exemplo  Magister  quisque  praeeat; 
neque  modo  Latine  ipsemet  loquatur  perpetuo,  ut  regula  mandat, 
verum  etiam  emendatissime  loquatur,  ut  suadet  luvencius  de  Eat. 
doc.  2  a.  3  §  1.  IV.  A  primis  ipsis  initiis  (ut  monet  Sacchinus  in 
Paraen.  c.  7  n.  4.)  diligenter  praecaveatur,  ne  cui  errori  neve  locu- 
tioni  ulli  barbarae  incultaeque  assuescant  adolescentes ;  ne  item  fie- 
quentare  quid  permittantur,  quod  postmodum  sit  dediscendum,  siquidem 
aegre  admodum  consuetudo,  ubi  adhaerescere  semel  coeperit,  exuitur. 
Quare  nequaquam  sic  ad  Latine  loquendum  compellendi  erunt,  ut,  si 
propria  forte  ac  bene  Latina  reruni  vocabula  ignoraveriiit,  obviis  qui- 
busque  atque  adeo  impropriis  barbarisve  utantur  vocibus,  aut  suo  ex 
cerebro  dictiones  novas,  quas  pro  libitu  sibi  effinxerint,  depromant. 
Sed  inducendi  suaviter  sunt,  ut  idonea  sibi  propriaque  verba  con- 
quirant;  ut  fidenter  interrogent,  siquid  Latine  appellare  vel  edicere 
nesciant;  ut,  ubi  licuerit,  libros  consulant,  antequam  quae  cogitaverint 
eloquantur.  Ultro  etiam  suggerenda  eis  identidem  nomina  rerum,  in 
quibus  haesitabunt,  phrasesque  indicandae,  quibus  apte  suas  eflferant 
sententias.  Animus  denique  addendus  cespitantibus,  quin  et  prola- 
bentibus,  ut  ne  dubitent  instare  negotio,  etsi  difficultatis  quidpiam 
principio  sentiant  neque  nimium  vereantur,  ne  loquendo  peccent  in 
grammaticam,  sed  siquid  peccaveriut,  emendent  confestim  alacriterque 
repetant.     V.    Neque  illud  praetereatur,  quod  multis.  ubi  adoleveruiit, 


Ziel  der  Rhetorik.  103 


magno  emolumento  saepe  fuit,  ut  assuescant  pueri  distincte  loqui  et 
articulatim  non  praepropere,  ut  fere  fit,  raptim,  turbide;  utque  inter- 
sistant  sermonemque  interpungant,  ubi  opus  est.  Id  etiam  ex  Quinc- 
tiliano  monet  luvencius  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  ,3  §  1  in  fine. 


Ziel  der  obersteri  Gymiiasialclasse:    Beredtsamkeit 

uiid    Bilduiig   des   Geschmacks. 

(Wagner  p.  232—234.) 

Gradus  hujus  Scholae  Rhetoricae  est,  post  praeparatum  in  Humani- 
tatis  Classe  solum,  Tyrones  ad  perfectam  eloquentiam  informare,  quae 
maximas  duas  facultates:  Oratoriam  ac  Poeticam  comprehendit,  quan- 
quam  illi  primae  partes  ita  tribuendae  sunt,  ut  Poetica  iis  demum 
permittatur,  quos  ingenii  nativa  felicitas,  vel  sine  plurimis  praeceptis 
huc  deduxerit.  Equidem  adeo  diffusa,  tantique  usus  scientia,  vix  intra 
Scholastici  anni  terminos  angustos  tradi  satis  et  percipi  potest,  ab 
adolescentibusquintum  decimum  aetatis  annum  fortasse  nondum  egressis, 
latina  lingua  parum  exercitatis,  per  sanguinis  fervorem  minime  labo- 
riosis;  erit  tamen  hoc  Professoris  officium,  verae  cum  sacrae  tum 
profanae  eloquentiae  imaginem  in  animis  suorum  defigere:  ac  generalia 
inventionis,  dispositionis,  elocutionis  praecepta,  velut  optima  semina 
dispergere,  quae  per  reliquam  aetatem  adolescant  denique,  et  ad 
maturitatem  perducantur;  Parentibus  vero  suadendum,  ut  altero  anno 
suos  in  Rhetorica  retineant,  quo  melius  excolant  artem,  filiis  in  quavis 
vitae  conditione  tanto  usui  futuram. 

Dixi  verae  eloquentiae  imaginem  imprimendam  Tyronibus,  idque 
ea  causa,  ut  ne  orationes  scribant  Poetica  (arte?)  magis  ad  delicias,  quam 
oratoria  ad  victoriam,  ut  ne  allegoriis  et  floribus  perspergant  omnia, 
nitidosque  ac  praeclaros  se  existiment,  si  nulla  prope  periodus  adul- 
terina  ejusmodi  elegantia  vacet.  Quare  saepius  inter  explanandum 
erudiendi,  commonendique  essent  discipuli,  quid  in  vera  Eloquentia 
probum  sit  ac  sincerum,  vel  spurium  ac  vitiosum.  Itali  Gallique  bonum 
gustum  appellant,  quod  nomen,  etsi  quid  sibi  velit,  explicare  difficile 
sit,  fortasse  e  Quintiliano  sumpsere,  qui  de  probo  ac  vitioso  dicendi 
genere   agens   ait:    quod  sentitur  latente  judicio   velut  palato.     Hic 


104  Ziel  der  Rhetorik. 


igitur  seu  palatus,  seu  gustus  aliud  non  est,  ac  vis  illa  discernendi 
ac  dijudicandi,  quid  in  quavis  re  vel  argumento,  seu  circumstantia 
deceat,  aut  minus  decorum  sit;  quid  redundet,  aut  nnnus  sit.  Quid 
cordato  aestimatori  sapere  possit,  aut  desipere;  quid  secundum  regulas, 
quid  secus  factum;  quid  stolidum  sit  aut  speciosum;  genuinum  aut 
adulterinum.  Id  quod  judicii  potius  est,  quam  ingenii,  quod  specie 
boni  facile  fallitur.  Bonus  gustus  Ciceroni  est  Elegantia,  elegantes 
enim,  ut  ait,  quasi  eligentes,  quid  praestantissimum  sit.  Quempiam, 
qui  de  statuis  recte  judicare  norat,  vocat  omni  judicio  elegantissimum. 
Pro  decoro  autem,  sano,  apto,  proboque  habendum  est,  quidquid  ad 
naturam  accesserit,  proxime  naturae  vestigia  presse  persequitur,  ad 
naturae  normam  exigit  omnia.  Hanc  legem  secuti  Terentius,  Salustius, 
Caesar,  Nepos,  Cicero,  Virgilius,  Horatius,  etsi  in  diverso  scribendi 
genere  commune  tamen  nescio  quid  habent,  quod  aeternum  placebit. 
Nec  perinde  ad  eruditum  palatum  sunt,  qui  ab  hac  classicae  antiqui- 
tatis  indole  ac  sapore  descivere  posteriores.  Certe  jam  in  Senecae  ac 
Taciti  stylum,  Saeculi  sui  mores  luxum  aliquem  invexisse  videntur. 
Discriminis  porro  hujus  judiciura  in  natura  ipsa  insitum,  et  Orator 
bonus  ab  ilHteratis  perinde  ac  litteratis  probatur,  uti  Symphonia  rite 
concordans,  et  pictura  naturam  imitata  placet  etiam  iis,  qui  nec  quid, 
nec  cur  placeat,  rationem  reddere  possunt. 

lam  cum  Oratoris  sit  diceudo  persuadere:  hoc  est  hominum 
animos,  quo  velit  flectere;  nec  id  ludendo,  nugandoque  obtineri  posse 
palam  sit,  verae  eloquentiae  speciem  sibi  repraesentet  Tyro  seriam, 
nobilem,  gravem,  senatoriam,  seu  paucis  naturalem.  Haec  species 
quia  multis  est  incognita,  vel  ut  Metaphora  nostra  utamur,  quia 
plurimi  pallato  gustuque  sunt  depravato,  tot  corrupti  styli  enati  sunt 
eorum,  quibus  dissipit  ac  vile  est,  quidquid  simplex,  et  secundum 
naturam  est;  quibus  nihil  pulchrum,  nisi  novum  sit,  mirum,  scintillans, 
picturatum,  pexum,  floridum,  vel  tumidum,  audax,  extraordinarium, 
quibus  nimis  vulgare  videtur  dicere:  remotissimae  Insulae,  dicent:  in 
extremum  mundi  limbum  nauseantis  naturae  vomitu  rejectae  cet. 
Orator  scientiis,  Historia  imprimis,  et  varia  eruditione  perpolitus,  rerum 
pondere,  ac  sententiarum  minime  vulgarium  gravitate,  ornat  suam 
orationem,  et  extoliit.  Hi  rerum  nempe  vacui,  egestatem  suam  ver- 
borum  specie  palliant  personamque  obtruduut  bellam  quidem  et  pohtam, 
sed  quae,  ut  in  Apologo  est,  cerebrum  non  liabet. 

Galli  hanc  boni   gustus  laudem   prae  nationibus   omnibus   sibi 


Geschichtsunterricht.  105 


vindicant,  et  Gallorum  laudatissimiis  P.  Iuventius  revera  hac  dote  ex- 
cellit  maxime  mire  simplex  scilicet  et  naturalis. 

Confitentur  tamen  Galli  iidem,  hanc  laudem  ab  se  sensim  pro- 
manare  ad  exteros,  atque  ut  in  discipulos  promanet  a  Magistro,  ut 
ab  inani  illa  tanquam  pervulgata  secta,  ad  seria  traducantur,  opera 
danda  est. 


Der  Geschichtsunterricht  am  Gymnasium. 

Der  vierte  Teil  der  Constitutionen  der  Gesellschaft  Jesu  erkljirt 
die  Geschichte  als  zum  Cursus  der  Rhetorik  gehorig  (Rat.  stud.  1,  54), 
der  Studien  -  Entwurf  vom  Jahre  1586  weist  dieselbe  der  Humanitat 
zu  (Rat.  stud.  II,  1U3);  die  endgtiltige  Studienordnung  vom  Jahre 
1599  aber  erwahnt  die  Geschichte  nur  als  eine  Quelle  fur  die  :>Eru- 
ditio«  (Rat.  stud.  II,  400). 

An  den  friiheren  Jesuitenschulen  wurde  ein  Ersatz  fiir  diesen 
Mangel  auf  zweifache  Weise  angestrebt.  Erstens  durch  starke  Be- 
tonung  der  obengenannten  Eruditio,  welche  bei  der  Lecture  der  classi- 
schen  Autoren  nicht  allein  die  eigentliche  Geschichte,  sondern  auch 
deren  Hilfswissenschaften  nach  Moglichkeit  bcrucksichtigen  sollte. 
Zweitens  suchte  man  vielfach  Interesse  zu  erwecken  fiir  die  Geschichte 
und  zu  weiteren  Studien  anzuregen  durch  zahlreiche  historische 
Schriften,  die  im  Anschlufs  an  die  feierlichen  Promotionen  und  bei 
anderen  festlichen  Gelegenheiten  unentgeltlich  an  die  Studierenden  ver- 
teilt  wurden.  Ein  spiiter  folgendes  Verzeichnis  wird  zeigen,  in  wie 
vielfacher  Weise  nicht  allein  die  allgemeine  Geschichte,  sondern  auch 
besonders  die  vaterlandische  Geschichte,  ja  sogar  die  Lokalgeschichte 
das  Thema  dieser  Schriften  bildete.  Schon  allein  der  Umstand,  dafs 
der  wissbegierige  Gymnasiast  oder  Student  solche  Bucher  zu  eigen 
erhielt,  mufs  durch  die  dadurch  gegebene  Anregung  zur  Lektiire  als 
eine  sehr  praktische  Art  das  Studium  zu  fordern  bezeichnet  werden. 

In  vielen  Gymnasien  waren  aufser  den  classischen  Historikern 
der  Alten  auch  neuere  Geschichtscompendien  als  Lektiire  bestimmt. 
So  bestimmt  der  Catalogus  perpetuus  der  rheinischen  Provinz  vom 
Jahre  1622  wegen  der  Wichtigkeit  der  Geschichte  fur  die  Studierenden 


106  Geschichtsunterricht. 


ein  neueres  Geschichtscompendium  von  Tursellin,  welches  sich  auch 
durch  guten  Stil  auszeichnet,  als  eines  der  zu  lesenden  Biicher 
fiir  die  Humanitat').  Der  Lektionsplan  der  Baraberger  Jesuitenschule 
von  1646/47  fuhrt  unter  den  Autoren  fiir  die  Humanitat  denselben 
Tursellin  an^). 

Der  vollstandige  Titel  des  Compendiums  von  Tursellin  lautet: 
.  Horatii  Tursellini  e  S.  J.  Historiarum  ab  origine  mundi  usque  ad 
annum  1598  Epitome.  Romae  1598.  Dasselbe  wurde  in  Deutschland 
viel  gebraucht,  es  erschienen  Ausgaben  in  Coln  1621,  1627,  1681, 
1649,  1711,  1725;  Munchen  1641,  Innsbruck  1680,  Frankfurt  1692. 
In  den  spateren  Ausgaben  ist  manches  verbessert,  und  ein  deutscher 
Jesuit,  Christoph  Ott,  gab  als  Supplement  zu  Tursellin  heraus :  Historia 
nova  saeculi  nostri  XVII.  (Oeniponte  1682).  Nahe  200  Jahre  nach 
dem  Erscheinen  der  ersten  Auflage  fand  das  Pariser  Parlament  (3.  Sep- 
tember  1761),  dafs  Tursellins  Compendium  verderbliche  Grundsatze 
enthalte.  Ein  Klassenbuch  der  niederrheinischen  Provinz  (vergl.  diesen 
Band  S.  50)  enthalt  fiir  die  lateinische  Lectiire  in  der  mittleren  Gram- 
niaticalclasse  u.  a.  einen  Abschnitt  aus  dem  Buche  des  P.  Ferrari^) 
iiber  die  Heldenthaten  des  Prinzen  Eugen  von  Savoyen  im  ungari- 
schen  Kriege.  Derselbe  Jesuit  verfafste  ein  ahnliches  Werkchen  iiber 
den  italienischen  Krieg,  welches  wahrscheinlich  ebenfalls  an  deutschen 
Jesuitenschulen  gebraucht  wurde,  da  sich  eigene  Ausgaben  in  Deutsch- 
land  als  notwendig  erwiesen:  Guidonis  Ferrarii  S.  J.  de  rebus  gestis 
Eugenii  Principis  a  Sabaudia  bello  italico  libri  IV.  Editio  post  itali- 
cain  et  batavicam  tertia,  apud  Germanos  prima.  Aug.  Vindel.  et  Fri- 
burgi  Brisg.  1754  u.  1756. 

Die  Geographie  fand  in  den  alteren  Jesuitenschulen  meist  erst 
ausfiihrlichere  Beriicksichtigung  in  dem  Cursus  der  Philosophie  bei 
der  Astronomie. 

Ein  geographisches  Handbuch  crschien  zu  Freiburg  (i.  Br.)  schon 
1677  von  P.  Joh.  Konig:  Institutio  geographica  elementaris  sive 
modus  methodusque  intelligendi  et  conficiendi  mappas  Frib.  Brisg. 
1677.   16*^.  160  p.     Die  Editio  secunda  plurimum  aucta  (1679)  fiihrt 


1)  Vergl.  dies.  Bd.  S.  21. 

2)  Weber,  Gelehrte  Schulen  S.  .598. 

•^)  Gui  Ferrari  S.  J.  Novarra  1717,  1733,  1790. 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien.  107 

den  Titel:  Vestighim  geographicum  sive  manuductio  ad  geographiam 
universam  brevis  et  accurata  cum  Anatomia  Topographica  Alsatiae  et 
Brisgoviae  ac  methodo  conficiendi  et  intelligendi  mappas  geographicas. 
16  0.  468  p. 


Die    Geschichte    an    den    Gymnasien    der    ober- 
deutschen   Provinz. 

Die  erste  bekannte  Verordnung  fiir  eine  schulgemafse  Behand- 
lung  der  Geschichte  befafst  sich  nur  mit  biblischer  Geschichte.  Die- 
selbe  ist  wohl  dem  Anfang  des  18.  Jahrhunderts  zuzuschreiben,  jeden- 
falls  vor  1727  anzusetzen,  da  nach  dem  Erscheinen  der  Rudimenta 
(s  S.  112)  eine  Aufzahlung  der  durchzunehmenden  biblischen  Abschnitte 
uberfliissig  gewesen  ware 


Die  Methode  fles  Uiiterrichts  in  der  Geschichte. 

Methodus  tradendi  in  schola  historiam. 

Um  1717. 

( Ex    archirio    prov.    Grerman.     S.  J. ,    n.    V.    a.   6. ) 

1.  Singulis  septimanis  ter  haberi  debet  lectio  historica,  vid.  diebus 
Martis,  lovis  et  Sabbati  a  media  10.  usque  ad  10.,  et  in  rhetorica  a 
nona  ad  mediam  10. 

2.  Professor  initium  semper  facere  poterit  a  repetitione  eorum, 
quae  in  ultima  lectione  fuerint  enarrata,  quam  repetitionem  a  disci- 
puHs  exiget,  quadrante  altero  novam  materiam  explicabit  sequente 
methodo : 

3.  Ubi  domi  bene  paraverit  materiam  professor  eandem  in  schola 
proponet  clare  ac  distincte.  Ante  omnia  curabit,  ut  facta  historica 
describat  ad  vivum  per  hypotyposes  cum  suis  circumstantiis,  et  caven- 
dum,  ne  languide  ac  frigide  facta  enarrentur,  quae  res  somnum  potius 
discipulis  conciliatura  esset,  quam  attentionem.  Tarde  fiat  narratio, 
ut  sequi  possint  discipuli. 


108  Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien. 

4.  Doctrinas  morales  e  re  natas  immisceat  professor,  non  multas 
tamen;  speciatim  doceat  discipulos  reflectere  in  factis  historicis  ad 
mirabilem  Dei  providentiam,  paternam  bonitatem  erga  probos,  severi- 
tatem  erga  improbos;  virtutis  pulchritudinem,  vitiorum  deformitatem 
spectare  in  iisdem  factis  doceantur.  Reflexiones  hae  ad  moralia  bre- 
vissimae  sint,  ne  concio  prodeat  loco  historiae. 

5.  Facta  memorabiliora  paulo  fusius,  alia  brevius  exponantur. 
Chronologiae  et  genealogiae  in  scholis  inferioribus  omitti,  in  aliis  obiter 
saltem  attingi  possunt. 

6.  Quovis  primo  Sabatho  cujusque  mensis  fieri  poterit  repetitio 
eorum,  quae  per  integrum  mensem  priorem  fuerunt  tractata  ita,  ut 
vel  munuscula  distribuantur  optime  respondentibus,  vel  prirai  publice 
renuncientur. 

7.  Quando  repetitiones  instituentur  (quod  idem  de  examine  pro 
praemio  liistorico  sub  finem  notandum),  res  a  discipulis  exigi  debent, 
non  verba,  quin  tamen  negligatur  modus  aptus  proponendi  facta 
historica. 

8.  Tres  scholae  superiores  latine,  tres  infimae  lingua  vernacula 
poterunt  respondere. 

9.  Pro  tradenda  historia  sacra  P.  Leonardi  Fuess ')  historiae 
biblicae  hngua  germanica  Dehngae  editae  anno  1688.  vel  P.  Pexen- 
felder^j  Florus  biblicus  apprirae  usui  esse  poterunt  PP.  professoribus. 

Designatio   materiarum  fuse   aut  breviter  e  sacra  historia 

tradendarum. 
(Folgt  genaue  Einteiliing  des  Stoffes  in  sechs  Perioden.) 


1)  P.  Leopold  (nicht  Leonard)  Fuefs,  geb.  1642,  gest.  1697  zu  Lissabon.- 
Biblische  Geschichten  des  alten  und  neuen  Testaments  sammt  sinnreichsten  Aus- 
legungen  und  auserlesensten  Sittenlehren  der  hl.  Vattern.  Aus  dem  Franzosischen. 
Diliingen  1684;    spiitere  Ausgaben  1688,  1698,  1718,  1770. 

2)  »Florus  BiblicusK  erschien  zu  Straubing  1672,  fol.  pp.  675;  zu  Miinchen 
1680—83;  Augsburg  1747  etc.  etc. 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien.  109 


Feierliche  Scliuliibungeii  in  der  Oescliiclite. 

Um  1726. 

M  e  t  h  0  d  u  s    e  x  e  r  c  i  t  a  t  i  o  n  u  in    h  i  s  t  o  r  i  c  a  r  u  m   s  o  1  e  m  n  i  o  r  u  m , 

quae  per  anni  decursum  a  qualibet  schola  semel 

haberi  possunt. 

(Ex  archiv.  prov.  Germaniae    S.  J. ,   sub   n.  V.   a.  6.    Sine  1.  et  a.) 

1.  Initium  fiat  in  rudimentis  mense  lanuario:  habeatur  exer- 
citatio,  sehgatur  e  discipulis  unus  vel  duo  memoria  et  ingenio  prae- 
diti,  hngua  soluta  et,  si  fieri  possit,  nobiles. 

2  Respondebunt  ex  periodo  1.  et  2.  historiae  sacrae;  prius  tamen 
a  professore  praeparabuntur,  ut  facta  historica,  praesertim  nobihora, 
cum  suis  circumstantiis  accurate,  eleganter  et  cordate  recensere  discant, 
non  ut  psittaci,  sed  verbis  propriis,  ut  pateat,  rem  ab  ipsis  intelhgi. 
Curandum  etiam,  ut  non  sokim  facta  historica  disparata,  sed  iutegrum 
quoque  systema  possideant. 

3.  Doceantur  etiam  respondere  ad  reflexiones  varias  super  historia 
juxta  paradigma  positum  sub  nomine  »Anmorkhungen«;  istae  tamen 
nec  multae  sint,  nec  intricatae,  sed  obviae. 

4.  Quaestiunculae  describantur  in  charta  quinquies  vel  sexies, 
ut  distribui  possint  iis,  qui  proposituri  sunt  quaestiones,  vel  etiam  aUis 
domi  forisque,  fere  per  modum  periocharum. 

5.  Sehgatur  dies  Martis  vel  lovis,  quo  die  ab  hora  9.  usque 
ad  10.  durabit  exercitatio,  saltem  si  plures  sint  defendentes. 

6.  Invitentur  nostri  e  coUegio  et  simul  externi  nonnulh  rei  histori- 
cae  amantes  aut  periti,  defendentium  parvulorum  parentes  ab  ipsismet 
discipuhs  aut  propinqui,  ita  ut  et  ipsis  proponere  liceat  quaesita  non- 
nulla  et  unicuique  qui  voluerit. 

7.  Ornetur  cathedra  vel  scamnum,  cui  assidebit  defendens. 

8.  Admittatur  saltem  schola  grammatices,  cum  defendent  rudi- 
mentistae,  et  vicissim ;  sed  eo  pacto,  ut  severissime  custodiatur  silen- 
tium  ah  audientibus,  et  a  cachinnis,  quibus  turbari  posset  defendens, 
prorsus  abstineatur,  poena  ilMs  dictata,  qui  non  obedierint. 

9.  Modus  quo  professor  utetur  in  praeparando  per  octiduum  vel 
dies  quatuordecim  ad  summum  defendentes,  liic  erit:  factum  historicum 
suis  oniatum  circurastantus  primus  ipse  clare  et  distincte  recenseat; 


110  Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien. 


dein  repetitiones  frequentiores  a  discipulo  exigat,  donec  materiam  plene 
possideat;  deinde  curet,  ut  systema  integrum  totius  materiae  solide 
retineat,  quod  repetitione  varia  obtinebitur.  Repetitio  autem  varia 
est,  qua  successio  totius  historiae,  modo  incipiendo  ab  initio,  vel 
ordine  retrogrado  ab  illius  fine,  aut  medio  breviter  tantum  repetitur. 

10.  Illi  e  nostris  aut  externis,  qui  proponunt  quaesita,  non  inhae- 
reant  verbis,  ut  in  pagella  fuerint  scripta,  sed  varie  proponant.  Cura- 
bitur  igitur  a  professore,  ut  respondens  etiam  hac  in  re  bene  sit  in- 
structus,  quem,  si  possit  forte,  in  ipso  actu  juvare  nonnihil  poterit. 
Si  vero  aliquid  fuerit  propositum  in  quaesitis  non  contentum,  profes- 
soris  erit  monere,  ad  hoc  hic  et  nunc  non  responderi. 

11.  Ad  chronologiam  non  urgendi  sunt  pueri,  nisi  forte  obiter 
tantum,  aut  nisi  sint  singulariter  capaces. 


Continuatio   methodi  pro  exercitationibus 

h  i  s  1 0  r  i  c  i  s   s  o  1  e  m  n  i  o  r  i  b  u  s. 

(Ibidem.) 

1.  In  rudimentis  exercitium  historicum  instituatur  ex  1.  et  2. 
periodo  sacrae  historiae  sub  finem  lanuarii. 

2.  In  grammatica  sub  finem  mensis  Februarii  aut  initium  Martii 
ex  periodo  1.,  2.  et  3. 

3.  In  minore  syntaxi  circiter  sub  initium  Aprilis  ex  per.  1., 
2.,  3.  et  4. 

4.  In  majore  syntaxi  mense  Majo  respondebitur  ex  per.  1.,  2., 
3.,  4.  et  5.,  sed  lingua  adhuc  vernacula,  si  latina  adhuc  nimis  sit 
difficilis. 

5.  In  poesi  et  rhetorica  respondebitur  mense  lunio  ex  tota  et 
integra  historia  sacra,  latine,  habita  etiam  chronologiae  ratione  pro 
defendentium  capacitate. 

Prima  periodus,  ut  alias  notatum  est,  complectitur  annos  a 
creatione  mundi  usque  ad  diluviura  universale; 

Secunda  a  diluvio  usque  ad  aevum  Patriarcharum,  quibus  factae 
sunt  promissiones,  videl.     Abrahamum,  Isaacum  cet.  exclusive; 

Tertia  a  vocatione  Abraham  usque  ad  exitum  ex  Aegypto  inclusive; 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gyranasien.  m 

Quarta  tempus,  quo  Hebraeos  gubernarunt  judices  incipiendo 
a  Moyse; 

Quinta  tempus  regum,  incipiendo  a  Saule  usque  ad  captivitatera 
Babylonicam  incl 

Sexta  tempus  pontificum  a  captivitate  Babylonica  usque  ad 
Christum  natum. 

Notandum,  quod,  cum  periodus  1  et  2  vix  complectantur  suf- 
ficientem  materiam  pro  exercitatione  solemniori,  addi  poterit  dimidium 
periodi  3  usque  ad  migrationem  Jacobi  Patriarchae  in  Aegyptum  vel 
usque  ad  losephum  Aegyptium  .  .  . 

Paradigma  quaesitorum,  ad  cujus  imitationem  alia  de  quavis 
materia   historica    confici    possint,    hic    adjunxisse    non    inutile    erit. 

Methodus 

exercitationum   menstruarum  minus  solemnium. 

1.  Singulis  mensibus  vel  quovis  bimestri,  ut  magis  opportunum 
videbitur,  quaelibet  schola  diebus  recreationis  mane  ultima  media  hora 
instituet  exercitium  historicum,  defendente  uno  vel  duobus,  praesente 
solo  magistro  vel  etiam  P.  Praefecto  et  magistrorum  uno  vel  altero 
tantum,  et  schola  confoederata  vel  integra,  vel  selectioribus  discipulis. 

2.  Exercitium  instituetur  juxta  methodum  supra  descriptam,  sine 
distributione  quaestiuncularum,  sine  solemnitate  alia;  et  respondebitur 
ex  materia  non  adeo  ampla. 


Yerordnung  iiber  die  „Rudimenta  historica". 

1727. 

De  novis  libellis  hitoricis. 

Pro   P.  Praefecto  et  Magistris. 

(Ex  archiv.  Pro  Grerman.  S.  J.,  sub  n.  Y.  a.  6.) 

Diese  Verordnung  bezweckte  die  allgemeine  Einfiihrung  der  «Rudim.  hist.a 
von  1727  in  den  oberdeutschen  Jesuitenkollegien.     Der  genaue  Titel  unten. 

1.  Vult  Rev.  P.  Provincialis,  ut  opusculum  primum   de  rebus 
biblicis  tantum  rudimentistis  explicetur. 


112  Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien. 

2.  Opusculum  secundum  de  4  Monarchiis  explicandum  est  gram- 
matistis  et  reliquis  scliolis  usquedum  in  annum  sequeutem  pro  singulis 
scholis  singula  opuscula  absolvantur. 

3.  Ut  facilius  reddatur  hoc  studium,  vult  R.  P.  Provincialis,  ut 
aliquoties  materia  thematum  ex  his  opusculis  seligatur. 

4.  In  expHcatione  libelli  ejusque  repetitione,  item  in  examine  pro 
praemio  nihil  exigendum  a  discipulis,  praeterquam  quod  in  liis  opus- 
culis  continetur,  ne  cum  praejudicio  profectus  scholastici  discipuU  aliis 
libris  liistoricis  legendis  se  impendant. 

Ex  commissione  R.  P,  Prov. 
s.  l.  et  a.  Jac.  Bisselius. 


P.  Maximilian  Dufrene  S.  J. 

Handbuch  der  Geschichte  fiir  Gymnasien.     1727/30. 

Max.  Dufrene,  aus  Landshut  gebiirtig,  trat  1707  in  einem  Alter 
von  19  J.  in  die  G.  J.  ein,  war  spater  u.  a.  25  J.  lang  Beichtvater 
Karls  Fiirsten  von  Fiirstenberg  und  dann  10  J.  —  1746  bis  1756  — 
Beichtvater  der  Kaiserin  Amalie,  Witwe  Karls  VII.  Zugleich  leitete 
er  ein  von  ihm  1750  zu  Miinchen  gestiftetes  Exerzitienhaus  u.  starb  in 
dieser  Stadt  6.  Dez.  1768.  Unter  seinen  15  Werlien  (s  Sommervogel 
Bililiotheque)  interessieren  uns  hier  allein  die  auf  die  6  Gymnasial- 
klassen  berechneten  sechs  Biindchen  der  »Rudimenta  Historica«, 
die  offenbar  im  Auftrage  der  oberdeutschen  Provinz  verfasst  und  da 
zuerst  eingefiihrt  waren,  sich  spater  auch  nach  Osterreich,  dem 
Rheine  etc.  verbreiteten. 

*Rudimenta  Historica  sive  brevis  facilisque  Methodus  luventutem 
Orthodoxam  notitia  Historica  imbuendi.  Pro  Gymnasiis  S.  J.  in 
Germaniae  Superioris  Provincia.  Auctore  ej.  Soc.  Sacerdote. 
Opusculura  I.  Historiae  Biblicae.  Aug.  Y.  sumpt.  Mathiae 
Wolff  BibUop.  1727,  8°.  pp.  253  (ohne  Zuthaten). 

*Ejusd.  Opusc.  II.  De  quatuor  praecipuis  Monarchiis.  Ibid,  1727, 
8°,  pp    ohne  Zuthaten  192. 

*Ejusd.  Opusc,  III.    Continuatio  Monarchiae  Romanae.     Ibid.    1727 
8°.  pp.  ohne  chronol.  Tabellen  251, 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien.  113 

"Ejusd.  Opusc.  IV.    De  Regnis  aliisque  Orbis  Provinciis.    Ibid.  1728, 

8°.  pp.  ohne  chronol.  Tab.  223. 
*Ejusd.  Opusc    V.    Rudimenta   Geographica.     Ibid.    1729,  pp.    197. 

Appendix  de  arte  Scutaria  sive  Heraldica.    Anhang  von  der  Heral- 

dischen  oder  Wappenkunst.  S.  1 — 31. 
*Ejusd.  Opusc.  VI.    Epitomen   Historiae  Ecclesiasticae   complectens. 

1730,  8".  pp.  279  (ohne  Tabellen). 

Mit  deutschem  Titel: 

Historischer  ]  Anfang,  |  Oder:  |  Kurtze  u.  leichte  Weise,  |  die  Ca- 
tholische  Jugend  in  der  Historie  [  zu  unterrichten ,  |  Fiir  die 
Schulen  der  Gesellschaft  Jesu  |  in  der  Oberteutschen  Provintz.  | 
Verfasset  1  von  einem  Priester  erwehnter  |  Gesellschaft. 

Erstes  Wercklein  |  von  denen  Biblischen  Geschichten.  | 
Augspurg,  Verlegts  Mathias  Wolff,  Buchhandler.    1727. 

Anderes  Wercklein  i  von  denen  vier  grossen  Monarchien. 
Ebd.  1727 

DrittesWercklein  |  Fortsetzung  der  Roraischen Monarchie. 
Ebd.  1727. 

Viertes  Wercklein  |  Von  denen  Konigreichen  und  anderen 
Landschaften  der  Welt.  etc.  1728. 

Fiinfftes  Wercklein  ]  Geographischer  |  Anfang  1  Oder:  | 
kurtze  u.  leichte  Weise  |  Nebst  einem  Anhang  von  der  Wappen- 
kunst.     Ebd.  1729. 

Sechstes  Wercklein  |  Kurtzer  Begriff  der  Kirchen-  | 
Historie  |  Ebd.  1730. 

Das  Werk  ist  lateinisch  und  deutsch,  (linke  Seite  latei- 
nisch,  rechte  Seite  deutsch)  und  in  katechetischer  Form  angelegt. 
Jedesmal  am  Schlusse  eines  Bandes  folgen  ohne  Seitenzahl  »Tabulae 
Chronologicae«  und  die  Inhaltsangabe  oder  »AbteiIung«  dieses  Werck- 
leins  (beim  ersten  Bandchen  vorn). 

Wir  fiihren  aus  dem  ersten  Bande  (S.  3f.)  einige  auf  den  Wert 
und  die  Methode  der  Geschichte  beztigliche  Stellen  in  deutscher 
Sprache  an: 

>7.  Warum  ist  die  Historische  Wissenschaft  heut  zu 
Tag  besonders  vonnothen?^  —  »Wer  immer,  bevorab  bey  jetziger 

Moaumcata  Germaniue  Paedagogica  XVL  o 


114  Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien. 

gelehrt-  und  heicklen  Welt,  mit  ehrlichen  Leutchen  muss  umgehen, 
wird  sich  ftir  einen  Idioten  mussen  halten  lassen,  wann  er  in  denen 
Geschichten  nicht  erfahren  istx 

»8.  Wie  muss  man  die  Historie  erlernen?«  —  Durch 
aufmercksames  Anhoren  der  Lehrmeister;  durch  ordentliches ,  nicht 
aber  umschweiffig-  und  unrichtiges  Lesen ;  auch  otftere  Wiederholung 
der  gehorten  und  gelesenen  Sachen.« 

>9.  Was  muss  ein  Anfangender  in  der  Historischen 
Wissenschafft  hauptsachlich  beobachten?«  —  »Dass  er  das 
gautze  Historische  Wesen  ordentlich  auf  einander  fasse,  auf  die  ftir- 
nehmste  Aenderungen  der  Stand  und  Konigreichen,  auf  die  Zeit  und 
Jahrzahlen  wohl  acht  habe.  Er  soll  auch  die  Geographie  oder  Erd- 
Beschreibung  zu  Htilif  nehmen ;  dann  diese  samt  der  Chronologie  oder 
Zeit-Rechnung  seynd  gleichsam  2  Augen  der  Historie  zu  nennen.  End- 
lich  soll  sich  die  Jugend  gleich  jetzt  gewohnen,  aus  denen  merck- 
wtirdigeren  Geschichten  allerhand  Anmerckungen  und  sittliche  Lehr- 
sttick  herauszuziehen,  und  durch  fremdes  Beyspiel  witzig  werden.« 

Das  L  Biindchen,  die  biblische  Geschichte,  zerfallt  in  die  sechs 
Weltalter  (Mundi  Aetates):  Adam  bis  zum  »Stindfluss«,  Patriarchen 
bis  Abraham,  tibrige  Patriarchen  bis  zum  Auszug  aus  Egypten,  Richter 
von  Moses  bis  zu  den  Konigen,  vom  Konig  Saul  bis  zur  babyloni- 
schen  Gefangenschaft,  von  da  bis  Christus. 

Das  2.  Bandchen,  die  vier  grofsen  Monarchien,  behandelt  das 
assyrische,  persische,  griechisch-mazedonische  und  das  romische  Reich 
bis  Konstantin  d.  Gr. 

Das  3.  Bandchen,  Fortsetzung  des  romischen  Reiches,  nimmt 
den  Faden  mit  Konstantin  d.  Gr.  auf  und  ftihrt  ihn  bis  zu  Karl  VL 
(18.  Jahrh.)  fort. 

Das  4.  Bandchen,  Geschichte  anderer  Lander,  bietet  zuerst 
die  Geschichte  Deutschlands  von  der  altesten  Zeit  und  die  der  einzel- 
nen  deutschen  Herrschaften  bis  zu  Kaiser  Karl  VL,  dann  jene  der 
anderen  Konigreiche  Europas,  zuerst  der  katholischen  (Portugal, 
Spanien,  Frankreich,  Italien,  Ungarn,  Polen),  dann  der  nicht-katholi- 
schen  (England,  Preufsen,  Danemark,  Schweden,  Rufsland  oder  »Mos- 
covia«);  die  Geschichte  der  Republiken  Europas;  endlich  die  der 
aufsereuropaischen  Reiche.  Am  Schlusse  25  Seiten  Chronologische  Ta- 
bellen. 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien.  115 

Das  5  Bandchen,  Geographie,  behandelt  im  ersten  Teile  die 
physikalische  Geographie  oder  De  Globo,  im  zweiten  die  Landkarten, 
d.  h.  die  eigentliche  Erdbeschreibung,  welcher  eine  Einleitung  iiber  das 
Planispharium,  Messungen,  geographische  Kunstausdriicke  vorhergeht. 
Nach  einem  geographischen  Ueberblick  iiber  Europa  wird  das  Deutsche 
Reich  (S.  68—103),  etwas  eingehender  als  andere  Lander,  beschrieben; 
es  folgen  die  tibrigen  europaischen  Lander,  dann  Asien,  Afrika,  Amerika 
und  im  13.  Kapitel  »Von  denen  unbekannten  Landern«. 

Das  6.  Bandchen  zerfallt  in  zwei  Teile,  einen  allgemeinen  und 
speziellen.  Im  allgemeinen  Teile  kommt  vor:  Reihenfolge  und  ^Lebens- 
wandek  der  Piipste,  Zustand  der  Kirche  in  jedem  Jahrhundert,  Aus- 
breitung  derselben,  Ketzereien,  Konzilien  und  Orden,  Heilige  und 
wunderbare  Begebenheiten.  Der  zweite  Teil  bietet  2>Anmerckungen, 
welche  iiberhaupt  mit  denen  10  Absatzen  eines  jeden  Jahrhunderts 
tibereinstimmen«.  Nach  der  friiher  allgemein  iiblichen  Weise  ist  die 
Kirchengeschichte  nach  Jahrhunderten  abgeteilt. 

Fiir  die  genauere  Bibliographie  dieses  Schulbuches  sei  auf  Som- 
mervogel,  Bibliotheque  III,  263 ff,  verwiesen.  Von  den  ersten  Bandchen 
erschienen  bis  1780  gegen  20  Auflagen.  Eine  nur  lateinische  Ausgabe 
wurde  in  Prag,  Braunsberg,  Kalisch  und  Lemberg  gedruckt.  Bei  Som- 
mervogel  (III,  266 f)  finden  sich  auch  die  Titel  der  verschiedenen  Ver- 
teidigungsschriften  des  Lehrbuches,  welches  von  protestantischer  Seite 
sehr  scharf  angegriffen  wurde;  man  beantragte  sogar  die  Confiscation. 
In  einer  Eingabe  an  den  Kaiser  (1754)  verteidigt  sich  P.  Dufrene 
in  Gemeinschaft  mit  seinem  Ordensgenossen  Franz  Neumayr,  der  wegen 
seiner  Controvers  -  Predigten  ebenfalls  angegriffen  worden.  In  dieser 
Eingabe  heifst  es  u.  a. :  ^Unser  Schulbuch,  Rudimenta  Historica,  wird 
desswegen  hauptsachlich  angefochten,  dieweilen  Luther  und  Calvin  nebst 
anderen  Irr-Lehrern  nach  dem  Sinn  unserer  HeO.  Kirchen  und  dog- 
matischer  Entscheidung  der  allgemeinen  letzten  Kirchen-Versammlung 
zu  Trient  als  Ertz-Ketzer,  folgsam  als  Verfiihrer,  Betriiger  u.  s.  w.  in 
demselben  beschriben  werden.  Man  will  nicht  gedulten,  dass  unserer 
Schul-Jugend  diese  Catholische  Lehr  vorgetragen  w^erde;  da  indessen 
die  Protestantische,  auch  ziirtiste  Jugend  auss  ihren  Catechismis,  Ge- 
sang-  und  Kirchen-Biichern  fruhzeitigist  wissen  muss,  dass  wir  Ca- 
tholische  insgesamt  Abgotterer  und  Ketzer,  der  Romische  Papst 
der  Antichrist,  unser  heilig  Kirch  keineswegs  Christlich  seyn, 
sondern    folglich   zu  dem  Ttircken-  und  Judenthum  gehore.«     Die 

8* 


116  Geachichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gymnasien. 

ganze  Vorstellung  sammt  dem  :>Extract  Einiger  tiberaus  anziigiger 
Stellen  aus  Protestantischen  Biichern<i:  in  Bucher  Ges.  Werke  II,  69 
—75.  Vergl.  noch  Ebner  S.  520  —  527  und  Cod.  germ.  3806  in  der 
Staatsbibliothek  zu  Miinchen. 


Anleitung  ftir  den   Gescliichts-Unterricht. 
(Kropf,  Ratio  et  via  p.  195-198.) 

De  studio  eruditionis  et  historiae. 

Eruditio  ex  historia  et  moribus  gentium,  ex  authoritate  scripto- 
rum  et  ex  omni  doctrina,  sed  parcius  ad  captum  discipulorum  accer- 
senda  modiceque  usurpanda  in  Scholis  est:  ut  ingenium  excitet  re~ 
creetque  et  Latinae  Graecaeque  studium  linguae  ne  impediat.  (Ex 
reg.  1  Rhet.  et  Hum.)  Et  quamvis  plusculum  illi  hodie  tribuere  liceat 
in  exercitatione  historica,  quam  statis  jam  temporibus  singulae  Classes 
obeunt,  in  praelectionibus  taraen  et  scriptionibus  aliisque  Scholarum 
exercitationibus,  maxime  humiliorum,  immorari  ei  nequaquam  oportet. 
Cum  enim  in  Suprema  ipsa  Grammatica  (per  reg.  5)  praecipiatur,  ut 
quae  ad  eruditionem  pertinent,  si  quae  incidant  inter  praelegendum, 
brevi  expediantur,  atque  adeo  in  Schola  Humanitatis  (itidem  per  reg.  5) 
cautum  sit,  ne  ornamentis  eruditionis,  nisi  leviter  duntaxat,  praelectio 
aspergatur,  satis  liquet,  quanta  moderatione  utendum  sit  reliquis  in 
Classibus  inferioribus.  Quae  vero  de  eruditione  tradita  fueriut,  ea 
deinde  in  congressibus,  in  disputationibus,  in  examinibus  per  oppor- 
tunitatem  reposcentur,  uti  fabulae,  historiae,  antiquitates,  oracula, 
dicta  sapientum,  strategemata  bellica,  facinora  illustria,  inventa  artium, 
rerum  origines,  populorum  mores  et  instituta,  exempla  virtutum  cet. 
(Ordin.  Prov.  §  8  n.  18.) 

Exercitatio  porro  historica,  de  qua  diximus,  in  eo  sita  est,  ut 
quae  ex  Rudimentis  historicis  Magister  explicaverit  rite  postea  dis- 
cipuli  repetant.  In  explicatione  autem  Magister  I.  rei,  quam  tractare 
aggreditur,  partes  praecipuas,  idoneo  divisas  ordine,  summatim  pro- 
ponit.  II.  Singulas  seorsum  partes  enarrat  plenius  et,  quae  in  libro 
succinctiora  forsan  minusve  perspicua  occurrerint,  aliquantulum  de- 
clarat;  ubi  locorum  simul,  temporumque  rationem  exponere  diligenter 


Geschichtsunterricht  an  den  oberdeutschen  Gyranasien.  117 

oportet,  ut  idea  quaedam  rerum  gestarum  animo  imprimatur.  III.  Mo- 
rales  pro  re  nata  interserit  observationes  aut  subjicit,  ut  jam  nunc 
adolescentuli  informare  mores  ex  auditis  ^que  olim  etiam  ex  iis,  quae 
sponte  lecturi  sunt,  condiscant;  quarum  quidem  exempla  nonnulla 
praecipuis  quibusque  historiarum  partibus  in  Rudimentis  historicis 
cernuntur  subjuncta.  Maxime  autem  eo  feratur,  quoties  occasio  se 
dabit,  explicatio,  ut  cognoscant  penitus  pueri  perspiciantque :  primum, 
quanta  ex  rebus  universis  eluceat  potestatis  Divinae  \is  atque  amph- 
tudo;  quanta  sapientia  divinae  mentis  et  providentia ;  quanta  aequitas 
in  juvandis  remunerandisque  his,  qui  virtutem  colunt  ac  pietatem, 
atque  ex  adverso  in  ulciscendis  iis,  qui  a  recto  in  pravum  abeunt; 
deinde  perpetua  illa  humanae  sortis  conversio  et  vicissitudo  quam 
parum  praesidii  nobis  compendiive  ex  hujus  mundi  rebus,  nisi  DEO 
scilicet  nitamur,  polliceatur;  demum,  quid  agendum  nobis  potissimum 
quidve  cavendum,  proborum  hominum  vel  improborum  demonstrent 
exempla.  Sed  non  eo  sane  excurrere  dissertatio  debet,  ut  caeteris 
Scholae  muniis  praefixi  spatii  quicquam  subtrahatur. 

Repetitio  deinde  historicae  explicationis  partim  ad  modum  examinis 
instituetur,  sic  ut  rerum  enarratarum  rationem  discipuli  exigenti  red- 
datit  Magistro;  partim  ritu  concertationis  cujusdam,  alternis  interro- 
gandi  respondendique  officiis,  ipsos  inter  discipulos  transigetur.  Et 
quaestiones  quidem  plerasque  dividere  in  partes  plures,  aliisque  sub- 
inde  atque  aliis  efferre  modis  ac  repetere,  quoad  per  tempus  licuerit, 
expediet.  Responsa  vero  haudquaquam  ex  Hbro  promentur  ad  ver- 
bum,  neque  ultra  eas,  quae  interrogantur ,  narrationis  partes  pro- 
current;  sed  satisfacient  interrogationi  praecise,  verbisque  ex  tempore 
potius  conceptis  expedientur.  Denique,  tametsi  in  Rhetorica  et  Hu- 
manitate  Latino  plane  sermone  proferre  omnia  oporteat,  integrum 
tamen  reliquis  erit  in  Classibus,  Latina  vel  patria  uti  lingua  pro 
arbitrio. 


Alterthiimer. 
(Kropf  p.  84—85. 

Die  vacationis,  omissa  praelectione  authoris,  expHcare  aHquid 
Hcebit  ad  eruditionem  pertinens  et  recolere.  (Reg.  2  Rhet.)  Proferri 
autem  poterunt  aHqua  magis  recondita:  ut  hieroglyphica  ut  emblemata 


118  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 

ut  quaestiones  ad  artificium  poeticum  spectantes  (ex  Poetica  Aristotelis 
vel  P.  Jayi)  de  epigrammate,  epitaphio,  ode,  elegia,  epopoeja,  tra- 
goedia;  ut  de  Senatu  Ron^ano,  de  Atheniensi,  de  utriusque  gentis 
militia;  ut  de  re  hortensi,  de  vestiaria,  de  triclinio,  de  triumpho,  de 
SibylHs  et  aliis  generis  ejusdem.  (Reg.  15  Rhet.)  Spectant  huc 
quoque  symbola  Pythagorea,  apophthegmata,  adagia,  aenigmata  cet. 
(Ex  reg.  12  Rhet.)  Item  inscriptiones ,  ut  clypeorum,  templorum, 
sepulchrorum,  hortorum,  statuarum  cet.  (Ex  reg.  18  Rhet.)  Nec  non 
fabulae,  antiquitates  Rbmanae,  historiae  memorabihores,  oracula,  stra- 
tegemata  bellica,  facta  illustria,  descriptiones  cet.  (Ex  Ordin  Prov. 
§  8  n.  18.) 


Die  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  oster- 
reichischen  Provinz. 

Der  Verfasser  der  Instructio  privata,  P.  Franz  Wagner,  liefs 
zum  Gebrauch  seiner  Zuhorer  im  Jahre  1714  einen  Abrifs  der  Ge- 
schichte  erscheinen  unter  dem  Titel:  Mensis  chronologicus.  In  den 
zwanziger  Jahren  erhielt  er  den  Auftrag,  diesen  Abrifs  zu  erweitern 
fiir  alle  sechs  Classen.  »Hodie  cum  institutum  bono,  ut  puto,  consilio 
invalescat,  ut  Tyruncuh  ipsi,  per  sex  iDferiorum  classium  annos,  gra- 
datim  ad  pulcherrima  et  omni  hominum  generi  longe  utihssima  historiae 
et  eruditionis  studia  praeparentur,  cum  item  conficiundorum  taUum 
opusculorum  provincia  mihi  imposita  sit,  Mensem  nempe  illum  augen- 
dum,  in  sex  annos  dividendum,  atque  in  hanc  quam  vides  formam 
adornandum  duxi.  Ridiculus  autem  fuerit,  qui  in  re  tam  contrita, 
toties  divexata  pro  incipientibus  denique  conscripta  novum  quid  vel 
singulare  vel  illustre  exspectant.  Breviculam  adjeci  Terrae  sanctae 
geographiam:  dici  enim  non  potest  quam  longe  sapidior  utihorque  sit 
historiarum  cognitio,  si  non  modo  quid  gestum  sit  sed  et  quo  tempore 
quove  loco  quidvis  gestum  sit,  intelligas,  hoc  est  chronologiae  et 
geographiae  subsidia  item  adhibueris.«  So  P.  Wagner  in  der  Ein- 
leitung  zu  dem  ersten  Bandchen,  welches  den  Vermerk  tragt  Editio 
secunda,  wohl  deshalb,  weil  der  Mensis  chronologicus  als  erste  Auflage 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz.  119 

gerechnet  wurde.  Bandchen  1  u.  2  erschienen  1729,  3  u.  4  1730, 
5  u.  6  1732.  Die  beiden  ersten  Bandchen  sind  mit  zahlreichen  blatt- 
grofsen  Illustrationen  (Gebaude,  Gotter,  Karten)  geschmuckt,  das  vierte 
Bandchen  enthalt  drei  geographische  Karten :  Italia  antiqua  (General- 
karte),  Italia  media  sive  propria  und  Italia  infera. 

Aufser  einer  Introductio  in  Geographiam  verfafste  P.  Wagner 
auch  noch:  Geographia  antiqua  et  uova  cum  37  tabuhs  geographicis 
Viennae  1737.  P.  Andreas  Fritz  S.  J.  (Barcelona  1711,  1726,  1790) 
gab  im  Jahre  1752  heraus:  Synopsis  historiae  Germanicae  usque  ad 
Conradum  I.  m  usum  Collegii  Theresiani.  Partes  II.  Viennae  1752/53. 
Ein  dritter  Band  befindet  sich  handschrifthch  in  der  Wiener  Hof- 
bibliothek, 

Das  historische  Lehrbuch  von  Wagner  wurde  spater  verdrangt 
durch  P.  Wurz :  Einleitung  in  die  Universalgeschichte  zum  Gebrauche 
der  Schulen.  Wien  1764;  4  Teile.  Eine  spatere  Auflage  1770, 
mit  Landkarten  und  chronologischen  Tafeln,  jeder  Teil  200—300  S. 
(Vergl.  Ebner  S.  523.) 

Das  Lehrbuch  Wagners  erschien  in  zwei  getrennten  Ausgaben, 
die  eine  deutsch,  die  andere  lateinisch. 

Einleitung  in  die  Universal-Historie,  zu  Gebrauch  der 
sechs  unteren  Schulen,  in  den  Gymnasiis  der  Provinz  Oesterreich  der 
Societet  Jesu. 

Erster  Theil.  Einleitung  in  die  Biblische  Histori  des  Alten 
Testaments.  Von  einem  Priester  bemeldter  Societet  zusammengetragen. 
Zum  andern  mahl  in  Druck  gegeben.  Wienn,  gedr.  bey  Wolffgang 
Schwendimann,  1729,  8^  94  SS. 

Anderter  Theil.  Von  den  drey  ersten  Monarchien,  der  Assy- 
risch-,  Persisch-  und  Griechischen.  Von  einem  Priester  bem.  Soc. 
zusgtr.  Wienn,  gedr.  bey  W.  Schwendimann ,  Universitats  -  Buch- 
druckern,  1729,  12<^.  134  SS.    Zugleich  eine  Mythologie. 

Dritter  Theil.  Einleitung  in  die  alte  Romische  Histori,  Kriegs- 
Sachen  der  Stadt  Rom.     1730,  112  SS. 

Vierdter  Theil.  Einleitung  in  die  Alt-Rom.  Histori,  Romische 
Burgerliche  Handel.    1731,  109  SS. 

Funffter  TheiL  Einleitung  in  die  Histori  der  Romischen  Kayser 
von  Augusto  biss  auff  Carl  den  grossen.    1732,  184  SS. 


120  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 

Sechster  Theil.  Einleitung  in  die  Kayser-Histori  von  Carolo 
Magno  biss  Carolum  VI.,  1733,  167  SS.     Mit  Bildeni. 

Introductio  in  universalem  Historiam  in  usum  Scholarum 
Provinciae  Austriae  S.  J. 

Pars  prima.  Introductio  in  Historiam  Biblicam  Veteris  Testa- 
menti  a  quodam  ex  eadem  Soc.  concinnata.  Ed.  2^  Viennae  Austriae. 
Typis  W.  Schwendimann,  1729,  8".  pp.  80. 

Parssecunda.  De  Primis  Tribus  Monarchiis,  Assyria,  Persica, 
Graeca.    A  quodam  ex  ead.  Soc.  concinnata.    Ibid.  1729,  pp.  112. 

Pars  tertia.  De  Historia  Romana  vetere.  Roma  bellica.  1730, 
pp.  104. 

Pars  quarta.   Introductio  in  Historiam  veterem  Civilem.  pp.  95. 

Pars  quinta.  Introd.  in  Hist.  Romanam  Caesarum  usque  ad 
Carolum  Magnum.   pp.  112. 

Pars  sexta.  Introd.  in  Historiam  Caesarum  a  Carolo  Magno 
usque  ad  Carolura  VI.  —  pp.  136. 

Die  sechs  Bandchen  der  lateinischen  Ausgabe  auch  Tyrna- 
viae  1731. 

Als  Anhang  dazu  erschien:  Introductio  in  universam  Geo- 
graphiam  juventutis  Academicae  commodo  in  sex  capita  totidem 
nempe  liumaniorum  classium  annos  divisa.  Quorum  primum  con- 
plectitur  I™°  Portugalliam  et  Hispaniam  2^^^  Semestri  GalHam  II 
I"^°  Italiam  2"^°  M.  Britanniae  regna  et  Belgium.  III.  Germaniae 
Provincias  ad  Danubium,  Rhenum,  Moenum;  2^°  ad  Visurgim,  Albim, 
Oderam.  IV.  Helvetiam  et  Septentrionalia  regna  2^°  Poloniam  et 
Russiam.  V.  Ungariam  cum  Europae  Turcia  2^*^  et  Asiam  totam. 
VI.  Africam.  2<^°  Americam.  Viennae  (Kirchberger)  1745,  8°.  101  p. 
ohne  Index. 

Von  dem  beriihmten  Astronomen  P.  Max  Hell  S.  J.  erschien: 
Adjumentum  j  Memoriae  |  Manuale  |  seu  I  Tabulae  |  succinctae  |  Histo- 
rico-  I  Chronologico-  ]  Genealogicae  | .  Viennae  1750,  12'^.  pp.  202.  — 
Mehrere  Ausgaben;  ebenso  vier  Miinchen-Ingolstadter  Ausgabcn. 

Idem  .  .  .  Genealogicae ,  |  cui  additur  |  brevicula  Terrae  de- 
scriptio.  I  Editio  5*  Priori  Emendatior  et  Auctior.  Cum  fac.  Sup. 
Monachii  et  Ingolstadii,  Jo.  Fr.  Cratz,  MDCCLXIH,  8*^.  pp.  ohne  Zu- 
thaten  368.  ~  Viennae  1772.  —  Viennae  1789,  12"   pp.  360. 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz.  121 

Adjum.  Mem  manuale  chronologico-genealogico-historicum  a 
P.  Maxim.  Hell  S.  J.  anno  1750  concinnatum,  nunc  ad  annum  1773 
continuatum,  et  novis  ab  eodera  auctore  capitibus  auctum.  Editio 
quinta.   Viennae,  ex  offic  Gheleniana,  1774,  12°.  8  Bl.  s.  p.  et  pp.  360. 

Der  Verfasser  sagt  in  der  Yorrede,  die  erste  Auflage  sei  blofs  ein  Auszug 
aus  dem  Rationarium  des  P.  Petavius  S.  J.  und  aus  den  Annalen  des  P.  Briet'); 
1747  sei  eine  erweiterte  Ausgabe  und  dann  verschiedene  andere  in  Bayern  und 
Bohmen  erschienen.  die  von  Wien  1760  sei  in  Bohmen  gedruckt  worden.  Im 
Jahre  1750  erschienen  zwei  Wiener  Ausgaben,  die  eine  bei  van  Ghelen,  die  andere 
bei  Kurtzbock,  der  nichts  von  der  Autorschaft  des  P.  Hell  wufste. 

Nach  Unterdruckung  der  G.  J.  erschien: 

Adjumentum  memoriae  .  .  .  historicum  a  P.  M.  Hell  anno 
1750  concinn.  .  .  .  Nunc  autem  usque  ad  annum  1788  a  Philologo 
quodam  [Ignatio  Mezburg  S.  J]  protractum.  Viennae  1789,  16^ 
Aufserdem  deutsche  Uebersetzungen  durch  A.  von  Geusau.  Wien, 
2.  Aufl.  1797.  —  Wien  1800. 


Anleitung  fiir   den   Geschichtsunterriclit. 

De   Historia. 
(P.  Wagner,  Instructio  privata  p.  17—18.) 

Postquam  aliarum  Provinciarum  exemplo  et  exterorum  raagna 
approbatione,  pro  nostris  sex  humanioribus  classibus,  totidem  historici 
libelli,  et  ea,  quae  ad  Ciceronis  ac  Classicorum  intellectionem  maxime 
faceret,  forma  concinnati  sunt.  ea  Exercitatio  ne  in  minoribus  quidem 
CoUegiis  praetermittenda  est:  cum  dici  non  possit,  quanto  oHm  luveni- 
bus,  quemcunque  vitae  statura  araplexuris  usui,  ac  ornamento  futura 


M  Philippe  Briet  S.  J.  (Abbeville  1601,  1619,  1668)  schrieb  Annales  mundi 
sive  Chronicon  universale  secundum  optimas  Chrooologorura  epochas,  ab  orbe 
condito  ad  an.  Chr.  1660,  Paris  1662—1663,  7  Bandchen  in  120.  jedes  300— 400  p. 
Mehrere  Folio- Ausgaben  erschienen  in  Deutschland,  so  Mainz  1682,  Augsburg 
1696,  Wien  1717.  Eine  andere  Wiener  Ausgabe  1727  in  8  Bandchen.  Desselben 
Jesuiten  Parallela  Geographiae  Veteris  et  Novae  Paris  1648/49  3  vol.  wurde  auch 
an  protestantischen  Schulen  gebraucht.  S.  Koldewey,  Geschichte  des  Schulwesens 
im  Herzogthum  Braunschweig.     Wolfenbiittel  1891,  S.  105. 


122  Gesdiichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 

sint  haec  eruditionis  fiindamenta;  quam  suaviter  inescent;  ac  plura 
sciendi,  quaeque  prima  luventute  coeperant,  secutura  aetate  per- 
ficiendi  cupiditatem  accendant. 

Historicae  hujus  Exercitationis  haec  est  methodus,  ut  1.  Ma- 
gister  quaestionem  propositam  diffusius,  circumstautiis  vestitam  suis, 
aliis,  aliisque  ad  captum  puerilem  loquendi  formulis  exponat;  exposi- 
tam  per  breve  examen  ab  uno,  alterove  repetat.  2.  Pensum  quoti- 
dianum  erit  quaestio  una,  seu  paginae  quarta  pars,  de  qua  post  reci- 
tatas  ordinarias  lectiones  Decurioni  suis  verbis  respondeant,  nec  ullo 
pacto  admittendum,  ut  ad  verbum  ediscant.  3.  Ad  augendum  fer- 
vorem  praeter  duas  Academias  Historicas  sub  anni  finem  examen  pro 
praemiis,  tribus  quaestionibus,  quae  libellum  totum  pervagantur,  pro- 
positis  instituatur.  4.  Plurimum  profuerit,  si  praeter  Chronologiam 
etiam  Geographiae  aliquid  delibaverit  Magister,  effeceritque,  ut  non 
modo  rem  gestam,  sed  et  quo  loco,  quoque  tempore  gesta  sit,  narrare 
possint  discipuli,  praesertim  vero  Epochas  praecipuas,  seu  memoriales 
annos  alte  memoriae  defigant.  In  eam  rem  scholam  Geographicis  et 
Chronologicis  tabulis  ornari  conveniret.  5.  Ita  tamen  tractanda  erit 
haec  exercitatio,  ut  ne  Principes  scholae  exercitationes  quidquam  inde 
detrimenti  capiant.  Quamquam  felici  experimento  compertum  est, 
discipulos  suapte  ac  avide  injunctum  peusum  discere,  ac  sub  anni 
finem,  si  ex  ulla  lectione,  ex  hac  certe  praeclare  subsistere,  etsi  Ma- 
gister  in  ea  exponenda  non  plus  temporis  collocet,  quam  in  divisione 
temporis  designetur. 


Fiir  die  Classe  der  Grammatik. 
(Wagner  p.  161.) 

Praeterea,  quae  de  hac  exercitatione  generatim  sunt  dicta,  ob- 
servandum  est  in  hac  classe  (Grammatica)  1.  Evitandum  vulgarem 
scopulura,  nec  morosius  inhaerendum,  aut  admodum  fatigandos  pueros 
in  primis  duabus  periodis,  nempe  iufantia,  ac  pueritia  Romae,  quin 
ne  in  adolescentia  quidem,  ut  tanto  melius  grandiora  illa  virilis  aetatis 
tractari,  et  imprimi  possint. 

2.  Nec  in  hac,  nec  in  Syntaxis  schola  tolerandum,  mimus  impe- 
randum,  ut  latina  utantur  in  enarranda  Historia,  cum  res  hic  potius 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz.  123 


spectanda  sit,  et  paucorum  sit,  sine  Soloecismis,  aut  multa  haesita- 
tione,  continentem  narrationem  texere. 

3.  Ut  inutile  est  Chronologiam  praesertim  in  tribus  primis  pe- 
riodis  minutius  exigere,  ita  Memoriales  anni,  seu  Epochae  et  majorum 
bellorum  initia,  ac  fines  dihgentissime  inculcanda.  Nec  Geographia 
omnino  negligenda,  suadendumque  ut  Kolleri  introductionem,  libellum 
sane  utilissimum  sibi  ditiores  comparent. 


Aufserordentliche  Schulubungen  in  der  Geschichte. 

Ftir  die  Grammatik. 
(Wagner  p.  161—162. 

Academiae  Publicae  habendae  videntiir  tres,  duae  ex  Historia;  una 
ex  Authore.  Historicae  primae,  a  Principio  ad  bellum  Punicum  2^^"™- 
hae,  similesque  quaestiones  a  P.  Praefecto,  CoUegis  Magistris,  aut 
hospitibus  proponi  possunt.  v.  g. 

Quando  coepit,  desiit,  quot  annorum  fuit  bellum  Samniticum?  — 
Quis  annus  Romae,  Vejorum,  Lylibaei  capti?  —  Quae  belli  Sardici 
causae?  —  Quis  Capitolium,  Romamque  servavit?  —  Quod  primum 
navale  proelium  Romanorum?  —  Alba  longa  a  quo  diruta,  et  cur?  — 
Samnitico-Latini  proelii  ad  Vesuvium  eventus?  —  Cur  Galli  Roraara 
invasere,  ubi  vicere?  —  Quis  Coriolanus,  quis  ejus  exitus?  —  Belli 
Tarentini  causae  quae?  —  Quis  lupiter  Stator  et  Feretrius?  —  AttiHi 
Reguli  victoria,  clades  quae?  —  Cur  pulsus  Tarquinius  superbus?  — 
Tres  pugnae  cum  Pyrrho,  quo  eventu?  —  Furcae  Caudinae  quid  signi- 
ficent?  —  Belli  Insubrici  causae  et  eventus?  —  Belli  Illyrici  causae 
et  eventus?  —  Quid  in  obsidione  Vejente  memorabile?  —  Quae  spolia 
opima,  quis  retuht?  —  Quale  proelium  ad  Aegates?  —  Quomodo 
Pyrrhus  abalienavit  Siculos?  —  Q.  Fabii  magistri  equitum  discrimen? 

—  Proelium  ad  Sentinum  quale?  —  Primi  cum  Latinis  belli  causae?  — 
Brutus  cur  Filios  ipse  necavit?  —  Scaevolae  quod  factum  et  Cleliae? 

—  Quae  belli  Samnitici  causae?  —  Quae  Punici  primi  proximae  et 
remotae  causae?  —  Quae  fortuna  et  exitus  Coriolani?  —  Tarpeja 
Arx  unde  nomen  coeperit? 


124  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 


F  ii  r    d  i  e   S  y  n  t  a  x. 
(Wagner  p.  178—180.) 

Historiae  ordo  idem,  qui  in  inferioribus  hactenus  descriptus  est. 
Bellum  Catilinarium  minutim  explicatum  facilem  reddet  orationum  in 
Catilinam  et  aliorum  lectionem;  uti  et  Historia  exilii,  reditusque  Ci- 
ceronis,  ac  ante  omnia  civile  Caesaris  et  Pompeji  bellum  praecipuo 
studio  condiscenda.  Contra  primae  illae  seditiones,  usque  ad  Grac- 
chanas  levius  tractari  poterunt. 

Academiae  ex  Historia  instituendae  sunt  duae,  altera  post  ab- 
solutam  libelli  partem  priorem,  fortasse  ad  Bellum  Catilinarium. 
Quaestiones  aliae  erunt  simplices  et  planae,  quibus  rem  latius,  et 
suis  verbis,  et  vernacule  narrandi  occasio  detur:  aliae  complicatae, 
ad  Academicorum  peritiam  magis  explorandam  factae,  hoc  fere  modulo. 

Quoties,  et  ubi  pugnatum  a  Sulla  reduce?  —  Quae  sunt  Pom- 
peji  gesta  a  luventute?  —  Quibus  causis  Coloniae  a  Romanis  sunt 
conditae?  —  Quae  causa  Belli  socialis,  quis  exitus?  —  Quae  causa 
remota  belli  Mariani  et  proxima?  —  In  quo  sita  est  Tribunitia  po- 
testas?  —  Bello  captus  ager  quomodo  dividebatur?  —  Quomodo 
evasit  Marius,  et  quomodo  rediit?   —    Quae  causae  belli  gladiatorii? 

—  Recense  Livii  Drusi  seditionem.  —  Quae  L.  Apuleji  Saturnini?  — 
Quomodi  interiit  C.  Gracchus?  —  Quae  seditio  Tib.  Gracchi?  —  Quae 
proscriptio  Syllana?  —  Quid  postea  Sylla,  qui  finiit?  —  Bellum  ser- 
vile  ut  coepit,  ut  finiit?  —  Quis  fuit  Sertorius?  —  Quomodo  finiit 
Sertorius?  —  Quae  sunt  acta  Cinnae?  —  Recense  Decemviratus  Hi- 
storiam.  —  Cur  inventa  Tribunitia  Potestas?  —  Quid  lex  ludiciaria? 

—  Quae  causae  tot  seditionum?  —  Narra  de  M.  Manlio  Capitolino.  — 
Complicatae:  Quoties  secessum  a  plebe?  —  Qui  exilio  pulsi  clari 
cives  et  redditi?  —  Qui  duces  occisi  a  suis?  R.  Cinna,  Sertorius.  — 
Ubi  obsessi  gladiatores?  —  Quinam  se  ipsos  occidere?  R.  Appius, 
Marius.  —  Quis  humili  genere  ortus?  R.  Spartacus,  Herdonius,  Ser- 
torius.  —  Ubi  extra  Romam  senatus  Rom.  constitutus?  R.  a  Mar- 
tis  (?)  a  Sertorio/  —  Quoties  edictum,  viderent  Consules,  ne  Respublica 
detrimentum  capiat?  —  Qui  consules  occisi?  —  Qui  seditionum 
authores  caesi?  —  Quando  Roma  in  maximo  metu,  et  periculo  fuit? 
et  quoties?  —  Quae  foeminae  turbaverint?  R.  Fabii  Ambusti  filiae, 
Cornelia,  cet.    —    Quis  peregrinationem  obiit? 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz.  125 


Fiir  die  Poesie. 
(Wagner  p.  226—228.) 

Etsi  Rhetoricae  ac  Humanitatis  Professores  se  ab  habendis  Aca- 
demiis  jure  excusare  videri  possint,  quibus  nempe  alioquin  quinque 
menstruae  declamationes  exhibendae  sunt,  unam  tamen  minimum; 
eamque  historicam,  et  sin  minus  publicam,  saltem  privatam,  id  est 
P.  Praefecto  et  Rhetorices  Professore  praesente  institui  conveniretj 
quia  1.  experimento  constat,  discipulos  nulla  ratione  efficacius  impelli 
posse  ad  Historiam  discendam,  nisi  saltem  semipublica  aliqua  solen- 
nitate  periclitationi  exponantur,  certumque  prope  sit,  sine  hac  parum 
aut  nihil  facturos.  2.  Cum  incomparabilis  utilitas  sit,  per  sex  Scholas, 
universalis  Historiae  nec  levia  fundamenta  jecisse,  ac  jam  in  quatuor 
primis  libellis  egregie  versati  ponantur,  sane  dolendum  foret,  si  ex- 
haustis  antiquioris  et  magis  salebrosae  Historiae  tenebris,  in  recen- 
tiore  hac,  amoeniore,  et  facihore  deficerent,  coeptumque  universum 
cursum  abrumperent.  3.  Quia  Academia  ejusmodi  minimo  labore 
constabit  Professori,  cum  a  publico  examine  prope  nihil,  nisi  nomine 
differat.  4.  Accedit,  quod  Menstruae  declamationes  soh  Rhetoricae 
Professori  a  regula,  non  item  Humanitatis  Professori  praescribantur, 
itaque  saltem  in  locum  unius  harura  Academia  nostra  institui  posset. 
Vide,  quae  hac  de  re  infra  in  Rhetorica  Instructione  habentur. 

Forma  porro  eadem  erit,  quae  in  Inferioribus  classibus,  nisi  quod 
jam  latine  haberi  conveniret  En  Paradigma  primae  Historicae  nempe 
e  libelli  dimidio  ab  Augusto  ad  Constautinum  Magnum  trium  sae- 
culorum. 

Quaestiones  longiores  simpHces. 

Haec  tria  saecula  qui  dividis?  —  Edic  Caesarum  ordinem, 
numerum,  Nomina.  —  Diocletianus  cur  collegas  ascivit,  et  quos?  — 
Cur  abdicavit  uterque?  —  Probus  qui  electus?  quid  gessit?  ut 
finiit?  —  Qualis  Aurelianus?  quae  praecipua  gesta?  —  Qualis 
Valerianus?  qualis  Gallienus?  —  Decii  interitus.  Et  Gallus?  —  Phi- 
lippi  Millenarius  annus.  —  Quid  de  Gordiaais  Patre  et  filio?  —  Qualis 
Maximinus  ingenio?  qui  finiit?  —  Alexander  Severus  quo  fuit  ingenio? 

—  Quae  ejus  vitae  ratio?  quae  mortis?  —  Describito  Heliogabalum. 

—  Macrini  Opilii  casus  recenseto.     —     Caracallae  crudelitas,   bella, 


126  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 

finis.  —  Septimii  Severi  victoriae  quae?  —  Antonii  Commodi  libi- 
dines,  et  bella.  —  Antonium  Philosophum  describe.  —  Antonini  Pii 
pietas  in  quo?  —  Quod  ingenium  Hadriani?  —  Quae  Adriani  pere- 
grinatio?  —  Trajanus  quo  ingenio?  —  Quid  in  Dacia?  Quid  in 
Oriente?  —  Domitianus  quo  ingenio?  quibus  geStis?  —  Vespasianus 
avarus.  ludaeorum  victor.  —  Ottonis  interitus  et  Vitelii.  —  Nero 
crudelis.  Christi  hostis.  Caesus  a  semet.  —  Claudium  describe.  — 
Tiberius  simulator.  Crudelis  cet.  —  Augustus  qualis  in  Senatum?  — 
Ut  erga  plebem,  et  Milites?  —  Ut  in  litteras,  et  amicos? 

Quaestiones  convolutae. 

Quot  Caesares  suo  fato  sunt  mortui?  K.  Augustus,  Vespas. 
Titus.  Nerva.  Trajanus  cet.  —  Qui  veneno?  R.  Tiberius.  Claudius. 
—  Cui  praedictum  Imperium?  R.  Vespas.  Diocletiano.  —  Quis  in 
acie  cecidit?  R.  Carinus.  Philippus.  Decius.  Otto.  —  Qui  boni 
Principes?  R.  Augustus  cet.  —  Quis  turpem  pacem  fecit?  R.  Domi- 
tianus,  Commodus,  Macrinus,  Gallus.  —  Qui  propter  severitatem 
caesi?  R.  Pertinax,  Alexander  Severus,  Maximinus.  Probus.  —  Qui 
omnium  pessimi  Principes?  R.  Tiberius,  Caligula,  Nero,  Domitianus, 
Commodus,  Caracalla,  Heliog.,  Maximinus,  Galienus.  —  Quis  a  Prae- 
torianis  occisus  ?  R.  Caligula,  Galbo,  Domitianus,  Commodus,  Heliog., 
Alexander  Severus. 

Nota:  in  secunda  libelli  parte  pars  illa  de  migrationibus  gentium, 
magni  ad  universalem  Historiam  momenti,  diligenter  est  discenda, 
exceptis  Francis  regibus  Clodovaei  Successoribus,  et  Hispanis  Ostro- 
gotthis  Alarici;  et  Longobardis  Alboini,  quos  memoria  tenere  opero- 
sum  nimis. 


Fiir    die    Rhetorik. 
(Wagner  p.  258—260.) 

Themata  ex  historia  petita  dignitatis  habebunt  plurimum  .  .  . 
Varii  item  temporum  eventus  materiam  ministrabunt,  ut  si  dum  haec 
scribo  Panegyricus  fiat  Eugenio,  quod  expeditione  anno  1734  ad  Rhe- 
num,  nihil  agendo  plurimum  egerit.  Vel  celebrem  ejus  ad  Heil- 
bronnam  receptum  extollam :  vel  Anglos  adhorter  ad  praestandam  ex 
foedere,  Caesari  utramque  Siciliam:  vel  Mercyo  ad  Parmam  caeso 
funebre  carmen  pangam  cet. 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz.  127 

Unius  Declamationis  loco  utiliter  instituetur  Academia  Historica 
ex  prima  libelli  parte  usque  ad  periodum  Austriacam  seu  Albertum  II. 
Imperatorem.  v.  g. : 

Quae  est  origo  Nominis  et  factionis  Guelforum  et  Gibellinorum? 

—  Quot  Caesarum  periodi?  quis  annus  cujusque  primus?  —  Qui 
violenta  morte  sublati?  —  Qui  de  imperio  inter  se  pugnarunt?  — 
Quinam  expeditionem  in  terram  sanctam  suscepere?  —  Quae  fuit 
Electio  Rudolphi  Habspurgici,  quae  ejus  de  Imperio  merita?  —  Quis 
fuit  Vitricus  Imperii  dictus  et  cur?  —  Quot  Nominibus  appellatur 
Henricus  II.?  —  In  quos  imperatores  ipsi  filii  rebellarunt?  —  Quis 
Imperatorum  e  prava  tutela  corruptus?  —  Quae  Caroli  IV.  de  Ger- 
mania  merita?   de  Bohemia?   —   Ut  Burgundia  Imperio  adjecta  est? 

—  Recense  interregni  magni  mala.  —  Quomodo  regio  supra  Onasium 
accessit  Austriae?  —  Quinam  Caesares  de  Ecclesia  optime  meriti?  — 
Cur  Wenceslaus  est  exauthoratus  ?  —  Quomodo  Hunni  in  Germaniam 
pertracti?  —  Quinam  fuere  per  interregnum  Caesares  exteri?  —  Quis 
conditor  Maurbaci,  quae  ejus  fortuna?  —  Quinam  fuere  maximi  Ec- 
clesiae  hostes?  —  Ecclesiae  hostes,  quo  mortis  genere  periere?  — 
Quinam  in  locum  Henrici  IV.  electi?  —  Qui  fuere  Caroli  IV.  errores? 

—  Saxonibus  qui  praecipue  hostes  fuere?  —  Quae  Henrici  Aucupis 
merita?  —  Quis  fuit  Wittekindus?  —  Quod  fuit  primum  in  Turcas 
bellum?  —  Quomodo  Hunni  denique  ab  Germania  depulsi?  —  E  tri- 
bus  Conradis,  quem  optimum  censes?  —  Quae  fuere  Sigismundi  cum 
Hussitis  bella?  —  Quo  ingenio  fuit  Ludovicus  Bavarus?  —  Qua  in- 
dole  Fridericus  II.  ?  —  Quae  clariora  prae  caeteris  praelia  existimas? 

—  Quid  variis  Imperatoribus  cum  Dania  negotii  fuit?  —  Qui  reges 
ab  Imperatoribus  dicti?  —  Quomodo  Austriacae  Provinciae  Habspur- 
gicis  accessere?  —  Quis  Genius  Friderici  L?  —  Qui  Imperatores 
Historia  sunt  delectati?  —  Quid  Lotharingiae  causa  negotii  fuit?  ~ 
Quando  cum  Ungariae  regibus  pugnatum?  —  Quales  fuere  Hunnorum 
excursiones?  —  Mediolanum  cur  sale  consitum?  —  Quale  Schisma 
turbavit  Ecclesiam?  Quomodo  sublatum?  —  Quinam  post  Arnul- 
phum  Italiae  Reges?  —  Quae  Ottonis  M.  in  Italia  acta?  —  Quae 
reliquorum  Ottonum  acta  in  Italia?  —  Quando  maxime  defluere  coe- 
pit  Caesarum  potestas?  —  Quis  cum  fratribus  bella  gessit?  —  Ut 
litteras  promovit  Carolus  Magnus?  —  Nihil  unquam  audisti  de  Magno 
Rolando?  ~  Qui  quo  tutore  Ludovicus  Infans?  cet. 


128  Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 

Talis  inquam  erit  prior  ex  Historia  Academia,  nam  altera  ut 
aliis  in  classibus  circa  anni  finem  ipso  examinis  pro  hoc  praemio  die 
ante  festum  natae  Virginis  optime  habebitur.  Sine  Academica  hac 
exercitatione  in  Historia  facturos  aliquid  frustra  sperat;  languebunt 
omnia,  vel  ad  anni  marginem  difterentur.  Atqui  Adolescens  in  om- 
nibus  sex  libellis  egregie  versatus,  soHdissima  jecit  universalis  Histo- 
riae  fundamenta,  fructusque  non  magni  laboris  in  omnem  vitam  capiet 
maximos,  coeptaque  et  utilitate,  et  facilitate,  et  voluptate  maxima  ita 
exaedificabit,  ut  vir  seu  ad  sacra  seu  politica  insigniter  habilis  evadat. 


Verzeichnis  historischer  und  geographischer  Biicher, 

welche  vom  Jahre  1700—1773  im  Anschluss  an  die  Jesuiten- 
schulen  in  Wien  und  Graz  erschienen  sind. 

Trotz  ihrer  Beschrankung  auf  Wien  und  Graz  und  trotz  der 
Unvollstandigkeit  selbst  fiir  diese  beiden  Orte  kann  die  folgende  Liste 
doch  als  ein  Specimen  dieiien,  in  welchem  Umfange  an  Jesuitenschulen 
Anregung  zum  Studium  der  Geschichte  geboten  wurde.  Vergl.  die 
obigen  Bemerkungen  S.  105. 

Die  hier  verzeichneten  Biicher  wurden  meistens  als  sogenannte 
Xenien  bei  den  Promotionen  unentgeltlich  vertheilt.  Die  Geschenkgeber 
bildeten  die  Classen,  welche  mit  den  Promovendi  in  naherer  Beziehung 
standen.  Der  eingeklaramerte  Name  beim  Titel  giebt  den  Jesuiten 
an,  welcher  die  Promotion  leitete,  er  ist  in  vielen  Fallen  auch  der 
Verfasser.  Die  grofsen  Werke  der  Jesuiten  Wagner,  Frohlich,  Fischer, 
Eckhel,  Hansiz  u.  s.  w.  sind  iibergangen,  sie  finden  sich  bei  de  Backer 
und  Sommervogel.  (Vergl.  Die  alten  deutschen  Jesuiten  als  Histo- 
riker  in  der  [Innsbrucker]  Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie  XHI, 
57—89;  A.  Mayer,  Geschichte  der  geistigen  Cultur  in  Niederosterreich, 
Wien  1878;  zur  Beurtheilung  der  Leistimgen  auf  den  Schulen  des 
18.  Jahrhunderts  iiberhaupt:  Wesendonck,  Die  Begriindung  der  neuen 
deutschen  Geschichtschreibung  durch  Gatterer  und  Schlozer,  Leip- 
zig  1876  S.  38.) 


Geschichte  an  den  Gymnasieu  der  osterreichischen  Provinz. 


129 


Geschichte. 

Germania  gloriosa  majestate,  nobili- 
tate  aliisque  status  politici  prae- 
rogativis  (Bomer).  Viennae  1700. 
16°.  154  p.  bildet  die  Fortsetzung 
des  im  Jalire  1699  herausgegebe- 
nen  Germania  gloriosa  religione, 
sanctitate,  sapieutia.  16^.  206  p. 
(Philosophen). 

Ephemerides  Leopoldinae  i.  e.  per 
totum  suae  vitae  et  imperii  semi- 
saeculum  .  .  .  facta  et  tolerata  Aug. 
Imp.  Leopold  L  Viennae  1700. 

Coronatus  virtutum  magister  seu  se- 
ren.  Austriae  Archidux  Corolus 
primus  Universitatis  Graecensis 
fundator  (Mordax)  Graecii   1701. 

Fax  chronologica  .  .  .  producta  ad 
an.  1702(Szerdahely)Graecii  1702. 

Annus  primi  belli  italici  Eugenio  duce 
(Staindl)  Graecii  1702  (Rhetorik). 

Propylaeum  bibliothecae  acad.  Graec. 
quo  scriptores  hic  quondam  seu 
discentes  seu  docentes  eorumque 
opera  recensentur  (Szoereny)  Grae- 
cii  1703. 

Sapientia  purpurata  seu  synopsis 
vitae  Cardinalium  Graec.  Acad. 
olim.  alumnorum  (Wenner)  Grae- 
cii  1703. 

Analecta  historica  (Waldtner)  Vien- 
nae  1704.  16".  52  p. 

Analecta  historica  (Waldtner)  Vien- 
nae  1705.  16  ^  50  p.  (Denkwiir- 
dige  Thaten  und  Ausspriiche  be- 
rtihmter  Manner). 

Annus  primus  Caes.  losephi  et  Ca- 
roli  Hisp.  regis  ab  exc.  Leopoldi 
M.  Imp.  (Eggartner)  Graecii  1706 
(Rhetorik). 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI. 


Expeditio  Caroli  III.    in    Hispaniam 

(Picker)  Graecii  1706. 
Res  memorabiles  per  decennium  bello 

austriaco  -  hispano  -  gallico   gestae 

(Bucelleni).    Viennae   1710.    16<^. 

200  p. 
Synopsis    chronol.  sive  ratio  tempo- 

rum   et  rerum    succincta  ab  orbe 

cond.  ad  an.  1711   exeuntem  per- 

ducta  (Andrian)  Graecii  1711. 
Germania  Vetus   selectis  quaestioni- 

bus    illustrata    (Amiodt)    Viennae 

1712.  12^  90  p. 
Virtutes  austr.  in  aug.  Caesare  Ca- 

rolo  VI  virtute  patrum  in  summum 

orbis    imperium    evecto    collectae 

(Pichler)    Graecii  1712  (Poeten). 
Germania  in  naturae  operibus  admi- 

randa    (Amiodt)    Viennae    1713. 

12°.   100  p. 
Synopsis  genealogiae  austriacae  (Sar- 

meda)  Graecii  1713. 
Laudis  vectigal  Eugenio,  bello  et  pace 

magno    (Schoder)    Graecii     1714 

(Rhetorik). 
Synopsis    continuata    historiae    uni- 

versalis  a  temporibus  Caroli  Magni 

usque  ad  Carolum  VI.  (Molindes) 

Viennae  1714.   16".  180  p.  (Phi- 

losophen). 
Florus   alter  seu  Ericii  Puteani  Hi- 

storiae  barbaricae  libri  VI.  (Sar- 

meda)  Graecii   1714. 
Chronologiae  sacrae  Ducatus  Styriae 

(Pusch)  Graecii  1715  s. 
Mensis    chronologicus    seu    universa 

chronologia(Staindl)Graeciil715s. 
Comraentarii    de    ratione    belli    cum 

Turcis    in   ITngaria    gerendi  Ray- 

mundi  Montecuculi  (Marc.  Hansiz) 

Graecii  1716.   12".  176  p. 
9 


130 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  6sterreichischen  Provinz. 


Politica  Austriaca  in  imperatoribus 
austriacis  eorumque  virtutibus 
adumbrata  auct.  P.  Gerh.  Hille- 
prand  S.  J.  Viennae  1717.  fol. 
200  p.  Mit  17  feingestochenen 
blattgrofsen  Vollportrats.  (Enthalt 
u.  a.  ein  interessantes  Kapitel  ilber 
Steuern  u.  Zolle,  in  welchem  der 
Verf.  besonders  filr  Luxussteuern 
und  Schutzzolle  eintritt). 

Quinquennium  primum  imperii  Rora. 
Germ.  Caroli  VI.  (Hansiz)  Grae- 
cii  1717. 

Commentarii  bellici  Raymundi  Sac, 
Rom.  Imp.  Principis  Montecuculi 
juncto  artis  bellicae  systemate 
(Bonbardi)  Viennae  1718.  fol.  215 
p.  Mit  vielen  Stichen,  Befestigungs- 
arbeiten,  Geschiitze  u.  s.  -w.  dar- 
stellend. 

Historia  ducum  Styriae  in  tres  partes 
divisa  aug.  Caesari  Carolo  VI  in 
natali  ejusdem  a  Coll.  Graecensi 
oblata  (Schez)  Graecii  1718. 

Lustrum  primum  Universitatis  Graec. 
(Sporeno)  Graecii  1719. 

Lustrum  II  et  III  Universitatis  Graec. 
(Neumayr)  Graecii  1719. 

Lustrum  IV  et  V  Universitatis  Graec. 
(Sporeno)  Graecii  1719. 

Religio  vindicata  sive  relatio  belli 
Turcici  inter  Aug.  Caes.  Caro- 
lum  VI.  et  orientem  gesti  (Guil. 
Krieger)  Viennae  1720  (behandelt 
die  Jahre  1716—1717). 

Chronologia  inclyti  ducatus  Styriae 
ab  Ottocaro  Duce  I  ad  excessum 
LeopoldiH.  DucisHI.  1180—1230 
(Bucellini)  Graecii  1720.  12^. 
290  p. 


Subsidium  memoriae  pro  historia 
universa  (Andrian)  Graecii  1723. 

Lustrum  VI.  VII.  VIII  Universitatis 
Graecensis  (Thonhauser)  Graecii 
1723. 

Lustrum  IX.  X.  XI  Universitatis 
Graecensis  (Thonhauser)  Graecii 
1724. 

Dialogi  de  variis  antiquitatibus  ec- 
cles.  etiam  nuuc  iuter  eruditos  in 
utramque  partem  controversis  (Per- 

•    begg)  Graecii  1724. 

Vitae  augustae  Caesarum  Austriaco- 
rum  (Reichenau)  Graecii  1724. 

Decas  Augusta  seu  lustrum  geminum 
imperii  Aug.  Caroli  VI.  cum  ac- 
curata  belli  Turcici  annis  1710 
et  1717  gesti  relatione  (Vanossi) 
Viennae  1724.  12  ^  225  p.  (Mit 
Karten  u.  Situationsplanen). 

Undeni  Graecenses  Academici  suo 
sanguine  purpurati  (Bonbardi) 
Graecii  1727.  16°.  168  p.  Mit 
11  Portrats. 

Styria  ter  felix  religione,  fertilitate 
et  deliciis  (Ritter)  Graecii  1727 
(Poeten). 

Series  Romanorum  Pontificum  (An- 
drian)  Graecii   1728. 

Epochae  sacro  -  profanae  tabulis  hi- 
storico-chronologicis  illustratae  a 
P.  Car.  Andrian  S.  J.  Graecii  1729. 
12^.  326  p.  (Tabellen  bis  1729). 

Subsidium  memoriae  pro  historia  uni- 
versali  veteri  (Andrian)  Graecii 
1729. 

Successio  genealogica  Imperatorum 
et  Regum  Europae  (Gottner)  Grae- 
cii  1729.  16^^.  215  p.  (Genealo- 
gisches  Taschenbuch  der  ftirst- 
lichen  Hauser  bis  1728J. 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 


131 


Series  imperatorum  Romanorum  f  An- 

drianj  Graecii   1729. 
Series  imperatorum  orientis  a  trans- 

lato    in  Carol.  M.  occidente    (An- 

drian)  Graecii   1729. 
Successio   genealogica  S.  R.  J.  prin- 

cipum  (Goettner)  Graecii  1730. 
Successio  genealogica  principum  Ita- 

liae  (Goettner)  Graecii  1730. 
Gesta     Primorum     Ducum     Styriae 

(Haim)  Graecii  1730.  12*^.  72  p. 

in  Versen  (»ab  illustr.  Poesi  Grae- 

censi«). 
Series   Regum   Hispaniae    (Andrian) 

Graecii  1730.   16*^.  260  p. 
Series    Regum    Angliae    (Andrian) 

Graecii  1731.  16»^.  130  p. 
Series     Regum     Galliae     (Audrian) 

Graecii  1731.  16". 
Gesta  ducum  Styriae  ab  Alberto  II. 

usq.  ad  Ernestum  ferreum  (Thomb- 

scbiz)  Graecii   1731. 
Series  Regum  Italiae  (Andrian)  Grae- 

cii  1732.  16^  170  p. 
Historia  Imperatorum  Romano-Ger- 

manicorum  methodice  tradita  (Pich- 

lerj  Yiennae   1732  —  1737. 

Quaestiones  hist.  chron.  crit.  ex  hist. 

eccles.  a  saeculo  VI — XIII  select. 

(Andrian)  Graecii  1732. 
Epitome  Chronologica  scriptorum  ec- 

cles.  (Marchesi)  Graecii  1732. 
Aug.  Caroliuae    virtutis   monumenta 

seu  aedificia  a  Carolo  VI  per  or- 

bem  austriacum  publico  bono  po- 

sita  (Holler)  Viennae  1733.   12°. 

103  p.     Mit  vielen  Illustrationen 

(Rhetorik). 
Series   Regum  Huugariae   (Andrian) 

Graecii  1733.   16  ^  140  p. 


Series    Regum    Poloniae     (Langelt) 

Graecii  1733.   16".  208  p. 
Series  Regum   et   Ducum  Bohemiae 

(Langelt)     Graecii     1734.     16". 

250  p. 
Series    Regum     Sueciae     (Andrian) 

Graecii  1734.   16".  144  p. 
Series  Regum  Daniae   et   Norvegiae 

(Andrian)     Graecii    1734.      16". 

130  p. 
Subsidium    memoriae    pro    historia 

universa  eccles.  (Andriau)  Graecii 

1734.  12".  71  p. 

Epitome   historiae  Pontificum,    Cae- 

sarum  et  Regum  Europae  omnium 

(Andrian)  Graecii  1735. 
Subsidium    memoriae    pro    historia 

imperii      occidentalis     (Andrian) 

Graecii  1735. 
Notitia  imperii  Moscovitici  (Kislinger) 

Graecii   1735. 
Epitome  chronologica  scriptorum  Ec- 

cles.    Pars  II.    (Marchesi)  Graecii 

1735. 
Augusta  V    Caroloruni   historia   Ca- 

rolo  VI.   dicata  (Pichler)  Viennae 

1735.  fol.  Mit  Portrats. 

Duces  Supremi  qui  elapso  saeculo  de- 
cimo  septimo  Caesareis  Aug.  Do- 
mus  Austriacae  exercitibus  summa 
potestate  praefuere  (Dolfin)  Vien- 
nae  1735.  12".  186  p.  Mit  20 
blattgrossen  Portrats  (Rhetorik). 

Subsidium  memoriae  pro  historia 
imperii  orientalis.  In  Historio- 
philorum  gratiam  concinnatum  dum 
in  alma  ac.  celeb.  univers.  Grae- 
censi  assertiones  historico-criticas 
publice  propugnandas  suscepissent 
.  .  .  Praeside  R.  P.  Carolo  An- 
drian  e  Soc.  Jesu,  Historiarum 
9* 


132 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 


Professore  Ordinario  Graecii  1736. 
12°.  86  p. 
Generalis    temporum    notio   ab  orbe 
condito    usq.    ad    an.   1736    (Kis- 
linger)  Graecii  1736. 

Manuale  legendis  expeditius  rerum 
Romanarum  scriptoribus  perutile 
(Roegler)  Graecii  1736  (Rhetorik). 

Incrementa  inclyti  ducatus  Styriae 
sub  dominatu  Aug.  Domus  Habs- 
purgico  -  Austriacae  (Kislinger) 
Graecii  1737.  12  ^  44  p.  Mit 
einem  Titelbild  (Rhetorik). 

Conclusiones  hist.  chronol.  criticae 
ex  historia  orientali  (Audrian) 
Graecii  1737. 

Incrementa  inclyti  ducatus  Styriae 
sub  dominatu  aug.  Domus  Habs- 
purgico  -  Austriacae  ( Schreiner ) 
Graecii  1737  (Rhetorik). 

Styriareligione,  opibus,  gubernatione, 
litteris  inclyta  (Rechtenberg)  Grae- 
cii  1738  (Poeten). 

Styriae  Collegia  et  Monasteria  prae- 
cipua  (Madcho)  Graecii  1740  (Rhe- 
torik). 

Austria  periculis  superior  (Weickardt) 
Graecii  1742. 

Dissertatio  de  veterum  profanae  hi- 
storiae  scriptorum  notitia,  delectu 
et  recto  usu  (Andrian)  Graecii 
1743. 

Rerum  gestarum  Ludovici  Andreae 
Comitis  a  Khevenhiiller  brevis 
commentarius  (Focky)  Viennae 
1744.  12  ^  80  p.  Mit  Portrat. 

Synopsis  historico-genealogica  regiae 
domus  Lotharingicae  (Vorster). 
Graecii  1747. 


Aeterna  aug.  gentis  Habspurgicae 
memoria  (Dillherr)  Viennae  1749. 
12°.  48  p. 

loan.  Ericii  Puteani  Historiae  bel- 
gicae  lib.  singul.  de  obsidione  Lo- 
vaniensi  an.   1635.    Graecii  1752. 

Imago  antique  Hungariae  repraesen- 
tans  terras,  adventus  et  res  gestas 
gentis  Hunnicae.  Historico  genere 
strictim  perscripta  a  Samuele  Ti- 
mon  S.  J.  Viennae  1754.  Pars  II. 
Imago  novae  Hungariae.  4°.  400  p. 
(Theresianum). 

Dialogus  quo  disceptatur  anne  Ru- 
dolfus  Habsburgicus  regi  Bohemiae 
Ottocaro  ab  obsequiis  fuerit  eun- 
denque  tentorio  lapsili  deluserit 
conscr.  ab.  Erasm.  Frolich  S.  J. 
Viennael755.  4*^.  100  p.  (There- 
sianum). 

Geographie. 

Germania  Austriaca  seu  Topographia 
omnium  Germaniae  Provinciarum 
(Granelli).  Viennae  1701.  Fol. 
80  p.  Mit  vielen  colorirten  Kar- 
ten  in  Querfolio.  Spatere  Ausgaben 
Graeciil727  u.  erweitert  4.  258  p. 
Vindobonae  1759  (Theresianum). 

Compendium  geographicum  sacri  Ro- 
mani  -  Germanici  -  Imperii  (Gall) 
Graecii  1708.  16".  74  p.  Ver- 
zeichnet  alle  Kreise,  Fiirsten,  Bi- 
schofe,  Aebte,  Aemter  mit  kurzen 
geschichtiichen  Notizen. 

Geographicum  Europae  compendium 
(Perbegg).  Graecii  1712.  16*^. 
142  p.  (p.  78  Lob  Deutschlands: 
>nulli  Europae  regno  cedit«,  p.  79: 
2>Regna  et  Imperia  suo  arbitratu 
Principibus  divisit). 


Geschichte  an  deu  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 


133 


Topographia  Magni  Rcgui  Hungariae 
ex  prelectionibus  P.  Mich.  Bon- 
bardi  S.  J.  Viennae  1718.  4". 
400  p. 

Geographica  globi  terraquei  synopsis 
quaesitis  comprehensa  (Fr.  Gross). 
Graeciil720.  16°.  206  p.  (Phy- 
siker). 

Continuatio  geographici  globi  terra- 
quei  synopsis  (Fr.  Gross).  Grae- 
ciil721.  16 '^.  207  +  454+16. 
Index. 

Admirandum  globi  terraquei  opifi- 
cium  (Mitterdorfer).  Graccii  1721. 

Idea  globi  terraquei.  P.  I  de  exte- 
riori,  P.  II  de  interiori  ejus  fa- 
brica.     Graecii  1721. 

Mappae  geographicae  explicatio  (Hin- 
gerle).  Viennael726.  16*^.   150  p. 

Austria  mappis  geograpliicis  distincta 
rerumque  memorabiiium  historia, 
dominorum ,  ordinum ,  gymnasio- 
rum,  statuum  relatione  (Insprug- 
ger).  Viennae  1727  — 28.  12". 
Zwei  Theile,  jeder  140  S.  mit  je 
einer  Generalkarte  und  vier  Spe- 
zialkarten. 

Topographia  ducat.  Carinthiae  et 
Carniolae  (Ant.  Erber).  Viennae 
1728.     16°.     160  p. 

Topographia  ducatus  Styriae  Caroli 
Granelli  (A.Erber).  Graecii  1727. 

Cosmo-  et  Geographiae  liber  uuicus. 
Neo-Philosophorum  praecipue  usui 
accommodatus  (Vogl).  Graecii 
1737.    12°.    176  p.    Mit  Karte. 

Hispaniae  veteris  geographia.  Car- 
mine  didactico  exposita  (Schez). 
Viennae  1787.  12°.  42  p.  Mit 
Milnzabdriicken  und  gelehrteu  An- 
merkungen. 


Einleitung  in  dio  Alte  und  Neuere 
Geographic  in  37  Landcharten  vor- 
gestellt  und  zu  allgemeinem  be- 
sonders  aber  der  studireuden  Ge- 
brauch  zusammengeschrieben  von 
eiuem  der  S.  J.  Priestern  (Franz 
Waguer).  Wien  1737.  8°.  337  S. 
(Vergl.  Ebner  S.  519  f.). 

Notitia  illustris  Regni  Bohemiae 
(Bern.Erber).  Vieunae  1761.  fol. 
Mit  einer  Generalkarte  uud  zwolf 
Spezialkarten  der  Kreise  Bohmeus. 

Elementa  geographiae  conscr.  a.  P. 
G.  B.  Izzo.  S.  J.  iu  collegio  reg. 
Theresiauo  geogr.  et  utriusque 
archit.  professore.  Viennae  1769. 
8°.    158  p. 

Numismatik. 

Synopsis  rei  nummariae  veterum  (Ed- 

schlager).      Graecii   1724.      16°. 

100  p.     Die  eiue  Halfte  Lehrge- 

dicht,  die  andere  Prosa-Erklarung 

mit  vier  Miinztafeln. 
Nummi  Aug.  Caroli  VI  et  Elisabe- 

thae  Christiuae  Viennae  Austriae 

cusi   descripti   et   explanati    (Ins- 

prugger).      Viennae   1728.      12°. 

116  p.  mit  deu  Abdrtickeu  sammt- 

licher  Miinzen. 
Regum  veterum  numismata  auecdota 

aut  perrara.    Vieuuae  1752.    4°. 

200  p.     Mit  Muuztafeln   (There- 

siauum). 
Ad  numismata  regum  veterum  anec- 

dota    aut    rariora    accessio    nova 

conscr.    ab  Erasm.   Frolich   S.  J. 

Vienuae  1755.   4°.    120  p.  (The- 

resianum). 
Notitia  elemeutaris  numismatum  an- 

tiquorum  couscr.  ab.  Erasm.  Fro- 


134 


Geschichte  an  den  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz. 


lich  S.  J.  Vindobonae  1758.  4  ^. 
244  p.  mit  vielen  Mtinztafeln  (The- 
resianum). 

Lokaigeschichte  nur  iiberWien 

(Eine  ahnliche  iiber  Graz  lasst  sich  aus 

den  Angaben  bei  Peinlich,  Progr.  1869, 

S.  81     100,  zusammenstellen). 

Vienna    coronata    seu    in    coronatis 

verticibus    gloriosa  (Reifenstuell). 

Viennae  1701.  (Prosa  undPoesie). 
Synopsis    historiae    Universitatis 

Vien.    (Molindes).    Viennac  1713 

—  14.    16''.    180  p. 
Memorabilia  de  templo  ac  turri  ad 

St.  StephanumViennae  (Choler). 

Viennael721.    12°.    142  p.    Mit 

Illustr.    (Rhetorik). 
Conspectus     historiae     Universitatis 

Vienn.     ex  actis  veteribusque  do- 

cumentis   erutae   atque    a   primis 

illius  initiis  ad  an.  usq.  1465  de- 

ductae  (Reichenau).  Viennae  1722. 

12*^.    205  p.    (Rhetorik). 
Conspectus    hist.    Univers.  Vien.    ab 

a.    1465  -  1565    (Mitterdorffer). 

Viennael724.    12°.  220  p.    (Phi- 

losophen). 
Conspectus    hist.  Univers.  Vien.    ab 

a.    1565  —  1701    (Mitterdorffer). 

Viennae  1725.    12°.    335  p.  und 

84  S.  Urkunden  und  Register. 
Feriae   aestivae  Rhetorum  Viennen- 

sium(Mitterdorft"er).  Vionnae  1725. 

12°.    164  p.  Euhalt  eine  Beschrei- 

bung  der  SehenswtirdigkeitenWiens 

mit  vielen  grossen  Kupferstichen. 
Ortus  et  progressus  aedium  reli- 

giosarum    Viennensium     (Thon- 

hauser).  Viennael727.  12°.  llOp. 

(Rhetorik). 


Bibliothecae  veterum  deperditae 
in  Augusta  Vindobonensi  Caesa- 
reainstauratae  (Kampmiller).  Vien- 
nae  1729.  12°.  84  p.  Geschichte 
der  Wiener  Hofbibl.  mit  Abbil- 
dungen. 

Specimen  historiae  cancellariorum 
Universitatis  Vieunensis  eorun- 
demque  praepositorimi  ecclesiae 
ad  St.  Stephanum  (Holler).  Vien- 
nael732.   12°.   172 p.  (Rhetorik). 

Monumenta  Religionis  Augustae  seu 
Colossi  Dei  et  Divorum  hono- 
ribus  Caesarum  Austriacorum  mu- 
nifica  pietate  Viennae  erecti 
(Holler).  Viennae  1732.  12°. 
120  p.  In  Versen;  die  Denk- 
saulen  in  Kupferstichen  (Poeten). 

Lustra  decem  coronae  Viennensis 
seu  suburbia  Viennensia  ab  a. 
1683  —  1733  (Dolfin).  Viennae 
1734.  12°.  100  p.  mit  vielen 
Kupferstichen. 

Civicum  Augustae  Viennensium  ar- 
mentarium  colloquiis  familiari- 
bus  lustratum  (Apfaltrer).  Vien- 
nae  1740.  12°.  74  p.  Mit  zwei 
Kupferstichen. 

Scriptores  ant.  et  celeb.  Univer- 
sitatis  Viennensis  ordine  chro- 
nologico  propositi  (Apfaltrer,  Dol- 
lenz,  Rechbacher).  Viennae  1740 
—42.    Pars.  I.    12°.    164  p. 

Brevis  Notitia  urbis  veterisVin- 
dobonae  ex  variis  documentis 
collecta  Josefo  II.  Romano  Regi 
ab  Austriaca  Jesu  Societate  in 
aetern.  observantiae  monumentum 
oblata.  Vindobonae  1764.  4°. 
260  p.  Mit  dem  alten  Situations- 
plan,  Prachtdruck. 


Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  6sterr.  Provinz.    1735.  135 

In  der  vorstehenden  Liste  sind  die  historischen  Werke  ausge- 
lassen,  welche  die  Marianischen  Congregationen  zuweilen  an  ihre  Mit- 
gUeder  vertheilten.  Fiir  letztere  Thatsache  niir  je  ein  Beispiel  aus 
Wiirzburg  und  Wien.  In  W^iirzburg  wurde  im  Jahre  1698  vertheilt: 
Catena  teniporum  veteris  et  novi  Testamenti  omnigenam  historiam 
sacram  et  profanam  connectens  ab  orbe  cond.  usq.  ad  an.  1698. 
Xenium  Academicae  Sodalitati  Dominorum  B.  M.  V.  Annunciatae 
Herpiboli  oblatum  ao  1698  HerbipoH.  12".  474  p.  (Enthalt  auch 
eine  Gelehrten-Geschichte).  In  Wien  wurde  1748  und  1749  in  zwei 
Theilen  verschenkt:  Caroh  Carafa  Commentaria  de  Germania  Sacra 
restaurata.  Ab  Illustr.  Sodalitate  Dominorum  .  .  .  Viennae  a.  1748 
in  lienium  oblata.    12".    Pars  I  344  p.    Pars  II  414  p.    Mit  Register. 


Aufserordentliche  Uebungen  (Akademieen) 
an    den    Gymnasien    der    osterreicbischen    Provinz. 

(1735.) 

De  Academiis. 
(Wagner,  Instructio  privata  p.  18—24.) 

Studiorum  ratio  vim  magnam  ponit  in  Academiis  Theologorum, 
Philosophorum,  Rhetorum,  et  Grammaticorum ,  et  de  singulis  ditfuse 
ac  sollicite  praecipit;  ut  exercitatio  haec  merito  velut  inter  primas 
stimulandi  fervoris  scholastici  industrias  habenda,  a  superioribus  omni 
studio  urgenda,  colendaque  sit  a  Professoribus.  Pauculorum,  quibus 
ad  rem  aggressi  sumus,  annorum  experimento  constat:  1.  Nullo  sti- 
muli  genere  pueros  magis  excitari,  quam  publica  ejusmodi  solemnitate, 
ac  praesente,  nec  ac  anni  finem  dilato  honore,  et  quodam,  quo  e 
puerorum  vulgo  eximantur,  charactere.  2.  Magistris  item  jucundum 
et  optabile,  ad  quos  proxime,  quidquid  discipuli  laudis  referunt,  re- 
dundat.  3.  Pubhcis  speciminibus,  rebus  ipsis  confutari  calumnias 
sciolorum,  scholas  nostras  insectantium.  Itaque  hic  Academiarum 
usus  ad  mentem,  moremque  reliquae  Societatis  in  omnibus  Provinciae 
Gymnasiis,  non  modo  summae  rei  scholasticae  nullo  detrimento,  sed 
ornamento  insigni,  et  scholarum  nostrarum  commendatione  inducetur ; 


136  Aufseiordeiitl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  osterr.  Provinz.    1735. 

et  ciim  iiullo,  vel  Professoris  singulari  labore,  vel  discipulorum  sumptu 
(quae  duo  obstacula  alias  coepto  huic  obfuere)  instituaiitur,  ad  per- 
petuitatem  stabilietur. 

In  Academiis  his  vero  conslderandum.  1.  Quinani  deligendi,  et 
quo  numero  Academici?  2.  Quinam  MagistratusV  3.  Quo  apparatu? 
4.  Quo  tempore  et  loco  habendae?  5.  Quaenam  ejus  Exercitationes 
et  Methodus?  6  A  Quibus  examinandi?  7.  Quoties  habendae  Aca- 
demiae?    8.  Quid  sint  Academiae  privatae? 

1.  Qui  dehgendi  sunt  Academici  Etsi  in  docendo  nou  tam  pau- 
culorum  quorundam  eminentium,  quam  majoris  partis  scholae  ratio 
habenda  sit,  eos  tamen,  qui  plus  possunt,  magis  etiam  excoli  conve- 
niet.  Igitnr  qui  et  lectiones  diligenter,  coustanterque  memoriae  man- 
dant,  et  themata  prae  caeteris  emendate  componunt,  et  ordinaria 
scholae  praeclare  obeunt,  atque  vel  ingenii  praestantia,  vel  aetatis 
adultioris  beneticio,  vel  a  praevia  domestica  diuturniore  Institutione 
phis  ahquid  praestare  possunt,  Academici  appellandi  erunt,  nullo 
Xobihum  aut  Plebejorum  discrimine,  dummodo  (ut  ratio  studiorum 
vult)  ne  petulantiores,  aut  moribus  sint  solutioribus,  quales  omnino 
admittendi  uon  sunt.  Quamquam  NobiUores  fortasse  ahqui,  ne  se 
vehit  iguominia  notatos  querantur,  pro  Honorariis  admitti  possint. 

Academicorum  Xumerus  minor  potius  sit,  quam  major.  Si  in 
quatuor  vehiti  gradus  secetur  schola:  Bonorum,  bonis  proximorum, 
mediocrium,  infra  mediocritatem ,  primi  duo  in  minoribus  Gymnasiis 
adlegi  poterunt;  in  majoribus  vero  numerum  vigesimum  quintum  ne 
muhum  excedat,  ne  honor  vulgatus  minoris  habeatur.  In  Principio 
scholarum  denominabuntur  a  Magistro,  si  qui  tamen  sub  anno  in 
ordinariis  scholae  multum  proficerent,  de  consensu  Principis  et  Aca- 
demicorum  subinde  ascisci  poterunt. 

2.  Quinam  Magistratus.  Sunt  Princeps  (quem  Rectorem  vocat 
studiorum  ratio),  Secretarius,  duo  vel  quatuor  Consiharh,  seu  Assesso- 
res.  Academiae  Princeps  uti  et  Secretarius  secretis  hberisque  Aca- 
demicorum  Suffragiis,  quin  se  Magister  uni  prae  altero  faventiorem 
obstendat,  ehgetur.  Horum  dignitas  trimestris  est,  ut  perveniente 
ad  phires  honore  accendatur  ambitus  innocens  et  utihs;  uti  revera 
jam  in  parvuhs  giiscentes  ambientium  artes  jucundum  est  observare. 

Principis  officium  est:  Deerrantes  in  respondendo,  vel  haerentes 
adjuvare  ac  corrigere.  Gaudet  idem  jure  Civitatis  Romanae,  ne  pla- 
gis  aftici  possit,  et  quot  hebdomadis  pro  aliquo  phigis  afticiendo  velut 


Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  osterr.  Provinz.    1785.  137 

tribunitia  potestate  intercedere  licebit,  si  delictum  scholasticum  sit 
duntaxat.  Secretarius  librum  habebit,  in  quem  Magistratum,  et  Aca- 
deniicorum  Nomina,  2.  Diem  habitae  Academiae,  ejusque  successum; 
qui  prae  caeteris  laudem  retulerint,  vel  minus  satisfecerint ,  8.  No- 
mina,  si  qui  fuerint,  Nobiliorum  hospitum,  4.  Qui  primo,  quique 
secundo  loco  lecti  fuerint,  referat.  Consiliarii  item  aderunt,  et  suffra- 
gium  ferent  tam  de  Candidatis,  si  qui  per  annum  admitti  petierint, 
quam  si  de  quopiam  pigritiae  ergo  vel  ob  minus  probatos  mores 
exauthorando  ageretur,  cujus  nomen  item  iu  publica  Acaderaia  pro- 
mulgabit  Secretarius.  Haud  recte  sentiret  Magister,  qui  i.<ta  tanquam 
ludicra  et  puerilia  negligenda  putaret,  nec  id  ut  suum  ac  grave  nego- 
tium  tractandum  existimaret:  Incredibile  est,  quam  hac  eminentiae 
specie  efferant  se,  sibique  blandiantur  pueri  magis  ingenui. 

3.  Quae  solennitas  et  apparatus  Solennitas  aliqua  concihanda 
est  Academiae,  eaque  vel  ab  apparatu  aliquo,  vel  a  personis  in\itatis. 
Apparatus  sit  is,  qui  nullo  impeudio  constet;  hoc  est:  1.  Academici 
spectentur  festo  habitu ;  palhis  etiam  commodato  petitis  compti,  orna- 
tique.  2.  Princeps  loco  editiore  vel  suggestu  consideat;  infra  Secre- 
tarius,  ad  latus  consiHarii,  Academici  caeteri  in  subseiliis  pulchro 
tapete  stratis;  et  si  quid  aliud  parabile  visum  fuerit. 

Personae,  hospites,  nostri  sunt,  et  e.xterni.  Invitatur  ante  omnes 
P.  Rector  Collegii.  Quia  vero  experiendo  constat,  quod  Patrum  ple- 
rique  rebus  ahis  praepediantur,  vel  praepediri  se  causentur,  unum 
saltem  alterumve  e.xorare  conabitur  Magister,  et  perpellere,  ut  in 
studiosae  luventutis  gratiara  praeseutiam  suam  comraodet. 

Externorum  primi  invitandi  sunt  Academicorura  parentes  etsi 
ilhterati,  cura  seu  in  Historia,  seu  in  authore  pleraque  peragantur 
vernacula.  2.  Alii,  si  qui  in  Civitate  fuerint,  viri  in  dignitate  con- 
stituti.  3.  Loci  Parochus,  Capellani;  nonnuUi  seu  Magistro,  seu  disci- 
pulis  noti  Rehgiosi,  qui  libentes  comparent;  omni  denique  industria 
efficiet:  ut  et  multi,  et  quam  spectati  adsint  rei  bene  gestae  testes, 
nec  intra  paucos  sistat  fama,  sed  Civitate  tota  efferatur.  4.  Invita- 
buntur  denique  tres  Collegae  Magistri  cura  suorum  Academicorura 
delectis. 

4.  Quis  locus  et  tempus.  Tempus  Academiae  instituendae  com- 
modissimum  foret  Festivali  die,  vel  Dominica  post  Vesperas  vel  Lita- 
nias,  quia  tamen  fieri  posset,  ut  amoeniore  praesertim  tempestate 
pauculos  hospites,  ac  nec  ipsos  Collegas  Magistros  admodum  volentes 


138  Aufscrordentl.  Uebungon  a.  d.  Gynin.  d.  osterr.  Provinz.    1735. 

haberet,  vel  post  scliolas,  cum  dies  longior  est,  vel  hyenie  die  Veneris 
a  mcridie  ultima  scholao  hora  institui  possunt,  quo  tempore  Graecum 
Thema  componentibus  discipuUs  cavendum  erit,  iie  per  Magistri  ab- 
sentiam  quidquam  in  schohs  turbetur. 

Locus  erit  vel  ipsa  schola.  vel  SodaUtatis  aut  Theatri  orchestra, 
aut  si  tieri  posset  proprium,  ut  ahcubi,  ad  decorem  mappis  Geo- 
grapliicis,  aut  aho  quopiam  ornatu  apparatum  cubiculum. 

5.  Exercitationes  et  Methodus  Academiae.  FAercitationes  ratio 
studiorum  praescribit  multiphces,  e  quibus  ehgi  poterit,  quod  vide- 
bitur.  Ilhid  de  his  generatim  observandum,  ut  ejusmodi  sint,  ut  ad 
has  nuUo  vel  minimo  hiboris  aut  temporis  E.\traordinarii  impendio, 
nihik|ue  turbatis  schohie  ordinarUs,  facile  et  vehit  ex  tempore  prae- 
parari  possiut  Academici:  nec  aUud  opus  sit.  quam  ut  Historiae,  vel 
Authoris  scientiores  aUoquin.  semel  ac  iterum  probentur  a  Magistro, 
an  cum  decore  responsuri  sint,  atque  adeo  quovis  die,  v.  g.  iu  gra- 
tiain  lusignis  cujuspiam  hospitis  institui  possit  Academia. 

Academiae  materia  vel  est  simplex,  vel  composita,  seu  nnxta. 
Simplex  quidem.  si  vel  1.  ex  Historia  sohi.  vel  '2.  Authore:  3.  vel  e 
vocabuUs  tantum:  Composita  vero,  cum  simul  ex  authore,  Historia, 
et  vocabuUs  interrogationes  tiunt 

Historia  Princeps  est  Academiae  materia,  quod  sine  hoc  stimulo 
alioquin  aegre  ad  eam  perdisceudam  perpeUi  possint  pueri.  Ex  Iwc 
siuguUs  ad  unam  quaestionem,  ut  in  UbeUo  Historico  est,  responden- 
dum  erit,  idque  suis  verbis.  Si  ad  verbum  recitaverint,  puerile  quid 
et  scenicum  subesse  videbitur.  Ne  Syutaxistis  quidem  adnnttendum, 
ut  latina  utantur.  cum  res  spectetur  iu  Historia,  non  verba:  et  kuini- 
tate  haesitante.  impediant  se  magis,  quam  expUcent.  Praeter  plauas 
ejusmodi  quaestiones,  vel  omnes,  vel  peritiores  compUcata  aUqua,  seu 
per  UbeUum  totum,  vel  ejus  partem  se  fundente  tentandi  erunt,  cujus 
exempU^  in  Paradigmatis  habes.  Speciosum  foret  et  utile,  si  Mappa 
Geographica  majoris  formae  esset  ad  manum.  in  qua  k~>ca  per  Historiam 
occurrentia  indigitarent. 

Authoris  porro  exphanatio  sic  tiet,  ut  quemadmodum  Magister  in 
scholis,  ita  singuU  designatam  periodum  unam  aut  duas  interpretentur, 
iu  Syntacticas  Reguhis  resolvaiit,  latinos  Idiotismos  vernacule  vertant; 
si  quid  eruditionis  est.  explicent:  dcniquo  constructiones  aUquas  ad 
authoris  imitationem  facere  jubeantur. 


Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  osterr.  Provinz.    1735.  139 

Vocabula  item  Academiae  Materia  esse  poterunt,  quo  nomine 
appello  Primitiva,  seu  Rndices  in  Parva:  derivata  ot  composita  in 
Principiis;  florem  latinitatis  in  Media  et  supreiiia  (Jrammaticae.  In- 
terrogandi  ratio  erit  vel  vocum  singularum,  vel  ut  ex  tempore  con- 
structiones  seu  Latinas,  seu  Germanicas,  seu  Phrasim  e  flore  vernacule 
reddant  aut  latine. 

Composita  seu  Mixta  Academia  erit,  si  Academicorum  singulis 
una  quaestio  ex  Historia,  altera  ex  authore,  tertia  c  vocabulis  pro- 
ponetur.  Haec  examinandi  ratio  speciosior  est,  id  tamen  habet  in- 
commodi,  quod  si  paulo  plures  fuerint  Academici,  ultra  horam  pro- 
duci  Academiam  necesse  sit,  quod  hospitibus  fortasse  ingratum. 

(1  Examinandi  partes  praecipuae  erunt  P.  Praefecti,  cui  optime 
cogniti  sunt;  ne  tamen  suspicio  veniat,  de  interrogandis  jam  prae- 
monitos,  nec  omnes  ex  omnibus  ex  aequo  paratos  esse,  rogandi  ex 
hospitibus  quidam,  ut  promiscue  quaestionem  e  libello  Historico,  vel 
explicandam  ex  Authore  periodum  proponant.  Ex-Principi  et  Ex- 
Secretario  superioris  scholae,  ac  fortasse  itera  Consiliariis  unam 
quaestionem  afferendi  jus  erit,  quod  hi  magno  sibi  honori  ducunt. 

7.  Quoties  instituenda  Academia.  Studiorum  ratio  aliquas  in- 
vitatu  apparatuque  majore  habendas  statuit.  Igitur  duae  saltem  aut 
tres  erunt.  Ut  Historiam  plene  condiscant,  postquam  libelh  dimidium 
absolverint,  prima;  altera  e  dimidio  altero,  idque  paulo  ante  festum 
Natae  Virginis  ita  habeatur,  ut  statim  ab  Academia  absoluta  examen 
pro  praemiis  ex  eadem  subeant.     Tertia  vero  ex  Authore  instituatur. 

Quod  si  P.  Rectori  duae  solum  habendae  videbuntur,  utraque 
ex  Authore,  Historia,  Vocabulis  coniposita  erit. 

8.  Privatae  Academiae  sunt,  quae  solo  P,  Praefecto,  vel  aliquo 
e  Magistris  Collegis,  vel  Patre  scholasticae  rei  amantiore,  praesenti- 
bus  fiunt;  vel  ab  ipsis  Academicis,  quorum  singuli  aemulum  parata 
quaestione  provocent;  eidemque  vicissim  provocanti  respondeant;  vel 
a  P.  Praefecto  examinentur  singuli.  Has  perfrequentes  esse  con- 
veniret,  ac  Mensibus  fortasse  singulis,  quod  percommode  fieret,  si 
P.  Praefectus  studio  luventutis  sibi  commissae  id  sibi  laboris  im- 
poneret,  ac  quot  diebus  Sabbathinis  hora  matutina  alioqui  concer- 
tationi  destinata,  in  una  e  quatuor  Inferioribus  Classibus  adesset  et 
exploraret,  quid  elapso  Mense  progressionis  factum  fuerit. 

Elapsa  Academiae  hora  nomina  eorum  perleguntur,  qui  argu- 
mentuni  composuere  melius,  vel  plus  diligentiae  ostendere,  v.  g.  Prae 


140  Aurserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  oberd.  Provinz.   1736. 

caeteris  diligentes  fuere  Cajus,  qui  ijroprio  Marte  integram  vitam 
Epaminondae  e  Gornelio  Germanice  vertit  cet  ;  si  praeter  hunc  laudis 
stimulum  praemia  item  melius  meritis  privatim  darentur,  sane  optime 
collocata  esset  seu  P.  Rectoris,  seu  aliorum  Patronorum  liberalitas. 


Aufserordeiitliche  Uebungen   an  clen  Gymnasien  der 
oberdeutschen  Provinz   1736. 

I)  e    ex  ercitatio  u  e    e  x  tr  aordi  ii  aria. 
(Kropf,  Ratio  et  via  p.  204—212.) 

Exercitatio  extraordinaria  in  declamationibus,  tum  publicis  tum 
privatis,  consistit;  aliquando  etiam  in  actione  scenica.  Declamatio 
autem  ex  luvencio  (de  Rat.  disc.  c.  2  a.  1  §  8)  est  opus  literarium, 
quod  studiosis  adolescentibus  ad  gestum  et  vocem  ex  arte  moderan- 
dam  potissimum  traditur  ac  de  suggestu  aliquo  vel  theatridio  sine 
apparatu  scenico  recitatur,  quale  est  e.  g  oratiuncula,  poemation, 
elegia,  vel  idylhum,  fabula  quaedam  dramatica  et  alia  hujusmodi. 

Habet  hoc  exercitationis  genus  utilitatem  permagnam  (ut  legimus 
in  reg  32  Com )  eamque  multiplicem.  Fructus  enim  scopusque  ejus 
est  I.  ut,  quemadmodum  stylo  scribendo,  sic  pronunciationem  compo- 
sita  bene  pronunciando  discipuli  expoliant  atque  ut  vocem  scilicet, 
gestum  et  actionem  omnem  cum  dignitate  moderentur.  (Ex  Parte  IV. 
Constit.  c.  13  §  3  et  reg.  32  cit.).  II.  Ut  non  memoria  solum  disci- 
pulorum,  sed  ingenium  etiam  excolatur;  cujus  rei  gratia,  quae  pu- 
blice  pronunciabuntur,  a  Magistro  expolienda  quidem  diligenter,  nun- 
quam  tamen  de  integro  facienda  sunt;  sed  vel  omnino  vel  partim  ab 
ipsis  adolescentibus  elaboranda,  semperque  versabuntur  in  argumento 
ejusmodi,  in  quo  sit  Latinitati,  ingenio,  eloquentiae  locus.  (Reg  32. 
cit.  et  luv.  loc.  cit ).  III.  Ut  pietatis  insuper  virtutisque  studio  audi- 
tores  accendantur,  quam  ob  causam  per  reg.  13.  Rect.  praecipitur, 
ut  tragoediarum  et  comoediarum,  si  quae  exhibeantur,  argumentum 
sacrum  sit  et  pium ;  universe  autem  per  Ordin  Prov.  §  8  n  35  san- 
citum  est,  ut  omnis  actio  referatur  ad  praecipuum  illum,  quem  So- 
cietas  nostra  spectat,  scopum,  atque  eo  quidem  in  primis,  ut  salutari 


Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  oberd.  Provinz.  1736.  141 

motii  percellantur  animi;  iit  vitia  detestentur ;  ut  pravas  exuant  con- 
suetudines;  ut  malorum  fugiant  irritamenta;  ut  capiantur  virtutis 
amore  eoque  magis  identidem  exardescant;  ut  sanctorum  denique  ho- 
minum  aemulari  exempla  studeant.  Plura  vero  de  his  licebit  legere 
apud  luvencium  loc.  cit.,  qui  §  9.  etiam  rationem  pronunciandi  artem- 
que  moderandae  vocis  gestusque  exponit  et  §  10.  varios  demonstrat 
locos,  unde  repeti  exercitationum  husjusmodi  argumenta  possint,  horum- 
que  exempla  oftert  complura.  Neque  est  illud  praetermittendum, 
quod  alio  quodam  loco  (puta  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  5  in  fine)  prudenter 
idem  luvencius  monet:  cavendum  esse,  ne,  cum  pueri  ad  declama- 
tionem  vel  actionem  scenicam  producendam  exercentur,  omnes  facile 
in  unum  simul  vocentur  locum.  Si  tamen,  inquit,  id  erit  necesse, 
certa  unicuique  sedes  assignabitur,  a  qua  se  non  commoveat,  nisi 
cum  iu  scenam  prodibit.  Nefas  quoque  sit  illis  inter  se  tum  colloqui. 
Atque  ipse  adeo  Praeceptor  gravitatis  et  modestiae  meminerit;  loqua- 
tur  Latine  ac  paucis ;  nec  diutius  quenquam  distineat,  quam  sit  opus. 
Aliter  ingens  fit  studiorum  temporisque  jactura.     Ita  ille 

Caeterura,  ut  exercitationis  fructus  non  in  aliquos  duntaxat,  sed 
plane  in  cunctos  redundet,  juvabit  publicis  quidem  declamationibus 
exercere  peritiores  ut  plurimum  discipulos  atque  ad  pronunciandum 
habihores,  privatis  autem  promiscue  caeteros 

Publica  porro  declamatio  habebitur  in  aula  Scholarum  vel  templo, 
ubi  pronuncianda  est  gravior  quaedam  oratio  vel  carmen  vel  utrum- 
que  (nunc  Latinum,  nunc  Graecum)  vel  declamatoria  actio,  expositis 
utrinque  rationibus,  lataque  sententia;  non  tamen  nisi  recognita  et 
approbata  a  Praefecto  studiorum  superiorum,  cui,  quicquid  ab  audi- 
toribus  Rhetoricae  et  inferiorum  facultatum  publice  domi  forisque 
declamabitur,  tradetur.  (Reg.  17.  Rhet.  et  reg.  3.  Praef.  stud.  inf.) 
P'aciendum  autem,  ut,  cum  in  genere  orationis  vel  carminis  aliquid 
proponetur,  justum  quoddam  integrumque  orationis  vel  poematis  opus 
ex  praescripto  artis  elaboratum  semper  declametur,  non  permistum 
quidpiam,  quod  neque  oratio,  neque  elegia,  neque  ode,  neque  epicum 
carmen,  neque  aliud  hujusmodi  dici  possit,  neque  omnino  ad  imita- 
tionem  authorum,  qui  praeleguntur  in  Scholis,  concinnatum  sit.  (Or- 
din.  Prov.  §  8  n.  37).  Et  quamvis  ab  ornatu  scenico,  cum  declamatur 
publice  in  aula,  non  videatur  perpetuo  prorsusque  abstinendum,  nihil 
tamen  agendum  est,  nisi  de  sententia  Superioris,  cujus  erit,  utrum 
aliquo  et  quo   demum   uti   apparatu   conveniat,   nequid   nimium   fiat, 


142  Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  oberd.  Provinz.  1736. 

constituere.  (Ord.  Prov.  loc.  cit.).  Curandum  praeterea,  ut  supe- 
riorum  etiam  Classium  frequentia,  non  modo  Rhetorum  et  Humanio- 
rum,  eae  declamationes  cohonestentur ;  ideoque  Magistri  admonebun- 
tur,  ut  suos  quisque  auditores  invitent.  Ex  nostris  vero  nemini 
abesse  licebit,  nisi  a  Rectore  potestatem  impetrarit.  (Reg.  32.  Praef. 
stud.  inf.). 

Privatae  declamationis  opus  in  Rhetorica  quidem  et  Humanitate 
erit  Praelectio,  vel  Graeca  Latinave  oratio  aut  carmen,  vel  carmen 
simul  et  oratio,  quod  ab  uno  aut  altero  discipulorum  e  suggestu  pro- 
nunciabitur  (Reg.  33.  Com.  et  reg.  IG,  Rhet.)  Exempli  causa  prae- 
legetur  illustris  quidam  locus ,  sententia  vel  caput  integrum  authoris 
in  tali  Schola  praescripti,  puta  oratoris  vel  liistorici  vel  qui  tradat 
praecepta;  recitabitur  e  memoria  hber  aliquis  vel  pars  libri  in  Schola 
exphcati,  velut  una  ex  eclogis  aut  unus  ex  libris  Aeneidos  aut  pars 
quaedam  Horatii ;  pronunciabitur  una  vel  altera  oratiuncula  in  genere 
exornativo,  deliberativo  vel  judiciali,  exhibendo  forte  actum  judicii 
cujusdam  vel  senatus  consulti  cet  (Ex  Adjum.  stud  hum.  n.  33 
et  luv.  de  Rat.  doc.  c.  '1  a.  1.).  Et  poterit  hiterdum  Magister  bre- 
vem  aliquam  actionem  (eclogae  scilicet,  scenae,  dialogive)  argumenti 
loco  discipulis  proponere,  ut  illa  deinde  in  schola,  distributis  inter 
ipsos  partibus,  sine  ullo  tamen  scenico  ornatu,  exhibeatur,  quae  om- 
nium  optime  conscripta  sit.  (Reg.  19  Rhet.)  Cavendum  interim, 
ne  aut  justo  prolixior  declamatio  evadat,  aut  praemature  adeo  inchoe- 
tur,  ut  scholam  ipsam  multo  ante  praetixum  tempus  abrumpat  finiat- 
que.  (Ord.  Prov.  §  8  n  37.)  In  Scholis  autem  inferioribus  privatae 
declamationis  nomine  exerceri  poterit  praelectio :  quae  ab  uno  alterove 
discipulorum  non  tam  habebitur,  quam  audita  ex  cathedra  repetetur. 
(Reg.  33  Com.)  Sed  et  actionem  aliquam  privatam  in  iisdem  licebit 
repraesentare,  dummodo  niliil  facile  exhibeatur,  nisi  desumptum  ex 
ordinariis  Schoiae  praelectionibus  (veluti  ex  Progymnasmatis  Pontani), 
vel  de  simili  alio  argumento  ad  Scholae  gradum  accommodato  (Or- 
din.  Prov.  §  8  n.  33  et  Adjura.  stud.  hum.  n.  32). 

Affiguntur  et  carmina  interdum  scholae  parietibus,  cum  privatim 
Rhetores  declamant  vel  Humanistae.  Ea  fere  a  discipuhs  composita 
esse  debent  ac  descripta,  neque  nisi  selecta  omnino  atque  a  Praefecto 
studiorum  approbata  (Reg.  32.  Com.,  Reg.  18  Rhet ,  Reg.  10.  Hum. 
et  Adjum.  stud.  hum.  n.  27.)  Emlslemata  vero  et  carmina,  quae  ce- 
leberrimo  ahquo    die   piopalam   cullocantur,   a  duobus   per  Rectorem 


Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  oberd.  Provinz.   1736.  143 

designandis  omnia  legenda  siint,  optimaque  seligenda.  (Reg.  3.  Praef. 
stud.  inf.)  Sed  neque  scribere  quicquam  vel  dictare,  quod  palam 
affigendum  sit,  Praeceptor  aggrediatur  prius,  quam  scriptionis  argu- 
mentuni  Praefectus  probaverit ;  cui  et  incumbet  praecavere,  ne  quid 
eam  ob  causam  detrahatur  de  statis  scholae  exercitationibus  vel  im- 
mutetur.  (Adjum.  stud.  hum  n.  30.)  Praeterea  licebit,  cum  privatim 
declamatur,  pro  regionum  more  affigere  subinde  aliquid  prosae  bre- 
vioris;  quales  sunt  inscriptiones,  ut  clypeorum,  templorum,  sepulch- 
rorum,  hoitorum,  statuarum;  quales  descriptiones ,  ut  urbis,  portus, 
exercitus ;  quales  narrationes,  ut  rei  gestae  ab  aliquo  Divorum ;  quaha 
denique  paradoxa;  additis  interdum,  non  tamen  sine  Rectoris  permissu, 
picturis,  quae  emblemati  vel  argumento  proposito  respondeant.  (Reg.  18. 
Rhet.  et  10.  Hum.)  Quamvis  autem  universas  demum  qua  prosae 
qua  carminis  formas  doceri  adolescentes  atque  intelligere  deceat,  exer- 
cere  tamen  omnes  promiscue  reque  ipsa  elaborare,  haud  perinde  ex- 
pedit.  Ab  iis  certe,  quibus  defatigantur  potius  ingenia,  quam  exco- 
kintur  (cujusmodi  sunt  genera  quaedam  anagrammatis,  acrostichidis, 
griphi,  logogriphi  cet.)  praeceptores  juxta  ac  discipuh  ut  abstineant, 
per  Ordin.  Prov.  §  8  n.  32  admonentur.  Si  quos  denique  in  picturas 
ahave  id  genus  ornamenta,  pro  dignitate  operis  adhiberi  solita,  ne- 
cesse  erit  fieri  sumptus,  quam  parcissimos  esse  opportebit  atque  a 
Rectore  taxatos.  (Ordin.  Prov.  §  8  n.  30  et  Adjum.  stud.  hum.  n.  31.) 
Tragoediae  et  comoediae  in  gymnasiis  nostris  rarissimae  pro- 
ducentur.  (Reg.  13  Rect.)  Neque  scenicae  actionis  ulhus,  vel  dialogi 
componendi  negotium  quisquam  suscipiet,  nisi  Superior  conscius  rem 
totam  approbaverit ;  qui  de  sumptibus  quoque  ac  de  apparatu,  quod 
videbitur,  constituet.  (Adjum.  stud.  hum.  n.  34.)  Latina  vero  esse 
omnia  debebunt  sic  prorsus,  ut  neque  interponatur  quicquam  actibus, 
quod  Latinum  non  sit.  (Reg.  cit.)  ISIihil  item  in  re  tota  non  decorum 
appareat;  nihil  tum  quoque,  cum  dandus  est  hilaritati  locus,  dicatur 
scurrile,  nihil  e  trivio  sumptum.  Non  eorum  notentur  facta  vel  mores, 
quibus  honorem  haberi  decet,  neque  atro  carmine  describantur  qui 
audiunt  spectantve;  neque  in  senectutem  quicquam  aut  in  artes  certas 
et  instituta  viveudi  jactetur  hberius,  ut  ex  quibus  permagnae  saepe 
offensiones  existunt.  (Reg.  cit.  et  luvenc.  de  Rat.  disc.  c.  2  a.  1  §  8.) 
Sed  neque  persona  ulla  muliel)ris  vel  habitus  introducatur.  (Reg  cit.) 
Daemones  etiam,  pueri  levicuh,  potatores,  aleatores,  aut  qui  impias 
jactant  voces,   ut  in  omni  ferme  compareant  actione,   itemque  salta- 


144  Aufserordentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  oberd.  Provinz.   1736. 

tiones  ac  disciirsantiuin  spectacula  umbrarum  ut  passim  exhibeantur, 
haud  sane  probatur.  Ignes  autem  arte  facti,  displosae  fistulae,  gla- 
diatorii  congressus  atque  universe  armorum  tractatio  non  licent  omnino, 
nisi  permissu  Superioris,  cum  argumenti  ratio  graviorque  aliqua  causa 
ejusmodi  quid  postulabit.  (Adjiim.  stud  hum.  n.  37.)  Demum  illud 
quoque  cavendum  est,  ne,  si  quod  a  rhetoribus  vel  poetis  drama  pro- 
ducetur,  id  ultra  spatium  sesquihorae  facile  extrahatur.  Reliquis  vero 
in  Classibus  breviores  quosdam  dialogos  exhibere  duntaxat  licebit; 
instruendae  scenae  non  nisi  raro  potestas  fiet  (Ordin.  Prov.  §  8  n.  33.) 
Modus  nempe  adhibendus  in  omnibus ;  neque  ita  id  genus  ludis,  Hcet 
eruditis  maxime  atque  ad  dignitatem  hteris  conciliandam  perappositis, 
indulgendiim,  ut,  dum  populari  servimus  aurae,  scholam  interea  negli- 
gentius  geramus.     (luv.  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  3  §  3.) 


Exercitium    scholasticum. 

(Kropf  p.  G9s.) 

Privata  declamatio,  quam  singulis  fere  sabbathis  habendam  a 
Rhetoribus  et  Humanistis  esse  §  4  monuimus,  minimum  bis  per  annum 
ab  utrisque  exhibetur  cum  brevi  aliqua  actione,  quasi  in  modum 
scenae  privatae,  convenientibus  utriusque  Classis  discipulis,  quod  vulgo 
vocamus  exercitium  scholasticum.  (Ex  reg.  16  et  19  Rhet.  partimque 
ex  usu  Prov.)  Quando  autem  in  Scholis  inferioribus  privatim  decla- 
matur  (de  quo  item  §  4  dictum  est),  et  quando  nullam  declamationi 
actionem  Rhetores  vel  Humanistae  adjungunt,  nemo  fere  de  altera 
Classe  ulla  invitatur.     (Ex  reg.  33  Com.  et  usu  Prov.) 


Aufserordentliche   Uebungeii  iii   der  Geschichte. 
(Kropf  p.  70  s.) 

lanuario  mense  exeunte  de  historia  celebrior  coucertatio  insti- 
tuitur  in  Classe  infima  ordinis  inferioris;  Februario  item  subsequente 
in  inhma  ordinis  superioris  uc  singulis  deinceps  mensibii.s   iii  reliqua- 


Oeffentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753.  145 

rum  Classium  singulis  Invitant  autem  se  mutuo  binae  quaeque 
Classes  proximo  inter  se  ordine  ac  gemina  quadam  studii  ratione 
copulatae :  videlicet  primum  Classis  infimae  ordines  duo,  deinde  Gram- 
matica  Media  et  Suprema  demum  Humanitatis  Schola  et  Rhetoricae. 
(Ordin.  nov.  Super.)  Porro  his,  qui  de  historia  decertant,  inferioribus 
in  Classibus  junguntur  ahi  nonnuUi  vel  succedunt,  qui  ad  responden- 
dum  de  nomenclaturis  in  arenam  descendant  atque  in  copia  et  pro- 
prietate  verborum  Latinorum.  quam  ex  Amalthea  Germanica  et  Latina 
hauserint,  pericuhmi  faciant.  (Ex  observ.  ad  Catal.  lib.  n,  VL)  Utra- 
que  tamen  exercitatio  sic  transigenda  est,  ut  ultra  sesquihoram  uni- 
versa  disputatio  ne  extrahatur. 


Oeffentlicbe  Uebungen  an  dem  Gymnasium  der 
Jesuiten  in  Coeln   1753. 

Die  nachfolgenden  Angaben  zeigen,  welche  Gegenstiinde  beson- 
ders  auch  aus  den  Realien  um  die  Mitte  des  vorigen  Jahrhunderts  in 
der  niederrheinischen  Provinz  betrieben  wurden.  Der  hier  abgedruckte 
Prospekt  ist  angehangt  einer  Thesensammlung  »Theologiae  Dogmaticae 
Universae  theses  praecipuae  quae  Seren.  Dominus  D.  Carolus  AJexander 
Lud.  Aug.  S.  R  J.  Princeps  De  Sahn  Sahn,  Metropolitanus  Colo- 
niensis,  Cathedrahum  Argentinensis  et  Hildensis  Canonicus  exponet, 
demonstrabit  atque  .  .  .  vindicabit.  In  Aula  Majore  Celeberrimi 
Trium  Coronarum  Gymnasii  Soc  Jesu  Col.  Agripp.  1753.«  4°.  80  pp. 
(Dieses  Thesenverzeichnis  bildet  fiir  sich  allein  ein  vollstandiges  syste- 
matisch  geordnetes  Compendium  der  dogmatischen  Theologie.) 


Exercitationes  publicae  in  varias  disciphnas  habitae  In  Cele- 
berrimo  Trium  Coronarum  Gyranasio  Societatis  Jesu  a  convictoribus 
Xaverianis  Anno  MDCCLIII  Die  6.  et  18.  Septembris. 

Coloniae,  Typis  loannis  Conradi  Gussen,  sub  Serailunio  prope 
PP.  Praedicatores. 

Monumenta  Gerraauiae  Paedagogica  XVI.  10 


146  Oeffentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753. 


Nomina  defendentium. 

Die  6.  Septembris. 
Mane   ab    Octava. 

Antonius   Bauduinus    Benedictus    Spirlet,    Poeta,    De    Mappis    Geo- 

graphicis. 
Georgius  Carolus  L.  B.  de  Martial,  ex  Birtinckoven,    Syntaxista,  De 

Sphaera  armillari  et  Globo  Terrestri. 
loannes  Casparus  Cohausen,  Confluus,  Logicus,  De  Globo  et  Mappis 

Geographicis. 
loannes   Theodorus  Bartholomaeus   Gammans,  Coloniensis,   Logicus, 

Arithmeticam,  et  de  usu  Globi. 
Josephus  Deodatus  de  Fromantau,  Limburgensis  ex  Hodimont,  Logicus, 

Geometriam. 
Lambertus  Petrus  Kerens,  Trajectensis,  Logicus,  Arithmeticam. 

Vespere  a  Secunda. 
Theologiae  Dogmaticae  universae  Theses  praecipuas. 

Carolus  Alexander,  Ludov.  Augustus,  S.  R.  J.  Princeps  de  Salm  Salm, 
Dux  Hoogstratan  Eccles.  Metropolitanae  Coloniensis,  Cathedra- 
lium  Argentinae  et  Hildesiensis  Canouicus. 

Die  18.  Septembris, 
Mane    ab    Octava. 

Franc.  Joseph.  Joan   Andreas  S.  R.  J.  Princeps  de  Sahn  Salm,   Dux 

Hoogstrat.  Eccles.  Metropolitanae  Coloniensis  Canonicus,  Elementa 

Pyrotechniae  et  Architecturae  militaris. 
Ambrosius  Franciscus  Xaverius  Josephus  Judas  Thaddaeus  L.  B.  de 

Reuschenberg-Selicum  ex  Kendenich,  Poeta,  Georgraphiam. 
Christianus  Antonius  Ernestus  L.  B.  von  Riedesell-Schneidbach,  Ba- 

varus,  Pyrotechniam  et  Architecturam  militarem. 
Carolus  Emman.    Casp.  Joseph.  L.  B.  de  Keverberg,  ex  Halen,   Se- 

cundanus, 
Franciscus    Ferdinandus    Balduinus    L.  B.   de   Seraing,    ex   Eybach, 

Syntaxista: 


OeflFentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753  147 


Heraldicam   una    cum   Historico   commentario   et   Genealogia   S.   S. 
C.  C    Majestatum,  et  Principum  Electorum. 

Vespere  a  Secunda. 

Franciscus   Josephus   Joannes   Andreas    S.  R.  I.    Princeps    de   Salm 

Salm, 
Clemens  Augustus  Maria  Franc.  Xav.  L.  B.  von  der  Vorst  Lombeck- 

Gudenau,  Logicus,  Geometriae  partem  utramque  de  Figuris  planis, 

et  Solidis. 
Carolus  Alexander  L.  B.  de  Seraing,  ex  Eybacii,  Syntaxista, 
Henricus  Wilhelmus   Josephus   L.  B.   de   Spies,   ex   Rath,   Infimista, 

Heraldicam  una  cum  commentario  in  Regna,  Principatus,  ditiones, 

et  jura  S.  S.  C.  C.  Majestatum  et  Principum  electorum. 
Sigismundus  L.  B.   de  Reischach   Friburgensis,  Arithm.  Geometriam 

et  Geographiam  exponenda,  demonstranda,  proponent. 

Mane  6.  Septembris. 

Ex  Geometria.     loannes  Winandus  Raaft  ex  Holtzheim,  Logicus. 

1  Nicolaus  Schaeffer  ex  Holtzheim,  Logicus. 

[Henricus  Petrus  Buchem  ex  Hittorff,  Logicus. 
*   J  Jacobus  Theodorus  Josephus  de  Proff  ex  Henff,  Rhetor. 

i  Leonardus  Augustinus  Laminne,  Leodius,  Rhetor. 
Ex  Arithmetica.     Fridr.  Wilh.   de  Kolcken,  Osnabrugensis,  Logicus. 

Mane   18.   Septembris. 

Ex  Geographia.     Georg.   Carol.   L.   B.   de  Martial,    ex  Birlinckoven, 

Syntaxista. 
Ex  Heraldica.     Stephanus  Buchem  ex  Hittorff,  Poeta;   Carolus  Jose- 

phus  de  Storckenhausen,  Montibus  Hannoniae,  Infimista. 

Vespere. 
Ex  Pyrotechnia  et  Architectura  Militari. 

Jacob.  Theod.  Joseph.  de  Proff,  ex  Henff,  Rhet. 
Joan.  Ludov.  Coutelier,  ex  Herff,  Secund. 

Ex  Pyrotechnia  et  Architectura  Militari. 
Francis.  Salesius  L.  B.  de  Weichs,  ex  Roesberg,  Secuudanus. 
Frider.  Anton.  Loth.  Joseph.  L.  B.  de  Lutzerath  ex  Rath. 

10* 


148  Oeffentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753. 

Ex  Geometria.    Josephiis  Deodatus  de  Formantau,  ex  Hodimont,  Lo- 
gicus. 

Joan.  Theod.  Barthol.  Gamans,  Agripp.  Loglcus. 
Ex  Geographia.     Joannes   Jacobus   Josephus  Ant.    L.  B.   de  Leerodt 

Leerodt. 
Ex  Arithmetica     Georgius  Carol.  L.  B.  de  Martial,  ex  Birlinckoven. 
Ex  Heraldica.     Jacob.  Theod.  de  Proff,  ex  Henff,  Rhetor. 
Cornelius  Leonard.  Ernst  ex  Aubel,  Poeta. 
Rudimenta  Historiae  sacrae  ab  Adamo  usque  ad  Judices,  populi 
Israelitici  Pubhce   exposuit  Henricus   Wilhelmus  Joscphus   L.  B.    de 
Spies,  Lifimista. 

Populum  IsraeHticum  ex  Aegypto  per  Moysen,  in  Chananitidem 
per  Josuam,  Judicum  Imperiis  ad  Saulem  usque  deductum  disquisi- 
tioni  Historicae  cum  ahis  Condiscipuhs  Subjecerunt  29.  Augusti: 
Franciscus  Salesius  L.  B.  de  Weichs,  ex  Ptoesberg, 
Joannes  Ludovicus  Coutelier,  ex  Herff,  Limburgensis,  Secundani. 
Historiam  de  Regibus  Judae,  et  Israehs  explanaverunt  29.  Augusti. 
Balduinus  Franciscus  Ferdinandus  L.  B.  de  Seraing,  ex  Eybach, 
Carolus  Georgius  L.  B.  de  Martial  ex  Birhnckoven,  Primani. 
Historiam  Ecclesiasticam  quatuor  primorum  Saeculorum  Die  31.  Augusti 
Antonius  Bauduinus  Benedictus  Spirlet,  Leodius, 
Joannes  Ferdinandus  Steffens,  ex  Honneff^ 
Stephanus  Buchem,  ex  Hittorff,  Poetae. 
Eadem  die  Rudimenta  Geographiae 
Adolphus  Josephus  de  Proff,  Rhetor. 
Epistolae  Divi  Pauh  ad  Ephesios  non  sensum  tantum  ex  Graeco 
Latine  reddidit,  sed  vocum  etiam  radices  et  constructionem,  occur- 
rentes  quoque  hinc  inde  Tropos  et  figuras  cum  propriis   Graecorum 
loquendi  formulis  concertatione  pubhca  exphcavit 

Cornehus  Leonardus  Ernst,  Limburgensis,  ex  Aubel,  Poeta. 
(Hier  folgen  Nomina  Convictorum  ex  anno  1752  in  1763).     Dann: 

Nomina   Convictorum. 

Qui  per  Anni  Scholastici  Decursum  a  Novembri  1751  ad  finem 
Septembris  1752  Doctrinam  suam  tentamini  pubhco  subdiderunt, 
quique  Praemhs  decorati  sunt,  aut  praemiferis  proximi  certarunt. 
Prinio  loco  venit  specimen  pubhcum,  quo  suam  in  usu  Globi  et  Geo- 
metriae  theorematis  demonstandis .   in   artis   Heraldicae   ac   historiae 


Oeflfentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753.  149 

Genealogicae  eam  concernentis  explanatione,  uti  et  in  defendendis 
Arithmeticae  et  Trigonoraetriae  propositionibiis,  notitiam,  scientiam  et 
dexteritatem  ostenderunt  Subjectasque  scientias 

Explicarunt,   demonstrarunt:    Mane. 

Franciscus  Josephus  Joannes  Andreas  S.  R.  J.  Princeps  de  Salm 
Sahn,  Dux  Hoogstratanus  Eccles.  Metropol.  Colon.  Canonicus,  Heral- 
dicam  cum  Historia  Genealogica. 

Bernardus  Josephus  de  Hallberg,  Aldenhovius,  Logicus,  Geo- 
graph.  Clemens  Augustus  L.  B.  de  Lombeck-Gudenau,  Rhetor,  Geo- 
metriam.  Franciscus  Georgius  Remmelt,  Coufluus,  Poeta,  Geogra- 
phiam.  Georgius  Carohis  L.  B.  de  Martial,  ex  BirUnckoven,  Syn- 
taxista,  Heraldicam  cum  Historia  Genealogica. 

Joannes  Engelbertus  Devehch  ex  Vilhp,  Physicus,  Geometriam 
cura  Trigonometria. 

Vespere. 

Bernardus  Josephus  de  Hallberg,  Aldenhovius,  Logicus,  Arith- 
meticam  et  Geographiam.  Clemens  Augustus  L.  B.  von  der  Vorst, 
Lombeck-Gudenau,  Rhetor,  Geometriam.  Franc.  Georg.  Remraelt, 
Poeta,  Heraldicam  cum  Historia  Genealogica.  Joannes  Quiriuus 
Beckers,  Aquensis,  Physicus,  Geometriam  trigonometriara. 

Ex  Physica. 

Joannes     Engelbertus     Devehch,      Antonius     Josephus  ) 

_    .      ^  umversara 

Fraipont  >  . 

Joannes  Quirinus  Beckers,  Otto  van  den  Kerckhoff  j       ^ 

Ex  Logica. 

Joaunes  Wilhelmus  Maxira.  Aschenbroich ,  Bernard.  Joseph.  de 
Hallberg,  Leo  Laminne  Theses  universae  Logicae  Mense  Februario. 
Logicas  vero,  Metaphysicas  et  Theologiae  naturahs  Theses  Septembri 
mense  defenderunt  iidem  et  Godefrid.  Theod.  Jacob.  Aschenbroich. 

Austriacorum  Caesarum  seriem  a  Matthia  primo  Iraperatore  ad 
Caroli  VL  tempora  disquisitioni  pubhcae  subjecerunt 

Clemens  Augustus  Maria  Franc.  Xav.  L.  B.  de  Lombeck-Gu- 
denau,  Joannes  Wienand  RaafP,  Nicolaus  Schaeffer,  ex  Holtzheim 


150  Oeffentl.  Uebungen  a.  d.  Gymn.  d.  Jesuiten  in  Coeln  1753. 


Certarunt  de  orationis  praemio  I"^"^  Theod.  van  Willigen  Ra- 
vensteinius,  2*^^^  Joan.  Winand  Raaff,  4*^^  Nicol.  Schaeffer.  De 
Carmine  item  primus  certavit  Van  WiUigen. 

Graecae  prosae  Imum  Praemium  obtigit  Joan.  Winando  Raaft. 
Certavit  3**°  loco  Nicolaus  Schaeifer,  4^°  Theodorus  van  Wilhgen, 
Graeci  item  carminis  Theod.  van  WilUgen.  Obtinuerunt  Historiae 
2dum  Praemium  Clemens  Augustus  Maria  L.  B  de  Lombeck-Gudenau 
et  Nicolaus  Schaeffer  ex  Holtzheim.  Certavit  3^^"^  Joannes  Winan- 
dus  Raaff  ex  Holtzheim. 

Ex  Poetica. 

Isagogen  de  re  diplomatica  exphcuit  Joannes  Baptista  Grass, 
Arlunensis,  2^°  ejusdem  praemio  donatus  et  prosae  Graecae  I™"^ 
Certans. 

Ex  Syntaxi. 

Primum  Argumenti  praemium  retuHt  Ambrosius  Joseph  Thad. 
L.  B.  de  Reuschenberg-Selicum  ex  Kendenich,  pro  quo  3""^  cer- 
tavit  Leonard.  Ernst  Aubelensis,  4^"®  idem  Graecae  prosae  certans, 
et  historiae,  2^°  praemio  decoratus, 

Dedere  praeterea  Etymologiani  vocum  Germanicarum  et  Lati- 
narum  Steph.  Buchem  ex  Hittorff. 

Historicum  vero  specimen: 

Ambrosius  Franc.  Xaver.  Jos.  Jud.  Thad.  L.  B.  de  Reuschen- 
berg  Selicum,  Leonardus  Ernst  et  Adolph.  Carohis  Georg.  L.  B.  de 
Martiall,  ex  Birlinckoven ,  Antonius  Spirlet  Leodiensis,  cum  trium 
Monarchiarum  Assyriae,  Persicae,  Graecae  Exordia,  tempora  interitus 
pubhce  ennarrarent. 

Ex  Infima. 

Historicum  a  mundi  exordio  ad  Josephi  tempora  contextum  ex- 
planavit  Salesius  L.  B.  de  Weichs  ex  Roesberg.  In  formandis  vero 
nitide  characteribus  excelhiit  hoc  praemio  insignitus  Carohis  de 
Storckenhausen,  Montibus  Hannoniae. 


Gymnasial  -  Padagogik  1736.  151 


Einige   Kapitel   der    Gymnasial  -  Padagogik    (1736). 


1.    Integritat   des  Lehrers. 

Pietas  Magistri. 
(Kropf,  Ratio  et  via  p.  99  ss.) 

Quales  fingere  discipulos  Praeceptor  amat,  talem  se  ipse  prae- 
beat  ac  multo  etiam  praestantiorem.  Magistrorum  enim  mores  a  dis- 
cipulis,  ut  a  liberis  ora  parentum,  exprimuntur.  Itaque  omni  adni- 
tatur  studio,  ut  eos  religiosae  vitae  suae  exemplis  aedificet.  (Reg.  16 
Com.)  Meminerit  etiam,  quam  grave  supplicium  propositum  sit  ei,  qui 
vel  uni  e  pusillis  offensionem  obtulerit,  eoque  magis  vereatur  suis 
esse  offendiculo,  quod  sui  muneris  esse  intelligat,  quicquid  offendere 
quoquo  modo  possit,  longissime  ab  eis  amoliri.  Et  quoniam  quae 
tenera  sunt  facilius  laeduntur,  a  multis  rebus,  etsi  alioqui  minime 
malis,  abstinendum  sibi,  ne  secus  accipiantur,  existimet.  Praeterea 
caveat,  ne  quid  de  consueto  piarum  exercitationum  penso  detrahi  sibi 
studiorum  causa  vel  excidere  patiatur;  cumque  ea  sit  eruditioni  velut 
innata  labes,  ut  ingentes  offerat  spiritus,  videat,  ne  minuatur  sensim 
atque  effiuat  religiosa  demissio  animi  de  se  humiliter  et  parce,  de 
aliis  houorifice  existimantis.  Earum  autem  in  se  maxime  formam  ex- 
primat  virtutum,  quarum  necessaria  magis  est  pueris  imitatio :  ut  est 
religionis  ac  pietatis  ipsius  cultus  singularis,  ut  morum  animique  mo- 
destia,  ut  nitor  integritatis  et  continentiae,  ut  mansuetudo  gravitate 
temperata,  ut  urbanitas  minime  affectata,  ut  sermo,  gestus,  iacessus, 
vultus  totusque  habitus  corporis  ad  decori  leges  atque  ad  normam 
honestatis  religiose  compositus.  Porro  haec  eadem  hisque  etiam  plura 
huc  maxime  facientia  videre  licebit  apud  Sacchinum  cap.  16.  Paraen. 
nec  non  apud  luvencium  de  Rat.  doc.  cap.  1  art.  1. 


152  Gymnasial-Padagogik  1736. 


2.   Anstand. 

Disciplina   iirbanitatis. 
(Kropf  p.  109  s.) 

Urbanitatis  decor  nitorque  moriim  et  elegantia  nequaquam  parvi 
facienda,  sed  modis  omnibus  colenda  est.  Noverit  ergo  Magister  offi- 
ciorum,  quae  ad  eam  pertinent,  regulas,  totamque  teneat  hujus  disci- 
plinae  rationem,  quam  et  in  se  ipse  exprimat  et  alunmis  suis  crebra 
praeceptione  atque  admonitione  insinuet.  Nihil  patiatur  in  eis  rusti- 
canum,  nihil  sordidum,  nihil  absonum,  nihil  extra  noimam.  Notent 
invicem  adversarii  seu  aemuli  si  quid  hoc  in  genere  peccetur;  neque 
impune  abeat  quicquid  oculos  cujusquam  vel  aures,  sive  in  schola 
sive  foris,  offendat.  Ignobile  in  primis  habeatur  quicquid  affine  vitio 
est  et  virtutis  Christianae  legibus  adversum.  Tumere  fastu,  ostentare 
sese,  ulcisci,  mentiri,  decipere,  illudere,  irridere,  jurare,  obscoenam 
impiamve  vocem  etfutire,  absentium  notare  mores  servile  ac  sordidum 
censeatur.  Ludicra  imitatio,  scurrilitas,  inverecundia  pro  agrestibus 
et  barbaris  damnentur.  Doceantur  pueri  nihilo  sese  minus  in  abdito, 
quam  alios  in  propatulo  erubescere.  Angelorum  etiam  Deique  ipsius 
praesentiam  atque  intentos  in  se  oculos  revereri  ubique  jubeantur. 
Arcendae  tamen  ex  altera  parte  sunt  nimis  dehcatae  a  moribus  elegan- 
tiae  nimisque  exquisitae  munditiae.  Affectatio  quaevis  ab  ore,  cultu 
et  actione  removeatur.  Aurea  ubique  mediocritas  citra  extrema, 
simplicitas  ingenua  citra  stoHdam  hcentiam,  circiimspecta  cultura  citra 
putidam  lautitiam  effulgeat.  Phira  vero,  quae  huc  spectant,  videre 
licet  in  Paraenesi  Sacchini  cap.  14  itemque  in  variis  Pontani  pro- 
gymnasmatis  ac  maxime  etiam  in  libello,  cui  titulus  »Schola  Urbani- 
tatis«;  quem  si  pro  institutione  suorum  perlegerit  Magister  suoque 
tempore  in  schola  quoque  (ut  monuimus  Capite  4  Art.  1  §  7)  prae- 
legerit,  magnum  fecerit  operae  pretium^). 


1)  Der  Titel  einer  solchen  an  den  Jesuitenschulen  in  Deutschland  vielge- 
brauchten  Anstandslehre  lautet:  Astiologus  christianus  scholam  urbanitatis  ex- 
plicans.  Olim  excusus  Mussiponti,  deinde  Monachii,  Graecii  etc.  Nunc  recens 
Tyrnaviae  Typis  Academicis  Soc.  Jesu  1725,  16"^.  109  p.  Das  Biichlein  behandelt 
in  trefflicher  Weise  die  folgenden  Kapitel:  1.  Cultus  divinus.  2.  Civilis  vitae 
generica  ac  miscellanea  institutio.     3.  Congressionum  prima  officia:  salutatio,  loci 


Gymnasial  -  Piidagogik  1736.  153 


3.    Pflichteifer. 

De  solertia  docendi  atqiie  assiduitate. 
(Kropf  217  ss.) 

Sit  Magister  in  omnibus  divina  aspirante  gratia,  diligens  et  assi- 
duus,  profectus  studentium  tum  in  lectionibus  tum  in  aliis  literariis 
exercitationibus  studiosus.  (Reg  50  Com.)  Ac  primum  studeat,  quid 
sit  suarum  partium,  probe  intelligere,  modumque  docendi  atque  ordi- 
nem  Instituto  nostro  consentaneum  prorsus  habere  perspectum:  ideo- 
que  regulas,  tam  communes  omnium  Scholarum  inferiorum  quam  suae 
Classis  proprias,  aliaque  ad  munus  suum  pertinentia  (maxime  quae 
hoc  libello  comprehenduntur)  diligenter  legat  certisque  temporibus 
relegat.  Deinde  curet,  ut,  quae  traditurus  est,  seu  de  Graecis  literis 
seu  de  Latinis,  egregie  ipse  calleat ;  eamque  ob  causam  sit  privato  in 
studio  accuratus,  atqae  in  comparando  sese  ad  habendam  scholam 
tantum  temporis  operaeque  semper  collocet,  quantum  satis  est,  ut  et 
cum  fructu  munus  suum  et  cum  dignitate  obeat;  neque  in  iis,  quae 
semel  percepisse  sibi  visus  fuerit,  memoriae  sic  fidat,  quin  eam  in- 
stauret  identidem  refricetque  iterata  lectione,  antequam  quicquam 
doceat  etiamsi  idem  saepius  docuerit.  Postremo  det  operam,  ut,  quae 
facienda  sibi  tradendaque  cognoverit,  strenue  faciat  atque  impigre 
tradat,  eam  perpetuo  in  cogitationera  intentus:  ut  se  plane  impendat 
scholae  suae.  ut  alumnis  disciplinae  suae  consulat,  ut  operam  omnibus 
indefesse  studioseque  addicat,  ut  totus  denique  sit  in  provincia  sua 
rite  administranda.  (Ordin.  Prov.  §  8  variis  locis,  nominatim  n.  2, 
3,  5,  20  et  Sacchin.  in  Paraen  c.  1,  3  et  4 )  Etenim  pro  explorato 
habere  debet,  qualis  ipse  in  munere  suo  fuerit,  tales  in  suo  fore  disci- 
pulos.  Literis  ipse  si  deditus  et  labori  fuerit,  profecto  utrisque  de- 
diti  et  illi  erunt.  Si  ex  animo  in  suam  ipse  Spartam  incumbat,  serio 
et  illi  incumbent  in  suam.  Scholastica  pensa  accurate  si  proponat 
atque  exigat,  accurate  accipient  illi  ac  persolvent.  Solers  igitur  et 
sedulus  in  schola,  assiduus  in  negotio  esse  contendat,  procul  a  seg- 


cessio,  similia.  4.  Compellandi,  monendi,  carpendi,  salibus  utendi  forma  ac  ratio. 
5.  Vestitus  cultusque  corporis.  6.  Incessus  sive  unius  secum  sive  una  plurium. 
7.  Congressus  ipsi  et  coUoquia.  8.  Decorum  in  mensa.  9.  Ministerium  mensae. 
10    Nocturnus  decubitus.     Schlufsmotto:    KapTzoq  de  dya^dq  ioTiv   euraxros   /Jjog. 


154  Gymnasial-Padagogik  1736. 

nitie  et  languore,  procul  a  jocis  et  nugis;  atque  illos  ne  dubitet  re- 
ciproca  parique  tum  solertia  et  sedulitate,  tum  maturitate  et  con- 
stantia  suas  obituros  partes.  (Sacch.  c.  6.)  Neque  imitetur  eos,  qui 
aliena  quaedam  ac  disjuncta  studia  sic  domi  colunt,  ut  nullam  aut 
perlevem  gerant  curam  scholae;  qui,  ut  docendi  taedium  levent,  non 
quod  pueris  utile,  sed  quod  sibi  minus  incommodum  autumant,  con- 
sectantur;  qui  oscitanter  authores  et  praecepta  explicant;  qui  scrip- 
tiones  ex  obvio  depromunt  libro,  neque  ad  Scholae  institutum,  neque 
ad  captum  puerorum  satis  accommodatas ;  qui  ahena  tractant  in 
schola  negotia,  vel  tractari  sinunt;  qui  in  observando  scholae  ordine 
parum  sunt  accurati.  (luv.  de  Rat.  doc.  c.  2  a.  3.)  His  autem  ut 
obviam  eat  vitiis,  gravitatem  sui  muneris,  et  quantum  in  eo  sit  mo- 
menti  ad  privata  publicaque  tum  alumnorum  suorum,  tum  reipub- 
hcae  emolumenta,  assidue  animo  verset;  meminerit,  quantum  D  E  0, 
quantura  pueris  sibi  traditis,  quantum  eorum  parentibus  debeat;  quan- 
tum  denique  detrimenti  sequatur,  si  perperam  id  munus  aut  segniter 
aut  minus  religiose  gerat,  cum  animo  suo  reputet.  (Sacch.  et  luv  loc. 
cit.)  Verum  ipso,  ut  arbitror,  Rehgionis  nostrae  Institutique  spiritu 
ad  omnes  officii  sui  explendas  partes  extimulabitur  satis  Magister,  si, 
cujus  Societatis  sit,  et  puerorum  institutionem  haec  Societas  quanti 
faciat,  secum  perpendat,  simulque  illud  recogitet,  se  non  temporarii 
ulUus  compendii  gratia,  tanquam  vulgarem  de  trivio  Ludimagistrum, 
sed  studio  divinae  gloriae  salutisque  animorum  id  suscepisse  oneris, 
neque  alium  ullum  in  eo  sustinendo  scopum,  nisi  praeclarum  illum 
et  plane  excelsum,  quem  Societas  ipsa  praefixum  sibi  habet,  spectare. 
(Ordin.  Prov.  §  8  n.  20.)  Proinde  non  est,  quod  his  amphus  immo- 
remur.  Legat  Magister,  si  lubet,  atque  expendat  per  otium  partim 
quae  de  hoc  ipso  argumento  (necnon  de  aUis  rebus  ad  informandam 
docendi  methodum  peropportunis)  sapienter  omnino  eleganterque  dis- 
putat  Sacchinus  primoribus  Paraenesis  suae  capitibus,  totoque  illo, 
quod  Protrepticon  ad  Magistros  inscripsit,  opusculo;  partim  quae 
luvencius  de  Rat.  doc.  cap.  ult.  act.  3,  eandem  in  rem  breviter  disse- 
rit.  Et  quoniam  (ut  supra  quoque  monuimus),  quae  quis  doceat,  ea- 
dem  ipsum  perdidicisse  antea  necesse  est,  nequaquam  pigeat  primam 
illam  luvencii  partem,  quae  est  de  Ratione  discendi,  totam  paulatim 
pervolvere;  quippe  ex  qua  uberrimam  levi  negotio  Magister  hauriet 
omnis  literaturae  humanioris  cognitionem. 


Gymnasial  -  Piidagogik  1736.  155 


4.    Auctoritat. 

De  necessaria  docentis  authoritate. 
(Kropf  p.  221SS.) 

Est  authoritas  vis  quaedam  praecipiendi,  vetandi,  gubernandi. 
Quam  religioso  Praeceptori  tria  maxime  conciliabunt,  quae  a  Sacchino 
in  Paraenesi  locis  diversis,  atque  a  luvencio  de  Rat.  doc.  cap.  ult. 
art.  1  explicantur,  nimirum:  I  si  operam  det,  ut  magni  fiat  a  disci- 
pulis  eorumque  erga  se  observantiam  dextere  colligat,  nutriatque; 
II.  si,  ut  ametur  ab  eis,  efficiat;    III   si  praeterea,  ut  timeatur. 

Dignitatis  porro  tuendae,  observantiaeque  colligendae  haec  prae- 
cipue  sunt  praesidia: 

I.  Pietatem  religioso  dignam  homine  ubique  praeseferat  ac  men- 
tem  rerum  caelestium  sensu  intimo  gustuque,  humanarum  vero  de- 
spicientia  penitus  imbutam ;  neque  ea  tamen  re  sibi  ipse  placeat  aut 
inanem  captet  plausum;  sed  neque  nimia  ulla  virtutis  affectatione 
veram  ipsam  pietatis  offuscet  speciem  aut  corrumpat. 

II.  Caveat  omnino,  ne  quid  prodat  in  se,  quod  offendere  aniraos 
discipulorum  ulla  ratione  possit,  ne  quid  oculis  objiciat,  quo  se  ob- 
noxium  censurae  praebeat,  ne  quid  peccet  impotentia,  arrogantia,  ru- 
sticitate,  scurrilitate,  levitate  aut  alio  quolibet  morum  vitio  vel  animi 
perturbatione. 

III.  Doctrina  etiam  atque  eruditione  talem  se  exhibeat,  ut  ido- 
neum,  quem  audiant,  merito  discipuli  aestiment ;  apprime  teneat  quae 
docere  debet ;  paratus  in  scholam  semper  meditatusque  veniat,  quam- 
vis  id  minime  appareat;  nihil  denique  non  elaboratum,  non  elimatum 
afferat. 

Ut  autem  ametur  ab  alumnis  suis  atque  in  pretio  habeatur, 
haec  fere  juvabunt: 

I.  Mediam  quandam  disciphnae  rationem  teneat:  ut  neque  per 
asperitatem  odio  sit,  neque  nimia  remissione  contemptui.  Ita  sit 
accuratus  in  officio  exigendo,  ut  morosa  severitas  absit.  Non  omnia 
postulet  ab  omnibus;  laudet  conatum,  ubi  rem  non  potest.  Puero- 
rum  alacritatem  sic  excitet,  non  modo  ut  patienter  disciplinam,  verum 
etiam  ut  libenter  excipiant.    Meminerit,  se  literas  tradere,  quae  Hu- 


156  Gymnasial-Padagogik  1736. 

maniores  et  Humanitas  vocentur,  ideoque  illiberaliter  nolint  et  parum 
humane  tractari. 

II.  Tam  comem  se  ac  facilem  privatim,  quam  serium  et  gravem 
publice  ostendat.  In  schola  proinde  paulo  proprior  sit  severiori, 
extra  vero  quodammodo  alius;  ex  clementia  totus  atque  humanitate 
factus;  sic  oblitus  delicta  scholae,  ut  consuetudinem  suam  perinde 
gratam  amabilemque  reddat  iis,  qui  poenis  fuerint  multati,  atque 
aliis,  qui  nihil  offenderint. 

III.  Sit  aequus  omnibus:  contemnat  neminem,  pauperum  stu- 
diis  aeque  ac  divitum  bene  prospiciat  profectumque  uniuscujusque 
e  suis  Scholasticis  speciatim  procuret.  (Reg.  50  Com)  Familiarem 
se  non  uni  magis  quam  alteri  ostendat.  (Reg.  47  Com.)  Neque  alios 
prae  aliis  vel  complectatur  benignius,  vel  studiosius  erudiat  Aequa- 
litas  enim  in  scholae  administratione  magnas  habet  vires;  quemad- 
modum  contra  inaequalitas ,  cum  quispiam  foveri  prae  caeteris  vel 
neglegi  cernitur,  summe  invidiosa  est  bonaeque  omnis  disciplinae  per- 
nicies. 

IV.  Ostendat,  se  curam  gerere  omnium  rerum,  non  solum  quae 
ad  animum  atque  ad  profectum  pertinent  discipulorum,  sed  etiam 
quae  ad  valetudinem,  famam,  ad  commoda  quaeque  humana,  quoad 
religiosa  qnidem  conditio  et  obedientiae  ratio  permittet.  Tenuiores 
itaque  sublevare  studeat;  aegrotos  invisat,  dumque  redire  ad  scholam 
possint,  de  eorum  valetudine  exquiri  subinde  suo  nomine  apud  pa- 
rentes  curet;  protegat  destitutos.  Seduli  patris  ac  piae  matris  viscera, 
cum  in  omnes,  tum  vero  in  advenas  praesertim  atque  in  egentes  ex- 
promat  Nullius  opera  utatur  in  describendo  aut  in  aliquo,  quod  ad 
usitatas  scholae  exercitationes  non  pertineat,  nullaque  in  re  illos  pro 
schola  sumptum  facere  patiatur,  quippe  quae  per  reg.  49  Com.  toti- 
dem  verbis  interdicuntur. 

V.  Praemia  prudenter  dispenset,  poenis  parcius  utatur,  irae  sit 
compos,  ipsis  adeo  in  objurgationibus  moderatus.  De  quibus  infra 
dicenter  plura. 

VI.  Mansuetudinem  et  patientiam  maxime  necessariam  sibi  exi- 
stimet,  ut  leviorum  voret  ineptias,  ut  tarditate  ne  fatigetur  hebetio- 
rum,  ut  ad  cujusque  se  captum  demittat,  ut  omnibus  disciplinam  non 
tolerabilem  modo,  sed  et  amabilem  reddat.  Quodsi  eveniat,  ut  dis- 
cipulorum  quispiam  ingratum  omnino  se  praebeat  atque  adeo  bene- 
facta  maledictis  compenset,  temperet  sibi  nihilominus,  ne  improperet, 


Gymnasial-Padagogik  1736.  157 

ne  bonam  remittat  volimtatem,  ne  qiierelas  disseminet;  sed  ferat 
aequo  animo  pergatqiie  constanter  ad  ejus  exemplum,  qui  solis  sui 
lumen  bonis  juxta  ac  malis  inspergit,  et  salutarem  imbrem  aeque 
super  justos  et  iniquos  effundit. 

Demum  ut  et  timeatur  a  discipulis,  his  potissimum  praesidiis 
Magister  consequetur: 

I.  Masculam  quandam  agendi  rationem,  vim  atque  efficacitatem 
adsciscere  sibi  omnino  studeat;  imperata  prudenter  quidem,  at  con- 
stanter  exigat. 

II.  Ne  sit  plus  justo  cum  discipulis  familiaris.  Nimia  quippe 
familiaritas  contemptum  parit ;  contemptus  verecundiam  et  fraenos  ex- 
cutit.  A  blanditiis  autem  teneris  affectatisque  atque  ab  illecebra  qua- 
dam  sordida  et  quasi  plebeja  familiaritate  multo  magis  abstineat. 
Paternam  ubique  gravitatem  cum  materna  benignitate,  religiosamque 
maturitatem  cum  comitate  et  humanitate  copulet.  Nunquam  plane 
cum  pueris  jocetur  liberius,  cavilletur  vel  cachinnetur.  Saepe  illud 
secum  reputet :  qui  pueri  nunc  sunt,  eosdem  viros  postea  fore ;  neque 
etiam  nunc  ita  esse  pueros,  quin,  quid  recte,  quid  secus  fiat,  probe 
intelligant. 

III.  Cum  iisdem  extra  scholae  tempus  (ut  est  in  regula  47  Com.) 
nonnisi  breviter  ac  de  rebus  seriis,  loco  etiam  patenti,  quo  magis 
aedificationi  consulat,  colloquatur.  Sermoni  autem  suo,  cum  semper 
alias,  tum  maxime  in  schola,  vim  quandam  dignitatemque  conciliet 
maturitate;  non  aspera  illa  quidem  ac  tetrica  sed  plena  constantiae 
et  gravitatis,  quam  voce  item  firma  et  subinde  ad  increpandura,  ubi 
opus  erit,  vehementi  et  contenta  significare  oportebit.  Quo  loco  id 
quoque  monemus,  ut  neminem  suorum  aliter  quara  vulgari  more  atque 
in  secunda,  ut  dicimus,  persona,  infra  Scholam  quidem  Humanitatis 
alloquatur;  praeterquam  si  quem  nactus  fuerit  praecellentem  adeo 
nobilitate  generis,  ut  loco  etiam  atque  ordine  ab  aliis  distinguere  illum 
eximiuraque  habere  deceat. 

IV.  Aequabilem  se  semperque  sibi  constantem,  tum  oris  habitu 
tum  omni  actione,  exhibeat.  Proinde  eundem  perpetuo  teneat  con- 
versandi  cum  discipulis  actitandique  modum  Non  hodie  gravis  ac 
serius,  cras  hilaris  ac  remissus;  raodo  seveius  et  inexorabilis ,  alias 
placidus  et  perfacilis  appareat.  Ista  namque  inaequalitas  omnia  cor- 
rumpit  et  ingeniis  puerorum  perturbandis  atque  ad  immodestiam  con- 
vertendis  scilicet  opportuna  est. 


158  Gymnasial-Padagogik  1736. 


5.    Schuldisciplin. 

De    scholastica    disciplina. 
(Kropf  p.  226  ss.) 

Disciplina  haec  quatuor  praecipue  rebus  continetur :  I.  Regu- 
larum,  tum  quae  ad  mores  tum  quae  ad  literas  pertinent,  custodia; 
11.  Praescripti  ordinis  observatione  accurata;  III.  Quiete,  silentio  et 
modestia  conservanda,  tam  in  atrio  quam  in  schola;  IV.  Assiduitate 
studii  et  sedulitate  exigenda. 

De  primo  illo,  quod  situm  est  in  regulis,  disciplinae  capite,  sic 
ipsis  in  Regulis  legimus:  Disciplinam  omnem  nihil  aeque  continet 
atque  observatio  regularum.  Haec  igitur  praecipua  sit  Magistri  cura, 
ut  discipuli  tum  ea,  quae  in  eorum  Regulis  habentur,  observent,  tum 
ea,  quae  de  studiis  dicta  sunt,  exequantur.  Quod  spe  honoris  et 
praemii  metuque  dedecoris  facilius,  quam  verberibus  consequetur.  (Ita 
Reg.  39  Com.)  Par  est  autem  eandem  impendere  curam  observandis 
iis,  quae  per  Majorum  ordinationes  constituta  perpetuoque  usu  Pro- 
vinciae  comprobata  sunt.  Et  quoniam  cum  ex  his  ipsis,  tum  ex  re- 
gulis  maxime  desumptus  est  hic  docendi  modus,  quem  hoc  libello  ex- 
ponimus,  praecipua  sane  disciplinae  posita  erit  ratio  in  eo,  ut,  quam 
descripsimus  hactenus,  scholasticae  institutionis  methodum  accurate 
teneat  Magister  et  sequatur. 

De  altero,  quod  ad  ordinem  scholae  spectat,  dictum  est  supra 
Capite  4  Art.  1.  Neque  videtur  ea  res  ita  posse  unquam,  ut  satis  sit, 
inculcari.  Disciplinam  autem  hoc  amplius  ordo  juvat,  quod  (ut  ait 
luvencius  de  Rat.  doc.  c.  3  a.  3)  nihil  aeque  domet  indolem  puerorum 
libertatis  amantiorem,  atque  assiduitas  Magistri  vigilantis,  experrecti, 
ad  minima  quaeque  descendentis,  ex  ordine  omnia  minutim  exigentis. 

De  quiete  atrii  et  scholarum  diversis  regulis  haec  praecipiuntur: 
Nihil  neque  in  atrio,  neque  in  scholis,  pati  oportet  armorum,  nihil 
otiosorum,  nihil  concursationum  atque  clamorum ;  nec  juramenta,  nec 
injurias  verbo  aut  facto  illatas.  Nec  inhonestum  aut  dissolutum  quid 
in  eis  permittendum.  Si  quid  acciderit,  componet  statim  Praefectus; 
et  cum  Rectore  agat,  si  quid  est,  quod  atrii  quietem  ullo  modo  per- 
turbet.    (Reg.  43,  Praef.  stud.  inf.j    Quod  quideui  mandatum  periude 


Gymnasial-Padagogik  1736.  159 

pertinet  etiam  ad  Praefectos  atrii,  ut  liquet  ex  reg.  22  Rect.  Scho- 
larum  autem  Praefectus  non  solum,  dum  habentur  scholae,  in  atrio 
lustrando  sit  assiduus,  verum  ipsas  etiam  scholas  ante  datum  signum 
ad  ingrediendum  interdum  lustret  semperque  ad  atrii  januam  cunctis 
exeuntibus  praesto  sit.  (Reg.  44  Praef.)  Curet  item,  ut  Scholarium 
ingressus  in  temphmi  egressusve  strepitu  careat.  (Reg.  45  ejusdem) 
Atque  ut  confusio  etiam  et  clamor  in  egressu  e  schola  praecipue 
vitetur,  Magistro  sive  e  suggestu,  sive  ad  januam  spectante,  proximi 
quique  valvis  primi  exeant;  vel  alia  ratione  curetur,  ut  modeste 
omnes  et  silentio  egrediantur.  (Reg.  44  Com.)  In  primis  autem  ipso 
scholae  tempore  siientium  et  modestiam  servandam  Magister  curet: 
ut  nemo  per  scholam  vagetur,  nemo  locum  mutet,  nemo  ultro  citro- 
que  munera  schedasve  mittat;  ut  a  schola  non  egrediantur,  praeser- 
tim  duo  vel  plures  simul.  (Reg.  43  Com.)  Quam  in  rem  nonnullas 
luvencius  capt.  cit.  a.  2  suggerit  industrias,  quas  ut  perutiles  atque 
adeo  necessarias,  singulariter  Praeceptori  commendamus.  Prima 
earum  est,  ut  principiis  occurratur,  atque,  ubi  se  tantillum  commo- 
vent  pueri,  statim  comprimantur ;  et  si  qui  erunt  levitate  insigniores 
aut  ferocitate,  paulatim  variis  artibus  delassentur,  ut  jugum  ferre 
leniter  assuescant.  Quod  quidem  si  Infima  praesertim  in  Classe  pri- 
moque  ipso  ineuntis  anni  terapore  mature  fecerit  Magister,  sane  pro- 
clivius  omnia  deinceps  toto  docendi  curriculo  magisque  ex  voto 
fiuent;  secus  molestiis  atque  incommodis,  dum  in  eadem  versabitur 
palaestra,  nunquam  non  conflictabitur.  Altera,  ut,  cum  sua  cuique 
sedes  assignatur  (velut  post  scriptiones  decretorias),  tametsi  dignitatis 
profectusque  ratio  habenda  erit,  situs  tamen  atque  ordo  locorum  ne 
temere  constituatur ;  sed  immodesti  et  petulantes  applicentur  ad 
modestiores,  quoad  fieri  poterit,  turbulentique  ac  leviculi  ad  moro- 
siores  tardioresve  adjungantur.  Quorum  autem  suspecti  jure  sunt 
mores  collocentur  inter  eos,  quorum  spectata  sit  virtus  et  castimonia; 
vel  potius  in  aperto  aliquo  statuantur  loco,  ne  forte  morbosus  agnus 
contagione  proximos  inficiat;  id  qiiod  solicite  cavendum  Sacchinus 
monet  in  Paraen.  c.  19  n.  5,  ubi  et  ilkid  addit:  incusandum  esse 
tanquam  inurbanum,  si  quis  usquam  manus  occultet,  curandumque, 
ut  in  propatulo  semper  ac  supra  scamni  pluteum  eas  habeant;  poe- 
namque  proponendam,  si  quis  secus  habuerit.  Tertia,  ut  ne  sinantur 
pueri  argutis  loqui  digitis  inter  sese,  aut  micantibus  oculis  annuere, 
aut  missitare  quicquam  aliis,  aut  cessare  omnino  ac  feriari.    Scribant 


160  Gymnasial-Padagogik  1736. 


interdum  quae  audiunt,  ut  cogantur  animis  adesse.  Excitentur  ad 
laborandi  contentionem  atque  ad  sciendi  cupiditatem;  horum  praedi- 
cetur  ingenium  ac  diligentia,  illorum  tarditas  increpetur;  se  nova, 
inaudita,  mira  dicere  Praeceptor  profiteatur,  ex  intimo  eruditionis 
deprompta  penu ,  quae  servanda  diligenter  et  in  reliquum  vitae  tem- 
pus  profutura  sibi  plane  persuadeant.  Quarta,  ut  ne  scholam  unquam 
cum  tumultu  et  clamoribus  sinautur  subire,  sed  in  eam,  ut  in  sacra- 
rium  quoddam,  ingrediantur  tacitique  inde  ac  modesti  perstent,  etiam 
antequam  adsit  Praeceptor ;  qui  et  plectet  illos,  a  quibus  aliquid  pec- 
catum  tunc  in  modestiam  fuerit  (quanquam  non  ita  multos)  editoque 
in  eos  exemplo  gestientes,  ut  lieri  amat  in  ingressu,  puerorum  animos 
compescet.  Nunquam  autem,  absente  licet  Magistro,  vacent  in  schola 
pueri  vel  otientur;  sed  vel  ediscant  praelecta,  vel  inter  se  recitent, 
vel  si  dies  Festus,  majorisve  vacationis  fuerit,  dum  ad  rem  divinam 
evocentur,  condiscipukirum  aliquem  pia  praelegentem ,  suis  distributi 
locis  et  silentes,  audiant.  Quinta,  ut,  cum  peccari  in  disciplinam 
possit  vel  ab  universis  communiter  discipuUs,  vel  a  paucis  quibus- 
dam  seorsum,  utrobique  in  promptu  remedium  habeatur.  Nimi- 
rum,  si  communiter  peccatur,  quaerenda  mali  causa  et  removenda: 
investigandi  clam  seditionis  authores  duo  tresve  splendideque  puniendi; 
vel  etiam,  si  Superiori  videbitur,  dimittendi;  interdum  tamen  ratione 
ac  benevolentia  vincendi;  in  universos  autem  nunquam  fulminandum. 
Accidit  aliquando,  ut  modestiam  remittant  pueri  subito  nuUa  vel  levi 
de  causa.  Tunc  Magister  penes  se  sit:  nihil  effutiat  iracundia,  serio 
et  virili  vultu  pueriles  componat  aestus,  atque  alias  quidem  siientio 
et  nutu,  nonnunquam  auteni  clara  et  elata  voce  silentium  imperet  ac 
quietem;  alias  contemptu,  quasi  nihil  accidisset  novi,  dissinuilaus 
omnia  pergat  exequi  quod  habet  prae  manibus;  quandoque  praesenti 
nebulonis  poena  murmur  frangat.  Si  vero  a  paucis  quibusdam  vio- 
latur  modestia,  resciat,  quinam  illi  sint;  et,  quibus  maxime  coerceri 
modis  possint,  tum  expendat  ipse  per  sese,  tum  ab  aliis  exquirat. 

De  assiduitate  denique  studii  ac  sedulitate  a  discipulis  exigenda 
(quod  est  quartum  illud  stabiliendae  disciphnae  caput),  quoniam  plura 
sunt,  quae  ad  eam  rem  referuntur,  peculiarem  sumemus  dicendi  locum 
Articulo  sequente. 


Gymnasial-Padagogik  1736.  161 


6.    Fleifs  der  Schiiler. 

De    assiduitate    studii    ac   sedulitate 

a  discipulis  exigenda. 

(Kropf  p.  232  ss.) 

Omnino  assiduitas  haec  studii  ac  sedulitas  ad  magnos  brevi  pro- 
gressus  in  stadio  non  artis  modo  atque  humanitatis,  verum  etiam 
virtutis  et  pietatis  faciendos  mirifice  conducit.  Paribus  quippe  ut 
plurimum  incrementis  utrumque  illud  decus  in  Scholarum  alumnis 
adolescit;  ac  fere  ita  comparatum  est,  ut  qui  egregie  doctrina  pro- 
ficiunt,  luculenter  proficiant  et  moribus.  (Sacchin.  in  Paraen.  c.  19  n.  1.) 
Quatuor  autem  sunt  potissimum,  quae  huc  referuntur.  I.  Sollicite  ca- 
vendum,  nequis  discipulorum,  nisi  necessaria  omnino  ex  causa,  unquam 
absit  a  schola.  II.  Curandum,  ut  assiduis  tum  in  schola  tum  domi 
occupationibus  omnes  distineantur.  III.  Indicandus  privati  studii 
modus.  IV.  Praescribendus  ordo  actionum,  quas  domi  quotidie  obeant; 
nequa  pars  temporis  minus  recte  minusve  utiliter  collocetur. 

Primum  itaque  assiduitatem  in  schola  maxime  a  discipuhs  re- 
quirat  Praeceptor,  nec  proinde  ad  publica  spectacula  sive  ludos  eos 
dimittat.  Si  quis  abfuerit,  aliquem  ex  condiscipulis  vel  alium  ad  ejus 
domum  mittat  et,  nisi  idoneae  afferantur  excusationes ,  absentiae 
poenam  sumat.  Qui  plures  dies  sine  causa  abfuerint  ad  Praefectum 
remitti,  nec  sine  ejus  consensu  recipi  debent.  (Ita  reg.  41  Com.) 
Quin  illud  adeo,  si  possit,  efficiat,  ne  quis  vel  semel,  dum  scholae 
habentur,  extra  gymnasium  vagetur  Periculosissima  enim  ea  res  est: 
siquidem  tum  pueri  in  perversos  facile  incidunt  sodales  impHcanturque 
venenatis  illecebris,  semelque  capti  facillime  funditus  pereunt,  vel 
certe  degustata  otii  libertatisque  dulcedine,  odium  scholae  et  musei, 
tanquam  ergastuli,  concipiunt.  (Sacchin.  loc.  cit.  n.  4 )  Neque  ex 
re  non  erit,  siqui  notentur  absentes,  mittere  aliquem  interdum  ex 
discipuUs,  spectatae  fidei  adolescentem,  qui  compita  confestim  vicosque 
obeat  et  pubKcas  ludorum  perlustret  officinas  aliave  adeat  loca,  ubi 
deprehendi  forte  opportune  posse  videantur.  (luv.  de  Rat.  doc.  c.  2 
a.  5.)  Sed  et  cavendum,  ne  facile,  praesertim  praelectionis  tempore, 
a  quoquam  discipuli  evocentur  e  schola.    (Reg.  44  Cora.)    Quid?  quod 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  11 


162  Gymnasial-Padagogik  1736. 


ne  ipse  quidem  Praefectus,  nisi  parce,  illos  evocare  debet?  Qui, 
siquid  in  ea  re  peccetur  ab  aliis,  Rectorem  docebit.  (Reg.  47  Praef. 
stud.  inf.) 

Altera  cura  erit,  ut  assiduis  occupati  pensis  discipuli  detineantur, 
ne  quid  otii,  neque  in  schola  neque  domi,  supersit.  Nihil  pestilentius 
puero  est  cessatione  et  otio;  quod  cum  omnibus  sit  omnium  origo 
malorum,  multo  magis  est  pueris.  fSacchin.  c.  cit.  n.  2.)  Diligentiori- 
bus  autem  ac  provectioribus  extraordinaria  quaedam  studia,  in  quibus 
domi,  dum  vacabit,  ponant  operam,  assignari  poterunt,  maxime  in 
Classe  Humanitatis  et  Rhetoricae,  verbi  gratia  legendi  authores  Latini 
Graecive,  concinnanda  oratio,  poema  componendum,  scenicus  aliquis 
ludus  uni  pluribusve  tribuendus:  quae  domi  sedulo  parata  proferre 
in  lucem  postmodum  licebit.  (luv.  c.  cit.  a.  2.)  At  nullam  cuivis  a 
communibus  scholae  exercitationibus ,  Praefecto  inconsulto,  Magister 
immunitatem  dabit.  (Reg.  11  Com.)  Neque  Praefectus  immunitatem 
ejusmodi,  velut  a  versibus  et  Graecis  discendis,  praesertira  diuturnam, 
nisi  gravi  de  causa,  concedet.  (Reg.  31  Praef.)  Onerandi  ergo  sunt 
assidue  universi;  sed  leniter  tamen  et  amanter,  non  austere  ac  duriter: 
ut  durare  sub  fasce  et  possint  et  velint.  Eruntque  excogitandae 
rationes,  quibus  laborum  assiduitas  mitigetur.  Et  vero  parvulorum 
animos  qui  apte  capere  ac  tractare  sapienter  sciat,  potius  assequetur, 
ut  majora  expetant  injungi  sibi  opera,  quam  ut  fatigentur  injunctis. 
Quodsi  (ut  paulo  post  commendabimus)  Magister  noverit  aeraulationis 
etiam  cujusdam  inter  discipulos  faces  accendere,  tum  vero  minime 
licebit  eis  esse  otiosis,  sed,  ut  venantibus  pilave  ludentibus  jucundi 
sunt  labores,  ita  illis  dulcissimi  erunt  libri  suavissimaeque  lucubra- 
tiones,  sive  ad  victoriae  petendum  decus,  sive  ad  acceptae  cladis 
dedecus  abolendum.  (Sacch.  loc,  cit.)  Cavendum  denique,  ne  quid 
oneris  justo  gravius  et  iniquius,  etiam  multae  causa,  adolescentibus 
unquam  imponatur:  quippe  quod  excutitur  potius,  quam  perfertur; 
neque  incommodis  vacat  facile  ac  detrimentis.  (luvenc.  loc.  cit.) 
Addi  autem  hoc  loco  id  potest,  ut  alienis  a  schola  negotiis  ne  occu- 
pentur.  Nam  et  lege  cautum  est,  ne  Praefectus  ullo  tempore  dis- 
cipulorum  opera  aut  ad  scribendum  aut  ad  ullam  rera  aliara  utatur, 
aut  alios  uti  sinat.  (Reg.  48  Praef.)  Quod  itera  iiiterdictura  est  Ma- 
gistris  per  reg.  49  Cora. 

lam  ut  ratio  quoque  studendi  discipulis  nostris  per  Magistros 
praescribatur,  per  reg.  27  Praef.  stud.  sup.  constitutuni  est,  monen- 


Gyranasial-Padagogik  1736.  163 

turque  suis  iu  regulis  discipuli,  ut  eam,  prout  ab  illis  praescriptum 
fuerit,  tum  in  scholis  tum  domi  quam  diligentissime  servent.  (Reg.  8 
Discip.)  Curandum  igitur,  ut  discendi,  legendi,  excerpendi,  scribendi 
seque  ad  majorem  identidem  profectum  tum  stylo  tum  voce  exercendi 
certam  omnes  teneant  methodum.  (Ordin.  Prov.  in  Adjum.  stud. 
hum.  n.  8)  In  primis  autem  docendi  sunt  pure,  proprie  atque  ele- 
ganter  scribere  et  loqui,  quicquid  demura  scripserint  aut  locuti  fue- 
rint:  nihilque  proferre,  quod  probati  scriptoris  authoritate  vel  exem- 
plo  comprobare  nequeant.  (Ord.  Prov.  §8  n.  11.)  Assignandi  etiam, 
quos  privatim  legant,  authores,  aliique  idonei  indicandi  libri,  quos  in 
varium  literariae  exercitationis  usum  adhibeant.  (luv.  de  Rat.  doc. 
c.  2  a.  2.)  Lustrandi  autem  interdum  erunt  a  Profecto  quos  legunt: 
ne  quem  forte  usurpent,  qui  noxia  moribus  honestatique  adversa  con- 
tineat.  (Ord.  Prov.  in  Adjum.  loc.  cit.)  Admonere  praeterea  eos 
oportebit,  privatam  lectionem  vacare  fructu,  si  obiter  quaepiam  dun- 
taxat,  si  multa  cursim,  si  nullo  ordine,  si  nimium  diversa  legautur; 
a  capite  ad  calcem  evolvenda  esse  quae  legenda  susceperint;  non 
simul  omnia,  sed  pedetentim:  lectionis  autem  studium  meditatione 
utili,  adnotatione,  scriptione  esse  interrumpendum,  excerpendaque 
verba  selecta,  phrases  elegantiores,  sententias,  similitudines,  allegorias, 
descriptiones,  acutiora  dicta  cet.     (Ord.  Prov.  ibid.  n.  11.) 

Denique  de  ordiue  actionum,  quem  domi  suae  discipuli  obser- 
vent,  constituendo  sic  in  regulis  admonemur:  Permagni  interest,  ut 
Auditoribus,  non  modo  Nostris,  sed  Alumnis  etiam,  vel  Convictoribus 
et,  si  nihil  obstiterit,  Externis  quoque  Praefectus  per  Magistros  vel 
per  alios  illorum  CoUegiorum  Praefectos  omne  tempus  ita  distribuat, 
ut  privati  studii  horas  bene  collocent.  (Reg.  30  Praef.  stud.  inf.  et 
reg.  27  Praef.  stud.  sup.)  Eandemque  in  sententiam  per  Ord.  Prov. 
in  Adjum.  loc.  cit,  mandatur,  ut  horae  diurnae  privatarum  exercita- 
tionum,  tum  pietatis  tum  studii  literarum,  cum  nonnulhs  cessandi 
animique  relaxandi  intervalhs,  discipuhs  omnibus  distribuautur,  quo 
majori  eas  compendio  atque  emolumento  transigant.  Ordo  namque 
certusque  negotii  gerendi  et  constans  tenor  (ut  ait  luvencius  de  Rat. 
disc.  c.  3  a.  2)  cum  plurimum  valet  ad  omnia,  tum  vero  ad  studia 
hterarum  fehciter  promovenda  sic  necessarius  est,  ut,  eo  neglecto, 
ruere  illa  penitus  oporteat.  Quamvis  autem  non  possit  facile  desig- 
nari  ordo,  qui  totus  omnibus  minutim  conveniat,  cum  a  privata  con- 
suetudine,   non  locorura  tantum  et  regionum,   sed   famiUarura   etiam 

11* 


164  Gymnasial-Padagogik  1736. 


ac  domorum  pars  ejus  magna  dependeat:  nihilorainus  visum  est,  ali- 
quod  hic  ponere  illius  exemplum,  ex  quo,  quid  generatim  atque  uni- 
verse  alumnis  disciplinae  nostrae  praescribi  possit  ,  cognoscere  liceat. 
Ordinem  vero  hujusmodi  oportebit  scripto  excipi  a  discipulis,  vel  typis 
etiam,  si  Superioribus  videbitur,  excusum  palam  in  museis  affigi. 


7.    Scliulstrafeii. 

De  poenis  delinquentium  et  objurgationibus. 
(Kropf  p.  257ss.) 

Sane  indubitatum  esse  Magistro  debet,  adolescentes  leniter  po- 
tius  ac  liberaliter,  quam  severe  aut  duriter  esse  habendos.  (Adjum. 
stud.  hum.  n.  7.)  Tuendum  nempe  antiquum  Societatis  nostrae  decus, 
externorum  etiam  jam  olim  vocibus  celebratum:  hunc  ejus  esse  morem 
curamque  peculiarem,  ut  non  tam  timore  poenarum  et  acerbitate, 
quam  metu  dedecoris  atque  illecebra  honoris  et  suavi  quadam  du- 
cendi  ratione  juventutem  in  gymnasiis  moderetur.  (P.  Theod.  Busaeus 
in  Mem.  Coll.  n.  8.)  At  quoniam  non  eodem  omnes  modo  tractari 
se  ducique  sinunt,  necessarium  est  nihilominus  poenas  aliquas  adhi- 
beri  subinde,  quibus  qui  remedia  mitiora  ludunt  coerceantur.  (Sacch. 
in  Paraen.  c.  11.)  Quin  adeo  Correctorem  (qui  de  Societate  tamen 
non  sit)  constituendum  esse  propter  eos,  qui  tum  in  diligentia,  tum 
in  iis,  quae  ad  bonos  mores  pertinent,  peccaverint,  et  quibus  sola 
verba  bona  et  exhortationes  non  sulficiuut,  ex  regula  38  Praef.  stud. 
inf.  compertum  habemus.  Videre  itaque  oportet,  quae  sint  poenarum 
genera,  quibus  recte  in  Scholis  nostris  utamur. 

Ac  primum  universe  dici  illud  potest:  quo  quisque  in  genere 
peccaverit,  in  eodem  fere  ut  poenas  det,  compelli  posse.  Exempli 
causa,  in  re  divina  remissus  ac  negligens  qui  fuerit,  is  pio  aliquo 
religiosoque  opere,  praeter  communem  ordinem  injuncto,  delictum 
expiet;  qui  vero  neglectu  studii  deliquerit,  ille  extraordinario  aliquo 
studendi  multetur  onere;  atque  ita  in  rebus  aliis.  Speciatim  autem 
ex  usu  haec  erunt: 

I.  Pii  operis  aliquid,  ut  modo  dictum  est,  praeter  ordinem  in- 
jungatur:   veluti  ut  piae  precationi  qui  deliquerit  in  aede  sacra  tan- 


Gymnasial  -  Padagogik  1736.  Jg5 


tisper  vacet;  iit  alteri  Sacro,  si  Festus  dies  inciderit,  intersit;  iit 
ad  Sacrum  primum  vel  e  prirais  unum  in  templo  se  summo  mane 
sistat  cet. 

II.  Exuatur  qui  peccaverit  privilegiis  onmibus  vel  aliquammultis, 
si  quae  sibi  fuerit  antehac  promeritus;  vel  praemii  alioquin  accipiendi 
multetur  jure;  vel  privilegia  sua  aut  praemia  cedere  alteri  cuipiam, 
quem  forte  injuria  laeserit,  cogatur. 

III.  Puncto  aliquo  seu  nota,  una  vel  pluribus,  negligentiae  gar- 
rulitatis  similisve  errati  nomine,  tanquam  atro  calculo,  reus  consig- 
netur,  ut  vult  Sacchinus  loc.  cit.  Postea  vero,  quam  notarum  numerus 
aliquantum  excreverit,  alterius  generis  compellatur  poenam  subire. 
Eritque  haec  sane  commoda  ratio  vitandi  nimiam  caeterarum  poena- 
runi  frequentiam.  Complures  namque  id  genus  notae  paucioribus 
aliis  commutabuntur  poenis:  quemadmodum  praemiis  paucioribus 
plura  compensanda  privilegia,  Articulo  superiore  diximus. 

IV.  Interdum  de  industria  nihil  omnino  poenae  nocenti  dictetur: 
sed  is  cogatur  ferre  suae  dedecus  noxae,  quod  beneficio  poenae  alio- 
quin  obliteraturus  fuisset  atque  expiaturus.  Qua  ratione  corrigi  po- 
tissimum  ii  poterunt,  qui,  quod  indole  caeteroquin  praestantiore  sint, 
dedecoris  metu  magis  quani  sensu  poenarum  tanguntur. 

V.  Imponatur  nonnunquam  extraordinarium  literarii  operis  pen- 
sum,  minime  tamen  laboriosum ;  neque  ita  prolixum,  ut  persolvi  com- 
mode  praestituto  tempore  nequeat.  (Reg.  40  Com.)  Quo  in  genere 
usui  esse  possunt  variae  scribendi  exercitationes ,  maxime  quas  Ca- 
pite  5  Art.  5  §  6  nominatim  recensuimus. 

VI.  Odiosi  quidpiam  vel  incommodi  compellatur  pati  puer  aut 
facere,  quod  acerbum  quidem  minime  sit,  neque  admodum  diuturnum, 
at  afflictet  tamen  aliquantulum  crucietque.  Hujus  generis  sunt:  de- 
mittere  se  ad  osculandum  auditorii  solum,  stare  pedibus;  genua  po- 
nere;  sedere  humi,  quanquam  non  sine  adminiculo;  in  ordinem  redigi 
inferiorem:  amandari  ad  scamnum  infelix;  in  locum  aliquem  ignomi- 
nia  notatum,  quasi  exilii  causa,  segregari.     (Sacch.  loc.  cit.) 

VII.  Si  quis  forte  paulo  amplius  deliquerit,  ne  acerbior  con- 
tinuo  decernatur  animadversio.  neve  ad  verbera  subito  prosiliatur; 
sed  vel  dupla  poena  constituatur  ex  his,  quas  hactenus  enumeravimus : 
vel  iteratis  vicibus  idem  redeat  poenae  genus,  vel  plura  genera  levio- 
rum  simul  poenaruni  imponantur;  vel  una  denique  vexatio,  quanto 
fuerit  tolerabihor,  tanto  longius  extrahatur. 


166  Gymnasial  -  Padagogik  1736. 


VIII.  Verberibus  tamen  haud  erit  prorsus  abstinendum ,  dum- 
modo  caveatur,  ne  alio,  quam  virgarum,  instrumento,  neve,  nisi 
parcissime  omnino,  infligantur.  (Sacch.  loc.  cit.)  Sed  neque  manu 
quisquam  percutiendus  est,  aut  capillis  trahendus  vel  auriculis. 
(P.  Theod  Busaeus  n.  8.)  Ad  extremum  autem  illud,  quod  maximum 
omnium  habetur,  virgarum  supplicium,  nisi  conscio  Superiore  causam- 
que  approbante,  veniri  nunquam  debet.     (Ordin.  Prov.  §  8  n.  43.) 

IX.  Majores  poenas,  ob  ea  praesertim,  quae  extra  scholam 
pueri  dehquerint,  sicut  et  eos,  qui  plagas  recusant,  pracsertim  si 
grandiores  sint,  Magister  ad  praefectum  rejiciat.  (Reg.  40  Com.) 
Atque  ita  juvabit,  si  qui  poenam  etiam  leviorem  detrectent,  eos  pri- 
mum  severius  commonere ;  deinde  terrere  minis ;  tum,  si  usque  reluc- 
tentur,  non  urgere  porro,  sed  ad  Praefectum  denique  remittere. 

X.  Qui  plagas,  etiam  a  Praefecto  intentatas,  recusant,  aut  co- 
gantur,  si  tuto  possint;  aut,  si  quando  id  indecore  fieret  (cum  gran- 
dioribus  videlicet)  iis  Gymnasium  nostrum  interdicatur,  Rectore  tamen 
antea  consulto ;  sicut  et  iis,  qui  frequenter  absunt  a  schola.  (Reg.  .39 
Praef.)  Ahas  quoque,  cum  nec  verba,  nec  Correctoris  officium  satis 
esset,  et  in  ahquo  emendatio  non  speraretur,  ahisque  esse  offendiculo 
videretur,  praestat  a  Scholis  eum  removere,  quam,  ubi  parum  ipse 
proficit  et  ahis  nocet,  retinere.  Hoc  autem  judicium  Rectori,  ut 
omnia  ad  gloriam  et  servitium  DEI,  ut  par  est,  procedant,  reUn- 
quetur.  (Reg.  40  Praef.)  Quod  si  casus  ahquis  acciderit,  ubi  in 
remedium  offendicuh  praestiti  satis  non  esset  a  SchoMs  expellere,  ad 
Rectorem  Praefectus  referat,  ut  is  videat,  quid  praeterea  conveniat 
providere.  Quamvis,  quoad  ejus  fieri  poterit,  in  spiritu  lenitatis, 
pace  et  charitate  cum  omnibus  conservata  sit  agendum.  (Reg.  41 
Praef.)  Reditus  autem  ad  Scholas  nostras  nemini  pateat  eorum,  qui  vel 
semel  ejecti  sunt  vel  ultro  sine  legitima  causa  discesserunt,  quin  prius 
Rector  admoneatur;  cujus  erit,  quid  expediat,  judicare.  (Reg.  42  Praef.) 

Restat,  ut,  quo  pacto  quibushbet  poenis  utendum  sit,  exequa- 
mur.    Igitur 

I.  Magister  nec  in  puniendo  sit  praeceps,  nec  in  inquirendo 
nimius.  Dissimulet  potius,  cum  potest  sine  cujusquam  damno. 
(Reg.  40  Com.) 

II.  Propter  domistica  dehcta  pueri  non  plectantur  in  schola, 
nisi  raro  et  magna  de  causa.    (Reg.  38  Praef.) 


Gymnasial-Padagogik  1736,  167 

III.  Non  facile  multa  literaria  vel  alia  quaevis  poena  toti  Scholae 
imponatur.  Tum  enim  efferati  dolore  discipuli  coeunt  atque  in  Prae- 
ceptorem  numero  freti  conspirant.    (luv.  de  Rat.  doc.  c.  3  a.  1  et  2.) 

IV.  Usurpanda  sunt  genera  poenarum  in  Scholis  nostris  usitata; 
novis  atque  insolitis  omnino  abstinendum.     (Sacch.  1.  c.) 

V.  Dum  verba  sufficiunt  errori  corrigendo,  ne  addantur  verbera. 
Authoritate  potius,  quam  severitate  Magister  sese  tueatur.  Tardiorem 
se  ad  puniendum  semper  ostendat,  neque  tam  odio  adductum  ad  id 
ipsum,  quam  amore  ac  necessitate  compulsum.  lustas  quoque  re- 
mittendae  aut  minuendae  poenae  causas  Hbenter  admittat.  Plus 
certe  interdum  ad  emendandam  culpam,  praesertim  occultam,  proficiet 
condonando  poenam  privatim  confitenti  reo,  quam  sumendo  severeque 
exigendo,  cum  id  fieri  sine  detrimento  potest.     (luv.  loc.  cit.) 

VI.  Cum  in  omni  omnino  animadversione,  tum  vero  maxime  in 
gravioribus,  diligentissime  providendum  est,  ut  culpa  digna  poenae 
re  vera  subsit,  atque  e  converso,  ut  poena  sit  aequa  culpae  et  com- 
mensa,  vel  potius  aliquanto  minor.  Incredibile  enim  dictu  est,  sive 
falsam  sive  imparem  ob  noxam  inflictae  plagae  quam  acerbe  urant; 
quam  defigantur  alte  in  animis;  quam  vix  ac  ne  vix  quidem  uUa 
unquam  aetate  obliterentur.  Certa  sit  igitur  atque  explorata  culpa; 
et  si  fieri  potest,  nocens  ipse  agnoscat  eam  fateaturque.  Quod  si  du- 
bia  fuerit,  vel  erit  prudenter  dissimulandum,  vel  poenae  modus  ex 
dubitatione  ipsa  metiendus:  idque  ita,  ut  reus  intelligat,  vel  suspi- 
cioni  quam  obtuht,  illam  animadversionem  deberi.  (Sacch.  et  luv.  1.  c.) 

VII.  Multae  graviores  atque  adeo  pensa  quoque  extraordinaria 
non  nisi  paucioribus  et  rarius  injungenda  sunt.  In  caedendo  autem 
maxime  omnium  cavendum,  ne  aut  frequens  Magister  sit,  aut  nimius ; 
praesertim  ne  amare  plagosi  nomen  videatur.  Meminerit  medicum 
frequentibus  morbis,  inusitatis  remediis,  funeribus  continuatis  dede- 
corari.  Attendat  item  summopere,  ne  assuescant  pueri  verberibus 
eorumque  sensim  metum  deponant.  Cum  enim  summum  hoc  ac  fere 
ultimum  disciplinae  sit  praesidium,  id  ipsum  si  evanuerit,  acta  res 
erit.  (Sacch.  et  luv.  1,  c.)  Quo  loco  juvat  ad  memoriam  revocare 
antiquam  ordinationem  P.  N.  Everhardi  vetantis  plura  senis  infligi 
cuiquam  verbera  (nisi  forte  inusitata  interdum  noxa  paulo  pluribus 
plectenda,  de  sententia  Superioris,  videretur),  atque  ipsae  rursus 
plagae  ut  moderatae  sint  semper,  neque  tam  excrucient  sontem,  quam 
castigent,  praecipientis.     (Ex  P.  Busaeo  n  5.) 


Igg  Gymnasial-Padagogik  1736. 

VIII.  Neminem  suis  ipse  manibus  Magister  caedat,  nisi  quatenus 
Ratio  studiorum  nostrorum  permittit:  in  qua  per  reg.  38  Praef.  et 
reg.  40  Com.  sancitum  est,  ut  Corrector,  qui  de  Societate  non  sit, 
adhibeatur,  quoties  extremo  illo  virgarum  supplicio  quispiam  afficien- 
dus  est,  aut  ut  excogitetur  conveniens  alia  castigandi  ratio,  ubi  haberi 
forte  Corrector  non  poterit.  Certe  S.  P.  N.  Ignatius,  quamvis  plurimi  re- 
clamarent  et  comperta  usu  impedimenta,  tanquam  insuperabilia,  objice- 
rent,  usque  eo  tamen  institit,  ut  Corrector  extraneus  ubique  locorum 
constitueretur,  ut  omnem  propemodum  fidem  superet.  Nam  et  prae- 
ceptum  obedientiae  adhibebat.     (Sacch.  1.  c.) 

IX.  Nemo  plectatur  loco  solitario  aut  remotis  arbitris;  sed,  si 
nocentis  forte  cujusdam  vel  criminis  habenda  est  ratio  peculiaris  (de 
quo  statuere  Praefectus  debebit),  adhibendi  erunt  minimum  quaterni 
testes  aut  quini  ex  condiscipulis ,  vel  bini  alii  ex  nostris  hominibus. 
Quod  quidem  eo  religiosius  observandum  est,  quod  interdictum  sit 
alias  quoque  Praeceptoribus  omnibus,  ne  puerorum  quenquam  seu  in 
schola  unquam,  seu  alio  loco  privato  solum  sine  arbitris  detineant; 
tametsi  literario  alicui  vel  alterius  generis  negotio  adhibendus  quis- 
piam  necessario  foret.  Semper  quippe  adjungi  alios  oportet.  (Adjum. 
stud.  hum.  n.  7  et  P.  Bus.  n.  7  et  9.) 

X.  Quisque  demum  et  quoquo  plectatur  poenae  genere,  irae 
penitus  Magister  temperet,  cum  qua  nihil  omnino  recte  geritur.  Absit 
item  arrogantia  et  quaedam  quasi  insultatio  vel  ostentatio;  quibus 
nihil  odiosius.  Sed  et  quicquid  est  invidiae  potius  avertat  in  reum: 
qui  communem  quietem  et  hilaritatem  perturbet  scilicet;  qui  Scholae 
et  condiscipulorum  nomen  obscuret;  qui  lenitate  atque  indulgentia, 
qua  Magister  uti  vellet,  quamque  caeterorum  probitas  mereatur,  uti 
non  sinat,  et  alia  id  genus:  quae  eo  sensu  cumque  paterna  quadam 
conquestione  ita  proponet ,  ut  pueri  doleant  Magistri  vicem  potius, 
quam  condiscipuli  poena  tangantur.     (Sacch.  1.  c.) 

Caeterum  poenaram  loco  saepe  sufficiet  prudens  objurgatio,  ad 
illos  etiam  coercendos,  qui  honestate  ac  laude  minus  ducuntur.  Ex- 
plorandum  autem  est,  utro  quisque  remedio,  commendationis  an  vitu- 
perationis,  magis  indigeat;  simulque  adnitendum,  ut  specie  honestatis 
potius  ac  pulchritudine  omnes  alliciantur,  id  ipsum  pueris  inculcando, 
laudabilius  esse  et  ingenii  hberalioris  indicium,  amore  laudis  et  gloriae 
duci,  quam  probri  aut  poenae  formidine  commoveri.  (Sacch.  1.  c.) 
At  qui  sunt  indole  serviU  adeo  ferreaque,  ut  nisi  timore  aut  vi  qua- 


Gymnasial-Padagogik  1736.  169 

dam  non  agantur,  adversus  eos  minis  profecto,  reprehensione ,  objur- 
gatione,  tanquam  igne,  malleo,  incude  ad  ferrum  subigendum,  uti 
oportet.  Sed  tamen,  cum  lubricum  admodum  delicatumque  sit  objur- 
gantis  officium,  neque  minus  videatur  damnosum,  castigando  verbis 
modum  excedere  quam  verberibus,  necesse  erit  ante  omnia,  quibus 
in  rebus  recta  objurgandi  ratio  sita  sit,  tum  vero,  quemadmodum 
habere  se  qui  objurgat  debeat,  perspectum  habere.  Utrumque  paucis 
expediamus. 

Itaque  objurgatio,  ut  sit,  qualis  esse  debet,  his  rebus  potissi- 
mum  contineatur.  Describatur  primum  culpa,  idque  graphice  satis; 
deinde  ostendatur  indignitas;  tum  damna  enumerentur;  postremo  minae 
addantur,  si  videbitur:  quae  quidem  gravitate  quadam,  ac  pondere 
verborum  sic  jactabuntur  in  reum,  ut  lenitate  nihilominus  clementiaque 
temperentur.  Neque  tamen,  his  etiam  transactis,  totum  confecisse  se 
negotium  objurgator  sapiens  existimabit.  Reliquam  enim  est,  ut  errati 
emendandi  ratio  aperiatur;  videlicet  ne  sit  justae  Fabii  querelae  locus: 
pueros  non  facere,  quae  recta  sunt,  doceri;  sed,  cur  non  fecerint, 
castigari.     (Sacch.  c.  12  et  luv.  1.  c.) 

tit  autera  se  recte  habeat  Magister  ipse,  dum  objurgat,  his 
maxime  legibus  moderanda  omnia  sibi  existimet. 

I.  Cum  et  laude  pueros  et  dedecore  ducere  necesse  sit,  dede- 
coris  tamen,  quam  laudis,  parcior  esse  perpetuo  studeat.  (luv. 
c.  2  a.  1.) 

II.  Apprime  caveat,  ne  atrocem  animum,  vel  alienum  aversum- 
que  ab  eo,  quem  objurgat,  praeseferat,  sed  paternum  semper  ac  sui 
potentem.     (luv.  1.  c.  et  c.  3  a.  2  ) 

III.  A  contumelia  dicto  factove  inferenda  omnino  abstineat;  nec 
alio  quempiam,  quam  suo  nomine  vel  cognomine  appellet.  (Reg.  40 
Com.)  Absint  igitur  indecora  vocabula,  quae  interdum  pro  cogno- 
minibus  adhaerescunt;  absint  verba  contemptum  odiumve  redolentia, 
quae  iaculorum  instar  acerbe  infiguntur;  absint  voces,  quaecunque 
patriam  vel  genus  vel  vitia  corporis  et  naturae,  si  quae  insint,  per- 
stringunt.  Talia  quippe  inimicitias  non  raro  suscitant  nullo  tempore 
sepeliendas.  Ne  veteres  quidem  facile  noxae  exprobrentur,  quas  obli- 
teratas  esse  oportuit,  ne  tenaces  et  avidi  criminum  videamur.  Nulla  vox 
unquam  praeter  decorum  excidat.  Nihil  erumpat,  quod  mox  indictum 
velimus.  vel  quo  deinde  erubescamus  objecto.  Frustra  enim  revocare 
verba  conemur,   cum  avolaverint.     Arripitur  confestim   quicquid  in- 


170  Gymnasial-Padagogik  1736. 


caiitis  elabitur,  perque  domos  omnemque  spargitur  civitatem;  et  quam- 
vis  a  nobis  alioquin  stet  causa,  condemnant  nos  tamen  dicta  hujus- 
modi,  cum  exprobrantur ;  quae  ipsa  rursus  neque  negare  fas  est,  neque 
integrum  a  lingnis  animisque  hominum  amoliri.  (Sacchin.  c  12  et 
luv.  c.  3  a.  1.) 

IV.  Ne  cuiquam  certum  supplicium  affirmate  prorsus  minitetur 
denuncietque,  aut  contra  repugnantem  altercetur  insistatque  idem 
supplicium  affirmare.  Suboriuntur  enim  saepenumero  causae,  quare 
omittenda  sit  poena,  periculumque  est,  ne  coactus  cedere  Magister  vel 
deprecationi  parentum  et  authoritati,  vel  Majorum  imperio,  suas  minas 
inanes  fuisse  doleat,  reosque  ex  ipsa  impunitate  adversum  se  majorem 
sumere  audaciam.     (Sacchin.  et  luv.  1.  c.) 

V.  Nunquam  poenas  minetur  discipulis  universis,  cum  nec  punire 
omnes  unquam  expediat.     (luv.  c  3  a.  2.) 

VI  In  quovis  denique  castigationis  genere,  seu  verbis  seu  ver- 
beribus  multisve  agatur,  ita  servandam  sibi  charitatis  legem  noverit, 
ut  nequaquam  idcirco  imminutam  reus  putet  Praeceptoris  erga  se 
benevolentiam,  aut  bonam  sui  existimationem,  aut  profectus  sui  spem. 
Cum  enim  videt  puer,  excidisse  se  gratia,  perdidisse  faraam  et  pro 
desperato  haberi,  pariter  ipse  desperat,  in  partem  omnia  deteriorem 
interpretatur,  perfricat  frontem,  conatum  ad  meliora  cum  pudore  ipso 
prorsus  abjicit.  Quare  publicis  aeque  ac  privatis  reprehensionibus 
aspergere  modicam  subinde  laudem  oportet,  culpam  vero,  si  fieri 
possit,  elevare,  reique  melius  in  posterum  gerendae  spem  magnam 
ostentare.     (Sacch.  c.  6  et  12,  luv   c.  2  a.  1.) 

Ad  extremum,  totam  hanc,  quam  descripsimus,  castigandi  ob- 
jurgandique  rationem  ac  moderationem  impensius  ut  observet  Ma- 
gister,  illud  secum  perpetuo  reputet:  quorum  infirmam  nunc  videat 
aetatem,  et  conditionem  fortasse  abjectam  ac  despicabilem,  eos  brevi 
juvenes  virosque  fore  et  (quae  rerum  humanarum  sors  est)  digni- 
tatem  forte  opesque  ac  potentiam  adepturos,  quorum  ambienda  sit 
gratia,  quorum  ex  voluntate  nutuque  pendendum ;  ac  vel  inde  metiatur, 
quem  ponere  modum  dictis  factisque  conveniat.     (Sacch.  1.  c.) 


Gyranasial-Padagogik  1736.  171 


8.    Verkehr  mit  den  Collegen. 

De  scholasticae  institutionis  adjutoribus  et  administris. 

(Kropf  p.  270SS.) 

Reliquum  est,  ut,  quos  Magister  in  gubernandis  instituendisque 
discipulis  adhibere  adjutores,  quosque  administros  possit,  assignemus. 
Eorum  alii  sunt,  qui  domi  seu  ipso  in  Collegio;  alii,  qui  foris;  alii 
rursus,  qui  in  schola  commodare  ad  id  operam  queant:  domi  vide- 
licet  Magistri  Collegae,  fores  parentes  et  paedagogi;  in  schola  cen- 
sores  et  decuriones.  De  singulis  commemorandum  nonnihil  pro  fine 
ducimus. 

Primum  de  Collegis  illud  exploratum  est:  auxiliis  mutuis  facul- 
tatem  geminari  singulorum,  ac  tanquam  plurium  promota  manibus 
divinae  gloriae  publicaeque  utilitatis  negotia  geri  felicius.  Charitatem 
igitur  atque  concordiam  inter  se  et  cum  Praefecto  Magistri  omnes 
omni  conatu  teneant  foveantque.  Seorsum  autem  unusquisque  ad 
eum  se  modum  gerat,  ita  colat  socios  atque  observet,  offensiuncula- 
rum  materiam  et  occasiones  ita  praecipiat,  atque  amoliatur,  ut  nus- 
quam  rimulam  religiosa  faciat  conjunctio ,  nusquam  labem  patiatur. 
Quicquid  adversae  suspicionis  vel  sinistrae  aemulationis  praeseferre 
speciem  potest,  omni  ope  devitet.  Ubicunque  Collegarum  incidat 
mentio,  animi  in  eos  benignitatem  palam  faciat,  et  honorificam  de 
virtute  eorum,  de  doctrina,  de  humanis  dotibus,  de  naturae  indu- 
striaeque  ornamentis  opinionem  testificetur.  Ultro  libenterque  audi- 
tores  idoneos  ad  superiores  proraoveat  Classes.  Gradum  vero  ad  eas 
ubi  fecerint,  neque  cum  iis  amplius,  neque  cum  ahis,  qui  ad  se  non 
pertinent,  quicquam  sibi  veht  esse  negotii.  Quandocunque  usus  po- 
poscerit  (praesertim  si  Praefecti  etiam  nutus  vel  Rectoris  accesserit), 
opera  vicissira  atque  operara  lubentes  inter  se  omnes  conferant,  mu- 
tuisque  consihis  et  assiduis  ad  Deura  precibus  alii  alios  juvent. 
Sed  neque  omittant  sive  Praefectum  ipsum,  sive  sese  invicem  con- 
sulere,  si  qua  vel  levis  dubitatio  pupugerit  animum.  Detrimento 
enim  est  seu  timidus  niraium,  seu  tumidus  ac  superbus  eorum  pudor, 
qui  de  quacunque  re  et  quocunque  tempore  aut  loco  interrogati,  tan- 
quam  omnia  scire  ipsos  atque  habere  in  promptu  necesse  foret,  di- 
gnitatem  agi  existimant  suam,    nisi  repente  respondeant.     Quo  fieri 


172  Gymnasial-Padagogik  1736. 


facile  potest,  ut  pudendis  se  implicent  laqueis  atque  in  ignominiam, 
quam  male  fugitant,  merito  incidant.  Atqui  non  suspendere  turpe 
est,  sed  praecipitare  sententiam.  Sapientis  autem  est,  necessitatem 
subitae  responsionis  declinare,  cogitandi  sumere  tempus,  interdum  et 
inscitiam  confiteri.  Etiamsi  (inquies)  succurrat  quod  dicerem,  malim 
tamen  certi  simus ;  revisam  libros ;  explorata  referam.  Haec  modestia 
opinionem  doctrinae  non  deterit,  prudentiae  auget,  magisque  conciliat 
benevolentiam  interrogantis,  quam  stomachum  commovet.  Plura  vero 
de  his  omnibus  legi  possunt  apud  Sacchinum  in  Paraen.  c.  4  n.  2 
et  c.  20. 

Quod  siqui  etiam  externi  eadem  in  urbe  fuerint  similium  Scho- 
larum  seu  laici,  seu  rehgiosi  moderatores,  haud  sane  minori  sohci- 
tudine  vitandam  nobis  pravae  cujushbet  aemulationis  opinionem  duca- 
mus.  Si  bene  ilh  rem  gerant,  si  celebre  nomen  et  auditorium  frequens 
obtineant,  eorum  industria  nostram  excitet,  et  quod  pubhcae  utiUtati, 
cum  (livinae  gloriae  incremento,  sic  maxime  consultum  sit,  referat  a 
nobis  gratulationem.  Neque  solum  est  animo  sincere  gaudendum, 
verum  etiam,  ubi  locus  est,  vultu  benigno,  hberah  oratione,  tempe- 
stivis  officiis  prodenda  laetitia  palamque  testificanda.  Sed  et  si  acci- 
deret,  ut  Praeceptorum  ejusmodi  quispiam  moribus  hterisve,  vel  etiam 
utrisque  destitueretur.  adde,  et  obtrectaret  nobis  aut  iniquis  nos  mo- 
litionibus  oppugnaret:  tum  vero  multo  esset  necessaria  major  attentio, 
ut  nihil  per  nos  moveremus  privatim,  sed  Superiorem  candide,  quid 
in  re  esset,  edoceremus  ejusque  unice  in  sententia  acquiesceremus. 
Deinde  nequaquam  faciles  aures  delatoribus  praebendae.  Muhi  quippe 
insinuant  se  per  malas  artes :  quaeque  dicta  vel  facta  referunt,  eadem 
asperant  saepe  vel  amphficant.  Quidam  etiam  tentandi  gratia  acce- 
dunt,  et  multa  ex  ingenio  comminiscuntur.  Itaque  de  vitiis  illorum 
tacendum;  bona,  siquae  noverimus,  in  tempore  et  loco  non  premenda; 
quaecunque  hcebit,  excusauda;  de  caeteris,  aperte  profitendum,  uon 
esse  nostrum  pronunciare;  suo  eos  Domino  stare  vel  cadere;  satis 
habere  nos  domi  nostrae  quod  agamus.  Siquando  autem  de  alienis 
lucubrationibus  nostra  exquiratur  sententia,  quam  laudem  re  vera 
meritae  videbuntur,  eam  benigne  tribuamus:  vituperatione  contra, 
etsi  manifeste  peccatum  esset,  consulto  abstineamus.  Postremo,  quo- 
cunque  se  habeant  modo  externi  Praeceptores,  attendendum  semper 
summopere,  ut  ne  uha  ratione  disciphnam  nostram  remittat  vel  he- 
betet  metus   ille:    ne  discipuh  oliensi  ad   ahos   se   conferant.     Quid 


Gymnasial-Padagogik  1736.  173 

enim  prodest  male  moratorum  fovere  multitudinem?  Equidem  pro- 
videre  oportet,  ne  cuiquam  transfugiendi  causam  probabilem  deraus, 
sed  retinere  potius  cunctos  quibusvis  officiis  nitamur.  Caeterum  ut 
multitudinis  cupiditate  adducti  vel  latum,  quod  ajunt,  unguem  a  recto 
tramite  deflectamus,  errorem  debemus  maximum  aestimare.  Longe 
profecto  praestat,  pauciores  recte  instituere,  quam  vel  plurimos  per- 
peram.  Secus  etiam  omnino,  ac  timeri  posse  videbatur,  solet  acci- 
dere.  Authoritas  enim  Scholarum  Scholas  frequentat.  Authoritatem 
rursus  profectus  conciliat,  quem  literae  studentium  ostendant  et  mores, 
Profectus  porro  disciplina  maxime  continetur  ac  nititur.  Salva  igitur 
illa  servabit  facile  omnia,  labefactata  vero  labem  afferet  et  caeteris. 
Ita  fere  Sacchinus  in  Paraen.  cap  ult.,  ubi  prolixe  satis  de  his  disputat. 


9.    Terkehr   rait   den   Eltern. 
(Kropf  p.  275s.) 

Deinde  cum  parentibus  (vel  cum  aliis,  quorum  in  potestate  dis- 
cipuli  sint)  necesse  erit  agere  interdura,  tum  ut  magis  coerceantur 
pueri,  tum  ut  illi  fiant  de  liberorum  profectu  statuque  certiores. 
Incutit  enim  non  levem  etiam  grandioribus  aetate  discipulis  metum, 
si  nihil  eorum,  quae  actitant,  clam  esse  parentibus  suis  intelligant. 
Parentes  autem  consulere  liberis  suis  longe  melius  et  futuris  praever- 
tere  malis  possunt,  si,  quemadmodura  ii  se  literaria  in  palaestra 
tractent,  tempestive  doceantur.  Admonendi  proinde  sunt  in  tempore, 
seu  coram  seu  datis  literis,  si  quos  puerorura  appareat  segniter  dorai 
studere;  si  quando  absiut  a  schola:  si  minus  probis  implicentur  so- 
dahtatibus;  si  tardiore  sint  ingenio  et  hebetiore,  quam  ut  sperari 
profectus  queat;  idque  eo  maturius  conveniet  indicari,  quo  cujusque 
erit  conditio  tenuior;  ne  justam  postea  querelarum  causam  propinqui 
habeant,  seque  inani  spe  diutius  tractos  a  nobis  vel  etiam  fraudatos 
irapensis  doleant.  (Sacch.  in  Paraen.  c.  21  n.  2  et  luv.  c.  3  a.  1.) 
Proponendum  autem  Rectori  erit,  an  ii  per  Praefectura  vel  alium 
accersendi  sint,  vel  etiam,  si  personae  dignitas  postulet,  conveniendi. 
(Reg.  46  Com.) 


174  Gymnasial-Padagogik  1736. 


10.    Aufnahiiie  in  die  Schule. 

De   Admittendis   ad  Parvam   Scholam. 
(Waguer,  lustructio  p.  26  s.) 

Reliquae  Germaniae  tam  Catholicae,  quam  Heterodoxae,  et  totius 
saltem  Europaeae  Societatis  moribus  phirimum  abhorret,  ut  pueruli 
nonnisi  latine  legere  et  scribere  docti  ad  Gjmnasium  admittantur; 
omni  igitur  ope  efficiendum,  ut  quod  Viennae  ac  Graecii  jam  diu  fit, 
in  omnibus  omnino  Provinciae  Gymnasiis  inducatur,  ne  cuiquam  adi- 
tus  pateat,  nisi  qui  e  primo  Alvari  hbro,  Nominum  declinationes, 
Verborum  tam  regularium,  quam  Anomalorum  Conjugationes,  ac  tem- 
porum  imprimis  e  verbo  auxiliari  discrimina,  quatuordecim  denique 
de  constructione  praecepta  pertecte  memoria  teneat,  ac  leve  argumen- 
tulum  componere  norit. 

Res  est  ad  sohdam  puerorum  utihtatem,  ac  profectum  momenti 
longe  gravissimi;  et  si  uspiam,  hic  certe  rigidissimum  esse  conveni- 
ret,  et  plane  inexorabilem  Praefectum;  quique  nullo  pacto  aut  pre- 
cibus  permoveri  se  patiatur,  ut  quemquam  hoc  viatico  non  satis 
instructum  ad  scholam  admittat.  Id  ni  faciat,  alterutruni  certe  eve- 
niet,  ut  ob  pauculos  in  his  principiis  adhaerentes  totius  scholae  cur- 
sum  remorari  debeat  Magister,  vel  claudicantibus  ilHs  altero  anno 
in  eadem  schola  desidendum  sit.  Tamdiu  igitur  differendi  erunt,  dum 
hoc  fundamentum  rite  jecerint.  Cum  autem  in  minoribus  Gymnasiis 
bonorum  praeceptorum  summa  sit  penuria,  optandum  est,  ut  aliarum 
Provinciarum  exemplo,  Didascalus  quidam  horum  peritissimus,  et  a  P. 
Praefecto  pendens  constitueretur,  e  cujus  praevia  Institutione,  nec 
aliter  quisquam  in  scholam  reciperetur.  Praeniittendi  examinis,  et 
componendi  argumentuli  typum  operi  insertum  habet. 

Qui  Candidatus  vel  Themation  erroribus  fortasse  quinque  aut 
sex  impleret,  quique  ad  quaesita  non  expedite  responderit,  tamdiu 
rejiciendus  erit,  dum  probe  subsistat.  Ad  extremum  monendus  est 
P.  Praefectus,  rogandusque,  ne  hoc  primum  tentamentum  alteri  cui- 
quam  demandet,  sed  ipse  vera  erga  pueros  charitate  eum  Uiborem 
suscipere  ne  detrectet,  si  vel  plurimi  Candidati  singillatim  examinandi 
forent.  Nulla  omnino  opera,  curaque,  quam  in  his  fundamentis  me- 
lius  coUocatur. 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  175 

Quod  si  alicubi  locorum  tot  se  difficultates  offerent,  ut  quan- 
tavis  Kectoris  et  Praefecti  industria  effici  tanien  non  posset,  ut  im- 
parati  ejusmodi  pueruli  a  Gymnasio  arceantur,  quo  ad  uniformitatem 
docendi  perveniatur  nihilominus,  necessarium  erit,  ut  Magister  Parvae, 
scholam  in  duos  ordines  dividat;  quorum  Superior  ea  discat,  quae 
infra  describimus;  Inferior  vero  Declinationes  Nominum,  Conjugationes 
Verborum,  et  quatuordecim  Constructionis  Praecepta;  nec  quisquam 
ad  Superiorem  transferatur,  nisi  leve  themation  struere  gnarus;  etsi^ 
quod  fere  eveniet,  altero  anno  in  eadem  schola  retinendus  esset. 


Heraribildung    der    Lehrer. 

Anordnungen  der  rheinischen  Provinz  fiir  die  Heran- 
bildung  der  Lehrer.   (1619.) 

Instructio  P.   Provincialis   in  congregatione  provinciali. 

A".  1619. 

(Archiv.  Prov.  Germ.  S.  J.;  XIII.  A.2.  p.  345  [— a2 -]  sqq.    Et  XIII.  B.l. 

p.  543  sqq.  [— hi— ].) 

In  der  zu  Trier  April  1619  abgehaltenen  Congregation  der  rheinischen  Pro- 
vinz  hielt  der  Provinzial  P.  Joh.  Kopper  einen  Vortrag  iiber  die  Forderung  der 
humanistischen  Studieni)-  Er  fuhrte  aus:  Tiichtige  philologische  Durchbildung 
sei  eine  notwendige  Vorbedingung  der  positiven  Theologie ,  des  guten  Rufes  der 
Kollegien  und  der  Heranbildung  der  studierenden  Jugend;  darum  sei  sie  von  den 
ersten  nach  Deutschland  gesandten  Jesuiten  und  speziell  von  der  rheinischen 
Ordensprovinz  hochgehalten  worden.  Eine  Hauptursache  des  beginnenden  Rtick- 
ganges  habe  man  in  dem  Umstande  gefunden,  dals  die  jungen  Religiosen  sich 
auf  das  Lehramt  bisher  in  den  einzelnen  Kollegien  zerstreut  vorbereiten  mursten, 
wo  ihnen  der  Sporn  des  Wetteifers  und  die  notige  Anleitung  in  den  humanisti- 
schen  Studien  abging;  ferner  darin,  dafs  sie  zugleich  philosophische  Studien  zum 
Zwecke  der  Priifung  betrieben  und  tiber  diesen  die  humanistischen  verkiirzten. 
Deshalb  hahe  man  beschlossen,  ein  eigenes  »humanistisches«  Seminar,  wenn  mog- 
lich,  zu  Schlettstadt  im  Elsafs  zu  errichten  und  die  Leitung  desselben  im  Schul- 
wesen  bewahrten  Mannern  zu  iibergeben.     Dann  sagte  er  wortlich: 


1)  »De  studiis  humanioribus  Instructio  R.  P.  Provincialis  in  Congregatione 
provinciali  A^.  1619«.     L.  c.  p.  345  sq. 


176  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

Quod  vero  ad  informationem  eorum^)  attinet,  hortatur  Congre- 
gatio  ipsorum^)  Maglstros  et  Directores,  ut  principio  vehementem^) 
harum  literarum  amorem  in  ipsorum  animis  excitare  conentur,  non 
modo  propositis  (si  tempus  ferat)*)  accommodatis  rationibus,  sed  etiam 
totius  Societatis  voluntate  et  commodo  publico^).  Proinde  eximant 
illis  perniciosam  opinionem,  intra  paucos  illos  annos,  quibus  pueros 
docturi  sunt,  horum^)  studiorum  fructum  existere;  neve  modica  illa 
doctrina^)  sint  contenti,  quam  repetitionis  tempore  arripuerint.  Sed 
cogitent,  sibi  sementem  faciendam  uberrimae^)  eruditionis,  quae 
lectione  optimorum  auctorum,  observatione  historiae,  rituum  plaeclare 
dictorum  et  factorum,  cognitione  praeceptorum  eloquentiae,  sapientiae, 
prudentiae  colligitur,  ad  privatas  congressiones,  ad  conciones,  ad  omnes 
denique  pubhcas  functiones  profutura.  Quare  parum  se  fecisse 
existiment  Institutores ,  si  regulas  eis  duntaxat  scholas  habendi  tra- 
dant^);  potius  in  eo  laborandum '*^)  est,  ut  ipsimet  versari  in  auctori- 
bus  cum  utilitate,  fructuose  quae  digua  fuerint,  annotare  atque  in 
usum  suum")  convertere  addiscant'^).  —  Res  ipsa  porro  postulat,  ut 
sint  assidui,  ne  studiorum  remissione  languescant  animi,  et  quam  pri- 
mum  e  seminario  emigrare'^)  desiderent. 

Praeterea  certo  ordine  atque  methodo  sunt  informandi,  quam 
expediret  ab  uno  vel  pluribus  eruditis  viris  confici,  atque  Superiorum 
auctoritate  comprobari'*).  Ita  enim  fieret,  ut  etiam  mediocriter  doctus 
Praefectus  certius  illos  faciliusque  dirigeret. 

Interea  vero  ^^),  dum  in  his  versantur,  extorquendi  sunt  de  ma- 
nibus  omnes  de  philosophia  commentarii,  ut  tantisper  intra  classico- 
rum  auctorum  et  illorum'^),  qui  ad  intelligendos  illos'^)  faciunt,  lectio- 
nem  coerceantur. 

Denique  exacuenda  est  eorum  quibus  licet  modis  industria'^) 
crebris  in  triclinio  exercitationibus,  examinibus,  ac  denique  proposito 
profectus  testimonio,  quod  Rectores  et  Praefecti  ad  P.  Provincialem 
se  perscripturos  esse  ante  denunciabunt. 


1)  bi  ipsorum.  2)  bi  eorum.  3)  bi  vehementur.  ■')  bi  ubi 

tempus  feret.  *i  Et  c.  p.  deest  in  bi.  ^)  bi  omnem  suorum.  ">)  bi 

neque  illa  mod.  d.  »)  bi  messis  et  er.  ^)  bi  si  reg.  dunt.  eis  tr.  sch.  h. 

10)  bi  elaborandum.  ")  bi  in  suum  u.  '2)   bi  condiscant.  '3)   bi 

em.  e  sem.  des.  '*)  b'  approb.  '&)  b'  om.  vero.  ">)  b'  eorum. 

'■')  bi  ad  ill.  int.  "*)  bi  quib.  lic.  niodis  illor.  ind. 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  177 

lam  vero  non  minorem  Superiorum  curam  desiderant  qui  in 
scholis  docent,  ne  nullo  suo  et  auditorum  exiguo')  commodo  in  iis^) 
versentur.  Quare  advigiiandum  est^),  ut  ad  lectiones  diligenter  se 
comparent  atque  stilum  quoque  ipsi*)  exerceant,  ne,  quod  longe  tur- 
pissimum  est,  multorum  annorum  latinitatis  magistri^)  latine  nesciant. 
Quod  facile  usu  venit  iis,  qui  non  nisi  alienos  Foetus  palam  pro  suis 
exponunt^)  et  venditant.  Ac  proinde^)  non  temere  facienda  est 
alicui^)  aliena  poemata  aut  orationes  describendi  et  asportandi 
potestas^). 

Curandum  praeterea'*'),  ut  regula  de  loquendo  latine  accurate 
servetur.  Conducet  vero,  de  singulis  magistris  circa  Pasclia  perscribi 
a  Rectoribus  ad  Provincialem ,  quemadmodum  in  schola  quisque  sua 
versetur,  ut  dispici  possit,  quid  expediat  de  eo  statui,  si  minus  recte 
officio  suo  functus  esse^')  videretur. 

Multum  quoque  adjumenti  adferretur  magistris,  si  in  singulis 
Collegiis  unus  aliquis  liumaniori  literatura  antecelleret  ceterosque  suo 
exemplo  et  auxilio  ad  ea  aemulanda  provocaret^^^.  Et  quoniam  re 
ipsa  comperimus,  in  scholis  praesertim  Humanitatis  et  Rhetoricae 
complures,  qui  ad  eas  et  studium  et  diligentiam  tali  professione  dig- 
nam  afferunt,  tamen  ob  brevitatem  otii,  quod  domi  illis  superest, 
et  corporis  imbecillitatem  laboribus  assiduis  ^^)  frangi  ac  debilitari, 
multorum  votum  fuit,  ut  in  singulis  Collegiis  nonnulH  essent  magistri, 
qui,  cum''*)  se  comparant  ad  consequentium  annorum  lectiones,  interea 
ceteros  aliqua  h\borum  parte  sublevarent.  Qua  in  re  compellanda 
est  Rectorum  caritas,  ne.  qui  studiorum  repetendorum  aut  compa- 
randarum  pro  dignitate'*)  lectionum  causa  in  Collegiis  versantur, 
tantum  fruges  consumere  credant  aut  ab  aliis  credi  patiantur:  quin 
potius  sibi  persuadeant,  in  re,  quae  ad  studia  instauranda  et  augen- 
dum  scholarum  nostrarum  decus  tantum  habeat  momenti,  non  posse 
inutiliter'^)  sumtus  fieri. 

Denique  si  haec  studia  Rectores  sibi  cordi  esse  declarabunt,  si, 
quae   ad   ea  pertinent,   in   suum   ordinarium   referent,  si   Praefectos 


•)  bi   mendose:    ne   ullo   suo,   exiguo  audit.   Comm.  2)  b,  injs. 

S)  bi  om.  est.                *)  bi  ipsi  quoq.                 ^j  bi  mag.  lat.  ^)  b'  iml. 

exp.  pro  suis.                 ^)  bi  adeoque.                ^)  bi  cuiquam.  9)  bi  copia. 

10)  bi  quoque.                         i')  bi  om.  esse.                         i2)  b'  prov.  ad  ea  aem. 

'3)  bi  oni.  assiduis.          '•*)  bi  dum.          'Sj  bi  om.  pro  dign.  '^)  bi  inutiles. 

Monumenta  Geimaniae  Paedagogica  XVI.  12 


178  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

exstiiniilabunt  ipsisque  cessantibus  curam  intendent,  si  magistros  de 
his  interdum^)  alloquentur^),  si  regularum  observationem  urgebunt, 
nihilque  interea  magistris  deesse  patientur,  facile  ex  aliqua  saltem 
parte,  quod  Congregatio  optat,  assequemur. 


(Ex  Provincia  Rhenana.) 

Adjumenta  quaedam  pro  studiis  Humanitatis 
in  Gymnasiis  Societatis  promovendis  et  illustrandis. 

1619. 
(Arch.  (xerm.,  Rhen.  Sup.,  XIII.  B.  1  p.  546sqq.) 

Obgleich  das  Folgende  die  Umrisse  einer  Gymnasial-Padagogik  iiberhaupt 
enthiilt,  so  ist  es  doch  vorherrschend  fiir  kiinftige  Gymnasiallehrer,  weshalb 
wir  es  hier  einreihten.  Es  ist  offenbar  eine  erste  Ausfiihrungs -Verordnung  der 
Beschliisse  der  Prov.  Kgr.  zu  Trier  1619;  eine  spiltere  ins  Einzelne  eingehende 
folgte  im  Jahre  1622. 

1.  Ut  in  Gymnasiis  nostris  studiaHumanitatis:  Grammaticae,Histo- 
riae,  Poeseos  et  Rhetoricae  quam  maxime  floreant,  magnopere  curare 
debent  omnes  Superiores,  quando  ad  eorum  promotionem  non  utilitas 
modo,  sed  evidens  quoque  necessitas  et  nonnulla  etiam  justitiae  ratio 
CoUegiis  ab  ipsis  Fundatoribus  imposita  nos  impellit,  accedit  insuper 
gravissimum  B.  P.  N.  Ignatii  judicium,  qui  in  suis  Constitutionibus  de 
his  studiis  non  minus  multa,  qiiam  de  Superioribus  facultatibus  prae- 
scribit,  jubetque  constitui  Collegia,  quae  tota  linguis  docendis  discen- 
disque  se  impendant,  et  horum  adminiculo  potius  quam  Superiorum 
facultatum  Societas  brevissimo  tempore  in  praecipuas  christiani  orbis 
partes  propagata  est,  atque  in  iisdem  se  hactenus  melius  et  firmius 
non  conservavit,  quam  his  ipsis  artibus,  ob  quas  initio  admissa  fuit. 

2.  Praefecti  Studiorum  deligendi  ad  hoc  genus  litterarum  bene 
affecti,  atque  ejus  eruditionis,  prudentiae,  docendi  scribendique  usus 
et  experientiae,  qui  et  Magistros  in  ratione  discendi,  docendique,  et 
in  omnibus  quae  muneris  ipsorum  sunt,  probe  informare  et  dirigere, 
ae  discipulos  ad  studia  pietatis  et  literarura,  tam  graecae  quam  latinae 


1)  bi  si  mag.  interd.  de  his.  ^)  bi  alloquantur. 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  179 

linguae,  accendere,  atque  in  disciplina  morum  suaviter  et  constanter 
retinere  possint. 

3.  Eorum  erit,  diligenter  attendere,  ut,  quae  a  Magistris  ex 
usu  probato  et  regularum  praescripto  in  singulis  classibus  praestanda 
sunt,  accurate  et  ordine  praestentur:  sc.  praecepta  artium  auctoresque 
utriusque  linguae  accurate  et  praemeditate  explicent,  pensa  quotidiana 
memoriae,  explicationum ,  scriptionum,  repetitionum ,  disputationum, 
non  tantum  diligenter  praescribant ,  sed  serio  quoque  et  diligenter 
exigant.  Usum  linguae  latinae  tam  publice  in  Schola,  quam  privatim 
urgeant,  nec  aliter  quam  latine  loquentes  audiant,  et  pure  ac  eleganter 
loqui  doceant,  neque  aliter  ipsi  loquantur. 

4.  Curare  item  debent,  ut  Magistri  tempus  fructuose  expendant, 
non  otiosi,  nec,  sine  recta  ratioue  literis  et  libris  intenti,  vage  absque 
ordine  et  delectu  quosvis  perlustrantes,  sed  utilium  duntaxat  autho- 
rum  lectioni  optima  methodo  insistant.  Unde  cum  solida  eruditione 
puram  et  cultam  latinitatem  addiscere,  et  alios  docere  possint,  atque 
ut  in  scriptione  tam  soluta  quam  ligata  utriusque  linguae,  quantum 
tempus  feret  pro  suo  etiam  privato  profectu  sese  utiliter  exerceant  et 
diligenter  attendant. 

5.  Similiter  ut  praeparationi  pro  munere  suo  in  Scholis  cum 
fructu  et  utilitate  obeundo  temporis  et  operae  impendant  quantum 
satis  est,  et  ut  ad  discipulorum  ingenia  aptum  dicendi  modum  se- 
quantur,  discipulis  sese  liberaHter,  humane  et  constanter  impendant, 
qua  docendo,  qua  examinando,  qua  denique  interrogantibus  respon- 
dendo.  Disputationibus  non  tantum  intersint,  sed  dirigant  etiam,  ut 
cum  fructu  fiant,  et  alios  interim  attentos  teneant. 

6.  Quomodo  autem  quisque  Magistrorum  in  dictis  omnibus 
officium  faciat,  referre  teneantur  Praefecti  Rectoribus  singulis  mensi- 
bus,  et  hi  Provinciali  bis  anno,  mense  Januario  et  lulio,  explicando 
simul  distincte,  ad  quam  quisque  classem  docendam  in  proximam 
studiorum  renovationem  se  privato  studio  idoneum  fecisse  videatur. 

7.  Praelegant  Rectores  annue  ad  initium  studiorum  Magistris 
omnibus  praesente  Praefecto,  quae  R.  P.  Visitator  Busaeus  Provinciae 
a.  1609.  sapienter  praescripsit;  ne  sc.  legere  possint  Poetas,  seu  alios 
libros  impuros  sine  facultate  Provincialis,  studium  graecum  qua 
ratione  promovendum  sit,  de  regenda  juventute  suaviter  potius  ac 
liberaliter,  quam  severe,  de  honestate  et  moderatione  servanda  in 

12* 


180  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

castigatione  puerorum,  de  nullo  sine  arbitris  in  Schola,  vel  alio  non 
patente  loco  retinendo^. 

8.  Horae  diurnae  privatarum  Exercitationum ,  pietatis,  studii 
literarii,  recreationum  praescribantur  Discipulis  omnibus,  non  tantum 
convictoribus  nostris,  ut  maximo  quo  fieri  potest  compendio  et  fructu, 
eas  expendant,  Visitentur  saepius  a  Praefectis,  lustrenturque  eorum 
libri,  nec  quenquam  impune  habere  sinant  qui  honestati  et  bonis 
moribus  noxia  contineat.  Caeterum  studendi,  legendi,  scribendi  ac 
proficiendi  modum  ut  omnes  habeant,  diligenter  curetur. 

9.  Memoria  et  intelligentia  praeceptorum  Grammaticae,  Histo- 
riae,  Poeseos  et  Rhetoricae  serio  quidem  urgenda  sunt,  et  qui- 
dem  eorum  potissimum,  qui  in  communi  usu  sunt,  non  ita  tamen,  ut 
in  his  vel  omnis  vel  potissimus  fructus  ponatur,  cum  alia  potiora 
sint,  ad  quae  illa  referuntur,  congrue  sc,  pure,  copiose,  ac  prompte 
loquendi  ac  scribendi  peritia,  quae  styli  ac  linguae  frequenti  exercitio, 
authorum  bonorum,  cum  a  Magistro  explicantur,  attenta  auditione, 
lectione  privata  magis  ac  melius  comparatur. 

10.  Quamobrem  in  praelegendis  authoribus  communiter  multum 
progrediendum  est,  faciendaque  explicatio  praeconceptis  et  meditatis 
verbis  ac  sententiis  non  fortuito  convenientibus ;  et  procuranda  apud 
Discipulos  auscultatio  assidua,  diligens  proficiendi  ardor  ac  deside- 
rium;  monendi,  ut  audita  partim  memoriae  partim  libellis  memoria- 
lium  commendent;  eos  certo  intra  hebdomadam  die  si  Magistri  in- 
spiciant,  Discipulorum  exacuent  industriam. 

11.  Ex  privata  Lectione  doceantur  fructum  non  capi,  si  vage, 
sine  ordine  et  nimium  diversa  legantur,  sed  legendo  bonos  auctores 
a  capite  ad  calcem,  non  quidem  tantum  hinc  inde  et  sparsim,  vel 
unam  aut  alteram  pagellam  duutaxat,  —  Lectionem  sciant  interrum- 
pendam  utili  meditatione,  annotatione,  elucubratione.  Annotanda 
autem  verba  selecta,  phrases  elegantiores ,  sententiae,  Metaphorae, 
simihtudines,  allegoriae,  descriptiones ,  acutiora  dicta,  res  a  regibus 
et  viris  illustribus  gestae,  ritus  sacri  et  profani  variarum  nationum, 
status  rerumpubl.,  populorum  mores  et  Instituta. 

12.  Porro  legendi  ordo  eruditis  viris  inter  alios  iste  probatur, 
ut  primus   legatur   Cicero,   initio  facta   ab  Epistolis,    a   Dialogis   de 


1)  Diese  Vorschrift  wurde  streng  eingehalten,  nicht  allein  des  Anstandes 
wegen,  sondern  auch  um  jedem  unnothigen  Zeitverluste  und  um  ublen  Nachreden 
vorzubeugen. 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  181 

x\micitia,  de  Senectute,  a  narrationibiis  familiaribiis ;  deinde  ut  pro- 
gressus  fiat  ad  quaestiones  Tusculanas,  ad  libros  Officiorum,  ad  ora- 
tiones,  maxime  Verrinas  et  Philippinas  (sic),  denique  ad  libros  Phi- 
losophicos.  —  A  Cicerone  gradus  proximus  faciendus  ad  eos,  qui  ab 
ipso  minimum  absunt,  qui  suavitate  ac  fluxu  orationis  sese  commen- 
dant,  qualis  Fabius  Quintilianus,  Caesar,  Livius,  Curtius,  et  ex 
recentioribus  Perpinianus,  Muretus,  Manutius.  —  Ultimo  demum  loco 
cum  iam  in  lectione  et  stylo  multum  profecerint,  omne  genus  Scrip- 
torum  perlegi  poterit,  qui  vani,  turpes,  barbari  et  exotici  non  sunt, 
instar  Petronii,  Apuleji,  Euphormionis,  qui  in  scholis  ne  nominari 
quidem  debebunt,  multo  minus  commendari,  aut  ex  illis  aliquid,  Ucet 
suppresso  nomine,  legi:  accenduntur  enim  statim  auditores  desiderio 
legendi  et  emendi  eos,  quos  audiunt  commendari  aut  nominari  a  suis 
Magistris. 

13.  Cohortandi  ad  audiendi,  legendi,  scribendi,  loquendi  quan- 
dam  perseverantiam,  et  nihil  aut  scribant  aut  dicant,  (^uod  testimonio 
alicujus  probati  auctoris  confirmare  nequeant.  Et  docendi  proprie, 
pure,  eleganter  scribere  et  loqui,  scripta  varietate  quadam  verboriim 
et  vicissitudine  modorum  loquendi  distinguere,  multa  ac  varia  scri- 
bere,  multa  ediscere,  saepe  secum  commentari  et  repetere  sine  hbris 
ea,  quae  audiverunt,  legerunt,  didicerunt. 

14.  Correctio  scriptionum  sit  quotidiana  et  quidem  plurinmm 
clara  voce,  exactis  et  monstratis  distincte  rationibus  erratorum,  et 
modis  scribendi  in  omni  genere  probatissimis,  idque  humane,  attentis, 
interim  omnibus,  et  nulla  alia  re  occupatis,  atque  in  suo  scriptionis 
exemplo  corrigentibus,  quae  oportet.  Et  quia  talis  Correctio  magni 
fructus  est,  ita  ut  pro  illa  satis  temporis  habeatur,  subtrahi  aliquid 
quotidie  poterit  scriptioni  extemporaneae. 

15.  Themata  dictentur  plana  et  perspicua  ingeniis  et  profectui 
luventutis  singularum  classium  accommodata,  desumpta  frequenter  ex 
ipsis  praelectionibus,  non  prolixiora,  quam  meditate  scribi  possint 
intra  tempus  assignatum.  In  grammatica  talia  v.  gr.,  quae  ad  latini 
Sermonis  puritatem  et  emendatam  structuram  assequendam  confe- 
runt,  uti  esse  possit  epistola,  historiae  sacrae  et  profanae,  fabellae, 
Sententiae  morales. 

16.  Pro  vertendis  thematis  ex  Vernacula  in  latinam  Hnguam 
rudioribus  viri  docti  sequentia  documenta  praescribunt  «.  Ad  scrip- 
tionem   accessurus   Jegat  prius  unam  v.   alteram  Epistolam  Ciceronis 


182  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

ex  praelectis  in  Schola  vel  aliis  facilioribus  ejusdem  Ciceronis,  Mureti, 
Mauretii,  Bembi,  ut  ex  lectione  spiritus  excitetur,  et  ingenio  quaedam 
latinitatis  species  imprimatur.  b.  Sensum  Thematis  et  modos  loquendi 
prius  bene  intelligat,  quam  latine  reddat.  c.  Cognito  sensu  conetur 
eum  prudenter  et  fideliter  verbis  propriis  et  latinis  efferre,  servatis 
numeris,  temporibus  et  personis.  d.  Vocabulis  inventis  adhibeat  Syn- 
taxin,  ut  omnia  disponat  secundum  regulas,  et  nihil  hoc  v.  illo  modo 
exprimat,  cujus  rationem  dare  nequeat.  e.  Facta  constructione  sin- 
gulas  periodos  examinet  et  consideret,  num  aliquid  adhuc  latinius 
reddi  possit  ex  prius  a  se  lectis,  auditis,  relatis  in  adversaria  vel 
ex  probatis  phrasium  libellis.  /.  Antequam  describat,  resolvat  denuo 
in  suas  constructiones  totam  scriptionem,  ut  nihil  in  ea  sit,  quod 
defendere  non  possit.  g.  Subjungatur  Examen  de  orthographia  et 
commatibus,  caeterisque  distinctionibus.  Et  quia  ad  Infimam  Clas- 
sem  saepius  per  annum  alii  atque  ahi  aliunde  accedunt,  componendi 
argumenti  omnino  rudes  et  imperiti,  non  abs  re  faciet  Magister,  si 
interdum  prima  hora  matutina  loco  privatae  scriptionis  publicam  in- 
stituat,  et  clara  voce  dictatum  breviusculum  argumentum  cum  disci- 
puhs  ita  componat,  ut,  quis  modus  in  componendo  tenendus  sit,  clare 
intelligere  et  addiscere  possint  juxta  14  praecepta  Syntaxeos,  quae 
sunt  praescripta. 

17.  In  Ehetoribus  et  Humanistis  exigenda  scriptionum  varietas 
in  oratione  soluta,  topographiae,  ethnologiae,  prosopopoeae  descrip- 
tiones,  et  temporum,  elementorum,  itinerum  per  maria,  flumina, 
lacus,  terras,  per  varias  provincias,  urbes,  naufragiorum,  exspolia- 
tionum,  aliorumque  periculorum  narrationes  multiplices,  fabulae,  bre- 
ves  Apologi,  Epistolae  artificiales,  Usus  seu  Chriae,  partes  orationis, 
praescriptis  thematis,  non  vulgaribus  et  jejunis,  sed  ingeniosis  et  ta- 
libus,  quae  illos  foro,  curiae,  judiciis,  conciliis  et  causis  civilibus 
aptant,  qualia  habet  QuintiUanus  in  suis  Declamationibus,  et  in  libris 
Controversiarum  Seneca  et  in  libris  Suasoriarum. 

18.  In  Oratione  ligata,  Epopoeia,  Elegia,  Ode,  Ecloga,  Aenigma, 
Gryphus,  Epigramma,  Emblema,  Symbolum,  Satyra,  Comoediae,  Tra- 
goediae,  Hymni  [sc.  usu  veniunt].  Exercenda  autem  primo  omnium 
luventus  in  scribendis  poematis,  et  assuefacienda  ad  stylum  purum, 
planum  et  apertum  ad  imitationem  Ovidii  aut  Virgilii ;  Satyrico  mor- 
daci,  involucro  et  tenebris  pleno  non  utendum  nisi  res  ipsa  exigat. 
Scribenda  Epigrammata,  Emblemata  et  his  consimilia,   ab   iis  fere, 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  183 

qui  iani  in  stylo  et  in  eruditione  multum  profecerunt,   ab  aliis  vero 
raro  et  parce. 

19.  Pari  ratione  inducendi  Discipuli  statim  initio  in  scriptione 
soluta  ad  genus  dicendi  familiare,  planum,  fluens  et  politum,  classicis 
illis  antiquis  cultae  Latinitatis  authoribus  Ciceroni,  Caesari,  Terentio, 
Livio,  Curtio  usitatum ;  et  abstrahendi  simul  a  stylo  illo  vario,  inae- 
quabili,  ex  Oratoribus  et  Poetis  miscellaneo,  nimis  conciso,  allusio- 
nibus,  metaphoris,  verbis  novatis,  obsoletis,  et  ut  plurimum  multa 
barbarie  referto. 

20.  In  omni  scriptione  requirenda  certa  norma  et  regula.  Unde 
pro  Orationibus  illae  v.  gr.  non  habentur,  quae  solutae  legibus  nuUas 
Orationis  partes  distincte  exhibent,  et  ab  artiiicio  oratorio  aperte  rece- 
dunt,  nulli  certo  argumento  vel  materiae  adstrictae,  vagae  per  omne 
genus  rerum,  stylo  itidem  vago,  vario,  plane  exotico,  confertae  omni 
verborum,  phrasium,  sententiarum,  apophthegmatum ,  antiquitatum 
varietate,  maiori  labore  quam  ingenio  et  judicio  congestaruin. 

21.  Ut  memoria  frequenti  exercitio  exacuatur,  solideturque, 
exigantur  n  Discipulis  non  tantum  memoriter  pensa  quotidiana,  Ora- 
tiones,  Carmina  et  alia,  quae  publice  pronuntianda  sunt,  verum  etiam 
in  praelectionibus,  examinibus  audita  proverbia,  fabulae,  antiquitates 
romanae,  Historiae  latinae  et  graecae,  praecepta  Epistolarum,  Poetices, 
Rhetorices,  historiae,  apophthegmata,  Adagia,  Symbola,  aenigmata, 
oracula,  dicta  Sapientum,  strategemata  bellica,  facta  illustria  ex  Va- 
lerio  Maximo  et  ahis,  Descriptio  item  oratoria,  poetica,  historica 
variarum  rerum,  ut  montium,  diei,  noctis,  specus,  liuminis,  fontis, 
marium,  urbis,  pugnae,  domus,  navigationis,  venti  cet.  recitatio  ali- 
cujus  loci  elegantioris  ex  Cicerone,  Virgilio,  Horatio,  conversio  sen- 
tentiae  graecae  in  latinam  uno  v.  pluribus  modis,  in  eandem  sententiam 
plures  phrases,  seu  soluta  oratione  seu  ligata. 

22.  In  graecis  litteris  omnino  curetur,  ut  Discipuli  cum  primis 
latinae  grammaticae  elementis,  graecae  etiam  elementa  et  deinceps  * 
singulas  Grammaticae  partes  secundum  classes  latine  apte  distributas 
addiscant;  juvabit  autem  ad  excitandum  fervorem  studii  graeci,  si 
auctores  praescribantur ,  qui  tractant  argumentum  jucundum  stylo 
facili,  ut  sunt  Tabula  Cebetis,  ac  strategemata  Polieni,  Luciani  Dia- 
logi,  apophthegmata  Plutarchi,  Vitae  comparatae  Caesaris,  Pompeji, 
Ciceronis,  epistolae  selectae  ex  optimis  authoribus.  Utilitatis  item 
plurimum    adferet  lectio   libellorum   specialium   latino  -  graecorum  ut 


184  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

de  Imitatione.  Christi,   cle  Vita   B.  Ignatii  Loyolae,   officii   B.  Virg., 
Testam.  Novi. 

23.  Doctrina  Christiana  tanquam  maximi  momenti  pro  ciijusque 
classis  captu  diligenter  tradatur,  non  per  modum  piae  exhortationis 
V.  narrationis  historicae,  sed  mysteria  ipsa  fidei,  praecepta  morum,  et 
quidquid  in  illa  continetur,  solide  explicando,  quod  a  propriis  classium 
Magistris  utilissime  fiet:  Explicationis  deinde  exigenda  ratio,  et  pensum 
praescriptum  ex  memoria  per  singulas  classes,  ne  Rhetorica  quidem 
excepta.  In  Promotione  autem  annua  examen  Catechisticum  omnes 
deinceps  perinde  ac  aliarum  lectionum  subire  teneantur. 

24.  In  Examinibus  non  tantum  fiat  periculuni  profectus  in  prae- 
ceptis  singularum  classium  propriis,  verum  etiam  in  varia  eruditione, 
quae  ex  praelectis  authoribus,  dictis  Magistrorum  addiscere  potuerunt, 
ex  usu  et  peritia  loquendi  scribendique  tam  graece  quam  latine,  pro- 
ponantur  omnia  clare  et  distincte  et  hujusmodi,  ex  quibus  de  pro- 
gressu  cujusque  merito  judicium  ferri  possit.  Abstineatque  a  quaestioni- 
bus  nimium  abstrusis  et  earum  rerura,  quae  vel  in  nullo  vel  rarissimo 
usu  sunt,  vel  a  meta  scholae  aliena  sunt,  quaeque  turbandis,  vexandis 
et  implicandis  ingeniis  aptiores  sunt  quam  cognoscendis. 

25.  Similis  ratio  habeatur  in  praescribendis  thematis  tam  pro 
Examine  quam  pro  praemiis,  sc.  apta  et  plana  sint  et  aperta  et 
scholae  ingeniis  accommodata,  non  nimium  prolixa,  nec  facta  ad  ex- 
plorandum  potissimum  profectum  circa  praecepta  quaedam  abstrusiora. 
circa  inflexiones  vocum  quarundam  abstrusiorum ,  circa  nexum  et 
constructionem  earundem  difficiliorum ,  ex  quibus  quasi  de  sola  in- 
dustria  non  autem  de  ingeniis,  judicio,  doctrina  judicari  possit. 

26.  In  distribuendis  praemiis  publicis  adhibeatur  accuratum  et 
sincerum  judicium,  secluso  omni  atfectu,  ut  talibus  conferantur,  ut 
merito  dici  possit,  industriae,  virtutis  et  eruditionis  rationem  habitam 
fuisse,  —  similiter  fiat  in  munusculis,  quae  per  annum  in  scholis  a 
Praefecto  v.  a  Magistris  distribuentur;  nec  sint  adeo  frequentia,  ut 
copia  vilescant,  nec  ita  pretiosa,  ut  paupertatem  nostram  dedeceant, 
vel  alias  sumptus  nimium  augeant;  doceantur  Discipuli  aestimare 
munus  non  ex  pretio  rei,  sed  ex  honore  et  testimonio,  quod  capiunt 
sive  diligentiae  sive  profectus  in  pietate  et  studio  literarum ;  nec  per- 
mittatur,  ut  certis  anni  diebus  vel  omnibus  vel  pluribus  Discipulis 
munuscula  dentur,  v.  gr.  in  novo  anno,  in  diebus  Natalium,  in  festo 
S.  Nicolai,   nec   ut  Magistri   ea   asservent  in   finem  anni,   eaque   vel 


Heranbildung  der  Lehrer  1619.  185 

distribiiant,  ut  Discipulis  aliquod  momoriale  relinquant  v.  secum 
asportent. 

27.  Observanda  in  affixionibus  Poematum  tam  solemnibus  quam 
privatis  scholarum.  —  Alia  quam  Discipulorum  carmina  ordinarie 
non  aftigantur,  et  ex  iis  ipsis  non  nisi  selectiora,  Poemata  prolixiora 
cum  majori  fructu  et  certiore  profectus  et  industriae  specimine  scri- 
bantur;  ea  vero  sola  in  affixionibus  publicis  proponantur  pauca  et  se- 
lecta  duntaxat,  sive  emblemata,  sive  aenigmata,  sive  epigrammata;  et 
omnia  prius  visa  et  censa  a  Praefecto  Studiorum  cum  uno  vel  altero 
a  Rectore  adjuncto. 

28  Vana  et  inutilis  cum  sit  aemulatio  illa  Magistrorum,  qua 
alter  alterum  superare  contendit  versuum  sive  multitudine  sive  varie- 
tate,  materiae  copia  v.  novitate,  omnino  tollatur,  nec  permittatur,  ut 
unus  aliquis  v.  alter  omnium  Discipulorum  unius  classis  carmina  de- 
scribat,  sed  sua  describant  singuli,  et  cujus  adeo  imperita  est  manus, 
ut  proponi  honeste  nequeat,  is  nihil  affigat 

29.  Argumentum  versuum  ejusmodi  sit,  quod  prudentum  judicio, 
rei,  personae,  loco,  tempori,  quorum  causa  scribuntur  et  proponuntur, 
conveniat.  —  Unde  non  ferendum,  ut  in  die  Ss.  Sacramenti,  pro  eius 
encomio  materia  petatur  ex  quovis  genere  rerum,  et  ut  quaevis  historiae 
tam  sacrae  quam  profanae  oracula,  antiquitates ,  dicta  et  facta,  et 
denique  fabellae  tam  sacro  mysterio  accommodentur,  etsi  nullam  aliam 
affinitatem  aut  convenientiam^  cum  ep  habeant,  nisi  quam  sibi  ipsi 
Poetae  temere  fingunt. 

30.  Nec  prius  initium  fiat  scriptionis  alicuius  quae  palam  pro- 
ponenda  et  affigenda  sit,  quam  Praefectus  Studiorum  monitus  sit,  et 
ipsum  argumentum  approbarit,  qui  non  patietur  propterea  a  consuetis 
Scholarum  exercitiis  aliquid  remitti  v.  immutari,  vel  temporis  tantum 
tribui,  ut  iactura  inde  studiorum  fiat. 

31.  Sumptus  in  picturas,  descriptiones  et  alias  affixionum 
exornationes  moderati  sint,  prout  praescripti  a  R.  P.  Busaeo  Visitatore, 
a  quo  Rectores  inscio  Provinciali  non  discedant,  nisi  aliqui  bonas  ob 
causas  alicubi  moderandas  aut  contrahendas  judicarent. 

32.  De  actionibus  publicis  et  privatis.  In  actionibus  privatis 
Scholarum  haec  deinceps  moderatio  observetur,  ut  in  Suprema,  Media 
et  Infima  grammaticae  classe  nihil  exliibeatur,  quod  non  sit  ex  authori- 
bus  sive  graecis  sive  latinis,  qui  in  illis  singulis  praeleguntur,  cujus- 


286  Heranbildung  der  Lehrer  1619. 

modi  sunt  Ciceronis   quaedam,  ut  de  Amicitia,   Senectute,   Elegiae 
Ovidianae,  Dialogi  Pontani,  Luciani  etc. 

33.  In  Humanitate  et  Rhetorica  praeter  Sabbathinas  et  alias  in 
ratione  studiorum  praescriptas  Declamationes  institui  utiliter  poterit 
praelectio  alicuius  illustris  Sententiae,  loci  v-  capitis  ex  Auctore  in 
Schola  explicati,  recitatio  e  memoria  libri  alicuius  v.  partis  illius, 
nominatim  alicuius  libri  Aeneidos  in  personas  distributi ,  alicujus 
eciogae.  In  Rhetorica  etiam  exhiberi  poterit  aliquod  Senatus  consul- 
tum,  judicium,  sed  absque  apparatu  solenniori  personarum  v.  theatri. 

34.  Comoediae  Tragoediae  v.  Dialogi  et  universe  nullius  Actionis 
scriptionem  aggrediatur  quisquam  Superiore  non  prius  praemonito, 
atque  eius  argumentum  et  dispositionem  in  suos  actus  et  scenas 
approbante,  et  de  sumptibus  qui  plus  minus  exigentur,  et  de  toto 
apparatu  scenico  certi  quippiam  statuente,  et  pro  sodalitatibus  nihil 
uspiam  Scenicum  instituatur  Provinciale  inconsulto. 

35.  Accommodentur  actiones  omnes  ad  finem,  quem  Societas 
intendit,  ad  motum  animorum  in  detestationem  malorum  morum,  pra- 
varum  consuetudinum,  fogam  occasionum  peccandi,  ad  studium  maius 
virtutum,  ad  imitationem  Sanctorum.  quoriim  vitae  si  in  scenam  pro- 
ducantur,  non  permittatur,  ut  de  iis,  quae  bene  et  sancta  gesserunt, 
quaeque  ad  exemplum  esse  possunt,  ieiune  et  obiter  tantum  agatur; 
prolixius  autem  de  figmentis  ridiculis  ad  rem  non  pertinentibus,  et  de 
quibusdam  levitatibus  puerilibus. 

36.  Corrigatur  vana  illa  persuasio,  qua  virtutes  et  vitia  foeminea 
potius  quam  virili  forma  et  schemate  repraesentanda  putantur,  nec 
permittatur,  ut  ordinarie  tanta  varietas  rerum  in  unam  actionem  in- 
cludatur,  quanto  pro  pluribus  sufficeret,  nec  ut  sine  necessitate  Per- 
sonae  multipHcentur. 

37.  Caveatur  item,  ne,  quod  justam  reprehensionem  habet,  in 
omni  actione  producantur  Daemones,  Mendici,  Potatores,  blasphemi, 
pueri  leviculi;  choreae  mortuales,  explosiones  fistularum,  tractatio 
armorum  bellicorum  et  his  similia  non  permittantur,  nisi  quando 
argumentum  necessario  exiget,  actioque  in  publico  et  sub  dio  coram 
viris  Principibus  exhibenda  erit. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  187 


Genauere    Instructionen    ftir    die  Heranbildung   der 
Lehrer  in   der  rheinischen    Provinz   1622. 

(Arch.  Prov.  Oerni.  XIII  A2  p.  345  8S.) 

Unter  den  »Repetentes«  sind  die  jiingeren  Religiosen,  von  welchen  ein  Teil 
die  philosophischen,  der  andere  die  humanistischen  Studieu  wiederholt,  zu  ver- 
stehen.  Dafs  beide  Coetus  streng  geschieden  waren,  geht  schon  aus  der  oben 
(S.  176)  mitgeteilten  Anordnung  des  Provincials  hervor,  der  zutblge  den  Horern 
des  humanistischen  Cursus  alle  philosophischen  Biicher  entzogen  werden  sollten, 
damit  ihr  ganzer  Fleifs  dem  Spezialfache  gehore. 


A.    Instructio  pro  Praeside  Repetentium. 

Cui  hoc  mumis  a  Superiore  imponitur,  omnino  sibi  persuadeat, 
negotium  magni  momenti,  quodque  non  minus  ad  commune  bonum 
Societatis,  quam  ad  singulorum  fratrum  nostrorum  scholiasticorum 
profectum  et  utilitatem  pertineat,  sibi  commissum  esse.  Quapropter 
s6dulo  ad  ilhid  incumbat,  et  singulari  fide  ac  dihgentia  praestet 
necesse  est.    Quod  ut  facilius  assequatur,  ea  quae  sequuntur  observet. 

1.  Conabitur  e  variis  instructionibus  tam  impressis  quam  scriptis 
intelhgere,  quis  sit  in  Societate  nostra  scopus  et  ratio  harum  repe- 
titionum,  ut  nimirum  scholastici  nostri  utrumque  stu(hum,  philosophiae 
sc.  et  humaniorum  hterarum  (quod  per  biennium  noviciatus  inter- 
missum  non  parum  ab  obhvione  detrimenti  accipere  potuit),  serio 
iterum  recognoscant  et  recolant.  In  eo  denique  brevi  temporis  spatio 
ita  se  perficiant,  ut  et  ingenii  et  eruditionis  suae  ahquod  Societati 
specimen  dare  et  ipsi  ad  eadem  studia  continuanda  majores  animos 
concipere  ac  tandem  fructuosius  illa  suo  tempore  in  schohs  pertrac- 
tare  possint.  Accedit,  quod  a  repetitione  philosophiae  successus 
fere  examinis  singulorum  pro  audienda  theologia  dopendeat.  Quae 
res  cum  multa  aha  consequentia  post  se  habeat,  vakle  ea  Praesidi 
commendata  sit  oportet. 

2.  Inprimis  itaque  curabit,  ut  ordinem  studiorum  et  temporis 
distributionem  ipsis  praescriptam ,  instructiones  quoque  non  tantum 
repetentibus  humaniora  studia  et  philosophiam ,   sed  etiam   magistris 


188  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

inferiorum  scholariim  alias  traditas  ipse  habeat,  legat  et  easdem 
repetentibus  singulis  describendas  tradat,  quo  exactius  et  constantius 
ab  omnibus  et  singulis  quaeque  suo  tempore  observari  possint,  quae 
maxima  et  prima  Directoris  cura  esse  debebit.  Libros  quoque  cui- 
qiie  accommodatos  et  stili  exercitationem  separatim  singuhs  praescri- 
bet,  nec  ullo  modo  permittet,  ut  a  praescripto  ordine  studiorum  et 
exercitationum  discedant,  aut  aliis  studiis  et  occupationibus  se  impe- 
diri  sinant. 

3.  Quod  vero  ad  repetitionem  philosophiae  attinet,  curabit 
Praeses,  ut  designationem  omnium  quaestionum  et  materiarum,  quae 
maxime  repeti  solent,  ipse  prudenter  accommodet  ad  tempus  repeti- 
tionibus  isto  anno  concessum,  contrahendo  illas  vel  extendendo,  ut 
cum  tempore  repetitionis  etiam  iiniantur  quaestiones  et  materiae 
singularum  philosophiae  partium,  cum  constet,  scholasticos  ex  omni- 
bus  partibus  examinandos  esse. 

4.  Academicis  conventibus  ita  semper  non  solum  intersit,  sed 
ita  praesit,  ut  omnibus  exercitationibus  vigorem  aliquem  addat;  curet- 
que,  ut  inateriae  philosopliicae  ita  discutiantur,  ut,  quoad  fieri  potest, 
praecipuae  difficultates  in  singulis  expediantur;  nec  quicquam  maneat 
obscurum  aut  indiscussum.  Quodsi  Repetentes  difficultates  movere 
negligerent,  ipse  eas  indicet,  urgeat  et  explicari  curet,  nec  ullo  modo 
inutilibus  ambagibus  et  argumentationibus  tempus  teri  permittat, 

5  Sciant  vero  etiam  Repetentes  humaniorum  literarum  niajori 
indigere  cura  et  attentione  Praesidis  eo,  quod  major  sit  in  iUis  non 
solum  auctorum  et  studiorum,  sed  etiam  stili  exercendi  varietas, 
quae  sine  continua  inspectione,  directione  et  correctione  ac  Praesidis 
instantia  facile  languescere  solet.  Ne  itaque  pigeat  saepe  audire  sin- 
gulos  eosque  animare,  hicubrationes  eorum  examinare  et  emendare, 
donec  et  eam  pronunciationem  et  stilum  in  utraque  lingua  assecuti 
sint,  ut  cum  dignitate  et  pro  honore  Societatis  illas  artes  profiteri 
possint. 

6.  Meminerit  vero  etiam,  quod  a.  1622.  in  Congregatione  pro- 
vinciali  etiam  praescriptum  sit,  ut  juxta  notas  in  Catalogum  perpe- 
tuum')  factas  auctores  legendi  et  imitandi  sumantur  ex  iis  qui  ali- 
quando  in  schohs  nostris  docendi  sunt,  quique  in  Catalogo  Perpetuo 
ex  ordine  classium  et  annorum  recensentur.  Nihil  enim  utiHus,  ut 
ibi  dicitur,  legere  poterunt  aut  imitari. 


')  Dieser  Catalogus  perpetuus  folgt  hinter  der  vorliegenden  Instruktion. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  189 

7.  Denique  conetur  fratres  sibi  commissos  religiosa  sua  conver- 
satione  et  utilibus  subinde  monitis  aedificare  eosque  in  spiritu  con- 
servare,  ut  non  minus  in  virtutibus  quam  honestis  disciplinis  proficiant. 


B.     Ordo  studiorum  et  exercitiorum  pro  nostris, 
qui   ad  repetenda  studia  bumaniorum  literarum  mittuntur. 

(1622.) 

Distributio  temporis. 

(Mane.)     Hora  6.  matutina  repetunt  Grammaticam  graecam. 

Hora  7.  scriptorem  graecum  a  Praefecto  praescriptuni  legunt 
singula  accurate  expendentes. 

Hora  8.  per  semihoram  exercitio  corporali,  deinde  per  tres  qua- 
drantes  graecae  scriptioni  vacant. 

Reliquo  tempore  usque  ad  10  ad  academiam  conveniunt,  in  qua 
quidem  ante  prandium  semper  graeca,  post  prandium  vero  latina 
tractantur. 

Hora  10.  recognoscunt  quae  antemeridiano  tempore  legendo 
audiendoque  observarunt. 

Post  meridiem.  A  recreatione,  lectis  litaniis  B.  Virginis,  prae- 
cepta  Grammaticae  (lat.)  ex  Emmanuele,  et  suo  tempore  Rhetoricae  e 
Cypriano  Soario  repetent. 

Quadrante  post  primam  habetur  conventus  academicus. 

Hora  2.  Ciceronem  legunt  atque  ex  illo  collectas  observationes 
annotant  et  in  adversaria  ponunt. 

Hora  3.  per  semihoram  corpus  exercent,  inde  ad  Ciceronis  lectio- 
nem  redeunt  per  horam,  subinde  rursus  '/2  horam  recognoscendis  et 
memoriae  mandandis  iis,  quae  legerunt  et  observarunt,  impendunt. 

Ab  hora  5.  stilum  exercent  latinum  per  quinque  horae  quadrantes. 

Diebus  festis  et  quibus  vacatur,  poeticae,  historiae  et  antiquitati 
(Archaeol.)  studebunt  ex  praescripto  Praefecti,  ita  tamen,  ut  stilum 
in  pangendis  carminibus  guaviter  exerceant  et,  quae  inter  poeticum, 
historicum  et  oratorium  intersit,  cognoscere  studeant. 


190  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 


Exercitationes. 

Prima  omnibus,  qui  ad  liaec  studia  repetenda  mittuntur,  ante 
omnia  tradenda  est  Instructio  Repetentium  a.  1622.  in  provinciali 
Congregatione  facta'),  et  si  quid  praeterea  ad  haec  studia  tractanda, 
sive  dum  repetunt  sive  dum  in  scholis  docent,  ipsis  usui  esse  possit. 
Quibus  utiliter  adjungetur  methodus  seu  ordo  conficiendi  adversaria 
seu  locos  communes  ut  vocant. 

Operae  pretium  erit,  initio  unam  aut  alteram  hebdomadam  e 
Superioris  arbitrio  concedere  Repetentibus,  quibus  fere  nihil  praestent, 
quam  ut  rudimenta  et  librum  primum  Emmanuelis  legant,  expendant 
et  memoriae  mandent  una  cum  significationibus  vocabulorum,  quae 
illis  continentur,  adeo  ut  tempore  academiae  interea  nihil  aliud  trac- 
tent,  quam  ut  praecepta  ista  recitent,  se  mutuo  ex  ilhs  examinent 
dubiaque  varia  proponant.  Non  raro  enim  illa  ignorantur,  nec  sine 
illis  tam  commode  progredi  poterunt. 

Posteaquam  vero  in  hisce  praeceptis  sufficienter  profecerint,  tum 
demum  temporis  distributionem  supra  traditam  accurate  observabunt 
atque  in  academia  matutina  unus  aliquis,  ad  quem  ordo  pervenit, 
lectionem  e  graeco  auctore  exponet,  ac  primo  quidem  eo  modo,  quo 
in  media  (classe)  grammaticae  graecus  catechismus  v.  in  suprema 
Aesopi  fabulae,  deinde  prout  iii  humanitate  graeci  auctores  expli- 
cari  solent. 

Lectione  finita  ceteri  dubia  suumque  de  doctione  judicium 
libere,  si  rogentur,  explicent  et,  si  quid  a  modo  in  regulis  scholarum 
praescripto  discesserit,  monebunt;  quod  etiam  in  latina  academia 
permitti  debet.  Sed  advertendum  hic  est  Praefecto  s.  Directori: 
1.  ut  alios  auctores  exponendos  non  praescribat,  quam  qui  in  scholis 
nostris  explicari  solent;  hoc  enim  plurimum  proderit  aliquando  doc- 
turis;  quinimo  e  Catalogo  Perpetuo  facile  intelhgere  poterit,  quinam 
auctores  sequentibus  annis  iisdem  Repetentibus  in  scholis  explicandi 
sint;  2.  ut  a  facilioribus  ad  modum  et  ordinem  scholarum  ad  diffi- 
ciliora  progrediatur,  et  tamdiu  in  soluta  oratione  illos  retineat,  donec 
in  privata  repetitione  usque  ad  prosodiam  graecam  pervenerint;  tunc 
enim  sepositis  orationibus  poeta  graecus  explicandus  esset. 


1)  S.  die  folgende  Instruction. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  191 


Auctores  tam  latini  quam  graeci,  qui  privatim  leguntur  et  in 
academia  exponuntur,  imo  et  quotidianum  exercitium  stili  aliquatenus 
respondere  debent  libro  praeceptorum,  quem  quisque  assignatum 
liabet  in  privata  repetitione,  ita  ut,  quamdiu  circa  primum  et  secun- 
dum  librum  Emmanuelis  occupatur,  nil  nisi  epistolas  Ciceronis  et 
ejusdem  opuscula  de  senectute,  de  amicitia  et  paradoxa  legant,  in 
academia  exponant  et  in  exercitatione  stili  epistolas  ad  Ciceronis 
imitationem  componant;  atque  in  omnibus  gradatim  a  facilioribus 
inchoando  progrediantur.  Ut  vero  tanto  commodius  artificium  Cice- 
ronianum  observent,  legere  poterunt  eodem  tempore  auctorum  aliquem 
de  conscribendis  epistolis,  qualis  est  Rochus  Perusinus ')?  Lipsius. 

Posteaquam  vero  judicio  Directoris  sufficienter  in  grammatica, 
syntaxi  et  stilo  epistolari  profecerint,  gradum  facient  ad  posodiam, 
ita  ut,  sepositis  prioribiis  libris  Emmanuelis,  hanc  legant  privatim  et 
memoriae  mandent;  atque  eodem  tempore  in  academia  pomeridiana, 
sepositis  epistohs  atque  aliis  oratorio  stilo  conscriptis,  explicandum 
sument  aliquem  librum  Ovidii  de  tristibus,  de  Ponto,  de  fastis,  atque 
ad  ejusdem  imitationem  etiam  ipsi  elegias  conscribere  incipient.  Ce- 
terum  et  hic  operae  pretium  erit  illos  legere  institutionem  poeticam 
P.  Pontani^)  aut  Buchleri,  qui  singulorum  poematum  naturam  et 
artificium  clarius  exponunt. 

Demum  ubi  Directori  visum  fuerit,  ab  elegiis  ad  faciliores  libros 
Virgihi  se  transferent,  quem  similiter  explicent  in  acaderaiis  et  stilo 
heroico  exprimere  conentur. 

Haec  vero  ubi  aliquamdiu  cum  fructu  tractaverint ,  si  adhuc 
tempus  superabit,  omnem  laborem  et  industriam  ad  exercitationes 
oratorias  conferent,  ita  ut  privatim  Soarii  Pthetoricam  repetant  et 
ediscant. 

In  academia  vero  initio  quidem  libros  aliquos  philosophicos 
Ciceronis,  v.  gr.  de  officiis  v.  Tusculanas  quaestiones  v.  de  divinitate 
(sic,  divinatione?),  de  natura  deorum,  deinde  faciliores  orationes  juxta. 
regulam  professoris  rhetoricae  explanabunt.    luxta  modum  vero  supra 


1)  Rochi  Perusini  de  scribenda  et  rescribenda  Epistola  liber  plurimis 
locis  studiose  emendatns  atque  distinctus;  multis  praeterea  capitibus,  utilissimis- 
que  annotationibus  et  scholiis  locupletatus  a  Jacobo  Pontano  e.  S.  J.  Dilin- 
gae  1578.  80. 

2)  Jac.  Pontani  S.  J.  Poeticarum  Institutionum  libri  III.  Ejusd.  Tyroci- 
nium  Poeticum.     Ingolst.  1594,  8°.;  1597;  1600.     Auch  sonst  oft  aufgelegt. 


192  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

traditum  eo  tempore  poetas  et  poeticum  stilum  ordinarie  seponent, 
et  in  eorum  locum  oratoria  succedent.  Initio  quidem  progymnasmata 
oratoria  mandanda  erunt:  narrationes,  descriptiones,  confirmationes, 
gnomae,  confutationes  et  similia;  postea  orationes  conscribere  licebit. 
Post  haec,  si  adhuc  tempus  concedatur,  redibunt  ad  poesin,  ad  fabri- 
canda  epigrammata,  odas,  satyras;  subministratis  auctoribus  classicis, 
unde  artificium  et  phrases  his  poematis  idoneas  hauriant:  puta  Mar- 
tialem,  luvenalem  correctum;  traditis  etiam  in  scripto  quae  ad  na- 
turam,  proprietatem  et  artificium  singulorum  poematum  pertinent. 

Singuli  Repetentes,  dum  grammaticalia  et  epistohas  tractant, 
semel  in  triclinio  germanice  concionentur;  dum  vero  circa  prosodiam 
et  poetas  occupantur,  singuli  unam  elegiam  vel  aliud  poema  a  se 
factum  similiter  super  mensam  recitabunt  e  memoria.  Idem  serva- 
bunt  in  progymnasmatis  et  ipsis  orationibus,  quando  privatim  illa 
tractare  jubentur. 

Ut  vero  hoc  singuli  accuratius  praestent,  permittitur,  ut  postea 
Directore  praesente  singuli  judicium  suum  de  concione  deque  aUis, 
quae  pubhce  recitantur,  modeste  tamen  et  rehgiose  proferant.  Deni- 
que  ita  semper  stilum  cum  oratione  conjungent,  ut  nunquam  ad 
academiam  conveniant,  quin  aUquid  a  se  recens  compositum  adferant 
et  Directori  exhibeaut. 


C.     Iiistructio  pro  illis, 
qni  ad  repetenda  studia  liumaniora  mittuntur.     1622. 

1.  Quicunque  ex  nostris  ad  studia  humanitatis  repetenda  mit- 
tuntur,  sciant,  hunc  sibi  scopum  propositum  esse  oportere,  ut  co- 
gnoscant,  quemadmodum  ipsi  inprimis  puritatem  linguae  latinae  et 
veram  eloquentiam  assequi  possint,  et  alios  in  suam  disciplinam  tra- 
ditos  ad  eandem  deducere. 

2.  Ad  hunc  scopum  non  alia  via  pervenient  facilius,  quam  si 
regulas  tam  communes  scholarum  quam  proprias  cujusque  classis  et 
legere  attente  et  considerare  ac  observare  studeant. 

3.  Hae  regulae  duo  nobis  suggerunt  praesidia:  et  puritatis  la- 
tinae  linguae  et  eloquentiae  comparandae  praecepta  et  imitationeni. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  193 

4.  Praecepta  grammatica  a  nobis  petenda  sunt  ex  Eramanuele, 
quem  initio  statim  totum  ])erlegere  et  sibi  familiarem  reddere  debent. 
x\d  imitationem  proponitur  unicus  fere  Cicero,  quem  solum  etiam 
qui  ad  repetendum  accedunt  legent,  primo  incipiendo  ab  epistolis 
selectis,  deinde  progrediendo  ad  familiares,  ad  Atticum,  ad  Quintum 
fratrem;  inde  ad  libros  officiorum  et  alios  philosophicos ,  praecipue 
qui  in  scholis  nostris  explicantur;  denique  ad  orationes. 

5.  Ut  vero  lectio  haec  ad  imitationem  conferat,  ita  instituenda 
est,  ut  non  obiter  et  cursim  fiat,  sed  cum  accurata  observatione, 
quae  sit  vis  cujusque  verbi,  tum  ex  notatione,  tum  ex  iis,  quibus 
tribuitur,  conjungitur  v.  opponitur;  quibus  vinculis  quam  apte  oratio 
nectatur;  quomodo  oratio  latina  cum  praeceptis  grammaticae,  cum 
vulgari  nostra  tam  latina  quani  vernacula  conveniat.  Qua  de  re 
legendus  est  Antonius  Schorus  de  ratione  discendae  docendaeque 
utriusque,  et  altero  (hbro)  de  phrasibus. 

6.  Cum  hac  lectioue  mox  usus  loquendi  scribendique  jungendus 
est:  et  primo  quidem  ad  eum  modum,  quo  in  duabus  schohs  inferio- 
ribus  grammaticae  pueris  argumentum  scribendum  proponi  solet,  to- 
tum  ex  Cicerone  expressum,  commutatis  tantum  personis,  locis,  tem- 
poribus;  mox  ut  in  suprema  grammaticae. 

7.  Quia  vero  latinae  linguae  puritas  sine  graecae  cognitione 
perfici  non  potest,  quo  tempore  praecepta  latina  Emmanuelis  repe- 
tuntur,  etiani  ex  Gretsero  sunt  graeca  recognoscenda,  imo  haec  cum 
illis  componenda,  ut  hac  ratione  utriusque  linguae  proprietas  tacilius 
intelligatur.  Id  vero  ut  fieret  commodius,  Gretserus  methodum.Em- 
manuelis  in  sua  institutione  graeca  secutus  est. 

8.  Neque  haec  utriusque  linguae  comparatio  in  praeceptis  tan- 
tum,  sed  in  ipsis  scriptoribus  usurpanda.  Itaque  statim  scriptor 
ahquis  in  manus  sumendus  est,  et  verba  tam  simplicia  quam  con- 
juncta  expendenda  et  cum  latinis  conferenda  Quod  cum  et  Cicero 
ipse  et  docti  omnes  censuerint  valde  necessarium,  et  Societas  ad  extre- 
mum  in  regulis  ita  praecipiat  in  pueris  faciendum,  non  debet  diffi- 
cile  videri  iis,  qui  literarum  humaniorum  classes  et  philosophiae  studia 
semel  decurreriut. 

9.  Postquam  aiiquanto  tempore  in  his  exercitationibus  versati 
fuerint  et  alios  ahquoties  audierint,  praebeant  ipsi  specimen  suae 
industriae  et  ab  inferioribus  exorsi  ad  suprema  progrediantur,  omnes 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  lo 


194  Heranbildimg  der  Lehrer  1622. 

boni  magistri  partes  obeundo,  repetendo,  dictando,  corrigendo,  pro- 
nunciando  cet. 

10.  Antequam  ad  docendum  accedant,  diligenter  meditentur, 
quae  sint  et  quomodo  docturi ;  imo  scribant  in  libello  ad  id  parato 
ea  potissimum,  quae  vohmt  dictare  discipulis,  qualia  sunt:  argumen- 
tum,  plirases,  observationes  cujusque  scholae. 

11.  In  docendo  regulas  communes  et  proprias  accurate  servent 
singula,  quae  in  illis  praecipiuntur,  exequendo:  meminerintque  prae- 
lectionem  eo  spectare,  ut  auditores  Ciceronem  in  sermone  et  scrip- 
tione  imitari  discant  et  sibi  omnia  ad  usum  et  imitationeni  esse 
referenda. 

12.  Quod  ut  rectius  intelligatur,  animadvertendum  est,  prae- 
lectionem  quamque  Ciceronis  duabus  debere  constare  partibus,  inter- 
pretatione  et  observatione  ad  imitandum  instituta;  quarum  illa  est 
ut  corpus,  haec  ut  anima  praelectionis.  Utramque  exigunt  regulae 
(rat.  stud.),  sed  obscurius.  Llberius  explicat  Andreas  Schottus  libr. 
Tull.  quaest.;  et  interpr.  quidem  lib.  4.,  observationem  vero,  quae 
unica  via  est  ad  imitationem,  prioribus  libris  tribus '). 

13.  Interpretatio  duplex  est:  metaphrastica  et  paraphrastica ; 
illa,  quae  verbum  verbo  reddit,  utuntur  nostrae  scholae  in  classibus 
grammaticae;  hac,  quae  sententiam  verbis  subjectam  apertiore  ora- 
tione  declarat,  scholae  humanitatis  et  rhetoricae;  in  illa  manet  regula, 
retinendam  esse  collocationem  verborum,  tum  ut  numero  assuefiant 
ab  initio  pueri,  tum  ut  discrimen  agnoscant  orationis  latinae  et  ver- 
naculae;  in  hac,  fugiendam  metaphrasin,  ut  verbum  latinum  alio 
verbo  latino  exphcetur,  quo  nihil  est  alienius  a  scopo  nostrae  insti- 
tutionis,  praesertim  si  haec  dictentur  et  a  pueris  calamo  excipiantur. 
Avocantur  enim  a  Ciceroniana  puritate  et  ad  vulgarem  illuviem  adi- 
guntur  et  transeunt. 

14.  Itaque  si  verba  obscura  non  sint,  vel  certe  ex  argumento 
et  connexione  facile  intelligantur,  non  est  cur  aha  adhibeatur  expli- 
catio.  Quodsi  haec  satis  non  sint,  videndum,  an  ipse  Cicero  alio 
loco  ahusve  scriptor  eandem  rem  aut  similem  clarius  exposuerit,  isque 
producendus.  Quod  non  soluni  ad  explicationcm  utile  erit,  sed  ad 
copiam  quoque  orationis  comparandam;   quo  in  genere  proderunt  ii. 


1)  Aiidreae  Schotti  S.  J.  Tullianarum  quaestionum  de  instauranda  Cice- 
ronis  imitatione  libri  IV.     Antverp.  1610.    8*^. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  195 

qui   formulas  varias  Ciceronis   et  aliorum  per  genera  causarum    di- 
gesserunt. 

15.  Duo  praeterea  ad  hanc  partem  interpretationis  necessaria 
sunt,  ex  historia  et  fabulis,  ex  philosophia  et  moribus  ac  ritibus 
gentilium;  videri  possunt  apud  Schottum  lib.  4.  Sed  illud  est  notan- 
dum,  ex  his  plura  non  esse  afferenda,  quam  loci,  qui  tractatur,  ex- 
plicatio  postuLat. 

16.  Observatio,  quae  altera  est  et  praecipua  praelectionis  pars, 
prorsus  ad  imitationem  est  necessaria  ideoque  a  magistro  assidue 
usurpanda  et  ad  imitationem  accommodauda,  non  praelegendo  solum, 
sed  repetendo,  loquendo,  scribendo,  dictando;  et  hoc  potissimum 
agent  in  omnibus  exercitationibus  discipuli  efficieiido  (?). 

17.  De  imitatione  varia  scribit  Andreas  Schottus,  qui  eam  primo 
dividit  in  imitationem  verborum  et  rerum,  et  illam  rursus  in  puerilem 
et  virilem.  Atque  omnes  etiam  in  nostris  regulis  commendantur, 
potissimum  tamen  imitatio  verborum.  Et  quidem  puerihs  illa  locum 
habet  in  schohs  grammatices ;  in  humanitate  et  rhetorica  altera  magis 
usurpanda;  et,  si  fieri  potest,  etiam  altera  rerum  in  rhetoricam 
inducenda. 

18.  Quae  hactenus  dicta  sunt  eo  spectant,  ut  nostri,  qui  scho- 
las  humaniores  docturi  sunt,  infiammatum  quendara  amorem  conci- 
piant  puritatem  elegantiamque  latinae  linguae  consequendi  et  in 
scholas  nostras  inducendi. 

19.  Qui  hunc  amorem  latinitatis  in  se  excitarint  et  viam  ad 
eam  obtinendam  invenerint,  ipsam  enim  tam  brevi  tempore  assequi 
se  posse  nemo  existimarit,  debent  posthaec  aliquid  operis  impendere 
legendis  poetis,  historiis,  antiquariis,  ut  stilum  poeticum  norint  discer- 
nere  ab  oratorio;  neque  historiae  neque  antiquitatis  sint  omnino  rudes. 

20.  Ex  his  vero  fuerit  satis  legere  eos,  qui  in  scholis  nostris 
exponuntur,  atque  eo  etiam  ordine;  ad  quorum  item  imitationem 
semel  iterumque  per  hebdomadam  carmina  conscribunt,  historiam 
meditantur  et  suis  verbis  quam  elegantissime  narrant.  Ante  omnia 
vero  cognoscant  Ciceronis  vitam,  quae  a  Franc.  Fabritio^)  diligen- 
tissime  est  descripta.  Antiquitatis  romanae  cognitio,  quantum  in 
praesens  satis  est,  accipietur. 


')  S.  in  dieser  Instruction  E,  c.  11,  n.  2  Anm. 


13* 


196  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 


D.     Instructio  pro  professoribus  humaniorum  literarum. 

(1622.) 

a)    De   modo   studendi. 

Magister,  qui  se  ad  has  literas  docendas  applicaturus  est,  tan- 
tum  in  repetitione  studiorum  vel  aliunde  debet  profecisse,  ut  non  medio- 
criter  intelligat,  in  quo  verus  profectus,  tam  suus  quam  discipulorum, 
consistat,  et  cujusmodi  sit  illa  eloquentia  et  eruditio,  ad  quam  conse- 
quendam  labores  et  studia  sua  conferre  cogitat,  ne  videlicet  statim 
ab  initio  illum  a  vero  scopo  aberrare  et  propriam  sibi  eloquentiam 
comparare  contingat.  Quodsi  quis  forte  eam  cognitionem  ad  hanc 
provinciam  [Rheni]  non  afterret,  ante  omnia  a  viro  quopiam  literato 
adjuvandus  esset,  qui  ipsi  instructiones  nostris  repetentibus  proponi 
solitas  cum  expositione  aliqua  et  praxi  traderet,  atque  prae  ceteris 
omnibus  inculcaret,  quae  P.  Andreas  Schottus  de  hac  re  in  Tullianis 
quaestionibus  fuse  disputavit,  et  Antonius  Schorus  Belga  in  libello 
suo  de  docendae  linguae  latinae  et  graecae  ratione  addita  praxi  decla- 
ravit.  Eodemque  pertinet  instructio  novem  capitum  de  legendis  autori- 
bus,  quae  nomine  M.  Mathiae  Putzii^)  circumfertur. 

1.  Statuendum  deinde  pro  fundamento  erit  ro  soyou  seu  pri- 
marium  studium  professoris  harum  Hterarum  esse  debere,  ut  juxta 
regulas  proprias  scholae,  cui  praesidet,  juventutem  instruat;  atque, 
ut  omnes  exercitationes  literariae  in  suo  vigore  permaneant,  sedulo 
elaboret.  ridpsrtyov  s.  accessorium  illius  studium  erit  pro  se  ipso, 
ut  ajunt,  studere,  seque  ipsum  in  hoc  studii  genere  perticere.  Verum 
quia  constat  Societati  nostrae  non  minus  profectum  suorum  magistro- 
rum,  quam  externorum  discipulorum  cordi  esse,  ad  officium  boni  pro- 
fessoris  pertinebit,  rationem  studiorum  suorum  sic  instituere  et  ordi- 
nare,  ut  iidem  ilH  labores  et  lucubrationes,  quas  discipulis  erudiendis 
impendit,  etiam  ad  proprium  profectum  referantur.  Et  sane  nisi  haec 
subordinatio  diligenter  observetur,  vel  officio  suo  in  scholis  vel  proprio 
suo  profectui  deerit  magister,  prout  quotidiana  docet  experientia. 

2.  Statuendum,  sicut  ratio  studiorum  Societatis  seu  regulae 
scholasticae  rectam  et  planam  muniunt  et  ostendunt  viam,  per  quara 


'j  Matthias  Piitz  S.  J.  aiis  Diiren,  eiugetr.  1586  f  1595. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  197 


magistri  suos  discipulos  ad  apicem  literaturae  perducere  possunt  ac 
debent,  ita  eosdem  magistros  certiorem  viam  modumque  se  perficiendi 
nec  quaerere  debere  nec  reperire  posse,  quam  qui  in  iisdem  regulis 
praescribitur.  Ergo  idem  ille  studiorum  ordo,  eaedem  exercitationes, 
iidem  proficiendi  gradus  et  subordiuatio  ab  illis  observari  conveniet: 
ita  ut  privata  autorum  lectio,  quotidiana  stili  exercitatio  ceteraque 
hujusmodi  non  longe  discedant  ab  iis,  quae  juxta  gradum  suae  scholae 
vel  proxime  sequentis  ipsi  discipulis  suis  tradere  consueverunt,  non 
quod  toto  anno  niliil  tractare,  nihil  sublimius  tentare  legendo  aut 
scribendo  debeant,  quam  quod  discipulis  proponi  solet,  sed  quod  prius 
in  isto  genere  se  perficere  debeant,  priusquam  ad  altiora  contendant; 
et  quod  gradatim  debeant  et  non  per  saltum  ad  altiora  venire.  — 
Et  sane  si  quis  ingenii  felicitate  vel  laborum  contentione  ea,  quae 
sunt  suae  professionis  ac  scholae,  citius  penetraret,  idque  reipsa  in 
stilo,  sermone  et  bonorum  auctorum  perlectis  mouumentis  ostenderet, 
non  tantum  non  impediendus,  sed  potius  urgendus  esset,  ut  ad  ea, 
quae  scholae  proximae  accommodata  sunt,  gradum  faceret.  Nec 
praeterea  prohiberi  potest,  quin  eos  autores  suo  tempore  legat,  qui 
explicandis  lectionibus  praescriptis  et  thematis  concinnandis  ser- 
viunt;  in  quo  tamen  non  varietas  autorum,  sed  doctrinae  soliditas 
spectanda. 

3.  Statuendum  in  ratione  studiorum  quinque  media  praescribi,  qui- 
bus  omnis  discipulorum  profectus  continetur:  praelectio  classicorum  auto- 
rum,  annotatio  praecipuarum  observationum  ex  iisdem  collectarum,  quo- 
tidiana  stili  exercitatio,  declamatio,  concertatio.  Quorum  singula  quum 
ita  necessaria  sint,  ut  nullum  ex  illis  absque  gravi  studiorum  detri- 
mento  omitti  possit,  etiam  quilibet  magister  in  privato  suo  studio 
horum  omnium  rationem  habebit,  ergo  labores  et  tempora  sua  ita 
distribuet,  ut  singulis  his  exercitiis  suus  tribuatur  locus  et  opera. 
Et  tria  quidem  priora  quotidiana  sint  oportet;  duo  posteriora,  quando 
sese  offeret  aut  quaeretur  occasio,  impigre  a  diligenti  magistro 
suscipiuntur.  Declamationi  ansam  dabunt,  per  quam  quodvis  linguae 
seu  pronunciationis  exercitium  intelligi  vehm,  exhortationes  hebdo- 
madariae  in  scholis,  festis  diebus,  in  sodalitatibus,  in  triclinio,  atque 
in  superioribus  classibus  quotidianae  praelectiones ,  conciones  alicubi 
latinae,  familiaris  sermo:  quae  omnia,  si  cum  verborum  delectu  et 
aliqua  saltem  accuratione  fiant,  insignem  paulatim  dicendi  facultatem 


198  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

magistro  praestabiint.  Concertationi  clenique  tametsi  fcre  non  detur 
occasio,  nti  in  studiis  superioribus,  ejus  tamen  in  academiis  et  legen- 
dis  criticis  autoribus  aliqua  species  cernitur. 


b)    De  raediis  proficiendi  speciatim. 

1.  .Primum  ergo  medium  hujus  doctrinae  adipiscendae  est,  ut 
supra  dixi,  lectio  classicorum  autorum,  quorum  aliqui  praecepta  artis 
tradunt,  aliqui  vero  orationem  imitandam,  seu  solutam  seu  ligatam, 
continent.  Qui  praecepta  artis  tradunt  sufficit  semel  accurate  legisse 
ante  docendi  initium,  deinde  speciatim  singula  praecepta,  dum  ad 
quotidianas  magister  se  parat  lectiones,  examinare,  quia,  ut  Schorus 
monet  in  praefatione  sui  libelli,  nimium  temporis  praeceptis  addiscen- 
dis  impendendum  est.  Lectio  vero  imitandorum  autorum,  quae 
hic  caput  est  et  familiam  ducit,  duplici  modo  cum  fructu  institui 
potest :  1  °.  dum  se  magister  ad  quotidianas  lectiones  habendas  prae- 
parat;  2*^.  dum  statis  temporibus  alios  autores  in  hunc  finem  se- 
lectos  evolvit.  —  Quia,  ad  primum  quod  attinet,  omnibus  et  sin- 
gulis  magistris  generatim  praecipiendum  est,  ut  ad  quotidianas  lec- 
tiones  habendas  accurate  se  parent,  cum  in  hac  praeparatione  non 
tantum  lectio  primum  medium,  sed  etiam  observatio  perfectissime 
exerceatur:  magister  itaque  lectionem  exponendam  attente  perleget, 
sensum  autoris  sedulo  investigabit,  verba  pene  singula  sententiasque 
discutiet,  observationes  discipuhs  tradendas  juxta  gradum  scholae 
excerpet  In  quem  usum  expedit  ad  manum  habere,  saltem  in  schohs 
grammatices,  thesaurum  latinae  linguae  Roberti  Stephani,  vel  ejus 
epitomen  latino-germanice  editam  Argentinae.  Phirimum  etiam  con- 
ducet,  Nizolium  cum  Francisci  Sylvii  appendice  famiharem  habere; 
quas  enim  voces  auctores  hi  in  suis  dictionariis  neglexerunt,  non 
facile  apud  classicos  autores  invenies.  Denique  consultum  erit,  magi- 
strum  identidem  resi)icere  ad  ea,  quae  in  instructione  Repetentium  e 
P.  Andrea  Schotto  et  Antonio  Schoro  praescribuntur;  sed  maxime 
necessarium  erit,  ut  regulas  suas  de  gradu  scholae,  de  forma  prae- 
lectionis,  de  exercitationibus  et  concertationibus  tractantes  saepe  prae 
oculis  habeant.  —  lam  vero  quoad  alios  autores,  quos  statis  tempo- 
ribus  legendos  dixi,  curandum  in  primis  est,  ut  sint  classici,  selecti 
et  profectui  magistri  bene  acconimodati.    Hinc  absque  scitu  et  direc- 


Heraubildung  der  Lehrer  1622.  199 

tione  Praefecti  studionim  vel  Rectoris  aut  alterius  viri  literati  neque 
assunii  neque  teniere  mutari,  sed  constanter  usque  ad  finem  singuli 
evolvi  et  expilari  debent,  priusquam  ad  alium  ejusdem  generis  tran- 
seatur.  Nihil  enim  magis  officit  profectui,  quam  inconstantia  et 
curiositas:  qui  enim  ubique  est,  nusquam  est,  ut  dicitur;  et  qui 
multum  peregrinatur,  multa  acquiret  hospitia,  sed  paucas  amicitias. 

Praeterea  hic  advertendum  est,  tales  autores  celerius  et  bre- 
viore  brachio  percurrendos  esse,  quam  illos,  qui  in  scholis  praele- 
guntur,  cursim  solummodo,  observatis  et  annotatis  iis,  quae  Instructio 
Repetentium  et  Schorus  annotanda  censent.  Multi  enim  libri  tam  in 
Hgata  quani  soluta  oratione  uno  anno  evolvendi  sunt,  licet  pauci 
admodum  in  scholis  exponantur.  De  qua  re  videantur  notationes  ad 
Catalogum  Perpetuum  in  Congregatione  provinciali  a.  1622.  factae;  et 
quae  P.  Turrianus ')  repetentibus  tradidit  Hildesii  de  modo  colligendi 
themata  ex  tah^um  autorum  lectione.  Autores  vero  hujusmodi  sunt 
triplices:  orationis  solutae  tam  graecae  quam  latinae;  deinde  hgatae 
graecae  et  latinae;  denique  historiae  et  antiquitatis  Romanorum  et 
aliarum  gentium.  Horum  enim  onmium  cognitionem  complectitur 
humanioris  literaturae  periodus.  Nec  vero  nomen  viri  literati  tueri 
aut  rhetoricam  cum  dignitate  profiteri  poterit  qui  in  aliquo  horum 
defecisse  comperiretur. 

2.  Alterum  medium  est  observatio  eorum,  quae  ad  puritatem, 
elegantiam  et  copiam  linguae  latinae  et  perfectam  humaniorum  lite- 
rarum  cognitionem  pertinent.  De  qua  Instructio  Repetentium  ait, 
quod  sit  praecipua  pars  adeoque  anima  praelectionis.  Hinc  optimi 
quique  eloquentiae  magistri  totum  profectum  huic  observationi  et 
imitationi  attribuere  consueverunt.  Quibus  autem  in  rebus  locum 
habeant,  et  quae  sit  optima  imitandi  Ciceronis  ahorumque  autorum 
ratio,  nihil  attinet  huc  afferre,  cum  praedicti  autores  et  noster  Causinus 
lib.  3  paral.  de  ilhs  plus  satis  disputarint.  Videtur  etiam  exemplum 
imitationis  instituendae  in  calce  libelli  Antonii  Schori,  item  manu- 
scripta  instructio  novem  capitum  a  M.  Putzio  olim  composita.     Sed 


')  Augustinus  Turrianus  (1566 — 1644)  aus  Schwaben,  nicht  aus  Schweden, 
wie  es  (wahrscheinlich  durch  einen  Druckfehler  Suecia  st.  Suevia  veranlafst)  in 
Dederichs  Annalen  der  Stadt  Emmerich  S.  428  heifst,  war  19.  Juni  1586  zu  Speier 
in  die  Ges.  J.  eingetreten.  Er  lebte  in  Fulda  und  Mainz,  wurde  Rector  der 
Collegien  in  Hildesheim  und  Emmerich,  in  welch'  letzterer  Stadt  er  starb.  Von 
seiner  schriftstellerischen  Thatigkeit  ist  bis  jetzt  nichts  weiteres  bekannt  geworden. 


200  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

et  hoc  praeteriri  non  debet,  quod  omnium  pene  literatorum  consuetudo 
et  consilium  sit,  eloquentiae  studiosum  ad  memoriae  consulendum  ad- 
versaria  sibi  conficere  debere,  in  quae  ea  referat  et  inscribat,  quae 
inter  legendum  digna  ad  imitationem  et  memoriam  existimabit,  sive 
illa  ad  singularem  sermonis  elegantiam,  sive  ad  eruditionem  augendam 
pertinent;  quales  sunt  illustres  loquendi,  transeundi,  concludendi  for- 
mulae  et  figurae,  sententiae  item  morales,  historiae,  exempla  virtutum 
ceteraque  hujusmodi. 

3.  Tertium  medium  est  quotidiana  stili  exercitatio,  quae  ita 
necessaria  est,  ut  tam  autorum  lectio  quam  lectorum  observatio  sine 
illa  exiguam  vel  nullam  utilitatem  proficiendi  sit  allatura.  Quapropter 
quotidie,  si  non  in  utroque,  saltem  iu  altero  orationis  genere  con- 
stanter  erit  usurpanda,  et  quidem  ea  cura  ac  diligentia,  ut  superato 
omni  taedio  tamdiu  orationem  corrigat,  formet,  reformet,  expoliat  ac 
limet,  donec  stilum  suum  M.  Tullio  vel  alteri,  quem  imitandum 
susceperit,  conformaverit,  Manet  enim  receptum  illud  rhetorum  axioma: 
stilus  optimus  dicendi  magister;  vereque  Schottus  1.  I  q  8  sine  quo, 
inquit,  languescit  industria,  muta  est  natura,  ars  omnis  et  industria 
frustra  consumitur.  Sed  v.  eundem  1.  9.  —  Ut  vero  certam  eamque 
commodam  et  probatam  in  Societate  orationis  ideam  ac  figuram  ma- 
gister  in  stilo  suo  consequatur,  necessarium  erit,  ut  hac  in  re  suo 
non  fidat  judicio,  sed  quae  ipse  studiose  composuit  legenda  et  cen- 
senda  subinde  offerat  Superiori  vel  viro  cuipiam  Uterato,  a  quo  di- 
rectionem  accipere  possit.  Nec  terreatur  alteri  suum  judicium  hac 
in  re  modeste  subjicere,  donec  tandem  dictionem  suam  ad  stabilem 
aliquem  elocutionis  modum  adduxerit.  Qua  autem  in  re  quove  in  di- 
cendi  genere  stilus  et  imitatio,  quae  ejusdem  est  norma,  potissimum 
instituenda  sit,  dicetur  deinceps  iu  singulorum  magistrorum  prae- 
ceptionibus. 

4.  Quartum  medium  est  declamatio  seu  eorum,  quae  animo 
conceperis,  apta  pronunciatio.  Et  haec  quidem  quum  sit  complemen- 
tum  quasi  eloquentiae  atque  ita  necessaria,  ut  sine  illa  finem  orationis 
non  facile  consequi  possis,  omnino  allaborandum  est  proficienti,  ut  in 
illa  quoque  se  studiose  exerceat.  Ac  primo  quidem  initium  ducatur 
a  famihari  sermone,  a  quo  tametsi  abhorreat  artificiosa  nimis  et 
affectata  eloquentia,  nihilominus  sermonis  proprietatem  ac  puritatem 
in  eo  sectari  debebit,  qui  linguam  suam  calamumque  a  barbarie  vindi- 
care  cogitaverit.     Ut  enim  bene  loquendo  bene  loqui  et  perorare,  sic 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  201 

barbare  loquendo  barbare  loqui  assuescimus  et  orationem  nostram 
etiam  nolentes  contaminamus.  Majori  vero  cura  quae  ex  altiori  loco 
pronunciari  debent  poliri  et  exornari  debebunt. 

5.    De  concertatione,  cum  rarus  sit  iilius  usus,  non  est  necesse 
speciatim  aliquid  praecipere. 


c)    De  magistro  infimae  classis. 

Qui  intimam  grammaticae  proiitetur,  initio  docendi  totam  Em- 
raanuelis  grammaticam,  Tullianas  quaestiones  P.  Andreae  Schotti, 
Varronis,  item  Festi,  Macrobii  libros  etymologicos  cito  percurret,  et 
quae  digna  reputabit  in  adversaria  reponat.  Utile  quoque  erit  eodem 
tempore  Nomenclatorem  lunii  familiarem  habere  statimque  assuescere 
omnia,  quae  loquitur,  proprie  lingua  classicorum  auctorum  exprimere. 
Post  haec,  initio  fere  Februarii,  incipiet  epistolas  Ciceronis  ad  Fa- 
miliares  omnes,  ejusdem  ad  Atticum  et  Q.  fratrem  eodem  modo,  quo 
supra  dictum  est.  Interponet  tamen  subinde  libellum  ahquem  Manutii 
de  Orthographia ,  de  Interpretationibus  aut  similibus  grammaticorum 
praeceptorum  supplementis,  qualem  invenies  in  calce  Grammaticae 
Simonis  Verepaei.  Sub  finem  anni  legatur  Rochus  Perusinus  de  arte 
epistohca  aut  Verepaeus  de  eodem  argumento. 

In  graecis,  ubi  praecepta  grammaticae  sufficienter  imbiberit, 
Isocratis  orationem  ad  Democritum  vel  caput  Catechismi  sequenti  anno 
in  media  classe  expHcandum  in  manus  sumet,  et  initio  quidem  mo- 
rosius,  ad  eum  fere  niodum,  quo  P.  Gretserus  in  sua  Grammatica 
partem  orationis  S.  Chrysostomi  examinavit,  verbatim  expendet;  postea 
vero,  ubi  nonnihil  profecerit,  licebit  leviore  brachio  multum  percurrere. 

In  carmine  vero,  perlecta  Institutione  poetica  P.  Jacobi  Pon- 
tani  vel  Buchleri,  primus  qui  legatur  sit  Virgilii  codex  a  capite  ad 
calcem  pervohitandus,  observatis  iis,  quae  ad  hgatae  orationis  virtutes 
pertinent.  His  succedere  possunt  expurgatae  Ovidii  Elegiae,  maxime 
illae,  quae  in  proximis  scholis  ordinarie  exphcari  solent. 

In  historia  legenda  initium  ducetur  a  vita  Ciceronis  a  Fr.  Fa- 
britio  edita,  nisi  forte  illam  ante  legerit.  Huic  succedet  epitome  lulii 
Flori  cum  commentariis  lodoci  Stadii:  quodsi  is  haberi  non  posset, 
sumatur  ahus,  qui  principia  progressum  et  vicissitudines  reipubhcae 
Romanae  breviter  perstringat,  qualis  est  Eutropius,  Sigonius  in  Fastis, 


202  Heranbildung  der  Lehrcr  1622. 


alii.  Aliqui  tameii  putant,  optimum  modum  legendae  historiac  liunc 
esse,  ut  omnes  omnino  historici  seu  graeci  seu  latini,  qui  dc  rebus 
romanis  scripserunt,  juxta  ordineni  tenii)orum  legantur.  Post  hoc  le- 
gatur  Fenestella,  Manutius  de  senatu  roniano.  Operac  pretiuni  vero 
erit  prius  aliquem  bonum  auctorem  consuluisse  de  modo  legendae 
historiae,  qualis  est  P.  Gordonus  initio  suac  Chronologiae'),  Possevinus 
in  Bibliotheca^)  et  Lipsius. 

Quas  observationes  linguae  hitinae  e.\cerpere  et  in  adversaria 
rcferre  debcat,  satis  Instructio  Repctcntium  ct  regulae  magistroruni 
indicant.  Hoc  interim  monendus  videtur  magistcr  intimac,  quod,  tametsi 
certum  genus  observationum  ipsi  praescribatur,  quod  discipulis  pro- 
ponat,  nihilominus  pro  profectu  proprio  longe  alia  et  perfectiora  linguae 
ornamenta  possit  ac  debeat  annotare,  additis  etiam  iis,  quae  ad  cru- 
ditionem  et  antiquitatum  cognitioncm  referuntur. 

Stili  exercitatio  apud  infimae  magistrum  primo  versabitur  in 
epistolis  componendis  ad  Ciceronis  et  Phnii  imitationcm,  gradatim 
ascendendo  a  facihoribus  ad  difticihora  genera.  His  addere  Hcebit 
dialogos  discipuhs  recitandos  in  magistratus  renovatione;  denique  si 
quid  forte  magister  ipse  vel  in  tricHnio  vel  in  aliqua  Congregatione 
recitaturus  est.  In  quibus  omnibus  lioc  primum  spectabit,  ut  proprie 
romane  tanquam  coaetaneus  Ciceronis,  Caesaris  ahorumque,  qui  flo- 
rente  repubhca  et  hngua  romana  tioruerunt,  omnia  sensa  animi  sui 
eloquatur.  In  his  ubi  hterati  cujusdam  judicio  profectum  non  poeni- 
tendum  fecerit,  gradum  faciet  ad  alia  progymnasmata  eloquentiae,  de 
quibus  Aphthonius  sophista  et  loachimus  Camerarius  admodum  uti- 
hter  disputarunt. 

Quoad  carmina  vero  scribenda  initium  ducent  vel  a  carmine 
hcxametro  in  facihori  materia,  prout  Statius  in  Sylvis  et  Virgihus  in 
Eclogis  fecerunt,  vel  sane,  quod  aliis  magis  probatur,  ab  elegiis  et 
epigrammatis.    Qua  in  re  quisque  sequi  potest  judicium  Directoris  sui. 


')  Jac.  Gordon  S.  J.  (1552,  1573,  1641)  schrieb  Opus  chronologicum  anno- 
rum  seriem,  regnorum  mutationcs  et  rerum  toto  orbe  gcstarum  mcmorabilium 
seriem  annumquo  a  Mundi  exordio  ad  nostra  usque  tempora  complectens  Pictavii 
1613  et  Coloniae  1614,  2  vol.  fol.,  und  spater  mehrcre  Ausgaben,  ein  Auszug  Co- 
loniae  1636. 

2)  Antonii  Possevini  S.  J.  biblioth.  selecta.  qua  agitur  dc  ratione  stud. 
in  historia  etc.    Romae  1593.   tol. 


Heranbilduiig  der  Lchrer  1622..  203 

Quartuin  medium  declamatio  seu  usus  linguae.  Tametsi  hic 
in  sublimi  genere  excurri  vix  possit,  dabit  tamen  operani,  ut,  quando 
se  offert  opportunitas,  prompte  et  elaborate  faciat.  Antc  omnia  vero 
rationem  habebit  illius  in  familiari  sermone,  ut  nimirum  onmes  barba- 
rismos,  tam  in  verbis  simplicibus  quam  in  sententiis,  tanquam  sco- 
pulos  devitet. 

lam  vero  omnia  ilhi,  quae  hic  magistro  infimae  praescribuntur, 
etiam  a  ceteris  magistris  observari  deb(^nt,  habita  tamen  ratione  gra- 
dus  scholae  ct  corum,  quae  in  scquentibus  tradentur. 


d)    Pro  magistro  mediae  classis. 

Praetei'  autores  omiies  illo  anno  in  scholis  exponendos,  privatim 
leget  libros  pliilosophicos  Ciceronis,  h.  e.  libros  de  Officiis  cum 
opusculis  adjunctis,  Tusculanas  quaestiones,  opus  de  Natura  Deorum, 
de  Divinatione,  sedulo  observati.s  iis,  quae  ad  virtutes  purc  Ciceronis 
pertinent.  Poterit  etiam  sub  finem  anni  orationes  aliquas  faciliores 
ejusdem  evolvere,  quales  sunt  pro  Archia,  pro  Marcello,  pro  Lege 
Manilia. 

E  poetis  in  primis  lcget  Claudianum,  deinde  Catullum,  Tibullum, 
Propertium,  epigrammata  omnia  Martiahs,  P.  Bauhusii'),  P.  Re- 
mondi^).  Dabit  vero  operam,  ut  ex  Institutione  poetica  lulii  Scali- 
geri  intelhgat,  quae  sit  natura  cujusque  poeseos:  quis  nimirum  ejus 
sit  scopus ,  qnalem  dictionem,  phrasin  et  numerum  maxime  amet, 
denique  in  quo  perfectio  et  dignitas  cujusque  posita  sit. 

Ex  historicis  accipiat  primam  decadem  Livii,  item  lustinum, 
et  pro  eruditione  Alexandrum  ab  Alexandro  cum  annotationibus  Tira- 
quelli,  Valerium  Maximum,  Velleum  Paterculum,  lulium  Caesa- 
rem  totum. 

E  graecis  initio  legat  auctorem  in  syntaxi  exphcandum,  deinde 
fabulas  Aesopi,  Aeliani  historiam,  Xenophontis  Cyropaediam. 


1)  Bern.  Bauhusii  S.  J.  (Bauhuis,  Antverp.  1575  f  1619)  Epigrammatum 
selectorum  libri  V;  Antverp.  1616.  —  Ejusd.  Epigr.  ed.  2  ibid.  1620.  —  Edit- 
Coloniensis,  s.  a.,  12^. 

2)  Franc.  Remondi  Divinncri«is  S.  J.  Epijijrammata  et  Elegiae.  Antverp. 
1606,  12  0.  _  Altera  ed.  Rothoraagi  1616;  tertia  ibid.  1620. 


204  Hei-anbildung  der  Lehrer  1622. 

Stilinn  exercebit  in  variis  progymnasmatis  oratoriis,  in  narra- 
tionibus,  descriptionibus  variis,  in  prosopopoeis,  in  chriis,  in  sententiis, 
in  argumentis  rhetorice  tractandis;  de  quibus  videatur  Causinus, 
Aphthonius  et  alii. 

Quod  ad  poeticam  scriptionem  attinet,  conabitur  in  facihori- 
bus  poematis  illos,  quos  legit,  imitari, 

Observationes  versabuntur  circa  proprietatem  ct  nitorem  ser- 
monis,  qui  ex  verbis  et  sententiis  Ciceroni  familiaribus  exurgit.  Item 
circa  usum  particularum,  quae  sunt  quasi  vinculum  orationis,  le- 
gatur  Tursellinus,  Adrianus  Cardinalis. 


e)    Pro  magistro  syntaxeos. 

Perlectis  omnibus  autoribus  a  se  isto  anno  explicandis,  gradum 
faciet  ad  Orationes  Ciceronis,  quas  ordine  omnes  evolvet  adhibitis 
notis  Freigii  vel  alterius,  qui  argumenta  et  dialysin  talium  Orationum 
prosecutus  est 

E  poetis  sumatur  Horatius,  Seneca,  Boetius,  Statius,  Lucanus, 
Sannazarius;  addaturque  Poetica  Scaligeri,  item  P.  Delrio  de  Tra- 
goedia^).  —  Atque  in  stilo  conabitur  eorum  gravitatem,  venustatem 
et  acumen  imitari,  exercendo  se  in  vario  carminum  genere:  epico, 
lyrico,  tragico. 

Ex  historicis  continuabitur  Livius,  succedat  Sigonius  de  repu- 
blica  Atheniensium  et  Lacedaemoniorum ;  de  judiciis  Curtius,  Salustius, 
et  pro  varia  eruditione  Athenaeus  cum  notis  Casauboni,  Stuckius 
de  conviviis  antiquorum,  semestria  et  agonistica  Petri  Fabri,  Valtrinus 
noster  de  militia  romana^),  Lampadis  artium  tomus  primus  et  secun- 
dus,  adversaria  Turnebi  et  similes. 

E  graecis  Philippicae  Demosthenis  ceteraeque  ipsius  orationes, 
quae  in  scholis  praelegi  solent;  carmina  Phocylidis,  Nonni  et  Na- 
zianzeni  ac  similium,  qui  etiam  discipuh's  praelegi  solent.  His  addi 
possunt  doctissima  commentaria  Budaei  de  lingua  graeca. 


')  P.  Martini  Auton.  Delrio  e  S.  J.  syntagma  Tragoediae  latinae  in  trcs 
partes  distinctum,  Antverp.  1593  et  1594.    Lutet.  Paris  1620,  4". 

■-')  P.  Jo.  Ant.  Valtrinus  S.  J.  (f  1601)  De  rc  militari  veterum  Romanorum 
libri  Vn.    Col.  Agripp.  1597,  8". 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  205 

Stilus  versabitur  in  componendis  orationibus  ad  Ciceronis  imi- 
tationem,  in  conscribenda  brevi  aliqua  historia,  qualis  fere  in  annuis 
nostris  cernitur,  ad  optimi  historici  imitationem.  Tum  consultum 
quoque  erit,  drama  ahquod  subinde  concinnare,  in  quo  vel  Terentius 
vel  Plautus  vel  Seneca,  siquidem  argumenti  gravitas  postulet,  per  imi- 
tationem  exprimantur.  —  Pro  exercitio  graecae  linguae  utile  erit, 
orationem  ahquam  vel  liistoriam  latinam  classici  auctoris  in  graecam 
hnguam  transfundere,  attenta  utriusque  hnguae  proprietate  et  discri- 
mine,  idque  ad  exemplum  Antonh  Schori  in  saepe  citato  hbello. 


f)    Pro  magistro   humanitatis. 

Cum  professor  humanitatis,  uti  et  rhetor,  graviores  habeant 
praelectiones  et  multum  concinnandis  et  corrigendis  thematis  discipu- 
lorum  occupentur,  miniis  temporis  invenient,  quod  privatis  exerci- 
tationibus  attribuant,  interim  tamen,  si  per  classes  inferiores  ordinate 
sua  studia  instituerint,  adhuc  tfmpus  invenient,  qiio  privatum  suum  stu- 
dium  utiliter  continuare  poterunt:  Professor  itaque  humanitatis  initio 
anni  rhetoricam  Soarii  repetet  et  omnia  praecepta  oratoria,  quae  in 
rhetorica  sequenti  anno  explanaturus  est,  successivis  horis  perleget; 
denique  vohimen  Orationum  Tulhanariim  a  se  in  rhetorica  exponen- 
dura  iterum  evolvet.  Postea  Panegyricum  Phnii  de  laudibus  Trajani, 
declamationes  Quintiliani,  orationes  e  Livio  selectas  videre  hcebit.  Nec 
improbavero  orationes  aliquot  recentiorum  eo  proposito  legere,  ut  videre 
possis,  quo  pacto  ipsi  Ciceronem  et  ahos  sint  imitati,  quales  sunt 
Muretus,  Perpinianus'),  Majoragius,  Turnerus. 

E  poetis  utile  erit  ad  irrigandam  et  optimis  phrasibiis,  sen- 
tentiis  et  numeris  ditandam  venam  poeticam  Virgilii,  Claudiani  Statii- 
que  opera  repetere.  Ceteroqui  hcebit  etiam  Silium  Itahcum,  Mani- 
hum,  Seduhum  ahosque  etiam  recentiores  pro  rerum  copia  augenda 
legere.  Quo  pacto  vero  themata  pro  discipulis  ex  hujusmodi  autori- 
bus  extrahenda  et  conficienda  sint,  norunt  ii,  qui  ex  Institutione 
P.  Augustini  Turriani  totum  Papinium  Statium  ad  quotidiana  themata 
accommodatum  acceperunt. 


')  Joh.  Perpinianus,  Perpiiian,  S.  J.,  geb.  zu  Eiche  im  Konigreich  Va- 
lencia,  gest.  zu  Rom  1566.  Orationes  quinque,  Romae  1565,  8*^,  oft  aufgelegt.  — 
P.  Torsellino  gab  18  Reden  desselbeu  heraus.     Romae  1587,  S*^. 


206  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

Pro  eruditione  augenda  ex  historicis  legantur  autores  aliqui,  . 
qui  de  Caesaribus  scripserunt,  quales  praeter  Suetonium  et  Sigonium 
plures  reperies  in  Historia  Augusta.  Nec  Tacitum  hic  neghgendum 
putarem  propter  insignem  scriptoris  prudentiam  et  gravitatem.  Adda- 
tur  etiam  liic  Chronologia  ahqua,  quahs  est  Gordoni,  Horatii  Tur- 
selhni,  P.  Ghaulterii'),  Spondani.  Percurrantur  Poliorcetica  Lipsii, 
Politica  et  Admiranda  Ptomana,  Brissonii  formulae  et  similes,  qui  re- 
conditam  plerumque  eruditionem  afferunt,  nec  tam  sermonis  quam 
rerum  causa  legi  solent.  Quibus  merito  addideris  Wolfgangum  La- 
zium  de  republica  romana,  Bulengerum^)  de  roraano  Imperio. 

Stili  exercitatio  hic  negligi  non  debet,  sed  tanto  diligentius  con- 
tinuanda,  quanto  magis  eLaborata  oratio  futuro  rhetori  est  necessaria. 
Itaque  in  orationibus  conscribendis ,  quae  et  argumenti  gravitate  et 
subhmi  dicendi  genere  commendentur,  se  totius  annirdecursu  gnaviter 
exercebit,  idque  non  tantum  eo  fine,  ut  ipse  perficiatur,  sed  ut  ad 
rhetoricam  docendam  ahquem  doctissimarum  orationum  et  thematum 
apparatum  afferre  et  discipuhs  imitandum  proponere  queat. 

Nec  patietur  se  occupationum  nomine  a  studio  graecae  Hn- 
guae  prorsus  avelh,  sed  discat  potius  e  P.  Caussino^),  quantopere 
lectio  et  imitatio  graecorum  autorum  latinam  orationem  locupletet 
atque  exornet.  Itaque  certis  temporibus  orationes  Demosthenis  et 
S.  Chrysostomi,  Epica  Homeri,  Pindari  odas,  Hesiodi  Moraha  attente 
legat  et  e  praescripto  dicti  Patris  illorum  divitias  in  suum  aerarium 
deponet. 


g)    Pro  professore  rhetorices. 

Tametsi  gravis  et  laboriosa  sit  hujus  professionis  provincia,  nihil- 
ominus  si  quis  in  inferioribus  classibus  officio  suo  non  defuerit  atque 


1)  Jac.  Grualterius  oder  Gaultbier  S.  J.  (1560,  1583,  1636).  Table 
Chronographique  de  I'estat  du  Christianisme  depuis  la  naissance  de  J.  Chr. 
jusqu'a  Tannee  1608  .  .  .  Lyon  1613,  fol.,  pp.  610;  ofter  aufgelegt.  —  Lat.  Ueber- 
setzung:  Tabula  Chronographica  status  Ecclesiae  Cathol.  .  .  .  Lugd.  1616,  fol., 
pp.  838;  Coloniae  Agr.  1616  und  sonst. 

2)  P.  Jul.  Caesar  Bulenger  S.  J.:  Romanus  Imperator;  ubi  de  insigniis 
imperii,  Purpura,  Diademate,  Corona,  .  .  .  et  reliquis  Imperii  ornamentis  abunde 
explicatur  .  .    Parisiis  1615,  40. 

3)  Nicolaus  Caussin  S.  J.  (Troyes  1583,  1607,  1651)  Thesaurus  Graecae 
Poeseos  ex  omnibus  Graecis  Poetis  collectus.  Lib.  I.  Paris  1612;  lib.  II.  ibid. ; 
libri  duo,  Moguntiae  1614;  80,  Coloniae  16.S0,  80.  —  P.  Caussin  war  Beichtvater 
Ludwigs  XIII.     Vergi.  Duhrj  Jesuitenfabeln  S.  484ff. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  207 

eam  doctrinam,  apparatum  et  dicendi  facultatem,  quae  merito  tot 
annorum  laboribus  sibi  comparaverit,  ad  rhetoricae  professionem  attu- 
lerit,  non  deerit  ipsi  tempus  sufficiens,  quo  se  in  gravioribus  autori- 
bus  et  reconditam  doctrinam  continentibus  magis  magisque  perficiat. 
Itaque  legere  in  primis  poterit  omnes  rhetoricos  libros  Cice- 
ronis  et  Aristotelis,  ut  habeat  unde  praelectionem  praeceptorum,  quae 
hic  difficillima  est,  exornare  possit.  In  eundem  usum  subinde  per- 
curret  autores  probatos  de  re  hortensi,  de  re  vestiaria  et  architec- 
tonica  disputantes,  ceteraque  hujusmodi,  ne  quicquam,  quod  ad  hanc 
literaturam  pertinet,  illum  fugisse  videatur. 

Postea  variarum  gentium  probatissimos  historicos,  tam  grae- 
cos  quam  latinos,  Senecam  philosophum,  Macrobii  Saturnalia,  totum 
Caussinum  de  sacra  et  profana  eloquentia^),  similcsque  attente  et 
studiose  perleget. 

De  stili  exercitatione  ahud  praescribendum  non  videtur,  nisi  ut 
illud  non  omnino  negligat,  quo  magis  illa  dicendi  facultas,  quani 
haud  dubie  ante  sibi  comparavit,  in  dies  rerum  ac  sententiarum 
copia  efflorescat. 


h)    De  temporis   distributione.    1622. 

At,  inquies,  tempoi-is  angustia,  qua  propter  ordinarias  occupa- 
tiones  magistri  premuntur,  omnino  impediet,  quominus  tot  diversis 
exercitationibus  vacare  possint. 

Resp.  Si  apta  fiat  temporis  distributio ,  et  modus  studendi,  ab 
infima  classe  inchoatus,  sedulo  deinceps  continuetur,  omnia  supradicta 
praestare  poterunt  et  adlmc  tempore  abundabunt.  Suadeo  igitur,  hanc 
temporis  distributionem  servari. 

1.  Quod  tempus  meditationem  inter  et  initium  scholarum  inter- 
cedit,  totum  dabitur  iis  rebus  parandis,  quae  in  subsequente  lectione 
discipuhs  tradeudae  sunt.  Nec  sane  id  parum  videri  potest,  si  juxta 
instructionem  Catalogi  perpetui  jam  ante  magister  autores  istos  evol- 
verit  et  in  privata  stiH  exercitatione  themata  jam  antea  concinnaverit. 
Similiter  a  recreatione  pomeridiana,  quod  tempus  lectionem  antecedit. 


')  Eloquentiae  sacrae  et  humanae  Parallela,  libri  XVI.  Auctore  P.  Nicolao 
Caussino  Trecensi  e  S.  J.  Flexiae  1617,  fol.  Oft  aufgelegt,  eine  ed.  8»  Co- 
loniae  Agrippinae  1681,  4^». 


208  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

etiam  plerumque  sufficiet,  ut  bene  paratus  ad  scholam  accedere  possit 
Unde  sequitur,  totum  fere  tenipus,  quod  a  scholis  pomeridianis  ad 
coenam  usque  extenditur,  pro  privatis  exercitationibus  reservari  posse. 

2.  Tempus  autem  istud  pomeridianum,  quod  coenam  antecedit, 
sic  partiendum  arbitrarer,  ut  prima  hora  scriptioni  nunc  solutae  ora- 
tionis  nunc  carminis  tota  attribuatur;  reliquum  vero  temporis  lectio 
autoris  ordinarii,  sive  ille  ad  formandum  stilum  sive  ad  cognoscendam 
antiquitatem  referatur,  obtineat.  Ubi  tamen  hoc  advertendum  erit, 
quod  aestate,  quando  tempus  illud  brevius  est,  quam  ut  pro  hujus- 
modi  lectione  sufficiat,  aliquid  ex  horis  lectionem  scholasticam  ante- 
cedentibus  eidem  attribuendum  videatur;  nisi  forte  cuipiam  placeat 
aha  distributio,  ut  nimirum  diebus  festis  et  quibus  vacatur,  poesi  et 
antiquitati,  diebus  vero,  quibus  est  lectio,  stilo  oratorio,  tam  quoad 
lectionem  quam  quoad  scriptionem,  se  dedat.  Perinde  enim  est,  quo 
tempore  singula  fiant,  modo  nihil  negligatur,  et  in  eo,  quod  coeptum 
est,  constantia  observetur. 

3.  Magnum  praeterea  compendium  temporis  faciet  magister,  si 
ab  initio  se  suosque  assuefaciat,  ne  tempus  studiorum  privatis  ad  por- 
tam  colloquiis  transigat;  quemadmodum  enim  rari,  breves  et  serii 
sermones  ad  instruendos  et  continendos  discipulos  utiles  et  valde 
efficaces  sunt,  ita  frequentes  et  longae  confabulationes  plus  damni 
quam  utihtatis  ad  hanc  rem  afferre  solent.  Praeterquam  enim  quod 
magister,  qui  ilhs  deditus  est,  absque  fructu  tempus  suum  adeoque 
affectum  ad  studia  perdit,  etiam  autoritatem  apud  discipulos  suos 
enervat  et  totani  pauUitim  effundit.  Hinc  experientia  docet,  hujus- 
modi  magistros  parum  in  studiis  proficere,  disciplinam  in  scholis 
neghgere,  discipulos  vix  morigeros  habere,  et,  quod  majus  malum  est, 
pietatem  paulatim  in  ilhs  extingui. 

4.  Denique  ad  tempus  lucrandum  magistri  grammaticae  dih- 
genter  observabunt  quae  de  actionibus  scenicis  ordinata  sunt:  ne  vi- 
dehcet  ilhs  se  aliter  occupent,  quam  ut  suis  discipulis  brevem  ahquem 
dialogum  absque  omni  apparatu  scenico  proponant,  in  quo  illorum 
pronunciationem  et  actionem  paulatim  formare  et  moderari  possint. 
Nihil  enim  magistris,  nihil  pueris  istis  aeque  in  studiis  et  modestia 
morum  officit,  quam  si  majoribus  dramatis  exliibendis  occupentur. 
Cum  enim  pueri  grammatices  adhuc  indocti  et  in  asendo  rudes  sint, 
si  majus  sit  drama,    cogetur   Magister  multos   non    dico    dies,    sed 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  209 


septimanas,   imo   et   men.ses  illis  instruendis  impendere  et  se  interea 
suorumque  discipulorum  profectum  negligere. 

5.  lam  vero  ut  eorum,  quae  dicta  sunt,  expedita  et  facilis  sit 
executio,  necessarium  erit,  ut  magistri  magnum  in  se  desiderium  pro- 
Hcicndi  in  hoc  studio  concitent,  prout  monet  instructio  11.  P.  Provin- 
cialis  anno  KilJ)  ad  Superiores  data.  Praeterea,  ut  magna  cum  con- 
fidentia  et  liumilitate  rationem  studiorum  suorum  cum  Superioribus 
vel  aliis  ab  iis  designatis  libenter  communicent  et  saepius  de  successu 
ad  illos  referant,  cupientes  ab  iis  dirigi  et  adjuvari.  Neque  Superiores 
hac  in  re  quicquam  patientur  desiderari,  quominus  juxta  reg.  et  ordi- 
natioues  magistros  per  lianc  viam  quasi  numu  ducant,  foveant  et  ju- 
vent:  ac  insuper  paterne  provideant,  ne  libri  necessarii  desiut,  aut 
extraordinariis  occupationibus  ab  his  studiis  abducantur. 


E.     De    scriptoribus    latinis    legendis.      1622. 
(Archiv.  Proy.  Germ.  S.  J.;  XIII  A.  2  p.  SGOsqq.) 

Caput  I. 

In  scriptoro  quovis  hitino  legendo,  siquidem  ex  ea  lectione  sti- 
lum  et  orationem  formare  velimus,  quatuor  ol)servanda  sunt:  1.  Ma- 
teria,  2.  Formulae,  8.  Dictio,  4.  Ornamenta.  De  singuHs  nunc  gene- 
ratim,  post  speciatim  agemus. 

De  Materia.  Videndum  1?  qualis  sit:  humilis,  sublimis,  an  me- 
diocris.  Humilem  appello,  quae,  cum  rudi  etiam  populo  nota  et 
trita  sit,  praeter  puram  et  perspicuam  dictionem  nullam  ponipam  de- 
siderat.  Tahs  apparet  in  dialogis  vilium  hominum ;  in  epistolis,  quae 
jocos  et  res  quotidiauas  conq^lc^ctuntur;  in  narrationibus,  quae  uude 
rem  persequuntur;  in  commentariis  veterum  de  lingua  latina.  Ex 
poeticis  liuc  pertinent  Bucolica,  Comoediae.  Minii,  epigrammata ;  item 
odae,  elegi,  satyrae,  quae  agunt  de  jocis,  de  conviciis,  de  similibus 
rebus  e  medio  petitis.  —  Materia  mediocris  est,  quae  vulgi  quidem 
captum  excedit,  nullam  tamen  contentionem  oratiouis,  sed  tantum 
ornatum  quendam  majorem  desiderat,  qualis   tractatur  epistolis  ad 

MoiiLimc;iila    Hermaiilair  Pacilagogica   XVI.  14 


210  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

principes  et  viros  eriiditos  ornate  et  suaviter  scriptis,  libris  de  philo- 
sophia,  de  amicitia,  de  senectute;  et  in  carminibus,  quae  agunt  de 
moribus,  de  reconditioribus  artibus,  de  laudibus  regum,  principum  cet.  — 
Materia  sublimis  est,  quae  concitationem  quandam  animorum  ver- 
borumque  desiderat,  qualis  est  in  orationibus,  epistolis,  carminibus 
invectivis,  lamentatoriis,  criminatoriis ,  exhortationibus  vehementibus. 
Denique  huc  pertinet  quicquid  tragice  prosa  seu  versu  scriptum  repe- 
ritur.  —  Hoc  eodem  ordine  nostra  lectio  procedat  oportet,  ut  primo 
primi,  secundo  secundi,  tertio  tertii  generis  scriptores  in  manus  su- 
mamus.  —  2?  Ad  materiam  pertinet  genus  ipsum  orationis  composi- 
tum  vel  ad  narrandum,  vel  ad  suadendum,  vel  ad  deprecandum,  vel 
ad  l^udandum,  vel  ad  vituperandum,  vel  mixtum  e  pluribus.  —  3?  Sen- 
tentiae  et  argumenta  omnia,  quae  ad  haec  afferuntur,  ut  simiha,  dissi- 
milia,  majora,  paria;  diversa  enim  orationum  atque  poematum  genera 
pro  varietate  materiae  alia  atque  alia  fere  curant  argumentorum  et 
sententiarum  genera. 

Formulae  sunt  duphces:  aliae  faciunt  ad  orationis  partes  inter 
se  connectendas,  ut  formula  proponendi,  partiendi,  digrediendi;  aliae 
ad  rem  ipsam,  de  qua  agitur,  recte  pertractandam,  ut  formulae  lau- 
dandi,  reprehendendi,  hortandi  cet. 

Dictio  tria  complectitur:  1?  voces  singulas,  verba  sc,  nomina  et 
particulas,  quae  sunt  quasi  artus  et  commissurae  orationis;  2?  phrases; 
3?  collocationem  et  juncturam  verborum. 

Ornamenta  sunt  similitudines,  tropi,  exempla,  alhisiones,  acute 
dicta,  proverbia,  sententiae  cet. 


Caput  II. 

De    epistolis. 

Incipiendum  esse  constat  ab  iis  auctoribus,  qui  facillimi  sunt, 
i.  e.  qui  perspicue  et  pure  loquuntur.  Nam  ornate  et  copiose  dicere 
majoris  est  operis.  Tales  sunt,  qui  sermone  utuntur  latino,  familiari 
et  quasi  vulgari,  ut  comici  et  qui  epistolas  scribunt.  Atqui  cum  a 
comicis  nos  eorum  impuritas  arceat,  in  hac  quasi  prima  linguae  latinae 
nostra  pueritia   solae  prope   Ciceronis  epistolae  nobis   relictae  sunt. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  211 

Quodsi  epistolae  ad  Atticum  paulo  eraendatiores  et  liquidiores  ad  nos 
pervenissent,  sine  dubio  ab  illis  ordiremur,  sunt  enim  illae  minus 
elaboratae  et,  prout  verba  snb  stilum  venerunt,  eflusae  calidius  ac 
proinde  quotidiano  sermoni  propiores:  sed  in  iis  Cicero  multa  de  in- 
dustria  quodammodo  absorbuit,  ne  a  quoquam  intelligerentur,  praeter- 
quam  ab  ipso  Attico,  et  ita  mendis  scatent,  ut  plurimorum  hactenus 
doctorum  virorum  fatigarint  ingenia.  —  Restant  ergo  hae,  quae  ad 
famihares  inscribuntur,  in  quibus  etsi  plurimae  sint  aliquando  fiori- 
diores,  tamen  ita  in  iis  principio  versabimur,  ut  solam  linguae  puri- 
tatem  sequamur,  ubertatem  ac  delicias  rhetoribus  rehnquamus. 

Primo  ergo  materia  cujusque  epistolae  indaganda  erit  ex  prae- 
ceptis  Rochi  Perusini  aut  alicujus  alterius;  atque  assuescamus  ipsi 
paulatim  animadvertere,  cujusmodi  sententias  et  argumenta  in  quo- 
libet  genere  Cicero  usurpet,  collatis  inter  se  ejusdem  generis  epistolis. 
Neque  tantum  observandae  sunt  rationes  quae  adferuntur,  sed  etiam 
illae  sententiae,  quas  Graeci  ijikxdQ^  i.  e.  morales  vocant,  quibus  Cicero 
ingenuum  aliquem  et  liberalem  animi  sui  affectum ,  ut  benevolentiam 
aut  gratitudinem  explicat;  Iioc  enim  proprium  est  epistolae :  ostendere, 
quo  animo  et  moribus  sit  qui  scribit. 

Secundo  formulae  investigandae  sunt  eodem  modo,  quo  a 
Georgio  Fabritio  factura  videmus:  sed  multo  magis  assidua  lectione 
proficiemus.  Cognito  enim,  quid  Cicero  in  quaque  periodo  faciat,  in- 
quiremus,  qua  formula  verborum  proponat ;  an  interroget,  an  asseveret, 
an  imperet.  Deinde  in  ea  ipsa  forma :  sitne  aliqua  formula  aut  genus 
loquendi,  quod  aut  semper  aut  plerumque  Cicero  usurpet,  cum  in 
idem  incidit;  v.  gr.  sit  formula  ad  aliud  transeundi  ep.  I,  7  (>Nam 
quid  ego  te  athletas  putem  desiderare?«),  formula  certo  aliquid  affir- 
mandi  cp.  5  (»vide,  quani  mihi  persuaserim,  te  me  esse  alterum«) 
et  19  (jvide,  quanti  apud  me  sis.«). 

In  tertio   capite   dictionis   videndum   est   1?  ut   verba  latina, 

pura  et  perspicua  discamus.    Perspicua  erunt,  si  non  obsoleta;  pura, 

si  usurpata  Ciceroni  atque  ejusdem  aetatis  auctoribus.    In  quibus  ad- 

vertendum,   sintne   propria  an   translata;   et   si   propria,    unde   quo- 

damraodo  nata,  an  forensia,  an  militaria,  an  rustica.    Significationem 

discimus  1?  cum  uni  verbo,  cujus  significationera  inquirimus,   Cicero 

ahud  opponit,  quod  nobis  notum  est;  2?  cura  ipseraet  plurirais  verbis 

idem    dicit,    quod  uno   vocabulo  significatum   volebat;    3?  cum   alia 

verba  adjungit  quasi  idem  siguificantia. 

14* 


212  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

2?  Videndum,  an  hoc  sensu  vulgo  a  nobis  usurpentur,  3?  quo 
flexu  sint  posita  et  quara  tum  vim  habeant.  Modum  ostendent 
Adrianus  Cardinalis,  Scotus^)  et  alii. 

De  particulis  etiam  videndum  1?  quo  ordine  ponantur,  ut 
V.  gr.  >interea«  ponitur  interdum  ante  >dum«,  et  »dum«  interdum 
ante  2>interea«;  2?  quo  loco  quaevis  particula  ponatur,  an  in  principio, 
an  post  unam  aut  duas  voces;  3?  cum  quibus  verbis  aut  aliis  parti- 
cuhs  quaehbet  jungatur.  Discamus  hanc  observationem  a  Godschalco 
Schebetio  et  Horatio  Turselhno,  quorum  uterque  de  his  particuUs 
scripsit. 

De  phrasibus.  Observa  1?  habeantne  aliquid  novum  et  com- 
munibus  Syntaxeos  praeceptis  non  coraprehensum;  2?  an  abhorreant 
ab  inquinato  nostro  loquendi  more. 

Circa  collocationem  verborera  satis  erit  nunc  eatenus  ver- 
sari,  ut  frequenti  lectione  aures  quodammodo  nostras  condocefaciamus 
suavitatem  latinae  hnguae  agnoscere. 

Ornamenta  etiam  hoc  tempore  parcius  quaerentur;  contenti 
enim  erimus  tropis,  qui  a  consuetudine  quotidiana  non  abhorrent,  pro- 
verbiis  facihoribus,  sententiis  pervulgatis ;  sed  rainime  negligendi  sunt 
joci,  quibus  mire  illustrantur  epistolae,  et  apud  Ciceronem  sunt  fre- 
quentes. 

Si  cui  otium  suppetat,  proderit  ad  intelhgendas  Ciceronis  epistolas 
legisse  historiam  de  vita  Ciceronis  scriptara  a  Franc.  Fabritio  vel  Se- 
bastiani  Corradi  (de)  quaestura. 


Caput  III. 

De   poetis    facilioribiis. 

Sub  idera  terapus,  quo  Ciceronis  epistolas  excutimus,  attingendi 
sunt  etiam  poetae,  ut  paulatim  eorum  scribendi  raoduni  a  soluta 
oratione  internoscere  discaraus.  Ordieraur  a  facihoribus  atque  in  primis 
a  Virgilii  bucohcis,  quibus  addi  possunt  satyrae  Horatii  et  epistolae 
facihores,  Ovidii  de  tristibus  ac  de  Ponto.    Et  si  satyrae  ob  idipsum 


')  Andr.  Schottus  S.  J.  In  Senecae  suasorias  et  controversias  Paris  1587. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  213 

obscuriores  nobis  non  siint,  quod  planas  eas  faciebat  olim,  multa  tamen 
habent  e  media  consuetudine  plebis  romanae  petita,  quae  nobis  nunc 
minus  sunt  cognita. 

Materia  bucolicorum  sunt  pastorum  lamentationes,  certamina, 
convivia;  adferuntur  similitudines,  comparationes,  exempla,  argumenta 
denique  omnia  de  rure  et  silvis  petita. 

Satyrarum  sunt  hominum  vitia,  quae  insectantur  atque  irri- 
dent  ea  fere  licentia  atque  inverecundia ,  qua  olim  Cynici  solebant. 
Argumenta  sunt  similitudines,  apologi,  fabulae,  exempla,  joci,  omnia 
ad  mordendum  comparata. 

Epistolarum  carmine  scriptarum  eadem  fere  est  materia  quae 
prosae,  nisi  quod  in  illis  affectus  paulo  pluribus  inductionibus ,  de- 
scriptionibus,  similitudinibus,  sententiis  explicantur. 

Formulae  contextus  hic  eodem  modo  observandae  in  buco- 
licis  et  in  epistolis,  quae  affectus  et  mores  hominum  sub  oculos  ponunt. 
V.  gr.  gratulantis  est  illud:  »Fortunate  senex,  ergo  tua  rura  mane- 
bunt!«    Illud  dolentis:  »Ite,  meae  quondam  felix  pecus;  ite,  capellae.« 

Circa  verba:  1?  observanda  earum  syllabarum  quantitas,  quae 
ex  prosodia  cognosci  nequit;  2?  omnia  verba,  quae  tropum  continent, 
ita  ut  passim  a  poetis  pro  propriis  usurpentur :  ut  avena  et  calamus 
pro  fistula,  ardere  pro  amare  et  similia ;  3?  epitheta,  quibus  in  primis 
utuntur  poetae  tum  ad  descriptionem  tum  ad  ornatum  et  rem  sub 
oculos  ponendam.  Ad  descriptionem  petuntur  vel  a  causa,  ut  donum 
cereale,  vel  a  patria,  ut  Larissaeus  Achilles,  hircana  Tygris,  vel  a 
munere,  ut  menstrua  luna,  vel  a  genere,  ut  Anchysiades  Aeneas,  vel 
ab  eo,  cui  res  sacra  est,  ut  palladia  oliva,  vel  a  loco  sacro,  ut  Venus 
Cytheraeia. 

Rem  sub  oculos  ponunt  epitheta,  vel  quia  quantitatem  aut 
qualitatem  adsignificant,  ut  vasti  fluctus,  collis  apricus,  dulcia  mella, 
vel  effectum,  ut  frigida  mors,  tristis  senectus,  vel  adjunctum,  ut  gra- 
veolens  avernus,  suaveolens  amaracus,  herbosum  flumen,  vel  hyper- 
bolon,  ut  ferrea  vox,  vel  metaphoram,  ut  ver  purpureum,  vel  siraili- 
tudinem,  ut  collum  eburneum,  vel  qualitatem  actionis,  quae  rei  tri- 
buitur,  ut  Horatius  ep.  2  lib.  1  »vivendi  recte  quod  prorogat  horam, 
Rusticus  expectat  dum  defluit  amnis«;  vult  enim  ostendere,  illud  pro- 
rogare  et  expectare  rusticum  et  stultum  esse. 

De  particulis  nihil  praeterea  hoc  loco  dicendum  est,  quam 
quod  superiore  capite  dictum  est. 


214  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

E  phrasibus  illae  in  primis  siint  observandae,  quae  propriae 
sunt  poetarum  ut  a  communi  loquendi  more  et  necessario  magis 
alienae;  quales  sunt  1?  cum  res  aliqua  explicatur  per  id,  quod  illam 
antecedit,  ut  in  illo  »Non  tamen  ante  mihi  languescent  iumina  morte.« 
Quod  enim  languescant  lumina,  antecedit  mortem.  Et  in  illo  >Pul- 
sam  hiemem  Sol  aureus  egit  Sub  terras«  i.  e.  ineunte  vere.  2?  Per 
ea,  quae  necessario  sequi  solent,  ut  cum  dicere  vellet,  Daphnim 
ascendisse  in  coelum,  ita  extulit:  >—  miratur  lumen  Olympi  Sub 
pedibusque  videt  nubes  et  sidera  Daphnis.«  Sequitur  enim,  ut,  qui 
in  coelum  ascendit,  haec  videre  possit.  Item  >saltus  reficit  jam 
roscida  luna«,  quod  post  vesperum  fieri  solet,  vesperum  ipsum  signi- 
ficat.  3?  Per  ea,  quae  plerumque  consequi  solent,  ut  apud  Horatium: 
»Iam  pastor  umbras  cum  grege  languido  Rivumque  fessus  quaerit«, 
i.  e.  jam  meridies  est.  Item  illud  )>Age  te  procellae  crede  veloci, 
nisi  herile  mavis  carpere  pensum«,  i.  e.  nisi  vis  servire.  Hoc  enim 
fere  evenit  feminis  in  servitutem  abductis.  4?  Per  ea,  quae  plerum- 
que  aut  semper  cum  re  cohaerent,  ut  »illius  aram  Saepe  tener  nostris 
ab  ovilibus  imbuet  agnus«,  i.  e.  mactabitur;  dum  enim  mactatur  im- 
buit  aram  sanguine.  Horatius:  »Si  mugiat  africis  malus  procellis«; 
dum  enim  tempestas  est,  plerumque  mali  navium  solent  stridere  et 
mugire.  Similes  phrases  diligentis  observatoris  erit  animadvertere. 
Illud  tamen  monitum  vehm,  seorsim  phrases  bucolicorum,  seorsim 
satyrarum  scribendas  esse:  sunt  enim  in  satyris  multae  propriae 
phrases. 

Compositio  in  satyris  est  liberrima.  In  bucolicis  et  epistohs 
fluentes  numeri  fere  e  dactylis  compositi  atque  ab  illa  gravitate 
heroica  remoti.  Hoc  ergo  tempore  satis  erit  discere,  quomodo  poetae 
nimquam  numeri  causa  naturalem  verborum  ordinem  pervertant  ac 
distorqueant,  quod  solet  novelhs  poetis  difficile  videri. 

Ornamenta  praeter  figuras  verborum  (quae  ad  affectum  magnam 
vim  habent),  sunt  in  bucolicis  in  primis  quaedam  per  modum  par- 
oemiae  dicta,  ut  illud  »Nimium  ne  crede  colori«,  et  illud  »Qui  amant 
ipsi  sibi  somnia  fingunt«.  Ex  satyris  plurimae  sententiae  petuntur, 
sicut  et  ex  epistolis  Ovidii,  in  quibus  etiam  sunt  elegantes  inductiones, 
quae  legentibus  se  sponte  offerunt. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  215 


Caput  iV. 

De  libris  philosopliicis  et  rhetoricis  Ciceronis. 

Hacteniis  eo  consilio  Ciceronem  legimus,  ut  non  imperite  ab  eo 
loqui  latine  disceremus.  Nunc  hoc  etiam  amplius  agendum,  ut  ratio- 
nem  ita  excolendi  exornandique  sermonem  observemus,  quo  apud 
eruditos  cum  aliqua  venustate  et  lepore  verba  facere  possimus  et 
quod  in  3.  de  Orat.  ajebat  Crassus,  verba  de  medio  sumta  vehit 
mollissimam  ceram  pingere  et  formare.  Sumemus  ad  id  principio 
libros  Ciceronis  philosophicos  et  rhetoricos,  qui  illo  temperato  genere 
dicendi  scripti  sunt  et  multis  tum  sententiarum  tum  verborum  hi- 
minibus  ornati.  —  Legantur  ergo  1?  Ubri  de  officiis,  Cato  major, 
LaeHus,  Paradoxa,  Tusculanae  quaestiones;  deinde  de  natura  Deorum, 
de  divinatione,  de  legibus,  academicae  quaestiones,  hbri  de  finibus, 
somnium  Scipionis,  fragraentum  de  universo.  Tum  vero  transeatur 
ad  rhetoricos;  videtur  enim  commodior  fere  ex  iis  ad  orationes  mi- 
^ratio;  praecipue  vero  terantur  hbri  de  Oratore,  quibus  nihil  potest 
fieri  pohtius.  Materia  in  philosophicis,  maxime  hs,  qui  de  moribus 
agunt,  ut  sunt  primo  libri  de  officiis,  sunt  loci  communes.  Itaque 
fiant  generales  tituli:  de  virtute,  de  justitia,  de  beneficentia,  de  con- 
temtu  mortis;  deinde  sub  his  ahi  speciales  ut:  virtutem  praestare 
opibus,  quomodo  reip.  sit  benefaciendum.  His  posterioribus  titulis 
subjiciantur  causae,  exempla,  similia,  quae  Cicero  adfert.  Eadem  fere 
ratio  in  hbris  de  natura  Deorum  et  similibus  teneatur.  —  In  Rhe- 
toricis  praecepta  Ciceronis  breviter  ad  capita  Rhetoricae  Soarii  re- 
vocentur. 

2?  Observanda  sunt  quae  ad  ornatum  adferuntur,  ut  fabulae, 
quahs  est  iha  de  Gygis  annulo  hb.  3  de  off.  Historiae  non  ex  ne- 
cessitate,  sed  animi  causa  suaviter  adductae,  ut  iha  de  inventione 
sepulcri  Archimedis  hb.  5  Tusc.  quaest. ;  inductiones  jucundae,  quales 
sunt  illae  de  sensibus  3.  de  Oratore. 

3?  Observandae  sunt  sententiae,  quae  magnificam  faciunt  ora- 
tionem,  quales  sunt  ihae,  quibus  Crassus  primo  de  Oratore  utitur 
ad  ornandam  eloquentiam. 


216  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

4?  Quae  orationem  acutam  faciunt,  ut  sunt  omnia  salse,  facete 
et  ingeniose  dicta,  de  quibus  pluribus  disputat  secundo  de  Oratore. 
Formulae  materiae  (nam  contextus  obvii  sunt)  sunt  in  his 
libris  formulae  narrandi  rem,  de  qua  disputatur,  in  alteram  partem 
probandi  ac  deinde  refutandi,  digrediendi,  hortandi,  quae  omnia  ob- 
servanda  sunt  collatione  facta  cum  eo  modo  tractandi  has  easdem  res 
rudi  ac  barbaro,  quo  hodie  in  scholis  philosophicis  utimur,  ut  sic, 
cum  haec  eadem  ornate  et  copiose  tractanda  sint,  rationem  a  Cicerone 
discamus.  Neque  sane  facile  inveneris  nostro  Instituto  horum  libro- 
rum  lectione  accommodatius ;  saepe  enim  sunt  nobis  historiae  sacrae 
narrandae,  saepe  de  virtutibus  et  officiis  hominis  christiani  dicendum, 
saepe  de  rebus  arduis  disserendum  et  confutandi  adversarii:  quarum 
omnium  rerum  exempla  nusquam  elegantius  quam  in  his  libris  trac- 
tata  invenies. 

Verba  in  his  libris  sunt  primo  minime  humilia  et  sordida,  sed 
gravia  et  eruditis  auribus  digna.  Itaque  in  his  libris  non  modo  non 
matulam  et  scaphium,  sed  ne  pellionem  quidem  et  cerdonem  facile 
leges.  Deinde  suavia  et  minime  agrestia  aut  rusticano  sono.  Tertio 
accommodata  materiae:  si  illa  sit  grandis,  grandia;  si  ad  delecta- 
tionem  composita,  suavia,  qualia  sunt  illa,  quibus  Cicero  utitur  3.  de 
Orat,  cum  ostendit,  quae  utilia,  eadem  fere  etiam  essejucunda;  item 
in  descriptione  convivii  Damoclis  3.  Tuscul.  et  in  comparatione  vitae 
philosophorum  cum  vita  tyrannorum  ibid.  Atque  in  phrasibus  etiam 
observanda  sunt  haec  eadem. 

De  compositione  in  his  libris,  cum  ad  delectationem  maxime 
sint  compositi,  oportet  lectorem  in  primis  esse  solhcitum.  Labor  vide- 
bitur  nonnullis  fortasse  puerihs  ac  molestus,  sed  tamen  est  ejusmodi, 
ut,  nisi  semel  devoretur,  reliqua  omnia  frustra  a  nobis  suscepta  vi- 
deantur.  Ac  possem  ego  commemorare  viros  eruditos  atque  in  his 
studiis  diu  multumque  versatos,  qui,  cum  hanc  sibi  industriam  con- 
temnendam  duxissent,  in  dicendi  genus  inciderunt,  latinum  illud  qui- 
dem,  sed  sono  horridum  atque  asperum,  quod  auditorem,  etsi  sen- 
tentiis  alioqui  optimis  abundet,  ab  eorum  libris  et  sermonibus  absterret. 
Versatur  ergo  haec  industria  in  tribus:  in  observanda  primo  coagmen- 
tatione  et  junctura  verborum,  secundo  in  concinnitate  partium  periodi, 
tertio  in  numero.  Quoad  primum  notanda  est  junctura  verborum  tum 
in  vocahbus  tum  in  consonantibus;  vocales  apud  Ciceronem  non 
temere    committuntur    hae:     »a«    cum    »e«     sequente,    ut    »magna 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  217 


egestas«,  neque  ciim  »i«  sequente,  ut  »perfidia  inimici«  .  .  .  neque 
cum  >u«,  ut  >colligo  uvas«.  Ceteri  occursus  minus  oflfendunt.  Neque 
vero  id  ita  intelligendum  est,  quasi  nullus  horum  concursuum  facile 
reperiatur.  sed  quod  non  committat  Cicero,  ut  in  eleganti  periodo 
saepius  reperiatur.  De  consonantibus  haec  animadvertas :  1?  non 
coramitti  verba,  quorum  extrema  constent  pluribus  consonantibus,  ut 
^ingens  stridor,  pons  fractus«,  neque  eas,  quae  vim  habent  plurium, 
ut  >exercitus  Xerxis«,  neque  eas,  quarum  juncturam  in  eadem  voce 
latini  fugiunt,  ut  quia  latini  pro  subcedo  dicunt  succedo,  non  etiam 
suavissime  dicitur  su^  cineribus,  vel  ac?  cineres.  Quare  ejusmodi  con- 
cursus,  etsi  non  tam  anxie  vitatur,  non  tamen  frequentatur  a  Cicerone. 

Concinnitatem,  quod  erat  secundum,  efficiunt  quatuor  figurae; 
similiter  desinentia,  similiter  cadentia,  paria  paribus  relata  et  opposita. 

Numerus  spectatur  in  periodo,  de  qua  primo  semper  videndum 
est,  an  sit  porrecta  an  circumducta;  nam  si  sit  incisis  divisa  oratio, 
minus  est  de  pedibus  laborandum.  Deinde  observandum,  quot  membra 
periodus  habeat;  atque  in  his  libris  deprehendemus  periodos  fere  tri- 
bus  membris  aut  quatuor,  interdum  etiam  pluribus  constitutas,  idque 
ita,  ut  nulla  propterea  supervacua  verba  inculcentur.  Incisa  pauca 
reperiuntur:  caesim  enim  dicere,  aut  humilioris  est  dictionis  aut  magis 
incitatae. 

Temperata  dicendi  figura,  qualis  est  in  his  libris,  productas 
periodos  amat.  Ubi  ergo  periodi  membra  invenerimus,  videndum  primo, 
a  quah  pede  incipiat;  inveniemusque  fere  vel  esse  creticum  vel 
paeonem  primum  vel  quartum,  vel  dochmium,  vel  dichoreum,  vel  mo- 
lossum,  V.  anapaestum.  Deinde  attendemus  ad  duos  postremos  pedes 
totius  periodi,  ubi  reperiemus  plerumque  vel  creticum  sequente  dicho- 
reo,  vel  choreum  cum  molosso,  vel  dochmium,  v.  duplicem  creticum, 
vel  creticum  cum  dactylo,  vel  trochaeum  cum  spondeo,  vel  jambum 
aut  trochaeum  cum  dispondaeo.  Circa  medios  pedes  minor  debet 
esse  cura.  Satis  ergo  erit  observare,  an  materia  periodi  requirat 
tarditatem  an  celeritatem  vocis,  an  vero  amplitudinem  et  majestatem 
quandam,  an  quid  medium.  Si  celeritatem  requirat,  videbimus  fre- 
quentiores  esse  pyrrhichios,  jambos,  tribrachyes,  denique  plures  sylla- 
bas  breves  quam  longas;  si  tarditatem,  plures  spondeos,  bacchios  et 
similes;  si  majestatem  quandam  heroicam,  paeones  et  dactylos;  medio 
fere  se  habent  cretici.  Nunquam  tamen  deprehendes.  numeri  causa 
Ciceronem  longius,  quam  par  sit,  verbum  aliquod  ab  iis,  cum  quibus 


218  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

cohaeret,  avellere,  aut  ordinem  fere  pertiirbare.  Plurimum  proderit 
ad  haec  observanda,  periodos  Ciceronis  apud  nos  quasi  modulando 
identidem  iterare,  ut  aures  nostrae  barbaro  et  agresti  vernaculae 
linguae  sono  imbutae  ad  Ciceronianae  orationis  suavitatem  paulatim 
assuescant. 

De  ornamentis  nihil  attinet  dicere:  sunt  enim  hi  libri  iis  referti, 
ac  se  sponte  offerent  legentibus. 


Caput  V. 

De  poetis  temperatae  dictionis. 

His  libris  prosa  scriptis  respondebunt  ii,  qui  non  niinorem  in 
versu  suavitatem  habent,  ut  sunt  Georgica  Virgilii,  fasti  Ovidii,  Odae 
Horatii  et  similes.  Georgica  imitatione  Hesiodi  habent  plurima  ad 
naturalium  rerum  cognitionem  pertinentia  praeter  digressiones  pulcher- 
rimas,  qualis  est  illa  de  laudibus  Italiae  lib.  1,  de  laudibus  vitae  ru- 
sticae  lib.  2,  fabula  de  restitutione  apum  lib.  4.  Fasti  Ovidii  pleni 
fabularum  et  priscarum  historiarum  magnam  suppeditant  eruditionis 
materiam.  Odae  continent  laudes  illustrium  virorum  ac  locorum, 
atque  etiam  virtutum  tractationes ;  atque  adeo  ostendunt  rationem 
quidvis,  quod  brevi  carmine  comprehendi  possit,  jucunde,  breviter  et 
erudite  tractandi;  et  sunt  observanda  argumenta  omnia,  quae  ad  has 
materias  omnes  adhibentur:  v.  gr.  laudat  interdum  Horatius  aliquid 
aliis  praeferendo;  ita  laudat  Tibur  ode  7  lib.  1.  »Laudabunt  ahi«  cet. ; 
interdum  per  comparationem,  ita  laudat  Drusum  ode  4  lib.  4  compa- 
rando  cum  aquila  .  . ;  tertio  unum  aliquod  egregium  factum  descri- 
bendo,  ita  laudat  Regulum  ode  5  lib.  3.  Eandem  item  sententiam 
variis  modis  explicat,  ut  ode  2  lib.  2 ,  qua  avaritiam  confert  cum  hy- 
drope;  ode  16  lib.  3  eandem  insectatur  allata  fabula  Danaes.  Deni- 
que  argumenta  omnia  debent  esse  faciha  et  probabilia,  qualia  sunt 
similia,  dissimilia,  effectus,  inductiones,  sententiae.  —  Formulae  in 
fastis  observandae  sunt  inprimis  eae,  quibus  fabulae  inter  se  nec- 
tuntur;  interdum  inducit  idem  aliquem  sibi  narrantem,  interdum 
invocat  quidem,  sed  ipse  narrare  pergit;  ahas  memorat,  amicum 
quemquam  sibi  narrasse.     Similiter  in  Georgicis  praecepta  rustica 


Heranbildung  der  Lchrer  1622.  219 


alio  atque  alio  modo  effert  Virgilius.  In  Horatio  pro  varietate  ar- 
gumentorum ,  qualia  supra  memoravimus,  observandae  sunt  etiara 
aliae  atque  aliae  formulae,  ut  v.  gr.  in  argumento  a  simili  interdum 
ipsum  simile  praeponit,  interdum  postponit,  ut  »qualem  ministri  — 
et  indomitas  —  sic  taurif. ;«  et  sic  de  ceteris.  —  Verba  in  Geor- 
gicis  multa  sunt  rara,  ad  eas  res,  de  quibus  agit  [Virg.]  accommo- 
data,  quae  observanda  sunt  ad  intelligendam  eorum  proprietatem. 
Item  in  Fastis  plurima  sunt  ad  antiquitatis  romanae  cognitionem 
facientia,  quae  in  aliis  autoribus  explicandis  usui  erunt.  Ceterum 
observandum,  quomodo  poetae  res  per  se  humiles  non  facile  suis 
propriis  verbis  in  his  quidem  libris  efferant,  itaque  Virgilius  non 
vult  dicere  panem,  sed  laboratam  cererem;  non  calceos,  sed  tyrrhena 
pedum  vincula;  non  jubere  nere,  sed  exercere  famulos  penso;  Ovi- 
dius  pro  ciconia:     »candida  venit  avis  longis  invisa  colubris«. 

De  epithetis  satis  superius  dictum.  Hoc  solum  addam,  Ho- 
ratio  familiare  epitheta  cum  infinitivo  Graecorum  more  efferre,  ut 
ode  10  lib.  1:  »Cal]idum  quidquid  placuit  jocoso  Condere  furta.« 
Ad  suavitatem  facit,  epitheta  personarum  propria  rei  tribuere,  ut 
cum  dicitur  crudelis  terra,  cujus  incolae  crudeles.  Ad  dignitatem 
faciunt  epitheta  illustria  congesta,  ut  est  illud  »Quae  curae  Patrum, 
quaeve  Quiritium ! « 

Phrases,  ut  ante  dixi,  separatim  sunt  ponendae.  Horatio  pla- 
cent  graecismi  non  temere  in  alio  genere  carminis  usurpandi.  In 
Georgicis  multae  sunt  propriae  reruni  rusticarum.  Ceterum  phrases 
dignitatem  habent,  quae  explicant  laudes  egregias,  quales  sunt  quae 
describunt  res  divinas,  immortalitatem ,  aeternitatem  cet.  Ejusmodi 
phrasibus  usus  est  Horatius,  cum  de  se  ita  scriberet:  »Exegi  mo- 
numentum  aere  perennius.«  (Ode  30  lib.  3.)  Suavitatem  habent 
omnes  phrases,  quae  ponunt  ob  oculos  res  alioqui  sensibus  ipsis  ju- 
cundas,  ut  fecit  Hor.  ode  9  epodon,  quando  repostum  caecubum  ad 
festas  dapes;  item  quae  factum  aliquod  maxime  fabulosum  reprae- 
sentant,  ut  cum  explicuit  fabulam  Europae  lib.  3  ode  27,  praeter  eas, 
de  quibus  supra  dictum  est. 

Compositio  non  minus  observanda  est  in  carmine  quam  in 
prosa;  ac  de  coagmentatione  quidem  videtur  idem  dicendum  quod 
de  prosa.  Concinnitatem  praeter  figuras  enumeratas  pariunt  etiam 
repetitiones ,  ut  »te  fontium  qui  celat  origines  Nilusque  et  Ister; 
Te  rep.   —    te  bellicosus;«    item  cum  membra  posterioris   carminis 


220  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

alterius  respondent  membris  praecedentis,  ut  ode  6  lib.  1 :  »Decam  et 
Alciden  puerosque  Ledae,  Hunc  equis,  illum  superare  pugnis  nobilem.« 
Numerus  in  carmiue  quidem,  quod  uniformes  habeat  pedes  et  qui 
minime  varientur,  non  magnam  habet  difficultatem ,  si  fugiantur  hia- 
tus ,  et  adhibeantur  eae  caesurae,  quae  faciunt  ad  cujusque  carminis 
elegantiam.  De  quibus  v.  quae  habet  Georg.  Fabritius  lib.  6  de  re 
poetica.  In  carmine  tamen  hexametro,  ubi  prioribus  locis  vel  dac- 
tylus  vel  spondeus  ponitur,  observandum  est  idem,  quod  de  prosa 
diximus.  In  elegia,  quia  temperata  esse  debet,  fere  alternis 
ponuntur,  neque  adhibentur  ita  crebri  spondei,  ut  in  heroico  et 
bucohco  frequentes  dactyli.  Ceterum  illud  etiam  notandum  est,  inter- 
dum  brevius  desinere  sensum,  interdum  vero  longius  protrahi;  cum 
longius  protrahitur  sensus,  faciunt  ornatiorem  et  digniorem  dictionem. 
Talis  est  illa  comprehensio:  »quae  cura  patrum,  quaeve  Quiritium!« 
Notum  est  in  elegiaco  non  debere  sensum  protrahi  ultra  pentame- 
trum.  lUud  fortasse  non  omnibus  animadversum,  non  recte  singulis 
hexametris  singulas  sententias  contineri,  quod  reprehensum  est  in 
Tibullo  in  carmine  ad  Messalam ;  Virgilius  enim  saepe  in  medio  versu 
vel  finivit  vel  inchoavit.  Contra  in  phalaecio  non  eleganter  a  medio 
versu  inchoatur  novus  sensus,  sed  desinente  carmine  fere  etiam  de- 
sinit  sensus. 


Caput  VI. 

De  orationibus  Ciceronis. 

Pervenimus  ad  illud  scriptionum  genus,  in  quo  dominatur  et 
regnat  oratio,  neque  tantum  jam  mulcet  et  delectat  animos,  sed  in 
quamcunque  libuerit  partem  flectit  ac  movet,  quod  grande  et  sublime 
orationis  genus  dicitur.  Id  nunc  quomodo  ab  ipso  eloquentiae  fonte 
trahatur,  deinceps  observabimus,  non  quod  omnes  orationes  Ciceronis 
in  subhmi  genere  versentur  (sunt  enim  quaedam  humiles,  ut  pro 
Quinctio,  Caecinna,  Roscio  comoedo;  aliae  in  mediocri  et  temperato, 
ut  pro  lege  Maniha,  pro  Marcello  cet.),  sed  quod  in  hac  potissimum 
parte  operum  Ciceronis  sublime  illud  genus  reperiatur.  De  oratio- 
nibus  priorum  generum   nihil   praeter  jam   dicta  observabimus,  nisi 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  221 


cum  nonnullae  interdum  earum  partes  aliquid  sublimitatis  habent. 
Agimus  ergo  potissimum  de  Verrinis,  Philippicis,  Catilinariis,  Agrariis, 
Milonianis,  de  Sextiana,  Rosciana  et  aliis  similibus.  —  Principio 
ergo  diligenter  ex  Asconio  Pediano,  Manutio  aut  alio  interprete  in- 
vestigandum  erit  argumentuni  orationis,  quam  legendam  susceperimus; 
deinde  genus,  tum  status  et  controversia  quaestionis  et  cetera,  quae 
a  rhetoribus  solent  quaeri,  de  quibus  egit  Cyprianus  —  Deinde  con- 
siderabimus,  quis  sit  auditor,  Senatus,  an  populus,  an  judices?  Hoc 
nisi  animadvertamus,  nunquam  artem  et  vim  orationis  intelligemus, 
ut,  qui  vim  alicujus  catapultae  aut  balistae  velit  cognoscere,  necesse 
est  ante  exploret,  qua  arte  et  praesidio  munitus  sit  locus,  in  quem 
dirigitur.  Id  ergo  jcum  cognoverimus,  observabimus ,  quid  tota  ora- 
tione  adhibeat  Cicero  ad  eorum  animos  immutandos  et  permovendos. 
Tres  autem  machinas  admovere  solet.  Prima  sunt  argumenta,  qui- 
bus  docet  auditorem  vel  sua  contirmando  vel  adversarium  refutando; 
ea  ex  quatuor  potissimum  fontibus  petuntur:  1?  ex  propriis,  2?  ex 
assumtis,  3?  ex  communibus,  4?  ex  topicis.  Propria  sunt  quae 
Aristoteles  appellat  formas,  suntque  propositiones  quaedam  unicuique 
generi  propriae,  ex  quibus  argumenta  fiunt,  ut  in  genere  deliberativo 
sunt  propositiones,  de  utili,  inutili,  de  quibus  agit  idem  Aristot.  cap.  5, 
6,  7  lib.  1  rhetoric;  in  demonstrativo ,  quae  agunt  de  honesto  et 
turpi,  de  quibus  cap.  7  ibid.,  quae  et  possunt  peti  ex  Ethicis;  recte 
enim  ibidem  Aristoteles:  »Cum  laudare  vis,  vide,  quid  praeciperes; 
et  cum  praecipere  vis,  vide,  quid  laudares.<i:  In  judiciali  sunt  propo- 
sitiones  de  justo  et  injusto,  de  quibus  cap.  10  lib.  1.  Exassumtis 
dicitur  aliquid  probari,  cum  v.  gr.  in  genere  deliberativo  utitur  quis 
propositione  de  honesto,  quae  est  propria  generis  demonstrativi. 
Communia  sunt  quae,  etsi  in  omnibus  generibus  locum  habeant, 
magis  tamen  uni  quam  alteri  accommodantur.  Ejusraodi  sunt  tri- 
plices  propositiones:  1?  quibus  ostenditur,  aliquid  factum  vel  non 
factum  esse,  et  magis  cadunt  in  judicialem,  2?  quibus  ostenditur, 
aliquid  fieri  v.  non  fieri  posse,  et  conveniunt  magis  deliberativo, 
3°.  quibus  res  amplificatur,  et  magis  conveniunt  demonstrativo.  De 
quibus  omnibus  agit  Aristot.  cap.  19  1.  21.  De  amplificatione  autem, 
ut  propria  est  demonstrativo,  agit  c.  9  1.  1.  De  eadem  communissime 
agit  Cyprianus  c.  33  1.  1.  Loci  denique  topici  sunt  ii,  de  quibus 
Cyprianus  a  c.  15  1.  1. 


222  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

Secunda  machina*  qiiam  adhibet  Cicero,  est  oratio  morata: 
ea  consistit  in  duobiis,  1°.  ut  orator  se  ipsum  probet  auditoribus 
et  amabilem  faciat,  ostendendo  primo  prudentiam  adferendis  sapien- 
tibus  sententiis  ac  pronunciatis ,  prudenter  consulendo  auditoribus  in 
posterum  et  recte  ratiocinando  de  praeteritis,  quod  maxime  fit  in 
deliberativo ;  secundo  virtutem,  ut  magnitudinem  animi,  cum  ostendit 
se  non  terreri  metu  periculorum,  hberalitatem  aut  alias  yirtutes; 
tertio  benevolentiam,  commemorando,  quid  pro  auditoribus  vel  fecerit 
vel  facere  sit  paratus,  et  aliis  similibus  modis,  quos  habes  apud 
Aristot.  II,  1.  2v  Morata  oratio  consistit  in  eo,  ut  Orator  se  in 
dicendo  accommodet  ad  mores  et  aflectus  auditorum,  ut  cum  apud 
homines  liberaliter  educatos,  nobiles  et  optimates  proponat  honores, 
laudem,  gloriam :  apud  sordidos  autem  et  objectos  lucrum,  vohiptatem 
et  similia.     V.  c.  12  1.  2  Aristot. 

Atque  haec  oratio,  etsi  in  omnibus  finitis  quaestionibus  repe- 
ritur,  maxime  tamen  in  genere  dehberativo. 

Tertia  machina  est  quae  movet  affectus,  in  deliberativo  quidem 
fiduciam,  metum,  pudorem,  audaciam;  quae  quibus  rebus  excitentur, 
docet  Aristot.  II,  5.  In  demonstrativo  quaeritur  voluptas,  quae  con- 
cihatur  maxime  morata  oratione,  et  cum  ita  laudat  eum,  de  quo  in- 
stituit  orationem,  ut  etiam  auditores  laudare  videatur:  praeterea 
omnibus  ornamentis  rhetoricis,  quae  maxime  conveniunt  huic  generi, 
ut  ait  idem  c.  12  1.  3.  Deinde  in  hoc  genere  quaeritur  gratia,  de 
qua  II,  1.  In  judiciali  excitatur  ira,  de  qua  c.  2  1.  2,  item  sedatur 
(cap.  3),  movetur  amor  (c,  4),  misericordia ,  indignatio,  hividia  (c.  5 
— 10),  aemulatio  (11):  quae  omnia  Aristotelis  loca  diligenter  legenda 
sunt,  atque  ad  ejus  praecepta,  in  certos  titulos  distributa,  revocanda 
sunt  ea,  quae  in  Ciceronis  orationibus  legentur.  Quo  fiet,  ut  nullum 
orationis  genus  occurrat,  in  quo  nobis  proprie  etiam  materia  deesse 
possit.  Porro  utile  erit  adhibere  commentatorem  M.  Antonium  Maio- 
ragium,  qui  epistohs  haec  omnia  illustravit,  v.  Antonium  Ricobonum 
in  1.  de  usu  artis  rhetoricae  Aristot. 

De  singulis  partibus  orationis  nihil  habeo  dicere  praeter  ea,  quae 
de  singulis  a  Cypriano  praecipiuntur ,  nisi  quod  haec  singula,  quae 
modo  memoravi,  suo  modo  in  singulis  partibus  reperiantur,  morata 
oratio   saepe  plurimum  in  exordio,   pathetica  maxime  in  peroratione. 

In  formuhs  sunt  modi  exordiench,  nai-i-andi,  refutandi,  affectus 
et   mores   suos   exprimendi,    dechiiandi  odiiim  et  invidiam  aniniorum, 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  223 


sed  in  primis  hoc  loco  observandae  sunt  omnes  figurae  sententiarum 
utiles  excitandis  aflfectibus,  sunt  enim  quaedam  idoneae  ad  com- 
miserationem ,  quaedam  ad  iram,  quaedam  ad  alios  affectus;  atque 
hac  in  re  phirimum  esse  positum,  vel  exigui  exercitatio  temporis 
ostendet. 

Dictio  sive  elocutio  spectatur,  tum  generatim,  tum  in  singuhs 
generibus  quahs  debeat  esse;  generatim  satis  ostendit  Cyprianus  1.  3. 
In  dehberativo  non  debet  esse  admodum  exquisita,  sed  observandae 
sunt  sententiae,  quae  prudentiam  oratoris  ostendant,  de  quibus  Aristot. 
II,  21.  In  demonstrativo  observanda  sunt  quae  de  temperato  genere 
ahbi  monuimus.  In  judiciali  debet  esse  oratio  maxime  composita  ad 
affectus.  Sunt  autem  duphces  affectus,  ahi  acerbi,  ut  ira,  odium;  in 
ihis  concitandis  debent  verba  esse  aspera  et  vohibiha,  frequentia  in- 
cisa,  et  variae  periodi,  pedes  vero  a  brevibus  desinentes  in  longas, 
compositio  neglecta  et  saepe  de  industria  hiulca  et  aspera;  exemphim 
potest  esse  principium  primae  Catilinariae.  In  mitioribus  aftectibus, 
quahs  est  commiseratio,  verba  sunt  lenia  et  tarda,  pedes  multis  longis 
constantes,  periodi  longiores,  compositio  suavis;  v.  orat.  Cic.  pro  Mi- 
lone,  pro  Rabirio.  Ornamenta  denique  ea  sunt  observanda,  quae, 
cum  ad  verborum  ornatum  vel  sententiam  sunt  ihustria,  hactenus 
tamen  ad  priora  capita  relata  non  fuerunt;  si  relata  fuerint,  nihil  hic 
attinet  annotare,  quod  etiam  ahas  intehigendum  est. 


Caput  VII. 

De  poetis  epicis  et  tragicis. 

Materia  utriusque  poematis  dividitur  in  fabulam  et  episo- 
dium.  Fabula  in  his  quidem  generibus  est  ficta  actio  personae 
ahenae  ihustris,  una  et  perfecta.  Dixi  »ficta«:,  non  quod  omnino 
totum  fingatur  —  epicae  enim  et  tragicae  sumuntur  ex  historia  — , 
sed  quod  sumto  nomine  personae  et  aliquo  facto,  a  quo  iha  persona 
nota  est,  rehquum  poeta  prout  hbet  fingit;  v.  gr.  ex  historia  cou- 
stabat,  Aeneam  ahunde  venisse  in  Itaham  atque  ibi  partem  gentis 
romanae  extitisse-,  sed  quo  casu,  quibus  periculis,  id  totuni  sibi  poeta 


224  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

fingendum  snmpsit:  atque  hinc  fit,  quod  [ut]  fabulae  tam  diversis 
locis  apud  poetas  narrentur.  Dixi  deinde  esse  »unam«,  accipiendo 
hanc  vocem  laxius,  ita  ut  intelligatur  actio  cum  toto  apparatu  ne- 
cessario  antecedente,  ut  in  Aeneide  Latinos  Aeneas  debellat  et  sibi 
sedes  acquirit,  quae  est  actio,  quam  praecipue  poeta  spectat.  Sed 
necessario  hanc  antecedet  discessus  in  Italiam  ac  proinde  etiam  navi- 
gatio;  ex  quibus  omnibus  existit  una  actio. 

Porro  in  epopoeia  sumitur  actio,  quae  intra  unum  annum  po- 
tuerit  absolvi,  in  tragoedia,  quae  intra  tres  v.  quatuor  dies;  quidam 
existimant,  quod  intra  unum;  sed  repugnant  exempla;  apparatus 
enim  bellici  non  possunt  intra  unum  diem  fieri;  sed  hoc  verum  est 
de  comoedia,  illa  enim  repraesentat  actionem  unius  diei,  aut  certe 
duorum  ad  summum. 

Dixi  tertio  »perfecta«,  h.  e.  ita  composita,  ut,  cum  ad  finem 
pervenerit,  animus  spectatoris  v.  auditoris  niliil  amplius  requirat. 
Hoc  fit,  si  duas  partes  habuerit,  Simu,  colligationem  et  nodum,  et 
}.uffiv,  sohitionem.  Jitng  est  tota  illa  pars  fabulae,  qua  persona  prae- 
cipua,  prospero  v.  adverso  statu  utens,  movet  expectationem  audi- 
toris,  quo  tandem  res  sit  evasura;  ut  in  Aeneide  durat  oiacQ  usque 
ad  victoriam  Aeneae,  tamdiu  enim  manet  animus  adhuc  suspensus, 
quem  finem  sit  habitura  navigatio.  Aumg  est  ea  pars,  in  qua  mutatur 
status  in  melius  v.  deterius,  in  qua  auditor  videt,  quem  exitum  res 
habeat,  atque  ita  acquiescit.  Ad  haec  enim  solent  duo  concurrere, 
primum  agnitio,  cum  persona  venit  in  agnitionem  alicujus,  quod  ante 
nesciebat,  ut  cum  Iphigenia  agnoscit  Oresten  fratrem  suum,  imde 
oritur  magna  conturbatio  ac  permutatio  animorum ;  secundum  mutatio 
status,  quae  in  tragoedia  plerumque  fit  in  deterius,  etsi  interdum  fieri 
potest,  ut  mutetur  in  melius,  quod  tamen  Aristoteles  minus  probat; 
in  epopoeia  interdum  in  melius,  interdum  in  deterius,  ut  Ilias  Homeri 
finem  habet  tristem,  Odyssea  ejusdem  et  Virgilii  Aeneis  laetum. 

Dixi  »ahcujus  personae  illustris«,  quia  in  hoc  conveniunt  haec 
poemata;  intelhgo  vero,  debere  etiam  esse  actionem  illustrem;  sed  in 
tragoedia  diriguntur  omuia  ad  movendum  horrorem  et  commiseratio- 
nem,  quia,  ut  inquit  Aristot. ,  finis  tragoediae  est  horum  aftectuum 
commotione  purgare  animum  a  vitiis,  cum  epopoeia  rapiat  animum  in 
admirationem  et  amorem  virtutis. 

Episodia  dicuntur  omnia  illa,  quae  non  necessario  cohaerent 
cum  ipsa  fabula,   sed  ornatus  causa  a  poeta  finguntur,   v.  gr.  quae- 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  225 


cunque  Aeneas  egit  apud  Didonem,  dicuntur  episodia ;  nam  etsi  Aeneas 
ad  Didonem  non  venisset,  potuisset  nihilominus  navigare  in  Italiam, 
constitissetque  substantia  ipsius  fabulae.  Sunt  autem  duplicia  epi- 
sodia,  quaedam  extra  fabulam  —  sunt  vero  ea,  quae  finguntur  evenisse 
ante  vel  post  fabulam  —  atque  haec  vel  narrantur  ab  aliqua  persona, 
ut  Aeneas  lib.  2  narrat  excidium  Trojae,  quod  praecesserat  fabulam, 
vel  describitur  a  poeta  in  tabula  aliqua  aut  clypeo  picta  v.  caelata, 
aut  inducitur  ahquis  vaticinans.  Aha  sunt  episodia  afficta  fabulae, 
h.  e.  quae  quidem  memorantur  eodem  tempore  facta,  quo  durabat 
fabula,  sed  tamen  pro  libitu  finguntur  a  poeta  et  variantur,  v.  gr.  in 
fabula  est,  Aeneam  navigasse  in  Italiam  ac  proinde  in  via  ad  ali- 
quam  terram  appulisse,  sed  fueritne  ibi  convivio  exceptus,  an  sit 
venatus  aut  sacrificaverit,  id  totum  relictum  est  iugenio  poetae. 

In  episodiis  haec  observantur:  1?  ut  cohaereant  cum  fabula  et 
ex  ea  quasi  nascantur;  2?  ut  habeant  venustatem  aut  admirabilitatem 
aliquam;  3?  ut  varientur;  4?  ut  inter  se,  quasi  unum  ex  alio  fluere 
et  consequi  videatur,  connectantur.  Episodia  tragoediae  longe  sunt 
breviora  quara  epopoeae.  De  partibus  epopoeiae  v.  Jac.  Pontanum 
1.  2  Instit.  poet.  De  partibus  tragoediae  v.  Martinum  Delrio  proleg. 
primo  in  syntagma  tragoediae  latinae,  ubi  etiam  de  choris  et  versi- 
bus  tragicis  pluribus  agit. 

Circa  haec  omnia  observanda  sunt  eadem  quae  in  orationibus: 
1?  enim  argumenta  ex  eisdem  fontibus  petiintur.  Circa  mores 
cognito  argumento  fabulae  considerandae  sunt  singulae  personae : 
a)  quomodo  affectae  et  constitutae  inducuntur,  v.  gr.  Aeneas  princeps 
pius  et  sapiens;  b)  videndum,  quomodo  poeta  tribuat  actionem  illi 
personae  congruentem,  ita  ut  nunquam  dicat  aut  faciat  quicquam  a 
suo  more  abhorrens;  c)  ut  illa  persona  nunquam  talem  affectum  aut 
morem  ad  extremum  usque  fabulae  deponat;  d)  ut  actiones  bonae 
proponantur  cum  quadam  majestate  et  laude,  ita  ut  ex  ipsa  narra- 
tione  V.  actione  nascatur  admiratio  et  amor  illius.  Contra  mala  pro- 
ponantur  cum  quadam  vi  exprimente  atrocitatem  et  foeditatem,  unde 
in  animo  sequatur  horror  et  commiseratio.  Quare  quae  de  moribus 
et  affectibus  ex  Aristot.  allata  sunt,  perspecta  esse  oportet;  quae 
etiam  ex  his  poetis  allatis  exemplis  illustravit  Ant.  Minturnus  1.  3 
de  poeta. 

2?  De  formulis  epici  poematis  nihil  attinet  dicere,  cum  omnes 
contextus   tum  materiae  tum  formae  et  modi  in  illud  coufluant.     In 

Mouumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  15 


226  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

tragoediis  maxime  observandae  sunt  figurae  sententiarum  aflfectibus 
congruentes;  ac  proinde  tragicorum  lectio  plurimum  emolumenti  ad- 
fert  ad  orationes,  quae  sunt  in  sublimi  genere. 

3?  Quod  ad  verba  et  phrases  attinet,  eas,  quae  ad  majestatem 
heroici  carminis  pertinent,  collegit  ex  toto  Virgilio  lul.  Scaliger  cap.  13 
lib.  4  poeticae.  Unde  licet  modum  discere  etiam  tragicas  observandi. 
De  modo,  quo  amphficatur  et  rebus  accommodatur  poema,  agit  Georg. 
Fabritius  lib.  G  et  Bernardinus  Parthenius  1.  III  c.  4  de  imitatione 
poetica;  de  compositione  Virgiliana  Jac.  Pontanus  in  dialogo,  qui  in- 
scribitur  Actias. 


Caput  VIII. 

De    historicis. 

De  historicis  breviter  adjungo,  Caesarem  inter  illos  non  censeri, 
sed  esse  legendum  eodem  modo,  quo  epistolae  Ciceronis.  Historici 
ergo  principes  sunt  Salustius  et  Livius,  quos  legendi  modum  disces 
ex  Jac.  Pontani  dial.  cit.  Livium  propter  magnitudinem  historiae  et 
quandam  orationis  granditatem  imitatu  faciliorem  existimarem  priori 
loco  legendum;  sed  vincit  eum  Salustius  prudentia,  orationis  brevi- 
tate,  suavitate  et  celeritate,  quas  virtutes  ne  ipse  quidem  Livius  asse- 
qui  potuit.  Cavenda  tamen  sunt  multa  antiqua  in  Salustio,  quorum 
indicem  praebet  editio  illa  Putziana. 


Caput  IX. 

De    usu    lectionis. 

Vehementer  probo  L.  Annaei  Senecae  judicium  ep.  2,  in  qua  tum 
alia,  tum  haec  de  lectione  praecipit:  1?  certis  ingeniis  immorari  et 
innutriri  oportet,  si  velis  aliquid  trahere,  quod  in  animo  firmiter 
sedeat.  Itaque  suadeo,  per  unum  vel  alterum  annum  hos  sohim 
autores,  de  quibus  egimus,  legi :  de  quo  v.  Lipsium  c.  1 1  ep.  instit. ;  — 
2?  Probatos  semper  legere,  et  si  quando  ad  alios  divertere  libuerit, 
ad  priores  redi;  —  3v  Cum  multa  percurrcris,  unum  excerpe,  quod 
illo  die  concoquas:  concoquere  autem  est  in  suum  usum  redigere. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  227 


Id  mihi  videtur  eodem  ordine  fieri  posse,  quo  lectionem  hactenus 
instituimus.  1?  Quoad  materiam:  si  quid  Cicero  de  genere  aut 
specie  dixerit,  usurpabo  illud  applicando  ad  speciem  vel  individuum, 
V.  gr.  quod  Plato  de  viris  doctis  generatim  dixerit  in  Phaedro  i>oTa)j 
\d£\  (iXhn  r.acdiaiQ  dlhuc,  .  .  «,  id  Cicero  dixit  de  se  pro  Archia^). 
Quare  quis  tandem  me  reprehendat?  2?  Si  similis  materia  incidat, 
licet  mihi  eodem  conceptu  uti;  v.  gr.  pro  Rabirio^),  excitato  clamore 
populi:  »nihil  me  clamor  iste  .  .«,  quae  est  morata  oratio  qua  osten- 
dit  fortem  animum.  Hoc  modo  imitatus  est  Silvius  Italicus  lib  7  de 
bello  punico;  cum  enim  contra  Fabium  Cunctatorem  exortus  est  cla- 
mor  militum,  ita  respondit:  »Fervida  si  nobis  corda,  abruptumque 
putassent  Ingenium  Patres,  et  si  clamoribus,  inquit,  Turbarem  facilem 
mentem,  non  ultima  rerum  Et  deplorati  mandasset  Martis  habenis.« 
3?  Ubi  eadem  omnino  materia  incidit,  licebit  eodem  argumento  uti 
vel  sententia,  mutato  tantum  genere  dicendi;  v.  gr.  Horatius  iisdem 
argumentis  laudat  vitam  rusticam  2.  Epod.,  quibus  Maro  in  Georgicis. 
Utrumque  locum  confert  Parthenius  lib.  1  de  imitatione  poetica. 
4?  Idem  argumentum  licebit  mutare  aliter  proponendo,  ut  Lucr.  1.  2 
et  Horatius  1.  c.  laudant  vitam  rusticam  conferendo  ejus  voluptates 
cum  voluptatibu^  divitum,  sed  omnes  alias  atque  alias  voluptates 
enumerant.     Atque  haec  de  materia. 

2?  Quoad  formulas.  Possumus  primo  in  argumento  omnino 
dissimili  simili  uti  formula,  v.  gr.  Cicero  cum  vellet  dicere,  non  licere 
dubitare,  dixit  per  imperativum  pro  Sextio:  »Dubitate  etiamnunc, 
judices,  si  potestis,  a  quo  sit  Sext.  Roscius  occisus.*  Licebit  ergo 
imitari  in  argumento  alio,  ut  lib.  2  accus.  Verr. :  »Retinete  hominem 
in  civitate,  judices,  parcite  et  conservate,  ut  sit  qui  nobiscum  .  .  ,« 
Cum  sit  formula  ostendendi,  id  neque  posse  neque  debere  fieri,  quod 
imperat.  b)  In  eodem  argumento  utendo  eadem  formula,  ut  Gracchus 
apudCic.  3  de  Orat.  ad  movendam  commiserationem  dixerat:  quocunque 
se  verteret,  occurrere  causam,  cur  nunquam  deinceps  posset  consistere; 
idque  per  interrogationes ,  subjiciendo  semper  quod  eas  everteret: 
»Quo  me  miser  conferam?  In  Capitolium?  At,  fratris  sanguine  re- 
dundat.«  Eam  Gracchi  orationem,  servata  eadem  formula,  imita- 
tus  est  Cicero  pro  Muraena:     »Si  hunc  vestris   sententiis  afflixeritis 


1)  V.  Platon.  Phaedr.  c.  41,  p.  St.  276 d.  —  Cic.  pro  Arch.  13. 

2)  Circa  medium. 


15^ 


228  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

quo  se  miser  vertet?  Domumne?«  —  c)  Utendo  diversa  formula  in 
eodem  argumento,  v.  gr.  Isocrates  in  Nicocle  laudans  monumenta 
doctorum  hominum,  contulit  ea  cum  statuis,  sed  simpliciter  propo- 
nendo;  Cicero,  servato  eodem  argumento  mutavit  formulam  pro  Archia 
poeta:  an  cum  statuas  et  imagines  non  animorum  simulacra  sed  cor- 
porum.  Apud  Catullum  in  nuptiis  Ariadne  suam  iram  ostendit  in 
Theseum,  feram  originem  illi  objiciendo.  Eodem  modo  Dido  Aeneae 
lib.  4,  sed  diversa  formula.  CatuIIus:  3>Quaenam  te  genuit  sola  sub 
rupe  leaena?<i;  Virgilius:  »Non  tibi  diva  parens  generis,  non  Dar- 
danus  auctor.«^) 

3?  De  verbis  et  phrasibus  dubium  non  est,  quin  ita  e  Cice- 
rone  peti  possint,  ut,  quod  ait  1.  c.  Lipsius,  :^ex  Tulliana  purpura 
centonem  faciamus«.  Exemplo  potest  esse  Virgilius,  quem  saepe  dimi- 
diatos,  saepe  integros  versus  ex  Ennio,  ex  Lucretio  sumpsisse  constat, 
quos  lege  apud  Fulvium  Visinum  in  Virg.  cum  Graecis  collato.  Ubi 
ergo  pagellam  aliquam  in  Cicerone  legerimus,  ante  omnia  memoria 
circa  haec  singula  exercenda,  deinde  videndum,  quonam  ex  usitatis 
modis  uti  possira,  statira  id  faciendo  in  uno  vel  altero  exemplo,  ita 
ut  per  diem,  quo  mens  minus  est  occupata,  habeat  vel  eruditum  ali- 
quem  conceptum,  vel  formulam  bene  accommodatam,  v.  phrasin  aut 
elegantiam  dictionis  recte  usurpatara,  quara  rurainet.  Quo  fiet,  ut 
nulla  materia  proponi  possit,  quin  noverimus,  quibus  argumentis  in 
tali  materia  uti  soleat  Cicero,  quomodo  efterre,  quomodo  ornare. 

Atque  haec  de  iis,  quae  exercendi  stili  causa  leguntur.  Adde, 
si  placet,  Benzium  de  stylo^)  et  scriptione,  et  lul.  Nigronum  [in] 
oratione  de  stylo^). 


1)  Virg.  Aen.  1.  4,  365  sqq.  —  Catull.  Epithal.  149  sqq. 

2)  Franc.  Benci  S.  J.  (Aquapendente  1542,  1570,  1594)  schrieb  eine  dispu- 
tatio  de  stylo  et  scriptione,  welche  den  meisten  Ausgaben  seiner  Reden,  wie  Romae 
1590,  Ingolst.  1592,  1599  u.  s.  w.  beigefiigt  ist. 

3)Iulius  Negrone  (Nigronius)  S.  J.  (Genua  1553,  f  1625)  Philolog, 
Archaolog,  Theolog  und  Ascet.  —  lulii  Negroni  S.  J.  Orationes  quinque  et 
viginti.  Nunc  primum  editae.  Mediolani  1609,  40.  —  Recognitae  Moguntiae  1610, 
80.  —  Nunc  primum  in  gratiam  studiosorum  in  Belgio  editae,  et  ab  auctore  re- 
cognitae.     Duaci  1614,  12^.  pp.  762. 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  229 


F.    De  observatione  imitationeque  Ciceronis  et  aliorum 
puriorum  auctorum. 

Tum  Repetentibus  tum  Professoribus  humaniorum 
literarum   accommodata. 

Observatio,  circa  voces  modosque  loquendi  maxime  occupata, 
haec  videtur  postulare: 

1?  Ut  ad  vocum  significationem  usumque  Ciceroni  famiUarem 
attendamus,  nec  ullam  vocem  usurpemus,  quae  non  apud  Tullium  vel 
alium  classicum  auctorem  reperiatur. 

2?  Ut  inter  voces  raras  discernamus  ab  usitatioribus ,  notatum 
enim  est  a  doctis,  Ciceronera  in  philosophicis  disputationibus  ex  priscis 
illis  poetis,  Accio,  Naevio,  Ennio,  Pacuvio,  verba  quaedam  rariora 
mutuasse,  quae  pro  Ciceronis  falso  venditantur  a  quibusdam. 

3?  Particularum  ut  magna  habeatur  ratio,  ut  in  quibusdam  sua 
sit  elegantia,  ut  videre  est  apud  Tursellinum  lib.  de  particulis  et  apud 
Gotschalkum  Stenwichium. 

4?  Structura  sive  ordo  et  coUigatio  unius  verbi  cum  altero 
examinetur.  Ut  enim  si  in  germanica  lingua  dicere  velis:  i)le  vir 
bonus  est,  retinendo  ordinem  verborum  latinorum  male  dixeris:  >Der 
Mann  gut  ist«,  ita  in  latino  sermone  sua  est  elegantia  in  dictionum 
ordinata  connexione,  de  qua  in  suis  centuriis  Franc.  Sylvius  et  in 
parallelis  eloquentiae  1.  7  de  elocutione  c.  15  Nicolaus  Caussinus. 
Attingit  et  Hadrianus  Card,  in  suo  libello  de  latino  sermone  aliqua 
hujus  generis. 

5?  Formulae  transitionura,  quibus  ab  uno  arguraento -ad  aliud 
transitur,  v.  modi  connectendi  similia,  dissimilia,  contraria,  ut  augendi 
extenuandique  rationes  et  id  genus  occurrentia,  notentur.  De  quibus 
Erasmus  1.  1  de  copia. 

6?  Ut  coitferatur  raodus  loquendi  Ciceronianus  cura  raodis  latine 
loquendi  vulgo,  inspiciaturque,  quanta  in  hoc  sit  dissimilitudo.  Ejus 
generis  exempla  suggeret  P.  Andr.  Schottus  1.  3  Tullianarura  quaestio- 
nura.  Idem  fiet  quam  utiHssirae  cum  vernacula  lingua,  cujus  idiotisrai 
discentibus  prae  oculis  sunt  habendi,  ne  latinus  sermo  coarctetur  ad 


230  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 


germanismum  contamineturque;  non  enim  latine  dixeris,  eum,  qui 
alicui  damnum  dederit,  damnum  ei  fecisse,  licet  in  germanica  lingua 
idem  videatur. 

7?   Si   quid  a  praeceptis  discedat,  id  accurata  animadversione 
notetur. 

8?  Si  alibi  aliis  eandem  rem  exprimat  verbis,  ejus  comminisci 
copiosam  supellectilem  gignet. 

9?  Etiam  totius  vocis  cum  omnibus  ab  ea  deductis  discussio 
aliquando  fiet,  ut  quae  videntur  similia  in  significatione,  nec  sunt, 
discernantur,  ut  aegritudo  et  aegrimonia  differat  ab  aegrotatione.  His 
consequetur,  ut  vocum  proprietatem  condiscat,  cujus  frequens  in  re- 
gulis  magistrorum  fit  mentio,  ut  earum  originem,  de  qua  Varro  —  qui 
tamen  nimio  suorum  latinorum  studio  quae  a  Graecis  originari  oporte- 
bat  ad  latinos  fontes  trahit  —  praevideatur  (?),  ut  phrases,  quas 
tradit  de  unius  alicujus  verbi  usu  vario,  in  numerato  habeat;  de  qui- 
bus  Phraseologi  et  Thesauri  latinae  linguae,  ad  quos  identidem  re- 
curratur,  usquedum  omnia  in  sermonis  stylique  succum  convertantur. 
Ut  vero  fructu  suo  horum  observatio  constet,  opus  erit  adversaria 
habere,  in  quae  singula  referantur,  et  ad  quae  praevideatur  (V). 


Imitatio  Ciceronis. 

Haec  non  minus,  quam  observatio,  est  utilis  necessariaque.  Ut 
enim  artifices  optimum  quemque  imitantur,  Apellem  pictores,  Phidiam 
statuarii  cet.  nihil  dubitantes,  quin,  si  conentur  ad  summa  pertingere, 
minime  constituri  sint  in  mediis,  ita,  qui  in  oratione  excellere  cupiunt, 
Tulhum;  qui  in  carmine  heroico,  Maronem;  qui  in  philosophia,  Ari- 
stotelem  sibi  proponunt  audiendum  sequendumque.  Stulti  enim  est 
sine  pennis  velle  volare,  nec  minus  insipiens,  sine  ductore,  quem  se- 
quaris,  eloquentiam  sperare,  quum  et  minus  nobis  adnatus  sit  sermo 
latinus  quam  avibus  pennae.  Discenda  est  etiam  homini  lingua  ver- 
nacula,  quam  si  discat  ab  eleganter  disserentibus,  et  'ipse  elegans  fit; 
sin  ab  aliis,  ipsis  similis  efficitur.  Non  enim  omnes  Germanorum 
provinciae  aeque  loquuntur  polite ;  distant  toto  coelo  Batavus  et  Flan- 
der;  nec  omnis  Graecorum  v.  Latinorum  natio  aequaliter  atticissat, 
nec  quovis  seculo  idem  fuit  dictionis  cultus.    Deligendus  itaque  optimus 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  231 

dicendi  magister,  optimus  autem   extra  controversiam  oranium  recte 
sentientium  Tullius  est. 

Imitatio  duplex  est,  una  verborum  et  styli,  altera  senten- 
tiarum  ac  rerum.  Prior  in  puerilem  s.  eorum,  qui  incipiunt,  et  in 
juvenilem  s.  eorum,  qui  jam  aliquo  usque  progressi  sunt,  secari 
potest. 

Puerilis  erit  iv  si  epistolam  aliquam  Ciceronis  accipias  et 
primo  verborum  nominumque  in  ea  mutes  numerum,  pro  singulari 
pluralem,  pro  secunda  persona  verbi  primam  vel  secundam  [tertiam?] 
substituas  in  vernaculo  themate,  v.  c.  si  vales,  bene  est,  ego  v. :  si 
valetis,  bene  est,  nos  v.  Idem  in  aliis  accidentibus  partium  oratiouis 
fieri  potest  parvo  cum  labore  puerorum  et  simul  voluptate  compo- 
nendi  studioque  Ciceronis  lectitandi. 

2?  Si  ad  Ciceronianas  voces  adjungas  alias  quasdam  faciles  et 
quotidiano  usu  terendas,  ut  si  dicas :  si  pater,  mater,  fratres,  sorores 
et  tu  vales,  b.  e. ,  nec  est  quod  libentius  audiam;  ego  et  omnes  alii 
in  domo  valemus.  Eo  spectat,  si  pro  voce  generica  vel  totum  signi- 
ficante  apud  Ciceronem  in  argumento  species  subjectas  vel  partes 
recenseas. 

3?  Si  e  longiore  periodo  Tulliana  reseces  quaedam  brevius  rem 
dicturus,  ut  puer  cum  judiciolo  debeat  seligere  ad  rem  facientia  et 
attendere  ad  significationes  vocum,  quo  videat,  quae  sint  omissa. 

4?  Si  ordinem  verborum  invertas,  cum  non  repugnat  naturae, 
ut  et  ego  sane  valeo  animo  et  corpore,  si  et  tu  vales. 

luvenilis  erit  1?  si  germanicam  Ciceronis  epistolam  nondum 
explicatam  aut  visam  reddat  latine  suo  marte  quam  potest  optime, 
redditamque  cum  latina  Ciceronis  conferat,  ut  videat,  quantum  aera 
lupinis  distent. 

2?  Si  epistolam  Ciceronis  latinam  variet  semel,  iterum,  tertio, 
aliunde  a  Cicerone  petitis  verbis. 

3?  Etiam  declinandum  aliud  thema  ad  contrarium  sensum,  ut: 
si  tu  aegrotes,  male  est. 

4?  Abeundum  quandoque  ad  similem  illi,  de  qua  in  epistola 
vel  carmine  agitur,  materiam.  Laudat  illa  Pompeium,  et  tu  lauda 
Carolum. 

5?  Imitatio  circumstantiis  et  accidentibus  orationis  potest  et 
aliud  genus  epistolae  assumere,  retenta  tamen  phrasi  Ciceroniana,  vel 


232  Heranbildung  der  Lehrer  1622. 

retentis  tantum  particulis  connectentibus,  in  quibus  elegantia  est,  ut 
formulis  transitionum  ac  praeoccupationum. 

6?  Si  proposita  materia  aliqua,  v.  gr.  amicitiae  kude,  remittan- 
tur  ad  Laelium,  ut  inde  phrasin,  argumenta  et  amplificationem  petant, 
vel  ad  Nizolium  v.  thesauros  Ciceronianos ,  ut  inde  virtutis  definitio- 
nem,  divisionem,  adjuncta  aliasque  rationes  accipiant  convertantque 
Treigium  imitati  in  Ciceroniano  suo;  si  benevolentiae,  gratitudinis 
aliusque  aflfectus  significationem,  si  modum  proponendi  eloquendique 
Ciceronis  imitentur.  Ab  his  progrediendum  ad  diversas,  quas  tamen 
audierint,  epistolas  et  libros,  petitis  inde  periodis  argumeuti  vernaculi, 
quas  latine  conquirere  conjungereque  possint. 

Hoc  modo  licet  et  poetices  studiosis  argumentum  suggerere: 
1?  Fractum  carmen,  ut  illud  consolident.  2?  Imperfectum,  in  quo 
epitheta  sint  praetermissa,  ut  de  suo  ad  integrandum  illud  aliquid 
adjiciant.  3?  lubendi  transponere  pedes  et  hinc  inde  aliud  verbum 
aeque  latinum  substituere.  4?  Unum  genus,  retenta  eadem  materia 
in  aliud  transfundere,  v.  gr.  Horatianum  in  Sapphicum.  5?  Tityro 
vel  Corydoni  Virgiliano  similes  opiliones  et  pastores  fingere,  qui  ad 
sensum  numerosque  Virgilianos  quam  proxime  accedant.  Similia  argu- 
menta  ad  Georgica  et  Aeneidem  exprimendam  excogitanda.  Idem  in 
lyricis  Horatianis,  elegiis  Tibulli  aliisque  faciendum.  Nec  Terentius 
correctus  negligendus,  optimus  latinitatis  magister.  Res  una  decies 
et  amplius  varianda  cum  Virgilio  in  experientiis  post  Aeneidem  ad- 
jungi  solitis;  dabit  enim  id  copiam  ad  facilitatem  scribendi.  Tentan- 
dum  aliquid  est  ad  extremum  suo  marte,  satis  jam  cognito  genio  car- 
minis  et  sufficienter  jam  phrasi  poetica  imbuto, 

Rhetori  eadem  via  progrediendum.  Praeludet  primo  chriarum 
tractatione,  deinde  exordiis,  narratione,  descriptionibus ;  earum  apud 
Caussinum  in  parallelis  eloquentiae  et  Melchiorem  Cerdam  exempla 
invenies,  ut  insularum,  arborum,  templorum  multarumque  aharum 
rerum  a  probis  autoribus  petitarum,  in  P.  Caussino  maxime.  —  Tum 
accedes  ad  integras  Ciceronis  orationes  exprimendas.  Pro  Verre  erit 
L.,  si  verrinas  velis  applicare,  pro  Antonio  C.  ejusque  scelera  .... 
Et  sic  Philippicas  exprimes.  Idem  in  aliis  si  feceris,  stylus  Cice- 
ronianus  totus  erit.  Manutius  I,  4  omnem,  quam  nactus  est  in  scri- 
bendo  facilitatem,  tribuit  hujus  imitationis  modo,  quod  decerptas  de 
Cicerone  v.  Terentio  sententias  tacitus  in  animo  versarit,  eas  ornarit 
verbrs  quam  potuit  lectissimis,  ut,  cum  eaedem  essent,  aliae  tamen 


Heranbildung  der  Lehrer  1622.  233 

propter  mutatum  orationis  habitum  viderentur.  Non  dissimilis  illi 
fuit  commentatio  in  verborum  figuris  illustrioribus,  quas  ad  alias  sen- 
tentias  traducebat ;  neque  enim  placet  illi,  rem  significatam  simul  cum 
verbis  significantibus  e  Cicerone  transcribere,  quod  in  memoriae  sit 
beneficium  et  a  multis  fieri  possit. 

Imitatio  rerum,  quae  virilis  est,  in  eo  tota  videtur  posita,  ut 
in  argumentorum  inventione,  dispositione,  elocutione  quam  simillimi 
Ciceroni  simus,  res  quidem  nostras  tractantes,  sed  eadem  illa  ratio- 
num  et  argumentorum  ubertate,  partium  orationis  argumentorumque 
artificiosa  dispositione,  amplificatione,  ornatuque  figurarum,  quo  Tullius; 
nec  id  sine  verbis  v.  stylo  Tullii  sponte  sua  jam  fluente  et  copia 
lectarum  dictione  exsuperante  Quod  ut  fieri  possit,  videndum  in 
Ciceroue,  quid  et  quomodo  quaeque  tractet. 

Legendi  pro  epistolis  qui  de  epistolico  artificio  scripserunt: 
Voellus^),  Lipsius,  Rochus;  pro  odis,  elegiis  et  varia  carminura  ratione 
in  institutione  Scaligeri  cet. ;  etiam  historia  Ciceronis  a  Franc.  Fa- 
britio,  Antiquitates  Rosini  a  P.  Scotto^)  auctae,  et  alia,  de  quibus 
fusius  in  ratione  studiorum ;  quae  optima  sit  explicandi  ratio,  Scottus 
lib.  4  Tullianarum  Quaestionum. 


1)  P.  Jo.  Voellus  S.  J.  (Franche  Comte  1541,  1559,  1610).  De  ratione  con- 
scribendi  epistolas  utilissimae  praeceptiones,  in  juventutis  gratiam  potissimum 
conscriptae,  Jo.  Voello,  Rhetorices  et  graecarum  litterarum  professore  S  J. 
in  Academia  Turnoniana  Autore.  Lugd.  1588,  8^. ;  oft  und  an  vielen  Orten 
aufgelegt. 

2)  Antiquitatum  Romanarum  corpus  absolutissimum,  in  quo  praeter  ea,  quae 
Joannes  Rosinus  delineaverat,  infinita  supplentur,  mutantur,  adduntur;  Ex  criti- 
cis  et  omnibus  utriusque  linguae  auctoribus  collectum :  Poetis,  Oratoribus,  Histori- 
cis,  lurisconsultis,  qui  laudati,  explicati  correctique,  Thoma  Dempstero  a  Muresk 
J.  C.  Scoto  Auctore  .  .  .  Studio  Andreae  Schotti  Soc.  J.  .  .  Coloniae,  Anno 
1620,  40.  coll.  1722.     Oft  und  an  verschiedenen  Orten  aufgelegt. 


234  Heranbildung  der  Lehrer  1700. 


Repetition  der  Humanitatsstudieii  iu  der  bohmischen 

Provinz. 

(Greh.  Staatsarcliiv  zu  Wien,  Geistl.  Archiv  No.  423.) 

Dieser  Erlafs    filllt    in    die   Zeit   von   1699—1703,    der    Amtsdauer    des 
Proviuzials  Ferd.  Waldhauser. 


Instrnctio   pro  iis,   qui   absoluta  Philosophia  repetunt 

Humaniora. 

Per  III  hebdomadas  primas  praelegantur  praecepta  Grammaticae 
et  nostri  exerceantur  in  stylo  epistolari ,  descriptionibus ,  inscriptioni- 
busve:  in  verborum  originibus,  in  thematis  investigandis  et  formulis 
loquendi  Latine,  legantque  libros  ad  hunc  finem  conducentes.  — 
Duabus  sequentibus  hebdomadis  doceantur  praecepta  poeseos  et  quid 
ad  artem  metricam  pertineat,  nec  aliud  praeter  versus  cuiusvis  generis 
scribant.  Reliquo  tempore  rhetorica  explicetur  et  nostri  formare  stylum 
oratorium  incipiant.  In  Graecis  pari  ratione  progrediantur  ita,  ut 
dum  Grammaticis  student,  doceantur  illa,  quae  pro  scholis  Gram- 
maticae  docendae  (a)  praescripta  sunt,  et  sic  de  poeticis  et  rhetor. 
Authores,  quos  magistri  suis  in  scholis  exphcant,  praelegant  hora 
scholarum  repetentes  secundum  ordinem,  audiente  instructore,  et  si 
quid  minus  recte  ad  nostrum  modum  docendi  exposuerint,  corri- 
gente.  —  Theina  Latinum,  ab  eodem  instructore  assignatum  reddant 
quotidie,  Graecum  saltem  bis  per  hebdomadam.  —  Sabbato  exercean- 
tur  in  forma  et  ratione  docendi  iuxta  normam  et  regulas  rationis 
studiorum  idque  per  omnes  scholas  observando  modum  cuique 
scholae  accommodatum:  faciantque  singuli  unum  vel  alterum  argu- 
mentum  pro  singulis  scholis  v.  g.  duo  aut  tria  pro  principiis,  totidem 
pro  Grammatica,  Syntaxi,  Poesi  in  iisque  attendatur,  ut  sint  themata 
non  hidicra,  sint  accomodata  ad  praecepta  cuiusque  scholae  ad  imi- 
tationem  Ciceronis.  qui  in  illa  schola  legitur.  Et  singuli  paradigmata 
sua  instructori   exhibeant.     Absolutis  Grammaticis  obsignetur  illis  in 


Heranbildung  der  Lehrer  1700.  235 

imo  aliquo  loco  inclusis  argumentum  scriptionis  Latinae  v.  g.  epistolae 
et  simul  Graecae,  quae  scriptiones  colligantur  per  instructorem  et 
dentur  Ro.  Pi.  Rectori,  qui  eas  censas  ab  aliqiiibus  patribus,  sub- 
scripto  eorum  judicio  ad  Patrem  Provincialem  mittat.  Idem  faciat, 
quando  absolvuntur  Poetica  et  in  fine  oratoriorum.  Pridie  recreatio- 
num  a  meridie  tractentur  historica  et  in  his  quoque  stylus  exerceatur. 
Hora  8^  matutina  convenient  ad  scholam,  in  qua  facta  brevi  oratione 
1?  ab  instructore  compositiones  corrigentur,  2?  per  aliquem  ex  repe- 
tentibus  quispiam  Author  Scholasticus  explicabitur  et  tum  Author 
explicandus,  tum  qui  ilhim  explicare  debebit  lectione  proxima  assi- 
gnabitur,  3?  examinabuntur  et  expHcabuntur  vel  praecepta  Gram- 
maticae  vel  Poeseos  v.  finita  hora  et  facta  oratiuncula  discedatur. 

A  prandio  hora  secxinda  rursus  convenient;  et  primum  assignabi- 
tur  argumentum  scriptionis  privatim  faciendae,  2?  per  designatum 
repetentem  fiet  interpretatio  authoris,  3?  excutientur  praecepta  Graeca; 
et  si  quid  fuerit  reliquum  temporis  usque  ad  horam  tertiam  dubia 
proponentur  circa  audita  et  lecta  illo  die.  —  Horis  reliquis  exerceatur 
stylus  iuxta  praescriptum  instructoris ;  legantur  libri  ab  eodem  assi- 
gnati  et  aliquando  memoria  exerceatur. 

Si  instructorem  suum  studiorum  causa  convenire  voluerint, 
adeant  ab  hora  quinta  pomeridiana  usque  ad  sextam:  reliquis  tem- 
poribus  non  nisi  facultate  superioris.  Hoc  tempore  non  accedant 
disputationes  Philosophicas  aut  theologicas,  sed  domi  scholas  more 
consueto  adeant,  quo  die  disputationes  fiunt.  Non  occupentur  ex- 
eundo  aut  officiis  coadjutorum,  sed  toti  iam  dictis  rebus  se  im- 
pendant. 

Dent  semel  saltem  singuli  profectus  sui  specimen  publice  in 
triclinio  prout  instructori  illorum  cum  consensu  Reverendi  Patris 
Rectoris  videbitur;  ejusdem  instructoris  erit  singulis  determinare  et 
materiam  et  formam  huiusmodi  exercitii  sive  illud  fiat  ex  Grammaticis 
sive  ex  Poeticis  sive  ex  oratoriis. 

Ferdin.  Waldhauser. 


236  Arme  Studenten  in  Augsburg  1609. 


Sorge    fiir   arme    Studenten. 

Ueber  die  vielfache  Forderung  armer  Studenten  an  den  Jesuiten- 
schulen  und  iiber  die  Vorwiirfe,  welche  in  Folge  dessen  den  Jesuiten 
gemacht  wurden,  vergl.  Duhr,  Jesuitenfabeln  S.  86  ff. 


Leges  Pauperum  Scholasticorum  Collegij  Augustani. 

Anno  1609. 

Probatae  in   Collegij  visitatione  Mense  Septembri. 
(Cod.  Colon.  priv.  fol.  347  b  et  348  a.) 

1.  In  admittendis  pauperibus  Scholasticis  magnus  habebitur  de- 
lectus,  tum  ingeniorum  tum  spei  et  exspectationis  in  litteris  et  pie- 
tate.  Erit  autem  haec  potestas  penes  Collegij  Augustani  Rectorem, 
qui,  auditis  Praefecti  pauperum  et  Praefecti  Scholarum  sententijs, 
admittet  vel  dimittet  quos  idoneos  esse  cognoverit. 

2.  Cantores  vagabundi  et  a  Testimonijs  vacui  et  peregrini  non 
facile  recipientur,  siquidem  experientia  constat,  huiusmodi  neque  in 
studiis  neque  in  pietate  fructum  aliquem  facturos. 

3.  Infra  classem  Supremam  Grammatices  admittetur  nemo;  po- 
terit  tamen  ob  Musicae  peritiam  (quam  omnes,  quoad  fieri  potest,  cal- 
lere  debent)  cum  aliquo  P.  Rector  dispensare. 

4.  NuIIus  illegitime  natus  in  horum  pauperum  numerum  admit- 
tatur.  Et  ne  in  negiigentes  absque  fructu  hoc  beneficium  conferatur, 
singulis  Angarijs,  de  quibus  nulla  vel  exigua  spes  profectus  appa- 
ruerit,  amoveantur.  Qui  vero  ultra  biennium  in  eadem  Schola  hae- 
serint  nullo  modo  diutius  tolerentur. 

5.  Vt  vagandi  occasionibus  aditus  praecludatur,  singuli,  cum 
primum  admittentur  ad  hanc  eleemosynam  participandam,  scripto 
fidem  dabunt,  se  intra  annum  non  discessuros  nisi  gravibus  de  causis 
et  cum  approbatione  R.  P.  Rectoris.  Et  huiusmodi  obligatio  quotannis 
renovabitur. 


Arme  Studenten  in  Augsburg  1609.  237 


6.  Habitabunt  bini  vel  quaterni  apud  honestos  cives  Catholicos 
de  consilio  P.  Praefecti  pauperum.  Vitabunt  nocturnas  evagationes, 
publica  hospitia,  hidos  inhonestos  et  compotationes,  denique  malorum 
hominum  consortia. 

7.  Nullus  pauperum  Scholasticorum  nostrorum  in  urbe  ostiatim 
stipem  cantando  vel  quovis  alio  modo  colligat  absque  expressa  P.  Prae- 
fecti  facultate,  sed  contenti  vivant  ea  eleemosyna,  quae  in  singulas 
hebdomades  cuique  dabitur. 

8.  Constituatur  unus  ex  cantoribus,  qui  caeteros  singulis  do- 
minicis,  festis  et  recreationis  diebus  in  cantu  per  horam  circiter  a 
prandio  exerceat ;  ad  quem,  cum  vocabuntur,  omnes  aderunt  et  eidem 
libenter  obtemperabunt. 

9.  Munditiem  servabunt,  tam  circa  seipsos  quam  circa  vestes 
et  habitationem.  Libros  ex  cista  pauperum  sibi  datos  mundos  et  in- 
tegros  servare  studebunt,  ut  ahjs  quoque  postea  usui  esse  possint;  et 
hos  ipsos  abituri  Patri  Pauperum  fidehter  restituent. 

10.  Sacro  quotidie  qua  par  est  pietate,  et  statis  diebus  Litanijs 
decantandis  intererunt,  ut  etiam  diebus  consuetis  concionibus.  Omnes 
autem,  quantum  per  aetatem  hcet,  Sodahtati  B.  Virginis  adscribentur, 
et  singuHs  mensibus  aut  etiam  saepius  Sacramenta  confessionis  et 
communionis  frequentabunt. 

11.  Mane  surgentes  orabunt  quadrante  horae  flexis  genibus,  et 
vesperi  cubitum  abeuntes  per  alterum  quadrantem  conscientiam  quisque 
suam  examinabit. 

12.  Pro  benefactoribus,  tam  vivis  quam  defunctis,  orabit  qui- 
hbet  quotidie  Psalmum  Miserere  vel  unum  e  septem  psalmis  poeni- 
tentiahbus  secundum  ordinem,  et  die  Sabbati  addet  Litanias  Sanctorum ; 
item  ter  Rosarium  B.  Virginis  quavis  hebdomade  recitabit. 


Directiones  aliquae  pro  Patre  pauperiim  Scholasticorum. 

1609. 
(Ibid.  fol.  348  b.) 

1.  Pater,  cui  pauperum  Scholasticorum  cura  demandata  fuerit, 
vehementer  ad  hoc  suum  munus  plenum  caritatis  et  misericordiae 
affici  studebit.     Habebit  autem  prae  oculis,   praeter   sustentationem 


238  Arme  Studenten  in  Augsburg  1609. 

corporum,  profectum  communem  in  litteris  et  pietate,  quem  Societas 
hoc  suo  labore  maxime  spectat. 

2.  Nullum  admittet  vel  excludet  inscio  Rectore.  Non  admitten- 
tur  autem  illegitimi,  vagabundi,  male  morati,  sed  bonae  spei,  quique 
ad  secundam  minime  scholam  Grammaticae  idonei  sint  et  (quantum 
ceteris  paribus  fieri  potest)  periti  Musicae. 

3.  Clavem  alteram  arcae  pauperum  ipse  custodiet,  alteram  pro- 
curator  eorum  externus,  cui  praescribet  expensas  tam  ordinarie  quam 
extraordinarie  pro  eis  faciendas.  Ab  eodem  etiam  singuhs  angarijs 
accepti  et  expensi  rationem  exigat. 

4.  Praeter  privatas  admonitiones  singuhs  mensibus  omnibus 
una  congregatis  salutaria  monita  dabit,  et  ut  sequentes  leges  in- 
violate  ab  omnibus  custodiantur  curabit. 


Leges  pauperum  Scliolasticorum.     1609. 
(Ibid.  fol.  348  b  et  349  a.) 

1.  Meminerint  benefactorum  liberalitate  ad  profectum  suum  in 
pietate  et  Utteris  cum  gratiarum  actione  uti;  quo  nomine  et  pro  bene- 
factoribus,  tam  vivis  quam  defunctis,  quotidie  Deum  orabunt  et  vir- 
tute  atque  diligentia  condiscipulos  aut  superare  aut  certe  exaequare 
contendent. 

2.  Vt  vagandi  occasionibus  aditus  praechidatur  .  .  v.  supra  n.  5. 

3.  Habitabunt  honestis  locis  ex  consiHo  Patris  bini  vel  qua- 
terni;  quiete,  pie,  et  honeste  cum  omnibus  agent;  diversoria  et  ma- 
lorum  hominum  consortia  vitabunt;  surgentes  orabunt  per  medium 
quadrantem')  flexis  genibus;  abeuntes  cubitum  per  alterum  conscien- 
tiam  examinabunt  et  se  suaque  Deo  commendabunt. 

4.  Regulas  Scholasticorum  omnibus  communes  ipsi  pecuhari 
studio  observare  studebunt,  atque  in  specie  horas  privato  studio  depu- 
tandas  ita  distribuent,  prout  Magistro  et  Praefecto  studiorum  probari 
intellexerint. 


1)  Oben  n.  11   >per  horae  quadrantemt.    Vielleicht  ist  hier  integrum  statt 
medium  zu  leseu. 


Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum.  239 

5.  Ne  in  negligentes  et  indignos  absque  fructu  diutius  hoc  bene- 
ficium  conferatur,  praeter  commune  Scholasticorum  examen,  examina- 
buntur  ipsi  praeterea  circa  Bacchanalia,  Pascha  vel  Pentecosten.  Qui 
vero  ultra  biennium  in  eadem  schola  haeserit  nullo  modo  diutius 
toleretur. 

6.  Semel  aut  saepius  quavis  hebdomade  exercebuntur  in  cantu, 
ad  quem  cum  vocabuntur  parati  aderunt  et  Praefecto  Musicae  in  suo 
ofticio,  uti  Patri  Pauperum  in  reliquis,  ad  nutum  obtemperabunt. 

7.  Denique  ut  gratiores  Deo  sint  pro  beneficijs,  et  reip.  Christianae 
tanto  utiliorem  operam  aliquando  praestent,  quo  magis  se  Deo  pro- 
bare  ab  ineunte  aetate  assueverint,  singulis  mensibus,  nisi  Confessario 
secus  videatur,  una  omnes  Eucharistiam  rehgiose  sumant. 


Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum, 

Der  beriihmte  Theologe  P.  Jacob  Gretser  verfafste  im  ersten 
Viertel  des  17.  Jahrhunderts  ein  Btichlein  zu  Gunsten  der  armen 
Studenten,  welches  zuerst  handschriftlich  verbreitet  und  dann  im 
Jahre  1620  zu  Augsburg  ohne  Nennung  des  Verfassers  veroffentlicht 
wurde.  Dafs  P.  Gretser  wirklich  der  Verfasser  ist,  geht  aus  dem 
von  Gretser's  eigener  Hand  geschriebenen  Verzeichnis  seiner  Werke 
hervor  (Sommervogel  III,  1800).  Da  die  Schrift  in  die  grofse  Aus- 
gabe  der  Werke  Gretser's  keine  Aufnahme  gefunden  hat  und  Original- 
drucke  von  aufserster  Seltenheit  sind,  erscheint  der  Abdruck  einiger 
Kapitel  dieses  interessanten  Biichleins  ura  so  gerechtfertigter.  Der 
Titel  lautet: 

Mecoenas  studiosorum  pauperum  sive  causae  cur  adolescentes 
piorum  liberalitate  adjuvandi  sint  quos  propria  egestas  a  litterarum 
studiis  arcet.  Auctore  quodam  e  Soc.  Jesu  Theologo  Augustae  Vin- 
del,   1620.    4°.    25  p.    (Wiener  Hofbibl.) 


Pio  lectori. 

Pluribus  abhinc  annis,  quidam  e  Societate  Jesu  Theologus,  mul- 
torum  rogatu,  hunc,  quem  epigraphe  prae  se  fert,  Mecoenatem  con- 


240  Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum. 

scripsit;  eo  quidem  fructu,  quem  non  solum  in  pluribus  Academiis 
ac  Gymnasiis  eiusdem  Societatis,  bene  magnus  Studiosorum  pauperum 
numerus  gratissimis  animis  liberaliter  nunc  percipit  atque  ut  speran- 
dum,  in  dies  magis  percepturus  est,  sed  etiam,  qui  in  magnam  Chri- 
stianae  Reip.  utilitatem  uberrime  redundat.  Permultos  enim  tali  pio- 
rum  subsidio  ac  liberalitate  in  studiis  adiutos  variis  in  locis  numerare 
licet,  qui  in  eos  euasere  viros,  ut  magna  pietatis  et  doctrinae  laude, 
insignem  nunc  Deo,  et  ipsius  Ecclesiae  in  animarum  salute  procu- 
randa  praestent  operam,  haud  absque  suorum  Mecoenatum  perpetua 
apud  bonos  omnes  commendatione,  laudatissimaque  memoria,  et,  quod 
caput  est,  eorundem,  apud  DEUM  bonorum  omnium  remuneratorem, 
maximo  merito.  Verum  quia  huius  opusculi  exemplaria,  cura  aliis, 
qui  saepe  vehementer  ea  expetebant,  laboriosius  huc  usque  calamo 
communicari  poterant,  imo  ob  amanuenses  minus  doctos,  variis  men- 
dis  obnoxia  magis  reddebantur,  non  defuerunt,  qui  illa  (utpote  com- 
muni  luce  non  indigna)  typis  evulganda  censuerunt,  cum  ut  illorum 
lectio  gratior,  ususque  latior,  tum  etiam  vt  his  ipsis  Studiosis  paupe- 
ribus,  apud  piorum  mentes  inde  permovendas,  vtilior  foret.  Augustae 
Vindel.  12.  Martij,  ipso  S.  Gregorij  pauperum  Patroni  festo  die, 
Anno  1620. 


Index  capitum. 

I.  Contribuere  aliquid  ad  fundationes  pro  egenis  adolescentibus 

instituendas,  maxime  pium  et  salutare  esse,  probatur  primum 

ex  communi  ratione  eleemosynae. 
II.  p]leemosynam ,  qua  egeni  adolescentes  sustentantur,  esse  per 

se  loquendo,  Deo  gratiorem,   et  utiliorem,  quam  sit  eleemo- 

syna  alijs  egenis  coUata. 

III.  Deo  gratius  et  Reipublicae  utilius  esse,  si  quid  eleemosynae 
contribuatur  ad  fundationem  in  communi  pro  multis  quam  si 
eleemosyna  sine  perpetuitate  conferatur. 

IV.  Per  eleemosynam  ad  fundationem  pro  egenis  adolescentibus 
collatam,  satisfieri  posse  praecepto  naturali  et  diuino,  de 
eleemosyna  danda,  itemque  de  satisfactione  suscipienda. 

V.  Contributiones  ad  seminaria  studiosorum  adolescentum  mul- 
tuni  a  legibus  ciuilibus  commendari. 


Gretser's  Mecoenas  studiosorura  pauperum.  241 

VI.  Eos,  qui  ad  haec  seminaria  aliquid  contribuunt,  rem  Triden- 
tino  concilio  consentaneam  facere. 
Duobus  modis  opem  ferre  licet  adolescentibus,  quos  egestas 
remoratur,  quo  minus  liberalibus  disciplinis  vacent:  Primo,  si  quis 
illis  suppeditet  eleemosynam  eo  pacto,  quo  alij  pauperes  piorum  libe- 
ralitate  adiuuantur  et  recreantur:  siue  illa  eleemosyna  sit  hebdoma- 
daria,  siue  menstrua,  siue  annua,  siue  semel  duntaxat  subministrata 
siue  saepius  repetita.  Secundo,  si  eleemosynam  illam  conferat  quis 
ad  aliquam  fundationem  pro  huiusmodi  adolescentibus  instituendam: 
et  de  hoc  potissimum  adiuuandi  modo  in  hoc  opusculo  agemus,  eum- 
que  ex  varijs  capitibus  longe  fructuosissimum,  et  priori  etiam  prae- 
ponendum  esse,  breuiter  demonstrabimus. 


Caput  secundum. 

Etsi  omnis  eleemosyna  cuicunque  inopi  liberaliter  collata  Deo 
placeat,  et  fructus  vberes  pariat;  hanc  tamen,  de  qua  agere  insti- 
tuimus,  Deo  gratissimam  et  variarum  vtilitatum  feracissimam  esse, 
non  pauca  occurrunt,  quae  planum  testatumq.;  faciant.  Primum  enim 
negari  non  potest,  magni  referre,  vt  Ecclesia  viris  doctis  et  pijs  ab- 
undet,  et  ab  his  Reipublicae  et  Ecclesiae  salutem  non  parum  pendere 
constat :  non  enim  vanum  est  illud  Sapientis  oraculum :  Multitudo 
sapientum  sanitas  est  orbis  terrarum.  Igitur  quam  chara  et  grata 
est  Deo  Ecclesiae  Catholicae  integritas  et  sinceritas,  tam  charam  et 
gratam  oportet  esse  eidem  illorum  beneficentiam,  qui,  ope  sua,  Rei- 
pubhcae  Christianae  tales  viros  educant;  efficiuntq.;  vt  adolescentes, 
studia,  quae  vel  nunquam  inchoare  potuissent,  vel  certe  inchoata 
deserere  ob  pecuniam  coacti  fuissent,  prosequi,  et  ad  finem  optatum 
perducere  queant.  Quani  multos  enim  videre  licet  doctrina  et  pietate 
praestantes,  qui  eruditione  sua  et  probitate  Christiano  orbi  maximas 
vtilitates  et  attulerunt,  et  etiamnum  afferunt;  quorum  beneficijs  Ees- 
publica  careret,  si  aliorum  munificentia  adiuti  non  fuissent,  vt  eo 
doctrinae  et  virtutis  procederent.  Quaecunq. ;  ergo  tales  postmodum 
merita,  siue  in  politicam,  siue  in  Ecclesiasticam  Rempublicam  con- 
ferunt,  eorum  fructus  ad  eos  redundat,  qui  talem  opibus  suis  susten- 
tauerunt,  et  vt  in  virum  talem  euaderet,  stipe  benigne  collata,  eftece- 
runt.     Nec   vereor  dicere,    talem,    eleemosyna   sua   omnium   causam 

Monumeuta  Germauiae  Paedagogica  XVI.  16 


242  Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum. 

esse,  et  pro  causa  etiam  apud  Deum  reputari,  eidemq.;  vt  primo 
auctori  omnium  huiusmodi  recte  factorum,  mercedem  in  caelo  copio- 
sam  repositam  asseruari.  Hic  enim  vel  maxime  tritum  illud  apud 
Philosophos  dictum  valet:  Quidquid  est  causa  causae,  est  etiam  causa 
causati.  Si  enim  quis  alteri  ad  scelera  opem  ferens,  eorundem 
criminum,  et  poenae  criminibus  illis  debitae  sese  participem  reddit; 
cur,  si  cui  ad  recte  facta,  et  multa  in  Rempublicam  merita  conferenda 
manum  porrigat,  eorundem  meritorum  et  praeraij  meritis  ilhs  decreti 
communione  priuetur?  Quo  certe  solatio  caret  ille,  quisquis  alios 
egenos  iuuat.  Nam  beneficium  illud  priuati  vnius  aut  alterius  emolu- 
raentis  circumscribitur,  nec  ad  alios  diffunditur,  aut  si  diffunditur, 
tam  longe  lateq. ;  non  diffunditur,  atq.;  tuum  illud,  cuius  tu  per 
eleemosynam  egeno  quondam  iuveni,  nunc  docto  viro,  collatam,  auctor 
es.  Doctis  enim  plerumque  publica  munia  comitti  solent,  vt  institutio 
iuuentutis,  et  id  genus  aha,  ex  quarum  functionum  recta  admini- 
stratione  quantae  ad  humanam  societatem  vtilitates  redeant,  nemo  est 
qui  ignoret,  nisi  qui  vim  et  decus  doctrinae  et  pietatis  efficacitatem 
ignorat. 

Vt  igitur  rem  in  pauca  conferam ,  cum  egeni  adolescentes  de 
quibus  loquimur,  sint  litterarum  et  pietatis  candidati,  et  a  magistris 
suis  in  vtroq. ;  studio,  pari  conatu  informentur ;  Deo  rem  gratissimam, 
et  Reipublicae  fructuosissimam  feceris,  si  hos  ea,  qua  potes,  ope 
adiuueris,  non  sine  tuo  lucro.  Vere  enim  Tertulhauus:  hicrum  est, 
pietatis  nomine  facere  sumptum;  si  nomine  cuiusuis  pietatis,  quanto 
magis  lucrum  erit,  facere  sumptum  nomine  pietatis  eruditae? 

Secundo,  ideo  haec  eleemosyna  Deo  acceptior,  et  Reipublicae 
vtihor  est,  quia  tales  iuuenes  plerunq. ;  sacerdotium  suscipiunt,  et  eo 
etiam  potissimum  fine  aluntur,  htterisq. ;  et  pietate  excoluntur;  vt 
quandoq. ;  in  album  Ecclesiasticum  relati,  Deo  et  Ecclesiae  ministrent. 
At  quem  fugit,  quanti  intersit,  vt  sacerdotes  bene  instituti  populo 
Christiano  praesint?  Quem  fugit,  quam  gratum  Deo  sit,  si  res  diuina 
manu  et  mente  intacta  tractetur,  ouesq.;  Christi  salutari  doctrinae 
pabulo  pascantur?  Quae  duo  vel  nemo,  vel  certe  sacerdos  non  in- 
doctus,  et  a  pietate  non  auersus,  praestabit,  si  eius  inopiam  aere  tuo 
subleues,  dum  pietati  et  htteris  operam  nauat,  vt  caepta  prosequi,  et 
ad  sacros  Ordines  aspirare  possit:  sicque  rursus  fructum  tot  pre- 
cationum,  quas  sacerdos  fundit,  tot  sacrificiorum,  quae  Deo  immolat, 
tot  animarum,  quas  ex  diaboh  faucibus  ereptas  Deo  hicri  facit,  tuum 


Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum.  243 

facies,  et  non   exiguam   partem,   tanquam  tibi  iure  optimo  debitam, 

decerpere  poteris,   quod  commodum  non  est  quod  tibi   pollicearis,   si 

alijs  benigne  facias.    Quin  et  hoc  non  parum  solatij  gignit,  quod  tales 

iuuenes  a  teneris  paupertati,  victusq. ;  tenuitati  assueti,  facilius  postea 

adducuntur,   vt  in  pagis  parochias  tenuiores  suscipiant,   susceptasq. ; 

tideliter  curent.    Nusquam  enim  vigilantium  Pastorum  maior  est  cari- 

tas   et  raritas,   quam  in   pagis,   et   tamen  nusquam,  prope  dixerim, 

maior  est  necessitas,  ob  eorum,  qui  ruri  degunt,  inscitiam,  rerumq.; 

divinarum   imperitiam.     Quare   longe   utilissimum    est   horum    etiam 

saluti  procurandae  Pastores  formare  et  educare;  vt  sicut  iam  multis 

in  ciuitatibus  reperire  est  pios  et  doctos  sacerdotes,  ita  et  pagis  non 

absimiles  praeficiantur,  qui  amplis  reditibus  proximi  salutem  et  spiri- 

tualem    animarum    prouentum    anteponant,    paucis   viuere   docti,    et 

mediocritate  sua  contenti. 

At  dicet  forte  quispiam:   Istos  saepe  spem  fallere,  nec  expecta- 

tioni   conceptae   respondere,   ac  proinde  eleemosynam  male  apud  eos 

collocatam  esse.     Respondeo,  propter  incertos  euentus  non  posse  pru- 

denter  querapiam   ab   opere   bono   et  laudabili  desistere,   alioqui  nec 

alijs  egenis  eleemosyna  danda  erit,  quia  saepe  ea  sunt  indigni,  quippe 

improbi:  saepe  ea  ipsa  stipe,  quam  acceperunt,  abutuntur  ad  lusum 

aut  potum,  et  tamen,  non  obstante  hoc  periculo,  eleemosynas  largi- 

mur,  non  ignari  nos  mercedem  a  Domino  accepturos  ob  misericordiam 

in  proximum,  quomodocunq. ;  tandem  illa  beneficentia,  praeter  volun- 

tatem  dantis,  ipse  abutatur.    Idem  et  hic  cogita.    Vt  igitur  agricolae 

boues  iungunt,   terram  proscindunt,   semina  sulcis   committunt,   licet 

non  nesciant  saepe  accidere,   vt  grando  segetes  contundat,  aut  aliud 

infortunium   spem  anni   intercipiat:  ita   et  is,   qui  bonorum  operum 

sementem  facit,  absterreri  non  debet  futuris  casibus ;  cum  certissimus 

sit,  vtcunq.;   res  cadat,  ex  parte  eius,  qui  eleemosynam  accipit,  sibi 

apud  aequissimum  illum  iudicem  beneficentiae  praemium  esse  reposi- 

tiim.     Quo   circa  huiusmodi   formidinem,    vt  vanam,    ex    animo   ex- 

terminemus,   et  ut  Apostolus  monet,   seminemus  in  benedictione,   ut 

etiam  in  benedictione  metamus:  Multiplex  spica  ex  tali  semente  pullu- 

labit,  inquit  sanctus  Gregorius  Nyssenus.     Ampla  est  Domini  manda- 

torum  seges,  sublimes  benedictionis  stirpes      Vis  intelligere  in  quan- 

tam  altitudinem  extollatur  harum  stirpium  incrementum?   ipsos  caeli 

vertices  attingunt:  quidquid  enim  in  hoc  contuleris,  in  caeli  thesauris 

conditum  inuenies. 

16* 


244  Gretser's  Mecoenas  studiosorum  pauperum. 

Secundo,  cum  multi  ex  huiusmodi  adolescentibus  expectationi 
satisfaciant ,  causae  nihil  est,  cur  potius  malae,  quam  bonae  frugis 
futuros  arbitremur,  praesertim  cum  aequitatis  regula  nos  potius  bene, 
quam  male  sperare  iubeat.  Et  qui  tam  pauidus  est,  vt  sinistrura 
euentura  vereatur,  is  eleemosynam  suam  non  vni  applicet,  sed  ad 
fundationera  contribuat,  ex  qua  plures  ali  consueuerint,  ut  si  vnus 
vel  alter  spem  fallat,  alius,  vel  alij  spem  egregie  sustineant,  quod 
semper  contingit,  vbi  plures  ex  pecunia  in  commune  collata  educan- 
tur,  vt  paulo  post  fusius  exponemus. 

Sed  sunt  qui  putent  satius  esse  eleemosynas  templis  instauran- 
dis  ornandisq.;  tribuere.  At  isti  non  aduertunt,  summum  et  prae- 
clarissimum  templi  ornamentum  esse  sacerdotem  pium  et  doctum, 
quod  ornamentum  per  eleemosynam  istam  teraplis  conciliat.  Quid 
enim  templum  magis  decorat,  imaginesne  aut  statuae  aut  sacrae 
vestes,  an  sacerdos  doctrina  et  pietate  conspicuus?  Quae  lampas 
magis  in  templo  lucet,  quam  sacerdos  vere  sacerdos?  Quae  sarta 
tecta,  qui  calices,  quae  sedilia,  qui  annui  prouentus  cum  hoc  compa- 
rari  possunt?  Quos  ergo  amor  templorum  exornandorum ,  renouan- 
dorum,  vel  etiam  locupletandorura  tenet;  ij  tum  maxime  exornabunt, 
renouabunt  et  Ipcupletabunt  templa,  si  iisdem  egregios  sacerdotes  sub- 
mittant.  Quae  enim  divitiae  magis  ditant  terapla,  quam  sacerdos 
pius,  prudens,  hurailis,  pudicus  et  doctus?  Vere  Saloraon:  Pretiosi 
spiritus  vir  eruditus. 

Idera  responsum  sit  ijs,  qui  arbitrantur  satius  esse  eleemosynas 
Religiosorum  domicilijs  conferre,  vt  sustententur  et  decorentur:  nam 
a  proposito  suo  non  aberrabit,  licet  his  adolescentibus  benigne  faciat 
Multi  enira  ex  illis  ad  varios  Religiosorura  hominum  Ordines  trans- 
eunt,  eosq. ;  doctrina  et  vitae  probitate  non  parum  ornant,  et  susten- 
tant;  cuius  ope,  nisi  tua  qui  opem  tulisti? 

Dicat  quis:  Etiani  pium,  laudabile  et  salutare  esse  liberalem 
manum  ad  xenodochia,  nosocoraia,  gerontotrophia,  et  alia  id  genus 
miserorum  domicilia  dotanda  extendere;  itera  ad  virgines  tenuis 
fortunae  in  matrimonio,  dote  constituta,  collocandas 

Respondeo,  neminem  piura  esse,  qui  haec  et  similia  neget  esse 
pia.  Sed  taraen  ob  fructum  longe  maximura  doctrinae  et  pietatis, 
qui  ex  hoc,  de  quo  agimus,  instituto  manat  cuni  ad  ipsos  iuuenes, 
tum  per  ipsos,  tanquam  per  administros,  ad  Christianam  Rerapubli- 
cam,  vicissira  fatendura  est,   raaioris  meriti  et  emoluraenti  esse,   hos 


Speisung  armer  Studenten  1635.  245 

iuuenes  durabili  aliqua  et  stabili  stipe  iuuare,  quam  alios,  quod  li- 
benter  fatebitur,  quisquis  ea  accuratius  perpenderit,  quae  capite  se- 
cundo  disputata  sunt. 

Dicat  quis:  Non  omnes,  qui  in  tale  Seminarium  recipiuntur, 
ofticium  facere:  apud  multos  oleum  et  operam  et  eleemosynam  perdi. 
At  iam  supra  ostendi,  eleemosynam  recto  animo  collatam,  nunquam 
perdi,  sed  reponi  in  illis  thesauris,  quos  nec  tinea  nec  aerugo  ab- 
sumit,  et  quo  fur  non  appropiat.  Deinde,  quid  mirum,  si  ex  quin- 
quaginta,  sexaginta,  aut  septuaginta  adolescentibus  aliqui  officium 
negligant?  Aii  non  satis,  si  ex  tanto  numero  triginta  aut  viginti 
optatum  fructum  ferant,  Deoq. ;  postea  et  Ecclesiae  fideliter  inseruiant: 
quod  quiuis  prudens  prudenter  sibi  polliceri  potest.  Si  qui  discoli 
sint  et  incorrigibiles,  tum  utendum  est  remedio,  quod  Tridentinum  Con- 
cilium  praescripsit. 


SpeisuDg  armer  Studenten  bei  den  Jesuiten  in  Wien. 

(1635.) 
(Gleichz.  Handschr.  im  Geh.  Staatsarchiv  zu  Wien,  GeiBtl.  Archir  No.  442.) 

A.  De  Reliquiis  ciborum  pauperibus  studiosis  ad  portam 
Domus  Professae  Societatis  Jesu  Viennae  distribuendis. 

Unus  e  Rev.  Patribus  Praepositis  Domus  Professae  Vienensis, 
ante  paucos  annos  notavit  duo  non  bene  fieri  circa  reliquias  ciborum 
quae  dantur  pauperibus  studiosis  ad  portam  dictae  domus. 

Pauperes  studiosos  quos  vocant  ordinarios  adhiberi  ad  labores 
domus  unde  cibum  illum  quem  accipiunt,  non  tam  esse  eleemosynam 
quam  laboris  mercedem.  Quare  ab  omni  labore  hoc  nomine  faciendo 
exemptos  voluit.  Ex  huiusmodi  studiosis  nullum  ad  frugem  emergere, 
eo  quod  nec  satis  hactenus  panis  habuerint,  nec  ordo  bonus  in  cibo 
distribuendo  servatus  fuerit.  Ideo  quae  sequuntur  ordinavit  (quae 
etiam  a  R*^"  P.  Provinciali  Michaele  Summereker  postea,  anno  1635 
approbata  et  subscripta  sunt,  ut  videre  est  in  libro  in  quo  ordinatio 


246  Speisung  armer  Studenten  1635. 

haec   de  reliquiis  cibomm  pauperibus  studiosis  distribuendis  scripta 
continetur). 

1.  Patri  uni  commisit  negotium  Pauperes  huiusmodi  suscipiendi, 
susceptosque  eo  in  genere  gubernandi.  Is  pater  inter  reliqua  dili- 
genter  eorum  nomina  in  librum  istius  ordinationis  referat  adiuncto 
die,  mense,  et  Anno,  quo  suscepti  sunt  sicut  et  schola  in  qua  student. 
Et  quando  discedunt,  conditionemve  accipiunt  vel  aliquid  aliud  aggre- 
diuntur  notet  quo  tempore,  quo  nomine,  bonone  an  malo  ?  an  militiae 
V.  g.  aut  Religioni  nomen  dederint  et  caetera. 

2.  Et  quia  credidit  dictus  Pater  plerosque  eorum  studiosorura 
qui  suscipientur  futuros  honestiores,  quam  ut  sine  pudore  expectent 
eleemosynam  ante  fores  Domus,  vohiit  eos  sub  tectum  intra  portam 
admitti  ea  tamen  conditione,  ut  valde  modeste  ibi  se  gerant,  nec  quo- 
quam  per  aulam  et  multo  minus  per  Domum  discurrant:  ut  in  eorum 
instructione  §  6  monentur. 

3.  Vohiit  iis  qui  ad  istam  eleemosynam  admittuntur  praeter 
bene  caMdum  iuscuhim  et  carnis  frustula,  ahumve  cibum,  qui  in  ollam 
in  cuhna  ad  hoc  praeparatam  iniicitur  quando  (?)  illa  evacuantur, 
tantum  quotidie  dari  panis  quantus  probabihter  iudicatur  necessarius 
pro  sustentatione  unius  diei.  Quare  ad  magnum  panem  familiae  qui 
unicus  tantum  uno  die  dabatur  ad  portam,  tam  pro  studiosis  quam 
ahjs  pauperibus  duos  ahos  addi  curavit:  qui  sint  pro  sohs  studiosis 
(totidem  enim  ordinarij  studiosi  ad  portam  accipiunt  eleemosynam). 
Alter  autem  qui  ante  pro  utrisque  solum  dabatur  uno  die  lanitori- 
bus,  sit  pro  ahjs  pauperibus  sive  h  sint  pauperes  studiosi  sive  ahi. 
Curavit  idem  Pater  ut  ad  15  crucigeros  quos  dabat  P.  Procurator 
singuhs  hebdomadis  pro  pauperibus  seu  peregrinis  15  ahi  adderentur. 

4.  Constituit  quoque  ut  unus  ex  lanitoribus  certus  tamen  et 
non  ad  hbitum  nisi  tamen  certus  deesset  ex  directione  Patris  panem 
et  cibum  distribuat  saepius  dictis  studiosis  pauperibus  nuho  autera 
modo  curet  lanitor  iha  distribui  per  studiosum.  Caveat  vero  tura 
hic  tum  aUer  lanitor  ne  det  non  ordinarijs,  quod  dandum  est  ordi- 
narijs,  nisi  tamen  absint.  Caveat  item  nec  sinat  sibi  ahquem  intrudi 
absque  scitu  Patris  cui  hoc  commissum  est  imo  nec  cuiquam  dicat 
vacare  locum,  nisi  Patri  vel  Superiori  propter  absurda  quae  inde  sequi 
possunt.  Si  quis  autem  discesserit  inscio  Patre  statim  eum  moneat, 
ut  dispiciat,  quis  eius  loco  sit  suscipiendus. 


Speisung  arnier  Studenten  1635.  247 


5.  Voluit  idem  R'^"^  Pater  Praepositus  P.  Ministrum  invigilare, 
ut  coci  et  dispensator  quibus  incumbit  liberaliter  dictas  reliquias, 
quae  non  videntur  pro  nostris,  in  ollam  pauperum  inijciant:  Et 
panem  qui  aliquando  hinc  inde  indurescit,  dent  lanitori  qui  scissum 
vel  ad  singulorum  ollas  distribuat,  vel  in  communem  in  culina  inijciat, 
et  hoc  maxime  diebus  quibus  non  comeditur  caro. 

6.  Diebus  veneris,  sabbathi,  ieiuniorum,  et  mane  quadragesimae, 
praecepit  coqui  dictis  Pauperibus  ahquem  cibum  ex  instituto  (nisi 
reliquiae  sufficere  viderentur)  v.  g.  pultes,  pisa,  lentes,  rapas,  caules  etc. 
etiam  iusculum  intrito  pane  cum  iusta  pinguedine. 

7.  Qui  praeerit  Pater,  saepe  debet  videre,  tum  in  culina  (ad 
quam  eundi  ea  solum  de  causa  idem  R.  P.  illi  dedit  licentiam)  tum 
ad  portam  ut  omnia  bene  et  ordinate  fiant.  Quo  spectat  ut  non  sinat 
dictos  pauperes  studiosos  vagari  sed  si  non  adversetur  tempus,  suas 
repetant,  et  addiscant  lectiones. 

N  B  1.  Subinde  examinandi  sunt,  utrum  interfuerint  exercitiis  tum 
scholasticis,  tum  spiritualibus  ut  sacro  aut  Congregationi,  an  confessi 
sint  suis  temporibus  et  alia  quae  examinanda  iudicabit,  de  quibus 
agitur  in  Pauperum  Instructione  B.  §  3. 

N  B  2.  lanitor  qui  distribuit  debet  esse  sollicitus  ut  moneat  in 
culina  quatenus  cibus  sit  bene  cahdus  et  Dispensatorem,  nisi  Coci 
faciant,  ut  det  aliquid  ad  coquendum  diebus  quibus  non  come- 
ditur  caro. 

N  B  .3.  Pruna  v.  g.  pyra  cocta,  poma  et  huiusmodi  acida,  ne 
misceantur  aliis  reliquiis,  sed  siquid  tale  superest,  iniectum  in  aliam 
ollam,  vel  omnibus  vel  ahquibus  distribuatur. 

B.  Instructio  pro  pauperibus  studiosis  qui  ordinarie 
accipiunt  cibum  ad  portam  Domus  Professae  Viennae. 

1.  Tales  esse  debent  qui  serio  tractent  studia,  et  eadem  ad 
maiorem  Dei  gloriam,  vel  in  communi  vel  in  particulari  dirigant. 

2.  Debent  esse  in  ahqua  Congregatione,  quae  habentur  in  Col- 
legio,  et  quae  in  ea  praescribuntur  accuratissime  servare. 

•3.  Singuhs  diebus  recitabunt  quinquies  orationem  Dominicam, 
et  toties  sahitationem  Angehcam  pro  fundatoribus  et  benefactoribus 
vivis  et  defunctis  Domus  Professae,  singuhs  autem  hebdomadis  pro 
iisdem  dicent  die  Dominico  coronam  et  die  sabbathi  Litanias  Laure- 
tanas,  vel  certe  ahjs  diebus  si  praescriptis  non  dixerint. 


248  Speisung  armer  Studenten  1636. 

4.  Si  legitima  de  causa  aliquis  ciim  licentia  suorum  superiorum 
aliquot  diebus  absit  a  schola  v.  g,  tribus  aut  quattuor  monere  ea  de 
re  debet  Patrem  qui  praeest  ad  portam,  alioquin  subibit  aleam  ex- 
clusionis  ab  hoc  beneficio,  si  autem  ita  sit  brevis  et  repentina  ab- 
sentia,  ut  non  facile  eum  possit  accedere  excuset  se  ubi  redierit  ad 
accipiendum  cibum.  Caveant  autem  mendacia  tum  in  hoc  tum  in 
alijs,  quia  unum  vel  alterum  erit  sufficiens  ad  eos  excludendos.  Quando 
acquirent  conditiones  vel  alio  migrabunt,  studia  legitima  de  causa 
deserentes  etc.  adibunt  dictum  Patrem  vel  etiam  ipsum  R.  Patrem 
Praepositum  et  gratias  agent  pro  accepto  beneficio,  seque  memores 
quoad  vixerint  futuros  pollicebuntur ;  nihil  autem  istorum  aggredi 
deberent  nisi  consulto  prius  Patre. 

6.  Caveant  ne  discurrant  per  areas  Domus  et  ambitus,  caveant 
etiam  a  levitatibus  et  clamoribus  dent  autem  operam  (si  longa  esset 
trahenda  mora  expectando  cibum)  repetitioni  vel  conferentiae  audi- 
tarum  in  schola  lectionum:  nisi  tamen  nimium  esset  frigus,  vel  quid- 
quam  aliud  adversaretur.  Debent  autem  omnes  adesse  ad  dictum 
cibum  accipiendum  ad  finem  primi  quadrantis  post  decimam  matuti- 
nam  alioquin  si  nihil  accipiant  sibi  imputent. 

C.  Circa  susceptionem  horum  pauperum  studiosorum 
haec  occurrunt  in  praesenti: 

1.  Si  aliquis  sit  in  altiore  classe,  et  petat  humiliter  ad  hoc 
admitti  beneficium,  caeteris  paribus  praeferendus  est  ei,  qui  adhuc 
versatur  in  inferiori. 

2.  Si  duo  sint  in  eadem  schola  qui  petunt,  videtur  praeferen- 
dus  is  qui  honestioribus  parentibus  natus  est,  et  honestius  educatus, 
quia  valde  erubesceret  ostiatim  mendicare. 

3.  Qui  cogitaret  statum  ecclesiasticum ,  anteponendus  (semper 
ceteris  paribus)  esset  ei,  qui  eum  non  cogitaret,  et  qui  ingressum 
Religionis,  caeteris  omnibus. 

4.  Etsi  magni  faciendae  sint  nostrorum  commendationes,  ubi 
licet  eis  gratificari  nullus  tamen  absque  legitima  causa,  ab  hoc 
beneficio  semel  susceptus  ob  eas  est  excludendus.  A.dvertendum 
est,  ne  lanitor  aliquos  admittat  absque  Patris  scitu,  et  postea  ex- 
cludi  debeant,  cum  offensione,  tum  lanitoris,  tum  admissorum.  Est 
lanitoris  monere  Patrem,  si  aliquis  vacet  locus. 

5.  luvandi  sunt  subinde  aUqua  charta,  pecuniola  ad  soluendum 


Tischregeln  fur  arme  Studenten,  Hildesheim  1709.  249 

hospitium,  et  quando  sunt  magna  festa,  v  g.  nativitas  pascha  pente- 
costes  aliquot  librae  carnis  comparandae  coquendae  et  particula  uni- 
cuique  danda  cum  iusculo.  —  Cocpta  sunt  quidem  haec  practicari, 
sed  nulla  est  obligatio. 


Regeln  fiir  die  Speisung  armer  Studierender  wahrend 

der  Fastenzeit. 

H  i  1  d  e  s  h  e  i  m  ,    Febriiar    1709. 
(Piarium  Coll.  Hildesini  ad  annum.) 

Nach  christlichem  Gebrauche  sollte  das  durch  Fasten  Ersparte  nicht  der 
Selbstbereicherung,  sondern  den  Armen  zu  gut  kommen.  Selbstverstandlich  dach- 
ten  die  Kollegien  vor  allem  an  ihre  eigenen  Armen,  d.  h.  an  die  Unbemittelten 
unter  ihren  Studierenden,  und  speisten  dieselben  an  Fasttagen ,  »diebus  esuriali- 
bus«.  Damit  jedoch  hierbei  Ordnung  und  Anstand  obwalte,  wurden  eigene  Re- 
geln,  wie  die  folgenden,  gegeben. 


Regulae  pauperum  studiosorum 

in   feriis   esurialibus   tractandorum. 

1.  Paulo  antequam  hora  duodecima  in  summo  templo  audia- 
tur,  convivas  pauperes  ante  aedes  hospitis  Bruggemans,  collatis,  si 
habeant,  mantilibus  praesto  esse  oportebit.  Ipsam  vero  domum,  ante 
d^tum  tintinnabulo  signum,  ingredi,  vel  in  phiteis  ante  aedes  ludere, 
vociferari,  cachinnari  aliasve  quovis  modo  nugas  turbasve  excitare, 
severe  interdictum  esse  sciant. 

2.  Priusquam  prandeatur,  flexis  in  coenaculo  genibus,  pro  mor- 
tuis  pauperum  Mecaenatibus  [sic]  ab  omnibus  pariter,  uno  verba 
praeeunte,  clara  voce  recitetur  psahnus  Miserere  etDe  profundis, 
dein  triplex  Ave  seu  Angelus  Doraini  cet. ;  posthaec,  sed  stante 
pede,  benedictio  mensae. 

.3.  Palam  ante  omnium  oculos  prostet  clepsydra,  mensae  in- 
choandae  removendaeque   certus   index.     Neve   oratio  praevia   fraudi 


250  Tischregeln  fiir  arme  Studenten,  Hildesheim  1709. 

sit  prandio,   haec   non   vertatur,   nisi   posteaqiiam   omnes  consedere. 
Sedeant  aiitem  seciindum  ordinem  et  dignitatem  scholarum. 

4.  Diebus  liberis,  puta  Solis  et  Vacationum,  prandium  totam 
horam,  reliquis  tres  horae  quadrantes  tenebit. 

5.  Nunquam  sine  libri  ahcujus  sacri  a  P.  Praefecto  assignandi 
lectione  decurrat  prandium.  Diebus  liberis  inter  caetera  praeleguntur 
regulae  hic  praefinitae.  Lectoris  erit  tractim  et  canora  voce  legere 
atque  ita  dispensare  tempus,  ut  dimidium  lectioni  latinae,  dimidium 
Germanicae  tribuatur;  pro  mercede  lectori  cerevisiae  loco  apponatur 
Breuhanium. ') 

6.  Ne  lector  obturbetur,  nemini,  quoad  mensa  durat,  licitum 
sit  quantavis  de  causa  vel  mutire,  nedum  insolentiorem  strepitum 
turbasve  ciere.  Quodsi  panis,  potus  aliudve  hujusmodi  desit,  elato 
in  altum  pane,  vitro  aliove  accommodato  rei  deficienti  indicio  Mini- 
ster  mensae,  ut  prospiciat,  admoneatur. 

7.  Nulli  fas  sit  manus  in  patinam  ullam  porrigere,  nisi  dato  a 
mensae  Praefecto  tinnitu  nolae  signo;  tum  autem  quisque  non  quod 
dextrorsum  vel  sinistrorsum  ante  Socios ,  sed  quod  prorsum  ante  se 
positum  viderit,  ai-ripiet,  Quod  ut  minus  perturbate  fiat,  portiones 
omnes,  quantum  quidem  fieri  poterit,  ante  mensam  ab  hospite  fru- 
statim  concidi  atque  in  aequales  particulas  dividi  necesse  erit. 

8.  Comedere  ad  satietatem  licet,  secum  aliquid  domum  aspor- 
tare  inconcessum. 

9.  Sollicite  caveant,  ne  in  cibo  potuve  temperantiae  Hmites 
egrediantur. 

10.  Ut  cibos,  quos  fortunavit  Deus  et  bonorum  hominum  muni- 
ficentia,  grato  sumant  ore,  quot  diebus  liberis  media  ante  mensam 
hora  conveniunt,  officium  defunctorum  pro  piis  benefacientium  manibus 
in  coenaculo  recitaturi.  • 

11.  Pro  iisdem  semel  de  hebdomade  (excipe  majorem  hebdoma- 
dem)  faciet  ad  aram  P.  Praefectus,  audientibus  pie  rem  divinam 
Scholasticis  pauperibus. 

12.  Ut  primum  clepsydra  efluxerit,  omnes,  dato  campanulae 
signo,  ex  mensa  surgunt  et  stantes  agunt  Deo  gratias.  Posthac 
flexis  rursum  genibus,  recitant  psalmum  Miserere  et  De  profundis. 

13.  Sublata  mensa  nullus,  excepto  lectore  mensae,  se  detineat 


')  Breuhaan  oder  Broihan  in  Hildesheim  =  gewohnliches  Weifsbier. 


Regeln  uber  Zulassung  armer  Studenten  in  Hildesheira  1712.  251 

amplius  in  aedibus  hospitis  Bruggemans,  iramo  ne  in  platea  quidem, 
multo  minus  curet  sibi  quidquam  adhuc  promi,  sed  statim  a  mensa 
se  domum  recta  conferant  summa  cum  modestia. 

14.  Mane  praecise  tertio  quadrante  ante  Septimam  aderit  in 
vestibulo  gymnasii  ex  singulis  Scholis  primus,  et  rationem  dabit  P. 
Praefecto,  an  et  quomodo  haec  orania  servata,  an  et  qui  excesserint, 
quid  datum  sit  ab  hospite,  quot  fuerint  accumbentes. 

Atque    hae    regulae    tota    quadragesima    accurate    servatae 

svnt;  qui  violarunt  vel  minimam,  puniti  sunt  aut  omnino  post- 

hae  jussi  exesse. 


Ueber  Aufnahme  armer  Studierender  an  das  Kolleg 
zu  Hildesheim.    1712. 

(Diarium  Coll.  Hildesini  ad  annum.) 

Man  war  am  Hildesheimer  Kollegium  gegen  arme  Studierende  sehr  wohl- 
thatig.  Die  Fiirstbischofe ,  Domherren  und  die  Patres  gaben  viel ;  von  Zeit  zu 
Zeit  liest  man  im  Diarium  z.  B. ,  dafs  der  P.  Rektor  jedem  Magister  H/a  Rth. 
zur  Verteilung  an  arme  Schiiler  gab;  die  Lehrer  beteiligten  die  fleifsigsten  und 
gesittetsten  mit  jenen  Unterstutzungen.  Auch  viele  Stipendien,  uber  welche  im 
Diarium  genaue  Rechnung  gefiihrt  wurde,  waren  gestiftet.  Damit  nun  diese 
Gaben  der  Nachstenliebe  nur  den  Wurdigsten  zukamen,  hielt  der  P.  Rektor 
Joachim  Blumenberg  am  21.  Sept.  1712  mit  den  alteren  Patres  eine  Beratung 
iiber  Aufnahme  armer  Studierender  an  das  Kolleg.  Man  hatte  namlich  gefunden, 
dafs  an  den  Gymnasialklassen  etwa  ein  Drittel  Arme  waren.  Die  folgenden  Re- 
geln  wurden  hierbei  aufgestelit  und  gedruckt;  ein  gedr.  Ex.,  das  dem  Diarium 
beigebunden  ist,  hat  folgenden  Text: 


Instructio  pro  Pauperibus  ad  Gymnasium  S.  J.  Hildesii 

admittendis, 

1.  Huraaniores  alii  non  admittentur  nisi  ita  comparati,  ut 
excedant  mediocritatem  scientiae  necessariae  ad  eam  Classem,  ad 
quam  aspirant. 

2.  Qui  admissi  raodo,  et  deinceps  tolerabuntur,  si  non  ut  priraa, 


252  Regeln  iiber  Zulassung  armer  Studenten  in  Hildesheim  1712. 

saltem  iit  secunda  profectus   nota  sub  anni  finem  notentur    sedulo 
alloborent ;  sin  secus,  examinati  dimittentur. 

3  Nullum  deinceps  cuiquam  anticipato  addicetur  subsidium  ex 
communi  bursa  Pauperum;  sed  solum  sub  medium,  et  anni  finem 
distribuetur  inter  eos,  qui  compositionum  menstruarum  et  diligentiae 
merito  se  fecerint  digniores.  Praemiferis  vero  egentibus  singulare 
omnino  subsidium  obueniet. 

4,  In  Philosophorum  indigentium  inopia  sublevanda  Exercita- 
tionum  publicarum  scholasticarum  cum  laude  habitarum  ratio  ha- 
bebitur. 

5.  Nullus  ostiatim  stipem  corrogare  permittetur,  nisi  testimonio 
Parochi  sui  testatum  fuerit,  mendicato  vivere  sibi  necessarium. 

Omnia  ad  majorem  Dei  Gloriam 
et  Proximi  Salutem. 

Vorstehende  Verordnung  wurde  am  28.  Sept.  1712  in  allen  Klassen  ver- 
teilt;  P.  Rektor  nahm  mit  dem  Studienprafekt  den  Schiilerkatalog  durch,  um  die 
minder  wiirdigen  Armen  fiirs  nachste  Schuljahr  auszumerzen;  ein  Los,  das 
53  Schiiler  traf. 

Im  folgenden  Jahre  lesen  wir  im  Diarium,  12.  April  1713,  dafs  die  Pauperes 
von  mittags  12  Uhr  an  komponierten,  um  der  osterl.  Unterstiitzung  teilhaft  zu  wer- 
den;  dieselbe  wurde  am  23.  April  ausgeteilt.  Am  15.  Juni  werden  die  Armea 
unter  den  Philosophen  in  Kenntnis  gesetzt,  dafs  sie  am  Ende  des  Schuljahres  ein 
strenges  Examen  zu  machen  haben,  von  dessen  Ausfall  ihr  Verbleiben  an  der 
Schule  abhangen  wiirde.  Aehnliche  Bemerkungen  finden  sich  von  1712  an  wieder- 
holt  in  der  »Historia  Colleg.  Hildesini» ,  2.  Bd.  So  brachten  es  die  Jesuiten  in 
Hildesheim  dahin,  dafs  die  »Pauperes«  gewohnlich  Preistrager  wurden. 

Die  Hilfe  fiir  brave  und  talentvoUe,  aber  arme  Schiiler  war  durchaus  ra- 
tionell  geregelt:  die  Patres  selbst  sammelten  Sonnabends  und  verwalteten  die 
Liebesgaben  der  Biirger  fiir  unbemittelte  Studierende  und  fanden  eben  deshalb 
reichlich  gebende  Hande.  Zum  Beweise  fiihren  wir  nur  eine  Stelle  aus  den 
»Annuae  Collegii  Hildes.«  vom  Jahre  1715  an;  sie  lautet:  »Gymnasium  efflorescere 
pergit  recta  institutione  adolescentumque  electiorum  delectu,  exauctoratis  modo 
ijs,  quos  aut  fortuna  aut  talenta  debitis  ad  studia  cum  laude  tractanda  praesidijs 
destituunt,  ut  egentes  non  sint,  nisi  inter  classium  omnino  primos  ac  fere 
praemiferos.  Mendicato  stipem  in  hac  [urbe]  olim  colligentium,  ex  alienis 
etiam  Provincijs  affluentium  pauperum  confluentia  nuUa,  larga  Benefactorum 
manu  quot  Sabbathis  communes  eleemosynas  in  sustentationem  elargiente.« 

Von  den  Schatzen  dieser  vernlinftigen  Wohlthatigkeit  friiherer 
Tage  zehrt  noch  heute  das  Hildesheimer  Gymnasium,  das  reichlich 
mit  Stipendien  fiir  strebsame  Jiinglinge  versehen  ist.  Dasselbe  gilt 
von  allen  Orten,  wo  die  Jesuiten  Schulen  hatten,  vergl.  z.  B.  Geusau, 


Regeln  iiber  Zulassung  armer  Studenten   in  Hildesheim  1712.  253 


Gesch.  der  Stiftungen,  Erziehungs-  und  Unterrichtsanstalten  in  Wien. 
Wien  180H,  S.  162—185,  189—212  (dort  S.  199  auch  eine  Stiftung 
des  beriihniten  P.  Wilh.  Lamormaini  fiir  drei  mittellose  Studenten), 
Peinlich  Graz,  Programm  1870,  S.  4.  7.  Studentenstiftungen  in  B(3h- 
men.  Prag  1787,  S.  1.  27  ff".  —  Als  erster  Grund  fiir  die  Errichtung 
einer  Jesuitendruckerei  in  Wien  im  Jahre  1559  wird  die  Riicksicht 
auf  arme  Studenten  angegeben:  nam  egentes  studiosi  gratis  hinc 
necessarios  ad  usum  Mbros  habituri  credebantur.  Historia  dom  prof. 
Viennensis  ad  an.  1559.  Hs.  im  Arch.  der  osterr.  Ordensprov.  Dafs 
die  Klassenbiicher,  welche  den  ganzen  Stoff  fiir  eine  Klasse  in  einem 
billigen  Sanmielbande  vereinigten,  der  Riicksicht  auf  iirmere  Studenten 
ihr  Entstehen  verdankten,  wurde  l)ereits  friiher  hei'vorgehoben. 


Zweiter  Teil. 


Convicte. 


Gemeinsame   Convictsordnung;   der   osterreichisehen 

Provinz.    1654. 

(Arch.  Prov.  Austr.  Huug.    S.  J.) 

Wir  verdanken  das  folgende  Stiick  der  Giite  des  hochw.  P.  Jos.  Milz.  P]s 
ist  ein  Oktavbandcheu  von  35  SS.,  s.  p. ,  dessen  Titel  wir  unten  geben,  gedruckt 
sViennae  Austriae,  Apud  Mathaeum  Cosmerovium,  Sac.  Caes.  Majest.  Typo- 
graphum,  Anno  1672.« 

Auf  der  unpaginierten  S.  36  f.  liest  man: 

»Decretum,  |  Sanctiones,  |  aliaque  hic  contenta  publicandi.  —  Leges  has  et 
instructiones,  a  CC.  [consultoribus]  et  alijs  compluribus  Patribus  Provinciae  nostrae 
diligenter  examinatas,  ac  etiam  P.  N.  [Patri  uostro  Generali]  communicatas, 
superiores  locales  authoritate  P.  Provincialis  proxime  ad  initium  Studiorum  publi- 
cent  in  Collegijs  Alumnorum,  Convictorum  vel  Seminarijs,  quae  habent,  atque 
leges  Communes  cum  casibus  indispensabilibus  in  Musaeis  affigi  curent.  Exemplar 
vero  authenticum  in  archivio  CoUegij  servent,  eiusque  copias  P.  Regenti  integre 
et  Praefectis  iuxta  cuiusvis  officij  exigentiam  communicent.  Omniumque  sedulam 
et  fidelem  executionem  constanter  procurent.  Si  qui  vero  Convictus  vel  Seminaria 
particulares  aliquas  constitutiones,  vel  approbatas  consuetudines  habent,  ea  in  tan- 
tum  vim  et  vigorem  obtineaut  imposterum,  in  quantum  sanctionibus  praesentibus 
non  adversantur.  Viennae  Austriae  7.  Augusti.  Anno  1564  [sic].«  L.  S.  »Zacha- 
rias  Trinkellius,  S.  J.,  Provinciae  Austriae  Praepositus  Provincialis.« 

Die  Jahrzahl  ist  offenbar  ein  Druckfehler  p.  1654;  denn  der  P  Trinkellius 
war  erst  von  1651  an  Provinzial  von  Oesterreich. 

Wir  lassen  das  Stiick  mit  seinem  genauen  Titel  nun  folgen  und  deuten  eine 
neue  Seite  im  fortlaufenden  Texte  nur  durch  senkrechten  Strich  an. 

Leges  i  Comravnes  |  Ab  ijs  omnibus 

obser|vandae,  |  Qui   vel   in   Collegijs  Alumnorum,   | 

Convictorum,   vel  Seminarijs  So|cietatis  Jesv, 

In  Provincia  Austriaca  degunt.  | 

1.  Qui  ad  Collegium  Alumnorum,  Convictorum,  vel  Seminarium 
sub  cura  S.  J.  admittuutur,  praeter  regulas  scholasticas  omnibus  com- 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  255 

munes  parati  erunt,   tam  ea,  quae  scripta,  quam  quae  consuetudine 
recepta  sunt,  aut  quae  a  Superioribus  iniunguntur,  observare. 

2.  Quilibet  singulis  mensibus  alicui  ex  assignatis  Confessarijs 
confitebitur  et,  si  eisdem  visum  fuerit,  sacrum  Christi  corpus  sumet. 
Generalem  vero  totius  vitae,  vel  ab  ultima  saltem  Confessionem  ii, 
qui  Clericalem  amplexuri  statum  ingrediuntur,  praemissa  per  spiri- 
tualia  exercitia  recollectione  aliqua,  facient. 

3.  Officium  B.  M.  Virginis  quotidie  recitabunt  omnes,  et  eiusdem 
Rosarium,  praeterea  aliquem  alium  pium  libellum  devotionis  causa 
singuli  habebunt,  ijsque  ex  Confessarij  consiHo  utentur. 

4.  Quotidie  duos  saltem  horae  quadrantes  orationi  et  conscientiae 
examinandae  impendent,  mane  unum,  postquam  loti  decenterque 
vestiti  fuerint;  vesperi,  antequam  se  ad  lectum  conferent,  alterum, 
atque  una  praescriptas  preces  publice  persolvent. 

5.  Omnes  sacrum  quotidie  devote  audient,  cui  etiam  inservire 
discent;  diebus  autem  festis  et  Dominicis  etiam  Concioni  et  alijs  Di- 
vinis  officijs  in  Templo  nostro  fieri  solitis  intererunt,  ijsdem  diebus 
inferiorum  Classium  Studiosi  Catechismum  et  praescriptas  orationes 
memoriae  mandabunt. 

6.  Tempore  Orationis,  studij,  mensae  (ad  quam  moniti  legere 
et  ministrare,  ubi  fieri  commode  poterit,  debebunt),  mane  autem  et 
vesperi  post  orationem  silentium  accurate  servabunt,  ideoque  nullus 
tunc  aHorum  loca  sine  Praefecti  facultate  accedet;  post  vespertinam 
vero  orationem  ne  scriptioni  quidem  aut  studiis  (nisi  ob  aliquam 
necessitatem  facultate  implorata)  uUus  incumbet  Alienum  Musaeum, 
nisi  de  Regentis  licentia,  ingredi  aut  cum  alijs  misceri  omnino  non 
licebit. 

7.  Eundo  ad  Templum  et  Scholas  aut  quocunque  aHo,  tam  intra 
quam  extra  civitatem,  dcmiumque  ex  dearabulatione  redeundo  omnes 
praescriptum  ordinem  modestiae  et  status  sui  memores  servabunt, 
ideoque  se  mutuo  expectabunt,  ut  omnes  simul  procedere  et  ordinate 
domum  cum  suis  Praefectis  reverti  possint. 

8.  Domo  non  egredietur  unus  sine  socio  a  Regente  assignato, 
cui  etiam  aperiet,  cuius  rei  causa  et  quo  iturus  est,  et  cum  eodem 
socio,  praefixo  tempore  redeat,  nec  ad  alia  loca  accedat;  imo  neque 
cuiquam  a  quocunque  ad  portam  domus  vocato  accedere  licebit  sine 
eiusdem  Regentis  facultate. 

9.  Absque  expressa   Regentis    facultate,    quae    non    nisi    gravi 


256  Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654. 

de   causa    dabitur,    nemo    extra    Collegium    dormiat,    nec    prandium 
coenamve  sumat. 

10.  Studiorum  tempore  per  domum  sine  licentia  Praefecti  ne 
vagenjtur,  neque  alios  ex  alieno  Musaeo  evocent;  loca  vero  domesti- 
corum  ministrorum  et  officinas  ne  adeant,  nec  inde  et  ab  alijs  quibus- 
cunque  aliquid  accipiant,  nisi  ex  voluntate  Regentis. 

11.  Quilibet  res  suas  in  uno  libro,  qui  apud  Praefectum  serva- 
bitur,  sua,  si  fieri  potest,  manu  scriptas  habeat,  nec  illas  vendet; 
permutabit,  aut  dono  dabit  sine  consensu  eiusdem  Regentis. 

12.  Pecuniam  vel  arma  ne  apud  se  habeat,  sed  Regenti  tradat, 
nec  libros,  nisi  quos  Regens  probaverit.  Si  vero  ex  domo  cuipiam 
ad  usum  dabuntur,^  in  ijs  nec  scribet,  nec  notam  ullam  imprimet, 
sed  diligenter  conservabit  et  suo  tempore  integros  restituet.  Arcas 
etiam  et  quaecunque  in  domo  clausa  habebunt,  Regenti,  quotiescun- 
que  ei  visum  fuerit,  aperire  non  graventur. 

13.  Profestis  diebus,  dum  prandetur,  inferiorum  classium  Audi- 
tores  modo  bini  disputabunt,  modo  lectiones  auditas  Magistri  more 
e  superiori  loco  rei^etent,  vel  declamabunt;  diebus  |  autem  festis  su- 
periorum  classium  Studiosi,  si  qui  sunt  Clerici,  etiam  concionem  ha- 
bebunt.  Illi  praeterea  inferiorum  classium  Auditores  aliquo  die  a 
Superiore  in  hebdomada  assignando  compositioues  legent  et  corrigent, 
uti  etiam  determinato  tempore  et  ex  mensa  tum  Theologi  tum  Phi- 
losophi  consuetas  disputationes  repetitionesque  habebunt. 

14.  Tempore  quotidianae  recreationis ,  quam  singula  Musaea 
praescripto  loco  separatim,  et  non  solus  cum  solo,  sed  plures  simul 
faciant,  a  nimijs  clamoribus  tactibus  omnique  levitate  abstinebunt, 
ijsque  lusibus  eaque  conversatione,  quae  bonam  et  ingenuam  indolem 
non  dedeceant,  tempus  hilariter  transigere  conabuntur. 

15.  Munditiei  singularem  curam,  quae  ad  valetudinem  conser- 
vandam  phirimum  conducit,  habebunt,  tam  circa  personam  suam,  quam 
circa  vestes  et  res  suas  omnes  conservandas ;  ac  proinde,  ubi  primum 
surrexerint,  lecti  dejcenter  sternantur,  diebus  remissionis  a  studijs 
ijdem  invertantur,  excutiantur  et  accuratius  componantur.  Quodsi 
offensam  valetudinem  quispiam  senserit,  Praefectum  quam  primum 
admonebit. 


1)  Aus  der  Hausbibliothek  des  Koliegs. 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  257 

16.  Cum  externis  negotia  nulla  tractabunt,  nec  literas  vel  da- 
bunt  vel  accipient,  quae  honestati  vel  integritati  morum  et  studijs  ac 
disciplinae  domus  adversari  judicabuntur.  Sciant  proinde  penes  Re- 
gentem  fore  potestatem  literas,  quae  vel  ad  illos  missae  fuerint,  vel 
ab  illis  alio  mittentur,  legendi  ac,  si  videbitur,  etiam  supprimendi, 
exceptis  ijs,  quae  a  Parentibus  et  Praelatis  alijsque  in  dignitate  con- 
stitutis,  vel  ab  ijs,  qui  eos  in  domum  vel  Seminarium  collocarunt, 
scribentur,  vel  quas  ipsi  ad  eosdem  scribent. 

17.  Superiores  et  Praefectos  suos  observent  eosque  mo(Jeste 
alloquantur  et  respondeant;  inter  se  vero  non  sint  litigiosi  aut  acerbi, 
sed  pacis  et  animorum  conjunctionis  studiosi.  | 

18.  Si  quis  in  re  aliqua  deliquerit,  paratus  esse  debebit,  pro 
Superioris  arbitrio  eam  poenam  subire,  quae  illi  pro  retinenda  disci- 
plina  et  communi  bono  fuerit  iniuncta. 


Ratio  Adraittendi 

Convictores,    tam   ijs,    qui   admitti  |  cupiunt,    quam   qui 

eos  in  Convictum  vel  Semilnarium  tradere  volunt,  scripto 

vel  verbo   projponenda. 

Qui  Convictorum  vel  Seminaristarum  numero  adscribi  volent, 
sequentes  conditiones  habere  debent. 

1.  Vt  sit  eius  aetatis,  ut  sui  corporis  rerumque  suarum  curam 
habere  possit,  quique  saltem  legere  et  scribere  sciat,  sitque  houesto 
loco  natus,  bonae  famae  ac  indolis,  quae  faciat  spem  in  pietate,  mori- 
bus  et  literis  boni  profectus. 

2.  Promittat  se  omnia,  quae  ad  domesticam  disciphnam  ac  leges 
(quas  proinde  prius  videre  oportet)  ac  tam  obedientiam  Patri  Regenti 
quam  Praefectis  |  praestandam  pertinent,  servaturum,  sciatque  neminem 
in  Convictu  vel  in  Seminario  tolerandum,  qui  vel  ipse  non  proficiat 
vel  aliorum  profectum  impediat.  Ac  propterea,  cum  quis  primis  sex 
mensibus  vel  non  proficere  vel  alios  impedire  deprehendetur ,  monen- 
dos  eos  esse,  qui  eius  curam  gerent,  ut  ipsum  vel  avocent  vel  effi- 
caciter  admoneant,  ne  et  ille  temporis  iacturam  faciat,  et  ipsi  pecuniam 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  17 


258  Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654, 

sine  fructu  exponant,  vel   certe  eius  causa  patiantur  innocentes,  et 
Convictus  vel  Seminarium  malum  nomen  acquirat. 

3.  Quodsi  quis  a  Convictu  vel  Seminario  propter  contumaciam 
vel  infamiae  notam  vel  alias  ob  graves  causas  eijceretur,  intelligat 
sibi  quoque  aditum  ad  Collegij  scholas  et  Sodalitates  (nisi  justis  de 
causis  Rectori  Collegij  nostri  aliud  videretur)  plane  interclusum  fore. 

4.  Vt  sit  contentus  ordinaria  et  consueta  mensa,  et  abstinere 
velit  ab  omni  singularitate,  comessatione  et  potatione  domi  forisque.  1 

•  5.  Vt  possit  et  velit  necessarios  sumptus  suo  tempore  facere, 
et  quidem  tam  in  ipso  ingressu  quam  deinceps  initio  cuiusque  semestris 
vel  certe  trimestris,  pretium  sequentis  trimestris  vel  semestris  per- 
solvat,  ut  hac  ratione  quae  necessaria  ad  victum  et  ad  alia  sunt 
opportune  coemi  possint,  et  domus  seu  Seminarium  non  obaeretur; 
alioquin  sciat  se  ultra  mensem  unum  in  domo  non  retinendum. 
Quodsi  quem  contingat  ante  elapsum  tempus  discedere,  restituatur  ei 
quidquid  ex  numerata  pecunia  superfuerit,  excepto  tempore  vacatio- 
num,  qui  sumptus  in  familiam,  sarta  tecta  et  alias  necessitates  Domus 
impendentur. 

6.  Non  admittentur  ad  Convictum  vel  Seminarium  Acatholici, 
nisi  de  expresso  consensu  P.  Rectoris,  paratique  sint  Regulas  omnes 
disciplinam  domesticam  concernentes  observare.  | 


Casus  Indispensabiles 

Exclusionis   e  Convictibus   et   Se|minarijs 
etiam  ab  ipso   Rectore  |  CoUegij. 

1.  Perniciosa  corruptela  morum. 

2.  Notoria,  scandalosa  et  iterata  contumacia. 

3.  Emansiones  nocturnae. 

4.  Ebrietates  scandalosae. 

5.  Graviores  percussiones  et  pugnae  tumultuosae. 

6.  Furta  maiora  et  frequentia 

7.  Authores    concitationum    seu    seditiosarum    conspirationura 
contra  superiores  communemque  disciplinam. 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  259 

8.  Infarnatores  notorij  occultorumque  armorum  gestatores  et 
detentores. 

9.  Non  facta  solutio  ad  medium  annum  anticipata,  praemissa 
tamen  ante  ultimum  mensem  monitione,  alioque  mense  post  medium 
annum  absoluto. 

Haec  omnia  imposterum,  antequam  quis  in  Convictum  vel  Semi- 
narium  admittatur,  legenda  et  acceptanda  exhibebuntur  ijs,  qui 
admitti  volent,  eorumque  patronis,  qui  eos  in  talibus  domicilijs 
ponere  volunt. 


Instrvctio  Seu  Leges 
pro  Regentibus  Convictorum  et  Seminariorum, 

quibus  omnibus  imposterum  hoc  nomen  erit  commune. 

1.  Cum  eo  fine  Societas  nostra  Collegia  et  Seminaria  iuvenum 
externorum  amplectatur,  ut  iuventus  Christiana  pietate  et  honestate 
morum  non  minus  quam  literarum  disciphnis  imbuatur  ad  communem 
Ecclesiae  utihtatem,  iuxta  praefixum  cuiusque  scopum :  prima  Regentis 
cura  erit  in  rehgiosarum  virtutum  studio  nostrique  instituti  pro- 
priarum  bono  exemplo  alijs  praeire.  Id  fiet,  si  constitutiones ,  Re- 
gulas  et  ordinationes  Societatis  et  ipsi  observaverint,  et  a  nostris,  qui 
eis  in  subsidium  mittuntur,  observari  curaverint.  | 

2.  Meminerint  Regentes  omnes,  quod  ahas  saepius  Roma  et 
novissime  quinta  Sept.  Anno  1652  a  P.  N.  Goswino  Nikel  [Nickel] 
authentice  declaratum  est,  se  in  administratione  Convictuum  et  Semi- 
nariorum  nihil  plus  habere  potestatis  et  authoritatis,  quam  quantum 
a  Patribus  Rectoribus,  quorum  non  ahter  ac  Collegij  Procurator 
Officiales  sunt,  per  quos,  uti  per  Magistros  scholas,  ita  per  hos  Convictus 
et  Seminaria  Rectores  gubernant,  eis  fuerit  communicatum.  Ac  proinde 
commissum  curae  suae  Collegium  (Convictum)  vel  Seminarium  eorum- 
que  bona,  proventus  ac  redditus  omnimoda  cum  dependentia  a  P.  Rec- 
tore  Collegij  Societatis  ita  gubernabunt,  ut  cum  eo  de  rebus  omnibus, 
prout  eum  vehe  noverint,  conferaut.  Quare  neque  Regulas  et  con- 
suetudines  receptas  abrogabunt  vel  ahas  inducent,  neque  contractus 
uUos  aut  htes  vel  mutuum  sine  eius  hcentia,   et  nomine  suo  facient, 

17* 


2(!()  GoirioiriHairK^  (^oiivirlHOivliiiinf^  dcr  AHtorr.   rroviii/.   1(154. 


n('i|ii(>  vicliiH  r-:ilJoii('iii  ;iiil  pr-cliiiin  iiiiil.-iliiiiil,,  ;iiil  ;i.lin(l  siinilc  (|iii(l 
iigunt,  iiiiill.(>i(|ii(-  niiniis  ioris  pr'jui(l(;l)iint,  ;i,iil  (:()(;iiubiMit>,  unl  (^tiuiii 
(|ii()(|n;(ni  \U'.v  inslil.ncnl,  vcl  iiosl.r-os  lioc,  Inccr-c  siminl  ;  (jiiodsi  l:un(!ii 
siis('i|)icn(liiiii  ilcr'  Inciil,,  Inihilii,  li(:(;iiliii,  sociiiin  (iiKxinc:  iK-.cipicnl,  ;il> 
codcin    ikcclori;  dciHignutiiiil. 

;>.  [ii  iKlniittondiH  ct  diiniltcndis  siv(i  AliminiH  hIvc  ('oMvictori- 
Inis ,  |)i-;K'(',i|)iiis  ilcin  Oriiciulihiis,  (jiiiilis  CHHct  Occoiioiiiiih,  nt  (;t  in 
('onccdcndis  riic.iilliilihns  cxti^iordiinuijs,  ilciii  in  ;uliiiittcii(lis  cxt^irnis 
:iil  hospitiiini  ;i.iil  inciisiun,  liccloiis  voliinl,;il('iii  jXirKpcictutii  liiilx^hiint 
iU',  dii-cctioncin  sc(|iiciitiii-;  iicc  iilliis  li;u',t,;itioiics  nniion^s  siiu;  cins 
liccnti;!.  institiK^nt,  iicc  (!xli-;u)i-(liii;i,i-i;i,s  rcci-c^itioncs  indnc.cnt  ii,nt  pcr- 
iiiittciil,,  lcniinus  luitcin   iiiin(|ii;ini  ;kI   intcrior;!,  doiniis  ;ulinitt(;iit, 

4.  {{(^^'(Milniii  discrcljoiii  (|iiiciiii(|iK'  cx  nostris  :i.|)iid  illos  siiiit 
(|iio;i(l  ordincni  donnis  iniincdiiiic  stihi(\cli  crniit,  cl  ipsi  (M)rniii  iipitd 
onincs  donicHticos,  (|iioriini  cnruiii  iii  sin^^nlos  distrihiicnt,  iuitlioritii- 
t(Mii  tttchitiitiir-  ciiriiJ)iiiit(|iK;,  ik;  Hpiritns,  Viilc:tiKliiiis  iint  Htiidioriiiii 
iucltiruni  fuciiuit,  oiiinihiiH  Ix^iii^iios  cl,  hciKwoloH  Hi\  iiru(>l)(>,nt,(\H,  (;t  tit 
pnurHCriptuH  sihi  i-c|j;iilii,s  scrv(>.nl,. 

f).  ( 'iiriihnnt,  iil,  sii]k>  \'n\c\  crcdili  iii  |>i(>tit,t(;  in()rihiis(|ii(;  uc 
lilcris  |)ro^;rcsstiiii  riM',i;i.iit,  proiiKJc  rct^iiliiH,  tuiii  (u>iiiiiiiin(;H  oinnihiiH 
i|ii;iiii  p;t.i'ticiilur(>s,  ith  oiiinihiis  ohscrviiri  (;t  ud  ('uriiiii  iiiciiiioriiiin  \vX\- 
iicn(l:iiit  ciisdcin  piihlicc  •.[\'{\{!,\  ;it(|iic  his  in  ;t.nno,  i  c.  initio  ct  circu 
j)UH('liu,  dnni  cihtiH  Hniiiittir,  h^i^i  ciiruhiint,  (>()S(|iic  piiu^diciJH  potisHi- 
intiin  tcniporihtiH  lul  (^xiK^tion^ni  ()hs(;rvuiitiiuii  cxliortiuido;  coinnitini- 
ciihnnl  ;iiil('iii  iiifj;r('ssiiris ,  iili  ct  cornin  Putronis,  lct^(>H  coniinnncs, 
cuHiis,  oh  (jiios  diinilti  dch(>iil,  ct  ii.liii,  (|iiiic  vidchiinlni'  cssc  ntiliit  (;t 
scitii   ipsis  ii()C(\HHii.riii. 

().  Ad  lioc,  itivithil  ct  fiiK^rcctos  Mnsucoriiin  rr(>(|nciitcr  priviitiin 
n,ll(x]iii,  uli(|iioti(>s  ctiuiii  siintil  oiiincs,  (|tK)d,  stulii  totiiis  (lointis  h(>ii(> 
pcrsjxicto,  lcni|)CHtiv(>  Hiitt.;tilis   pi-ovidc;ui1,   proiil,  i'(;s  poslnhthiiiit.  | 

7.  Non  r(>r(>iit.  inl(>r  (l(nii(>sticos  |)(>rtiii'h;i.li()ii(>in  vcl  iriun  inn- 
luuin;  (|it()(l  si  iK'ci(l(>,r(',t,  cnnihnnt,  itt  priiiio  (|ito(jti(;  lcinporc  sjitiH- 
fiictionc  dchitu  ct  iiocnitcnliu,  ni  opiis  riKMil,  iii  f^riitiiiin  r(>(l(>iuit.  In 
illis  vcro  inoncndis,  icprclicndcndis,  in  iiiiiinfi,cii(lis  pocnitcntijs  cttati- 
t^)UKlisv(>  liun  ipsi  (|iiiiiii  rriK^rccti  oiiincs  discn^tc  ct  inodcrutc  ii^ent. 
A  coIitpliiH  ct  id  ^■('tiiis  pcrciissioiiihiis  iic  convicijs  ilcin  pcnittiH  ub- 
Htiii(;hiiiit. 

■S.  Snininu  ('iini   piiritiitis  ct   lioiicstutis  in  vcrbis  uc  gcstibiis  iit 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  Osterr.  Provinz  1654.  261 


habeatur,  curabunt.  Quodsi  quid  alienum  ab  honestate  contingeret, 
severe  castigabunt.  Diligenter  proinde  custodiant,  quis  cuni  quo 
domi  forisquc  versetur;  cavebunt  praeterea  inordinatam  suorum  om- 
nium  conversationem  inter  se  et  cum  alijs. 

!).  (Jurabunt  per  se  et  per  Repetitores  sibi  assignatos,  ut  con- 
su(!ta  exercitia  scholastica,  per  disputationes ,  repetitiones  aliaque  id 
genus  promoveantur,  et  removeantur  impedimenta  |  distrahentia. 
Proinde  non  patientur  quenquam  sese  ab  ijs  absentare  vel  tractare 
negotia  cum  externis;  silentium  vero  et  modestiam  eo  praesertim 
tempore  observari  facient. 

10.  Dabunt  opcTam,  ut  singuli  inunditiem  servent,  tam  quoad 
se  ipsos  nisque  suas  ((uam  quoad  universam  domum;  praecipua  vero 
aegrotantium  erit  cura,  infirmitates  moderatione  rerum  et  actionum 
antevertendo. 

11.  In  mensa,  dum  cibus  sumitur,  lectio  instituatur,  in  qua 
caput  Sacra(!  Scrii)turae  praemittatur;  sequetur  historiae  alicuius  vel 
pij  Hbri  ac  facilis  lectio,  quam  Martyroh)gium  sub  prandium  conclu- 
det.  Diebus  vero  Dominicis  et  festis,  si  qui  in  concionibus  exercendi 
fuerint,  exercebuntur.  Fktra  hos  alijs  diebus  assignatis,  dum  pran- 
detur,  scholastica  quaepiam  exercitatio  instituatur,  qualis  est  repe- 
tere  lectiones,  Praeccptorum  more  dechimare,  disputare  idque  genus 
aUa,  iuxta  quod  in  legibus  habetur  communibus.  | 

12.  Recreationes  consuetas  a  prandio  et  a  coena  et  hebdoma- 
darias  modeste  et  honeste  more  nostroium  j)eragent,  vel  simul  omnes, 
secundum  sua  tamen  Musaea  seiuncti,  vel  in  partes  distributi,  prout 
locus  vei  disciplina  ferent.  Ludi  vero,  qui  cum  notabili  tactu  mutuo 
sunt  coniuncti,  ut  luctationes,  saltus  in  aliorum  humeros,  gestationes 
et  similes,  nullo  modo  permittentur. 

13.  Diligenter  observabunt  quae  sunt  circa  libros  Rationum 
ordinata,  ut  cos  singulis  saltem  trimestribus  Rectori,  Provinciali  vero 
in  visitatione  exhibeant.  Ipsi  etiam  ab  Oeconomo  singuHs  vel  alternis 
diebus  rationes  dati  et  accepti  exigent  conabunturque,  quoad  fieri 
poterit,  distinctorum  Alumnatuum  et  fundationuni  distinctas  a  reli- 
quis  Convictorum  rationes  semper  exhibere,  ut  appareat,  quid,  in 
quos  et  quantum  expensum. 

14.  Opifices,  ut  sunt  lotor,  sutor,  tonsor  cet.  omnibus,  quoad 
fieri  potest,  tam  Convictoribus  quam  et  Alumnis,  |  sint  communes; 
cura  quibus  ita  conveniatur,   ut   non   sit   opus   rerum   necessariarum 


262  Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654. 

causa  foras  excurrere  (hoc  enim  nulli  permittendum  est,  uti  neque 
ad  publica  balnea),  sed  certis  diebus  et  horis  ad  Collegium  aut 
Seminarium  vocentur,  quae  facta  adferentes,  et  quae  facienda 
auferentes. 

15.  Sicubi  sit  aut  esse  possit  Congregatio,  ei  sedulo  advigila- 
bunt  atque  ex  officio  superintendent,  ut  tanquam  suae  domus  gemma 
nihil  damni  vel  incommodi  accipiat;  quin  potius  dabunt  operam,  tam 
per  se  quam  per  Praefectos,  ut  assidua  virtutum  exercitatione  bono- 
rum  spirituaHum  incrementis  in  dies  augeatur  et  efflorescat. 

16.  Idoneos  procurabunt  rei  familiaris  ministros  eosque  in  pie- 
tate,  timore  Dei  ac  morum  honestate  institui  curabunt,  praesertim 
ad  frequentem  Sacramentorum  usum,  ad  sacrum  quotidie,  quoad  fieri 
potest,  audiendum,  ad  matutinas  et  vespertinas  preces,  ad  benedic- 
tionem  et  gratiarum  actionem,  |  ad  litanias  recitandas  una  cum  de- 
bita  reverentia  et  devotione  inducere. 

17.  In  coemendis  rebus  maioris  momenti  seu  diu  duraturis  tem- 
poris  opportunitatem  observabunt,  utque  omnia  munde  diligenterque 
administrentur,  invigilabunt.  Famiham  domi  occupatam  continebunt, 
neque  sinant  evagari  quempiam,  praesertim  nocte,  clausisque  portis 
vespere  claves  ad  se  omnes  recipiant. 

18.  Cavebunt,  ne  a  luvenibus  esculenta  et  potulenta  clam  infe- 
rantur  in  domum,  neve  clanculariae  instituantur  collationes.  Nostris 
vero  extraordinarias  non  dabunt  praeter  eas,  quae  nostris  in  CoUe- 
gijs  permissae  sunt. 

19.  Dihgenter  per  Praefectos  providebunt,  ut  quotidie  a  sin- 
gulis  cum  primum  excitati  se  induerint,  exercitium  matutinum  devote 
recitetur,  uno  clara  voce  praeorante,  caeteris  respondentibus ;  quod 
ipsum  in  singulis  dormitorijs  vespere,  dum  decubituri  sese  exuunt, 
observabitur  exercitium  vespertinum  recitando.  | 

20.  Omnes  in  suis  Musaeis  quotidie  per  horae  quadrantem, 
mane  ante  studia,  Officij  B.  V.  Matutinum  et  laudes,  nisi  aliquae 
aUae  preces  magis  accommodatae  viderentur,  simul  clara  voce  ora- 
bunt,  uno  scil.  praeorante,  alijs  respondentibus ;  rehquas  vero  horas 
quihbet  pro  commoditate  seorsim  recitabit.  Illi  vero,  qui  obhgati 
fuerint  maius  officium  dicere,  suas  horas  recitare  poterunt,  dum  ahj 
per  quadrantem  Matutinum  et  Laudes  orant. 

21.  Ad  scholas  ut  simul  ordine  pergant  diUgenterque,  observari 
curent;  et  cum  finiuntur  scholae  aut  Missae  vesperaeque  in  templo, 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  263 

quoad  fieri  potest,  expectare  faciant  Praefecti,  usquedum  congregati 
simul,  ordinate  iuxta  classium  diflferentiam,  domum  redeant. 

22  Ad  portam  domus  neminem  sine  expressa  sua  licentia  acce- 
dere  permittent. 

23.  Si  quis  per  noctem  absque  licentia  emaneat,  prima  [vice] 
humi  comestione  in  pane  et  aqua  castigetur;  si  altera  vice,  succur- 
rendura  ad  P.  Rectorem,  num  reijciendus,  et  ad  minimum  publica 
disciplina  puniendus.    Tertia  emansio  infallibili  eiectione  plectatur. 

24.  Pari  ratione  corrigenda  est  prima  et  secunda  percussio  gra- 
vis  et  pugna,  praesertim  tumultuosa  nimium,  uti  et  reliqui  casus 
indispensabiles. 

25.  Exhortationem  Regens  in  anno  ter  faciat  seu  conferentiam, 
initio  sc.  studiorum,  in  Quadragesima  et  intra  Pascha  et  Pentecosten. 

26.  Quodsi  praeterlapso  uno  mense  solutio  Alumnorum  non 
fuerit  secuta,  de  hoc  P.  Rectorem  commonefacient ;  si  post  trimestre, 
ipsum  P.  Provincialem  admonere  oportebit,  ut  provideatur,  num  ulte- 
rius  in  Alumnatibus  retinendi. 

27.  Sede  Pontificia  vacante,  cum  non  currat  solutio  Camerae 
Pontificiae,  nullus  ad  Alumnatum ')  suscipiendus  erit;  de  alijs  vero, 
qui  actu  sunt  in  Alumnatu,  conferant  cum  P.  Rectore,  quid  sit  fa- 
ciendum  seu  agendum. 

28.  Quodsi  certarum  fundationum  |  pensiones  annuae  non  acci- 
pientur,  dimittendi  erunt  ij  Alumni,  qui  fundationum  censibus  ale- 
bantur;  erit  tamen  hoc  haeredibus  fundationum  insinuandum,  et 
urgenda  a  P.  Regente  solutio,  ne  fundatores  sua  facta  intentione 
fraudentur. 

29.  Nunquam  sive  ad  censum  sive  sine  censu  mutuum  et  alie- 
num  etiam  de  licentia  Rectoris  accipiant,  nisi  scriptam  vel  firmatam 
manu  Rectoris  habeant  facultatem. 

30.  Initio  cuiusvis  anni  P.  Rectorem  accedent  Collegij  mone- 
buntque,  ut  iuxta  ordinationem  R.  P.  Provincialis  Convictoribus 
regulas  ab  his  observandas  cum  casibus  exclusionis  praelegat,  ac 
secum  et  cum  Praefectis  proprias  regulas  revideat  et  de  statu  Con- 
victus  conferat. 


1)  D.  h.  in  die  papstlichen  Alumnate,  deren  Kosten  vom  Papste  selbst  be- 
stritten  wurden. 


264  Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654. 


Instructio  Et  Leges 
Pro  Praefectis  Musaeorum  in  Convictibus  et  Seminarijs. 

1.  Praefectorum  officium  erit  adiuvare  Regentera  in  instruenda 
et  moderanda  iuventute,  quae  in  Collegijs  |  et  Seminarijs  degit,  in 
ijs,  quae  ad  pietatem,  bonos  mores,  ad  literarum  studia  spectant; 
eam  proinde  habebit  quisque  potestatem  in  sibi  coramissos,  quae  illis 
communicata  fuerit. 

2.  Quare  facultatem  vel  immunitatem  nemini  uUam  concedent 
sine  arbitrio  Regentis,  neque  aliquera  domo  emittent,  aut  eius  opera 
ullo  modo  utentur,  neque  gravius  castigabunt.  In  gubernationem 
vero  domus  nulla  ratione  sese  ingerent,  neque  familiae  quidquam 
imperabunt. 

3.  Sed  omni  studio  enitantur,  ut  Alumnorum  et  Convictorum 
leges  ab  omnibus  serventur,  eas  idcirco  perspectas  et  familiares  ha- 
beant,  et  ad  earura  observantiam  subinde  pijs  colloquijs,  imprimis 
autem  bono  exemplo  ducant. 

4.  Cavebunt,  ne,  dum  in  aliorura  auxilium  mittuntur,  iacturam 
ipsi  patiantur  in  Spiritu,  studijs  ac  valetudine,  alioquin  superiorem 
admonebimt.  Proinde  meditationis,  examinis  conscientiae  orationisque 
tempora  exacte  servabunt,  non  |  secus  quam  in  Collegijs.  Ex  sacris 
vero  et  concionibus  ne  luvenes  excurrant  vel  immodesti  sint,  invigi- 
labunt. 

5.  Curae  suae  commissos  ita  in  spiritualibus  instituant,  ut  non 
solum  assidui  sint  in  sacris,  concionibus  ahjsque  officijs  in  templo, 
uti  etiam  ad  eorum  modestiara  sedulo  invigilabunt ,  sed  insuper  ad 
recitandas  B.  Virginis  horas,  ad  exarainandara  conscientiara  ahasque 
preces  quotidie  persolveudas  eos  inducant,  monebuntque  Regentem  de 
diebus  assignandis  SS.  Confessioni  et  Coraniunioni,  schedasque  exi- 
gent  raenstruas,  ut  Professores  et  Magistros  scholarum  de  peracta 
confessione  certiores  reddere  possint. 

6.  Quisque  suos  ad  orandum  coget:  mane,  postquara  se  in- 
duerint,  et  vesperi,  antequara  decurabant,  ijs  aderunt;  curabunt  etiam, 
ut  modum  rainistrandi  sacro,  benedicendi  raensara  et  gratias  agendi, 
exarainandi  conscientiara  et  confitendi  proi)e  teneant   | 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  265 

7.  Visitabunt  mane,  cum  surgendum  erit,  et  vespere,  cum  de- 
» cumbendum,   dabuntque   operam,   ut   cum   alijs   tum   his   praesertim 

temporibus  servetur  modestia  cum   silentio.     Luminis  quoque  curam 
habebunt  ad  avertenda  pericula  incendij. 

8.  Antequam  ad  scholas  sit  eundum ;  pensa  scholastica,  ut  sunt 
scriptiones,  lectiones  ab  ijs,  qui  in  minoribus  scholis  versantur,  exi- 
gent,  eosdemque  bono  ordine  ad  scholas  deducent,  sicut  et  alios 
omnes.  Vsum  linguae  latinae  urgebunt  et  minores  in  scribendo  exer- 
ceri  curabunt. 

9.  Libellos  habebunt  in  promptu,  in  quos  virtutes  et  defectus 
iuvenum  conijcient,  ut  suo  tempore  ad  Regentem  referant  ad  casti- 
gandum,  si  sit  opus,  ac  emendandum.  Notabunt  autem  inter  reliqua 
nimias  familiaritates  sive  cum  domesticis  sive  cum  externis,  easque, 
si  suspectae  fuerint,  quantocius  dissolvi  curabunt.  Neque  minus 
cavebunt  ipsi,  1  ne  familiaritate  ac  indulgentia  erga  quosdam  sint  alijs 
offendiculo. 

10.  Non  permittent,  ut  iuvenes  unius  cubiculi  cum  alijs  per- 
misceantur,  neque  alter  in  alterius  curae  commissos  se  immittet  aut 
quoquo  modo  in  partes  trahet,  ad  servandum  debitum  respectum  et 
authoritatem  singulorum,  sine  qua  in  disciplina  domestica  suos  minus 
continere  possent.  In  universum  autem  quidquid  unioni  et  mutuae 
charitati  adversatur  quam  diligentissime  cavebunt. 

11.  Nunquam  iuvenes  relinquent  solos,  maxime  in  dormitorijs 
(ad  quae  interdiu  non  facile  aditus  concedendus  erit)  tempore  item 
recreationis  ac  lusus;  inter  studendum  advertent,  si  quid  nequiter 
ac  malitiose  aut  etiam  negUgenter  admittetur. 

12.  Munditiem,  quae  ad  bonam  valetudinem  et  honestatem  facit, 
valde  sibi  commendatam  habebunt;  quare,  ut  suis  temporibus  cubi- 
cula,  dormitoria,  mensae  expurgentur  et  munda  serventur,  |  lecti  item 
cum  lectisternijs,  iuvenum  vestes  reliquaque  supellex  munda  sit, 
curabunt. 

13.  Si  quem  aegrotare  adverterint,  statim  Regentem  admonebunt, 
ut  provideri  possit. 

14.  Diligentem  habebunt  curam  librorum  spectantium  ad  domum, 
ne  destruantur  neve  perdantur.  Quodsi  cui  aliquis  ad  longiorem  usum 
concedendus  videbitur,  id  fiet  cum  licentia  Regentis,  et  notabitur  liber 
in  charta  subscripta  manu  eius  cum  nomine,  qui  accipit.    Libros  vero 


266  Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654. 

neque  plicabunt,  neque  notis  signabunt,   sed  accurate  conservabunt 
reddentque  praestituto  terapore. 

15.  Singuli  Praefecti  Catalogum  habebunt  suorum  nomina  de- 
scripta  continentem,  et  adnotabunt,  quae  quisque  secum  attulerit, 
quaeque  deinceps  mutari  contingat. 

16.  Nullus  vero  quidquam  dabit  aut  accipiet  a  luvenibus  absque 
Regentis  licentia,  sine  qua  nemo  etiam  |  Praefectorum  domo  exibit. 
Quodsi  ad  Collegium  Societatis  vel  ad  templum  eundum  erit,  Regentem 
praemonebunt,  ut  absentiam  eorum  supplere  possit. 


Ordinationes  |  Commiines 
Pro  omnibus  Convictibus  et  Seminarijs. 

1.  Mensae  in  cubiculo  Regentis  non  habeantur,  sed  in  Triclinio 
excipiantur  pro  prandio  aut  coena  quibus  id  videbitur.     Alberus^). 

2.  Qui  propter  demerita  et  peccata  ex  Convictu  vel  Seminario 
eijcitur  iudignum  quoque  Congregatione  (si  quae  illic  est)  se  reddidit, 
et  ab  ea  exclusus  habebitur.    Alberus. 

3.  Tractatio  Ahimnorum,  dum  Primitias  celebrant,  sit  frugalis, 
nec  mensam  ordinariam,  nisi  adiectione  duorum  aut  trium  ad  sum- 
mum  ferculorum,  |  excedens,  et  si  fieri  possit,  plures  uno  die  Missas 
suas  celebrabunt.     Idem. 

4.  Permitti  possunt  Convictoribus  instrumenta  musica  recreationis 
tempore,  cum  hac  conditione  tamen,  ut  tubae  et  aha  instrumenta, 
quae  viros  Ecclesiasticos  parum  decent,  non  irrepant,  inter  alia. 
Item  ne  obscaeni  et  seculares  nimium  cantus  in  huiusmodi  instru- 
mentis  usurpentur.  Quodsi  terminos  praescriptos  aliqui  transgrede- 
rentur,  curabit  Regens  in  eos  severe  animadverti,  ut  alij  eorum 
exemplo  doceantur. 

5.  Curet  Regens  propter  copiam  pulicum  et  sordium,  quae  in 
tanta  copia  puerorum  facile  contrahitur,  ut  det  nostris,  qui  cum  ipso 
degunt,  singuHs  hebdomadis  duo  indusia  commoda  ac  integra,  mini- 
mum  aestate,  ut  minus  patiantur.     Idem. 


1)  In  betreff  der  Namen  s.  Kat.  stud.  I,  XIV  f. 


Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterr.  Provinz  1654.  267 

6  Regens  non  permitt.at,  ut  quisquam  de  domo  nostra  praeter 
Rectorem  quidquam  in  siia  familia  imperet  vel  de  Adolescentibus 
disponat,  ut  emittendo  1  vel  educendo  eos  foras,  etsi  Minister  nostri 
Collegij  foret.  Quodsi  praeter  modum  aliquid  urserit  quispiam  in  hoc 
genere,  serio  illum  moneat  et  ad  Rectorem  deferat.  Pari  ratione,  si 
ex  nostris  aliquos  seu  Patres  seu  Fratres  sese  rebus  ad  illud  domi- 
cilium  spectantibus  immiscere  aut  Patronos  Adolescentibus  contra 
ipsum  Regentem  aut  Praefectos  eius  se  exhibere  adverteret,  mature 
idem  Rectorem  moneat.     Idem. 

7.  Singuli  lecti  habeant  unam  cortinam  adversus  lectum  vicinum, 
ne  alter  ab  altero  conspici  possit. 

8.  Mensae  benedictionem  et  gratiarum  actionem  extra  Domini- 
Gos  et  festos  dies  recitent  posthac  Convictores  omnes  ordine,  quae 
tamen  brevis  sit  atque  ex  officio  Romano  B.  V.  Mariae  desumpta, 
subiungendo  tantum  ipsi  Benedictioni  Orationem  Dominicam  et  An- 
gelicam  sahitationem ,  sicut  et  gratiarum  actioni,  quo  nimirum  hanc 
formulam  rehquo  vitae  cursu  pro  suo  quisque  statu  saecularique 
vocatione  retinere  facile  atque  exercere  1  possit.  Alumni  vero  et  qui 
ad  Ecclesiasticum  seu  Rehgiosum  ahquod  vitae  genus  iam  nunc  desti- 
nati  sunt,  Dominicis  tantum  et  festis  diebus  recitent  illam,  quae  in 
Breviario  Romano  habetur. 

9.  Si  quando  nostri  in  Convictibus  vel  Seminarijs  in  morbum 
inciderent,  praesertim  quando  diuturnum  futurum  putant,  ad  Colle- 
gium  nostrum  tempestive  revocentur,  quicunque  ilh  sint;  solvet  autem 
tale  domicilium  pro  huiusmodi  infirmis  nostris  pharmaca  et  reUqua 
etiam,  quae  ratione  infirmitatis  comparantur. 

10.  Praefecti  Musaeorum  bona  sint  valetudine,  qui  et  sohdae 
virtutis  et  maturitatis,  nec  mediocris  conditionis  habeant  existi- 
mationem,  non  autem  eiusmodi,  a  quibus  Rector  in  Collegio  hberari 
veht,  ut  cum  disciphnae  detrimento  facile  contemni  possint.  Ne  item 
tam  crebrae  fiant  mutationes  Praefectorum ,  quae  non  possunt  non 
esse  operosae  et  sumptuosae  domicihjs,  permolestae  vero  1  Adolescenti- 
bus,  dum  coguntur  novo  Praefecto  crebrius  se  accommodare.  Alberus. 

11.  Regens  non  dabit  hcentiam  Magistris  exspatiandi  et  ad 
civitatem  eundi,  sed  eam  debent  petere  a  Rectore  Collegij,  sicut  et 
facultatem  scribendi  Hteras  aut  obsignandi,  nisi  Rector  iudicaret  per- 
mittendum  Regenti;  neque  claves  habeant  ad  dispensam  aut  cellarium, 
aut  pro  arbitratu  ingrediantur.    Montmor. 


268  Inspectio  Semm.  Pontiff,  1601. 

12.  Qui  eijciuntur  authoritate  superiorum  ex  Convictu  vel  Semi- 
nario  ad  Paedagogias  non  promoveantur.     Montmor. 

13.  Convictoribus  eiaculationes  cum  bombardis')  non  permit- 
tentur,  nec  etiam  chartifolia.     Montmor. 

14.  In  Bacchanalibus  nec  depositio,  nec  Regis  electio  permit- 
tatur,  sed  alio  modo  honeste  se  recreent.     Montmor. 

15.  Historia  Domus  conficienda,  in  quam  res  notatu  digniores 
referantur.     P.  Laurent.  Magius. 

16.  Promovendi  ad  ulteriora  studia,  maxime  ad  sacros  ordines, 
prius  examinentur.     Montmor. 

17.  Privilegium  de  ordinandis  Sacerdotibus  extra  tempora  non 
extendatur  ad  eos,  qui  cominendantur  a  Patribus  et  vohint  post 
medium  aut  unum  annum  frui  praedicto  Privilegio,  sed  ad  eos  solum, 
qui  stabihbus  fundationibus  victitant. 

18.  Postremo  Alumnatuum,  Convictuum  et  Seminariorum  Re- 
gentes  singuUs  trimestribus  ad  suum  Provincialem  scribant,  deque 
sibi  commissorum  Domicihorum  statu,  oeconomia,  disciphna  Domus 
rebusque  alijs  plenani  et  claram  praebeant  informationem. 


Inspectio    seminariorum    Pontificiorum. 

Ordin.    P.    Geii.   Claudii    Aquavivae. 

10.  August  1601. 

(ArchiT.  Germ.  S.  J.  XIH  A.  1  p.  lOsqq.  et  ibid.  p.  306  sqq.) 

Papst  Gregor  XIII.  (1572 — 1585),  errichtete  nicht  allein  in  Rom  das  grie- 
chische,  raaronitische,  englische,  romische  u.  s.  w.  Kolleg,  sondern  stellte  auch  das 
Gerraanicum  auf  eine  festere,  breitere  Grundlage  und  stiftete  auf  deutschem  Bo- 
den  eiue  Anzahl  von  Freiplatzen  in  den  Convicten  oder  Seminarien  unter  Leitung 
der  Gesellschaft  Jesu,  so  z.  B.  in  Fulda,  Wien,  Graz,  Dilingen.  Gregor  XV. 
(1621—1623)  und  Urban  VIII.  (1623—1644)  traten  in  die  Fufsstapfen  des  drei- 
zehnten  Gregor. 

Muneris  hujus,  quod  Dominus  humeris  nostris  imposuit,  non 
exiguam  nec  postremam  partem  semper  duximus  curam  seminariorum 


')  Das  in  siiddeutschen  Gauen  so  beliebte  Scheibenschiefsen. 


Inspectio  Semm.  Pontiff.  1601.  269 

Pontificiorum,  non  solum  quia  commissam  fidei  nostrae  a  sede  Apo- 
stolica  provinciam  negligentius  tractari  nefas  esset,  verum  etiam  quod, 
si  fructum  utilitatemque  Ecclesiae  spectemus,  magna  omnino  est, 
quae  ex  hac  idoneorum  Dominicae  vineae  operariorum  recta  et  fideli 
educatione  pendet.  —  Quare  tametsi,  quae  in  nobis  erant,  pro  re 
nata  nunquam  omisimus,  ut  eorum  commoda  disciplinamque  promo- 
veremus,  Superioresque  Provinciarum,  in  quibus  seminaria  sunt,  hor- 
tati  saepe  sumus,  ut  in  eandem  curam  diligenter  incumberent:  veriti 
tamen,  ne  Provinciales  aliis,  dum  Collegia  visitant,  negotiis  distracti 
necessarium  ad  seminariorum  inspectionem  studium  semper  adferre 
non  potuerint,  et  quod  re  ipsa  de  illorum  statu,  non  qua  opus  esset 
et  qua  optabamus  diligentia,  scriptum  hactenus  ad  nos  fuerit,  ut  in- 
commodis  defectibusque,  qui  temporis  lapsu  irrepere  solent,  medere- 
mur:  faciendum  tandem  putavimus,  ut,  quod  in  domibus  Collegiisque 
Societatis  feliciter  Dei  beneficio  cessit,  inspectores  seminariorum  per 
singulas  Provincias  constitueremus ,  quorum  hae  partes  erunt,  ut, 
dum  singula  obeunt,  universum  cujusque  statum  juxta  instructionem, 
quae  his  literis  subjicietur,  penitus  cognoscant,  errata  observent,  im- 
pedimenta,  si  quae  progressum  retardent,  removeant,  adhibitisque 
opportunis  remediis  ad  restituendam  praxim  regularum  et  ordinatio- 
num,  ad  nos  denique  accuratam  de  singulis,  quae  in  tota  inspectione 
cognorint,  observarint,  corrigenda  censuerint,  informationem  trans- 
mittant.  —  Ita  enim  fiet,  ut  illorum  oculos  et  diligentiam  pauca 
eftugiant,  et  nos,  hoc  novo  conatu  perfuncti,  conscientiae  munerique 
nostro  impensius  satisfecisse  videamur. 

Ad  inspectionem  ergo  seminarii  Fuldensis,  quod  unicum  est  in 
j^ae  yae  Proviucia,  designabit  ipsa,  (hoc  enim  ejus  prudentiae  relinqui- 
mus)  quem  ad  id  munus  idoneum  judicabit.  Etsi  autem  de  ejus  fide, 
quem  deliget,  prudentiaque  et  ad  rem  gerendam  industria  nihil  du- 
bitem,  cupio  tamen,  ut  R^  V*,  cum  id  ei  meo  noniine  denunciabit 
instructionemque  tradet,  suam  quoque  exhortationem  addat,  et  quid- 
quid  erit  consilii,  quo  juvari  ac  dirigi  eum  posse  cognorit.  Totam 
autem  seminariorum  causam  sic  animo  semper  complectatur,  et  Re- 
gentibus,  qui  illic  praesunt,  ita  commendet,  ut  meminerit,  proximam 
hanc  secundum  Collegia  nostra  curam  et  soUicitudinera  esse,  dignam 
sc.  studio  et  vigilantia,  quam  hujus  Sanctae  Sedis  auctoritati,  quae 
iilam  nobis  imposuit,  jure  a  nobis  deberi  intelligat. 


270  Inspectio  Semm.  Pontiff.  1601. 


Instructio  pro  inspectoribus  seminariorum  Pontiflciorum : 

Quibus   de  rebus  investigare  et  ad  R.  P.  N.  Generalem 

referre  debeant. 

1.  De  numero  alumnorum  examinabunt,  cum  is  certus  status- 
que  esse  soleat:  An  plenus  quotauDis  hactenus  fuerit?  Et  si  ali- 
quando  non  fuit,  quasnam  ob  causas  ?  Deinde  an  moderatione  aliqua 
circa  victus  vestitusque  et  reliquarum  rerum  expensas  adhibita  plures 
in  posterum  eadem  Pontificis  pensione  ali  queant? 

2.  Observabunt,  quam  exacta  et  accommodata  sit  ratio  disci- 
plinae,  ut  alumni  tum  in  virtutibus  et  propria  perfectione,  tum  juxta 
finem  sibi  propositum  in  spiritu  zeloque  animarum  proficiant;  ac  no- 
minatim  an  exerceantur  in  praxi  et  modo  juvandi  proximos,  quo  idonei 
aptique  iis  locis,  ad  quae  destinantur,  operarii  fiant. 

3.  De  studiis  expendent  non  solum  quam  diligenter  in  suis  sin- 
guli,  ad  quae  admoti  fuerint,  exerceri  et  promoveri  soleant,  quibus- 
que  adjumentis  ad  ea  instructi  domi  sint,  et  qua  cura  haec  tractentur, 
sed  hoc  inprimis  considerabunt :  an  eorum  studia  in  universum  ad  eum 
quem  diximus  finem,  auxilium  animarum  pro  cujusque  regionis  ne- 
cessitate,  accommodata  sint;  ita  ut  nec  tempus  in  scholastica  (Theo- 
logia)  supervacaneum  ponant,  et  casuum  controversiarumque  notitia 
non  destituantur?  Nullus  porro  in  iis  studiis  diutius  haereat,  in 
quibus  sine  fructu  et  profectu  versari  videatur. 

4.  Qua  diUgentia  ac  solhcitudine  agatur,  ut  ex  Provinciis,  in 
quarum  maxime  gratiam  instituta  sunt  seminaria,  evocentur  ad  sin- 
gula  adolescentes,  qui  in  eis  formentur;  et  quis  delectus  in  eisdem 
habeatur,  ut  idonei  duntaxat  admittantur  retineanturque,  qui  ad  finem 
praescriptum  vitam  dirigant  et  ad  eum  consequendum  minime  inepti 
futuri  sint?  An  congrua  in  his  omnibus  adhibita  cura  fuerit,  quidve 
amplius  in  posterum  praeberi  debeat? 

5.  Inquirent  etiam,  quomodo  distribui,  et  quaenam  potissimura 
in  loca  mitti  soleant  qui  peractis  studiis  e  seminario  educuntur,  prae- 
sertim  ubi  Episcopi  non  sunt,  aut,  si  sint,  nostrorum  tamen  arbitrio 
judicioque  res  agitur.  Atque  ut  nobis  de  superiorum  temporum 
diligentia  fructuque  liqueat,  catalogum  curabunt  alumnorum  omnium. 


Inspectio  Semm.  Pontiff.  1601.  271 

qui  ex  unoquoque  seminario  hactenus  prodierunt;  quot  nimirum  et 
quinam,  qua  patria  et  aetate,  quibus  studiis  et  quamdiu  in  eo  ver- 
sati,  per  singulos  annos  educti  fuerint,  ubi  collocati,  quibusque  in 
rebus,  quo  fructu  atque  aedificatione  occupentur,  qui  superstites  sint 
occupatique  fuerint,  qui  diem  obierint. 

6.  An,  postquam  educti  et  certis  in  locis  muneribusque  occupari 
coeperint,  dent  operam  seminarii  Superiores,  ut  cum  illis  necessariam 
per  literas  consuetudinem  retineant,  et  subinde  ad  officium  animando, 
excitando,  cohortando  aliaque  spiritualia  auxilia  submiuistrando ,  ac 
temporalia  etiam,  si  opus  sit,  apud  Praelatos  Principesve  alios  pro 
illis  procurando,  et  ad  Pontificem  ipsum,  cum  res  exigit,  referendo, 
ut  eosdem  brevi  aliquo,  seu  quid  aliud  pro  paterna  sua  providentia 
praestandum  censeat,  opportune  consoietur. 

7.  Rationes  accepti  et  expensi  a  prima,  si  fieri  potest,  seminarii 
cujusque  institutione  ex  libris  rationum,  qui  domi  sunt,  diligenter 
recognoscent ,  quantum  sc.  in  singulos  annos  acceptum,  quantum  in 
victum  et  vestitum  ac  supellectilem  insumtum  sit?  Quantum  etiam 
in  exstructiones,  si  quae  alumnorum  pecunia  factae  sunt,  aut  in  em- 
tiones  aliosque  extraordinarios  sumtus  impensum?  Deinde  singula 
cum  singulis  conferendo  negligentiae ,  si  quae  uspiam  in  posterum 
occurrent,  ad  nos  etiam,  ut  de  tota  administrationis  ratione  constet, 
summarium  horum  omnium  indicem  per  annos  et  rerum  capita 
distinctum  transmittent. 

8.  Ut  totum  seminarii  statum  penitus  explorent  et  omnium, 
quae  dicta  sunt,  certiorem  notitiam  habeant,  de  singulis  tum  Supe- 
riorum,  qui  praesunt,  tum  alumnorum  regulis,  ordinationibus  item 
Provincialium  ac  Visitatorum  exquirent,  quam  accurate  serventur; 
quo  etiam  studio  curata  sint  quae  a  P.  Possevino,  cui  jam  olim 
seminariorum  directionem  demandavimus,  praescripta  fuerunt,  defec- 
tibusque,  qui  notati  fuerint,  diligenter  animadversis,  quaenam  remedia 
vel  ipsi  in  praesens  adhibuerint,  vel  opera  nostra  in  posterum  adhi- 
benda  censeant,  certiores  nos  facient. 

Et  quoniam  non  raro  accidit,  ut  ab  urbe  ipsa  requirantur  ope- 
rarii,  qui  Provinciis,  ad  quarum  auxilium  seminaria,  ut  diximus,  in- 
stituta  sunt,  operam  navent,  ne  incerti  posthac  haereamus,  monendi 
sunt  nostro  nomine  Superiores,  ut  post  hanc  inspectionem  et  deinceps 
quotannis  sub  instaurationem  studiorum  indicem  ac  nomina  eorum  ad 


272  Verwaltung  eines  papstl.  Alumnates.     Nach  1650. 


nos  mittant,  qui  vel  studiorum  curriculum  proximo  anno  confecturi 
sunt,  vel  maturiores  alioquin  videntur,  ut  in  Domini  vinea  laborare 
incipiant,  cujusque  patriam,  aetatem,  talenta  et  ceteras,  quae  ad  rem 
faciunt,  circumstantias  explicando. 


Die    Verwaltung    eines    papstlichen    Alumnates    auf 
deutschem   Boden. 


Instructiones   et  Annotationes 

de  Alumnatu  Pontificio   Dilingano  S|  Hieronymi. 

(Arch.  Germ.  VIII.  F.  a.    Ein  gescliriebenes  Heft  iu  4^".  von  30  Bll.,  von 
denen  sieben  unbeschrieben  sind.    Wahrscheinlich  aus  der  zweiten  Hfilfte 

des  17.  Jalirhunderts.) 

§  1. 

Circa  victum  et  sustentationem  Alumnorum,  eorumque 

Praesides,  ac  Famulos. 

1.  Victus  Alumnorum  in  Pontificio  hoc  Seminario  est  communis, 
et  aequalis  Convictoribus  aliis,  qui  secundae  mensae  assident,  et  pri- 
vata  cubicula  non  habent.  Eius  vero  nomine  comprehenduntur  cibus, 
potus  cerevisiae,  habitatio,  ligna,  lumina,  lectus,  lotio,  telae  hneae  cet. 
Tractationem  quod  attinet  quotidianara,  et  ordinariam,  ea  in  praudio 
quatuor,  in  coena  tribus  definitur  ferculis  cum  media  semper  mensura 
cerevisiae:  diebus  esuriahbus  in  praudio  etiam  additur  qiiintum 
ferculum ;  in  coenula  vero  praeter  offam  apponuntur  caseus,  fruges '), 
vel  aUa  bellaria. 

2.  Praesident  Akimnis  tres  e  S  J.  Unus  Regens,  seu  Rector 
totius  Collegii,  prout  hoc  Alumnos,  Rehgiosos,  et  Seculares  Studiosos 
coraplectitur:  alter  est  Subregens,  seu  Minister  et  Procurator  Collegh : 
tertius  integre  et  iraraediate  praeest  Alumnis,  eorumque  Praefectus 
dicitur.    Pro  hoc  ex  fundatione  Pontificia  pt'r  diera  veniunt  24  crucig.. 


•)  i.  e.  fructus  arborum. 


Verwaltung  eines  papstl.  Alumnats.    Nach  1650. 


273 


seu  per  hebdomadem  2  fl.  48  cr.  et  consequenter  annuatim  pro  cibo,  non- 
nullo  potu  vini,  vestitu,  et  omnibus  aliis  necessariis  145  fl.  36  cr.  Pro 
duobus  prioribus  Praesidibus,  quia  etiam  aliis  praesunt,  deputatur  ex  pe- 
cunia  Pontificia  in  diem  quarta  tantum  pars,  seu  6  cr.  pro  singu- 
lis,  et  12  cr.  pro  utroque,  seu  in  hebdomadam  1  fl.  12  cr.  et  per 
annum  72  fl.  48  cr,  Itaque  universim  pro  Praesidibus  veniunt  annuatim 
218  fl.  24  cr. 

3.  Famuh  sunt  universim  13,  quorum  opera  in  communi  im- 
penditur  Alumnis,  Rehgiosis,  et  ahis  Convictoribus:  eorum  victus  est 
tenuior,  et  quia  nuUus,  ut  dictum  est,  plene  ab  Alumnis  occupatur, 
ideo  illorum  victus,  et  stipendium  quoad  quartam  tantum  partem 
ratione  Alumnatus  computatur:  et  quoad  victum  quidem  ordinarium 
contingunt  omnes  simul  32  diurni  crucigeri,  quae  hebdomadatim  3  fl. 
44  cr.,  annuatim  vero  summam  conficiunt  194  fl.  8  cr.  Quoad  stipen- 
dium  autem  ipsis  per  singulos  menses  obveniunt  5  fl.  59  cr.  et  per 
integrum  annum  71  fl.  48  cr.  Adeoque  pro  sohs  famuhs  ex  aere 
Pontificio  consumuntur  265  fl.  56  cr.  Ut  vero  sciatur,  quale  et  quan- 
tum  singulorum  sit  stipendium  tum  menstruum,  tum  annuum,  appo- 
situs  .  .  .  elenchus,  et  facta  in  eo  partitio  pluribus  docebit. 


Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI. 


Famulorum 

stipendium. 

menstruum. 

fi. 

cr. 

annuum. 

n.    cr. 

Scribae  et  Emptori 

— 

38 

7 

36 

Dispensatori  et  Cellario    .    .     . 

— 

20 

4 

— 

Braxatori 

— 

50 

10 
6 

— 

Socio  eiusdem 



32 

24 

Coquo 

50 

10 

— 

Socio  coqui 

— 

15 

3 

— 

Puero  coqui 

— 

12 

2 
6 
3 
10 
3 
3 

24 

Pistori 

— 

32 

24 

Lanioni 

— 

15 

— 

Hortulano 

— 

50 

— 

lanitori 



15 
15 

— 

Servo  uni 

— 

— 

Servo  alteri 

15 

3 

— 

Summa     .     . 

5 

59 

Summa     .     . 

71 

48 

18 


274  Verwaltung  eines  papstl.*Alumnats.    Nach  1650. 

Ex  quibus  omnibus  apparet,  quod  Pontifex  in  victum  Praesidum, 
et  famulorum ,   horumque  stipendium  tribuat  universim  484  fl.  20  cr. 


§2. 
Circa  valorem  Monetae  Romanae,  eiusque  in  Germanicam 

reductione. 

1.  Ordinarius  valor  unius  Scuti  Romani  est  in  Germania  1  fl. 
45  cr.  Moderno  autem  tempore  quodlibet  Scutum  accipitur  cum  Auc- 
tario  27  cr.,  ut  adeo  Scutum  unicum  valeat  2  fl.  12  cr. 

2.  Scutum  unum  continet  decem  lulios:  unus  lulius  decem 
Baiocos:  unus  Baiocus  21  Asses  et  v.  v.  21  Asses  conficiunt  uuum 
Baiocum:  decem  Baioci  unum  lulium:  decem  lulii  unum  Scutum. 

3.  Florenus  noster  Germanicus  continet  sexaginta  crucigeros, 
qui  fere  respondet  cum  Baiocis  Romanis,  nisi  quod  Baioci  viginti 
conficiant  in  Germanica  pecunia  21  crucigeros.  Hoc  non  obstante, 
cum  difficile  sit,  et  legenti  res  etiam  fastidii  plena,  ad  minimas  frac- 
tiones  attendere,  pauculi  Baioci,  et  crucigeri  per  decursum  rationum 
occurrentes  in  eodem  valore  haberi  debent.  Quare  iuxta  hanc  ac- 
ceptionem  Scuta  Romana  1380  quotannis  pendi  solita  conficiunt  2415 
florenos ;  quia  tamen  non  plene,  et  reipsa  nonnisi  2400  floreni  nume- 
rantur,  plene  nihilominus  ab  maiorem  claritatem  inseruntur  rationi- 
bus,  ac  si  numerati  essent  2415  floreni.  Necesse  tameu  est  15  flo- 
renos  iterum  expenso  extraordinario  inferre,  ne  defectus  iste  turbet, 
ac  difficiles  reddat  rationes. 

§3. 
Circa  Pensionem  Annuam  sine  Auctario. 

Ex  liberalitate  Pontificia  numerantur  Alumnis  in  annos  singulos 
Scuta  Romana  1380;  Conficiunt  haec  in  Moneta  Germanica  iuxta 
valorem  ordinarium  2415  florenos.  —  Hiuc  trimestris  portio  conficit 
in  utraque  Moneta  345  Sc.  =  603  fl.  45  cr.  —  Singulis  Alumnis, 
quorum  23  aluntur,  assignantur  per  annum  45  Sc.  7  lul.  1  Baioc. 
9  Ass.  =  80  florenos.  —  Et  quolibet  trimestri  11  Sc.  4  lul.  2  Bai. 
18  Ass.  =  20  flor. 

Expenduntur  itaque  pro  omnibus  annuatim  1053  Sc.  4  lul.  2  Bai. 


Verwaltung  eines  papstl.  Alumnats.    Nach  1650.  275 

18  Ass.   =   1840  fl. ;    et    quolibet    trimestri   262  Sc.   8  lul    5  Bai. 

15  Ass.  =  460  fl. 

Residuum  manet  Collegio  annuura  320  Se.  5  lul.  7  Bai.  3  Ass.  = 
575  fl.  Singulis  vero  trimestribus  82  Sc.  1  lul.  4  Bai.  6  Ass.  =  143  fl. 
45  cr. 

Quodsi  a  residuis  istis  575  fl.  subducantur  484  fl.  13  [20?]  cr. 
qui  pro  Praesidibus,  et  famulis  destinati  sunt,  totum,  quod  remanet, 
excurrit  ad  90  fl.  47  cr. 


§4. 
Circa  Pensionem  annuam  cum  Auctario. 

1.  Cum  iuxta  asserta  hisce  temporibus  maiori,  quam  alias  pretio 
(unum  sc.  27  cr.  supra  1  fl.  45  cr.)  in  Germania  veniant,  hinc  assi- 
gnata  superius  1380  Scuta  propemodum  integros  conficiunt  3036  flo- 
renos :  trimestris  exinde  portio  ascendit  ad  759  fl. 

2.  Hic  ipse  excessus  inter  Alumnos,  et  alios,  qui  ex  Pontificia 
pecunia  aluntur,  ex  aequo  tamdiu  distribuitur,  quamdiu  durabit  hic 
maior  auri  valor,  praesertim  cum  alias  propter  rerum  omnium  cari- 
tatem  nulli  sufficeret  pecunia,  seu  80  flor.,  annuatim  pendi  solita. 
Itaque  excessus  621  fl.  (ad  totidem  enim  florenos  excurrit)  iuxta  cuius- 
que  portionem  dispensatur. 

3.  Propterea  cuilibet  Alumno  praeter  ordinarios  80  fl.  per  an- 
num  insuper  obveniunt  19  fl.  32  cr.  SinguHs  vero  trimestribus  4  fl. 
53  cr.  —  Hinc  fit  tota  annui  auctarii  summa  pro  23  Alumnis  449  fl. 
16  cr.,  et  cuiuslibet  trimestris  112  fl.  19  cr.  Adeoque  cum  toto  auc- 
tario  singulis  assignari  debent  pro  victu  annuatim  99  fl.  32  cr.  et 
quolibet  trimestri  24  fl.  53  cr.  Ex  quo  patet,  quod  ex  augmento  isto 
621  fl.  solis  Alumnis  obveniant  449  fl.  16  cr.  Quod  reliquum  est, 
nempe  171  fl.  44,  eadem  proportione  dividi  potest  pro  victu  Praesi- 
dum,  sustentatione  et  salario  famulorum,  servata  etiam  debita  quan- 
titate  pro  residuo. 

4.  Advertendum  porro,  et  vel  maxime,  quod  in  rationibus  an- 
nuis  Romam  mittendis  non  attendatur  ad  Auctarium  modernum,  sed 
procedatur  antiquo  passu,  Scutum  Romanum  computando  secundum 
valorem  ordinarium  sc.  pro  1  fl.  45  cr. 

18* 


276  Verwaltung  eines  papstl.  Alumnats.     Nach  1650. 

§5. 
Circa  Rationes  privatas  Alumnorum  trimestres  et  annuas. 

1.  Cum  iuxta  superius  dicta  quilibet  Alumnus  ex  moderno,  et 
aucto  pretio  Stipendii  Pontificii  quotannis  accipiat  99  fl.  32  cr.,  facile 
ex  illis  satisfacere  poterit  sumptibus,  et  impensis  90  fl.  quibus  stat 
annus  Scholasticus  in  Collegio,  totidem  enim  requiruntur  ad  solven- 
dum  victum,  potum,  habitationem,  lectum,  lotionem,  ligna,  himina 
communia  (nam  privata  luminaria  non  comprehenduntur  in  ordinariis, 
sed  specialiter  solvi  debent),  Medicum,  atramentum,  tractationes  tri- 
ginta  extraordinarias,  auctarium  denique  pro  diebus  esuriaUbus,  adeo 
quidem,  ut  si  ahis  sumptibus  parcere  veht,  residui  maneant  9  fl 
32  cr.  et  ultra,  quibus  uti  potest  ad  vestitum  et  aUa  necessaria,  quae. 
aliunde,  et  ex  propriis  mediis  comparari  deberent. 

2.  Ut  vero  facile  deprehendatur,  quid  singuhs  diebus,  quid  sin- 
gulis  septimanis,  et  demum  quid  singuhs  trimestribus  cuivis  Alum- 
norum  competat,  tam  cum  pretio  ordinario,  quam  aucto,  subjecta 
tabula  manifestum  faciet.  —  — 

Es  folgen  nun  auf  zwei  Seiten  detailherte  Rechnungen,  wie  viel 
auf  den  Kopf  vom  papstUchen  Pensionsgelde  mit  und  ohne  Agio  per 
Tag  und  Woche  trifft. 


§6. 
Circa  Rationes  Romanas  menstruas  et  annuas. 

1.  Uti  monitum  est  supra  §  4  in  his  non  attenditur  ad  moder- 
nura  Auctarium,  sed  proceditur  via  antiqua,  et  Scutum  Romanum 
computatur  secundum  valorem  ordinarium,  nempe  1  fl.  45  cr. 

2.  Quoad  rationes  menstruas  Ahimnorum  diligenter  adverten- 
dum  est,  quot  mensis  dies  habeat,  et  an  numerus  23  Alumnorum 
sit  completus.  Si  enim  vel  unus  iocus  vacet,  tunc  id  notandum  in 
rationibus,  et  minor  numerus  ponendus  per  tot  dies,  et  menses,  per 
quot  durat  vacatura;  contingit  autem  vacatura,  quando  quis  ex  Alum- 
nis  vel  studia  sua  absolvit,  vel  ob  gravem  causam  dimittitur,  vel 
ipse  discedit  animo  non  redeundi:  durat  autem  haec  ipsa  vacatura, 
quamdiu  non  substituitur  alius,  qui  ab  eo  ipso  die,  quo  Alumnatum 


Verwaltung  eines  papstl.  Alumnats.    Nach  1650.  277 

^ringreditiir,  incipit  gaudere  portione  Pontificia,    et  stipendio   diurno, 
menstruo,  et  annuo. 

3.  Tempore  Vacationum,  etiamsi  omnes  ordinarie  absentes  sint, 
tamen  procedunt  rationes,  et  aeque  illi  fruuntur  suis  reditibus,  ac  si 
praesentes  forent,  magno  suo  commodo,  cum  hac  ratione  supplemen- 
tum,  ac  subsidium  acquirant,  quo  satisfacere  possint  rationibus  pri- 
vatis  quoad  debita  extraordinaria,  ad  quae  expungenda  forte  non 
sufficiunt  proventus  anni  Scholastici. 

4.  Si  ergo  constat  tam  numerus  dierum  cuiuslibet  mensis,  quam 
ipse  numerus  Alumnorum,  tunc  uterque  exprimendus  in  rationibus, 
et  dicendum  v.  gr. :  iste  raensis  habuit  31  dies,  per  15  dies  fuerunt 
Alumni  19  per  16  dies  fuerunt  20  vel  si  numerus  Alumnorum  com- 
pletus  est,  tunc  dicendum:  Toto  mense  fuerunt  Alumni  23.  —  Dein 
videndum,  quid,  et  quantum  ex  13  crucigeris  diurnis  pro  15  diebus 
Alumnis  19,  quid  pro  16  diebus  Alumnis  20,  et  demum  quid  toto 
mense  dierum  30  vel  31  Alumnis  23  competat.  Quod  ut  facilius  fiat 
appositae  in  sequenti  folio  tabulae  denuo  consulantur 

Es  folgen  nun  auf  sechs  Seiten  Rechentabellen  (»Fanllenzer«) 
zur  Berechnung  der  Tages-,  Wochen-,  Monats-  etc.  Pension  von  1—23 
Alumnen ;  Tabellen ,  die  wohl  fiir  den  rechnungfuhrenden  Subregens, 
aber  nicht  ftir  unsere  Leser  Interesse  haben. 


§7. 

Circa  ea,  quae  praeterea  spectant  ad  rationes  Romanas 

menstruas  et  annuas. 

1.  Post  enucleatas  satis  accurate  Alumnorum  rationes  etiam  in 
considerationem,  et  ad  calculum  venire  debent  Praesidum  36  crucigeri 
diurni,  in  quibus  tamen  difficultas  non  est,  et  paucis  absolvi  potest, 
si  attendatur  ad  sequentia. 

Si  Mensis  habeat  dies  31,  tunc  ex  dictis  36  crucigeris  compe- 
tunt  Praesidibus  per  Mensem:  flor.  18,  cruc.  36  seu  Scuta  10  lul.  6 
Bai.  2  Ass.  18. 

Si  Mensis  habeat  dies  30,  flor.  18  cr.  —  s.  Scuta  10  lul.  2  Bai.  8 
Ass.  12. 

Si  Mensis  habeat  dies  29,  flor.  17  cr.  24.  —  s.  Scuta  9  lul.  9 
Bai.  4  Ass.  6. 


278  Verwaltung  eines  papstl.  Alumnats.    Nach  1650. 

Si  Mensis  habeat  dies  28,  flor.  16  cr.  48.  —  s.  Scuta  9.  Iul.« 
6  Bai.  —  Ass.  — 

2.  Eadem  est  ratio  cum  Famulis  domesticis,  in  quorum  victum 
assignantur  quot  mensibus  32  crucigeri  diurni. 

Si  enim  mensis  numerat  dies  31,  obveniunt  ipsis  fl.  16  cr.  32.  — 
s.  Scuta  9  lul.  4  Bai.  4  Ass.  16. 

Si  numerat  dies  30,  fl.  16  cr.  —  s.  Scuta  9  lul.  1  Bai.  4  Ass.  6. 

Si  Mensis  numerat  dies  29,  fl.  15  cr.  28.  —  s.  Scuta  8  lul. 
8  Bai.  3  Ass.  17. 

Si  Mensis  numerat  dies  28,  fl.  14  cruc.  56.  —  s.  Scuta  8  lul. 
5  Bai.  3  Ass.  7. 

3.  Quod  Famulorum  stipendia  attinet,  ea  in  rationibus  non 
pariunt  difficultatem,  cum  singulis  mensibus  maneant  eadem,  nec 
reflexio  fieri  debeat  ad  numerum  dierum,  itaque  consistunt  semper 
in  flor.  5  crucig.  59  seu  Scuta  3  lul.  4  Bai.  1  Ass.  19. 

4.  Denique  fieri  debet  Restrictus  expensarum,  seu  illa  omnia, 
quae  quolibet  mense  concernunt  victum  Praesidum,  Alumnorum,  Fa- 
mulorum,  eorumque  stipendia,  debent  summatim  accipi;  haec,  si  nu- 
merus  Alumnorum  23  sit  completus,  quovis  mense,  qui  31  dies  habet, 
efficiunt  flor.  195  crucig.  36.  —  s.  Scuta  111  lul.  7  Bai.  7  Ass.  3. 

Si  30  dies:  flor,  189  cr.  29.  —  s.  Scuta  108  lul.  2  Bai.  7  Ass.  13. 
Si  29  dies:  flor.  183  cr.  22.  —  s.  Scuta  104  lul.  7  Bai.  8  Ass.  2. 
Si  28  dies:  flor.  177  cr.  15.  -  s.  Scuta  101  lul.  2  Bai.  8  Ass.  12. 


§8. 
Circa  rationes  expensarum  extraordinariarum. 

Absolutis  iis,  quae  dicta  sunt  de  expensis  ordinariis,  et  men- 
struis,  supersunt  aliqua  memoranda  de  expensis  extraordinariis,  quae 
pariter  ad  rationes  annuas  Romam  mittendas  referenda  sunt.  Con- 
sistunt  autem  illae 

1.  Partim  in  pensionibus  iam  statutis,  et  ad  singulos  annos 
determinatis,  quales  sunt:  a.  Instructori  in  cantu  Gregoriano  dantur 
floreni  10.  —  s.  Scuta  5  lul.  7  Bai.  1  Ass.  9.  b.  Ministro,  vel  Cura- 
tori  Ecclesiae  fl.  12.  —  s.  Scuta  6  lul.  8  Bai.  5  Ass.  15.  c.  Rationum 
annuarura   scriptori  floreni  4.   —   seu   Scuta  2   lul.  2  Bai.  8  Ass.  12. 


Vei'waltung  eines  papstl.  Alumnats.    Nach  1650.  279 

d.  Pro  cera,  oleo,  vino,  lotione  et  aliis  Ecclesiam  concernentibus  de- 
piitantur  floreni  30.  —  s.  Scuta  17  lul.  1  Bai.  4  Ass.  6.  e.  Sumptus 
in  pecunia  Pontificia  huc  transferenda  floreni  8.  —  s.  Scuta  4  lul.  5 
Bai.  7  Ass.  3.  /.  Compensatur  defectus  Pontificiae  pecuniae  iuxta 
superius  indicata  §  2  n.  3  flor.  15.  s.  Scut.  8  lul.  5  Bai.  7  Ass.  3. 

2.  Partim  consistunt  in  rebus  incertis,  quales  esse  possunt  ex- 
pensae  in  Breviaria  Alumnorum,  in  medicinas,  vestes  necessarias,  in 
honoraria,  subsidia,  eleemosynas  Alumnis  egentibus  collatas,  in  ex- 
ornandam  Ecclesiam,  in  fabricam,  habitationem,  et  res  alias  paratas, 
et  reparatas  pro  necessitate,  usu,  et  maiori  Alumnorum  commoditate, 
quae  omnia  in  rationibus  cumulatim  et  non  specifice  notantur. 


§9. 

Circa  Ordinationes  in  moribus,  et  disciplina  Alumnorura. 

(Ist  nicht  eingetragen,  dafiir  7  Bll.  weils  gelassen.) 


§  ultimus. 
Circa  varia  Alumnos  et  Alumnatum  concernentia. 

1.  Quod  demptis  expensis  omnibus  ex  pensione  Pontificia  re- 
manet,  et  quod  vacante  tantisper  Alumnatu  in  aerarium  recipitur, 
expendi  potest  vel  in  Breviaria,  vel  alios  sumptus  extraordinarios  pro 
arbitrio  Superiorum. 

2.  Quid  Pontifex  tribuat  pro  Praesidibus,  et  Famulis,  quidve  in 
aerario  sit  reliquum,  minime  indicandum  Alumnis  ob  graves  rationes. 

3.  Non  permittitur  Alumnis,  ut  ad  rationes  referant  sumptus 
extraordinarios ,  nec  facile  mutua  datur  pecunia,  quia  plerumque  in 
his  recuperandis  difficultas  est.  Opifices  solvunt  ipsi.  Si  quid  etiam 
datur  pro  viatico  ad  SS.  Ordines  et  Breviariis,  expedit  dififerre,  dum 
absolvant,  quia  ordinarie  aliquid  debiti  contrahunt,  adhuc  CoUegio 
solvendum,  quod  deinde  intuitu  illorum  ipsis  remitti  potest. 

4.  Non  ferendum,  ut  vane  se  vestiant,  aut  pulverem  crinibus 
inspergant,  et  si  in  hoc  deliquerint,  etiam  poenitentiis  publice  iniunctis 
puniendi. 

5.  Urgendum  continuo,  quod  ipsis  in  pluribus  iam  visitationibus 


280  Aufnahme   in  die  papstl.  Seminarien  des  Nordens.     1622—23. 

Pontificiis  gravissime  est  commendatum ,  ne  in  ambulando  e  con- 
spectu  Praefecti  se  subducant;  ex  hoc  enim  ruina  disciplinae,  et  in- 
commoda  maxima. 

6.  Raro  permittendus  in  urbem  exitus,  nec  hospites  in  triclinium, 
vel  ad  Musaeum  ab  ipsis  adducendi:  cavenda  etiam  omnis  cum  ex- 
ternis  familiaritas. 


Bedingungen    der    Aufnahme    in    ein    papstliches 

Seminar  nordlich  von  den  Alpen. 

1622—1623. 

(Arch.  Gerni.  VIII.  F.  a.;  ein  Bogen  in  folio,  in  derselben  Sclirift  wie  ein 
Dokument  des  namliclien  Titels  aus  dem  Jalire  1622.  —  Dasselbe  Akten- 
stiick,  aiter  und  Yon  anderer  Hand,  in  8  Seiten  S^».  Wie  aus  der  Unter- 
schrift  des  Kardinals  L.  Ludovisi  erhellt,  aus  dem  Jahre  1622—23.  Wir 
bezeichnen   fiir   die  Varianten  das    erstgenannte   jiingere  Stiick  „b",   das 

zweite  altere  „a".) 

Die  Ueberschrift  des  folgenden  Stuckes  weist  allerdings  zunachst  auf  das 
papstliche  Seminar  in  Dilingen  hin;  aber  die  darin  genannten  Bedingungen 
waren  in  allen  derartigen  Seminarien  des  Nordens  die  gleichen.  Darum  wahlten 
wir  oben  den  allgemeineren  Titel. 


Examen, 

cui    scripto    respondebunt,    qui    petunt   Alumnatum 
Pontificium    Dilingae. 

1.  Quod  nomen,  cognomen,  aetas,  patria,  regio,  ac  regionis  Do- 
minus,  et  Dioecesis? 

2.  An  sit  natus  parentibus  legitimo  matrimonio  coniunctis  et 
catholicis?  an  ipse  semper  Catholicus,  aut  quo  tempore  et  ubi  conuersus? 
an  liber,  an  uero  mancipium,  aut  alias  alicvi  obstrictus? 

8.  An  vere  et  proprie  Germanus,  ex  Germania  videlicet  superiore? 

4.  An  aliquando  passus  sitaliquam')  capitis  debilitatem,  iudicii, 

corporis?^)  an  etiamnum^)   sit  corpore  per  omnia  sano  et  integro, 


1)  b.  An  aliquam  p.  sit  c.  deb.  2)  b.  temporis  (!).  ^)  b.  etiam. 


Aufnahme  in  die  papstl.  Seminarien  des  Nordens.     1622—23.  281 


siiie   deformitate ,   ociilis  non   defectuosis ,  lingua  expedita,  an  vero 
balbutiente? 

5.  Vbi  et  cui  facultati  stvduerit,  an  saltem  Rhetoricam  ab- 
soluerit,  quo  progressu,  qua  Praeceptorum  satisfactione  et  commen- 
datione?    An  cantum  Gregorianuni  aut  figuralem  nouerit?^) 

6.  An  speret  iis  naturae  dotibus  ornatum  et  donatum  esse  a 
Deo,  vt  studia  superiora  possit^)  utiliter  et  fructuose  tractare,  omnino- 
que  decreverit,  iis  Philosophiae,  Theologiae,  aut  luris  canonici  studiis 
tamdiu  vacare,  quae  et  quamdiu  Superiores,  praemisso  examine,  ad 
commune  bonum  magis  expedire  iudicaverint  in  Domino. 

7.  An  fuerit  in  aliqua  Congregatione  B.  Virginis :  idque  eo 
exemplo,  vt  bonum  testimoniura  ab  ea  speret?  an  susceperit  aliquando 
habitum^)  religionis,  animo  eam  ingrediendi? 

8.  An  habeat  beneficium  aliquod,  et  quale  illud,  et  in  qua 
Dioecesi? 

9.  An  liber  sit  ab  omnibus  censuris  et  irregularitate  ordines 
impediente?  Et^)  si  non,  curetur  omnino,  vt  prius  liberetur. 

10.  An  habeat  aliquos  ordines  sacros?  Si  non  habeat,  afierat 
saltem^)  literas  Natalitias  secum,  vt  quatiior  minores  accipere  possit, 
cum  id  a  Superioribus  praescriptum  fuerit? 

11.  An  maioribus  ordinibus,  ac  ipso  etiam  sacerdotio  initiari, 
cum  Superioribus  ad  Dei  gloriam  visum  fuerit,  idque  iuramento  poUi- 
ceri  velit? 

12.  Quod  a  Collegio  non  sit  importune  postulaturus,  vt  sibi  de 
beneficio  provideatur,  quamvis  Collegium  in  hoc  genere^j,  si  occasio 
se  off"erat,  commodis  cuiusque^)  et  ipsis  meritis,  sit  nemini  de- 
futurura  ? 

18.  An  libere  et  sponte  ad  hoc  Collegium  venire  cupiat*),  an 
vero^)  a  suis  aliisve  coactus? 

14.  A  quo  proponatur  seu  commendetur  Collegio?  An  habeat 
patronum,  qui  expensas  facturus  sit,  quae  supra  80  florenos  annuos, 
quos  Alumnatus  suppeditat,  erunt  necessariae.    [b.  addit:  Et  insuper 


1)  b.  lafst  die  letzte  Frage  —  «An  cantum  cet.ct  —  aus.  2)  b.  om. 

»possit«.  3)  b.  statum.  *)  b.  om.  i»eta.  &)  b.  saltem  secum. 

6)  b.  opere.  '^)  b.  quibuscunque.  ^)  b.  cupiat  ven.  ^)  b,  vi. 


282  Aufnahme  in  die  paijstl.  Seminarien  des  Nordens.     1622 — 23. 

an  habeat  fidei  iussorem,  qui  eius   loco  refusionem  sumptuum')  sit 
facturus,  casu,  quo  iste  ad  eam  obligationem  non  satisfaceret.] 

15.  An  tantum  pecuniae  apud  oeconomum  deponere  possit  ac 
velit,  quantum  sufficiat  ad  vestes  clericales  conficiendas,  si  post  pro- 
bationem  suscipiendus^)  videbitiir?  an  item  pecuniam  istam  in  alios 
vsus  non  velit  conuertere? 

16.  An  communi  Alumnorum  victu  et  corporis  cultu  (etiamsi 
nobilis  sit)  vti^)  velit  et  possit;  et  reliqua  Collegii  instituta,  leges  et 
consuetudines  iuxta  Superiorum  interpretationem  seruare  sit  paratus?*) 

Denique  adiungat  — :  Ego  N.  N  propriae  manus  subscriptione 
bona  fide  testor,  me  supradicta  omnia  considerate  scripsisse,  et  in 
omnia  libere  consensisse;  —  rogabitque  P.  Rectorem  eius  Collegii,  in 
quo  studet,  vt  et  ipse  subscribat,  quemadmodum  et  ille  patronus,  qui 
sumptus  vltra  80  fl.  necessarios  facturus  est. 

L.  Cardinalis  Ludouisius. 
Franciscus  Ingolus,  Secretarius. 


1)  Riickzahlung  wurde  gefordert,  wenn  der  Kandidat  die  elfte  Bedingung 
nicht  einhielt. 

2)  b.  suscipiendam. 

3)  b.  An  comm.  Al.  victu  uti  uelit  et  rel. 

4)  b.  hat  die  offenbar  spateren  Zusatze:  Postquam  ex  Collegio  siue  com- 
pletis  siue  non  completis  studiis  fuerit  egressus,  se  ante  elapsum  triennium 
nullam  religionem  sine  speciali  Sedis  Apostolicae  aut  eiusdem  Sedis  Nuncii  li- 
centia  ingressurum. 

17.  An  spondere  ac  iurare  uelit,  quod  iussu  S.  Congregationis  de  propa- 
ganda  fide  ubicunque  huic  placitum  fuerit  in  diuinis  administrandis  laborem  et 
operam  pro  salute  animarum  impendere  uelit,  etiamsi  post  dictum  triennium  vel 
ante  iUud  cum  licentia  Sedis  Apostolicae  aliquam  religionem  professus  fuerit, 
nec  e  praescripta  prouincia  discedere  nisi  cum  expressa  praedictae  S.  Congre- 
gationis  licentia. 


Die  Propaganda  iiber  die  papstl.  Seminarien.    1625.  283 


Dekret    der    Propaganda    fiir    die    papstlichen 
Seminarien.    1625. 

(Arch.   CJeriii.  XIII   A.  1   p.  305.) 


Decretum  Congregationis  Sacrae  de  propaganda 

Fide  coram  Sanctissimo  habitae 

die  24.  Nov.  1625. 

Sacra  Congregatio  de  mandato  speciali  S.  D.  N.  Urbani  VIII. 
Rectoribus  Collegiorum  Pontificiorum  nunc  et  pro  tempore  existen- 
tibus  praecipit  districte,  ut  ab  Alumnis,  qui  majores  14  annis  in  prae- 
fatis  Collegiis  in  posterum  recipientur,  tempore  admissionis  illorum, 
vel  (si  minores  fuerint)  post  quartum  decimum  annum  completum, 
juramentum  juxta  subjectam  formulam  exigant;  illud,  ut  perfertur, 
exaratum  ac  manu  illorum  subscriptum,  in  archiviis  praedictorum 
Collegiorum  diligenter  asservent. 

Insuper  eadem  Sacra  Congregatio  declarat,  quod  per  hujusmodi 
juramentum  Alumnos  ab  aliis  obligationibus  et  juramentis,  quae  for- 
sitan  ex  praedictorum  Collegiorum  Constitutionibus  praestare  con- 
sueverunt,  eximere  non  intendit,  nisi  quatenus  infrapositae  formulae 
contraria  extiterint.  Sed  ea  omnia  illaesa  ac  firma  manere  vult  ac 
in  eodem  robore  persistere,  ac  si  praesens  Decretum  non  emanasset. 

Praeterea  de  mandato  speciali  ejusdem  S.  D.  N!  statuit  ac  de- 
crevit,  neminem  contra  infrascriptam  juramenti  formulam  praedicto- 
rum  Alumnorum  in  aliqua  Religione,  Societate,  vel  Congregatione 
regulari  a  Superioribus  recipi,  nec  ad  professionem  admitti  posse  v. 
debere;  alioquin  receptio  et  professio  nullae  sunt  ac  nullius  roboris 
et  firmitatis.  Et  qui  ex  antedictis  Superioribus  Alumnos  hujusmodi 
contra  subjectam  juramenti  formulam  receperit,  v.  ad  professionem 
admiserit,  activa  et  passiva  voce  praesentis  Decreti  authoritate  careat. 
Non  obstantibus  praedictorum  Collegiorum  fundationibus  ac  Decreto 


284  Eid  der  papstlichen  Seminaristen. 

die  9.  Aug.  1624  de  hac  materia  edito  et  Rectoribus  praedictis  in- 
timato:  nec  non  Constitutionibus  Apostolicis,  consuetudinibus  etiam 
immemorabilibus,  privilegiis,  et  aliis  quibuscunque  in  contrarium  quo- 
modocunque  facientibus. 


Eid  der  papstlichen  Seminaristen. 


F  o  r  ni  u  1  a  j  u  r  a  m  e  n  t  i   a  b   a  1  u  m  n  i  s  C  o  1 1  e  g  i  o  r  u  m 

Pontificiorum   praestandi. 

(Ibid.  p.  305.) 

Die  naclistehende  Eidesformal  galt  fiir  alle  papstlichen  Alumnen  stidlich 
iind  nordlich  von  den  Alpen.  Sie  ist  im  Archive  der  deutschen  Ordensprovinz 
S.  J.  dreifach  vorhanden,  XIII  A.  1  p.  306  sq.,  und  zweimal  in  dem  Convoluta  VIII 
F.  a.,  in  letzterem  einmal  fiir  die  papstlichen  Alumnen  in  Dilingen  und  dann  fiir 
jene  zu  Wien.  In  dem  »Iuram.  alumn.  pontif.  Diling.a  ist  der  Kardinal  L.  Ludo- 
visi  und  der  Sekretar  Franciscus  Ingolus  unterzeichnet.  Der  genannte  Kardinal, 
ein  Verwandter  des  Papstes  Gregor  XV.  (1621—1623),  leitete  von  1622  an  die 
kirchlichen  und  staatlichen  Angelegenheiten  und  zog  sich  nach  der  Erwahlung 
Urbans  VIII.  auf  sein  Erzbistum  Bologna  zuriick ;  wir  konnen  somit  die  Dilinger 
Abschrift  auf  1622—1623  ansetzen,  obgleich  die  Eidesformel  selbst  wohl  schon 
aus  der  Regierungszeit  Gregors  XIII,  (1572 — 1585)  stammt.  Die  papstlichen  Se- 
minaristen  zu  Fulda  wurden  ohne  alle  Verpf  lichtung  aufgenommen  (seit  1584), 
und  auch  nach  1628  war  nur  die  Ha-lfte  von  ihnen  zur  Ablegung  des  »IuramentS" 
verpflichtet.  Komp,  die  zweite  Schule  von  Fulda,  S.  27  u.  37.  Vergl.  BuIIarium  Pon- 
tificium  Sacrae  Congregationis  de  Propaganda  Fide.  Romae  1839—1841  I,  150 
und  0.  Mejer,  die  Propaganda.     Gottingen  1852  I,  235 ff". 

Ego  N. ,  filius  N.,  diocesis  N.,  plenam  habens  instituti  hujus 
Collegii  notitiam,  legibus  et  constitutionibus  ipsius,  quas  juxta  Supe- 
riorum  explicationem  amplector,  me  sponte  subjicio  easque  pro  posse 
observare  promitto.  Insuper  spondeo  et  juro,  quod,  dum  in  hoc  Colle- 
gio  permanebo,  et  postquam  ab  eo,  quocunque  modo,  sive  completis  sive 
non  completis  studiis,  exiero,  ante  elapsum  triennium  nuUam  Religio- 
nem,  Societatem  aut  Congregationem  regularem  sine  speciah  Sedis  Apo- 
stolicae  licentia  vel  ejusdem  Nuncii  ingrediar,  neque  in  earum  aHqua 
professionem  emittam.     Item   spondeo   et  juro,   volente   Illustrissimo 


Eid  der  papstlichen  Seminaristen  seit  1660.  285 

Protectore  aut  Sacra  Congregatione  de  fide  propaganda  aut  ejusdem 
Sedis  Nuntio,  statum  ecclesiasticum  amplectar,  et  ad  omnes  sacros, 
etiam  Presbyteratus,  ordines,  cum  Superioribus  visum  fuerit,  promo- 
vebor.  Denique  spondeo  et  juro,  quod  jussu  Ill°l'  Cardinalis  Protec- 
toris,  vel  praedictae  Congregationis  de  propaganda  fide,  vel  ejusdem 
Sedis  Nuntii,  sine  mora  in  provinciam  meam  revertar,  ut  ibi  in  di- 
vinis  administrandis  laborem  nieum  et  operam  pro  salute  animarum 
impendam.  Quod  etiam  praestabo,  si  cum  praedictae  Sedis  licentia, 
aut  post  triennium  praedictum  sine  dicta  licentia  Religionem,  Socie- 
tatem  aut  Congregationem  regularem  ingressus  fuero  et  in  earum 
aliqua  professionem  emisero.  Sic  me  Deus  adjuvet  et  haec  sancta 
Dei  Evangelia. 


Eid    der   papstlichen   Seminaristen    1660. 

(Arch.  Grerm.  VIII.  F.  a.  s.  pag.) 

Die  nachfolgende  Eidesformel  galt  seit  1660  fiir  alle  papstlichen  Semi- 
naristen,  ist  jedoch  in  unserer  Qiielle  bezeichnet  »in  Convictu  S.  Barbarae  Viennaea. 
S.  BuII,  Propag.  I,  140  ss.  Breve  declaratorium  luramenti  praestandi  ab  Alumnis 
CoIIegiorum  Pontificiorum  d.  d.  20.  lul.  1660,  und  Mejer,  Propaganda  I,  236ff. 
Wie  aus  einem  Briefe  des  P.  Jakob  Thoman,  des  Regens  im  Wiener  Alumnate, 
vom  6.  Januar  1657  (Arch.  G.  ibid.  »ExempIum  litterarum  P.  Regentis  Conuictus 
Viennensis  ad  P.  Assistentem  Germaniaea)  hervorgeht,  war  das  Wiener  Alumnat 
vom  P.  Gregor  XIII.  (1572—85)  gestiftet  und  nachher  von  Urban  VIII.  (1623—44) 
bestatigt  und  reformiert  worden.  Der  letztgenannte  Papst  stiftete  darin  20  Frei- 
platze:  14  fiir  osterreichische ,  je  zwei  fiir  graubundener ,  walliser  und  berner 
Kandidaten  des  Priestertums. 


Nova  formula  jurandi  a  quolibet  Alumno 
Pontificio    in   Convictu    S.   Barbarae   Viennae    [emittenda]. 

Ego  NN.  Dioecesis  N.  plenam  habens  Instituti  huius  collegii 
notitiam:  legibus  et  Constitutionibus  ipsius,  quas  iuxta  Superiorum 
explicationem  amplector,  me  sponte  subijcio,  easque  pro  posse  ob- 
servare  promitto. 

Insuper  spondeo  et  juro,  quod  dum  in  hoc  collegio  permanebo, 


286  Bedingungen  zur  Aufnahme  in  das  Fuldaer  Seminar.    1603. 

et  postquam  ab  eo  quociinque  modo,  sive  completis  sive  non  com- 
pletis  studiis,  exiero,  nullam  etc.  v.  supra. 

Spondeo  pariter  et  juro,  quod  volente  sacra  Congregatione  de 
propaganda  fide  statum  Ecclesiasticum  amplectar,  et  ad  omnes 
sacros  etc.  v.  supra. 

Idem  voveo  et  juro,  quod  sive  Religionem  ingressus  fuero,  sive 
in  statu  saeculari  permansero,  si  intra  fines  Europae  fuero,  quolibet 
anno,  sive  extra,  quolibet  biennio  mei  ipsius,  meique  status,  exercitii 
et  loci,  vbi  moram  traxero,  s.  Congregationem  de  propaganda  fide 
certiorabo,  et  hoc  toties,  donec  responsum  accepero  a  S.  Sanctitate. 

Voveo  praeterea  et  juro,  quod  jussu  praedictae  Congregationis 
de  propaganda  fide  sine  mora  in  provinciam  meam  revertar,  vt  ibi 
perpetuo  in  divinis  administrandis  laborem  meum  et  operam  pro  salute 
animarum  impendam,  quod  etiam  praestabo,  si  cum  praedictae  Sedis 
licentia  Religionem,  Societatem  aut  Congregationem  regularem  in- 
gressus  fuero,  et  in  earum  aliqua  professionem  emisero. 

Denique  voveo  ac  juro,  me  praedictum  juramentum  eiusque 
obligationem  intelligere,  et  observaturum  iuxta  Declarationes  factas 
a  S.  Congregatione  de  propaganda  fide  et  Brevi  Apostolico  roboratas 
sub  die  20.  lulii  1660.  —  Sic  me  Deus  adiuvet  et  haec  sancta  Dei 
EvangeUa. 


Vorschriften  des  Visitators    P.  Alber  S.  J. 
in  betrefF  der  Aufnahme  in  das  papstliche  Seminar 

zu  Fulda.  1603. 

(Cod.    Col.   priv.   fol.  341.) 


Circa  admissioiiem  Ahminorum   Poiitiiiciorum  Fuldae 

constituta  et  commendata 

A.  1603.  a  R.   P.  Ferdin.  Alber  Visitatore. 

Penes  R.  P.  Provincialem   Rheni   cura  manebit   recipiendi  Ado- 
lescentes,  qui  pro  Seminario  Fuldensi  Pontificiorum  Alumnorum  otie- 


Bedingungen  zur  Aufnahme  in  das  Fuldaer  Seminar.    1603.  287 

rentur:  qiii,  inquam,  conditiones  ex  mente  Summi  Pontif.  ad  finem 
huius  Serainarij  requisitas  habent.  Has  vero  conditiones  satis  non 
est  si  parentes  aut  alij,  sive  externi  sive  nostri  vel  ipsi  quoque  CoUe- 
giorum  Rectores,  adesse  asserent.  Cognoscet  enim  illas  conditiones 
et  requiret  ipse  Provincialis  vel  eius  Socius  in  singulis  adolescentibus, 
hoc  fine  sibi  praesentandis ,  et  prout  adesse  aut  desiderari  animad- 
verterit,  admittet  vel  excludet. 

Conditiones  porro  etiam  post  inspectionem  sunt  sequentes: 

1?  Vt  sint  nobiles  equestris  ordinis  vel  alias  probatae  nobili- 
tatis  ex  provincijs  Aquilonaribus. 

2t  Inter  Nobiles  admittuntur  etiam  aliqui  non  nobiles,  genere 
tamen  honesto  et  nobilitati  proximo,  indoleque  egregia. 

3*  Sint  annos  nati  15  eoque  in  litteris  profectu,  ut  rudimentis 
imbuti  Linguae  Latinae,  non  nobiles  ad  mediam  Grammaticen,  nobiles 
ad  infimam  saltem  idonei  sint.  Vnde  et  Nobilibus  datur,  ut  etiam 
aetate  minores,  i.  e.  12  annorum,  non  autem  infra  recipi  possint. 
Si  ante  15  aut  12  ingenium  praestans,  aut  ea  appareat  conditio,  ut 
non  nobiKs  iuxta  rationem  studiorum  ad  primam  Grammaticae,  no- 
bilis  autem  ad  mediam  aptus  inveniatur,  talibus  etiam  locus  concedi 
potest. 

4?  Non  sint  moribus  asperi  et  intractabiles,  sed  ingenio  ad  htte- 
ras  et  pietatem  hauriendam  apto  ac  propenso,  valetudine  praeterea, 
externa  specie  corporisque  constitutione  conveniente. 

5^  Semestre  detur  ad  eorum  ingeniurn  et  indolem  probandam, 
quo  temporis  spatio  sumptu  Pontificis  hic  victitantes,  licet  ante  con- 
ditiones  habere  visi  sint,  si  reperti  fuerint  ad  disciplinam  non  idonei 
vel  alijs  conditionibus  destituti,  scire  debent,  qui  eos  commendant, 
inter  alumnos  non  esse  numerandos  domumque  remittendos  aut 
dimittendos. 

6^  Victum  et  potum  tantum  habebunt  commodamque  habita- 
tionem  Summi  Pontificis  liberalitate ,  quamdiu  in  Seminario  erunt. 
Vestientur  praeterea  a  parentibus  honeste,  ut  nobiles  et  litterarum 
studiosos  decet,  non  leviter  ac  sordide.  Nec  ponant  parentes  spem 
in  Seminario,  quasi  ab  illo  vestiendi,  tametsi  pretium  reddituros  se 
promittant.  Seminarium  enim  hanc  curam  non  potest  nec  spondere 
nec  suscipere,  nisi  pecuniam  a  parentibus  suppeditatam  in  promptu 
habeat.  Quodsi  igitur  quoad  vestitum  a  Suis  ita  deserentur,  ut  sor- 
didi  ac  laceri  inter  alios  adolescentes  compareant,  nec  moniti  parentes 


288  Bedingungen  zur  Aufnahme  in  das  Fuldaer  Seminar.    1603. 

intra  certum  tempus  provideant,   sciant,  hac  ex  causa  alumnatu  ex- 
cludendos  domumque  remittendos. 

7*  Praeter  vestitum  curabunt  illis  parentes  lectum,  lecticam, 
lodices,  velum,  quo  lectum  vestiant.  Item  pro  lignis,  candelis,  lotione, 
et  similibus  solvent  in  ipso  ingressu  et  postea  semper,  quamdiu  man- 
suri  sunt,  ad  initium  cuiuslibet  Semestris  5  imperiales,  ita  ut  annue 
pro  his  extraordinarijs,  ut  vocant,  pendantur  10  imperiales. 

8*  Deponant  praeterea  in  ipso  ingressu  20  Daler.  Imperiales 
apud  Procuratorem  Seminarij ,  ut  impensae  fieri  possint  in  medicos 
et  pharmaca,  si  quando  aegrotent,  et  viaticum,  si  abeant,  quae  pe- 
cunia  abeuntibus  integra  reddetur,  si  nihil  fuerit  impensum. 

9*  Non  facile  a  parentibus  auocabuntur;  cum  urgebit  necessitas, 
parentes  exponent  causam  et  responsum,  si  fieri  potest,  exspectabunt. 
Qui  dimissi  diutius,  quam  constitutum  est,  abfuerint  reddent  similiter 
diuturnioris  absentiae  causam  et  tempus  sibi  prorogari  petent;  alio- 
quin  alij  in  locum  illorum  submittentur. 

Atque  hi  5  posteriores  §§  diligenter  parentibus  vel  qui  alumnos 
habentes  conditiones  offerunt  proponentur  praxique  exercendi  indica- 
buntur.  Et  quidem  tum  Provinciah,  tum  Fuldensi  P.  Rectori  et  P. 
Regenti  horum  omnium  observatio  diligenter  commendatur. 

Ferdinandus  Alberus 
Visitator. 


Beding.  f.  d.  Aufnahme  adelig.  Zogl.  ins  Sem.  zu  Fulda.  Um  1620.  289 


Papstliches   Seminar  zu   Fulda. 


ADordnungen  iiber  die  Aufnahme  adehger  Zoglinge 
in  das  Fuldaer  papstliche  Seminar. 
Wahrsclieinlich  um   1620. 


Puncta  aliquot  proponenda  nobilibus 

Alumnis,    qui    in     Pontificium    Seminarium 

Fuldense  admittendi  proponuntur. 

(Cod.  Col.  priv.  fol.  342.) 

1.  Sint  nobiles  eqiiestris  ordinis  vel  alias  probatae  nobilitatis, 
legitimi  omnes,  ex  regionibus  Saxonia,  Hassia,  Misnia,  Turingia, 
Westphalia  oriundi. 

2.  Ante  annum  15  non  recipientur,  nisi  ob  ingenium,  parentum 
merita  et  alias  circumstantias  dispensetur.  In  literis  autem  et  lia- 
guae  latinae  rudimentis  ita  profecisse  debent,  ut  ad  Secundam  Gram- 
maticae  idonei  sint,  aut  saltem  non  multo  tempore  ad  eam  aptari 
queant. 

3.  Non  sint  moribus  asperi  et  intractabiles ,  sed  ingenio  ad 
literas  et  pietatem  hauriendam  apto  ac  propenso,  valetudine  praeterea 
et  externa  specie  corporisque  constitutione  conveniente. 

4.  Observabunt  omnes   leges  et  probatas  consuetudines  domus. 

5.  Contenti  erunt  mensa  communi  caeterorum,  quae  talis  erit, 
ut  nobiles  adolescentes  ea  merito  contenti  sint. 

6.  Semestre  datur  ad  eorum  ingenium  et  indolem  probandam, 
quo  temporis  spatio  in  Seminario  vivent  sumptu  Pontificis.  Quodsi 
interea  reperti  fuerint  ad  disciplinam  non  idonei  vel  conditionibus 
requisitis  destituti,  domum  remittentur,  sicut  et  post  id  tempus,  si 
contingat  eos  fieri  alijs  noxios,  aut  cum  scandalo  refractarios,  et  nolle 
Superioribus  et  legibus  communibus  obtemperare. 

7.  In  ipso  ingressu  deponent  20  Imperiales  apud  Procuratorem 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  19 


290  Beding.  f.  d.  Aufnahme  adelig.  Zogl.  ins  Sem,  zu  Fulda.  Um  1620. 

Seminarij,  vnde  impensae  fieri  possint,  partim  in  medicos,  pharmaca 
et  infirmarios,  si  contingeret  eos  gravius  et  diutius  aegrotare,  partim 
in  viaticum  et  necessaria  ad  iter,  quando  abibunt.  Atque  ea  pecunia 
abeuntibus  integra  reddetur,  si  nihil  fuerit  impensum. 

8.  Solvent  item  in  primo  ingressu  et  postea  quotannis  sex  im- 
periales  duos  batzios  pro  communibus  extraordinarijs,  videl.  lecto, 
lignis,  lotione,  candelis,  sartore  et  salario  doctoris  medici. 

9.  Nullam  habebunt  obligationem.  Habitationem  cibumque  ac 
potum  praestabit  Summus  Pontifex.  Vestitum,  lodices,  cistam,  plu- 
teum,  libros  et  reliqua  parentes  curabunt. 

10.  Vestientur  autem  a  parentibus  honeste,  ut  nobiles  et  lite- 
rarum  studiosos  decet,  non  vane  aut  sordide.  Pileum  nigrum  et 
nigrum  longum  pallium  ferent  omnes.  Nec  ponant  parentes  spem  in 
Seminario,  quasi  ab  illo  vestiendi  sint.  Seminarium  enim  hanc  curam 
nec  spondere  nec  suscipere  potest,  nisi  pecuniam  a  parentibus  suppe- 
ditatam  in  promptu  habeat. 

11.  Si  igitur  quoad  vestitum  ita  deserentur  a  suis,  ut  sordidi 
et  laceri^)  inter  adolescentes  alios  compareant,  nec  moniti  parentes 
intra  certum  tempus  provideant,  sciant  hac  etiam  ex  causa  ahimnatu 
excludendos  domumque  remittendos. 

12.  Non  sit  penes  parentes  avocare  suos  pro  arbitrio  in  patriam: 
cum  gravis  ahqua  urgebit  necessitas,  eam  htteris  exponent  et  respon- 
sum,  si  fieri  potest,  exspectabunt.  Qui  autem  in  patriam  profecti 
praefinito  tempore  sine  iusta  causa  non  redierint,  beneficio  privabuntur. 

13.  Denique  casus  irrevocabihter  statuti,  ob  quas  excluduntur 
e  Seminario  immorigeri,  sunt  hi  quinque: 

Primus,  si  se  mutuo  verberent. 

Secundus,  si  se  domi  aut  foris  cum  scandalo  inebrient. 

Tertius,  si  cultros  aut  aha  arma  in  se  mutuo  aut  in  prae- 

fectos,  praeceptores,  Regentem  stringant. 
Quartus,   si  per  internuntios  aut  epistolas  cum  inhonestis 

personis  agant  aut  vulgo  infamibus. 
Quintus,   si  noctu  per  fenestras  aut  supra  muros  evadant, 

suspecta  loca  et  compotationes  adeant. 


1)  Cod.  n.  sordide,  laceri. 


Kostenrechnung  des  Seminars  in  Fulda  1624.  291 


Kostenrechnung    des    Seminars    zu    Fulda. 

April  1624. 


(Cod.   Col.   priv.   fol.  343.) 


Memoriale  Datuin  a  Procuratore  Seminarij  Fuldensis.^) 

Die  Alumni  Pontificij,  so  allein  haben  Wohnungh,  Speifs  Undt 
tranck  von  papstlicher  Heiligkeit,  bringen  erstlich  mit  sich  20Reichthlr. 
alfs  ein  Depositiim,  welche,  wan  sie  nichts  darvon  verzehret,  ihnen, 
zu  wafserley  zeit  auch  sie  verziehen,  wiederum  zugestelt  werden. 

Zum  andern  gibt  ein  intweder  Jahrlich  vor  seine  HaufsExtra- 
ordinarien  6  Rthlr.  2  Batzen,  alfs  nemlich  vor  Holfs,  Lichter,  Wasch, 
Doctoris  Medici  Besoldung,  schneiderlohn  Undt  beth,  aufsgenohmen 
dafs  leinwath  alfs  schhxffzucher  Undt  Kufsenziechen ,  welches  die 
Studenten  mit  sich  bringen.  In  mafsen  auch  einen  Vorhang  vor 
ihr  beth 

Zum  dritten  mufsen  die  Ahimni  haben  einen  Schwartzen  Hutt 
Undt  langen  schwartzen  Mantel.  Zwey  gute  ehrhche  Undt  starck 
Kleidt,  etliche  Hembter,  Kregen,  Strumpff  Undt  wafs  sonsten  von 
notten  ist.  Wafs  aber  jeder  Dinten,  papier,  Bucher;  Item  Kisten 
Undt  pult,  die  Bucher  Uudt  Kleider  zu  beschlifsen,  auch  etwan  Schue 
belanget,  wan  sie  es  nit  mitbringen,  Kauftt  mans  ihnen  allhie  Vmb 
ihr  gelt.  Miifsen  derowegen  neben  gemelten  gelt  noch  ethche  fl.  vor 
difse  Undt  dergleichen  sachen  mitgebracht  werden. 

LetzHch  ist  zu  raercken,  dafs  die  gemeine  Haufsextraordinarien 
von  einem  halben  Jahr  zum  andren  Voranbezahlt  werden. 

Item  dafs  die  Rechnung  oder  Schuldtzettel  Zvveymahll  im  iahr 
den  Eltern  zugeschickt  Undt  entweder  auff  Frankfurder  Meefs,  da 
sich  des  Seminarij  Procurator  in  der  Schuna  (?)  gafsen  bey  trierschen 
Hoff  finden  lest,  oder  durch  eigene  Bottschafft  mit  der  bezahlung 
richtig  gemach  wirdt,  Nemlich  Vmb  den  1.  ApriHs  Undt  den  Ersten 
Octobris. 


1)  Wir  geben  einen  genauen  Abdruck  und  verbessern  einzig  die  Satzzeichnung. 

19* 


292  i^as  papstl.  Seminar  in  Fulda.    1627. 


Pretium  conuictus  Seminarij  Fuldensis. 
(IMd.  fol.  343  b.) 

Die  folgende  Rechnung  galt  jenen  Zoglingen,  die  auf  eigene  Kosten  in  das 
Seminar  aufgenommen  waren. 

Kostgelt  im  fiildischen  Kosthaufs  ist  jahrlich    ...     44  Rthlr. 
Extraordinaria  alfs  Holfs,  leicht,  Wesch,  Bettung      .10      „ 
Jedoch  dafs  ein  jeder  sein  eigene  Schlaiftiicher  habe     19      „ 
Aprilis  1624. 

Jacobus  Sparenus 
S.  J.   Procurator  ibidem. 


Seminarium  Pontificium  Fuldense. 

Decretum  s.  Congregationis  de  propag.  f.  coram  B^^  habitae 

21.  Maji  1627. 
(ArcWv.  Prov.  Gterm.  S.  J.  XIII  A.  1  p.  308.) 

Klm  Jahre  1625  traf  ein  Schreiben  von  Papst  Urban  VIII.  und  der  Kongre- 
gation  der  Kardinale  der  Propaganda  ein,  welches  den  Befehl  enthielt,  kiinftighin 
die  adeligen  Alumnen  nach  ihrer  Aufnahme  das  eidliche  Versprechen  ablegen  zu 
lassen,  dafs  sie  in  den  geistlichen  Stand  eintreten  und  die  Priesterweihe  empfan- 
gen  wollen.  Weil  es  jedoch  feststand,  es  werde  der  deutsche  Adel  eher  die 
Liberalitat  des  Papstes  zurixckweisen,  als  zugeben,  dafs  eines  seiner  Mitglieder 
unter  einer  solchen  Bedingung  in  der  Zukunft  unserer  Leitung  sich  anvertraue, 
so  bemiihte  man  sich  angelegentlich  um  Zuriicknahme  jenes  Dekrets.«  (Der  papst- 
liche  Legat  am  Rhein,  der  Fiirstabt  von  Fulda,  das  Kapitel  zu  Koln,  die  Kur- 
fiirsten  von  Mainz  und  Koln  schrieben  in  solchem  Sinne  nach  Rom.)  »Die 
Schreiben  blieben  nicht  ohne  Erfolg.  Denn  Papst  Urban  VIII.  antwortete:  er 
werde  die  Angelegenheit  einer  weiteren  Erwiigung  unterziehen  und  daun  seine 
Anordnungen  treflfen.«  So  die  Literae  annuae  S.  J.  von  Fulda  bei  Komp,  a.  a.  0. 
S.  37.  —  Die  Kongregation  der  Propaganda  fafste  die  nachstehenden  Ent- 
schliefsungen. 

Referente  111™°  Cardinale  Magellotto  negotium  novae  erectionis 
CoUegii  Fuldensis,  Congregatio  decrevit  ut  infra: 

1.  Numerum  alumnorum,  qui  ante  erat  40,  ob  pretia  rerum  ad 


Das  papstl.  Seminar  in  Fulda.    1627.  293 

victum  necessariarum  aucta  ad  30  in  nova  erectionis  Bulla  redigen- 
dum  esse. 

2.  Alumnos  praefatos  non  ex  tota  Germania,  sed,  ut  hactenus 
consuevit,  ex  septentrionalibus  ejus  provinciis,  ut  Franconia,  Hassia, 
Buchonia,  Saxonia,  Misnia,  Thuringia,  Brunswigia,  Westfalia  cet. 
evocandos  esse. 

3.  Ex  praefatis  30  alumnis  20  obligandos  esse  ad  juramentura 
praestandum  juxta  formulam  a  s.  Congregatione  alumnis  Pontificiorum 
Collegiorum  praescriptam ;  reliquos  vero  decem,  non  tamen  plures, 
nobilibus  et  illustribus  parentibus,  etiam  haereticis  ortos  (dummodo 
ipsi  catholici  sint,  vel  quam  primum  fiant)  ab  ea  obligatione  dispen- 
sandos  esse  a  Nuntio  Apostolico  pro  ejus  prudentia  et  authoritate 
ad  id  specialiter  ei  concedenda  in  Bulla  erectionis. 

4.  Scuta  600  auri  de  Camera,  quae  distribuantur  ad  instar 
eleemosynae  scholaribus  pauperibus  extra  Collegium  degentibus,  ser- 
vanda  esse  ad  usum  pauperum  ipsius  Collegii  alumnorum,  qui  ad 
titulum  missionis  ad  presbyteratum  juxta  praestitum  in  CoUegii  in- 
gressu  juramentum  promovendi,  vel  etiam  promoti,  rebus  ad  victum 
necessariis  carebunt,  donec  sc.  studia  sua  vel  extra  Collegium  per- 
ficiant,  vel  aUis  modis  provideantur. 

5.  Quae  ex  dictis  scutis  600  ultra  praefatorum  pauperum  alum- 
norum  sustentationem  supererunt,  eroganda  esse  in  alumnis  aliis  ultra 
numerum  statum  in  Collegio,  cum  obligatione  tamen  juramenti  a  s. 
Congregatione  praescripti  recipiendis. 

6  Difficultates  seu  dubia  a  Rectore  Collegii  proposita,  partim 
ut  communia  ceteris  Colleglis  recipienda  esse,  quia  pluribus  jam 
factis  experimentis  inania  esse  compertum  est,  partim  Bulla  erectionis 
et  partim  denique  regulis  et  constitutionibus ,  quae  Collegiis  Ponti- 
ficiis  ab  ipsa  s.  Congregatione  praescribuntur,  sublata  esse. 

7.  Et  postremo  Bullam  novae  erectionis  hujus  Collegii  et  regulas 
ac  constitutiones  illius,  mutatis  mutandis,  expediendas  esse  juxta  for- 
mulam  erectionis  et  regularum  ac  constitutionum  Collegiorum  Viennen- 
sis,  Pragensis  et  Illyrici. 


Nachtrag.  Eine  weitere  Milderung  trat  ein  durch  die  BuUe 
Urbans  VIII.  »Quoniam  divinae«  vom  19.  Dezember  1628.  In  der- 
selben  wird  nur  die  Halfte  der  adeligen  Alumnen  (15)  zur  Ablegung 


294  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 


des  Juraments  angehalten,  dem  papstliclien  Seminar  werden  jahrlich 
1800  Goldscudi  gesichert  und  die  Zahl  der  Seminaristen ,  wegen  des 
gesunkenen  Geldwertes,  von  40  auf  30  herabgesetzt ;  sie  konnten  aus 
Franken,  Hessen,  Buchonien,  Sachsen  -  Meifsen ,  Thuringeri,  Braun- 
schweig,  Westfalen,  Brandenburg,  Mecklenburg,  Pommern,  Holstein 
und  Bremen  entnommen  sein.     (Komp  a.  a.  0.) 

Der  Regens  des  Seminars  hing  vom  Rektor  des  Collegs  ab, 
ohne  dessen  Genehmigung  er  einen  Zoghng  weder  aufnehmen  noch 
entlassen  durfte;  ernannt  wurde  er  jedoch  vom  P.  General.  Hieriiber 
lassen  wir  die  zwei  folgenden  kleineren  Verordnungen  abdrucken. 


1.  »Nominationem  Regentis  Fuldae  sibi  et  successoribus  suis 
reservat  Pater  Noster  (Generalis).  Est  nihilominus  (Regens  seminarii) 
Provinciali  et  Rectori  Collegii  subjectus.«     (Resp.  2.  Febr.  1658.) 

2.  »Fiat  ordinatio  in  seminario  Fuldensi,  ut  Regens  a  Rectore 
Collegii  velut  subditus  in  omnibus  dependeat;  neminem  recipiat  v. 
rejiciat,  nisi  illo  monito  et  annuente;  ei  rationes  oeconomicas  reddat 
saltem  quovis  trimestri,  et  explicet  qui  suos  tractet.  Rector  autem 
attendat,  ut  a  Regente  omnia  fiant  accurate;  si  erret,  eum  corrigat.<( 
(Resp.  2.  lun    1699.    Archiv.  Pr.  Germ.  S.  J.  XHI  G.  2  p.  73.) 


Die  altesten  Statuten  des  geistlichen  Seminars 
zu  Wirzburg. 

(Entworfen  vor  dem  6.  Sept.  1608  unter  Furstbischof  Julius  Echter.) 

Wir  geben  die  folgenden  Statu.ten  uach  Wegele  (II,  S.  234— 246),  zugleich 
in  der  Absicht,  damit  unsere  Leser  einen  vollkommenen  Einblick  in  die  Leitung 
solcher  Anstalten  durch  Mitglieder  der  Gesellschaft  Jesu  erlangen.  Dafs  die- 
selben  von  einem  oder  mehreren  Jesuiten  herriihren,  ergiebt  sich  aus  inneren 
Griinden,  weil  die  verschiedeneu  von  den  Ordensbehorden  in  betreff  der  Semi- 
narien  erlassenen  Verordnungen  genau,  bisweilen  wortlich  wiedergegeben  sind. 
Wegele  bemerkt  am  Schkisse  (S.  245):  »Der  Entwurf  zu  vorstehenden  Statuten 
des  g.  S.  riihrt,  nach  der  ganz  charakteristischen  Schrift  zu  schliefsen,  von  einem 
Jesuiten  her,  welcher,  ohne  Nennung  seines  Namens,  auf  die  Riickseite  des 
Umschlages  eigenhandig  folgende  Worte  schrieb:     ,Sibi  tradi  petiit  illustrissimus 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608.  295 

anno  1608,  6.  Septembris,  et  tradila  sunt  per  me.'  —  Die  spatereu  Statuten  des 
g.  S.  finden  sich  bei  Gropp,  CoU,  nov.  I,  p.  65  ff.  abgedruckt.« 

Wir  ubergehen  die  Einleitung ,  in  welcher  der  Fiirstbischof  Julius  seine 
Absicht,  den  Trienter  Anordnungen  in  betreff  der  geistlichen  Seminarien  nachzu- 
kommen,  und  den  Zweck  einer  solchen  Anstalt  ausspricht,  und  geben  sofort  die 
Einzelbestimmungen. 


De  sacris  seu  missis  hebdomadariis. 

Singulis  sabbathi  diebus  sacerdotibus  alumnis  hora  praescribetur 
a  collegii  regente  sacrum  dicendi,  ac  quisque  ter  minimum  per  septi- 
manam  sacris  operabitur,  saepius  ut  tiat  valde  optandum.  mediam 
horam  quisque  rei  divinae  peragendae  tribuet;  tremendum  enim 
sacrificium  est,  quod  omnem  festinationem  excludit  et  potius,  ut  rite 
persolvatur,  moram  cum  ardenti  pietate  requirit.  ne  sacrificaturi  diu 
se  occupent,  maxime  si  novitii  sint  presbyteri,  in  quaerendis  ac  in- 
veniendis  missis  singulorum  dierum,  ordo  sacra  dicendi  per  septima- 
nam  a  regente  collegii  componetur  et  in  aliquo  sacristiae  loco,  ubi 
videri  ac  legi  possit,  affigetur.  et  cum  officium,  quod  tractant,  puri- 
tatem  plus  quam  angelicam  requirat,  singuli  si  non  saepius,  semel 
tamen  in  septimana  conscientias  suas  confessione  sacramentali  pur- 
gabunt,  nunquam  vero  culpae  alicuius  mortiferae  sibi  conscii  ad  aram 
accedent  sacrificaturi,  quin  prius  apud  sacerdotem  animum  sic  foe- 
datum  emaculaverint.  ne  in  praelectionibus  theologicis  auscultandis 
impediantur,  sacerdotum  aliqui  ante  initium  scholarum,  caeteri  his 
finitis  celebrabunt.  Signum  ad  primum  sacrum  dabitur  media  sexta, 
ad  secundum  hora  sexta,  caetera,  quae  supersunt  sacra,  hora  nona, 
dum  scholarum  finis,  dicentur  ad  decimam  usque. 


De  vesperis. 

Sabbatho  cuiusvis  septimanae  tertia  hora,  secunda  autem  festis 
ac  dominicis  diebus  vesperae  cantabuntur.  ad  eas  cum  conveniendum 
campanae  signo  significabitur.  quo  audito  alumni  citra  moram  eccle- 
siam  ingressi  et  superpelliceis  induti  inferiora  in  choro  subselha 
ordinibus  sacris  seu  maioribus  initiati,  caeteri  autem  scamna  humihora 
ibi  ordine  posita  occupabunt  et  pro  temporis  officiique  ratione  nunc 
sedebunt,  nunc  stabunt,  nunc  genua  flectent  omniaque  alia  praesta- 


296  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 

bunt,  qiiae  divini  officii  splendori  conveniunt  quaeque  adstantium 
animos  ad  laudandum  deum  inflectere  ac  permovere  possunt.  in 
solemnioribus  vesperis  sacerdos  pluviali  utetur,  dumque  itur  ad  aras, 
ut  thus  iis  adhibeatur,  non  amplius  oblongis  facibus  in  formam  crucis 
compositis  utendum,  sed  cereis  positis  in  duobus  argenteis  candela- 
bris,  idem  quoque  faciendum  ad  elevationem  in  missis  et  ad  evange- 
lium.  Si  qui  tunc  adsint  viri  honoratiores  in  subselliis  altioribus 
stantes,  iis  quoque  incensum  erit  dandum. 


De  missis  celebrandis  cum  festis  tum  dominicis  diebus. 

His  diebus  sacrum  missae  officium,  ad  quod  omnes  studiosi 
convenire  solent,  solemni  ritu  cantabitur.  sacerdoti  sacrificanti  dia- 
conus  et  subdiaconus  assistent  et  quatuor  alii  ministrabunt  clerici, 
quorum  duo  cereos,  alii  autem  thuribulum  et  navicellam  ferant. 
omnia  juxta  Romani  missalis  praescriptum  observabuntur.  ne  in  ri- 
tibus  et  ceremoniis  committatur  error,  aderit  inter  missarum  solemnia 
ceremoniarum  magister,  qui  omnes  dirigat,  cui  et  singuh  ad  nutum 
tunc  parebunt,  quacunque  in  re  ab  eodem  moniti  fuerint. 


De  matutinis. 

Sexies  per  annum  matutinae  cantabuntur.  noctibus  Nativitatis 
Christi  et  Paschatis;  tribus  item  diebus  maioris  hebdomadae,  quarta 
nempe,  quinta  et  sexta  feriis;  die  demum,  quo  omnium  in  Christo 
defunctorum  commemoratio  agitur.  quo  tempore  quoque  sub  sacro 
missae  officio,  cui  omnes  professores  virique  academici  cum  studiosis 
interesse  tenebuntur,  nomina  omnium  benefactorum  e  cathedra  reci- 
tabuntur  cum  brevi  adhortatiuncula  ad  auditores,  ut  ipsorum  salutem 
pro  beneficiis  in  academiam  et  rem  litterariam  collatis  deo  commen- 
dare  dignentur. 


Sacra  universitatis. 

Primum  celebratur  die  divo  Hieronymo  sacro  pro  fehci  rectoris 
electione,  secundum  festo  s.  Gregorii  pro  confirmatione  vel,  si  ita  vi- 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Setninars.    1608.  297 

deatur,  electione  novi  rectoris,  tertium  festo  s.  Rochi  pro  avertenda 
peste,  quartum  festo  commemorationis  s.  Pauli,  30.  lunii,  pro  electione 
decani  facultatis  theologicae,  quintum  festo  s.  Ivonis  pro  electione 
decani  juristarum,  sextum  in  festo  s.  Lucae  pro  electione  decani  facul- 
tatis  medicae,  septimum  pro  electione  decani  philosophici,  octavum 
pro  renovatione  studiorum,  nonum  pro  defunctis  in  hac  universitate, 
decimum  pro  fundatore,  cui  ut  deus  opt.  max.  longissimam  hirgiatur 
vitam,  votis  omnibus  precatur  universa  nostra  academia. 


De  anniversario  doctoris  Lagi. 

Piae  memoriae  dominus  Lagus,  ecclesiae  Haugensis  canonicus, 
sacerdotibus  alumnis  ducentos  in  testamento  suo  florenos  legavit,  ut 
quisque  pro  ipsius  salute  procuranda  quotannis  ad  aram  deo  sacram 
litaret  hostiam.  eleemosyna  tam  larga  et  liberahs  ne  abiret  in 
oblivionem,  hunc  ad  locum  referenda  fuit.  annuum  censum  numerat 
ecclesia  Haugensis. 


De   privilegio  utrique  collegio   maiori   et  minori   concesso 
circa  administrationem  sacramentorum. 

Ne  quis  deinceps  alumnorum  aut  convictorum  negligatur  circa 
poenitentiae,  eucharistiae  et  extremae  unctionis  sacramenta,  regenti 
concessa  est  plena  potestas,  illa  ritu  et  more  catholico^  dispensandi. 
itaque  curabit,  ut  semper  in  sacrario  infirmorum  oleum  ad  ungendos 
aegros  asservetur.  sepelientur  imposterum  tum  alumni,  tum  con- 
victores  in  caemeterio  divi  Petri;  si  qui  vero  sint,  qui  alibi  humari 
velint,  funus  suis  sumtibus  curabunt. 

(Durch  Urkunde  vom  3.  Januar  1604  hatte  der  Fiirstbischof 
luHus  dem  Regens  des  bischoflich  geistlichen  Seminars  Pfarrrechte 
innerhalb  des  Kollegiums  verliehen  und  ihn  von  jeder  anderen  Pfarrei 
eximiert.  Wie  aus  den  Eingangsworten  dieses  Abschnittes  hervorzu- 
gehen  scheint,  war  mangels  dieses  Rechtes  vorher  ein  Versaumnis  bei 
einem  sterbenden  Seminaristen  vorgekommen.  Die  Urkunde  selbst 
bei  V.  Wegele,  II,  p.  227). 


298  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 


Officium  organistae. 

Qiiotiescunque  vesperae  aut  missae  sacrificium  cantantur,  organa 
pulsare  est  obligatus,  quemadmodum  quoque,  si  matutinae  solemnes 
celebrentur,  ad  Benedictus  et  liymnum  Te  Deum  laudamus. 
claudet  finitis  divinis  officiis  ostium,  ne  quis  se  absente  ingrediatur 
ad  organa  et  in  iis  quid  destruat.  utetur  autem  cantionibus,  quae 
ad  devotionem  excitant,  non  lascivis  aut  vulgaribus,  quae  vel  ad  risum 
vel  ad  rerum  sacrarum  contemptum  animos  auditorum  permovere 
possunt.     Salarium  ....  (Liicke  in  der  Urk.) 


Officium  sacristani. 

Cum  supellex  ecclesiastica  non  exigui  pretii  committi  soleat  hujus 
collegii  sacristano,  nulli  deinceps  hoc  officium  committetur,  quin 
fideiiussores  dederit,  qui,  si  illius  negligentia  aut  culpa  qiiid  deper- 
ditum  amissumve  fuerit,  se  satisfacturos  de  damno  accepto  polli- 
ceantur.  mane  diebus  singuHs  primo  post  quintam  quadrante  claves 
templi  a  regente  accipiet  et  omnia  in  templo  ad  sacrum  missae  officium 
parabit,  ne  media  sexta,  quando  initium  missae  faciendum,  quicquam 
desit  et  sacrificaturus  exspectare  cogatur.  quotiescunque  templi  ostia 
patebunt,  non  egredietur,  ne  quid  ipso  absente  ex  altaribus  furto 
auferatur.  ut  temphim  conservetur  mundura,  ad  quod  studiosi  quotidie 
confluere  solent,  singuUs  septimanis  ilhid  minimum  bis  verret,  ut 
omnes  inde  sordes,  quae  a  domo  dei  quam  longissime  abesse  solent 
et  debent,  auferantur.  ne  quoque  excurrendi  per  templum  occasio 
studiosis  collegii  detur,  finitis  sacris  et  cunctis  ostiis  obseratis,  temph 
clavem  ad  regentem  referet,  eandem  per  diem  repetiturus,  quoties- 
cunque  opus  fuerit.  quicquid  ex  supellectile  ecclesiastica,  albis  prae- 
cipue  humeralibus  seu  tobealibus,  usu  attritum  fuerit,  si  singuhs  tri- 
mestribus  temph  ornatus  visitur  a  viris  ad  id  deputatis,  exhibebit, 
quidve  reparandum  vel  de  novo  comparandum,  significabit.  inven- 
tarium  alterius  etiam  supeUectilis  seu  telae  lineae  habebit,  utpote 
hnteaminum,  mantilium,  mapparum  in  mensis.  ex  his  similiter,  quae 
fuerint  lacera,  si  ad  hospitale  luhanum  tulerit,  nova  recipiet  a  sar- 
tore  auhco,  modo  ejus  rei  exhibuerit  testimonium  ab  ipso  hospitalario 
conscriptum.    ahquoties  per  annum  casulas  ahumque  templi  ornatum 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  - Seminars.    1608.  299 

ad  solem  exponet.  idem  faciet  cum  lectis  collegii,  quorum  et  ipsi 
cura  concredita,  ne  a  prandio,  dum  nihil  in  templo  agendum  occurrit, 
otietur.  componet  et  horologium.  tempore  prandii  et  coenae  iuxta 
veterem  consuetudinem  mensis  inserviet,  sique  notaverit,  quempiam 
panem  aut  candelam  e  mensis  suffurari,  eius  rei  cum  regentem  tum 
oeconomum  monebit.  salarium  16  floreni,  sicca  praeterea  mensa,  in 
solennioribus  festis  et  in  quadragesima  media  vini  mensura. 

Haec  de  cultu  divino  in  templo  academico.  nunc  de  disciplina 
collegii,  cuius  fundamentum  cum  in  regulis  et  legibus  positum  sit, 
idcirco,  quae  sequuntur,  singulis  alumnis  et  convictoribus  observandae 
proponuntur. 


Disciplinar-Vorschriften  des  g.   S.   in  Wirzburg. 

Regulae  domus  convictorum. 

Ad  huius  domus  convictum  nemo  recipiatur,  quin  prius  polli- 
ceatur,  sese  rationem  vitae  communem  cum  caeteris  secuturum  atque 
ad  institutum  domus  a  superiore  praescriptum  accomodaturum.  quare 
cognita  eorum  bona  propensione,  priusquam  in  domum  ingrediantur, 
quae  subjecta  sunt,  ipsis  proponantur.  nemo  suorura  armorum  custos 
erit,  sed  apud  eum  deponet,  cui  hoc  munus  erit  impositum.  nemo 
coUegio  sine  facultate  et  comite,  si  assignetur,  egrediatur.  extra 
collegium  vero  alla  non  adibit,  quam  illa,  ad  quae  exire  permittitur. 
nec  foris,  nisi  habita  licentia  pernoctabit,  quae  quidem  difficulter,  nisi 
forte  parentes,  tutores  aut  amici  veniam  petant,  concedetur.  et  ut 
varii  deinceps  excursus  evitentur,  omnes  uno  mercatore,  sartore, 
sutore,  aculario,  bibliopola,  lotrice  etc.  utentur,  qui  septimanis  singulis, 
certo  die  a  domus  superiore  nominato  collegium  accedent  interro- 
gaturi,  qua  in  re  ipsorum  opera  desideretur.  nemo  mittat  aut  accipiat 
schedulam  ullam  sine  superioris  consensu,  cui  prius  erit  legenda,  ex- 
ceptis  iis  litteris,  quae  ad  ipsorum  parentes  aut  curatores  pertinent. 
servabunt  omnes  ordinem  domesticum  surgendi,  studendi,  cubandi, 
orandi,  scholas  accedendi  et  ex  iis  redeundi  caeteraque  officia  exercendi, 
quae   ad  totius   domus    disciplinam   ipsorumque    utilitatem   pertinere 


300  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 

iudicabimtur.  omnes  suis  praeceptoribus  legibusque  communibus  ob- 
temperent,  rationem  studendi  praescriptam  servent,  nec  libros,  vestes 
vel  quid  aliud  sine  scitu  et  consensu  regentis  emant.  superiores  ac 
praefectos  colant  et  observent,  eosque  qua  par  est  modestia  allo- 
quantur.  caveant  etiam  alios  factis  vel  verbis  offendere.  per  domum 
studiorum  praesertim  tempore  nemo  vagetur  vel  alterius  cubiculum 
aut  mensam  accedat  vel  alia  ministeriorum  domesticorum  loca  adibit 
aut  quicquam  ab  alio  accipiet,  nisi  impetrata  venia.  nemo  quoque 
externos  ad  musaea,  cubicula  et  triclinium,  nisi  impetrata  a  regente 
venia,  adducat  vel  ipsis  quicquam  loquatur.  ubi  aliqua  ob  eorum 
errata  fuerit  iis  irrogata  poena,  ne  sint  in  subeundo  difficiles,  sed 
potius  animura,  mores  suos  corrigendi,  prae  se  ferant.  nemo  adducet 
hospitem  ad  raensam  sine  scitu  regentis. 


Ordo   domus  convictorum. 

Hora  media  quinta  omnes  surgent  et  ante  psalmura  >Miserere«, 
qui  a  censore  recitabitur,  e  lecto  erunt,  atque  ante  orationem  lectum 
quisque,  non  vero  per  alium,  componet  et  se  lavabit.  dato  autem 
signo  ad  orationem  statim  aderunt  atque  per  horae  quadrantem  ora- 
bunt  in  loco  designato.  orationis  autem  tempore  legent  officium 
beatae  Mariae  virginis  vel  alias  preces.  finita  oratione  reliquum  tem- 
pus  usque  ad  lectiones  studiis  tribuent  secundum  raodum  a  prae- 
ceptore  praescriptura  summo  cum  silentio.  dato  prirao  signo  ad 
scholas  cura  modestia  caenaculum  jentaturi  ingrediantur.  sunipto 
autem  jentaculo,  dato  domi  signo,  in  loco  designato  convenient  in- 
deque  ad  scholas  ordine  sese  conferent,  quod  omnibus  lectionura  horis 
observabitur.  finitis  autem  lectionibus  sacrum  rehgiose  audient,  finito 
sacro  datoque  ad  prandium  signo  cum  socio  ex  loco  coramuni,  lotis 
primura  raanibus,  ad  refectoriura  accedent,  ahas ')  ad  studia  vel  exer- 
citiura.  mensae  benedicent  per  hebdoraadani  e  convictoribus,  qui  de- 
signati  erunt,  cui  oranes  sicut  et  gratiarum  actioni,  rehgiose  intererunt 
et  respondebunt.  legent  in  mensa,  qui  designati  erunt;  mensae  autem 
tempore  modeste  et  temperate  omnes  se  gerent  et  attente  lectionem 


1)  Namlich  zur  Fastenzeit,  in  welcher  das  Mittagessen  eine  Stunde  spater, 
also  vorher  Studium  war. 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608.  301 

mensae  audient.  nihil  inde  vel  panis  vel  carnis  vel  obsonii  auferent, 
alias  graviter  a  regente  punientur.  actis  gratiis,  quo  venerunt  ordine, 
ad  loca  recreationi  statuta  se  conferent.  tempus  autem  recreationis 
a  prandio  et  coena  erit  unius  horae,  quo  tempore  honestae  et  mode- 
ratae  corporis  recreationi  suo  quisque  in  loco  vacabit.  ludi  autem, 
quibus  vacabunt,  erunt  pilae,  globorum  et  similium  honestorum. 
alumni  omnes  cantum  discant  signo  ad  hoc  dato.  nec  deinceps  ulH 
ad  sacerdotium,  nisi  probe  cantum  noverint,  admittentur.  a  fine  re- 
creationis  ad  studia  redibunt.  antequam  studere  incipiant,  censor 
orationem:  »Actiones  nostras  etc.«  recitabit,  quam  omnes  attente, 
capite  aperto,  audient.  qua  dicta  silentium  alta  voce  indicet.  et  haec 
oratio  initio  studiorum  semper  erit  praemittenda.  studebunt  donec 
primum  ad  scholas  signum  detur.  quo  dato  cum  sociis  ad  meren- 
dam  accedent,  deinde  ordine  quo  supra  ad  scholas.  ubi  autem  om- 
nium  lectionum  finis  erit,  domum  reversi  exercitio  vacabunt  in 
aestate,  in  hyeme  ut  alias  ad  studia  redibunt,  studebunt  autem, 
donec  ad  mensam  pulsetur.  post  coenam  ad  recreationem,  deinde  ad 
studia  redibunt.  hora  octava  dato  signo  ad  orationem  eo  se  statim 
conferent,  et  examen  conscientiae  facient,  post  finem  orationis  singuli 
ad  lectum  sese  conferent  et  antequam  censor  >Misercre«  dixerit, 
omnes  in  lecto  erunt.  diebus  sabbathinis  fiet  distributio  officiorum 
et  in  coena  nominabuntur,  qui  lecturi  ad  mensam,  qui  precaturi  mane 
et  vesperi  »Miserere«,  qui  censores  cubiculorum  et  studii  futuri.  haec 
autem  distributio  ad  praescriptum  praefecti  domus  fiet. 


De   officio   regentis. 

Respublica  etsi  optimis  praeceptis  instructa  sit,  interim  tamen, 
si  desint,  qui  curent,  ut  serventur,  illam  brevi  pessum  iri,  necesse, 
ita  etiam  in  hoc  collegio,  si  cui  hujus  cura  demandata  est,  non  assidue 
in  iuventutem  alioqui  satis  pronam  ad  malum  inspiciat  et  diligenter 
attendat,  num  quae  semel  recte  praescripta  serventur,  labi  disciplinam 
opus  est.  ut  itaque  regens  istius  domus  officio  suo  in  ecclesia  peru- 
tili  et  necessario  probe  fungatur  multosque  ad  vineam  domini  ex- 
colendam  operarios  instruat,  ea,  quae  sequuntur,  pro  virih  servare 
studebit. 

Extra  collegium  non  pernoctabit,  multo  minus  urbe,  ut  aliquot 


302  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 

diebus  absit,  egredietur ;  si  interdum  gravis  aliqua  necessitas  occurreret, 
ob  quam  abeundum,  prius  licentia  a  reverendissimo  et  illustrissimo 
principe  vel  lioc  absente  a  seminarii  inspectoribus  ac  visitatoribus 
impetranda  erit.  difficilem  quoque  se  praestabit  in  danda  venia  eundi 
ad  urbem  alumnis  et  convictoribus ,  cum  vix  occurrere  possit  egre- 
diendi  necessitas,  siquidem  operarii,  quibus  collegium  eget,  singulis 
septimanis  certis  diebus  ac  horis  in  eodem  comparere  teneantur,  in- 
tellecturi,  qua  in  re  ipsorum  opera  et  studium  desideretur.  ne  tur- 
betur  collegii  disciplina  et  silentium  studiorum  praecipue  tempore 
praescriptum ,  externos,  quantum  fieri  potest,  excludet,  ne  dum  ad- 
mittuntur,  non  uni,  cui  loquantur,  sed  multis  aliis  sint  impedimento, 
quominus  studiis  suis  vacare  possint.  ad  collegium  neminem  recipiet, 
quin  oeconomo  significet,  ut  liic  diem  adventus  novi  coAvictoris  in- 
teliigat  et  rationes  componere  norit.  neminem  quoque  excludet,  quin 
prius  ad  eundem  oeconomum  retulerit,  ut  de  solutione,  si  quid  col- 
legio  debeat,  tractare  possit.  prandii  et  coenae  tempore  ut  modestia 
et  silentium  inter  adolescentes  servetur,  ad  triclinium  ibidem  pran- 
surus  et  coenaturus  descendet,  nec  alio  in  loco,  nisi  infirmitate  aut 
gravi  negotio  distineatur,  cibum  sumet.  cuivis  alumnorum  et  con- 
victorum,  dum  recipiuntur,  locum  in  mensa  ad  evitandam  confusionem 
assignabit.  ut  cibi  niunde  coquantur,  subinde  culinam  adibit,  si  quae 
in  ea  sordida  deprehendat,  aut  ministros  negligenter  facere  officium, 
et  ipsos  et  oeconomum  officii  admonebit  et  studebit,  ut  omnis  im- 
mundities  a  domo  amoveatur.  ad  hanc  cum  plurimum  serviat,  si 
musaea  et  cubicula  saepius  purgentur,  ordinem  per  singula  musaea 
scriptum  affiget,  ut  quisque  intelligat,  dum  exercitio  corporali  va- 
catur,  quid  sibi  faciendum  quove  in  loco  verrendum.  singuHs  quoque 
trimestribus,  ut  de  locis  necessitatis  sordes  per  hominem  ad  id  depu- 
tatum  auferantur,  diligenter  curabit.  si  interdum  querelae  a  con- 
victoribus  moveantur  de  ciborum  paucitate  aut  immunditie,  et  justas 
esse  invenerit,  ipsis  ut  satisfiat,  operam  dabit.  sin  autem  depre- 
henderit  absque  causa  eos  queri,  poena  quoque  in  eos  animadvertet. 
studiorum  tempore  ne  quis  vagetur  per  collegium  ac  tempus,  quo 
nihil  pretiosius,  frustra  terat;  subinde  cubicula  lustrabit,  nura  sint, 
qui  ibidem  vel  dormiant  vel  cum  sociis  fabulentur.  in  concedendis 
privatis  musaeis  ac  cubiculis  ne  sit  facilis,  cuni  inde  disciplina  do- 
mestica  non  parum  labefactetur.  unum  uni  soli  nunquam  assignabit, 
siquidem  ligna  vix  pro  communibus  musaeis  haberi  possint.    cum  pa- 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608.  303 

rentes  persaepe  nec  immerito  queri  soleant  de  sumptibus  extra- 
ordinariis  factis  a  filiis  suis,  regens  imposterum  nulli  facile  potum 
extra  prandium  aut  coenam  concedet,  nisi  iudicaverit  expressam  seu 
tacitam  parentum  seu  tutorum  ac  maecenatum  adesse  voluntatem.  iu 
trimestribus  rationibus  ab  oeconomo  conscriptis,  ne  fraus  committi 
queat,  singulas  cum  collegii  visitatoribus  inspiciet,  examinabit,  ad- 
hibitis  etiam  convictoribus;  sique  in  aliquo  peccatum  fuisse  adverterit, 
erroris  oeconomum  admonebit.  regulas  domus  mensibus  singulis  et 
quidem  sexta  feria  vesperi  in  mensa  legi  curabit.  singulis  lunae 
diebus,  si  quid  in  collegio  occurrat  referendum  ad  illustrissimum  prin- 
cipem,  id  scripto  breviter  exponet.  diebus  dominicis  ut  theologi  in 
praelectionibus  iis  potissimum,  quae  ad  curam  animarum  spectant, 
exerceantur,  hora  quinta  vespertina  repetitionibus  et  disputationibus 
ipsorum  intererit  eosque  in  difficilioribus  propositis  dubitatiouibus 
iuvabit.  ut  alumni  in  munere  concionandi  non  foris  solum,  verum 
etiam  intra  domesticos  parietes  exerceantur,  aliquot  iuxta  eorum 
numerum  per  septimanam,  vesperi  in  triclinio  e  cathedra  ahquid  vel 
ex  evangelio  vel  de  alio  rei  sacrae  argumento  docere  jubebit,  et  primo 
tempore,  si  impegerint,  docebit,  ne,  dum  errant,  se  nihilominus  recte 
dixisse  arbitrentur.  —  aliquoties  per  annum  exhortationes  ad  alumnos 
caeterosque  convictores  habebit,  in  quibus  ea  potissimum  proponet, 
quae  in  regulis  minime  observari  adverterit.  et  cum  parum  collegium 
maius  a  minore  distet,  singulis  septimanis  hoc  visitabit  et  in  mores 
ibidem  degentium  inspiciet,  ut  paulatim  eos,  qui  inde  ad  Kiliaueum 
transferendi  sunt,  cognoscere  incipiat. 


De   alumnorum  admissione  aliisque,   quae  ipsos 

c  0  n  c  e  r  n  u  n  t. 

Cum  in  omni  re,  tum  maxime  inter  adolescentes ,  qui  ad  dei 
servitium  et  ecclesiae  ministerium  assumuntur,  delectus  habendus. 
quanto  enim  excelsior  status  est,  ad  quem  ipsi  aspirant,  tanto  accu- 
ratius  de  iisdem  instituendum  est  examen.  utriusque  itaque  collegii 
visitatores  et  inspectores  ante  studiorum  renovationem  iuvenes,  quot- 
quot  cupiunt  in  alumnorum  numerum  adscribi,  diligentissime,  ad- 
hibitis   eorura  praeceptoribus,   examinabunt  et   de  singulis   quae   se- 


304  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.-Seminars.    1608. 

quiintur  inquirent.  —  Primo,  num  ex  legitimo  matrimonio  nati. 
secundo,  num  aliquo  corporis  vitio  laborent,  quod  impediat,  quominus 
sacris  ordinibus  initiari  possint.  potissimum  vero  inquirendum,  utrum 
aliquando  morbo,  quem  vocant  coraitialem,  laboraverint.  tertio,  num 
ex  hac  dioecesi  sint  oriundi;  nam  semper  exteris  hi,  si  moribus  et 
eruditione  non  sint  inferiores,  praeferendi  sunt.  quarto,  num  ad 
classem,  quam  vocant  humanitatis  seu  poeseos,  ascenderint,  siquidem 
ahi,  qui  in  inferioribus  adhuc  schohs  haerent,  cum  aliquo  pecuniario 
subsidio  in  conquirendis  sibi  hospitiis  juventur,  non  sunt  recipiendi. 
quinto,  num  sponsores  habeant,  qui  pro  ipsis,  si  fugiant,  violato  jura- 
mento  semel  facto,  polliceantur,  se  sumptus  refusuros.  raro  enim 
absque  huiusmodi  cautela  admittendi.  et  si  interdum  accidat,  quem- 
piam  recipi,  minime  ille  obligationem  omnibus  alumnis  communem, 
quae  sequitur,  spondebit  eamque  manu  propria  in  librum  alumnorum 
hunc  in  finem  compositum  referet. 


Obligationis   forma. 

i^Ego  N.  iV. ,  diocesis  iV. ,  intellecto  pio  ac  sancto  instituto  reve- 
rendissimi  ac  illustrissimi  principis  Herbipolensis  ac  desiderio  ju- 
vandi  ecclesiam  suam  per  idoneas  personas  ecclesiasticas  ad  hoc  opus 
moribus  ac  litteris  instruendas,  fateor,  re  probe  mecum  deliberata, 
me  desiderasse,  dictarum  personarum  numero  adscribi,  cujus  voti 
quia  compos  factus  sum,  perpetuo  gratitudinis  vinctdo  reverendissimae 
celsitudinis  ero  obligatus,  idque  factis  et  viribus  declarare  studebo. 
peculiariter  vero  promitto  ac  spondeo,  me  iis  in  locis  iisque  litteris 
ac  tamdiu  operam  pro  mea  virili  daturum,  prout  reverendissimo  nostro 
pro  tempore  existenti  vel  iis,  quorum  curae  me  commiserit,  videbitur, 
quibus  etiam  debitam  observantiam  et  obedientiam  iuocta  leges  prae- 
scriptas  praestabo.  insuper  polliceor,  me,  cum  clementissimo  principi 
pro  tempore  existenti  videbitur,  ut  in  vinea  domini  excolenda  operam 
meam  navem,  promte  ac  libenter  me  ejus  clementissimae  voluntati 
pariturum  ac  in  ecclesiae  muneribus,  ubi,  quando,  quomodo  a  sua 
reverendissima  celsitudine  praescriptum  fuerit,  perpetuo  serviturum. 
promitto  etiam  me  nulli  alteyn  obligaturum  nec  ullam  conditionem  vel 
directe  vel  indirecte  per  me  vel  per  alios  absque  reverendissimi  prin- 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Semiuars.    1608.  305 


cipis  consensu  procuraturum  vel  sponte  ohlatam  admissurum,  quae 
quidem  obligatio  ac  conditio  impediat,  quominus  in  praedictis  functioni- 
bus  ecclesiasticis  reverendissimo  meo  Herbipolensi  inservire  valeam. 
Postremo  testor ,  si  contingeret,  quod  deus  avertat,  immemorem  ali- 
quando  fore  sponsionis  kujus  meae  eamque  infringere^  reverendissi- 
mam  celsitudinem  suam  tunc  refusionem  omnium  mea  causa  facto- 
rum  sumptuum  iure  optimo  exigere  vel  a  me,  vel  ab  aliis,  qid  aliquid 
eorum  retinent,  quae  ad  me  vel  haereditate  vel  aliquo  alio  justo  titulo 
spectant  aut  spectare  possunt.'''' 

Alumnorum  deinceps  nuUus  in  philosophiae  magistrum  seu  theo- 
logiae  doctorem  promovebitur  absque  scitu  et  nutu  superiorum. 
bis  in  anno  vestitum  accipient,  hyemalem  mense  Novembri,  aesti- 
valem  Aprili. 


De  ministris  coUegii,  et  primo  de  oeconomo. 

Neminem  ex  ministris  recipiet,  quin  regenti  praesentaverit,  nec 
quenquam  absque  ipsius  scitu  et  voluntate  amovebit.  idem  in  reci- 
piendis  convictoribus  observabit.  ne  omnia  scribae  domus  incumbant, 
prodibit  et  ipse  ad  forum  empturus,  quae  ad  culinam  iudicaverit  esse 
necessaria.  ligna  curabit  ad  Moenum  mensurari,  antequam  vehantur 
ad  collegium  prandebit  et  coenabit  in  secunda  mensa,  quo  mo- 
destiores  sint  collegii  famuli  in  eadem  mensa  sedentes.  prandii  et 
coenae  tempore  in  culina  erit  operamque  dabit,  ut  aequales  sint  in 
singulis  patinis  cibi,  ne  querelae  alias  non  infrequentes  hac  in  re 
suboriantur.  nunquam  absque  scitu  regentis  potum  aut  alumno  aut 
convictori  dabit;  si  secus  fecerit,  sciat,  se  in  indignationem  reveren- 
dissimi  et  illustrissimi  principis  incursurum  et  quoque  punitum  iri. 
pretium  potus  seu  vini  constituetur  a  collegii  inspectoribus.  diligenter 
curabit,  ut  sordes  singulis  trimestribus  auferantur  locaque  necessi- 
tatis  purgentur  et  bis  minimum,  primo  vere  et  hyeme,  aqua  e  vivario 
civitatis  in  loca  necessitatis  derivetur,  ut  per  eam  omnes  sordes 
eluantur.  salarium  illius,  qui  loca  purgat:  novem  floreni.  ex  hoc  nil 
illi  dabitur  nisi  opera  prius  praestita.  famuli  collegii  ne  quid  furtive 
subtrahant,  oeconomus  invigilabit.  semel  in  furto  deprehensum  amo- 
vebit  et  quamprimum  fideliorem  substituet. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  20 


306  Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608. 


De  convivio   in   primitiis   alumnorum 
ab  oeconomo  curando. 

Ut  omnis  crapulae  auferatur  occasio,  diebus  illis,  quibus  pietati 
ob  primam  hostiam  deo  litatam  vacandum,  deinceps  celebraturis  pri- 
mum  sacrum  de  pietate  potius,  quam  de  convivis  epulo  excipiendis 
cogitandum  erit.  itaque  ut  moderata  sint  prandium  et  coena,  nulli 
ultra  duos  aut  tres  invitare  concedetur.  si  qui  tamen  praeceptores 
suos  aut  coUegii  inspectores  etiam  vocare  volent,  iis  hoc  permissum 
sit.  fercula  bona  sex  aut  octo  parabuntur,  quae  ad  istam  liilaritatem 
abunde  sufficiunt,  nec  plura,  ut  omnis  in  cibo  luxus  evitetur,  appo- 
nentur.  ut  qui  primum  fecere  sacrum  ad  vesperas  mature  veniant, 
non  multis  horis  in  mensa  haerebunt.  vesperi  quoque  quo  paratiores 
sint,  postero  die  ad  rem  sacram  peragendam,  coenam  ultra  sesqui 
horam  non  protrahent.  antequam  alumnorum  quispiam  primitias 
celebret,  ea  de  re  reverendissimus  et  illustrissimus  princeps  monen- 
dus  erit. 

Officium  scribae. 

Obsonia  pro  culina  comparaturus  forum  accedet,  oeconomo  ratio- 
nem  de  omnibus  redditurus,  exhibito  computario  hbello  quotiescunque 
petetur.  rationes  alumnorum  et  convictoruni  conscribet,  quas  nulli 
tradet,  nisi  prius  ab  oeconomo,  regente  aut  inspectoribus  collegii 
videantur  et  approbentur.  clavem  cellae  vinariae  non  ipse,  sed 
oeconomus  habebit,  multo  minus  vinum  aut  esculenta  praebebit,  nisi 
expressa  habita  a  superioribus  licentia.  et  si  quidem  suo  officio  non 
probe  fungatur  et  contra  has  leges  peccet,  vinum  maxime  alumnis  et 
convictoribus  praebendo,  primum  florenus  ipsi  e  salario  annuo  sub- 
trahetur,  secundo  carcere,  tertio  dimissione  mulctabitur. 


Officium  ianitoris. 

Hyberno  tempore  media  hora  citius,  quam  caeteri,  surget  et 
musaea  inferioris  ambitus  calefaciet,  deinde  claves  ad  medium  sextae 
a  collegii  regente  repetet,  ad  portam  postmodum  tota  die  diligenter 
excubaturus.    eorum  nomina,  qui  ex  coUegio  per  diem  egrediuntur, 


Aelteste  Statuten  des  Wirzb.  Pr.  -  Seminars.    1608.  307 


post  meditationem  nocturnam  regenti  tradet,  assignata  hora,  qua 
quisque  eorum  egressus  et  ingressus  fuerat,  et  ut  ianua  ianitore 
nunquam  destituatur,  in  prima  mensa  cum  caeteris  prandebit  et 
coenabit;  tempore  vero  illo,  quo  iu  triclinio  erit,  surget,  quoties  a 
campana  vocabitur,  et  intellecto  eorum,  qui  foris  sunt,  negotio.  in- 
gredi  aut  expectare  eos  jubebit,  prout  regenti  visum  fuerit.  ad  in- 
teriorem  partem  domus  neminem  intromittet  nec  alumnos  aut  con- 
victores  e  musaeis  evocabit,  priusquam  licentiam  a  regente  liabuerit. 
aream  collegii  et  porticum  ad  culinam  usque  munda  servabit  et  pur- 
gabit,  quoties  necessitas  exegerit.  salarium :  octo  floreni,  sicca  mensa, 
diebus  festivis  solennioribus  et  quadragesima  tota  mensura.vini  media 
singulis  diebus. 


Officium  famuli  communis. 

luxta  praescriptum  regentis  campanam  pulsabit  mane  ad  sur- 
gendum,  ad  preces,  ad  scholas,  ad  studia,  ad  exercitia,  ad  sacrum, 
aliisque  horis,  dum  iubebitur.  in  medio  ambitu  ignem  excitabit  et 
aquam  pro  lavacris  apportabit.  triclinium  tempore  matutino  quotidie 
purgabit,  mensas  instruet  et  eisdem  prandii  et  coenae  tempore  in- 
serviet  diligenter  ac  fideliter.  pannorum,  qui  ad  lavandum  dabuntur, 
una  cum  sacristano  curam  habebit.  tempore  hyberno  in  musaeis  et 
cubiculis,  quotiescunque  opus  fuerit,  candelas  accendet.  salarium 
nuUum,  mensa  sicca,  festis  majoribus  et  in  quadragesima  mensura 
vini  media  diebus  singulis. 


De  omnibus  famulis  in   communi. 

Nemo  extra  collegium  pernoctabit.  in  necessitate  licentia  a  re- 
gente  impetrabitur.  quater  in  anno  confitebuntur  et  communicabunt; 
his  enim  praesidiis,  periuriis,  juramentis,  compotationibus,  infidelitati, 
inobedientiae,  omni  denique  inordinatae  vitae  via  praecluditur. 


Regulae  bibliothecarii. 

1.    Bibliothecae  clavem  penes  se  habebit  neminemque  admittet 
ad  bibliothecam  sine  regentis  scitu. 

20* 


308  Hausordnung  des  Wirzburger  Serainars.     Nach  1608. 

2.  Alumnorum  aut  convictorum  nulli  dabitur  liber  e  bibliotheca 
efferendus,  nisi  prius  ille  in  tabula,  item  cui  datus  fuerit,  assignati 
fuerint,  et  regentis  quoque  accesserit  licentia. 

3.  Novi  quotiescunque  libri  emuntur  et  in  bibliothecam  inferun- 
tur,  eos  statim  in  catalogum  referet. 

4.  Quotannis  semel  regenti  collegii  omnium  libroriim  reddet 
rationem.  quod  et  faciendum,  quotiescunque  aliquis  suo  officio  cedit, 
et  novus  substituitur. 

5.  Libros  et  bibliothecae  locum  semper  munda  conservabit. 


Hausordnung    des   Wirzburger   Seminars 

zum   h.   Kilian 

unter  Leitung  der  Gesellschaft  Jesu. 

Nach  1608. 

(Cod.  Col.  priv.  folio  344  sqq.) 

Wie  so  oft,  sind  auch  die  folgenden  Einzelregeln  —  «Regulae  specialescc 
ohne  jede  Zeitangabe  in  unserer  handschriftlichen  Quelle  verzeichnet.  Sie  sind 
wahrscheinlich  die  Erganzung  der  vorhergeheuden  mehr  allgemeinen  Statuten. 


Regulae  speciales  Seminarij  S.   K.iliani. 

1.  Mane  dato  signo  ad  surgendum  censor  cubicuh  mox  psalmum 
Miserere  inchoabit.  Interea  surgent  alij  et  primo  quadrante  se  honeste 
vestient,  altero  lectum  component  reliquaque  in  silentio,  ne  serius, 
illoti  aut  discincti  ad  orationem  accedant. 

2.  Musaeum  ingressi  non  colloquentur,  sed  ad  orandum  se  coUi- 
gent  et,  cum  a  devota  oratione  diem  auspicari  conveniat,  toto  corpore 
ad  devotionem  composito  orabunt.  Si  quis  autem  communi  orationi 
non  interfuerit,  privatim  in  musaeo  orabit,  priusqiiam  Utteras  tractare 
incipiat. 

3.  Studiorum    tempus    omnes   cum    quiete    litteris   impendent, 


Hausordnung  des  Wirzburger  Seminars.    Nach  1608.  309 

ideoque  abstinebunt  a  fabulis,  a  pulsu,  discursu  omnique  strepitu, 
quo  et  se  distrahere  et  alios  perturbare  possint.  Turpe  etiam  est 
et  malam  educationem  prodit,  per  fenestram  in  plateam  despicere, 
cum  transeuntibus  colloqui  et  alijs  curiosis  afliectibus  indulgere.  Prae- 
terea  dabunt  operam,  ut  studia  non  sint  confusa,  vaga  et  absque  ullo 
ordine.  Itaque  singulae  studiorum  partes  suas  habeant  horas  et 
tempora,  quibus  tractentur,  quem  ordinem  vel  a  Praeceptoribus  vel 
a  Praefectis  traditum  constanter  observabunt.  Quoties  vero  studere 
incipiant,  censor  Musaei  orationem  »Actiones  nostras«  clare  recitabit, 
quam  omnes  alij  attente  audient  aperto  capite. 

4.  Ad  ientaculum  qui  volent  descendent  et  inde  ad  Musaeum 
redibunt  cum  silentio,  unde  dato  signo  cum  socijs  ex  ordine  classium 
ad  Scholas  armis  Scholasticis  instructi  se  recipient.  In  Scholis  non 
discurrent,  nec  colloquia  miscebunt  cum  alijs  studiosis,  sed  sibi 
assignatis  locis  considebunt,  donec  a  lectione  simul  domum  redeant. 
Si  quem  vero  contingat  ab  exteruis  evocari,  non  abibit  cum  illo  in 
urbem,  nisi  prius  a  Patre  Regente  facultatem  unpetret.  Philosophi, 
qui  alijs  abeuntibus  aliquantisper  domi  manent,  quiete  sua  studia 
continuabunt,   usquedum   et  ipsis  dato  signo  ad  scholam  vocabuntur. 

6.  lam  vero  in  templo  sub  divinis  ofiicijs  id  sane  fieii  convenit, 
quod  loci  religio  et  Christiana  pietas  exigit,  nimirum  ut  collectis 
omnibus  sensibus  totus  homo  Domino  Deo  suo  vacet,  ideoque  omnino 
abstinendum  a  fabulis  alijsque  profanis  et  otiosis  actibus ;  praesertim 
vero  aspectus  licentia  compescenda  est,  ne  Deus,  in  cuius  conspectu 
versamur,  offendatur,  et  proximo  malum  exemplum  praebeatur.  Nemo 
itaque  reperiatur,  quin  vel  rosario  vel  alijs  e  libello  precibus  occupetur. 

6.  In  mensa  prandij  vel  coenae  hora  comprimis  modestiam  et 
temperantiam  servandam  meminerint,  benedicenti  uero  mensae  et 
gratias  agenti  tarda  et  clara  voce  respondebunt ;  nec  ita  avide  patinis 
incumbent,  ut  nullam  lectori  attentionem  praestent.  Studiosorum  enim 
adolescentum  est,  non  miuus  animum  sapientia,  quam  corpus  cibo 
pascere. 

7.  Panem  aut  alios  cibos  e  triclinio  efferre  incivile  est,  dare 
vero  alijs  iniquum.  maximopere  etiam  necessarium  est,  ut  omnes 
non  tantum  in  mensa,  sed  et  alibi  eam  studeant  observare  morum 
civilitatem  et  munditiem,  quae  honestos  et  probe  educatos  adolescentes 
deceat.  Cavendum  igitur  in  mensa,  ne  mappas  aut  vestes  suas  com- 
maculent,  in  Musaeo,   ne  locum  suum  vel  alienum  sarmentis,  atra- 


310  Hausordnung  des  Wirzburger  Seminars.    Nach  1608. 

mento,  nevo  alijsque  quisquilijs  defoedent.  In  cubiculis  circa  lectos, 
ne  res  male  ordinatas  et  dispersas  iacere  permittant.  Qui  vero  lectos 
sternunt  dabunt  operam,  ut  et  lecti  et  stramina  illis  subiecta  saepius 
vertantur,  ne  vel  situ  putrefiant  vel  alio  modo  putrescant  vel  sor- 
descant. 

8.  Tempore  recreationis  ita  animos  laxabunt,  ut  neque  nimio 
clamore,  saltu,  luctationibus ,  contentionibus  et  rixis,  neque  pravis 
colloquijs  quicquam  contra  morum  civilitatem  ac  honestatem  com- 
mittant;  privata  etiam  conventicala  extra  communem  recreationis 
locum  sine  facultate  non  habebunt.  Denique  signo  dato  ad  finem 
recreationis  omnes  silebunt  et  statim  ad  Musaeum  sese  conferent 
ulterius  ambitus  non  obeuntes  aut  per  alia  Seminarij  loca  divagantes. 

9.  Extra  tempus  recreationis  omnibus  silentium  quovis  loco  ser- 
vandum  erit,  nisi  forte  necessitas  aliud  postulet,  inprimis  vero  in 
Musaeo,  triclinio,  cubihbus  et  locis  secretis,  in  quibus  colloquia  miscere 
honestus  prohibet  pudor,  etiam  a  mussitationibus  abstinere  convenit. 

10.  Qui  cum  facultate  Superioris  foras  exeunt,  prius  id  Prae- 
fecto  suo  significabunt,  cui  et  tempus  pro  reditu  sibi  assignatum  in- 
dicabunt;  et  ubi  redierint,  se  Superiori  sistent. 

11.  Omnes  extra  diem  recreationis  Latine  loquentur,  humaniorum 
studiosi  litterarum,  ut  prompti  fiant  et  expediti  in  latino  sermone, 
Theologi  et  Philosophi,  ne  vsum  loquendi  amittant. 

12.  Cum  signo  dato  foras  ad  spatiandum  evocantur,  omnes  in 
area  convenient  honeste  vestiti  et  ordine  sibi  a  Praefecto  assignato 
et  qua  par  est  modestia.  (Neque  enim  intra  urbem  confabulationes 
permittuntur.)  Ad  locuni  destinatum  et  non  aho  omnes  ibunt.  Viros 
honoratos,  maxime  Ecclesiasticos ,  quos  obvios  habent,  honore  prae- 
veniant.  A  loco  recreationis  nemo  se  subducet,  aut  cum  externis 
studiosis  sine  facultate  conversabitur. 

13.  Nemo  sibi  [prae-]sumat,  ut  famulos  aut  alios  officiales 
Seminarij  reprehendat,  corrigat  aut  importuno  modo  molestet;  sed,  si 
quid  ab  ijs  peccatum  sit,  moneatur  Superior,  qui  remedium  afferre 
potest.  Nequaquam  tolerandi  sunt  qui  discordias  disseminant  et  com- 
munem  quietem  per  detractiones,  murmurationes ,  rixas  mendaciaque 
perturbant.  Tales  enim  non  tantum  inciviles,  sed  et  improbi  censeri 
debent.  Nec  multum  absimiles  illis  sunt  qui  malitiose  cibos  corrum- 
pant,  fenestras,  mensas  aliaque  supellectiha  frangunt,  conscindunt  aut 
maculant. 


HauBordnung  des  Wirzburger  Seminars.    Nach  1608.  311 

14.  Pessime  etiam  consulunt  bono  nomini  et  disciplinae  totius 
Seminarij  qui  inscijs  Superioribus  vinum,  cupedias  aliasque  lautitias 
gulaeque  incitamenta  in  doraum  inferri  curant  ijsque  ad  seducendos 
alios  et  disciplinam  perdendam  abutuntur;  ideoque  ante  omnia  id  cau- 
tum  prohibitumque  oportuit. 

15.  Nemo  externos  in  interiora  domus  inducat  sine  facultate 
Superioris,  multo  minus  ad  convivium  vel  ad  bibendum  invitabit. 
Nemo  etiam  Musaeum  vel  cubiculum  aliorum  accedet,  aut  cum  alieni 
musaei  convictoribus  conversabitur  sine  facultate  Superioris,  nisi 
forte  ad  eandem  classem  pertineant. 


Clerici    Alumni. 
(L.  c.  fol.  345.) 

16.  Qui  Clerici  sunt  meminerint,  suae  vocationis  esse  alijs 
exemplo  pietatis.  morum  gravitate  et  integritate  praelucere.  Itaque 
prorsus  cavebunt  in  sermone  et  gestibus  saecularem  levitatem  et 
agrestes  loquendi  et  conversandi  modos.  Qui  ad  horas  canonicas  di- 
cendas  tenentur  recitabunt  illas  convenientibus  temporibus:  matutinas 
quidem  cum  laudibiis  pridie  hora  quarta  pomeridiana;  minores  horas 
mane,  vesperas  a  prandio  ante  lectiones.  Laudabile  quoque  esset  et 
fructuosum,  si  illi,  qui  tantum  in  minoribus  sunt  ordinibus,  quotidie 
ijsdem  temporibus  Officium  B.  M.  virginis  recitarent. 

17.  Optima  Seminarij  huius  consuetudo  iam  obtinuit,  ut  omnes 
octavo  quoque  die  confiteantur  peccata  sua.  Ea  igitur  accurate  ab 
omnibus  servari  debet,  quo  uberiorem  a  Deo  gratiam  et  dona  conse- 
quantur.  Quo  autem  die  quis  Sacram  Synaxin  adijt,  valde  consen- 
taneum  est,  ut  maiorem  servet  modestiam  et  phis  temporis  orationi 
attribuat. 


312  Hausordnung  des  Wirzburger  Seminars.    Nach  1608. 


Ordo    et   dispositio    temporis 

in 

Seminario    S.    Kiliani     observanda. 

(L.  c.  fol.346b.) 

Omnes  raane  ad  medium  quintae  ordinarie  surgent.  Hora  5*  vero 
dato  signo  in  Musaeo  convenient  et  per  horae  quadrantem  matutinis 
precibus  vacabunt. 

Ab  oratione  reliquum  tempus,  usquedum  ad  scholas  evocantur, 
studijs  impendent,  nisi  quod  quadrante  ante  l^  ientaculum  liceat 
sumere  in  triclinio. 

A  sacro,  quod  hora  10*  finitur,  non  fabulabuntur,  dum  ad  men- 
sam  pulsetur,  sed  lectiones  relegent,  vel  alia  in  silentio  disponent. 

Quadrante  post  10*™  ordinarie  inchoabitur  prandium,  quo  per- 
acto  ad  locuni  communem  recreationis  se  conferent ;  ijs  tamen  diebus, 
quibus  mane  habita  est  concio  in  templo,  prius  concionem  repetent 
in  musaeis,  quam  se  recreare  incipiant. 

Hora  duodecima  rursus  fit  initium  studiorum,  dum  eundum  sit 
ad  scholas;  Dominicis  tamen  diebus  Clerici  in  Tonis')  se  exercebunt 
ante  studia. 

Post  scholas  Theologi  et  Philosophi  studebunt,  dum  Inferiores 
ex  scholis  redeant  tum  enim  exercitio  corporali  vacabunt  aut  se 
recreabunt,  dum  rursus  ad  studia  convocentur,  quae  tunc  continuanda 
erunt  usque  ad  horam  coenae. 

Post  coenam  rursus  permittetur  recreatio  usque  ad  horam  octa- 
vam;  tum  enim  signum  dabitur  ad  preces  vespertiuas  et  Examen 
conscientiae ,  quibus  absolutis  cubitura  concedent  in  silentio,  ita  ut 
omnes  ad  raediura  nonae  incubuerint. 

Diebus  veniae,  quibus  ante  prandium  sunt  lectiones,  similiter  ad 
raediura  quintae  surgent;  quando  autem  lectiones  nullae  sunt,  plus- 
culura  somno  indulgere  possunt.  Interim  tamen  ante  auditura  sacrura 
non  dabitur  initium  recreationis. 


')  Deklamation  von  Kanzelvortragen. 


Hausordnung  des  Wirzburger  Seminars.    Nach  1608.  313 

Ijsdem  diebus  ordinarie  hora  quinta  pomeridiana  finietur  re- 
creatio.  Et  humaniorum  quidem  litterarum  studiosi  themata  sua 
in  sequentem  diem  expedient;  Theologi  et  Philosophi  vel  intererunt 
communi  disputationi,  vel  privatim  aliquid  utiliter  tractabunt. 


Regulae    famulorum. *) 

(Seminarii  Wirceburg.) 

(L.  c.  fol.  346.) 

1.  Omnes  audient  Sacrum  quotidie  mane  ante  studia  et  vesperi 
litanias,  aut  certe  cum  convictoribus  examen  conscientiae  facient. 

2.  Confitebuntur  more  aliorum  studiosorum,  nimirum,  si  sodales 
sint,  octavo  quoque  die;  sin  minus,  singuhs  saltem  mensibus. 

3.  Sine  licentia  non  egredientur  foras,  multo  minus  foris  per- 
noctabunt. 

4.  Singulares  Convictorum  aliorumque  studiosorum  familiaritates 
non  quaerent,  nec  ab  illis  quicquam  sine  superioris  scitu  ement  aut 
dono  accipient. 

5.  In  omnibus  officij  sui  negotijs  plenam  obedientiam  praesta- 
bunt,  non  tantum  R.  D.  Regenti,  sed  etiam  P.  Ministro  ac  Praefecto. 

6.  Regulas  communes  convictorum,  ordinem  domus  ac  statuta 
alia  non  minus  quam  convictores  caeteri  observabunt,  quantum  illorum 
occupationes  permittent. 

7.  Comprimis  autem  necessarium,  ut  siut  fideles  et  bene  aifecti 
erga  Superiores  et  totam  domum.  Itaque  nec  ipsi  aliquid  eorum, 
quae  domi  sunt,  in  suum  usum  convertent,  nec  alijs  distribuent  aho 
modo,  quam  Superior  statuerit. 

8.  Praeterea  cavebunt,  ne  res  sibi  commissas  (uti  sunt  supellex 
et  instrumenta  domestica,  candelae,  ligna  et  similia)  sua  neghgentia 
amittant,  frangant  aut  alio  iniquo  modo  alienent. 

9.  Inscio  Superiore  nihil  pro  Convictoribus  foris  ement  aut 
vendent,  imo  nec  litteras  nec  rem  ullam  aliam  prius  ad  Convictores 
deferent,  quam  Superiori  ostenderint,  nisi  forte  vestimenta  eorum, 
quibus  peculiarifer  inserviunt,  vel  inferre  vel  efferre  debeant. 


1)  Als  Convictsdiener  wurden  oft  armere  Studierende  gebraucht. 


314  Preisverzeichnis  f.  d.  Kostganger  d.  Wirzb.  Sem.    Nach  1608. 

10.  NuUi  operam  suam  praestabunt  in  ijs  rebus,  quae  regulis 
et  Superiorum  statutis  repugnant,  sed  potius,  si  quid  notent  in  familia, 
quod  bono  nomini  huius  Seminarij  officere  posset,  fideliter  Superiorem 
de  ea  re  admonebunt. 

11.  Occupationes  eorum,  qui  musaeis  et  tricliniis  deserviunt, 
in  eo  potissimum  consistunt,  ut  iuxta  ordinem  domus  musaea, 
triclinium  et  cubicula  suis  temporibus  componantur  et  adornentur, 
ne  uUa  oriatur  in  communitate  querela. 

12.  Hinc  mane  tempestive  surgent  et  statim  a  pulsu  convictores 
de  more  excitabunt.  Deinde  lavacra  et  hypocausta  praeparabunt, 
nisi  antea  id  fecerint.  Quadrante  post  pulsum  visitabunt  rursus 
cubicula  et,  si  quos  necdum  surrexisse  deprehenderint,  indicabunt 
Vicepraefecto.  Dato  vero  signo  ad  orationem,  candelis  in  cubiculis 
exstinctis,  ostia  occludent. 

13.  Famuli  musaeorum  quotidie  ante  prandium  visitabunt  rursus 
cubicula,  et  lectos,  quos  necdum  compositos  reperiunt,  eijcient  cum 
saccis,  deinde  Vicepraefectum  admonebunt. 

14.  Nullus  famulorum  ibit  ad  campos  cum  alijs  sine  facultate 
Superioris,  sed  eo  tempore  vel  studijs  suis  vacabunt,  vel  in  do- 
mesticis  negotijs  occupandi  erunt 

15.  Diebus  veniae  semel  ante  prandium  eijcient  omnes  lectos  in 
aliquo  cublculorum  et  lustrabunt,  num  aliquis  sit  defectus  in  lectis 
aut  lecticis,  ut  corrigatur ;  post  prandium  vero  moneantur  convictores, 
ut  singuli  suos  lectos  iterum  sternendos  curent. 


Verzeichnus  wafs  ieder  Kostgenger 

im    Fiirstlichen    Wiirtzburschen    Seminario    Sancti 

Kiliani    iahrlich    ietziger    Zeit    bezahlt? 

(Nach  1608.) 

(Cod.  Col.  priv.  fol.  347».) 

Erstlich  ftir  den  truckenen  Disch  52  reichsdaller. 
Item  fur  Wein  38  fl.  P/a  Batzen  6  Kreutzer. 


Statuten  des  KOlner  Clericalseminars.    Um  1615.  315 


Vndt  taglich,  wie  in  gemein  breuchlich  IV^  mafs,  iede  mafs  fiir 
5  Kreutzer. 

Weniger  wirdt  aiich  geben,  nemlich  '/4  mafs  tiiglich ;  macht 

iahrlich  22  fl.  13  Batzen  2  Kreutzer. 
Item  fur  Bett  2  fl. 

Darzu  ieden  zu  uerschatlen  2  par  schlaffdiicher  Vndt  Kiissezichen. 
Item  fiir  die  Wasch  .3  fl. 
Licht  Vndt  Holtz  3  fl. 
Dem  medico  fiir  sein  bestallung  6  Batzen. 
Summa  109'/2flo.  6  Batzen  6  Kreutzer. 
Deren  aber   zu   weniger,   wie  oben  Vermelt   summa  93  fl.  10  Batzen 

2  Kreutzer. 
Item    in    auffnehmen    iedes    ist    breuchUch    anzugeben   auff  kiinfftige 

Kechmmgh  zur  notwendiger   uictuahum    prouision  Vndt  andere 

nodtwendige  sachen  ihnnen  zu  verschaffen  —  20  Reichsdaller. 

Ueber  das  Wiirzburger  Seminar  bietet  weiteres  zuverlassiges 
Material  das  Werk  von  Dr.  Braun:  »Geschichte  der  Heranbildung 
des  Clerus  in  der  Diocese  Wirzbiirg.     Wirzburg  1889.« 


Statuten  des  Priester-Seminars  zu   Kolu  a.  Rh. 

Ura   1615.^) 
(Cod.  Col.  priT.  fol.  330»  sqq.) 

Nach  langen  Unterhandlungen  des  Kurfiirsten  Ferdinand  mit  seinem  Clerus 
sersten,  zweiten  und  dritten  Ranges» ,  bei  denen  es  sich  um  Beitrage  an  Geld 
handelte,  wurde  endlich  im  Spatherbste  1615  das  K5lner  Priesterseminar  im  Sinne 
des  Tridentinums  errichtet  und  der  Leitung  der  Jesniten  unterstellt.  Bianco 
(I,  S.  946f.)  berichtet  zu  1614—1615:  »Im  Herbste  dieses  [?]  Jahres  wurde  vom 
Erzbischof  Ferdinand  in  Verein  mit  dem  Grafen  von  Hohenzollern  und  dem  Dom- 
probste  Itelius  Fridericus  fiir  die  Erzdiocese  Koln  ein  Priesterseminar  gegriindet 
und  dasselbe  unter  die  Direction  der  Jesuiten  gestellt,  so  jedoch,  dafs  das 
okonomische  besonderen  Provisoren  iibertragen  wurde.« 


1)  Auch  die  folgenden  Stiicke  iiber  das  Kolner  Priesterseminar  sind   aus 
derselben  Zeit. 


316  Statuten  des  Kolner  Clericalseminars.     Um  1615. 


Conditiones, 

sub  quibus  ad  Archiepiscopale  Coloniense  Seminarium 

Alumni   sunt  assumendi. 

(L.  c.  fol.  330.) 

1.  Sint  legitimis  et  honestis  Parentibus  nati,  pauperes  aut  medio- 
cris  fortunae. 

2.  NuUa  infirmitate  aut  vitio  siue  deformitate  corporis  notabili 
impediti. 

3  Testimonio  vitae  et  morum,  itemque  Litteraturae  sufficienti 
communiti. 

4.  Sint  ad  minimum  annorum  18.  Rhetores,  vel  ad  Rhetoricam 
statim  apti,  Philosophi  item  vel  Theologi. 

5.  Sint  parati  post  dies  probationis  vnius  Mensis  quamprimum 
sese  iuramento  obstringere  ad  statum  Ecclesiasticum ,  ad  curam  ani- 
marum  arbitrio  et  nutu  Domini  Archiepiscopi  suscipiendam ,  admini- 
strandam,  et  uno  in  loco  continuandam,  quoad  altememorato  Domino 
Archiepiscopo  visum  fuerit,  vti  iuramentum  praescriptum  pluribus 
continet;  Item  Regulas  Seminario  praescriptas ,  modumque  in  victu 
et  vestitu  sub  regimine  Superiorum  ab  Archiepiscopo  deputatorum 
obseruandi ;  Praeterea  sese  ijs  duntaxat  studijs  applicandi,  ad  quae  a 
Superioribus  destinabuntur,  Ordines  Sacros  ad  eorundem  Superiorum 
Arbitratum  suscipiendi,  studia  vel  Seminarium  non  deserendi,  vel 
Religionem  aliquam  ingrediendi  citra  ipsiusmet  Domini  Archiepiscopi 
scitum,  consensum  et  obtentam  in  Scriptis  Licentiara. 

6.  Demum  super  his  omnibus  aut  aliquo  eorum,  praestitoque 
luramento,  nullam  a  Sede  Apostolica  contra  voluntatem  Archiepiscopi 
impetrandi  dispensationem. 

7.  Parati  sint,  si  mediocris  existant  fortunae,  pro  ingressu 
taxam  constitutam  persoluere. 


Statuten  des  Kolner  Clericalseminars.    Um  1615.  317 


Ageuda 

i  n    a  s  s  u  m  p  t  i  0  n  e   c  ii  i  u  s  1  i  b  e  t    A 1  u  m  n  i. 

Assumptioni  cuiuslibet  Alumni  intersint  omnes  Domini  Deputati 
ab  Archiepiscopo ,  simul  cum  Patre  Regente,  ac  de  communi  delibe- 
ratione  et  consensu  fiat  assumptio. 

Quilibet  Alumnus  in  ingressu  edat  fidei  professionem. 

Describatur  per  Secretarium  Seminarij  in  libro  ad  hoc  prae- 
parato  Annus  et  dies  Assumptionis  siue  ingressus  cuiusque  Alumni, 
Nomen  et  familia,  eius  Aetas,  patria,  locus  Nativitatis,  Conditio,  quali- 
tates  siue  talenta  et  doctrina  seu  htteratura,  itemque  in  praedictas 
conditiones  facta  promissio,  et  fidei  professio. 

Idera  faciendum  circa  dimissionem,  si  quem  Alumnum  ex  caussa 
dimitti  contingeret;  quae  dimissio  explicatis  simul  caussis  a  Secretario 
quoque  praedicto  libro  inscribenda. 


Ulterius  constitueuda  circa  Seminarium. 

Constituantur  Leges  ad  pietatem,  studia,  vitam  et  admiuistra- 
tionem  domesticam  pertinentes. 

Constituatur  a  Secretario  Liber  alius  peculiaris  bonorum  et  re- 
dituum  Seminarij  fixorum. 

Item  alius  Redituum  cuiuslibet  anni  ab  inchoato  Seminario  et 
Expositorum  annuorum. 

Alius  quoque  Expositorum  quotidianorum  ab  Oeconomo  recepto- 
rum  et  Expensarum. 


F  0  r  m  a 
luramenti    Alumnorum. 

Ego  N.  N. ,  Archiepiscopalis  Seminarij  Coloniensis  Alumnus, 
spondeo  ac  juro,  me  statum  Ecclesiasticum  amplexurum,  ac  juxta 
Arbitrium  et  mandatum  R™'  Archiepiscopi   Coloniensis  cuiuscunque 


318  Statuten  des  Kolner  Clericalseminars.    Um  1615. 


Parochiae  curam  et  administrationem  seu  quodcunque  et  qualecun- 
que  officium  Ecclesiasticum  vel  beneficium  cum  cura  vel  sine  cura 
suscepturum,  eodemque  in  loco  continuaturum,  quoad  altememorato 
Archiepiscopo  Coloniensi  aut  eiusdem  deputatis  visum  fuerit.  Regulas 
praeterea  modumque  in  victu  et  vestitu  Seminario  praescriptum  sub 
praedictorum  a  Domino  Archiepiscopo  Deputatorum  regimine  et  ob- 
edientia  obseruaturum,  illisque  duntaxat  me  studijs  applicaturum, 
quibus  me  Deputati  Superiores  destinauerint.  suscepturum  etiam  ad 
eorundem  Superiorum  arbitratum  Sacros  Ordines;  Insuper  studia 
mea  aut  Seminarium  nunquam  deserturum,  nullumque  beneficium 
Ecclesiasticum  accepturum,  nec  Religionem  aliquam  ingressurum  citra 
ipsiusmet  Archiepiscopi  scitum,  consensum  et  obtentam  in  scriptis  li- 
centiam.  Denique  super  his  omnibus  aut  eorum  aliquo,  praestitoque 
hoc  a  me  juramento,  nuUam  vnquam  contra  Domini  Archiepiscopi 
Coloniensis  voluntatem  a  Sede  Apostolica  impetraturum  dispensationem. 
Sic  me  Deus  adiuuet  et  haec  sancta  Dei  Evangelia. 


Puncta  Examinis 

proponenda  Adolescentibus,  qui  ad  Archiepiscopale 

Seminarium   Coloniae   aspirant,   vt   ad   ea   sua   manu 

et  subscriptione,  priusquam  admittantur, 

respondeant. 

1.  Quod  sit  ipsis  nomen,  cognomen,  quae  patria? 

2.  An  legitimis  et  honestis  sint  nati  Parentibus? 

3.  An  sint  pauperes,  mediocres,  aut  tenuioris  fortunae? 

4.  An  parentibus  nati  Catholicis,  an  ipsi  semper  Catholici  fuerint, 
aut  vbi  et  quando  conuersi? 

5.  An  nulla  infirmitate  corporis  aut  vitio  laborent,  aut  deformi- 
tate  notabili  aliqua  corporis  impediantur? 

6.  An  sint  18  annorum,  siRhetores;  an  nouendecim,  si  Logici; 
vel  quot  sint  annorum? 

7.  Quibus  litteris  et  vbi  operam  dederint? 

8.  An  alicui  congregationi  B.  V.  sint  adscripti? 

9.  An  vitae,  morum  et  studiorum,  et  quale  habeant  testimonium? 


Statuten  des  Kolner  Clericalseminars.    Um  1615.  319 


10.  A  qiio  commendentur  Praesidibus  Seminarii? 

11.  An  sponte  et  libere  veniant  ad  Seminarium,  et  loco  Beue- 
ficij  habeant,  quod  a  Seren™°  Archiepiscopo  alantur  in  spem  Pastoris? 

12.  An  resoluerint  se  ad  statum  Ecclesiasticum  et  Pastoralem, 
velintque  instrui  in  ijs,  quae  ad  pastorale  munus  Superiores  expedire 
judicarint? 

13.  An  velint  ijs  studijs  Philosophicis  et  Theologicis  vacai-e, 
quibus  a  Superioribus  fuerint  appHcati,  et  quamdiu  Superioribus 
visum  fuerit? 

14.  An  sint  parati  post  probationis  tempus  iuramento  se  ob- 
stringere  statum  Pastoralem  amplectendi  et  sine  obtenta  in  scriptis 
licentia  ab  Archiepiscopo  nullam  Rehgionem  ingrediendi,  nulhimque 
beneficium  sine  eiusdem  venia  admittendi? 

15.  An  sint  parati  eo  tempore,  quo  Superioribus  placuerit, 
sacris  ordinibus  initiari,  et  quando  Superiores  iudicauerint,  pastorale 
munus  suscipere? 

16.  An  communi  Alumnorum  victu  et  vestitu  vti  et  contenti 
esse  velint  eo  modo,  quo  Superiores  ordinarint? 

17.  An  Regulas  Seminarij  conuictus  obseruare,  Superioribus, 
qui  Seminarium  regunt,  in  omnibus,  quae  pro  ratione  temporis  et 
necessitatis  praescripserint,  parere  velint? 

18.  An  et  quem  habeant  fidejussorem,  et  an,  si  sua  culpa  di- 
mittantur,  aut  Seminario  egrediantur,  sumptus  refundere  sint  parati? 


Regulae  ijs  omnibus  obseruandae, 

qui   in   Archiepiscopali  Seminario   Seren™' 

Electoris    et    Archiepiscopi    Coloniensis    Ferdinandi  cet. 

sub  cura  praeceptorum  S.  J.  degere  volunt. 

(L.  c.  fol.  336sq.)i) 

I.   Servabunt  omnes  ordinem  domesticum   surgendi,    studendi, 
orandi,  Scholas  adeundi  et  ex  ijs  redeundi,  caeteraque  officia  exercendi, 


1)  Die  Abschrift  ist  etwas  jiinger  als  die  der  vorangehenden  Dokumente, 
doch  die  Anordnung  selbst  aus  derselben  Zeit.  —  Man  vergl.  Bd.  I  sRegulae  ijs 
proponendae,  qui  in  CoUegijs  Conuictorum  .  .«  von  1595,  die  offenbar  als  Vor- 
lage  gedient  haben. 


320  Statuten  des  KSlner  Clericalseminars.    Um  1615. 


quae  ad  ipsius  domus   disciplinam  ipsorumque    utilitatera    pertinere 
indicabuntur. 

II.  Omnes  suis  praeceptoribus  ac  praefectis  legibusque  com- 
munibus  Scholarum  obtemperent ,  rationem  studendi  praescriptam 
servent. 

III.  Mane  per  quadrantem  quotidie  orationi,  Dominicis  et  festis 
mentali,  profanis  vocali  vacabunt,  Vesperi  conscientiam  examinabunt ; 
meridie  post  recreationem  Litanias  B.  M.  virginis  Lauretanas,  vesperi 
quadrante  ante  coenam  librum  pium,  post  vero  hora  octava  litanias 
de  omnibus  SS.  pie  legent.  Omnia  eo  modo  et  ordine,  quo  ijs  fuerit 
praescriptum ;  praeibit  caeteris  censor  seu  hebdomadarius,  qui  et  ante 
studia  cum  alijs  simul  in  genua  nixus  clara  voce  »actiones  nostras« 
et,  dum  surgunt  incumbuntque ,  psalmum  »miserere<<  recitabit;  qui 
horas  legunt  utentur  breviario  Coloniensi,  in  missa  sacerdotes  facient 
ritu  Romano,  proinde  ad  conformitatera  raaiorem  cum  Romana  Ecclesia 
eiusdem  missalis  et  ritualium  ceremonias  et  praxin  addiscent,  quoties- 
que  in  Sacris  ordinibus  sunt  constituti,  Sacri  Evangelii,  Epistolae  et 
caeterorum  decantandorum  occasio  erit,  aut  a  Superioribus  iniunctum 
fuerit,  omnia  more  iara  dictae  Ecclesiae  exercebunt. 

IV.  Sacro  quotidie  intererunt  et,  cum  iniunctum  fuerit,  raini- 
strabunt,  concioni  diebus  Sacris  et  Catechismo,  Sodalitati  denique  ubi 
et  quando  fuerit  visura  Superioribus,  confitebuntur  designato  con- 
fessario.  Coraraunicabunt  octavo  quoque  die.  Quibus  autera  diebus 
coraraunicant  concioni  repetendae,  annotandae,  legendis  libris  pijs  plus 
temporis  quara  alias  irapendent. 

V.  Pro  Rev.™°  ac  Ser.™°  Archiep.  Coloniensi,  nec  non  caeteris 
Aluranatus  fundatoribus ,  benefactoribus  ac  provisoribus  orabunt 
quotidie. 

VI.  Superiores  ac  praefectos  colant  atque  observent,  eosque, 
qna  par  est,  raodestia  alloquantur;  caveant  etiara  alios  verbis  vel 
factis  offendere. 

VII.  Studiorum  tempore  a  musaeo  sine  praefecti  aut  censoris 
venia  non  ibunt;  eodera  terapore  et  extra  illud  nemo  per  domura  va- 
getur,  hortum,  culinam,  cubicula  aut  alia  domus  loca  adeat  sine 
eorundem  venia. 

VIII.  Tempestive  ibunt  ad  Scholas,  templura,  confessiones,  laudes, 
concionem,  campos,  mensam  etc,  eo  loco,  tempore  et  modo,  quo 
fuerit  praescriptum ;   in  accessu  et  recessu  a  mensa,  inter  lavandum, 


Statuten  des  Kolner  Clericalseniinars.    Um  1616.  321 

in  itu  et  reditu  a  Scholis,  templo  etc.  silentium  et  modestiam  ob- 
servabunt;  bini  ibunt  tbras  et  redibunt  cum  assignatis  socijs.  In 
mensae  accubitu  nullus  erit  senij  ordo,  sed  prout  venerint  accumbent, 
Sacerdotum  tamen  locus  erit  proximus  Domino  Oeconomo. 

IX.  In  mensa  servabunt  decentiam  et  silentium,  ad  ea,  quae 
legentur,  attendent.  In  cubiculo  cavebunt  ulla  parte  corporis  nudi 
vel  (?)  in  fenestris  comparere,  patebunt  eadem  cubicula,  dum  se  in- 
duunt  et  exuunt,  donec  a  praefecto  post  visitaturo  claudantur. 

X.  Legent  ad  mensam,  concionabuntur  et  catechismum  expli- 
cabunt  in  triclinio,  co  tempore  et  ratione,  qua  singulis  fuerit  prae- 
scriptum,  et  Patres  Societatis,  quando  ita  fuerit  iniunctum,  comi- 
tabuntur  ad  catechismum  et  juvabunt,  ut  catechizandi  modum  ad- 
discant. 

XI.  Exercitium  corporale  facient  quotidie  exceptis  festis  et 
vacationum  diebus  in  expurganda  domo,  cubicuhs,  et  in  comportandis 
lignis  eo  loco,  tempore  et  modo,  quo  fuerit  injunctum. 

XII.  Nemo  etiam  sacerdos  suae  pecuniae  aut  armorum  custos 
erit,  sed  apud  Oeconomum  ac  quem  Superiores  designaverint  omnes 
deponent,  qui  illis  dabit,  cum  veniam  habuerint;  neque  quidquam 
ement,  vendent  aut  emi  per  alios  curabuut  sine  venia. 

XIII.  Nemo  Seminario  sine  facultate  et  comite  sibi  addito  egre- 
diatur,  et  cum  eodem  revertatur.  Extra  Seminarium  vero  alia  loca 
non  adeat,  quam  illa,  ad  quae  exire  permittitur;  nec  foris,  nisi  habita 
licentia,  pernoctet.  Qui  autem  aliquo  eundi  facultatem  impetrarit  a 
Superiore,  id  ipsum  etiam  praefecto  indicabit,  externos  nullos  sine 
scitu  et  facultate  Superioris  in  domum  introducent,  nec  cum  illis  collo- 
quentur  domi  sine  licentia. 

XIV.  Nemo  mittet  aut  accipiet  scedulam  ullam  sine  Superioris 
conseusu,  cui  prius  erit  legenda,  exceptis  ijs  litteris,  quae  ad  ipsorum 
parentes  vel  curatores  pertinent;  contentique  erunt,  ut  singulorum 
cistae,  thecae,  pulpita,  cum  visum  fuerit,  a  Superiore  visitentur. 

XV.  Nemo  emet  vel  vendet,  neque  collegae  suo,  sine  venia 
ullos  libros,  aut  eos  habebunt,  qui  a  Superioribus  iUis  utiles  fore 
non  judicabuntur;  quare  initio  sui  introitus  et,  quando  Superioribus 
placuerit,  catalogum  suorum  librorum  exhibebunt. 

XVI.  Recreationis  tempore  principio  de  ijs,  quae  in  concione 
aut  lectione  mensae  audierint,  conferent;  at  tunc  potissimum,  cum 
periculum   est,   ne   a   vicinis  audiantur,   latine   loquentur;    iude   per 

Monumenta  Gciraaniae  Paedagogica  XVI.  21 


322  Statuten  des  Kolner  Clericalseminars.     Um  1615. 

mediam  horam  meridie  concentu  musico,  vesperi  chorali  se  exercebunt 
ac,  cum  aliquantulum  profecerint,  quoties  occasio  est,  in  choro  templi 
Societatis  canent,  ut  perficiantur  et  assiiefiant,  disciplinae  tanien  com- 
munis  causa  ad  alia  loca  cantatum  non  ibunt.  Eodem  recreationis 
tempore  cavebunt  clamoribus  inconditis,  moribus  minus  decentibus  et 
Ecclesiastico  indignis  uti,  et  rixis,  lucta  aut  tactu  mutuo  Superiores 
vel  se  mutuo  offendere. 

XVII.  Ubi  aliqua  ob  eorum  errata  fuerit  ijs  irrogata  poena,  ne 
sint  in  subeundo  difficiles  et  potius  mores  suos  corrigendi  desiderium 
prae  se  ferant. 

XVIII.  Alumnis,  quibus  post  absoluta  studia  de  parochia  semel 
provisum  est,  non  liceat  sine  speciali  venia  Superiorum  ad  Semi- 
narium  redire. 

XIX.  Demum  si  aliquando  ad  meliorem  fortunam  pervenerit,  quo 
par  est  grati  animi  affectu  in  vita  Seminarium  prosequantur  et  ultima 
bonorum  dispositione  habebunt  sibi  imprimis  commendatum. 


Ordo  domesticus 

(Seminarii  cleric.   Coloniensis.) 

Medio  quintae  excitati  surgent  intra  primum  quadrantem,  se- 
cundo  quadrante  lectum  decenter  component  et  se  lavabuut. 

Hora  quinta  orabunt. 

Dato  ad  jentaculum  signo  extra  dies  sacros  et  jejuniorum  qui 
volunt  accedent,  prandebunt  quadrante  post  decimam  et  coenabunt 
quadrante  post  sextam. 

A  prandio  usque  ad  duodecimam,  et  a  cocna  usque  ad  octavam 
honeste  se  recreabunt  et  canent. 

Ab  oratione  matutina  usque  ad  jentaculum  ac  Scholarum  tem- 
pus,  et  a  Scholis  usque  ad  mensae  tempus,  item  a  duodecima  usque 
ad  tempus  Scholae,  a  Scholis  post  exercitium  factum  usque  ad  coenam 
studijs  vacabunt.  Hora  octava  Litanias  omnium  Sanctorum  reci- 
tabunt,  primo  quadrante  examinabunt  conscientiam,  medio  nonae  cubi- 
tum  modeste  concedent 


Spatere  Statuten  des  Kolner  Seminars  1629.  323 

Quibus  diebus  a  Scholis  vacatur,  ijs  horis,  quibus  conceditur 
iuxta  dispnsitionem  Superiorum,  a  studijs  cessare  poterunt,  et  coUo- 
qui  aut  hidere  aut  etiam  ad  campos  deambulatum  ire,  prout  fuerit 
permissum  aut  praescriptum. 


Spatere    Anordnungen 

fiir    (las    Kolner    Clerical  -  Seminar/) 

31.  August    1629. 

(L.  c.  fol.  338sq.) 


Sunima 

quorundara  capitum,  quae  ad  regularum 

domesticaeque   disciplinae   pleniorem   observantiam 

faciunt,   ab   omnibus    Archiep.    Sera.    Alumnis 

obser  vanda. 

Quoniam  in  Serainarij  regulis  vel  intelligendis  vel  rite  servandis 
non  mediocris  orta  difficultas,  eam  hac  declaratione  perbrevi  tollere 
et  urgere  volunt  RR^'  DD.  Provisores  et  Alumnatus  Superiores. 

I  g  i  t  u  r. 

1?  Nemo,  etiam  Sacerdos,  suae  pecuniae  custos  sit,  sed  depo- 
natur  apud  D.  Oeconomum,  eritque  clavis  communis  singulorum  pul- 
pitorum  penes  praefectum,  vel  visitanti  sua  quique  prompte  offerent. 

2?  Scheduhis  literasque,  quas  alijs  mittunt  vel  accipiunt,  ex- 
ceptis  quas  parentibus  vel  tutoribus  scribunt,  Praefecto  legendas 
dabuut. 

3?  Quadrante  integro  vel  raedio  semper  Scholas  et  templura 
ante  adibunt,  quam  hora  audiatur,  ne  praeceptores  exspectent  discipu- 
los.     Eius  rei  cura  erit  penes  Censorem. 


•)  Aus  denselben  ist  ersichtlich,  welche  Bestimmungen  der  vorhergehenden 
Tages-  und  Hausordnung  am  meisten  Muhe  machten.     S.  oben  zum  Jahre  1615. 

21* 


324  Spatere  Statuten  des  Kolner  Seminars  1629. 

4?  Nemo  emet  vel  vendet  (ne  collegae  suo  quidem)  sine  venia 
ullum  librum.  Quare  suorum  librorum  catalogum  ab  hoc  die  Prae- 
fecto  quisque  offerat. 

5?  Studiorum  tempore  e  Musaeo  ad  granarium,  hortum,  cu- 
bicula,  domum  interiorem,  loca  alterius  nemo  sine  praefecti  vel  cen- 
soris,  eo  absente,  venia  ibit. 

6?  Caveant  omnes  vel  ulla  corporis  parte  nudi  extra  lectum 
comparere.  Cubiculorum  ostia  vesperi  et  mane,  dum  surgunt,  et  se 
exuunt,  pateant,  donec  a  Praefecto  post  visitationem  claudantur. 

7?   De  lectione  mensae  prima  recreationis  parte  conferant  omnes. 

8?  Omnes  meridie  cantabunt  Musice,  vesperi  choraliter,  eo  ordine 
et  modo,  quo  Praefectus  disposuerit. 

9?  Exercitium  corporale  quotidie  facient  omnes,  prout  a  Prae- 
fecto  fuerit  praescriptum. 

10?  In  mensae  accubitu  nullus  senij  erit  ordo,  sed  eo  quisque 
sedebit  loco,  quo  venerit,  Sacerdotum  tamen  locus  erit  proximus 
D.  Oeconomo. 

11?  In  accessu  et  recessu  a  mensa,  inter  lavandum,  itu  et  re- 
ditu  e  Scholis,  in  domo  et  triclinio,  aeque  ac  Studiorum  tempore  si- 
lentium  et  modestia  servetur;  et  a  mensa  quidem,  usquedum  ad  re- 
creationis  locum  perveniatur. 

12?  In  recreatione  quando  in  horto  patenti  et  vicinis  undique 
exposito  sit  loco,  ne  varijs  et  ab  ijs,  qui  parochi  futuri  sunt,  alienis 
sermonibus  scandalum  detur,  loquentur  latine  semper. 

13?  Extra  caniculares  a  tertia  usque  ad  quartam  nuUa  erit 
hora  recreationis,  sed  a  medio  quartae,  dum  exercitia  facient,  et  post 
usque  ad  quartam  modeste  in  Museo  vel  domo  colloquentur.  Sciantque 
certo,  si  abutantur,  et  hoc  ijs  tempore  silentium  indicendum. 

14?  Ad  templum,  confessionem,  laudes,  Scholas,  foveas^)  aut 
quocunque  simul  mittuntur  vel  Theologi  \  el  Pliilosophi,  ibunt  et  redi- 
bunt  bini  singuli  cum  assignatis  sibi  socijs,  eademque  via  sequentur 
posteriores  priores;  ibunt  vero  ea  distantia,  qua  Studiosi  e  SchoHs 
ad  templum  solent.  Necesse  igitur  primi  posteriores,  sacro,  Scholis 
alijsque  exercitijs  finitis,  exspectent. 

15?  Verba  de  communione  regulae  IV  ^®  (diebus  dominicis  et 
festis  maioribus,  quibus  omnes  communicare  solent)  ita  non  sunt  in- 


•)  Stadtgraben,  \vo  der  Spielplatz  war. 


Spatere  Statuten  des  Kolner  Seminars  1629.  325 

telligenda,  quasi  liberum  sit  confiteri  et  commimicare ,  aut  omittere, 
sed  ita  sentiendum  est,  ideo  adeo  modestc  loqui  regulam,  quod  prae- 
sumat,  neminem  fore,  qui  id  negligat,  praesertim  cum  alij  id  religiose 
observarint,  iamque  parare  se  debeant,  ut  olim  quotidie  celebrent. 
Quare  declarat,  nisi  Confessario  aliud  videatur,  omnes  teneri  ad  com- 
munionem  octavo  die. 

16?  Matutinae  concioni  summi  templi  Dominicis  Festisque  diebus 
intererunt  Theologi;  caeteri  etiam  ijs  festis,  quibus  in  Scholis  nulla 
est,  SodaUtati  vero  Annunciatae  in  festis  B.  Virginis,  et  Ecclesiasticae '), 
quoties  in  Scholis  non  impedientur. 

17?  Diebus,  quibus  communicatur,  ob  reverentiam  Sacramenti 
ientaculum  non  dabitur,  nisi  forte  serius  iretur  ad  mensam. 

18?  A  recreatione  et  coUoquijs  absint  rixae,  scurrilitates ,  ioci 
scurriles  et  punctivi;  agantque  inter  se,  ut  honestos  decet  adolescentes 
et  eos,  qui  ad  ordinem  presbyterij  curamque  pastoralem  proxime 
disponuntur. 

19?  Intelligant  omnes,  earum  [reruni],  quae  domi  sunt  quae- 
que  ad  sustentationem  a  Nobis  clementissime  conceduntur,  ad  se 
nihil  pertinere,  nisi  ex  Superiorum  dispositione,  qua  quid  et  quando 
quaeque  dispensanda  sint,  D.  Oeconomo  praescribetur.  Sciant  etiam, 
nullum  se  dominium  in  ea,  neque  in  famulos  habere,  nihil  pro  iure 
suo,  v.  g.  vinum,  assaturam,  postulare  posse,  si  ijs  diebus,  quibus 
annis  melioribus  habuerant,  his  difficilioribus  negetur.  Sed  contra 
sibi  persuadeant,  dari  vel  negari  posse,  prout  mereri  videbuntur. 

20?  Modestia  in  mensa,  exterior  et  interior,  non  silentium  tan- 
tura,  sed  et  civihtatem  morum,  in  edendo  bibendo  moderationem,  maxi- 
meque  temperantiam  in  cibo  et  potu  et  in  usu  carnium  complectitur. 

Haec  est  enixa  nostra  voluntas,  quam  sine  dissimulatione  aut 
ulla  remissione  observari  serio  mandamus.  Neque  enim  fieri  potest, 
ut  sine  rigore  vigor  etiam  disciplinae  non  flaccescat. 

Signatum  Arensbergae  Anno  1629.    31.  Augusti. 

Ferdinandus  etc.  etc. 
L.  S. 
Joh.  Schonheim,  Secretarius. 


1)  Sc.  Sodalitati. 


326  Bischofliches  Ahimnat  in  Olmutz  1639. 


Das  bischofliche  Alumnat  in  Ohniitz   1639. 

(Wien:  (reh.  Staatsarchiv,  Creistliches  Archiv  No.  460.) 

Regulae  ac  Conditiones  cum  quibus  Alumnatus  Episcopalis 
Olomucensis  a  Ser°?°  et  Rev™°  Diio  Dno  Leopolclo  Guilielmo  Dei 
gratia  Archiduce  Austriae,  Duce  Burgundiae,  Stvriae,  Carinthiae, 
Carniolae,  et  Wirtembergae,  Episcopo  Argentinensi ,  Halberstadiensi, 
Passaviensi,  et  Olomucensi,  Abbatiarum  principalium  Hersfeldensis, 
Murbacensis  Administratore,  Comite  Tyrolis  et  Goritiae  cet.  in  Colle- 
gio  P.  P.  Societatis  Jesu  Olomucij  erectus,  ac  fundatus  est. 

1.  Primo  in  Alumnatum  assumentur  Adolescentes  numero  duo- 
decim  provectioris  aetatis,  quiq.,  studia  humaniora  absoluerint,  ac 
prae  reliquis  Moravi,  maxime  vero  illi,  qui  ceteris  paribus,  utramque 
linguam  Germanicam  scilicet  et  Moravicam  norunt. 

2.  Vestibus  incedent  nigris  more  Clericorum,  ita  tamen  ut  per 
pallij  supremitatem  et  cingulum,  quae  Cariophili  coloris  erunt,  a  ceteris 
distinguantur. 

3.  In  festivitatibus  ordinarijs  quatuor,  in  festis  R?'  octo,  in 
summis  et  processionibus  vero  omnes  loco  et  officio  competenti  in 
Cathedrali  Ecclesia  Olomucensi  sacris  intererunt. 

4.  Alumni  suscipiendi  nominabuntur  a  Ser*?"  vel  eius  in  Spiri- 
tualibus  Vicario  generali,  ita  tamen  ut  ad  examen  Patrum  remittantur, 
ijsdemque  Patribus  integrum  sit  Ser™°  aut  eius  Vicario  idoneas  per- 
sonas  proponere,  quae  sine  causa  non  erunt  rejiciendae. 

5.  Dimissio  Alumnorum  pariter  cum  prescitu  Ser™i  aut  Vicarij 
Generalis  fiet. 

6.  Ad  studia  iuxta  beneplacitum  Patrum  et  ingeniorum  quali- 
tatem  potissimum  vero  in  (studium)  Casuum  seu  Theologiae  moralis 
applicabunt. 

7.  Similiter  pro  iudicio  patrum  ad  sacros  ordines  promove- 
buntur,  et  ne  Alumni  in  illis  suscipiendis  ob  defectum  tituli  dimisso- 
rialium  impediantur,  Ser™^^^  a  Summo  Pontifice  indultum  obtinebit, 
ut  sicuti  Alumni  Pontificij  ita  et  hi,  sine  his  requisitis  ad  SS.  Or- 
dines  promoveri  possint,  interim  dictus  Ser°^y^  ad  factam  denomi- 
nationem,  eos  qui  proxime  ordinari  poterunt,  de  titulo  Mensae  pro- 
movebit. 


Bischofliches  Alumnat  in  Olmiitz  1639.  327 

8.  Singularis  quoque  habebitur  ratio  recomraendationis  P.  Rec- 
toris  Collegij  Olomucensis  in  promotione  Alumnorum  ad  Parochias 
et  alia  Beneficia,  cum  studijs  absolutis  ex  Seminario  ad  inservien- 
dum  Dioecesi,  pro  obligatione  (quae  dentur?),  egressi  fuerint. 

9.  Conceptis  verbis  iurabunt  Alumni  ante  ingressum  Alumna- 
tus,  quod  statum  Ecclesiasticum  cum  omnibus  Ordinibus  suscipere,  post 
absoluta  studia  et  dimissionem  ex  Alumnatu  Dioecesi  Olomucensi  per 
quadriennium  inservire,  neque  intra  hoc  tempns  sine  praescitu  Ser™* 
vel  eius  Vicarij  dispensatione  Religionem  aliquam  ingredi,  nec  non 
expensas  refundere  velint,  si  eos  ob  quamcunque  causam  legitimam 
ex  Alumnatu  diniitti  contingat. 

10.  luramentum  illud  praestitum  Alumni  subscribent,  quod 
deinde  Vicario  Ser^^  in  hunc  finera  exhibebitur,  ut  egressos  ex  Alum- 
natu  in  Obsequio  Dioecesis  Olomucensis  eo  facilius   continere  possit. 

11  Pro  sustentatione  horum  duodecim  Alumnorum,  uniusque 
Praefecti  tam  nomine  victus,  quam  vestitus,  aliorumque  necessariorum 
solventur  Patribus  Soc;  Jesu  Collegij  Oloraucensis  quotannis  in 
capita  centum  Moravici  Daleri,  sicque  in  universum  mille  trecenti 
Moravici  Daleri,  qui  Patribus  apud  Dominium  Cremsiriense,  donec 
alia  media  suppeditent,  assignabuntur,  eosque  in  parata  pecunia  aut 
partem  in  frumentis,  Cerevisia,  alijsque  F^V^  accipere  liberum  erit. 

12.  Ad  vestes,  ac  necessariam  Supellectilem  pro  inchoando 
Alumnatu  comparandam  semel  pro  semper  P^?^  numerabuntur  sep- 
tingenti  Moravici,  uti  etiam  nunc  anticipato,  deponentur  trecenti 
Moravici  pro  sustentatione  qui  taraen  ex  assignatis  raille  trecentis 
annuis  detrahentur. 

13  Patres  ad  petitionera  Ser'?'  de  receptis  et  expensis  eidem 
rationes  reddent.  In  quorum  omnium  fidem,  ac  firmius  robur,  prae- 
fatae  conditiones  dupliciter  conscriptae,  et  R'?'  sigillo  raunitae,  nec 
non  a  Patribus  ProvinciaU,  atque  Rectore  CoUegij  Oloraucensis  sub- 
scriptae,  et  consignatae  sunt,  unuraq.  Originale  Ser™°  alterum  vero 
Patribus  consignatum  est.  Datum  Cremsirij  vigesiraa  quarta  Mensis 
Januarij  Anno  Incarnationis  Dominicae  Millesirao,  Sexcentesirao  Tri- 
gesimo  Nono. 

Leopoldus  Wilhelmus  Anastasius  Soc.  Jesu 

L.  S.  Collegij  Olora'.^  Rector. 

Georgius  Pacher.  Sebaldus  Vierbaum. 


328  Clerical-Seminar  ia  Bruntrut.    1713. 


Das  Clerical  -  Seminar  zu  Bruntrut 

war  vom  Baseler  Fiirstbischof  Joh.  Konrad  vou  Reinach  bereits  1713 
errichtet  und  zwei  Jahre  spater  der  Leitung  der  Gesellschaft  Jesu 
iibertragen.  Ueber  die  Entstehungsgeschichte  und  Hauseinrichtung 
erzahlt  der  Chronist^): 

»Decreverat  is  [Princeps  et  Episcopus]  iam  pridem  Seminarium 

Clericorum  instituere  pro  more  gallicarum  Ecclesiarum  seu  Dioecesium, 

in  quo  SS.  ordinum  candidati  ad  sacerdotale  munus  requisita  scientia 

et,   quod  caput  est,   necessaria  pietate  praeparentur ;  iamque   diu  in 

illa  domo   a   musicis  studiosis   olim  inhabitata,   nunc   vero   ad  hunc 

finem  destinata  laboratum  est,   ac  tandem  [res]  perfecta  et  absoluta 

est,     Simul  etiam  ab  eodem  Principe,  magno  alias  amatore  et  aesti- 

matore  Societatis,  duo  vicini  Parochi  Dioecesis  Bisuntinae,  quos  iam 

ante  biennium   ab   archiepiscopo  Bisuntino  petierat  et  impetraverat, 

denominati  erant,  qui  huius  domus  Praefecturam  et  directionem  tene- 

rent,  praeterita  nostra  Societate,  quam  pro  hoc  onere  nescio  qiiibus 

persuasionibus   inductus   minus   aptam  iudicabat.     Qua   re  nihil  mo- 

lestius   Collegio    et   Lyceo    nostro   e    regione    seminarii    sitis,    atque 

Dioecesi  nihil   periculosius  accidere    potuisset.     Hi  namque   praeter- 

quam   quo.d   superiorum   nostrarum  scholarum  auditores  attraxissent, 

cum  ijdem  et  Directores  et  superiorum  scholarum  Professores  fuissent 

et  insuper  hac  ratione  vel  hi  vel  eorum  successores  per  totam  regio- 

nem   disseminandi   virus  haeresis   [Jansenismi]   quam   optimam   occa- 

sionem  nacti  fuissent,    altare  velut  altari  oppositum    ob    novitatem 

doctrinae  perpetuas  nobis  lites  movissent.    Sed  singulari  divinae  Pro- 

videntiae  beneficio  omnibus  istis  denique  praecautum  est  malis.    Nam 

optimus  hic  Princeps  re  mehus  secum  considerata,  admissis  auditisque 

proborum   precibus  et  rationibus;   .  .  .  .   ita  repente  mutatus  est  in 

animi   sui   proposito ,    ut  reiectis  prioribus    duobus   directoribus ,    et 

nequicquam  ringentibus  nostris  adversariis,  cum  consensu  Rev™^  Capi- 

tuli  in  perpetuum  Societati  eiusdemque  modo  viris  duobus,  de  quorum 

virtute,  doctrina  et  prudentia  ipsi  probe  constabat,  domus  huius  curam 


1)  Hist.  Collegii  Bruntrut.,  Archiv.  Germ.  XIII  C.  b.  n.  1  p.  166  sqq. 


Clerical-Seminar  in  Bruntrut.    1713.  329 

et  directionem  reliquerit,  impressumque  gallico  et  latino  idiomate  li- 
bellum  per  modum  Epistolae  Pastoralis  ubique  locorum  vulgaverit, 
in  quo  erecti  nobisque  traditi  seminarii  causas,  tempus  et  conditiones 
illud  subeuntibus  statutas  explicat,  non  sine  summa  Societatis  com- 
mendatione,  quam  ob  varia  tum  praecipue  ob  puram  et  vere  apostolico- 
romanam  doctrinam  miris  extollit  laudibus  Princeps  vere  Catholicus. 
Festiva  igitur  D.  Evangelistae  Lucae  [die]  Seminarium  hoc  in- 
coli  coeptum  est  a  tredecim  Ephebis  cum  bino  Moderatore,  quos 
anuis  prioribus  arx  Principis  Inquilinos  ac  Alumnos  habebat:  Hos 
altero  mox  die  insecuti  sunt  DD.  Clerici  cum  suis  Directoribus 
duobus  nostris  Patribus.  Fixa  necdum  domui  iusta  Fundatio,  nec 
oeconomiae  cura  ad  nostros  pertinet,  sed  victus  interim  partim  ex 
aula  suppeditatur,  partim  ab  ipsis  Convictoribus  solvitur.  Censuit  ad 
natalem  usque  Domini  Ecclesiasticos  quindecim,  quos  inter  quinque 
sacerdotio  inaugurati,  quos  cum  caeteris  sacra  D.  Patris  solitu- 
dine  exerceri  voluit  jPrinceps].  Finguntur  hi  ad  munia  suo  statui 
propria  principiis  ex  vita  potissimum  interiori  petitis.  Quotidie  per 
semihoram  meditantur,  bis  examinant  internum  animae  statum,  et 
Corollam  Marianam  recitant  Docentur  praeterea  ritiis  officiorum, 
cantum  gregorianum ,  sacramentorum  administrationem ,  modum  con- 
cionandi.  11  bi  in  Seminarii  sacello  ad  onmem  elegantiam  exornato 
prima  vice  solemniter  celebratum  est^)  S.  Missae  sacrificium,  aderat 
Qglgmus  Princeps  a  P.  Directore  extemporanea  oratione  salutatus, 
aderat  et  Rev™?^  D.  Suffraganeus  .  .  .,  tota  Principis  aula  et  tri- 
ginta  circiter  Toparchae  praeter  phires  alios  primae  Nobilitatis  Do- 
minos  ad  natalem  Principis  celebrandum  hic  collectos.  Tota  solemni- 
tas  inter  solos  Seminarii  Ecclesiasticos  stetit  eo  liquidae  pietatis  sensu, 
ut  primores  quique  vix  a  lacrymis  abstinere  potuerint  cernentes  tam 
praeclara  novi  seminarii  exordia.  Cantatum  praeterea  ab  eisdem  hora 
nona  officium  singulis  diebus  festum  B.  Xaverii  ad  octavam  usque 
consequentibus ,  cantatae  item  hora  4^  sub  vesperum  B.  Virginis 
litaniae  maximum  ad  temphim  nostrorum  concivere  civium  concursum. 


•)  Cod.  »celebrat« 


330  Admissio  ad  Sem.  Bruntrutense.     Circ.  1715. 


Instructio 

pro    iis,     qui    ad    Semiiiariuin     Basileense    Bruiitruti 

erectum    admitti    petunt. 

(Arch.  Germ.  VIII.  F.  a.    -  Wohl  aus  deni  18.  Jahrh. ,  ohne  Jahr,   uuten : 
,,Bruntruti,  Tjpis  Episcopalibus.    Impressit  Petrus  Frauciscus  Cuchot.") 

Die  ))Instructio«  uennt  in  No.  10  unter  anderen  P.  Tobias  Lohner's  »In- 
structio  pro  rubriciss,  genauer:  «Instructio  practica  de  ss.  Missae  Sacrificio  juxta 
ritum  Romanae  Ecclesiae  oiferendo;  una  cum  rubricis  cet.a  Die  erste  Auflage 
des  Buches  erschien  zu  Dilingen  1670,  die  elfte  zu  Augsburg  1772.  —  Ferner  ist 
genannt  die  Moral  von  La  Croix,  deren  erste  Auflage  vielleicht  gegen  1708  zu 
Koln,  in  zweiter  Auflage  ebenda  1710  —  1714  erschienen  ist.  Im  Jahre  1714  ist 
La  Croix  gestorben.  Das  folgende  Schreiben  ist  daher  iu  das  erste  Viertel  des 
18.  Jahrhuuderts  zu  verlegen. 

1.  Nemo  Sacerdotio  inaugurabitur ,  nisi  qui  novem  Mensium, 
sive  unius  anni  Scholastici  spatio  incoluerit  Seminarium  Bruntruti 
erectum.  Nec  ulli  Subdito  ex  Dioecesi  Basileensi  oriundo  Litterae 
dimissoriae  ad  suscipiendos  ab  Episcopo  alieno  sacros  Ordines  majores 
concedentur,  nisi  prius  in  Seminario  novem  Mensibus  exercitus  fuerit. 

2.  Qui  sunt  ingressuri  Seminarium,  observent  id,  quod  Ordi- 
nandis  praescribitur  art.  1]  p.  1  Synops.  Synodal.  Constitut. ,  ut  sc. 
Parocho,  sub  quo  vitam  degunt,  desiderium  suum  uno  mense,  prius- 
quam  ad  Seminarium  accedant,  explicent,  qui  eorum  mentem  bene 
quoad  finem  et  declarationem  status  examinatam  Populo  inter  Missa- 
rum  solemnia  congregato  denuntiet,  a  quo  testimonium  vitae,  aetatis, 
et  morum  apportent  pro  eo  saltem  tempore,  quo  inibi  vixerunt 

3.  Nulli  ad  Seminarium  admittentur  nisi  praevio  examine  de 
vita,  moribus,  et  de  studiis,  suaque  tum  a  Congregatione,  tum  a 
Gymnasio,  in  quo  studuerint,  testimonia  adferant;  adeoque  uno  aut 
altero  die  ante  Festum  S  Lucae  [18.  Oct.]  comparebunt  Bruntruti, 
examinandi  ab  iis,  quos  Celsissimus  Princeps  ad  hoc  deputaverit. 

4.  Post  Festum  S.  Lucae  nulli  posthac  aditus  ad  Seminarium 
intra  annum  patebit:  qui  vero  absoluto  Seminario  ad  sacros  Ordines 
redibunt,  sciant  adeo  mature  omnibus  veniendum,  ut  ante  vel  post 
examen  exercitiis  spiritualibus  vacaie  possint  lidem  testimoniis  sint 
instructi,  ex  quibus  intelligatur,  num  obscrvata  fuerint,  quae  in  Synopsi 


Admissio  ad  Sem.  Bruntrutense.     Circ.  1715.  331 

Constit.  Synod.  p.  3  ar  2,  3,  4,  5  statuuntur,  adeoque  omnes  habeant 
dictam  Synopsin  et  exacte  legant, 

5.  Nemo  initiabitur  Subdiaconatu  nisi  post  alterum  annum 
Theologiae  moralis,  et  transactis  in  Seminario  sex  mensibus:  serva- 
buiitur  quoque  deinceps  ab  uno  Ordine  ad  alterum  Ordinem  Inter- 
stitia  sex  mensium. 

6.  Omnes ,  qui  pro  cura  Animarum  cum  facultate  Superiorum 
primo  examinandi  sunt,  sistant  se  examini  Ordinandorum,  et  si  qui- 
dem  in  Seminario  Bruntrutano  necdum  fuerint,  per  unum  saltem 
mensem  illud  incolent:  uti  et  illi,  qui  a  Collatoribus  quibuscunque 
demum  praesentati  ad  Beneficia  praesertim  Curata  approbationis 
litteras  sibi  concedi,  et  expediri  postulant. 

7.  Expensae  pro  victu  nunc  majores,  nunc  minores  pro  cari- 
tato  annonae  statuentur.  Modo  in  septem  dies,  sive  in  septimanam 
penduntur  4  librae  et  10  asses.  Semperque  trimestre  anticipatum 
solvitur. 

8.  Vestitus  Seminaristarum  est,  qualis  decet  Ecclesiasticos : 
toga  (ut  vocant  »Sotane<5:)  et  pallium  ad  talos  defiuens:  Cingulum, 
biretus,  pileus,  collaria  Sacerdotalia  oblonga,  manicarum  lineae  fim- 
briae  3  circiter  digitis  latae,.  non  erectae,  sed  planae,  atque  manicis 
togae  adhaerentes:  superpelliceum  cum  largis  manicis,  cochlear,  cul- 
ter,  fuscinula  pariter  afferantur. 

9.  Libri  necessarii  sunt  sacra  Scriptura,  Concilium  Tridentinum, 
Synopsis  Constitutionum  Synodalium  Dioecesis  Basileensis,  Thomas 
Kempis  de  Imitatione  Christi,  Proprium  Basileense,  Breviarium,  Ma- 
nuale  Chori  pro  cantandis  Horis  Diurnis  Colmariae  impressum;  qui 
Libri  venales  prostant  apud  Bibhopolam  Bruntruti. 

10.  Si  quis  Libros  utiles  afferre  velit  pro  suo  in  virtute  pro- 
fectu,  suggeruntur  sequentes  Opera  P.  Ludovici  de  Ponte,  ejusdem- 
que  Compendium  Meditationum,  Vita  S.  Francisci  Salesii,  S.  Caroli 
Borromaei,  Opera  P.  Ludovici  Granatensis,  Domini  Beuvelet  Paro- 
chus,  Confessarius,  Christianus  instructus  P.  Segneri.  Historia  Eccle- 
siastica  Spondani.  Historia  Concihorum.  Rituale  Basileense.  Theo- 
logia  moralis  P.  La  Croix  S.  J.  Instructiones  P.  Lohneri  pro  Rubricis, 
et  variis  functionibus  Ecclesiasticis. 

11.  Bina  quotannis  tempora  destinantur  Exercitiis  spiritualibus. 
Prima  inchoabuntur  feria  sexta  post  Festum  Ascensionis :  Alia  mense 


332  Tischordnung  f.  d.  Miinchener  Convict  zum  h.  Gregor.     1612. 

Septembri,  octo  videlicet  diebus  ante  examen  Ordinandorum.  Si  qui 
ex  RR.  DD.  Ecclesiasticis  et  Parochis  hujus  spiritualis  thesauri  par- 
ticipes  fieri  desiderant,  aliquot  saltem  ante  initium  exercitiorum  die- 
bus  dignentur  scribere,  ut  asserventur  cubicula. 


Tischordnung   des   Miinchener    Seminars 
zum  h.   Gregor.     1612. 

Von  den  Tischordnungen  des  17.  Jahrhunderts  geben  wir  im  folgendeu  die 
von  1612  fiir  das  Miiuchener  Seminar  bestimmte,  mit  dem  lebhaften  Bedauern, 
dafs  wir  wegen  Mangels  an  Raum  nicht  eine  grofsere  Zahl  dieser  Dokumente 
bringen  lionnen,  deren  Bedeutung  weit  iiber  das  Gebiet  der  Erziehung  hinaus- 
ragt  und  deren  Veroffentlichung  in  dem  Plane  der  Mon.  Germ.  Paed.  von  1883 
mit  Recht  als  eine  NotAvendigkeit  hingestellt  wurde. ') 

1.  Soll  ein  iedwederer,  so  vor  ein  ziichtigen  Undt  hofflichen  jiing- 
ling  gehalten  Werden  will,  seine  Handt  sauber  Waschen  Undt  triikhen. 

"2.  An  seinen  gebiirenten  orth  stehen  Undt  daselbsten  bifs  mann 
zue  betten  anfangt,  stil  Undt  ziichtig  wartten. 

3.  Dafs  gebett  Vor  den  tisch  mit  entblofsten  haiivt  aufmerk- 
samb,  andechtiglich,  ehrerbidig  sprechen,  darunder  nit  hin  und  hersehen. 

4.  Nach  Vollenden  gebett  ohn  getiimel  an  sein  orth  sich  Ver- 
fiegen,  ein  Weil  ziichtig  dasizen,  hernach  alsgemach  sein  messer,  leffl 
Unnd  beros  (Gabel)  beraithen.    Nit  alsbald  in  brott  oder  speisen  fallen. 

5.  Ehevor  er  Von  der  ersten  riecht  etwas  genossen,  soll  er  nit 
trinken.  Er  solle  auch  nit  der  erst  in  der  schissl  sein,  sondern  an- 
dere  elteren,  Wie  auch  in  andere  sachen,  die  ehr  lafsen. 

k\.  In  dem  essen  solle  er  sich  nit  ybereylen  als  ob  er  ers'  Alles 
wollt  allein  auff  einmahl  schhkhen.  Er  solle  auch  nit  schmazen,  nit 
alie  beede  Pakhen  Voll  einschieben;  die  Warme  speiss  nit  blassen, 
das  es  allenthalber  gehoret  Werde:  das  wammes,  kragen,  tischtiiech 
mit  speiss  oder  trankh  nit  besudlen. 

7.  Er  solle  dafs  fleisch  nit  mit  den  henden  sondern  mit  dem 
beros  oder  gabele  ergreiffen,  er  solle  auch  nit  in  der  schiissl  herumb- 
suechen,  weMches   dafs  grosser  oder  bosser  seye,  Wafs  Vor  seinen 


1)  Stubenvoll ,  Gesch.  d.  Konigl.  Erzieh.-Inst.  f.  Studierende  (HoUandsches 
Inst.)  in  Miinchen.     Miinchen  1874.    S.  241—244. 


Tischordnung  f.  d.  Miinchener  Convict  zum  h.  Gregor.     1612.  333 

orth  ligt  Undt  Wafs  ihms  khombt,  mit  daiikh  annehmben,  Anderen 
nit  auff  ihre  teller  Undt  portion  sehen,  es  Werde  ihme  dann  anbeiiol- 
chen,  dafs  er  auff  anders  acht  habe,  Wie  deme  tisch  praefecto  zustehet. 

8.  Khein  huet  solle  er  bey  dem  tisch  aufthaben,  sonder  ein 
heiiblein  (Calotte).  dasselbe  nit  mit  den  hendten  beschmiren,  solle 
auch  nit  biikhlet,  sonder  auffrecht  sizen,  weliches  der  hoft^lichkheit 
gemass  Undt  der  gesundtheit  fiirtreglich  ist. 

9.  In  dem  trinkhen  soll  er  nit  unmessig  alles  auff  einraahl  hin- 
einschitten,  sonder  auft''s  Wenigist  drey  oder  Viermahl  auf  seinen 
auftgesezen  becher  gleichsamb  zue  ieglicher  speiss  einmahl  trinkhen, 
den  becher  nit  umbwerffen,  oder  einem  andern  hingeben  oder  gar  vier 
practiciren. 

10.  Auft"  die  geistliche  Lection  soll  er  mit  fleiss  merkhen  Undt 
daraufs  etwan  zur  seiner  seelen  hail  lehrnen. 

11.  Er  solle  in  khein  weg  erzeigen,  dafs  ein  speiss  oder  trankh 
ihme  nit  recht  oder  genuegsamb  seye,  Viill  Weniger  daryber  murren 
oder  gar  soliche  Widerumb  in  die  khuchel  schikhen,  es  seye  fleisch 
oder  etwan  anderst,  sonder  gedenkhen,  dafs  selbige  ein  gab  Gottes 
Undt  in  dem  haufs  S.  Gregorij  ein  ahnuosen  seye 

12.  Mit  Kheinen  soU  er  Still  oder  laut  reden,  nit  Winkhen  oder 
Unhoft"hch  lachen,  nit  mit  dem  messer,  beros  oder  gabele,  deller,  loffel, 
brott  dentlen  Undt  die  deller,  tischtiiecher  nit  Verschneiden. 

13.  Er  soUe  das  brott  nit  Verschneiden ,  sonder  sauber  schnei- 
den,  Mollen  Undt  Rinten  zuegleich  essen. 

14.  Die  zahn  soll  er  nit  Stiren  mit  dem  messer  oder  Finger, 
sonder  Wo  es  Vonnoten  nach  dem  Tisch  mit  einem  zahnstirer  aufs 
bein,  holz  oder  einer  Feder  gemacht. 

15.  Mit  schmalzigen  henden  solle  er  dafs  brott  nit  beschmirben, 
nichts  Under  den  tisch  Werffen  oder  fallen  lassen. 

16.  Wann  er  etwas  auff"  seinen  deller  nimbt,  soll  er  nit  ein 
ganzes  schober  Vor  sich  legen,  sonder  wafs  ehrhch  Undt  zimhch  ist, 
damit  anderen  auch  wafs  bleibe. 

17.  yber  tisch  Vlill  reuspern  Undt  spugen,  nassengriiblen,  schnei- 
zen,  kopfkrazen  ist  nit  hofflich,  sonder  bayrisch,  Wie  auch  ist,  sich 
aufflainen. 

18.  Desgleichen  auch  den  mundt  mit  der  handt  oder  ermel 
abWischen,  dafs  messer  in  das  Brod  stekhen,  den  leffl  abschlekhen, 
wie  ein  Ivaz,  oder  bain  Nagen  Wie  ein  Hiindtleiu. 


334  Molsheimer  Convict. 


19.  Wan  er  getrunkhen,  Undt  ehe  er  trinkht,  soll  er  den  mundt 
mit  dem  servet  abWischen. 

20.  Er  solle  auch  die  elteren  Undt  obern  Vor  nidersizen  lassen, 
Undt  ehe  nit,  dann  sie  das  hauvt  bedekhen  oder  trinkhen. 

21.  Kheiner  soll  Under  wehrenden  essen  von  tisch  auflstehen, 
Viill  weniger  ohne  erlaiibniifs  aiils  dem  refectorio  hinaufsgehen. 

22.  Vor  den  tisch  solle  er  nit  aufstehen,  ehe  dafs  Zaichen  ge- 
geben  wiirdt,  soll  auch  Weder  brott  noch  speifs  Undt  trankh  von 
dem  tisch  tragen,  sonder  wafs  er  nit  genossen,  ligen  lassen. 

23.  Nach  dera  tisch  soll  er  widerumb  andechtiglich  Undt  ehr- 
erbidig  an  seinen  gewisen  Undt  vorigen  orth  bethen,  die  handt  Waschen 
Undt  triikhnen,  endthch  in  der  still  aiifs  dem  refectorio  gehen. 

24.  Nach  dem  essen  soll  er  nit  gleich  laiiffen  oder  springen, 
sonder  etUchmahl  auff  Undt  ab  spaziren  oder  stehendt  conversiren, 
nit  schreiben  oder  studiren. 


Kost-   und   Kleider-Ordnung 
des    Convictes    zu    Molsheim    im    Elsafs. 

Uni   1605. 


Ratio   vivendi    in    Conuictu   Molshemensi 

quoad  victuni   et  auiictum. 

(Arch.  Uerm.  VIII.  F.  a.  aiif  eiueni  loseu ,  uiclit  uaher  bezeichneteu  ge- 
schriebeuen  Blatte,  spiitestens  aus  dem  Aufauge  des  17.  Jahrhnuderts.) 

Quiuis  conuictor  dat  quot  hebdoraadis  vnura  Imperialem  Dalerum 
pro  mensa  sicca,  quae  hal)et  iuscuhmi,  olera  vel  leguraina  cum  addi- 
taraento  siue  alia  portione  carnea;  deinde  capitalem  portionem  mediae 
librae,  carnis  assae  vel  elixae,  assae  bis  in  septimana  et  maioribus 
festis,  et  Postpastura  siue  Bellaria;  singulis  diebus,  exceptis  ieiunii, 
mane  jentaculum  ante  scholas;  omnibus,  etiam  ieiunii,  circa  quartam 
pomeridianam  Merendam,  quae  constat  octava  parte  mensurae  vini 
et  frusto  panis. 


Bischofl.  Aiigsb.  Verord.  iib.  Kostenrechnung  in  Dilingen.   1623.  335 


Porro  vinum  a  mensa  separatum  soluitur  liac  maxime  de  causa, 
vt  unicuique  libcrum  sit  tantura  sumere  quantum  libenter  soluit,  ni- 
mirum  quauis  refectione  vel  tertiam  partem  mensurae  vel  4*P'  vel 
G*pi  vel  8^;" 

Pro  lecto,  eoque  sternendo  quotannis  dantur  2  Imperiales. 

Pro  D.  Medico  et  Chirurgo  ordinario  16  s-|-  1  Imp.  et  l^^s. 
[solidum  ] 

Ligna  et  candelae  diuiduntur  aequali  pretio  inter  omnes  pares 

Caetera  quae  vocantur  extraordinaria,  ut  Linteamina,  libri, 
Charta,  Cista,  pluteus,  calcei,  vestes,  cortinae,  et  id  genus  alia  quae 
vel  sano  vel  aegroto  sunt  nessaria  cum  suppeditantur  in  rationes 
relata  speciatim  soluuntur  vt  taxantur. 

Vtinam  vero  ista  omnia  vel  saltem  quae  commode  possent  domo 
suppeditarentur,  quia  graue  est  Conuictui  subito  talia  parata  pecunia 
curare,  et  nullam  pecuniam  anticipato  accipere.  Proinde  absolute 
pecunia  petitur  pro  anticipato  semper  medio  anno  ante,  nimirum  vi- 
ginti  sex  Imperiales  daleri,  alioquin  fieri  non  potest,  vt  diu  illos 
alamus  pecuniis  destituti. 


Bischoflich-Aiigsburgische  Verordnung 

vom  24.  Juni   1623 

iiber   die    Kostenrechnung    des    Dilinger    Convictes. 

(Arch.  Gterm.  VIII.    F.  a.    Quer-Folioblatt,  in  19  Zeileu  gedruckt. 
Aussen  mit  der  Aufschrift:  „Taxa  Conuictus  Dilingani  anuo  1623  24.  Juuij.") 

Wir  Heinrich  von  Gottes  Gnaden  Bischoue  zu  Augspurg,  etc. 
Entbieten  dem  wiirdigen  vnserm  lieben  getrewen  Kegenten  unsers 
Collegii,  Sancti  Hieron^^mi  zu  Dihngen,  vnser  gnad,  vnd  hiemit  be- 
felhendt,  allweilen  das  gelt  nit  allein  im  Franckischen  vnd  Bayrischen, 
sondern  auch  nunmehr  im  Schwabischen  Craifs,  maistenthails,  als 
ueblich  der  Thaler  per  1  giilden,  30  kreutzer,  der  Ducat  per 
2  giilden,  20  kreutzer,  die  Silberkron  vnd  Goldgiilden  per  1  giilden, 
44  kreutzer,  vnd  alle  andere  Sorten  der  Proportion  nach  abgewurdigt, 
dafs  das  gelt  von  S.  Thomii,  bifs  auff  Johannis  Baptistii  tag,  in  ge- 


336  Das  Theresianum  in  Wien. 

meltem  Valor,  zii  iierhiitung  allerhandt  vngelegenheiten ,  durch  vnd 
durch  dem  Collegio  eingeantwortet  werde,  vnd  zwar  an  groben  Sor- 
ten,  seytenmahlen  ein  grosse  Summa  gelt  autfgenommen  worden, 
welche  in  Specie  widerumb  mufs  bezalt  werden.  —  Nachdem  aber 
ein  bilUches,  dafs  man  auch  die  Cost  den  Muntzsorten  nach  ringere, 
Also  ist  hierauff  vnser  gnadiger  befelch,  den  Herren  Tisch  fur  difs- 
mal  nit  hoher  zu  rechnen,  als  Wochenthch  per  "2,  giilden,  den  ge- 
mainen  zur  per  1  giiklen  30  kreutzer,  den  Wein  aber  die  mafs  per 
18  kreutzer.  Vnd  versehen  wir  vns,  man  werde  mit  solchem  tax 
zufrieden  sein,  in  bedenckung,  dafs  dennoch  die  Cost  wochentlich  vmb 
ein  halben  gulden  ringer  angeschlagen  wirdt,  als  anderer  Orten,  vnd 
das  CoUegium  das  vorige  gantze  Jar,  der  Jugent  zu  guttem,  ein 
starckes,  wie  menigklichen  bekandt,  verlohren,  dafs  man  geschweig, 
dafs  die  wahren  dem  abgewiirdigten  gelt  gleich  noch  nit  mogen  zu- 
bekommen  sein,  wofern  vnnd  im  fahl  aber  ermelte  wahren  hinfiiro 
weitter  solten  absteigen,  wie  wir  gantzlich  verhoffen,  so  wirdet  man 
alweg  denselben  gemafs,  das  Costgelt  auch  ringern.  Vnd  difs  ist 
vnser  ernstliche  will  vnd  mainung.  Dessen  zu  wahrem  vrkundt,  haben 
wir  disen  vnsern  offnen  befelch,  mit  vnser  Handt  vnderschriben,  auch 
unser  Secret  hiefiir  trucken  lassen.  Geschehen  in  vnser  Statt  Dihn- 
geu,  den  24.  Monats  tag  Junii,  Anno  Christi  tausent  sechshundert 
drey  vnd  zweintzig. 


Thesenverzeichnis    fiir  das    ofFentliche  Examen   am 
Theresianum  in  Wien  1758. 

Die  erste  Idee  zu  der  nach  Maria  Theresia  benannten  Akademie 
»Theresianum«  ging  von  den  Jesuiten  aus,  die  Stiftung  gehort  der 
Kaiserin  an. 

Der  Provinzial  der  osterreichischen  Ordensprovinz  P.  Vanossi 
iiberreichte  im  Jahre  1743  der  Regierung  ein  Memorandum  zur 
Griindung  eines  »Seminarium  Nobilium  nach  Art  des  adeligen  CoUe- 
giums  in  Rom,  um  darin  der  zarten  Jugend  vom  Anfang  an  eine 
Anleitung  zu  geben,  wodurch  sie  tiichtig  zur  Erlernung  jener  Wissen- 
schaften  werde,    die  ei-forderlich  sind,    theils  der  Kirche,   theils  dem 


Das  Theresianum  in  Wien.  337 

Staate  wol  vorzustcl)en.«  Am  24.  Februar  1746  hatten  auf  ihre 
diesbezugliche  Bitte  die  Jesuiten  durch  Kauf  von  der  k.  Hofkammer 
das  Lieblingsschlofs  Karls  VI.  die  sogen.  Favorita  erworben.  Vergl. 
Anton  Mayer,  Geschichte  der  geistigeu  Cultur  in  Niederosterreich. 
Wien  1878,  S.  100  und  eingehender  Geusau,  Geschichte  der  Stiftun- 
gen,  Erziehungs-  und  Unterrichtsanstalten  in  Wien.  Wien  1803, 
S.  340  ff.,  ferner  Idea  Collegii  Regii  Theresiani  quod  sub  hon.  ausp. 
jussuque  clem.  Mariae  Theresiae  etc.  pro  nobilium  educatione  sub 
cura  Patrum  Soc.  Jesu  Viennae  erectum  est  1746,  endlich  Oratio 
de  nobilium  collegio  a  Maria  Theresia  Viennae  Austriae  insti- 
tuto  habita  in  eodem  collegio  III  Kal.  Maji  anno  D.  1751  .  .  .  ab 
Andrea  Friz  Soc.  Jesu  Sacerdote,  Historiae  Imperii  Romano  Germanici 
Professore  Viennae  Austriae  1751  fol.  Danach  zu  berichtigen  Schwarz, 
Geschichte  der  k.  k.  Theresianischen  Akademie.  Wien  1890  (Progr.). 
Der  Kaiserin  gefiel  der  Plan  so  gut,  dafs  sie  die  Einrichtung 
der  Anstalt  selbst  in  ihre  Hand  nahm  und  die  Jesuiten  mit  allem 
Notwendigen  versah. 

Ueber  Einrichtung  und  Unterrichtsgegenstande  im  Theresianum 
das  Genauere  bei  Mich.  Denis,  Lesefriichte.  Wien  1797  II,  220 — 29 
uud  Geusau  a.  a.  0.  S.  341—63. 

Die  folgenden  Thesen  sind  angehangt  einem  starken  Quartband : 
Specimen  Archontologiae  Carinthiae  conscriptum  ab  Erasmo 
Frolich  Soc.  Jesu  Sacerd.  Mariae  Theresiae  honoribus  dicatum  ab 
Hermanno  Wernero  L.  B.  de  Brabeck,  Canonico  Hildesiensi  et  Lube- 
censi  dum  idem  sub  aug.  auspiciis  in  collegio  regio  Theresiano  S.  J. 
tentamen  publicum  ex  disciplinis  philosophicis  atque  historicis  subibat 
a.  s.  1758  mense  Sept.  Vindobonae.  4".  159  p.  u.  217  p.  Mit  Wap- 
penabbildungen  und  genealogischen  Tafehi.  Solche  Werke  aus  den 
geschichtlichen  Hilfswissenschaften  wurden  bei  fast  allen  offentlichen 
Priifungen  im  Theresianum  verteilt,  im  Anhange  findet  sich  stets  ein 
ausfiihrlicher  Thesenzettel,  ahnlich  wle  der  folgende. 

Materia  tentaminis  publici,  quod  ex  anni  huius  scholastici  prae- 
lectionibus  quovis  cui  libuerit  perichtante  subibit  in  Collegio  Regio 
Theresiano  Societatis  Jesu  illustrissimus  liber  baro  Wernerus  de  Bra- 
bek,  Canonicus  Hildesiensis  et  Lubecensis  philosophiae  in  secundum 
annum  auditor.     Die  .  .  .  MDCCLVIII. 

Vindobonae,  typis  Joannis  Thomae  Trattner,  Caes.  Reg.  Maiest. 
Aulae  Typogr.  et  Bibliopolae.    1758. 

iSIonumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  22 


338  Das  Theresianum  in  Wien. 


Theses 

ex  physica  generali. 
Quaestiones. 

Quid  corpus?  Quod  Veterum  Atomistarum ,  quod  Recentiorum 
praesertim  Gassendi  de  corporibus  systema?  Quae  Cartesius,  quae 
Nevvtonus  corporum  principia  statuit?  Qui  Elementarii  dicuntur? 
Quid  Thales  Milesius,  Digbaeus,  Empedocles,  P.  Honoratus  Fabry 
senserunt?     Denique  quae  Principia  Chemici  statuunt? 

De  generalibus  corporum  affectionibus. 


Assertiones. 

Corpus  omne  extensum,  impenetrabile,  et  figuratum  est.  In 
minutissimas  partes  aqua,  vel  aere,  vel  igne,  vel  alio  menstruo  (?) 
stupendum  in  modum  resolvi  potest. 

Habet  suos  poros,  meatus,  et  interstitia. 

Datur  in  quolibet  corpore  vis  aliqua  se  conservandi  in  suo  statu 
naturali  seu  quietis,  seu  motus. 

Ex  corporum  cohaesione,  mutuo  accessu  fluiflorum  et  firmorum, 
praesertim  vero  ex  operationibus  chemicis  evincitur  dari  aliquam  in 
corporibus  proprietatem  ab  aUis  distinctam,  quam  seu  cum  Newtono 
Attractionem  seu  cum  Mariotto  accessum  mutuum,  adhaerentiam, 
motum  unionis,  seu  denique  gravitationem  universalem  voces,  solo 
nomine  dissidebis. 


De  corporum  gravitate. 
Quaestiones. 

Quae  praecipuae  proprietates  corporum  gravium? 
Quae  praecipuae  de  corporum  gravitate  sententiae? 
Quid  per  pondus  corporis  intelligitur  ? 

Assertiones. 

Pondus  corporum  a  gravitate  destingui  debet. 
Pondus  est  proportionale  Massae. 


Das  Theresianum  in  Wien.  339 


Gravitas  mutatur  pro  diversa  a  centro  terrae  distantia,  vel 
accessu  ad  majora  corpora. 

Consistit  itaque  gravitas  iii  lege  aliqua  Universali,  vi  cujus  cor- 
pora  omnia  ad  se  invicem  gravitant  in  ratione  reciproca  duplicata 
distantiarum,  et  directa  simplici  massarum. 


De   elasti  citate. 
Quaestiones. 

Quid  corpus  Elasticum? 

Quae  Elasticitatem  augent?  quae  minuunt? 


Assertiones. 

Elasticitas  non  explicatur  per  impulsum  fluidi  cujusdam  seu 
aerei,  seu  aetherei; 

Neque  per  vires  attractivas  Newtoni:  sed  per  certum  gradum 
rigiditatis,  et  liexibilitatis  partium  multum  ignis  intercipientium. 


De  calore  et  frigore. 
Assertiones. 

Calor  consistit  in  motu  partium  corporis  ex  oscillationibus  ignis  orto. 
Si  motus  fuerit  adeo  vehemens,  ut  extra  sphaeram  suae  activi- 
tatis  minimae  corporis  partes  ejiciantur,  erit  combustio. 
Frigus  oritur,  ubi  motus  partium  remiserit.     Hinc 


Quaestiones  resolventur. 

Cur  corpora  quaedam  magis,  minus  alia  incalescunt? 
Cur  calida  expanduntur,  et  evaporant? 
Quid  machina  Papiniana?  qui  ejus  effectus? 
Quid   Thermometrum   Drebellianum  ?     Florentinum   et  Fahren- 
heitianum  ? 

Quae  ratio  haec  construendi,  et  calorem,  frigusve  explorandi? 

22* 


340  Das  Theresianum  in  Wien. 


De  saporibus  et  odoribus. 
Quaestiones. 

In  quo  consistit  sapor  et  odor  prout  est  in  ipsis  Corporibus? 

Quid  ex  parte  organi  requiritur? 

Cur  quae  placent  organo  uni,  displicent  alteri? 


De  corporibus  fluidis. 
Theoremata. 

Quotcunque  tubi  in  fundo  communicant ,  aequali  sese  momento 
premunt. 

Fluida  in  onmem  partem  premunt  aequaliter. 

Non  obstante  hac  mutua  pressione  gravitate  sua  deorsum  pre- 
munt. 

Pressio  fluidorum  in  fundos  aestimanda  est  ex  massa  et  cele- 
ritate.     Hinc 

Pressio  in  fundum  est  factum  ex  fundo  in  altitudinem. 

Liquores  homogenei  tunc  in  tubis  communicantibus  quibus- 
cunque  pervenient  ad  aequilibrium ,  cum  eandem  in  illis  altitudinem 
obtinuerint. 

Liquores  heterogenei  tunc  aequilibrantur,  cum  illorum  altitudines 
fuerint  reciproce  ut  specificae  ipsorum  gravitates.     Hinc 

Explicatur  causa  fontium  salientium,  aquarum  se  ad  libellam 
componentium,  siphonis  anatomici. 


De  immersione  soHdorum  in  fluida. 

Solidum  fluido  immersum  tantum  sui  ponderis  amittit,  quantum 
ponderat  illud  fluidi  volumen  quod  in  ipsa  immersione  e  loco  suo 
excludit. 

Corpus  specifice  gravius  in  fluido  descendit  solo  excessu  gravi- 
tatis  supra  fluidum  aequalis  vohiminis. 

Specifice  levius  non  totum  mergitur. 

Corpus  vero  ejusdem  gravitatis  speciticae  cum  fluido  quiescit 
quocunque  loco  immergatur.     Hinc 


Das  Theresianum  in  Wien.  341 

Datur  ratio,  cur  cadavera  innatent,  cur  naves  etiam  onustae 
non  mergantur,  quocl  Archimedes  in  Hieronis  Corona  Fraudera  arti- 
ficis  detexerit. 

De  electricitate. 

Unde  nomen?  quae  Historia  Electricitatis  ?  Quid  primigenia? 
quid  communicata?  quae  praecipua  electricitatis  phaenomena?  Quid 
flumen  electricum? 

Assertiones. 

Electricitatis  etfectus  repeti  nequeunt  ab  aere,  neque  a  vapori- 
bus  aqueis,  neque  a  materia  magnetica,  sed 

A  materia  continua  ignea  exhalationes  acido  -  sulphureas  secum 
vehente. 

Phaenomena  pleraque  explicantur  per  duplicem  torrentem ;  unum 
quo  materia  ista  ex  corpore  electrico  per  fasciculos  radiorum  diver- 
gentium  prosilit,  alterum  quo  ejus  generis  materia  ex  aere,  vicinisque 
corporibus  affluit. 


De  sono. 
Quaestiones. 

Quid  sonus  prout  in   corporibus  sonoris?    quid  prout  in  medio 
propagatus  ? 

Quid  sonus  directus?  quid  reflexus? 

Quae  soni  celeritas?    Unde  augetur? 

Quid  tuba  stentoria?   quae  methodus  optima  hanc  construendi? 

Quid  echo?    Unde  Echo  Monophona,  Polyphona? 

Item  Monosyllaba  et  Polysyllaba? 


Assertiones. 

Sonus  in  ipsis  corporibus  spectatus  consistit  in  motu  tremulo 
partium  minimarum  elasticarum. 

Sonus  in  medio  spectatus  est  motus  tremulus  et  oscillatorius 
aeris  analogus  corpori  sonoro. 


342  I^*s  Theresianum  in  Wien. 


De  luce. 
Theoremata. 

Objectum  post  speculum  planum  videtur  erectum  ubi  cathetus 
incidentiae  concurrit  cum  radio  reflexo  continuato. 

Tanto  intervallo  distat  imago  post  speculum,  quanto  objectum 
a  speculo  remotum  est. 

Si  objectum  radiet  in  speculum  convexum  imago  videtur  situ 
erecto,  sed  minor. 

In  speculo  concavo  pro  diverso  situ  oculi  jam  majus,  jam  minus: 
jam  situ  erecto,  jam  inverso  videbitur. 

Radius  perpendicularis  incidens  non  refringitur. 

Radius  oblique  incidens  ex  medio  densiori  in  rarius  refringitur 
a  perpendiculo,  ex  rariori  in  densius  ad  perpendiculum. 

Si  Lux  parallele  incidat  in  lentem  plano-convexam  vel  convexo- 
convexam  in  foco  colligitur. 

Si  radii  parallele  incidant  in  lentem  plano-concavam,  vel  con- 
cavo-concavam,  in  egressu  divergent. 


Problemata. 

Tubum  Astronomicum,  Terrestrem,  Newtonianum  exponere. 
Item  Engyscopium. 

Exponere  vim  vitrorum  et  speculorum  causticorum. 
Efficere  ut  objectum  altius,  majus,  et  multiplex  appareat. 
Invenire  focum  Lentium. 


Assertiones. 

Lux  non  consistit  in  quodam  profluvio  ex  Sole  aut  aliis  corpori- 
bus  lucidis  ad  oculum  transmisso,  sed 

In  pulsibus  fluidi  alicujus  subtilissimi,  rarissimi,  raaxime  elastici 
a  corpore  hicido  acceptis,  quod  fluidum  aetherem  vocamus. 

Diversa  refractio  habetur  ab  universa  illa  gravitate  qua  corpora 
ad  se  invicem  accedunt. 


Das  Theresianum  in  Wien.  343 

Corpus  diaphanum  non  habetur  per  rectilineara  pororum  disposi- 
tionem;  sed 

Habetur  per  compressibilitatem  partium,  earumque  tali  inter  se 
nexu,  ut  pulsus  aethereos,  quos  extimae  partes  a  radio  incidente 
accipiunt,  interioribus,  atque  hae  rursus  ulterioribus  communicare 
possint. 


De    coloribus. 
Quaestiones. 

Quid  colores  prismatici?  quid  colores  in  corporibus  opacis? 
Qua  methodo  usus  Cl.  Newtonus  in  experimentis  colorum? 


Assertiones. 

Diversitas  colorum  prismaticorum  consistit  in  diversitate  pulsuum 
aethereorum,  atque  adeo  in  diversa  radiorura  refrangibilitate. 

Albedo  est  coraraixtio  radiorum. 

Radius  rubri  coloris  minirae  refringitur;  raaxiraara  refractionera 
patitur  radius  violacei  coloris. 

Corpora  opaca  videntur  per  pulsus  ab  ipsis  corporibus  causatos. 

Colores  in  corporibus  opacis  consistunt  in  certo  nuraero  pul- 
suura  dato  terapore  in  oculos  incurrentiura  orto  a  certa  tensione  et 
elasticitate  partium  integrantium ,  vi  cujus  illae  in  proprium  sibi 
motum  oscillatorium  instar  chordarum  excitari,  similesque  pulsus 
aeri  arabienti  imprimere  possint. 


Ex  physica  speciali. 

Ex   astronomia. 

Quaestiones. 

Quod  systema  Tychonis?  quod  Copernici?  Quid  stellae  fixae, 
quae  earum  a  terra  distantia?  An  sol  sit  corpus  igneura?  quid 
maculae  solares?  Quid  Lunares?  Quae  phases  Lunae?  Quid  Eclipsis 
solaris  et  Lunaris,  et  quando  utraque  contiugat? 


344  I^^s  Theresianum  in  Wien. 


Assertiones. 

Systema  Coperiiicanum  phaenomenis  explicandis  aptius  est,  quam 
Tychonicum. 

Cometae  sunt  species  Planetarum. 

Caudae  cometarum  sunt  vapores  assurgentes  a  capite  cometae 
in  partes  soli  oppositas. 

Maculae  solares  sunt  fuliginis  genus,  quod  concrescit,  et  instar 
nubium  dissipatur. 


De  aere,  aqua  et  igne. 
Quaestiones. 

Quid  de  aeris  tiuiditate,  gravitate,  elasticitate  notandum? 

Quid  atmosphaera?  an  aer  atmosphaericus,  et  quibus  sub  con- 
ditionibus  necessarius? 

Quid  Barometrum?  quid  Hygroscopium?  quid  Manoscopium  ? 
et  quae  ratio  horum  instrumentorum? 

Quae  aquae  proprietates  ? 

Quas  praecipuas  mutationes  subit  aqua? 

Quid  ignis?     Quid  flamma?  fumus? 

Quod  alimentum  ignis?     Cur  flamma  ascendit? 

Quid  Pyrometrum?     Quid  Phosphori? 

Qua  ratione  ignis  excitatur? 


Assertiones. 

Aer  est  gravis  et  elasticus. 

Ascensus  Barometri  a  sola  aeris  gravitate  est  repetendus. 

Glacies  habetur  a  sublato  aequilibrio  ignis  interni  et  externi. 
Quare 

Non  requiritur  copia  particularum  salinarum  et  nitrosarum. 

Fontes  perennes  non  oriuntur  a  phiviis  et  nivibus;  sed 

Originem  habent  ex  mari  ope  ignium  subterraneorum  et  destil- 
lationis. 

Ignis  consistit  in  aethere,  ejus  actio  in  motu. 


Das  Theresiauum  in  Wien.  345 


De  Meteoris  igneis  aqueis  ct  aercis. 

Quid  Fulraen?    Fulgur?    Unde  touitru? 

Quid  igncs  fatui?  Ambulones?  Ignis  Lambens?  Stellac  cadentes? 

Unde  aurora  Borealis?    Lumen  Zodiacale? 

Unde  Xebula?    Nubes?    Ros?   Pruina?   Pluvia?   Nix?   Grando? 

Quid  ventus?  qui  praecipui  memorantur? 

Unde  Lis?    Cur  circularis?    Quid  Halo,  Parelii,  et  Paraselene? 


Ex  Geologia,  et  Mineralogia. 

Assertiones. 

Terra  est  Figurae  Eliptoidicae  ad  polos  depressae. 
Montes  ignivomi   oriuntur   a   fermentationibus   materiae   acidae 
ac  sulphureae. 

Terrae  motus  oritur  ex  rarefacto  aere  subterraneo ,  aut  aqueis 
partibus  in  vaporem  actis. 

Lapides  oriuntur  ex  variis  terreis  arenis  ope  succorum  lapidi- 
ficorum  inter  se  concrescentibus. 

Metalla  alia  sunt  perfecta,  imperfecta  alia. 

Materia  Metallorum  est  fiuidum  quoddam  in  vapores  resolutum 
poros  terrae,  lapidumque  meatus  pervadens  in  matricibus  convenien- 
tibus  collectum. 


De  Plantis. 
Quid  Planta?    Quac  praecipuae  partes  plantae? 

Assertiones. 

Plantae  omnes  oriuntur  ex  proprio,  specificoque  semine. 

Nutrimentum  plantarum  habetur  per  partes  salinas  terreas 
oleosas  m  succo  aqueo  praeparatas,  extenuatas,  subactas,  et  cum  hoc 
succo  per  universam  plantarum  substantiam  distributas 


346-  I^*s  Theresianum  in  Wien. 


Ex  historia  universali  a  condita  Roma  ad  exstinctionem 

imperii  occidentalis. 

Quaestiones. 

Quae  institutio  Reipublicae  Romanae? 

Quid  de  septem  Romanorum  Regibus  notandum  maxime? 

Quae  revolutio  expulsis  Regibus  novum  Romae  introduxit  regi- 
men?  an  illud  liberius?  in  quo  consistebat  tota  ejus  vis?  in  quo 
Romani  libertatem  constituebant,  et  quid  de  amore  patriae  apud  illos 
sentiendum  ? 

Quae  origo  discordiarum  inter  illos  ?  quid  hic  a  Senatu  pecca- 
tum,  quomodo  Tribunatus  plebis  introductus,  quid  ille?  quomodo 
crevit  Tribunorum  potentia,  quae  media  huic  dilatandae  adhibuerunt, 
quid  de  Legibus  Agrariis  et  Licinia  sentiendum? 

Quae  origo  jurisprudentiae  Romanae  et  quae  illius  Historia 
usque  ad  abolitum  Decemviratum  ? 

Quid  de  Bellicis  Romanorum  institutis,  tanta  unde  in  re  militari 
industria?  quid  Legio,  ejus  arma,  divisio?  in  his  quid  boni?  quae 
disciplina,  quae  educatio  militaris?  unde  apud  eos  exercitia  corporis 
tam  hoiiorata?  ut  quid  fatigabatur  miles?  unde  raritas  morborum  et 
transfugiorum,  unde  fiducia  illa  et  valor  in  milite  Romano? 

Qui  potuit  Roma  crescere  incremento  quod  hodie  pro  non  possi- 
bili  habetur?  unde  fiebat  ut  Ordo  Militaris  tantus  esse  posset  sine 
eversione  ReipubUcae?  Quid  boni  hunc  in  finem  habebat  aequalis 
agrorum  divisio? 

Quid  de  Pyrrho?  cur  profuit  magis  quam  obfuerit  Romae? 
Quid  de  Gallis,  quae  variae  eorum  expeditiones? 

Quid  de  primo  bello  Punico,  quae  ejus  vera,  quae  praetensa 
causa,  quomodo  tam  subito  Romae  potentia  crevit  maritima?  id  cur 
nobis  apparet  impossibile?  Qui  Heroes  primo  Punico  bello  clarue- 
runt  maxime,  quibus  facinoribus? 

Quae  causa  fuit  Punici  belli  secundi,  cur  Carthaginienses  in- 
vaserant  Hispaniam?  Quid  nocuit  Romae  tarditas  in  Saguntho  libe- 
rando  ?  Quae  clariores  expeditiones  Annibalis ,  quis  Romae  animus 
in  cladibus  suis? 

Quid  judicandum  de  Cunctatore  Fabio?  quis  genius  Ducum  hoc 
qui  bello  claruerunt?  cur  renuit  Roma  captivos  redimere?    Cur  pro- 


Das  Theresianum  in  Wien.  347 


fugos  ex  proelio  Cannensi  punivit  et  ciir  Consulem  cladis  autorem 
honoravit?  uncle  Annibal  post  tantas  victorias  facilius  vinci  coepit? 
Quid  de  Scipione  et  Marcello?  cur  expeditio  in  Africam  siiscepta? 

An  diversitas  successus  utriusque  partis  non  sit  repetenda  ex 
diversitate  constitutionis  civilis  in  utraque  Republica?  unde  ergo  Car- 
thaginiense  regimen  Romano  debilius?  Quis  utrique  in  bello  finis? 
Quae  in  exercitibus  disparitas,  quae  in  ipso  utriusque  urbis  situ 
diversitas?  unde  Carthaginis  imminuta  opulentia,  quid  Carthaginem 
perdidit,  et  Romam  salvavit?    Quoraodo  ipsa  pax  Carthagini  nocuit? 

Quae  tum  facies  orbis  et  Graeciae  potissimum  constitutio?  unde 
bella  Macedonica?  in  quo  peccarunt  Graeci,  unde  ii  qui  Romae  foe- 
derati  erant  ab  ipsa  paulo  post  eversi? 

Quae  facies  Syriae,  quae  Aegypti,  quae  utriusque  regni  vires 
et  qua  parte  laborabant?  Quomodo  Romani  eos  reges  sensim  exuere 
potentia?  Quis  genius  Antiochi,  cur  in  Romanos  arma  cepit,  quo- 
modo  ille,  quomodo  Perseus  victi  ? 

Quibus  artibus  Romani  subjugabant  populos?  cur  Romani  prae- 
mia  et  poenas  in  bellorum  exitu  decernebant?  Quandonam  inducias 
dabant?  Quare  injurias  sibi  illatas  subinde  dissimularuiit,  unde  tantus 
eorum  per  orbem  metus?  cur  legati  eorum  tam  arroganter  loqueban- 
tur :  cur  in  pace  ineunda  semper  victum  cogebant,  exercitum  minuere, 
tributa  pendere,  obsides  dare  ?  cur  vetabant  bella  cum  sociis  et  quo- 
tuplicis  generis  habuere  socios? 

Quomodo  sibi  solis  reservabant  arma?  cur  Asiaticis  vetabant 
conscribere  militem  Europeum?  Quomodo  potentiores  devincebant 
Reges,  quomodo  cum  Rebus  pubHcis  et  liberis  agebant  popuHs?  Quae 
iliorum  perfidia  in  interpretatione  foederum? 

Quid  de  motibus  Grachorum  ?  Quid  de  Mario  ?  quomodo  lugur- 
thino  bello  admotus,  qui  se  in  consulatu  continuavit,  quomodo  sexto 
consulatu  dejectus  fuit? 

Quid  de  bello  Sociali?  Quae  ejus  origo?  an  preces  sociorum 
justae?  Quae  Romae  sub  belli  initium  fortuna?  Quomodo  dissoluta 
sociorum  unio,  quo  successu? 

Quae  corruptio  Romanorum?  Quomodo  Epicureismus  illis  no- 
cuit?  Quomodo  Religio  cum  statu  civih  pecuhaliter  apud  eos  connexa 
erat?  quo  sensu  Divitiae  et  paupertas  aequaliter  illis  nocuerunt? 
Quare  militaris  virtus,  quae  ilhs  remansit  sola,  maxime  tum  nocuit? 

Qui    terminati  sunt  motus   Syllae    et  Marii?     Quare   triumphi 


348  Das  Theresianum  in  Wien. 

Syllae  libertatem  reddiderunt  impossibilem  ?  Quid  Proscriptiones 
Syllae  mali  intulerunt  regimini?  Quomodo  sensim  Romani  deposue- 
runt  odium  Tyrannidis? 

Quae  origo  magnitudinis  in  Pompeio?  Qui  genii  Crassi,  Cae- 
saris,  Pompeii,  Ciceronis,  Catonis,  Catilinae?  Quibus  viis  Caesar 
crevit  ? 

Quomodo  Triumviratum  instituit?     Quos  habuit  hic  successus? 

Quae  hic  diversorum  molimina? 

Quomodo  ad  bellum  civile  devenerunt  Caesar  et  Pompeius? 

Quid  hic  a  Senatu  peccatum?    Quid  perdidit  Pompeium? 

Quid  peccaverunt  interfecto  Caesare  Conjurati,  quid  Senatus? 

Quomodo  se  tunc  gesserunt  Cicero,  Antonius,  Octavius,  Lepidus? 

Quid  ad  obtinendum  imperium  profuit  Augusto  maxime? 

Quomodo  ipsa  illi  profuerunt  vitia?  cur  uno  praelio  lis  inter 
illum  et  Antonium  dirempta?  Quare  Augustus  mores  publicos  frae- 
navit  quos  Pompeius  aliique  qui  ad  Imperium  aspiraverant,  corrupe- 
rant?  unde  clemens  subito  factus,  qui  aiitea  tam  crudehs?  Quale 
regimen  introduxit?  cur  placuit  ejus  regimen  iis  quibus  regiraen  lulii 
Caesaris  disphcuerat?  quare  rariora  sub  eo  facta  sunt  bella?  cur 
Civitatis  et  Libertatis  donandae  tam  parcus?  quomodo  rem  militarem 
ordinavit?  cur  artes  et  scientias  coluit? 

Quid  in  decem  primis  Caesaribus  seu  quoad  genium  seu  quo- 
ad  characteres  illorum  notandum  maxime?  quae  diversitas  inter 
genium  Tiberii  et  Augusti?  unde  adulatio  senatus?  Quid  mali  fecit 
Tiberius  auferendo  jus  nominandi  Magistratus  Populo?  Caligula 
unde  tam  malus  Dominus  qui  servus  tam  bonus?  cur  abolevit  legem 
Majestatis  et  quae  illa?  unde  tanta  crudehtas  in  homine  Romano? 
unde  ferocia  in  genio  Romani  populi?  unde  placebant  Romanis  mali 
Imperatores?  Quid  Claudius  circa  judicia  immutavit?  unde  absoluta 
adeo  Caesarum  potestas?  quae  causa  quod  ita  vihierit  populus? 
Quod  malum  ex  invalescente  militia?  quid  Nero  circa  Congiarium? 
quid  de  Vespasiano,  Tito,  Domitiano? 

Quae  causae  deficientis  Saeculo  secundo  Imperii?  cur  Trajani 
de  Parthis  victoriae  tam  celebres?  Quid  sub  Hadriano?  Quid  An- 
tonios  tam  bonos  reddidit?  unde  progressus  Stoicae  tum  Disciplinae? 
Quid  mali  fecit  venditio  Imperii  post  Commodum?  quis  Serverus? 
quare  tam  facile  erat  Romae  haberi  Principem  Tyrannum?  quid 
nocuerunt  impeiio  ejus  proscriptiones  ?  unde  enervatae  legiones?  unde 


Das  Theresianum  in  Wien.  349 

exteri  ad  thronum  perveneriint?  quid  Caracalla  egit  de  thesauris  pa- 
ternis?  Quod  maximura  ex  eo  malum?  unde  tot  Caesares  interfecti? 
Qualis  tum  Imperii  forma? 

Quis  Diocletiani  et  Constantini  character?  cur  ille  duos  Impe- 
ratores  et  duos  Caesares  esse  voluit?  cur  hic  Praetorii  Praefectos 
multiphcavit  et  militiae  magistros  instituit,  quo  successu?  quae  tum 
Aulae  Caesareae  facies  esse  coepit?  Quando  primum  divisa  imperia 
et  quid  de  hoc  censendum?  Quid  de  exstructa  Constantinopoli? 
quomodo  per  id  nocitum  Italiae  et  exhaustus  opibus  Occidens?  quid 
de  distributione  Frumenti  Constantinopoli  ?  quid  nocuit  Constantinus 
Militiae?   unde  tanta  incertitudo  in  gestis  et  fama  Caesarum? 

Quae  sub  Imperatoribus  invaluerunt  in  Regendo  sententiae  ab 
antiquis  ahenae?  Quid  Valentinianus?  Quomodo  Gothi  irrupere  trans 
Danubium?  Quid  cum  ilhs?  cur  auro  placati  et  quam  male?  quae 
milltia  tum  Romana,  cur  ad  hanc  admissi  Barbari,  quo  successu? 
unde  tum  coepit  equitatus  in  exercitibus  praevalere  ?  quid  de  exactio- 
nibus  ? 

Quid  Barbaros  reddidit  Imperio  tam  metuendos?  Quid  de 
Attila,  quare  cum  potuerit,  non  subegit  totum  Imperium?  hoc  mortuo 
cur  Romani  non  invaserunt  Hunnos?  cur  Barbari  ab  initio  terras 
non  petivere? 

Quid  Occidentis  evertit  Imperium,  quare  Barbari  incubuere 
Occidenti  potius  quam  Orienti?  Quare  sibi  non  astiterunt  mutuo 
Imperia?  unde  Occidens  maritimis  viribus  erat  destitutus?  Quare 
Barbaris  terrae  datae  et  quae?  an  bene?  spesne  erat  eos  in  nomen 
Romanum  mutandos?  quid  hanc  spem  evertit?  Quae  Imperio  Occi- 
dentali  extincto  Europae  facies? 

Totam  hanc  Historiae  Universahs  partem  redigimus  ad  se- 
quentes  Disputationi  subjectas 


Assertiones. 

Romani  quantumvis  crebra  feliciaque  gesserint  bella,  justo  tamen 
titulo  pugnarunt  numquam:  fortunataque  sunt  scelera,  quae  in  me- 
morabilibus  quas  retulere  victoriis,  admiramur. 

Quare  si  territorium  Romae  adjacens  a  Numitore  concessum  ex- 
cipias,  reliqua  omnia  quae  vastissimae  illorum  accesserunt  Rcipublicae, 
usurpationibus  et  violeutiis  fuere  comparata. 


350  I^^s  Theresianum  in  Wien. 


Intestinae,  queis  Roma  agitata  seraper  fuit,  turbae,  libertatis 
illius  adhuc  vigentis  erant  indicium:  Reipublicae  ergo  erant  utiles, 
motusque  hi  civiles  illam  conservabant ;  nec  nisi  cum  magnitudo 
Imperii  turbis  substituisset  bella,  corruere  coepit. 

Cum  Respublica  mutata  est,  mutari  inevitabiliter  debuit;  quod 
leges  et  instituta  quibus  hactenus  steterat,  Reipublicae  non  incongrua 
tantum,  sed  et  noxia  facta  fuissent;  atque  adeo  conatus  eorum  qui 
liT^ertatem  vel  conservare,  vel  restituere  volebant,  quantumvis  bono 
fierent  intuitu,  erant  imprudentes. 

Imperium  Romanum  semper  Haereditarium  fuit,  vel  saltem  ad 
Principis  regnantis  libitum  usque  ad  exstinctionem  illius  in  Occidente. 

Veritas  et  Divinitas  fidei  Christianae  ex  Historica  illius  propa- 
gatione  demonstratur. 


Ex  iure  naturae  et  philosophia  morali. 
Q  u  a  e  s  t  i  0  n  e  s. 

Quid  jus  naturae  affirmativum  et  negativum  et  quod  inter  haec 
quoad  obligandi  modiim  discrimen? 

Quae  juris  proprietates  ? 

Quae  morum  honestatisque  regula? 

Quae  conditiones  ad  actus  honestatem  requisitae? 

Quae  ignorantia  eam  turbet?  et  cur  id  non  faciat  aut  metus 
aut  vis? 

Quid  dictamen  conscientiae  et  cur  hoc  etiam  si  sit  erroneum 
sequendum  sit? 

Quomodo  in  dubiis  formetur  dictamen,  quid  requiratur  ut  opinio 
vere  sit  probabilis,  cur  praestet  inter  probabiles  adhaerere  pro- 
babiliori? 

Quid  officium  perfectum  et  imperfectum? 

Unde  officia  erga  Deum  deducuntur? 

Quae  erga  se  ipsum  officia  et  quibus  comprehenduntur  regulis? 

Quae  sui  suarumque  rerum  praescripta  cura? 

Quae  erga  alios  officia,  quis  in  his  ordo  ? 

Quid  mendacium,  et  cur  semper  illicitum? 

Quamdiu  juramentum  promissorium  obhgat? 

Quid  communio  negativa  et  positiva  bonorum? 


Das  Theresianum  in  Wien.  351 


Cui  natura  jus  maris  et  indivisarum  rerum  reliquit  Dominium? 

Quae  sit  causa  cur  ad  restitutionem  injurians  obligetur  et 
quando  ? 

Quid  Philosophia  moralis,  quae  partes,  quod  singularum  ob- 
jectum,  quis  finis? 

Quae  sint  maxima  felicitatis  publicae  instrumenta? 

Quomodo   Religio  censetur   primum  Reipubhcae   fundamentum? 

Quam  graviter  noceat  patriae  Superstitio? 

Cur  mutationes  in  Religione  externa  omnes  vitandae? 

Cur  disputationes  supprimendae?  Cur  tamen  Ectesis  Heraclii 
et  Typus  Constantis  reprobata  sunt? 

An  in  Haereticos  saeviatur  juste?  ciir  tamen  praestet  mode- 
ratione  cura  iis  uti? 

Quid  de  Aerario? 

An  Thesauri  in  aerario  si  conserventur  nimii,  id  non  saepe  Rei- 
publicae  obsit? 

Quid  de  fontibus  aerarii ,  vectigalibus  praesertim  et  tributis ,  et 
quae  circa  liaec  observationes  civiles  ? 

Quomodo  justitia  est  Patriae  necessaria? 

Quantum  commutativa  prosit  ad  veram  potentiam? 

Quae  in  justitia  distributiva  et  vindicativa  observanda? 

Quae  sunt  media  quibus  Reipublicae  crescit  potentia? 

Quare  multitudo  populi  est  certissimum  potentiae  indicium,  ut 
ex  omnibus  Historiis  coUigitur? 

Quomodo  deprehenditur  huic  non  officere  vel  restituta  ab  Evan- 
geho  Monogaraia,  vel  introductus  ab  Ecclesia  Caelibatus  sacer? 

Qui  sunt  varii  in  Republica  civium  ordines? 

Qui  augent  tantum  et  qui  conservant  Patriam,  quare  de  primis 
multiplicandis  non  autera  secundis  est  iaborandum? 

Cur  Agricolae  sunt  praestantissima  civium  portio,  et  quid  illis 
debetur? 

Quid  de  opificibus  et  mercatoribus  notandum,  et  quid  vere  com- 
mercium  dicitur? 

Quid  de  Legibus,  Magistratibus,  Militia?  quae  debet  hodie  esse 
propoitio  militum  ad  cives? 

Quis  bonus  vir?    quis  bonus  civis? 
Quae  subditorum  in  Principem  officia? 


352  1**3  Theresianum  in  Wien. 


Unde  Nobilitatis    origo?     quae    ejus    in   Patriam   et   Principem 
officia? 

Quid  magnificentia,  quid  luxus,  quid  prodigalitas,  quid  liberalitas? 
Quid  amicitia?   quae  in  illa  cautelae? 


Assertiones. 

Finis  hominis  ultimus  Deus  est,  in  cujus  per  actus  sibi  proprios 
possessione  suprema  illius  felicitas  sita  est;  ast  cum  hanc  quamdiu 
corpori  unitus  vivit  perfecte  obtinere  nequeat  summa  quam  in  hoc 
mundo  obtinere  potest,  consistit  Beatitudo  in  illa  animi  quiete  quam 
sola  illi  virtus  parit. 

lus  naturae  est  Dei  voluntas,  qua  absoluta,  et  immutabilia  prae- 
scribit  media,  quibus  ad  finem  suum  homo  dirigitur. 

Ad  finem  hunc  si  actiones  exploret  homo,  infallibiliter  dirigitur 
in  cognitione  juris  naturae,  cujus  proin  cognoscendi  principium  est 
Deus,  ut  infinite  perfectus.  Sociahtatis  appetitus  quod  vult  Pufen- 
dorff;  felicitas  humana,  quod  Wolffius;  amor  Dei  sui  ipsius  et  proximi; 
quod  Heineccius;  fines  creaturarura  medii,  quod  Recentiores  ahi  vo- 
hmt;  certitudinem  talem  parere  numquam  possunt. 

Inter  officia,  quae  Deo  debet  homo,  jus  naturae  Rehgionem  quo- 
que  externam  praescribit:  et  frustra  cum  Thomasio  (juris  pr.  Div. 
I.  2  c.  I)  id  negante,  quaeritur  dispar  inter  externam  et  quae  prae- 
scribitur,  internam  Religionem  ratio. 

Quare  contra  Baihum  (in  opere  de  Cometa)  adstruimus  quod 
Pohtica  etiam  societas  ex  Atheis  formari  non  possit;  Deistas  etiam, 
qui  cum  Deo  nostrum  orbem  hominumque  mores  curae  non  esse 
asserunt,  aho  nomine  Athei  veri  simt,  a  conditione  civium  exchidimus, 
utpote  cum,  quod  tamen  unicum  se  ambire  jactant,  veri  honesti  ho- 
mines  esse  nequeant. 

Sui  ipsius  violentam  occisionem  omni  casu  proscribit  natura. 

Fama  sua  cuilibet  cordi  ut  sit,  natura  dictat;  ast  eam  alterius 
caede  conservare,  onmino  est  ilhcitum. 

Tantum  quihbet  ius  in  vitae  suae  conservationem  accepit,  ut 
violentum  invasorem  etiam  illata  morte  repellere  queat;  si  tamen 
concessa  facultate  usus  non  fuerit,  legem  naturae  non  transgreditur. 

Omnia  quae  proxinio  debentur  officia,  his  continentur  capitibus: 


Das  Theresianum  in  Wien.  353 

quod   tibi  non   vis  tieri,   alteri   ne  feceris;    orauia   vero  qiiaecumque 
vultis  ut  faciant  vobis  homines,  et  vos  facite  illis. 

Natura  quidem  a  mundi  exordio  in  communione  reliquerat 
externa  corporis  bona,  non  tamen  contra  eam  introducta  est  bono- 
rum  divisio. 

Tantura  abest  legitiraam  raagistratui  subjectionera  naturae  re- 
pugnare  ut  status  potius  civilis  illi  maxirae  sit  conforrais,  ad  quem 
hominera  ipsa  natura  formasse  videtur:  quare  societatis  originem 
qualem  Hobbesius,  Carneadem  secutus,  adstruit,  horainesque  ahquando 
pecorura  instar  vagatos  ut  juris  consulti  quidem  antiqui  adinvene- 
runt,  negamus,  societatesque  ab  initio  conditi  orbis  semper  fuisse 
adstruiraus,  deferentes  potius  Historicae  narrationi  quaui  scriptura 
proponit,  quam  futihbus  Recentiorura  quorundara  rationibus,  quorura 
opinio,  non  Religioni  tantura,  sed  et  civili  tranqiiillitati  opponitur. 

Haereditario  jure  firraata  Monarchia  regiraen  est  huraanae  felici- 
tati  quam  maxirae  aptuni. 

Obedientia  Principi  debita,  tot  nobis  praescripta  est  titulis,  nuUo 
ut  uraquara  casu  ab  hac  sit  exeraptio,  nisi  ubi  Deo  manifeste  con- 
trariura  praeciperetur:  atque  tura  quidem  nihil  nisi  passive  inobedire 
licet:  neque  hoc  vinculo  cives  ab  humana  potestate  liberari  queunt, 
neque  hoc  officium  limitare  ipsi  valent,  cum  potestas  regiraini  a  solo 
Deo  collata  sit:  adversarii  qui  hic  nos  taraquara  Despotismi  fautores 
insiraulant,  pro  licentia  populari  qua  inter  homines  pejus  nihil  est, 
se  pugnare  non  advertunt. 

Bonus  vir  a  bono  cive  nihil  differt,  vitara  ergo  qui  patriae  non 
ducit  utilem,  non  otiosus  tantura  sed  et  nialus  est. 

Post  Deura  patriae  Principisque  amor  reliquis  rebus  omnibus 
praeferendus  est;  huic  officio  cedunt  reliqua  humana  omnia:  sacri- 
legus  est,  qui  patriae  suae  iniquus  est. 

Cura  e  Republica  sit  Thesauros  publicos  opulentos  esse,  mani- 
festura  est  civem  quemlibet  teneri  bona  sua  in  eos  conferre:  Patriae 
ergo  injurius  est,  qui  dissipatione  quacumque  se  huic  auxilio  ineptum 
reddit. 

Militaris  vita,  Gloriae  seges  et  patriae  fulcrura  convenientissiraa 
est  homini  natalibus  illustri. 

Scientiae  vitae   nobihs    ornaraentura   sunt,    nec    hae,    ut   voluit 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  ^O 


354  I^*s  Theresianum  in  Wien. 

J.  J.  Roiisseau  (in  dissert.  Academ.  Divione  coronata  1754.)  cor- 
riiptelae  morum  contulere  quidpiam. 

In  divitiis  conquirendis  primam  ponere  curam  ingenuum  dedecet; 
ast  moderate  parandis  et  conservandis  vacare,  est  de  patria  bene 
mereri. 

Cum  primus  Nobiiitatis  finis  sit  Patriae  Principique  assistere, 
non  apparet,  quomodo  huic  adversaretur,  vel  nobilitate  excideret,  qui 
commerciis  incumberet. 


Dritter  Teil. 


Ratio    studiorum 

Anni   1832. 


A. 

Vorbereitungen  zur  neuen  Redaction  der  Ratio  studioruni. 

1814—1832. 

Durch  das  Breve  Dominus  ac  Redemptor  vom  21.  Juli  1773 
wurde  die  Gesellschaft  Jesu  aufgehoben').  Da  das  Inkrafttreten  des 
Breve  von  dessen  legitimer  Verkiindigung  abhangig  war,  blieben  die 
Jesuiten  fiir  kiirzere  Zeit  in  Preufsen,  fiir  die  ganze  Folgezeit  in  Rufs- 
land  in  legaler  Weise  fortbestehen.  Im  letzteren  Lande  verhinderte 
die  Kaiserin  Katharina  II.  die  Verkiindigung  des  Breve^).  Noch  vor 
Ablauf  des  18.  Jahrhunderts  wurden  Jesuiten  von  eiuigen  Fiirsten 
mit  Erlaubnis  des  Papstes  aus  Rufsland  zuriickgerufen;  vier  Decennien 
nach  der  Aufhebung  stellte  Pius  VII.  durch  die  Bulle  Sollicitudo 
omnium  ecclesiarum  am  7.  August  1814  die  Gesellschaft  Jesu  fiir  die 
ganze  Welt  wieder  her. 

Ueber  die  Ratio  studiorum  waren  zwei  Jahrhunderte  hingegangen 
und  die  Zeiten  vielfach  andere  geworden.  Daher  beschlofs  man  bereits 
auf  der  zweiten  russischenCongregatiou  1785  zu  Polotzk  (Plock)  eine 
neue  Durchsicht  derselben.  Ein  gleiches  Dekret  wurde  auf  der 
20.  General-Congregation  1820  zu  Rom  erlassen.  Im  namlichen  Jahre 
wurden  die  Jesuiten  aus  Rufsland  verbannt;  sie  wanderten  nach  Ga- 
lizien  und  Wien. 


')  Die  iiaheren  Daten  in  dem  Aufsatze:  «Ungedruckte  Briefe  und  Relationen 
iiber  die  Auf  hebung  der  Gesellschaft  Jesu  in  Deutschlanda  im  Historischen  Jahr- 
buch  der  Gorres-Gesellschaft  VI  (1885)  413  ff.  Ueber  die  Aufhebung  selbst  vergl. 
Duhr,  Jesuitenfabeln  S.  321  tf. 

2)  Ueber  die  Legalitat  dieses  Fortbesteheus  vergl.  Sanguinetti,  La  com- 
pagnia  di  Gesii  e  la  sua  legale  esistenza  nella  chiesa.    Koma  1882. 

23* 


356  I^ie  neue  Gesellschaft  Jesu. 

In  vielen  Landerii  begannen  sie  nun  wieder  die  alte  Lehrthatig- 
keit;  im  Gebiete  der  deutschen  Zunge  entstanden  die  Collegien  in 
Brieg  (Walhs  1814),  zu  Freiburg  in  der  Schw.  1818,  in  Schwyz 
(1836)  und  Luzern  (1844);  im  Habsburgischen  Reiche  die  zu  Tarnopol 
und  Lemberg  (1820);  das  Theresianum  zu  Lmsbruclj  wurde  1838 
den  Jesuiten  iibergeben,  1856  die  theologische  Fakultiit  daselbst;  im 
namlichen  Jahre  entstand  das  Collegium  zu  Feldkirch  in  Vorarlberg 
durch  die  deutsche  Ordensprovinz.  Das  romische  Colleg  wurde  der 
Gesellschaft  Jesu  1824  zuriickerstattet,  zwei  Jahre  spater  das  Colleg 
der  Adeligen  zu  Rom  gleichfalls  iibertragen.  In  ganz  Italien,  Frank- 
reich,  Grofsbritannien  und  Irland,  Belgien  und  Holland  begann  eine 
grofse  Erziehungsthatigkeit  des  Ordens;  ein  neuer  Beweggrund  zur 
Neudurchsicht  des  Studienplanes. 

So  ergingen  vom  Jahre  1821  an  verschiedene  Ausschreiben  der 
Generale  Fortis')  und  Roothaan^)   an  die  einzelnen  Provinzen,  sich 


')  P.  Alois  Fortis,  geb.  zu  Verona  12.  Oktober  1748,  trat  am  12.  Oktober 
1762  in  die  Venezianische  Provinz  der  Gesellschaft  Jesu  ein  und  wurde  Pro- 
fessor  der  Humaniora  zu  Ferrara.  Nach  der  Unterdriickung  des  Ordens  wurde 
er,  vom  Herzoge  von  Parma  berufen,  Direktor  der  Academia  degli  scelti  am 
dortigen  adeligen  Convicte.  In  die  neu  hergestellte  Gesellschaft  Jesu  wieder 
zuriickgekehrt,  wurde  er  bald  nach  1815  Provinzial  von  Italien  und  am  18.  Oktober 
1820  General,  f  zu  Rom,  27.  Januar  1829.  Anonym  gab  er  in  drei  Teilen  heraus: 
«Poesie  italiane  e  latine  di  un  Accademico  tra  i  Costanti  di  Torino,  detto  il 
Dubbioso.cc 

2)  Joh.  Phil.  Roothaan,  geb.  zu  Amsterdam,  23.  November  1785,  machte 
seine  Studien  am  dortigen  Athenaum  und  trat  am  3.  Februar  1804  zu  Diinaburg 
in  Rufsland  in  die  Gesellschaft  Jesu.  Nachher  war  er  Professor  der  Humanitilt 
und  Rhetorik,  darauf  des  Griechischen  und  Hebraischen  zu  Plock.  Mit  den  an- 
deren  Jesuiten  1820  aus  Rufsland  vertrieben,  ging  er  nach  der  Schweiz  und  lehrte 
die  Rhetorik  zu  Brieg  in  Wallis,  wurde  dann  ,Rektor  des  adeligen  Collegs  in 
Turin,  spiiter  nach  Rora  berufen  und  am  9.  Juli  1829  zum  General  erwahlt;  ein 
Amt,  das  er  mehr  als  23  Jahre  verwaltete,  verehrt  und  allgeliebt,  wie  selten  ein 
Vorgesetzter,  f  8.  Mai  1853.  Er  war  ein  Mann  von  gediegener  Geistesbildung,  ein 
Spracheutalent,  exacter  Philolog,  tiichtiger  Philosoph  und  Theolog  und  ein  Mann 
von  heiligmafsigem  Leben.  Trotz  eindringlichster  Bitten  liefs  er  sich  nie  por- 
trtxtieren;  das  von  ihm  entworfene  Bild  ist  aus  dem  Gediichtnisse  gezeichnet. 
Auch  literarisch  war  er  thittig;  sein  Hauptwerk  ist  die  philologisch  -  kritische, 
aus  der  spanischen  Urschrift  hergestellte  Ausgabe  der  Exercitien  des  h.  Ignatius, 
«Exercitia  spiritualia  S.  P.  Ignatii  Loyolae  cum  versione  literali  ex  autographo 
Hispanico  .  .«  Romae  typis  Salviucci,  1835,  8°.  pp.  XXVIII,  197;  seither  oft 
aufgelegt  uud  bearbeitet.  Vergl.  Levensshets  van  P.  J.  Phil.  Roothaan,  Generaal 
der  Societeit  van  Jezus.  Met  bijlagen,  portret  en  facsimile  door  J.  Alberdingk 
Thijm  S.  J.     Amsterdam  1885. 


P.  Brzozowski  fordert  Bericht  iiber  die  alte  R.  st.    1821.  357 

iiber  die  zu  treffenden  Aenderungen  zu  aufsern.  Im  Jahre  1829 
drang  die  21.  General-Congregation  auf  Beschleunigung  des  Werkes. 
Der  General  Roothaan  ernannte  einen  Ausschufs  von  filnf  Patres: 
fiir  Italien  P.  Manera,  fiir  Sizilien  P.  Garofalo,  fiir  Frankreich 
P.  Loriquet,  fiir  Deutschland  P.  van  Hecke,  langjahriger  Professor 
der  Dogmatik  in  Sitten'),  fiir  Spanien  P.  Gil. 

Im  Jahre  1830  begannen  die  Beratungen.  Das  Resultat  der- 
selben  wurde  nachher  vom  Pater  General  und  seinen  Assistenten  ge- 
priift  und  die  revidierte  Ratio  studiorum  am  25.  Juli  1882  veroffent- 
licht.  Dieselbe  hat  aber  noch  nicht  eigentliche  Gesetzeskraft,  weil  sie 
von  keiner  General-Congregation  bestatigt  ist. 


Aiifforderung  cles  P.  Assistenten  Brzozowski 

an  den  deutschen  Vice-Provincial 

zur    Aeusserung    iiber    die    alte   Ratio    studiorum. 

(Arch.  Germ.  V.  B.,  zwei  vor  No.  1  angeklebte  Oktavbiattclieu.) 


De   studiorum   ratione. 
13.  Januar  1821. 

Debet  P.  Viceprovincialis  primo  pensare  et  ponderare:  Quid 
suarum  nationum^)  gentiles  circa  scientias  et  studia  aestiment,  vehnt 
et  exigant  tamquam  usui  necessarium  et  peritiae  decorum;  praecipue 
quoad  classes  inferiores,  Physicam  et  Mathesim;  Deinde  kistret 
R*.  V*^  pubhcorum  studiorum  prospectus,  quae  res  in  suis  nationa- 
hbus  Academiis    docentur,   et  qua  id  fit  distributione  horarum  vel 


')  Jos.  van  Hecke,  geb.  zu  Briigge,  6.  Januar  1795,  in  den  Orden  ge- 
treten  2.  Oktober  1814,  war  Professor  des  Kirchenrechts  zu  Freiburg  in  der  Schw. 
und  zu  Rom,  spater  Bollandist,  f  zu  Trouchiennes  (Trongen)  27.  Juli  1874. 

2)  Die  oberdeutsche,  damals  auf  die  Schweiz  beschrankte  Vice-Provinz  um- 
falste  Deutsche,  Franzosen  und  Niederlander  (Belgier  und  Holliinder). 


358  P-  Brzozowski  fordert  Bericht  iiber  die  alte  R.  st.    1821. 

dierum  pro  imoqiioqiie  genere  liarum  artium.  Tum  denique,  con- 
sideratis  omnibus,  formet  atque  exaret  scripto  succinctim,  clare,  ordi- 
natim  suam  opinionem  et  Postulata  ex  re  manantia. 

Extractum  ex  litteris  Adm.  R.  P.  N.  13.  Jan.  1821. 

N.  Godinot  S.  J.  Vice-Prov.  Helvetiae'). 


Ueber   deiiselbeii    Gegeristaiid. 
31.  Januar  1821. 

R^  V^  mihi  scribat,  et  quidem  singillatim,  in  quavis  Schola  et 
classe  quae  Studia  tractentur,  quae  et  quot  horae  in  septimana  illis 
impendantur:  quarum  linguarum  peregrinarum  praeter  latinam  studinm 
in  Helvetia  vigeat?  Utrum  lingua  etiam  Graeca  locum  habeat?^) 
Quorum  Auctorum  praesertim  Logica,  Metaphysica,  Ethica  atque  Theo- 
logicae  facultates  in  Scholis  tradantur.  Geographia,  Mathesis,  Histo- 
ria,  et  civilis  et  naturalis,  quomodo  sit  per  singulas  classes  distributa? 
Quaenam  sint  tempora  vacationum,  annuarum  et  qualibet  septimana  ? 
Quot  horis  mane  et  de  meridie  in  scholis  soleant  durare  studia? 
Vellem  etiam  scire,  utrum  in  ratione  studiorum  aliqua  praescripta 
sint  a  regimine  civili,  quae  immutari  a  nostris  non  possunt. 

1821.    31.  Jan 
Roma. 

Ex  Litteris  P.  Raymundi  Brzozowski  Assistentis. 


1)  P.  Nicolaus  Godinot,  geb.  zu  Rheims  5.  Februar  1761,  wurde  Dr. 
Theol.  au  der  yorbonne,  mufste  wiihrend  der  Revolution  nach  Deutschland  fiiehen 
und  trat  hier  in  den  Verein  der  Patres  Fidei,  1810  in  die  G.  J.  in  Rufsland. 
Nach  Wiederherstelhing  des  Ordens  wirkte  er  in  der  Schweiz  und  war  1818 — 24 
Viceprovinzial.  Im  Jahre  1824  wurde  er  zum  Provinzial  der  neuerrichteten  fran- 
zosischen  Ordensprovinz  ernannt. 

2)  Diese  Frage  war  nicht  mvifsig.  Noch  im  Jahrc  1834  trat  der  Erziehungs- 
rat  (Conseil  d'education)  des  Kantons  Freiburg  in  der  Schweiz  gegen  die  alten 
Sprachen  und  insbesondere  gegen  das  Griechische  am  dortigen  Kolleg  auf. 
»11  apparait  au  Conseil  d'Education,  qu'une  reforrae  est  devenue  necessaire  dans 
renseignement  au  College,  s'il  ne  veut  pas  rester  en  arriere  de  tout  ce  qui  nous 
entoure;  que  la  necessite  d'une  etude  plus  pai-ticuliere  des  langues  modernes  se 
fait  tous   les  jours   plus  fortcment   sentir,  et  qu'appliqu6es  a  l'ensoigncment  .  .  . 


Bericht  der  deutschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821.  359 


Antwort 

des  Vize  -  Provinzials  der  Schweiz  P.  Godinot 

auf  die    Anfragen    iiber    die    Ratio   studiorum    voni 

13.  und  31.  Januar   1821. 

(Archiv.  (xerm.  V.  B.  1.    Oben  mit  der  Bemerknng:  „Responsum 

ad  quaesita  Adm.  R.  P.  (x.  in  suis  Litteris  13.  Jan.  1821  datis",  wohl  das 

Original,  von  welchem  eine  Abschrift  nach  Rom  gin^.) 

Dafitr,  dafs  unser  Stiick  die  Urschvift  sei,  sprecheu  die  vielen  Tilgungen, 
Verbesseruugen  des  Textes  und  die  auf  dem  Rande  angebrachten  Zusatze. 


Primum  Quaesitum. 

,,Debet  Vice-Provincialis  pensare  et  ponderare,  quid  suarum 
nationum  gentiles  circa  scientias  et  studia  aestiment,  velint  et  exigant, 
tanquam  usui  necessarium  et  peritiae  decorum.  Praecipue  quoad 
classes  inferiores,  Physicam  et  Mathesim.'''' 


In  hac  universim  Vice-Provincia  I?  Boni  omnes  summopere 
desiderant,  ut  simul  cimi  scientiis  temporis  genio  accommodatis  juven- 
tus  tum  in  inferioribus,  tum  in  superioribus  Scholis  solide  prae- 
muniatur  contra  irreligionis  et  insubordinationis  spiritum,  sed  spe- 
ciatim : 

II?  Gentilium  nostrorum,  tum  Helveticorum  et  Germanorum, 
tum  Belgarum  ingenium  postulat:  1?  ut  in  Inferioribus  juventus  non 
solum  latinis  et  graecis  litteris  pari  fere  passu,  sed  speciatim  verna- 
cula  litteratura,  eloquentia  et  arte  declamatoria  informetur.  —  2?  ut 
sedulo  exerceatur  in  Mathesi,  praecipue  prout  haec  commercio  et 
communis   vitae   negotiis   et  publicis   utilitatibus  et  usibus   subservit. 


elles  porteraient  des  fruits  phis  abondans  et  phis  utiles.«  Eine  Widerlegung 
dieser  Ansicht  erfolgte  durch  die  Ordensprovinz  in  der  Schrift  «Memoire  presente 
par  le  Recteur  du  College  de  St.  Michel  (a  Fribourg)«,  Lausanne  1834,  80. 


360  Bericht  der  deiitschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821. 

—  3?  Ut  accedat  historiae  tum  sacrae  tum  profanae,  tum  universalis 
et  particularis,  patriae  praesertim,  una  cum  Geographia  ac  Chrono- 
logia  per  omnes  classes  distributae  traditio.  4?  Ut  instructio  cate- 
chistica,  praecipue  in  Humanitate  et  Rhetorica,  sit  ad  praeservandam 
contra  modernos  errores  juventutem  accommodata. 

In  Philosophicis  postulatur  1?  Logica  et  Metaphysica,  quae, 
subtihoribus  et  antiquatis  disputationibus  eliminatis,  omnino  ac  tota 
confutando  Ideologismo,  Scepticismo  ac  materialismo  et  omnibus  mo- 
dernis  erroribus  sit  accommodata.  —  2?  Philosophiae  Rehgionis  ac 
morum,  omneque  jus  naturale  et  gentium  publicum  et  privatum,  quo 
modernus  indifferentismus  ac  insubordinationis  pruritus,  omnisque  po- 
testatis  odium  conficiatur.  —  3?  Magnus  expetitur  scientiarum  na- 
turahum  et  exactarum  apparatus:  nempe  universa  Mathesis  etiam 
sublimis,  et  praeter  abstractam  applicata  quoque  arti  balistariae  [sic], 
navigationi,  viarum  pontiumque  constructioni  et  architectonicae. 
Omnis  etiam  Physica,  tum  mechanica  tum  experimentahs,  Chemia  et 
Mineralogia,  Botanica  omnisque  naturahs  historia. 

In  Theologicis  optant  Docti  et  Religiosi  viri,  etiam  ex  Socie- 
tate  antiqua  ejusque  amicis,  ut,  missis  scholasticis  disputationibus, 
systematibus  et  simultatibus,  imposterum  Theologia,  non  antiqua  illa 
ac  perpetuo  disputatrice  ac  pene  hostih  methodo,  sed  potius  ex  SS. 
Patribus  et  Concihis,  rationibus  ac  verbis  erudite  expositis,  pressisque 
ratiocinationibus  combinatis  et  connexis  tractetur  ac  defendatur;  fu- 
turum  inde,  ut  ejusdem  fidei  Doctores  melius  concordent  ac  charitate 
uniantur  contra  communem  hostem;  adversarii  vero  facihus  veritatem 
sentiant,  non  praeoccupati  contentiosa  acerbitate;  et  Ecclesiastici  ad 
eam  doctrinam  populo  proponendam  formentur  eo  mehus,  quo  genuinas 
ejus  rationes  et  utihtatem  perspectius  habituri  sunt.  —  Praecipue 
autem  dominantes  errores,  contra  quos  Ecclesiastici  ordinis  muniri 
debent  candidati,  sunt  Socinianismus,  Christianonaturahsmus ;  item 
[muniri  debent]  adversus  Bibhstas  et  Pseudopohticos,  qui  Ecclesiae 
jura  et  Pontificum  auctoritatem  summa  cura  quaerunt  deprimere.  — 
Circa  methodum,  haec  admodum  varia  est.  Quidam  Theologiam  divi- 
dunt  in  Historicam  et  Systematicam.  Illa,  quae  est  vere  Theo- 
logia  positiva,  tractat  cum  omni  eruditione  de  Rehgionis  dogmatibus, 
moribus,  disciplina  variisque  vicissitudinibus  ordine  temporum  ab 
initio  mundi  in  hunc  usque  diem,  omnes  tractans  controversias  sive 
fideni,  sive  disciphnam  aut  etiani  Ecclesiastica  monumenta  spectantes. 


Bericht  der  deutschen  Provinz  tiber  die  R.  st.    1821.  361 


Correspondet  aliqiio  modo  et  eminenter  includit  scholas  pristinas 
Scripturae  S.  et  Historiae  Ecclesiasticae.  —  Systematica  tractat  de 
Religione  ordine  materiarum,  profundiores  Scripturae  ac  Traditionis 
disquisitiones  priori  relinquens,  sed  brevibus  rationibus  exponit  defen- 
ditque  successive  dogmata  fidei,  morum  leges  ac  disciplinae  canones. 
Hoc  modo  duo  Professores  quadriennio  aut  triennio  facile  ac  dilucide 
rem  totam  conficiunt,  unus  mane,  alter  a  prandio  constanter  docentes. 
Potest  autem  tertius  esse,  qui  in  una  aut  altera  liebdomadaria  colla- 
tione  res  mere  practicas  tam  ad  curam  pastoralem  quam  ad  forum 
Ecclesiasticum  spectantes  exponat. 

Alii  Theologiam  distribuunt  in  generalem  et  specialem.  Ge- 
neraHs,  quae  est  quasi  fundamentum  totius,  continet  tractatum  de 
Religione  et  Ecclesia,  tractatque  de  principiis  et  locis  totius  Theologiae 
dogmat.  et  moralis  ac  luris  Canonici,  generalibus  argumentis  successive 
oppugnans  incredulos,  haereticos  ac  pseudopohticos  omnes.  —  Spe- 
ciaHs  particulariter  tractat  de  singuhs  Dogmatis  praeceptis  ac  ca- 
nonibus,  unde  et  in  dogmaticam,  moralem  et  canonicam  dispertiunt. 
Sed  tunc  quoque  addendi,  qui  Scripturam  et  Histor.  Ecclesiasticam 
tradant.  In  hoc  systemate  difficulter  vitantur  confusiones,  et  ne- 
cessario  requiruntur  multi  Professores,  multiplicatae  scholae  et  iteratae 
rerum  repetitiones.  —  In  omni  autem  systemate  optant  viri  docti 
1 9  Ut  singulis  annis  initio  cursus  per  unam  aut  ad  summum  alteram 
hebdomadam  breve  compendium  tradatur  de  principiis  Theologicis, 
nempe  de  Auctoritate  Scripturarum  ac  Traditionis,  Patrum  et  con- 
ciliorum  in  gratiam  incipientium ;  2?  Ut  in  quaestionibus  praecipue 
discipHnaribus  non  veterum  more  aride  rerum  usus  ac  praxis  expona- 
tur,  sed  convenientia ,  utilitas  ac  necessitas  canonum  singulorum 
hodiernae  disciplinae  accurate  demonstrentur,  ut  ita  cavillantium  os 
obstruere  candidati  discant. 

III?  Quoad  tempus  his  rebus  impendendum  1?  in  inferioribus 
schohs  usus  passim  sexennium  obtinet.  2?  in  Philosophicis  varius 
est  usus,  quibusdam  in  locis  omnia  biennio  continentur.  ahbi,  idque 
praecipue  in  publicis  collegiis  et  Academiis,  materiae  inter  3,  4  aut 
quinque,  aut  etiam  6  professores  ita  distribuuntur,  ut  quisque  suam 
materiam  intra  annum  finiat,  scholarum  item  horae  ita  dispositae  et 
divisae  per  dies  et  hebdomadam,  ut  auditores,  qui  passim  benevoli 
sunt,  pro  beneplacito  plurium  aut  pauciorum  professorum  cursum  fre- 
queutare,    omuemque    consequenter   philosophiam    intra    plures    aut 


362  Bericht  der  deutschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821. 

pauciores  annos  pro  libitu  ac  cliligentia  terminare  valeant.  3?  In 
Theologicis  Academiis  ubique,  praesertim  in  saecularium  clericorum 
Seminariis,  obtinet  triennium,  eritque  difficile  id  mutare,  intra  quod, 
non  uno  modo,  supradictae  materiae  distribuuntur. 

IV?  Circa  Methodum  1?  in  Inferioribus  passim  adhibentur 
ct  exiguntur  Auctores  impressi,  et  quidem  hngua  Patria  in  inferiori- 
bus  saltem  latinitatis  schohs,  ut  et  in  omnibus  accessoriis,  sc.  Historia, 
Geographia,  Mathesi,  Catechesi  etc.  2?  In  Superioribus  magnum  est 
fere  ubique  praejudicium  contra  dictationem,  praesertim  in  Schohs 
Theologicis  et  mathematicis ;  in  caeteris  usus  varius  est.  In  Theo- 
logicis  tamen  passim  auctores  imprimunt. 

Secundum  quaesitum. 

„Lustret  publicos  studiorum  prospectus,  quae  res  in  suis  natio- 
nalibus  academiis  docentur,  et  qua  id  flt  distributione  horarum  vel 
dierum  pro  unoquoque  genere  harum  artiiim.''^ 

Auf  diese  Frage  legte  der  P,  Godinot  abgesondert  die  Studien- 
plane  der  damahgen  kathoHschen  Gelehrtenschulen  in  der  Schweiz 
vor;  dieselben  beriihren  unsere  Arbeit  nicht. 

Tertium  quaesitum. 

„Denique  consideratis  omnibus  formet  atque  eocaret  scripto  suc- 
cinctim,  clare,  ordinatim  suam  opinionem  et  postulata  ex  re  ma~ 
nantia}'' 

Exponenda  itaque  1?  mea  opinio,  2?  postulata  ex  re  manantia. 

I?  Mea  opinio  haec  est.  Ut  Societas  omni  vi  conetur  juven- 
tutem  ad  sese  allicere,  ideoque  tum  scientiarum  numero  [et]  apparatu, 
tum  sohditate  pubhcas  ubique  scholas  non  solum  adaequare,  sed  et 
vincere,  omnibusque  in  rebus,  quantum  ratio  patitur,  sese  saecuh 
genio  accommodet,  ut  ita  juventutem  modernorum  Lyceorum  pestibus 
ereptam,  contra  omnis  generis  seductiones  valeat  praemunire.  Hinc 
etiam  Societas  famam  suam  tuebitur  facihus,  nunc  enim  passim 
»Latinistae,  obscurantes,  tenebricosi,  gothici«  audimus. 

Hinc  in  inferioribus  cum  Latinis  Graecisque  htteris  omni 
cura  excoli  debet  vernacuhi  lingua,  cuncta  verbo  nationahs  htteratura 
poetica,   sed  praesertim  oratoria,   ars  item   declamandi.     Per  totum 


Bericht  der  deutschen  Provinz  ilber  die  R.  st.    1821.  3g3 

similiter  sexennium  distribui  debent  accessoria,  v.  gr.  Mathesis,  quae, 
coinmercio  quatenus  inservit,  priores  5  classes  occuparet,  rejectis  ad 
Rhetoricam  principiis  Algebrae:  eodem  modo  distribuenda  Historia, 
Geographia  et  Chronologia.  Quoad  doctrinam  vero  Christianam  cu- 
randum,  ut  gradatim  adversus  seductionis  principia  confortentur. 

In  Philosophicis  videtur  1?  in  Logica  et  Metaphysica,  ut, 
missis  quaestionibus  de  rebus  inscrutabilibus  et  abstractioribus ,  soli- 
dissime  formentur  in  ratiocinii  regulis  et  methodo  ac  veritatis  cri- 
teriis,  horum  dein  ope  utendum  ad  sohdara  de  Deo  et  de  homine, 
prout  haec  Religioni  subservit,  cognitionem  tradendam.  2?  Sedulo 
etiam  tractanda  Philosophia  Rehgionis,  omneque  jus  naturale  ac  gen- 
tium,  publicum  et  privatum.  In  his  autem  omnibus  maxime  prae- 
muniendi  juvenes  contra  Scepticismum,  Ideologismum,  Materialismum, 
Fatahsmum  ac  Liberalismum ;  item  solidis  societatis  humanae  in  Re- 
ligione  fundatis  principiis  imbuendi,  et  ita  quidem  profunde,  ut  vanis 
speculationibus  nulhim  sit  tenipus  rehquum.  3?  In  Mathematicis  ac 
Physicis  nihil  omittere  convenit,  quod  in  publicis  fit  collegiis,  ut  supra 
expositum  est;  Professoribus  autem  imponendum,  ut  ita  tractent  res 
naturae,  ut  ejus  auctor  magis  cognoscatur  ameturque;  nec  omittant 
ex  tot  naturae  mysteriis,  quae  oportet  amplecti,  quam  iniquum  sit, 
Religionis  arcana  negare,  accurate  ostendere.  Tempus  vero  Philoso- 
phiae  pro  externis  biennio,  pro  nostris  triennio  concludendum. 

In  Theologicis.  Quae  esset  adhibenda  rerum  divisio,  in  dis- 
ciplinis  Ecclesiasticis  difficile  est  statuere.  Hae  autem  sunt  regulae 
generales,  quas  tam  in  dogmaticis  et  moralibus,  quam  disciplinaribus 
quaestionibus  servandas  esse  credo. 

1  ?  Omnino  servanda  distinctio  inter  certa  et  incerta,  sive  inter 
admissa  et  controversa.  Itaque  quod  Ecclesiae  definitione,  expressa 
lege  aut  canone,  sive  id  fidem  spectat  sive  mores  aut  disciphnam, 
hnitum  est,  id  Theologiae  Professores  omni  eruditione  exponant  com- 
inendentque  ac  ab  adversariorum  tehs  defendant.  Si  quid  autem, 
sive  id  speculativum  sit,  sive  morale  aut  disciplinare,  nulla  Ecclesiae 
definitione  aut  lege  sit  diremptum,  sed  inter  doctos  et  cathohcos  viros 
controvertatur,  id  nostri  determinare  non  deberent,  sed,  uniuscujus- 
que  opinionis  momentis  fideliter  breviterque  expositis,  judicium  aequi 
rerum  aestimatoris  libertati  relinquere. 

2?  Hinc  omnino  resecandas  systematicas  opiniones  ac  pugnas, 
quae  non  nisi  antiqua  odia  resuscitarent,  ac  magno  hostium  gaudio, 


364  Bericht  der  deutschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821. 

coimiuinis  vero  rei   damno  et  Ecclesiae  luctu,   inter  ejusdem   matris 
filios  ac  milites  divisiones  seminaret  foveretque. 

3?  In  rerum  tractatione  servanda  quidem  syllogistica  forma, 
attamen  moderate,  ne  Theologia  adeo  aridam  perpetuoque  contentio 
sam  faciem  prae  se  ferat. 

4?  Circa  Mysteria  fidei  vitandas  credo  subtiliores  explicationes 
ac  perscrutationes ,  quae  multos  in  periculosas  ac  erroneas  vias  de- 
duxerunt,  nullum  vero  incredulum  aut  haereticum  convertere  solent, 
sed  potius  ex  Scripturarum  ac  SS.  Patrum  verbis  ac  ratiociniis  ex- 
ponenda  illa  essent,  breviter  ex  ratione  demonstrata  impossibilitate 
eas  veritates  ex  nostri  intellectus  notionibus  impugnandi. 

5?  Utilissimum  ac  pene  necessarium  credo,  ut  annis  singulis 
in  gratiam  incipientium  tradantur  per  unam  v.  gr.  hebdomadam  bre- 
viter  ac  compendiose  Theologiae  principia,  nempe  de  authoritate 
Scripturae,  traditionis  PP.,  Conciliorum  Ecclesiae  etc,  ut  sit  ineunti- 
bus  cursum  introductio  quaedam. 

II?  Postulata  ex  re  manantia.  Tempus,  exercitatio,  libri 
classici,  Professorum  numerus,  eosque  formandi  necessitas. 

Tempus,  quoniam  admoduin  breve  est,  praesertim  in  superio- 
ribus  scholis,  materiae  vero  quamphirimae  sint  tradendae,  ideo  ne- 
cesse  est,  ut  in  primis  inTheologicis  scholis  ita  inter  Professores 
distribuantur  res,  ut  nil  a  pluribus  dicatur,  nec  quisquam  in  alterius 
messem  falcem  immittat,  quod  in  his  ahoquin  disciplinis  admodum 
prochve  est.  Erit  autem  in  his  partibus,  nisi  mutetur  usus,  Theolo- 
giae  cursus  triennio  concludendus ,  pro  nostris  vero  quadriennium 
servandum.  Unus  quotidie  mane  traderet  Dogmaticam,  alter  a  me- 
ridie  Moralem,  exceptis  binis  pomeridianis  vacationibus,  quibus  tamen 
haberi  posset  semel  vel  bis  conferentia  de  rebus  ad  curam  pastoralem 
aut  forum  Ecclesiasticum  pertinentibus  practicis  omnino  ac  discussione 
vacuis.  —  In  Philosophicis  primo  anno  quater  in  hebdomada  Log. 
et  Metaph.,  a  prandio  ter  Moral.  et  jus  natur  ,  Mathesis  bis  mane, 
nempe  feria  3  et  5,  quae  a  prandio  vacarent.  Secundo  anno  Physica 
mechanica  et  mathematica  ut  Astron.  etc.  quater  mane.  Experimen- 
tahs  et  hist.  nat.  ter  a  prandio,  Mathesis  subl.  bis  mane.  Per  totum 
cursum  relinqueretur  pomeridianum  Sabathum  hebdomadariae  dispu- 
tationi.  —  In  Inferioribus  videtur  Linguam  et  vernaculam  et  La- 
tinam  quatuor  integris  per  hebdomadam  diebus  debere  assignari, 
Geographiam  et  historiam  aiternis  hisce  iisdein  diebus.    Linguam  vero 


Bericht  der  deutschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821.  365 

Graecam  iina  cum  Mathesi  traderent  duobus  diebus,  quae  a  prandio 
vacarent,  v.  gr.  feria  3  et  5;  sed  Doctrinae  Christianae  pars  pomerid. 
vel  matutinae  fer.  (i  tribueretur. 

Exercitatio.  Maxime  urgenda  puto  quae  in  ratione  studiorum 
praescribuntur  circa  quotidianas  repetitiones ,  disputationes  et  Aca- 
demias  inter  Auditores  haben 'as,  item  hebdomadarias,  menstruas,  et 
alias  solemniores  concertationes ,  quae  fere  videntur  negligi  aut  non- 
nisi  rarius  haberi,  ubi  tamen  magis  saepe  prosunt,  quam  ipsae 
scholae.  Erit  autem  sufficiens  tempus  his  quotidianis  exercitiis,  si 
scholarum  numerus  ad  duas  de  die  restringitur,  fere  uti  supra  in 
Philosophia  et  Theologia  ostendi. 

Libri  classici.  In  Inferioribus  summa  est  eorum  penuria  quoad 
Historiam,  Geographiam  ac  Doctrinam  Christianam  huic  tempori  ac  ne- 
cessitatibus  accominodatas,idem  fere  de  elementaribus  linguarum  etlibris 
quibuscunque  Scholasticis.  Huic  malo  medendum  aliqua  ratione,  tum 
propter  rei  utiUtatem,  tuni  propter  querelas,  quae  hacce  de  causa 
contra  nos  insurgunt. 

Quoad  superiores  clisciplinas  sitne  auctor  adhibendus  praelegen- 
dusve,  an  vero  dictandum,  graves  utrinque  sunt  rationes.  Auctor 
sane  nullus  his  temporibus  accommodatus  reperitur  nej  in  Theologia, 
nec  in  Philosophia.  Pro  scriptione  militant  major  in  Professore 
exercitatio,  rerum  ad  praesentes  necessitates  facilior  accommodatio. 
Contra  fere  sunt  periculum  negligentiae  aut  etiam  defectus  capaci- 
tatis,  quae  magna  in  Professore  ad  componendum  requiritur,  mo- 
lestus  labor  ac  temporis  amissio,  frequentes  exceptiones  faciendae 
ratione  plurium  debiUorum,  qui  scribendi  labori  impares  sunt.  — 
Media  quasi  via  teneri  posset,  utriusque  extremi  malis  occurri,  si 
1  ?  accuratus  Elenchus  propositionum  praescriberetur,  quas  in  qualibet 
materia  intra  statutum  tempus  professor  exponere  deberet,  quasque 
consequenter  explicando,  probando,  illustrando  tuendoque  elaborare 
teneretur;  2?  quo  brevior  scribendi  labor  evadat,  ad  Theologicarum 
disciplinarum  usum  conficeretur  praeloque  daretur  vohimen,  quod 
veluti  apparatus  ac  officina  eruditionis  contineret  juxta  materiarum 
ordinem,  ac  in  singula  juxta  saeculorum  seriem,  uniuscujusque  dogma- 
tis,  legis,  sive  moralis  sive  disciplinaris,  monumenta  praecipua  ac 
minime  dubia  ex  Scripturis,  SS.  PP.,  Conciliis  cet  desumpta,  quae- 
que  Professor  in  suis  scriptis  solum  indicaret.    Ita  auditores  a  majori 


366  Bericht  der  deutschen  Provinz  iiber  die  R.  st.    1821. 

scribendi  mole  liberi  evaderent,  quin  tanien  erudita  Theologiae  posi- 
tivae  cognitione  defraudarentur. 

In  Philosophicis  non  videtur  aliud  fieri  posse  quam  dictare,  nam 
et  hac  in  parte  nullus  hucusque,  quod  sciam,  auctor  existit;  quamvis 
et  hic  totum  pendeat  a  Professoris  diligentia  et  capicitate,  ut  bene 
vel  male  fiat  redactio;  saepe  enim,  quod  et  in  antiqua  Societate  ob- 
servatum  fuit,  aut  praecessoris  sui  scripta  sequuntur  serviliter,  aut 
compendii  causa  primum  occurentem  auctorem  sive  bene  sive  male 
sine  delectu  aut  discussione  describunt  fideliter.  Quod  etiam  in  Theo- 
logiae  Professoribus,  etiam  Societatis,  observatum  saepe  est. 

Quoad  Professores,  vitandam  puto  multitudinem ,  tum  qnod 
bonos  reperire  semper  sit  difficile,  tum  quod  his  maxime  initiis  socie- 
tas  sit  viris  talibus  destituta,  tum  etiam  quod  passim  discipulis  con- 
fusionem  pariant.  Hinc  in  Inferioribus  videtur  quod  in  unaquaque 
classe  omnes  suas  partes  idem  explere  debeat  Magister.  In  Philoso- 
phicis  quatuor  sufficerent,  ita  tamen,  ut  nunquam  plures  quam  duos 
de  die  audiant  alumni,  ut  tempus  reliquum  sit  privatis  exercitationi- 
bus  et  disputationibus.  In  Theologicis  duo  rigorose  sufficerent ,  plu- 
res  tamen  requirerentur,  si  in  dogmaticam,  moralem,  canonicam, 
scripturisticam,  Historiam  distribuerentur  hae  scientiae. 

Quo  vero  apti  totque  rebus  tractandis  pares  fornientur  Pro- 
fessores,  sufficeret,  crederem:  si  1?  tam  Superiores  Prov.  et  Domo- 
rum,  quam  praefecti  ac  professores  graviter  admoneantur  de  accu- 
rata  obseryatione  eorum,  quae  in  Rat.  st.  de  quotidianis  repetitionibus 
ac  disputationibus  post  scholas,  de  hebdomadariis  item  ac  menstruis, 
necnon  de  solemnioribus  concertationibus  habendis  praescribuntur; 
2?  si,  ubi  studia  nostrorum  habentur,  formarentur  domesticae  Aca- 
demiae  alumnorum,  prout  ea  in  eadem  Rat.  st.  describuntur.  Sane 
nullum  medium  opportunius  ad  professores  formandos,  quam  si  pro- 
vectiores  caeteris  scholis  repetere  debeant.  3?  Ut  in  rebus  litterariis 
formentur,  omnes  per  aliquot  saltem  annos,  inferiores  classes  doceant, 
Rhetoricam  repetant,  duranteque  cursu  tam  Philosophico  quam  Theo- 
logico  identidem  aliquid  litterarum,  tam  graece  ac  latine  quam  ver- 
nacule  component.  4?  Philosophiae  cursus  triennio,  Theologiae  qua- 
driennio  circumscribatur,  ac  dein  aptioribus  biennium  pro  repetitione 
concedendum.  5?  Non  videtur  his  temporibus  convenire,  ut  nostrorum 
quidam  solis  audiendis  casibus  applicentur,  caetera  penitus  relicta 
Theologia;  propter  tot  ubique  pericuhi  et  errores  vidotur  etiam,  quod, 


Statuten  des  Sittener  Kollegs  um  1824.  .367 

qui  ad  moralem,  prout  in  Societate  exigitur,  sunt  apti,  ii  quoque  cum 
fructu  dogmaticuni  aliquod  compendiuni  audire  debent.  6?  Ex  insti- 
tuto  ad  altiora  promoveri  non  possunt,  nisi  qui  in  Metaphysica  ac 
Physicis  mediocritatem  superarunt.  Cum  autem  nunc  studia  physica 
fere  totaliter  in  Mathesi  sint  fundata,  ita  ut  nil  in  illis  proficere 
possit,  qui  non  bene  in  mathematicis  est  versatus,  cumque  aliunde 
experientia  constet,  non  paucos  reperiri  optimi  ingenii,  magnarumque 
scientiarum  capacissimos,  qui  tamen  mathesi  parum  admodum  pro- 
ficiant  ac  consequenter  etiam  in  physicis  deficere  debent:  dubium  est, 
num  et  illi  in  his  physicae  partibus,  quae  totae  sunt  ex  mathesi 
demonstrandae,  essent  examinandi. 


Statuten  fiir  die  Studierenden  des  Kollegs  in  Sitten. 

Regulae   Scholasticae 

Lycei   ac  Gymnasii    Sedunensis.      A.  circ.   1824. 

(Arch.  Germ.  V.  B.  13.   Das  Original  in  gr.  Fol.,  Plakatform.) 

Das  Kollegium  von  Sitten  im  Kanton  Wallis  war  1814,  dera  Jahre  der 
Wiederherstellung  der  Gesellschaft  Jesu,  gegrimdet  worden  und  umfafste  aufser 
dem  Gymnasium  und  der  Philosophie  auch  die  theologischen  Fiiclier,  war  also 
ein  allerdings  kleines  Studium  generale.  Im  Jahre  1847  fiel  es  mit  de.n  iibrigen 
Jesuitenschulen  der  Schweiz. 


»Initium  sapientiae  est  timor  Domini.«     Ps.  110,  9  et 

»In  malevolam  animam  non  introibit  Sapientia  nec  habitabit 

in  corpore  subdito  peccatis.<(     Sap.  1,  4. 

Omnes  igitur,  qui  studiosorum  albo  inscribi  se  curant,  ut  in- 
genuis  artibus  imbuantur,  sciant  adnitendum  sibi  ante  omnia  esse,  ut 
pios  vereque  Christianos  induant  mores.  Satagat  proinde  quisque 
animam,  quantum  humana  fragilitas  patitur,  ab  omni  voluntaria  noxa 
immunem  servare,  ad  quem  finem  singularem,  veram,  solidam  ac 
constantem  Pietatem   fovere  studeat  erga  Beatissimam  Virginem  Ma- 


368  Statuten  des  Sittener  Kollegs  um  1824. 

riam,  Angelum  Custodem  ac  S.  Aloysium  a  Summis  Pontificibus  qua 
specialem  Protectorem  Studiosae  Juventuti  propositum. 

II.  Caveant  omnes  a  mendaciis,  obscaenis  verbis,  juramentis, 
diris  imprecationibus  etc.  Sicut  et  a  lectione  librorum  suspectorum, 
praecipue  eorum,  qui  vel  minimum  Pieligionem,  aut  honestatem  lae- 
dunt;  et  ideo  ad  subversionis  aut  corruptionis  periculum  declinandum 
nullum  legant  librum  inconsulto  Professore  aut  Confessario. 

III.  Singulis  diebus  Sacrosancto  Missae  Sacrificio  intersint 
omnes,  et  ideo  ad  primum  campanae  signum  conveniant  in  scholis, 
unde  bini  et  bini  ad  secundum  signum,  Professoribus  comitantibus, 
ad  Collegii  Templum  accedent,  eodemque  modo  post  Sacrum  ad 
scholas  redibunt.  Qui  cum  caeteris  ad  secundum  signum  congregati 
in  scholis  non  erunt,  etiamsi  dein  sub  Sacro  adveniant  ut  absentes 
habebuntur  ac  negligentiae  poenam  dabunt. 

IV.  Diebus  Dominicis  et  Festivis  eodem  ordine  e  schohs,  ea 
qua  par  est  modestia,  ad  Templum  accedent,  mane  S.  Missae  Sacri- 
ficio  et  Exhortationi ,  a  prandio  Vesperis  et  Cathechesi  [sic]  astituri; 
in  eoque  ab  omni  garrulitate,  risu,  oculorum  divagatione,  aut  inde- 
coro  standi,  flectendi  aut  sedendi  modo  se  abstinentes,  compositi,  reve- 
rentes  ac  cum  vera  devotioue  se  exhibeant:  ac  quisque  in  Templo 
sibi  semel  constitutum  locum  semper  retineat. 

V.  Singulis  mensibus  peractae  Confessionis  testes  schedas  Pro- 
fessori  dent,  et  Sanctam  Communionem  statutis  diebus  siniul  omnes 
in  Collegii  Templo  peragant.  Hortamur  vero  omnes,  ut  frequentius, 
quam  praescribitur,  ad  Confessionem  et  ad  Sacram  Synaxin  (de  con- 
silio  tamen  proprii  Confessarii)  accedant,  ut  uberiorum,  qui  ex  Sacra- 
mentorum  frequentia  hauriuntur,  fructuum  participes  fiant. 

VI.  Garrulitatem  et  strepitum  in  Locis  sacris,  et  ante  Templa 
devitent,  nec  diebus  Dominicis  et  Festivis  sub  officiis  Ecclesiae  Cathe- 
dralis  per  plateas  vagentur,  nec  ad  urbana  praedia  excurrant,  sed 
vel  Domi  maneant,  vel  praedictam  Ecclesiam  adeant  Divinis  officiis 
modeste,  ac  devote  astituri. 

VII.  Ante  Templa  transeuntes,  praesertim  si  in  iis  scrvatur 
sanctissimum  Sacramentum,  caput  in  debitae  reverentiae  signum  deiiu- 
dent,  sicut  transeundo  ante  imagines  Beatissimae  Virginis  publicae 
venerationi  expositas. 

VIII.  Viris  Sacerdotihus  et  Religiosis,  Praeceptoribus,  Reipublicae 
Primoribus,  ae  Civihs  Magistratus  Personis,  caeterisque  honore  dignis 


Statuten  des  Sittener  Kollegs  um  1824.  3g9 

debitam  omni  loco  exhibeant  reverentiam  sistendo  niidato  ac  inclinato 
capite,  quando  occurrunt,  quousque  Ille,  cui  honor  praestandus  est, 
pertranseat. 

IX.  Omnes  studiosi  mutuo  et  vere  Christiano  se  prosequantur 
amore:  ab  omni  rixa,  derisione,  convicio  ac  ab  offensionis  verbis  ab- 
stineant  semperque  invicem  urbanitatis  regulas  servent.  Memores 
autem  Christianae  Charitatis  [debent]  esse,  proximorum  utilitati  et 
bono,  quantum  in  nobis  est,  consulere;  si  quid  forte  reprehendendum 
in  condiscipulo  ahquis  viderit,  maxime  si  quid  esset,  quod  aliis  scan- 
dalo  esse  posset,  secreto  Professorem  moneat,  ut  is  opportuno  ac 
prudenti  modo  a  recto  tramite  deflectentis  emendationi  consulere 
possit. 

X.  Prohibitae  sunt  omnibus  studiosis  sine  ulla  exceptione  tem- 
poris,  loci,  dierum,  aut  personarum,  choreae  et  saltus,  sicut  et  omnis 
societas  cum  puellis  cujuscunque  sint  status,  gradus  et  conditionis. 

XI.  Sunt  aeque  omnibus  prorsus  interdictae  tabernae,  et  loca, 
ubi  publice  prostat  vinum  vendibile:  nec  ulH  studiosorum  hcet  in 
publicis  hospitiis  sibi  victum  constituere. 

XII.  Prohibiti  etiam  sunt  jactus  lapidum,  et  pilearum  nivearum, 
sive  in  personas  quascunque,  sive  in  animalia,  domus  etc.  item  lapsus 
per  glaciem  quocunque  loco,  tempore  et  die:  sicut  et  omnis  deam- 
bulatio  per  hortos,  vineas,  pomaria  seu  praedia  aliena,  maxime  tem- 
pore  fructuum  extantium. 

XIII.  Venatio  solis  Philosophis  permittitur,  ast  diebus  recreationis 
tantum,  et  nonnisi  post  prandium.  Omnibus  vero  studiosis  lusus 
honesti,  ac  honestae  recreationes  permittuntur ;  non  tamen  ludant  uisi 
cum  Studiosis,  nec  aliter  nisi  pro  papyro,  et  diebus  recreationis 
tantum. 

XIV.  Nemo  studiosorum  quovis  sub  praetextu  e  domo  exeat 
sine  pallio  aut  sine  pileo ;  nec  insciis  parentibus  aut  iis,  qui  parentum 
locom  tenent,  res  ad  proprium  usum  acceptas  permutet  aut  vendat; 
nec  inutilia,  superflua  aut  quae  hixum  sapiunt,  sibi  emat. 

XV.  Diebus  scholasticis ,  statutis  horis,  decenter  vestiti,  loti 
ac  pexi,  libris  scholasticis  aliisque  ad  scribendum  necessariis  rebus  in- 
structi  ludum  litterarium  adeuntes  modeste  incedant,  mox  suum  quis- 
que  locum  occupet,  ac  in  silentio  Professoris  adventum  praestoletur, 
quo  adveniente,  surgant,  omnes  sine  strepitu,  et  peractis  consuetis 
precibus,  Illum  attente  audiant. 

Monument.a  Germaniae  Paedagogica  XVI-  24 


370  Statuten  des  Sittener  Kollegs  um  1824. 

XVI.  Post  scholam  Professorem  comitentur  ejus  discipuli  ad 
Templum  brevem  Sanctissimi  Sacramenti  adorationem  peracturi,  dein 
non  vagentur  otiosi  per  plateas;  sed  mox  quisquis  domum  se  con- 
ferat  et  assignatum  pensum  diligenter  et  attente  compleat;  praescrip- 
tas  lectiones  memoriae  mandet  ita,  ut  eas  recitando  nec  haesitet, 
nec  verba  pluries  repetat;  Praeceptorum  Auctorumque  explicationes  a 
Professore  factas  iterum  iterumque  recolat,  tempusque  utiliter  impen- 
dant  ante  et  post  scholas.  Licebit  in  aestate  deambulare  usque  ad 
signum  Salutationis  Angelicae,  et  non  ultra,  ne  quidem  diebus 
Dominicis  aut  Festis,  nec  diebus  recreationis. 

XVII.  Omnes  a  grammaticis  ascendendo  ad  Philosophos  inclu- 
sive  latina,  Principistae  vero  ac  Rudimentistae  Germanica  utantur 
lingua.  Omnes  autem  ita  serio  incumbant  studiis,  ut  singulis  annis 
quisque  ad  superiorem  possit  ascendere  scholam,  ad  quam  nemo 
promovebitur,  nisi  in  examine  veram  attingat  mediocritatem ;  qui 
vero  post  biennium  in  eadem  schola  confectum  inhabilis  judicatus 
fuerit  ad  superiorem  scholam,  (Principistis  exceptis)  a  scholis  penitus 
exulabit. 

XVIII.  Exteri,  qui  Sedunense  Lyceum  aut  Gymnasium  adire 
cupiunt,  adsint  diligenter  omnes  in  Festo  SS.  Simonis  et  Judae, 
28.  Octobris,  et  nemo  in  fine  anni  scholastici,  aut  in  festis  Natahtiis 
et  Paschalibus  abire  audeat,  antequam  omnibus  Feriae  concedantur. 

XIX.  Qui,  morbo  aut  alia  gravi  ratione  impeditus,  ahcui  ex 
communibus  Pietatis  exercitiis,  vel  scholae  interesse  haud  poterit, 
absentiae  suae  Professori  det  rationera. 

XX.  Demisso  animo  quihbet  non  solum  monitiones  ac  reprehen- 
siones,  sed  poenas  suscipiat,  sive  minores,  quas  Professor  aut  studio- 
rum  Praefectus  imponet,  sive  majores,  quas  ab  aho  correctore  infli- 
gendas  mandabit  pro  ratione,  qualitate,  aut  frequentia  dehcti.  Qui 
se  poenis  subjicere  detrectant,  qui  ad  praescriptas  regulas  nolunt 
mores  componere,  omnesque  contumaces,  refractarii,  et  scandalosi,  si 
qui  essent  (quod  Deus  avertat),  cujuscunque  status,  gradus  et  con- 
ditionis  sint,  e  catalogo  Congregationis  et  ex  studiosorum  albo  ehmi- 
nabuntur,  publice  affixa  scheda  ad  valvas  Templi  Congregationis  et 
ad  valvas  Lycei  et  Gymnasii. 

0.  A.  M.  D.  Gl. 


Pensionats-Padagogik  um  1820-30.  371 


Padagogische   Regeln  fiir  Leituug    eines 

Peusionates. 

Regulae  |  Superiorum  et  Officialium  |  in  |  Convictibus    S.  J. 

(Ein  iu  40.  gescliriebenes  Heft  —  Arcli.  (Jerni.  VIII.  F.  a.  —  von 

12  Bll.,  deren  letzte  drei  unbeschrieben,  wahrscheiulicli  iu  Freiburg  i.  d.  Scliw. 

zwischen  1820—1830  verfafst.) 

Allem  Anscheine  nach  stammt  das  Stuck,  wie  die  ziemlich  hilufigen  Galli- 
cismen  beweisen,  von  einem  Pater,  welchera  das  Franzosische  gelaufiger  war  als 
Deutsch  und  Latein.  Eine  Privatarbeit  ohne  streng-amtlicheu  Charakter,  die 
wahrscheinlich  als  schatzbare  Anweisung  auf  Wunsch  des  Provinzials  oder  Rektors 
zusammengestellt  wurde  und  heute  noch  ihren  inneren  Wert  hat,  da  sie  iiber 
Leitung  von  Convicten  oder  Pensionaten  ntitzliche  Winke  giebt. 


Regulae   Rectoris. 

1.  Rectoris  est,  totum  Convictum  dirigere,  non  tamen  immediate 
per  se  ipsum,  sed  mediante  Praefecto  generali.  Hinc  Rector  in  parti- 
cularia  negotia  non  intret,  nisi  quando  brachium  Praefecti  generalis 
non  sufficit  et  efficacius  remedium  est  adhibendum. 

2.  Rectoris  est  curare,  ut  tam  Praefectus  generalis  quam  sub- 
alterni  Praefecti  auctoritatem  conservent;  eorum  enim  auctoritas 
Rectoris  auctoritas  est,  et  si  alumni  satisfaciunt  Praefecto  generali 
et  aliis  Praefectis,  hoc  ipso  sibi  etiam  satisfaciunt. 

3.  Sedulo  curet,  ut,  quae  Praefecto  generali  et  subalternis  sunt 
demandata,  fideliter  observentur,  et  ut  subalterni  obtemperent  Prae- 
fecto  generali. 

4.  Nimquam  fere  per  se  quidpiam  alumnis  praecipiat,  aut 
judicium  agat,  nisi  ad  ejus  tribunal  lis  afferatur  in  re  aliqua,  in  qua 
Praefectus  generahs  judex  esse  non  posset,  v  gr.  si  accusatio  contra 
ipsum  Praefectum  generalem  fiat  (tum  autem  partes  Praefecti  gene- 
ralis,  quantum  poterit,  tueatur) ;  vel  agatur  de  delicto  aut  poena, 
quae  aliorum  forum  superat,  puta:  si  agitur  de  expulsione,  de  in- 
carceratione  cet. 

24* 


372  Pensionats-Padagogik  um  1820—30. 


5.  Omnes  fere  facultates,  exceptis  paucis  sibi  reservatis,  iisque 
extraordinariis  (uti  v.  gr.  ad  prandendum  extra,  ad  excurrendum  cet.) 
ad  Praefectum  generalem  remittat.  Quae  autem  a  Praefecto  generali 
negata  sunt,  ipse  postea  non  permittat,  saltem  nisi  prius  rem  cum 
Praefecto  generali  contulerit.  —  Facultates  sibi  reservatas  facilius 
concedet,  quando  ipse  Praefectus  generalis  pro  alumnis  intercedit; 
tum  enim  utrimque  fit  gratia,  et  uterque  Superiorum  lucratur  ani- 
mum  [-os]. 

6.  Licet  Praefectus  generalis  sine  Rectore  non  possit  majores 
poenitentias  assignare  (puta:  plagas,  carcerem  cet.),  alumni  tamen 
persuasum  habeant,  quae  Praefectus  generalis  facit,  rata  haberi  a 
Rectore,  tanquam  si  ipse  Rector  fecisset;  secus  enim  parum  juvare 
poterit  Rectorem  Praefectus  generalis. 

7.  Poena  plagarum,  si  quando  hoc  remedio  utendum  erit,  nun- 
quam  constituatur,  inscio  vel  non  probante  Rectore,  ita  tamen,  ut 
si  commode  fieri  potest,  puniendus  quandoque  ignoret,  id  fieri  a 
Rectore. 

8.  Rector  non  sit  facilius  in  rebus  statuendis,  multo  minus  in 
iis,  quae  jam  mature  deliberata  et  statuta  sunt,  mutandis  et  varian- 
dis.  —  Re  decisa  et  promulgata,  protestationes  non  admittat,  si  tum 
sui  ipsius,  tum  Praefecti  generalis  auctoritati  consultum  velit. 

9.  Saepius  exhortationes  habeat  ad  alumnos.  Quandoque  pueros, 
magis  adultos  praesertim,  qui  consilio,  adhortatione  indigere  videntur, 
ad  se  vocet  et  cum  iis  paterne  colloquatur,  sciscitando,  num  sint 
contenti,  quomodo  valeant,  num  re  aliqua  indigeant,  quomodo  ex 
aliorum  consortio  aedificentur,  num  in  literis  et  bonis  moribus  pro- 
ficiant  cet.  Exhortationes  habeat  etiam  subinde  ad  nostros  eoque 
majorem  curam  habeat  spiritus  nostrorum,  quo  majoribus  in  Convictu 
distractionibus  sunt  expositi. 

10.  Saepius  a  Praefecto  generali  et  aliis  Praefectis  de  statu 
singulorum  alumnorum  sciscitetur,  ut  illos  in  directione  puerorum 
juvare  possit,  et  ut  parentibus,  si  quaerunt,  exactam  rationem  red- 
dere  possit. 

11.  Epistolis,  quas  alumni  ad  parentes  scribunt,  ipse  quando- 
que  aliquam  lineam  adjungat,  qua  de  statu  puerorum  parentes  cer- 
tiores  faciat. 

12.  Visitet  subinde  contubernia  alumnorum,  non  tam,  ut  ibi 
immediate   res   ordinet,   sed   ut  videat,   uum  a  Praefecto  generali  et 


Pensionats-Padagogik  um  1820-30.  373 

officialibus,  qiiae  praestari  debeant,  diligenter  observentur.    Si  taraen 
quid  advertat,  quod  dissimulari  non  possit,  auctoritate  sua  utatur. 

13.  Infirmos  saepius  visitet,  ut  eo  diligentiores  sint  medici,  in- 
firmarius,  Praefectus  sanitatis. 

14.  Ipsius  quidem  est,  excitare  segniores,  ferventes  et  indiscrete 
zelantes  moderari  ac  frenare,  ita  tamen,  ut  »non  impediat  musicam«, 
i.  e.  ut  non  auctoritatis  suae  praeprimis  studiosus  esse  videatur,  ut 
suis  subalternis  plurimum  deferat,  ut  Praefectum  generalem  potius 
errare  sinat,  quam  ipse  erret,  ut,  si  quid  erratum  est,  per  illum 
ipsum,  a  quo  erratum  est,  quantum  fieri  potest,  reparet  auctoremque 
errati  tegat  vel  excuset. 

15.  Quum  Praefectus  generalis  non  minus  quam  Rector  debeat 
cognoscere  alumnorum  parentes,  tutores,  vel  qui  parentum  loco 
puerorum  curam  habent,  hinc,  quando  Rector  suscipit  alumnum  ali- 
quem,  vel  id  faciat  Praefecto  generali  praesente,  vel  parentes  ad  eum 
dirigat,  ut  de  rebus  minoribus  cum  eo  agant. 

Habeat  campanulam  et  tabellam  ad  januam  cubiculi,  in  qua, 
si  exiverit,  indicetur,  ubi  quaeri  debeat. 


Praefecti  generalis  vel  Ministri  regulae. 

1.  Praefectus  generalis  est  generale  Rectoris  instrumentum  ad 
Convictum  recte  ordinandum,  regendum  et  moderandum.  Ejus  offi- 
cium  prae  ceteris  facilius  Minister  exercerce  potest.  —  Ad  eum  perti- 
net  cura  immediata  totius  domus  et  singulorum  individuorum  aliquam 
ad  alumnos  relationem  habentium.  —  Debet  esse  unus,  a  quo  omnes 
subalterni  dependeant;  ipse  autem  in  iis,  quae  ad  ordinandum  et 
moderandum  Convictum  pertinent,  a  nemine,  nisi  a  Rectore  depen- 
deat.  —  Habeat  campanulam  et  tabellam  ad  januam  cubiculi,  in  qua, 
si  exiverit,  indicetur,  ubi  quaeri  debeat. 

2.  Ubi  solus  Praefectus  generalis  sufficere  non  potest,  juvari 
debet  aut  per  Subministrum  ad  id  specialiter  destinatum,  aut  per 
Praefectum  supernumerarium,  qui  haberi  solet,  ut  in  quocunque  casu 
necessitatis  pro  aliis  supplere  possit. 

3.  Praefectus  generalis  a  Rectoris  praescripto  non  recedat; 
nuUam  Consuetudinem  aut  receptam  tollat,  aut  novam  introducat 
inscio  et  inconsulto  Rectore.   —  Nihil,  extra  casum  urgentis  necessi- 


374  Pensionats-Padagogik  um  1820—30. 

tatis,    ultra    auctoritatem    sibi  attributam  tentet,    sed  citra   clebitos 
limites  parce  et  modeste  sua  auctoritate  utatur. 

4.  Praefectos  instruat.  —  Quae  per  Praefectos  praestare  potest, 
per  illos  potius  faciat.  —  Si  quis  Praefectus  erraverit,  errorem  ejus 
coram  alumnis  tegere  conetur  efficiatque,  ut  Praefectus,  quantum  fieri 
potest,  errorem  per  se  ipsum  corrigat.  Generatim  curandum  ei  est, 
ut  Praefecti  auctoritatem  suam  conservent,  subalternorum  enim  auctori- 
tas  Praefecti  generalis  auctoritas  est 

5.  Quando  plura  contubernia  simul  conveniunt,  ipse,  quantum 
fieri  potest,  assistat  et  ordini  generali  invigilet,  aut  saltem  aliquem 
sui  loco  constituat,  v.  gr.  Subministrum. 

6.  Literas  ordinarias  et  quotidianas,  quas  alumni  accipiunt  vel 
scribunt,  revideat  et,  si  quid  Rectori  indicandum  erit,  indicet;  curet 
autem,  ut  alumni  bene  et  concinne,  juxta  cujusvis  capacitatem,  literas 
scribant.  Quae  negligentius  scriptae  sunt,  refici  jubeat.  Deinde  tradat 
literas  Rectori. 

7.  Rationes  expensarum,  quas  alumni  faciunt,  diligenter  obser- 
vari  curet;  et  ne  plus,  quam  par  est,  a  pueris,  praesertim  minus 
opulentis,  expendatur,  sedulo  attendat. 

8.  Saepius  contubernia  alumnorum  visitet  observetque,  ut  sint 
munda,  bene  composita,  ne  quid  contra  regulas  Convictus  reperiatur 
quoad  libros,  imagines,  arma  etc. 

9.  Maximam  curam  habeat  aegrotorum;  adsit  medico  veniente 
curetque,  ut  nihil  eorum,  quae  medicus  praescripserit,  praetermittatur, 
aut  mutetur;  ut  aegroti  non  deserantur,  ut  quandoque  visitentur  a 
suis  etiam  contubernalibus,  sed  non  sine  assistentia  vel  Infirmarii 
vel  Praefecti  vel  ipsius  Ministri  v.  Patris  Spiritualis,  qui  hac  in  re 
prae  caeteris  caritatem  et  diligentiam  exhibere  debet. 


Regulae  Praefecti  spiritus. 

1.  Ad  Praefectum  spiritus  pertinet,  alumnos  secundum  unius- 
cujusque  captum  instruere,  quomodo  exterius  interiusque  se  habere 
debeant,  id  in  memoriam  redigere  et  amanter  admonere:  praeparare 
alumnos  ad  Sacramenta  suscipienda;  docere,  ut  cum  magna  reverentia 
ad  ea  accedant:  audire  Confessiones  eorum,  qui  ad  eum  accedere 
volunt:  exhortationes  ad  alumnos  facere:  agere  saepius  cum  iis  prae- 


Pensionats-Padagogik  um  1820—30.  375 

sertim  alumnis,  qui  consilio,  adhortatione  indigere  videntur,  ita 
tamen,  ut  ordo  unicuique  praescriptus  ac  praesertim  studia  non  im- 
pediantur. 

2.  Ad  Praefectum  spiritus  pertinet  praeterea  directio  Sodali- 
tatum  et,  sciente  Ministro,  directio  Sacelli  domestici,  in  quo  Con- 
victores  Missam  audiant,  exhortationibus  (plerumque  die  Veneris)  ad- 
sint,  ad  Sacramenta  accedant,  litanias,  officium  et  preces  matutinas 
et  vespertinas  dicant.  —  Nihil  tamen  impedit,  quominus  ahimni 
solemnioribus  functionibus  vel  concionibus  in  templo  etiam  intersint.  — 
Imo  hoc  serviet  et  ipsorum  devotioni  et  populi  aedificationi. 

3.  Ita  amabilem  ahimnis  se  exhibeat  Praefectus  spiritus,  ut  ad 
eum  omnes  confugiant  confidenterque  sua  omnia  detegant  et  ab  eo 
consolationem  sperent. 

4.  Curet  afficere  alumnos  erga  suos  Superiores:  curet  evellere 
ex  eorum  mentibus  sinistras  de  Superioribus  opiniones,  disponere  illos 
ad  poenitentias  acceptandas,  ad  veniam  petendam,  ad  submittendum 
se  Superioribus  cet,  semper  tamen  pro  solo  foro  interno.  Hinc  ad 
nulla  negotia  externa  se  ingerat,  neque  de  negotiis  convictus  tractet 
cum  Rectore  vel  Praefecto  generali  (executore),  ne  apud  alumnos  in 
suspicionem  veniat. 

Intercessorem  quidem  agere  penes  Rectorem  contra  statutam  a 
Ministro  poenam  non  debet;  potest  tamen  agere  mediatorem  apud 
utrumque,  ut  alumnus  facilius  se  submittat;  et  si  quid  severius  sta- 
tutum  est,  ut  humihato  alumno  moderationem  ahquam  impetret. 

5.  Potest  etiam  ei  dari  munus  Praefecti  sanitatis,  quod  tamen 
in  minoribus  praesertim  CoUegiis  mehus  a  Ministro  exerceri  posse 
videtur. 


Regulae  Praefecti  atrii  seu  Subministri. 

1.  Ad  regulas  Subministri,  quales  in  Instituto  nostro  habentur, 
vix  aliud  addi  posse  videtur,  quam  quod  scire  debeat  regulas  Prae- 
fecti  generahs  et  conformiter  ad  regulam  quartam  officii  sui  extra 
contubernia  imprimis  ejus  vigilantia  requiratur. 

2.  In  omnibus  Praefecto  generah  in  promptu  sit  eumque  ad- 
juvet  in  praevidendo,  moderando  et  exequendo  ordine,   et  omni  ope 


376  Pensionats  -  Padagogik  um  1820—30. 

contendat,    ut,   quae  Praefectus  generalis  statuerit,    rite  executioni 
raandentur. 

3.  Absente  Praefecto  generali  ipsius  vices  quoad  facultates  con- 
cedendas,  disponentes  supervigilantes  [surveillans]  etc.  suppleat;  res 
tamen  raajoris  raomenti  ad  Rectorera  referat  necesse  est.  Ideo  re- 
quiritur,  ut  ne  Praefectus  generalis  et  Subminister  simul  exeant  foras, 
sed  seraper  alteruter  domi  raaneat. 


Regulae  Praefectorum  cubiculorum 

1.  Praefecti  cubiculorum,  priusquara  ad  hoc  munus  applicentur, 
in  eadem  domo,  pro  qua  sunt  destinati,  instruantur  per  binas  aut 
ternas  septimanas  a  Praefecto  generali  circa  omnia,  quae  ad  eorum 
officium  spectant.  Interea  cognoscere  curent:  <■/.  ipsam  structuram 
et  dispositionem  domus;  b.  usus  et  consuetudines;  c.  officia  custodis 
vestium,  infirmarii,  famulorum  et  aliorum  subalternorum,  qui  aluranis 
servitia  praestare  debent;  d.  regulas  tum  proprii  officii,  tum  alum- 
norum,  et  regulas  urbanitatis,  ut  et  ipsi  observent  et  ab  alumnis 
observantiam  sedulo  exigant;  e.  relationes,  quas  debent  habere  cura 
Rectore  et  Praefecto  generali;  /'.  ipsos  alumnos,  quorum  cura  ipsis 
demandatur. 

2.  Antequam  in  activitatem  sui  officii  in  proprio,  h.  e.  sibi 
destinando  contubernio  intrent,  in  aliis  contuberniis  aliquoties  ad  breve 
tempus  diversisque  horis,  jam  tempore  studii,  jara  terapore  recreatio- 
nis,  tum  in  sacello  vel  refectorio  pro  aliis  suppleant;  suaeque  habili- 
tatis  dent  specimen,  ne  in  proprio  postmodum  ignari  appareant  et 
defectu  debitae  cognitionis  ad  coraraittenda  ea  exponantur,  unde 
auctoritateni  perdant,  ita  ut  nunquam  araplius  illara  reciiperare 
possint. 

.3.  Praefecti  debent  scire,  quousque  illorum  auctoritas  se  exten- 
dat,  quas  facultates  possint  concedere,  quas  poenitentias  injungere. 
Quoad  primura  facultates  eorum  non  debent  se  extendere  ultra  locura 
contubernii  vel  recreationis ;  non  enim  super  totam  domura  habent 
auctoritatera,  neque  in  ipso  contubernio  illimitatara,  sed  subordinatam 
et  restrictam.  Quoad  alterum,  poenitentias,  tempore  recreationis 
poterit  Praefectus  silentium  per  quadrantem  aut  forte  mediam  horam 
imponere,  ludum  aliquera,  quo  caeteri  se  recreant,  prohibere,  a  caeteris 


Pensionats-Padagogik  um  1820—30.  377 

segregatum  in  angiilo  collocare  etc.  In  locis ,  ubi  plura  contubernia 
conveniunt,  poterit  quidem  admonere,  nec  vero  aliam  auctoritatem 
exercere.  Studii  tempore  nutu  potius  admoneat,  quam  alio  niodo,  ne 
studium  interrumpat. 

4.  Ut  suam  auctoritatem  Praefecti  facilius  conservent,  a.  nulla 
munuscula  a  pueris  acceptent;  b.  multo  minus  comestibilia  acceptent, 
aut  cum  iisdem  comedant;  c.  nullum  lusum  cum  iisdem  ludant,  qui 
vigilantiam  impediat;  imo  confabulationes  etiam  cura  alumnis  devitent, 
sed  sinant  illos  potius  inter  se  colloqui;  interim  attendant,  quid 
loquantur  vel  faciant,  dubia  solvant,  lites  dirimant  et  componant 
Si  cum  alumnis  confabulantur,  quomodo  attendent  et  vigilabunt? 
Materiam  autem  loquendi  cito  exhaurient  cum  auctoritate.  d.  Caveant, 
ne  puerile  quidpiam  cum  alumnis  agant,  pueros  taraen  puerilia  agere 
in  recreatione  non  impedient;  e.  nullos  novos  et  inusitatos  lusus 
insciis  Superioribus  introducant,  nec  quidquara  novi  in  suo  con- 
tubernio  sine  scitu  Praefecti  generalis  statuant,  ne  forte  deiude  eorum 
statuta  irritari  debeant. 

5.  Aliena  contubernia  non  accedant;  nec  alienos  alumnos  (ex- 
cepta  humanitatis  ratione)  adloquantur,  aut  eorum  amicitiam  captent. 
Eadem  ratione  alios  loqui  cum  suis  alumnis  non  sinant;  qui  si  ex 
nostris  sint,  ad  Superiores  deferant. 

6.  A  Praefecto  generali  omnino  dependeant;  ad  eum  in  negotiis 
ordinariis  contubernii  recurrant,  exceptis  illis  casibus,  in  quibus  sine 
ordinis  inversione  accessus  cuihbet  ad  raediatos  Superiores  patet. 

7.  Dihgentissime  caveant  a  quacunque  familiaritate  et  singulari 
erga  nonnullos  aflfectu ;  maxima  enim  puero  debetur  reverentia  .  .  . 

8.  Si  pueri  res  necessarias  sibi  postulant,  vel  petunt,  ut  sibi 
de  peculio,  de  quo  disponere  possunt,  ahquid  ad  honestam  recrea- 
tionem  provideatur,  notet  id  Praefectus  in  charta,  et  statuto  tempore 
mittat  per  famulum  ad  Praefectum  generalem,  nisi  forte  in  poeniten- 
tiam  id,  quod  ad  solam  recreationem  petitur,  et  quod  necessitatis 
rationem  non  habet,  negandum  esse  judicaverit. 

9.'  Summam  reverentiani  erga  Superiores  tum  verbis  tum 
maxime  factis  ostendant  et  raodeste  patiantur  se  tanquam  instrumenta 
considerari,  nec  peritiam  suam  et  experientiam  in  rebus  agendis  coram 
pueris  exaltare  velle  videantur. 

10.  Si  plures  alumni  simul  in  ahqua  re  delinquant,  uon  omnes 
simul  objurget  Praefectus,  neque  contra  omnes  invehatur,  sed  contra 


378  Pensionats-Padagogik  um  1820—30. 

illum  solum,  qui  vel  magis  in  culpa  videtur  esse,  vel  caeteris  delicti 
occasionem  dedit,  vei  saepius  in  eodem  defectu  notatus  est,  vel  demum 
caeteris  paribus,  aliis  est  petulantior.  Reliqui  vero  pro  ea  parte,  qua 
possunt,  excusari  debent;  hoc  enim  modo  petulantiam  omnium  facilius 
franget,  insubordinationem  evitabit,  auctoritatem  conservabit  et  alio- 
rum  amorem  conciliabit.  Quodsi  aliquid  omnibus  vel  iu  contubernio 
vel  in  deambulatione  vel  in  loco  recreationis  est  ordinandum,  et  Prae- 
fectus  juste  timet,  ne  obedientiam  alumni  detrectent,  abstineat  potius 
ab  ordinando.  Si  hoc  non  potest,  et  res  omnino  urgeat,  ordinet  qui- 
dem,  sed  non  omnibus  simul,  sed  ahcui  in  particulari,  ut  in  casu 
apertae  inobedientiae  contra  unum  potius,  quam  contra  omnes  pro- 
cedat.  Ordinari  autem  debet  in  hoc  casu  aut  tali,  quem  scit  certe 
morem  gesturum  ac  suo  exemplo  alios  ad  obediendum  inducturum, 
aut  petuhmtissimo,  ut,  tali  fracto  et  humiliato,  caeteri  etiam  frangan- 
tur  et  facilius  domentur. 

11.  Nihil  Praefectus  promittat,  quod  praestare  non  potest;  nil 
minetur,  quod  non  potest  exequi.  Sciat.  se  tanto  magis  abundare 
mediis  ad  pueros  in  officio  continendos,  quanto  pauciores  dederit 
poenitentias,  quanto  parcior  fuerit  in  elargiendis  praemiis,  et  quanto 
minus  recurrerit  ad  forum  superius;  fere  tamen  omnia  deferat  ad 
Superiores,  sed  non  ut  hi  sua  auctoritate  interveniant,  quam  potius 
consilii  petendi  causa,  et  ut  magis  sibi  persuadere  possit,  rem  a  se 
bene  esse  compositam. 

12.  Non  erubescant,  quando  opus  est,  sua  errata  coram 
Superioribus  detegere,  ut  ab  iUis  facilius  dirigantur  et  instruantur, 
praesertim  in  quibus  Superiorum  brachio  et  auctoritate  opus  est. 
Curent  excitare  puerorum  aemulationem,  ut  observantiores  sint  aliis, 
ut  aliis  exemplo  praeluceant,  ut  penes  Superiores  majorem  aestima- 
tionem  habeant.  Ipse  Praefectus  nunquam  animum  despondeat,  multo 
minus  desperet;  bonam  potius  de  suis  alumnis  aestimationem  prae  se 
ferat.  Si  quem  objurgat,  ostendat  persuasum  sibi  esse,  illum  potius 
ex  ignorantia  et  inadvertentia,  quam  ex  malitia  deUquisse.  Caveat, 
ne  facile  praesentes  coram  Superioribus  accuset,  multo  magis,  ne 
contra  eosdem  in  praesentia  Superiorum  invectivas  faciat,  sed  potius, 
si  opus  est,  pro  illis  intercedat,  bona  omnia  promittat.  Hoc  modo 
facillime  et  sibi  amorem  et  Superioribus  reverentiam  et  aestimationem 
conciliabit. 

13.  Ab   ipso   initio   ita   se   gerant  Praefecti,   ut  statim  alumni 


Allgemeine  Regeln  der  Prafekten.  379 

advertere  possint,  suiim  Praefectum  serio  velle  observantiam  in  omni- 
bus  et  fidelem  executorem  eorum  esse,  quae  a  Superioribus  sunt  or- 
dinata.  Nec  alium  conatum  pueri  advertant  in  Praefectis,  nisi  hunc 
solum,  ut  res  contubernii  sibi  commissae  bene,  quantum  fieri  potest, 
procedant,  et  ut  juvenes  in  virtute  ac  literis  proficiant. 

14.  Praefectus  cubiculi  in  singulis  contuberniis  unicus  esse 
videtur  debere.  Nihil  tamen  impedit,  quominus  casu  necessitatis  ad 
breve  tempus  supernumerarius  Praefectus  suppleat.  Quando  repeti- 
tiones  a  nostris  fiant,  Praefecti  eo  tempore  hberi  esse  possunt. 

15.  Amet  Praefectus  munus  a  Domino  sibi  traditum. 
Amet  crucem  a  Domino  sibi  impositam. 

Amet  alumnos  a  Domino  sibi   concreditos,   ametque  illos 
amore  Jesu. 

Ofierat  se  Deo  in  holocaustum,  sit  continuo  vigilans,  praescripti 
ordinis  constanter  observans,  conjungat  fortitudinem  cum  benignitate 
et  modestia,  seu  ut  brevius  res  exprimatur: 

a)  Invicta  fortitudo  quoad  praescriptorum  observantiam 
conjuncta  cum  benignitate  et  comitate. 

b)  Imperturbabilis  et  constans  benignitas  erga  omnes 
et  singulos  ahimnos. 

Hae  sunt  praecipuae  dotes,  quibus  studere  debent  ad  majorem 
Dei  gloriam  Praefecti  cubiculorum. 


Allgemeine   Regeln   der   Pensionats  -  Prafekten   aus 

spaterer  Zeit. 

(Noch  jetzt  vielfach  im  Gebrauch  in  den  von  deutschen  Jesuiten 
geleiteten  Pensionaten.) 


Regiilae  generales  praefectorum. 

1.  Meminerint  praefecti,  se  ex  munere  sibi  credito  angelorum 
coadiutores  esse  et  eorum  visibih  modo  vices  gerere. 

Quare  sicut  hos  imitari  continua  vigilantia  debent,  ita  et  eorum 
curam  et  affectus  erga  suos  clientes  induere  conentur;   adolescentes 


380  AUgemeine  Regeln  der  Prafekten. 

liinc  vere  et  sincere  ament  promptosque  se  exhibeant  ad  omnia  eis 
officia  praestanda,  quae  nec  regulis  vel  ordinationibus  Superiorum  nec 
ipsorum  bono  spirituali  aut  temporali  contraria  sunt.  Ubi  enim  se 
amari  conspiciunt  adolescentes,  redamant  libentique  animo  Superiorum 
suorum  desideriis  obtemperant. 

2.  Persuasum  habeant,  in  munere  suo  adimplendo  non  minus 
oratione  se  adiuvandos  esse  quam  alia  quacunque  industria.  Hinc 
sedulo  attendant,  ut  exercitia  spiritualia  devote  et  fideliter  obeant;  et 
si  praeviderint,  se  ab  eis  consueto  tempore  peragendis  impeditum  iri, 
ea  anticipent  potius  quam  ad  aliud  tempus  remittant. 

3.  Suae  curae  commissos  quotidie  ferventer  divino  Salvatori 
parvulorum  amantissimo,  Beatissimae  eius  matri  St.  Josepho  sanctis- 
que  angelis  custodibus  commendent  ac  pro  se  gratiam  petant,  ut  pura 
in  omnibus  intentione  dirigantur, 

4.  Maxime  necessaria  praefecto  est  auctoritas.  Hanc  tamen 
probe  intelligat  non  austeritate  vultus  neque  obiurgationum  acerbitate 
aut  poenarum  minitatione  parari,  sed  discretione  magna,  quae  ita 
totum  agendi  modum  temperet,  ut  is  nec  nimia  gravitate  nec  levitate 
aut  nimia  familiaritate  peccet;  prudentia  insigni,  qua  nihil  inconsiderate 
reprehendamus,  iubeamus,  prohibeamus;  sermone  suavi  quidem  et 
aifabili,  sed  parco  et  praemeditato ,  paucis  verbis:  observatione  mo- 
destiae  in  regulis  nostris  praescriptae. 

Imprimis  vero  ad  id  conducet  et  requiritur  tranquillitas  animi 
firma,  ita  ut  nunquam  passione  vel  minus  ordinato  aliquo  aflfectu 
abripi,  impelli,  determinari  vel  dirigi  videamur. 

5.  Invicta  se  muniant  patientia;  compati  discant  subditorum 
infirmitatibus  iuxta  Christi  exemplum;  nunquam  se  animo  laesos  osten- 
dant  puerorum  imbecillitate,  levitate  vel  malitia. 

6.  Intelligant  primas  sui  muneris  partes  esse  invigilare  pueris, 
ad  regularum  observationem  et  observantiam  inducere,  a  malo  coer- 
cere  atque  in  his  defectus  praevenire  potius  quam  commissos  punire 
satagant. 

7.  Maximi  momenti  est,  ut  apprime  intelligant  et  perspectam 
habeant  cuiusque  indolem  voluntatisque  inclinationem  sive  in  bonum 
sive  in  malum,  ut  ita  faciliori  quemque  et  efficaciori  methodo  pro- 
movere  possit  in  via  virtutis;  non  enim  eodem  omnes  modo  dirigun- 
tur  nec  iisdem  singuli  moventur  rationibus. 

8.  In  suo  officio   adimplendo  praefecti  a  R.  P.  Rectore  tantum 


Allgemeine  Regeln  der  Priifekten.  381 

et  a  Praefecto  convictus  pendent,  et  dum  ab  adolescentibus ,  ut  de- 
bent,  docilitateni  et  obedientiara  requirunt,  ipsi  quoque  eis  exemplo 
sint  obedientia  prorapta  et  exacta. 

9.  Antequam  quid  iubeant  vel  severius  aliquem  reprehendant, 
sedulo  prius  considerent,  quo  spiritu  impellantur,  niira  expediat  hoc 
momento  tali  modo  iubere  vel  reprehendere  et  nura  pueri  ita  sint 
dispositi,  ut  iussis  obtemperaturi  sint.  Quod  si  iubendum  taraen  vel 
reprehendendum  censuerint,  id  paterna  potius  auctoritate  et  affectu, 
quam  dictatoria  quadam  dignitate  et  severitate  faciendum;  generatim 
considerent:  »quid  valeant  huraeri,  quid  ferre  recusent«.  Maximopere 
devitent  altercari,  quum  quis  pertinacem  se  ostendit  vel  idem  iussum 
bis  tertiove  distinctius  ei  repetere  vel  rem  ad  extrema  urgere,  si  ad 
primum  mandatura  obedire  detrectet. 

10.  Raro  expedit  eodera  quo  defectus  committitur  tempore, 
punire  vel  increpare,  tura  quia  mens  nonnihil  exacerbata  facile  discre- 
tionis  limites  vel  re  vel  verbis  excedit,  tum  quia  delinquens  plerura- 
que  raale  dispositus  nullum  exinde  fructum  percipit.  Suflicit  coercere 
eura  a  transgressione  per  signum,  reraittendo  poenara  vel  obiurgatio- 
nera  ad  aliud  tempus.  Animo  praesertim  exacerbato  nunquam  poena 
infligenda  vel  intentanda  est.  Nil  enim  magis  puerorum  animos 
avertit,  inflararaat,  Superiorura  suorum  contemptum  eis  ingenerat, 
quam  quum  ex  passione  vel  affectu  minus  moderato  eos  punire  vel 
reprehendere  cernunt. 

Generatim  sint  in  puniendo  parci  et  tardi,  ne  puniant  nisi  ten- 
tatis  prius  inutiliter  ceteris  mediis.  Graviorera  vero  vel  iuusitatara 
poenitentiam  ne  iniungant  inscio  P.  Praefecto. 

11.  Quo  rarior  est  admonitio  et  obiurgatio,  eo  maior  percipitur 
fructus,  si  aliquando  adhibetur.  Hinc  ubi  sine  cuiusquam  damno 
fieri  potest,  expedit  saepe  dissimulare  plures  etiam  defectus,  ut  com- 
modo  tempore  iuvenis  paterne  et  suaviter  admoneatur.  Caveant  ne 
ulli  dicant  vel  ostendant,  eum  excidisse  gratia,  nou  aestimari  amplius, 
raalam  de  ipso  haberi  opinionem  etc. ;  hoc  enim  ubi  advertit  puer, 
facile  penitus  sese  abiicit,  fiduciam  et  animum  omnera  amittit  fitque 
pervicax  et  protervus. 

12.  Quo  perfectior  coniunctio  cum  Superiore  tum  mediato  tum 
iramediato  et  quo  maior  unio  et  conformitas  praefectorum  inter  se  et 
cum  magistris,  eo  raaius  robur,  uberior  fructus,  eo  certior  finis  tara 
alti   assecutio.     »Unitis   viribus!«    Hoc   dictameu   nostrae  domus  sibi 


382  Allgemeine  Regeln  der  Prafekten. 

praecipiie  proposituin  existimeiit.  Cavenda  igitur  iudicii  diversitas 
multoque  magis  diversus  agendi  atque  loquendi  modus.  Caveant  quo- 
que  ab  illo  naturae  corruptae  pruritu,  quo  inter  ceteros  excellere, 
plus  aestimari  et  amari  a  iuvenibus  quaeramus. 

13.  Praefecti  inter  se  praesertim  publice,  summo  decore  et 
reverentia  agant  et  hunc  modum  erga  omnes  nostros  observent,  prae- 
cipue  si  Superior  publice  appareat.  Si  quid  agendum  sit,  unus  cum 
altero  id  communicet,  ne  iubeant,  sed  rogent.  Quum  sibi  obvii  fiunt 
vel  conveniunt,  caput  detegere  convenit. 

14.  Si  plures  praefecti  eidem  exercitio  praesunt,  licentiae  omnes 
ab  uno  superiore  dandae  sunt. 

15.  Quotidie  statuto  tempore  P.  Praefectum  conveniant,  ut 
ordinationes  P.  Rectoris  recipiant,  et  quae  acciderint,  ei  nuntient. 
Si  tamen  particulare  quid  acciderit,  in  studio,  recreatione  etc,  quam 
primum  poterunt,  P.  Praefectum  de  eo  certiorem  reddant. 

16.  Quae  in  conventibus  modo  dictis  tractantur  et  non  per  se 
manifestationem  postulant,  secreto  teneant  neve  ullo  modo  cum  alum- 
nis  vel  etiam  nostris  communicent. 

17  Quotiescunque  inter  alumnos  ex  officio  versantur,  sedulo 
vitent  omnia,  quae  animum  avertere  possint  ab  iis,  quae  ahimni 
dicunt  vel  agunt. 

18.  E  studio  vel  alio  conimuni  exercitio  praeterquam  ex  recrea- 
tione  neminem  evocent  sine  facultate. 

19.  Regularitatis  et  praecipue  silentii  exemphim  ipsi  perfec- 
tissimum  praebeant,  ubi  hoc  ab  alumnis  exigitur.  Hinc  nulLa  ratione 
loquantur  cum  ipsis  in  atriis  vel  scaUs,  multo  minus  dum  ordine  ad 
aliquod  exercitium  procedunt;  si  quid  necessario  cuipiam  dicendum, 
id  perpaucis  et  submisse  fiat. 

20.  Quisque  regulas  tum  convictorum  tum  sui  muneris  admodum 
familiares  sibi  reddat,  et  quae  ipsi  in  particuLari  maudantur,  accurate 
et  statuto  tempore  exequatur. 


Regeln  fiir  Begleiter  von  Zoglingen  auf  Ferienreisen  1828.  383 


Anweisung  fiir  jene  Religiosen, 

welche  den  Freiburger  Zoglingen  als  Reisebegleiter 

wahrend    der   Ferien    beigegeben    wurden. 

Von  P.  J.  B.  Drach  S.  J.,  Freiburg  i.  d.  Schw.  10.  Marz  1828. 

(Arcli.  (ierm.  VIII.  F.  a.    —    A-Ui  Fulse  die  Bestatiguag  durcli   den 

Greneral  in  den  Worteu:   „A.  R.  P.  N.  coucessit,  sed  iutra  Helvetiam;  pauci 

siut,  et  observetur  N.  3  §  2.") 

Mit  dem  bluhenden  Kolleg  zu  Freiburg  in  der  Schweiz  war  ein  Pensionat 
verbunden,  in  welchem  der  Adel  und  angesehene  Familien  der  Nachbarlander 
die  Sohne  erziehen  liefsen.  Vielfach  erlaubten  die  Eltern  ihren  Sohnen  Ferien- 
reisen  in  Begleitung  und  unter  Aufsicht  von  Jesuiten.  Fiir  derartige  Reisebe- 
gleiter  sind  die  folgenden  Regeln  bestimmt.  —  P.  Joh.  B.  Drach,  geb.  zu  Kirch- 
berg  im  Aargau  am  7.  Juni  1780,  trat  1810  in  den  Orden  ein  und  war  fast  immer 
in  der  Verwaltung,  bald  als  Provinzial  (1824—30),  bald  als  Rektor  von  Freiburg 
und  Schwyz  verwendet.    An  letzterem  Orte  starb  er  9.  Januar  1846. 


§  1.     Observanda  circa  itinera  ciim  Convictoribus. 

Ciim  experientia  constet,  itinera,  quae  a  nostris  Convictoribus 
feriarum  autumnalium  tempore  institui  solent,  non  absque  utilitate 
suscipi  ac  propterea  a  Parentibus  plerisque  non  laudari  tantum,  sed 
etiam  expeti  vehementer:  sequentia  in  Domino  praescribenda  esse 
duxi,  ut  obtento,  quod  intenditur,  emolumento  incommoda,  quantum 
fieri  potest,  omnia  sedulo  evitentur:  itaque 

Ante  susceptum  iter  observanda: 

1.  Publice  Convictoribus  in  unum  congregatis  jam  ab  initio  anni 
Scholastici  statim  annuncietur,  hujusmodi  iter  adeundi  facultatem 
nonnisi  iis  concessum  iri,  qui  bonis  moribus,  dihgentia  assidua  et 
accurata  regularum  tam  Collegii  quam  Convictus  observantia  ceteris 
praecelluisse  notarentur,  ut  haec  recreatio  eo  magis  aestimetur,  quod 
futura  sit  quoddam  observantiae  ac  diligentiae  praemium.  Qui  in 
horum  ahquo   defuerit,   ue   is   sibi   blandiatur  fore,   ut   ad  hanc  re- 


384  Regeln  fiir  Begleiter  von  Zoglingen  auf  Ferienreisen  1828. 

creationem,  qiiam  non  meretur,  aclmittatur.  Ita  non  turba,  sed  pauci 
et  quidem  selecti,  prudentes,  modesti  ac  obedieutes  erunt,  qui  ad 
iter  faciendum  admissi  sine  periculo  morum,  valetudinis  ac  faraae 
circumduci  poterunt.  Quodsi  plures  essent,  qui  admitti  peterent  et 
mererentur,  tum,  ne  nimius  itinerantium  sit  numerus,  duplici  agmine 
diverso  tempore  iter  institui  posset. 

2.  Necessarium  est,  ut  praeterea  a  suis  Parentibus  hanc  licen- 
tiam  mature  petant,  illosque  de  expensis  ad  iter  necessariis  prae- 
moneant,  ne  postea  aegre  ferant,  plus  sua  opinione  fuisse  expensum; 
nec  sufficit,  ut  Parentes  hunc  consensum  suis  tantum  filiis  declarent, 
sed  Superioribus  quoque  eum  significent  oportet,  sine  quo  nemo  ad 
iter  admittetur. 

3.  Locus,  ad  quera  iter  dirigitur,  quemadmodum  et  via,  per 
quam  eo  pervenire,  et  per  quara  redire  desiderabitur,  mature  P.  Pro- 
vinciali  a  Superiore  Convictus  significanda  erunt,  ut  ipse,  quid  con- 
veniens  fuerit,  determinet,  circuitum  propositura  approbet,  vel  aliura, 
si  ita  videbitur,  emetiendum  praescribat.  Quare  Superior  Convictus 
nunquara  coram  Convictoribus  locum  determinet,  ad  quem  ire  sibi 
proponit;  sed  in  dubio  potius  relinquat,  ut  mutari  pro  circumstantiis 
facilius  possit. 

4.  Socius,  qui  coraes  itineris  erit,  sive  unus  sive  duo  fuerint, 
seraper  P.  Provinciali  proponendus  erit,  et  quidem  data  de  eo  infor- 
matione,  ut  ipse  judicet,  an  ille,  vel  alins,  magis  conveniat  Semper 
autem  proponantur  magis  maturi,  prudentes  et  vere  religiosi,  qui  in 
hujusraodi  itineribus  spiritura  religiosum  non  deperdant. 


§  2.     In  ipso  itinere. 

1.  Cura  habeatur,  ut  quantum  fieri  poterit,  itineris  expensae 
imminuantur  et  potius  pedites,  quam  curru  itinerentur:  ac  propterea 
singulis  diebus  nonnisi  paucas  leucas  conficiant,  ne  niraium  defatigen- 
tur:  curru  tamen,  si  necesse  fuerit,  etiam  uti  licebit. 

2.  Non  permittatur  juvenibus  obvium  quodvis,  quod  illis  arri- 
deret,  emere  et  ita  facere  expensas  prorsus  inutiles,  quibus  parentes 
merito  offenderentur. 

3.  In  civitatibus,  per  quas  transire  contigerit,  visu  digna  juveni- 
bus  ostendi  curent,  quae  tamen  sine  periculo  morum  videri  poteruut. 


Regeln  fur  Begleiter  von  Zogliagen  auf  Ferienreisea  1828.  385 

ac  ideo  circumspecti  sint  duces,   ne,  dum  juvenum  curiositati  grati- 
ficari  volunt,  illorum  mores  ac  innocentiam  in  discrimen  adducant. 

4.  In  hospitiis,  quae  semper  honestiora  sunt  eligenda,  praecipue 
attendant,  ne  juvenes  exponantur:  quare,  cum  advenerint,  statim  cu- 
biculum  separatum  petant,  in  quo  omnes  simul  collecti  mensae  prae- 
parationem  exspectent,  ne  circumvagari  per  domum,  nec  cum  externis 
loqui  permittantur ,  sed  potius  adnotandis  iis,  quae  viderunt  memo- 
ratu  digna,  interea  occupentur:  in  hunc  finem  quilibet  habeat  suum 
libellum,  in  quo  talia  adnotet  cum  reflexionibus,  si  quae  occurrant. 

5.  Pro  nocte  curent  Praefecti  habere  cubicula  majora,  in  quibus 
plures  simul,  sed  separatis  semper  lectis,  pernoctentur:  quilibet  Prae- 
fectus  turbam  aliquam  assumat,  et,  si  convictores  soli  in  aliquo  cubi- 
culo  esse  deberent,  nonnisi  maturiores  ac  prudentes,  quibus  certo 
fidere  possint,  ibi  relinquant. 

6.  Curent  Praefecti,  ut  juvenes  singulis  diebus  sua  exercitia 
spiritualia  accurate  peragant,  illosque  bonis  colloquiis  in  itinere  re- 
creent,  sint  modesti,  civiles  ac  bene  vestiti,  inter  sese  laeti  quidem, 
sed  cum  quodam  respectu  conversentur,  ut  itineri  etiam  ex  ipsa 
societate  nova  quaedam  delectatio  et  amoenitas  accedat. 


§  3.    Post  iter  observanda. 

1.  luvenes  statim  scribant  ad  Parentes,  ut  illos  certiores  red- 
dant  de  sua  valetudine  ac  incolumitate,  ac  promittant,  se  ampliorem 
aliquam  de  toto  itinere  relationem  illis  daturos. 

2.  Quae  in  decursu  notarunt,  ea  in  ordinem  postea  redigant, 
convenienti  stylo  exornent,  bene  describant  et  ad  Parentes  suos  trans- 
mittant  cum  nota  expensarum. 

3.  Hujusmodi  autem  relationes  a  nostris  revideantur  ac  paulu- 
lum  expurgentur:  sic  juvenes  ipsi  addiscent  res  suas  clare  exponere; 
et  maximam  inde  utilitatem  percipient. 

4.  Non  omittantur  reflexiones,  quae  juventuti  usui  esse  possunt 
ac  magnam  hisce  in  circumstantiis  vim  habere  solent,  si  dextre  eruan- 
tur  ac  rite  applicentur. 

His  cautelis  susceptum  iter  suis,  ut  plurimum,   carebit  incom- 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  25 


386  Deutsche  Reformvorschlage  ftir  die  R.  st.  1829. 


modis,  ac  intentum  finem  assequetiir,  cedetque  ad  juvenum  utili- 
tatem,  ad  Parentum  satisfactionem,  ad  Societatis  commendationem  et 
ad  majorem  Dei  gloriam. 

Datum  Friburgi,  10.  Martii  1828. 

J.  B.  Drach  S.  J. 


Eingehender  Vorschlag  fiir  Aenderungen 
in  der  Ratio   Studiorum. 

Eingereiclit  von  der  deutschen  Provinz   1829. 

(Arch.  Germ.  V.  B.  3.    Handschrift  von  fiinf  Bogen  [20  SS.]  Folio,   wahr- 
scheinlich  das  Original,  von  welchem  die  Absclirift  nach  Rom  giug.) 


De   Ratioiie   Studiorum   nostris   temporibus   accommodanda 
Annotationes.    1829.    fSeduni.] 

§1.     De   Regulis    Provincialis. 

Ad  regulam  6.  lam  mos  invaluit,  ut  sacrae  Scripturae  lectio 
a  primo  theologiae  anno  locum  obtineret,  idque  alternis  saltem  diebus 
per  horam  integram.  Ille  mos  primum  introductus  videtur  in  Ger- 
mania  jam  ante  Societatis  suppressionem;  et  auditores  per  totum 
theologiae  curriculum,  licet  etiam  quadriennium ,  illam  lectionem  fre- 
quentare  tenebantur.  Necessitas  magnae  in  sacris  litteris  peritiae 
etiam  nunc  ob  novatorum  abusus  manifesta  est,  et  omnibus  regioni- 
bus  communis  videtur. 

Ad  reg.  9  §  2.  Manente  canone  9  congr.  5  in  toto  suo  vigore, 
non  videtur  nunc  expressa  mentio  facienda  de  affectu,  quo  theologiae 
professores  S.  Thomam  prosequi  debeant,  tum  quod  altercationes  de 
S.  Thomae  auctoritate  jam  pridem  cessarunt  inter  theologos,  tum 
etiam  quod  dicta  mentio  apud  adversarios  iniquarum  disputationum 
memoriam  renovare,  et  malignis  interpretationibus  materiam  praebere 
possit,  si  forte  studiorum  ratio  in  ipsorum  manus  devenerit.  Satius 
videtur  pro  hoc  et  omni  tempore  id  annotare  quod  habetur  reg.  16 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  387 

de  professoribus  philosophiae ,  ne  sint  ad  novitates  proni  aut  ingenii 
nimis  liberi. 

Ad  reg.  20.  Cum  hodie  tanti  fiat  mathematica,  et  hujus  cognitio 
in  physicis  disciplinis  tantopere  sit  necessaria,  videtur  ejus  cursus  per 
totum  philosophiae  tempus,  id  est,  per  duos  aut  tres  annos  durare 
debere,  ita  quidem,  ut  quotidie  sit  lectio  per  horam  integram.  Ceterum, 
uti  hodie,  ita  quoque  jam  olim  in  pluribus  Societatis  collegiis  usus 
erat,  ut  plus  temporis  mathesi  impenderetur,  quam  initio  concessum 
fuerat. 

Ad  reg.  21.  Licet  in  plerisque  collegiis,  saltem  extra  Italiam, 
alia  sit  in  usu  et  prolixior  scholarum  divisio,  videtur  tamen  antiquior 
retinenda  et,  ubi  non  est  amplius  in  rigore,  omnino  restituenda,  et 
suis  quidem  nominibus.  Rationes  sunt,  praeter  eas,  quae  in  instituto 
reperiuntur,  sequentes:  1.  Novatores,  praesertim  in  Gallia,  vitio  ver- 
tunt  praeceptoribus,  nimium  octo  aut  plurium  annorum  tempus  linguae 
latinae  addiscendae  impendi:  quae  objectio  numquam  jure  facta  fuisset, 
si  praeceptores  antiquum  Societatis  morem  retinuissent;  2.  Non  aliud 
videtur  aptius  remedium,  quo  opportunius  vitetur  confusio,  quae  ob 
diversam  scholarum  divisionem  oritur,  si  forte  magistri  ex  una  pro- 
vincia  in  aliam  ad  docendum,  aut  discipuli  ad  discendum  mittuntur: 
3.  Non  desunt  in  Germania  et  Gallia,  nec  etiam  apud  Belgas  et  Hel- 
vetos  perspicacioris  ingenii  viri,  qui  per  illius  divisionis  neglectum 
magis  praeceptorum  commodo  quam  discipulorum  utilitati  provisum 
fuisse  existiment,  et  antiquum  proinde  morem  omnino  desiderent. 

Ad  reg.  37.  Anniversariae  vacationes  pro  scholis  inferioribus 
nunc  ubique  fere  tempore  aequales  sunt,  longioresque  pro  solis 
superioribus  classibus  statuuntur.  Et  quoniam  intermediae  plurium 
dierum  vacationes  studiorum  cursum  plurimum  perturbare  solent, 
facile  supprimuntur;  et  potius  protrahuntur  annuae.  Hinc  conjicere 
licet,  quid  magis  conveniat;  sed  quidquid  de  hac  re  statuatur,  omnino 
cavendum  est,  ut  in  cujusque  provinciae  collegiis  eadem  ubique  ratio 
servetur. 

§  2.     De  regulis  Rectoris. 

Ad  reg.  13.  Duo  pro  ratione  temporis  hic  notanda  sunt:  et 
primo  quidem,  utrum  adhuc  a  studiosa  juventute  in  nostris  coUegiis 
comoedias  aut  tragoedias  repraesentari  expediat.     Mihi  quidem,  per- 

25* 


388  Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829. 


pensis  quae  in  utramque  partem  adferri  solent  rationibus,  omnino 
videtur,  illum  morem,  ubi  non  viget,  minime  introducendum  esse,  ita 
tamen,  ut  nihil  impediat,  quominus  aliquid  hujusmodi  in  extraordi- 
nario  quodam  casu  permitti  possit:  haec,  quantum  constat,  communis 
est  opinio;  sed  ex  altera  parte,  eumdem  raorem  in  usu  jam  positum 
passim  non  modo  sine  dedecore,  verum  etiam  cum  fructu  et  utilitate 
multimoda  retineri  posse,  et  tam  procul  abesse  abusus  periculum, 
quam  abfuit,  cum  ratio  studiorum  primum  conderetur.  Secundo 
notandum  videtur,  jam  temporum  rationi  non  esse  consentiens,  ut 
comoediae  aut  tragoediae  latine  proponantur:  sed  ut  decori  leges 
multo  magis  in  lingua  vernacula  probe  serventur. ') 


§  3.     De   regulis   Praefecti   Studiorum. 

Ad  reg.  30.  Temporum  ratio  postulat,  ut  jam  alii  libri  praeter 
adsignatos  nostris  auditoribus  tradantur.  Parum  hodie  efficient  cum 
Aristotele  et  in  eum  commentariis;  verum  etiam  male  proficient,  si 
incipiant  promiscue  legere  quaecumque  nova  in  lucem  prodeunt,  nec 
raro  inveniuntur,  qui  e  continua  ephemeridum  (journaux)  et  disser- 
tatiuncularum  lectione  maximum  soHdae  doctrinae  detrimentum 
patiantur.  Annales  de  rebus  philosophicis  ac  physicis  ut  plurimum 
professoribus  ac  studia  repetentibus  conducere  videntur. 


§  4.    De  regulis  professoribus  superiorum    facultatum 

communibus. 

Ad  reg.  9.  Quaestio  agitari  solet,  utrum  in  docendis  superiori- 
bus  facultatibus  dictare  praestet,  an  vero  juxta  tractatus  typis  man- 
datos  explicare.  In  pluribus  universitatibus  rejiciuntur  auditores  ad 
eos  auctores,  qui  rem  a  professore  exj^hcandam  accurate  ti-actarunt, 
ac  interea  professor  juxta  propria  sua  scripta  doctrinam  proponit,  qui 
etiam  usus  in  nonnullis  locis  praevaluerat  ante  Societatis  suppressionem. 
Alibi  traduntur  auditoribus  tractatus  compendiosi  ita  compacti,  ut 
interposita  paginis  charta  alba  adnotandis  professorum  explicationibus 


1)  In  der  That  werden  jetzt  die  Schuldraraen  in  der  Muttersprache  auf- 
gefiihrt. 


Deutsche  Reformvorschlage  tur  die  R.  st.  1829.  339 

inservire  possit:  qiii  mos  a  multis  laudatur  tamquam  via  media  inter 
utrumque  extremum,  quo  simul  vitatur  et  dictationis  molestia,  ct 
fastidium  auctoris,  qui  brevis  non  amplius  sapiat,  quod  facile  hodie- 
dum  accidit,  praesertim  in  rcbus  physicis.  Ceterum  juxta  consuetudi- 
nem  fere  omnium  universitatum ,  et  olim  etiam  Societatis,  quisque 
professor  propria  scripta  haberet,  e  quibus  delibaret  auditoribus  quae- 
cumque  magis  convenire  viderentur. 


§  5.     De  regulis   professoris  Sacrae  Scripturae. 

Ad  reg  1.  Praeter  explicationem  litteralem  ipsius  textus  sacrae 
scripturae,  hodie  passim  ad  munus  professoris  spectare  videtur  ex- 
plicatio  introductionis  ad  sacram  scripturam,  cujusmodi  opus 
edidit  inter  alios  P.  Goldhagen  S.  J. ')  Illius  modi  mos  initium  sum- 
sit  in  Germania,  et  dubitari  nequit,  quin  multis  erroribus  et  novi- 
tatibus  occasionem  praebuerit.  Sed  eo  ipso  forsitan  non  erit  alienum 
a  spiritu  Societatis,  si  haec  etiam  pari  ratione  auditoribus  suis  arma 
subministret,  quibus  dicti  errores  confutentur,  prout  suo  tempore  id 
cum  maximo  veritatis  et  saniorura  principiorum  emolumento  citatus 
P.  Goldhagen  praestitisse  videtur. 


§  6.     De  regulis  professoris  linguae  habraeae. 

Ad  titulum.  Qui  oUm  dicebatur  professor  linguae  hebraeae, 
hodie  passim  professor  linguarum  orientalium  vocatur;  quod  quidem 
nomen  non  videtur  indifferens,  propterea  quod  hodie  apud  novatores 
parvi  fiat  et  quasi  ignorantiae  nota  et  sic  contemtui  habeatur  sola 
lingua  hebraea,  aliarum  subsidio  destituta.  Ceterum  raro  invenietur 
illius  linguae  peritus,  qui  non  sit  aliquantulum  versatus  in  chaldaea, 
syriaca,  graeca  etc. 


1)  Introductio  in  S.  Scripturam  Veteris  ac  Novi  Testamenti,  maxime  contra 
theistas  et  varii  nominis  incredulos,  in  qua  quae  ad  sacri  codicis  Vindicias,  ad 
criticam  sacram  et  rem  philologicam  faciunt,  apta  ad  scholas  methodo  exhibentur. 
Recensuit  Hermannus  Goldhagen  S.  J.,  SS.  Theol.  Dr.  et  S.  Scripturae  Pro- 
fessor  nuper  Publ.  et  Ordin.  Moguntiae  P.  1.  1765;  P.  2.  1766;  P.  3.  1768.  8». 
—  Goldhagen  war  zu  Mainz  1718  geboren  und  lehrte  daselbst  die  Theologie. 
Nach  der  Unterdriickung  der  Gesellschaft  Jesu  wurde  er  geistlicher  Rat  in  Mainz, 
dann  in  Miinchen,  wo  er  am  22.  April  1794  starb. 


390  Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829. 


§  7.    De  regulis  professoris  scholasticae  theologiae. 

Ad  titulura.  Nomen  scholasticae  theologiae  hodie  multis  am- 
biguum  videtur.  Alii,  et  nunc  sunt  quam  plurimi  a  novatoribus  male 
edocti,  illo  nomine  intelligunt  farraginem  aeque  inutilium  quam  sub- 
tiliorum  quaestionum,  quae  dogma  christianum  magis  contemtibile 
quam  intelligibile  reddant,  itaque  abusum  scholasticae  cum  ipsamet 
scholastica  confundunt.  Ahi,  judices  aequiores,  intelligunt  quod  rei 
est,  scholasticam  theologiam  potissimum  consistere  in  methodo,  qua 
materiae  inter  se  distribuuntur ,  et  juxta  rigorem  dialecticae  inquisi- 
tionis  explanantur.  Scholastica  posteriori  hoc  sensu,  non  obstantibus 
novatorum,  qui  in  Gallia  sapientiores  se  dicunt,  declamationibus,  om- 
nino  retinenda,  quin  imo  magis,  quam  antea,  promovenda  videtur; 
talis  semper  fuit  sententia  societatis,  quam  etiam  declaravit  ultima 
congr.  gen.  XXL  Praeterea  illam  methodum  non  solum  ab  illustriori- 
bus  theologiae  ac  philosophiae  scriptoribus,  inter  quos  etiam  Bossuet 
et  Leibniz  haud  dubiae  auctoritatis  sunt,  adprobatam  videmus,  verum 
etiam  a  modernis,  solidioris  doctrinae  viris,  quin  adeo  a  protestan- 
tibus,  (vide  sir  James  Mackintosh,  miscellanea  philosoph.)  ejus 
restaurationem ,  utpote  nostris  temporibus  necessariam,  plurimum 
desiderari,  non  sine  admiratione  novimus.  Interea  tamen  jam  plurimi 
tentarunt  sub  uno  nomine  theologiae  dogmaticae,  posivitam,  pole- 
micani  et  scholasticam  theologiam  complecti;  et  nunc  in  quaestione 
ponitur,  utrum  Scholasticae  theologiae  titulo  nomen  theologiae  Dog- 
maticae  substituere  conveniat.  Quod  ut  liat,  suadent  quidem  et 
nominis,  de  qua  diximus,  ambiguitas  et  usus  modernus;  verum  etiam 
dissuadent  pericula  novitatum,  quae  nullibi  magis  quam  in  tlieologia 
timendae  sunt:  sublato  enim  nomine,  res  ipsa  jam  facilius  tollitur. 

Ad  regiilas  in  genere.  Cum  plurimi  tractatus  theologici  in- 
veniantur  typis  mandati,  in  quibus  praescripta  Societatis  circa  doctri- 
nam  S.  Thomae  rite  servantur,  et  ordo  materiarum  omnino  consentit 
cum  iis,  quae  statuta  sunt;  videntur  ea,  quae  passim  de  illo  ordine* 
in  regulis  occurrunt,  tuto  omitti  posse,  eo  magis,  quod  plurima 
occurrant  cum  nostrorum  temporum  ratione  et  consuetudine  ubique 
recepta  et  approbata  minime  consentientia ,  et  quae  insuper  abusus 
quosdam  hodie  non  amplius  existentes  nec  tam  facile  resuscitandos 
redarguunt:  huc  maxime  spectant  regulae  7  et !).     Quod  ad  rehquas 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  391 

regulas  attinet,  servatis,  quae  utiliter  admonentur  in  regulis  1,  3, 
5,  6  et  8,  videntur  posse  reliquae  temporum  rationi  adtemperari  juxta 
ea,  quae  supra  notavimus  §  1  ad  reg.  9.  Praeterea,  si  forte  contin- 
gat,  ut  novus  ordo  pro  docenda  theologia  Scholastica  praescribatur, 
videtur  pro  temporum  ratione  omnino  necessarium,  ut  Apologiae  Reli- 
gionis  christianae  et  catholicae  suus  concedatur  locus. 

Ad  reg.  14.  Cum  numerus  facultatum,  praesertim  in  majoribus 
collegiis,  ex  consuetudine  multum  accreverit,  ita  ut,  praeter  theo- 
logiam  et  philosophiam  stricte  sumtam,  aliae  sint  materiae  olim  simul 
confusae,  nunc  autem  omnino  separandae,  cujusmodi  sunt,  physica, 
chemia,  historia  naturalis,  geologia,  astronomia,  mathesis  sublimior 
et  caeterae  plures;  cumque  de  singulis  materiis  vel  disputatio  insti- 
tui,  vel  aliquod  specimen  publice  exhiberi  soleat,  quibus  tentaminibus 
omnes  snperiorum  facultatura  professores  et  auditores  juxta  reg.  25 
praefecti  studiorum  adesse  conveniat;  omnino  videtur,  ne  oriatur  con- 
fusio,  disputationum  aliarumque  exercitationum  pro  unaquaque  facul- 
tate  numerus  minuendus  et  contrahenda  duratio. 

Ad  catalogum  quaestionum.  Is  catalogus  videtur  nostris 
temporibus  supprimi  posse,  quod  recentioribus  docendi  methodis, 
etiam  approbatis,  non  amplius  inserviat,  nec  videantur  professores 
(qui  saltem  plerique  vix  terminos  intelligent)  raultum  utilitatis  ad- 
ferre  posse.  Deinde  non  est  periculum,  ne  errores,  qui  hic  proscri- 
buntur,  denuo  doceantur.  De  aliis  huc  spectantibus  agetur  infra, 
ubi  de  Ordinatioue  Adm.  R.  P.  Piccolominei. 


§  8.    De  regulis  professoris  casuum  conscientiae. 

Ad  reg.  1.  Cum  munus  professoris  illius  sit,  instituere  peritos 
parochos  seu  sacramentorum  administratores,  hic  quaeri  potest,  utrum 
pro  more  nonnuUorum  seminariorum  et  universitatum ,  praesertim  in 
Germania,  conveniat  ad  casus  conscientiae  seu  theologiam  moralem 
adjicere  aliam  tractationem  de  theologia  pastorali,  uti  vocant.' 
Sed  praeterquam  quod  illud  theologiae  pastoralis  nomen  aliquantisper, 
ut  nonnullis  videtur,  novitatem  sapiat,  videtur  illa  materia  in  theo- 
logia  morali,  ubi  de  cujusque  status  officiis,  opportune  pertractari 
posse,  vel  etiam  in  conferentiis  aut  exhortationibus,  quae  ad  alumnos 


392  Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829. 

fieri  solent,  quin  ideo  necesse  sit  novos  elucubrari  tractatus,  in  qui- 
bus,  quod  rei  esse  satis  constat,  cum  paucissimis  praeceptis  utilibus 
quam  plurima  inutilium  verborura  commenta  plerumque  copulantur. 


§  9.     De  regulis  professoris  philosophiae. 

Ad  regulas  in  genere.  In  illis  regulis,  quaecumque  de 
Aristotelis  doctrina  commendatur,  nullibi,  quantum  constat,  nostris 
temporibus  docentur,  seu  potius,  quaecumque  in  eo  optima  sunt,  jam 
pridem  selecta  in  variis  philosophiae  tractatibus  sub  alia  forma  re- 
periuntur.  Reliqua  vero  a  communi  hujus  temporis  doctrina  aliena 
prorsus  rejiciuntur,  nec  sine  dedecore  docerentur,  praesertim  autem 
quae  de  physicis  tractant.  Itaque,  licet  Aristotelis  auctoritas  non  sit 
cum  contemtu  rejicienda  aut  parvi  pendenda,  ejus  tamen  philosophia, 
aevo  nostro  non  amplius  satis  accommodata,  non  videtur  in  nostras 
scholas,  cum  exulaverit  ex  aliis,  introduci  debere.  Atque  mentio  jam 
non  est  facienda  de  Averroistis  et  Alexandreis,  quorum  doctrinae  et 
nomina  aeque  obsoleta  sunt. 

Ad  reg.  1.  Supponit  imprimis  haec  regula  artes  et  scientias 
naturales,  puta  physicam,  chemiam,  astronomiam  etc.  ad  philosophiae 
corpus  pertinere.  Verum  si  nostris  temporibus  studia  accommodare 
oportet,  omnino  necesse  est,  ut  tollatur  confusio  et  seorsum  tractetur 
unaquaeque  scientia,  licet  ad  eumdem  linem  omnes  aequaliter  referan- 
tur.  Hinc,  quantum  mihi  videtur  separate  exarandae  forent  regulae 
professoris  philosophiae  et  professoris  scientiarum  naturalium,  qui 
nomine  magis  generali  professor  physicus  dici  posset,  si  sit  unus;  si 
vero  sint  illae  partes  inter  plures  professores  distributae,  unusquisque 
ex  illis  regulis  eligeret,  quae  ad  se  spectant.  De  distributione  hac 
philosophiae  infra  plura  referentur. 

Ad  reg.  7.  Hic  praescribitur,  ut  philosophia  triennio  praelega- 
tur,  quod  quidem  tempus  modicum  potius  quam  nimium  videtur, 
quamdiu  philosophiae  nomine  omnes  artes  et  scientiae  naturales  com- 
prehenduntur;  sed  tamen  hodie  nimium  videbitur,  si  sumatur  philo- 
sophia  certis  limitibus  circumscripta,  quatenus  scilicet  complectitur 
logicam,  methaphysicam  et  ethicam.  Certe  logica  et  methaphysica 
binis  quotidie  lectionibus  intra  annum  commode  absolvi  possunt;  et, 
si  cui  placet,  etiam  philosophiam  Religionis,  ubi  mos  est  illam  tra- 


Deutsche  Refonnvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  393 


(lere,  facile  adjiciet.    Sic  nimc  fere  ubiqiie,  saltem  extra  Italiam.    De 
reliquis  huc  spectantibus  infra* 

Ad  regulas  16  et  17.  Repetitionum,  recollectionum  ac  disputa- 
tionum  modus  ac  numerus  videntur  omnino  pendere  ab  ordine  prae- 
lectionum,  qui  in  aliquo  collegio  in  more  positus  esset,  necnon  ab 
indole  auditorum.  Hic  loci  nihil  impedit,  quominus  philosophiae 
professor  repetitiones  ac  disputationes  praescripto  tempore,  vel  etiam 
actus  solemnes,  ut  habetur  reg.  19,  instituat;  verum  omnino  difficile 
foret  adigere  auditores  ad  audita  hiter  se  recolenda  juxta  reg.  16. 
Alibi  haec  commode  fient,  superiora  vero  magnis  difficultatibus  im- 
pedientur,  praesertim  ubi  multi  simt  professores  et  scholae  pro  studiis 
superioribus.  Itaque  etiam  hic  attendendum  videtur  ad  ea,  quae 
supra  §  7  ad  reg.  14  retulimus. 

Ad  reg.  20.  Ratio  formae  in  disputando,  prout  in  hac  regula 
describitur  et  ordinatur,  hodie  plurimos  ubique  adversarios  inveniet. 
Nihilominus  tamen,  juxta  dicta  §  7  ad  Titulum,  prorsus  retinenda 
videtur  tamquam  optimum  adjumentum  ad  exactam  scientiae  notitiam 
acquirendam,  et  ad  vitandas  aberrationes  hodie  in  re  philosophica 
valde  frequentes  ac  saepe  periculosas.  Interea  tamen  id  jure  merito 
desiderari  posse  videtur,  ut,  pro  hodierno  disputandi  modo,  ubi  is 
adhuc  viget,  non  satis  habeat  defendens  cum  arida  prorsus  respon- 
sione:  concedovel  nego,  vel  distinguo  majorem  aut  minorem: 
sed  simul  explicet,  quo  sensu  rem  intellectam  velit;  licet  tamen,  ut 
in  eadem  regula  notatur,  suas  rationes  et  declarationes  obtrudere 
non  debeat  invitis,  certe,  ubi  scholasticam  methodum  retinere  volumus, 
omnia  simul  vitare  debemus,  quae  dedecus  in  illam  conjicerc  possent; 
et  nihil  hodie  magis  perosum  est,  quam  jejunum  illud  concedo, 
nego,  distinguo,  quae  verba  etiam  e  rndioribus  unus,  modica  tan- 
tum  praemissa  exercitatione,  apposite  balbutire  addiscet,  si  praeterea 
nihil  amplius  requiratur.  Minime  tamen  intendo  aliquam  in  illius 
regulae  verbis  mutationem  proponere;  utrum  id  expediat,  necne, 
saltem  in  gratiam  non  quidcm  nostrae  societatis  hominum,  sed  exter- 
norum,  in  quorum  manus  studiorum  ratio  devcnire  posset,  id  pru- 
dentioribus  discutiendum  relinquo. 


394  Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829. 


§  10,     De  regulis  professoris  philosophiae  raoralis. 

Ad  reg.  1.  Citantur  hic  iterum  libri  Ethicarum  Aristotelis,  qui 
certe  nostris  temporibus  uon  conveniunt  Sed  in  hac  parte  aliud 
videtur  mihi  vitium  maxime  cavendum,  utpote  multorum  errorum  ac 
novitatum  seminarium,  quo  scilicet  ex  modernis  undique  auctoribus 
congeruntur,  quae  Ethicae  conficiendae  raateriam  praebere  possint; 
quasi  vero  scientiae  corpus  opinionum  congerie  perficeretur.  Ceterum 
exstant  de  hac  raateria  tractatus  optirai,  sive  Ethicae  sive  philosophiae 
moralis,  juris  naturalis  aliisve  norainibus  noti,  e  quibus  professor, 
quin  fastidiosos  in  Aristotelem  commentarios  pervolvat,  amplam  prae- 
lectionum  raateriam  haurire  potest.  Et  raea  quidera,  si  quid  valeat, 
sententia  recurrat  professor,  seposito  Aristotele,  potius  ad  secundam 
secundae  D.  Aquinatis,  vel,  si  sit  antiquorura  amantior,  Ciceronis 
officia  et  opera  philosophica  consulat,  et  quae  optima  invenerit,  quae 
certe  abundantiora  erunt,  quara  apud  Aristotelem,  ad  nostri  temporis 
rationera,  si  placet,  acconiraodet. 

Ad  reg.  2.  Alibi  Ethica  traditur  eodera  tenipore,  quo  Logica 
et  Metaphysica,  idque  diversa  lectionum  distributione;  alibi,  maxime 
in  universitatibus,  totus  illi  seu  juri  naturali  annus  tribuitur,  et  non- 
nunquam  philosophia  Religionis  eidera  copulatur.  Huic  studio,  ubi 
plures  sunt  professores,  quotidiana  unius  horae  lectio  tribuitur,  quod 
procui  dubio  sufficit. 


§  11.     De  regulis  professoris  matheseos. 

Ad  reg.  1.  De  mathematicae  tempore  diximus  supra  §  1  ad 
reg.  20.  Itaque  non  videtur  amplius  solis  physicae  auditoribus  tra- 
denda.  Sola  Euclidis  elementa,  licet  optima,  hodie  nec  sufficiunt, 
nec  apprirae  conveniunt.  Praecipua  ex  niathematicis ,  quae  nostra 
aetate  in  majoribus  CoUegiis  dari  solent  ab  uno  aut  pluribus  pro- 
fessoribus,  sunt  fere  sequentia:  Algebra,  Geometria,  Trigonometria, 
sectiones  conicae,  calculus  ditferentialis  et  integralis,  omniumque 
partium  apphcationes  scientificae.  —  Quod  supra  dictum  fuit  de 
duorum  aut  trium  annorum  spatio  huic  scientiae  tribuendo,  non  in- 


Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829  395 

telligitur  de  nostrae  Societatis  auditoribus ,  quibus,  si  fortc  quidam 
ad  illud  praccipue  studium  destinentur,  duorum  insupcr  annorum 
repetitio,  ut  minimum,  vidctur  tribuenda. 


§  12.     De  ordinatione  pro  studiis  superioribus 
a    R.    P.    Franc.    Piccolominio    ad   provincias    missa 

an.  1651. 0 

Licet  dicta  ordinatio  temporum  nostrorum  neccssitati  non  sit 
accommodata,  apprime  tamen  ceu  monumentum  sollicitudinis,  quam 
ad  praecavendas  noxias  novitates  societas  semper  habuit,  iis,  qui  li- 
berioris  sunt  ingenii,  intra  officii  limites  continendis  inservire  potest. 
Ccrte  in  ratione  studiorum  nostris  temporibus  accommodata  locum 
non  inveniret  quod  habetur  a  N.  1  ad  N.  9,  et  elenchus  propositionum 
non  docendarum,  qui  N.  1-1:  exponitur,  tuto  etiam  omitti,  vel  huic 
alius  nostri  temporis  errores  dcsignans  substitui  possit;  verum  quae 
habentur  a  N.  9  ad  N.  14,  et  complura  alia,  quae  passim  commen- 
dantur,  omnino  congruunt  nostris  quoque  temporibus,  ita  ut  saltcm 
illa  nunquam  expungenda  videantur. 


§  13.     Appendix  de  regulis  professoris  physices. 

Praenotanda.  Non  intendo  hic  condere  regulas  professoris,  sed 
tantummodo  quaedam  in  medium  proferre,  e  quibus  secundum  hodier- 
num  scientiae  statum  materiae  regularum  formam  suam  recipere 
queant. 

Ad  physicam  autem  reduco  quascumque  artes  vel  scientias 
naturales,  quae,  ut  supra  dixi,  in  collegiis  doceri  solent;  et  si  plures 
alicubi  sint  professores,  quisque  e  regulis  illis  desumere  potest,  quae 
sibi  propria  videbuntur.  Praecipua  autem  regularum  puncta  videntur 
sequentia: 

1.  Finis  illius  scientiae  respicit  perfectiorem  cognitionem  et 
admirationem  creatoris  (Reg.  Philos.  1.)  per  contemplationem  ejus 
operum,  et  studium  earum  legum,  quibus  aspectabilis  rerum  natura 
subjecta  est. 


1)  V.  Rat.  stud.  III,  77  ss. 


396  Deutsche  Reformvorgchlilge  fiir  die  R.  st.  1829. 

2.  Ejus  utilitas  non  tantum  se  extendit  ad  cognitionem  Dei, 
necnon  adminiculorum,  quibus  humana  industria  utitur,  verum  etiam 
ad  theologiae  studium;  quippe  cum  nulla  sit  ars,  ex  qua  impii  non 
desumpserint  argumenta  contra  religionem,  ita  maxime  ex  rebus 
physicis;  unde  illas  cognoscere  oportet,  quo  solidius  impiorum  coni- 
menta  refutentur. 

3.  Itaque,  ut  muneri  suo  et  tini  societatis  satisfaciat  physices 
professor,  debet  ex  rerum  sensibilium  explicatione  arripere  occasionem 
auditorum  mentes  ad  insensibilium  contemplationem  (fere  uti  P.  Bellar- 
minius  in  opusculo  de  ascensione  mentis  ad  Deum');  —  Cousin, 
Despreaux  aliique)  evocandi  eorumque  affectum  ad  amorem  creatoris 
excitandi;  deinde  etiam  non  omittat  ostendere  utilitatem  physices  in 
variis  vitae  communis  circumstantiis;  denique,  ubi  occurrunt  quae- 
stiones,  ex  quibus  contra  Religionem  deducta  fuere  argumenta,  horum 
falsitatem  detegere  et  coram  exhibere  non  praetermittat,  sed  breviter, 
ne  theologica  videatur  tractare,  physicae  limites  transiliendo ;  idem 
faciat,  quoties  in  favorem  veritatis  se  otrerunt  argumenta;  haec  scili- 
cet  coram  exhibeat.  Hac  ratione  studium,  quod  hodie  tanti  aestima- 
tur,  non  minori  cum  fructu  docebitur,  quam  ipsa  philosophia. 

4.  Scholastica  methodus  in  rebus  physicis  vLx  usurpari  potest; 
quia  illae  artes  magis  factorum  expositione  eorumque  per  experimenta 
explanatione,  quam  syllogisticis  disputationibus  perficiuntur.  Itaque, 
licet  ratiociniorum  subsidio  carere  omnino  non  debeant,  et  imprimis 
mathematicae  deductionis  ad  illas  plurimum  conferre  soleant;  nihilo- 
minus  tamen  idem  de  physices  methodo  dicendum  videtur,  quod 
statutum  fuit  reg.  6  professoris  casuum  conscientiae  in  ratione  stu- 
diorum. 

5.  Illam  tradere  debent  professores  phaenomenorum  explica- 
tionem,  quam  apud  modernos  physicos  maxime  probari  intellexerint, 
nec  novam  aliquam  introducere  velle,  neque  nova  a  se  excogitata 
auditoribus  exponere,  nisi  prius  aiiorum  expertorum  judicio  subjecerint. 
Porro  cavendum  semper,  ne,  quae  nonnisi  opiniones,  systemata  aut 
hypotheses  sunt,  in  nostris  scholis  defendantur  tamquam  certa  et 
explorata,   non   secus  ac  si  vere  ut  theses   haberentur.     Denique  res 


1)  De  Ascensione  mentis  in  Deum  per  scalas  rerum  creatarum, 
opusculum  Roberti  Bellarmini  e  S.  J.  .  .  Parisiis  1605,  240.  Oft  aufgelegt  und 
iibersetzt. 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  397 

inutiles  et  quae  suara  ratioiiem  sufficientem  in  tenebris  occultant, 
cujusmodi  sunt  varia  commenta  de  raagnetismo  animali,  de  virga 
divinatoria,  de  astrorura  in  temperamenta  influxu,  de  physiognomia, 
de  craniologia  Doctoris  Gall,  de  occultis  generationis  viis  ac  de  mon- 
strorum  generatione,  et  his  simiUa  in  scholis  nostris  doceri  non  debent. 


§  14.     Appendix   de   lingua,   in   qua  tradi   debent   quae 
s  p  e  c  t  a  n  t   a  d   s  t  u  d  i  a   s  u  p  e  r  i  o  r  a. 

De  Logica,  Metaphysica  et  Theologia  jam  pronuntiavit  Congre- 
gatio  XXI.  Et  certe  non  videtur  absque  Religionis  et  ipsius  scientiae 
detrimento  linguae  latinae  usus  hic  neghgi  posse.  Praeterea  deside- 
rium  Congregationis,  ut  etiam  in  scientiis  naturalibus  et  mathematicis 
ille  usus  retineatur,  commune  est  omnibus,  qui  vel  semel  inspexerunt, 
quanta  inde  ad  bonarum  artium  veluti  commercium  et  simul  incre- 
mentum  redundaret  utilitas.  Sed  quod  desiderabile  est,  non  semper 
expedit  executioni  raandare  velle,  et  in  multis  regionibus  tam  in- 
veteratus  jam  est  linguae  vernaculae  usus,  ut  si  vel  semel  de  sub- 
stituendo  latino  sermone  ageretur,  scholae  brevi  desererentur;  quare 
in  ratione  studiorum  nihil  certi  ac  decretorii  videtur  ulterius  ad- 
stipulandum ,  oranibus  satis  providit  ultima  congregatio  generalis 
decreto  suo  XIX. 


§  15.    Notae  variae,  quae  studiorum  rationi  nostris 
temporibus    accommodandae   forte   inservire   poterunt. 

1.  Desiderantur  regulae  professoris  juris  canonici  ct  historiae 
ecclesiasticae ;  quia  etiara  hic  grandes  abusus  irrepere  possunt. 

2.  Desideratur  novus  ordo  materiarum  et  praelectionura  pro 
philosophiae  ac  theologiae  cursu. 

3.  In  aUquibus  gymnasiis  explicatur  etiam  philosophiae  auditori- 
bus  philosophia  religionis;  in  ahis  Catechisraus  Tridentinus;  in  aUis 
explanantur  Evangelia. 

4.  Desideratur  amplior  catalogus  propositionum  philosophicarum 
et  theologicarum,  quae  in  nostris  scholis  docendae  sunt  vel  non  sunt. 

5.  Non  sine  dedecore,  quin  imo,  quantum  experiri  potui,  cum 


398  Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829. 

bonae  existimationis  detrimento,  introducerentur  tractatus  philosophici 
aut  theologici  ab  aliis  conscripti,  quam  a  Societatis  nostrae  homini- 
bus;  ad  istud  quidem  respiciendum  non  foret,  si  illius  modi  bonis 
tractatibus  careremus,  prout  res  se  habet  in  physicis. 

6.  Ex  omnibus  tractatibus  philosophicis  latine  conacriptis,  quos 
hactenus  numero  bene  multos  perlegere  potui,  optimum  et  nostris  tem- 
poribus  maxime  accommodatum  existimo  opus  Sigismundi  Storchenau 
S.  J.'),  licet  etiam  plurima  in  eo  desiderentur,  quibus  tamen  qui 
professoris  nomen  vere  meretur,  facile  supplere  potest.  Et  censeo, 
salva  tamen  meliori  sententia,  si  qua,  ut  talis,  a  Superioribus  habetur, 
censeo,  inquam,  Philosophiam  Cousin  a  scholis  nostris  oranino  elimi- 
nandam  csse. 


§  17.     De  regulis  praofecti   studiorum  inferiorum. 

Ad  reg.  8.  Ubi  Emmanuelis  Grammatica,  de  qua  §  2  hujus 
regulae  fit  mentio,  adhuc  est  in  usu,  omnino  consentaneum  videtur, 
ut  primus  saltem  ejus  liber  in  compendiiim  redactus  et  in  linguam 
vernaculam  versus  tironibus  tradatur^),  cum  nunc  omnium  fere  loco- 
rum  consuetudo  praecepta  patrio  sermone  conscripta  velit.  Deinde, 
quod  habetur  §  .3,   optandum,   ut  magister  praecepta  primo  semestri 


•)  P.  Sigismund  Storchenau  war  am  17.  August  1751  zu  Hollenburg 
in  Karnthen  geboren  und  am  31.  Oktober  1747  in  die  Gesellschaft  Jesu  einge- 
treten.  Im  Jahre  der  Ordensunterdriickung,  1773,  war  er  schon  seit  zehn  Jahrcn 
Professor  der  Philosoi)hie,  besonders  der  Metaphysik,  an  der  Universitat  Wien, 
zog  sich  nach  Klagenfurt  zuriick,  wo  er  den  Studien  und  dem  Predigtamte  lebte, 
und  starb  am  13.  April  1797  oder  1798.  Er  schrieb  u.  a.  »Institutiones  Logicae 
et  Metaphysicae.  Partes  5,  sc.  Logica,  Ontologia,  Cosmologia,  Psychologia  et 
Theologia  naturaliscc     Viennae,  Trattner,  1769—71,  8^.     Oft  aufgelegt. 

2)  Dies  war  schon  vor  80  Jahren  durch  P.  Hermann  Goldhagen  S.  J. 
geschehen  durch  zwei  Werke:  Anfangsgriinde  der  Lateinischen  Sprach, 
oder  rudimenta  Linguae  Latinae,  ex  institutionibus  grammaticis  ad  normam 
Emanuelis  Alvari.  Partes  2,  Mannhemii  1751,  8«. ;  —  Grundlegung  der  La- 
teinischen  Sprach,  anfanglich  in  Franzosischer  Sprach  zusammen  getragen 
von  R.  P.  Francisco  Pomey  S.  J.,  nachdem  ins  Teutsche  ubersetzet  nunmehro 
zum  Besten  der  studirenden  Jugend  in  einem  kiirzeren  Auszug  vorgestellt  von 
einem  Priester  der  Gesellschaft  Jesu  [H.  Goldhagen].  Maynz  und  Frankfurt  a  M. 
1756,  8^'.  pp.  248;  3.  Aufi.  1763. 


Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829.  399 


in   unaquaque  schola   absolvat,  qui   usus  in   plurimis  locis  non  sine 
detrimento  negligitur,  adeoque  ubique  restituendus  videtur. 

Ad  reg.  32,  Haec  regula  vix  potest  executioni  mandari,  prae- 
sertim  ubi  sunt  studia  superiora.  Computatis  enim  disputationibus, 
actibus  solemnioribus  etc. ,  singulis  hebdomadis  et  aliquando  saepius 
conveniendum  foret,  non  sine  magna  professorum  auditorumque  mo- 
lestia,  necnon  scholarum  perturbatione.  Hinc  mirum  non  est,  si  haec 
regula  hodie  nullibi  observetur  et  olim  raro  observata  fuerit.  Hic 
loci  declamationes  locum  obtinent  ter  quaterve  per  annum  in  scholis ; 
et  semel  vel  iterum  publice  cum  apparatu,  uti  fit  pro  praemiorum 
distributione.  A  quo  tempore  ille  mos  introductus  fuit,  maxima  hic 
loci  (Seduni)  viget  inter  discipulos  aemulatio,  crescit  in  dies  bona 
studiorimi  fama,  et  tantum  abest,  ut  inde  studia  et  mores  ahquod 
detrimentum  ceperint,  ut  contra  nunquara  major  fuerit  eorum  pro- 
gressus  vel  tutela. 


§    18.     Dc   legibus   praemiorum. 

Ad  reg.  1.  Praemiorum  numerus  jam  usu  recepto  diversus 
est.     Multis  placet  sequens  ordo,  qui  hic  loci  servatur. 

I.    In  unaquaque  schola: 

1.  Praemium  ex  progressu  annuo,  pro  quo  computantur  omnia 
examina  et  compositiones  lectionumque  notae  de  unaquaque  materia 
per  anni  decursum. 

2.  Ex  doctrina  Christiana. 

3.  Ex  historia  et  geographia  (quae  duo,  mea  quidem  sententia, 
nunquam  separari  deberent). 

4.  Ex  arithmetica. 

n.    In  utraque  rhetorica. 

1.  Ex  oratione  seu  amplificatione  latina. 

2.  Ex  lingua  vel  amplificatione  graeca. 

3.  Ex  oratione  seu  amplificatione  vernacula. 

4.  Ex  carmine;  pro  ratione  loci  et  frequentia  discipulorum  vel 
unum  praemium,  vel  triplex  ex  carmine  praemium  distribuitur,  id 
est,  unicuique  linguae  suum. 


400  Deutsche  Reformvorsehlage  fiir  die  R.  st.  1829. 

NS.  In  unaquaque  re  praemium  unum  aut  plura  forent  pro 
consuetudine  loci  et  numero  discipulorum.  —  Nonnunquam  dantur 
insuper  praemia  ex  epistola  latina  et  vernacula,  quod  mihi  quidem, 
salvo  meliori  judicio,  perquam  absonum  videtur  ac  ridicidum,  siqui- 
dem  epistola  in  oratione  et  ampUficatione  comprehendi  debcat. 

III.    In  scholis  grammatices 

1.  Ex  versione  vernaciilo-latina. 

2.  Ex  versione  latino-vernacula. 

3.  Ex  lingua  graeca  (quod  praemium,  ut  pro  latina,  multiplex 
esse  posset). 

NB.  In  suprema  grammatica  etiam  carmini  praemium  datur. 
—  Hic  loci  etiam  Calligraphiae  reservatur  in  scholis  grammatices 
praemium ;  quod,  merito  omnibus  scholis  commune  ac,  si  placet,  mxd- 
tipleoc,  ad  calcem  rejiceretur ;  non  videtur  enim  ad  ludum  litterarium, 
quo  unice  occupamur,  .^pectare  caUigraphia. 

Ad  regulas  2 — 11.  Cum  non  solum  scriptionibus,  sed  etiam 
examinibus  de  doctrina  christiana,  de  historia  et  geographia,  deque 
arithmetica  praemia  proponantur,  haud  inutile  foret  etiam  pro  his 
leges  constituere,  nimirum  ut  sciatur,  utrum  scriptis  an  viva  voce 
illa  examina  instituere  expediat;  utrum  sola  haec  e.xamina  de  praemio 
decidere  debeant,  an  vero  simul  computandae  sint  interrogationum 
notae  per  annum  acquisitae.  Hic  loci  et  viva  voce  fiunt  examina, 
et  computantur  notae  per  annum  acquisitae;  ita  ut  haec  constituant 
tertiam  parteni  notarum  examinis;  qui  mos  praeplacere  videtur. 

Appendix  ad  reg.  12.  Solet  in  plerisque  gymnasiis  prae- 
miorum  catalogus  typis  mandari  ac  distribui.  Noster  coram  exhiberi 
poterit  In  eo  displicent  elogia,  quae  vix  ahter  quam  insulsa  judicari 
possunt;  sufficere  videtur,  si  publice  recitentur,  quin  cum  dedccore 
imprimantur.  Nec  deberent  adjici  notae  ditfamantes,  cujusmodi  sunt: 
adrepunt,  inglorii  sequuntur,  agmen  claudunt  adrepentes; 
post  stellas  nominandi,  et  phira  alia,  quae  non  minus  professores 
incultae  stupiditatis  ac  imperitiae,  quam  pigritiae  discipulos  arguunt 
aut   ignorantiae^).     Dubium  non   est,    quin   pueri    timida   illiusmodi 


')  Derartige  Ejjitheta  sonst  in  tler  Gesellschatt  Jesu  nicht  gebrauchlich. 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  401 


vituperii  expectatione  ad  majorem  diligentiam  stimulentur;  verum 
non  desunt,  ni  imperitus  dicendus  sit  magister,  quam  plurima  alia 
adjumenta  haud  minus  idonea  et  magis  decora,  quibus  tironum  ex- 
citetur  ardor  et  acuatur  industria.  Itaque  praestat,  non  dico  mea, 
sed  communi  fere  sententia,  in  catalogo  nonnisi  eorum  nomina  referre, 
qui  vere  laudem  merentur;  hac  ratione,  non  vero  alia,  genuinum 
Instituti  nostri  sensum  assequemur;  quo  quidem  jubemur  merentibus 
publice  laudem,  non  vero  ceteris  tribuere  vituperium  aut  diffamantem 
inurere  notam;  ceterum  ad  tale  quid  faciendum  non  videmur  ullum 
jus  habere,  nisi  forte  illud  concedat  perversa  consuetudo,  quam  nostra 
Societas  certe  non  introduxit  et  nullibi  approbavit. 

In  Helvetia  praemitti  solet  illi  catalogo  ordo  doctrinae  auditorum 
in  superioribus  facultatibus ;  quae  consuetudo  ab  omnibus  approbata 
multum  confert  ad  diligentiae  incrementum.  Solent  autem  auditores 
pro  ratione  progressus  in  unaquaque  facultate  in  tres  classes  dividi, 
quarum  primae  adjicitur  nota  progressus  maximi,  alteri  pro- 
gressus  magni,  et  tertiae  progressus  mediocris. 

Desideratur  formula  quaedam  communis  ac  determinata,  juxta 
quam  ille  catalogus  in  posterum  confici  debeat. 


§  19.     De  regulis   communibus  professorum   classium 

inferiorum. 

Ad  reg.  21— 24.  A  quo  tempore  in  scholis  inferioribus,  praeter 
consuetam  materiam,  etiam  Historia,  Geographia,  Arithmetica  etc. 
tradi  coeperunt,  contractus  fuit  corrigendi  modus,  fere  unice  ut 
habetur  reg.  22,  non  vero,  quod  est  in  reg.  21,  ut  privatim  cum  uno- 
quoque  agat  praeceptor.  Quae  conferre  possunt  ad  optimum  expli- 
candi  corrigendique  modum,  videre  est  apud  P.  luvencium  in  suo  de 
ratione  discendi  et  docendi  libello,  cujus  attenta  lectio  junioribus  Ma- 
gistris  non  satis  commendari  potest. 

Ad  reg.  38.  Circa  catalogum  discipulorum,  de  quo  hic  sermo 
est,  nonnulla  referam  hic  loci  ferme  ignota,  quaeque  alibi  inveni 
in  usu  posita,  non  interrupta  serie,  ab  ipsis  fere  Societatis  in- 
cunabilis.     Scilicet  sub   anni  initium  studiorum  praefectus  unicuique 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  26 


402 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829. 


magistro  tradebat  formulam  catalogi  typis   exaratam,   cujiis  speciera, 
quantura  illius  memini,  hic  refero,  segregata  pagina.') 

Porro,  magister  annotabat  in  prima,  secunda,  tertia  et  quarta 
formulae  columna,  quod  rei  erat.  Ex  hac  autem  quarta  columna 
videre  est,  utrum  ahquis  diutius  et  quanto  diutius  in  ahqua  classe 
sistere  debuerit:  si  v.  g.  annotetur  5,  jam  duos  praeter  tempus  annos 
in  scamnis  moratus  est,  siquidem  ad  finem  supremae  Grammatices 
nonnisi  tres  anni  requiruntur.  Ad  quintam  columnam  quod  spectat, 
gradus  ingenii  exprimuntur  numeris  1,  2,  3,  4  (supra  4  notatum 
nunquam  vidi),  ita  ut  nuraerus  1  exprimat  ingenium  optimura, 
2  bonura,  3  raediocre,  4  vix  sufficiens.  Et  pari  ratione  notatur  sexta, 
septiraa,  octava  ac  nona  cohimna.  Catalogum  sic  praeparatum  ante 
generale  discipulorum  examen  ad  finem  anni  Scholastici  Magister  Prae- 
fecto  tradebat.  Is  vero  constituebat  diem,  quo  ilhid  exaraen  locura 
obtineret.  Tunc  singulae  scholae,  una  post  aliara,  incipiendo  ab  in- 
firaa  graramatica,  accedebant  ad  aulara  Gyranasii,  ubi  praefectus  cum 


') 

Suprema  Classis  (irrammaticae. 

Nomina 

Patria 

Aetas 

Stu- 

diorum 

Tem- 

pus 

In- 
genium 

Mores 

Pietas 

Dili- 
gentia 

Pro- 

fectus 

ludicium 

Examina- 

torum 

Mucius 
Scaevola 

Roma 

18 

4 

2 

2 

2 

1 

2 

a. 
m.    a. 

Montanus 
Lurco 

Pavia 

15 

3 

1 

1 

2 

3 

2 

m. 
a.    m. 

d. 
d.    m. 

Nonnatus 
Petulans 

Sedunum 

16 

5 

2 

2 

3 

3 

3 

Stephanus 
Ego 

Leodium 

15 

3 

2 

3 

3 

1 

1 

m. 
a.    d. 

Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829.  403 

aliis  duobus  examinatoribus,  qiiorum  imus  erat  proprius  cujusque 
scholae  professor,  illos  examinaturi  exspectabant.  Praefectus  hic 
siugulos  alloquebatur,  juxta  notas  sibi  exhibitas;  unum  laudando 
coram  condiscipulis ,  alterum  increpando,  hortando  excitandoque  ter- 
tium,  prout  quisque  juxta  notas  meritus  fuerat:  nonnunquara  etiam 
interrogationes  instituebantur,  iis  praesertim ,  qui  suae  incapacitatis 
non  satis  videbantur  conscii;  aliquando  etiam,  ut  capacitas  magis  ex- 
ploraretur.  Quibus  finitis  primus  Praefectus  in  ultima  columna  ad- 
scribebat  suum  judicium,  unica  littera  initiah  sententiam  exprimens 
ascendat,  hoc  est  in  superiorem  classem,  maneat  in  eadem,  vide- 
licet  classe,  vel  dimittatur,  scilicet  e  Gymnasio.  Deinde  duo 
examinatores .  praefecti  assessores,  judicium  suum,  prout  sibi  vide- 
batur,  adnotabant.  Consentientibus  duorum  judiciis  res  cohficiebatur ; 
si  verp  nuUum  alteri  erat  consentiens,  uti  habetur  quarto  loco  in 
apposito  specimine,  tunc  praefecti  erat,  auditis  examinatorum  rationi- 
bus,  decisionem  dare;  pro  casu  vero  dimissionis  consulendus  erat 
Collegii  rector,  prout  habetur  in  instituto. 

Porro  illi  catalogi  simul  coUigati  servabantur  apud  Praefectum. 


§  20.    Annotationes  promiscue   congestae. 

1.  In  scholis  inferioribus  hodie  praecipue  ratio  habenda  est 
linguae  vernaculae.  Usus  est  in  pluribus  regionibus,  ut  patriae  linguae 
grammatica  ab  initio  ad  finem  in  singulis  grammaticae  scholis  ex- 
phcetur.  Deinde  discipulis  expUcantur  et  memoriae  mandanda  tra- 
duntur  selecta  sohiti  ac  ligati  sermonis  exemplaria. 

2.  Ut  necessarius  sit  pro  scholis  superioribus  linguae  latinae 
usus,  isque  maxime  eommendetur,  tamen  in  inferioribus  scholis, 
minime  hisce  temporibus,  negligi  potest  summa  patrii  sermonis  puri- 
tas,  curandumque  est,  ut  discipuh  bonam  ac  genuinam  pronuncia- 
tionem  et  magnam  in  bene  loquendo  facilitatem  acquirant.  Hinc 
efficiendum  videtur,  ut  discipuH  a  suprema  grammatica  ita  latine 
loqui  incipiant,  ut  nonnumquam  vernaculae  linguae  praebeant  specimen 
praesente  professore,  qui  errores  in  loquendo  corrigat. 

3.  Temporum  ratio  postulat,  ut  etiam  in  schoHs  inferioribus 
ahquid  ex  historia,  geographia  et  praesertim  ex  arithmetica  ita  ex- 
pUcetur,  ut,   si  forte  studiorum  cursum  abrumpere  cogantur  tirones, 

26* 


404  Deutsche  Reformvorschlage  fur  die  R.  st.  1829. 

non  soli  linguae  latinae  addiscendae  tempus  suum  inutiliter  impen- 
derint,  sed  e  scholis  suis  reportent  quasdam  saltem  cognitiones,  quae 
ad  communem  vitae  civilis  usum  aliquid  utilitatis  conferant  —  In 
scholis  Rhetorices  non  videtur  respuenda  aliqua  mythologiae  et 
archaeologiae  notio,  quae  jam  pridem  in  pluribus  collegiis  traditur. 
Ceterum  cavendum  est,  ne,  quod  saepe  fit,  nimia  variarum  materiarum 
multiplicitate  obtundantur  ingenia  et  iucapacia  reddantur  ad  majora 
addiscenda. 

4.  Libri  elementares,  de  quacunque  re  tractent,  optandum  est, 
quod  etiam  Patres  nostri  censuere,  ut  sint  perquam  breves,  licet 
etiam  in  illis  aUquid  deesse  debeat,  quibus  facile  supplebit  magistri 
explicatio,  quae  liber  est  omnium  optimus,  quaeque  eo  facilius  retine- 
bitur,  quo  magis  annotandi  necessitatem  ex  ipsius  libri  brevitate 
intellexerint  discipuli.  Idipsum  se  expertos  fuisse  asseruerunt  plurimi 
e  Societate  patres ,  qui  ad  canitiem  usque  inter  pueros  versati  sunt, 
et  experientia  communis  satis  ostendit,  linguae  latinae  v.  g.  et  elo- 
quentiae  studium  ea  mensura  cecidisse,  qua  grandiora  de  illius  prae- 
ceptis  volumina  conderentur.  Certe  liber  elementaris,  quo  brevior, 
eo  raelior  est;  et  omnium  judicio  haec  summa  est  professoris  in  qua- 
cumque  facultate  regula:  Pauca  praecepta,  raulta  exerapla, 
plurima  exercitatio. 

5.  Interpretatio  auctorum  qua  ratione  fieri  debeat,  satis  decla- 
ratur  in  ratione  studiorura,  nec  opus  est,  ut  aliquid  novi  illa  de  re 
statuatur;  qui  fusiorera  postulant  explicationem ,  habent  in  libello 
Juvencii,  unde  sibi  factum  sit  satis.  Verurataraen  hisce  teraporis, 
praeter  latinara  auctoris  interpretationera ,  quae  plerumque  hodie  et 
non  sine  damno  negligitur,  adjicienda  est  interpretatio  vernacula  etiara 
in  scholis  rhetorices,  quo  raagis  discipuli  linguarura  coraparationera 
atque  indolera  sibi  reddant  farailiarera. 

6.  Tentamina  publica  in  Gyranasiis  instituuntur,  alibi  post 
primum  studiorum  seraestriura,  alibi  ad  finera  curriculi.  Priraum 
terapus  raagis  conforme  est  instituto  nostro;  alterum  vero  passim 
magis  in  usu.  Illa  tentaraina  saepe  languent  et  taediura  adfeiunt 
invitatis  et  nullara  utilitatem  discipulis;  causa  est,  quod  saepe  disci- 
puli  minus  idonei  ad  respondendura  interrogationibus  evocentur;  certe 
ad  bonura  successum  multum  conferret,  si  nonnisi  optimi  ex  unaqua- 
que  schola  sese  ad  illud  tentaraen  sisterent.  Alia  causa  habetur, 
quod  illa  tentaraina  fiant  sine  sufficienti  apparatu,  et  hinc  sine  suffi- 


Deutsche  Reformvorschlage  fiir  die  R.  st.  1829.  405 

cienti  aiiditorum  frequentia  et  applausu;  cui  malo  mederi  licet,  si 
intermisceantur  interrogationibus  quaedam  declamationes,  dialogi,  et 
subinde  musici  suis  concentibus  taedium  dissipent  et  totam  illam 
academicam  veluti  exercitationem  magis  festivam  reddant.  —  Sequenti 
fere  modo  instituitur  illid  tentamen  in  gymnasio  Sedunensi:  durat 
per  duos  dies;  primo  die  discipuli  ex  utraqua  rhetorica  mane  examen 
subeunt,  interrogantibus  plerumque  professoribus;  haec  prima  exerci- 
tatio  incipit  ac  terminatur  per  orationem  circumstantiis  analogam; 
post  meridiem  coram  magna  populi  frequentia,  quam  scenicus  veluti 
apparatus  ad  illud  spectaculum  convocat,  declamant  quae  per  semestrii 
decursum  proprio  marte  elaborarunt.  Postero  die  mane  pari  modo 
e  triplici  grammatica  discipuli  examen  subeunt;  et  a  prandio  declamant 
fabulas,  dialogos  et  similia  a  professoribus  composita  vel  selecta. 
Hujus  moris,  qui  novus  non  est,  exempla,  ni  fallor,  citantur  in 
historia  Societatis  Jesu  in  Germania.  Illius  tentaminis  programma 
typis  mandari  solet;  optandum,  ut  eadem  ubique  servetur  forma. 

7.  Agitur  quidem  de  ratione  studiorum  nostris  temporibus 
accommodanda;  videtur  interea  etiam  agi  posse  de  eadem  ad  pristi- 
num  statum,  saltem  in  multis  reducenda.  Inter  alia  sunt  15  regulae 
externorum  auditorum  Societatis,  quibus  in  multis  collegiis  sub- 
stituuntur  aliae  male  digestae  et  insuper  parum  latinae;  quae  tamen 
regulae  tot  encomiis  olim  celebratae  fuerunt,  ut  inde  Societatis  fama 
in  docenda  juventute  maxime  accreverit.  Tanta  in  illis  elucet  sapien- 
tia,  ut  nullis  non  temporibus  convenire  debeant,  et  in  sua  brevitate 
omnia  continent,  quae  ad  juventutem  bene  educandam  communiter 
requiruntur. 

Hinc  omnino  optandum,  ut  ubique  restituantur  et  suum  sor- 
tiantur  vigorem;  quia  certe  nulla  est  natio,  cujus  moribus  illae 
15  regulae  sint  offendiculo,  si  forte  excipiatur  quod  habetur  regula  13, 
qua  prohibetur,  ne  discipuh  eant  ad  supplicia  reorum,  nisi  forte 
haereticorum;  quae  verba  tunc  supprimi  possent.  Ceterum,  si  forsi- 
tan  alicubi  consuetudines  plura  in  regulis  requirant,  nihil,  ut  reor, 
obstat,  quominus  haec  per  modum  appendicis  aut  declarationis  ad- 
jiciantur,  prioribus  omnino  intactis,  quas  certe  nos  tanti  facere  con- 
venit,  quanti  fecere  patres. 

8.  Nemo  inficias  ibit,  rationem  studiorum  nostris  temporibus 
accommodandam;  sed  multi,  qui  mutationum  necessitatem  plus  aequo 
exaggerant,  non  videntur  legisse  aut  saltem  intelligere  quae  in  ratione 


406  P-  Roothaan  fordert  zu  neuen  Studienvorschlagen  auf.    1830. 

studiorum  continentur;  haec  providit  pluribus,  ad  quae  non  atten- 
ditur;  varia  subministrat  adjumenta  et  industrias,  quae  non  adhi- 
bentur;  optima  praecipit,  quae  non  mandantur  executioni,  et  forsitan 
nequidem  leguntur.  Equidem  vereor,  ne  multi  condemnent  quae 
prius  non  fuere  experti. 


P.  General   Roothaan   fordert   wiederum 

von    den    Provinzialen    Berichterstattung    iiber    die 

Anpassung    der   Ratio    studiorum    an    die   jetzigen 

Zeitbediirfnisse.     29.  Mai  1830. 

(Arch.  Germ.  II.  F.  n.  38  beigeklebt.    Ein  lithogr.  Blattt  in  carta  Romana, 

die  amtliche  Ausgabe.) 


Literae  A.  R.  P.  N.  Rootliaan  de  Ratione  Studiorum  nostris 
temporibus  accommodanda. 

Rev.  in  Chro.  P.  Provincialis.     Pax  Christi. 

Ut  satisfiat  Decr.  XV.  Congregationis  ultimae')  de  Stndiorum 
Ratione  nostris  temporibus  accommodanda,  utque  in  re  tanti  momenti 
cnm  omni  prudentia  ac  maturitate  procedatur,  de  consilio  PP.  Assisten- 
tium  visum  est  ex  omnibus  Provinciis  deputandos  esse,  qui  ad  hoc 
opus  suum  studium  suaque  consilia  conferrent.  Itaque  ex  iis  quidem 
Patribus,  quos  R^  V^,  prout  a  nobis  petitum  fuerat,  ex  ista  Pro- 
vincia  ....  tanquam  huic  operi  maxime  idoneos  iudicavit  nobisque 
proposuit,  designandum  existimavi  P^  .  .  .  .^),  quem  proin  R*  Y^  depu- 
tatum  a  me  fuisse  in  Provincia  notum  faciet,  ut  alii  etiam  ejusdem 
Provinciae  Patres   suas,   quas   forte   in   hanc   rera  et  ipsi   fecerint, 


1)  Es  war  die  eiilundzwanzigste  vom  Jahre  1829. 
3)  P.  van  Hecke,  damals  in  Sitten. 


P.  Roothaan  fordert  zu  neueu  Studienvorschlagen  auf.    1830.  407 

observationes  ad  eiim  tempestive  transmittere  possint,  ab  ipso  dein 
Romani  afferendas  ac  nobiscum  fideliter  communicandas. 

Quo  vero  tutius  ac  certius  finis,  quem  sibi  Congregatio  propo- 
suit,  obtineatur,  sequentia  commendanda  visa  sunt. 

Nequaquam  existiment  Nostri,  novam  plane  formandam  esse 
studiorum  Rationem,  cum  etiam  in  Congregatione  Generali  superiori, 
postquam  omnes  primum  Societatis  antiquae  leges,  atque  adeo  ipsa 
quoque  studiorum  Ratio  novo  Decreto  confirmatae  fuissent,  dein  minime 
quidem  de  ratione  Studiorum  reformanda  actum  fuerit,  sed  de  eadem 
Nostris  accommodanda  temporibus,  quo  intelligatur,  quanta 
cum  reverentia  hoc  negotium  tractandum  sit,  quamque  non  leviter, 
nec  temere  quidquam  in  eo  opere  mutandum,  quod  et  a  summis  viris, 
collatis  diu  multumque  consiliis,  redactum,  et  duorum  fere  saecu- 
lorum  experientia  comprobatum,  et  ab  ipsis  etiam  Societatis  hostibus, 
summis  non  raro  laudibus  commendatum  fuit. 

In  primis  itaque  PP.  deputati  meditate  considerent,  semperque 
prae  oculis  habere  satagant  scopum,  quem  S.  P.  Ignatius  in  studiis 
Societatis  sibi  praefixit,  majus  sc  et  universalius  Religionis  bonum; 
itemque  ea,  quae  tum  in  Constitutionibus  de  scientiis  discendis  ac 
docendis,  earumque  modo  et  ordine  praescripta,  tum  in  variis  Congre- 
gationibus  statuta  sunt 

Deinde  accurate  totam  Rationem  Studiorum  perlegant,  ac  seorsim 
adnotent,  ubi  in  illius  dispositionibus  aliquid  ipsis  occurrat,  in  quo 
immutari  aliquid,  vel  addi,  vel  auferri  temporum  nostrorum  ratio 
postulare  videatur  Atque  ista  quidem  omnia  distincte  tam  circa  in- 
feriorum  Scholarum  studia  ac  methodos,  quam  circa  superiorum  Philo- 
sophiae  Theologiaeque  tradendae  normam. 

Neque  adnotare  omittant,  si  quid  forte  in  istius  regionis  optimae 
notae  schohs  utiliter  inventum,  neque  a  nostro  fine  alienum  reperiatur; 
vel  si  qiiid  etiam  praeter  communem  nostrarum  Scholarum  usum  pro 
istius  regiouis  vel  indole  vel  necessitate  postulari  a  bene  ac  religiose 
sentientibus  desiderarive  cognoscatur. 

Omnes  a  Patre  deputato  acceptas  observationes  R*V^,  una 
cum  suis  et  Consultorum  adnotationibus,  Romam  defereudas  per  ipsum 
P.  deputatum  curabit. 

Postquam  vero  PP.  deputati  Provinciarum  Roraam  convenerint, 
quod  fore  optamus  sub  initium  mensis  Septembris,  inter  se  conferent 


408  P-  Roothaan  fordert  zu  neuen  Studienvorschlagen  auf.    1830. 

et  ex  omnibus  observationibus  diligenter  discussis  communi  consensu 
aliquid  definient  nostrae  approbationi  subjiciendum. 

Cumque  res  tota  mature  cum  PP.  Assistentibus  examinata  fuerit, 
mens  nostra  est,  primum  quidem  per  temporariam  quamdam  ordi- 
nationem  urgenti  maxime  necessitati  providere,  eaque  statuere,  quae 
ad  majus  Religionis  bonum,  ad  scientiarum  in  Societate  incremen- 
tum  utiliora  esse  censebuntur;  experimento  dein  atque  usu  pro- 
banda,  priusquam  legls  proprie  dictae  atque  universalis  vim  ob- 
tineant^). 

Interea  negotium  sane  gravissimum  summique  ad  Dei  Gloriam 
ac  Societatis  incrementa  momenti,  nec  paucis^)  neque  exiguis  diffi- 
cultatibus  obnoxium  multum  et  accurate  Deo  Domino  nostro  in 
SS.  Sacrificiis  ac  precibus  ab  omnibus  nostris  commendandum  erit.  — 
Cupio  R.  V.  bene  valere  ....  Romae  29.  maii  1830. 

Concordat  cum  Originali,  guod  in  Archivio  Domus  Profess. 
Hom.  asservatur. 

Bomae  2.  Sept.  1854. 

Bonaventura  Benetti 

a  Secretis. 


1)  Dies   konnte    nur    durch    Beschlufs    einer    General  -  Congregation    ge- 
schehen. 

2)  Diese  zwei  Worter  in  Kom  schriftlich  hineinkorrigiert. 


Neue  Stiidienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  409 


Aiitwort    auf    die    Aufforderung    des 
P.  Roothaan  vom  29.  Mai  1830/) 


De    Ratione   Studiorum    Nostris  Temporibus   Accommodanda. 

4.  Oct.  1830. 

Annotationes  Provinciae  Germaniae  Superioris. 

(Arch.  Grerm.  V.  B.  4.     —    Sauher,   jedoch   oft   fehlerhaft   geschriebenes 

Heft  in  4o.) 


Kegulae  Provincialis. 

Ad  reg.  2  et  3.^)  Videtur  praxis  contraria  obtineri  in  hac 
regione,  ut  nullae  fere  sint  partes  Praefecti  studiorum,  tum  circa 
studia  inferiora,  de  quibus  vix  unquam  aliquid  scit,  tum  maxime 
circa  studia  in  convictu,  qui  utpote  independens  in  sua  administratione 
a  Collegio,  hanc  regulam  ad  se  pertinere  non  existimat.  —  Petitur 
itaque  explicatio  circa  has  regulas.    V.  reg.  2.    Praef.  Studiorum  inf. 

Ad  reg.  6.  lam  mos  invaluit,  ut  S.  Scripturae  studium  cum 
ipso  initio  Theologiae  incipiat,  et  quidem  per  horam  singulis  lectionibus. 

Ad  reg.  9  §  1.  Mos  in  Germania  jam  pridem  fuit  et  est,  ut 
habeatur  professor  quartus,  qui  jus  Canonicum  doceat. 

Ad  reg.  9  §  2.  Manente  Can.  9  Congr.  V  in  toto  suo  robore, 
non  videtur,  mentio  expressa  facienda  de  affectu,  quo  Theologiae  pro- 
fessores  s.  Thomam  prosequi  debent,  tum  quod  controversiae  circa 
summam  in  Theologicis  disciplinis  auctoritatem  S.  Doctoris  jam  omnino 
in  regionibus  his  cisalpinis  conquieverunt,  tum  quod  apud  adversarios 
quarundam    disputationum    memoriam    renovare    et    malignis    inter- 


1)  Viele  Satze  sind  aus  dem  Referate  der  deutschen  Provinz  von  1829 
(s.  oben  S.  386ff.)  herubergenommen.  Trotzdem  mufsten  wir  der  Vollstandigkeit 
wegen  die  beiden  Dokumente  bringen. 

2)  Die  Citate  beziehen  sich  auf  die  R.  st.  von  1599,  s.  Rat.  stud.  II. 


410  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

pretationibus  materiam  praebere  possit,  si  forte  studiorum  ratio  in 
ipsorum  manus  devenerit.  Prudentius  forte  esset  pro  hoc  et  onmi 
tempore  annotare  quod  habetur  reg.  16  de  Professoribus  Philosophiae, 
ne  sint  ad  novitates  proni  et  ingenii  niniis  liberi,  ac  insuper  ut 
sint  omnino  devoti  Ecclesiae  veraeque  eius  doctrinae  pro  viribus  de- 
fendendae. 

Ad  reg.  12.  Cum  ex  decreto  Congr.  I  a  restituta  Societate 
omnes  per  triennium  Theologiae  morali  studere  debeant,  videtur  haec 
regula  ad  dictum  decretum  revocanda. 

Ad  reg.  17.  Mos  invaluit,  ut  biennio  cursus  Philosophiae  ab- 
solvatur.  Optandum  tamen  esset,  ut,  si  quidem  Nostri  scholas  publi- 
cas  plerumque  frequentant,  ita  cursus  philosopliicus  constituatur, 
ut  Nostri  debeant  et  externi  possint  triennio  philosophicis  studiis 
detineri. 

Ad  reg.  18.  Moris  quoque  est,  ut  repetitio  Rhetorices  uno 
anno  absolvatur;  si  tamen  cursus  philosophicus  latius  pateret,  uti- 
lissime  maxime  pro  lingua  vernacula,  biennium  integrum  impendere- 
tur;  imo  nisi  saltem  per  aliquod  terapus  biennium  introducatur,  valde 
timendum  est,  ne  studium  et  cognitio  solida  linguae  graecae  plane 
intercidat  aut  etiam  e  scholis  nostris  exulet,  vel  tandem  tanquam 
vanum  simulacrum  exhibeatur.  V.  Reg.  7  Rect.  Et  cum  his  Societatis 
initiis  ex  variis  ac  diversissimis  collegiis  confluant  juvenes  Socie- 
tati  nomen  daturi,  qui  proin  quoque  variis  methodis  usi  sunt  ad 
discendum  quod  sciunt,  omnino  necessarium  est,  ut  formentur  ad 
Magistri  munus,  ut  ita  methodi  aliqua  uniformitas  saltem  in  eadem 
provincia  habeatur.     V.  reg.  5.  Praef.  stud.  inf. 

Ad  reg.  19  §  4  Omnino  curandum  est,  ut,  cum  Nostii  etiam 
mediocres  in  variis  ministeriis  exponendi  sint,  praeter  casuum  stu- 
dium  adjiciatur  ordinata,  sed  compendiosa  eruditio  circa  reliquas 
Theologicas  disciplinas.     Provisum  Decr.  16  Cong.  XXI. 

Ad  reg.  20.  Quum  hodie  tanti  flat  Mathesis,  et  hujus  cognitio 
in  physicis  disciplinis  summe  necessaria  sit,  videtur  lectio  Matheseos 
ad  horam  integram  protrahenda:  quod  caeterum  ubique  in  usu  est. 
An  vero  per  totum  cursum  philosophicum  continuari  debeant  hujus- 
modi  lectiones?  Suadent  quidem  rationes  supra  allatae,  ast  obstat 
imprimis  taedium,  quo  plerique  discipuli  afficiuntur,  quia  parum  utili- 
tatem  Matheseos  perspiciunt;  hinc  multi  sunt,  caeterum  optimi,  qui 
hoc    studium    prorsus    aspernantur;    ut    autem   omuia    coucilientur, 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  411 

viderentur  obligandi  omnes  Philosophiae  auditores  ad  mathematicam 
elementarem,  quae  uno  anno  absolvi  posset,  si  in  inferioribus  scholis 
pedetentim  aliquid  e  mathematicis  delibaverint.  Mathematica  porro 
superior  (transcendentalis)  tradatur  volentibus,  et  illis,  qui  totum 
triennium  studio  Philosophiae  impendunt.  —  Sic  in  Collegiis  saltem 
majoribus  erit  quo  occupentur  optimi,  quin  mediocres  nimis  onerentur. 
Ad  reg.  21  §  1.  Licet  in  plerisque  collegiis  alia  sit  in  usu  et 
prolixior  scholarum  divisio,  videtur  tamen  antiqua  retinenda  et,  ubi 
non  est  in  vigore,  quantum  fieri  potest,  restituenda,  et  suis  quidem 
nominibus.  Ex  reg.  tamen  8  §  3  Praefect.  stud.  inf.  permittitur, 
ut  infimae  Grammaticae  duplex  habeatur  ordo,  unicuique  vero  ordini 
magister  praeficiatur.  Rationes  praeter  eas,  quae  in  instituto  re- 
periuntur,  sunt  sequentes.  1?  Novatores,  praesertim  in  Gallia,  vitio 
vertunt  praeceptoribus ,  nimium  octo  vel  plurium  annorum  tempus 
linguae  latinae  addiscendae  impendi,  quae  objectio  nunquam  jure 
fieret  Societati,  si  antiqua  scholarum  divisio  retineretur.  2?  Non 
aliud  videtur  aptius  remedium  ad  vitandam  confusionem,  quae  ex 
diversa  scholarum  divisione  oritur,  si  forte  Magistri  ex  una  provincia 
in  aliam  ad  docendum,  aut  discipuli  ad  addiscendum  mittuntur. 
3?  Sunt  qui  suspicantur,  per  illius  divisionis  neglectum  magis  prae- 
ceptorum  commodo,  quam  discipulorum  utilitati  provisum  fuisse. 
Quamvis  itaque  omnes  consentiant,  ut  cursus  scholarum  inferiorum 
ad  sex  annos  extendatur,  multi  tamen  improbant,  ut  octo  vel  novem 
anni  iisdem  studiis  impendantur,  quod  tamen  in  convictibus ' )  quibus- 
dam  fieri  solet.  Nam  plurimi  e  Nostris  circa  illos  puerulos  detinen- 
tur,  nec  interim  in  scientiis  et  artibus  proficiunt.  Quin  ipsi  pueruli 
illi,  vixdum  infantilibus  fasciis  soluti,  quibus  proin  ancilla  magis  ne- 
cessaria  esset  quam  praeceptor,  nullam  adhuc  habent  ad  studendum 
alacritatem,  unde  pigritia  et  aliis  vitiis  puerilibus  assuefiunt,  nulla 
deinceps  ratione  exstirpandis  quia,  a  teneris  jam  exsaturati  piis  ad- 
hortationibus ,  postea  ad  omnia  nauseant.  Non  semel  conquesti  sunt 
parentes,  istiusmodi  puerulos  non  nisi  praecocem  aliquam  malitiam 
in  nostris  convictibus  didicisse.  —  Sunt  contra  qui  has  triviales 
scholas  retinendas  putant,  tum  quia,  nisi  assumuntur  adhuc,  quo- 
dammodo  infantes  vix  ad  virtutem  et  pietatem  informari  possunt, 
tum  quia  cursus  diuturnior  necessarius  est,  ut  cum  studiosis  aliorum 


1)  Rectius:  gymnasiis. 


241  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

collegiorum  coraparari  possint.  —  In  Helvetia  schola  sexta  correspondet 
Rhetoricae,  quae  prima  vocatur  in  Gallia. 

Ad  reg.  37.  Anniversariae  vacationes  nunc  ubique  fere  tempore 
aequales  sunt  pro  scholis  inferioribus ,  longioresque  pro  scholis 
superioribus  statuuntur.  Et  quoniam  intermediae  plurium  dierum 
vacationes  plurimum  perturbare  solent  consuetum  studiorum  cursum, 
facile  supprimi  poterunt,  ut  protrahantur  annuae.  Omnino  cavendum 
videtur,  ut  in  variis  ejusdem  saltem  Provinciae  collegiis  eadem  ubique 
servetur  ratio.  —  Rationes  autem,  quae  suadent,  ut  idem  tempus 
sit  vacationum  pro  omnibus  scholis  inferioribus,  sunt  sequentes: 
1?  Consuetudo  omnium  regionum  cisalpinarum.  2?  Distributio  prae- 
miorum  eadem  die  et  coram  omnibus  facienda.  .3?  Commoditas  pa- 
rentum,  qui  ad  hanc  distributionem  frequentes  conveniunt  et  plerum- 
que  optant  filios  secura  abducere.  4?  Quia  illi,  quibus  breviores  feriae 
indulgerentur,  obmurmurarent  atque  inviti  studerent. 

Quoad  convictus  autera  in  regionibus,  in  quibus  mos  non  est, 
ut  convictores  omnes  retineantur')  optimura  factu  videtur,  nisi  specialis 
obstet  ratio,  ut  convictores  oranes  ad  parentes  suos  vacationura  tem- 
pore  reraittantur.  Hoc  enira  raaximae  utilitatis  esset:  1?  Superioribus, 
Professoribus  ac  Praefectis  convictuura,  qui  post  labores  anni  integri 
et  quiete  privatoque  studio  indigent,  et  post  dissipationes  continuas 
in  convictibus  vix  evitandas  vitae  coramuni  ac  religiosae  sunt  reddendi, 
ne  spiritus  omnino  intepescat.  2?  Utile  quoque  est  ipsis  convictori- 
bus,  nara  experientia  constat,  eos,  qui  remanent,  ceteris  abeuntibus, 
non  eadem  alacritate  scholasticura  sequentis  anni  cursum  repetere, 
qua  qui  domo  reversi  novas  occupationes  quasi  novi  ipsi  aggrediun- 
tur.  Praeterea  qui  in  convictu  reraanent  pleruraque  non  fiunt 
meliores,  sed,  Nostris  permixti  inter  lusus  et  recreationes  continuas, 
farailiaritatera  ahquara  niraiam  contrahunt  in  contemptum  brevi  de- 
generaturara;  querelis  etiam  et  obmurmurationibus  se  tradunt  et 
Nostros  saepe  quasi  authores  tara  infelicis,  ut  ajunt,  sortis  invisos 
habent. 


i)  z.  B.  in  Italien  verbringen  die  Zoglinge  ihre  grofsen  Ferien  im  Convicte. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  413 


Regulae  Rectoris. 

Ad  reg.  2.  Moris  est  hodierni  ubique,  ut  puto,  recepti,  ut 
nemo  ad  Philosophiara  admittatur,  nisi  qui  mediocritatem  attigerit; 
quod  omnino  retinendum  videtur,  ne  faciUor  pateat  ad  superiora 
studia  accessus  confluentibus  undique  studiosis. 

Ad  reg.  13.  Duo  pro  ratione  temporis  hic  notanda  veniunt. 
1?  Utrum  adhuc  a  studiosa  juventute  in  nostris  Collegiis  Tragoedias 
ac  Comoedias  repraesentari  expediat.  Videtur  quidera,  illura  raorera, 
ubi  non  viget,  rainirae  introducendura  esse,  ita  taraen,  ut  nihil  im- 
pediat,  quorainus  hujusraodi  quid  in  extraordinario  quodara  casu  per- 
mitti  possit;  haec,  quantum  constat,  coraraunis  est  opinio.  Observan- 
duni  tamen  est,  eundem  morem  in  usu  jam  positum  passim  non  raodo 
sine  dedecore,  verura  etiam  cum  fructu  et  utilitate  multimoda  retineri 
posse,  et  tam  procul  abesse  periculum  abusus,  quam  abfuit,  dura 
ratio  studiorura  primum  conderetur.  2?  Temporum  rationi  conforrae 
non  videtur,  ut  Tragoediae  aut  Comoediae  latine  proponantur,  ceterura 
decori   leges  in   regula  sancitae  in  lingua  vernacula  probe  serventur. 

Ad  reg.  14.  Videretur  delenda  particula  semel,  si  quidem 
cura  fructu  uberrimo  studiorum  fieri  quandoque  posset  distributio  prae- 
miorura  minus  solemnis  circa  medium  annum  scholasticum.  V.  reg.  35 
comra.  Prof.  Clas.  inf. 

Ad  reg.  19.  Sunt  Collegia,  in  quibus  vacatur  per  totura  annura 
etiara  in  scholis  inferioribus  sesquidie;  sed  cura  in  iis  regionibus  vix 
habeantur  festa  inter  hebdomadam,  et  quae  adhuc  habentur  magna 
ex  parte  dicantur  suppriraenda,  videtur  retinenda  consuetudo,  cura 
dies  vacationura  vix  accreverint,  utrinque  corapensatis  detriraentis. 


Regulae   Praefecti  studiorum. 

Ad  reg.  4.     Circa  s.  Thomam  idera  observandura  quod  supra. 

Ad  reg.  13.  Videtur  omittenda  vox  ambo,  quum  plures  quam 
duo  passira  habeantur  Professores. 

Ad  reg.  19.  Videtur  iramutanda  regula  in  eo,  quod  spectat  ad 
Triennium,  juxta  regulam  17  Provinc. 


414  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

Ad  reg.  22.  In  more  posituni  hic  est  ut  examen  fiat,  solis 
examinatoribus  et  examinando  praesentibus,  cum  per  hoc  raultis  que- 
relis  et  obmurmurationibus  praecaveatur:  prona  enim  est  juventus 
nostra,  ut  studium  partium  et  personarum  acceptionem  suspicetur; 
unde  comparatio  instituitur  inter  interrogata  unius  et  alterius,  et  ex 
responsis  rite  vel  perperam  intellectis  judicium  fertur  a  veritate  om- 
nino  absonum.  —  Propterea  externi  studiosi  examen  subeunt  hic 
scripto,  saltem  ex  parte,  singulis  enim  annis  pro  unoquoque  Pro- 
fessore  quatuor  proponuntur  examina,  quorum  duo  scripto,  duo  vero 
viva  voce  fiunt. 

Ad  reg.  30.  Teraporum  ratio  postulat,  ut  jam  ahi  libri  nostris 
auditoribus  assignentur.  Hodie  omnino  omittendus  est  Aristoteles  in 
eumque  Commentaria.  Verum  etiam  male  proficiunt,  si  incipiant  pro- 
miscue  legere  quaecunque  nova  in  lucera  prodeunt,  nec  raro  inveniun- 
tur  qui  e  continua  lectione  Ephemeridum  (Journaux)  et  similiura  libro- 
rum  maxima  solidae  doctrinae  detrimenta  patiantur.  —  Annales 
litterarii  de  rebus,  quae  in  collegiis  nostris  tractantur,  omnino  consu- 
lendi  sunt  Professoribus:  sic  enim  historiam  litterariam  scientiae, 
quam  docent,  optime  addiscunt  et,  si  quae  novae  opiniones  sive 
utiles  sive  noxiae  emerserint,  ad  confirmandam  veram  doctrinam  vel 
ad  falsam  confutandam  discutere  poterunt. 


Regulae  communes  Professorum  superiorum  facultatum. 

Ad  reg.  3.  Admissa  divisione  scholarum  superiorum,  prout 
nunc  habetur,  satis  difficile  videtur,  ut  Professor  aliquis  instructionem 
ex  professo  ad  discipulos  habeat.  In  inferioribus  scholis  nemo  aptior 
ad  concionem  habendam  ad  frequentes  discipulos,  quam  ipse  Pro- 
fessor,  quem  totum  et  solura  in  omnium  utilitatera  impensura  nove- 
runt;  hinc  passira  surama  omnium  in  Praeceptore  suo  fiducia,  hinc 
proin  fructus  uberrimus:  in  scholis  contra  superioribus  varii  sunt 
Professores  pro  iisdem  discipulis,  unde  plerumque  non  solum  minor 
in  singulis  fiducia,  utpote  divisa,  sed  ex  comparatione  unius  pro- 
fessoris  cum  altero,  quandoque  contemptus  vel  saltem  indifferentia.  — 
Quare  putamus,  discipulos  instruendos  quidera  esse,  sed,  si  tieri 
potest,  per  virum  aliquem  extra  scholarum  coutiictum  positum. 


Neiie  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  415 

Ad  reg  9.  Qnaestio  agitari  solet,  utrum  in  docendo  superiores 
facultates  dictare  praestet,  an  vero  juxta  tractatus  typis  mandatos 
explicare  oporteat;  alterutrum  enim  necessarium  videtur.  Quod  enim 
in  multis  universitatibus  fit  et  in  hac  regula  insiniiatur,  ut  Professor 
viva  voce  quaestiones  discutiat,  relicta  discipulis  cura,  ut  notent  quae 
ipsis  utilia  videntur,  aut  assignato  authore,  e  quo  uberiorem  doctri- 
nam  hauriant,  multorum  studiosorum  mediocritati  vel  etiam  penuriae 
non  convenit.  Fastidiosa  et  molesta  multis  videtnr  continua  dictatio, 
imo  juvenum  valetudini  noxia;  verum  ex  altera  parte,  si  dictet  Pro- 
fessor,  continuo  ejus  in  studendo  fovetur  alacritas  ac  diligentia,  quum 
ipse  vadimonium  praestare  debeat  singularum  sententiarum,  imo  et 
verborum,  quod  secus  est,  si  authorem  habeat  explicandum,  quem 
ipse  saepe  non  delegerit;  tunc  enim  non  raro  accidit,  ut  tempus 
lectionis  magis  in  confutando  Authoris  sensu,  quam  in  vero  exponendo 
impendatur;  dein  cum  materiam  totam  praeordinatam  habeat,  non 
ita  diligonter  ad  studium  incumbit,  sed  phrasibus  undecunque  ar- 
reptis  doctrinam  amplificat  potius,  quam  vere  explicat.  Optimum 
igitur  factu  foret,  si  utriusque  modi  utilitas  conciliaretur ,  quod  qui- 
dem  duplici  ratione  fieri  potest: 

1?  Si  in  majoribus  coUegiis  Professores  teneantur  codices  suos 
proprio  marte  confectos  continuata  serie  typis  mandare.  Sic  enim  et 
Professorum  proprius  haberetur  labor  et  nulla  pro  discipulis  molestia. 
Obstat  tamen  huic  methodo  a)  Censura  in  Societate  praescripta,  cui 
[Provincialis]  mederi  potest  assignando  in  singulis  coUegiis  majoribus 
tres  vel  quatuor  viros  idoneos,  qui  hujusmodi  codices  severe  re- 
cognoscerent,  antequam  typis  mandentur;  b)  Expensae  typographicae ; 
verum  si  in  rationem  adducatur,  quid  expendere  oporteat  in  instru- 
mentis  scriptoriis  et  charta,  quid  in  reficienda  valetudine  per  con- 
tinuam  scriptionem  maxime  labefactata,  quantum  praestet  typis  ex- 
cusum  manu  exarato,  expensae  hujusmodi  in  multos  divisae  modum 
ordinarium  vix  excedent;  c)  Professorura  in  suo  munere  juniorum  in- 
firmitas,  ast  hujusmodi  professoribus  licebit  codices  aliorum  uno  alterove 
anno  recudere. 

2?  Quod  maxime  diuturnum  facit  dictandi  laborem  est,  quod 
multi  saepe  dictandi  sunt  textus;  ab  omnibus  autem  auditoribus 
habeatur  Scriptura  sacra,  conficiatur  quoque  ex  ss.  Patribus  »Appa- 
ratus  eruditionis«,  in  quo  citentur  textus  firmandis  dogmatibus 
opportuni,  et  brevissimi  temporis  dictatio  sufficiet,  ut  Professor  soli- 


416  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

dum  aliquod  tradere  valeat.  Satis  enim  tunc  fuerit  numeris  suis 
adnotasse  textus  e  sacra  Scriptura  vel  Patribus  depromptos.  —  Sunt 
etiam  qui  putant,  mediam  viam  iniri,  si  assumatur  Author  aliquis, 
ita  tamen  compingatur,  ut  chartam  albam  intercalatam  habeat,  in 
qua  discipuli  discrepantes  opiniones  Professoris  sui  notare  possint. 

Ad  reg.  19.  Nobis  in  more  non  est  positum,  ut  habeatur 
bidellus,  quod  si  tamen  officium  retinendum  esset,  mutandum  esset 
nomen  nostris  in  regionlbus  ridiculum. 


Eegulae  Professoris  s.  Scriptiirae. 

Ad  reg.  1.  Praeter  explicationem  litteralem  ipsius  textus  sacrae 
Scripturae,  hodie  passim  ad  munus  Professoris  spectare  videtur 
Exegesis,  qua  multi  et  maximi  abusus  inter  Christianos  irrepserunt. 
Unde  eo  ipso  a  spiritu  Societatis  nou  foret  alienum,  si  in  hac  quo- 
que  parte  suis  auditoribus  arma  subministraret ,  quibus  errores  con- 
futentur.  —  Quae  tamen  ad  Authentiam  et  Canonicitatem  ss.  Libro- 
rum  pertinent,  ita  ad  Theologiam  scholasticam  sunt  rejicienda,  ut 
Professor  Scripturae,  librum  aliquem  interpretaturus,  de  ejus  authenti- 
citate  et  Canonicitate  praefari  possit,  quod  etiam  reg.  13  insinuatur. 
—  Utile  quoque  esset,  si  in  explicanda  Scriptura  textus,  simili- 
tudines,  exempla  etc.  indigitarentur ,  quae  supellectilem  concionatori- 
bus  praeberent,  tanto  magis  necessariam,  quanto  pauciores  sunt  qui 
nostris  temporibus  biennium  impendere  possunt  ad  hujusmodi  copiam 
comparandam. 

Ad  reg.  10.  Rabbinis  accensendi  sunt  multi  exegetae,  maxime 
protestantes,  qui  in  Germania  pullulant. 

Ad  reg.  17.  Cum  in  studiis  scholasticis  methodum  discendi 
et  prima  scientiae  elementa  potius,  quam  ipsam  scientiam  quaeri 
oporteat;  pro  exegeticis  inquisitionibus  cum  fructu  quodam  faciendis 
latius  progredi  deberet,  quam  ut  v.  g.  totiim  antiquum  Testamentum 
anno  uno  explicetur;  sufficere  proin  posset,  ut  alternis  anuis  hbri  ali- 
qui  ex  Antiquo  et  Novo  Testamento  exponantur.  Ex  hujusmodi  autem 
explicatione  discere  poterunt  auditores,  qua  methodo  legere  ss.  Libros 
et  in  eorum  sensum  genuinum  inquirere  debeant,  per  quod  scopum 
hujus  lectionis  videmur  attingere  posse. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  417 


Regulae  Professoris  Linguae  Hebraicae. 

Ad  Titulum.  Qui  olira  dicebatur  Professor  linguae  Hebraeae, 
bodie  passim  Professor  linguarum  Orientalium  vocatur,  quod  quidem 
nomen  indifferens  non  videtur;  hodie  enim  inter  Novatores  parvi  fit 
et  quasi  contemptui  habetur  sola  lingua  hebraea  aliarum  subsidio 
destituta.  Ceterum  raro  invenietur  hujus  linguae  vere  peritus,  qui 
non  sit  aliquantulum  versatus  in  Hngua  Graeca,   Chaldaica,    Syriaca. 

Optandum  quoque  foret,  ut  in  iis  Provinciis,  in  quibus  hoc  utile 
aut  necessarium  fuerit,  unus  alterve  speciali  cura  applicetur  ad 
studium  Philologiae  universalis,  qualis  nunc  habetur  in  Germania 
et  Anglia. 


Regulae  Professoris  Theologiae  Scholasticae. 

Ad  Titulum.  Nomen  Theologiae  Scholasticae  hodie  multis 
ambiguum  videtur.  Alii  enim,  et  nunc  sunt  plurimi,  a  Novatoribus 
edocti  illo  nomine  intelhgunt  farraginem  inutiUum  aeque  ac  subtilium 
quaestionum,  quae  dogma  christianum  contemptui  magis  quam  in- 
tellectui  exponunt,  itaque  abusum  scholasticae  methodi  cum  ipsa  me- 
thodo  confundunt.  Alii  judices  aequiores  intelligunt  quod  rei  est, 
Scholasticam  Theologiam  potissimum  consistere  in  methodo,  qua 
materiae  apte  inter  se  connectuntur  et  juxta  rigorem  dialecticae  in- 
quisitionis  explanantur.  Scholastica  methodus  posteriori  hoc  sensu 
intellecta  tum  in  Theologicis  tum  in  Philosophicis  disciplinis  omnino 
retinenda  est,  imo  magis  quam  antea  promovenda  videtur,  contemptis 
Gallorum  quorundam,  qui  omnium  se  sapientissimos  jactant,  vanis 
declamationibus.  Tahs  semper  fuit  sententia  Societatis,  quam  etiara 
declaravit  ultima  Congreg.  XXI.  Praeterea  illam  methodum  non  solum 
ab  illustrioribus  Theologiae  ac  Philosophiae  scriptoribus,  inter  quos 
etiam  Bossuet  et  Leibnitz  haud  dubiae  auctoritatis  sunt,  adprobatam 
videmus,  verum  etiam  a  raodernis  solidioris  doctrinae  viris,  quin 
adeo  a  Protestantibus  (V.  Sir  James  Mackintosch,  miscell.  Philosoph.) 
ejus  restitutionem ,  utpote  nostris  temporibus  necessariam,  plurimum 

Monumenta  Germaaiae  Paedagogica  XVI.  27 


418  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


expeti  novimus.  Interea  jam  plurimi  tentarunt  sub  nomine  Theo- 
logiae  dogmaticae  positivam,  polemicam  et  scholasticam  Theologiam 
complecti.  lam  vero  in  quaestione  ponitur,  utrum  Scholasticae 
Theologiae  titulo  nomen  Theologiae  dogmaticae  substituere  con- 
veniat.  Quod  ut  fiat,  suadent  et  nominis,  quam  diximus,  ambiguitas 
et  usus  recentior.  Verum  etiam  dissuadent  pericula  novitatum,  quae 
nullibi  magis,  quam  in  Theologia  timenda  sunt:  sublato  enim  nomine, 
res  ipsa  facilius  tollitur,  imo  etiam  ex  parte  jam  sublata  est.  Etenim 
quum  in  ordinario  sermone  saepe  agatur  de  fide  et  moribus,  per 
fidem  autem  maxime  intelHgantur  ea  dogmata,  quae  per  se  nihil  prae- 
cipiunt  vel  prohibent,  v  g.  mysteria  ss^.^  Trinitatis,  Incarnationis  et 
similia,  Theologia  dogmatica  hodierna  tota  in  eo  est,  ut  hujusmodi 
dogmata  stabiliat,  omissis  interim  omnino  dogmatibus  moralibus, 
V.  g.  usuram  esse  prohibitam  etc,  unde  fit,  ut  hujusmodi  quaestiones 
nec  in  examinibus  ordinariis  aut  in  fine  studiorum  occurrant,  nec  solida 
habeatur  scientia  Dogmatum  moralium,  sed  in  casibus  conscientiae 
enodandis  tota  morahs  doctrinae  scientia  restringatur.  —  Unde  sunt 
qui,  vitato  Theologiae  scholasticae  exoso  nomine,  sed  utilitate  retenta, 
mallent  dividi  Theologiam  in  speculativam  vel  systematicam, 
quae  dogmata  omnia  apto  ordine  pertractaret;  2?  in  positivam 
vel  historicam,  quae  Scripturam  sacram,  historiam  ecclesiasticam 
et  Canones  complecteretur.  3?  Tandem  in  practicam,  quae  casus 
conscientiae ,  administrationem  Sacramentorum ,  curam  beneficiorum 
universam  sectaretur. 

Ad  regulas  in  genere.  1?  Hic  recurrit  quod  regula  9  §2. 
Provinc.  jam  dictum  est  de  sectando  in  omnibus  doctrinam  s.  Thomae. 

2?  Quare,  cum  plurimi  tractatus  Theologici  inveniantur  typis 
mandati,  in  quibus  praescripta  Societatis  circa  doctrinam  s.  Thomae 
rite  servantur,  et  ordo  materiarum  omnino  consentit  cum  iis,  quae 
statuta  sunt,  videntur  ea,  quae  passim  de  illo  ordine  in  regulis 
occurrunt,  tuto  omitti  posse,  eo  magis,  quod  plurima  sint  cum  tem- 
porum  nostrorum  ratione  et  consuetudine  ubique  recepta  et  probata 
minime  consentientia ,  et  quae  insuper  abusus  quosdam  hodie  non 
amplius  existentes  et  non  tam  facile  resuscitandos  redarguunt. 

3?  Si  contingat,  ut  novus  ordo  materiarum  pro  Theologia  prae- 
scribatur,  pro  temporum  ratione  omnino  necessarium  est  ut  Apologiae 
Religionis  Christianae  et  Catholicae  suus  concedatur  locus. 

Ad  reg.  3.     Cum  nunc  altissime  insita  sit   populo  Christiano 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  419 

devotio  erga  immaculatam  B.  V.  M.  Conceptionem,  quam  etiam  festis 
solemnibus  institutis  et  ingentibus  indulgentiis  concessis,  stimulavit 
et  adauxit  Ecclesia,  non  videtur  certissima  opinio  confundenda  cum 
quaestione  de  solemnitate  votorum,  quare  aut  ex  unica  regula  duplex 
facienda  esset,  ut  sit  distinctio,  aut  omittendum  quod  de  soiemnitate 
votorum  (dicitur). 

Ad  reg.  9  §  2.  Cum  in  multis  collegiis  non  habeatur  Professor 
proprius  controversiarum ,  eas  tamen  discere  debeant  juvenes,  qui  in 
multis  regionibus  inter  liaereticos  versantur,  videtur  hujusmodi  contro- 
versiarum  pertractatio  accurate  facienda,  nec  sufficere,  ut  duobus  vel 
tribus  fundamentis  dogma  controversum  muniatur. 

Ad  reg.  14.  Cum  numerus  Professorum  et  proin  lectionum, 
praesertim  in  majoribus  Collegiis,  accreverit,  ita,  ut  praeter  Theo- 
logiara  et  Philosophiam  stricte  sumptam  aliae  sint  materiae,  quae 
hodiedum  pertractari  debent,  cumque  de  singulis  materiis  vel  dispu- 
tatio  institiii  vel  specimen  aliquod  publice  exhiberi  soleat,  quibus 
tentaminibus  omnes  superiorum  facultatum  Professores  et  Auditores 
juxta  reg.  .35  Praef.  stud.  adesse  conveniat,  omnino  videtur,  ne  mul- 
tum  temporis  perdatur,  et  oriatur  confusio,  disputationum  aUarumque 
exercitationum  pro  unaquaque  facultate  numerus  minuendus  et  con- 
trahenda  duratio. 

Ad  Catalogum  quaestionum.  Is  catalogus  videtur  nostris 
temporibus  supprimi  posse,  quod  recentioribus  docendi  methodis, 
etiam  approbatis,  non  jam  inserviat,  nec  professoribus  (quorum  ali- 
qui  vix  terminos  intelligent)  multum  utilitatis  afferre  posse.  Dein 
periculum  non  est,  ne  errores,  qui  hic  proscribuntur,  nunc  etiam 
aliquis  doceat. 


Eegulae  Professoris  Casuum  conscientiae. 

Ad  Titulum.  Contra  casuistas  multum  nunc  clamatur,  plerum- 
que  immerito,  optandum  tamen  esset,  ut  pro  Professore  Casuum 
Conscientiae  Professor  Theologiae  Moralis  vel  practicae  haberetur. 

Ad  reg.  1.  Cum  munus  Professoris  illius  sit  instituere  peritos 
Parochos  et  Sacramentorum  administratores,  hic  quaeri  potest,  utrum 

27* 


420  Neue  StudienvorscHage  der  deutschen  Provinz  1830. 

pro  more  nonnullarum  nniversitatum  ac  seminariorum ,  praesertim 
Germaniae,  conveniat  ad  casus  conscientiae  adjicere  etiam  tractationem 
de  Theologia  pastorali,  uti  vocant.  Sed  praeterquam  quod  illud 
Theologiae  Pastoralis  noraen  novitatem  aliquam,  ut  multis  videtur, 
sapiat,  videtur  illa  materia  (si  curam  et  administrationem  excipias) 
pertractari  tum  in  Theologia  morali,  ubi  de  singulorum  statuum 
officiis,  tum  etiam  in  conferentiis  et  exhortationibus  piis,  in  quibus 
de  excitanda  et  fovenda  sanctitate  agitur.  Unde  necesse  non  est 
novos  elucubrare  tractatus,  in  quibus  cum  paucis  praeceptis  utilibus 
plurima  inutilium  verborum  plerumque  copulantur. 

Ad  reg.  2.  Cum  ex  praescripto  Congreg.  XX  triennium  in 
studio  Theologiae  moralis  impendendum  sit,  videtur  materias  omnes 
dividi  debere  in  tres  partes,  nisi  quid  aliud  tertio  anno  suppleat: 
puta  studium  juris  Canonici,  in  quo  difficiliores  quaestiones  re- 
tractantur. 

Ad  reg.  6.  Duas  horas  impendere  hujusmodi  disputationibus 
impossibile  videtur,  cum  lectiones  sibi  succedant,  nec  ulla  sit,  quae 
horam  excedere  possit. 


Regulae  Professoris  Philosophiae. 

Ad  reg.  in  genere.  In  illis  regulis  quaecunque  de  Aristotelis 
doctrina  commendantur,  nullius,  quantum  constat,  nostris  temporibus 
usus  esse  possunt:  quae  enira  in  Aristotehs  doctrina  utilia  sunt,  ple- 
ruraque  in  philosophicis  tractatibus,  quaravis  saepe  sub  alia  forraa, 
traduntur.  Reliqua  vero  a  corarauni  hujus  teraporis  doctrina  aliena 
prorsus  rejiciuntur,  nec  sine  publicae  existiraationis  detriraento  pro- 
fiteremur,  praesertim  in  rebus  physicis,  Itaque  licet  AristoteUs 
auctoritas  non  sit  cura  contemptu  rejicienda  aut  parvi  perpendenda, 
ejus  tamen  Pliilosophia  non  videtur  in  scholis  nostris,  cum  ex  aliis 
exulaverit,  retineri  vel  restitui  debere.  Itaque  nec  mentio  jam  est 
facienda  de  Averroistis,  Alexandreis  et  his  similibus,  quorum  doctrina 
et  nomina  aeque  obsoleta  sunt. 


Neue  Studienvorschljige  der  deutschen  Provinz  1830.  421 


Ad  reg.  1.  Supponit  haec  regula  artes  et  scientias  naturales, 
puta  Physicam,  Chemiam,  Astronomiam  etc.  ad  philosophiae  corpus 
pertinere.  Verum  si  nostris  temporibus  studia  accommodare  oporteat, 
necesse  omnino  est,  ut  tollatur  contusio  et  seorsim  tractetur  una- 
quaeque  scientia,  licet  ad  eundem  finem  omnes  aequaliter  referantur. 
Hinc  videntur  separatae  exarandae  regulae  Professoris  Philosophiae 
et  Professoris  scientiarum  naturalium,  qui  nomine  Professoris  Physicae 
satis  apte  venire  posset;  ex  regulis  hujus  Professoris,  si  plures 
speciales  partes  hujus  disciplinae  docerent,  seligeret  unusquisque  quae 
ad  se  spectant. 

Ad  reg.  7.  Quae  jam  supra  ad  reg.  17  Prov.  adnotata  sunt, 
hic  recurrunt.  Externis  proin  auditoribus  relinquenda  est  licentia 
absolvendi  cursum  philosophicum  intra  biennium  vel  ad  triennium 
extendendi;  alioquin  brevi  desererent  nostra  Collegia  alibi  com- 
pendiosiora  quaesituri.  Nostri  interea  scholastici,  saltem  illi,  quibus 
major  ingenii  vis  a  Domino  concessa  est,  quique  sperantur  ali- 
quando  fore  Professores,  triennium  integrum  Philosophicis  disciplinis 
impenderent.  Ita  proin  universus  hic  cursus  attemperandus  esset 
in  majoribus  Collegiis  et  iis,  in  quibus  Nostri  student,  ut  intra 
biennium  sufficienter,  intra  triennium  plene,  quantum  in  elemen- 
taribus  licet,  edocti  videantur  ad  gradum  in  superiores  facultates 
faciendum. 

Sequens  igitur  schema  materiarum  et  temporis  subjicitur,  no- 
tando,  singulas  lectiones  singulis  horis  absolvi. 


422 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


Schema  materiarum  et  temporis  in   Philosophia. 


Mane 

2?  hora 
—  Mathes.  element. 


1*  hora 
1?  anno    (  Philosophia 
Feria  II.  | 
2?  anno    \  Physica       — Ethic.  v.jusnat 


1?  anno    i  Philosophia 
Feria  III.  l  vel  Acad.  repetit. 

2?  anno    \  Physica 


1?  anno 

Feria  IV. 

2?  anno 

Feria  V. 


Philosophia  —  Mathes.  element. 

Physica        —  lus  naturale 
Linguae  orientales 
1  ?  anno     j  Philosophia  —  Mathes.  element. 


Feria  VI.  . 
2?  anno    \ 


1?  anno 
Sabbato 
2?  anno 


Physica       —  lus  naturale 
Philosophia  —  Mathes.  element. 

—  lus  naturale 


S?-  hora 


Hist.  Natur. 


Linguae 
orient. 


Hist.  Univ. 


Vacat 


Hist.  Natur. 


Hist.  Univ. 


Vespere 

1?  hora         2*  hora 
Philosophia  \ 

Physica        ) 
Vacat 


Math. 
sublimior 


Philosophia 

Chemia 

Vacat 
Philosophia 

Physica 
Philosophia 

Chemia 


Astronomia 


Math. 
sublimior 


Astronomia 


Physica 

Quibus  lectionibus  in  schemate  subducitur  linea'),  essent  lectiones, 
ad  quas  omnes  Philosophiae  auditores  convenire  deberent,  et  per 
quas  sufficienter  instruerentur ,  ut  ad  superiores  facultates  gradum 
cum  fructu  facere  possint.  Logica  et  Metaphysica,  omissis  iis  quaestioni- 
bus,  quae  tempus  diuturnum  olim  insumebant,  commode  anno  primo 
absolvi  possunt.  Physica  quoque,  omissa  Astronomia,  altero  anno 
conficeretur;  duobus  his  annis  haberetur  insuper  pro  Metaphysicis 
Mathesis  elementaris,  quae  Algebram,  Geometriam  hnearum,  super- 
ficierum  ac  soHdorum  complectitur  (quod  facile  fit,  siquidem  elementa 
Algebrae  et  Geometriae  in  scholis  inferioribus  tradantur) ;  pro  Physicis 
dein  habentur  lectiones  Ethicae  vel  juris  naturahs  et  pubHci.  —  Qui 
vero  triennio  in  Philosophia  occupantur,  post  duos  annos  peractos 
sicut  reUqui  (nisi  forte  audire  vellent  lectiones  de  Historia  universaU 
et  Naturah,   cui  Physici  adjungere  possent  mathesim    subhmiorem) 


1)  Hier  die  cursiv  gedruckten  Facher. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  423 

tertium  annum  impenderent  studio  Matheseos,  Astronomiae  ac  Historiae 
tum  naturalis  tum  universalis  cum  repetitione  Philosophiae  vel  Physices 
juxta  dispositiones  peculiares  superiorum  vel  parentum.  —  Neque  ti- 
menda  foret  multiplicitas  Professorum;  Triennium  enim  introduci  non 
potest,  nisi  in  Collegiis  majoribus,  et  ubi  Nostri  sua  studia  habent:  hinc 
si  Ethicam  vel  jus  naturale  tradat  v.  g.  Professor  juris  Canonici,  haberet 
octo  lectiones  singulis  hebdomadibus.  —  Professor  Matheseos  docens 
elementarem  et  sublimiorem,  cura  Astronomia  singulis  hebdomadibus, 
pariter  octo  lectiones  daret.  —  Professores  Philosophiae  et  Physices 
9  haberent  lectiones,  quorum  alteruter  assumeret  quoque  lectiones  de 
Historia  naturaH.  —  E  professoribus  Theologiae,  qui  alioquin 
4  lectiones  habent  in  hebdomada,  unus  esse  posset,  v.  g.  professor 
historiae  ecclesiasticae,  qui  profiteretur  etiam  historiam  universalem. 
—  Ceterum  omnino  necessarium  videtur,  ut  sit  qui  historiam  doceat 
aut  sanam  methodum  hujus  studii  tradat,  nulla  enim  est  fere  disci- 
plina,  e  qua  tantum  mali  emanavit  et  emanat,  quantum  ex  historia. 
Inter  Germanos  etiam  nostris  exprobratur,  quod  nulla  cura  insignis 
adeo  scientiae  habeatur.  —  Inter  Germanos  quoque  magnifit  Historia 
Philosophiae,  in  qua  recensentur  opiniones  omnes  celebriorum 
Philosophorum.  Valde  timendum  est,  ne  ex  tanta  opinionum  farra- 
gine  intellectus  juvenilis  ofifuscetur  magis  quam  illustretur;  prospi- 
ciendum  tamen  est,  ne  ex  metu  periculi  opportunum  malo  remedium 
negligatur. 

Ad  reg.  9,  10,  11,  12,  13,  14,  15.  Ex  supradictis  patet,  has 
regulas  partim  immutandas,  partim  omittendas  esse. 

Ad  reg.  16,  17.  Multiplices  illae  recollectiones,  quamvis  summae 
utilitatis,  vix  fieri  possunt  in  iis  Collegiis,  ubi  sunt  plures  Professores 
ejusdem  facultatis,  qui  sibi  invicem  succedunt.  —  Pro  Nostris  habetur 
jam  hora  recollectionis ,  qua  die  lectiones  adeunt  ex  reg.  12  Comm. 
Profess.  super.  facult.  —  Pro  disputationibus  vero  menstruis  vix  dies 
insumi  posset,  propter  multiplicitatem  materiarum,  forte  semidies 
sufficeret. 

Ad  reg.  20.  Disputationis  forma,  prout  in  hac  regula  descri- 
bitur  et  ordinatur,  multos  hodie  ubique  adversarios  invenit.  Nihil- 
ominus  juxta  dicta  ad  titulum  regg.  Prof.  Theologiae  scholasticae 
omnino  retinenda  videtur,  velut  adjumentum  optimum  ad  exactam 
scientiae  notitiam  acquirendam  et  ad  praecavendas  aberrationes  hodie 
in  Philosophia  valde  frequentes  et  periculosas.    Optandum  tamen  est, 


424  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

ut  pro  hodierno  disputandi  more,  post  unam  alteramve  instantiam, 
ratio  concessi,  negati  vel  distincti  adferatur.  Sunt  enim  vel  inter 
mediocres,  qui  apposite  concedere,  negare  vel  distinguere  possunt, 
quin  defensionis  suae  rationem  solidam  reddere  valeant.  —  Forte 
etiam,  quod  in  more  est  apud  quosdam,  res  ita  attemperari  posset, 
ut,  postquam  unus  et  alter  in  forma  scholastica  argumentatas 
fuerit,  tertius  sit,  qui  extra  formam  majori  verborum  copia  et  ornatu 
disputationem  absolvat. 


Regulae  Professoris  Philosophiae  moralis. 

Ad  Titulum.  In  multis  locis  pro  Professore  Philosophiae  mo- 
ralis  habetur  Professor  juris  naturalis  et  publici,  quae  scientia,  cum 
tanti  fiat  et  scientias  maxime  periculosas  dispergere  soleat,  a  Nostris 
negligenda  non  videtur.  Hinc  dispiciendum ,  utrum  non  conveniat 
aliquam  in  titulo  modificationem  afiferre. 

Ad  reg.  1.  Citantur  et  hic  LL.  Ethicorum  Aristotelis,  qui 
certe  nostris  temporibus  non  conveniunt.  Sed  in  hac  parte  aliud 
videtur  vitium  maxime  cavendum,  utpote  multorum  errorum  ac  novi- 
tatum  seminarium,  quo  scilicet  ex  recentioribus  undique  authoribus 
corraduntur  quae  Ethicae  conficiendae  raateriam  praebere  possint, 
quasi  vero  scientiae  corpus  opinionum  maxime  dissonarum  coagmen- 
tatione  formaretur. 

Ad  reg.  2.  Secundum  propositam  tabellam  ad  reg.  7  Prof. 
Phil.  Ethica  vel  jus  naturale  tradendum  esset  anno  Philosophiae  se- 
cundo,  quater  in  hebdomada  per  horam;  quod  tempus  sufficiens  vi- 
detur,  ut  solida  hujus  scientiae  fundamenta  poni  possint. 

Ad  reg.  3.  Videtur  juxta  dicta  ad  reg.  17  Prof.  Philos.  con- 
trahendum  repetitionum  et  disputationum  tempus  propter  frequentes 
lectiones. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  425 


Regulae  Professoris  Matheseos. 

Ad  reg.  1.  De  Mathesi  jam  dictum  est  ad  reg.  20  Prov.  et  7 
Professoris  Phil. ;  hinc  immiitanda  videtur  haec  regula  1?  in  tem- 
pore,  una  enim  hoia  integra  singulis  lectionibus  dari  deberet,  2?  in 
Auditoribus:  logici  enim  ad  Mathesin  elementarem  applicandi  sunt, 
quo  sic  parati  ad  Physicam  accedant,  3?  in  Authore,  sola  enim 
Euclidis  elementa,  licet  optima,  nec  sufficiunt  hodie  nec  apprime  con- 
veniunt,  4?  in  materia  tradenda,  omitti  enim  debent  quae  de 
Geographia  et  sphaera  dicuntur,  quarum  tractatio  alium  locum  proprium 
habet.    Vide  supra  ad  reg.  7  Prof.  Philosoph. 


Ordinatio   R.  P.  N.    Franc.    Piccolominii   pro    studiis 
superioribus. 

Licet  haec  Ordinatio  temporum  nostrorum  necessitati  non  sit 
accommodata,  apprime  tamen,  ceu  monumentum  sollicitudinis ,  quam 
ad  praecavendas  noxias  novitates  Societas  habuit,  iis,  qui  liberioris 
ingenii  sunt,  intra  officii  limites  continendis  inservire  potest.  Certe 
in  ratione  studiorum  nostris  teraporibus  accommodanda  locum  non 
inveniret  quod  habetur  a  N.  1  ad  N.  9  et  Elenchus  propositionum 
non  explicandarum,  qui  N.  14  exponitur;  tuto  etiam  omitti  potest,  vel 
eidem  alius  substitui,  qui  errores  nostri  temporis  designet.  Verum 
quae  habentur  a  N.  9  ad  N.  14  et  complura  alia,  quae  passim  com- 
mendantur,  omnino  congruunt  nostris  temporibus,  ita  ut  saltem  illa 
nunquam  expungenda  videantur. 


Appendix    variorum,    quae    in    studiis    superioribus 
desiderantur, 

1?  Videntur  etiam  dandae  regulae  Professoribus  juris  canonici, 
Historiae  et  Physices,  quia  et  in  his  disciplinis  abusus  graves  irrepere 


426  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

possunt.  —  Conficiendae  quoque  sunt  regulae  pro  Convictibus'), 
eorumque  Rectoribus  et  Praefectis,  in  quibus  ordinentur  quae  ad 
internam  disciplinam  et  administrationem  domus  et  quae  ad  relationes 
cum  Collegiis,  in  quibus  alumni  studiis  vacant,  pertinent. 

2?  Utile  esset,  ut  novus  ordo  materiarum  ac  praelectionum  pro 
Theologia  ac  Philosophia  constituatur. 

3?  In  aliquibus  CoUegiis  explicatur  etiam  Philosophiae  alumnis 
Philosophia  Religionis,  in  aliis  Catechismus  Tridentinus,  in  aliis  ex- 
planantur  Evangeha  occurrentia  per  annum.  —  Imo  statuendum, 
utrum  in  scholis  superioribus  tradenda  sit  doctrina  Christiana  expli- 
catior,  postquam  in  inferioribus  jam  cursum  universum  doctrinae 
religiosae  perfecerunt. 

4?  Petitur  amplior  catalogus  propositionum  philosophicarum  ac 
theologicarum,  quae  in  scholis  nostris  tradendae  non  sunt. 

5?  Non  sine  dedecore,  quin  imo,  quantum  experientia  constare 
potest,  cum  bonae  existimationis  detrimento,  introducerentur  tractatus 
philosophici  aut  theologici  ab  aliis  conscripti,  quam  a  Societatis 
nostrae  hominibus,  nisi  forte  istiusmodi  tractatibus  careremus,  prout 
adhuc  [se]  res  habet  pro  Physicis  et  Mathematicis  disciplinis. 

6?  Quoad  linguam,  in  qua  tradi  debent  superiores  facultates, 
jam  providisse  videtur  Congregatio  ultima.  In  logicis  methaphysicis 
ac  theologicis  ciim  religionis  atque  ipsius  scientiae  detrimento  usus 
linguae  latinae  negligeretur.  Praeterea  desiderium  Congregationis, 
ut  etiam  in  scientiis  naturalibus  et  mathematicis  idem  usus  retineretur, 
commune  est  omnibus,  qui  vel  semel  inspexerunt,  quanta  inde  ad 
bonarum  artium  vehiti  commercium  et  simul  incrementum  redundaret 
utilitas.  Sed  optare  facilius  est,  quam  executioni  mandare  usum 
linguae  latinae,  quae,  si  introduceretur  in  iis  regionibus,  in  quibus 
contrarius  mos  jam  diu  invaluit,  scholas  nostras  desertas  faceret  Pro 
studio  tamen  historiae,  maxime  medii  et  recentioris  aevi,  videretur 
necessitas  docendi  eandem  lingua  vernacula  propter  vernaculam  regio- 
num,  urbium,  officiorum  et  consuetudinum 'nomenclaturam.  —  Quare 
in  ratione  studiorum  nihil  certi  ac  decretorii  videtur  statuendum,  cum 
omnibus  jam  abunde  providerit  Coug.  XXI  decret.  XIX.  —  Ut  tamen 
decreti    hujus    severitas    mitigetur,    nec    consuetae    objectioni    locus 


1)  Solche  gab  es  schon  seit  1583,  s.  Rat.  stud.  I,  404  ss. 


Neiie  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  427 

detur,  quateniis  lingua  vernacula  negligeretur ,  aut  juvenes  latine 
edocti,  quod  didicerint,  vernacule  reddere  non  valeant,  optimum  factu 
videtur,  si  in  academiis  pro  superioribus  facultatibus  dissertationes 
et  quandoque  repetitiones  et  disputationes  vernacule  habeantur:  ita 
latinae  linguae  consultum  est,  ut  tamen  vernacula  nullum  inde  de- 
trimentum  patiatur. 


Regula  Praefecti  Studiorum  Inferiorum. 

Ad  reg.  2.  Hic  videtur  Praefectus  studiorum  inferiorum,  qui 
nostris  in  regionibus  Praefectus  Scholarum  v.  Collegii  v.  tandem  stu- 
diosorum  dicitur,  ex  praescripto  Praefecti  generalis  studia  inferiora 
moderari  debere. 

Ad  reg.  8  §  2.  Ubi  Emmanuelis  liber  adhuc  in  usu  est,  con- 
sulendum  videtur,  ut  primus  ejus  liber  in  compendium  redactus  et 
vernacule  redditus  tironibus  tradatur,  cum  omnium  fere  locorum 
consuetudo  prima  latinitatis  praecepta  patrio  sermone  conscripta  velit. 

Ad  reg.  8  §3.  Optandum,  ut  magistri  primo  semestri  prae- 
cepta  in  unaquaque  schola  absolvant,  qui  usus  in  plurimis  locis  non 
sine  detrimento  negligitur,  adeoque  ubique  restituendus  videtur.  — 
Sunt  alii,  qui  putant,  semestri  vix  posse  hoc  fieri ,  propter  multa 
accessoria,  quae  nunc  traduntur,  dum  olim  vix  aliud  in  scholis  fiebat, 
quam  ut  Magister  sola  latinitate  occuparet  discipulos. 

Ad  reg.  8  §  4.  Videtur  non  ita  facile  permittendus  transitus 
de  una  schola  ad  aham:  1?  Plerumque,  qui  aliis  magno  intervallo 
praecurrunt,  admodum  juvenes  sunt  (suffragante  enim  ratione  pro- 
vectioris  aetatis  jam  ordinarie  non  succurrit  ratio  praestantis  et 
exerciti  ingenii),  unde  hujusmodi  juvenes  in  studiis  ideo  maxime  reti- 
nendi  sunt,  ne  juventa  adhuc  tenera  et  omnium  inexperta  in  Uni- 
versitates  saepe  corruptas,  scholas  militares,  vel  ipsam  militiam 
mittantur,  dum  necdum  solidioris  pietatis  ac  virtutis  spiritus  hauserint. 
—  2?  Non  inutiliter  occupantur  exercitatione  multa,  qua  altius 
doctrina  in  eorum  mentibus  imprimatur.  —  3?  Plura  sunt  linguae 
latinae  accessoria,  quae  vix  permittant,  ut  intra  eundem  annum  duae 
scholae  percurrantur,  nisi  forte  in  prima  promotione  error  irrepserit. 


428  Neue  Stiidienvorschlilge  der  deutschen  Provinz  1830. 

Ad  reg.  13.  Hic  idem  quoad  ascensum  observandum  est,  quod 
ad  reg.  8  §  4  est  adnotatum. 

Ad  reg.  14 — 24.  Quae  hic  de  examine  statuuntur,  non  adeo 
fiunt  pro  promotione  ad  scholam  superiorem,  quam  ut  constet,  cui 
praemia  attribuenda  sint.  Effectus  tamen  idem  obtinetur,  si  quidem 
ex  doctrinae  ordine  regulae  promotionis  desumi  possint,  ut  videbitur 
infra,  dum  agetur  de  legibus  praemiorum 

Ad  reg.  29.  Videntur  in  regula  citata  esse  supprimenda  verba 
»Nobilibus  quidem  commodiora«,  quae  in  regionibus  omnibus 
cisalpinis  exosam  facerent  Societatem:  cum  optimi  quique  ideo  prae- 
ferendam  dicant  publicam  juvenum  institutionem  educationi  privatae, 
quia  ista  solum  aetate  haberi  potest  adeo  laudata  nostris  temporibus 
aequalitas,  quae  postea  destruitur  necessaria  officiorum  fortunarumque 
subordinatione. 

Ad  reg.  31.  Ratio  Collegiorum  nostrorum  postulat,  ut  hujus- 
modi  immunitatis  concedendae  non  adsit  potestas,  nisi  infirmitas  cogat 
studiorum  laborem  relaxare;  imo  huic  regulae  profecto  male  appli- 
catae  adscribendum  est,  quod  litterae  graecae  paulatim  deflexerint. 

Ad  reg.  32.  Haec  regula  vix  potest  executioni  mandari,  prae- 
sertim  ut  declamantibus  adsint  frequentes  aliarum  facultatum  et  scho- 
larum  auditores  cum  suis  Professoribus.  In  rationem  enim  deductis 
disputationibus,  actibus  solemnioribus  etc,  singulis  hebdomadibus  aut 
etiam  saepius  conveniendum  esset,  non  sine  magna  Professorum 
Auditorumque  molestia  et  scholarum  perturbatione.  Hinc  mirum  non 
est,  si  haec  regula  nullibi  observetur  et  olim  parum  observata  fuerit. 
His  in  regionibus  declamationes  in  singulis  scholis  fiunt  aliquoties 
intra  annum,  et  semel  vel  iterum  publice  majori  cum  apparatu.  — 
In  aliquibus  collegiis,  ut  tentamina  hujusmodi  majori  cum  apparatu 
fiant,  scenae  etiam  aliquae  exhibentur  ad  normam  reg.  19  Prof.  Rhet. 
Circa  has  scenicas  actiones  addit  aliquis  Professor:  t^A  quo  tempore 
ille  mos  introductus  fuit,  viget  inter  discipulos  aemulatio  maxima, 
crescit  in  dies  bona  studiorum  fama,  et  tantum  abest,  ut  inde  studia 
et  mores  aliquod  detrimentum  ceperint,  ut  contra  numquam  major 
fuerit  eorum  progressus  et  tutela.« 

Ad  reg.  37.  Censor  ille  vel  praetor  videtur  in  nostris  regioni- 
bus  esse  non  posse,  maxime  si  privilegio  aliquo  cohonestandus  est  et 
caeteris  aliquomodo  praesidet:  1?  Quia  studiosi  privilegia  iuter  suos 
coudiscipulos  exosa  habent,   ut  jam  insinuatum  ad  reg,  29  supra.  — 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  429 

2?  Quia  iimbra  est  monitoris  infunesta  instructione  mutua  (enseigne- 
ment  rautuel).     [Sic.] 

Ad  reg.  38.  In  multis  regionibus  odiosum  est  correctoris  nomen 
et  officium.  Si  tamen  retinendum  censeatur  (quemadmodum  et  in 
Helvetia  retinetur),  expungenda  videntur  verba,  ut  correctio  imponatur 
»per  aliquem  ex  scholasticis«;  intolerabile  enim  esset  hujusmodi 
scholastico  in  scholis  perseverare. 

Ad  reg.  46.  Moris  in  nostris  regionibus  est,  ut  auditores  tum 
superiorum,  tum  inferiorum  scholarum  extra  terapus  scholae  accedant 
ad  sacram  Confessionem ,  cujus  testes  schedulas  dant  Confessariis, 
Praefecto  dein  et  Magistris  tradendas,  ut  habetur  reg.  9  Comra.  Prof. 
Class.  inf.  —  In  more  quoque  apud  nos  positum  est,  ut  omnes  stu- 
diosi  bis  terve  in  anno  (puta  Festo  s.  Stanislai  v.  s.  Catharinae,  feria 
quinta  in  Coena  Domini  et  festo  s.  Aloysii)  publice  et  omnes  simul 
sub  missa  solemni  ad  sacram  Eucharistiam  accedant,  qui  mos  utrum 
retinendus  sit,  in  utramque  partem  ventilatur,  aliis  affirmantibus,  tum 
propter  aedificationem  publicam,  tum  quia  abusus  non  admodum  ti- 
mentur;  aliis  contra  negantibus  propter  sacrilegii  periculum;  sciunt 
enim  vel  suspicantur,  vel  ab  invitis  notari  qui  solemni  hac  die 
sacrae  mensae  non  participant. 


Scribendi  ad  examen  leges. 

Circa  has  leges  observandum  recurrit:  Cum  in  nostris  regioni- 
bus  tradatur  etiam  ordo  doctrinae  pro  superioribus  facultatibus, 
magno  scientiarum  et  studiorum  emolumento  hae  examinis  leges 
etiara  ad  has  extendendae  sunt. 


Leges  Praemiorum, 

Ad  reg.  1.  Praemiorum  numerus  jam  usu  recepto  diversus 
est.  Multis  placet  sequens  ordo  qui  in  Helvetia  plerumque  ob- 
servatur. 


430  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


I.     In  unaquaque   schola. 

1?  Praemium  unum  vel  etiam  alterum  ex  Progressu  annuo, 
pro  quo  computantur  a)  Exercitationes  styli  semel  in  hebdomada  vel 
ter  in  mense  faciendae  intra  scholarum  tempus.  b)  Examina  circa  prae- 
cepta  scholae  propria,  explicationes  authorum,  doctrinam  Christianam, 
Geographiam,  Mathesim  etc.  c)  Recitationum  notae  per  annum  factae. 
—  2?  Ex  Doctrina  Christiana.  —  3?  Ex  Historia  et  Geographia 
(quae  duo  nunquam  separari  deberent,  si  altera  alteri  subserviret).  — 
4?  Ex  Mathesi 


II.     In  Rhetorica  et  Humanitate. 

1?  Ex  Oratione  soluta  latina. 

2?  Ex  Carmine. 

3?  Ex  Oratione  vernacula. 

4?  Ex  Litteris  Graecis. 

In  unaquaque  vero  materia  praemium  unum  vel  plura  forent 
pro  loci  consuetudine  et  discipulorum  numero.  —  Nonnumquam  dan- 
tur  praemia  (etiam  in  suprema  Grammatica)  pro  Epistola  sive  latina 
sive  vernacula,  quod  quidem  aliquibus  absonum  videtur,  quoniam 
Epistola  in  Oratione  seu  Amplificatione  contineatur. 


III.    In  scholis  Grammaticae. 

1?  Ex  Versione  vernaculo-Latina. 
2?  Ex  Versione  Latino-vernacula. 
3?  Ex  Litteris  Graecis. 

In  suprema  Grammatica  etiam  Carmini  praemium  tribui  solet. 
—  Sunt  Collegia,  in  quibus  et  Calligraphiae  praemium  datur,  oppor- 
tune  quidem,  nisi  quod  haec  ars  ad  gymnasium,  quo  occupamur, 
pertinere  non  videatur,  nec  magistri  omnes  tales  sunt,  qui  exempla 
rite  ordinatae  scripturae  praebere  valeant. 

Ad  reg.  2  —  8.  Cum  non  solum  in  scriptionibus ,  sed  etiam 
examinibus  de  doctrina  Christiana,  de  Historia,  Geographia,  Arithmetica 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  431 


praemia  proponi  nostris  in  regionibus  soleant,  non  inutile  foret  etiam 
pro  his  leges  constituere,  nimirum  ut  sciatur,  utrum  scripto  an  viva 
voce  illa  examina  instituere  expediat,  in  aliis  enim  Collegiis  propo- 
nuntur  examina  scripto  exarancla  singulis  mensibus  de  singulis  ma- 
teriis,  in  aliis  vero  lectiones  viva  voce  recitatae  in  rationem  addu- 
cuntur,  et  quidem  hae  notae  per  annum  acquisitae  in  aliquibus  Col- 
leglis  dimidiam,  in  aliis  tertiam  partem  notarum  constituunt  examinis 
in  fine  anni  subeundi. 

Ad  reg.  9  —  fin.  Decrcto  Gubernii,  cujus  munificentia  prae- 
mia  distribuuntur,  statutum  est,  ut  praemia  praemiis  cumulari  non 
possint.  Unde  quamvis,  qui  primus,  primus  etiam  nominetur,  prae- 
mium  tamen  transit  ad  proxime  sequentem,  qui  ipse  praemium  ali- 
quod  non  receperit.  Praemio  progressus  annui  conjungere  licet 
alterum  praemium,  similiter  et  praemium  ex  litteris  graecis,  haere- 
ditario,  ut  ajunt,  jure  non  transit  ad  alium;   accipit  qui  meritus  est. 

Ad  reg.  12.  Solet  in  plerisque  Collegiis  praemiorum  catalogus 
typis  mandari  ac  distribui.  Cum  nomine  victoris  conjungitur  in  ali- 
quibus  Collegiis  elogium,  quod  quandoque  insulsum  videri  potest, 
non  solum  quia  encomia  condi  debent  in  materia  non  raro  sterili, 
sed  quia  variari  semper  debent,  tum  propter  magnam  victorum  ca- 
tervam,  tum  quia  catalogus  unius  anni  comparari  potest  cum  cata- 
logo  praecedentium  annorum.  Sufficeret  enim,  ut  recitentur,  quin 
imprimantur;  imo  illorum  recitatio  omitti  posset,  si  nimirum  prae- 
miorum  distributio  protrahatur.  Contra  spiritum  hujus  regulae  quo- 
que  est,  ut  adjungantur  nominibus  notae  minus  honorificae,  si  quidem 
jubemur  laudem  merentibus,  non  vero  ceteris  vituperium  publice 
tribuere. 

In  Helvetia  praemitti  solet  catalogo  praemiorum  ordo  doctring-e 
auditorum  in  superioribus  facultatibus,  quae  consuetudo  omnibus  pro- 
bata  multum  confert  ad  acuendam  diligentiam  et  industriam  discipu- 
lorum.  Dividuntur  autem  in  hoc  ordine  auditores  in  tres  classes 
quarum  prima  complectitur  qui  fecerunt  progressum  maxiraum,  altera 
qui  raagnum,  tertia  qui  mediocrem.  Petitur  autem  formula  quaedam 
communis,  juxta  quam  hujusraodi  catalogus  confici  debeat. 

Idem  judicium  esto  de  versibus,  qui  uniuscujusque  victoriam 
cohonestare  deberent,  ac  elogiis,  de  quibus  supra  actum.  Res  est 
fastidii  plena  maxime  attritis  jam  labore  totius  anni. 


432  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


Regulae  communes  Professoribus  Classium  inferiorum. 

Ad  reg.  12.  Praeter  annotata  ad  reg.  8  §  2  Praef.  stud.  inf. 
considerandum  est,  an  conveniat  adhuc  praescribere  Emmanuelis  libros 
pro  scholis  inferioribus ;  an  contra  sufficiat,  ut  ad  normam  Emmanuelis 
componatur  grammatica,  quae  una  sit  saltem  in  eadem  Provincia.  — 
Ceterum  quamvis  Emmanuelis  nomen  libris  praescribebatur,  tot  videre 
est  Grammaticas  quot  Provincias,  ita  ut  genuinum  ejus  opus  inter 
raritates  bibliographicas  habeatur.  In  genere  autem  annotare  juvat, 
quod  majores  quoque  nostri  censuere,  libros  elementares,  quacunque 
de  re  tractant,  breves  esse  debere,  licet  etiam  in  illis  aliquid  desit, 
cui  facile  ceterum  supplebit  magistri  explicatio,  quae  est  liber  omnium 
optimus,  quaeque  eo  facilius  retinebitur,  quo  magis  annotandi  necessi- 
tatem  ex  ipsius  libri  brevitate  intellexerint  discipuli,  v.  reg.  27.  Id- 
ipsum  se  expertos  fuisse  asseruerunt  plurimi  Societatis  Patres,  qui 
ad  canitiem  usque  inter  pueros  versati  sunt.  Quotidiana  experientia 
ceterum  satis  ostendit  linguae  latinae  v.  g.  et  Eloquentiae  studium 
ea  mensura  cecidisse,  qua  grandiora  de  illius  praeceptis  volumina 
conderentur.  Certe  liber  elementaris,  quo  brevior,  eo  melior,  dum- 
modo  sit  accuratus;  omniumque  judicio  haec  summa  est  Professoris 
in  quacunque  facultate  regula:  pauca  praecepta,  multa  exempla, 
plurima  exercitatio. 

In  inferioribus  scholis  praecipua  ratio  habenda  est  linguae  ver- 
naculae,  neglectus  enim  hujus  linguae  maxima  est  objectio,  quae  fit 
non  modo  ab  adversariis,  sed  etiam  ab  iis,  qui  Societati  omnino  ad- 
dicti  sunt;  passim  auditur,  e  scholis  nostris  prodire  juvenes  quidem 
probos,  latinitatem  satis  edoctos,  sed  rudes  valde  Unguae  patriae. 
Itaque  lingua  vernacula  in  omnibus  scholis,  praesertim  vero  in  Rhe- 
torica,  summo  studio  curanda  est.  Alioquin  juvenes  multi  ad  nostras 
scholas  non  accedent  aut,  postquam  accesserint,  discedent,  uti  non 
semel  factum  est.  Quod  certe  omnino  contrarium  est  scopo  a  Socie- 
tate  intento,  hisce  maxime  temporibus,  quando  tam  rarae  sunt  scholae, 
in  quibus  cum  scientia  vera  germana  quoque  pietas  ac  virtus  juvenum 
animis  insinuatur.  Petitur  proin,  ut  1?  Grammatica  vernacula  pari 
passu  cum  grammatica  latina  procedat,  utque  in  Humanitate  et  Rhe- 
torica    eadem    ratio    habeatur    linguae    vernaculae,    quam    latinae. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  433 

2?  Ut  discipulis  explicentur  eorumque  memoriae  mandentur  selecta 
soluti  ac  ligati  sermonis  exemplaria.    3  ?  Ut  in  explicatione  latinorum 
ac  Graecorum  authorum  tales  versiones  adhibeantur,  quae  monstrent, 
quale   sit  ingenium   utriusque  linguae,  ita  ut  per  interpretationem, 
V.  g.  latinam,  etiam  vernaculae  linguae  indolem  altius  hauriant;  quod 
ut  facilius  fiat,  Magistris  permittendus  esset  usus  versionum  a  Doctis 
jam  factarum:  impossibile  enim  est,  Magister  saepe  juvenis  et  multis 
aliis   curis  distentus   accuratam  expoliat  versionem.     4?  Ut  pari  fere 
numero   dentur  exercitationes  tum  in  latina  tum  in  vernacula  lingua. 
Vide  supra  appendicem  n?  6.  —  Sunt  etiam  qui  vellent,  ut  Praecepta 
Rhetorices  et  Poeseos  vernacule  traderentur,  aliis  pluribus  et  graviori- 
bus  contradicentibus,  cuni  in  scholis  Rhetoricae  et  Humanitatis  satis 
latine  jam  capiant,  ut  facillime  praecepta  brevissima  intelligere  possint. 
Historia  vero,   Geographia  et  Mathesis  videntur  vernacule  tradenda. 
Egressis  enim  e  nostris  scholis  Alumnis  saepius  occurrit  occasio  coUo- 
quendi  de  his  rebus  cum  aliis,  imo  examina  ad  gradum  subeuntes  et 
inustam  sibi  ignorantiae  notam  reportant,  si  expedite  et  usitatis  verbis 
de  his  rebus  nequeant,   ut  usuvenit,  disserere.     Si  introduceretur  in 
hac  re  mutatio,  non  esset  necessarium  tot  adhibere  subsidia  (ceterum 
non  negligenda)  ad  allevandum  scholarum  laborem  et  taedium.    Prae- 
cipuus  enim    labor   discipulorum    erit   in    retinendis    explanationibus 
historicorum  et  poetarum,  in  conferendis  perpetuo  inter  se  linguis  per 
versiones  latinas ,   graecas ,   vernaculas  etc. ,   quae   omnia   varietatem 
quandam  inducunt   et  inserviunt   ad   pellendum  taedium   brevi  sub- 
repturum,  si  nihil  nisi  latinum  juvenum  auribus  insonaret.    Praeterea 
accessoria,  uti  Geographia,  Historia  etc,  si  patrio  sermone  tradantur, 
eo   ipso  jucundiora  fiunt.     Uno  verbo,   hac   methodo  semel  admissa, 
lingua  patria  magis  fovebitur,  et  alumni  nostri  vitam  civilem  ingressi 
non  jam   ut   peregrini    quidam  in   propria  patria   versabuntur,    nec 
Nostri  de  neglecta  lingua  vernacula,  ut  saepius  accidit,  arguentur. 

Ad  reg.  13.  Optandum  videtur,  ut  pari  passu  lingua  graeca 
procedat  cum  lingua  latina,  saltem  quoad  interpretationem  authorum ; 
studium  enim  linguae  graecae  magni  fit  in  Germania. 

Ad  reg.  14.  Circa  hanc  regulam  est  aliqua  opinionum  discre- 
pantia.  Sunt  qui  velleut,  ut  ad  duas  horas  tempus  scholae  matutinae 
et  vespertinae  restringeretur,  quia,  ut  ajunt,  olim,  quando  non  erant 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  28 


434  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

lexicorum  et  similium  librorum  subsidia,  instar  librorum  omnium  erat 
magister  discipulis  suis,  unde  necesse  erat,  ut  tempus  scholae  pro- 
traheretur.  Nunc  autem  cum  adsint  tot  tantaque  scientiarum  ad- 
minicula,  duae  horae  pro  schola  tum  matutina  tum  vespertina  sufficere 
videntur,  maxime  si  magistri  non  omittaut  dare  pensa  domestica  pro 
utraque  illa  schola.  Utilior  longe  videtur  illa  methodus  Magistris  et 
discipuHs:  discipulis  quidem,  quibus  proprio  marte  laborandum  est, 
Magistris  vero,  qui  tempus  magis  diuturnum  praeparationi  et  lectioni 
impendere  possunt.  —  Contra  alii  censent,  tempus  scholae  contra- 
hendum  non  esse  1?  propter  multiplicem  lectionum  materiam.  Licet 
enim  solida  videatur  ratio  adversariorum ,  si  scholae  adhuc  in  eo 
essent,  ut  addiscendae  linguae  latinae  totae  occuparentur,  nunc  autem 
praeter  hnguam  latinam  et  graecam  hngua  quoque  vernacula,  Historia, 
Geographia,  Arithmetica  addiscendae  sunt,  unde  tempus  vix  sufficiens 
invenietur  tot  disciplinis  evolvendis.  Posset  tamen  abbreviari  tempus 
scholae  circa  finem  anni  scholastici,  v.  g.  mense  juHo  ineunte,  tum 
propter  calores,  tum  quia  jam  aliquae  materiae  cessant,  instante 
scilicet  examine.  2  ?  Vivae  vocis  explicatio  plus  prodest  pueris,  quam 
lectio  continuata  aut  privatura  studium,  quod  tamen  negligendum 
non  est.  Praeterea  in  hujusmodi  schohs  tribuitur  singulis  diebus, 
sabbatho  excepto,  hora  una  scriptioni  privatae,  unde  tempus  reipsa 
ad  quatuor  horas  contrahitur.     V.  infr.  ad  reg.  27. 

Ad  reg.  18.  Necessarius  profecto  est  pro  superioribus  facul- 
tatibus  hnguae  latinae  usus,  unde  et  in  inferioribus  scholis  omnino 
est  commendandus.  Attamen  minime  hisce  temporibus  neghgi  debet 
summa  patrii  sermonis  puritas,  curandumque,  ut  discipuh  bonam  ac 
genuinam  pronuntiationera  et  magnam  in  bene  loquendo  facihtatem 
acquirant.  Hinc  efticiendum  videtur,  ut  discipuli  a  suprema  gram- 
matica  ita  latine  loqui  incipiant,  ut  noununquam  vernaculae  hnguae 
specimen  praebeant  praesente  Professore,  qui  errores  in  loquendo 
corrigat.  —  Ut  latine  loquendi  usus  ahquatenus  retineatur,  posset 
1?  retineri  usus  explicandi  praecepta  latino  idiomate,  2?  ut  dispu- 
tationes  in  singuhs  schohs  inferioribus  praescriptae  eadem  hngua  fiant. 

Ad  reg.  21 — 24.  A  quo  tempore  in  scholis  praeter  consueta 
etiam  Historia,  Geographia  etc.  tradi  coeperunt,  contractus  fuit  corri- 
gendi  modus  fere  unice  ad  normam  reg  22,  non  observatur  autem 
quod  est  in  regula  21 ,  ut  privatim  cum  unoquoque  agat  Magister. 
Quae  conferre  possunt  ad  optimum  explicandi  corrigeudique  modum, 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  435 

videre  est  apud  P.  luvenciiim  in  suo  de  ratione  discendi  et  docendi 
libello,  cujus  attenta  lectio  praesertim  junioribus  magistris  nunquam 
satis  commendari  potest. 

Ad  reg.  27.  Praeter  authores  antiquos  latinos  adhibentur  quo- 
que  hic  e  poetis  latinis  recentioribus,  v.  g.  Sautelio,  Baldo '),  Sarbievio^), 
WaUio  etc.  selecta  quaedam  carmina.  —  ExpHcandi  sunt  quoque 
Authores  vernaculi  approbati,  expurgati,  ut  dictum  supra  ad  reg.  12. 
Interpretatio  Authorum  qua  ratione  fieri  debeat,  in  regula  satis  de- 
claratur,  et  qui  fusiorem  postulant  explicationem ,  habent  in  libello 
luvencii,  unde  sibi  fiat  satis.  Verumtamen  hisce  temporibus  praeter 
latinam  interpretationem,  quae  plerumque  hodie  non  sine  damno 
negligitur,  adjicienda  est  interpretatio  vernacula  etiam  in  Rhetorica, 
quo  magis  ahimni  linguarum  comparationem  atque  indolem  sibi 
faciant  famiharem.  —  Continua  tamen  in  Rhetorica  interpretatio 
aliis  taediosa  videtur,  unde  fieri  posset  hujusmodi  interpretatio ,  dum 
ex  ea  fructus  uberior  sperari  potest,  v.  g.  dum  locus  aliquis  illustrior 
explicandus  est, 

Temporum  ratio  postulat,  ut  in  scholis  inferioribus ,  aliquid 
ex  Historia,  Geographia  et  Arithmetica  ita  explicetur,  ut,  si  forte 
studiorum  cursum  abrumpere  cogantur,  tirones  non  soli  hnguae 
latinae  addiscendae  tempus  suum  inutiliter  impenderint,  sed  e  scholis 
suis  reporteiit  quasdam  saltem  notiones,  quae  ad  communem  vitae 
civilis  usum  aUquid  utihtatis  conferant.  In  schoUs  quoque  Rhe- 
toricae  et  Humauitatis  non  respuendae  videntur  Mythologiae  et 
Archaeologiae  elementa,  quae  jam  pridem  in  pluribus  coUegiis  tra- 
duntur.  Caeterum  cavendum  est,  ne,  multipUcatis  disciplinis,  ob- 
tundantur,  quod  saepe  fit,  ingenia  et  soUdioris  studu  nauseam  ali- 
quam  capiant.  Quod  forte  effici  posset,  si  non  adeo  varia,  quam 
unum  quid,  sed  plene  explicatum,  tradatur  sequenti  fere  modo: 


1)  Jacob  Balde  S.  J.  (Ensisheim  1603,  1624,  1668),  Lyricorum  libri  IV 
et  Epodon  lib.  unus  Monachii  1643.  Zahlreiche  Aufiagen  und  Uebersetzungen. 
Vergl.  Herder's  Werke ;  Berlin ,  Hempel ,  HI.  Bd. ,  und  Westermayer :  Jacobus 
Balde,  Munchen  1868. 

2)  Mathias  Cas.  Sarbiewski  S.J.  (1593,  1610,  1640),  Lyricorum  librilll 
Epigram.  lib.  I.  Coloniae  1625,  12^.  pp.  200.  Zahlreiche  Auflagen,  letzte  in 
s.  ges.  Werken,  Krakau  1892.  Vergl.  Langbein,  Commentatio  de  Math.  C.  Sar- 
bievii  S.  J.  Poloni  vita,  studiis  et  scriptis  Dresdae  1753.  Nova  act.  erudit.  1753 
p.  621  ff. 

28* 


436 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


Ordo  inf.     Gramm.  infimae. 


Ordo  sup. 


Gramm.  infimae. 
Gramm.  media. 
Gramm.  suprema. 
Humanitas. 
Rhetorica. 


Author 

Epitomehistsacr. 

Cornelius  Nepos. 
Epistol.  Ciceronis. 
Titus  Livius. 
Virg   Cicero, 
Virg.  Horat.  Cic. 
Tacit.  etc. 


Historia 

Biblica. 

Ecclesiastica. 
Histor,  univ.  ant. 
Histor.  univ.  ant. 
Histor.  univ.  rec. 
Histor.  univ.  rec. 


Geographia 

Notion.  prael.  Topogr. 

Patriae. 
Europa. 

Geographia  antiqua. 
Idem. 

Geographia  recens. 
Idem  vel  de  sphaera. 


Si,  quantum  fieri  potest,  Author  explicandus  cum  Historia  ad- 
discenda  et  Geographia  conveniunt,  fieri  forte  posset,  ut,  dum  unum 
aliquid  intendi  videtur,  reliqua  etiam  assecutos  se  esse  gaudeant 
discipuli.  Sic  certe  Author  latinus  iu  inferiore  ordine  gramm.  infimae 
convenit  cum  historia  biblica  addiscenda;  sic  convenire  deberent 
reliqua;  aut  saltem  Magister  in  versionibus,  quas  proponit,  et  in  reli- 
quis  exercitationibus  omnibus  conari  deberet,  ut  discipuli  pro  modulo 
suo  in  unum  aliquod  intenderent,  ut  in  magna  varietate  unitatem 
sectarentur.     V.  iufra  ad  reg.  2  Prof.  gramm.  infer. 

Ahi,  ut  confusionis  malum  vitetur,  vellent,  ut  materiae  non 
simultanee,  sed  successive  per  singulos  menses  tradantur,  ita  ut 
V.  gr.  primo  mense  habeantur  lectiones  continuae  de  Arithmetica,  se- 
cundo  de  Historia  et  tertio  de  Geographia  et  ita  porro.  Haec  Me- 
thodus  Magistris  commoda  est,  sed  timetur,  ne,  dum  Auditores  rem 
unam  addiscunt,  obliviscantur  aliam.  Moris  quoque  est,  ut  in  omni- 
bus  schohs  semel  in  hebdomada  habeatur  declamatio,  quae  praeter 
reliqua  emolumenta  hoc  etiam  utilitatis  habet,  ut  Magister  facile  cor- 
rigere  possit  vitiosam  pronunciationem  puerorum,  quem  in  finem 
maxime  quoque  juvabit,  si  pueri  in  schohs  Grammaticae,  ut  legant 
alta  voce  vernacule,  magistro  corrigente,  adigerentur. 

Ad  reg.  29.     Rhetoricae  Cypriani  alia  forte  substitui  posset. 

Ad  reg.  32.  Tentamina  pubhca  in  Collegiis  instituuntur,  hic 
quidem  post  primum  semestre  spatium,  istic  quidem  ad  finem'  anni 
scholastici.  Primum  tempus  magis  convenit  cum  instituto  nostro, 
alterum  passim  magis  in  usu  est.  Illa  tentamina  saepe  languent  et 
taedium  afferunt  invitatis,  nullam  vero  utilitatem  discipuhs.  Causa 
est,  quod  saepe  discipuli  minus  idonei  ad  respondendum  ab  interro- 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  437 

gantibus  evocentur:  profecto  ad  bonum  successum  tentaminis  multum 
juvaret,  si  non  nisi  optimi  ex  unaquaque  schola  sese  ad  illud  examen 
sisterent.  Alia  causa  est,  quod  exercitationes  hujusmodi  fiant  sine 
sufficienti  apparatu,  et  hinc  sine  sufficienti  externorum  frequentia  et 
applausu:  cui  malo  (Ratio  st.)  mederi  posset,  si  intermisceantur  in- 
terrogationibus  quaedam  declamationes,  dialogi,  imo,  ubi  fieri  potest, 
si  musici  suis  concentibus  taedium  subinde  dissipent ,  et  totam  illam 
academicam  exercitationem  magis  festivam  reddant.  Hujus  moris, 
qui  novus  non  est,  exempla  citantur  in  historia  Societatis  Jesu  in 
Germania.  —  Conspectus  hujusmodi  tentaminis  solet  typis  mandari; 
optandum  est,  ut  eadem  saltem  in  unaquaque  Provincia  servetur  forma. 

Ad  reg.  37.  Haec  exercitatio  ad  promotionem  generalem  ab- 
unde  suppleri  videtur  per  concertationes,  quae  uno  ferme  mense  ante 
praemiorum  distributionem  fiunt;  unde  hujus  concertationis  mentio 
fieri  posset  in  regula. 

Ad  reg.  38,  Petitur,  ut  non  solum  in  genere  ponatur  aliquis 
esse  bonus,  retinendus,  rejiciendus;  sed  ut  hi  numeri  applicentur 
1?  ad  progressum  in  studiis,  2?  ad  mores,  3?  ad  diligentiam  in 
stiidiis. 

Ad  reg.  42.  Quid  censeatur  de  hac  regula,  jam  dictum  est 
ad  reg.  46  Profess.  stud.  inf. 


Regulae  Professoris  Rhetoricae. 

Ad  reg.  1.  Indicandi  quoque  videntur  Authores  vernaculi,  qui 
in  singulis  schohs  inferioribus  expUcantur,  et  curandum  simul,  ut 
continua  instituatur  comparatio  inter  Authores  antiquos  et  vernaculos; 
sic  enim  facilhme  antiquarum  Hnguarum  necessitas*et  utiiitas  elucescit, 
et  unius  linguae  studium  cognitioni  alterius  Hnguae  amicum  fert  sub- 
sidium.  —  Sunt  etiam  qui  petunt,  ut  ahqua  summa  logicae  quantum 
ad  Rhetoricam  argumentationem  exphcetur. 

Ad  reg.  2.  Divisio  temporis  in  regula  indicata  mutari  debet 
tum  propter  abundantiorem  lectionum  materiam  tum  propter  fre- 
quentiores  exercitationes  in  lingua  vernacula.  —  Moris  est  hic  in 
Helvetia,    ut  circiter  hora  integra  cum   dimidia  attribuatur  singuUs 


y 


438  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

hebdomadibus  Historiae,  Geographiae,  Arithmeticae.  -  Nec  tantum 
etiam  temporis  impenditur  exercitio  memoriae,  quantum  in  regula 
praescribitur,  cum  jam  aliqua  memoria  recitentur  ante  ipsum  scholae 
initium,  et  professor  soleat  ante  singulas  praelectiones  rationem  prae- 
cedentis  praelectionis  exigere.  —  Diebus  vacationis  alia  exercitatio 
non  habetur  nisi  academica. 

Ad  reg.  4.  lam  supra  ad  reg.  21  —  24  Comm.  Prof.  Classium 
inf.  annotatum  est,  fieri  non  posse,  ut  omnium  scriptiones  singulis 
vicibus  corrigantur;  unde  videtur  solum  indicandus  modus  reg.  22 
Comm.  Prof.  Class.  inf.  praescriptus,  atque  hinc  etiam  caderet  regula 
sequens  de  exercitationibus  inter  corrigendum. 

Ad  reg.  6.  Nostris  in  regionibus  vix  adhibetur  Cicero  ad  prae- 
cepta  Rhetorices,  cum  maxime  tradat  quae  ad  eloquentiam  judicialem 
pertinent,  unde  licet  ad  generalia  Rhetorices  praecepta  adhiberi  possit, 
specialia  tamen  praecepta,  v.  g.  ad  eloquentiam  sacram  spectantia, 
aliunde  desumenda  videntur.  V.  Ann.  ad  reg.  12  Comm.  Prof.  Class. 
inf.  Sunt  qui  putant,  Rhetoricam  vernacule  esse  tradendam  quoad 
praecepta,  1?  quia  putant,  praecepta  facilius  capi,  si  vernacule, 
2?  quia  ahquid  concedendum  est  temporum  necessitati,  quae  latinum 
omne  exturbatum  cupiunt.  Sed  cum  brevissima  sint  oportet  prae- 
cepta,  et  parum  profecisse  censendus  esset  qui  praecepta  hujusmodi 
latine  conscripta  non  caperet,  retineri  posset  Rhetorica  verbis  Cice- 
ronis  conscripta,  illustrata  exemplis  graecis,  latinis,  vernaculis,  quae- 
que  eadem  esset  saltem  in  omnibus  Collegiis  ejusdem  Provinciae. 

Nostris  in  regionibus  toto  anni  curriculo  praeleguntur  Poetae, 
quod  opportunum  videtur  vel  ad  ipsam  oratoriam  facultatem  excitan- 
dam  atque  fovendam. 

Ad  reg.  7.  Cum  petatur  Rhetorica  scripta  ad  usum  nostrorum 
temporum,  videntur  ejus  praecepta  inutiliter  confirmari  authoritate 
aliorum  Rhetorum:  Opportunum  hujusmodi  quid  esse  poterat  eo  tem- 
pore,  quo  omnes  in  ipsum  textum  Ciceronis  vel  Aristotelis  commen- 
tabantur.  In  Germaniae  gymnasiis  plane  universis  magno  cum  rumore 
traditur  disciplina  separata,  quae  humaniorum  litterarum  veluti  per- 
fectionem  docet,  earumque  institutionem  omnibus  numeris,  uti  dicunt, 
absolvit.  Haec  disciplina  Aesthetica  vocatur.  Hujus  quidem  disci- 
plinae  theoretica  cognitione  multum  adjuvari  potest  magister  sive  ad 
praeceptorum  sive  ad  Authorum  bonam  praelectionem ,  verum  non 
existimamus   ejus  tractationem  ex  professo  in  nostras  scholas  esse 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  439 

inducendam,  tum  quod  nimis  generaliter  et  philosophice  litteras  tractat, 
tum  quod  pars  magna  praeceptorum  ex  Psychologia  empirica  desu- 
menda  sit. 

Ad  reg.  8  §  3.  Utile  esset,  ut,  dum  explicatur  v.  g.  orator 
latinus,  afferatur  Orator  v.  Poeta  vernaculus,  qui  consimile  argumen- 
tum  tractavit,  ac  vicissim,  dum  explicatur  orator  vernaculus,  hac 
scilicet  ratione  utriusque  linguae  studium  impensius  foveretur. 

Ad  reg.  9.  Vix  ahter  impelli  possunt  studiosi  ad  laborem,  quam 
si  singulis  diebus  exercitatio  exigatur,  quin  propterea  impediatur  Ma- 
gister,  ne  ahquibus,  quorum  dihgentiam  perspectam  habet,  diutur- 
niorem  laborem  imponat,  rehcta  interim  exercitatione  quotidiana 

Ad  reg.  10.  Discrepantia  opinionum  etiam  existit  circa  quae- 
stionem,  utrum  in  scholas  nostras  introduci  debeat  carmen  vernacu- 
lum  a  tyronibus  conficiendum?  Suadet  certe  et  quia  in  ahis  col- 
legiis  hoc  fit,  et  quia  carmen  vernaculum  etiam  multum  confert,  ut 
hngua  accuratius  ac  plenius  addiscatur.  Sed  contra  timendum  est, 
si  juvenes  in  poesi  vernacula  exerceantur,  ne  1?  sohdioris  doctrinae 
nauseam  capiant  ex  ipsa  vernacule  versificandi  facultate,  2?  ne,  imi- 
tationis  causa  varios  perlegentes  poetas,  morum  integritati  vulnus 
inferant  vix  ullo  remedio  sanandum,  et,  dum  flosculos  poeticos  colli- 
gunt,  lateat  anguis  in  herbis.  Et  his  quidem  rationibus  suffragatur 
authoritas  gravissimorum  virorum  DD.  Berthehn  (Preface  du  dic- 
tionnaire  des  rimes),  Fleury  (Traite  des  fitudes),  Locke  (de  T^du- 
cation  des  enfans  T.  2  §  179),  Racine  (Lettres  a  son  fils). 

Ad  reg.  12.  Delenda  videntur  quae  de  Hieroglyphicis ,  sym- 
bohs  etc.  dicuntur,  utpote  quae  sunt  nostris  teraporibus  minus  accom- 
modata. 

Ad  reg.  13.  In  graecis  quemadmodum  in  latinis  pari  passu 
procedit  Orator  et  Poeta  per  totum  anni  curriculum.  —  Post  hanc 
vero  regulam  ponenda  esset  regula  de  authoribus  in  hngua  vernacula 
praelegendis,  qui  varii  necessario  sunt  pro  varia  gente.  Unde  sufficere 
forte  posset,  ut  statuatur  in  regula:  1?  Nullum  Authorem  esse  assu- 
mendum,  nisi  qui  omnium  consensu  inter  primarios  scriptores  (auteurs 
classiques)  hujus  gentis  recensetur.  2  ?  Nihil  esse  admittendum,  quod 
fidem  cathohcam  vel  bonos  mores  labefactare  possit.  3?  Propterea, 
quantum  fieri  potest,  designandos  esse  Authores  Cathohcos.  —  Electio 
autem  Authorum  in  specie  rehnqui  posse  Provinciah,  qui,  auditis  cen- 


^y 


440  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

soribus  Provinciae,  rem  totam  decretorio  judicio  P.  N.  Generalis  pro- 
poneret. 

Ad  reg.  15.  Die  vacationis  nulla  solet  haberi  lectio,  sed  hac 
die  solet  haberi  consessus  Academicus,  ut  dictum  supra  ad  reg.  1. 

Ad  reg.  17.  Addendum  videtur,  ut  etiam  vernaculae  hujus- 
modi  exercitationes  habeantur.  —  Ceterum  hae  exercitationes  accom- 
modandae  sunt  ad  normam  tentaminis  publici,  nec  forte  in  facultati- 
bus  superioribus  prorsus  omittendae,  ne  pubescens  eloquentiae  germen 
inter   scientiarum   severiorum   spinas  ac   tribulos    omnino    suffocetur. 

Ad  reg.  18.  In  nostris  regionibus  moris  est,  ut  semel  tantum 
in  anno,  idque  circa  finem,  auditorum  elucubrationes  affigantur,  quia 
alioquin  nimius  esset  Magistrorum  labor  in  corrigendo. 


Regulae  Professoris  Humanitatis. 

Ad  reg.  1.  Cum  gradus  hujus  scholae  sit  praeparare  solum 
eloquentiae,  optatur,  ut  in  hac  schola,  praeter  praecepta  generalia 
de  stilo,  tradantur  praecepta  speciaha  circa  fajciliores  tum  in  prosa 
tum  in  versibus  exercitationes ,  quales  sunt  Epigramma,  Elegia, 
Ecloga  etc;  Narrationes,  Epistolae,  Orationes  breviores:  ut  scihcet 
dein  Rhetorica  solum  in  poesi  lyrica,  dramatica  et  epica,  et  in  elo- 
quentia  sacra  et  forensi  occupari  possit.  Quod  quidem  in  usu  fuisse 
apud  Majores  nostros  vel  inde  patet,  quod  hac  schola  passim  in  Ger- 
/^  mania  Rhetorica  prima  vocatur. 

Hic  etiam  exphcantur  Eclogae  Virgilii  1,  4,  5,  9.  —  Conficien- 
dus  quoque  videtur  liber  praeceptorum  pro  hac  schola,  uti  annotatum 
ad  reg.  6  Prof.  Rhet. 

Ad  reg.  2.  De  divisione  temporis  idem  observandum,  quod 
supra  ad  reg.  2  Prof.  Rhet,  Die  tamen  sabbati  non  fiunt  repetitiones, 
sed  semel  tantum  in  mense. 

Ad  reg.  3.  De  ratione  corrigendi  scriptiones  idem  observan- 
dum,  quod  supra  ad  reg.  4  Prof.  Rhet.  et  reg.  21—24  Comm.  Prof. 
Class.  infer. 

Ad  reg.  5.  Quod  hic  habetur  de  latina  lingua,  idem  dicendum 
videtur  de  lingua  vernacula. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830,  441 

Ad  reg.  6.  Quod  ad  stilum  epistolarem  pertinet  jam  in  su- 
prema  Grammatica  traditum  est:  unde  et  exercitationes  hic  propositae 
permiscue  fere  fiunt,  tum  in  prosa,  tum  in  versibus:  quemadmodum 
enim  traduntur  praecepta  de  facilioribus  stili  generibus,  ut  ad  reg.  1 
dictum  est,  ita  quoque  eorumdem  generum  exercitationes,  prout  occur- 
runt,  praescribuntur.  —  Eaedem  exercitationes  lingua  vernacula  fa- 
ciendae  sunt  cum  moderamine  reg.  10  Prof.  Rhet.  indicato.  —  Ali- 
qui  etiam  vellent,  ut  usus  Chriarum  saltem  quoad  nomen  rejiceretur. 

Ad  reg.  8.  lam  supra  ad  reg.  1  et  ad  reg.  6  Prof.  Rhet. 
accommodandam  esse  praelectionem  nostris  temporibus. 

Ad  reg.  9.  Optandum  videtur,  ut  syntaxim  graecam  jam  ab- 
solverint  auditores  in  suprema  Grammatica:  nisi  enim  jam  praecesserit 
syntaxis  graecae  cognitio,  vix  fieri  potest,  ut  praeclarior  Authorum 
seu  explicatio  seu  praelectio  suscipiatur.  —  Aliqui  omissum  vellent 
obscurius  Synesii  nomen;  dein  ut  alternis  vicibus  in  prosa  et  Carmine 
explicentur  Authores.  —  Hic  in  humanitate  explicatur  etiam  Homerus. 

Ad  reg.  10.   Idem  observandum,  quod  supra  ad  reg.  18  Prof.  Rhet. 


Regulae  Professoris  Supremae  Grammaticae. 

Ad  reg.  1.  1?  Forte  tota  syntaxis  graeca  dari  posset,  salva 
repetitione  aliqua  facienda  in  Humanitate.  V.  supra  ad  reg.  9  Prof. 
Humanitatis.  2?  Explicantur  maxime  ex  Oratoribus  Titus  Livius, 
dein  Ciceronis  epistolae  pro  stylo  epistolari.  Pro  poetis  vero  habentur 
selecta  poetarum  ad  usum  Collegii  Friburgensis,  uti  dictum  est  ad 
reg.  27  Comm.  Prof.  Class.  inferiorum.  3?  Xenophontis  Cyropaedia 
traditur.  Adjungi  forsan  possent  facihora  poemata  graeca  ex  Anthologiis 
decerpta. 

Ad  reg.  2.  Divisio  immutanda  est  propter  easdem  rationes, 
quamvis  alio  modo,  ut  supra  ad  reg.  Prof.  Rhet. 

Ad  reg.  3.  De  ratione  corrigendi  idem,  quod  supra  ad  reg.  4 
Prof.  Rhet.  et  reg.  21—24  Comm.  Prof.  Class.  inf. 

Ad  reg.  6.  Aequali  numero  praescribendae  sunt  versiones  ver- 
naculae  et  latinae.  Mensuram  autem  in  regulis  praescriptam  passim 
excedunt  Magistri    omnes,    uec   immerito,   cum   experientia   constet, 


442  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 

privatum  studium  vix  utilius  impendi  posse,  quam  ut  scripto  conti- 
nuam  laboriosae  diligentiae  fidem  faciant  auditores.  Stilus  epistolaris 
latine  et  vernacule  exercendus  est,  ut  auditores,  dura  post  hanc  scho- 
lam  ludum  litterarium  relinquunt,  quod  in  regionibus  belgicis  rarum 
non  est,  saltem  epistolium  decens  et  honestum  conscribere  valeant. 

Ad  reg.  8.  Quamvis  negligenda  non  sit  versio  vernaculo-graeca, 
imo  necessaria  sit,  ut  graeci  Authores  in  posterum  legi  possint,  prae 
caeteris  tamen  ratio  habenda  versionis  graeco-vernaculae :  cum  nostris 
temporibus  maxime  exigatur,  ut  graeci  Authores  rite  et  facile  intelH- 
gantur,  quin  necessaria  sit  graece  scribendi  facilitas. 

Ad  reg.  9.  Non  repetitis  vicibus  per  quadrantem  horae  graecae 
praelectioni  impenditur  [sic],  sed  ter  in  hebdomada  hora  solida  ponitur 
in  hujusmodi  institutione. 


Regulae  Professoris  mediae  Grammaticae. 

Ad  reg  1.  1?  In  hac  schola  poni  possent  praeter  declinationes 
et  conjugationes  graecas,  rudimenta  quoque  hujus  linguae,  ut  facilior 
dein  sit  graeci  Authoris  exphcatio,  qui  nostris  in  scholis  est  Lucianus 
expurgatus.  2?  Nulla  exphcantur  adhuc  carmina  latina.  Author  vero 
latinus,  praeter  Caesaris  commentaria,  pueris  jam  propter  recurrentes 
semper  belli  eventus  eosdem  satis  taediosa,  est  Cicero.  Verum  ejus 
epistolae,  quae  adhuc  solae  adhibentur,  si  pauculas  excipias,  tales 
sunt,  quae  non  spernendam  in  historia  romana  eruditionem  postulant, 
ut  aliquid  amoenitatis  iisdem  aspergatur;  quare  operae  pretium  for- 
sitan  foret,  si  epistolis  juvenili  animo  insipidis  substituerentur  selecta 
aliqua  ex  eodem  Authore  v.  g.  historiae,  commentationes  morales  etc. 

Ad  reg.  2.  De  divisione  temporis  idem,  quod  supra  ad  reg.  2 
Prof.  Rhet. 

Ad  reg.  3.  De  corrigendi  ratione  idem,  quod  supra  ad  reg.  4 
Prof.  Rhet.  et  21  -  24  Comm.  Prof.  Class.  inf. 

Ad  reg.  7.  Aequali  numero  praescribendae  sunt  versiones  lati- 
nae  ac  vernaculae.  V.  supra  ad  reg.  3  Prof.  suprem.  Gramm.  — 
Praeterea  in  hac  schola  et  in  infima  grammatica  habentur  sohita  seu 
Themata  ita  composita,  ut  discipuh  circuire  difficultates  grammaticales 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  443 

non  possint,  ab  ipsis  initiis  rite  latinum  addiscant  et  judicium  simul 
informent,  dum  genuinam  verborum  copiam  ac  proprietatem  addiscunt. 
Thematum  hujusmodi  specimina  coram  exhiberi  poterunt. 


Regulae  Professoris  infimae  Graramaticae. 

Ad  reg.  1.  Author  latinus  in  omnibus  fere  Collegiis  Cisalpinis 
pro  superiore  ordine  hujus  scholae  adhibitus  est  Cornelius  Nepos,  cui 
adjungi  possent  Phaedrus  et  faciliora  excerpta  ex  Cicerone.  Nam 
circa  ejus  epistolas  idem  dicendum  occurrit,  quod  supra  ad  reg.  1 
Prof.  Gramm.  mediae.  —  Pro  inferiore  ordine  author  latinus  est 
Epitome  historiae  sacrae. 

Ad  reg.  2.  De  divisione  temporis  idem,  quod  supra  ad  reg.  2 
Prof.  Rhet.  —  Est  tamen  qui  vellet,  ut  ad  hanc  scholam  juvenes 
praeparentur  biennio,  quo  erudientur  in  lingua  vernacula,  et  Arith- 
meticam,  Historicam  et  Geographiam  praelibareut.')  Quibus  omnibus 
rite  peractis,  dubium  non  est,  quin  altero  anno  Grammaticam  infimam 
absolvere  possint;  et  hac  ratione  perfectius  latinam,  graecam  ac  ver- 
naculam  linguam  addiscerent,  paucioribus  scilicet  materiis  distenti. 
Arithmetica  vero,  Historia  ac  Geographia  diebus  vacationis  in  Aca- 
demiis  privatis  recolerentur.  —  Sed  contra  est  quod  ad  reg.  21  §  1. 
Prov.  annotatum  est.  Ceterum  Praefecto  studiorum  inferiorum  injungi 
potest,  ut  severum  se  exhibeat  in  admittendo  ad  grammaticam  infimam 
et  quemcunque  rejiciat,  qui  vernaculam  linguam  prius  non  addidi- 
cerit. 

Ad  reg.  3.  De  ratione  corrigendi  idem,  quod  supra  ad  reg.  4 
Prof.  Rhet.  et  reg.  21—24  Comm.  Class.  inf. 

Ad  reg.  7.  Circa  argumentum  scribendi  idem,  quod  supra  ad 
reg.  7  Prof.  med,  Gramm.  —  Optandum  quoque,  ut  in  utroque  ordine 
hujus  scholae  crebro  ac  sedulo  exerceantur  alumni  in  orthographia 
linguae  vernaculae,  ut  in  altioribus  classibus  tradantur  quandoque 
dictata  vitiosa,  in  quibus  corrigant  discipuli  tum  soloecismos  tum 
barbarismos. 


1)  Wo  gute  Elementarschulen  sind,  und  die  Knaben  nicht  zu  friih  ans  Gym- 
nasium  aufgenommen  werden,  ist  fiir  all'  dies  vorgesorgt.  Unser  Referat  stammt 
aus  der  Schweiz  und  dem  Jahre  1830. 


444  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


Institutio  eorum,  qui  per  biennium  etc. 

Ad  Titulum.  Omnino  necessarium  videtur,  ut  in  singulis  Pro- 
vinciis  sint  qui  Theologiam  repetant,  sint  quoque  qui  philosophicas, 
physicas,  mathematicas  et  juridicas  disciphnas  accuratius  perpendant. 
Alioquin  vix  unquam  boni  Professores  haberi  poterunt.  Cursu  enim 
Theologiae  absohito  vel  incipiunt  docere  superiores  facultates,  ad  quas 
saltem  per  annum  unum  alterumve  imparati  accedunt  cum  magno 
auditorum  et  existimationis  propriae  detrimento,  vel  in  inferioribus 
scholis  aut  aliis  officiis  detinentur  per  aliquot  annos,  quo  tempore 
aut  otium  aut  animus  deest,  ut  aUcui  scientiae  vacent.  Imo  ex- 
perientia  constat,  illos,  qui  finitis  studiis  ad  cathedram  ahquam  ad- 
hibiti  non  fuerunt,  aegre  postea  ad  docendum  apphcari.  —  Quod 
praeter  Theologiam  aliae  quoque  discipHnae  repetendae  sint,  ratio  in 
eo  posita  est,  quod  hujusmodi  scientiae  tanta  hodie  incrementa 
ceperint,  ut  post  cursum  ordinarium  cum  dignitate  et  eruditione 
tractari  non  possint. 

Ad  reg.  5.  Quae  hic  de  S.  Thomae  habentur,  moderari  oportet 
ad  normam  reg.  9  §  2  Prov. 

Ad  reg.  10.    Hic  etiam  recurrit  doctrina  Sj  Thomae  defendenda. 

Ad  reg.  13.  Cum  in  Germania  jus  canonicum  universum  per- 
tractetur  ac  porro  pertractandum  videatur  accurate,  utpote  quod  fons 
est  uberrimus  multarum  novitatum,  quae  Ecclesiam  in  his  regionibus 
subvertunt,  petitur,  ut  haec  regula  aut  omittatur,  aut  ita  statuatur, 
ut  necessitatem  nullam  inferat. 


Regulae  adjutoris  Magistri  sive  Bidelli. 

In  genere.  Quae  ad  munditiem  et  ornamentum  scholarum  per- 
tinent,  curantur  a  viro  ahquo  laico;  reUqua  vero  committi  quidem 
possent  ahcui  discipulo,  sed  omisso  aut  mutato  nomine  Bidelh,  prout 
annotatum  est  ad  reg.  Comm.  Prof.  sup.  facult. 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  445 


Regulae  externorum  auditorum  Societatis. 

In  genere  Agitur  qmdem  de  ratione  studiorum  nostris  tem- 
poribus  accommodanda,  videtur  tamen  etiam  agi  posse  de  eadem  ad 
pristinum  statum  in  plurimis  reducenda.  Inter  alia  his  15  regulis 
in  aliquibus  locis  substituuntur  alia,  quae  quidem  idem  complectun- 
tur,  sed  sub  alia  forma.  Hae  tamen  15  regulae  tot  tantisque  en- 
comiis  olim  celebratae  fuerunt,  ut  ex  iis  Societatis  fama  in  docenda 
juventute  maxime  accreverit.  Tanta  in  illis  elucet  sapientia,  ut  nullis 
non  temporibus  convenire  debeant,  et  in  sua  brevitate  omnia  conti- 
nent,  quae  ad  juventutem  bene  educandam  requiruntur.  Hinc  omnino 
optandum,  ut  ubique  restituantur  suumque  sortiantur  vigorem,  quia 
certe  nulla  est  natio,  cujus  moribus  illae  regulae  offendiculo  esse 
possint,  si  forte  excipiatur  quod  habetur  reg.  13,  qua  prohibetur,  ne 
discipuli  eant  ad  suppHcia  reorum,  nisi  forte  hereticorum,  quae 
supprimi  posset.  Friburgi  enim  Helvetiorum  ex  antiquissima  con- 
suetudine  non  solum  permittitur,  ut  adsint  auditores  suppliciis,  sed,  ut 
adesse  possint,  etiam  scholae  vacant.  —  Ceterum,  si  forsitan  variarum 
regionum  consuetudo  plura  in  regulis  requirat,  nihil  obstat,  quo- 
minus,  approbante  Provinciali,  haec  per  modum  appendicis  aut  de- 
clarationis  adjiciantur  prioribus  prorsus  intactis,  quae  certe  nos  tanti 
facere  convenit,  quanti  fecere  patres. 


Regulae  Academiae. 

Ad  reg  10.  Nihil  in  his  regulis  mutandum  videtur,  nisi  1?  ut 
nomen  Bidelli  supprimatur  aut  mutetur;  2?  ut  in  Rhetoricis  exerci- 
tationibus  aenigmata  omittantur,  quae,  praeter  mediocrem  eorum 
utilitatem,  propter  ipsam  divagandi  necessitatem  quandoque  pericu- 
losa  esse  possunt. 


446  Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830. 


Kegulae  Academiae  Theologorum  ac  Philosophorum. 

Ad  reg.  1.  Praeter  exercitationes  hic  iiidicatas  utile  videtur, 
ut  praescribantur  quoque  dissertationes  scripto  exarandae  lingua  ver- 
nacula;  repetitiones  disputationesque  fiant  quandoque  eadera  lingua, 
prout  §  6  in  append.  ad  studia  super.  annotatum  est. 

Ad  reg.  2.  Propter  rationes  allatas  ad  reg.  17  Prof.  Philos. 
videntur  repetitiones  praescriptae  restringendae  ad  unicam  in  hebdo- 
mada:  unde  in  nostris  regionibus  sola  reg.  4  observari  potest. 

Ad  reg.  5.  Immutandus  est  ordo  disputantium ,  cum  Meta- 
physica  nunc  praecedat  Physicam. 


Regulae  Academiae  Rhetoricae  et  Humanitatis   auditorum. 

Ad  reg.  3.  Omittendae  videntur  theses,  quae  facile  ad  dialecti- 
cam  formam  deflecterent,  aut  in  plebeiam  aliquam  disputationem  de- 
generarent.  Oratoriae  disputationi  satis  provisum  videtur  per  accu- 
sationes  et  defensiones.  —  Aenigmata  quoque  censentur  supprimenda 
propter  causas  indicatas  ad  reg.  10  Acad.  —  Idem  judicium  esto  de 
symbolis.  —  Tandem  exercitationes  in  lingua  vernacula  praescri- 
bendae  sunt. 

Ad  reg.  4.  Omittendae  et  hic  theses  prout  annotatam  ad  re- 
gulam  praeced 

Ad  reg.  5.    Omittenda  aenigmata,  prout  supra  ad  reg.  10  Acad. 

Ad  reg.  6.  Hic  nulla  distribuuntur  praemia,  sed  ex  contributione 
ornatur  aula  vel  schola,  prout  regula  sequenti  praescribitur,  nulla 
observatione  festivitatis  B.  Mariae  Virginis,  cum  hujusmodi  festum 
opportunum  non  occurrat 


Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830.  447 

Conclusio. 

1?  Nemo  infitias  ibit,  rationem  studiorum  temporum  necessitati 
esse  accommodandam,  sed  multi,  qui  mutationem  plus  aequo  urgent, 
non  videntur  legisse  aut  saltem  intellexisse  quae  in  ratione  Studiorum 
continentur.  Haec  providit  pluribus,  ad  quae  non  attenditur,  varia 
subministrat  adjumenta  et  industrias,  quae  non  adhibentur,  optima 
praecipit,  quae  non  mandantur  executioni  et  a  quibusdam  ne  forte 
quidem  leguntur.  Timendum  quidem  est,  ne  multi  condemnent  quae 
prius  non  fuerunt  experti. 

2?  Quando  quidem  in  declaratione  A.  R.  P.  N.  innuitur,  post 
hanc,  de  qua  jam  agitur,  studia  adornandi  rationem,  ejus  quasi  ex- 
perientiam  sumptum  iri,  antequam  omnino  constituatur,  opportunura 
valde  videtur,  si  in  singulis  Collegiis  viri  idonei  jubeantur  experientiae 
rationem  et  successum  statim  scriptis  consignare,  quae  singulis  annis 
Romam  transmittantur. 

3?  Petitur,  ut  ratio  studiorum  nova  sumptibus  Provinciarum 
imprimatur,  licet  adhuc  provisoria  sit. 

0.  A.  M.  D.  G. 

Georgius  Staudinger  S.  J.') 

„Sic  missum  Bomam   4.  Octobris   1830  per   P.    Vanhecke^) 
ab  A.  B.  P.  N.  deputatum  ad  Bevision.  Bat.  stud.^'' 


1)  P.  G.  Staudinger,  am  23.  April  1783  in  Griesbeckerzell  bei  Augsburg 
geboren,  besuchte  das  noch  ganz  von  Exjesuiten  bis  1807  versehene  Salvator- 
Gymnasium  von  Augsburg  und  begab  sich  darauf  nach  Rom,  wo  er  in  die  Ge- 
sellschaft  der  Patres  Fidei  eintrat,  wurde  1805  Lehrer  der  Grammatik  in  Sitten 
und  1807  Priester,  am  31.  Juli  1810  vom  russischen  Generalvikar  in  die  Gesell- 
schaft  Jesu  aufgenommen  unter  der  Bedingung,  dafs  er  in  Sitten  sein  Lehramt 
weiter  verwalte.  Nach  Wiederherstellung  des  Ordens  wurde  er  1816  Rektor  des 
Collegs  in  Brieg  (Wallis)  und  zugleich  Novizenmeister,  1830—36  Provinzial,  dann 
wieder  10  Jahre  lang  Rektor  und  Novizenmeister  zu  Brieg,  von  wo  er  mit  den 
iibrigen  Jesuiten  1847  vertrieben  wurde  und  sich  nach  Oleggio  bei  Novara  zuriick- 
zog;  von  da  suchte  er  eine  Zuflucht  in  Graz  (Steiermark),  wo  er  beim  Ansturme 
des  Pobels  auf  das  Collegium  im  Marz  1848,  im  Gebete  vor  dem  Altare  knieend, 
am  Schlagflusse  starb.  Er  hatte  ein  ungewohnliches  Talent  fiir  Erziehung;  lite- 
rarisch  thatig  war  er  bei  seinen  vielen  aufseren  Geschaften  nicht,  doch  sind 
grofstenteils  nach  seinen  Vortragen  bearbeitet  die  »Vitae  spiritualis  documenta 
ad  usum  Patrum  et  Fratrum  S.  J.a,  Gandavi  1852,  120.  pp.  288. 

2)  Richtiger  van  Hecke. 


448  Fur  den  Studienprafekten  1832. 


Anweisungen   flir    den   Studienprafekten. 

27.  Januar  1832. 

(Arch.  G.  V.  B.  22.    Ein  Heft  in  4o.  yon  8  Bl.) 

Die  folgende  Anweisung  fiir  den  Studienprafekten  wurde  von  P.  Staudinger, 
1830 — 1836  Provinzial  von  Oberdeutschland,  wenige  Monate  vor  der  neuen  Ratio 
studiorum  erlassen.  Sie  ist  eine  fleifsige  Zusammenstellung  alier  daliin  gehorigen 
Bestimmungen  des  Instituts,  der  General-Congregationen  und  Einzelentscheidungen 
der  Generale  an  die  Provinzen,  und  darum  notig  gewesen,  weil  gerade  die 
wichtigsten  Prufungen  in  der  Gesellschaft  Jesu  durch  einen  Verstofs  gegen  die 
strenge  Rechtsform  leicht  ungtiltig  werden  konnen. 


Instructio  |  Pro  Praefecto  Studiorum  |  in  ordine  ad 
Studia  et  Examina  nostrorum. 

Etsi  alias,  tiim  ex  Ratione  Studiorum,  tum  ex  propriis  cujus- 
que  officii  regulis,  satis  superque  sint  nota  et  nota  etiam  esse  de- 
beant  quae  circa  Studia  et  Examina  Nostrorum  tum  Praefecto  Stu- 
diorum  tum  Examinatoribus  sunt  observanda,  quia  tamen,  praeter  ea, 
non  pauca  non  adeo  fore  omnibus  nota  aut  de  facili  invenienda  sive 
in  variis  Congregationum  decretis  sive  in  Superiorum  Ordinationibus 
dispersa  reperiuntur,  nec  inutile,  nec  ingratum  fore  existimo,  si  in 
partem  laboris  veniens  in  unum  haec  omnia  coUigam  et  iis,  ad  quos 
ea  spectant,  uno  intuitu  oculi  spectanda  exhibeam.     Sit  itaque 


Caput  Primum 

De    studiis    Nostrorum. 

1  ?  Ad  instaurationem  studiorum  Praefectus  primas  sui  muneris 
partes  esse  sciat  agere  in  tempore  cum  R.  P.  Provinciali  aut  R.  P. 
Rectore  Seminarii,  ut  intelligat,  ad  quam  quisque  scholam  aut  scholae 
cursum  sit  destinandus,  sed  simul  etiam  prius  jam  ex  singulis  sollicite 


Fur  den  Studienprafekten  1832.       ■  44-9 

inqmrat,  quos  et  quibus  sub  Professoribus  tractatus  jam  audierint, 
vel  etiamnum  audire  debeant,  ne  cum  non  levi  doctrinae  dispendio 
eosdem  tractatus  repetere  aut  nunquam  auditos  praetermittere  omnino 
cogantur, 

2?  Hunc  in  finem  expedit  omnino  et  necessarium  est,  ut  Prae- 
fectus  triplicem  penes  se  habeat  catalogum:  1?  Materiarum,  quas 
singuli  singulis  scholis  explicaturi  sunt  Professores  quolibet  anno. 
2?  Tractatuum,  quos  singuh  studentes  aut  jam  audierunt,  aut  adhuc 
audire  tenentur.  3?  Examinum,  quae  ex  qualibet  materia  a  quovis 
Nostrorum  quotannis  subeunda  sunt  adhuc,  aut  jam  rite  sunt  ab- 
soluta. 

3?  Neque  tamen  hac  sola  promotione  rite  facta  suas  jam  partes 
explevisse  se  existimet  Praefectus,  quin  potius  tunc  maxime  easdem 
incipere  sibi  persuadeat,  quandoquidem  agendum  jam  sit,  ut  ipsa 
studia  in  nostris  promoveantur  pro  viribus.  Inter  varias  industrias 
proficiendique  media,  quae  ratio  Studiorum  ac  Superiorum  ordinationes 
praescribunt,  et  stricte  observanda  sunt,  sequentia  tamen  peculiariter 
cordi  habeat  Praefectus,  scilicet: 

a)  Ut  Scholastici  statos  dies  dieique  horas  habeant,  quibus  sua 
in  studiis  dubia  ac  difficultates  non  suis  solum  respectivis  Professori- 
bus,  sed  ipsi  etiam  Praefecto  propouere  possint,  qui  hac  occasione  in 
studiis  eos  dirigere,  utiles  pro  studio  privato  libros  praescribere  et 
alias  litterarias  exercitationes  ac  elucubrationes  proprii  ingenii  com- 
mendare  non  omittat. 

b)  Ut  disputationes  menstruae  coram  tota  domo,  hebdomadariae 
coram  Professoribus,  et  circuli  quotidiani  non  solum  exacte  suis  tem- 
poribus,  sed  etiam  serio  fiaut  et  cum  fructu.  Quodsi  nostri  hebdo- 
madarias  habeant  communes  cum  externis  in  academia,  id  omnino 
curetur,  ut  cum  dignitate  fiant  et  aemulatione,  et  cohonestentur 
assidua  Professorum  praesentia. 

c)  Ut,  licet  propter  nimias  quandoque  occupationes  in  circulis 
quotidianis  respectivi  Professores  repetentibus  quotidie  adesse  non 
possint,  adesse  tamen  curent  toties,  quoties  per  occupationes  licet, 
et  suos  dirigendo  et  animando  in  ratione  argumentandi  ac  respon- 
dendi  in  forma  bene  exerceant,  ne  operam  cum  tempore  et  animo 
perdant.  In  defectu  vero  respectivi  Professoris  ipse  Praefectus,  vel 
eius  Substitutus  munus  hoc  sustinebit. 

d)  Ut  denique  nihil  intentatum  relinquatur,  quo  felix  examinum 

Monumeuta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  29 


450  Fiir  den  Studienprafekten  1832. 

successus  obtineatur,  et  Societati  constare  possit  de  cuiusque  capaci- 
tate  et  applicatione.  Examinandi  igitur  et  Examinatores  in  tempore 
moneantur  (octo  saltem  ante  examen  diebus  primi,  et  quinque  diebus 
alii),  ne  et  isti  et  illi  imparati  accedant,  et  in  Scholasticis  minuatur 
aestimatio  non  solum  illorum,  qui  examinant,  sed  ipsorum  quoque 
examinum  cum  non  levi  Societatis  detrimento, 

e)  Ut  etiam  Studium  linguarum  orientalium  in  Scholasticis 
nostris  omnino  vigeat,  ac  scholae  et  exercitationes  in  iisdem  non  per- 
functorie  et  languide,  sed  serio  et  ferventer  fiant.  Designentur  sin- 
gulis  annis  ii,  qui  studio  linguae  hebraicae  vel  chaldaicae  vel  alterius 
ex  orientalibus  applicentur,  ut  Provincia  copiam  sibi  paret  virorum 
in  his  linguis  bene  versatorum.  In  posterum  omnes,  qui  non  jam 
actu  uni  ex  praedictis  linguis  student,  graecae  linguae  operam  dare 
tenebuntur.  Quoad  linguas  vernaculas  assignetur  pariter  cuilibet  sua, 
ut  in  ea  prae  caeteris  sese  exerceat. 


Caput  secundum. 

De    Examinibus    Nostrorum. 

Varia  hic  observanda  veniunt;  alia  enim  ipsum  Examen,  alia 
Examlnandus  et  Examinatores,  alia  denique  suftragia  suffragiorumque 
naturam  et  numerum  respiciunt,  de  qiiibus  singillatim  totidem  Para- 
graphis  quaedam  exponam. 


§  1. 
De   ipso   Examine. 

A.  Materia.  1.  Examinis  ad  gradum')  assignanda  est  a 
Superiore  cum  Praefecto  Studiorum,  et  omnibus  ad  sese  parandos 
praescribendi  quatuor  menses,  ultra  quod  si  differatur  examen,  materia 
ab  eodem  Superiore  cum  Praefecto  mutanda  erit.  (can.  13  Congr  VIII.) 
Et  quamvis  4  minimum  assertioues  ex  Theologia  scholastica  et  3  ex 


•)  Innerhalb  der  Gesellschaft  Jesu,  zur  Profession  der  vier  Geliibde. 


Fiir  den  Studienprafekten  1832.  451 

cursu  philosophico  (Logica  scilicet,  Physica  et  Metaphysica) ,  quarum 
unaquaeque  tria  raembra  saltem  habebit,  examinandus  defendere  de- 
bebit,  eae  tamen  esse  debeut  conclusiones,  ut  minimum  praecipuas 
Theologiae  et  Philosophiae  difficultates  et  materias  involvant.  (In- 
struct.  19  §  3.) 

2.  Materia  examinis  annui  est  ea  omnis,  quae  a  Magistris 
toto  anni  currentis  spatio  tradita  fuit,  exceptiis  iis,  quae  sub  ipsum 
examinis  tempus  decurruntur,  Praefecti  studiorum  judicio  designandis, 
idque  sive  theses  adhibeantur  ad  examen,  sive  non.  (Congreg.  XI. 
decreto  24.) 

3.  Materia  examinis  in  ordine  ad  Sacerdotium  et  con- 
fessiones  excipiendas,  ut  per  se  patet,  omnis  illa  esse  debet,  unde 
certum  judicium  formari  possit  (comprehendat  scilicet  universam  Theo- 
logiam  moralem),  quemquam  tantam  habere  doctrinam,  ut  confessiones 
fructuose  audire  possit,  in  quo  graviter  oneratur  examinatorum  cou- 
scientia  ut  in  re  magni  momenti  ad  praecipuam  functionem  Societatis 
et  salutem  animarum.     (Congreg.  XIII.  Decr.  16.) 

4.  Materia  examinis  ex  Metaphysica  sive  ex  universa  Philo- 
sophia  comprehendit  et  Logicam  et  Physicam,  licet  antea  ex  his  jam 
fuerit  factum  examen,  prout  patet  ex  §  1  reg.  19  Provincialis,  Prae- 
fecti  studiorum  reg.  23  et  §  1  decretis  3  Congreg.  VII. 

B.  Modus  Examinis  is  esse  debet  et  solet  in  Societate,  ut 
Examinatores  non  nimium  insistant  argumentis  sed  per  varias  materias 
discurrant  potius,  ut  appareat,  quomodo  in  iis  examinandi  sint  ver- 
sati  (visit.  Sicil.  13.  lulii  1601,  item  hoc  est  conforme  Reg.  23  Praef. 
stud.  Prov.  Bohem.  20  febr.  1644). 

C.  Ordo  examinis  hac  ratione  servandus,  ut  qui  in  religione 
antiquitate  prior  est  inter  Examinatores ,  etiam  prior  examinet,  nisi 
Praeses  examinis  alium  statuat  ordinem. 

D.  Tempus  sive  duratio  examinis  1  ?  pro  gradu  est  minimum 
duarum  horarum  pro  unoquoque.  (Decret.  33  Congreg.  VIII.)  2?  per 
unam  horam  pro  examinandis  ex  universa  morali,  pro  Ss.  Ordinibus 
suscipiendis  et  promovendis  ad  confessiones  excipiendas,  item  per 
unam  horam  Metaphysici  facturi  gradum  ad  Theologiara  Scholasticam, 
et  Theologi  transituri  a  tertio  ad  quartum  cursum  Theologiae.  (Con- 
greg.  XI.  decret.  24.)  3?  per  mediam  minimum  horam  examinantur 
Nostri  in  reliquis  annis  tum  Philosophiae,  tum  Theologiae  Scholasticae 
et  moralis.     (Congreg.  XI.  Decret.  24.) 

29* 


452  Fiir  den  Studienprafekten  1832. 


§2. 
De  Examinandis. 

1?  Examinandi  siint  post  Novitiatum  (nisi  ad  ingressum  jam 
fuissent  exaniinati)  qui  ante  ingressum  in  Societatem  Philosophiae 
aliquid,  vel  Theologiae  audiverunt,  ut  gradum  ulterius  facere  in  studiis 
possint,  nisi  malint,  quod  emensi  sunt,  illorum  studiorum  iter  reme- 
tiri,  quod  Superior  justas  ob  causas  negare  tamen  potest.  (Con- 
greg.  XI.  Can.  5.) 

2?  Imo  examinandi  sunt  tales,  antequam  in  Societate  ad  Theo- 
logiam  Scholasticam  admittantur,  etiamsi  ante  ingressum  absolvissent 
universam  Philosophiam,  et  ex  eadem  conclusioues  cum  laude  publice 
propugnassent,  vel  digni  gradu  litterario  et  apti  ad  scholasticam  in 
saeculo  judicati,  aut  etiam  creati  fuissent  Doctores  Philosophiae,  dato 
tamen  ad  se  parandos  tempore  sufficiente,  quod  juxta  Rescript. 
Mediolan.  1628  duorum  circiter  mensium  a  thesibus  assignatis  vi- 
detur.  (Germ.  9.  Aug.  1625.  —  Provli.  Tolos.  31.  Mart.  1609,  Gallob. 
28.  Decemb.  1622.  -  Flandr.  23.  Decemb.  1623  et  6.  Febr.  1638.  — 
Prov.  Aquit.  17.  Maji  1622.  —  Prov.  Gallob.  1628.) 

3?  Examinandi  qui  Doctoris  gradu  aut  utriusque  juris  aut 
Theologiae  in  aliqua  celebri  Universitate  fuere  insigniti  ante  in- 
gressum,  ut  ad  gradum  Professorum  3  aut  4  votorum  admittantur, 
nisi  de  illorum  eximia  eruditione  nullus  dubitationi  sit  locus,  et  in 
hoc  examine  mediocritatem  saltem  excedere  debent.  (Vid.  Decret.  96 
Congreg.  VIII  23,  XII  14,  XI  16,  XIII.) 

4?  Examinandi  qui  absolutis  studiis  et  jam  Sacerdotes  ingre- 
diuntur  Societatem,  ex  universali  morali,  ut  alii  Nostri,  a  quatuor 
examinatoribus,  antequam  confessionibus  audieudis  exponantur;  et  tria 
saltem  suffragia  minime  dubia  ferant,  iis  sohs  exceptis,  quos  Congr.  VII. 
Decret.  96  statuit  sine  examine  admittendos  ad  Professionem  4  vo- 
torum.     (Congreg.  XIII.  Decret.  16.) 

5?  Examinandi  tum  Metaphysici  tum  Theologi  3i  anni,  ante- 
quam  admittantur  ad  habendum  actum,  sive  parvum  sive  magnum, 
et  tria  clara  et  minime  dubia  Examinatorum  suffragia  requiruntur, 
quae  illorum  capacitatem  ad  actum  speciatim  enuntient.  (Congr.  XI. 
Can.  5.)    Sed  annuo  examine,  quod  primi  subeunt  ad  Scholasticam 


Fiir  den  Studienprafekten  1832.  453 

siio  tempore  audiendam,  alii  ad  faciendum  gradum  a  tertio  ad  quar- 
tum  annum  Theologiae,  huic  examini  satisfit.  (Flandr.  18.  Decemb. 
1621.  -  Baet.  1639.) 

6?  Examinandi  quoque  pro  gradu  qui  in  Societate  Doctores 
creati  sunt,  nisi  Scholasticam  cum  satisfactione  docuerint  (Germ. 
16.  Sept.  1623,  Austr.  26.  lunii  1630),  item  qui  profitentur  Philo- 
sophiam  examinandi  sunt  pro  gradu  ex  Theologia;  secus  qui  hanc 
profitentur  (Mexico  1603  Conform.  C.  18  Ordin.  gener.  p.  3  n.  6); 
imo  etiam  post  traditam  a  se  Philosophiam  cum  laude,  examinantur 
Nostri  duabus  horis  pro  gradu.  (Rhen.  Inf.  7.  Apr.  1629.)  —  Nec 
in  examine  approbatus  pro  actu  magno,  eo  ipso  est  approbatus  pro 
Professione,  aut  ab  hoc  examine  excipitur  qui  theses  ex  universa 
Philosophia  cum  laude  defendit;  licet  talis  alio  examine  examinandus 
amplius  non  sit  pro  Theologia  (Gallob.  28.  Decemb.  1624,  Rhen. 
Super.  11.  lan.  ibid.);  sed  tantum  illi,  qui  mane  et  vespere  coram 
examinatoribus  juratis  conclusiones  ex  universa  Theologia  cum  satis- 
factione  defenderent,  excepti  sunt  ab  examine  ad  gradum,  etsi  in  his 
conchisionibus  necesse  non  sit,  ut  sint  aliquae  ex  Philosophia  (Lithuan. 
20.  Maji  1617.  —  Flandr.  18.  Mart.  ibid.  —  Polon.  2.  Sept.  1619.  — 
Lithuan.  13.  Apr.  1619.  —  Polon.  2.  Sept.  1617,  Bohem.  25.1an.  1627). 

7  9  Examinandi  quotannis  singuli  ex  singulis  Scholis,  etiam  quos 
morbus  excusavit  ab  annuo  examine  aut  aliud  impedimentum,  receptis 
viribus  vel  sublato  impedimento  examinandi,  concesso  tamen  justo 
tempore  ad  se  parandos.  (Austr.  12.  lan.  1641.)  Item  examinandi 
qui  ratione  alterius  talenti^)  admittuntur  ad  scholasticam ,  singulis 
annis  cum  aliis,  etsi  quartum  annum  audiant,  etiam  in  fine  eius,  pro 
gradu  (Pol.  2.  Decemb.  1617),  etsi  non  habita  ratione  examinis  pro- 
gredi  permitti  soleant  usque  ad  finem  Theologiae,  qui  v.  g.  ob  solum 
concionandi  talentum  permissi  sunt  ad  2^J^  vel  3".°^  annum  Theologiae 
transire.     (Paris.  14.  Sept.  1628.) 

8?  Qui  male  admissus  fuit  ad  Philosophiam  aut  Theologiam, 
non  potest  sine  P.  Generalis  facultate  examinari  in  fine  anni  (Angliae 
12.  lul.  1629).  Quos  aperte  constat  ad  Scholasticam  Theologiam  esse 
ineptos,  iis  potest  condonari  examen  post  Novitiatum,  si  in  saeculo 
studuerint.     (Germ.  9.  Aug.  1625.) 


1)  I.  e.  gubernationis  vel  linguarum    covelncionandi. 


454  ^lir  den  Studienprafekten  1832. 


§  3. 
De   Examinatoribus. 

A.  Numerus.  Omnium  examinum  examinatores  minimum  qua- 
tuor  esse  semper  debent.  (Congreg.  VII.  Decret.  33.)  Sed  quinque 
omnino  requiruntur  pro  examine  ex  Metaphysica,  sive  ex  universa 
Philosophia.     (Reg.  20  Praef.  Stud.  et  Congreg.  VIII.  Decret.  37.) 

B.  Qualitas.  1?  Pro  examine  ad  gradum  examinatores  jurati 
esse  debent  et  designati  a  P.  Generali,  nec  mutari  possunt,  nisi  a 
R.  P.  N.  (Prov.  Flandr.  1633.  —  Congr.  VII.  Decret.  33.)  2?  Pro 
aliis  omnibus  examinibus  designati  saltem  a  R.  P.  N.  esse  debent, 
sine  cujus  praescitu  ponendi  non  sunt  (Flandr.  18.  Decemb.  1621); 
et  semel  designati  a  Generali,  non  possunt  mutari  a  Provinciali,  nisi 
in  casu  valde  urgente.  (Prov.  Paris.  15,  lulii  1633.)  3?  Examina- 
tores  hi,  quantum  fieri  potest,  non  sint  eorum,  qui  examinantur  Pro- 
fessores  (Congreg.  VII.  Decret.  33),  scilicet  in  examine  annuo  ex 
Theologia  aut  Philosophia,  nisi  paucitas  Examinatorum  aliud  exigeret; 
sed  in  examine  Metaphysicorum  pro  deligendis  ad  publicam  dispu- 
tationem  debet  interesse  Professor.  (Flandr.  18.  Decemb.  1623  — 
item  Polon.  20.  Maji  1623;  et  reg.  2  Praefecti.) 

C.  Officium  sive  obligatio  est,  1?  ut  priusquam  munus  Exami- 
natoris  ad  gradum  quis  incipiat,  legat  attente  Decret.  33  Congreg.  VII 
§  3,  et  37  Congreg.  VIII  §  2,  ac  22  Congreg.  XII;  et  juramentum 
super  ea  re  coram  Superiore  genuilexus  emittat  consueta  formula 
Congreg.  XII  ibidem,  sed  non  nisi  semel  initio  officii  id  praestan- 
dum  est. 

2?  Ut  Examinatores  in  examine  ad  progrediendum  in  studiis 
ferant  judicium  sincerum  de  doctrina  et  capacitate,  sicut  in  examine 
ad  gradum,  i.  e.  non  comparative  ad  alios,  qui  forte  ulterius  pro- 
gressi  sunt  in  studiis,  sed  absolute  pro  eo,  qui  a  decretis  in  singulos 
annos  requiritur,  progressu  et  capacitate;  et,  licet  absque  juramento 
ferant  hoc  judicium,  gravem  tamen  habent  obligationem  et  sub  peccato 
tenentur  ferre  tale  judicium,  cum  non  sincerum,  societati  et  exami- 
nato  graviter  damnosum,  adversari  videatur  justitiae  in  re  gravi. 
(Congreg.  XII.  Decret.  22  —  Procur.  Angliae  1642.) 

3?  Ut  quae  in  examinibus  ad  studia  vel  ad  Professionem  acta 


Fiir  den  Studienprafekten  1832.  455 

siint,   secreta  servent  strictissime.     (Congreg.  VII.  Decret.  23.    Item 
Congreg.  X.  Decret.  6.) 

4?  Ut  in  examine  ad  gradum  judicium  suum  exprimant  juxta 
formulam  a  Congreg.  XII.  Decret.  22  praescriptam,  quod  omnes  v.  g. 
per  Praesidem  vel  Praefectum  studiorum  ad  R.  P.  N.  mittent  tem- 
pestive  una  cum  nota  inscriptione  exterius,  et  ad  Provincialem  cum 
inscriptione  s-soli^.  (Congreg.  VII.  Decret.  97.)  Nec  distincte  decla- 
rare  omittant,  dum  quis  mediocritatem  tantum  attigit  (Congreg.  VIII. 
Decret.  37)  aut  in  Physica  nioderna  non  eum  doctrinae  gradum  est 
assecutus,  qui  ad  gradum  necessarius  juxta  Decret  II ^.^  Congreg.  a 
restituta  Societate.  2?  In  examine  vero  annuo  exprimere  debent, 
utrum  examinatus  sit  supra,  vel  intra,  vel  infra  mediocritatem,  ut 
constet,  num  ob  alia  taleuta  cum  eo  dispensare  liceat.  (Prov.  Paris. 
22.  Mart.  1629.)  Supra  mediocritatem  ille  esse  censetur,  qui  cum 
satisfactione  tueri  potest  ea,  ex  quibus  est  examinatus.  Intra  sive 
attingens  mediocritatem ,  qui  quae  audivit  bene  intelligit  et  eorum 
rationem  reddere  potest;  qui  vero  nec  tanti,  infra  jacet.  (Congreg.  VII. 
Decret.  33.)  —  3?  In  examine  ad  Ss.  Ordines  et  Confessiones  exprimere 
debent,  num  examinatus  tantum  habeat  doctrinae  quantum  necesse 
est,  ut  fructuose  audire  possit  Confessiones.    (Congreg.  XIII.  Decr.  16.) 


§4. 
De  Suffragiis. 

A.  Fundamentum  Suffragiorum.  —  Examinatores  in  fe- 
rendo  judicio  possunt  uti  notitia  undecumque  accepta  in  bonum 
eorum,  qui  examinantur,  (Prov.  Germ.  1628.  Aquitan.  1619.)  v.  g. 
notitia,  quae  de  examinati  doctrina  habetur  ex  disputationibus ,  seu 
aliis  exercitationibus.  (Flandr.  18.  Decemb.  1621.  Gallob.  6.  Novemb. 
1621.  —  Bohem.  3.  lulii  1637.)  Non  potest  tamen  examinator  hac 
notitia  uti  in  praejudicium  examinati,  ita  scilicet,  ut,  si  ex  responsis 
in  examine  sit  dignus,  seu  Professione  seu  progressu  in  studiis,  non 
possit  eum  rejicere,  licet  ex  opinione  aliunde  habita  judicet  rejicien- 
dum,  nam  favores  sunt  ampliandi.  (Bohem.  30.  lul.  1637.  Angliae 
14.  lan.  1640.  Tolos.  8.  Sept.  1629.)  Hinc  si  aliquo  in  casu  con- 
tingat,  aliquem  in  examine  non  satisfacere,  de  cujus  tamen  sufficiente 


456  Fiir  den  Studienprafekten  1832. 

doctrina  et  capacitate  examinatoribiis  ex  totius  anni  deciirsu  con- 
stat,  non  debet  illi  fraudi  esse  infelix  examinis  successus.  (Lugd. 
10.  lan.  1629.) 

B.     Natura  Suffragiorum. 

1?  Ut  valeant  suffragia,  ea  certa  esse  debent;  dubium  enim 
suffragium  in  omnibus  omnino  examinibus  pro  nullo  habendum. 
(Cam.  1622.  Rhen.  Sup.  16.  Mart.  1640.  Bohem.  27.  Febr.  1636. 
Aquit.  3.  lul.  1631.) 

2?  Clara,  vitata  omni  obscuritate  et  ambiguitate;  hinc,  si  dubi- 
tent  Examinatores  de  doctrina  alicuius,  potius  clare  dicant,  se  dubi- 
tare,  cum  non  Uceat  in  dubio  dare  suffragium  favens;  et  si  non  du- 
bitant,  absolute  affirment,  nam  suffragium  hoc  v.  g.  »puto,  vix, 
aegre,  parum  superasse  mediocritatem« ,  vel  »judico  vi  examinis 
superasse,  sed  aliunde  scio,  non  superare  mediocritatem« ,  aut  »cum 
mediocri  satisfactione  et  aegre  docturum  aliquem«  pro  favorabili 
habetur  et  haberi  debet,  cum  et  examen  sit  regula  judicii,  nec  aliunde 
se  juvare  possunt,  nisi  in  favorem.  Et  quod  quis  aegre,  vix,  non 
multum  potest,  absolute  tamen  et  proprie  potest,  licet  non  absque 
difficultate.  (CC.  5.  lul.  1641.  d.  10.  Dec.  1638—39.  -  Aquit. 
16.  Febr.  1630.) 

C.  Qualitas  suffragiorum.  —  Haec  varia  pro  variis  est 
examinibus. 

1?  In  examine  ad  gradum,  sicut  iion  requiritur  ea  doctrina,  qua 
quis  finiens  cursum  et  desinens  esse  discipulus  exit  e  schola,  mox  in 
eam  regredi  possit  ut  doctor,  (Prov.  Aquit.  12.  Sept  1622)  sic  nec 
sufficit  in  hoc  examine  praecise  superasse  mediocritatem  (Polon. 
l.Sept.  1617),  sed  juxta  mentem  Congreg.  VII.  Decret.  33  requiritur, 
ut  Examinator  judicare  possit,  tantum  adesse  ingenii  ac  doctrinae 
jam  acquisitae,  non  acquirendae,  ut  quis  aptus  sit  ad  docendum  in 
quocumque  collegio,  more  ordinario  adhibitis  communibus  adjumentis 
Societatis  (Aquit.  17.  Sept.  1622),  nisi  forsan  ad  gubernandum  vel 
ad  concionandum  illustria  talenta  essent  in  examinato,  quod  judicare 
est  penes  solum  R.  P.  N.  Congreg.  VII.  Decr.  33. 

2?  In  examine  ex  Metaphysica,  sive  universa  Philosophia,  item 
in  singulo  examine  ex  singulo  Theologiae  anno  debet  quis  superasse 
mediocritatem. 

3?  In   examine   vero  ex  Logia   et  Physica  attigisse   tantum 


Fur  den  Studienprafekten  1832.  457 

mediocritatem,  ut  quis  promoveri  possit  in  studiis,  nisi  praeclara  ad 
gubernandum  aut  concionandum  talenta  in  mediocri  quopiam  aliud 
viderentur  exigere.     (Congreg.  VII.  Decret.  33.) 

4?  In  examine  ex  morali  universa  in  ordine  ad  Sacerdotium  et 
confessiones  excipiendas,  nec  attigisse,  nec  superasse  mediocritatem 
praecise  exprimi  debet,  sed  tantum  quod  quis  tantum  habeat  doctrinae, 
ut  fructuose  excipere  confessiones  valeat.  (Congreg.  XIII.  Decret.  16.) 

D.  Numerus  suffragiorum  —  1?  in  examine  ad  gradum, 
2?  ex  Metaphysica,  3?  in  examine  a  2?  ad  3*^?^  et  a  3?  ad  4"P 
annum  Theologiae  requiruntur  ex  4  Examinatoribus  minimum  tria 
suffragia  positiva,  et  tria  etiam  in  examine  ex  universa  morali,  vide 
Congreg.  VIII.  Decret.  37  et  Congreg.  XIII.  Decret.  16.  —  4?  in 
examine  ex  Logica  vel  Physica,  vel  ex  primo  anno  Theologiae  ad 
2"™,  minimum  duo  positiva,  necessaria  sunt.  (Congreg.  VIII  ibid.) 
Nam  dum  suffragia  numero  sunt  paria,  ferenda  est  sententia  in  fa- 
vorem  examinati,  nisi  lex  aliter  statuat.  (Gallob.  12.  Febr.  1622.  — 
Germ.  15.  lul.  1624  et  5.  Aug.  1624.  —  Bohem.  5.  lul.  1625  et 
10.  Octobris  1626.) 


§5. 

De  Superioris   Praesentia 
seu    Praeside   Examinum    et    ejus    in   Examinibus   Suffragio. 

1?  Annuo  examini  Nostrorum  tanquam  Praeses  vel  Director 
interesse  debet  Provincialis  vel  Rector  loci.  (Bohem.  17.  Apr.  1637. 
Germ.  29.  lul.  juxta  reg.  19  Provincialis  §  1)  —  Non  tamen  est  eius 
praesentiae  tanta  necessitas,  ut  eo  Praeside  absente  examen  reddatur 
irritum.     (Rectori  Graecensi  20.  Febr.  1644.) 

2?  Etiam  Examini  pro  Professione  Provinciahs  vel  Rector  inter- 
esse  debet  juxta  Reg.  19  Provincialis ,  §  13  et  judicium  praescribere 
c.  18  ordin.  Gen.  Part.  3  N?  5.  Tolos.  25.  Apr.  1617.  —  i.  e.  Pro- 
vinciaHs  judicium  suum  praescribit  ad  A.  R.  P.  N.  tantum ,  Rector 
vero  et  ad  P.  N.  et  ad  P.  Provincialem.  (Germ.  29.  Maji  1627  et 
Rectori  Graecensi  ut  supra.) 

3?  NuUa  est  auctoritas  Praesidi  cuicumque  ad  definiendum  de 
sufficientia  doctrinae  ad  gradum.    (Gallob.  17.  Aug.  1641.)    Hinc  ejus 


458  Far  den  Studienprafekten  1832. 

suffragium  non  est  inscribendum  libro,  sed  tantum  ad  P.  N.  et  P.  Pro- 
vincialem  ea  verborum  formula,  quae  placuerit.  (Bohem.  17.  Apr. 
1627.)  Et  a  fortiori  Praeses  non  tenetur  in  omnibus  examinibus  ju- 
dicium  praescribere  aut  ferre  sententiam  de  examinatis,  cum  nuUa 
illius  suffragii  ratio  habeatur,  nisi  simul  etiam  esset  Examinator. 
(Flandrob.  15.  Decemb.  1621.) 

4?  Nec  Provinciahs  nec  Rector  nec  aUus  quicumque,  qui  prae- 
sidet  examini  ad  gradum,  tenetur  ad  faciendum  juramentum;  te- 
nentur  tamen  ex  vi  Decreti  Flandr.  18.  Decemb.  1621  ad  secretum, 
imo  etiam  in  quovis  alio  examine.     (Bohem.  17.  Aug.  1629.) 


Haec,  quae  hucusque  dicta  sunt,  Praefectus  studiorum  sibi  red- 
dat  familiaria  saepius  ea  relegendo,  et  in  praxim  deduci  constanter 
curet.  Quae  vero  solos  respiciunt  Examinatores,  ea  quotannis  ipsis 
tradat  legenda,  vel,  quod  melius,  cuilibet  describenda,  ne  memoria 
excidant. 


Datum  Friburgi, 
27.1an.  1832. 


Georg  Staudinger  S.  J.  [Praep.  Prov.] 


B. 

Die  Ratio  studiomm  von  1832 

verglichen    mit    der    alten   von    1599    (1606). 

Hier  ware  der  Platz  fiir  den  Abdruck  der  1832  neu  redigierten 
Ratio  studiorum.  Da  jedoch  die  Textesabweichungen  derselben  von 
ihrer  Vorgangerin  aus  dem  Jahre  1599  bezw.  1606  nicht  sehr  grofs 
sind,  haben  wir  die  beiden  bereits  ira  zweiten  Band  unserer  Samm- 
lung  zugieich  abdrucken  lassen,  und  haben  so  nicht  allein  bedeutende 
Raumersparung  erzielt,  sondern  auch  dem  Leser  die  etwaigen  Unter- 
schiede  sichtbar  und  einleuchtend  dargestellt  Es  ertibrigt  uns  nur, 
die  Abweichungen  der  neuen  Ratio  studiorum  von  der  friiheren  in 
den  Hauptziigen  anzufiihren,  wobei  wir  uns  desto  kiirzer  fassen 
konnen,  weil  der  folgende  Beibericht  der  Patres  der  Studien-Kom- 
mission  an  den  P.  General  Roothaan  vom  Jahre  1832  jede,  auch  die 
kleinste  Abweichung  vom  friiheren  Texte  hervorhebt  und  rechtfertigt. 

Die  alte  Ratio  studiorum  hatte  ihrer  Zeit  geniigt  und  trotz 
mancher  Konkurrenz  ihren  guten  Ruf  behauptet.  Aber  inzwischen 
waren  230  Jahre  verflossen,  und  insbesondere  seit  Baco  von  Verulam 
waren  grofse  Umwalzungen  iiber  die  Wissenschaft  und  Schule  ge- 
kommen;  vollends  zeichneten  sich  die  zweite  Halfte  des  18.  und  die 
ersten  Jahrzehnte  des  19.  Jahrhunderts  durch  ein  unruhiges  Haschen 
nach  padagogischen  Neuerungen  aus.  Jedermann  hielt  sich  fiir  be- 
rufen,  als  Verbesserer  der  Schule  und  Lehrart  aufzutreten.  Aufser- 
dem  herrschte  gegen  Ende  der  zwanziger  Jahre  in  unserem  Erd- 
teile,  und  nicht  am  wenigsten  in  Deutschland  selbst,  eine  nicht  blofs 
pohtische,  sondern  iiberhaupt  geistige  Gahrung,  die  in  der  Juli-Revo- 
lution  1830  zu  Paris  und  in  ihren  Nachschwingungen  auf  deutschem 
Boden  ihren  Ausdruck  fand. 

Vor  dieser  geistigen  Brandung  stand  die  erst  jiingst  aus  den 
Ruinen  wiedererrichtete  Gesellschaft  Jesu.  Sie  wollte  sich  den  be- 
rechtigten  Forderungen   und   den   wirklichen  Errungenschaften   einer 


460  Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st. 

neuen  Zeit  nicht  eigensinnig  widersetzen,  aber  aiich  das  Altbewahrte 
nicht  ohne  weiteres  wegwerfen. 

Kaum  war  daher  der  P.  Alois  Fortis  zum  General  erwahlt 
(18.  Oktober  1820),  so  liefs  er  im  Januar  1821  die  Provinziale  zur 
Berichterstattung  auffordern,  was  man  in  ihren  Landern  beziiglich 
des  gelehrten  Unterrichtes  verlange,  w^as  man  thatsachlich  an  den 
entsprechenden  weltlichen  und  Staatsanstalten  lehre,  endlich  welche 
Meinung  sie  selbst  iiber  etwaige  Anderungen  der  Ratio  studiorum 
hegen. 

Wie  P.  Fortis,  so  hielt  auch  dessen  Nachfolger  Joh.  Roothaan 
(9.  Juli  1829  bis  8.  Mai  1853)  daran  fest,  dafs  es  sich  nicht 
um  neue  Lehrsysteme,  sondern  um  »Anpassung  der  alten  Ratio 
studiorum  an  die  Gegenwart«  (de  Ratione  st.  nostris  tempori- 
bus  accommodanda)  handle.  In  diesem  Sinne  sollten  Berichte  und 
Wiinsche  aus  den  einzelnen  Provinzen  eingereicht  werden,  allerdings 
mit  freimiitigster  Aufserung  der  wiinschenswerten  Neuerungen,  aber 
auch  mit  pietatvoller  Schonung  des  bewahrten  Alten;  Fortschritt, 
nicht  Umsturz.  So  begreift  man  das  Rundschreiben  des  P.  Roothaan 
vom  25.  Juli  1832,  das  bei  Versendung  der  neuen  Redaction  der 
Ratio  studiorum  zugleich  an  die  Provinzen  abging.') 

Fast  zwolf  Jahre  hatten  die  Vorarbeiten  gewahrt,  nur  schritt- 
weise  und  bedachtig  war  man  vorangegangen;  denn  nicht  auf  wenige 
Jahre  oder  bis  zu  einem  bevorstehenden  Kabinetswechsel,  sondern  auf 
Menschenalter  sollte  das  Studienwesen  der  Gesellschaft  Jesu  geregelt 
werden. 

Durchgehen  wir  nun  in  kiirze  die  Hauptunterschiede 
zwischen  der  alten  und  der  neuen  Ratio  studiorum. 

In  den  Regeln  fiir  den  Provinzial  ist  unter  No.  6  der 
Exegese  statt  der  friiheren  ^/4  Stunde  eine  ganze  Stunde  auf  zwei 
Jahre  angewiesen ;  ferner  soll  (No.  7)  der  Exeget  nicht  blofs  im  Grie- 
chischen,  Hebraischen,  Syrischen  und  Chaldaischen,  wie  ehemals,  son- 
dern  auch  im  Arabischen  und  in  den  indischen  Sprachen  bewandert 
sein.  Darum  mufste  auch  die  achte  Regel  erweitert  werden:  jene, 
die  nach  der  vierjahrigen  Theoiogie  noch  zwei  weitere  Jahre  zur 
Wiederholung  erhalten,  sollen  sich  nicht  mehr  blofs  im  Hebraischen, 
sondern  iiberhaupt  in  den  Sprachen  weiterbilden. 


1)  Rat.  stud.  II,  228  ss. 


Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st.  461 

Die  Ratio  studiorum  von  1832  nimrat  unter  No.  9  Alinea  2  die 
neue  Bestimmung  auf,  man  soUe  Sorge  tragen  fur  Heranbildung  von 
Professoren  des  kanonischen  Rechtes,  der  Kirchengeschichte  und 
sonstiger  theologischer  Hilfsfacher. 

Ftir  den  philosophischen  Kurs  war  das  Triennium  der  alten 
Ratio  studiorum  bereits  im  18.  Jahrhundert  auf  zwei  Jahre  herabge- 
setzt  worden,  eine  Einrichtung,  die  noch  1832  bestand,  also  unter 
No.  17  beriicksichtigt  werden  mufste;  ebenso  wurde,  weil  die  aus- 
wartigen  Schiiler  oft  nur  eine  kurze  philosophische  Propadeutik  horen 
wollen,  dem  Provinzial  hierin  freie  Hand  gelassen.  Mit  dem  Jahre 
1858  ist  jedoch  das  Triennium  wiederhergestellt  worden,  also  nur 
noch  das  Alinea  2  in  kraft. 

Das  mathematische  Fach  wurde  in  der  20.  Regel  vom  2  Jahre 
der  Philosophie  ins  erste  verlegt,  statt  der  friiheren  V^  eine  ganze 
Stunde  taglich  und  dazu  3—4  malige  Priifung  im  Jahr  angesetzt, 
Mathematisclie  Talente  konnen  sich  nicht  blofs  in  Privatlektionen, 
wie  ehemals,  sondern  wahrend  des  ganzen  philosophischen  Studiums, 
ja  auch  nach  demselben  in  besonderen  Lektionen  weiterbilden. 

Die  verhaltnismafsig  starkste  Anderung  wurde  in  den  »niederen 
Schulen«,  dem  Gyranasium,  getroffen.  No.  23  schreibt  nicht  mehr 
die  lateinische  Graramatik  von  Emmanuel  Alvarez,  sondern  eine  nach 
seinem  Vorbilde  bearbeitete  neue  und  vorderhand  beliebige  vor,  jedoch 
unter  der  Bedingung,  dafs  dieselbe,  den  drei  Graramatikiahren  ent- 
sprechend,  in  drei  Teile  zerfalle,  und  dafs  ihr  erster  fiir  die  Anfanger 
berechneter  Teil,  des  leichteren  Verstandnisses  wegen,  in  der  Mutter- 
sprache  der  Schiiler  verfafst  sei.  Das  zweite  Alinea  scharft  aus- 
driicklich  den  Unterricht  in  dieser  Muttersprache  ein,  und  das  dritte 
lafst  die  Realien  als  Nebenfacher  zu,  namlich  die  Geschichte,  die 
Geographie  und  die  Eleraentarraatheraatik,  zu  welcher  auch  das 
Rechnen  gehort.  Wann  und  bis  zu  welcher  Stufe  die  Nebenfacher 
getrieben  werden  sollen,  raoge  der  Provinzial  nach  der  Verschieden- 
heit  von  Ort  und  Zeit  anordnen. 

In  Betreff  der  Ferien  war  die  alte  Ratio  studiorura  wegen  der 
daraals  liblichen  Schulerleichterung  wahrend  der  Hundstage  etwas 
sparsara  gew^esen,  indem  sie  No.  36  fur  Philosophie  und  Theologie 
zwar  mindestens  einen,  hochstens  zwei  Monate,  aber  fiir  Rhetorik 
nur  einen  Monat,  fur  Humanitat  3  Wochen,  fiir  die  Grammatica 
supreraa  14  Tage,  fur  die  zwei  untersten  Klassen  nur  acht  Tage  ein- 


462  Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st. 

raumte.  Weil  nun  diese  Verschiedenheit  manche  UnzukommUchkeit 
in  den  Anstalten,  besonders  in  Pensionaten,  mit  sich  fiihrte,  und  die 
Lehrer  der  untersten  Klassen  gerade  am  meisten  der  Ferien  bedurf- 
ten,  so  setzte  die  neue  Ratio  studiorum  fUr  das  ganze  Gymnasium 
»ungefahr  einen  Monat  Ferien«  an. 

Wahrend  die  genannten  Regeln  des  Provinzials  den  Unterschied 
der  beiden  Studienordnungen  mehr  in  allgemeineren  Umrissen  an- 
deutend,  gehen  die  folgenden  Regehi  fiir  die  iibrigen  Amter  mehr 
ins  Einzehie  ein. 

In  den  Regeln  des  Rektors  kommen  nur  drei  unwichtige 
Anderungen  vor.  No.  11  wiinschte  ehemals,  dafs  die  Rhetoriker 
iiber  Tisch  lateinische  oder  griechische  Reden  oder  Gedichte  und  in 
der  Aula  erbauliche  Anreden  an  die  Mitschiiler  vortragen  sollte»; 
jetzt  ist  nur  noch  von  »Deklamationen  in  der  lateinischen,  grie- 
chischen  oder  der  Muttersprache«  die  Rede,  wahrend  die  erbaulichen 
Vortrage  geblieben  sind;  kein  Wunder,  weil  die  Nebenfiicher  fortan 
Zeit  wegnehmen,  also  die  rhetorische  Ausbildung  nicht  mehr  in  der 
friiheren  durchgreifenden  Weise  moglich  ist.  Ubrigens  liifst  das 
Wort  »Deklamation«  immerhin  auch  jetzt  eine  gewisse  Freiheit,  denn 
das  Stiick  kann  ja  auch  vom  Rhetoriker  selbst  verfafst  sein. 

Sodann  hatte  No.  14  (ueu  No.  13)  in  betreff  der  Preise  die  Be- 
dingung  gestellt,  dafs  dieselben  von  Gonnern  der  Schule  angeschafft 
werden;  jetzt  kann  der  Rektor  sie  auch  auf  Kosten  der  Anstalt 
kaufen,  nur  soUen  die  Kosten  mafsig  sein. 

Endhch  hatte  ehemals  No.  13  der  Schulkomodien  ausdriickUch 
Erwahnung  gethan  und  verordnet,  dafs  sie  lateinisch  abgefafst  und 
sehr  selten  sein  sollten.  Diese  Nummer  ist  nun  gefallen,  richtiger: 
die  Rektoren  haben  volle  Freiheit,  dieselben  zu  unterlassen  oder  auch 
in  der  Muttersprache  zu  gestatten. 

In  den  Regeln  fiir  den  Studienprafekten  sind  nur  zwei 
Anderungen  zu  verzeichnen.  Die  erste  betrifft  No  23,  welche  friiher 
den  Anfang  des  grofsen  philosophischen  Examens  schon  bald  nach 
den  Osterfeiertagen  erlaubte,  wahrend  es  jetzt  erst  gegen  Ende  des 
Schuljahres  gehalten  werden  darf.  Ferner  sollten  die  Scholastiker 
(No.  30)  in  der  Theologie  die  Surama  theologica  des  h.  Thomas,  jetzt 
auch  »den  in  den  Schulen  gelesenen  Auktor«,  in  der  Philosophie  den 
Aristoteles,  jetzt  »das  Schulhandbuch«  und  »einen  andern  bewahrten 
Auktor«  bei  sich  im  Zimmer  haben. 


Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st,  463 

Unter  den  gemeinsamen  Regeln  fiir  die  Lehrer  hoherer 
Fakultaten,  d.  h.  der  Philosophie  und  Theologie  verlangt  die 
neunte,  dafs  der  Professor  nur  mit  Genehmigung  des  Provinzials  ein 
Handbuch  nach  genauester  Wahl  einfiihre  und  selbst  in  diesem  Falle 
ethche  Traktate  selbstiindig  ausarbeite  und  diktiere.  —  Die  iibrigen 
Anderungen  dieses  Abschnittes  sind  nur  genauere  Fassungen  des 
Textes. 

Die  Regeln  ftir  den  Exegeten  sind  in  der  Sache  dieselben  ge- 
blieben,  die  fiir  den  Lehrer  des  Hebraischen  dahin  erweitert,  dafs 
ihm  die  Kenntnis  auch  anderer  morgenlandischen  Sprachen  (aufser 
der  hebraischen)  zur  Pflicht  gemacht  wird. 

Starkere  Anderungen  begegnen  uns  bei  den  Regeln  des  Pro- 
fessors  der  spekulativen  Theologie.  An  grofseren  Hochschulen 
waren  friiher  drei  Professoren  der  scholastischen  Theologie,  in  der 
neuen  Ratio  studiorum  ist  nur  die  Rede  von  zwei  Professoren,  so 
dafs  die  §§  3—5  bei  No.  7  iiberfliissig  wurden.  —  Einerseits  giebt 
die  neuere  Ratio  studiorum  (No.  9,  §  2)  dem  Professor  fiir  Behand- 
lung  sehr  wichtiger  und  umstrittener  Fragen  mehr  Bewegungsfreiheit, 
sieht  aber  andererseits  (No.  10)  auch  vor,  dafs  die  leidigen  Doppel- 
behandlungen  eines  Gegenstandes  beim  akademischen  Unterricht 
unterbleiben ,  und  dafs  leichtere  Sachen  der  theologischen  Summa 
(No.  11)  kursorisch  durchgenommen ,  dagegen  brennende  Fragen  der 
Gegenwart,  die  man  zur  Zeit  des  Aquinaten  kaum  kannte,  desto 
griindlicher  behandelt  werden. 

Um  den  genannten  Doppelbehandlungen  zu  begegnen,  hatte  die 
alte  Ratio  studiorum  den  »Catalogus  quaestionum«  (Bd.  H,  S.  310ff.) 
beigefiigt;  die  neue  hat  ihn  der  Entscheidung  des  LehrerkoUegs  an- 
heimgegeben,  also  ausgelassen. 

Dafiir  hat  die  neue  Ratio  studiorum  zwei  neue  Kapitel  einge- 
fiigt,  namlich  Regeln  fiir  den  Professor  der  Kirchengeschichte  und 
fiir  den  des  Kirchenrechtes.  (Beide  Professuren  bestanden  schon  friiher 
an  den  grofseren  Jesuitenschulen.) 

Die  theologische  Moral  soU,  wie  schon  aus  der  Fassung  der 
No.  2  hervorgeht,  weniger  empirisch  und  mehr  wissenschaftlich  oder 
systematisch  behandelt,  neben  ihr  insbesondere  (No.  7  neu)  eine  griind- 
lichere  dogmatische  Ausbildung  der  Schiiler  des  verkiirzten  Kurses 
(weniger  als  vier  Jahre  Theologie)  nicht  versaumt  werden. 


464  Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st. 

Im  philosophischen  Unterrichte  brachte  die  neue  Redaktion 
von  1832,  trotz  aller  Schonung  des  alten  Textes  von  1599,  noch 
starkere  Anderungen  an  als  in  dem  vorhergehenden  theologischen 
Abschnitte. 

Vor  allera  miissen  wir  zwei  Hauptanderungen  hervorheben: 

1.  Aristoteles  gilt  nicht  mehr  als  Textbuch  fiir  die  drei  Jahre. 

2.  Die  Naturwissenschaften  finden  grofsere  Beriick- 
sichtigung. 

Auf  diese  zwei  Gesichtspunkte  lassen  sich  alle  Textesanderungen 
von  1832  zuriickfiihren. 

So  erklart  sich  die  Abweichung  von  der  alten  Ratio  studiorum 
in  den  Nummern  2—15,  welchen  die  Aristotelischen  Schulbiicher  zu 
grunde  hegen,  wahrend  die  neue  Redaktion  von  No.  2—14  zunachst 
die  allgemeinen  Regeln  fiir  den  philosophischen  Unterricht  voraus- 
schickt,  und  von  No.  15  an  die  speziellen  Facher  durchnimrat,  15—20 
die  Logik,  21  —  24  die  Metaphysik  (Ontologie,  Kosraologie,  Psycho- 
logie,  Theologie).  —  Die  Nummern  16—20  (alt)  sind  in  der  Ausgabe 
von  1832  entweder  schon  vorausgeschickt  oder  ganz  weggelassen. 

Bei  der  Ethik,  »Philosophia  Moralis«,  beginnt  die  alte  Ratio 
neue  Numerierung,  wahrend  die  neue  mit  No.  25—29  fortfiihrt  und 
auch  das  Gebiet  der  Ethik  raehr  spezifiziert,  iiberhaupt  auf  griind- 
liche  Behandlung  dieser  wichtigen  Disciplin  dringt. 

Die  Naturwissenschaften,  die  in  der  alten  Ratio  studiorura 
mit  der  einzigen  No.  10  beriihrt  waren,  werden  als  »Physik«  im 
weitesten  Sinne  von  der  neuen  Ratio  in  eigenera  Abschnitte  (30—39) 
behandelt:  es  wird  nicht  allein  die  Physik  rait  allen  ihren  Teilen, 
sondern  auch  die  Chemie,  Astronoraie  und  Naturgeschichte  eigens 
hervorgehoben.  Da  diese  Wissenschaften  taglich  fortschreiten,  soUen 
die  Lehrer,  darait  sie  nicht  hinter  der  Zeit  zuriickbleiben ,  iiber  die 
neueren  Erfindungen  sich  stets  auf  dem  Laufenden  halten. 

Eine  ebenso  grofse  Erweiterung  und  Vertiefung  fand  diirch  die 
neue  Ratio  studiorum  in  der  Matheraatik  statt.  (Alt  No.  1—3; 
neu  40 — 44.)  1832  ist  ein  vollkoraraener  raathematischer  Unterricht 
eingefiihrt,  der  sich  durch  die  ganze  Philosophie  darchzieht  und  im 
ersten  Jahre  taglich  statt  7*  erae  volle  Stunde  wahrt. 


Unterschied  der  neuen  und  der  alten  K.  st.  4(55 

Die  humanistischen  oder  Gymnasialstudien,  welche 
Grammatik,  Poetik  oder  Humanitat  und  die  Rhetorik  umfassen,  wur- 
den  vou  der  neuen  Ratio  studiorum  sehr  ausgiebig  bedacht. 

Einmal  wurden  veraltete  Schulbiicher,  die  ehemals  auf  der  Hohe 
der  Zeit  gestanderi,  aber  dem  heutigen  Stande  der  Sprachwissenschaft 
nicht  mehr  entsprechen,  ganz  aufser  acht  gelassen;  anderseits  wurde 
dem  Drangen  auf  Realien  insoweit  Rechnung  getragen,  dafs  hierfiir  je 
Vor-  und  Nachmittags  eine  halbe  Stunde  eingeriiumt  wurde.  So  blieb 
die  alte  Einheit  des  Gymnasialunterrichtes  aufrecht;  denn  die  Reahen 
gelten  als  Nebenfacher  oder  »Accessoria«  und  nehmen  blofs  ein  Fiinftel 
der  Unterrichtszeit  ein. 

Man  bemerkt  diesen  Umschlag  schon  in  den  »Regeln  desPra- 
fekten  der  uiederen  (Gymnasial-)Studien«.  (No.  1  — 50.)  — 
In  der  dritten  Nummer  sind  die  Devisen  oder  3>Emblemata« ,  welche 
den  Scharfsinn  im  16.  und  17.  Jahrhundert  so  haufig  beschaftigten, 
weggelassen ;  No.  8,  2  finden  wir  statt  der  Grammatik  des  Emmanuel 
Alvarez  nur  noch  »Grammatik«  im  allgemeinen;  unter  No.  8,  11  treten 
in  der  neuen  Ratio  studiorum  Geschichte,  Geographie  und  Elementar- 
mathematik  (einschliefslich  Arithmetik)  als  Nebenfacher  auf;  endlich 
(8,  12)  ist  die  Einfiigung  der  ABC-Schuleu  nicht  mehr  erschwert. 
No.  34  regelt  und  scharft  ein  (neu  34,  1—3)  die  otfentlichen  Prii- 
fungen,  die  Ausstellung  von  Schtilerarbeiten  und  die  Akademien,  wah- 
reud  die  alte  Ratio  studiorum  zunachst  nur  die  letztgenaunten  be- 
sprochen  hatte. 

Eine  weitere  Anderung  tritt  in  No.  39  auf,  wo  die  alte  Ratio 
studiorum  noch  von  korperlicher  Ziichtigung  (»plagae«),  die  neuere 
nur  von  »Strafen«  (poenae)  redet. 

Die  Ausbildung  in  derMuttersprache  findet  in  der  Redaktion 
von  1832  die  weiteste  Berticksichtigung  und  liat  so  manchen  kurzen 
Beisatz  zu  den  alten  Regeln  veranlafst.  Die  Ratio  studiorum  von 
1832  liifst  keine  Gelegenheit  voriibergehen ,  neben  dem  lateinischen 
und  griechischen  Sprachunterricht  auch  auf  den  in  der  Muttersprache 
zu  driugen  und  beriicksichtigt  neben  den  alten  auch  die  vaterlan- 
dischen  Klassiker. 

An  den  »Vorschriften  fiir  die  schriftlichen  Priifungs- 
arbeiten«  wurde  1832  nichts  geandert. 

Anders   war   es   bei   den   »Vorschriften   fiir  die  Preisver- 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  oO 


466  Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st. 

teilung«.  Hatte  man  die  Nebenfacher  und  gar  die  Muttersprache  in 
den  neuen  Lehrplan  ausdriicklich  aufgenommen,  so  mufste  man  Preise 
auch  fiir  sie  aussetzen.  (No.  1.)  Dies  ist  die  einzige  Anderung  in  die- 
sem  Abschnitte ;  die  anderen  beziehen  sich  nur  auf  die  Ausdrucksweise. 


Unter  den  »gemeinsamen  Regeln  fiir  die  Professoren  der 
niederen  Klasseu«  bedurfte  die  vierte  darum  eine  kleine  Anderung, 
weil  der  friihere  Text  den  Schein  erweckte,  als  ob  der  christliche 
Religionsunterricht  ein  blofses  Auswendiglernen  des  Katechismus  ware. 
Wir  sagen  »Schein«;  denn  thatsaclilich  kannte  die  alte  Ratio  stu- 
diorum  ein  Memorieren  nur  von  erklarten  und  wohlverstandenen 
Dingen.  Um  jedoch  allen  Mifsverstandnissen  vorzubeugen,  legte  die 
neue  Ratio  studiorum  den  Nachdruck  auf  die  eingehende  Erkliirung 
des  Katechismus.     (No.  4.) 

Der  Unterricht  in  der  Muttersprache,  dessen  Methode  jener 
des  Unterrichtes  in  den  klassischen  Sprachen  gleichen  soll,  wird 
(No.  12,  2;  28,  2;  29  etc.)  in  der  neuen  Redaktion  der  Ratio  stu- 
diorum  eingescharft.  Daher  mufste  auch  das  strenge  Gesetz  iiber 
das  Lateinsprechen  (No.  18)  auf  die  drei  oberen  Klassen  beschrankt, 
und  bei  der  Ubersetznng  der  alten  Klassiker  die  Reinheit  und  richtige 
Aussprache  des  vaterlandischen  Idioms  betont  werden.  —  In  betreff 
der  Pensa  ist  zunitchst  der  Text  und  die  Stellung  der  Nummern 
(21—24)  geiindert,  dann  aber  die  Forderung  gestellt,  dafs  der  Lelirer 
ein  moglichst  gutes  Correctum  diktieren,  auf  Schonschrift  dringen 
und  wochentlich  eine  Komposition  in  der  Schule  selbst  machen 
lassen  soUe. 

Es  folgen  die  Regeln  fiir  die  Lehrer  der  einzelnen  Gymnasial- 
klassen  und,  da  die  Ratio  studiorum  immer  von  oben  nach  unten 
geht,  zuerst  die  fiir  den  Rhetorikprofessor. 

In  der  Rhetorik  wurden  1832  folgende  Anderungen  getroflfen: 
aufser  Cicero  und  Aristoteles  ist  auch  Quintilian  zu  Ehren  gekommen 
(No.  1  und  6);  neben  dem  Lateinischen  und  Griechischen  soll  auch 
in  der  Muttersprache  der  Stil  nach  den  besten  Mustern  gebildet 
werden  (No.  1);  in  der  Zeitabteilung  mufs  die  letzte  halbe  Stunde 
nicht  mehr  fiir  Konzertation  oder  Wiederholung,  sondern  fiir  die 
Nebenfacher   verwendet   werden,   und   ebenso  gegen  Ende  des  Nach- 


Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st.  467 

mittagsunterrichtes  die  Muttersprache  zu  ihrem  Rechte  kommen 
(No  2  imd  8).  Daher  mufsten  die  fruheren  Beisiitze  uber  die  Ver- 
wendung  der  letzten  Halbstunde  fallen.  Aufser  den  lateinischen  und 
griechischen  Aufgaben  sind  solche  auch  in  der  Muttersprache  zu 
machen  (No.  11),  wogegen  die  Spielerei  mit  Hieroglyphen,  Pythago- 
raischen  Symbolen  und  Ratseln  fiel  (No.  12),  und  auch  im  Griechi- 
schen,  das  ohnehin  zu  hoherer  Stufe  getrieben  werden  sollte,  die 
Wiederhohmg  der  Syntax  (alt  No.  14)  fiiglich  ausgelassen  werden 
konnte.  Desto  ofter  aber  wird  auf  die  Muttersprache  (neu  No.  16 
und  20)  und  ihre  Gleichstellung  mit  den  klassischen  Sprachen  bezug 
genommen. 

Im  ganzen  die  namhchen  Anderungen  finden  sich  in  der 
Humanitat.  Der  Lehrer  wird  (No.  1)  nur  an  Cicero,  aber  nicht 
mehr  an  dessen  moralphilosophische  Schriften  gebunden,  samtliche 
Eklogen  Virgils  werden  frei  gegeben,  nicht  aber  das  vierte  Buch  der 
Aeneis;  ebenso  wird  Soarez  als  Handbuch  fallen  gelassen,  und  die 
vaterlandischen  Redner,  Geschichtschreiber  und  Dichter  in  den  Lehr- 
plan  aufgenommen ;  die  Verwendung  der  letzten  Halbstunde  wird 
(No.  2)  wie  in  der  Rhetorik  geregelt.  Die  alte  Ratio  studiorum  hatte 
Schuliibungen  »wahrend  der  Korrektur  der  Pensa«  vorgeschrieben, 
die  neue  spricht  nur  von  den  Schuliibungen  selbst  und  lafst  jenen 
Beisatz  aus  (No.  4),  legt  also  dem  Lehrer  den  Gedanken  nahe,  bei 
der  Erweiterung  des  Lehrstoffes  lieber  die  eigenthche  Korrektur  zu 
hause  zu  besorgen.  Da  der  Unterricht  in  der  Muttersprache  1832 
stark  betont  wird,  so  konnte  der  Rat  in  No.  5,  blofs  »bisweilen« 
die  Auktorenerklarung  patrio  sermone  zu  geben,  nicht  mehr  stehen 
bleiben,  und  wurden  in  No.  6,  2  auch  Aufsatze  und  Unterricht  in  der 
Muttersprache  in  den  Plan  aufgenommen.  Im  Griechischen  setzt  die 
neue  Ratio  studiorum  die  Accentlehre  schon  in  den  unteren  Klassen 
voraus  und  verlangt  in  der  Humanitat  die  griechische  Metrik  und 
Unterricht  in  den  Dialekten  (No.  9). 

In  der  obersten  Grammatikalklasse  bringt  die  neue  Ratio 
studiorum,  aufser  den  genannten  allgemeinen,  folgende  besondere 
Anderungen  vor:  aufser  Cicero  konnen  auch  Sallust,  Curtius  und 
Stiicke  aus  Livius  gelesen  werden  (Nr.  1),  auch  soll  man  die  Grund- 
ztige  der  Mythologie  geben;  statt  des  Asop  und  Agapet  werden 
Xenophon  und  »ahnliche«  Auktoren  vorgeschlagen  (Ebendas.);  die 
Zeiteinteilung   wird   in  No.  2   zu   gunsten   der  Klassikerlektiire  um 

30* 


468  Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st. 

V4  Stunde  geandert,  nachmittags  wird  die  einstiindige  Lektiire  des 
Dichters  und  die  halbe  Stunde  Griechisch  der  alten  Ratio  so  gean- 
dert,  dafs  abwechselnd  der  lateinische  oder  der  griechische  Auktor 
gelesen,  und  die  letzte  halbe  Stunde  der  Konzertation  oder  der 
Muttersprache  gewidmet  wird;  unter  den  Aufgaben  figuriert  (No.  6) 
aufser  der  Komposition  auch  die  Exposition  in  der  Muttersprache, 
aufser  dem  Briefe  auch  die  Erzahlung  und  die  Schilderung. 

In  betreff  der  mittleren  Grammatikalklasse  verlangt  die 
neue  Ratio  studiorum  im  Griechischen  auch  eine  kurze  Einleitung 
in  die  Syntax,  fiigt  zu  den  Briefen  Ciceros  auch  Erzahlungen  und 
Schilderungen  aus  demselben  Auktor,  ferner  Jul.  Casar,  lafst  den 
griechischen  Katechismus  fallen  und  fiigt  zu  Cebes  noch  ausgewahlte 
und  gereinigte  Dialoge  Lucians  hinzu.  (No.  L)  Die  Zeiteinteilung 
ist  wie  in  der  vorhergehenden  Klasse  geandert.  (No.  2.) 

In  der  untersten  Grammatikalklasse  finden  sich  die  bereits 
angegebenen  Anderungen.  Unter  den  Auktoren  werden  neu  Corne- 
lius  Nepos  und  Asop  aufgefiihrt.  (No.  L) 


In  den  sechs  folgenden  Abschnitten  finden  sich  keine  nennens- 
werten  Anderungen,  blofs  der  Text  ist  zweimal  unmerklich  verbessert, 
auch  wird  in  der  IL  Regel  fiir  Schiilerakademien  die  3—4  malige 
Neuwahl  des  Magistrats  auf  eine  zweimalige  im  Jahre  beschrankt. 

In  den  Regeln  des  Prafekten  der  Akademie  wird  unter 
No.  5  die  neue  Bestimmung  beigefiigt,  dafs  jene  Studierenden,  welche 
bald  einen  offentlichen  Promotionsakt  halten  wollen,  desto  ofter  in 
den  »akademischen«  Disputationen  vorgenommen  werden  sollen. 
Aufserdem  wird  1832  auf  die  scholastische  Form  bei  den  Disputa- 
tionen  gedrungen,  was  frtiher  iiberfliissig  gewesen  war. 

Starkere  Anderungen  begegnen  uns  erst  in  den  »RegeIn  der 
Akademie  der  Theologen  und  PhiIosophen«.  Der  alten  Ratio 
studiorum  gemafs  war,  aufser  dem  Tage  der  Monatsdisputation,  tag- 
lich  eine  akademische  Versammlung,  in  der  neuen  Ratio  studiorum 
ist  sie  nur  einmal  oder  zweimal  in  der  Woche;  deshalb  mufste  die 
tagliche  Wiederholung  der  Vorlesungen  fallen,  und  der  ganze  Ar- 
beitsumfang  eingeschrankt  werden.  Aus  den  friiheren  11  Nummern 
wurden  8.     Die  Hauptsache  sind  fortan  Vorlesung   wissenschaftlicher 


Unterschied  der  neuen  und  der  alten  R.  st.  469 

Abhandlungen,  zeitweilige  Repetition,  endlich  offentliche  Disputations- 
akte  (neu  No.  1—4);  dagegen  lag  friiher  das  Hauptgewicht  auf  der 
Repetition  der  Vorlesungen,  an  welche  sich  wochentlich  1—2  mal 
eine  Disputation  anschlofs.  (Alt  No.  1—7.)  Ferner  verlangt  die  neue 
Ratio  studiorum  in  No.  7  Gewandtheit  des  wissenschaftlichen  Vortrags 
auch  in  der  Muttersprache  und  daher  »bisweilen«  Abhandlungen 
»patrio  sermone«.  Die  Anweisung  in  betreff  der  feierlicheren  Dis- 
putationsakte  (alt  8  und  9 ;  neu  5  und  6)  ist  gebUeben. 

Dagegen  konnten  die  alten  »Regulae  Praefecti  Acad.  Theol.  et 
Philos.«  ftiglich  1832  gestrichen  werden,  da  sie  im  wesentlichen  bereits 
in  den  Regeln  fiir  diese  Akaderaie  enthalten  waren. 

Fast  ganz  neu  redigiert  wurden  die  Regeln  der  Akademie 
der  Rhetoriker  und  Humanisten,  nicht  blofs  weil  die  friiheren 
Nuramern  2.  und  3  dem  Sinne  nach  zusammenfielen,  sondern  auch 
weil  manches  Veraltete  auszumerzen  und  neues  einzufiigen  war.  So 
wurden  aus  den  alten  7  neu  blofs  5  Nummern.  Statt  wochentlich 
sollen  die  Akademiker  entweder  wochentlich  einraal  oder  monathch 
zweimal  zusaramenkoraraen  und  der  Prafekt  der  Akalleraie  zugegen 
sein.  Das  Arbeitsfeld  dieser  Akademie,  ehemals  No.  2  und  3,  wurde 
in  eine  einzige  No.  2  zusaramengezogen  und  in  neun  Paragraphen 
genauer  ausgedriickt,  die  alten  Spielereien  mit  Abzeichen  (insignia) 
und  Ratseln  weggelassen,  endlich  die  vaterlandischen  Klassiker  zu 
den  romischen  und  griechischen  aufgenommen.  Ehemals  (No.  4) 
sollten  »einige«,  fortan  (neu  No.  3)  3 — 4  raal  feierlichere  akademische 
Versammlungen ,  besonders  eine  am  Feste  des  Kirchenpatrons  oder 
der  h.  Jungfrau,  stattfinden.    (Alt  7,  neu  5.) 

Fiir  die  Akademie  der  Grammatiker  wurden  nur  einige  Aus- 
driicke  geandert,  auch  die  vaterlandische  Sprache  und  die  Neben- 
facher  in  das  Arbeitsfeld  aufgenommen. 


Aus  dera  nun  folgenden  »Beibericht  der  PP.  der  Studien- 
kommission  an  den  P.  Roothaan«  tiber  die  1832  an  der  Ratio  stu- 
diorum  angebrachten  Anderungen  wird  man  ersehen,  mit  welch  sorg- 
licher  Riicksicht  auf  den  alten  Text  und  mit  welch  gewissenhafter 
tJberlegung  vorgegangen  wurde. 


470  Beibericht  der  Studien  -  Konimissare  zur  R.  st.  von  1832. 


Beibericht    der    Patres    der    Studien  -  Kommission 
uber  die  neue  Ratio  studiorum  von   1832/) 

(Arch.  Germ.  V.  B.  5.    Folioheft  von  30  SS.) 


A.  M.  D.  Gl. 

1832. 

Observationes  |  quibus  innititur  accommodatio  | 
Rationis  Studiorum. 

Ut  quae  in  tota  hac  studiorum  revisione  accommodanda  pro- 
ponimus,  clarius  pateant,  simulque  ut  majoribus^)  nostris  facilior 
sternatur  via  ad  decernendum,  quid  meriti  subjectae  adnotationes 
habeant,  pauca  praemittenda  duximus,  ex  quibus  omnia  sub  uno 
veluti  intuitu  conspici  possint. 

Ac  primum  quidem  tria  nobis  potissimum  consideranda  erant,  quae 
totam  studiorum  nostrorum  rationem  ambiunt:  Theologia  scilicet, 
Philosophia  ac  litterae  humaniores;  tum  quid  in  his  facul- 
tatibus  temporum  vicissitudo  postularet,  perpendere  debuimus ;  demum 
quomodo  servatis  nostri  instituti  legibus  aliqua  tamen  accommodatio 
juxta  decr.  10  congr.  XX.  et  decr.  15  congr.  XXI.  invehi  posset. 

Itaque  ad  Theologica  studia  quod  attinet,  duplici  praesertim 
ex  capite  necesse  fuit  eorum  institutionem  instaurare:  1?  quia  in 
praelectionibus  usus  non  est  et  vix  esse  potest  auctoris  in  regulis 
assignati;  2?  sunt  enim  hodie  plures  quaestiones  in  hac  facultate 
sOlide  ac  fuse  pertractandae ,  quae  olim  aut  omittebantur  aut  obiter 
solum  dehbabantur.     Materias  itaque  sic  dispertiri  conati  sumus,   ut 


»)  Bisher  ungedruckt;    offenbar  den  Provinzialen ,  Rektoren,   Studien-Pra- 
fekten  etc.  mitgeteilt  zur  Orientierung  iiber  die  neue  Ratio  studiorum. 
2)  Vel  superioribus. 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  4.71 

praesentibus  circumstantiis  provisum  sit,  et,  si  aliquando  quae  vigent 
controversiae  deferbuerint ,  integra  tamen  manserit  hujus  scientiae 
tractatio:  siquidem  multae  quae  praescribuntur  quaestiones  fusius 
aut  pressius  evolvi  poterunt  pro  temporum  et  locorum  ratione.  Porro 
totius  doctrinae  censuram  in  eo  posuimus,  ut  in  rebus,  quae  sunt  de 
fide  aut  eamdem  proxime  attingunt,  Ecclesiae  definitiones  custodiantur, 
et  summa  orthodoxarum  Academiarum  ratio  habeatur:  in  quaestioni- 
bus  vero  scholasticis  S.  Thomam  Professores  sequantur. 

In  philosophia,  praeter  Aristotelem  expungendum  magna,  quae 
haec  scientia  cepit,  incrementa  nos  coegerunt,  ut  physicis  aliquanto 
phis  et  Mathematicis  concederemus ,  quin  propterea  eadem  ubique  et 
omnibus  praescribenda  putaverimus.  Caeterum  in  conflictu  opinionum 
undique  emergentium  regulam  ac  normam  constituimus,  quam  omnes 
sequi  debent,  ut  Philosophicis  disquisitionibus  facem  prae- 
ferat  Theologia. 

Pro  Classibus  inferioribus  patrii  sermonis  sohde  perdiscendi 
necessitas  et  disciplinarum,  quas  accessorias  dicimus,  institutio,  quae 
ab  omnibus  provinciis  postulantur,  in  causa  fuerunt,  cur  quotidiana 
temporis  divisio  immutata,  et  praescriptae  olim  exercitationes  aU- 
quantulum  contractae  fuerint;  non  enim  aUa  [fuit]  succurendi  ratio, 
gravissimae  rei  consulendi,  quandoquidem  vanum  esset  in  generalibus 
regulis  praescribere  quae  in  particularibus  locum  habere  non  possent, 
aut  ita  leviter  et  raro  has  institutiones  tradere,  ut  illusoriae  omnino 
censeri  deberent.  Hoc  autem  tempus,  quod  accessoriis  tribuimus,  in 
latinae  linguae  detrimentum  cedere  nemo  arbitrabitur,  qui  perpen- 
derit,  nos  duas  horas  tum  mane  tum  vespere  huic  praecipue  linguae 
integras  servavisse;  si  proin  non  nimium  praeceptis  haereatur,  sed 
potius  in  analysi  ac  imitatione  authorum  ac  in  scriptionibus  proprio 
marte  conficiendis  pueri  exerceantur,  facilis  certe  ac  tutus  videtur  in 
lingua  latina  progressus. 

Neque  nos  praeteriit,  quotidianis  meditationibus  totam  studiorum 
rationem  perscrutantes ,  multas  in  ea  industrias  contineri,  quibus,  si 
eaedem  curiose,  diligenter  et  constanter  adhiberentur,  facile  studia  in 
collegiis  nostris  nova  in  dies  incrementa  caperent  et  ad  antiquae 
societatis  splendorem  propius  accederent.  Tanta  est  enim  regularum 
omnium  junctura,  tanta  in  iis  elucet  ars  et  sapientia,  ut,  si  quid 
forte  in  scholis  nostris  hodiernis  minus  prospere  procedit,  non  adeo 
antiquatarum    quarundam    regularum    inutilitati,    quam    optimarum 


472  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

legum  aut  i  n  s  c  i  t  i  a  e  aut  n  e  g  1  i  g  e  n  t  i  a  e  videatur  esse  adscri- 
bendum. 

Caeterum  memores,  nos  ad  consultationem,  non  vero  ad  defini- 
tionem  rerum  gravissimarum  esse  deputatos,  libere  quidera  quae 
sentimus  proferimus,  at  simul  paratos  nos  profitemur  ad  sincero 
obsequio  recipiendum  quidquid  Majores  nostri  in  oblata  studiorum 
accommodatione  immutandum  duxerint. 


Quae  regulae  nuUam  affixam  notam  sive  numerum  marginalem 
affixum  habent,  omnium  judicio  probantur.  Numeri  in  his  obser- 
vationibus  referuntur  ad  numeros  marginales  in  ratione  studiorum  et 
^ubjectas  habent  rationes,  cur  regulam  accommodandara  duxiraus. 


Regulae  Provincialis. 

N.  1.  Ad  reg.  2.  Prov.  Visura  est  addendura  et  scientiis, 
cum  hic  Praefectus  praecipue  praevidere  debeat  scholis  superioribus, 
in  quibus  scientiae  dominantur. 

N.  2.  Ad  reg.  2,  3.  Satis  patet,  quanti  raoraenti  sit  Praefectus 
in  studiis,  quanti  proin  sit  quoque  raoraenti,  ut  ejus  auctoritas  sub 
Rectore  conservetur,  et  ne  convictus  maxirae  ab  ejus  se  solutos  legi- 
bus  existiment. 

N.  3.  Ad  reg.  5  Expungitur  vox  scholastica,  quia  in- 
vidiosa,  quia  hic  non  minus  Theologia  positiva  quam  scholastica  re- 
quiritur. 

N.  4.  Ad  reg.  6.  Sufficit  pro  hoc  studio  indicasse  biennium, 
quin  ad  certos  annos  deterrainetur,  tum  quia  hujusraodi  determinatio 
deliberationem  Provincialis  niraium  irapedit,  tura  maxirae  quia  infra 
regula  9  §  I.  bienniura  unum  Theologiae  raorali,  alterura  scripturae 
sacrae  adscribitur. 

N.  5.  Ad  reg.  7.  Additio  facta  est  ex  raente  Constit.  p.  IV, 
c.  12  §  2  et  necessaria  est  pro  provinciis  Transalpinis ,  in  quibus 
magni  fiunt  hoc  tempore  linguae  indicae  quasi  fontes  caeterarum 
linguarura,  irao  et  traditionura  Mosaicarum. 

N.  6.    Ad  reg.  8.     Expuncto   »penitus«,  quod  severius  vide- 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  473 

batur,  fluit  immutatio  ex  praecedentibus;  cum  enim  aliqui  docere 
debeant,  oportet,  ut  sint  qui  discant. 

N.  7.  Ad  reg.  9  §  1.  Quodammodo  necessitatem  imponimus  Pro- 
fessoris  Theologiae  moralis  ejusque  lectionis  audiendae  per  biennium. 
Certe  necessaria  est  Theologiae  moralis  cognitio  omnibus  societatis 
nostrae  sacerdotibus,  ut  suum  ministerium  cum  fructu  et  dignitate 
implere  possint;  sunt  tamen  qui  post  quadriennium  cum  laude  per- 
actum  mediocres  valde  sunt  in  iis,  quae  ad  confessiones  rite  excipien- 
das  pertinent.  —  Huic  tamen  necessitati  audiendae  Theologiae  mo- 
ralis,  quae  in  casibus  conscientiae  sita  est,  contradicit  P.  deputatus 
Italiae,  tum  qnia  putat  in  decr.  33  congr  VII.  agi  de  Theologia  mo- 
rali,  quatenus  est  speculativa,  tum  quia  nova  lectione  onerantur  nostri 
juvenes,  caeterum  jam  nimium  onerati.  —  Clausula  tamen,  quae  in 
fine  regulae  apposita  est  ex  eodem  decr.  33,  videtur  conciliari  posse 
quod  est  in  opinionibus  discrepantiae. 

N.  8.  ibid.  §  2.  Cum  multis  in  locis  esse  debeant  professores 
harum  facultatum,  debent  quoque  esse  qui  iisdem  applicentur,  quin 
idem  onus  omnibus  imponatur. 

N.  8.  bis.  Ad  reg.  11.  Additur,  ut  theses  ex  historia  eccle- 
siastica  Scholasticis  conclusionibus  intermisceantur:  si  enim  harum 
facultatum  sunt  lectiones,  aequum  est,  ut  et  theses  defendantur  ab 
iis,  qui  his  disciplinis  studuerint. 

N.  9.  Ad  reg.  12.  —  1?  Regula  haec  immutata  est  ad  mentem 
decr.  16  congr.  XXI.,  ut  habeatur  aliquis,  qui  hujusmodi  scholasticis 
tradat  sufficientem  dogmatam  notitiam.  2?  Nulla  facta  est  in  regula 
raentio  de  unica  vel  duplici  quotidie  lectione,  quia  vel  duplex  lectio 
non  est  semper  evidenter  necessaria,  nec  unica  plene  sufficiens :  quare 
putavimus,  numerum  lectionum  permittendum  esse  arbitrio  Provin- 
cialis.  Mallet  tamen  P.  Dep.  Italiae,  injungi  duplicem  lectionem,  quia 
unica  ipsi  vix  sufficere  posse  videtur  ad  instruendos  illos,  qui  acutioris 
ingenii  non  sunt.  3?  Dicimus,  hujusmodi  scbolasticos  posse  assistere 
lectioni  Theologiae  moralis  cum  caeteris,  quia  putamus,  decr.  33 
congr.  VII.  agere  de  practica  Theologia  potius  quam  de  speculativa, 
in  quo  quidem  dissentit  P.  Dep.  Italiae  (V.  supra  N.  7.).  Tandem 
suggerimus,  posse  constitui  Magistrum  Corapendiariae  Theologiae 
dogmaticae  Theologum  repetentem,  tum  ut  succurratur  penuriae  raul- 
tarum  provinciarum,  quae  hominibus  non  abundant,  tum  ad  normam 
reg.  6  Rectoris,  quae  similia  permittit. 


474  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

N.  10.  Ad  reg.  13.  Conservatis  aliquoties  locutionibus  »casuum 
lectio,  studium,  professor«,  ut  ratio  studiorum  consonet  cum  reliquis 
libris  instituti  nostri,  putavimus  tamen,  similes  locutiones  plerumque 
esse  expungendas,  1  ?  quia  sunt  invidiosae,  multum  enim  hodie  contra 
casuistas  quamvis  immerito  vociferatur;  2?  quia  in  multis  regionibus 
hoc  nomen  jam  usu  est  obsoletum;  3?  quia  nihilominus  quod  est 
utilitatis  in  re  conservatur,  ut  patebit  ex  reg.  Prof.  Theol.  mor.  — 
Non  probat  tamen  nominis  mutationem  P.  Dep.  Italiae,  ut  sit  distinctio 
inter  Theologiam  practicam  et  speculativam,  quam  nos  Theologiae 
Scholasticae  assignamus. 

N.  11,  Ad  reg.  14.  Expungimus  haec  verba,  quia,  cuni  oranes 
exceptiones  excludantur,  sufficit  ponere  regulam  absolutam. 

N.  12.  Ad  reg.  15.  Ratio  immutationis  patet  ex  adnotatione 
N.  10. 

N.  13.  Ad  reg.  17.  1?  Divisimus  regulam  in  duas  §§,  ut  clarior 
appareat  distinctio  inter  studia  philosophica  nostrorum  et  externorum. 
Circa  studia  externorum  nihil  est  dicendum,  cum  conserventur  prout 
habentur  in  regulis.  —  Circa  studia  nostrorum  biennium  sufficere 
putamus,  ut  cum  fructu  dein  vacare  possint  Theologiae  scholasticae 
seu  per  quadriennium.  Fatemur,  nos  hic  recedere  a  const.  part.  IV. 
c.  15  §  2,  ubi  dicitur:  »In  artium  studio  cursus  erunt  ordinandi,  in 
quibus  scientiae  naturales  (ad  quas  minus  quam  trium  annorum 
spatium  satis  non  erit)  praelegantur«.  Imo  et  nobismetipsis 
quodam  modo  repugnamus:  cum  enim  ponimus,  philosophica  studia 
multum  accrevisse,  opportunum  non  videtur  ut  tempus  contrahatur, 
Sed  1?  putamus,  unum  annum  sufficere,  ut  nostri  in  Logica,  Meta- 
physica  et  Mathesi  elementari  ea  fundamenta  ponant,  quibus  dein 
reliquum  scientiarum  aedificium  superstrui  possit.  Et  quidem  Ma- 
thesis  necessario  ponitur  1  ?  anno,  ut  dein  2  ?  physicam  audire  possint, 
qualem  videtur  exigere  decr.  18  congr.  XXI.  Logica  et  Metaphysica, 
resectis  iis  quaestionibus ,  quae  diuturnum  olim  tempus  insumebant, 
absolvi  possunt,  ut  patet  experientia  constanti  in  variis  provinciis, 
quae  hac  ratione  studium  philosophiae  ad  duos  annos  contraxerunt, 
maxime  cum  studium  Philosophiae  moralis  ponatur  anno  secundo,  et 
ad  hanc  rejici  possit  tractatus  gravissimus  de  Theologia  naturali. 
(Infra  reg.  24  Phil.)  2?  In  quibus  studia  philosophica  maxime  incre- 
menta  ceperunt,  sunt  scientiae  physicae  et  mathematicae,  quibus 
proin   duos   annos   quasi  integros  dandos  putavimus,  tum  quia  haec 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  475 

scientiae  maximi  hodie  fiunt,  tum  ut  semper  sint  in  Societate  qui 
easdem  cum  dignitate  profiteri  possint.  At  simul  fugere  nos  non 
potuit,  esse  saepe  qui  in  theologicis  disciplinis  eminere  possent,  quin 
vel  propensionem  vel  ingenium  habeant  ad  studia  mathematica  vel 
physica,  maxime  sublimia,  quare,  ne  hujusmodi  hominibus  fraudi 
esset  extensio  studiorum  physicorum  vel  mathematicorum,  putavimus, 
unum  annum  in  Physica  positum  sufficere,  cum  aliquid  simile  innuat 
decr.  18  congr.  XXI.,  quod  separatum  permittit  judicium  de  aptitudine 
ad  docendam  physicam  et  docendas  reliquas  facultates  superiores. 
Hae  sunt  praecipuae  rationes  quae  nos  moverunt,  ut  absque  detri- 
mento  promotionis  ad  superiores  facultates,  liceret  intra  biennium 
cursum  philosophiae  absolvere. 

N.  14.  Ad  reg.  18.  Postulatur,  ut  ordinatione  saltem  tem- 
poraria  R.  P.  N.  indicetur  modus,  quo  Magistri  formentur  ad  scholas 
inferiores  docendas.  Constituto  enim  biennio  vel  triennio  Philosophiae, 
ut  supra,  tempus  illud,  quod  a  Paschate  fere  ad  finem  anni  scholastici 
liberum  est,  impendendum  est  studio  philosophiae:  interea  omnino 
necessarium  videtur  tempus,  ut  formentur  nostri  juvenes  ad  Magiste- 
rium,  his  maxime  initiis,  in  quibus  e  variis  ac  diversissimis  collegiis 
confluunt  juvenes  nostri.  Varia  enim  ac  diversissima  usi  sunt  me- 
thodo  ad  addiscendum  quod  sciunt,  unde  et  eadem  utentur,  nisi 
aliud  doceantur,  ex  quo  fiet,  ut  nedum  in  eadem  provincia,  sed  nec 
in  eodem  collegio  uniformitas  aliqua  existere  possit. 

N.  15.  Ad  reg.  19  §  1.  1?  Omisimus  hic  examen  a  secundo 
ad  tertium  Philosophiae  annum,  cum  hujusmodi  promotio  ex  reg.  17 
§  1  maxime  pendeat  ab  arbitrio  Provincialis.  2?  Omisimus  examen 
tertii  anni,  quia,  qui  triennio  philosophiae  vacant,  non  debent  esse 
pejoris  conditionis,  quam  qui  biennio  tantura.  3?  Indicavimus  pro 
materia  primi  anni  Logicara,  Metaphysicam  et  Mathesin,  utpote  circa 
quae  studia  hujus  anni  versantur.  Mathesis  examen  imponitur  tan- 
quara  necessariura,  ut  sciatur,  an  quis  ad  Physicam  promoveri  possit, 
nihilorainus   est   contrarium   decr.  25  §  2  Congr.  XX.  4?  Exphca- 

vimus  quid  nomine  Theologiae  scholasticae  veniat,  scilicet  quadrien- 
nium,  ut  invidia  nominis  vitetur,  dummodo  res  retineatur,  ad  mentem 
decr.  13  Congr.  XXI. 

N.  16.  Hac  occasione  dubitatum  fiiit,  utrum  ratio  habenda  esset 
eorum,  qui  in  Logica  et  Metaphysica  mediocritatem  superarent  vel 
attingerent,    iu   Mathematicis    et   Physicis   infra   eandem   haererent. 


476  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

Rationem  habendara  suadebant,  tum  quod  innuere  videtur  clausula 
finalis  decr.  13  Congr.  XXI,  tum  quod  accidere  possit,  aliquem  egregia 
habere  talenta  ad  Theologiam,  quin  multa  de  mathematicis  vel  phy- 
sicis  intelligat.  Sed  obstabat  huic  favori:  1?  timor,  ne  studia  phy- 
sices  et  Mathesis  languescerent,  si  juvenes  scirent,  ea  ad  promotionem 
non  undecunque  esse  necessaria.  2?  Rara  videri  hujusmodi  ingenia, 
capacia  Metaphysicae,  incapacia  Mathesis,  rara  autem  non  esse  juris. 
3?  Ipsa  verba  reg.  19  §  1  ad  finem:  cui  (Provinciali)  nulla  in  cae- 
teris  (exceptis  praeclaris  ad  gubernandum  et  concionandum  talentis) 
dispensandi  sit  facultas.  Si  autem  res  ad  P.  N.  referenda  est, 
difficile  poterit  hujusmodi  quid  in  Provinciis  longinquis  obtineri;  sus- 
pensa  enim  haereret  dispositio  Provincialis  pro  anno  futuro,  si  re- 
sponsum  Roma  expectare  deberet.  Quaeritur  igitur,  quid  faciendum 
de  iis,  qui  in  examine  universae  Philosophiae  mediocritatem  in  Physicis 
aut  Mathematicis  nou  superarint  aut  non  attigerint. 

N.  17.    Ad  reg.  19  §  4.     mutata  propter  rationes  N.  10  §  5. 

N.  18.     Ex  melioribus  Editionibus  instituti. 

N.  19.  ibid.  §  6.  Omissum  hic,  legitur  in  melioribus  editioni- 
bus.  Sed  mutavimus  1  ?  imponendo  examen  trium  quadrantum  horae 
propter  Mathesin.  V.  n.  15.  2?  Omittendo  examen  a  secundo  ad 
tertium  annum  propter  rationes  indicatas  n.  15.  3?  Omisimus,  a 
Paschate  initium  fieri  examinis  pro  Metaphysicis,  quia  cursus  Paschate 
non  finitur  ut  olim. 

N.  20.     ibid.  §  8.     Ex  melioribus  editionibus  desumtum. 

N.  21.     ibid.  §  9.     Propter  rationes  n.  15  §  4  allatas. 

N.  22.    ibid.  §  12.    Additio  necessaria  ex  decr.  18  Congr.  XXI. 

N.  23.  ibid.  §  16.  Additur  §  ex  mente  congr.  XX.  decr.  25 
§  1.  Sed  qui  unice  theologiae  morali  student  longiori  examini  sub- 
jiciuntur,  quia  incertior  illorum  scientia. 

N.  24.  Ad  reg.  20.  Patet  necessitas  hujus  regulae  ex  iis,  quae 
praefati  sumus  et  ex  n.  15  §  3.  Si  enim  necessaria  mathesis  ad 
physicam,  audire  eam  debent  philosophi  primo  anno.  Si  tanti  fit, 
procurandum,  ut  sint  inter  Nostros  qui  eandem  cum  dignitate  pro- 
fiteri  possint. 

N.  25.  Ad  reg.  23.  Divisimus  regulam  in  tres  §§,  ne  regula- 
rum  ordo  et  numerus,  quae  in  aliis  etiam  Instituti  locis  citantur, 
interturbetur.  §  1  agit  de  grammatica  Emmanuelis  Alvari,  cujus  vim 
et  proprietatem  retinendam  onmes  censent  sed  fortassis  vitato  nomine, 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  477 

quod  quarundam  gentium  aures  offendere  posset;  petitur  dein,  ut 
prima  pars,  quae  est  iufimae  Grammaticae  propria,  in  linguam  ver- 
naculam  vertatur,  quod  ceterum  jam  habet  omnium  fere  provinciarum 
usus.  Tandem  Grammatica  ipse  recognosci  deberet,  sunt  enim, 
omnibus  fateutibus,  exempla  quaedam  mutila,  regulae  aliquae  minu- 
tiores.  §  2  agit  de  lingua  vernacula:  1?  Quanta  cura  fovendum  sit 
studium  hujus  linguae,  patet  ex  iis,  quae  nobis  exprobrant  non  solum 
inimici,  sed  et  amici  Societatis,  prodire  scilicet  e  scholis  nostris  juve- 
nes  probos,  latinitatem  satis,  edoctos,  sed  rudes  valde  linguae  patriae. 
2?  Nisi  cura  summa  habeatur  linguae  vernaculae,  juvenes  multi  non 
accedent  ad  nostras  scholas,  aut,  postquam  accesserint,  discedent: 
quod  certe  omnino  contrarium  est  scopo  a  Societate  intento,  hisce 
praecipue  temporibus,  in  quibus  tam  rarae  sunt  scholae,  quae  scien- 
tiam  simul  cum  vera  pietate  ac  virtute  insinuant.  §  3  tractat  de  iis, 
quae  facultates  accessoriae  vocantur  a  nobis.  Temporura  ratio  postu- 
lat,  ut  aliquid  ex  Historia,  Geographia  et  Mathesi  ita  explicetur,  ut, 
si  forte  studiorum  cursum  abrumpunt  discipuli,  tempus  suum  non 
inutihter  impenderint,  sed  e  schohs  reportent  quasdam  notiones,  quae 
ad  communem  vitae  civilis  usum  aliquid  utilitatis  conferaut.  Dein 
ne  in  sola  lingua  latina  sexennium  consumsisse  videantur. 

N.  26.  Quaeritur,  utrum  non  gradus  intermedius  scholasticorum 
perpetuorum  innuatur,  qui  tamen,  post  conditionem  acceptam,  possunt 
nihilominus  aliquid  ex  theologia  morali  addiscere,  imo  possunt  sacer- 
dotes  fieri? 

N.  27.    Mutatio  propter  rationes  n.  10  indicatas. 

N.  28.  Ad  reg.  27  et  28.  —  1?  Immutatur  ordo,  ut  reg.  28 
praeponatur  reg.  27.  In  reg.  enim  26  praescribitur,  omnes  ordinario 
docere  debere,  sed  quinam?  scilicet  qui  Philosophiam  audierunt,  quod 
dicit  reg.  28.  Venit  dein  reg.  27,  quae  statuit  exceptionem  pro  illis, 
qui  plus  ceteris  profecturi  videntur.  2?  Additur  »statim  applicet«, 
ut  vitetur  obscuritas,  cum  PP.  Deputati  Hispaniae  et  Italiae  putent, 
intelligi  posse  de  diuturnioribus  studiis,  non  vero  quasi  citius  appli- 
cari  deberent. 

N.  29.  Ad  reg.  33.  Additionis  ratio  patet:  si  enim  Physica 
tradi  debet,  debent  adesse  instruraenta,  quae  necessaria  sunt,  ut 
cum  aliqua  dignitate  tradatur.  Mentio  specialis  fit  de  Ephemeridi- 
bus   Htterariis,    quarum  utilitas  perspecta,  quod  citius   sciendum, 


478  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

quid  novi  in  scientiam  aliquam  obvenerit,  ut  quod  utile  est  assumi, 
quod  nocivum  tempestive  confutari  possit. 

N.  30.  Postulatur,  ut  A.  R.  P.  velit  praecavere  aliqua  oppor- 
tuna  Ordinatione,  ne  Procuratores  Collegiorum  tam  facile  distrahant 
reditus  Bibliothecae  et  Musaeis  destinatos  ad  alios  usus,  constituendo 
V.  g.:  ut  hi  reditus  sint  separati  a  massa  reliquorum,  quemadmodum 
communiter  tit  pro  reditibus  Templorum. 

N.  31.  Ad  reg.  34.  1?  Dividitur  in  duas  paragraphos  quia  agi- 
tur  de  auctoribus  antiquis  et  de  vernaculis,  ut  distinctio  rite  appareat. 

N.  32.  2?  Expungitur  exemplum  Terentii,  quia  reipsa  fuit  a 
P.  Juvencio  expurgatus.  3?  Indicavimus,  quae  cautelae  sint  adhi- 
bendae  in  seligendis  auctoribus  vernaculis. 

N.  33.  Ad  reg.  37  §  1.  Statuimus  circiter  mensem  vaca- 
tionum  generalium  pro  omnibus  scholis  inferioribus.  Uniformitatem 
in  feriis  pro  inferioribus  scholis  suadent:  1?  Usus  plurimarum  Pro- 
vinciarum.  2°  Distributio  solemnis  praemiorum  eadem  die  et  coram 
omnibus  facienda.  3?  Quia  quibus  breviores  feriae  indulgentur  facile 
obmurmurant,  atque  inviti  student.  4«  Commoditas  parentum,  maxime 
Convictorum,  quibus  ingratum  non  est,  ut  filios  suos  longiori  tempore 
secum  habeant. 

N.  34.  Ibid.  §  2—8.  Hic  habetur  disseusio  opinionum.  PP. 
Deputati  Angliae,  Galiciae,  Hispaniae  et  Italiae  retinendos  censent 
has  §§.  1  ?  quia  censent  odiosum  tollere  ferias  jam  usu  introductas ; 
2?  propter  reverentiam  festis  ibidem  indicatis  debitam.  Contra  PP. 
Deputati  Galliae,  Siciliae  et  Germaniae  his  §§  substituta  vellent: 
1?  Conficiatur  Catalogus  Vacationum,  quarum  numerum  minui 
magis,  quam  augeri  conveniret.  2°.  Ut  pro  festis  Natalis  Domini, 
Paschatis  etc  usum  regionum  sequantur  Nostri.  Putant  enim  pro- 
tractas  ferias  autumnales  his  vacationibus  abunde  supplere,  quae 
studia  perturbant  Ceterum  omnes  fatentur  mutationem  non  urgere, 
cum  sit  provisum  huic  discrepantiae  per  reg.  39  Prov. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  479 


Regulae   Rectoris. 

N.  35.     Ad  reg.  6.     Ratio  additionis  allata  est  n.  9  §  4. 

N.  36.  Ad  reg.  10  et  11.  —  1?  Immutata  vox  »Rhetoricae  et 
Humanitatis  auditores«  etc.  ex  editione  Pragensi.  2?  Additum,  ut 
Nostri  habeant  Orationes  et  poemata  etiam  vernacula,  magni  enim 
interest,  ut  Nostri  bene  instittiantur  in  lingua  vernacula,  quam  alios 
dein  docere  debent.  Attamen  PP.  Deputati  Galliae  et  Germaniae  mallent, 
non  tieri  expressam  mentionem  de  poemate  vernaculo  propter  peri- 
culuni,  quod  inest  poesi  vulgari;  quare  vellent,  utponatur:  »exerci- 
tationes  latine,  graece  et  vernacule«.  —  Alii  contra  respondent, 
nullum  hic  subesse  periculum,  cum  agatur  de  nostris,  qui  continuo 
sunt  sub  oculis  sui  Magistri  et  Superiorum. 

N.  37 — 39.  Ad  reg.  13.  —  1?  Omnes  consentiunt  tragoedias  et 
comoedias,  prout  nunc  exhibentur,  parum  habere  utilitatis,  nec  semper 
periculo  carere.  Sunt  tamen  regiones,  in  quibus  absque  offensione 
pubHca  aboleri  non  possent:  proin  censuere  omnes  non  penitus  esse 
tollendas.  2?  Eo  ipso,  quod  debeant  exhiberi,  debent  fieri  lingua 
vernacula,  alioquin  in  odium  abolitionis  incidimus.  3?  Indicavimus 
alias  exercitationes  magis  utiles  et  opportunas.  4?  Clausulam,  quae 
in  fine  sequentis  regulae  venit,  huc  transtulimus,  quasi  in  sedem  pro- 
priam.  Notetur  in  pragensibus  editionibus  legi  moram,  non  morum, 
quod  tamen  posterius  meliorem  sensum  facere  videtur. 

N.  40.  Ad  reg.  14.  Omisimus  conditionem  2>modo  id  fiat 
sumptu  clarorum  hominum«  tanquam  inutilem,  cum  ex  usu 
praemia  ubique  distribuantur. 

N.  41.  Ad  reg.  18.  1?  Additio  facta  est  ad  tollendam  ambi- 
guitatem,  quis  sit  uterque  ille  Praefectus.  2?  De  consultationi- 
bus  Professorum  Scholarum  superiorum,  ut  sit  major  uniformitas 
doctrinae  inter  ipsos  et  invicem  [se]  coadjuvent. 

N.  42.  Ad  reg.  21.  Additio  videtur  necessaria,  et  ratio  ejus 
in  ipsa  regula  est  indicata.  —  Verba  expuncta  in  Pragensi  editione 
non  leguntur. 


480  Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 


Regulae    Praefecti   Studiorum. 

N.  43.     Ad  reg.  4.     mendum  typographi. 

N.  44.     Ad  reg.  5.     Expiinctum,  quia  inutile  ex  n.  10. 

N.  45.  Ad  reg.  6.  Adhuc')  clausula  »siquid  etc  «,  ne  expHcet 
inutiliter,  nec,  dum  est  utile,  omittat. 

N.  46.  Ad  reg.  8.  1?  Mutatur,  quia  S.  Thomas  in  scholis  vix 
adhuc  legitur.  De  quo  infra  ad  regul.  Prof.  Theologiae.  2?  Lou- 
giusculum  videtur  tempus  [quod]  duarum  horarum  et  dimidiata  mi- 
nimum  circurascribitur ,  praeplacuit  circiter.  Idem  dixissemus  de 
regula  sequenti,  nisi  religione  duxissemus  abbreviare  tempus  alicujus 
actus,   qui  in  quibusdam  casibus  supplere  debet  examen  ad  gradum. 

N.  47.  Ad  reg.  14.  PP.  Deputati  Galhae  et  Hispaniae  mallent 
conservatam  vocem  nimis  longae,  utpote  ambiguam,  dum  ahi  prae- 
ferunt  sensum  clarum:  ut  conclusiones  singulae  non  nimias 
quaestiones  complectantur. 

N,  48,  Ad  reg.  17.  Addita  vox  praelegentes  ad  tollendam 
ambiguitatem. 

N.  49.  Ad  reg.  19.  Omissum  »triennii«  propter  rationes  alla- 
tas  ad  n.  13  §  2. 

N.  50.  Ad  reg.  20.  1?  Mutata  nota  marginahs  propter  similem 
rationem.  2?  Addita  exphcatio  in  textu,  ut  bene  intelhgatur,  omnes 
philosophos  hac  forma  examinari  debere,  non  autem  eos  solos,  qui 
sehgendi  sunt  ad  actus  pubhcos. 

N.  51.  Ad  reg.  22.  PP.  Deputati  Sicihae  et  Germaniae  cen- 
sent  expungendum  »fere«,  quia  nullus  iUis  videtur  casus  possibihs, 
in  quo  nostri  absque  examine  promoveri  possint:  ahi  contra  retinen- 
dum  putant,  quia,  etsi  nullus  videatur  casus,  esse  tamen  potest,  nec 
sine  ratione  majores  nostri  hoc  vocabulo  usi  fuerunt:  imo  intehigi 
potest,  cogendos  esse  ad  examen  qui  renuntiare  vellent. 

N.  52.     Ad  reg.  23.    Mutatio  propter  rationes  allatas  n.  15  §3. 

N.  53.    Ad  reg.  25.     Expunctum  ex  editione  Pragensi. 

N.  54.    Ad  reg.  28.     Lectio  ex  editioue  Pragensi. 

N.  55.  Ad  reg.  .30.  Mutatio  haec  est  sequela  ejus,  quod  S. 
Thomas  et  Aristoteles  in  Scholis  non  legantur. 


i)  Rectius  fortasse  »additur«. 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  481 


Reg-ulae    communes    Professorum    Superiorum 

f  aculta  tum. 

N.  56.  Ad  reg.  2.  Dubitatum  fuit,  an  omittenda  esset  dis- 
junctiva  propositio:  >ut  ante  lectionem  dicatur  brevis  oratio 
vel  saltem  ipse  praeceptor  signo  se  crucis  muniat«,  Duo 
ceusuerunt,  omittendam  et  absolute  praescribendam  esse  hujusmodi 
orationem  brevem,  quia  in  quibusdam  regionibus  scandalo  esset,  si 
signo  crucis  initium  lectionis  deproperetur,  et  quia  nihil  obstat,  quo- 
minus  brevis  oratio  lectioui  praemittatur.  —  Quinque  contra,  dis- 
junctivam  retinendam  dixerunt,  quia,  cum  duo  Professores  saepe  sine 
intervallo  sibi  invicem  succedant,  tuto  secundus  omittere  potest  ora- 
tionem,  ne  ordo  scholae  turbetur;  dein  quia,  si  in  quibusdam  regioni- 
bus  scandalum  paret  omissio  orationis,  profecto  in  illis  locis  ex  ipsa 
allata  ratioue  est  facienda,  quin  propterea  haec  obligatio  imponenda 
sit  ahis  provinciis,  in  quibus  nulhnn  hujusmodi  scandahun  est 
timendum. 

N.  57.  Ad  reg.  3.  additum:  3>data  occasione«,  ut  intelli- 
gantur  hujusmodi  exhortationes  esse  ex  temporaneis,  cum  de  ex- 
hortationibus  ex  professo  provisum  sit  reg.  21  Rect. 

N.  58.  Ad  reg.  9.  Cum  in  hac  reguhi  insinuetur,  ut  professor 
aut  dictet  aut  citia  dictationem  oratione  continua  habeat  lectionem  a 
discipulis  privatim  excipiendam ,  visa  est  omnibus  deputatis  immu- 
tanda,  quia  continuata  viva  voce  lectio  multorum  auditorum  medio- 
critati  aut  levitati,  et  quotidiana  dictatio  plurimorum  valetudini  non 
convenit.  Debuit  proin  praescribi,  ut  author  praelegeretur,  cum  alia 
occurrendi  malo  ratio  periculosior  esset.  (Vide  observat.  Germ.  sup. 
ad  eand.  reg.) 

N.  58  bis,  Non  est  tamen  dissimulandum,  maxima  enasci  posse 
scientiarum  detrimenta  ex  eo,  quod  Professores  suos  ipsi  codices  non 
concinnabunt.  Dum  enim  ipsi  componunt  suos  tractatus,  de  singuUs 
sententiis,  imo  de  verbis  singuhs  vadimonium  quodammodo  praestare 
debent,  quod  certe  non  accidit,  si  authorem  prae  manibus  habent, 
circa  quem  multa  leviter  et!utire  possunt,  quin  facile  corrigi  possint. 
Unde  facile  perire  posset  illa  Studiositas  tantum  ab  antiquis  laudata, 
quae   omnia   suis    quasi    ocuhs   conspicere  satagit.     Ut    igitur   huic 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  31 


482  Beibericht  der  Studien  -  Kommigsare  zur  R.  st.  von  1832. 

malo  aliquateniis  occurratur,  petitur,  ut  in  instructione  aliqua  ab 
A.  R.  P.  N.  praescribatur  omnibus  Professoribus  Superiorum  facultatum, 
ut  quotannis  conficiant  exhibeantque  Praefecto  Studiorum  vel  Rectori 
quaestionem  aliquam  ab  authore  praescripto  vel  nullatenus  vel  minus 
accurate  tractatam.  Hac  etiam  ratione  abundans  esset  materia,  e 
qua  dein  libri  elementares  optimi  pro  singulis  facultatibus  componi 
possent. 

N.  59.  Ad  reg.  10.  Fluit  ex  immutata  regula  praecedenti,  in 
qua  jam  est  author  aliquis  praescriptus. 

N.  60.  Ad  reg.  11.  —  1?  Ordo  regulae  immutatus,  ut  prius 
ponatur,  quod  acrius  urgendum  est.  2?  Vox  :s>interdum«  in  »saepius« 
ex  eadem  ratione');  vigilantia  Professorum  circa  lectiones  exigendas 
alit  fervorem  studiorum.  3?  P.  Deputatus  Siciliae  sublatam  cuperet 
obhgationem  manendi  prope  scholam  per  quadrantem,  quia,  suppressa 
ex  magna  parte  dictatione,  plus  temporis  exphcationi  dari,  plus  etiam 
interrogationibus  discipulorum  permitti  potest;  sed  retinendam  cen- 
suerunt  ahi,  quia  consulendum  est  quorumdam  timiditati. 

N.  61.  Ad  reg.  13.  Cum  disputatum  esset,  quid  nomine  istius 
mensis  vacui  veniret,  aliis  esse  ferias  autumnales,  aliis  praeter  ferias 
mensem  examinibus  destinatum  opinantibus:  quaeritur,  quid  sit  mensis 
ille,  et  dein  postulatur,  ut  juxta  interpretationem  dandam  regula 
instituatur. 

N.  62.  Ad  reg.  14.  Regula  immutata,  quia  omnibus  una  hora 
sufficere  videtur,  maxime  ubi  sunt  magni  externorum  concursus.  IlHc 
enim  et  major  ordinario  habetur  Professorum  numerus,  quorum  aliqui 
omittere  cogerentur  suam  lectionem,  si  disputatio  Sabbatina  ad  duas 
horas  protraheretur. 

N.  63.  Ad  reg  14.  Bidelli  nomen  expunctum  mallent  PP. 
Deputati  Galliae,  Siciliae  et  Germaniae,  quia  ridiculum  et  vile  est  in 
quibusdam  regionibus;  retinendum  alii  censent,  quia  in  his  regionibus 
adhiberi  potest  vox  adjutoris,  et  quia  in  aliis  regionibus  adhuc  in 
usu  est  nomen  Bidelli. 


1)  sc.  immutata  est. 


Beibericht  der  Studien  -  Kommisaare  zur  R.  st.  von  1832.  483 


Regulae   Professoris   S.  Scripturae. 

N.  64.  Ad  reg.  2.  PP.  Deputatis  Angliae,  Galiciae,  Galliae, 
Siciliae  et  Germaniae  visa  est  haec  regula  transferenda  post  reg.  4, 
quia  in  reg.  1  et  8  agitur  de  sensu  litterali  investigando  ratione 
critices  ordinariae,  dum  dein  tractatur  de  studio  linguarum,  profecto 
ut  auctoritas  versionis  ab  ecclesia  probatae  defendatur,  3>ad  hoc 
enim  praecipue  ejus  intentio  ferri  debet«.  Nihilominus  PP. 
Deputati  Italiae  et  Hispaniae  ordinem  textus  conservandum  putant, 
quia  reg.  2  aliquid  generale  praecipit,  quod  ad  criticam  ordinariam 
et  ad  linguarum  studium  referatur. 

N.  65.  Ad  reg.  5.  Cum  tanta  hodie  mala  ex  societatibus 
biblicis  earumque  versionibus  adulteratis  enascantur,  visum  est 
1?  mentionera  esse  faciendam  de  versionibus  vernaculis  re- 
centioribus,  2?  earum  refutationem  non  solum  esse  permitten- 
dam,  sed  praescribendam. 

N.  65  bis.  Ad  reg.  10.  additio  facta  propter  temeritatem  neo- 
exegetarum. 

N.  66.  Ad  reg.  12.  Additio  praeposita  huic  regulae,  quia 
censuimus  hujusmodi  regulas  esse  tradendas  et  inculcandas  propter 
gravissimos  abusus,  qui  ex  earum  neglectu  vel  mutatione  promanant. 

N.  67.  Ad  reg.  14.  Cum  studium  archaeologiae  etc.  multum 
hodie  vigeat,  immutatio  proposita  visa  est  opportuna. 

N.  68.  Ad  reg.  15.  Additio  pro  sacris  concionibus,  quia  nostri 
nou  semper  biennium  habent,  quo  se  ad  conciones  parent,  et  externis 
hujusmodi  indigitatio  maxime  utilis  erit. 

N.  69.  Ad  reg.  17.  Mutatio  facta,  ut  tollatur  omnis  ambi- 
guitas,  qua  aliqui  perperam  intelligere  possent  alterutrum  testamen- 
tum  integrum  singulis  annis  esse  explicandum. 


Regulae  Professoris  linguae  hebraeae. 

N.  70.    Ad  reg.  5.     expuncto    »denique«    addita   est  reg.  6 
juxta  observationes  n.  5. 


31* 


484  Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  znr  R.  st.  von  1832. 


Regulae   Professoris   scholasticae   theologiae. 

N.  71.  Ad  titulum.  Omnes  expungendum  censuere  zo  scho- 
lasticae,  1?  quia  invidiosum,  si  theologia  primario  scholastica  di- 
catur.  2?  Quia  res  retinetur.  3?  Quia  praeter  theologiam  scholasti- 
cam  et  theologiae  positivae  ratio  habenda  est  nostris  temporibus. 
4?  Denique  quia,  quemadmodum  habetur  Professor  Philosophiae 
simpliciter,  etsi  alius  sit,  qui  Professor  Philosophiae  moralis 
dicatur,  ita  et  in  theologia  fieri  potest. 

N.  72.  Ad  reg.  2.  1?  Dubitatum  fuit,  utrum  rh  scholastica 
delendum  esset  propter  rationes  allatas;  sed  retinendum  censuimus, 
quia  hic  videtur  agi  de  Theologia  scholastica,  quatenus  opponitur 
positivae,  in  qua  sequi  debemus  »qui  eas  facultates  magis  ex  professo 
tractaverunt« ,  reg.  3,  dum  in  Theologia  proprie  scholastica  sectari 
debemus  S.  Thomam.  2?  Expungendum  cupiunt  zd  oninino  PP. 
Deputati  Angliae,  Galliae,  Siciliae  et  Germaniae,  quia,  expuncto  hoc 
vocabulo,  regula  mehus  procedat;  cum  enim  dein  dicatur,  nos  posse 
quandoque  recedere  a  doctrina  S.  Thomae,  videmur  non  debere 
omnino  seqni.  Contra  PP.  Deputati  Hispaniae  et  Italiae  (absens 
erat  eo  die  P.  Deputatus  Galiciae)  retinendum  putarunt,  quia  regula 
quasi  evanesceret,  cum  sensus  esset,  ita  nos  sequi  debere,  ut  tamen 
liceat  recedere;  imo  quia  to  omnino  referri  potest  ad  nostri,  non 
vero  ad  sequi. 

N.  73.  Ad  reg.  3.  Immutatio  facta  est,  quia,  cum  piissima 
opinio  tideUum  de  immaculata  conceptione  B.  Mariae  hodie  tam 
illustribus  summorum  Pontificum  Decretis  ornata  sit,  ut  sine  temeri- 
tatis  nota  contraria  opiuio  admitti  non  posset,  supponi  non  debet 
haec  opinio  esse  aliquando  immutanda. 

N.  74.  Ad  reg.  5.  Expuugenda  putant  haec  verba  PP.  Depu- 
tati  Angliae,  Galhae,  Siciliae  et  Italiae,  utpote  quae  sint  inutilia,  cum 
S.  Thomas  in  scholis  non  legatur.  Eadem  retinenda  censent  PP. 
Deputati  Hispaniae  et  Germaniae  (absens  erat  P.  Deputatus  Galiciae), 
ut  sit  aliqua  consequentia  cum  reg.  2. 

N.  75.  Ad  reg.  7.  Primo  in  divisione  tractatuum  pro  qua- 
driennio  nuUam  fecimus  mentionem  de  numero  Professorum,  tum  quia 
ordinarie  duo  esse  debent  ex  reg.  9  §  1  Prov.,  tum  quia  qualiscunque 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  8t.  von  1832.  485 

fuerit  niimerus  Professorum  Theologiae,  nostris  semper  tradi  debent 
ea  omnia,  quae  constitutiones  requirunt,  ut  ad  Professionem  promo- 
veri  possint;  pro  externis  vero  cursus  universus  accommodandus 
videtur  regionibus  et  Academiis.  Supponimus  tamen  singulas  quotidic 
ex  diversis  tractatibus  dari  lectiones. 

Anno   Primo. 

I.    De    Revelatione.     De   Scriptura    et   Traditionibus.     De    Ecclesia 

ejusque  Capite. 
II.    De  Deo  Uno  et  Trino. 

Anno  Secundo. 

I.    De  Angelis,  de  mundi  Opificio.     De  Incarnatione. 
II.    De  Legibus.     De  lustitia  et  lure.     De  Actibus  humanis. 

Anno   Tertio. 

I.    De    Sacramentis    in    genere.     De   Baptismo,    Confirmatione    et 

Eucharistia. 
II.    De   Poenitentia.     De    Indulgentiis.     De    extrema    Unctione,    de 
Ordine,  de  Matrimonio. 

Anno   Quarto. 

I.    De  Gratia  et  de  Beatitudine. 
II.    De  Virtutibus.     De  Peccatis  eorumque  poenis. 

Cum  aliqui  de  eliminando  S.  Thoma  locuti  fuissent,  P.  Depu- 
tatus  Hispaniae  censuit,  non  sohim  doctrinam  S.  Doctoris  esse  reti- 
nendam,  sed  etiam  ut  saltem  in  quibusdam  locis  nostri  ipsum  textum 
sequerentur,  reseetis  inutilibus,  et  suppletis  quae  desunt:  tum  quia 
omisso  textu  S*.'  Thoraae,  Theologia  scholastica  difticile  conservabitur, 
quam  tamen  commendat  decret.  13  Congreg.  ult  ,  tum  quia  melius 
formantur  professores  expUcando  textum  S.  Thomae,  quam  alium 
Auctorem  explanando,  et  hac  ratione  iu  Theologia  summi  evaserunt 
qui  e  Societate  nosfra  primarii  Theologi  fuerunt.  Cuperet  praeterea, 
ut  juxta  mentem  et  ordinem  S.  Thomae  tractatus  distribuerentur. 


486  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 


Ppimo  Anno. 

I.  De  Deo  uno  et  trino. 

11.    De  Veritate  religionis  christianae.    De  Revelatione.     De  Angelis, 
de  Opificio  Dei. 

Secundo  Anno. 

I.    De  Beatitudine.     De  Actibus  humanis.     De  Peccatis.     De  Vir- 

tutibus. 
II.   De  Legibus.    De  Gratia. 

Tertlo   Anno. 

I.    De  Fide  (ubi  de  locis  theologicis).     De  Spe  et  Charitate. 
II.    De  lustitia  et  lure.     De  Religione  quatenus  est  virtus. 

Quarto  Anno. 

I.    De  Incarnatione.     De  Sacramentis  in  genere. 

II.  De  Sacramentis  in  specie. 

Putamus  omnino  retinendos  esse  tractatus  theologiae  moralis, 
ut  dogmatice  explicentur.  Quod  quidem  in  iis  Provinciis  non  obser- 
vatur,  ubi  author  qualis  Sardagna')  habetur,  cum  magno  certe 
detrimento  soliditatis  in  moralibus  disciplinis. 

N.  76.  Ad  reg.  9  §  2.  —  1?  Expunguntur  verba  »quoties  etc.«, 
quia  supponunt,  in  scholis  legi  ipsum  textum  S.  Thomae. 

N.  77,    2?  P.  Deputatus  Germaniae  maluisset,    omitti  hanc  §, 


1)  Theologia  Dogmatico-Polemica,  qua  adversus  Veteres  Novasque  Haereses 
ex  Scripturis,  Patribus  atque  Ecclesiastica  historia  Catholica  Veritas  propugnatur, 
Recensuit  P.  Carolus  Sardagna,  S.  J.  Presbyter,  in  Episcopali  Lyceo  ad  Div. 
Pauli  Ratisbonae  Theol.  Dogmatico-Polemicae  Prof.  Ord.  et  Exam.  Synodalis. 
Ratisbonae,  sumptibus  lo.  Leopoldi  Montagii,  1770—71,  8  vol.  —  P.  Sardagna, 
geb.  zu  Trient  1731,  trat  1746  in  den  Orden;  ein  Jahr  lang  war  er  Professor 
der  Kirchengeschichte  zu  Freiburg  i.  B.,  acht  Jahre  der  Dogmatik  zu  Regens- 
burg,  bei  der  Unterdriickung  des  Ordens  Professor  der  Exegese  in  Luzern.  1773 
kehrte  er  nach  Regensburg  zuriick  und  starb  daselbst  22.  August  1775. 


Beibericht  der  Studien -Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  487 

quia,  cum  in  reg.  9  agatur  de  contrahenda  theologia,  sermo  esse 
non  debet  de  controversiis ,  quas  fiise  hodie  tractare  oportet.  Alii 
taraen  omnes  praeferunt  apponi  clausulam  »nisi  etc.« 

N.  78.  Ad  reg.  10,  11  et  12.  Omnes  expungendas  censent  has 
regulas,  quia  supponiint,  nos  legere  ipsum  textum  S.  Thomae,  sed 
ponendam  esse  regulam,  qua  cavetur,  ne  eadem  quaestio  diversis  re- 
tractetur  locis. 

N.  79.  Ad  reg.  13,  nunc  11.  Dubitatum  fuerat,  utrum  esset 
conservanda;  sed  omnes  conservandam  censuerunt,  quia  tiuit  ex  reg.  2. 

N.  80.  Ad  reg.  14,  nunc  12.  Additur  clausula  »nisi  quid 
obstet«,  quia,  multiplicatis  Professoribus,  difticile  videtur  quibusdam 
diem  integrum  disputationibus  menstruis  impendere,  quin  lectiones 
magnum  detrimentum  caperent. 

N.  81.  Ad  Catalogum  Quaestionum.  Videtur  expungendus 
totus,  quia  est  inutilis,  si  quidem  libri  adhibeantur  in  lectionibus. 

N.  81  bis.  Ad  reg.  Prof.  Hist.  Eccles.  et  luris  Canonici. 
Nihil  occurrit  specialius,  quod  circa  has  regulas  annotemus,  nisi 
1?  ad  reg.  10  Prof.  hist.  Eccles.  maluisset  P.  Deputatus  Germaniae, 
nullo  certo  tempore  definiri  historiae  lectionem,  quia  putat  sufficere, 
ut  auditores  per  hujusmodi  lectiones  methodum  acquirant  studendi 
historiae,  quemadmodum  fit  pro  sttidio  scripturae  sacrae.  Alii  cen- 
suerunt  definiendum  tempus,  tum  ne  Professor  nimium  vagetur,  tum 
ut  discipuli,  quantum  fieri  potest,  completas  cognitiones  acquirant. 

2?  Partem  judicialem  luri  canonico  adjungimus  ex  decr.  30 
Cong.  XVI  cum  moderamine  tamen  ibidem  indicato. 

3?  Hos  cursus  nostri  sequi  non  debent,  nisi  specialiter  a  Pro- 
vinciali  designati,  ut  insinuatur  reg.  9  §  2  Prov. 


Regulae   Professoris   Casuum   Conscientiae. 

N.  82.  Ad  titulum.   Immutatus  propter  rationes  indicatas  n.  10. 

N.  83.  Ad  reg.  2.  —  1?  Distributio  immutata,  quia  deerant 
aliqui  tractatus,  v.  g.  de  conscientia,  de  peccatis  etc.  2?  Unus 
tantum  ponitur  Professor,   qui  biennio  indicatas   materias   absolvat. 


488  Bericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832 

nulla  facta  mentione  iinicae  vel  duplicis  quotidie  lectionis,  prout  n.  9 
§  2  indicatum  [est]. 

N.  84.  Inserta  hic  est  regula  quae  septima  dicitur,  per  quam 
obsecundatur  providentiae  Congr.  XXI.  decr.  16  praecipientis,  ut  tra- 
datur  nostris,  qui  biennio  tantum  Theologiae  student,  compendiosa 
notitia  dogmatum. 

Ac  1  ?  quidem  ausi  sumus  materiam  ipsam  definire,  circa  quam 
versari  deberent  lectiones:  cum  enim  ideo  tradatur  notitia  dogmatum, 
ut  in  quotidianis  usibus  et  quasi  velitationibus  arma  iisdem  sub- 
ministrentur,  opportunius  visum  est  materiariim  detinitionem  Provin- 
cialibus  permittere,  qui  melius  norunt,  quid  suis  regionibus  conveniat. 

2?  In  tractandis  hujusmodi  materiis  more  quasi  pedestri  pro- 
cedendum  esse  diximus,  ut  horum  scholasticorum  mediocritas  facilius 
professoris  lectiones  capiat,  tum  ne,  si  apparatu  scientifico  evolveren- 
tur  materiae,  quibusdam  quandoque  ambitio  altiorum  studiorum  sub- 
reperet. 

3?  Singulas  diebus  singulis  lectiones  assignamus,  quia  putamus, 
hunc  lectionum  numerum  ita  sufficere  eruditioni,  ut  tamen  medio- 
critas  non  obruatur  fastidio. 


Regulae   Professoris    Philosophiae. 

N.  85.  Nulla  circa  has  regulas  observanda  habemus,  cum, 
quae  ad  triennium  vel  biennium  spectant,  quaeque  ad  doctrinara 
Aristotelis  pertinent,  tum  in  praefatione,  tum  ad  n.  13  adnotaverimus. 


Regulae   Praefecti   Scholarum   inferiorum. 

N.  86.  Ad  reg  3.  Immutatio  ideo  facta,  quia  quandoque 
decenter  et  prosa  aliqua  affigi  potest :  v.  g.  a  discipulis  Grammaticae, 
imo  etiam  Rhetoricae  ceu  Orationes. 

N.  87.  Ad  reg.  8  §  2.  1?  Immutatio  facta  ex  reg.  23  §  1 
Prov.  —  2?  Expungitur  divisio  Grammaticae  hic,  quia  clarius  et 
aptius  poni  potest  in  singuUs  scholis  grammaticae. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  489 


N.  87  bis.  Ad  reg.  8  §  10.  Immutatur  Ciceroniana  prae- 
lectio,  quia  praeter  Ciceronem  alii  etiam  auctores  praeleguntur,  ut 
patebit  ex  infra  dicendis. 

N.  88.  Ad  reg.  8  adduntur  duae  §§.  Prima  de  accessoriis 
facultatibus,  altera,  ut,  si  quandoque  habentur  scholae  elementares, 
sciat  Praefectus,  easdem  suae  vigilantiae  esse  commissas. 

N.  89.  Ad  reg.  13.  Immutatio  facta  est,  quia  mentio  non 
videtur  esse  necessaria  de  Compendio  Cypriani. 

N.  90.  Ad  reg.  29.  Expungendum  censuerat  P.  Deputatus 
Germaniae  »nobilibus  quidem  commodiora«,  utpote  quod  est 
invidiosum  nostris  temporibus  et  in  plerisque  regionibus  in  usu  non 
est;  alii  tamen  omnes  retinendum  putarunt,  sed  cum  clausula:  »ubi 
fert  usus«. 

N.  91.  Ad  reg.  31.  Videtur  omnibus  addendus  consensus 
Rectoris,  quo  dispensatio  hujusmodi  difficilius  obtineatur;  vix  enim 
dubitari  potest,  quin  ex  facilitate  harum  dispensationum  provenerit, 
quod  in  aliquibus  Provinciis  linguae  graecae  studium  languerit,  aut 
plane  perierit 

N.  92.  Ad  reg.  32.  Mutata  vox  »menstruae«  in  »solem- 
niores«,  ne  scilicet  frequentiori  conveniendi  necessitate')  ordo  scho- 
larum,  maxime  Superiorum,  turbetur. 

N.  92  bis.  ad  reg.  34.  —  1?  Distributa  regula  in  tres  §§., 
quarum  duae  primae  exphcant,  qui  subire  possit  specimina  publica.  et 
quo  apparatu  eadem  sint^)  exhibenda.  Quantae  utilitatis  sint,  docet 
experientia,  qua  jam  in  omnibus  fere  provinciis  recepta  sunt.  Tertia 
demum  §  continet  antiquam  reguUim. 

N.  93.  Ad  reg.  38.  In  multis  regionibus  invidiosum  est 
»Correctoris«  nomen  et  officium.  Cum  vero  retinendum  censueri- 
mus,  quia  in  quibusdam  casibus  quasi  unicum  superest  remedium, 
expungenda  nihilominus  putamus  »per  aliquem  ex  ipsis  Scho- 
lasticis«;  intolerabile  enim  esset  hujusmodi  Scholastico  in  coUegio 
perseverare. 

N.  94.  Ad  reg.  39.  Quamvis  nomen  imo  et  officium  Correc- 
toris  censuerimus  retinendum,  videtur  tamen  plagarum  directa  mentio 
non  esse  facienda,  maxime  cum  eadem  interdicendi  gymnasii  ratio 
valeat  etiam  pro  iis,  qui  praefracte  alias  poenas  recusarent. 


1)  Cod.  n.  »uecessitas«.  .  ^)  Cod.  u.  >suut«, 


490  Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 


Leges  Praemiorum. 

N.  95.  Ad  reg.  1.  Addenda  fuerunt  praemia  pro  facultatibus 
accessoriis,  ut  adsit  etiam  in  iis  aemulationis  stimulus. 

N.  96.  Ad  reg  2.  Immutata  est,  ut  scribendi  certamen  etiam 
accessoriis  facultatibus  applicari  possit. 

N.  97.  Ad  reg.  5.  Cum  magna  esset  opinionum  discrepantia, 
utrum  scribendi  spatium  usque  ad  occassum  solis  prorogandum  esset, 
statuendum  putavimus,  ut  Rector  Collegii  pro  sua  prudentia  et  juxta 
usum  regionum  tempus  definiat,  modo  ultra  occasum  solis  non  pro- 
trahatur;  dein  insinuandum,  ne  ultra  5  vel  sex  horas  extendatur. 

N.  98.  Ad  reg.  8.  1?  Statuimus  judices  duos  vel  tres,  quia 
si  inter  duos  est  concordia,  tertii  inutile  est  judicium;  proin  hic  so- 
lum  assumi  debet  in  casu  discordiae  suffragiorum. 

2?  Expungimus  »unum  aut  alterum«,  quia  in  plerisque  provin- 
ciis  jam  mos  invaluit,  ut  plus  quam  unus  aut  alter  tamquam  accessor 
nominetur. 

N.  99.  Ad  reg.  9.  Addita  est  in  fine  clausula  »nisi  alicubi 
etc.«,  quia  in  quibusdam  regionibus,  praemia  praemiis  cumulare  non 
licet:  unde  quamvis  qui  meriti  sunt  nominentur  primi,  praemium 
tamen  transit  ad  secundum  haereditario ,  ut  ajunt,  jure  Hujusmodi 
transmissio  fovere  potest  quorumdam  alacritatem,  qui  ahoquin  de 
primatu  prorsus  desperarent. 

N.  100.  Ad  reg.  12.  Regula  sic  constituta  est,  ut  bene  in- 
telhgatur  formula  »Quod  felix  etc.«  non  debere  singuhs  praemiis 
praemitti,  sed  eamdem  simul  praemisisse  sufficere.  2?  Omisimus 
carmen  in  laudem  victorum,  quia  in  materia  plerumque  sterili  et 
semper  uniformi,  insipidum  ordinarie  carmen  pangetur. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  ron  1832.  491 


Regulae   communes    Professoribus    classium 

inferiorum. 

N.  101.  Ad  reg.  4.  Omnes  censuerunt,  regulam  sic  esse  sta- 
tuendam,  ne  doctrinae  Christianae  institutio  in  sola  memoria  reponi 
videretur;  quare  praeter  memoriae  exercitationem ,  quae  tamquam 
fundamentum  esse  debet  solidae  dein  explicationis ,  putavimus,  ad- 
jungendas  esse  explicationes  pro  gradu  scholae  ampliores,  quibus 
juvenes  etiam  obarmari  possint  contra  grassantes  errores  et  in  fide 
Catholica  confirmari. 

N.  102.  Ad  reg.  5.  Adjunximus  devotionem  erga  Sacra- 
tissimum  Cor  Jesu  propter  singularem  cultum,  quem  Societas 
Nostra  profitetur. 

N.  103.  Ad  reg.  12.  —  1?  Divisimus  regulam  in  duas  §§, 
quarum  prima  est  regula  antiqua,  mutato  nomine  Emmanuelis, 
cum  hujus  jam  mentio  facta  sit  ad  reg.  23  §  1  Prov.  Ceterum  quamvis 
Emmanuelis  nomen  Grammaticis  olim  praescriberetur,  tot  erant  gram- 
maticae,  quot  Provinciae ,  ita  ut  genuinum  Emmanuelis  opus  inter 
raritates  bibliographicas  reponatur.  —  2?  Altera  §  pertinet  ad  linguam 
vernaculam  propter  momenta  allata  ad  n.  25  §  2. 

X.  104.  Ad  reg.  1-3  In  quatuor  partes  coegimus  graecorum 
praeceptorum  institutionem ,  cum  hodiernae  passim  grammaticae  fa- 
ciliorem  adhibeant  methodum  quam  antiquae;  cumque  in  hac  lingua, 
quemadmodum  in  caeteris,  valeat  notissima  regula:  Praecepta 
pauca,  multa  exempla,  exercitatio  plurima.  luverit  etiam 
annotasse,  syntaxim  graecam  in  plurimis  similem  esse  syntaxi  latinae: 
idiotismos  vero  posse  alia  ratione  addisci,  quam  accurata  descriptione 
regularum,  v.  gr.  explicatione  Authorum,  exercitatione  etc. 

PP.  Deputati  Hispaniae,  SiciUae  et  Italiae  petunt,  ut  in  hac 
distributione  lectionum  linguae  graecae  institutio  graeca  in  suis  pro- 
vinciis  incipere  non  debeat  ab  infima  Gramraatica,  sed  eamdem  a 
media  sel  suprema  Grammatica  liceat  inclioare  1  ?  propter  teneram 
aetatem  discipulorum.  2?  Quia  juvenes  averterentur  a  nostris  Collegiis, 
si  graecum  nimium  urgeretur.  3?  Propter  materias  in  his  scholis 
jam  coacervatas,  puta  linguam  vernaculam,   historiam  etc.     4?  Quia 


492  Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

non  eadem  est  necessitas  graecae  in  suis  Provinciis,  ac  in  Transalpinis, 
pro  religione  defendenda  etc. 

N.  105.  Ad  reg.  18.  Immutanda  fuit  haec  regula  quoad  latine 
loquendi  usum  tum  propter  institutionera  linguae  vernaculae  tiim 
propter  facultates  accessorias.  Statuimus  proin,  quibus  in  casibus 
praeceptor  latine  loqui  debeat.  ut  discipuli  etiam  loquendi  latine 
consuetudinem  acquirant,  sane  necessariam,  ut  utilem  dein  operam  in 
scholis  superioril)us  ponere  possint.  Adjunximus  dein,  Magistrum 
serio  invigilare  debere,  ut  discipuli  pure  et  recta  pronuntiatione 
patriam  suam  linguam  loquantur. 

N.  106.  Ad  reg.  21.  In  hac  et  in  sequentibus  notis  agitur 
de  corrigendi  ratione,  de  re  scihcet  gravissima,  qua  una  fructus 
uberes  afferre  potest  exercitatio,  certissimum  scientiae  acquirendae 
adjumentum.  P.  Deputatus  Italiae  conservatum  vellet  corrigendi 
modum  qualis  describitur  reg.  21,  ut  sc.  »professor  cum  uno- 
quoque  privatim  et  submissa  voce  scriptiones  corrigat«. 
Hoc  enim  utile  discipulis,  jucundum  parentibus.  Et  discipuli 
quidem  privata  correctione  uti  possimt,  ut  dubia  sua  proponant,  ut 
dirigantur,  examinentur;  tunc  enim  maxime  magistris  hcet  sese 
attemperare  discipuli  ingenio,  unde  animantur  ad  laborem,  cum  vident, 
eodem  se  pretio  hal)eri,  quo  alii:  cum  contra  in  correctionibus  tan- 
tum  pubhcis  non  ita  facile  deprehenduntur  pigri,  utpote  quibus 
possibile  fiat  occultare  suam  inertiam  vel  offerendo  opus  aliena  manu 
elaboratum,  vel  condiscipulorum  suggestionibus  in  Schola  callide 
utendo.  Perit  etiam  in  publicis  correctionibus  illa  monitorum  et  re- 
prehensionum  accommodatio ,  perit  illa  in  Magistrum  fiducia,  qua 
multa  vel  invitis  elabuntur,  v  gr.  quibus  utantur  hbris  etc ,  quaeque 
detecta  feliciter  adliiberi  possunt  in  morum  emendationem  vel  con- 
servationem.  —  Dein  jucundum  est  Parentibus  audire,  quantum 
Magistri  satagant  circa  proprios  eorum  fiiios,  cum  ordinarie  in  acceptis 
referre  nohnit,  quod  cuni  ahis  communicatur.  Acuitur  etiam  parentum 
vigilantia,  et  ad  studia  incitant  fihos  suos  conscii,  quasi  quotidie 
examinari  eorum  scriptiones;  fovetur  etiam  paedagogorum  alacritas, 
cum  e  progressu  fiUorum  parentibus  judicare  licebit,  an  paedagogi 
retinendi  sint,  an  contra  dimittendi;  tandem  privatae  hujusmodi 
correctiones  pubUcis  Scholarum  exercitationibus  conjunctae  com- 
plectuntur  quidquid  est  utilitatis  tum  in  pubhcis,  tum  in  privatis 
institutionibus.  —  Alii  PP.  Deputati  omnes  primarium  et  ordinarium 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  493 

corrigendi  modiim  non  censuerunt  reponendum  in  correctione  privata, 
cujus  tamen  utilitatem  non  negant,  siquidem  eamdem  adraittant  in 
reg.  21  accommodata,  sed  breviorem  et  infrequentiorem.  Sed  prae- 
ferunt  correctionem  publicam,  quia  censent,  magistrum  uni  corrigendo 
intentum  miniis  attendere  posse  aliis  sibi  quasi  derelictis,  et  quia 
exercitationum  tempus  multiplicatis  Scholae  materiis  fuit  contrahen- 
dum;  nulla  autem  exercitatio  facilius  et  minori  detrimento  contra- 
hebatur,  quam  correctio:  ut  tamen  ejus  utilitas  in  plures  manaret, 
eamdem  publicam  statuunt.  Et  profecto  si  industria  aemulorum  ad- 
hibetur,  quae  reg.  21  accommod.  insinuatur,  si  quaestionibus  variis 
fovetur  auditorum  attentio,  adest  quo  utilissime  occupantur  omnes, 
dum  unus  corrigitur.  In  Scholis  praeterea  Grammaticae,  in  quibus 
plerumque  ad  verbum  dictatur  et  redditur  scriptum,  unius  correctio 
quasi  omnibus  prodesse  potest.  Nam  reg.  22  jubentur  omnes  habere 
alterum  exemplum  scriptionis,  quod  ipsi  per  publicam  correctionem 
emendent:  uno  itaque  et  altero  correcto,  jubeat  Magister  alios  discipulos 
legere  suam  scriptionem,  quam  jam  magna  ex  parte  emendatam  habere 
debent;  et  facile  ipse  perspiciet,  quid  eraolumenti  ex  aliorum  rorrectione 
ad  suam  emendationem  hauserint.  Quod  spectat  dubia  [et]  directionem 
discipulorum ,  aliae  sunt  occasiones,  in  quibus  feliciter  haec  omnia 
praestari  possunt,  maxime  cuni  adsint  privatae  correctiones,  licet 
minus  frequentes.  Discipulorum  diligentiam  vel  pigritiani  facile  di- 
gnoscit  Magister  lectionura  recitatione,  quaestionibus,  Authorum  prae- 
lectione,  scriptionibus  in  Schola  etc. :  ita  ut  nullus  sit  discipulorum, 
qui  a  Magistro  aliquantulum  sui  officii  perito  non  noscatur  intus  et 
in  interioribus.  Tandem  sunt  Provinciae,  in  quibus  parcus  admodum 
est  privatorum  correctionum  usus,  in  quibus  tamen  praeceptores  gau- 
dent  discipulorum  suorum  fiducia,  parentes  maxime  filios  ad  studia 
urgent,  optime  judicatur  de  paedagogi  alicujus  peritia  vel  ineptia: 
proin  efficacissima  haec  bonae  educationis  adjumenta  nec  solum  nec 
praecipue  a  privatis  correctionibus  mutuanda  sunt.  P.  Deputatus 
Italiae  censet  praeterea,  retinendam  antiquam  correctionis  rationem, 
quia  interea  variis  exercitationibus  formantur  juvenes.  Sed  1  ?  si 
correctio  publica  fit  eo  modo,  quo  praescribitur,  erit  exercitatio  pro 
tota  Schola.  2?  Exercitationes  in  regulis  specialibus  propositae  aliud 
tempus  sibi  sumere  possunt,  ut  patet  e  reg.  Prof.  Hum.  et  Gramm. 
N.  107.  Ad  reg.  22.  Additur,  ut  Magistri,  quantum  possunt 
saepius,  emendatas  scriptiones  dictent;   utilissima  est  exercitatio  dis- 


494  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

cipulis,  qui  vident,  quomodo  facere  debuissent,  Magistris,  qui  ipsi 
stilum  suum  efformant. 

N.  107  bis.  Ad  reg.  23.  accomm.  Omissa  est  clausula  »dum 
scripta  corrigit«,  quia  saepius  correctio  est  publica. 

N.  108.  Ad  reg.  24.  accomm.  Injungitur  Scriptio  una  sal- 
tem  singulis  hebdomadibus  in  Schola  facienda,  tum  ut  Professor 
accurate  sciat,  quid  quisque  discipulorum  facere  possit  propriis  viri- 
bus,  tum  quia  in  quibusdam  Provinciis  ex  contractis  notis  omnium 
harum  scriptionum  dijudicatur,  cuinam  adscribendum  sit  praemium 
Excellentiae  seu  Progressus  totius  anni. 

N.  108  bis.  Ad  reg.  27.  Expunguntur  haec  verba,  quia  cen- 
suimus,  plus  esse  praelegendum  ordinario,  quam  olim  fiebat;  quod 
utilissime  fit,  si  pro  scholae  gradu  aptis  observationibus  intermisceatur 
praelectio. 

N.  109.  Ad  reg.  28.  Divisimus  hanc  regulam  in  duas  §§,  ut 
mentio  sit  de  auctore  vernaculo  in  schohs  praelegendo. 

N.  110.  Ad  reg.  29.  Immmutata  regula,  tum  ut  vitetur  mentio 
Cypriani'),  tum  ut  habeatur  ratio  grammaticae  vernaculae. 

N.  111.    Ad  reg.  32.    Immutata  reg.  propter  specimina  publica. 

N.  112.    Ad  reg.  40.    Immutatio  propter  annotata  ad  n.  93  et  94. 


Regulae    Professoris    Rlietoricae. 

N.  113.  Ad  reg.  1.  —  1?  Quin  tollendam  putemus  lectionem 
ipsorum  librorum  Ciceronis,  non  censemus  tamen,  ejus  necessitatem 
esse  imponendam,  cum  sint  ahi  Ubri,  qui  meliori  methodo  Rhetoricae 
praecepta  tradant;  quare  dicimus,  Ciceronem  etc.  esse  adhibendum 
ad  praelectionem ,  non  vero  ipsum  textum  esse  legendum.  Attamen 
P.  Deputatus  Italiae  putat,  legendum  esse  ipsum  Ciceronem  propter 
dignitatem  cathedrae.  2?  Immutatum  est  circa  graecum  propter  ra- 
tiones  allatas  n.  104. 

N.  114.  Postulatur,  ut  expungatur  quod  de  summa  Logicae 
in   regula  scribitur:  1?  quia  non  videtur  periculum,   ut  unquam  in 

1)  Cypr.  Soarii. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  495 


Rhetoricam  introducatur;  2?  quia  hujusmodi  summulae  usu  jam  passim 
obsoleverint.  Posset  dein  aliquod  dubium  exoriri  de  argumentatione 
oratoria,  quae  tamen  per  analysim  ad  argumentationem  dialecticam 
reduci  debet. 

N.  115.  Ad  reg.  2.  Divisionem  temporis  qualis  describitur, 
conservavimus,  immutatis  tamen  1?  quod  orator  legatur  mane,  ves- 
pere  poeta,  quia  ad  facultatem  oratoriam  fovendam  et  excitandam 
poetam  quoque  pertinere  putamus,  et  quia,  cum  tradenda  sunt  prae- 
cepta  graviorum  poematum,  subministranda  quoque  sunt  exempla. 
2?  Graecam  praelectionem  intra  eamdera  horam  cum  praeceptis  Rhe- 
toricae  concludimus,  ut  dein  supersit  tempus  poetae.  3?  Nullum 
certum  tempus  facultatibus  accessoriis  assignamus,  nisi  ubi  praeter 
duas  horas  semihora  additur:  tura  quia  difficile  videbatur  invenire 
tempus,  quod  oranibus  provinciis  commune  esse  posset,  tum  quia 
quibusdam  videbatur  haec  scholae  ab  accessoriis  vacare^)  debere. 
4?  Die  sabbati  praescribitur  orator,  quia  Poeta  jam  explicatur  quo- 
tidie,  vespere  vero  pro  historico,  qui  etiam  communi  nomine  oratoris 
venit,  repetitio  graeca  et  vernacula  injungitur.  5?  Expungitur  tan- 
dem:  §  »sicubi  de«,  quia  quoad  substantiam  habetur  jam  in  divi- 
sione  temporis. 

N.  116.  Ad  reg.  5.  1?  Expungitur:  »dum  scripta  corrigit« 
propter  rationem  allatam  n.  107.  —  2?  Additur  de  lingua  vernacula 
propter  raomenta  allata  n.  25  §  2.  —  3?  Tempus,  quo  hae  exercita- 
tiones  fieri  possunt,  aliquatenus  designatur,  et  dein  una  scriptio  heb- 
domadaria  praescribitur  propter  rationes  expositas  n.  108. 

N.  117.     Ad  reg.  6.     Ratio  immutationis  exposita  n.  113. 
N.  118.    Ad  eamd.     Ratio  expunctionis  exposita  n.  115.  §  1. 

N.  119.  Ad  reg.  7.  Expungimus,  quia  ordinarie  ipsa  Ciceronis 
praecepta  non  leguntur. 

N.  120.  Ad  reg.  8.  Adjungimus  auctores  vernaculos,  ratio  in 
ipsa  regula  exposita  est. 

N.  120  bis.  Ad  reg.  11.  Mentio  fieri  debuit  de  scriptione  in 
lingua  vernacula,  propter  dicta  n.  25  §  2. 

N.  121.    Ad  reg.  12.     1?  Expuncta  sunt,  quia  minus  apta  vi- 


1)  Cod.  n.  >vocari< 


496  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

dentur  ad  sensum  litterarum  rectum  informandum.  2°  In  reg.  13 
expungitur  divisio  semestris,  tum  quia  ideo  videtur  facta,  quasi 
Poetae  difficiliores  essent  explicatu,  cum  Homerum  tamen  etiam  scho- 
lae  humanitatis  tribuimus,  tum  quia  assumendi  auctores  non  solum 
a  gradu  scholae  pendent,  sed  etiam  ab  aptitudine  discipulorum,  quae 
varia  esse  potest  in  variis  provinciis,  vel  propter  solam  rationem 
aetatis. 

N.  122.  Ad  reg  14.  Expiingitur  regula,  quia  propter  dicta 
ad  n.  104  in  Rhetorica  jam  praecepta  linguae  graecae  non  tra- 
duntur. 

N.  123.  Ad  reg.  14  oliml5  1?  Expungitur  hieroglyphica; 
V.  n.  121  §  1,  2?  Aptius  haec  hodierno  usu  per  archaeologiam  ex- 
primuntur. 

N.  124.  Ad  reg.  15  olim  16.  Ratio  expunctionis  est,  quia, 
si  de  graeco  fit  sermo,  fieri  etiani  debet  de  vernaculo,  proin  sim- 
plicius  nulla  facta  de  lingua  mentione:  declamatio  praescribitur,  ut 
fieri  possit  latine,  graece  vel  vernacule. 

N.  125.  Ad  reg.  16  olim  17.  Additui-  veinacnla  declamatio 
propter  momenta  jam  saepiiis  allegata. 

N.  126.  Ad  reg.  17  olim  18.  Expunguntiir  paradoxa,  tan- 
quam  periculosa  in  saeculo  nostro  in  scepticismum  jam  nimium 
vergente. 

N.  127.  Ad  reg.  19  olim  20.  1?  Mentio  tit  de  exercitatione 
vernacula  non  minus  necessaria  nostris  quani  externis.  2?  Pro  ora- 
tione  et  carmine  scribitur  elucubratio  propter  rationes  n.  36 
allatas. 


Regulae    Professoris   Humaiiitatis. 

N.  128.  Ad  reg.  1.  Fxpungitur  quod  de  libris  moralibus 
Ciceronis  dicitur,  quia  omnes  censemus,  in  hac  schola  utiliter  etiam 
primo  semestri  facihores  Ciceronis  orationes  praelegi  posse,  maxime 
cum  et  compendium  Rhetoricae  jam  tradatur. 

N.  129.  Ad  eamd.  reg.  Eclogae  non  videntur  expungendae; 
cum  enira  tradendae  sunt  praecepta  de  brevioribus  poematibus,  inter 
quae  est  Bucolicum,  videntur  legenda  esse  exempla. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  497 

N.  130.  Ad  reg.  eamd.  Additi  vernaculi  auctores  propter 
dicta  n.  25  §  2. 

N.  131.  Ad  reg.  eamd.  1?  Immutata  est  haec  pars  regulae, 
quia,  cum  jam  in  suprema  grammatica  didicerint  artem  metricam, 
necessarium  non  videtur  semestre  spatium  ad  eam  repetendam,  unde 
reliquum  tempus,  post  compendium  Rhetoricae,  utiliter  impendi  potest 
in  specialibus  praeceptis  in  regula  designatis ;  atque  inde  etiam  levior 
fit  labor  in  Rhetorica,  in  qua  jam  non  sunt  nisi  graviora  praecepta  tra- 
denda.  2?  Praecepta  linguae  graecae  indicata  sunt  juxta  dicta  ad 
n.  104. 

N.  132.  Ad  reg.  2.  Cum  in  hac  et  inferioribus  scholis,  prout 
praefati  sumus,  tempus  assignandum  esset  institutioni  linguae  ver- 
naculae  et  facultatum  accessoriarum,  eodem  temporis  spatio,  duarum 
scilicet  cum  dimidia  horarum,  permanente,  necessario  contrahendae 
fuerunt  exercitationes  jam  consuetae,  eo  fine,  ut  tum  mane  tum  vespere 
semihora  superesset,  quae  linguae  vernaculae  et  accessoriis  tribueretur; 
nisi  enim  certum  tempus  statueretur,  quo  his  disciphnis  vacari  posset, 
facile  obsolescerent.  Haec  studia  nostris  temporibus  plane  sunt  ne- 
cessaria.  Nihilominus  P.  Deputatus  Italiae  censet,  in  divisione  temporis 
antiquitus  descripta  nihil  admodum  esse  immutandum:  1?  quia  putat, 
divisionem  ab  aliis  propositam  esse  veram  reformationem  rationis 
studiorum,  ad  quam  accommodandam  solum  temporibus,  non 
vero  ad  reformandam  per  htteras  A.  R.  P.  N.  vocati  sumus ,  maxime 
cum  hujusmodi  reformatio  esse  posset  domesticis  offendiculo,  risui 
extraneis;  2?  quia  utilius  ducit  tempus  solidum  hisce  institutionibus 
impendere,  quam  easdem  subsecivis  horae  partibus  delibari;  quare 
judicat  optimum  factu  fore,  si  tempus  his  disciplinis  impendendum 
permittatur  arbitrio  praefectorum ,  qui,  auditis  magistris,  factaque 
sibi  a  Provinciah  potestate,  tempus  indicarent,  quo  his  studiis  va- 
candum  esset.  Quare  e.  g.  statui  posset  longius  tempus  die  jovis  et 
sabbatho  accessoriis  dicandum,  in  quibus  dein  optimi  quique  per- 
ficerentur  per  academicos  conventus;  3?  quia  existimat,  non  sine 
magno  detrimento  linguae  tum  latinae  tum  graecae  induci  hanc  mu- 
tationem;  perit  enim  his  hnguis  quidquid  accessoriis  tribuitur,  ideo- 
que  accessoria  dicuntur,  ne  genuinas  rebus  gravioribus  horas  de- 
trahant.  —  Ahi  vero  PP.  Deputati  respondent:  1?  utrum  mutata 
divisio  temporis  reformatio  sit,  an  accommodatio ,  se  permittere 
omnino  judicio  A.  R.  P.  N    Interea  putant,  posita  necessitate  horum 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  32 


498  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

accessoriorum,  necessariam  quoqiie  esse  mutationem,  quae,  sive  cadat 
in  divisionem  temporis  diei  lovis  et  sabbathi,  sive  in  alios  dies,  eodem 
jure  aut  reformatio  aut  accommodatio  vocanda  erit.  Ad  2  non  ne- 
gant,  plus  utilitatis  inesse  tempori  solido,  quam  subsecivis  partibus, 
sed  a)  cum  tempus  illud  solidum  ad  summum  bis  in  hebdomade  re- 
currat  (non  consideratis  iis  septimanis,  quarum  ordo  propter  festa  etc. 
interturbatur) ,  aut  singulae  materiae,  historia,  geographia,  mathesis 
singulis  solum  decendiis  recolentur,  quod  spatium  sufficit,  ut  inter- 
medio  tempore  juvenes  leves  aliisque  rebus  intenti  praecedentis  lectionis 
obliviscantur;  aut  si  omnes  illae  materiae  in  eadem  lectione  per- 
tractantur,  solidum  tempus  in  particulas  maxime  subsecivas  disse- 
cabitur;  uude,  assumto  hoc  ordine,  in  alterutrum  incidamus  necesse 
est,  ut  aut  lectiones  longiori  intervallo  ab  invicem  distantes  fiant  in- 
utiles,  aut  in  unum  scholae  tempus  contractae  subsecivarum  horae 
partium  periculum  incurrant.  b)  Praeterea  hae  lectiones  tum  mane 
tum  vespere  per  semihoram  statutae,  si  religiose  impendantur,  ita 
sufficiunt  ad  elementa  horum  accessoriorum  addiscenda,  ut  tamen 
graviorum  rerum  studio  nullum  aut  certe  exiguum  detrimentum  affe- 
rant:  quod  tertium  est,  quod  P.  Deputatus  Italiae  propositae  temporis 
divisioni  objicit.  Nam  duas  horas  solidas  concedimus  gravioribus 
disciplinis,  quod  tempus,  teste  experientia  plurimarum  regionum, 
sufficit  ad  informandos  juvenes  ad  litteras  humaniores.  Vellet  tamen 
P.  Deputatus  Italiae,  ut  saltem  ad  unicam  semihoram  restringatur 
accessoriorum  tempus,  v.  g.  ultimam  semihoram  vespertinam;  sed 
praeterea  quod  incurratur  hac  ratione  in  subsecivarum  horarum  peri- 
culum,  vespertinae  horae  sunt  maxime  incertae;  et  putant  alii  PP. 
Deputati,  non  sufficere  unicam  dimidiam  horam,  ut  aliquid  solide  fiat. 
Hae  sunt  rationes  praecipuae,  quae  in  utramque  partem  allatae  fuere. 

N.  133.  Ad  reg.  4  1?  Expungitur  »dum  scripta  corrigit«, 
propter  dicta  ad  n.  107.  —  2?  additur. 

N.  134.  »scriptio  vernacula«  juxta  annotata  ad  n.  25  §  2. 
—  3?  Designatur  tempus,  quo  hae  exercitationes  fieri  possunt,  et 
praescribitur,  ut  saltem  semel  in  hebdomade  scribatur  in  schola  juxta 
annotata  ad  n.  108. 

N.  135  et  136.  Ad  reg.  5.  1  ?  Additur,  ut  in  explicatione  auctorum 
Magister  se  efifundat  in  observationes  linguae  latinae  et  vernaculae 
propter  dicta  ad  n.  25.  —  2?  Expungitur  »maxime  ex  antiquis«, 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  499 

quia  putamus,  recentiores  feliciores  esse  in  etymologiis  investigandis 
per  comparationem  linguarum.  —  3?  Additur,  ut  conferat  indolem 
utriusque  linguae  propter  jam  saepius  insinuatum  momentum  linguae 
patriae.  4?  Expungimus  »nec  alienum  etc.«,  quia  contradiceret 
praecedentibus. 

N.  137.  Ad  reg.  6.  1?  Cum  tradi  debeant  praecepta  de  bre- 
vioribus  scriptionum  generibus,  congruum  videtur,  ut  argumenta  scri- 
bendi  iisdem  respondeant,  quo  scilicet  exercitatio  praeceptis  et  ex- 
emplis  coaptetur.  Quid  tamen  quandoque  juniores  adhuc  sunt  in  hac 
schola,  permittimus  etiam,  ut  argumenta  scribendi  ad  verbum  dic- 
tentur.  —  2?  Addimus  alteram  §  pro  lingua  vernacula. 

N.  138.  Ad  reg.  7.  Mutatio  hujus  regulae  fluit  ex  praece- 
dentibus. 

N.  139.  Ad  reg.  8.  Omitti  debuit  nomen  Cypriani,  quum  ejus 
libellus  vix  hodie  adhibeatur. 

N.  140.  Ad  reg.  9.  Graeca  praecepta  accommodata  sunt  ad 
normam  n.  104  expositam. 

N.  141.  Ad  eamd.  reg.  1?  Expungitur  divisio  semestris  juxta 
dicta  ad  n.  121  §  1.  —  2?  Poetis  additur  Homerus,  quem  cum 
fructu  in  hac  schola  praelegi  posse  censemus,  —  3?  Expungitur  § 
»inclinante«,  quia  jam  supra  de  hujusmodi(?)  est  actum. 

N.  142.  Ad  reg.  10.  Expunguntur  Paradoxa,  propter  rationes 
indicatas  n.  126. 


Regulae  Professoris  Supremae  Grammaticae. 

N.  143.  Ad  reg.  1.  1?  Cum  n.  25  §  1  posuimus  grammaticam 
in  scholis  esse  debere  juxta  vim  et  proprietatem^Emmanuelis, 
quin  ipse  ejus  textus  praescriberentur,  grammaticae  partes  ita  fuerunt 
describendae,  ut  clare  intelligeretur,  quid  singulis  scholis  conveniret: 
proin  pro  hac  schola  pro  appendicibus,  quae  supponunt  textum 
certum,  scripsimus  exceptiones  et  idiotismos.  —  2?  Praecepta 
graeca  juxta  dicta  n.  104.  —  3?  Omissa  divisione  semestri  (v.  n.  121 
§  1)  Ciceroni  adjunximus  alios  auctores  latinos,  ut  ex  iis  eligatur, 
qui  magis  placuerit,  cum  in  hac  schola  jam  incipiant  scribere  proprio 
marte,  praeter  epistolas,  aliquas  etiam  narrationes,  descriptiones  etc. 

32* 


500  Beibericht  der  Studien-Kommissare  ziir  R.  st.  von  1832. 

—  4?  Additur  ut,  ubi  mos  jam  invaluit,  liceat  praelegere  faciliores 
Ciceronis  orationes;  hoc  enim  fit  in  plerisque  Collegiis  Galliae  et  An- 
gliae,  quare,  si  apud  nos  non  fieret,  quasi  minus  provecti  in  studiis 
haberentur  discipuli  nostri;  dein  quo  plures  orationes  Ciceronis  ex- 
plicatae  fuerint  in  praecedentibus  Scholis,  tanto  facilius  in  Rhetorica 
praelegentur.  —  5?  Ex  Graecis,  omisso  Aesopo  tanquam  faciliore, 
ponitur  Xenophon  et  hujus  similes,  juxta  dicta  ad  n.  104.  —  6?  Aliqua 
de  Mythologia  praescribuntur,  nisi  praestet  ea  in  media  Grammatica 
tradere,  propter  Poetas,  qui  in  his  Scholis  leguntur. 

N.  144.  Ad  reg.  2.  1?  Recurrunt  quae  n.  1?  dicta  sunt. 
2?  Additur  in  hac  et  inferioribus  Scholis  Sabbatina  declamatio,  quae 
utilis  est  tum  ad  variandas  Scholarum  exercitationes,  tum  ut  a  teneris 
assuescant  rite  pronuntiare  sive  latina  sive  vernacula,  et  nimian  timi- 
ditatem  deponant. 

N.  145.  Ad  reg.  4.  1?  Expunctio  et  additio  in  fine  juxta 
dicta  ad  n.  107  et  108.  2?  Pro  lectione  Ciceroniana  ponitur' 
lectio  auctorum,  quia  non  solus  Cicero  praelegitur.  3?  Pro 
»Graeca  describere«  ponitur  »Graece  scribere«,  ut  rite  in- 
telligatur,  in  hac  et  sequente  Schola  jam  aliquid  Graece  tentan- 
dum  esse. 

N.  146.  Ad  reg.  5.  1?  Praescribitur,  ut  comparet  linguam 
latinam  cum  lingua  patria  propter  utilitatem,  quae  ex  hac  compara- 
tione  in  studium  utriusque  linguae  redundat.  2?  Praescribitur,  ut 
Scriptoris  latini  verba  eleganti  sermone  patrio  decurrat,  ut  intelHgat 
Magister,  non  qualemcunque  versionem,  sed  elegantem,  accuratam 
esse  tradendam;  quare  etiam  putamus,  Magistris  nostris  non  solum 
permittendum,  sed  praescribendum  esse  usum  versionum  optimarum, 
quia  vix  tempus  supererit,  ut  aliis  multis  distenti  accurate  et  elegan- 
ter  latinam  auctorem  vernacule  reddant.  3?  Utrum  versiones  dic- 
tandae  sint  in  hac  et  inferioribus  scholis,  aliqua  est  opinionum 
dissensio.  PP.  Deputati  Galliae,  Siciliae,  Italiae  et  Germaniae  putant 
dictandas:  1?  quia  vix  fieri  possunt  repetitiones  auctorum,  v.  g.  pro 
speciminibus  publicis  nisi  dictetur.  2?  Per  dictationem  versionis 
facilior  fit  analysis  grammaticalis  et  explicatio.  3?  Exercent  ver- 
siones  dictatae  stylum  vernaculum.  Sed  PP.  Deputati  Angliae,  Gali- 
ciae  et  Hispaniae  non  censent,  hujusmodi  dictationem  esse  necessariam: 
1°  quia  experientia  constat,  etiam  sine  hac  bene  procedere  repetitio- 
nes  annuas;  2?  quia  saepe  versio  dictata  refugium  erit  pigrorum. 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  501 

N.  147.  Ad  reg.  6.  1?  Cum  ad  varietatem  exercitationum 
utile  sit,  ut  non  soluni  in  epistolis,  sed  etiam  in  narrationibus  et 
descriptionibus  exerceantur,  praescribitur,  ut  hujusmodi  scriptiones  ad 
auctorum  iraitationem  referantur.  —  2?  Praescribuntur  argumenta 
latina  vernacule  reddenda  ad  exercitationem  utriusque  linguae.  — 
3?  Eodem  modo  et  propter  easdem  rationes  ordinantur  argumenta 
proprio  marte  conscribenda. 

N.  148.  Ad  reg.  9.  1?  Putamus,  plus  temporis  Graeco  im- 
pendi  debere,  prout  annotatum  est  in  divisione  temporis,  si  velimus, 
ut  discipuli  nostri  solidum  ponant  in  Graecis  fundamentum;  non  enim 
dubitandum  est,  hanc  ten^poris  parsimoniam  in  causa  fuisse,  cur  in 
ahquibus  Provinciis  studium  linguae  Graecae  plane  periisset.  — 
2?  Censemus,  absolute  ponendam  esse  praelectionem  auctoris  Graeci, 
et  propterea  tollendam  esse  parenthesin. 

N.  149.  Ad  reg.  10.  1?  Expungitur  prima  hora,  propter 
immutatam  divisionem  temporis.  2?  Legitur  »auctorum  imitatio- 
nem«,  quia  praeter  Ciceronem  alii  etiam  praeleguntur. 


Regula  Professoris  Mediae  Grammatices. 

N.  150.  Ad  reg.  1.  1?  Hic  quodammodo  intervertimus  or- 
dinem  praeceptorum,  ut,  quae  olim  infimae  Grammaticae  tribuebantur, 
adscribamus  mediae.  Putamus  enim,  plus  quam  olim  exercitationi, 
scriptoribus  scilicet  et  interpretationi  auctorum,  esse  concedendum, 
atque  hoc  fieri  non  potest,  nisi  juvenes,  postquam  communes  decli- 
nationes  et  conjugationes  addidiscerint,  statim  ad  compendiosiorem 
Syntaxim  applicentur ;  proin ,  ne  nimium  oneraretur  infima  Gram- 
matica,  rejicienda  fuere  ad  mediam  genera  et  inflexiones  nominum  etc, 
quibus  suppleri  potest  usus  Lexicorum,  dum  regulas  Syntaxeos  lexicon 
nullum  suppeditare  possit.  —  2?  Additur  »aliquid  Graeci«  juxta 
dicta  n.  104.  —  3?  Non  solas  Epistolas  Ciceronis  huic  scholae  tri- 
buimus,  quia  pueris  saepe  sunt  taediosae;  ut  enim  quis  epistolarum 
lectione  delectetur,  imo  nonnunquam  ut  sensum  recte  capiat,  magna 
historiae  et  antiquitatum  cognitio  requiritur.  —  4?  Graecis  Auctori- 
bus  addidimus  Aesopum  et  Dialogos  Luciani  juxta  dicta  n.  104. 


502  Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

N.  151  et  152.  Ad  reg.  2.  Recurrunt  quae  dicta  sunt  n.  132 
et  144. 

N.  153.    Ad  reg.  4.     Immutatio  propter  dicta  n.  145. 

N.  154.  Ad  reg.  6.  1?  Pro  praelectione  Ciceroniana  ponitur 
praelectio  auctorum,  propter  momenta  apposita  n.  150  §  3.  — 
2?  Expungitur:  »quae  septenos  versus  non  excedet^;  quia  puta- 
mus,  plus  dandum  esse  exercitationi  juxta  dicta  n.  150  §  1. 

N.  155.  Ad  reg.  7.  Propter  easdem  rationes  expungimus  quae 
Scriptionum  mensuram  restringunt. 

N.  156.    Ad  reg.  10.    Immutata  juxta  dicta  n.  149. 


Kegulae  Professoris  infimae  Grammaticae. 

N.  157.  Ad  reg.  1.  1?  Pro  Grammatica  et  praelectione  auc- 
torum  recurrunt  quae  dicta  sunt  ad  n.  150.  —  2?  Praescribitur,  ut 
praefectus  praecepta  Grammaticae  dividat  inter  utrumque  ordinem, 
ut  sciatur,  quid  utrique  proprium  sit. 

N.  158.  Ad  reg.  2.  1?  Recurrunt  dicta  ad  n.  132  et  144.  - 
2?  Tempus  linguae  Graecae  tributum  in  inferiori  ordine  impendi  po- 
test  linguae  vernaculae,  tum  ne  perturbentur  juvenes  simul  addis- 
cendo  v.  g.  declinationes  Graecas  et  latinas,  tum  ut  solidius  ponant 
in  Grammatica  vernacula  fundamentum. 

N.  159.     Ad  reg.  4.    Immutatio  juxta  dicta  n.  145. 

N.  160.    Ad  reg.  6.     Immutatio  propter  observationes  n.  154. 

N.  161.     Ad  reg.  7.    Immutatio  propter  dicta  n.  154  et  155. 

N.  162.    Ad  reg.  9.    Immutata  propter  dicta  n.  149. 


Regulae  Scholasticorum  nostrae  Societatis. 

N.  163.     Ad  reg.  9.    Additio:   »communiter«  ex  constit.  cit.  ad 
marginem. 

N.  164.    Ad  reg.  11.    Immutatio  juxta  dicta  n.  58. 


Beibericht  der  Studien  -  Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  503 


Institutio  eorum,  qui  per  biennium  .  .  . 

N.  165.  Ad  reg.  5.  Putavimus,  esse  delenda  haec  verba: 
1?  quia,  quamvis  hae  quaestiones  magni  sint  momenti,  alias  tamen 
graviores  censemus  nostris  temporibus.  2?  Cum  non  legatur  in 
scholis  S.  Thomas,  debuimus  apponere,  ut  scientiam  suam  e  probatis 
auctoribus  haurirent. 

N.  166.    Ad  reg.  13.    Additio  facta  est  juxta  decretum  citatum. 

N.  167.    Post  reg.  14.  additur  reg.  15.  juxta  dicta  n.  24. 


Regulae  adjutoris  sive  bidelli. 

N.  168.  Ad  Titulum  recurrit  dictum  n  63. 

N.  169.  Ad  reg.  2.  Additur:  »et  claudantur«,  quia  non  minoris 
momenti  putaraus,  ut  scholae  suo  tempore  claudantur,  quam  ut  ape- 
riantur. 

N.  170.  Ad  reg.  7.    Addltio  facta,  quia  pro  externis  absentiae 

malo  facilius  medetur  Magister,  quam  Superior  jam  multis  ahis 
distentus. 


Regulae  externorum  auditorum  Societatis. 

N.  171.  Ad  reg  4.  Pro  Catechismo  ponitur  doctrina  Chri- 
stiana,  quia  in  scholis  superioribus  plus  tradi  debet,  quam  quod 
ordinarie  nomine  Catechismi  venit  juxta  dicta  n  101. 

N.  172.    Ad  reg.  7.     Immutatio  juxta  dicta  n.  94. 

N.  173.  Ad  reg.  13.  1?  Expunguntur  haec  verba,  quia  offen- 
derent  in  variis  regionibus.  2?  Concessio  facultatis,  ut  discipuli  pro- 
cedant  in  scenam  externorum,  reservatur  Rectori  vel  praefecto,  ne 
facile  dispensetur:  imo  PP.  Deputati  Galhae  et  Germaniae  petunt, 
ut  haec  tollantur  e  regula  saltem  pro  suis  Provinciis;  hae  enim  re- 
gulae  debent  publice  exponi,  proin  nihil  in  iis  esse  debet,  quod  ni- 
miam  laxitatem  redolere  possit. 

N.  174.  Ad  reg.  14.  Additur  cultus  erga  Sacratissimum  Cor 
Jesu  juxta  dicta  n.  102. 


504  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 

N.  175.  Postulatum,  ut  in  Provinciis  Galliae  et  Germaniae, 
in  quibus  similes,  at  non  eaedem  regulae  praescribuntur,  antiquus 
societatis  usus  revocetur.  Si  quid  est  addendum,  id  fiat  per  modum 
appendicis  vel  declarationis. 


Regulae   Academiae. 

N.  176.  Ad  reg.  1.  Ut  Academia  bene  procedat,  requiritur,  ut 
ingenium  cum  pietate  in  Academicis  conjunctum  sit;  nam  absque 
ingenio  inutilis  erit  Academia,  nociva  etiam  absque  pietate.  Acade- 
miae  vero  scopum  censemus,  ut  sit  quo  occupentur  optimi,  quin 
medii  obruantur;  in  assignando  enim  labore  scholastico  Professor 
necessario  sectari  debet  mediocritatem ,  quo  fit,  ut  primi  sat  exerci- 
tationis  non  habeant. 

N.  177.     Ad  reg  2.     Immutatio  sequitur  ex  praecedentibus. 

N.  178  Ad  reg.  7.  Electio  magistratus  tit  saltem  bis  in  anno. 
Sic  fit  Regula  clarior;  demptis  enim  feriis  et  mensibus  aestivis, 
vix  aliud  intelhgi  potest  per  verba  »tertio  quartove  mense«. 

N.  179.  Ad  reg.  8.  Mutatio  facta  est,  quia  tertii  anni  Philo- 
sophus  non  est  Metaphysicus. 

N.  180.  Ad  reg.  10.  Immutatio  facta  est  tum  propter  scrip- 
tiones  Theologorum  et  Philosophorum ,  ut  ex  illorum  regulis  patebit, 
tum  ne  ipse  secretarius  vel  ejus  socius  omnia  scribere  cogantur. 
2?  Generah  nomine  exercitationum  argumenta  scripsimus,  quia,  prae- 
ter  quae  in  regula  indicata  sunt,  exercitationes  variae  adjungi  possunt. 

N.  181.    Ad  reg.  11.     Immutatio  fluit  ex  dictis  [n.]  178. 


Regulae  Praefecti  Academiae. 

N.  182.  Ad  reg.  2.  Expunximus  »quotidianis«,  quia  quotidie 
vix  convenire  possunt  Academici. 

N,  183.  Ad  reg.  4.  1°  Addidimus,  ut  vestigiis  Magistri  insi- 
stat  Moderator,  ne  confusio  oriatur,  si  uterque  diversa  methodo  uti- 
tur.    2?  Additio  in  fine  desumpta  est  ex  reguUs  Praefecti  Academiae 


Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832.  505 

Theologorum  et  Philosophorum ,  quas  huc  transtulimus ,  tum  quia 
regulae  Praefecti  Rhetorum  et  Grammaticorum  non  erant,  tum  quia 
iu  regulis  huc  translatis  erat  quod  inferioribus  schoHs  coaptari  posset. 

N.  184.    Ad  reg.  5.    Hic  inserta  ex  Regulis  Praef.  Acad.  Theol. 
et  Philos.  propter  dicta  n.  praec. 


Regulae    Academiae    Theologorum 
et    Philosophorum. 

N.  185.  Ad  reg.  universim.  1?  Exercitationes  varias  po- 
suimus,  tum  propter  singularum  utilitatem,  tum  ut  varietas  aliqua 
jucunda  adsit  in  Academiis.  Dein  putavimus,  tanto  utiliorera  fore 
Academiam,  quanto  longius  distat  a  schola  ordinaria,  retenta  tamen 
ejus  utilitate.    Quare  et  repetitiones  permittimus  fieri  paulo  ornatiores. 

2?  Praescribimus  tamquam  exercitationes  communiores  prae- 
lectiones  seu  dissertationes  scripto  exaratas,  quae  etiam,  cum  cautelis 
tamen  in  regula  indicatis,  lingua  vernacula  fieri  possunt. 

N.  186.  Regulae  Praef.  Acad.  Theol.  et  Philosophorum  omit- 
tuntur  propter  dicta  n.  183  §  2. 


Regulae  Academiae  Rhetorum  et  Humanistarum. 

N.  187.  Ad  reg.  universim.  1?  Putavimus  sufficere,  ut  Aca- 
demici  hujusmodi  conveniant,  ut  plurimum,  semel  in  hebdomada: 
frequentiores  enim  sessiones  vix  patiuntur  reUqui  labores  scholastici. 

2?  Nullas  directe  partes  moderatori  assignamus,  nisi  ut  »omnia 
dirigat«,  ne  scholae  formam  induat  Academia. 

3?  Academicorum  exercitationibus  adjunximus  aliquas  ahas,  ut 
plus  sit  varietatis. 


506  Beibericht  der  Studien-Kommissare  zur  R.  st.  von  1832. 


Regulae   Academiae   Grammaticorum. 

N.  188.  Ad  reg.  1.  Expunximus  repetitionem,  ne  scholam 
redoleat  Academia. 

N.  189.     Ad  reg.  2.     Additio  facta  propter  dicta  n.  25  §  2. 

N.  190.  Ad  reg.  3.  —  1?  Expungitur  »acriter«,  quia  minus 
bene  sonat.  —  2?  Adduntur  accessoria,  tum  propter  utilitatem, 
tum  propter  varietatem. 


Postulata  ad  universam  Rat.  stud. 

1  ?  Ut  studiorum  ratio,  prout  a  P.  N.  correcta  fuerit,  sumptibus 
Provinciarum  imprimatur. 

2?  Ut  ejus  executio  urgeatur,  alioquin  ejus  experimentum  fieri 
non  potest. 

3?  Ut  in  Collegiis  sint  viri  idonei,  qui  experientiae  rationem  et 
successum  scriptis  consignent,  quae  dein  singulis  annis  Romam  mit- 
tantur. 

4?  Ut  pro  opportunitate  locorum  et  temporum  licitus  sit  usus 
linguae  vernaculae  in  scientiis  docendis,  praeterquam  in  Logica, 
Metaphysica  et  Theologia,  juxta  decr.  19  Congr.  XXI. 


c. 

Die  Zeit  nach  Einfiihrung  der  neuen  Ratio  studiorum. 


Schreiben  des  P.  Provinzials  von  Deutschland 

an  die  Rectoren 

iiber   die   Einfiihrung   der   neuen   Ratio    studiorum. 

1834. 

P.  Staudinger  that  als  Provinzial  sein  Moglichstes,  um  die  Rat.  st.  von 
1832  in  den  Jesuitenschulen  der  Schweiz  durchzufiihren ,  war  jedoch  durch  den 
auf  die  Realien  pochenden  Zeitgeist  und  durch  die  souveranen  Meinungen  einiger 
Kantonalbehorden  mannigfach  gehemmt.  Man  wundere  sich  daher  nicht,  dafs 
manche  Bestimmung  der  neuen  Studienordnung  der  Gesellschaft  Jesu  einstweilen 
in  der  Schwebe   gelassen  oder  abgeschwacht  wurde. 


Annotationes  j  ad  Studia  juxta  Rationem  Studiorum  | 
anno  1832  editam  moderanda|in|Prov.  Germaniae  Superioris| 

1834. 
(ArchiT.  Germ.  V.  B.  6.)^) 


Reverende  in  Christo  Pater  Rector.    Pax  Christi. 

Novit  profecto  Reverentia  vestra,  eam  fuisse  voluntatem  Admo- 
dum  Reverendi  Patris  Nostri,  dum  ad  singulas  Provincias  studiorum 
rationem  nostris  temporibus  accommodatam  dirigeret,  ut,  quae  sat 
longo  plurium  Patrum  labore  parata  fuerant,  studiose  ac  diligenter 
in  opus  deducerentur.     Quae  quamvis  jam  in  singulis  hujus  Provin- 


1)  Dieses  ist  die  Urschrift,  mit  ihr  liegt  uns  eine  autographierte,  nicht  zu 
genaue  Kopie  mit  demselben  Archivzeichen  vor.  Wir  hielten  uns  natiirlich  an 
erstere.     Die  Rechtschreibung  ist  nicht  gleichmafsig. 


508  Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

ciae  domibus  aliqiiatenus  in  usum  deducta  fuisse  mihi  constet,  ut 
tamen  uniformius,  firmius  prudentiusque  fiat,  usus  opera  tum  Patrum 
Provinciae  consultorum,  tum  aliorum,  qui  et  rationem  lianc  studiorum 
et  singulorum  domiciliorum  locorumque  mores  ususque  probe  novisse 
videbantur,  ea  demum  constitui,  quae  et  rationi  huic  studiorum  magis 
conformia  et  variis  nostrae  Provinciae  adjunctis  non  adversa,  adeo- 
que  omnibus  domibus  facile  accommodanda  existimabant.  Constitui 
itaque  rationem  hanc  studiorum,  quantum  fieri  potest,  ab  omnibus 
nostris  observandam  esse,  ita  ut  ea  omnia,  circa  quae  R.  V.  nihil 
hic  notatum  reperiet ,  simpliciter,  ut  in  eadem  continentur,  servanda 
sint.  Quas  hic  adnotationes  in  quaedam  capita  et  paragraphos  di- 
stinctas  subjicio,  eae  factae  sunt  circa  illa,  quae  vel  nondum  obser- 
vabantur,  adeoque  ut  servarentur  ob  oculos  magis  ponenda  erant, 
vel  quae  ad  litteram  a  nobis  ubique  servari  non  posse  videbantur, 
quoad  quae  tamen,  quantum  fieri  poterat,  rationi  studiorum  appro- 
pinquandum  erat.  Curet  itaque  R.  V.,  quae  hic  statuta  reperiet,  in 
posterum  executioni  mandari.  Utque  id  melius  fiat,  convocatis  om- 
nibus  Collegii  magistris,  tum  subsequentes  adnotationes  in  communi 
praelegat,  tum  eas,  quae  singulos  spectant  singulorumque  regulas,  in 
nova  Ratione  studiorum  contentas,  exacte  a  singulis  observari  curet. 
Quod  si  in  quibusdam  ob  odiosas  mutationes,  temporalis  gubernii 
approbatio  exposcenda  sit,  eam  prudenter  et  opportune  obtinere  conetur. 
Reverentiae  Vestrae  precibus  me  enixe  commendo. 

Friburgi,  10.  Octobris  1834. 

Georg.  Staudinger   S,  J. 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  509 


Einzelanweisuugen  fiir  die  Eiuftihrung 
der   neuen   Ratio    studiorum   in   Oberdeutschland. 

1834. 
(Ibid.  fol.  Ibsqq.) 

Bei  der  Einfiihrung  der  Ratio  studiorum  von  1832  in  Oberdeutschland,  d.  h. 
in  der  Schweiz,  auf  welche  damals  die  oberdeutsche  Provinz  beschrankt  war, 
handelte  es  sich  nicht  blofs  um  die  Einweisung  der  jungen  Magistri,  die  ihre 
Vorstudien  vielfach  auf  ganz  verschiedenen  Gymnasien  gemacht  hatten ,  in  die 
eigentliche  Lehrart  der  Gesellschaft  Jesu,  sondern  auch  um  moglichste  Gleich- 
fSrmigkeit  in  den  Jesuitenschulen  der  Schweiz  und  um  die  Riicksicht  auf  die 
bisweilen  andersgesinnten  »Erziehungsratea  der  Einzelkantone.  Wir  diirfen  uns 
daher  nicht  wundern,  dafs  die  folgenden  »Adnotationes«  bis  ins  einzelste  eingehen. 


Adnotationes  ad  studia  juxta  Rationem  studiorum  moderanda, 

Caput  I. 

Studia    Superiora. 

§  1. 
Attributiones    Praefecti   Studiorum. 

1?  Immediate  dirigit  omnia  studia  superiora  ex  Rectoris  prae- 
scripto.  Vide  ejus  regulas  passim.  Item  2.  et  3.  Provinc;  4.  Profess. 
super.  etc.  Ad  minimum  semel  in  mense  audiat  Professores  superiores 
docentes  et  commentarios  subinde  legat.     (Reg.  17  Praef.  stud.) 

2?  Ex  ejus  praescripto  Praefectus  studiorum  inferiorum  studiis 
inferioribus  moderatur  (Reg.  3  Provinc);  non  tamen  in  rebus  ad 
disciplinam  spectantibus ,  quae  quoad  alumnos  scholarum  etiam 
superiorum  extra  scholam  tota  ad  Praefectum  studiorum  inferiorum 
pertinet.     (Reg.  2  Praef.  inf ) 

Idem  recognoscit,  quidquid  ab  auditoribus  inferiorum  classium 
publice  declamatur.     (Reg.  3  Praef.  inf.) 

3?  Ex  ejusdem  praescripto  Praefecti  in  seminariis  convictorum 
et  alumnorum  studiis  ibidem  peragendis  moderantur.   (Reg.  2  Provinc.) 


510  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

4?  Praefectus  studiorum  examinat  alumnos  de  novo  advenientes, 
qui  in  superioribus  ab  una  classe  ad  aliam  transitum  petunt:  si 
autem  adveniunt  ab  inferioribus  ad  superiora  transituri,  examinantur 
a  Praefecto  inferiorum.  Utroque  casu  utrique  se  pro  inscriptione 
sistant  oportet. 

5?  Studiorum  Praefectus  admittit  auditores  benevolos  in  Classes 
superiores.  Alios  autem  admittere  non  debet,  quam  qui  eadem  studia 
jam  peregerunt,  Si  ob  rationes  graves  aliter  fieri  subin  oportere 
videretur,  judicio  Rectoris  res  definiatur. 

Quicumque  tanquam  benevoli  admittuntur,  disciplinae  schola- 
sticae,  excepta  obligatione  repetitionis  in  schola  et  examinura,  in  om- 
nibus  subsunt. 


§2. 
Studia   superiora,   eorumque    Professores   generatim. 

1?  Professores  superiorum  classium  ad  profectum  discipulorum 
tam  in  litteris  quam  in  virtute  attendant;  exhortatitiones  saltem  in 
vigiliis  solemuiorum  festorum  faciant.     (Reg.  3  Prof.  sup.). 

Imo  si  alicubi  mos  sit,  ut  semel  in  Hebdomade  in  superioribus, 
quemadmodum  in  inferioribus,  exhortatio  habeatur,  is  retinendus. 

2?  Orationem  ante  scholam  ab  uno  discipulorum  recitari  curet, 
eamque  ipse  aperto  capite  (Reg.  2  Prof.  sup.)  et  discipuli  in  loco  suo 
stantes  audiant. 

3?  Praefecto  studiorum  in  rebus,  quae  ad  studia  et  scholarum 
disciplinam  spectant,  Professores  superiores  obtemperent;  conclusiones 
omnes  eidem  tradant  recognoscendas  (Reg.  4  Prof.  sup.).  Conclu- 
sionis  nomine  intelligimus  et  sententias  a  Professore  in  schola  tuen- 
das,  et  theses  disputationi  proponendas,  et  quaestiones  discipulis  pro 
examine  tradendas. 

4?  Lectionum  rationem  saepius  exigant.     (Reg.  11  Com.). 

5?  Regulam  undecimam,  quae  statuit,  ut  praeceptor  post  lec- 
tionem  prope  scholam  maneat  discipuHs  responsurus,  servent,  si  loci 
et  tempestatis  ratio  id  fieri  patiatur;  nisi  forsan  eos  in  cubiculo  reci- 
piendis  extraneis  destinato  recipi  praestet.  Curandum  tamen  a  Rec- 
tore,  ut  certa  hora  statuatur,   extra  quam  magistri  a  discipulis  non 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  511 

turbentur,  et  ne  haec  colloquia  nimium  protrahantur.  Hoc  idem  de 
magistris  inferiorum  classium  intelligendum  est. 

6?  Disputationibus  menstruis,  a  quacumque  classe  habeantur, 
omnes  Professores  superiores  intersint.  (Reg.  16  Prof.  sup.).  In 
minoribus  Collegiis  curet  Rector,  ut  praeter  professorem  unus  saltem 
vel  alter,  etiam  externi  invitati  adsint. 

7?  Quoad  disputationes  et  repetitiones  haec  statuimus: 
quam  proxime  ad  rationem  studiorum  accedendum: 

a)  Repetitiones  in  scholis  omni  die  scholae  per  dimidiam  horam 
post  scholam  matutinam  vel  vespertinam  fiant  circa  materias  princi- 
pales,  ut  Theologiam  dogm.,  Physicam,  Metaphysicam,  Logicam,  prout 
id  pro  Philosophis  praescribit  Regula  9  Prof.  Phil,  ubi  fieri  pot- 
est,  praesint  aHqui  e  nostris,  singulis  denariis')  unus  (ibid.).  Idem 
circiter  observetur  quoad  materias  accessorias,  ut  pro  numero  lectio- 
num  una  alterave  repetitio  per  hebdomadam  habeatur.  Ad  has  tamen 
repetitiones  externi  non  obhgandi;  iisdem  nostri  praeter  eos,  qui 
praesunt,  non  adsistunt.  Ubi  unicus  est  Professor,  ne  nimium  onere- 
tur,  semel  bisve  in  hebdomade  repetitiones  instituat,  etiam  postremo, 
si  placeat,  lectionis  tempore. 

b)  A  nostris  repetatur  omni  die  scholae  domi  per  horam,  ex- 
cepto  die,  quo  habetur  disputatio  sabbatina;  his  disputationibus, 
quantum  fieri  potest,  magister  ipse  intersit.     (Reg.  12  Profess.  sup.) 

c)  Sabbato  vel  alia  die,  v.  g.  Martis,  disputatio  sabbatina  loco 
scholae  super  materiis  principalibus,  ut  Theol.,  Physica,  Metaph.,  Log. ; 
item  Theol.  mor.  (Reg.  6  Prof.  mor.)  habeatur.  Eo  die  aute  meri- 
diem  prima  hora  alternis  hebdomadis  disputent  et  repetant  dogmatici 
super  materiis  tractatus  matutini ;  secunda  hora  moralistae  alternatim 
quoque  disputent  et  repetant;  canonistae  vero  alternis  hebdomadis 
ea  hora  repetant,  vel  lectionem  habeant.  Tertia  hora  detur  linguis 
orientalibus. 

Physici  et  Logici  disputent  1*  hora;  2*  alternis  hebdomadis 
Professor  Matheseos  in  Logica  relegat  vel  repetat ;  3  *  hora  detur  lin- 
guis,  ut  dictum.  A  meridie  1?  hora  Professor  dogmaticae  alternis 
hebdomadis  suas  materias  repeti,  aut  super  iis  disputari  curet,  ita 
ut,  quando  mane  disputatum  est,  vespere  repetatur  et  vicissim.  Pro- 
fessores  Physicae  et  Metaphisicae  ea  hora  repetant  materias  tota  heb- 

1)  Decuriis. 


512  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

domacla  tractatas.  2?  hora  repetant  Theologi  ex  Exegesi  et  Historia 
Ecclesiastica,  vel  alternis  hebdomadis  praelectionem  habeant.  Eadem 
hora  pariter  alternatim  Phiiosophi  ex  Philos.  morali,  et  Mathematici 
2}  anni  ex  Mathesi  repetant  vel  praelectionem  habeant. 

Porro  pro  disputatione  duo  tantum  ad  defendendum,  duo  ad  op- 
ponendum  ex  ipsis  discipulis  aliquot  diebus  ante  designandi  sunt. 
Ad  repetendum  omnes  alumni  sint  parati  oportet  Repetentur  autem 
materiae  praecedentibus  quindenis  diebus  tractatae,  interrogante  et 
argumentante  ipso  Praeceptore. 

In  collegiis,  ubi  unus  est  Professor,  ita  res  ordinetur,  ut  omni 
Hebdomada  disputatio  hebdomadaria  super  materia  principali,  et 
15?  quovis  die  repetitio  super  materiis  saltem  accessoriis  habeatur. 

d)  Menstrua  disputatio  fieri  debet  pubhce  coram  nostris  et  ex- 
ternis,  v.  g.  primo  quovis  die  martis  cujusvis  mensis  vel  aho  die  non 
impedito.  —  Sint  tot  defendentes,  quot  magistri,  quorum  conclusiones 
disputationi  proponuntur.  (Reg.  15  Praef.  sup.)  —  In  omni  men- 
strua  ex  materiis  accessoriis  ahqua  conclusio  aut  dissertatio  adjun- 
gatur.  (Reg.  Profess.  script.  sacr.,  jur.  can.  et  Pliilos.  mor.)  —  Ad 
haec  exercitia  publica  destinentur  tantum  doctiores  ex  quavis  facul- 
tate.     (Reg.  17  Prof.  sup.) 

Quamvis  ratio  studiorum  supponat  duos  dies  disputationi  men- 
struae  impendi,  alteram  pro  Theologia,  alteram  pro  Philosophia,  dua- 
bus  horis  ante  meridiem,  duabus  post  meridiem  vel  etiam  amplius 
disputandum  (Reg.  9  Praef.  stud.  et  Reg.  15  Praef.  sup.  [cl.],  ac  14 
Prof.  Theol.),  tamen  in  nostris  Collegiis  unica  tantum  impendatur, 
ita  ut  mane  disputetur  ex  Theologia,  a  meridie  ex  Philosophia.  Dis- 
putent  mane  tres,  quivis  contra  singulos  defendentes,  et  vespere  to- 
tidem.  (Reg.  14  Prof.  Theol.)  —  In  parvis  CoIIegiis  mane  vel  ves- 
pere,  si  ad  duas  horas  disputatio  protrahatur,  sufficit. 

e)  Numerus  conclusionum  in  disputatione  hebdomadaria  propo- 
nendarum  sit  octo  vel  novem,  in  menstrua  duodecim  vel  quindecim 
(Reg.  Praef.  stud.);  nisi  numerus  vel  capacitas  minor  discipulorum 
aliud  postulet. 

f)  Ex  mathesi  aliquoties  per  annum  exercitia  solemniora  habean- 
tur.  (Reg.  44  Prof.  Phil.).  Ex  his,  quando  a  nostris  habentur,  Prae- 
fectus  et  Professores  sufllragium  ferant  de  capacitate  ad  Physicam 
discendam  (Reg.  19  §  1  et  20  Prov.) ;  quod  si  haec  exercitia  ob  tem- 
poris  augustias  fieri  nequeant,   disputationi  menstruae  una  alterave 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st,  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  513 


conclusio  mathematica  adjimgatur.      Has   conclusiones  in  praxi  fre- 
quenter  versari  consultura  est. 

g)  Actus  Theologici  et  Philosophici  juxta  studiorum  rationem 
celebrentur  (Reg.  7  et  seq.  Praef.  stud.),  nisi  quid  gravius  obstet. 

h)  Academiae  introducendae  secundum  Regulas.  Ne  tamen 
publici  actus  nimii  sint,  actus  solemniores  academiae,  dum  possunt, 
cum  menstruis  conjungantur.  —  NostTi  quoque  academiis  linguarum 
orientalium  instituantur  (Reg.  7  Rect.),  maxime  in  vacationibus,  v.  g. 
natalis  Dni,  et  Paschatis. 

i)  Examina  Nostrorum  ratio  studiorum  dupUcis  generis  distin- 
guit :  aha  pro  dijudicanda  capacitate  ad  scholam  superiorem,  alia  pro 
cognoscenda  necessaria  doctrina  ad  actum  pubHcum  defendendum. 
Quamvis  haec  ab  invicem  distinguantur,  tamen  omnes  nostri  regula- 
riter  utruraque  subire  tenentur;  et  in  examine  pro  ascensu  a  Philo- 
sophia  ad  Theologiam  quinque  suffragia  requiruntur,  aeque  ac  pro 
actu  publico  (Reg.  20,  21,  22  Praef.  stud.);  imo  haec  duo  examina 
conjungi  possunt  (ibid.).  Porro  examina  nostrorum  in  fine  publica 
sunt  (Reg.  22  Praef.  stud.),  hoc  sensu,  quod  hberum  sit  nostris  adesse. 

k)  Quamvis  examina  externorum  praecepta  non  videantur  a 
Ratione  stud.  (Reg.  22  ibid.),  tamen  in  nostris  CoUegiis  ex  consue- 
tudine  utilissima  obhgandi  sunt').  Fiant  autem  ex  singulis  raateriis, 
quae  quatuor  saltem  horis  in  hebdomade  praeleguntur ,  quatuor  in 
anno  examina,  et  quidera  omuia  scripto :  priraum  post  ferias  natalitias, 
secundum  post  ferias  paschales,  tertium  circa  raedium  lunii,  quartum 
denique  sub  anni  finem.  Si  materiae  duabus  tantum  horis  in  heb- 
doraade  praelegantur,  bina  in  anno  examina  fieri  sufficit. 

In  collegiis,  ubi  unicus  Professor  diversas  raaterias  tradit,  ea- 
dem  die  exaraen  ex  raateria  principe  et  accessoriis  detur. 

Haec  exaraina  solus  Professor  corrigit,  atque  ex  his  et  notis  di- 
ligentiae  per  annura  in  repetendis  lectionibus  habitae  progressura 
prirai  ac  secundi  semestris  ita  deterrainet,  ut,  quae  primo  seraestri 
facta  sunt,  progressura  primi  semestris,  quae  secundo,  secundi  indi- 
cent.  Porro  in  rainoribus  collegiis,  in  quibus  discipuli  frequentius 
interrogantur,  progressus  a  notis   diligentiae  pro  tertia  parte  depen- 


')  Sc.  discipuli  ad  illa  examina  subeunda. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  gg 


514  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

deat;  in  majoribus  pro  adjunctis,  consulto  Rectore,  ratio  habenda  de- 
finiatur,  saltem  pro  scholis  Philosophiae.  Aliquot  diebus  ante  singula 
examina  repetatur  in  schola,  ut  satisfiat  Regulae  13  Prof.  superiorum. 


§3. 
Singulae  classes  facuitatum  superiorum. 

1  ?  Omnes  professores  suas  regulas  generatim  ad  litteram  sequi 
possunt  et  sequantur;  adnotamus  tantum  in  specie  sequentia: 

2?  Lectiones  Professoris  linguae  hebraicae,  qui,  ubi  commode 
fieri  potest,  idem  sit  ac  Scripturae  S^®,  Nostri  saltem  per  annum 
audiant  (Reg.  8  Prov.),  nisi  inepti  censeantur;  externi  non  obligentur; 
sed  tamen  semel  inscripti  perseverare  teneautur,  binaque  subire  exa- 
miua,  quorum  successus  Catalogo  inseratur.  Idem  valet  generatim 
de  aliis  materiis,  quae  alumnis  liberae  sunt. 

3?  Loco  ordinis  tractatuum  Regula  7*  Prof.  Theol.  praescripti, 
qui  executioni  dari  non  posse  liic  et  nunc  videtur,  observetur  ordo 
descriptus  in  Progammate.  (Cours  d'6tudes,  edit.   Friburgi  anno  1834.) 

4?  Praeses  conferentiae  casuum  advertat  ad  Reg.  8  Prof.  Theol. 
mor. ,  qua  jubetur  prima  casuum  collatione  ante  omnia,  generalia 
principia  exponere  ilHus  materiae,  circa  quam  casus  sequentibus  col- 
lationibus  solvendi  versabuntur. 

5?  In  Philosophia,  ubi  locorum  adjuncta  exceptionem  non 
postulant,  juxta  Rat.  stud  (Reg.  3  Prof.  Phil.)  haec  sit  distributio 
materiarum:  1?  anno  tradatur  Logica,  Metaph.  et  Mathesis  elemen- 
taris  tota.  Vid.  Reg.  41  Prof.  Phil.  —  Quotidie  de  Mathesi  saltem 
per  horam  explicandum  (Reg.  40  ibid.);  brevius  tamen  ea,  quae  in 
inferioribus  tractata  sunt.  (Reg.  41)  —  2?  anno  tradatur  Physica  et 
Philosophia  morahs  (Reg.  3  ejusd.)  ac  pro  capacioribus  libereque 
volentibus  Mathesis  sublimior  (Reg.  42).  —  3?  anno,  dum  conceditur, 
tractentur  illae  quaestiones  Physicae  et  Metaphysicae,  quae  vel  trac- 
tatae  non  sunt,  vel  fusius  tractari  postulant,   et  Mathesis  sublimior. 

Tempus  autem  his  materiis  detur:  Logicae  vel  Metaph*®  ac 
Physicae  binae  quotidie  horae;  Mathesi  1?  anno  5  saltem  horae  per 
hebdomadam;  altero  anno  3,  Phil^i^  mor.  4  per  hebdomadam. 

Verum  si  alicubi,  ut  jam  Friburgi,  Phil.  moralis  logicis  saltem 


Einfiihrung  der  neiieu  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  515 

partim  tradenda  videatur,  ne  tamen  Mathesis'  elementaris  in  aliura 
annum  rejiciatur.  ita  res  componatur,  ut  Mathesi  1  ?  anno  5  h,  relin- 
quantur;  Phil^°  mor.  binae  per  hebdomadam  1?  anno,  et  totidem 
2?  anno  Phil*®;  Logicae  vel  Metaph*^®,  si  necesse  sit,  una  per  heb- 
domadam  hora  dematur  Mathesi  tribuenda.  Hoc  casu  2?  anno  Phy- 
sica  binis  de  die  horis;  Phil*  mor.  Logicis  et  Physicis  binis  horis  per 
hebd. ;  Mathesis  subhmior  volentibus  ter  per  hebdomadam  tradatur, 
ac  volentibus  quibuscumque  alumnis  superiorum  classium  binis  per 
hebd.  horis  historia  naturalis'). 

In  minoribus  Collegiis,  ubi  unus  est  Phil*»  Professor,  1?  anno 
tradatur  Logica,  Metaph^,  Phil?  moralis  tota,  adjuncto  nimirum  lure 
publico,  ac  pars  Matheseos,  ita  ut  4  h.  per  hebd.  dentur  Phil*®  mor., 
2  Mathesi,  reliquae  materiae  Principi.  2?  anno  Physica  et  Chimia 
2  horis  omni  die ,  Mathesis  3  horis  in  hebd. ;  historia  naturalis  2  cir- 
citer  horis  in  hebd.  tradatur.  Hae  tamen  materiae  accessoriae  vel 
simul  vel  successive  tractari  possunt,  cuivis  certa  anni  parte  juxta 
indicatam  proportionem  assignata. 

6?  Professores  superiorum  facultatum,  ubi  commode  fieri  potest, 
praesertim  Physicae  et  Matheseos,  tradant  discipulis  pensa  domestica. 


Caput  II. 

iStudia    inferiora. 

§  1- 
Attributiones   Praefecti   studiorum   inferiorum. 

1.  Instrumentum  est  Rectoris  ad  studia  inferiora  et  disciplinam 
in  omnibus  alumnis  etiam  classium  superiorum  dirigendam;  in  iis, 
quae  ad  mores  spectant,  Rectorem  tantum,  in  iis,  quae  studia  etiam 
inferiora,  Praefectum  generalem  consulat.     (Reg.  1,  2.) 

2.  Curet,  ut  5  scholarum  gradus  serventur  (Reg.  8  §  1),  i.  e. 
Rhetorica,  humanitas,  et  3  grammaticae,  quarum  infima  in  duos  ordines 


1)  Diese  Stundenverteilung  wurde  mit  dem  Jahre  1858,  als  die  Sjahrige 
Philosophie  eingefiihrt  wurde,  bedeutend  geandert,  auch  den  Naturwissenschaften 
mehr  Spielraum  eingeraumt. 

33* 


516  Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

dividi  potest,  quorum  singuli  sint  professores.  Etsi  ratio  stud.  in  ad- 
mittendis  ad  inferiorem  ordinem  infimae  gram^® ,  nulla  linguae  latinae 
principia  requirere  videatur  (Reg.  8  §  3) ,  tamen  in  nostris  Collegiis 
exigenda  cognitio  declinationum  et  conjugationum  latinarum,  adeoque 
eatenus  schola  praeliminaris  non  prohibetur,  dummodo  inter  classes 
gymnasii  non  computetur. 

3.  Curet,  ut  quisque  magister  librum  suae  classi  attributum 
primo  fere  semestri  absolvat,  altero  a  capite  repetat  (reg.  8  §  3);  ita 
fieri  poterit,  ut  quandoque  ad  Pascha  qui  fortiores  essent  ad  supe- 
riorem  classem  ascendere  possint. 

4.  Curet,  mature  re  communicata  cum  Rectore  et  Praefecto 
generali  ac  magistris,  confici  librorum  catalogum,  qui  anno  proximo 
explicandi  adeoque  com|)arandi  essent.     (Reg.  27  ejusd.) 

5.  Ordinem  sedendi  in  Templo  omnibus,  etiam  superioribus, 
ipse  assignet;  in  scholis  magistris  haec  cura  demandetur.  (Reg.  29 
Praef.  inf.) 

6.  Per  se  vel  magistros  externis  auditoribus  tempus  privati 
studii  apte  distribui  curet.     (Reg.  30.) 

7.  Curet,  ut  quivis  Magister  vei  publicum  Censorem  habeat,  sub 
alio  etiam  nomine,  vel,  si  id  fieri  nequeat,  salteni  secretum. 


§2. 
Scriptiones  et  Examina   Infepiorum  pro  Praemiis. 

1.  Cum  Reg.  1  de  numero  Praemiorum  ad  litterara  servari  uon 
possit,  si  quidem  is  a  gubernio  maxime  dependeat,  ultimam  regulae 
partem,  quae  phira  pauciorave  pro  numero  discipulorum  statui  per- 
mittit,  ipsumque  spiritum  Regulae  secuti,  sequentia  quoad  numerum 
praemiorum  in  nostris  collegiis  pro  uniformitate  statuimus. 

In  Rhetorica  dentur  praemia:  ex  progressu  annuo,  oratione 
lat.,  orat.  gall.  vel  germ.,  carmine,  litteris  graecis,  Doctrina  ch°.*,  hist. 
univ.,  Mathesi. 

In  humanitate  praemia  dentur:  ex  progressu  annuo,  carmine, 
stylo  hist.  gall.  vel  germ.,  amplif.  oratoria  lat.,  litteris  graecis,  Doctr. 
ch»^.»,  hist.  patriae,  sphaerica,  Mathesi. 

In  suprema  Gram.  deutur:   ex  progressu,  versione  lat,  stylo 


Einfuhnmg  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  ol7 

epistolari  gall.  vel.  germ.,  carmine,  litt  graecis,  Doctrina  ch''?,  hist, 
Ilom^.»,  Geographia,  Mathesi. 

In  media  Gram.  dentur:  ex  progr. ,  [stylo]  soluto,  versione 
gall  vel  germ.,  versione  lat.,  Htt.  graecis,  Doctrina  ch°.*,  historia 
antiqua,  Geographia,  arithmetica, 

In  infimae  Gram.  ordine  superiore  dentur:  ex  progr.,  [stylo] 
soluto,  versione  gall.  vel  germ.,  versione  lat.,  litt.  graecis,  Doctr.  ch^.^, 
historia  Eccl*® ,  Geographia,  arithmetica. 

In  infimae  Gram.  ordine  inf.,  dentur  praemia  ex  progr.,  [stylo] 
soluto,  versione  lat. ,  Doctr.  ch^?,  Historia  s^,  Geographia,  arithme- 
tica:  et  ubi  ordo  superior  et  inferior  eidem  Praeceptori  subsunt, 
alumni  inf.  ordinis  ad  praemium  ex  graeco  concurrere  possunt  cum 
alumnis  ordinis  superioris. 

Quoad  haec  praemia  notanda  sequentia: 

a)  quo  ordine,  et  quibus  nominibus  hic  denotata  sunt,  eodem 
in  Catalogo  veniant,  iisderaque  nominibus  designentur.  Loco  tamen 
vocis  Mathesis,  ponatur  in  singulis  Collegiis  ac  classibus  vox  pro- 
pria  materiae,  quae  cuivis  classi  attributa  est:  v.  g.  Geometria,  al- 
gebra,  arithmetica. 

b)  Pro  vario  numero  discipulorum  vel  uni  materiae  plura 
praemia  tribuantur,  ut  Friburgi  in  scholis  gallicis  bina  progressui 
annuo,  vel,  si  pauci  sint  discipuli,  pro  pluribus  materiis  unum  detur 
praemium,  ut  Friburgi  in  scholis  germanicis,  et  ahbi,  si  necesse  sit; 
vel  pro  litteris  graecis  et  accessoriis  binae  scholae,  quae  eidem  Pro- 
fessori  subsunt,  concurrant,  ut  Friburgi  scholae  germanicae,  Seduni, 
Brigae  omnes. 

2.  Curent  Magistri,  ut  chartae  pro  praemiis  scribentium  non 
recipiantur,  nisi  nomen  obsignatum  sit;  ac  discipuli  modum  nomina 
obsignandi  doceantur.     (Reg.  6.) 

3.  Commendetur  constitutis  correctoribus,  ut  ante  examen  legant 
reg.  9  Praemiorum  de  modo  corrigendi,  eamque  observent,  sicut  et 
scalam^),  juxta  quam  vitia  pensorum  uniformiter  in  schohs  nostris 
corrigi  volumus.  ludices  autem  separati  corrigant,  ac  singulorum 
judicia  ita  conferantur,  ut  addantur  numeri  locorum,  qui  a  quovis 
judice  singuhs  alumnis  attributi  sunt.  Is  autem  alumnus  victor  sit, 
qui  summam  minorem  habeat. 


1)  Wir  lassen  sie  weiter  uuten  fclgeu. 


518  Einfixhrimg  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

4.  Ex  compositionibus  pro  praemiis  scribitur  die  integro  in 
Rhetorica  ex  orat.  lat.;  usque  ad  3"?  pomeridianam  ex  orat.  vernac, 
in  reliquis  usque  [adj  meridiem.  In  collegiis  tamen,  ubi  Rhetorica 
et  Humanitas  eidem  professori  subjecta  est,  utriusque  alumnis  tempus 
illud  tribuitur,  quod  ex  regula  Rhetoribus  statutum  est.  Examina 
accessoriorum  scripto  fiant,  et  a  solo  magistro  corrigantur.  Tempus 
autem  horum  examinum  unam  horam  non  excedat,  ac  in  omnibus 
classibus  ex  materiis  analogis  eodem  die  scribatur. 

5?  Pro  praemio  ex  progressu  annuo  computent  8  compositiones 
singulis  mensibus  ab  initio  2'.  mensis  post  instaurata  studia  usque 
ad  ultimum  mensem  exclusive,  computando  duas  latinas  et  unam  ver- 
naculam.  Quare  si  plures  sint  materiae  vernaculae,  v.  g.  oratio  et 
carmen,  per  menses  alternos  varientur.  Si  alicubi  necessarium  vi- 
deatur  fierique  possit,  una  per  mensem  compositio  ex  graeco  pro  pro- 
gressu  annuo  censeatur. 

6?  Pro  praemiis  ex  compositionibus  computetur  sola  scriptio, 
quae  ad  id  fieri  solet. 

7?  Pro  praemio  ex  litteris  graecis  scribatur  semel  in  mense,  et 
semel  versus  anni  finem  fiat  scriptio  solemnior,  quae,  ut  scriptiones 
per  annum,  in  praeceptis  et  exercitatione  versetur').  Computentur 
autem  scriptiones  per  annum  pro  media  parte,  et  scriptio  in  fine  pro 
altera  media  parte. 

8?  Pro  praemiis  ex  accessoriis  computentur  pro  dimidia  parte 
bina  per  annum  examina,  et  pro  altera  dimidia  examen  versus  anni 
finem  habendum.  Sit  autem  materia  examinis  ultimi  quidquid  toto 
anno  traditum  est;  ahorum  sit  ea  omnis  materia,  quae  usque  ad 
examinis  tempus  explicata  fuit.  Porro  examina  per  annum,  quae  ab 
initio  3i  mensis  exordiuntur,  hoc  ordine  fiant:  mense  1?  ex  Doctr. 
ch°*,  2?  ex  historia,  3?  ex  Geographia  vel  materia  analoga,  ut  sphae- 
rica,  4?  ex  Mathesi;  idemq.  ordo  secundis  vicibus  observetur. 

§3. 
Examen  ad  ascensum. 

1.  Scriptiones  et  examina  pro  praemiis  ita  mature  absolvantur, 
ut  2  vel  3  hebdomadae  liberae  supersint,  quibus  in  schola  praecepta 
totius  anni  auctoresque  repetantur. 


1)  Cod.  n.  »versentur«. 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  519 


2.  Examen  vero  ad  ascensum  fiat  juxta  regulas,  eo  excepto, 
quod  pro  ascensu  non  de  novo  scribatur,  ut  Reg.  14  Praef.  inf.  prae- 
cipit,  cum  de  capacitate  in  scribendo  jam  satis  constet  ex  scriptioni- 
bus  per  annum  pro  progressu  annuo. 

3.  Statuta  itaque  die  discipuli  in  loco  designato  conveniant,  et 
terni  simul  coram  3  examinatoribus  in  eo  loco  considentibus  compa- 
reant  et  interrogentur  super  materiis  totius  anni,  exceptis  accessoriis, 
de  quibus  brevi  tempore  ante  pro  praeniiis  examinati  sunt  (Reg.  21). 
In  hoc  examine  datur  coram  omnibus  laus  vel  reprehensio,  quae  in 
locum  succedit  ultimi,  ut  vocar  solet,  examinis,  quod  post  praemio- 
rum  distributionem  fieri  solebat.  In  parvis  Collegiis  istud  examen 
coram  omnibus  Gymnasii  alumnis  fieri  potest. 

4.  Post  cujusque  ternarii  examen  fertur  judicium,  habita  ratione 
notae  a  magistro  datae  progressus  annui  et  interrogationis  (Reg.  22 
ejusd.).  —  Schema  autem  notae  a  magistio  conficiendae  ac  judicii 
ferendi  sit  uniforme,  et  typo,  dum  videbitur,  impressum.  Schemata 
haec  judiciorum  conserventur,  ut  futuris  temporibus  inservire  possint. 

5.  Sententia  silentio  prematur,  •donec  Catalogus  promovendorum, 
post  anniversarias  ferias,  promulgandus  est. 


§4. 
Specimina   publica   et   academiae. 

1.  Ineunte  fere  vere  fiant  in  quovis  Collegio  Specimina  publica 
omnium  inferiorum  classium. 

2.  Ad  haec  specimina  eligantur  meliores  ex  quavis  classe  a 
Professore,  Praefecto  consulto  (Reg.  34  Praef.  inf.),  ac  ab  eodem 
eorum  capacitas  exploretur. 

3.  Conspectus' speciminum,  ad  quae  externi  etiam,  quantum 
fieri  potest,  invitentur,  pro  arbitrio  superioris  typis  mandari  potest 
(ibid.  §  2). 

4.  Specimina  ipsa  aliquo  dialogo  vel  aliis  hujusmodi  exercita- 
tionibus  intermisceantur  (ibid.). 

5.  Acaderaiae  juxta  Regulas  fiant.  Potest  autem  una  esse  Rhe- 
toricae  et  Humanitatis,  et  una  trium  Grammaticarum,  nisi  discipulo- 
rum  numerus,  vel  doctrinae  inaequalitas  unam  in  singulis  classibus 
fieri  academiam  postulet.     (Reg.  34  §  3  Praef  inf.  et  Reg.  5  acad.) 


520  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

6.  Academici  conveniant  omni  hebdomada,  ant  saltem  bis  in 
mense.    (Reg.  1  acad.  Rhet.) 

7.  Ter  aiit  quater  in  anno  (Reg.  3  ibid.)  aut  rariiis,  si  locorum 
adjuncta  id  postulent,  exercitationes  publicae  et  splendidiores  fiant 
(Reg.  3  acad.  Rhet.  et  6  acad.  gramra.),  praesertim  die  aliquo  festo 
academiae,  quem  celebri  pompa  exornabunt.     (Reg.  5  acad.  Rhet.) 

8.  Praemiola  quaedam  academicis,  qui  melius  exercitationes  per- 
agunt,  distribui  poterunt.     (Reg.  4  acad.  Rhet.  et  6  acad.  gramm.) 


§5. 
Professores  inferiorum   Classium   generatim. 

1.  Futuri  magistri  instituantur  ab  aliquo  docendi  perito,  tura 
in  modo  docendi,  tum  in  consuetudinibus  Collegii.  (Reg.  30  Prov.  et 
q.  Rect.) 

2.  Ab  initio  anni  scholastici  usque  ad  initium  quadragesimae 
scholae  mane  habeantur  duabuS  tantum  horis^),  etiam  Rhetorica. 
Reliquo  anni  tempore  duabus  cura  dimidia,  Rhetorica  vero  duabus 
tantum,  quod  etiam  obtinet,  dum  idem  Professor  est  Rhetoricae  et 
Humanitatis.  Hinc  priori  anni  tempore  sacrura  mane  sit  TVz,  poste- 
riori  vero  l^  —  Scholae  praemittatur  oratio,  quam  raagister  et  disci- 
puli  aperto  capite  et  genibus  flexis  audiant. 

3.  Divisionem  temporis  et  materiarum,  quae  ob  dictas  temporis 
angustias  et  tempus  majus  linguae  vernaculae  et  accessoriis  tribuen- 
dum  in  hac  Provincia  paululum  a  Rat.  st.  discrepet  oportet,  servent 
omnes  eo  modo,  quo  uniformiter  praescribitur. 

4.  Professores,  qui  duas  classes  habent,  servent  Reg.  8  Praef. 
inf.  §  10,  quae  praecipitur,  ut  utrique  ordini  orania  praeter  grarama- 
ticae  lectionem  sint  fere  communia.  Adnotationes  tamen  praeceptoris 
pro  diversis  ordinibus  varientur,  et  themata  vel  diversa  sint  singu- 
lorumque  praeceptis  accommodata,  vel  ejusdera  tantura  generis  pars 
facilior  ab  inferiori  ordine  exigatur.     (Ibid.) 

Materiae  accessoriae  ita  utrique  ordini  coraraunes  sint,  et  uno 
anno  tradantur  quae  inferiori,  altero  quae  superiori  attributa  sunt. 

5.  Auctores  classicos,  quantum  possunt,  eos  assumant,  qui  in 


1)  Die  R.  st.  fordert  je  2'/2  Stunden. 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  521 

programmate  studioriim  Friburgi  edito  anno  1834  descripti  sunt. 
In  scholis  tamen  duplicibus  non  necesse  est,  ut  omnes  assumant,  sed 
in  his  assumantur  utrique  communes,  qui  uni  vel  alteri  ordini  a  Rat. 
st.  attribuendi  sunt. 

6.  Quoad  linguam  graecam  materiarum  distributio  servetur. 
(Reg.  13  com.  Prof.  inf.)  Hinc  in  infima  grammatica  ordinis  inferioris 
discant  legere  et  scribere  (Reg.  1  Prof.  inf.  gr.);  ubi  vero  duo  ordines 
eidem  professori  parent,  utrique  materia  superioris  ordinis  tradenda  est. 

In  superiori  ordine  infimae  gramm.  tradantur  prima  elementa 
usque  ad  verba  simplicia  inclusive. 

In  media  gr.  nomina  et  verba  contracta,  item  verba  in  fu  ac 
faciliores  syntaxeos  regulae. 

In  suprema  reliquae  orationis  partes  et  omnis  syntaxis. 

In  Humanitate  ars  metrica  et  notiones  de  Dialectis. 

7.  Usus  latine  loquendi  saltem  a  suprema  grammatica  in  prae- 
ceptorum  explicatione,  in  corrigendis  scriptionibus  latinis  atque  etiam 
in  colloquiis  urgeatur. 

8.  Scriptiones  domo  afferendae  in  classibus  gramm.  quotidie 
praeter  sabbathum ;  in  caeteris,  solutae  orationis  quidem  praeter  diera 
vacationis  et  sabbathi,  carminis  vero  bis  tantum,  proximo  post  Do- 
minicam  et  Vacationis  diem ;  graeci  demum  thematis  semel  a  prandio. 
(Reg.  20  Prof.  inf.) 

Pensum  hoc  mane  dictetur  et  altero  mane  afferatur;  scriptioni- 
bus  vero  aflferendis  frequenter  adjungatur  operatio  mathematica  vel 
arithmetica. 

9.  Scriptiones  singulorum  corrigendae  essent  quotidie  in  schola; 
nemo  saltem  diu  incorrectus  relinquendus  (Reg.  21);  reliqui,  quantum 
fieri  potest,  domi  corrigantur;  modus  autem  corrigendi  servetur,  quem 
regula  22  ibid.  sancit. 

10.  Semel  in  hebdomada  saltem  per  horam  in  singulis  classibus 
scribatur  (Reg.  24  Prof.  inf.),  bis  sermone  latino,  semel  patrio,  semel 
graece.  Tres  priores  compositiones  computantur  pro  praemio  pro- 
gressus,  v.  supra  C.  2  §  2  N.  5;  postrema  vel  pro  progressu  vel  pro 
praemio  ex  litteris  graecis. 

11.  Ratio  lectiones  repetendi,  praesertim  praxis  aemulorum  ser- 
vetur  (Reg.  25  Prof.  inf.),  concertationes  quoque  inter  varios  ejusdem 
classis  aemulos  subinde  fiant  juxta  Reg.  31,  etsi  magistratus  fors  non 
eligerentur;  concertationes  vero  inter  diversas  scholas,  item  praelectio, 


522  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

declamatio  Rhetorum  coram  Humanistis,  praescriptae  Reg.  33,  34 
fiant  in  scholis,  quae  duobus  ordinibus  constant,  in  reliquis  vero, 
quando  loci  opportunitas  discipulorumque  ratio  id  patietur;  secus 
quaevis  schola  pro  se  declamet  et  concertet. 

12.  Professores  omnes  discipulorum  catalogum  cum  notis  pro- 
gressus,  diligentiae  cet.  Praefecto  tradant,  quem  subinde,  v.  gr.  sin- 
gulis  mensibus ,  recognoscant ;  accuratissime  vero  ante  examen  ad 
ascensum.  In  eo  catalogo  optimi,  boni  cet.  numeris  1,  2  cet.  desig- 
nentur  juxta  schema  toti  Provinciae  praescriptum. 


§  6. 
Singulae   classes   inferiores. 

1.  Cum  omnia  omnis  Eloquentiae  praecepta  unice  ex  Cicerone, 
Quintiliano,  Aristotele  hauriri  nequeant,  ut  Reg.  1  Prof.  Rhet.  prae- 
scribit,  aliunde  hauriri  poterunt. 

2.  Quamvis  exercitationes  in  nostris  Collegiis  solitae  videantur 
in  quibusdam  super  id  esse,  quod  pro  iis  classibus  Ratio  st.  exigit, 
tamen  eae  continuari  possunt,  cum  magnum  discrimen  non  sit. 

3.  Praelectio  graeca  habeatur  bis  in  hebdomada,  qua  ratione 
satisfiat  Ri  st.,  quae  alternis  eam  diebus  fieri  jubet. 

4.  In  Humanitate  breviter  repetenda  ars  metrica.  (Reg.  8 
Prof.  Hum.) 

5  Theniata  graeca  in  scholis  nostris  tradantur,  ubi  per  voca- 
bularia  licet;  quae  si  desint,  videat  Professor,  quomodo  suppleat,  ut 
Regula  quam  proxime  servetur.     (Reg.  8  Prof.  supr.  gr.) 

6.  Quamvis  Regulae  versificationis  supremae  gramm*®  attri- 
buantur  (Reg.  2  Prof.  supr.  gr.),  tamen  sub  finem  anni  quaedam  de 
arte  metrica  delibandi  mos,  si  alicubi  vigeat,  retineri  potest. 


Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutscheu  Prov.  1834.  523 


€aput  III. 

C  o  m  Di  u  n  i  a    S  ii  p  e  r  i  o  r  i  b  u  s    C  1  a  s  s  i  b  u  s 
et    Inferioribus. 

§  T- 
Initium  et  finis  anni   scholastici  ac   praemiorum   distributio 

1.  Finis  omnium  scliolariim  est  prima  aliqua  dies  non  impedita 
post  festum  assumptionis  B.  V.  M.  Initium  autem  pro  inferioribus 
Classibus  omnibus  10.  Octobris,  pro  superioribus  18.  ejusdem  mensis. 

In  minoribus  Collegiis,  ubi  unica  est  classis  superior,  initium 
quoque  superiorum  est  10.  Octobris. 

2.  Studia  altero  mox  die  a  supra  pro  initio  scholarum  con- 
stituto  ita  instaurentur;  1?  si  inferiores  et  super.  separatim  incipiunt, 
catalogus  Promovendorum  in  inferioribus  mox  praelegatur  in  singulis 
classibus,  post  adventum  vero  superioristarum  celebretur  sacrum  so- 
lemne  de  Sp  S.,  quod  subsequatur  oratio  latina  coram  Professoribus 
et  discipulis  in  aula,  atque  hanc  publica  et  soleranis  ibidem  inscriptio 
superioristarum  coram  Praefecto  utroque  ac  Professoribus  superioribus. 
2?  In  Collegiis,  in  quibus  superiorum  et  inferiorum  classium  initium 
commune  est,  altero  ab  adventu  discipulorum  die  celebretur  pariter 
sacrum  de  Sp.  S.,  habeatur  dein  oratio  latina  in  aula;  ac  Promoven- 
dorum  Catalogus  publice  promulgetur  a  Praefecto  coram  omnibus 
Professoribus  et  discipulis. 

Qui  statuto  die  sine  legitima  causa  non  adfuerit,  in  eum  poena 
animadvertendum  est. 

3.  Anni  scholastici  hnis  tit  praemiorum  distributione.  Verum 
cum  plures  per  annum  minus  solemnes  praemiorum  distributiones  sibi 
succedant,  de  his  quoque  hic  agendum.  Est  itaque  praemiorum  di- 
stributio  triplex: 

a)  Distributio  numismatum,  quae  ter  in  anno  fiat,  nimirum  post 
tres  primos  anni  quadrantes. 

b)  Solemnis  promulgatio  progressus  superiorum  classium  primo 
semestri  facti,  ac  distributio  praemiolorum ,  si  id  liceat,  vel  saltem 
numismatum   in  inferioribus  una  cum   promulgatione  progressus  ex 


524  Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

omnibus  materiis,  etiam  accessoriis  totius  anni  simul  computatis. 
Haec  promulgatio  locum  occupet  secundae  distributionis  numismatum. 
—  Singulis  hujusraodi  promulgationibus  praemittatur  solemnis  aca- 
demia.  Si  promulgatio  classiura  superiorura  a  promulgatione  infe- 
riorum  propter  discipulorum  numerura  separanda  sit,  utrique  suum 
exercitium  praemittatur. 

c)  Solemnis  in  fine  anni  praemiorum  distributio.  Hanc  ex  usu 
praecedit  actio  tragica  vel  comica,  quae  si  alicubi  non  in  usu  sit,  vi- 
deatur,  utrura  ejus  usus  introducendus.  Certe  si  actio  comica  detur, 
in  scurrilitatem  nou  degeneret,  imo,  si  liceat,  tollatur. 

Hujus  actionis  cura  incurabit  Professori  Rhet.,  qui  eam  Rectori 
exhibeat  mox  post  ferias  paschales  examinandam,  ac  personas  tem- 
pore  opportuno  distribuat  juxta  Rectoris  praescriptum.  Rhetores  ob 
hanc  actionem  a  scholis  non  vacent  ante  finera  omnibus  communera. 

Ipsa  praemiorum  distributio  sit  quam  solemnissiraa,  hinc:  a)  ac- 
tores  convenienti  apparatu  collocati  sint  atque  excercitati  ad  danda 
cura  decore,  sicut  discipuli  ad  accipienda  praemia;  b)  ipsam  procla- 
raationera  praecedat  concentus  musicus  solemnis,  qui  brevior  ad  sin- 
gula  praemia  repetatur;  c)  proclamationem  concentus  musicus  quo- 
que  claudant. 

Curandum  autem,  ut  via  ad  scenas  discipulis  facihs  pateat. 
Quodsi  quis  praemio  douandorura  absqiie  causa  Rectori  et  Praefecto 
probata  non  adest,  praemiura  araittat.     (Reg.  11.  praera.) 

Altera  a  praeraiorum  distributione  die,  hora  5V2,  celebretur  sa- 
crum  solerane  in  gratiarura  actionem,  in  cujus  fine  exposito  S'^°  hym- 
nus  Ambrosianus  decantetur.  Huic  omnes  Professores  ac  discipuli, 
statuta  in  absentes  poena,  intersint.  Mox  a  sacro  salutatis  Praefecto 
et  Magistris,  acceptisque  litteris  testimonialibus ,  discipuli  discedere 
possunt. 

Haec  valent,  quando  omnium  scholarum  promulgatio  solemnis 
simul  fit,  Verum  in  Collegio  Friburgensi  ob  majorem  discipulorura 
numerum  ita  haec  solemnitas  distribuatur : 

Repraesentatio  primo  actionis  germanicae  et  galhcae  fiet  die 
non  impedito  circa  festum  assumptionis.  Prima  deinde  die  opportuna 
repraesentetur  actio  germ.,  et  distribuantur  praemia  aluranis  classiura 
gerra.  —  Secunda  die  exhibeatur  actio  gallica ;  ubi  videtur  fieri  posse 
cum  fructu  et  majori  dignitate,  promulgentur  etiam  nomina  superio- 
ristarum  pro  2?  seraestri,  legendo  tantura  nomina  priraae  classis,  et 


Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  525 

secundae  ad  summiim;  ac  distribuantur  praemia  alumnis  gymnasii 
gallici.  Tertia  die  p.  SVa  celebretur  sacrum  solemne  in  gratiarum 
actionem ,  cui  alumni  non  —  convictores  assistere  teneantur ,  post 
quod  hi ,  acceptis  litteris  testimonialibus  ac  salutatis  Praefecto  et 
Professoribus,  discedere  possunt.  Ea  die  fiat  distributio  solemnis  prae- 
miorum  in  convictu,  quam  subsequatur  hymnus  Ambrosianus  in  sa- 
cello  convictus,  post  quem  alumnis  convictus  discedere  licebit. 


§  2. 
Vacationes  per  annum. 

1.  Singulis  hebdomadis  vacandum  a  scholis  die  integra,  ab 
initio  Maji  adhuc  alia  media  die*). 

2.  Quodsi  duo  dies  festi  in  unam  hebdomadam  inciderent,  nulla 
die  alia  (Reg.  7  Prov.  §  10),  nisi  forte  alter  in  diem  lunae,  alter  in 
diem  sabbati  incidat;  tunc  enim  medius  ahus  dies  indulgeatur. 

3.  Quodsi  dies  festus  fuerit  Mercurii  vel  lovis,  Martis  aut  Ve- 
neris,  vacabit  alia  media  die,  et  a  Majo  die  integra. 

4.  A  vigiha  Nativitatis  Domini  usque  ad  Circumcisionem  classes 
superiores,  inferiores  a  meridie  ejusdem  vigiliae  usque  ad  festum  In- 
nocentium  exclusive  vacent.  Vacationes  in  quinquagesima,  Paschate, 
Pentecoste,  Vigilia  Corporis  Domini  fiant  secundum  reg.  37.  Prov. 
§4sqq. 

In  minoribus  Collegiis  superiores  scholae  cum  inferioribus 
aequales  per  annum  ferias  habeant. 

5.  Ptector  Collegii  occasione  gratulationum  novi  anni  dimidiam 
diem;  in  die  suo  onomastico  dimidiam  itidem  concedat;  occasione 
festi  onomastici  Praefecti  et  Professorum  una  dies  simul  omnibus  op- 
portuno  tempore  ad  Rectoris  arbitrium  detur. 

6.  Ne  occasione  scriptionum  pro  Praemiis  vacationes  multipli- 
centur,  scribatur  semper  in  inferioribus  in  pervigilio  vacationis,  et  a 
prandio  vacetur  tunc  tantum,  quando  toto  tempore  matutino  labo- 
ratum  est. 

7.  In  classibus  superioribus  die,  quo  pro  examine  scriptum  est, 


1)  Der  ganz  freie  Tag  ist  der  Donnerstag,  der  nachmittags  freie  der  Diens- 
tag.  Fallt  ein  Fasttag  in  die  Woche,  so  treten  die  Regeln  der  alten  R.  st. 
in  kraft. 


526  Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

ab  ea  tantum  classe  vacetur,   super  cujus  materia  examen  auditores 
subierunt. 

8.  Caveatur,  ne  externorum  intercessionibus  vacationes  praeter 
legitima  consuetudine  introductas  concedantur. 

9.  Occasione  Nundinarum  vacationes  non  concedantur,  nisi  ali- 
cubi  antiqua  consuetudo  obstet. 


§  3 
Modus   admittendi   ad   scholas   nostras. 

1.  Qui  a  nostris  collegiis  veniunt  admittantur  regulariter  juxta 
notas  litterarum  testimonialium ;  scilicet  qui  in  materia  principe 
scholae  primam  vel  secundam  classem  obtinent,  j^ossint  ad  superiorem 
transire.  Qui  vero  in  classibus  superioribus  utroque  semestri  in 
materia  principe,  v.  g.  Theologia  dogm.,  tertiam  classem  occupant, 
nisi  ob  rationem  probatam  Praefecto,  a  quo  discesserunt,  ad  supe- 
riorem  classem  non  admittantur.  In  inferioribus  vero  progredi  non 
sinantur: 

a)  li,  qui  in  progressu  annuo  tertiam  classem  occupant,  nisi  in 
aliqua  compositione  pro  praemiis  primam  obtinuerint,  aut  examine 
rursus  facto  satis  fecerint. 

b)  li  quoque,  qui  in  progressu  annuo  quidem  satisfecere,  at  non 
in  examine  ad  ascensum,  nisi  renovato  hoc  examine,  satisfaciant. 

2.  Qui  veniunt  a  Collegiis  non  nostris,  si  in  superioribus  ver- 
sentur,  admittantur  juxta  litteras  testimoniales;  si  in  inferioribus, 
regulariter  sine  examine  non  admittantur,  nisi  aliunde  de  eorum  ca- 
pacitate  constet. 

3.  Qui  veniunt  a  studiis  privatis,  ii  omnes  examinentur. 

4.  Si  qui  quoad  materias  accessorias  incapaces,  quoad  linguam 
tamen  latinam  et  vernaculam  satis  periti  censeantur,  a  scholis  nostris 
non  arceantur. 

5.  Qui  ultimas  notas  morum  obtinuerunt  in  alio  Collegio,  non 
admittantur. 

6.  Qui  admittuntur,  litteras  testimoniales  apud  Praefectum 
deponant. 


Einfuhrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  527 

§•4. 
Modus   dimittendi   e  scholis. 

1.  Qui  biennio  in  eadem  classe  transacto  ad  gradum  faciendum 
incapaces  sunt  dimittantur.  Imo  qui  in  nostris  scholis  maxime  in- 
fimis  ingenio  destituti  reperiantur,  eorum  parentes  de  hoc  etiam  ante 
biennium  admoneantur. 

2.  Qui  gravius  contra  mores  vel  disciplinam  delinquunt,  judicio 
Rectoris,  dimittantur.  Triplex  autem  est  dimissio :  a)  consilium  abeundi, 
ut  dicitur,  datis  litteris  testimonialibus ;  b)  exclusio  simplex  et  pri- 
vata,  litteris  testimonialibus  negatis;  c)  exclusio  publica,  negatis 
litteris  testamonialibus  et  sententia  loco  publico  affixa.  —  Primo 
modo  frequentissime,  altero  rarius  dimittuntur;  tertius  vix  usurpandus, 
nisi  adjuncta  insolita  id  suadeant. 

3.  Quando  ipsi  discipuli  intra  annum  scholas  deserunt  vel  di- 
mittuntur,  illico  parentes  admoneantur,  nisi  aliunde  moniti  noscantur. 


§5. 
Catalogus   et   litterae   testimoniales. 

1.  Catalogus  ita  componatur,  ut  in  quovis  curriculo  discipuli 
in  tres  classes  dividantur:  in  l^  sint  qui  mediocritatem  in  materia, 
de  qua  agitur,  superant;  in  2?  qui  eandem  attingunt:  in  3^  qui  infra 
mediocritatem  haerent. 

Illae  classes  designentur  in  superioribus  suis  nominibus:  prima 
classis  etc;  in  inferioribus  autem  prima  praeter  praemium,  voce 
accesserunt;  2*  voce  laudandi,  3*  voce  sequuntur.  Vide  Ca- 
talog.  Coll.  Frib.  an.  1834. 

Scholae  ipsae  iis  nominibus  designentur,  quibus  in  Rat.  stud. 
vocantur  et  supra  designata  sunt.     cap.  2  §  2  n.  1. 

Praemia  ordine  ibidem  assignato  in  Catalogo  sibi  succedant; 
vid.  Catalog.  Frib.  anni  1834. 

In  singulis  Collegiis  Rector  vel  Bibliothecarius  Catalogum  cujusvis 
anni  studiose  conservet  et,  dum  sufficienti  sint  numero,  variorum 
annorum  catalogos  in  volumen  compingi  curet 

2.  Singulis  classibus,  in  quas  progressum  distinguimus ,  tres 
notae   statuuntur  simplicibus  numeris   exprimendae:   1,2,  3.     Quae 


528  Einfiihrung  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834. 

notae  absolute  accipiantur,  non  comparative ,  ita  ut  primus  etiam  in 
aliqua  classe  2"^^^  vel  3^™  ejusdem  notam  quandoque  obtinere  possit 
pro  ratione  suae  doctrinae;  vel  postremi  alicujus  classis,  si  a  primis 
parum  differant  sintque  in  ea  classe  eximii ,  primam  ejusdem  notam 
obtinere  queant. 

Ad  hoc  scala  ipsa  notarum  in  testimonio  expressa  sit,  atque 
ipsi  Examinatores  in  superioribus,  Professores  in  inferioribus,  dum 
classes,  etiam  notas  singularum  classium  alumnis  assignent,  quo  exac- 
tius  litterae  testimoniales  expediri  possint. 

3.  Quoad  mores  discipulos  in  4  classes  dividant:  qui  gravius 
adversus  mores  et  disciplinam  peccarunt  in  4?  classe  collocati  sine 
testimonio  dimittantur,  aut  consilium  abeundi  accipiant. 

Reliqui  in  3  classes  ita  dividantur,  ut  qui  in  pietate  et  regu- 
larum  observantia  mediocritatem  superent  I.  notam,  qui  mediocritatem 
attingunt  II.  notam,  qui  infra  mediocritatem  haerent  III.  notam  obti- 
neant;  harum  notarum  scala  in  Htteris  testimonialibus  exprimatur. 

4.  Notae  diligentiae  etiam  in  litteris  testimonialibus  exprimantur 
ad  normam  notarum  pietatis  (n.  3.). 


§6. 
Disciplina   Scholarum. 

1.  Ad  disciplinam  maxime  facit  exacta  regularum  observatio. 
Imprimautur  itaque  et  singulis  mensibus  in  Rhetorica  aliisque  scholis 
inferioribus  praelegantur  publiceque  affixae  sint  regulae  Externorum 
Auditorum,  quae  in  Rat.  stud.  continentur.  Quae  his  pro  locorum 
ac  temporum  adjunctis  adjicienda  videntur,  per  temporarias  superiorum 
ordinationes  suppleantur,  ac  discipuhs  tempore  et  loco  debito  an- 
nuntientur. 

Ubi  hae  regulae  imprimi  non  possent,  eas  saltem  transcriptas 
Magister  praelegat. 

2.  Discipuhs  omnibus  singuHs  annis  tradantur  exercitia  spiri- 
tualia  per  tres  circiter  dies,  vel  ab  initio  anni,  vel  circa  Pascha. 

3.  Communio  in  ordine  ter  in  anno  fiat:  semel  ab  initio  anni, 
in  coena  Domini,  et  festo  Si  Aloysii.  Curandum,  ut  primae  commu- 
nioni  in  ordine  alia  confessio  praemittatur. 

4.  Omnes  discipuli  vel  pallio  utantur,  vel  veste  longa  uniformi 


Einfuhruug  der  neuen  R.  st.  in  der  oberdeutschen  Prov.  1834.  529 

(anglaise)  caerulei  coloris,  quam,  vel  ejus  loco  pallium  ferant,  quoties 
in  corpore,  ut  loqui  solent,  pubiice  comparent,  omnique  die  dominico 
et  festo  pro  divinis  officiis. 

5.  Ambulationes  Magistri  cum  discipulis  nunquam  faciant  in- 
tegra  die,  sed  vel  mane  vel  a  meridie  tantum,  et  quidem  ex  judicio 
Rectoris  unam  vel  duas  aut  plures.  Solus  autem  Collegii  Rectori 
licentiam  dare  possit,  cum  cibi  aliquid,  aut  potus  sumendum  est. 

6.  IJbi  inveteratus  mos  non  obstat,  discipuli  quoque  superiorum 
classium  conveniant  ante  divina  officia  ac  Missam  in  propria  schola, 
ut  exinde  servato  classium  ordine  ac  praeceptore  invigilante  ad  Tem- 
plum  egrediantur. 

7.  In  omnibus  nostris  Collegiis,  Professores  etiam  superiorum 
classium  moribus  discipulorum  sive  in  schola,  sive  extra  eam  invigi- 
lent,  ac  Praefecto  scholarum,  si  quid  notaverint,  renuntient.  Eundem 
quoque  de  frequenti  a  schola  absentia,  v.  g.  quae  tribus  vicibus  sine 
nota  legitima  causa  subsequitur,  admoneant. 

8.  Bidellum  sub  alio,  si  placeat,  nomine  quivis  Magister  habeat : 
ubi  Nostri  scholastici  sunt,  judicio  Rectoris  unum  e  Nostris  vel  exter- 
num,  alias  externum.  Is  autem  regulas  Bidelli  in  Ratione  stud.  de- 
scriptas  observet. 

A.  M.  D.  G. 


Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  34 


530  Die  oberdeutsche  Provinz  iiber  die  neue  R.  st.   1836. 


RlickaufseruDg  der  Professoren  S.  J. 
in  der  Schweiz  tiber  die  neue  Ratio  st.  (1832)  vom 

Jahre  1835. 

(Archiv.  eerm.  V.  B.  7.) 

P.  General  Roothaan  verordnete  in  dem  Rundschreiben  vom  25.  Juli  1832, 
welches  er  der  neueu  Ratio  st.  beilegte,  dafs  die  Provinziale  die  Einfiihrung 
dieser  Studienordnung  thatkraftig  betreiben  sollten,  damit  desto  schneller  erhelle, 
ob  sie  sich  bewahre  und  in  welchen  Stiicken  eine  Verbesserung  wunschenswert 
sei.  Deshalb  sollten  in  allen  Kollegien  Schulmanner  aufgestellt  werden,  welche 
ihre  Bemerkungen  in  dieser  Beziehung  machen  und  dem  Provinzial  mitteilen 
mochten.  (Rat.  stud.  II  p.  232.)  Nachdem  der  Provinzial  mit  den  Konsultoren  diese 
Mitteilungen  beraten  habe,  solle  er  sie  an  den  General  gelangen  lassen.  In  dem 
folgenden  Stiicke  sind  nun  die  von  der  oberdeutschen  Provinz  gestellten  Ver- 
besserungsantrage  enthalten. 


Adnotationes  |  in  |  Rationem  Studiorum  an.  1832  editam  \ 

factaeja  Professoribus  Provinciae  Germaniae  Superiorisietjin 

Consultatione  Provinciae  |  examinatae  1835. 

Cum  nova  Ratio  Studiorum,  quamprimum  cum  Provincia  Ger- 
maniae  Superioris  communicata  fuit,  in  ea  Provincia  in  praxin  deducta 
fuisset,  eaque  notata  fuisset,  quae  minus  convenire  videbantur,  se- 
quentia  potissimum  puncta  memoratu  digna  reperta  sunt. 


Regnlae   Provincialis. 

Reg.  18.  Dubitatur,  an,  dum  pro  Nostris  biennium  Rhetoricae 
exigitur,  nomine  Rhetoricae  veniat  id  quoque,  quod  Humanitas  seu 
Rhethorica  1°^*  vocari  solet;  petiturque,  ut  id  clarius  exprimatur. 

Reg.  19.  §  1.  Superasse  aliquem  mediocritatem  in  Mathesi  ele- 
mentari,  vel  attigisse,  noscendum  decernitur  (Reg.  20.  Provinc.)  ex 
aliquot  per  annum  publicis  examinibus.  Verum  ea  examina  difficul- 
tate  non  carent.    Nam  I  ?  ob  magnum  jam  aliunde  publicorum  exer- 


Die  oberdeutsche  Provinz  iiber  die  neue  R.  st.  1835  531 

citiorum  niiinerum  difficile  est  plura  adhuc  Matheseos  exercitia  addere, 
ubi  magnus  quandoque  nostrorum  Philosophorum  numerus  sufficien- 
ter  examinetur.  2?  Subinde  in  prima  anni  parte  exiguus  est  in  hac 
scientia  progressus,  econtra  major  versus  finem;  quare  saepe  priora 
illa  examina  fere  inutiHa.  3?  Saepe  difficultas  etiam,  ut  per  totum 
annum  iidem  sint,  qui  suifragium  ferant ;  quodsi  iidem  non  sint,  causa 
turbationi  et  incertitudini  datur.  Videretur  itaque  aeque  conveniens 
semel  in  fine  examen  per  aliquod  tempus  praescribere  ex  omnibus 
anni  materiis:  idque  adjungere  in  §  6.,  ubi  de  examine  ex  Logica  et 
Metaphysica  agitur. 

Ad  §  6.  videtur  declarandum,  an  Examen  universae  Philosophiae 
comprehendat  etiam  Ethicam. 

Reg.  37.  §  11.  Quoniam  paucae  jam  Provinciae  esse  videntur, 
in  quibus  non  integra  saltera  dies  vacationi  hebdomadariae  concedi 
dudum  soleat,  videretur  addenda  clausula  aliqua,  qua  latitudo  quae- 
dam  daretur  quoad  diem  integrum  vel  dimidium  tantum  concedendum, 
ne  secus  Piatio  Studiorum  habeatur,  quaUs  Roraae  fere  sohim  obser- 
vatur.  Fortasse  non  abs  re  foret,  in  ipsa  Studiorura  Ratione  ad 
§  10.  permittere,  ut  loco  diei  integri,  duo  dimidii  concedi  queant  a 
meridie,  quia  pro  Scholarum  tempore  eodem  res  redit;  pro  Professo- 
ribus  vero  ea  interruptio  admodura  coraraoda  est;  ac  praeterea  in  qui- 
busdara  regionibus  etiara  apud  Nostros  in  raos  invaluerat. 


Regulae  Eectoris, 

Reg.  12.  Cura  in  plurimis,  irao,  quantum  videtur,  fere  orani- 
bus  Provinciis  mos  sit,  ut  ad  Philosophiam  nemo  accedat,  quin  Rhe- 
toricam  ac  Humanitatem  biennio  fecerit,  videretur  vel  immutanda  ea 
pars  regulae:  non  cogendi,  vel  limitanda:  nisialius  sit  regionis 
mos. 

Reg.  18.  permittit,  pro  regionum  more,  ut  per  integrum  etiam 
diem  inferiores  scholae  vacent;  econtra  Reg.  37.  §  11.  Provincial. 
generahter  statuit,  ut  scholae  inferiores  post  meridiem  solem  vacent. 
Videtur  in  hoc  quaedam  contradictio,  quae  tollenda  esset. 


34* 


532  l^ie  oberdeutsche  Provinz  iiber  die  neue  R.  st.  1835. 


Regula    Praefecti    Studioriim. 

Reg.  20,  21,  22,  23.  Varia  hic  obscure  expressa  videntur. 
Supponitur  in  his  regulis  exameu,  de  quo  ibidem  agitur,  esse  ad  ex- 
plorandum,  quinam  sint  apti  ad  actus  Philosophiae  generales  haben- 
dos,  diciturque,  omnes  ad  id  examen  obligandos.  Itaque  quaeritur 
et  petitur,  ut  clarius  exprimatur. 

1?  An  omnes,  qui  destinantur  ad  actus  publicos,  vel  an  omnes 
omnino  Philosophi  huic  examini  subjiciendi  sint.  Omnes  quidem  om- 
nino,  etiam  Nostri,  subjicendi  non  videntur,  nisi  id  examen  sit  idem 
cum  eo,  ex  quo  de  ascensu  ad  Theologiam  deciditur. 

Itaque  2?  quaeritur,  an  illud  examen  sit  idem  cum  eo,  in  quo 
judicium  de  capacitate  ad  Theologiam  fertur,  vel  an  praeter  hoc  aliud 
pro  Nostris  eo  fine  instituendum  sit,  si  reapse  declaretur,  ut  jam 
olim  Responsis  General.  declaratum  esse  videtur,  hoc  examen  esse 
idem  cum  eo,  ex  quo  Nostrorum  capacitas  pro  ascensu  dignoscenda 
est,  animadvertatur,  apparere  contradictionem  inter  reg.  20.  Praef.  et 
Provinc.  19.  §  14:  quia  hic  5,  ibi  4;  hic  a  Rectore,  ibi  a  Generali  de- 
signandi  examinatores  dicuntur.  Quae  in  omni  casu  clariori  expressione 
concilianda  videntur. 

3?  Cum  in  phiribus  Provinciis  onmes  alumni,  etiam  externi, 
vel  in  fine  anni  vel  pluries  per  annum  obligentur  ad  examina  viva 
voce  vel  scripto  subeunda,  quorum  eventus  etiam  proclamatur,  cum- 
que  is  mos  sit  ad  urgendam  dihgentiam  maxime  proficuus,  petitur, 
ut  saltem  in  reg.  22.  clausula  addatur,  quo  permittatur  mos  alumnos 
ad  examen  publicum  scripto  vel  viva  voce  obligandi. 


Regulae   Communes  Professor.  Superior. 

Reg.  13.  Videtur  declarandum,  an  repetitiones  illae  sint  tem- 
pore  scholae,  vel  in  circulis  faciendae. 

Reg.  7.  Prof.  Theol.  §  1.  et  2.  Distributio  materiarum  non 
valde  placet.  Etenim  1?  quibusdam  annis  nimia  materia  attributa 
est;  2?  Professori  pomeridiano  materiae  phu^es  tribuuntur,  quae 
quoad  praecipua  jam  in  Theologia  morali  vel  juro  canonico   tractan- 


Die  oberdeutsche  Provinz  liber  die  neue  E.  st.  1835.  533 

tur;  itaque  viderentur  majores  illae  quaestiones  de  Religione,  Eccle- 
sia,  Deo,  Incarnatione ,  Gratia  etc.  non  adeo  in  annos  singulos  coa- 
cervandae,  sed  faciendum,  ut  hae  longius  tractari  queant,  ex  Tracta- 
tibus  vero  de  Actibus  humanis  ac  eorum  regulis,  item  de  Virtutibus 
eae  tantum,  quac  in  morali  ac  jure  non  tractantur.  Si  enim  omnes 
illae  materiae  intra  quadriennium  ex  integro  tractandae  sint,  plura 
non  tractabuntur ,  ac  econtra  auditores  phires  quaestiones  morales 
bis  audient 

Reg.  11.  Prof,  Hist.  Eccl.  et  b.  Prof.  luris.  Can.  decla- 
randum  videtur,  utrum  repetitiones  ibidem  memoratae  in  schola  loco 
lectionis,  vel  extra  eam  faciendae  sint. 

Reg.  2.  Prof.  Mor.  Materia  pro  secundo  anno  videtur  nimia. 
Itaque  septimum  praeceptum  ac  Tractatus  de  Restitutione  primo 
anno  adjungendus  videtur,  Contractibus  sohs  in  secundum  rejectis. 

Reg.  15.  Prof.  Philos.  Videtur  Introductio  in  Philosophiam, 
seu  Historia  Philosophiae  saltem  completa  in  tine  anni  tradenda.  Vix 
enim  initio  bene  iutelligetur,  si  pauhilum  completam  esse  vehmus. 
Poterit  tamen  anni  initio  brevis  quaedam  notitia  ac  pro  initio  suffi- 
ciens  dari. 

NB.  Exprobatur  subinde  nostris  discipuhs  ex  schohs  nostris 
prodire  pulchris  theoriis  v.  g.  physicis,  mathematicis,  juris  etc.  egre- 
gie  instructos;  at  qui  ignari  sint  apphcationis  ad  vitam  quotidianam 
faciendae.  Desiderarent  itaque,  ut  Professores,  dum  principia  tradunt, 
simul  ea  apphcarent,  usumque  scientiarum  ostenderent,  v.  g.  Physicae 
ad  varios  vitae  usus;  Matheseos  ad  ejus  usum  in  commercio,  in 
Libris  rationum  curandis,  in  mensurandis  planis,  in  aedificando  etc, 
item  praeceptorum  de  Stylo  ad  praxim  scribendi  diversi  generis  epi- 
stolas,  et  caetera  simiha,  quae  enumerari  solent.  Haec  quidem, 
utpote  quae  a  Professoris  industria  pendent,  subinde  saltem  phirima 
jam  fiunt.  Ast  an  non  praestaret  in  libro  Rationis  Studiorum  locis 
respectivis  breviter  saltem  innuere,  taha  practica  a  Professore  praeter- 
mittenda  non  esse. 


534  1^16  oberdeutsche  Provinz  (iber  die  neue  B..  st.  1835. 


Regulae    Praefecti    Studior.  inferior. 

Eeg.  2.  Noii  videtur  iillibi  sat  clare  expressum,  disciplinam 
morum  in  discipulis  Classium  Superiorum  ad  Praefectum  inferiorum 
spectare.  Imo  ex  regulis  ipsis  potius  sequi  videretur,  ei  dirigendas 
solas  inferiores  Scholas  incumbere.  Itaque  cum  usu  contrario  haec 
morum  disciplina  quoad  omnes  alumnos  ad  Praefectum  inferiorum 
pertineat,  id  hic  clarius  explicandum  videtur. 

Reg  24.  Praef.  Cum  saepius  necessarium  videatur  statim  fe- 
riarum  initio  quibusdam  indicare,  quod  ascendere  nequeant,  in  re- 
gula  24.  quaedam  latitudo  danda  videtur. 


Regulae  Professorum    inferiorum. 

Reg.  3.  Cum  in  multis  locis  mos  non  sit,  ut  ad  Conciones 
quadragesimales  discipuli  eant  vel  mittantur,  ea  pars  regulae  omittenda 
videtur,  quia  vel  antiquata,  vel  paucorum  locorum  propria. 

Reg.  14.  Quoniam  in  borealibus  Provinciis  per  hyemem  tempus 
Scholae  ultra  duas  horas  mane  vix  protrahi  queant,  limitatio  addenda 
videretur  regulae:  nisi  aliud  loci  consuetudo  ob  rationes  le- 
gitimas  postulet. 

Reg.  18.  Non  videtur,  quomodo  cum  hac  regula,  qua  linguae 
latinae  studium  tam  fortiter  ac  per  omnia  commendatur,  stare  satis 
possit  studium  linguae  vernaculae,  quod  hodie  ubique  sive  a  guber- 
niis  sive  a  parentibus  adeo  urgetur,  et  cujus  defectus  Schohs  nostris 
exprobratur. 

Reg.  33,  34.  Videtur  addenda  clausula:  Si  discipulorum 
numerus  id  patiatur  etc;  etinim  ubi  numerus  eorum  magnus  est, 
vix  altera  alterius  Scholae  discipulos  cum  propriis  caperet. 

Reg.  35.  Mos  eligendi  Magistratus  in  multis  saltem  regionibus 
ultra  primam  Grammaticae  Scholam  vix  retineri  potest;  quia  non 
satis  stimularet,  imo  in  Scholis  pauhim  altioribus  nomina  a  graecis 
vel  latinis  mutuari  ridiculum  videretur.  Quare  quaedam  Hmitatio  ad- 
hibenda  videtur. 


Die  oberdeutsche  Provinz  iiber  die  neue  R.  st.  1835.  535 


Regulae    Professoris    Rhetorices. 

Reg.  1.  Vix  videntur  praeeepta  pro  variis  eloquentiae  generibus 
ut  sacra,  militari  etc,  quae  hodie  tractari  solent,  et  quorum  praecepta 
danda  sunt,  ex  solo  Cicerone,  Quintiliano,  Aristotele  capi  posse;  itaque 
addendi  videntur,  saltem  generatim,  recentiores  pro  ratione  regioniim. 

Reg.  5.  Exercitationes  variae  videntur  propriae  Grammaticae, 
ut  vernacula  vertere,  variare,  excerpere  phrases:  aliae  conveniunt 
Humanitati,  ut  descriptiones  facere,  aliud  in  aliud  carmen  mutare. 
Quare  e  dignitate  nostrorum  Studiorum  videtur  horum  loco  indicare 
exercitationes  Rhetoribus  proprias,  quales  sunt  orationes  ac  poemata 
omnis  generis  lingua  latina,   graeca  ac  etiam  vernacula  componenda. 

Reg.  6.  Haec  regula,  dum  agit  de  auctoribus  pro  stylo  oratoris 
formando,  non  meminit  nisi  auctorum  latinorura.  Cum  in  Scholis 
nostris  etiam  stylus  patrius  formandus  sit,  videretur  adjungendum: 
Pro  stylo  vernaculo  aUqui  ex  magis  probatis  auctoribus 
vernacuHs  assumantur. 

Reg.  14.  Regulae  de  parvis  poematibus  ordinarie  jam  in  Hu- 
manitate  tradi  solent;  unde  non  apparet,  cur  in  Rhetorica  repetantur. 
Haec  urgere,  videtur  eam  Scholam  infra  suas  detinere  materias,  cum 
nimias  fere  habeat,  quibus  anno  uno  discipuli  detineantur. 

Reg.  17.  Videntur  infra  dignitatem  Rhetoricae  ac  contra  hodier- 
num  morem  Inscriptiones,  ut  Clypeorimi  etc,  descriptiones  quoque 
Scholae  inferiori  competimt, 

Adnotandum  videtur  generatim,  quoad  temporis  divisionem  in 
Scholis  inferioribus .  accessoriis  ac  linguae  vernaculae  fere  (nimis) 
parum  temporis  tribui:  quare  aliqua  quoad  hoc  latitudo  danda  videtur. 


Regulae    Professoris    Humanitatis. 

Reg.  4.  Prof  Hum.  Exercitationes  non  videntur  propriae  Hu- 
manitatis,  phrases  excerpere,  variare,  etc  Econtra  addendae  exer- 
citationes  magis  propriae,  ut  narrationes,  descriptiones,  poemata  bre- 
viora  perficere. 

Reg.  13.   Extern.   Auditor.     An,  ob  contrarium  quorumdam 


536  I^ie  oberdeutsche  Provinz  tiber  die  neue  R.  st.  1835. 

locorum  morem,  non  videretur  adjicienda  parti  regulae:  nec  ad  reo- 
rum  Supplicia  eant,  clausula:  nisi  aliter  regionis  mos  po- 
stulet. 

Inprimis  generatim  notatur,  studiis  inferioribus  a  Ratione  Stu- 
diorum  aunorum  numerum  sufficientem  non  tribui,  supposita  mate- 
riarum,  quae  nunc  tractandae  sunt,  abundantia.  Olim  enim  lingua 
latina  ac  graeca  tantum  discendae  erant;  de  accessoriis  vix  agebatur. 
Nunc  praeter  linguas  has,  quarum  notitia  praestans  postulatur,  un- 
dique  petitur  notitia  non  vulgaris  linguae  patriae,  insuper  Historiae, 
Geographiae,  Matheseos.  In  lingua  patria  et  accessoriorum  notitia 
maxime  Scholae  nostrae  alienis  gymnasiis  cedere  videntur.  Inde  que- 
relae  ex  Germania  et  Gallia  de  scholarium  nostrorum  debilitate;  quia 
ubique  anni,  quibus  gymnasium  frequentatur,  plures  sunt. 

Generale  votum  est  Gallorum  et  Germanorum,  ut  in  nostris 
CoUegiis  in  Scholis  Superioribus  doceatur  sublimior  eloquentia,  sive 
litteratura,  maxime  sacra,  lingua  patria,  ac  Historia  universahs  sive 
Philosophia  Historiae.  Ac  fortassis  expediret  hisce  materiis  annum 
integrum  post  duos  annos  Philosophiae  tribuere,  quia  sic  querela  tol- 
leretur,  apud  nos  nec  Eloquentiam,  maxime  sacram,  lingua  vernacula, 
nec  Historiam,  quae  hodie  ubique  tantum  urgentur,  satis  excoli. 

Friburgi  Helvetiorum,  12.  Octobris  1835. 

Georg.  Staudinger  S.  J.  [Provincialis.] 


Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  537 


Studienplan 

fiir  das  Kollegium  und  Pensionat  zu  Freiburg 

in   der   Schweiz.     1843. 

(A.  0.,  gedr.  Ex.) 

Eine  altere  Studienordnung  des  Jesuitencollegs  St.  Michael  in 
Freiburg  (Schweiz),  welche  seit  1820  in  Geltung  war,  findet  sich  ab- 
gedruckt  bei  (Haid)  der  Gesellschaft  Jesu  Lehr-  uud  Erziehungs- 
plan  II,  293ff;  die  Tagesordnung  in  dem  Livre  d'or  des  Eleves  du 
Pensionnat  de  Fribourg  en  Suisse  1827  —  47.  Montpellier  1889  —  91 
p.  435. 


Bemerkungen. 

1.  Nach  dem  vorliegenden  Plane  sind  die  deutschen  Studien 
berechnet;  der  franzosische  Studienplan  ist  besonders  abgedruckt. 
Die  litterarischen  Lehrkurse  sind  fiir  die  Schiiler  beider  Sprachen 
fast  nur  insofern  verschieden,  als  die  Muttersprachen  es  fordern:  die 
wissenschaftlichen  Kurse  sind  ungefahr  dieselben. 

2.  Es  besteht  im  Pensionat  eine  Vorbereitungsschule  fiir  jene, 
die  noch  zu  wenige  Vorkentnisse  haben,  um  in  die  unterste  Klasse 
des  Kollegiums  eintreten  zii  konnen.  Auswartige  Schiiler  miissen 
sich  die  notigen  Vorkenntnisse  anderswo  zu  verschaffen  suchen. 

3.  In  der  3.  Gymnasialklasse  beginnen  die  sogenannten  aka- 
demischen  Versammlungen,  in  welche  nur  solche  Schiiler  aufge- 
nommen  werden,  die  sich  durch  Talent,  Fleifs  und  Frommigkeit  aus- 
zeichnen.  Der  Zweck  dieser  Akademien  ist,  den  Eifer  der  Schiiler 
fiir  die  Studien  rege  zu  machen  und  ihre  Fortscliritte  durch  littera- 
rische  tJbungen  und  schriftliche  Arbeiten,  wie  sie  einer  jeden  Klasse 
angemessen  sind,  zu  beschleunigen.  Nur  die  Akademiker  konnen  bei 
offentlichen  akademischen  Schuliibungen  erscheinen. 


538  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843. 

4.  Jeder  Schiiler,  der  in  irgend  eine  Klasse  einzutreten  verlangt, 
mufs  iiber  die  in  der  unmittelbar  vorhergehenden  Klasse  gelehrten 
Gegenstande  eine  Priifung  bestehen;  eine  Ausnahme  findet  nur  fiir 
diejenigen  statt,  deren  Zeugnisse  sehr  befriedigend  sind. 


A. 

Litterarischer   Lehrkursus. 

Torbereitungsscliule. 

Religionslehre.     Katechismus  der  Diocese:  das  Glaubensbekenntnis 

und  das  Sakrament  der  Bufse. 
Lateinische  Sprache.     Wiener  Grammatik,   erster  Teil.     Deklina- 

tion    der   Substantive    und  Adjektive.     Konjugation    der   regel- 

mafsigen   Verba;   die   hauptsachlichsten   Regeln   der   Syntax.    — 

Kammerers')  Anleitung  zum  Ubersetzen  aus  dem  Deutschen   ins 

Lateinische;  Epitome  histor.  sacrae. 
Deutsche  Sprache.     Heyse's  kl.   Grammatik  bis   zur   Lehre   vom 

Satze.  —  Ausvvahl  von  Fabeln  und  Erzahlungen. 
Geschichte.     Geschichte  des  Volkes  Gottes. 
Geographie.     Vorkenntnisse.    Europa  im  allgemeinen   (nach  Kam- 

merer). 
Arithmetik.    Zehender's  Lehrbuch.    Die  vier  Species  in  ganzen  und 

gebrochenen  Zalilen.     Anwendungen. 


Erste  Grymnasialklasse  oder  die  Prinzipien. 

Religionslehre.   Katechismus  der  Diocese.   Das  Glaubensbekenntnis: 

die  Gebote  Gottes  und  der  Kirche. 
Lateinische   Sprache.     Wiener  Grammatik,   erster   Teil:   die  No- 

mina,    Adjektiva,   Pronomina,    die   regelmafsigen    und    unregel- 


1)  Statt  Cammerer 


Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  539 

mafsigen  Verba,  die  Adverbia,  Prapositionen,  Konjunktionen  und 
Interjektionen.  —  Die  Regeln  der  Syntax  bis  zu  den  Participien. 
—  Auktoren:  im  1.  Semester  de  Viris  illustribus;  ira  2.  Semester 
die  Fabeln  des  Phadrus. 

Griechische  Sprache.  Wiener  Grammatik,  Deklination  der  Sub- 
stantiva,  Adjektiva  und  Pronomina;  einfache  und  zusammenge- 
zogene  Verba.  —  Auktoren:  im  1.  Semester  Erzahlungen  aus 
der  Geschichte  des  alten  Bundes;  im  2.  Semester  Asops  Fabehi. 

Deutsche  Sprache.  Heyse,  die  ganze  kleine  Grammatik.  —  Blumen- 
lese  aus  den  besten  Auktoren. 

Geschichte.     Kirchengeschichte. 

Geographie.  Kammerer,  Vorkenntnisse ,  Nord-,  Siid-,  West-,  Ost- 
Europa. 

Arithmetik.  Zehender,  die  vier  Species  in  ganzen  und  gebrochenen 
Zahlen;  die  Decimalbriiche ;  Anwendungen. 

Schuliibungen.  Scliriftliche  und  ralindliche  Ubersetzungen  aus  dem 
Deutschen  ins  Latein  und  Griechische,  und  aus  diesen  Sprachen 
ins  Deutsche.  Bei  diesen  Ubersetzungen  sucht  man  die  Anwen- 
dung  der  grammatikalischen  Regeln  rait  der  Nachahraung  der 
Auktoren  zu  verbinden.  —  Graramatikahsche  Analysen.  —  Stu- 
dium  der  griechischen  W^urzelworter.  —  tlbungen  in  der  Ortho- 
graphie.  —  Lesetibungen. 


Zweite  Gymnasialklasse  oder  Rudimenta. 

Religionslehre.  Katechismus  der  Diocese:  die  heil.  Sakramente; 
vom  Gebete;  das  Kirchenjahr. 

Lateinische  Sprache.  Wiener  Grammatik,  Wiederholung  der 
ganzen  Gramraatik,  Erklarung  der  ganzen  Syntax.  Man  macht 
die  Schiiler  besonders  aufraerksam  auf  die  tJbersetzung  der  Ger- 
manismen,  die  Bedeutung  der  zusammengesetzten  Worter  und 
die  Auffindung  der  Wurzelworter  aus  den  abgeleiteten.  —  Auk- 
toren:  im  1.  Seraester  Cornelius  Nepos;  ira  2.  Semester  Jul.  Casar. 

Griechische  Sprache.  Wiener  Grammatik,  Wiederholung  alter  ira 
vorhergehenden  Jahre  erkliirten  Regehi,  die  Verba  auf  oj  und 
die  unregelmafsigen  Verba.  —  Auktoren:  im  1.  Semester  Lu- 
cian's  Dialoge;  im  2.  Semester  Xenophon's  Cyropadie. 


540  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843. 

Deutsche  Sprache.     Heyse.  —  Wiederhohmg  der  kl.  Grammatik. 

—  Bluraenlese  aus  den  besten  Auktoren. 
Geschichte.     Bannwarfs  Geschichte  der  Schweiz. 
Geographie.     Kammerer,  Mittel-Europa. 
Arithmetik.    Zehender,  Wiederholung  des  in  der  ersten  Gymnasial- 

klasse  Erklarten,  die  Proportit)nen  und  die  auf  ihnen  beruhenden 

Rechnungsarten. 
Schuliibungen.     Dieselben,   wie  in  der  vorhergehenden  Klasse.  — 

Geschaftliche  Ausziige.  —  Deklamationstibung. 


Dritte  Crymiiasialklasse  oder  Grammatik. 

Religioiislehre.     Katechismus  des  Ehrw.  P.  Canisius,  vom  Glauben 
iind  von  der  Hoffnung,  von  den  Sakramenten. 

Lateinische    Sprache.      Alvarez,    zweiter    Teil    (Gent  1832):    die 

Syntax,  —  Besonderes  Studium  des  Charakters  der  Sprache.  — 

Die   Prosodie.  —   Auktoren:   im    1.  Semester   Cicero's   epist.   ad 

famil. ,    somn.    Scipionis:    Ovid's    lib.    trist.    —    Im   2.  Semester 

Sallust,  Ovid's  Metamorphosen. 
Griechische    Sprache.      W^iener    Gr.,    Wiederhohing    der    ganzen 

Grammatik;   Erklarung  der   wichtigsten   Regeln   der  Syntax.  — 

Auktoren:   im   1.  Semester  Xenophon's  Memorabilien ,   im  2.  Se- 

mester  Plato's  Alcibiades  I. 
Deutsche  Sprache.    Heyse  (Auszug  aus  dem  grofseren  Lehrbuche) 

als  Erklarung  zu   der  kl.   Grammatik.  —   Blumenlese  aus   den 

besten  Auktoren. 
Geschichte.     Alte  Geschichte. 
Geographie.     Kammerer,  Asien  und  Afrika. 
Algebra.     Zehender,    zweiter  Teil,   die  4  Grundoperationen;   alge- 

braische  Briiche.  —  Gleichungen  vom  ersten  Grade;  Ausziehung 

der  Quadrat-  und  Cubikwurzeln. 
Schuliibungen.     Ubersetzungen  aus  dem  Deutschen  ins  Lateinische 

und    Griechische,    und    aus    diesen    Sprachen    hi    die    deutsche. 

Studium  der  griechischen  Wurzelworter.     Ausziige   aus  der  Ge- 

schichte.     Lateinische  Verse.    Deklamation. 


Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  541 


Yierte  Gymnasiallilasse  oder  Syntax. 

Religionslehre.  Katechisinus  des  Ehrw.  P.  Canisius,  von  der  Liebe 
und  von  der  christlichen  Gerechtigkeit. 

Lateinische  Sprache.  Alvarez,  2.  Teil  (Gent  1832),  die  Syntax; 
man  macht  die  Schiiler  besonders  aufmerlisam  auf  die  Wahl 
und  die  eigentliche  Bedeutung  der  einzehien  Worter,  und  auf 
die  Anordnung,  die  Klarheit  und  den  Wohllaut  ganzer  Satze  und 
Redeteile.  —  Auktoren:  im  1.  Seraester  Cicero's  Briefe  an  At- 
tikus ;  Virgils  Eklogen  und  Georgica ;  im  2.  Semester  T.  Livius, 
Yirgirs  Aneide,  L,  2.,  3.  Buch. 

Griechische  Sprache.  Wiener  Grammatik,  die  ganze  Syntax  nebst 
dem  Anhauge  iiber  die  Accente  und  den  epischen  Dialekt.  — 
Auktoren:  im  L  Semester  Plutarcli's  Leben  des  Casar  und 
Alexander,  im  2.  Semester  Homer's  Ilias,  L— 3.  Buch. 

Deutsche  Sprache.  Heyse,  Auszug  aus  dem  grofseren  Lehrbuche. 
—  Regeln  des  Briefstils.  —  Blumenlese  aus  den  besten  Auktoren. 

Geschichte.     Romische  Geschichte. 

Geographie.     Kammerer,  Amerika  und  Australicn. 

Algebra.  Zehender,  2.  Teil,  von  den  Potenzen,  Ausziehung  der  Wur- 
zeln,  Gleichungen  vom  2.  Grade,  Proportionen ,  Progressionen, 
Logarithmen. 

Schuliibungen.  tjbersetzungen  aus  dem  Deutschen  ins  Latein  und 
Griechische,  und  aus  diesen  Sprachen  ins  Deutsche.  —  Studium 
der  griechischen  Wurzelworter.  —  Lateinische  Verse.  —  Latei- 
nische  und  deutsche  Briefe.  —  Ausziige  aus  der  Geschichte.  — 
Analysen  der  Auktoren.  —  Deklamation. 


Fiinfte  Gymnasialklasse  oder  Humanitat. 

Religionslehre.  Katechismus  des  Ehrw.  P.  Canisius,  die  Sakra- 
mente,  Wiederholung  der  Abhandlungen  vom  Glauben  und  von 
der  Hoffnung. 

Lehre  vom  Stile.  L  Vom  Stile  im  Allgemeinen,  der  Anordnung 
der  Gedanken,  der  Figuren,  des  Ausdrucks  u.  s.  w.  —  2.  Von 
der  Prosa,  Erzahlungen,  Beschreibungen ,  Ervveiterungen  u.  s.  w. 


542  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843. 

3.  Von  der  Poesie  im  Allgeraeinen,  und  von  den  verschiedenen 
Arten  der  Poesie.  —  Lateinische  Auktoren:  Cicero  de  signis,  de 
snppliciis  etc.  —  Tacitus'  Leben  des  Agrikola.  —  VirgiPs  Aneide 
5.-8.  Buch.  —  Horaz'  ars  poet.  Oden  L  und  2.  Buch,  Satyren 
und  Briefe  L  Buch.  —  Ausgewahlte  Stiicke  von  Tibull,  Catull, 
Properz,  Martial.  —  Auserlesene  Stellen  der  heil.  Schrift.  — 
Deutsche  Auktoren:  Klopstock's  Messiade.  Dillschneider's  An- 
thologie. 

Griechische  Sprache.  Wiederholung  der  Syntax;  die  Prosodie. 
Studium  der  Wurzelworter.  —  Auktoren :  Demosthenes  olynthische 
Reden,  Ilias  4.,  5.,  6.  Buch. 

Geschichte.  Die  Geschichte  des  Mittelalters.  Auszug  aus  Wiede- 
mann  u.  a. 

Geographie.    Nitsch,  alte  Geographie. 

Geometrie.    Zehender,  3.  Teil. 

Schultibungen.  Prosaische  und  poetische  Stiliibungen  in  lateinischer, 
griechischer  und  deutscher  Sprache.     Deklamation. 


R  h  e  t  0  r  i  k. 

Religionslehre.  Katechismus  des  Ehrw.  P.  Canisius,  von  der  christ- 
lichen  Gerechtigkeit,  Wiederholung  der  Abhandlung  von  der  Liebe. 

Anleitung  zur  Redekunst.  Vorkenntnisse.  Zweck  und  Gegen- 
stand  der  Redekunst.  Allgemeine  Regeln,  Erfindung,  Anordnung, 
Vortrag.  —  Besondere  Regeln  fiir  die  verschiedenen  Facher 
der  geistlichen  und  profanen  Beredsamkeit.  —  Auktoren:  latei- 
nische,  auserwahlte  Reden  aus  den  Geschichtsschreibern ,  Cicero 
pro  lege  Manil.,  pro  Milone,  Marcello,  Murena,  Ligario  etc.  — 
VirgiFs  Aneide  9.— 12.  Buch,  Horaz's  Oden  3.  und  4.  Buch,  Sa- 
tyren  und  Briefe  2.  Buch.  Epoden.  JuvenaVs  und  Persius'  Sa- 
tyren.  Gewahlte  Stellen  aus  der  heil.  Schrift.  —  Griechische : 
Demosthenes'  Reden  gegen  Philipp,  Sophokles,  die  beiden  Odipus. 
—  Deutsche,  Klopstock  und  Dillschneider's  Anthologie. 

Geschichte.     Die  neuere  Geschichte,  Auszug  aus  Wiedemann  u.  a. 

Geographie.    Abhandlung  von  der  Sphare. 

Geometrie.     Zehender,  3.  Teil. 


Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  543 

Schiilubiingen.  Diese  richten  sich  nach  den  in  der  Anleitung  zur 
Redekunst  vorgetragencn  Gegenstanden.  —  Vorziiglich  beschaftigt 
man  sich  mit  der  Ausarbeitung  lateinischer  und  deutscher  Reden, 
mit  oratorischen  Analysen,  mit  poetischen  Analysen  und  Auf- 
satzen,  mit  Ubersetzungen  aus  dera  Deutschen  und  Lateinischen 
ins  Griechische,  und  anderen  griecliischen  Aufsatzen,  mit  der 
Deklamation  und  dramatischen  Vorstellungen. 


Wissenschaftlicher   Kursus. 


I.   Pliilosopliie. 

Theoret.  Philosophie.  Die  Lehrgegenstande  dieses  Kursus  sind: 
die  pure  und  angewandte  Logik,  die  allgemeine  Wesenlehre,  die 
Kosmologie,  die  empirische  und  rationelle  Psychologie,  die  Theo- 
dicee,  die  Philosophie  der  Religion  und  die  Geschichte  der  Phi- 
losophie.  Aurserdem  werden  den  Pensionaren  in  der  Erziehungs- 
anstalt  Konferenzen  iiber  die  Rehgion  vorgetragen. 

Prakt.  Philosophi'e.  Erklarung  und  Beweis  der  Grundsatze  der 
Ethik  (Moralphilosophie) ,  des  besonderen  und  offentlichen  Na- 
tur-,  Staats-  und  Volkerrechtes. 

Allgemeine  Physik.  Sie  beschaftigt  sich  mit  den  allgemeinen 
Eigenschaften  der  Korper,  mit  der  Statik,  Dynamik,  Hydrostatik, 
Hydrodynamik,  Arostatik,  Akustik,  mit  dem  Magnetismus,  der 
Elektricitat,  der  Lehre  von  der  Warme  und  der  Optik. 

Besondere  Physik.  Sie  behandelt  1.  die  Chemie  und  Astronomie, 
2.  die  Naturgeschichte.  Dieser  letzte  Kursus  dauert  zwei  Jahre; 
im  ersten  Jahre  wird  die  Zoologie  und  ein  Teil  der  Botanik  ge- 
lehrt,  im  zweiten  der  noch  ttbrige  Teil  der  Botanik  und  die  Mi- 
neralogie. 

Niedere  Mathematik.  Ausfuhrlichere  Entwicklang  und  Anwendug 
der  in  den  unteren  Klassen  gelehrten  Arithmetik,  Algebra  und 
Geometrie;  aufserdem  geradhnige  und  sphiirische  Trigonometrie. 


544  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843. 

Hohere  Mathematik.  Sie  umfafst  die  hohere  Algebra,  die  analy- 
tische  Geometrie,  die  Differential-  und  Integralrechnung  und  die 
verschiedenen  Anwendungen  davon  auf  die  Physik. 

Philosophie  der  Geschichte.  Dieser  Kursus  giebt  nach  den  wahren 
Principien  eine  griindlichere  Kenntnis  der  Geschichte,  indem  er 
die  geschichtlichen  Ereignisse  in  ihrer  morahschen  Verkettung 
und  in  bezug  auf  die  Plane  der  Vorsehung  darstellt.  Im  ersten 
Jahre  wird  die  alte,  im  zweiten  die  neue  Geschichte  vorgetragen. 

Litteratur.  Der  Zweck  dieses  Kursus  ist  ein  griindhches  und  aus- 
fiihrhches  Studium  der  Litteraturgeschichte  und  der  verschiedenen 
litterarischen  Erzeugnisse.  Das  erste  Jahr  ist  der  alten ,  das 
zweite  der  neuen  und  vorzugsweise  der  deutschen  Litteratur 
gewidmet.  Die  Schiiler  sind  verpflichtet,  von  Zeit  zu  Zeit  schrift- 
liche  Arbeiten  einzureichen. 

L  Die  Schiiler  vom  ersten  Jahre  wohnen  dem  Kursus  der 
theoretischen  Philosophie,  der  niederen  Mathematik,  der  Philo- 
sophie  der  Geschichte  und  der  Litteratur  bei. 

2.  Die  Schiiler  vom  zweiten  Jahre  horen  allgemeine  Physik, 
Chemie  und  Astronomie,  praktische  Philosopliie,  Philosophie  der 
Geschichte  und  Litteratur. 

3.  Diejenigen  Schiiler,  welche  sich  einem  Fache  insbesondere 
widmen  wollen,  verlegen  sich  auf  dasselbe  noch  wahrend  eines 
dritten  Jahres. 

4.  Alle  Schiiler  der  hoheren  Klassen  konnen  dem  Kursus 
der  Naturgeschichte  beiwohnen. 


II.   T  h  e  0 1 0  g  i  e. 

Dogmat.  Theologie.  Die  vorziighchsten  Abhandlungen ,  die  von 
zwei  Professoren  vorgetragen  werden,  sind  folgende:  iiber  die 
Methode  und  die  Verbindung  der  theologischen  Studien;  die 
hauptsachhchsten  Quellen  fiir  die  Beweise;  die  geoffenbarte  Re- 
ligion,  und  die  Beweggriinde,  sie  anzunehmen;  die  wahre  Kirche 
Jesu  Christi,  die  einzige  Bewahrerin  und  untriigliche  Auslegerin 
der  Lehre  ihres  gottUchen  Stifters.  —  Uber  die  Schrift  und  die 
Tradition  im  AUgemeinen   und  Besondern,   als  Monumenten  der 


Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  545 

der  Offenbarung;  von  Gott,  seinen  Eigenschaften,  den  drei  gott- 
lichen  Personen.  —  Uber  die  Schopfung,  die  Engel,  die  Erb- 
und  wirkliche  Siinde,  die  Menschwerdung  und  Genugthuung 
Jesu  Christi ;  iiber  die  Vorziige  der  glorwiirdigen  Mutter  Gottes ; 
iiber  die  Gnade  und  die  uns  durch  das  Blut  Jesu  Christi  er- 
worbene  Rechtfertigung :  iiber  die  Sakramente  im  Allgemeinen 
und  Besonderen,  die  Jesus  Christus  als  Mittel  zur  Teilnahme  an 
seiner  Gnade  eingesetzt  hat ;  iiber  die  Verdienste  und  die  mit 
dem  Beistande  der  Gnade  verrichteten  guten  Werke.  —  Uber 
die  theologischen,  die  Haupt-  und  moralischen  Tugenden;  iiber 
die  Vergeltung  der  guten  und  bosen  Werke,  d.  h.  iiber  den  Tod, 
das  Gericht,  das  Fegfeuer,  die  Holle,  den  Himmel;  iiber  die  den 
Heiligen,  ihren  Reliquien  und  Bildern  gebiihrende  Verehrung. 

Moraltheologie.  Dieser  Kursus  erkliirt  uud  beweist  die  allgemeinen 
Grundsatze  der  Moral,  namlich  die  Lehre  von  den  menschlichen 
Handlungen,  vom  Gesetze,  vom  Gewissen,  von  den  zehn  Geboten, 
den  Sakramenten ,  den  kirchlichen  Censuren ,  den  Pflichten  der 
verschiedenen  Stande  in  der  menschlichen  Gesellschaft:  zur  Aus- 
einandersetzung  der  Prinzipien  gesellt  sich  immer  die  praktische 
Auflosung  der  Casus. 

Hermeneutik.  Aufstelhing  der  allgemeinen  Grundsatze  der  Her- 
meneutik.  —  Die  Exegese  wendet  diese  Grnndsatze  im  ersten 
Jahre  auf  die  Biicher  dcs  alten ,  im  zweiten  auf  jene  des  neuen 
Testamentes  an :  sie  behandelt  die  geschichtlichen  und  kritischen 
Fragen  iiber  den  Ursprung  der  hl.  Biiclier,  gibt  einen  kurzen 
Uberblick  iiber  den  Inhalt  derselben,  und  geht  in  eine  genaue 
Untersuchung  derjenigen  einzelnen  Stellen  ein,  die  fiir  den  Theo- 
logen  und  Prediger  besonders  wichtig  sind. 

Kirchengeschichte.  Dieser  Kursus  giebt  die  Folge  der  wichtigsten 
Begebenheiten  an,  und  verbindet  damit  Abhandlungen  (Erlaute- 
rungen)  iiber  streitige  Punkte  aus  den  verschiedenen  Epochen. 

Kirchenrecht.  Es  umfafst  die  Grundsatze  des  Kirchenrechtes  nach 
innen  und  aufsen,  d.  h  das  eigentliche  s.  g.  kanonische  Recht 
und  die  Verhaltnisse  der  Kirche  zum  Staate. 

Pastoraltheologie.  Zwei  Jahre  werden  auf  die  Auseinandersetzuug 
der  Privat-  und  oifentlichen  Verhaltnisse  der  Seelenhirten  ver- 
wendet;  wahrend  der  beiden  iibrigen  Jahre  ist  die  Liturgie  der 
zu  behandelnde  Gegenstand. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  35 


546  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843. 

Kanzelberedsamkeit.  Erklarung  der  allgemeinen  und  besonderen 
Regeln  der  verschiedenen  Arten  der  Kanzelvortrage.  Damit  ver- 
kniipft  sich:  1.  die  Geschichte  der  Kanzelberedsamkeit ;  2.  die 
wissenschaftliche  Untersuchung  der  rednerischen  (beredtesten) 
Stellen  in  der  hl.  Schrift,  in  den  Kirchenvatern  und  den  be- 
ruhmtesten  Predigern.  —  Man  fordert  von  den  Zuhorern  schrift- 
liche  Arbeiten,  die  mit  den  Regeln  analog  sind. 

Die  Lehrkursus,  aus  welchem  die  theologischen  Studien  be- 
stehen,  sind  so  geordnet,  dafs  man  alle  in  4  Jahren  horen  kann. 
Die  dogmatische  Theologie  und  die  Kanzelberedsamkeit  werden 
wahrend  der  ganzen  4  Jalire  vorgetragen,  und  von  allen  Zu- 
horern  4  Jahre  lang  besucht.  Die  iibrigen  Kurse  dauern  nur 
2  Jahre.  In  den  beiden  ersten  Jahren  ihrer  Studien  horen  die 
Herren  Theologen  des  Morgens  das  Kirchenrecht,  und  am  Nach- 
mittage  Hermeneutik  und  Kirchengeschichte;  die  beiden  letzten 
Jahre  horen  sie  Moral.  —  Doch  ist  diese  Ordnung  ftir  fremde 
Theologen  nicht  vorgeschrieben ;  sondern  sie  konnen  nach  Be- 
lieben  mit  dem  Studium  der  Moral  oder  des  kanonischen  Rechts 
anfangen. 

Die  Herren  Philosophen  und  Theologen  haben  regelmitfsig 
Wiederholungen  und  Akademien,  in  welchen  sie  sich  mit  wissen- 
schaftlichen  Untersuchungen  beschaftigen ,  und  sich  dadurch  ge- 
wohnen,  mit  Leichtigkeit  und  Wiirde  vor  Versammlungen  zu  reden. 


C. 

Sprachstudium. 

Hebraische  Sprache.  Die  Regeln  dieser  Spraclie  werden  nach 
eigens  dazu  vom  Professor  verfafsten  Heften  gelehrt.  Ausztige 
aus  der  hl.  Schrift  dienen  zur  Erkliirung  und  zu  den  iibrigen 
Schullibungen. 

Griechische  Sprache.  Dieser  Kursus  besteht  aus  zwei  Abteilungen: 
in  der  unteren  wiederholt  man  die  Regeln  der  Grammatik,  und 
erklart  Xenophon  und  Homer;  in  der  oberen  Abteilung  erklart 
man   abwecliselnd  Sophokles  und  Thucydides.     Man  iibt  sich  in 


Studienplan  vou  Freiburg  i.  d.  Schw.  1843.  547 

der  Sprache  diirch  Ubersetzung  ms  Griechische  und  [durch]  an- 
dere  Ausarbeitungen.  —  Dieser  Kursus,  sowie  jener  der  hebrai- 
schen  Sprache,  kann  von  allen  Schiilern  der  hoheren  Klassen 
besucht  werden. 

Franzosiche  Sprache.  Die  beiden  Kurse  dieser  Sprache  bestehen 
aus  zwei  Abteilungen.  In  dem  untern  Kursus  erklart  man  die 
Regehi  der  Grammatik  nach  Ahn  bis  zur  Syntax.  Fiir  die  Er- 
klarung  der  schriftlichen  Arbeiten  dienen  als  Schulbiicher  Bossuefs 
Abhandlung  iiber  die  allgemeine  Weltgeschichte  und  eine  Aus- 
wahl  der  gelungensten  Stiicke  aus  der  deutschen  Litteratur.  — 
In  dem  hoheren  Kursus  erklart  man  die  Syntax  nach  Noel  und 
Chapsal.  Zur  Erklarung  und  zu  schriftlichen  Arbeiten  dienen 
Fenelon's  Telemach  und  Campe's  Robinson. 

Deutsche  Sprache.  Dieser  Kursus  steht  auf  demselben  Fufse,  wie 
der  vorhergehende;  man  bedient  sich  der  Grammatik  von  RiifFer. 
Auktoren  sind  in  dem  unteren  Kursus  eine  Sammlung  der  besten 
deutschen  und  franzosischen  Aufsiitze,  in  dem  hoheren  Campe 
(Robinson)  und  Fenelon  (Telemach). 

Die  Lehrkurse  fiir  die  deutsche  und  franzosische  Sprache 
am  Kollegium  miissen  von  den  auswartigen  Schiilern,  die  zu  dem 
Kanton  Freiburg  gehoren,  wahrend  der  Humanitat,  Rhetorik  und 
Philosophie  besucht  werden.  Auswartige,  zum  Kanton  Freiburg 
nicht  gehorende  Schiiler  konnen  diesen  Kursus  nach  Belieben 
beiwohnen.  —  Ahnliche  Kurse  bestehen  in  der  Erziehungsanstalt 
fiir  die  Pensionare. 

Englische  Sprache.  Die  Regehi  dieser  Sprache  werden  nach 
Robertson's  Grammatik  erklart,  zu  welcher  man  noch  Uber- 
sichtstabellen  hinzufiigt.  Als  Schulbiicher  dienen  der  enghsche 
Erzaliler  und  eine  Auswahl  Gedichte. 

Italienische  Sprache.  Man  studiert  die  grammatikalischen  Regeln 
in  der  Grammatica  della  lingua  Toscana  di  Cordicelli.  Auktoren 
sind:  Estratto  delle  storie  ed  aneddoti  del  P.  Segneri  und  Prose 
scelte  del  P.  Bresciani^). 


1)  Die  Prose  scelte  des  P.  Antonio  Bresciaui  erschienen  in  drei  ver- 
schiedenen  Ausgaben:  Torino  1840/41,  4  vol.  16°;  Napoli  1852,  8";  Milano  1856, 
160.  _  p.  Bresciani,  geb.  zu  Ala  in  Siidtirol  24.  Juli  1798,  trat  als  Welt- 
priester  1824  in  die  Gesellschaft  Jesu,  war  Rektor  in  Turin,  Genua,  Modena  und 

35* 


548  Studienplan  von  Freiburg  i.  d.  Scliw.  1843. 

Spanische  Sprache.  Man  befolgt  die  Grammatik  von  Salvei. 
Stoff  zur  Erklarung  und  schriftUchen  Arbeiten  liefert  die  Samm- 
lung  spanischer  Klassiker  von  Ochoa. 

Die  drei  letzten  Kursus  des  Studiums  fremder  Sprachen  be- 
stehen  nur  in  der  Erziehungsanstalt;  die  beiden  ersten  derselben 
stehen  allen  Pensionaren  offen,  der  dritte  wird  nur  von  Spaniern 
und  Sudamerikanern  besucht. 


D. 

Freie   Kiinste. 

Meister,  die  dazu  besonders  angestellt  sind,  geben  zu  bestimm- 
ten  Stunden  den  Zoglingen  der  Erziehungsanstalt  Unterricht  in  der 
Musik,  im  Zeichnen,  Fechten  und  Reiten. 

Die  auswartigen  Schiik^r  finden  in  der  Stadt  Gelegenheit,  die- 
selben  Kiinste  zu  erlernen. 


Verordnung  des  P.  General  Roothaan 
zur  Forderung   der   tbeologischen  Studien. 

15.  Okt.  1847. 
(Archiv.  (^erm.  II.    B.  23.) 


De  Sacrae  Theologiae  studio  promovendo  Ordinatio. 

Ex  variarum  Provinciarum  iteratis  relationibus  compertum  ha- 
bemus,  Scholasticos  nostros  non  ubique  in  universa  S.  Theologia  satis 
sohde  exerceri,  atque  in  iis  praesertim,  quae  ad  mores  efformandos 
spectant,  scientiam  magis  fundatam  nonnunquam  desiderari.     Causa 


an  der  Propaganda  zu  Rom,  Mitbegriinder  der  Zeitschrift  »Civilta  cattolica*,  in 
welcher  er  fast  alle  sozialpolitischen  Artikel  redigierte.  Besonders  machten  seine 
»Kacconti«  Aufsehen.     Gestorben  14.  Marz  1862. 


P.  Eoothaan  fiir  griindlichere  theol.  Studien.  549 


passim  aflfertur,  quod  pliires  materiae  non  pro  earum  dignitate  et 
momento  in  scholis  discutiuntiir,  siquidem  bini  S.  Theologiae  Ordi- 
narii  Professores  rerum,  quas  pro  temporuni  necessitate  pertractare 
debent,  mole  impediti,  quoad  materias,  quae  Primae  Secundae  et 
niagnam  partem  Secundae  Secundae  Divi  Thomae  Snmmae  Theo- 
logicae  parti  respondent,  praecipuamque  moruni  doctrinam  continent, 
Auditores  suos  ad  Theologiae  Moralis  Professorem  remittere  coguntur. 

Yerum  has  Theologiac  partes  pro  illarum  digiiitate  et  momento 
Moralis  Theologiae  Professor  pertractare  non  potest,  hic  enim  attentis 
suis  regulis'),  illis  nostris  Scholasticis,  qui  nonnisi  compendiariam 
theologiam  frequentant,  destinatus  est,  a  profundioribus  discussionibus 
abstinere,  ad  practicas  conclusiones  sese  restringere,  omnemque  in- 
super  suum  cursum  l)iennio  terminare  tenetur. 

Porro  ex  sufficientis  illarum  materiarum  discussionis  omissione 
procul  dubio  factum  est,  quod  ex  transmissis  ad  nos  undique  The- 
sibus  patet,  ut  in  Examine  ad  Gradum  quoad  Theologiam  ex  illis 
solum  materiis,  quas  bini  Ordinarii  Professores  tractant,  propositiones 
exhibeantur,  nulla  vero  ex  ceteris  materiis.  quas  omittere  ipsi  solent: 
ut  proin  Examen  ilhid  jam  ex  Universa  Theologia  dici  nequeat, 
adeoque  tale  amplius  non  sit,  quale  in  Instituto  nostro  praescribitur^). 

Igitur  ne  Theologiae  studio,  quod  ex  Constitutioiiibus  praecipuum 
nobis  esse  debet^),  quidquam  ad  integritatem  soKditatemque  deficiat, 
et  ne  ad  illud  exercitandum  fovendumque  adminicula  stimuhve  desi- 
derentur,  R^^  V^*'  enixe  commendamus,  ut 

1.  In  Collegiis.  ul)i  nostri  Scholastici  Theologiae  operam  navant, 
sic  ante  omnia  studium  Theologicum  disponatur,  ut  universa  Sacra 
Doctrina,  id  est,  non  sohim  eae  partes,  quas  hodie  dogmaticas  ap- 
pellant,  sed  morales  quoque  ex  reguhs,  quas  Ratio  Studiorum  Pro- 
fessoribus  Theologiae  Ordinariis  praescribit,  tractentur,  uihil  omittendo 
eorum,  quae  seu  credenda  sou  facienda  sunt,  omniumque  principia  et 
fundamenta  soUde  discutiantur,  demonstrentur  et  defendautur. 

2  Quod  si  duo  Professores  totam  Theologiam  quadriennio  ab- 
solvere  nequeant  tertius  addatur  Ordinarius  Professor,  qui  partem 
aliquam  eodem  modo  doceat:  huic  tamen  non  amphor  materia  assi- 
gnanda  est,  quam  biennio  tinire  potest:  ne  nostri,  qui  biennio  integro 


1)  V.  ant.   Rat.   stud.  Reg.  Prof.  casuum    —    et  nov.  Rat.  stud.  Reg.  Prof. 
Theol.  Mor.  ^)  \.  Congr.  VIII,  37.  ^)  [Constit.j  p.  4.  c.  12.  §  1. 


550  P-  Rootbaan  fiir  grundlichere  theol.  Studien. 

quotidie  per  horam  S.  Scripturae  Magistrum  auclire  tenentur;  aut 
nimium  onerentur  aut  partem  aliquam  Theologiae  non  audiant.  Hic 
autem  tertius  Professor  tractare  debebit  de  Actibus  humanis,  de  con- 
scientia,  de  legibus  divinis  et  humanis  in  genere,  deque  Ecclesiae 
praeceptis  in  specie,  necnon  de  consiliis  evangehcis.  Item  de  peccatis 
in  genere  et  in  specie,  de  habitibus  bonis  et  mahs,  seu  de  vitiis  et 
virtutibus,  et  in  specie  de  virtutibus  theologicis  et  cardinalibus, 
earumque  connexis. 

3.  Etsi  hi  Professores  Ordinarii  principia,  quae  moralem  spec- 
tant  omnia,  etiam  in  Tractatu  de  Sacramentis,  explicare  teneantur, 
non  tamen  ad  casus  particulares  descendere  debent,  at  hujusmodi 
enim  principiorum  applicationem  in  consuetis  casuum  collationibus 
Scholastici  exercebuntur. 

4.  Nostri  porro,  qui  ad  Theologiam  Scholasticam  destinati  sunt, 
praeter  hos  Ordinarios  professores  ahum,  qui  casus  docet,  aut  jus 
canonicum  vel  Historiam  Ecclesiasticam  tradit,  frequentare  indiscri- 
minatim  ne  obligentur;  quae  enim  in  his  majoris  momenti  reperiun- 
tur,  nec  in  Theologia  occurrunt,  vel  privato  studio  vel  Academicis 
exercitationibus  suppleri  poterunt. 

5.  Examinis  Annui  materia  sit,  quae  per  anni  decursum  ab 
Ordinariis  Professoribus  duobus  vel  tribus  tractata  fuerunt.  Examen 
ad  Gradum  ad  Instituti  normam')  omnino  revocetur,  adeoque 
praeter  tres  theses  philosophicas ,  quae  praecipuas  universae  Philo- 
sophiae  difficultates  contineant,  quatuor  sint  theses  theologicae  sin- 
gulae  singuhs  Summae  D.  Thomae  partibus  respondentes;  unaquaeque 
thesis  tria  saltem  membra  habeat,  quae  praecipuas  pariter  Theologiae 
Universae  difficultates  complectantur,  ita  ut  vere  Ex  Universa  dici 
Examen  valeat.     Harum  dein  Thesium  exemplar  ad  Urbem  mittetur. 

6.  Qui  ad  compendiarium  Theologiae  cursum  destinantur  Scho- 
lastici,  scholam,  quantum  pro  locorum  adjunctis  fieri  potest,  separatam 
habeant.  Praeter  Theologiae  Moralis  Professorem,  qui  bis  quotidie 
docebit,  frequentabunt  alium,  qui  biennio  pariter  brevem  Dogmatum 
notitiam  illis  tradet^).  In  fine  anni  ex  utraque  materia  dihgenter 
examinandi  erunt;  ad  Sacros  vero  Ordines  non  promoveantur,  nisi 
in  utraque  saltem  mediocritatem  attigerint. 

Haec  si  serventur,  cessabunt  haud  dubie  querelae  de  insufficienti 

1)  Instr.  XIX.  2)  Congr.  XX. 


P.  Beckx  verlangt  Bericht  iiber  Studiensachen  1854.  551 

nostrorum  in  Theologia,  praesertim  morali,  exercitatione,  modo  tamen 
alienis  occupationibus  a  studio  ne  distrahantur,  aut  privato  studio 
Scholas  supplere  aut  tempus  contrahere  permittantur,  qua  in  rc  Su- 
periorum  maxime  conscientiam  oneramaus. 

Datum  Romae  die  15.  Octobr.  1847. 

loannes   Roothaan. 


Erlafs   des    P.  Generals   Beckx^) 

zur    Berichterstattung    iiber    die    Studien. 

2.  September  1854. 

(Arch.  G.  II.  F.  38.    Das  autogr.  auitl.  Sclir.  iu  2  Bl.  carta  Rouiana.) 


P.   Christi. 

Quo  facilius  obtineatur  finis,  quera  ultima  Congregatio  Decr.  .38  ^) 
sibi  proposuit,  de  consiho  PP.  Assistentium  visum  est,  ut  Praepositi 
Provinciales,  exhibito  veluti  quodam  prospectu,  1  ?  actualem  studiorum 
statum  et  2?  eorum  successum  nobiscum  communicarent. 

Ne  tamen  in  scribendo  nimium  forte  vagarentur,  et  ut  idem 
plane  a  cunctis  ordo  servaretur,  pleraque  statuimus  puncta,  quae 
singuli  Provinciales  una  cum  suis  Consultoribus,  aliisque  Patribus  in 
studiis  sive  inferioribus  sive  superioribus  apprime  versatis,  seorsim 
et  quam  accuratissirae  perpenderent.  Totum  autem  hoc  opus  in 
tres  veluti  partes  seu  sectiones  dispertiendum  videtur,  ut  de  theo- 
logicis,  de  philosophicis  et  de  litteris  separatim  agatur  a  per- 
sonis  istarum  facultatum  prae  ceteris  peritis.  Nil  obstat,  quominus 
unus  idemque,  si  idoneus  est,  ad  plures  vel  ad  omnes  sectiones 
assumatur.  Absoluto  sectionura  labore,  Provincialis  cum  suis  Con- 
sultoribus   (aliisque  peritis,  si   velit)  singula  mature  examinet,  ubi 


»)  Peter  Beckx  S.  J.  (Sichem,  1795,  1819,  1887),  seit  1852  Provinzial  der 
osterreichisch-ungarischen  Provinz,  1853  General  der  Gesellschaft.  Vergl,  Veer- 
straeten  Leven  van  den  Hgw.  P.  Petrus  Beckx.     Antwerpen  1889, 

2)  Es  war  die  22.  vom  Jahre  1853,  Bd.  I,  S.  115. 


552  P-  Beckx  verlangt  Bericht  tiber  Studiensachen  1854. 

opus  est,  in  compendium  reducat  et  in  unum  redactum  opus  sua 
manu  subscribat;  Consultores  vero  sententiam  quisque  suam  eo  fere 
modo,  qui  in  Informationibus  Romam  mittendis  observatur,  scripto 
exprimant,  atque  ita  omnia  in  Urbem  mittantur. 

Itaque  hujusmodi  puncta  subjicimus,  ut  R?  V?  ad  executionem 
mentis  nostrae  quamprimum  deveniat.  In  quo  negotio  sane  gravissimo 
haec  prae  oculis  habere  satagat:  I.  ut  in  responsis  perspicuitas  aeque 
ac  brevitas  custodiantur;  II.  ut  quae  viderentur  addenda,  toUenda, 
immutanda  (modo  rationis  Studiorum  substantiam  nulla  ratione  attin- 
gant)  suis  quaeque  locis  adnotentur,  rite  observatis  omnibus,  quae 
R.  P.  Joan.  Roothaan  b.  m.  vel  praescripsit  vel  insinuavit  tum  in 
litteris  29.  maii  1830')  ad  Provinciales  datis  .  .  .  .,  tum  in  encyclica 
praemissa  Rationi  Studiorum  an.  1832  ;2)  III.  ut  omnia,  quae  nobis 
mittenda  fuerint,  a  R.  V.  subscribantur. 


I.    De    cursii  theologico    quatuor   annis    absolvendo. 

1.  Quibus  scholis  intersint  auditores  singulis  annis,  ante  et 
post  meridiem. 

2.  Quamdiu  unaquaeque  schola  duret,  sive  in  quotidianis  lec- 
tionibus,  sive  per  annum. 

3.  Quaenam  sint  praecipua  rerum  docendarum  capita  in  singulis 
tum  scholis,  tum  annis  ejusdem  cursus. 

4.  Quinam  Auctor  singulis  in  scholis  praelegatur,  quave  alia 
ratione  suppleatur. 

5.  Quid  notandum  circa  disputationes  annuas  —  menstruas  — 
publicas  —  domesticas;  circa  repetitiones  seu  circulos  domi  et  in 
scholis;  circa  specimina  —  examina  —  ceterasque  scholasticas  exer- 
citationes. 

6.  Quid  observandum  quoad  vacationes  in  Ratione  Studiorum 
praefinitas. 

7.  Quid  de  Congregationibus  Marianis  aliisque  exercitiis  spiri- 
tualibus  aut  htterariis. 


1)  S.  oben  S.  406.         *"        3)  s.  Rat.  stud.  II,  S.  228  ff. 


P.  Beckx  verlangt  Bericht  iiber  Studiensachen  1854.  553 


II.     ])c  cursu  theologico  biennio  vel  triennio 
absolverido. 

Spectat  hic  cursus  scholasticos,  qui  theologiae  non  student  per 
quadriennium.  V.  Const.  p.  4  c.  5  D.  —  Congr.  2  D.  69.  —  Con- 
gr   18  Decr.  16  et  Congr.  21  Decr.  16. 

Habita  ratione  studiorum,  quae  ab  hisce  Scholasticis  fieri  debent, 
respondendum  erit  ad  praecedentes  quaestiones  maxime  sub  num.  1, 
2,  3,  4  et  5  notatas. 


III.    De   cursu   philosophico. 

Quum  hic  cursus,  ubi  externi  ad  nostras  scholas  accedunt,  ita 
institutus  esse  debeat,  ut  hi  intra  biennium  sufficientem,  intra  triennium 
Nostri  (Congr.  22  Decr.  34)  pleniorem  philosophiae  cognitionem  acqui- 
rere  possint;  idcirco  scholae  ita  ordinari  debent,  ut  ab  utrisque  cur- 
sus  peragi  queat. 

Postulata  pro  cursu  theologico  1.  hic  repetita  intelhgantur  sub 
n.  1,  2,  3,  4,  5,  6,  7.  Et  2.  insuper  addant,  quae  ad  materiarum 
distributionem  pro  singulis  annis  notanda  putaverint. 


IV.     De  classibus  inferioribus  usque  ad  rhetoricam 

inclus. 

1.  An  servetur  ordo  Classium  in  Ratione  Stud.  editionis  a.  1832 
descriptus. 

2.  Quamdiu  in  singulis  Classibus  doceatur  ante  et  post  meridiem. 

3.  Quae  sit  temporis,    materiarum  et   exercitationum    divisio; 
ex.  gr. 


554  P-  Beckx  verlangt  Bericht  liber  Studiensachen  1854. 


In  classe   Humanitatis. 
Ante  meridiem.  Die  Luuae.  A  meridie. 


Hora  1.    Scribitur  (sohita  oratione  la- 

tina). 
Hora  2.    Explicantur  praecepta  (artis 

rhetor).—  Praelegitur(Cicero). 
Hora  3.    Thema  poeticum.  —  Concer- 

tatio. 


Hora  1.  Exercetur  stylus  (poetice).  — 
Praeleg.  (Auctor  graecus). 

Hora  2.  Scriptiones  publice  corrigun- 
tur.  —  Praelegitur  (Horatius). 

Hora  3.    Accessoria  (Historia). 


Die  Martis, 

Hora  1  etc.  ...   |  Hora  1  etc. 

4.  Quinam   Auctores   latini,    graeci,    vernaculi   adhibeantur  in 
singulis  Classibus. 

5.  Quaenam  habeantur  per  annum  exercitationes  sive  specimina, 
tum  publice  tum  in  scholis. 

6.  De  examinibus,  vacationibus ,  piisque  exercitiis,  prout  n.  I 
superius  notatum  est. 


V.  V 


a  r  1  a. 


1.  Quaenam   adnotanda    occurrant  de    scientiarum    naturalium 
seu  physicarum  studio,  uti  astronomiae,  mathesis  etc. 

2.  Quid  in   ordine  ad  accessoria    et  Imguam   vernaculam  tiat 
aut  praestandum  videatur;  quid  de  libris  ad  haec  pertinentibus. 

3.  Quid  de  academiis,  et  quomodo  fovendae  censeantur. 

4.  Quid  juxta  Decr.  19  Congr.  XXII.  circa  Convictus  observatu 
dignum,  et  circa  eorum  interiorem  ac  exteriorem  disciphnam. 

5.  Quoties  et  quomodo  detur  instructio  rehgiosa,  et  an  quibus- 
dam  industriis  promovenda  sit. 

6.  Quid  de    relationibus    nostris   cum   Universitatibus    aliisque 
publicis  scholis  circa  studia,  gradus  etc. 

7.  De  incitamentis  ad  aemulationem,  et  annuis  praemiis. 

8.  Quid  ad  professores  eiformandos  in  opus  deducatur. 
Addantur  praeterea  quae  sive  necessaria  sive  utilia  pro  locorum 

ac  temporum  circumstantiis  videbuntur,  ut  omnia,  quoad  fieri  potest, 
prae  oculis  habeantur  et  expendantur. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858.  555 

Equidem  speramus,  R™  V^  ceterosque  laboris  socios  suis  par- 
tibus  non  defuturos,  sed  pro  eo,  quanti  faciunt  Societatem,  adnisuros, 
ut  responsa  nostris  votis  consentanea  inveniantur. 

Ceterum  etc. 

Romae,  die  2.  Sept.  1854. 

Petrus  Beckx  S.  J. 


Ordinatio   pro    Triennali    Philosophiae    Studio 

ex  deputatione  Congr.  Gen.  XXII. 

Ab  A.  R.  P.  N.  Petro  Beckx. 

(Ad  provincias  missa  an.  MDCCCLTIII). 


Nach  langeren  Verhandlungen  hatte  die  alte  Gesellschaft  Jesu 
anstatt  des  dreijahrigen  philosophischen  Kursus'  zuerst  fiir  auswartige 
Studenten,  dann  auch  fiir  die  eigenen  Scholastiker  einen  zweijiihrigen 
Kursus  genelimigt.  Die  22.  General  -  Congregation  vom  Jahre  1853 
entschied  sich  im  34.  Dekrete  fiir  die  Wiedereinfiihrung  des  dreijjih- 
rigen  Kursus,  wenigstens  fiir  die  Scholastiker  der  Gesellschaft  Jesu. 
Der  folgende  Text  ist  abgedruckt  aus  der  belgischen  Ausgabe  Lo- 
vanii  1858.    8^    pp.  31. 


Cum  Congregatio  GeneraUs  ultima  Provinciarum  Postulata  et 
gravia  et  multa  attendens  sollicite  exquireret,  quid  factu  opus  esset, 
ut  in  Societatis  Collegiis  litterarum  studia  ad  finem  nobis  propositum 
quam  aptissime  disponerentur;  praeter  alia  id  in  primis  providendum 
visum  est,  ut  cum  externi  tum  nostri  praesertim  Scholastici  in  rebus 
philosophicis  solide  et  gnaviter  instituerentur ,  multumque  simul  et 
strenue  exercerentur.  Ad  hoc  autem  consequendum,  considerata 
harum  disciplinarum  amplitudine  et  difficultate ,  triennale  pro  nostris 
philosophiae  studium  praescribere  placuit.  Et  cum  vehementer  pro- 
basset  Congregatio'),  ut  in  philosophia  tradenda  et  discenda,  quoad 

1)  Decr.  34. 


556  Anordnuug  des  3j.  philos.  Kursus  1858. 

ejus  fieri  posset,  via  et  ratio.  quam  Patres  nostri  olim  sapientissimis 
legibus  stabilierant ,  hodie  quoque  teneretur:  intelligens  tamen  alia 
hujus  doctrinae  capita  nostra  aetate  latius,  quam  praeteritis  saeculis, 
tractanda,  nonnulla  etiam  addenda  esse,  brevius  alia  contrahi  posse: 
eam  mihi  curam  demandavit,  ut,  quae  singulis  trieunii  annis  docenda 
essent,  ita  designarem,  ut  haec  materiarum  distributio  a  vetere  stu- 
diorum  non  multum  deflecteret')  Jam  vero  ut  ingens  periculum. 
quod  magis  quam  unquam  nostro  saeculo  ab  ingeniorum  mobilitate 
et  opinandi  licentia  timendum  est,  a  scholis  nostris  per  doctrinae 
securitatem  et  uniformitatem  arceretur:  ilhid  etiam  adjecit,  ut,  si 
minus  positiones  singulae.  at  certe  praecipua  doctrinae  capita  deter- 
minarentur^).  Quae  quidem  ut  ea,  qua  par  erat,  cousihi  maturitate 
praestarem.  Patribus  eruditione  et  docendi  peritia  pollentibus  non 
paucis,  neque  unius  Provinciae  vel  nationis  commendavi,  ut  de  uni- 
verso  hoc  negotio  post  multam  dehberationem,  seu  singuli  seu  collatis 
consihis,  sententiam  ad  me  suam  praescriberent.  Quod  cura  illi  per- 
diligenter  fecissent.  rebus  omnibus  iterum  iterumque  discussis  atque 
cum  PP.  Assistentibus  ahisque  viris  doctis  accurate  perpensis,  tan- 
dem  sequentia  statuenda  mihi  in  Domino  visa  sunt. 

I.  In  Collegiis,  ubi  nostri  student,  et  ubicumqiie  Societas  in 
ordinandis  studiis  libera  est,  anno  primo  tradatur  Logica  et  Meta- 
physica  generahs.  duabus  quotidie  lectionibus,  matutina  scilicet  et 
pomeridiana,  adjecta  tertia  de  Mathesi  elementari;  anno  secundo  una 
lectio  fiat  de  metaphysica  speciah,  altera  et  tertia  de  Physica:  anno 
vero  tertio  nonnisi  duae  lectiones  praescribuntur,  una  de  materia, 
quae  ex  metaphysica  speciali  reliqua  est,  altera  de  Philosophia  morah. 

II.  Ubi  triennale  studium  ita  ordinandum  est.  ut  externi  audi- 
tores  Philosophiam  biennio  absolvere  possint,  scholae  ita  disponantur, 
ut  hi  eas  quoque  Metaphysicae  partes.  quae  tertio  anno  adsignatae 
sunt.  et  Philosophiam  moralem  cum  reliquis  discipulis  audire  queant^): 
nisi.  ubi  auditorum  numerus  magnus  est,  iis,  qui  biennio  cursum  ab- 
solvunt,  proprius  Lector,  qui  uno  anno  Metaphysicam  specialem  totam 
exphcet,  concedendus  videatur.  Provinciahs.  qnne  in  liunc  finem  sta- 
tuenda  judicaverit.  nobiscum  communicet. 


1)  Decr.  eod.  2)  Decr.  36. 

3)  Quum  talis  lectiouum  distributio  aliquantum  difficilis  esse  videatur,  unum 
alterumque  modum,  quo  fieri  possit,  adnotare  expediat.  Physica  igitur,  sicut 
multis  jam   locis  in   more  positum  est,  ita  divisa,   ut  iu  quibus  amplior  est  ma- 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858.  557 

III.  Ubi  uostri  non  student,  et  cursus  biennio  absolvi  debet, 
duabus  quotidianis  lectionibus  anno  primo  Logica  et  Metaphysica  ge- 
neralis  cum  parte  aliqua  Metaphysicae  specialis,  anno  secundo  reliquae 
partes  Metaphisicae  specialis  et  Philosophia  moralis  doceantur,  adjecta 
tertia  lectione  anno  primo  Mathesis  elementaris,  anno  secundo  Physicae, 

IV.  Sicubi  vero  disciplina  quaepiam  addenda,  aut  alia  pro  ex- 
ternis  auditoribus  dispositio  horum  studiorum  necessaria  videatur,  id 
nobis  Provincialis  examinandum  proponat.  In  hujusmodi  autem  regio- 
nibus  curandum  omnino  est,  ut  nostri  ab  externis  separati  ea  ratione, 
quae  supra  exposita  est  (X.  Ii,  instituantur. 

V.  Etsi  ex  mente  Congregationis')  in  triennali  studio  communi 
nonnisi  Physica  et  Mathesis  elementaris  tradenda  sit,  nihil  tamen  ob- 
stat,  quominus  in  magnis  Collegiis  coramodo  eorum,  qui  in  his  disci- 
plinis  ulterius  progredi  desiderant,  Mathesis  sul^limis,  Astronomia, 
Historia  naturalis,  aliaeve  Physicae  partes,  quas  ordinarius  Professor 
vel  nullo  modo  vel  leviter  attingit,  praelegantur.  Has  vero  lectiones 
ex  nostris  ii  tantum  audiant,  qui,  cursu  communi  absoluto,  Provin- 
cialis  judicio  ad  haec  studia  prosequeuda  aptiores  sunt.  Et  tales 
quidem,   etiam  ubi  haec  schola  extraordinaria  non  habetur,   privatis 


theseos   usus,    seorsum  tractentur,  scholae  triennio  habendae  hoc  ordine  disponi 
possunt : 

M  a  u  e.  Post  meridiem. 

Hora    I.    Log.  et  Metaph.  generalis.  Hora    I.    Log.  et  Metaph.  generalis. 

HoraH HoraH.    Mathesis  elementaris. 

Hora    I.    Metaphysica  specialis.  i    Hora    I 

H  0  r  a  U.    Physica  experimentalis.  \    H  o  r  a  H.    Mat.  Physica. 

Hora    I I    Hora    I.    Metaphysica  specialis. 

HoraH.    Philosophia  moralis.  j    HoraH 


Scliolis  in  hunc  modum  ordinatis  auditores,  qui  biennio  cursum  absolvuut,  praeter 
Logicam  cum  Met.  gen.  et  Mathesin  elim.  primo  jam  anno  cum  auditioribus  se- 
cundi  anni  lectioni  de  Physica,  quam  experimentalem  vel  chimico  -  physicam  vo- 
cant,  iiitersint:  secundo  anno,  praeter  Metaphysicae  partes  huic  anno  adsignatas, 
eas  quoque,  quae  tertio  anno  praescriptae  sunt,  nec  non  Philosophiam  moralem 
audiant;  alteri  autem  de  Physica  lectioni  adsistere  liberum  illis  sit.  Si  vero  iis 
primo  quoque  anno  nonnisi  tres  lectiones  praescribendae ,  nec  tamen  proprius 
Metaphysicae  Lector  concedendus  esse  videatur,  reliquum  est,  ut,  scholarum  dis- 
positione  nonnihil  immutata,  secundo  anno  praeter  Physicam  experimentalem,  Phi- 
losophiam  moralem  et  illam  Metaphysicae  partem,  in  qua  graviores  de  anima 
rationali  et  Deo  quaestiones  explicantur,  audiant,  uon  solum  Math,  Physica  sed 
etiam  una  Metaphysicae  specialis  lectione  praetermissa. 
ij  Decr.  36. 


558  Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858. 

lectionibus  exercendi  erimt*).  Neque  enim,  cum  philosophiae  studium 
ad  veteris  Rationis  Studiorum  statuta  revocari  vellet  Congregatio,  eo 
intentio  ejus  ferebatur,  ut  Mathematica  et  rerum  naturalium  scientia, 
quae  hoc  maxime  tempore  ad  veram  sanctamque  doctrinam  tuendam 
et  propagandam  plurimum  valent,  rainus,  quam  decet,  colerentur,  sed 
ne  hoc  fieret  cum  detrimento  aliarum  disciplinarum,  exigendo  ab  om- 
nibus,  quae  a  paucis  praestari  vel  possint  vel  debeant. 

VI.  Quia  vero  interdum  ambigitur,  quo  se  Physica  et  Mathesis 
elementaris  omnibus  praescripta  extendat,  partes  harum  facultatum 
ceu  Hmites,  quibus  se  Lectores  et  Examinatores  continere  debent, 
paucis  juvat  commemorare.  Physicae  igitur  Professor,  expositis  pro- 
prietatibus  corporum  generalibus,  agere  debebit  de  soiidis,  liquidis  et 
aereis,  praecipua  Staticae  et  Dynamicae,  Hydrostaticae  et  Hydrody- 
namicae,  Aerostaticae  et  Pneumaticae  praecepta  declarans;  tum  im- 
ponderabiha  pertractabit,  de  calore,  de  electricitate  statica  et  dyna- 
mica,  de  luce  exponens;  Chimiae  denique,  Astronomiae  et  Metereolo- 
giae  elementa,  quoad  per  tempus  licebit,  suo  quaevis  loco  adjiciet. 
Mathesis  autem  elementaris,  quae  primi  anni  auditoribus  tradenda 
est,  Algebrae  praecepta  usque  ad  aequationes  secundi  gradus,  Geo- 
metriam,  Trigonometriam  planam  et,  quantum  fieri  potest,  sphaericam 
comprehendat. 

VH.  Ut  auditores  methodo  docendi  uniformi  juventur,  et  Lec- 
tores  ipsi  uberiorem  et  solidiorem  sibi  doctrinam  acquirant,  idem 
Professor  anno  primo  Logicara  et  Metaphysicam  generalem,  secundo 
et  tertio  Metaphysicam  specialem  et,  si  fieri  potest,  etiam  Philoso- 
phiam  moralera  doceat. 

VHL  At  vero  a  studiis  hoc  modo  dispositis  tura  demum  id, 
quod  quaerimus,  sperare  licebit,  si  reliqua,  quae  de  docendi  discendi- 
que  ratione  a  majoribus  nostris  provide  saucita  sunt,  rite  ac  diligen- 
ter  serventur.  Ad  haec  autem  imprimis  pertinet,  ut  non  solum 
auditores,  cum  disputant,  syllogistica  forma,  sed  Lectores  quoque, 
cum  docent,  scholastica  methodo  utantur.  Jure  enim  merito  a  Patri- 
bus  Congregatis  notatus  est  abusus,  qui  nonnullis  in  locis  irrepsit, 
ut  sciHcet,  scholastica  methodo  rehcta,  academicus  quidam  disserendi 
modus  in  praelectionibus  adhibeatur.  Quo  fit,  ut  discipuh  et  diffici- 
lius  intelligant  tradita,  et  faciUus  obhviscantur  intellecta,  atque  prae- 


>)  Reg.  Prov.  20  in  Rat.  stud. 


Anordmmg  des  3j.  philos.  Kursus   1858.  559 

terea  in  disputationibus  et  examinibus  pares  minime  sint  oneri  ipsis 
imposito  tum  arguendi  tum  solvendi  argumenta  methodo  scholastica, 
qua  tamen  utuntur  et  uti  debent  qui  de  ipsorum  doctrina  experimen- 
tum  sumunt.  Cui  tara  gravi  malo  ut  Superiorum  vigilantia  remedium 
efficax  adhiberi  possit,  providendum  est,  ut  discipuli  dialecticae  prae- 
ceptis  quam  diligenter  instituantur;  quandoquidem  e  mente  Congre- 
gationis  logicis  institutionibus  ea  praecipue  de  causa  amplius  tem- 
poris  tributum  est,  ut  auditores  non  solum  praecepta  probe  intelligere, 
sed  etiam  in  iis  usu  servandis  plurimum  exerceri  possint;  ex  qua 
nimirum  exercitatione  illa  ingenii  cultura  et  conformatio,  quae  Philo- 
sophiae  studio  quaeritur,  magnam  partem  pendeat. 

IX.  Postremo  meum  esse  video,  Superiores  omnes  et  Lectores 
in  Domino  hortari  atque  monere,  ut  serio  secum  reputent,  quae  de 
latinae  linguae  usu  et  a  S.  P.  N.  Ignatio  in  Constitutionibus  et  a 
Societate  congregata  ejusque  Praepositis  saepe  praecepta  et  inculcata 
sunt.  Atque  sane  cum  Congregatio  XXI ')  non  solum  statuisset,  ut 
hic  usus  in  Logica,  Metaphysica  et  Theologia  docenda  omnino  reti- 
neretur,  sed  etiam  aliquod  desiderium  ostendisset,  ut  in  Physica  et 
Mathesi  tradenda  revocaretur;  vehementer  dolendum  est,  in  Collegiis, 
in  quibus  ad  illud  usque  tempus  sermo  latinus  semper  viguerat,  ex- 
inde  non  solum  physicas  et  mathematicas,  sed  logicas  quoque  et 
metaphysicas  lectiones  vernaculo  sermone  habere  coeptas  esse.  Qua= 
propter  cum  postrema  Congregatio  Generalis  et  ea,  quae  de  latinae 
linguae  usu  in  Societate  fovenda  generatim  constituta  sunt,  denuo 
confirmarit^),  et  nominatim  in  superioribus  classibus  latinam  linguam 
et  formam  syllogisticam  non  solum  retinendam,  sed,  sicubi  in  desue- 
tudinem  abierit,  omni  ope  revocandam  sanciverit^),  non  possum  non 
hujus  decreti  promptam  et  constantem  executionem  Superioribus  et 
reliquis,  ad  quos  pertinet,  enixe  commendare. 


X.    Capita  doctrinae  a  Professore  Philosophiae 
triennio   tradenda. 

De  Philosophiae  munere  et  partibus,  utilitate  et  varia  fortuna, 
breviter  et  accommodate  ad  incipientium  captum,  ita  ut  haec  prole- 
gomena  paucis  omnino  lectionibus  absolvantur. 

«)  Decr.  19.  2)  Decr.  30.  3)  Decr.  31. 


560  Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858. 


L  0  g  i  c  a. 

1.  De  Logicae  iiatura,  objecto,  fine  et  partitione.  Haec  quo- 
que  Magister  hoc  loco  breviter  pro  discentium  facultate  exponat,  infra, 
i.  e.  initio  secundae  partis  Logicae  aut  etiam  in  fine,  ubi  de  scientia 
agitur,  iatius  de  iisdem  disputaturus. 

2.  De  idea.  ejusque  partitionibus:  ubi  genus,  species  et  diffe- 
rentia,  proprium  et  accidens,  nec  non  quae  categoriae  dicuntur,  quan- 
tum  hoc  loco  satis  est,  explicentur;  de  signi  notione  et  divisione,  de 
terminis  eorumque  affectionibus  et  partitionibus,  praesertim  de  uni- 
vocis,  aeqiiivocis  et  analogis,  de  simplicibus  et  complexis:  tum  singu- 
lari  diligentia  de  definitione  et  divisione. 

H.  De  judicii  et  propositionis  notione  et  partitionibus :  de  pro- 
positionum  veritate  et  falsitate  aliisque  proprietatibus ;  de  earumdem 
oppositione,  aequipollentia  et  conversione. 

4.  De  ratiocinii  natura  et  principiis ,  de  varia  argumentatione 
ac  praecipue  de  syllogismo ,  ejus  structura  et  regulis ,  quae  singulae 
enucleate  explicandae;  de  inveniendo  medio;  de  fallaciis;  de  variis 
syllogismi  speciebus,  de  inductione  atque  caeteris  argumentandi  formis. 

5.  De  demonstrationis  natura  et  principiis,  de  medio  demon- 
strationis;  de  ejus  generibus,  nominatim  de  analytica,  synthetica  et, 
quae  ex  utraque  componitur,  regressiva.  Accurate  etiam  explicetur 
methodus  et  norma  disputandi. 

6.  De  vero  generatim  et  de  veritate  logica  in  specie;  num  in 
sensu,  an  in  solo  intellectu  esse  possit ;  num  in  simplici  intellectus 
apprehensione,  an  in  judicio  tantum  reperiatur. 

7.  De  ignorantia,  dubitatione,  opinione,  probabilitate  ejusque 
gradibus  diversis;  de  certitudine  et  evidentia  earumque  partitione; 
an  alia  alia  maior  esse  queat.     De  errore  ejusque  fontibus. 

8.  Sensus  intimi  natura  et  partitione  explicata,  declaretur,  quae 
per  eum  certa  fieri  possint,  quae  non  possint.  Corporum  deinde 
existentia  contra  IdeaHstas  et  sensuum  externorum  veracitas  contra 
Scepticos  defendatur. 

9.  De  intelligentia  et  ratiocinatione.  Universalibus,  praesertim 
specie,  accuratius  exphcatis,  imprimis  conceptuum  universalium  exi- 
stentia  asseratur,  mox  iis  objectivam,  ut  ajunt,  reaUtatem  respondere 
demonstretur,   refutatis   etiam  qui   critici   trauscendentales   dicuntur; 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858.  561 


postremo  (ad  refutandos  praecipue  recentiores  nonnuUos  Pantheistas) 
probetur,  unitatem,  quae  est  in  conceptu  universali,  in  rerum  natura 
non  actii,  sed  potentia  tantum  seu  fundamentaliter  reperiri.  De  ju- 
diciis  immediatis,  et  quomodo  judicia  omnia  ex  idearum  comparatione 
efflorescant.  De  ratiocinio,  praecognitis  et  praenotionibus;  ubi  de- 
clarandum  est,  quo  pacto  ratiocinio  novae  cognitiones  comparentur, 
necnon  quare  conclusioni  legitimae  falsum  subesse  nequeat,  et  qua 
ratione  praemissae  ad  assentiendum  conclusioni  cogant. 

10.  Auctoritatis  et  fidei,  quae  ea  nititur,  natura  exponatur,  et 
hujus  certitudo,  quanta  et  qualis  sit,  monstretur;  quo  loco  etiam 
artis  criticae  et  hermeneuticae  summa  principia  tradantur.  Agendum 
igitur  breviter  est  de  instrumentis  et  testibus;  atque  regulis,  quibus 
utrorumque  veracitas  cognoscitur,  expositis,  addenda  sunt  nonnulla 
de  critices  abusu,  illius  maxime,  quam  internam  vocant. 

11.  Ostendatur  Scepticismi  universalis  absurditas.  Quaeratur 
deinde,  quatenus  dubitatio,  quae  methodica  dicitur,  probanda,  quatenus 
rejicienda  sit;  ubi  ostendendum  erit,  neque  ex  sola  propriae  existentiae 
cognitione,  neque  ex  sola  intelligentia,  sed  ex  hac  et  experientia  simul 
ad  certam  rerum  cognitionem  perveniri. 

12.  Explicetur  vis  et  natura  sensus  naturae  communis,  eoque  ab 
hominum  consensu  distincto,  monstretur,  neutrum  haberi  posse  pro  uni- 
versaU  veri  norma  aut  certitudinis  principio;  atque  hic  expHcandura, 
quo  pacto  privata  intelligentia  naturalis  certitudinis  principium  dici 
possit  et  debeat,  subjecto  a  mediis  et  motivo  certitudinis  rite  discreto. 

13.  Praemissa  definitione  scientiae,  quae  tum  ab  intelligentia 
tum  ab  opinione  et  fide  discernitur,  agatur  de  relatione  inter  scien- 
tiam  et  fidem,  atque  demonstretur,  sicut  ante  omnem  fidem,  sive 
humanam  sive  divinam,  scientia  aUqua  necessario  praecedat,  ita  rur- 
sus  scientiam  quandam  ex  fide  nasci;  recte  tamen  ea  quoque  credi, 
quae  minimc  intelhguntur:  ubi  de  limitibus  humanae  intelligentiae. 
Agatur  etiam  de  scientiae  unitate  et  distinctione ,  atque  varia  disci- 
plinarum  genera  earumque  inter  se  nexus  explicentur. 

Metaphysica   Generalis. 

1.  De  Metaphysicae  objecto;  de  ejus  munere  causas  rerum  al- 
tissimas  explicandi;  de  primis  principiis,  quomodo  cognoscantur,  an 
demonstrari  possint. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI-  36 


562  Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858. 

2.  De  entis  conceptu  generalissimo ,  qui  analogus  esse  demon- 
stretur;  de  unitate,  identitate  et  distinctione;  ubi  nominatim  de  di- 
stinctione  inter  rei  constitutiva,  essentialia  et  attributa  agendum  est; 
de  veritate  et  falsitate;  de  bonitate  et  malitia;  de  ordine;  de  simili 
et  dissimili.  Explicentur  etiam  notiones  generales  de  pulchritudine 
et  sublimi,  quae  ad  metaphysicam  artium  (Aestheticam)  pertinent. 

3.  De  conceptu  finiti  et  infiniti,  ubi  quaeratur  etiam,  an  multi- 
tudo  infinita  possibilis  sit. 

4.  De  possibili  et  impossibili,  ubi  ostendendum,  internam  rerum 
possibihtatem  ex  Dei  potentia  aut  voluntate  non  pendere;  sed  in  ipsa 
Dei  natura  ultimo  fundari. 

5.  De  essentia  et  existentia,  de  substantiae  conceptu,  de  sub- 
stantia  simpHci  et  composita ;  de  natura  et  subsistentia ;  de  accedenti ; 
de  relatione. 

6.  De  principio  et  causa,  quo  loco  etiam  de  principio  causali- 
tatis  et  rationis  sufficientis  quaeratur;  de  variis  causarum  speciebus, 
ubi  non  solum  de  causa  efficiente  et  finali,  sed  etiam  de  formali  at- 
que  materiali,  nec  non  de  causa  universali  et  particulari,  necessaria 
et  libera  agendum  est. 

Metaphysica  specialis. 

1.  De  corporum  natura,  priucipiis  intrinsecis  et  elementis;  at- 
que  hic  non  solum  atomorum  et  elementorum  simplicium  systemata, 
sed  etiam  quae  Doctores  Scholastici  de  materia,  forma  et  privatione 
tradiderunt,  diligenter  expouenda  sunt:  quod  nisi  fiat,  gravissimae 
veterum  disputationes,  sive  philosophicae  sive  theologicae,  intelligi  non 
poterunt. 

2.  De  quantitate,  extensione,  continuo;  de  qualitate,  compene- 
tratione  et  reduplicatione  corporum. 

3.  De  motu,  duratione  et  tempore,  de  spatio  et  loco. 

4.  De  causalitate  physica  et  actione  corporum,  ubi  vera  effi- 
cientia  causarum  creatarum  non  spiritualium  modo,  sed  etiam  mate- 
rialium  defendenda  est. 

5.  De  legibus  naturae  earumque  constantia  et  contingentia;  et 
hic,  miracula  et  fieri  posse  et  ab  effectis  naturalibus  dignosci,  mon- 
stretur. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858.  563 

6.  De  rerum  naturalium  ortu  et  interitu;  de  earundem  muta- 
tione  et  conversione.  Atque  hic,  quoad  expedire  visum  fuerit,  de 
variis  cosmogoniae  et  geogoniae  systematibus  agatur,  iis,  quae  impia 
et  absurda  sunt,  refutatis. 

7.  De  vita  in  universum.  De  vita  organica.  De  vita  sensitiva, 
ubi  de  anima  bruti  agatur. 

8.  Anima  Immana  ex  ipsa  entis  intelligentis  natura  demonstretur 
non  solum  simplex,  h.  e.  partibus  extra  se  positis  non  constans,  sed 
etiam  spiritualis  esse,  substantia  scilicet  a  materia  ita  independens, 
ut  sine  ea  et  esse  et  operari  possit;  atque  hac  maxime  immateriali- 
tate  essentialis  ejus  ab  anima  bruti  differentia  ostendatur.  Probetur 
deinde,  animam  rationalem  non  posse  nisi  creatione  oriri,  eamque 
cum  corpore  ita  conjuugi,  ut  hujus  sit  vera  per  se  atque  imme- 
diata  forma,  systematibus,  quae  hanc  naturae  humanae  unitatem 
tollunt,  diligenter  refutatis*). 

9.  De  vi  sentiendi  atque  in  primis  de  sensu  interno,  num  aflfec- 
tiones  tantum,  an  substantiam  attingat,  quomodo  sensus  ab  intellec- 
tuali  sui  cognitione  differat;  ubi  eorum  quoque  refellenda  est  opinio, 
qui  existimant,  conscientia  sui,  qua  scilicet  homo  (pronomine  Ego) 
propriam  personam  asserit,  primo  et  directe  animam  tantum,  non 
naturam  anima  et  corpore  constantem,  comprehendi. 

10.  De  sensu  externo,  sensoriis  et  sensationibus ;  ubi  quaeratur, 
quomodo  et  per  quas  sensationes  corporum  existentia  cognoscatur, 
et  refutentur  ii,  qui  per  sensus  objectum  ipsis  proprium  vere  cognosci 
negant.  Denique  de  imaginatione  et  somniis,  ubi  etiam  aliquid  de 
erroribus  phrenologorum  addi  potest. 

11.  De  intelligendi  facultate  atque  imprimis  de  idearum  ori- 
gine;  refutatis  videlicet  erroribus  eorum,  qui  Empirici  vel  Sensistae 
dicuntur,  qui  omnia  a  sensibus  repetunt,  necnon  recentiorum  Ideali- 
starum,  Kantii  praesertim;  exponenda  sunt  systemata  illa  duo,  quo- 
rum  alterum  immediatam  intelligibilium,  sive  in  se  ipsis  sive  in  Deo, 
perceptionem,  alterum  intelligibilium  cognitionem  per  abstractionem  a 
sensibilibus  defendit.  Huic  posteriori  sententiae,  quam  S.  Thomas  et 
Scholastici  Doctores  communiter  tenent,  si  in  omnibus  et  singulis, 
quae  complectitur,  adhaerendum  Magistro  non  videatur,  multo  tamen 


•)  Litterae  apost.  SSmi  Dni  Nostri  PII  P.  P.  IX  ad  Emin.  S.  R.  E.  Card. 
De  Geissel  Archiep.  Colon.  d.  d.  15.  lun.  1857. 

36* 


564  Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858. 

minus  priori,  in  quo  plurima  insunt  pericula  ac  difficultates ,  adhae- 
reat.  Caveat  vero,  ne  aliorum  sententiis  erroris  notam  facilius  tri- 
buat,  aut  ea,  quae,  etsi  dubia,  innocua  tamen  sunt,  acrius  perstringat. 

12.  Agatur  etiam  hoc  loco  plenius  de  judicii  natura,  atque  illud 
non  voluntatis ,  sed  intellectus  actum  elicitum  esse  probetur.  De 
attentione,  reflexione,  idearum  associatione,  reproductione  et  recogni- 
tione.  De  loquela,  ejus  origine,  utilitate  et  necessitate,  ubi  refutandi 
sunt  Traditionales. 

13.  De  appetitu  sensitivo,  de  voluntate  et  libero  hominis  arbitrio. 

14.  De  animae  humanae  immortalitate  et  ultimo  fine,  de  hoc 
tamen  breviter,  uberiori  tractatione  in  Ethicam  dilata. 

15.  De  Dei  existentia.  Hic  ostendatur,  existentiam  Dei  posse 
et  debere  ex  effectibus  demonstrari,  atque  praecipua  arguraenta,  qui- 
bus  demonstratur,  diHgenter  explicentur. 

16.  De  Dei  unitate  atque  attributis  absolutis,  singulari  diligen- 
tia  ostendendo,  Deum  esse  vere  infinitum,  aeternum,  immensum,  im- 
mutabilem,  simplicissimum ,  actum  purissimum,  vitam  intellectivam 
subsistentem,  ut  confutentur  recentiores  Pantheistae,  quippe  qui  Deum 
faciant  ens  indefinitum,  potentiale,  mutabile  et,  ut  ajuut,  impersonale. 

17.  De  divino  intellectu  et  voluntate,  ubi  hujus  libertas  indiffe- 
rentiae,  praesertim  in  creando,  diligentissime  demonstretur ;  caeterum 
de  ea,  sicut  etiam  de  Dei  justitia  et  bonitate  necnon  de  praescientia 
libera  futurorum,  ita  agendum,  ut  ad  controversias  theologicas  non 
deflectatur. 

18.  Creationis  genuina  notione  dihgentissime  expUcata,  ostendatur, 
mundum  neque  ex  materia  praejacenti  effici,  neque  ex  Dei  substantia 
emanare  potuisse,  omnemque  rem  creatam  tota  essentia  a  Deo  diversam 
esse.  Quaeratur  etiam,  an  aeterna  creatio  possibilis  fuerit,  et  agatur  de 
mundi  perfectione  atque  ultimo  fine,  optimismo,  qui  dicitur,  refutato. 

19.  Denique  de  concursu  Dei  ad  creaturarum  actiones,  qui 
a  conservatione  causarum  creatarum  distinctus  esse  monstretur ;  post- 
remo  de  providentia  divina,  etiam  circa  mala. 


Philosophia  moraiis. 

1.  De  Philosophiae  moralis  objecto  et  partitione. 

2.  De  fine,  bono  et  malo  generatim.     De  ultimo   fine  et  beati- 
tudine  hominis;  de  hujus  vitae  destinatione. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858.  565 

3.  De  actuum  humanorum  natura,  libertate  et  moralitate.  De 
passionibus  quoque  et  habitibus,  noii  obiter  et  cursim,  sed  dihgenter 
et  solide  agatur. 

4.  De  lege  morali  generatim  et  de  lege  naturali  in  specie,  de 
ejus  conceptu  et  existentia,  ubi  imprimis  essentiale  inter  bonum  et 
malum  discrimen  tuendum  erit;  de  principio  cognitionis,  quod  in  na- 
tura  rationali  complete  spectata,  de  principio  obligationis,  quod  in 
voluntate  Dei,  sine  qua  nulla  perfecta  obligatio,  quaerendum  est,  de 
ultimo  denique  fundamento  (in  quo  utriusque  principii  ratio  reperitur), 
quod  est  ipsa  natura  divina.  Haec  quidem  diligenter  contra  Kantia- 
nos  et  plurimos  alios  defendenda  sunt:  addi  vero  potest,  etiamsi 
(quod  nonnulli  Scholastici  putarunt)  ex  sola  natura  rationah  aliqua 
obligatio  oriatur,  hanc  tamen  minime  posse  (id  quod  recentiores  illi 
volunt)  principium  esse,  quo  Dei  voluntas  vim  nos  obligandi  accipiat. 
Denique  hic  etiam  qui  vim  legis  naturalis  ab  utilitate  aut  sensu 
quodam  animi  repetunt  confutandi  erunt. 

5.  De  conscientia.     De  virtutibus  et  vitiis. 

6.  De  officiis  erga  Deum,  praecipue  de  cultu  Dei  interno  et 
externo.  Atque  hic  praecipuae  quaestiones  ex  philosophia  religionis 
inseri  poterunt. 

7.  De  officiis  erga  seipsum,  ubi  de  pravitate  suicidii  et  duelli, 
et  de  jure  repellendi  injustam  aggressionem. 

8.  De  officiis  erga  ahos,  tum  charitatis  tum  praecipue  juris. 
Itaque  de  juris  natura  et  partitione:  de  juribus  connatis  i.  e.  de  hber- 
tate  externa  et  hbertate  conscientiae,  de  jure  circa  honorem  et  famam; 
de  juribus  acquisitis,  maxirae  de  dominio  et  contractibus,  ubi  qui 
Socialismus  et  Communismus  dicuntur  refutandi  sunt. 

9.  De  vita  sociali  generatim,  ubi  pactum  sociale  Rousseavii  re- 
futandum.  De  familia,  ubi  de  conjugio  et  potestate  paterna,  quantum 
satis  est,  de  potestate  etiam  herih  et  servitute,  necnon  de  jure  haere- 
ditatis  agatur. 

10.  De  societate  civili,  ejus  natura  et  fine.  De  suprema  po- 
testate,  quae  in  se  spectata  ipsa  lege  naturali,  minime  vero  humana 
conventione  existit.  De  variis  regiminis  formis:  democratica,  aristo- 
cratica,  monarchica  et  mixta;  quae,  etsi  alia  in  aliis  rerum  adjunctis 
mehor,  per  se  ipsae  omnes  legi  naturah  conformes  sunt.  De  subjecto 
potestatis  supremae,  quod  variis  modis  legitime  determinatur;  ubi 
magna  circumspectione  utendum  et  inter  alia  monstrandum  est,  quan- 


566  Anordnung  des  3j.  philos.  Kursus  1858. 

tum  differat  sententia,  qua  Theologi  veteres  potestatem  supremam 
primitus  in  communitate  esse  statuebant,  a  doctrina,  qua  hodie  ea, 
quae  suprematia  plebis  appellatur,  suaderi  solet.  De  mutanda  civi- 
tatis  constitutione ,  ubi  ex  principiis  modo  positis  deducitur,  injuste 
agere  1?  eos,  qui  novam  regiminis  formam  alterutra  parte  invita  in- 
troducere  tentant;  2?  eos  quoque,  qui  communitatis  nomine  et  auc- 
toritate  subjectum  supremae  potestatis  mutare  praesumunt.  De  po- 
testate  leges  ferendi,  ubi  nonnulla  etiam  alia  de  lege  civili  addi  pos- 
sunt.  De  potestate  exequendi  et  administrandi  rempublicam  (breviter). 
De  potestate  puniendi,  ubi  jus  gladii  defendendum  erit. 

11.  De  jure  gentium,  de  mutuis  gentium  foederibus;  de  jure 
belli  et  pacis. 

12.  Hic  addi  potest  tractatio,  in  qua  ostendatur,  quid,  admissa 
Ecclesiae  institutione  divina,  de  ejus  relatione  ad  potestatem  civilem 
ex  principiis  juris  naturalis  judicandum  sit.  Asserenda  igitur  Eccle- 
siae  tanquam  Societatis  perfectae  plena  in  rebus  suis  independentia 
a  potestate  civili;  hiijus  autem  obligatio  non  sohim  obediendi  Eccle- 
siae  in  iis,  quae  ad  Dei  cultum  pertinent,  sed,  quoad  fieri  potest,  rei 
quoque  civihs  administrationem  attemperandi  Ecclesiae  necessitati  et 
emolumento.  De  potestate  autem  Ecclesiae  in  ipsa  regna  temporaha, 
principes  et  magistratus  non  agatur;  sed  positis,  quae  supra  enuntiata 
sunt,  principiis,  quaeratur,  debita  tamen  cum  moderatione  et  pruden- 
tia,  de  nonnulhs  juribus  vel  factis  particularibus,  ut  de  hbertate  cul- 
tus,  quae  quidem,  etsi  certis  hmitibus  circumscripta  ob  temporum  et 
locorum  conditionem  tolerari  ahquando  possit,  per  se  tamen  impia 
et  injusta  dicenda  est;  de  jure  Ecclesiae  possidendi  et  administrandi 
bona  temporaha;  de  legibus  civilibus  contra  crimina  in  rehgionem 
commissa;  de  placeto  regio. 


XI.  Has  igitur  materias  Lectores  nostri  ita  pertractent,  ut 
nuUam  quidem  praetermittant,  quam  accurate  et  sohde  non  expla- 
nent,  diutius  tamen  in  ns  morentur,  quae  pro  temporum  et  locorum 
conditione  ad  finem  nobis  propositum  prae  caeteris  opportunae  co- 
gnoscuntur.  Quodsi  ab  auctore,  qui  nobis  approbantibus  praelegitur, 
nonnuha  doctrinae  capita  supra  proposita  vel  nuhatenus  vel  obiter 
attinguntur,  Lector,  quae  desunt,    dictando  adjiciat.     Qui    etsi   non 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858.  567 

teiieatiir  singulas  quaestiones  eoclem  plane  ordine,  quo  supra  positae 
sunt,  explicare,  caveat  tamen  ne  temere  eas  permisceat,  nec  sibi  lici- 
tum  putet,  quae  uni  anno  adsignata  sunt,  in  alium  transferre. 

XII.  Porro  ut  gravissimo  incommodo,  quod  ex  opinandi  liber- 
tate  nascitur,  efficacius  occurreretur ,  Patres  congregati  optaverunt, 
ut  praeter  doctrinae  tradendae  capita  texeretur  catalogus  earum  opi- 
nionum,  quas  in  scholis  nostris  non  doceri  expedit.  Huic  quoque 
desiderio  ut  pro  virili  parte  obsequeremur,  Praepositis  Provincialibus 
mandavimus,  ut  hujuscemodi  opinionum  elenchum  in  sua  quisque 
Provincia  maturo  consilio  conficiendum  confectumque  ad  nos  mitten- 
dum  curarent').  Quae  autem  tum  ex  his  a  Provincialibus  exhibitis 
tum  ex  aliis  opinionibus,  quas  Praedecessores  nostri  variis  tempori- 
bus  prohibuere,  seligendae  visae  sunt,  eas  hic  subjicimus,  Superiori- 
bus,  ad  quos  pertinet,  enixe  commendantes ,  ut  nullam  earum  a 
nostris  tradi  et  defendi  patiantur. 


Propositioiies  aliquot  philosophicae,  quae  in  scholis 
Societatis  docendae  non  sunt^). 

1.  Mens  humana  de  omnibus  dubitare  potest  ac  debet,  praeter- 
quam  quod  cogitet  adeoque  existat^). 

2.  Reliqua  non  prius  nobis  certa  et  explorata  esse  possunt, 
quam  clare  innotuerit,  Deum  existere  summeque  bonum  esse,  non 
fallacem,  qui  mentem  nostram  inducere  in  errorem  velit*). 

3.  Nonnisi  per  fidem  divinam  certo  cognoscere  quisquam  potest, 
quod  aliqua  existant  corpora,  ne  suum  quidem^). 

4.  Id  omne  et  sohmi  id,  quod  clare  et  distincte  percipimus, 
certum  nobis  est. 


i)  V.  Encycl.  nostrum  d.  d.  3.  Dec.  1856. 

3)  Es  braucht  wohl  kaum  bemerkt  zu  werden,  dafs  der  P.  General  durch 
eine  solche  Weisung  fiir  die  Schulen  seines  Ordens  sich  nicht  das  Recht  der 
kirchlichen  Censur  anmafst.  Dieses  Recht  der  kirchlichen  Behorde  bleibt  ebenso 
unangetastet  wie  das  Recht  anderer  Schulen  in  strittigen  Fragen  anders  zu 
lehren.    Vergl.  S.  674  n.  XV. 

3)  Epist.  R.  P.  Michael.  Ang.  Tamburini  d.  d.  16.  lun.  1706.  de  30  pro- 
pos.  phil.  proscriptis.  prop.  1. 

*)  Id.  prop,  2.  5)  Id.  prop.  5. 


568  Anordnung  des  3j.  phllos.  Kurses  1858. 

5.  Certitudo  natiiralis  fundatur  in  actu  fidei  caecae,  quae  facul- 
tatum  cognoscendi  veracitati  adhibetur. 

6.  Supremum  et  unicum  veritatis  criterium  est  ratio  generalis 
seu  generis  humani  auctoritas '). 

7.  Sola  fides  parit  certitudinem^). 

8.  Nulla  veritas  ordinis  metaphysici  aut  moralis  independenter 
a  revelatione  divina  cognosci  potest,  saltem  cognitione  rettexa. 

9.  Ratio  humana  propriis  viribus  non  potest  ullas  veritates 
invenire,  sed  tantum  acceptas  confirmare  aut  illustrare. 

10.  Methodus  philosophica,  quotics  ratione  privata  nititur,  non 
auctoritate  sensuque  communi,  eodem  numero  habenda  est  ac  metho- 
dus  theologica  protestantium. 

11.  Intellectus  finitus  hoc  ipso,  quod  finitus  est,  semper  et  in 
omnibus  errori  obnoxius  est^). 

12.  Vocabula  ad  cogitandum  vel  saltem  ad  reflectendum  ita 
sunt  necessaria,  ut  sine  illis  mens  nullos  conceptus  aut  judicia  for- 
mare  possit. 

13.  Intellectus  primo  et  directe  non  res  ipsas,  sed  ideas  a  rebus 
acceptas  cognoscit. 

14.  Philosophiae  munus  est  demonstrare  ea,  quae  sunt,  non 
potuisse  non  esse. 

15.  Mens  humana,  si  se  ipsa  noverit,  causas  rerum  omnium, 
quas  experientia  vel  fide  cognovit,  investigare  potest. 

16.  Is  Philosophiae  ac  scientiae  profectus  admitti  potest,  ut, 
quaecumque  fides  christiana  credenda  proponit,  notionibus  propriis, 
non  solum  analogicis  apprehendantur  et  ex  principiis  rationalibus  de- 
monstrari  possint. 

17.  Nominatim  mysterium  SS.  Trinitatis  ratio  probe  exculta, 
etsi  non  per  se  ipsa  invenire,  tamen  postquam  semel  revelatione 
cognitum  est,  evidenter  demonstrare  potest. 

18.  Philosophia  ita  sui  juris  est,  ut  a  nuUa  altiori  scientia  di- 
rigi  aut  judicari  debeat. 

19.  Relationes  omnes  sunt  mere  ideales^). 

20.  Existentia  rei  est  ipsa  ejus  operatio. 


i)  Cf.  Epist.  R.  P.  Al.  Fortis   de  quibusdam   propositionibus  phil.   non  do- 
cendis.    d.  d.  4.  Oct.  1823.  prop.  1. 

2)  Fort.  prop.  2.  3)  Fort.  prop.  5. 

4)  Cf.  Ordinat.  pro  Stud.  super.  1\.  P.  Fr.  Piccoloniinoi  an.   1(351.  prop.  3. 


Anordnung  des  3,j.  philos.  Kurses  1858.  5g9 


21.  Extenso  relatio  ad  spatiuiu  ita  cst  cssentialis,  ut  neque 
omnipotentia  diviua  tolli  possit'), 

22.  Philosophice  dcmoustratur,  accideutia  corporum  etiam  per 
omnipotentiam  Dei  a  substantia  separata  conscrvari  uon  posse^). 

23.  Substautia  generatim  atque  substantia  corporis  speciatim 
nihil  est  aliud,  quam  vis  quaedam  simplex,  reliqua  omnia,  quae 
praeter  eam  vim  corpori  iusunt,  accidentia  sunt.  Haec  doctrina  usui 
esse  potest  in  philosophia,  quaudo  explicauda  est  origo  auimae  hu- 
manae,  atque  etiam  in  Theoloj^ia,  cum  de  SS.  Eucharistia  agitur. 

24.  Penetratio  corporum  proprie  dicta  involvit  contradictiouem-''). 

25.  Potest  dari  creatura,  quae  uatura  sua  habeat  virtutem  priu- 
cipalem  creandi^). 

26.  Creatio  non  est  productio  rei  ex  nihilo,  sed  productio  rei, 
quae  fit  a  solo  Deo  sine  consortio  alterius  causae  efficientis^). 

27  Idea  creationis  est  primitiva,  et  ad  eam  asceudere  nequimus 
per  cognitionem  rerum  creatarum ;  nec  creatio  ex  causalitatis  prin- 
cipio,  sed  principium  hoc  ex  creatione  deduci  debet. 

28.  Finis  mundi  non  est  gloria  Creatoris,  sed  felicitas  creaturae. 

29.  Conservatio  rerum  creatarum  non  est  actio  Dei  positiva, 
sed  hoc  ipso  res  conservantur,  quod  non  destruuntur. 

30.  Nulla  substantia  neque  spiritualis  neque  corporea  potest 
vel  ab  ipso  Deo  ad  nihilum  redigi^). 

31.  Deus  non  immediate,  h.  e.  actione  a  conservatione  distincta, 
ad  omnes  eflectus  causarum  secundarum  concurrit'). 

32.  Deus  solus  per  causas  creatas  agit;  nulli  autem  creaturae  com- 
petere  potest  potentia  seu  vis  propria  et  iutrinseca  agendi  ad  extra^). 

33.  Corpus  moveri  uihil  est  aliud,  nisi  illud  a  Deo  conservari 
aliis  atque  aliis  in  locis  successive^). 

34.  Solus  Deus  est,  qui  movere  possit  corpora;  Angeli  vero, 
anima  rationalis  ipsaque  corpora  non  sunt  causae  motus  efficientes, 
sed  occasionales  tantum'^), 

1)  Cf.  Tamb.  prop.  10  et  11.  Epist.  R.  P.  Fr.  Retz.  de  19.  propos.  phil. 
proscript.  d.  d.  8.  Nov.  1732,  prop.  1. 

2)  Cf.  Tamb.  pr.  29.  Retz,  epist.  d.  13.  Aug.  1735.  Epist.  R.  P.  Ign.  Vice- 
comitis  de  stud.  phil.  a.  17.  lul.  1752.     Piccolominei,  prop.  theol.  13. 

3)  Tainb.  prop.  12.  *)  Piccol.  prop.  12.  5)  id    prop.  13. 
6)  Tamb.  prop.  9.                 ^)  Cf.  Piccolom.  prop.  21. 

8)  Ordinatio  pro  stud.  super.  edita  a  R.  P.  Joanne  Roothaan  anno  18.W. 
prop.  6.  y)  Tamb.  prop.  18.  '")  Tamb.  prop.  19. 


570  Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858. 

35.  Bruta  simt  mera  automata  omni  sensu  et  cognitione  ca- 
rentia'). 

36.  Bruta  circa  objecta  particularia  discurrunt  vero  et  proprie 
dicto  discursu^). 

37.  Facultates  intellectuales  ex  sensibilitate  transformata  oriuntur. 
38    Mens    apprehendendo   seu    percipiendo    non    agit,    sed   est 

facultas  mere  passiva^). 

39.  Possibilis  est  creatura,  quae  habeat  actum  intellectus  identi- 
ficatum  cum  substantia^). 

40.  Essentia  animae  intelligentia  tantum  et  voluntate  constitui- 
tur;  facultates  autem  et  habitus,  sive  naturales  sive  supernaturales, 
aliud  non  sunt,  quam  actus  permanentes, 

41.  Judicium  et  illatio  sunt  actiones  non  intellectus,  sed  volun- 
tatis^). 

42.  Potest  aliquid  substantiale,  natura  sua  incorruptibile  atque 
independens,  a  materia  educi^). 

43.  Possibilis  est  anima  spiritualis  (i.  e.  a  materia  independens), 
quae  non  sit  intellectiva^). 

44.  Dantur  in  homine  simul  et  permanenter  plures  aniraae 
realiter  inter  se  distinctae^). 

45.  Unio  naturalis  animae  et  corporis  dici  potest  et  est  unio 
hypostatica^). 

46.  Animae  rationalis  unio  cum  corpore  in  eo  solum  consistit, 
quod  Deus  voluerit,  ad  certas  mutationes  corporis  certas  in  anima 
perceptiones  aut  motus  excitari,  et  vice  versa  pro  certis  animae  co- 
gitationibus  seu  vohintatibus  certos  in  corpore  motus  sequi"'). 

47.  Anima  humana  non  immediate  a  Deo  creatur,  sed  a  parenti- 
bus  per  generationem  producitur,  saltem  quatenus  est  sensitiva. 

48.  Corpus  et  anima  dynamice  tantum,  non  vero  entitative 
uniuntur;  h.  e.  ita  conjuncta  sunt,  ut  in  se  invicem  agant,  non  vero 
ut  constituant  unam  naturam  seu  essentiam. 


1)  Tamb.  prop.  21.  2)  Piccol.  prop.  46. 

3)  Tamb.  prop.  26.  Cf.  Piccol.  prop.  45. 

*)  Piccol.  prop.  52.  Cf.  Retz  prop.  9.    Roothaan  prop.  7. 

5)  Tamb.  prop.  27.  6)  Piccol.  prop.  17. 

■^)  Piccol.  prop.  53.  8)  id  prop.  44.  ^)  Roothaan,  prop. 

'0)  Tamb.  prop.  22. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858.  571 


49.  Conscientia  siii  est  ratio  formalis  personae,  seu  per  con- 
scientiam  siii  natiira  rationalis  constituitur  persona. 

50.  Anima,  corpori  unita,  virtute  naturali  in  eum  statura  trans- 
ferri  potest,  in  quo  a  corpore  independens  ad  instar  animae  separatae 
seu  puri  spiritus  cognoscat  et  intelligat. 

51.  Mens  nostra  eo,  quod  finita  sit,  nihil  certi  de  infinito  pot- 
est  scire:  proindeque  a  nobis  disputari  de  illo  nunquam  debet*). 

52.  Existentia  Dei  est  prima  veritas,   quae  certe  cognoscitur^). 

53.  Ex  existentia  entis  contingentis  male  deducitur  existentia 
entis  necessarii,  h.  e.  Dei^). 

54.  Hujusmodi  demonstratio  Dei  ex  effectibus  saltem  iion  est 
perfecta  sive  apodictica. 

55.  Ex  consideratione  rerum  creatarum  Dei  cognitio  in  nobis 
oriri  non  potest,  sed  tantum  perfici. 

56.  Principium  sentiens  fit  intelligens  idefi  entis  ei  communi- 
cata,  quae  quidem  idea  est  ipsa  forma  intellectus. 

57.  Objectum  reale  ideae  entis  transcendentalis  et  generahssirai 
est  Deus. 

58.  Conceptus  finiti  et  contingentis ,  utpote  negativus,  absque 
praevio  et  affirraativo  conceptu  entis  infiniti  et  necessarii  elformari 
nequit 

59.  Non  possumus  concipere  essentias  rerum,  nisi  praevio  con- 
ceptu  Dei,  etsi  Deus  hoc  conceptu  non  cognoscatur  reflexe  et  distincte, 
sed  tantum  directe  et  velut  in  confuso,  scihcet  ut  ens  simphciter. 

60.  Idea  Dei  ut  entis  simphciter,  etsi  non  actualis  sed  habi- 
tualis,  nec  reflexa  sed  directa,  menti  est  essentiahs. 

61.  Lumen  intellectuale  objectivum  est  ens  infinitum  nienti 
praesens,  et  ei  prima  principia  objiciens;  subjectivum  est  ipse  in- 
tellectus  ea  notitia  informatus. 

62.  Prima  intelhgibilia  sunt  archetypa  seu  exemplaria  divini 
intellectus,  a  nobis  in  se  ipsis,  per  intuitivam  scilicet  ideam  entis, 
obscure  saltem  et  imphcite  cognita,  per  quae  deinde,  accedente  sensa 
tione,  rerum  naturas  perspicue  et  exphcite  cognosciraus. 

63.  Actu  primario  (idea  entis  universahssimi)  intehectus  emi- 
nenter  et  imphcite,  etsi  directe  et  habituahter,  cognoscit  omne  oranino 


1)  Tamb.  prop.  4.  2)  Fort.  prop.  3.    Cf.  Roothaan,  prop.  2. 

3j  Fort.  prop.  4. 


572  Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858 

ens  sub  ratione  omnis  cognoscibilitatis ;  et  ideo  ille  actus  sujectivus 
omnes  alios  actus  subjectivos  eminenter  continet,  ut  etiam  actus  ob- 
jectivus  (Deus  tanquam  ens  universale)  omnia  alia  entia  eminenter  et 
implicite  continet. 

64.  Cum  intelligimus  necessitatem  metaphvsicam  et  intrinsecam 
possibilitatem  rerum ,  objectum  reale  hujus  conceptus  est  ipse  Deus, 
quamvis  in  confuso  tantum  necdum  explicite  cognitus  ut  Deus. 

65.  Deus  ut  agens  ad  extra  immediate,  h.  e.  in  ipsa  operatione 
sua,  a  nobis  naturali  facultate  cognoscitur. 

66.  Doctrina  Scholasticorum ,  qua  ideas  per  abstractionem  a 
sensibilibus  oriri  statQunt,  nullatenus  aut  certe  parum  differt  a  syste- 
mate  recentiorum,  qui  Sensistae  dicuntur. 

67.  Deus  in  simplicissima  sua  entitate  continet  reah*ter,  licet 
absque  forma,  entia  omnia  distincta  et  diversa,  adeoque  essentia  om- 
nium,  quaecumque  sunt,  non  est  realiter  diversa  ab  ipsa  Dei  essentia. 
et  inde  est,  quod  ens  simpliciter  et  ens  finitum  non  faciunt  nuraerura '). 

68.  Esse  divinura  et  esse  creaturarum  genere  conveniunt,  et 
sola  specie  differunt. 

69.  Creare  est  actuare  formaliter  essentiam  rei  in  Deo  rea- 
liter  contentam;  seu  actio  creandi  est  actus  Dei,  quo  Deus  actuando 
seipsum  ut  ens  eminens  hominis,  v.  g.  hominem  formalera,  a  seipso 
forraaliter  distinguit,  negat  et  excludit,  ac  extra  se  actuat  et  ponit^). 
Hoc  ens  formale  substantiae  creatae  remanet  post  creationera  com- 
prehensum  in  ente  eminente  seu  in  Deo,  tanquam  pars  in  toto,  non 
quidem  in  toto  formali,  sed  in  toto  infinito,  simplicissimo ,  quod  suas 
quasi  partes  absque  ulla  sui  divisione  et  diminutione  extra  se  ponit. 

70.  Deus  se  actuando  ut  ens  eminens  hominis  liberi^),  constituit 
ipsius  essentiam  et  possibilitatem  omnesque  ipsius  proprietates  et 
facultates,  actus  et  modos. 

71.  In  Deo  nec  est  necessitas  nec  libertas  proprie  dicta. 

72.  Rejicienda  est  distinctio  a  Theologis  invecta,  qua  Dei  actus 
ad  intra  necessarios,  ad  extra  liberos  esse  statuitur. 

73.  Tara  necessarius  et  tam  liber  est  actus  creationis,  quam 
necessarius  et  liber  est  actus,  quo  Deus  amat  se  ipse. 


1)  Cf.  Roothaan,  prop.  3.  2)  Roothaan,  prop.  4. 

3)  Roothaan,  prop.  5. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858.  573 

74.  Voluntas  humana  omni  actu  suo  appetit  bonum  simpliciter, 
quod  est  bonum  summum  seu  Deus. 

75.  Finis  praesentis  vitae  non  est  sola  dispositio  ad  beatitu- 
dinem  aeternam,  sed  etiam  temporalis  et  externa  felicitas,  ita  ut 
hanc  praeter  virtutem  prosequi  teneamur. 

76.  Cultus  Dei  exteruus  non  per  se  ipse  debitus,  sed  solum 
propter  fovendum  internum  adhibendus  est. 

77.  Homo  natura  autonomus  est  adeoque  nulli  superiori  sub- 
ditur,  quem  libere  non  elegerit.  Auctoritas  proinde  nihil  ahud  est, 
quam  summa  voluntatum,  judiciorum  et  virium,  quibus  homines  in 
societate  se  abdicant,  ut  inde  fiat  possibilis  humana  societas. 

78.  Jus  innatum  externae  Ubertatis  ad  actus  omnes,  aliorum 
hominum  juribus  non  contrarios,  extenditur;  quare  actionem,  quam- 
vis  intrinsece  malam,  qua  tamen  aliena  jura  non  violantur,  nunquam 
legitime  impedimus. 

79.  Jus  proprietatis  non  continetur  lege  naturali,  sed  arbitraria 
hominum  conventione  introductum  est. 

80.  Proprietas  ab  una  lege  civili  pendet,  nec  nisi  in  eadem 
lege  jus  succedendi  totum  fundatur. 

81.  Testamenta  nonnisi  ex  dispositione  juris  positivi  vim  obli- 
gandi  sortiuntur.  —  — 


XIII.  Itaque  propositiones  hae  omnes  ne  a  Societatis  homini- 
bus  sive  in  scholis  tradantur,  sive  in  disputationibus  propugnentur, 
sive  etiam  libris  edendis  inserantur,  interdicimus  et  proliibemus:  ideo- 
que  hunc  Catalogum  cum  singulis  Professoribus  et  Praefectis  supe- 
riorum  facultatum,  necnon  cum  librorum  Revisoribus  communicari 
volumus;  omnesque  in  Domino  hortamur,  ut  in  re  tam  gravi  dignos 
se  Societatis  filios  prompta  et  constanti  obedientia  exhibeant.  Absit 
autem,  ut  quisquam  id  sibi  praestitisse  videatur,  si  de  mente,  qua 
haec  nostra  Ordinatio  edita  est,  parum  sollicitus  id  tantum  provideat, 
ne  sententias,  quas  proscripsimus,  iis,  quibus  nos  usi  sumus,  vocabu- 
lis  enuntiet,  aut  ipsas  quidem  sententias  hic  positas,  non  vero  quae 
cum  iis  necessario  conjuncta  sunt  evitet.  Et  ut  de  mente  nostra 
dubitari  nequeat,  expresse  declaramus,  ad  uniformitatem  et  securi- 
tatem  philosophiae  institutionis   coram  Deo  Domino  nostro  id  nobis 


574  Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858. 


necessarium  visum  esse,  ut  in  iis  praesertim  quaestionibus  philoso- 
phicis,  quae  cum  theologicis  connexae  sunt,  Lectores  et  Scriptores 
nostri,  quoad  Institutum  non  uno  in  loco  praecipit'),  vestigia  Ange- 
lici  Doctoris  S.  Thomae ,  exemplo  et  ductu  eorum,  qui  omni  tempore 
his  studiis  in  Societate  maxime  floruerunt,  consectentur.  Quod  qui 
ex  animo  facere  conabuntur  haud  difficiliter  intelligent,  quorsum, 
quae  in  singulis  materiis  statuimus,  collineent,  atque  eos  quoque 
scopulos,  qui  a  nobis  explicite  non  sunt  indicati,  vitabunt. 

XIV.  Neque  enim  propositum  nobis  esse  poterat,  errores  omnes, 
a  quibus  periculum  aliquod  imminere  posset,  singillatim  persequi; 
sed  eas  opiniones  simul  collectas  exhibere,  quae  hac  nostra  aetate 
studiosius  vitandae  esse  viderentur.  Inter  quas  nonnullae,  quas  a 
Societatis  hominibus  nunquam  traditas  esse  confidimus,  ideo  nihilo- 
minus  recensitae  sunt,  ut  Magistri  tanto  diligentius  auditores  quoque 
suos  ab  iis  admittendis  absterrerent  Quamquam  nec  id  postulandum 
est,  ut  omnes,  quas  notavimus,  propositiones  a  Magistro  data  opera 
refutentur;  cum  alias  silentio  praeterire  satis  esse  possit,  aliae  in 
Philosophia  quidem  vitandae,  sed  in  Theologia  demum  ex  proposito 
refellendae  sint. 

XV.  Caeterum  quod  alias  a  Praedecessoribus  nostris  declaratum 
est,  id  nos  quoque  denuo  edicimus,  videlicet  in  animo  nobis  minime 
esse,  sententias,  quas  recensuimus,  censura  ahqua  afficere,  cum  hoc 
sit  altioris  potestatis,  sed  tantum  ad  majorem  fructum  in  auditoribus 
faciendum  statuere,  ut  in  scholis  Societatis  nostrae  non  doceantur. 
Quoniam  enim  ad  hunc  fructum  consequendum  non  semel  nobis  in 
Constitutionibus  et  Cong.  GG.  decretis  praecipitur,  ut  in  quavis 
facultate  non  securam,  sed  securiorem,  nec  approbatam,  sed  magis 
approbatam  doctrinam  sequamur,  non  quaevis  alicujus  opinionis  pro- 
babilitas  sufficit,  ut  in  scholis  nostris  tradi  aut  in  disputationibus 
defendi  possit.  Quare,  ut  monuit  R.  P.  Franc.  Piccolomineus^);  »nec 
>cuiquam  patrocinari  debet,  si  quae  forte  ex  illis  propositionibus 
»reperiantur  apud  aliquos  auctores  vel  in  libris  jam  editis  a  nostris, 
»etiam  cum  aliqua  approbatione;  nam  optandum  fuerat,  ut  diligen- 
»tiores  fuissent  et  severiores  plerique  revisores.«  Accedit,  quod 
major  etiam  in  scholastica  doctrina,  quam  in  scribendis  libris  cautio 


1)  Cong.  V.  D.  41,  .56.  —  Rat.  stud.  Reg.  prof.  phil.  6.  Cf.  Reg.  prof.  theol. 
2,  3,  4.  Reg.  5,  10.  2)  Ordin.  pro  stud.  sup.  n.  15. 


Anordnung  des  3j.  philos.  Kurses  1858.  575 


adhibenda  est.  Plurimum  enim  interest,  primam  in  quavis  facultate 
institutionem  quam  maxime  solidam  et  tutam  esse;  cum  in  hac  re- 
liqua  cultura  animi  et  eruditio  velut  in  fundamento  suo  nitatur,  et, 
siquid  in  ea  peccatum  est,  id  postmodum  aegerrime  emendetur.  Ad 
haec  non  securitas  modo,  sed  uniformitas  quoque  doctrinae  ab  In- 
stituto  nobis  saepe  et  graviter  commendatur.  Quae  quidem  si  non 
una  de  causa  omni  tempore  expetenda  erat,  hac  nostra  aetate  summe 
necessaria  existimari  debet.  Cum  enim  post  tot  rerum  paene  omnium 
violentas  commutationes  in  ratione  quoque  studiorum  pleraque  hac- 
tenus  incerta  fluctuent,  et  maxima  sit  apud  ipsos  populos  christianos 
in  disciplinis  praesertim  philosophicis  opinionura  discrepantia,  fieri 
plane  non  potest,  ut  Societas  ad  instaurandam  rectam  juventutis  in- 
stitutionem  et  ad  sanam  doctrinam  tuendam  valide  conferat,  nisi  filii 
ejus  inter  se  ipsi  quam  fieri  potest  arctissime  conjuncti  unius  oris  et 
labii  fuerint.  Hic  autem  consensus  nullus  certe  esse  potest,  si,  quae- 
nam  ex  multis,  quae  circumferuntur,  sententiis  ad  scholasticam  in- 
stitutionem  aptiores  sint,  privato  Magistrorum  judicio  detiniendum 
prorsus  relinquitur. 

XVI.  Jam  vero  nec  illud  praetereundum  est,  de  quo  dubitare 
nemo  potest,  eo  scilicet  religiosius,  quae  in  eum  finem  a  Societatis 
Praepositis  sancita  fuerint,  nostris  Lectoribus  custodienda  esse,  quod 
non  suo,  sed  Societatis  nomine  et  auctoritate  docendi  munere  fun- 
guntur.  Et  si  Societas  ab  omnibus,  quibus  hoc  munus  defert,  suo 
jure  postulat,  ut  illud  ad  normam  a  se  praescriptam  exerceant;  multo 
magis  ab  iis,  quibus  suam  ipsius  juventutem  instituendam  tradiderit, 
expectare  atque  exigere  debebit,  ut  audientium  animos  non  suis  quis- 
que  opinionibus,  sed  doctrina  a  Societate  probata  imbuant.  Ea  qui- 
dem  est  temporum  nostrorum  iniquitas,  ut  sperare  vix  liceat,  fore 
ut  plerique  omnes  in  approbanda  philosophica  doctrina,  quaecumque 
fuerit,  consentiant;  id  tamen  me  sperare  posse  laetor,  fore  ut  apud 
Societatis  filios  satis  causae  sit  ad  parendum  voluntatem  nosse  mode- 
ratorum.  Neque  enim  diffident,  a  Deo  prae  reliquis  illos,  quibus 
ipse  universalis  boni  providentiam  in  Societate  credidit,  illuminari  et 
dirigi,  probeque  norunt,  nisi  horum  voluntati  obtemperent,  nunquam 
fore,  ut  studiorum  ac  laborum  suorum  fructum  eum,  quem  solum 
sibi  aliisque  optare  debent,  consequantur. 

XVII.  Ut  igitur  haec  omnia  fideliter  et  constanter  in  opus  de- 
ducantur,  exemplo  ejusdem  Praedecessoris  nostri  Francisci  Piccolo- 


576  An  die  Provmzialobern  uber  die  3j.  Philos.  1858. 

minei '),  imprimis  Rectores  Collegiorum,  in  quibus  superiores  traduntur 
facnltates,  monemus,  ut  hujus  Ordinationis  nostrae  executionem  inter 
praecipuas  sui  muneris  curas  ponant;  de  scholis  saepe  et  diligenter 
inquirant,  et  singulis  annis  in  renovatione  studiorum  eam  omnibus, 
ad  quos  spectat,  in  memoriam  revocari  curent.  Provinciales  deinde, 
cum  ejusmodi  Collegia  visitant,  vocato  etiam  ad  consultationem  stu- 
diorum  Praefecto,  examinent  attente,  quomodo  ea,  quae  statuimus, 
serventur,  atque  hujus  sui  officii  rationem  reddant  Praeposito  Gene- 
raii,  ad  quem  de  eadem  observatione  Consultores  quoque  et  Prae- 
fectus  studiorum  quotannis  referant.  Nec  enim,  nisi  viribus  con- 
junctis  nitamur  et  sedulam  pro  suo  quisque  munere  operam  navemus, 
fas  est  sperare  futurum  esse,  ut,  quae  Deo  disponente  sancita  sunt, 
ad  ejusdem  Dei  laudem  et  gloriam  opere  compleantur. 


Anbang    zur    Verordnung    des    P.    General    Beckx 

iiber  das  dreijahrioe  pbilos.   Studium^). 

11.  Mai  1858. 

(Arcli.  Germ.  II  B.  36.   Der  anitl.  autograpli.  Drack,  2  Bl.  in  carta  Roiuana.) 

Rev.  in  Chr.  P.  —  Pax  Chr. 

Per  cursorem  hodiernum  Ordinationem  pro  studio  philosophico 
ex  mandato  Congregationis  Generalis  ultimae^)  confectam  ad  R^  V™ 
expedivi,  plura  ejusdem  exempla,  cum  data  occasio  fuerit,  missurus 
—  Etsi  non  pauca,  quae  executionem  respiciunt,  in  ipsa  ordinatione 
statuta  sint,  iis  tamen  nonnulla  per  hasce  litteras  addenda  esse  exi- 
stimavi. 

Quoniam  Ordinatio  haec  eo  imprimis  spectat,  ut  studia  Nostro- 
rum  ad  debitum  finem  dirigantur,  praecip.ua  Provincialium  cura  esse 
debebit,  ut  in  Collegiis,  ubi  Nostri  student,  singula,  quae  praescrip- 
simus,  quam  fideliter  in  opus  deducantur. 

Ad  externos  vero  auditores  quod  pertiuet,  cum  ad  triennium 
generatim  obligari  nequeant,  atque  insuper  absoluto  biennio  multis  in 


1)  Ordin.  pro  stud.  sup.  n.  16. 

2)  Das  Schreiben  ist  an  die  sammtlichen  Provincialobern  gerichtet. 

3)  Die  22.  vom  Jahre  1853. 


An  die  Provinzialobern  iiber  die  3j.  Pbilos.  1858.  577 


locis  exameii,  cujus  materiam  leges  civiles  detiniunt,  subire  teneantur; 
in  horum  studiis  ordinandis  major  quaedam  libertas  Provinciarum 
Praepositis  concedenda  erat.  Ea  tamen,  quaeso  R*  V*  ita  utatur, 
ut  non  solum,  quemadmodum  in  Ordinatione  dicitur,  Nostrorum  in- 
stitutio  nihil  inde  detrimenti  capiat,  sed  ipsi  etiam  externi  ad  doctri- 
nam,  quoad  fieri  potest,  solidam  in  scholis  nostris  provehantur. 

Etsi  enim  ad  majus  Dei  obsequium  tempori  aliquantum  cedendo 
adolescentes,  qui  gymnasia  nostra  frequentant,  iis  disciphnis,  quas 
mores  et  leges  regionum  prae  ceteris  requirunt,  rite  instruendos 
assumimus ;  eo  tamen  intentio  et  conatus  noster  semper  ferri  debent, 
ut,  quantum  in  nobis  sit,  juventutis  institutio  ab  eruditionis  va- 
rietate,  quam  saecuhmi  nostrum  affectat,  ad  verae  scientiae  sim- 
plicitatem,  quae  tanto  est  utihor,  quanto  illa  speciosior,  revocetur. 

Quodsi  externorum  auditorum  solida  in  rebus  philosophicis  in- 
stitutio  curae  nobis  esse  debet;  multo  magis  sollicitos  nos  esse  opor- 
tet,  ut,  dum  ad  eam  sibi  doctriuam  comparandam  incumbunt,  in  Dei 
Creatoris  et  Redemptoris  nostri  cognitione  et  amore  roborentur  atque 
proficiant.  Ecquid  enim  tristius  accidere  nobis  posset,  quam  ado- 
lescentes  ex  his  schoHs  prodire  erga  religionem  nostram  sanctissimam 
indifferentes,  vel  salteni  non  ita,  ut  decet,  affectos,  aut  contra  pericula, 
quibus  ipsorum  nedum  pietas,  sed  fides  quoque  ipsa  objicietur,  parum 
munitos?  Non  quidem  placuit  scholam,  in  qua  quae  dicitur  philoso- 
phia  religionis  doceatur,  generatim  praescribere ;  propterea  quod  plu- 
rima,  quae  in  ea  tradenda  essent,  in  Metaphysica  et  Morali  Philoso- 
phia  propriam  sedem  habent,  reliqua  autem  ad  rehgiosam  institutio- 
nem  utilia  opportuno  loco  inseri  possunt:  at  vero  eo  magis  vigilan- 
dum  erit,  ut  Magistri,  quae  eum  ob  finem  in  Ordinatione  praescripta 
sunt,  singulari  dihgentia  exequantur. 

Quo  loco  non  praetermittam,  quin  usum  in  multis  Collegiis  re- 
ceptum  cum  laude  commemorem,  ut  scilicet  diebus  dominicis  insti- 
tutio  catechetica  philosophiae  auditoribus  accommodata  habeatur. 
Uberior  enim  et  accuratior  dogmatum  et  praeceptorum  sacrorum  co- 
gnitio  cum  pietatem  nutrit,  tum  fidem  confirmat.  Enimvero  haec 
omnisque  alia  doctrina  tum  demum  fructuosa  erit,  si  Praeceptor,  ut 
regulae  ipsi  praescribunt,  non  unum  alterumve  doctrinae  caput,  sed 
universam  philosophiam  ita  tractare  studeat,  ut  auditores  ad  cogni- 
tionem  sui  Creatoris  excitet,  (Reg.  Prof.  phiL  1)  et  peculiaris  ejus 
intentio  tum  in  lectionibus,  quotiescumque  se  obtulerit  occasio,  tum 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI.  37 


578  An  die  Provinzialobern  iiber  die  3j.  Philos.  1858. 

extra  eas  eo  feratur,  ut  discipulos  ad  obsequium  et  amorem  Dei  ac 
virtutum,  quibus  ei  placere  oportet,  permoveat  (Reg.  Prof.  supr. 
fac.  1,  2,  3);  si  eos  et  crebris  apud  Deum  precibus  ac  religiosae  vitae 
suae  exemplis  juvet  et  alliciat,  ac  pridie  saltem  solemniorum  dierum 
non  omittat  eos  ad  persolvenda  pietatis  christianae  officia  paterno 
aifectu  hortari.  Quae  quidem  tanti  ad  finem  nobis  propositum  mo- 
menti  sunt,  ut,  si  quis  Lectorum  in  iis  praestaudis  officio  defuerit, 
in  eum  R.  V.  serio  animadvertat,  et,  si  non  resipuerit,  id  R^f  V^® 
satis  caussae  esse  debeat  eum  a  docendi  munere  removendi. 

Venio  jam  ad  aliud,  quod  R^®  V*f  prudenti  zelo  magnopere  in 
Domino  commendare  debeo.  Pleraeque  oranes  Provinciae,  quae  elen- 
chum  propositionum  non  docendarum  exhibuere,  postularunt,  ut  doc- 
trina  quaedam  de  natura  et  origine  idearum,  quae  Platonis  nomine 
vulgo  circumfertur,  magistris  nostris  prohiberetur,  propterea  quod 
non  solum  minus  probabilis,  sed  etiam  minus  tuta  imo  vero  periculi 
plena  atque  ideo  dudum  a  S.  Thoma  et  summis  quibusvis  Scholae 
doctoribus  reprobata  esset. 

Re  diu  multumque  cum  PP.  Assist.  aliisque  viris  in  philosophi- 
cis  et  theologicis  disciplinis  probe  versatis  perpensa,  huic  Provin- 
ciarum  postulato  satisfacere  statui,  atque  propositiones ,  quibus  illa 
doctrina  continetur,  catalogo  Ordinationis  inseri  jussi  (prop.  56—66). 
Jam  vero  R*  V^  eo  studiosius  efficiet,  ut  hujus  prohibitionis  debita 
et  stricta  ratio  habeatur,  quia  non  agitur  de  opinione  quapiam  sin- 
gulari,  sed  de  doctrinae  capite,  quod  late  per  omnem  philosophiam 
extenditur:  in  quo  proinde  Nostri  nec  sine  pacis  et  concordiae  dis- 
pendio  inter  se  dissentire,  nec  sine  suo  aliorumque  gravi  nocumento 
errare  possunt. 

Cum  autem  hac  de  causa  necesse  omnino  esset,  definire,  utra 
ex  sententiis,  de  quibus  disceptant,  tanquam  securior  in  scholis  nostris 
amplectenda  esset;  eam  procul  dubio  eligi  oportuit,  quam  gravissi- 
morum  theologorum  per  multa  saecula  consensus  commendat.  Quam- 
quam  vel  sola  Angelici  Doctoris  auctoritas  ad  hoc  sufficere  nobis  de- 
bet.  Ut  enim  R.  P.  Claudius  Aquaviva  declaravit,  »aliud  est,  in  una 
3>vel  altera  conclusione  solida  nixa  fundamento  et  auctoritate  gravium 
»antiquorumque  scriptorum  recedere  a  S.  Thoma,  quod  videtur  per- 
»mitti  in  Decr.  75  Congr.  V. ,  aliud  in  ahis  praecipuis  et  quae  tan- 
»quam  fundamentum  sunt  aliarum  plurimum.«  (Ep.  ad  Provinciales 
d.  24.  Maii  1611.) 


An  die  Provinzialobern  iiber  die  3j.  Philos.  1858.  579 

Superest,  ut  aliquid  addam  de  difficultate ,  quam  Magistri  in 
tractanda  materia  a  nobis  praescripta  invenire  possunt. 

Sicut  enim  nonnulla,  quae  olim  in  philosophia  tractabantur, 
hodie  vel  breviter  absolvi  vel  etiam  omitti  possunt,  ita  non  pauca, 
quae  nostra  aetate  vel  praeteriri  onmino  vel  obiter  tantum  attingi 
solent,  ex  nostrae  Ordinationis  praescripto  latius  tradenda  erunt. 
Neque  enim  non  potuit  haec  mens  esse  Congregationis,  cum  triennale 
philosophiae  studium  restitui  et  materiam  per  illud  ad  normam  veteris 
rationis  studiorum  distribui  vellet. 

Ac  certe,  si  philosophica  institutio  quaeritur,  quae  errores  ho- 
diernos  multiplices  radicitus  evellat,  et  viam  ad  scholasticam  theolo- 
giam  coraplanet;  contenti  esse  non  possumus  lis,  quae  in  plerisque 
libris  nostra  aetate  in  scholarum  usum  editis  reperiuntur.  Quod 
autem  hac  de  causa  in  Ordinatione  praecipitur,  ut  scilicet  Lectores, 
quae  in  libro,  quo  forte,  utuntur,  defuerint,  dictando  adjiciant,  id 
equidem  vereor  ne  non  nemini  admodum  difficile  videatur.  Et  quam- 
vis  desiderandum  sit,  ut  singuli  Magistri  doctrinae  copiam  ad  hoc 
necessariam  ex  ipsis  fontibus  hauriant,  adeoque  de  hujusmodi  mate- 
riis,  quas  recentiores  omittere  vel  minus  curare  solent,  praeter  S. 
Thomae   opera  nominatim  Snaresii  Metaphysicam'),   Toleti^j  et  Fon- 


1)  Pt.  P.  Francisci  Suarez  e  S.  J.  Metaphysicarum  disputationum ,  in 
quibus  et  universa  naturalis  theologia  ordinate  traditur,  et  quaestiones  omnes  ad 
duodecim  Aristotelis  libros  pertinentes  accurate  disputantui*.  Tomus  prior;  po- 
sterior  (p.  698  et  728)  .  .  Salmanticae,  1597,  fol.  —  Id.  tit.  Tomi  duo  .  .  in  Ger- 
mania  uunc  primum  excusi.  Moguntiae,  1606,  p.  602  et  661  fol.  —  Idem,  Pari- 
siis,  MDCV  fol.  —  Genuae  1608.  —  Venetiis  1610.  —  Moguntiae,  exc.  Balth. 
Lippius,  sumptibus  A.  Mylii,  1614,  fol.  —  Coloniae,  1620,  fol.  —  In  Germania 
nunc  tertio  excusi,  Mog.,  1630,  fol.  —  Genevae  1636,  fol.  —  Gesammtausgaben  sei- 
ner  Werke  Venetiis,  apud  Sebast.  Coleti,  1740—51,  fol.,  23  vol.  Paris.  1859,  4», 
28  vol.  —  Franz  Suarez,  aus  adeliger  Familie  zu  Granada  5.  Januar  1548 
geboren,  in  das  Noviziat  zu  Salamanca  16.  Juni  1564  getreten,  zeigte  anfangs 
wenig  Talent  fiir  die  spekulativen  Wissenschaften,  die  er  nachher  zu  Segovia, 
Valladolid,  Rom,  Alcala,  Salamanca  und  Coimbra  vortrug,  so  dafs  er  fiir  einen 
der  vorziiglichsten  unter  den  spekulativen  Theologen  gilt;  f  zu  Lissabon  25.  Sep- 
tember  1617.    Vergl.  Werner:  Franz  Suarez,  Regensburg  1861,  2  vol. 

2)  Introductio  in  Dialecticam  Aristotelis  per  Magistrum  P'ran- 
ciscum  Toletum  Sacerdotem  S.  J.,  ac  Philosophiae  in  Romano  ej.  Soc.  Collegio 
Professorem.  Romae,  1561,  8^*,  108  ff.  Ib.  1565.  —  Romae  1569.  —  Venetiis 
1578  —  Coloniae  1615  cet.  cet.  —  —  Ej.  Commeniaria  una  cura  quaestionibus 
in  octo  libros  de  physica  Auscultatione,  Venetiis  1573,  1580,  4*^.  —  Coloniae 
Agr.  1574,  4*^.  —  —  Comment.  una  cum  quaestionibns  in  octo  libros  de  physica 
Ausc.    Item  in  libros  de  generatioue  et  corruptione.    Parisiis  1681,  4^,  if.  307.  — 

37* 


580  An  die  Provinzialobern  iiber  die  3j.  Philos.  1858. 

secae*)  Coramentarios  in  Aristotelem,  necnon  philosophiae  cursum  a 
PP.  Conimbric.  editum  consulant,  spero  tamen  fore,  ut  quo  major 
aliqua  facilitas  omnibus  subministretur,  ante  hujus  anni  scholastici 
finem  novum  institutionum  philosophicarum  compendium  aliquod 
Provinciis,  etsi  non  praescribi,  offerri  tamen  et  commendari  possit. 

Interea  ne  circa  hujus  Ordinationis  obligationem  ulla  dubitatio 
existat,  expresse  declaramus,  eam  esse  mentem  nostram  ac  voluntatem, 
ut  omnia  et  singula  in  ordinatione  contenta  statim  et  ubique  execu- 
tioni  mandentur.  Atque  hinc  R.  V.  currente  hoc  anno  sollicite  omnia 
ita  disponat,  ut  in  proxima  studiorum  renovatione  triennale  studiorum 


Id.  Lugduni  1588,  8«,  p.  790  etc. Idem,  in  tres  libros  Aristotelis  de  anima, 

Venetiis  1575.  —  Coloniae  1576,  40,  ff.  179.  —  Ib.  1579;  1583  cet.  cet.  Seine 
sammtlichen  (damals  erschienenen)  philos  Werke  Lugduni  1586,  1592,  1608, 
4  vol.  —  Aufserdem  verfafste  er  viele  theologische  Werke.  —  Franz  Toledo, 
von  Dominikus  Soto  ein  «prodigium  spiritus*  genannt,  war  zu  Cordova  1532  ge- 
boren,  bereits  Priester  und  Profcssor  der  Philosophie,  als  er  1558  in  die  G.  J. 
eintrat.  Zu  Rom  lehrte  er  mit  Auszeichnung  Philosophie  und  Theologie,  wurde 
von  den  Papsten  filr  wichtige  Arbeiten  verwendet ,  von  Klemens  VIII.  zum  Kar- 
dinal  erhoben,  f  1596.  tjber  seinen  Charakter  und  seinen  Einflufs  s.  Lossen, 
der  Kolnische  Krieg.     Gotha  1882  I,  352ff.,  614f. 

')  Petrus  da  Fonseca,  Portugiese,  eingetreten  in  die  G.  J.  in  seinem 
20.  Jahre  1548,  Professor  der  Philos.  in  Coimbra,  f  zu  Lissabon  1599,  schrieb: 
Isagoge  Philosophica,  Authore  Petro  Fonseca,  Olyssipone,  apud  Antonium 
Aluarez.  Anno  Dom.  1591.  —  Institutionum  Dialecticarum  Libri  octo. 
Auctore  P.  Fonseca  ex  ^  J.  .  .  Olyssip.  1564.  —  Romae  ...  —  Coloniae  1567,  8°. 

—  Venetiis  1575,  80.  —  Coloniae  1678.  —  Venetiis  1582  cet.  cet. Com- 

mentariorum  Petri  Fonsecae,  Doctoris  Theologi  S.  J.,  in  libros  Metaphysicorum 
Aristotelis  Stagiritae.  Tom.  I,  1577,  4«,  p.  724,  Romae;  tom.  II,  ib.  1589,  4°, 
p.  980.  —  Francof.  1599.  —  Coloniae  1604.  —  Lugduni  1612  cet.  cet. 

2)  Commentarii  Collegii  Conimbricensis  (Coimbra)  S.  J.  in  octo 
libros  Physicorum  Aristotelis  Olyssipone  1591.  —  Lugduni  1594,  4°,  p.  374.  — 
Coloniae  1599,  1602,  4^.    —    Graece   et  lat.  Colon.  1616  cet.  cet.    —   In  quatuor 

libros  de  Coelo  Aristotelis,  Lugduni  1594,  1598,  1616. In  libros  Meteo- 

rum  Aristotelis  1592.    —    Lugduni  1594,  40;  1598;  1608.    —    Colonia  1618,  40; 

1631  cet. Commentarii  Coll.  Conimbr.  S.  J.   in  quatuor  libros   de  Coelo. 

Meteorologicos  et  Parva  Naturalia,  Ulyssipone  1593,  40.  —  Coloniae  1596; 

1699;  1603;  1618;  1631  cet.  cet. Commentarii  .  .  in  quatuor  libros  de  coelo, 

Meteorologicos,  Parva  Naturalia  et  Ethica  Aristotelis  Stagiritae  .  .  Lugduni  1616, 

40,  Columnae  548  cet.  cet. In  libros  Ethicorum  Aristotelis  .  .  Lugduni  1594, 

40 ;  1598;  1608;  1616;    —    Coloniae  1612;  1621,  4«  cet.  cet. In  libros  de 

Generatione  et  Corruptione  Aristotelis   Stagiritae,   Conimbricae  1697,  4°; 

Lugduni  1600;  Moguntiae  1601;  1606;  1615  cet. In  tres  libros  de  Anima 

Arist.  Stag.  Ulyssypone  1598,  4«;  Coloniae  1603;  Venetiis  1606;  Lugduni  1600  cet. 


Neubestatigung  der  Privilegien  der  G.  J.  durch  Leo  XIII.     1886.       581 

ad  nostrae  hiijus  Ordinationis  normam  inchoari  queat;  has  vero  litte- 
ras  nostras  in  libro  Ordinationum  Generalium  inscribendas  curet. 
Commendo  me  SS.  SS. 

Romae  11.  Maii  1858. 

J^ae  yae 

Servus  in  Xto 
Petrus  Beckx  S.  J. 


Neubestatigung    der    Privilegien     der    Gesellschaft 
Jesu  durch  Papst  Leo   Xlll. 

13.  JuH  1886. 

Unter  diese  Privilegien  fallen  aucli  die  Vergunstigungen,   welche  von   den 
verschiedenen  Papsten  der  Gesellschaft  Jesu  ftir  ihre  Schulen  gegeben  worden  sind. 


Leo  PP.  XIIL 

Ad  futuram   rei  memoriam. 

Dolemus  inter  aha,  quibus  cor  nostrum  in  tanta  rerum  pertur- 
batione  angitur,  iniurias  et  damna  illata  religiosis  Regularium  Ordi- 
num  famihis,  quae,  a  sanctissimis  institutae  viris,  magno  usui  et  orna- 
mento  tum  catholicae  Ecclesiae,  tum  civili  etiam  societati  commodo 
et  utilitati  sunt,  quaeque  omni  tempore  de  religione  ac  bonis  artibus, 
deque  animarum  salute  optime  meruerunt.  Propterea  Nobis  est  gra- 
tum,  oblata  occasione,  laudem,  quae  iisdem  rehgiosis  familiis  iure 
meritoque  debetur,  tribuere,  et  benevolentiam,  qua  eas,  uti  et  Prae- 
decessores  Nostri,  complectimur,  publice  et  palam  testari. 

lamvero  quum  noverimus  pluribus  abhinc  annis  novam  inchoa- 
tam  esse  editionem  operis,  cui  titulus  »Institutum  Societatis  Jesu«, 
eamque  a  dilecto  liHo  Antonio  Maria  Anderledy  Vicario  generali  eius- 
dem  Societatis  Jesu,  assiduo  studio  absolvendam  curari,  eitisdemque 
operis  adhuc  desiderari  librum,  in  quo  Apostolicae  litterae  praefatae 
Societati,  eiusque  institutori  sancto  Ignatio  de  Loyola  aliisque  Prae- 
positis  generalibus  datae  habentur,  hanc  arripiendam  censuimus  occa- 
sionem  exhibendi  Nostrae  erga  Societatem  Jesu,  egregie  de  re  catho- 


582       Neubestatigung  der  Privilegien  der  G.  J.  durch  Leo  XIII.     1886. 

lica  et  civili  meritam,  voluntatis  testimonium.  Quare  incoeptam  operis 
praedicti  editionem  in  decus  utilitatemque  eiusdem  Societatis  cessuram 
probamus  laudamus  eamque  continuari  et  ad  finem  perduci  cupimus. 
Utque  vel  magis  Nostra  in  Societatem  Jesu  volimtas  perspecta  sit, 
omnes  et  singulas  litteras  Apostolicas,  quae  respiciunt  erectionem  et 
confirraationem  Societatis  Jesu,  per  Praedecessores  Nostros  Romanos 
Pontifices  a  felicis  recordationis  Paulo  III  ad  haec  usque  tempora 
datas,  tam  sub  plumbo,  quam  in  forma  Brovis  confectas,  et  in  iis 
contenta  atque  inde  secuta  quaecumque,  necnon  omnia  et  singula 
vel  directe  vel  per  communicationem  cum  aliis  Ordinibus  Regularibus 
eidem  Societati  impertita,  quac  tamen  dictae  Societati  non  adversen- 
tur,  neque  a  Tridentina  Synodo  aut  ab  aliis  Apostolicae  Sedis  Con- 
stitutionibus  in  parte  vel  in  toto  abrogata  sint  et  revocata,  privilegia, 
iramunitates,  exemptiones,  indulta  hisce  litteris  confirmaraus  et  Apo- 
stolicae  auctoritatis  robore  munimus  itcrumque  concedimus. 

Idcirco  decernimus  has  litteras  Nostras  firmas,  validas  et  effi- 
caces  existere  et  fore,  suosque  plenarios  et  integros  effectus  sortiri 
atque  obtinerc,  et  iis,  ad  quos  spectat  et  spectare  poterit,  plenissime 
suffragari.  Non  obstantibus  Apostolicis  litteris  Clementis  PP.  XIV, 
incipientibus  »Dominus  ac  Redemptor«  in  forma  Brevis  die  XXI.  lulii 
anno  MDCCLXXIII  expeditis,  aliisque  quibuscumque,  licet  speciali  et 
individua  raentione  ac  derogatione  dignis,  in  contrarium  facientibus; 
quibus  omnibus  ac  singulis  ad  praeraissorum  effectura  tantum  specia- 
liter  et  expresse  derogamus. 

Sint  hae  litterae  Nostrae  testes  amoris,  quo  iugiter  prosecuti 
sumus  et  prosequiraur  inclytam  Societatem  Jesu,  Praedecessoribus 
Nostris  ac  Nobis  ipsis  devotissimam,  fecundam  tum  sanctimoniae  tum 
sapientiac  laude  praestantium  virorum  nutricem,  solidae  sanaequc 
altricem  doctrinae;  quae  graves  licet  propter  iustitiam  persecutiones 
perpessa,  numquam  in  excolenda  vinea  Doraini  alacri  invictoque  animo 
adlaborare  desistit.  Pergat  igitur  bene  merita  Societas  Jesu,  ab  ipso 
Concilio  Tridentino  commendata  et  a  Praedecessoribus  Nostris  prae- 
conio  laudum  cumulata,  pergat  in  tanta  hominum  perversitate  contra 
Jesu  Christi  Ecclesiam  suum  persequi  institutum  ad  maiorem  Dei 
gloriam  sempiternamque  animarum  salutem;  pergat  suo  ministerio  in 
sacris  expeditionibus  infideles  et  haereticos  ad  veritatis  lucem  tra- 
ducere  et  revocare,  iuventutera  christianis  virtutibus  bonisque  artibus 
imbuere ,  philosophicas  ac  theologicas  disciplinas  ad  mentem  Augelici 


Neubestatigung  der  Privilegien  der  G.  J.  durch  Leo  XIII.     1886.       583 

Doctoris  tradere.  Interea  dilectissimam  Nobis  Societatem  Jesu  pera- 
manter  complectentes,  Societatis  eiusdem  Praeposito  Generali  et  eius 
Vicario  singulisque  alumuis  Apostolicam  impertimus  benedictionem. 

Datum  Romae,  apud   S.   Petrum,    sub   annulo  Piscatoris,   die 
XIII.  lulii  MDCCCLXXXVI,  Pontificatus  Nostri  anno  nono. 

M.  Card.   Ledochowski. 

Concordat  ciim  eooemplo^  quod 
munitum  est  Summi  Pontificis  sigillo. 
Ant.  Rota  Secr.  S.   I. 


Inlialt  des  vierteii  Bandes. 

Selte 

Vorwort V — X 

Verzeichnis  der  benutzten  Schriften  und  Abhandlungen XI — XVIII 


Erster  Teil. 

Gymnasialwesen. 

Der  funfjahrige  Gymnasialplan  oder  Catalogus  perpetuus  der  oberdeutschen 

Provinz  1602/4       1 

Catalogus  commentariorum  1604 12 

Juridische  Schriften  zum  Verstiindnis  des  romischen  Rechts  in  Ciceros  Reden  17 

Verzeichnis  philologischer  Hilfsbiicher 18 

Der  Catalogus  perpetuus  der  rheinischen  Provinz  1622 19 

Lektionsplan  der  oberdeutschen  Provinz  1736 30 

Oberrheinische  Gymnasial-Ivlassenbiicher  in  der  ersten  Halfte  des  18.  Jahrh.  39 

Lektionsplan  des  Bamberger  Jesuiten  Gymnasiums  1742 45 

Lektionsplan  der  Jesuiten-Gymnasien  in  der  bohmischen  Provinz  1753     .     .  46 
Klassenbiicher    der   niederrheinischen   Provinz   in    der    zv^feiten   Halfte    des 

18.  Jahrhunderts 49 

Erlass  des  Provinzials  G.  Hermann  iiber  den  humanistischen  Lehrplan  1766  54 

Tagesordnung  fiir  die  Gymnasien  der  oberdeutschen  Provinz 60 

Stundenplan  fiir  die  Gymnasien  der  osterreichischen  Provinz 68 

Erklarung  der  Autoren 75 

Schriftliche  Uebungen 86 

Die  Correctur  der  schriftlichen  Arbeiten 98 

Ziel  der  obersten  Gymnasialclasse 103 

Der  Geschichtsunterricht  am  Gymnasium 105 

Ausserordentliche  Uebungen  (Akademieen) 135 

Oeffentliche  Uebungen  an  dem  Gymnasium  der  Jesuiten  in  Coeln  1753    .     .  145 

Einige  liapitel  der  Gymnasial-Padagogik 151 

Heranbildung  der  Lehrer 175 

Sorge  fiir  arme  Studenten , 236 

Zweiter  Teil. 

Convicte. 

Gemeinsame  Convictsordnung  der  osterreichischen  Provinz  1654       ....  254 

Inspectio  Seminariorum  Pontificum 268 

Die  Verwaltung  eines  papstlichen  Alumnates  auf  deutschem  Boden     .     .     .  272 

Bedingungen  der  Aufnahme  in  ein  papstliches  Seminar  (1622) 280 

Dekret  der  Propaganda  fiir  die  papstlichen  Seminarien 283 

Eid  der  papstlichen  Seminaristen 284 


58H  lahaltsverzeichuis, 


Seite 

Das  piipstliche  Seminar  zu  Fulda 286 

Die  altesten  Statuten  des  Priester-Seminars  zu  Wiirzburg  1608 294 

Statuten  des  Priester-Seminars  zu  Koln 315 

Das  bischofliche  Alumnat  zu  Olmiitz 326 

Das  Clerical-Seminar  zu  Bruntrut 328 

Tischordnung  des  Miinchener  Seminars  zum  heil.  Gregor  1612 332 

Kost  und  Kleider-Ordnung  des  Convicts  zu  Molsheim  1605 334 

Bischoflich- Augsburgische   Verordnung   iiber   die   Kostenrechnung   des    Di- 

linger  Convicts 335 

Thesenverzeichnis  fiir  das  oifentliche  Examen  am  Theresianum  in  Wien  1758  337 

Dritter  Teil. 
Ratio  studiorum  anni  1832. 

A.  Vorbereitnugen  znr  nenen  Redaction  der  Ratio  studiorum  1814—1832. 

Aufforderung  des  P.  Assistenten  Brzozowski  zur  Aeufserung  iiber  die 

alte  Ratio  studiorum  1821      357 

Antwort  des  Vice-Provinzials  der  Schweiz  P.  Godinot  auf  die  Anfrage  359 

Statuten  des  CoUegs  von  Sitten  1824 367 

Padagogische  Regeln  fiir  die  Leitung  eines  Pensionates 371 

Allgemeine  Regeln  der  Pensionats-Priifekten 379 

Anweisuug  fiir  die  Reisebegleiter  der  Zoglinge  1828 383 

Deutsche  Reformvorschliige  fiir  die  Aenderungen  in  der  Ratio  stu- 

diorum  1829 386 

P.  lloothaan  fordert  Berichterstattung  iiber  die  Anpassung  der  Ratio 

studiorum  an  die  jetzigen  Zeitbediirfnisse 406 

Neue  Studienvorschlage  der  deutschen  Provinz  1830 409 

Anweisung  fiir  den  Studienprafekten  iiber  die  Examina  1832     .     .     .  448 

B.  Die  Ratio  studiornni  von  1832. 

Unterschied  der  neuen  und  der  alten  Ratio  studiorum       459 

Beibericht  der  Studien-Kommission  iiber  die  neue  Ratio  studiorum    .  470 

C.  Die  Zeit  nach  Einfiihrung:  der  neuen  Ratio  studiorum. 

Schreiben  des   P.  Provinzials  von   Deutschland   iiber  die  Einfiihrung 

der  neuen  Ratio  studiorum  1834 507 

Einzelanweisungen  fiir  die  Einfiihrung  in  Oberdeutschland  ....  509 
Riickausserung   der  Professoren   der  oberdeutschen  Provinz   iiber  die 

neue  Ratio  studiorum  1835 530 

Studienplan  fiir  das   Kollegium    und   Pensionat   zu  Freiburg  in   der 

Schweiz  1843 537 

Verordnung  des  P.  Gen.  Roothaan  zur  Forderung  der  theologischen 

Studien  1847 548 

Erlafs  des  P.  Gen.  Beckx  zur  Bericht<^rstattung  iiber  die  Studien  1854  551 

Anordnung  des  dreijixhrigen  philosophischen  Kursus  1858  ....  655 
Neubestatigung    der   Privilegien   der   Gesellschaft  Jesu    durch  Papst 

Leo  XIII  1886 581 

Personen-  nnd  Sachregister 687 


Personen-  und  Sachregister. 

Das  Register  macht  keinen  Anspruch  auf  absolute  Vollstandigkeit.     So  kounten 

z.  B.   nicht  alle  Biicherverzeichnisse  wiederum  abgedruckt  werden,  weil  dadurch 

das  Register  einen  iibergrofsen  Umfang  angenommen  hatte.    —    Die  erste  ZiflFer 

weist  auf  den  Band,  die  zweite  auf  die  Seitenzahl. 


A. 

Abecedarii  ordinarie   non   admittuntur 
1  54,  126,  249,  311.     II  256. 

—  si  admittantur  nonnisi   post   septen- 
nium  II  184. 

—  num  in  convictibus  I  107  s. 

—  V.  I  255.     11  358. 

Absentia  a  schola,  quae  poena  II  368. 
Abusus  in  Ingolst.  univ.  1561  IIl480s. 
Academia  =  Universitas,  v.  Universitas. 

—  (exercitatio    scholastica)    regulae    II 
460 s.,  468. 

—  —  mutatae  IV  415  s.  504  s. 

—  utilitas  et  constitutio  IV  135  s. 

—  inferior.  class.  II  364.    IV  519  s. 

—  ad  formandos  magistros  II  262,  270. 
IV  189  s. 

—  in  Prov.  Austr.   1735  IV  135  s.    Fri- 
burgi  Helv.  1843  IV  537  s. 

—  V.  Germanica,   Graeca ,   Hebr.    ling. 
Historia  cet. 

Accessoria   quae  et  cur  in  rat.   stud. 

1832  II 232,  258  s.,  358,  416.  IV  465  s., 

471  s.,  477. 
Accomodatio  in  doctrina,  ubi  nec  fidei 

doctrina  nec  morum  integritas  in  dis- 

crimen  adducitur  I  80.  Il  302. 
Achoz  Ferd.  S.  J.  I,  XVII. 
Acosta  Jac.  S.  J.  I  78.  II  7. 
Actio  comica  vel   tragica  v.  Comoedia, 

Drama,  Scena. 

—  declamatoria  judicii  ritu  II  412. 

—  gratiarum  in  aede  sacra  post  schol. 
IV  63. 

Actiones  privatae  scholarum  II  412.  III 

342.     IV  185  s. 
Actus  Apostolorum   leguntur   gi-aece 

1579  I  248.    1604S.  IV  2.    1623?.  III 

243.     1736  s.  IV  33.     1769  III  246. 

V.  Graeca  lingua. 
Actus  publici:  solemnitates  academicae 

HI  381.     V.  III  238  s.,  279. 

—  disputationes  solemnes  I  60.  II  102, 
llOs.,  136 s.,  278 s.,  337.     III  395. 


Actus  publici  (disputationes):  praemit- 
titurexamen  de  aptitudine  III 150, 188, 
362. 

—  —  ordo  servandus  I  258 s.     II  278. 
quinam  intersint  II  138,  284.  lU 

187,   193,  290,  366. 

—  —  materia  II  111  s.,  240,  280:  ex 
mathesi  H  350.  III  290;  ex  hist.  eccl. 
et  script.  II  240. 

—  academ.  philos.  et  theolog.  H  470. 

—  —  in  renovatione  studiorum  profes- 
sores  theolog.  per  3  dies  defendent 
materiam  praelegendam  I  256. 

—  V.  Disputatio,  Gradus,  Promotio. 
Adjutores   scholasticae   disciplinae  IV 

171. 
Administratio  bonorum  temporalium  v. 

Temporalia. 
Admissio  in  schol.:  aetas  discip.  1311. 

II  358. 

—  testimonia  I  311. 

—  examen  III  343.    IV  443. 

—  qui  admittuntur  ad  parvam  scholam, 
declinationes  et  conjugationes  lat. 
sciant.  IV  174  s. 

—  admittendi  ab  acad.  Paderborn.  lU  199. 

—  modus  admittendi  1834  IV  526. 
Adorno  Franc.  S  J.  I  78.     II  7. 
Adrianus  Cardinalis  IV  212. 
Adrersaria  IV  189  s.,  200  s.,  230. 
Aedificia    domorum   et  coUegiorum  ne 

sint  palatia  I  72. 

—  conserventur  I  199. 

—  nova  ne    exstruantur  sine   facultate 

III  6,  69,  107. 
Aeliani  histor.  IV  203. 

Aemnlatio  honesta  foveatur  I  146.  II 
392.     III  412. 

—  ut  dulcissimi  fiant  libri  IV  162. 

—  sancta  I  35. 

—  V.  IV  399,  428. 

Aemulus  II  382,  408,  420,  432,  440.  IV 

81,  521. 
Aenigmata  nonnisi  exquisitissima  affi- 

genda  II  511. 


588 


Personen-  und  Sachregister. 


Aeschines  contra  Ctesiph.  1604  s.  IV  1. 

—  Epistol.  select.  1742  s.  IV  46. 
Aesopus  (Fabulae)    legitur  in  Suprema 

Grammatica  1593  e.  I  318.  1599  II  426. 
1605  s.  IV  8  s.     1628S.  IV  25  s. 

—  in  Media  Gram.  1832  IV  501. 
V.  IV  191,  203. 

Aesthetica  multum  juvat  magistros  IV 
438. 

—  explicentur  notiones  generales  de 
pulchro  et  sublimi  IV  562. 

Affixio  carminum  IV  142,  185.  (thema- 
tum)  I  201,  277,  367.    II  424.   III  405. 

—  theseon  I  156.     III  412. 

—  versuum  II  174,  412,  424.  III  189, 
405,  412.     IV  142,  185. 

—  antea  approbanda  II  272,  352. 
Agapetus  (Paraenet.  ad  lustiu.)  in  Supr. 

Gram.    1599    II   426.      1628    IV  26  s. 

1732  IV  42. 
Agricola  Ign.  S.  J.  I,  XLVII. 
Alber  Ferd.   S.  J.   I,  XIVs.,  312,  403. 

III  143  s.     IV  286. 
Alberdingk  Thijm  J.  S.  J.  IV  356. 
Albertinum  CoUeg.  Ingolst.  I  227,  304. 

III  290. 

Albertus  V  dux  Bavariae  I  213,  221  s., 

344 s.,  445.     III  277,  456. 
Album  acad.  continet  nomina  professo- 

rum  et  studios.  III  279. 
Alexander  ab  Alexandro  IV  203. 
Alexandrini  in  philosophia  reprobandi 

I  80.     II  330. 

Alff  Balth.  S.  J.  IV  55. 

Algebra  II  348.     IV  53,  422  s. 

Alphabeta  varia  diversorum  saeculorum 
ad  facilem  dijjlomatum  lectionem  cou- 
ducentia  pro    usu   in  Rhetorica  1735 

IV  44. 

Alvarez  Emmanuel  S.  J.  Grammatica 
lat.  commendatur  II  258.     III  437. 

—  adhibetur  1604  s.  IV  7s.  1628  s.  IV 
25$.     1736  IV  35  s.     1843  IV  540  s. 

—  ordo  laborat  incommodis  (158Q)  II 
155  s. 

—  praecepta   in    tres   libros   dividenda 

II  352  s. 

—  separatim  edantur  quae  singulisscho- 
lis  conveniunt  II  485  s. 

—  cur  vitetur  nomen  ejus  in  rat.  stud. 
1832  IV  476  s. 

—  genuinum  opus  rarum  IV  491. 

—  in  ling.  vernacul.  IV  55,  398,  427. 

—  an  retinendus  IV  432. 

—  v.  I318s.  IV  40s.,  87,  191  et  Cata- 
log.  libr. 

Amalthea  Germ.  et  Lat.  IV  37  s. 
Amraann  Magnus  S.  J.  I,  XV. 
Ambulationes  discipul.  IV  529. 
Amrhyn  Fr.  S.  J.  I,  XV. 
Anderledy  Ant.  S.  J.  I,  XII,  XV  s.    IV 
581. 


Ang^aria  (angarialia  concilia)  I  182,  221 

III  269,  275. 

Angelis  de,  Bernh.  S.  J.  III  10. 
Angelus  (Angelo,  ab  Angelis)  Bald.  S.  J. 

I,  XIV,  141,  144  s.  172. 
Anglica  ling.  IV  547. 
Anglicum  collegium  II  117. 
Angustiae  gravissimae  rei  familiaris  in 

plerisque  collegiis  III  106. 
Auniversaria  I  175,  191,  285.  III  146, 

166,  185,  274,  284. 
Annus  scholasticus :  initium  et  finis  1834 

IV  523  s.    V.  Vacatio. 
Antiquitates  IV  118.  183,  189. 
Anulus  doctorum  III  377. 
Aperire  cancellariam  III  330,  360. 
Aphthonius  Progymnasmata  II  194.  IV 

202. 
Apostata  non  promovendus  III  153,  163. 
Apostolicae   scholae  (ecoles   apostoli- 

ques)  I  124. 
Apparatus   eruditionis   conficiatur   in 

quo  citentur  textus  Scripturae  et  Pa- 

trum  firmandis  dogmat.  opportuni  IV 

415s. 
Apparatus  iustrumentorum  ad  expe- 

rimenta  phys.  III  441.     v.  Musea. 
Appenzeller  Joh.  S.  J.  II  143. 
Apulejus  IV  181. 
Aquaviva  Claudius  S.  J.  eligitur  gene- 

ralis  II  7. 

—  de    moderatione    rigoris    examiuum 
III  3, 

—  de  soliditate  doctrinae  III  12.  IV  578. 

—  de  gratia  efficaci  III  46. 

—  de  tyrannicidio  III  47. 

—  de  administratione  bonor.   temporal. 
m  5. 

—  de  delectu  opinionum  III  21. 

—  de  conficienda  rat.  stud.  II  5,  28. 

—  de  rat.  stud.  II  482  s. 

—  de    seminario    pauperum    fundando 
1436. 

—  de   collegiis   convictorum    retinendis 
I  437. 

—  de  admittendis  in  colleg.  Germ.  I  401 

—  de  historia  collegiorum  I  343. 

—  de  collegiis  admittendis  I  337. 

de  disciplina  in  superioribus  classi- 
bus  I  325. 

—  de  visitatione  collegiorum  I  315. 

—  de  catechismo  I  312. 

—  de  puerulorum  admissione  I  311. 

—  de  inspectione   seminar.   Pontif.  IV 
258  s. 

Arabica  lingua  I  53.    II  236.    III  119. 
Arboreus  Henr.  S.  J.  I  356. 
Arca  universitatis  v.  Fiscus. 
Archaeologia  biblica  II  70,  296. 

—  generatim  commendatur  1 123.  v.  An- 
tiquitates. 

Architectura  militaris  IV  146  s. 


Personen-  und  Sachregister. 


589 


Arcula  facultatis  I  180,  190.    111  162, 

178.     V    Fiscus. 
Argentus  (Argenti)  loan.  S.  J.  I,  XVII. 

III  241,  323. 

Argumenta  scribendi  IV  86 s.,  91  s. 

—  ne  sint  nimis  diffic.  neve  justo  lon- 
gior.  IV  89.     V.  Scriptio. 

Aristoteles  sequendus  in  philos.  I  58, 
104.     III  19,  79,  168. 

—  ejus  interpretes  non  sine  delectu  le- 
gendi  I  77,  80.     II  132,  330. 

—  in  philosoph.  excellit  IV  230. 

—  interpretatio  urgetur  II  130  s. 

—  et  quidem  ex  Graeco  II  131. 

—  Organum  III  243  s. 

—  Ethica  IV  394,  424. 

—  quid  legatur  1576  I  230  s. 

—  cum  eo  hodie  (1829)  parum  efficitur 

IV  388. 

—  Rhetorica  I  318.  II  398.  IV  10,  32, 
86.  207,  221  s. 

—  Poetica  IV  32. 

Arithmetica  docetur  III  179,  246  s.,  434. 
IV  52,  435  s. 

—  urgetur  studium  III  442. 

—  publicum  specimen  III  442.   IV  146. 

—  praemia  IV  399,  430,  517. 
Armaria  III  432,  441. 
.irmbruster  Joa.  S.  J.  I  285. 
Arnobius  II  519. 

Ars  critica  adhibenda  II  320. 

—  principia  tradantur,  etiam  nonnulla 
de  critices  abusu,  illius  maxime,  quam 
internam  vocant  IV  561. 

Ars  metrica   quando  discenda  IV  497. 
Artes   liberales  quot  et  quam  neces- 
sariae  I  53. 

—  earum  cursus  I  60. 

Artium  facultas :  ad  eam  pertinet  phi- 
losophia  III  324. 

—  exercet  jurisdictionem  in  philosophos 
III  168. 

Ascensus  ad  superior.  class.  I  156,  201. 

II  176,  360,   394.     III  55,  343,  405, 

409,  413. 
Asconius  Pedianus  IV  221. 
Assessores  rectoris  magnif.  I  182. 

—  judicis  Acad.  III  327. 
Assiduitas  studiorum  I  27,  203.   II  396. 

—  in  audiendis  lectionibus  I  29.  II  450. 

—  media  ad  augend.  assid.  IV  161  s. 
Assistentes  P.  Generalis:  pro  Germania 

I,  XIV  s. 
Assistentia  Germaniae :  numerus  domor. 

et  person.  1750  1,  XIX  s. 
Astronomia  tractanda  II 346  s.  IV  422  s. 
Athenaeus  IV  204. 
Atomistarum    sententiae     prohibentur 

m  126. 
Attentio:  media  ad  excitand.  a.  IV  77. 
Anctarium  ratione  pensionis  annuae  IV 

274s. 


Auctores  classici:  explanatio  IV  82  s. 

—  praelegendi  modus  (1737)  IV  79  s. 

—  legantur  in  Rhet.  1586  latini:  Cicero, 
orationes,  de  oratore,  de  inventione, 
Quintil.  II  197. 

graeci:  Demosth.,  Xenoph.,  Homer., 
Pindar.,  Euripides,  Sophocles,  Thucy- 
dides  II  199. 

—  Poetae  in  Humanit. :  Virgil.,  Horat., 
Fasti  Ovidii,  Tragoed.  Senecae,  Statii 
Sylvae,  Claudianus  II  196. 

—  praelegendi  juventuti  sint  purgati  a 
rebus  et  verbis  inlionestis  I  58  s. 

—  vernaculi  sint  lectissimi  II  262. 
Auctoritas    docentis   quid   sit   et   quo- 

modo  comparetur  IV  155  s.,  380. 
Augusta  Vindel.  I  314,  358. 
Augustana    confessio:    hujus    confes- 

sionis  Alumni  tolerari  possunt  in  nos- 

tris  collegiis  I  254,  272. 
Austria:  Collegia  S.  J.  III,  XVH. 

—  Prov.  S.  J.  I.  XIV,  XVII.  n  219. 
III  101,  322  s.    IV  68  s.,  118s.,  254  s. 

ATancinus  Nicol.  S.  J.  I,  XV.  XVH. 
ATcrroistae  vitandi  I  80.    II  132,  330. 
Azor  Joan.  S.  J.  II  8.  23,  28,  30. 

B. 

Baccalaureatus  philosophiae :  examen 
pro  hoc  gradu  et  scientia  requisita 
III  168  s.,  203  s.,  359  s. 

—  juramentum  ante  promot.  III  374. 

—  forma  promotionis  IH  172,  298,  307, 
376. 

—  theologiae  (biblicus  et  sententia- 
rum)  I  2908.     III  359  s.,  369  s. 

—  supponit  magisterium  philosoph.  III 
151. 

—  examen  et  scientia  requisita  I  189, 
289  s 

—  juramentum  I  293.     IH  154,  375. 

—  forma  I  292.     II  112.     IH  153,  379. 
Backer  de,  Al.  S.  J.  I,  XLIV.    IV  3. 
Bade  Conr.  I,  XLVH. 

Bader  Georg.  S.  J.  I,  XV,  XVII,  367  s., 
41  Is. 

—  Jos.  I,  XLVn. 
Bailius  IV  352. 

Balde  Jac.  S.  J.  IV  435. 
Bamhergense   colleg.    III  204,   260  s., 

391. 
Bannwart  IV  540  s. 
Bai^harismi  scholarum  pestis  IV  64. 
Basilius   S.   legitur  in   Hum.   et  Rhet. 

1599,  1832  II  410,  422.    1604  s.  IV.  8 

1763  s.  IV  33  s. 
Bauer  F.  I,  XLIV. 

—  Wolfg.  I,  XLIV. 
Bauhusius  Bern.  S.  J.  IV  203. 
BaTaria  I  138. 

BaTarica  Prov.  S.  J.  III  445  s. 


590 


Personen-  und  Sachresjister. 


Baying  Herm.  S.  J.  I,  XVI s. 

Bayer  Jac  S.  J.    Gram.   graec.   IV  39, 

51  s.    90. 
Becauus  Guil.  S.  J.  IV  42,  58. 
Beckx  Pet.  S.  J.  I,  XII  s.    IV  551  s. 
Bedellus  v.  Bidellus. 
Behrens  Henr.  S.  J.  I,  XVI. 
Belgica  Provincia  S.  J.  II  219. 

—  Collegia  III,  XVII. 
Bellaria  in  proraotione  III  208. 
Bellarmini  S.  J.   Gram.   hebr.   commo- 

dior    quam   Cleuardi   II    125.     v.   III 
179,  349. 

—  de  ascensu  mentis  ad  Deum  IV  396. 
Bembus  IV  182. 

Beuder  Jos.  I,  XLIV. 

Beutzel  Ign.  S.  J.  I,  XVI. 

Benzius  Franc.  S.  J.  IV  228. 

Berkelius  Joa.  S.  J.  I  141,  144  s. 

Bernsticli  Joa.  S.  J.  III  440. 

Bertheliu  IV  439. 

Berthier  S.  J.  III  455. 

BerthoMus  Joa.  S.  J.  I,  XVIs.  III 389 s., 

400  s. 
Biauco  Fr.  Jos.  I,  XLIV. 
Biber  Nith.  S.  J.  I,  XVI.    III  75  s.,  109, 

146. 
Biblia  sacra  v.  Scriptura. 
Biblica  historia  IV  107  s.,   112s.,  119, 

_148s.,  436  s.,  443. 
Bibliotlieca  communis  in  collegiis  ha- 

beatur  I  28. 

—  cura  I  29,  158,  194,  236.  III  275, 
332. 

—  usus  studiosis  commendatur  III  426. 

—  ampliaudae  bibl.  reditus  anuuus  at- 
tribuatur  in  alios  usus  non  conver- 
tendus  II  178,  262.     IV  478. 

—  magna  desideratur  a  patrib.  Ingolst. 
III  482. 

—  Viennensis  III  239  s. 
Bibliothecarius :  officium  III  332.     IV 

307. 
Bibliopolae  cum  iis  tempestive  agatur 

ne  librorum  copia  desideretur  II  364. 
Bidellus:   academic.  officium   I  66,  69, 

176  s.,  358.     III  146,    162  s..  183,  201, 

285.  308,  346. 

—  scholarura:  regulae  II  456 s.,  IV  503. 

—  cur  nomen  mutetur  IV  416,  444,  482. 

—  in  Austria  III  346  s. 

—  Monach.  III  264  s.    v.  II  292.  IV  529. 
Biennium:  in  Rhet   ante   philosoph.  II 

242  s. 

—  pro  cursu   philosopbico  II  242,  328. 

—  cur  sufficiat  IV  361,  363,  410,  474. 

—  ad  repetend.  theolog.  aptioribus  con- 
cedendum  I  127.    II  ilO,  238    IV  366. 

regulae  II  452  s.     IV  503. 

—  —  qui  biennio  recol.  theolog.  ne  oc- 
cupentur  alio  modo  sine  facult.  Pro- 
vinc.  II  268. 


Bienninm  post  absolut.  stud.  pro  om- 

nib.  scientiis  IV  444. 
Blyshemius  Henr.  S.  J.  I,  XVII,  151. 
Bobadilla  S.  J.  I  140,  228. 
Bocatius  Andr.  S.  J.  I  141,  144s. 
Bode  Theod.  S.  J.  I,  XVIL 
Boenike  Christ.  I,  XLIV. 
Bona  nova  III  300,  330. 
Borgia  Franc    S.  J.   I,  XII,  342,  402 s, 

II  5,  36. 
Borler  Aug.  S.  J.  I,  XVI. 
Bosizio  Athan.  S.  J.  I,  XIX. 
Bossuet  IV  390,  547. 
Boulaud  Joa.  ab  Einatten  S.  J.  I  148, 

230,  234. 
Boulenger  J.  C.  S.  J.  IV  18,  206. 
Braun  J.  J.  I,  XLIV. 

—  Plac.  I,  XLV,  IV  3. 
Braunsberg-er  Otto  S.  J.  I  368.    IV  8. 
Bresciaui  Ant.  S.  J.  IV  547. 
Brief-Concepte:    Anleitung.  IV  48. 
Brlet  Phil.  S.  J.  IV  121. 
Brigeuse  Colleg.  IV  356,  517. 
Brillmacher  fwPetrus  Michael«)   S.  J. 

I  235. 
Brissouius  IV  206. 
Brosamer  Phil.  S.  J.  III  260. 
Brouwerus  Everard  S.  J.  1  149. 
Bruntrut.  semiuar.  IV  328  s. 
Brzozowski   Raym.    S.  J.    I,  XV.     IV 

357  s. 

—  Thad.  I,  XII. 

Buccelini  (Bucelleni)  Joa.  S.  J.  I,  XVII. 

Buchlerus  IV  191. 

Budaeus  IV  204 

Biilow  Emil  von,  S.  J.  I,  XV. 

Burckhart  Rud   I,  XV. 

Bursae  et  stipendia  III  231,  241. 

Busaeus  Petr.  S.  J.  II  8,  28. 

—  Theod.   S.  J.   III   180  s.,    186  s.,    192. 
IV  164,  179. 

Busenbaum  S.  J.  III  134. 
Buss  Fr.  J.  I,  XLV. 

c. 

Caesar  Jul.  legitur  in  Rhet.  1625,  1658 
HI  243  s. 

—  in  Hum.  1599,  1832  II  414. 
1628  s.  IV  26  s. 

—  iu  Med.   Gram.   1735,   1830   IV  76. 
442. 

—  in  Rudim.  IV  539. 

—  totus    legeudus    1622   IV  203. 

—  V.  IV  34,  181. 
Cajetauus  III  96. 

Calendarium  scholasticum  III  214,  262, 

286,  349. 
Calepiuus  Ambros.  II  159. 
Calligraphia  IV  49. 

—  ex  ea  praem.  IV  150,  400,  430. 
Camerarius  acad.  III  275. 


Personen-  und  Sachregister. 


591 


Camerarins  Joach.  IV  202. 
Cammerer  A.  IV  5388. 
Campaua  acad.  III  290,  305. 
Campauus  Paul.  S.  J.  I,  XIV. 
Campe  (Robinson)  IV  547. 
Cancellarius  acad.   officium   I  65.     III 
161  s.  197,  329  s.  361. 

—  promotor  ad  i^rad.  I  296.  III  155  s. 
173,  198,  330.  ^ 

—  electio  I  361.  Vien.  111  231,  235. 
Paderb.  III  197,  202.  Graec.  III 
325,  329. 

Candidatus  ad  gradum  III  294,  360. 
Caniculares  dies:  quando  et  quot  lec- 

tiones  1207.  II  509  s.   III  385  s.,  399, 

409.     IV  73  s.,  82. 

—  in  iis  maneant  exercitia  solita  1  367. 
V.  Vacatio. 

—  libri  (qui  per  dies  canicul.  legun- 
tur)  IV  2s. 

Cauisins  Pet.  B.  S.  J.  I,  XV,  135  s.,  222, 
344,  351  s.,  356.  II  5,  514s.,  III  456, 
459  s.     V.  Catechismus. 

—  Theod.  S.  J.  I  141,  356,  403.  II  5s., 
482. 

Canouistica   lectio   per  duos   annos  a 

theol.  Graecii  audiatur  1658.   III  350. 

V.  Jus  canonicum. 
Cantel  Pet.  S.  J.  IV  85  s. 
Cantores  vagabundi  ne   admittantur  in 

pauperum  schol.  numerum  IV  236. 
Cantns  lectiones   pomeridianas   et  ma- 

tutinas  praecedit  I  161,  171. 

—  cura  habeatur  i  156. 

—  in  cantu  pauperes  schol.  per  horam 
singulis  dominicis,  festis  et  recreatio- 
nis  dieb.  exerceantur  IV  237,  239. 

—  chorali  se  exercebunt  vesp.,  musice 
cantab.  meridie  Semin.  Colon.  IV  322, 
324. 

—  Gregorianus  in  exam.  admittendor. 
IV  281. 

docetur  in  Sem.  Bruntrut.  IV  329. 

—  —  instructori  in  cantu  Gregoriano 
dantur  floreni  10.  IV,  278. 

Capitatns  =  Capitelkim  III  202. 
Capitellum  III  177. 
Cappa  magna  III  147. 

—  pellita  Doctorum  I  286  III  147,  153. 
Caraffa  Vinc.  S.  J.  I,  XII.  III  63 s.,  76 s., 

107. 
Carcer  academ.  I  187.    III  192,  388  s., 
412. 

—  non  est  in  S.  J.  I  264. 
Carciueus  Jodoc.  S.  J.  I  350.    III  470, 

474. 
Carillius  Alphons.  S.  J.  I,  XVII. 
Caritas  inter  magistros  et  praef.  IV  171. 

—  maxima  erga  haereticos  III  475. 
Carl  Jos.  S.  J.  I,  XVIII. 

Carmina  II  171,  408,  412,  424.   IV  21. 

—  componendi  modus  II  420,  432. 


Carmina:   objectio  II  500. 

—  approbata  aftigantur  II  175.   IV  142. 
Carolus  II    archidux  (Styr.),    I   362  s., 

365. 
Cartesius:     ejus    principia  philos.   re- 

jiciuntur  III  121  s. 
Casanhonus  IV  204. 
Casen  S.  J.  III  229. 
Casistae  vel   theologiae  moral.  studiosi 

II  242.     III   11. 
Cassayia  acad.  III  326,  384. 
Castig^atio  virgarum  I  268. 

—  ne  nimis  dura  I  207.     v.  Poenae. 
Casus  conscientiae  pro  iis  qui  in  stu- 

diis  progressum  non  faciunt  I  27,  128. 

II  118s.,  240,  246.     IV  487  s. 
collatio  casuum  II  118s. ,  326  s.     III 

262,  393. 
Catalogns  discipulorum  I  200.   II  394. 

III  53  s.     IV  401  s.,  431,  527  s. 

—  lectionnm  et  librorum:  in  Prov. 
Germauiae  1593  I3l7s.  quinquenualis 
1604  IV  Is.  1769  III  246 s. 

—  —  in   Prov.   Rhen.   sexennalis   1622 

IV  19  s. 

in  Prov.  Bohem.  1753  IV  47  s. 

in  Prov.  Rhen.  Inf.  1761  IV49s. 

—  -    perpetuus   cur  retinendus  II 490. 
Prag.    I  151  s.     Ingolst.   I  212s., 

219  s.  Herbipol.  I  208.  III  179.  Co- 
lon.  I230s.  Graecens.  I  247.  Friburg. 
Helv.  III242S.  Bamberg.  III  260  (cfr. 
IV  27)  IV  45  s. 

—  librorum  qui  adjumento  sint  profess. 
IV  18. 

—  librorum  de  rebus  schol.  S.  J.  I, 
XLIVs. 

—  manuscriptor.  qui  aguut  de  re  schol. 
S.J.  I,  XXI  s. 

—  opinionum  et  quaestionum  III  21  s. 
81  s.,  90  s.,  98  s.  III  21  s.  IV  419.  v. 
Delectus  opinionum. 

—  praemiorum  IV  400  s.,  431. 
Cateclietica  institutio  pro  philosophiae 

auditoribus  IV  577. 

—  necessitas  uberioris  notitiae  IV  54 s. 
sit  ad  praeserv.  juventut.  contra  mo- 

dernos  errores  accomodata  IV  360. 
Catechismns   docetur  in  omnibus  clas- 

sibus  II  418,  428,  438,  446,  510.    IV  70. 
--   a  Kectore  I  49. 

—  compendium  conficiatur  I  43. 

—  major  catechismus  -  accurate  — 
biennio  doceatur  I  193,  254,  270.  III 
243.     (quadriennio  III  188). 

—  lectio  sit  in  Humanitate  et  Rheto- 
rica  exactior  I  233,  248,  254,  265,  312. 

ni  188. 

—  longior  pro  Germ.  et  Austria  II  220. 

—  philosophi  omnes  adsint  —  necessa- 
rius  ad  gradum  I  276.     III  145,  204. 

—  quomodo  ipsi  studere  debeant  1  265. 


592 


Personen-  und  Sachregister. 


CatecMsuius :  fiant  puerorum  inter  se 
interrogationes  I  254. 

—  praemium  II  374.  III  405. 

—  Canisii  ille  brevior  toti  Societati 
videtur  praescribendus  II  182. 

in  collegiis  ubi  non  legitur  tlieo- 

logia  lectio  Catechismi  Romani  vel 
doctrinae  P.  Canisii  habeatur  plenior 
in  sextis  feriis  et  dominicis  II  118. 

—  -  minor  in  inferioribus,  major  in  su- 
perioribus  class.  exponatur  J  254. 

—  —  catechismus  minor  in  3  iuferior. 
scholis  II  510.     v.  I  142  s.     IV  40. 

Herbipol.  1567,  I  208s. 

--  —  major  et  minor  in  scholis  Prov. 

Germ.  Sup.  1604,  IV  8s.    Catechism. 

graec.  1605s.  IV  9  s. 

—  —  summa  doctr.  christ.  inProv.  Gerni. 
Sup.  1736,  IV  33  s. 

Mannh.  1752,  IV  43. 

Frib.  1843,  IV  540  s. 

—  germanicus  IV  5.   v.  Germanica  ling. 

—  graecus   IV  9s.     v.  Graeca  ling. 

—  V.  Widenhofer. 
Cateua  Joan.  S.  J.  I  141. 

Catenula  danda  discipulis  si  hxtine  non 

loquantur  II  169. 
Catharina  S.  fest.  III  284.    IV  68. 

—  patron.  philosophorum  III  383. 

—  sacellum  III  268,  309. 
Cato  (Disticha)  I  66,  248,  250. 
Catullns  legitur  in   Supr.  Gram.  1599, 

1832  II  426.     V.  IV  35  s.,  203,  306. 
Caussinus  IV  207,  229. 
Cebetes:  tabula  legitur  IV  7,  183. 

—  a  captu   discipulor.   abhorret  II  507. 
Cellieres  Laur.  S.  J.  IV  35. 

Censor  (syndicus,  praetor,  decurio  scho- 
larum)  I  143,  153,  161  s.,  257,  324.  II 
366. 

"  mutatur  singulis  hebdomadis.  I  135. 
V.  IV  428  s. 

—  difficultates  in  Germ.  II  493. 

—  in  couvictu  I  324. 

Censores  libroruni  sint  diligentissimi 
III  103,  436. 

—  optandum  fuerat  ut  diligentiores  et 
severiores  fuissent  plerique  III  97.  IV 
574. 

Censura:  post  censuram  nihil  addatur 
III  20. 

—  sit  severa  I  94.     III  102. 

—  thesium  —  foliorum  volantium  cet. 
I  103,  190  s.,  238,  270.  III  149,  152, 
270,  331,  390,  405. 

Ceuturione  Alois.  S.  J.  I,  XII.   III  133  s. 
Cerda  Melch.  S.  J.  IV  232. 
Cerevesia  datur  dominicis  et  festis  d. 
I  449. 

—  caupones  ultra  horam  uonam  stu- 
diosis  c.  ne  promant.  III  199. 

Clialdaica  ling.  153.    II  236.    III  119. 


Cliapsal  IV  547. 

Chartifolia  v.  Ludi. 

Cheniia  tractanda  II  346  s.     IV  422  s. 

Chirotecae  in   promot.  I  280.     II  218. 

III  184,  314,  369. 
Choragus  III  283. 

Choreae  et  saltus  prohibita  IV  369. 
Chria  II  420. 

Christelius  Barth.  S.  J.  I,  XVIII. 
Chronologia  IV  118s.,  123,  360. 
Chrysostonius   legitur  in   Supr.  Gram. 
1699,  1832  II  426. 

—  in  Hum.  1599,  1832  II 422.  v.  IV33s.. 
201,  206. 

—  PanegjTici  leg.  in  Rhetor.  Prov. 
Germ.  Sup.  1604  s.  IV  2,  7s. 

—  de  oratione  in  Med.  Gram.  Prov. 
Germ.  1595  1318. 

—  in  Rhet.  Rhen.  Sup.  1735  s.  IV  44  s. 

—  de  sacerdotio  leg.  in  Rhet.  Rhen.  1628s. 

IV  25  s. 

—  de  ebrietate  in  Supr.  Gram.  IV  27  s. 
Cicero:  Latinorum  facile  princeps  IV  91. 

—  optimus  dicendi  magister  IV  230  s. 

—  ut  Thomas  in  theolog.  Aristot.  in 
philos.  ita  Cicero  in  humanioribus  I 
145,  151.    III  190. 

—  stylus  ex  uno  fere  Cicerone  snmen- 
dus  II  389  s.     IV32S. 

—  fere  unicus  proponatur  ad  imitat.  I 
145 s.,  209.     IV  90 s.,  193,  229 s. 

—  quid  legatur:  in  Prov.  Germ.  Sup. 
1604  s.  de  nat.  deor.  IV  3;  de  divin. 
IV  6;  orationes  lA^  6s.;  de  amicitia 
IV  7,  10;  partit.  orat.  IV  8s.;  de  offi- 
ciis  IV  8s.;  de  legib.  IV  9s.;  de  se- 
nect.  IV  8s.;  epistol.  IV  8s.;  de  ora- 
tore  IV  9;  paradoxa  et  somnium  Sci- 
pionis  IV  9  s.;  Tusculan.  IV  10. 

fere  eadem  in  Prov.  Rheni  1629  s. 

IV  25;     de   claris   oratorib.  IV  25  s.; 

de  finibus  IV  26  s.    v.  I  317.    IV  180, 

191,  215s 
in  Prov.  Germ.    Sup.  1736  s.     IV 

32  s. 

—  -  in  Prov.  Austr.  1735  s.  IV  70  s. 

in  Prov.  Bohem.  1753  IV  47  s. 

Frib.  Helv.  1843  IV  540  s. 

—  Epistolae  in  Supr.  Gram.  1599,  1832 
H  424  s. 

—  —  tam  latine  quam  bohemice  vel 
germanice   declarabuntur  1560  I  166. 

in   Inf.    Gram.   Rhen.   Sup.    1717 

IV  40. 
in   Med.    et    Supr.   Gram.   Rhen. 

Sup.  1732  s.  IV  41  s. 
in    Med.    et   Supr.    Gram.   Prov. 

Boh.  1753  IV  48. 
in  Supr.  Gram.  Helv.  1830  IV  441. 

—  —  quomodo  legantur  IV  210s. 

—  orationes  quomodo  explicandae  I 
163s.     IV  82s.,  189,  194s.,  220s. 


Personen-  iind  Sachregister. 


593 


Cicero  (orationes) :  ex  orationib.  Verrinis 
raagister  duas  vel  tres  uuo  anno  co- 
piosius  exponet,  ceterarum  vero  loca 
aut  difficiliora  aut  elegantiora  prose- 
quetur.  Prov.  Rhen.  1622  s.     IV  23. 

—  libri  rlietorici  in  Rhet.   explicandi 

II  398.     IV  32 s.,  215. 

—  quomodo  explicandi  IV  215  s.,  494. 

—  commentarii    in   Ciceronem    IV  13. 
Circuli  philosophici  =  repet.  et  disput. 

Ingolst.  1649  III  287  s. 

—  theol.  et  philos.  in  Prov.  Austr.  1658 

III  350. 

Classes  inferiores  studiorum  III  228  v. 
Rhetorica,  Humanitas,  Suprema-,  Me- 
dia-,  Infima-Graramatica,  Rudimenta. 

Claudianus  I  318.    IV  10,  203,  205. 

Claudius  v.  Aquaviva. 

—  V.  Jajus. 

Clavius  Christoph.   S.  J.   II   142  s.     III 

179. 
Clemens  XIV:  breve   abolitionis  S.  J. 

derogatur  IV  582. 
Clenardns    Nicolaus    Gram.    graeca   I 

209,  214,  231  s.,  248,  318. 

—  Gram.  Hebraica  I  151,  209.    II  125. 
Clencliius  Rud.  I  119. 

Clenodia  facultatis  III  166. 
Clerus  Nic.  8.  J.  I  78.    II  7. 
Coadjutores  spirituales:   eorum   studia 
188,  100,  108,  110.     II  326. 

—  ex  iis  Rector  collegii  I  45 

—  temporales  I  23  s.,  71. 

—  in  coUegiis  I  83,  88. 

—  ne  desit  in  quo  occupentur  I  89.  III 
68. 

—  eor.  munera  ne  magistris  imponan- 
tur  I  283.     II  262. 

Cobenzl  Joa.  I  364. 
Coccius  Jos.  S.  J.  I,  XLV. 
Codretus  Annib.  S.  J.  II  151. 
Coena    quando    in    variis    provinc,    in 

Germ.  h.  6'  2  II  203 s. 
Colbinus  Phil.  S.  J.  I,  XVI. 
Collateralis  Rectoris  I  67,  188. 
CoUatio  casuura  II  242,  326.    v.  Casus 

conscientiae. 
Collegia  S.  J. :  fundatio,  gubernatio,  di- 

visio  I  6s.,  71,  334  s. 

—  admissio  I  10,  36  s. 

—  considerate  admittantur  I  17,  51,  71, 
199. 

—  inconsiderata  multiplicitas  moderanda 
174,  111  s.,  125,  283,  314,  337  s. 

—  dissolutio  177,  93,  107 s.,  112,  125. 
III  llOs. 

—  angustiae  rei  familiaris  III  5,  65,  67, 
106. 

—  Indica  et  Transalpina  I  106,  340. 

—  historia  I  342  s. 

Collegiola  quomodo  adjuvanda  III  llOs. 
Coller  G.  F.  III  241. 

Monumenta  Germaniae  Paedagogica  XVI. 


Colonia  Agripp.  Initium  coUegii  1 136  s. 

—  reformatio  theol.  facultatis  I  215. 

—  Swolgianum  colleg.  I228s. 

—  catal.  lectionum  philosoph.  et  inf. 
studiorura  I  230. 

—  statuta  Swolgiani  coU.  I  236. 

—  numerus  discipulorura  variis  tempo- 
ribus  I  228. 

—  exercitat.  publicae  IV  145  s. 

—  semin.  Cleric.  IV  315s. 

—  Dom.  de,  S.  J.  IV  57. 
Columella  IV  51. 
Comicae  res  III  344. 

Comicilat. :  ab  iis  eorum  impuritas  nos 
arcet  IV  210. 

Commentaria  coramendantur  professo- 
ribus  incipientibus  in  Cic.  IV  12  s.;  in 
Historicos  IV  14;  in  Poetas  IV  14s. 

—  juridica  in  Cic.  orat.  IV  17. 

—  de  antiquitat.  quae  coufer.  ad  eru- 
dit.  comparand.  IV  18  s. 

—  in  sel.  Cic.  orationes  ed.  Christ.  Wahl 
S.  J.  coramendantur  IV  32. 

Communio  sacra  in  gymn.  et  semin.  I 
158.     IV  320,  429. 

—  obligatoria  num  praescribenda  IV  429. 
Communismus  refutandus  IV  565. 

—  bonorum  divisio  non  contra  nat.  in- 
troducta  IV  353. 

Comoediae:  latinae  et  rarae  I  129.    II 

272. 
—  rarissiraae  IV  143. 

—  agendae  sed  cum  moderatione  re- 
gulae  II  176. 

ne  longiores  sint  I  313. 

—  num  expediant  1829  IV  387  s.,  413. 

—  cur  in  rat.  stud.  1832  non  penitus 
tollantur  IV  479. 

—  urgente  Principe  concedendae  I  274. 

—  consensus  Provincialis  requiritur  I 
278. 

—  quomodo  coraponendae  et  exhibendae 
IV  143. 

—  ne  scribantur  sine  Sup.  consensu 
IV  186. 

—  dispensatur  pro  Germ.  in  regula  de 
non  introducenda  muliere  II  488. 

—  in  lingua  veruacula  proponantur  IV 
388,  413. 

—  vestiarium  III  274,  344. 

—  ne  vestes  sacrae  adhibeantur  I  274. 

—  V.  Actio,  Drama,  Scena. 
Compositiones    fiant    creberrimae    et 

emendentur  I  252.    II  168. 

—  pro  loco  superiore  I  260. 

—  pro  exaraine  II  360. 

—  litterariae  tam  graece  ac  latine 
quam  vernacule  in  cursu  Philos.  et 
Theolog.  IV  366. 

Conceptio  immaculata  B.  V.  defendatur 
II  300. 

—  juramentum  III  318,  364,  420. 

38 


594 


Personen-  uncl  Sachreffister. 


Concertatio  honesta  (discipulorum) 
magni  facienda  II  392  s. 

—  ad  modestiam  hortentur  victores  1263. 

—  qualis  sit  I261s.     II  171  s. 

—  exempla  varia  II  172  s. 

—  in  variis  classib. :  in  Rhet.  II  408 s. 

—  in  Hum.  II  420  s. 

—  in  Supr.  Gram.  II  432  s. 

—  in  Med.  Gram.  II  440 s. 

—  in  Inf.  Gram.  II  448  s. 

—  classium  inter  se,  incommoda  tol- 
lantur  II  222. 

—  scholarum  inter  se,  dispensatur  pro 
Germ.  II  492. 

—  historic.  IV  117. 

—  in  Prov.  Austr.  I735s.  IV  69  s.  v. 
IV  64  s.,  150. 

Concilia  academica  II  69.  III  161,  165, 
167,  197,  267,  275,  277,  328  s. 

Concionandi  doniim:  privilegia  I  87, 
91,  98.     II  127,  246. 

—  apti  ad  concionandum  ne  diutius 
quam  par  est  occupentur  in  scholis 
I  204.     II  260. 

Concionatores    formandi   I    124,    127, 

137.     II  115,  127.     III  264. 
Concordantiae  II  159,  464. 
Coucubinarii  III  163. 
Conesius  Henr.  I  148. 
Confessarii   discipulorum   I    157,   266, 

386,  418.     11  262  (plures  in   colleg.) 

IH  58. 
Confessio:  discipuli  confiteantur  singulis 

mensibus,  usus  communis  in  Societ.  I 

36,  62,  204,  272.     II  181,  380,  458. 

III  194,  333.     IV  255,  368. 

—  ne  cogantur  ad  conf.  I  64,  272. 

—  opiniones  prohibitae  III  95  s. 
Congregatio  B.  M.  V.   commendatur  I 

281,  447.     II  183,  274.     III  58. 

—  consuetudines  III  407  s.,  413  s.  IV 
67,  135. 

Congregationes  generales — decreta  de 

studiis  I  70  s. 
Conimbricense  Collegium  I  73 s. 

—  quamdiu  ibi  i^hilosophia  II  125 s. 

—  commentarii   commendantur  IV  580. 
Constitutiones  S.  J.     Pars  quarta  de 

re  schol.  I  9s. 
Consuetudines  schol.  Prov.  Austr.  1658 
III 339  s. 

—  Rheni  Sup.  1664  III  389  s. 

—  Germ.  Sup.  1693  III  403  s. 

—  Rheni  inf.  1704  III  409  s. 
Contentio  inter   praefect.  stud.  et  pro- 

fess.  de  aliqua   doctrina:   quid  prae- 
standum  III  89  s. 
Controversiae  praelegantur  Romae  pro 
Ultramontanis  II  115. 

—  quomodo  legendae  II  116s. 

—  legantur  ex  mandato  Congreg.  de 
Prop.  Fid.  III  51. 


Contumelia:  ab  ea  inferenda  magister 

abstineat  IV  169. 
Conyictus  I  402  s. 

—  non  tollendi  I  437  s. 

—  an  expediat  curam  retinere  1  73. 

—  in  regionibus  septentr.  I  78. 

—  admissio  IV  257  s.  260  s.  303  s. 

—  casus  dimissiouis  I  419,  439  s.,  447. 
IV  258. 

—  intercessiones  etiam  praelatorum  ne 
admittantur  I  439. 

—  regens  convict. :  regulae  I  404s.  IV 
259s.,  301  s. 

—  viceregens  conv.:  regul.  I  406  s. 

—  i'egentes  sint  patieutes  I  411  s. 

~  regulae  Superiorum  et  Officialium 
1830  IV  371  s. 

—  regulae   Praefect.  I  319  s.     IV  264  s. 

—  ordo  domus  I  323  s.     IV  300  s. 

—  pietas  ne  quid  nimis  I  402,  41 1  s. 

—  mensa  I  413s.,  419s.,  428. 

—  hidi  I  402,  449. 

—  musica  I  412,  419,  447. 

—  poenae  I  268,  320,  411.     IV  263. 

—  famuli  convictorum  regulae   I  409  s, 

—  opifices  convictus  IV  262. 

—  pensio  solvenda  I  450  s. 

—  administratiotemporalisl420s.IV261. 

—  pauperum  convictus  instituantur  I 
424.  436. 

—  leges  communes  pro  conv.  Prov. 
Austriae  1654  IV  254  s. 

—  convict.  Herbip.  regulae  IV  299  s. 
Convivium  in  promotione  III  306. 

—  expensa  I  309  s. 

—  nullum  vel  parvum  I  63  s.,  281,  300. 
III  159,  184,  396. 

—  improbantur  convivia  —  tolerantur 
quia  sine  oftensione  toUi  nequeunt  I 
280.     II  219.     III  188. 

—  qui  invitandi  III  185,   188. 

—  quae  ex  fundatione  mutari  non  pos- 
sunt  fiant,  sedexcessus  evitentur  11114. 

—  a  domo  convictorum  ad  externos 
transferatur  I  268. 

Copernicanum    systema    aptius    quam 

Tychonicum  IV  344. 
Copper  Joh.  S.  J.  I,  XVI.   IH  199.   IV 

175  s. 
Cordara  Jul.  S.  J.  I,  XLV,  XLVIII,  370. 
Cordes  Ign.  S.  J.  I,  XVH. 
CordicelU  IV  547. 
Corliimen  Bened.  S.  J.  1207. 
Cornaeus  Melch.  S.  J.  III  387  s. 
Coruova  Ign.  S.  J.  I,  XLV. 
Correctio  discipulorum  I  37,  267,  275. 

III  230. 

—  thematum  qualis  II  168s.,  384  s.  IV 
62,  98  s.,  181.     v.  Scriptio. 

Corrector  pro  extern.  scholast.  ne  sit 
de  Societ.  I  37,  39,  64,  335.  H  368, 
396,  458.     III  473.     IV  164,  168. 


Per^onen-  niid  Sachregister. 


595 


Corrector:  dispensatur  pro  Germ.  II 493. 

—  offic.  retinendum  IV  489. 

—  nomen  et  officium  odiosum  IV  429. 
Cosmas  et  Damianus  SS.  patron.  medi- 

corum  III  383. 
Cosuiogoniae    et   geogoniae   «vstemata 

tradantur  IV  563. 
Cosmolo^ia  II  338. 
Coster  Franc.   S.  J.  I,  XIV,  XVI,  78. 

141  s.,  228,  233,  285.     II  7,  143. 
Cousin  IV  396,  398. 
Critica  v.  Ars  critica. 

—  historiae  IV  69. 

Cubitum  qua  hora  eatur  in  variis  pro- 

vinciis,  in  Germ.  h.  8-''  4  II  204. 
Cucana  bursa  Colon.  I  147. 
Cura    animarum  per  duos    annos   post 

quadrien.   theol.    nccessaria  ad   IJoc- 

torat.  III  360. 
Currentes  baccalaurei  III  369.  v.  Bacca- 

laureatus. 
Curtius  Q.  legitur  in  Hum.  1599,  1832  II 

414. 

—  in  Hum.  Prov.  Rhen.  1628  IV  26  s. 

—  in  Suprem.  Gram.  Prov.  Austr.  1735 
IV  76. 

—  Supr.  Gram.   1832  II  424. 

—  V.  IV  34,  43,  51,  181  s.,  204. 
Cuvillon  (Couvillon)  Joan.  S.  J.   I  349, 

356.     ni459,  468  s  ,  475. 
Cyprianus  v.  Soarez. 
Czerniewicz  Stanisl.  S.  J.  I,  XII. 
Czerwenka  de  Wiegnov  Wenc.  I,  XLV. 

D. 

Dakazat  Joa.  S.  J.  I,  XVIH. 
Daniel  Gabr.  S.  J.  IV  69. 
Debure  II  20  s. 

Decanus:   electio  I  288.    III  147 s.,  165, 
198,  202,  236,  270,  326. 

—  juramentum  I  288.   III  148,  166. 

—  officium  III  203,  335  s. 

—  duratio  I  288.    III  147,  165,  173,  270, 
333. 

—  libri  tres   I  289.     III  148,  166,  270, 
283 

-  reditus  III  148,  162,  178,  273. 

—  scholae:  praefectus   decuriae  in   in- 
ferior.  scholis  I  161  s. 

Declamationes  I  194,  277.  II  364.  410  s. 
m  189,  228,  342s.  IV  66s.,  197 s.,  200s. 

—  publicae  II  173  s.,  366.    III  342,  405. 
IV  7s.,  399,  428. 

—  —  solemnes  festis   D.  Cath.,  Nativ., 
Pasch.  Pentec.  III  405.     IV  68. 

—  sabbatinae  IV  186,  500. 

-   die    dominica  I  212,   233,  248,  253, 
342. 

—  in  academ.  IV  141  s. 
Decuria  I  161,  166. 

—  quot  et  quales  II  171  s. 


Decurio  (decanus)  ejus  officium  I  161  s. 
166.     II  384,  394.     III  65,  77. 

—  lectionem  pueri  reddant  memoriter 
decurionibus,  hi  vero  magistro  II  169. 
IV  61  s. 

Dei    obsequium   et   amor  finis   stud.  II 

234,  286. 
Delatores:  iis  ne  facile  aures  praeben- 

dae  IV  172. 
Delectus  opinionum:  regulae  delectus 

II  31,  79s. 

—  cur  S.  Thomam  vel  alium  auctorem 
non  exclusive  seqiiamur  II  36,  38. 

—  cur  certae  propositiones  selectae  sint 
II  35. 

—  delectus  uon  est  simpliciter  perfec» 
tus — objectiones  contra  ipsum  et  re- 
sponsa  II  40s.,  57. 

—  propositionum  definit.  vel  liberar.  II 
33,  205.     III  24,  31,  81. 

—  in  philos.  II  140,  330.  III  90,  98. 
122. 

—  in  theolog.  II  204.    III  94,  99,  124  s. 

—  de  s.  scriptura,  ecclesia  cet.,  II  212. 

—  V.  Catalogus  opinionum. 
Delrio  Martin  S.  J.  IV  15,  204. 
Demosthenes   I   209,   231.     UI   243  s. 

IV  33  s,  94,  204,  206,  542. 

—  in  Rhet.  1599  et  1832  II  410. 
Olynth.   et  Philipp.   in   Rhet.   Prov. 

Germ.  1593  s.  I  318. 
in  Rhet.  Prov.  Germ.  Sup.  1604  s. 

IV  6,  8. 
in  Rhet.  Prov.  Rhen.  1629  s.    IV 

25  s. 

—  Philipp.  in  Rhet.  Prov.  Boh.  1753 
IV  47. 

—  Friburg.  1843  IV  542. 
Denis  Mich.  S.  J.  IV  337. 
Depositio  (cornuum)   est  necessaria  ad 

inscription.  III  344,  415. 

—  etiam  pro  subjectis  decani  linguarum 
III  335. 

—  abusus  tollendi  III  417. 

—  sit  moderata  III  237,  275,  344. 

—  exempti  a  d.  III  345,  415. 

—  expensa  III  348,  416. 

—  nulla  Paderborni  III  199. 

—  in  bacchanalib.  convictorib.  ne  per- 
mittatur  IV  268. 

DesMUons  Franc.  S.  J.  IV  57. 
Descriptio  exercitatio  in  schola  II  404, 
412. 

—  oratoria,  poetica,  historica  IV  183  s. 
Despauterius  Joan.  Grammatica  1 141, 

151,  153,  210s.,  232s.,  248,  250. 
Despotovich  Joh.  S.  J.  I,  XVII. 
Despreaux  IV  396. 
Deutsche  Gedichte  IV  56. 

—  u.  lateinische  Sprechkunst  IV  49  f. 

—  Sprache,  Zweifel  v.  d.  IV  56. 

—  Verskunst  IV  56. 

38* 


596 


Personen-  und  Sachregister. 


Deutsch  V.  Germanica  ling. 

Devotio  discipul.  sub  divinis  officiis  in 

templis  I  161.  III  141,  343. 
Deza  Alfons.  S.  J.  I  78.  II  7. 
Dialectica  I  213,  221,  223.    II  126,  196. 

III  325,  431. 
Dialogi    recitandi    a    discipulis    I   167, 

260.     II  412.     III  343.    IV  202. 
Diarium  actorum  litterariorum  III  444  s. 
Dichel  Adam  S.  J.  I,  XV. 
Dictatio   in    docendis    super.    facultat. 

III  441.    IV  388  s. 

—  an  codices  Profess.  typis  mandand. 

IV  415s. 

—  dictandi  mos  ne  introducatur;  ubi 
est,  toUatur,  rationes:  II  82  s. 

—  inauditus  ante  40  annos  (1586)  II  83. 

—  non  optatur  II  288. 

—  contra  d.  magnum  est  fere  ubique 
praejudiciura  IV  362. 

—  non  convenit  valetudini.    IV  481. 
Diertins  Ign.  S.  J.  I,  XV. 
Dilinganum  collegium:  fundatio  I  357  s. 

—  statuta  convictus  I  440  s. 

—  pensio,  expensae  convictus  I  453  s. 
IV  335  s. 

—  memorialia  I  263  s.,  367,  411  s.  III 
186  s. 

—  alumnatus  Pontif.  IV  272  s.,  380 s. 
Dillschneider  Anthologie  IV  542. 
Dimissio   e   scholis   I  64.     II  368.     III 

192.     IV  527.     v.  Schola. 
Dinarich  Steph.  S.  J.  I,  XVIII. 
Dionysius  Carthus.  II  518. 

—  Henr.  S.  J.  I  143,  146,  228. 
Diplomatica  res:  Isagogen  de  ea  explic. 

Colon.  1753  IV  150. 

—  ex  ea  praemium  ibid. 
Diplomatum  lectio  in  Rhet.  Rhen.  Sup. 

1735  IV  44  s. 
Disciplina  scholastica  1325.   II  181  s., 

394  s.     III  434.     IV  158  s.,  528,  534. 
Discipuli:  nimium  teneri  ne  admittantur 

1311. 

—  numerus  octogesimus  ubi  exceditur, 
schola  dividatur  II  512. 

—  pluris  faciendus  fructus  quam  nu- 
merus  I  279. 

—  orationes  et  carmina  ipsi  componant 
1278. 

—  moneantur  aut  exerceantur  in  loco 
publ.  aut  coram  aliis  I  271. 

—  eorum  opera  ad  ullam  rem  nemo 
utatur  II  370,  398. 

Dispntationes  retinendae  1 109.  III 436. 

—  quales  sint  et  quando  I  258  s.  II 100  s. 
IV  393,  423  s. 

—  cur  et  quomodo  urgendae  II  103s.,276. 

—  quomodo  moderandae  II  276  s. 

—  menstruae  et  hebdomadariae  I  287, 
367,  205,  253  s.  II  280,  290  s.,  308  s., 
324,  391  s.     III  288  s.,  410  s. 


Disputationes  sub  emblemate  III  338. 

—  cum  thesib.  impress.  III  187,  281,  404. 

—  expensae  III  187,  337s. 

—  in  academiis  II  466. 

—  oratoriae  I  164. 

—  in  inferior.  scholis  I  253.    II 171,  364. 

—  v.  Gradus,  Promotio. 
Dissolutio   collegiorura   177,  107  s.     v. 

CoUegia. 
Dittrich  C.  F.  I,  XLV. 
Divisio  scholarum  IV,  387,  41  Is. 

—  temporis  pro  gymn.  Prov.  Austr. 
1735  s. 

—  Prov.  Germ.  Sup.  1737  s.    IV  60  s. 
Divitiae  collegior.  III  105  s.,  llOs. 
Doctor  in  absentia  III  276. 
Doctoratus  (theol.):  scientia  et  examen 

I  294s.     III  183,  263,  314s. 

—  juramentum  III  376. 

—  forma  promotionis  I  298.  III  150s., 
380.     V.  Promotio. 

—  disputatio  III  362  s. 

—  expensae  III  316,  320. 

Doctrina  christiana  I,  36,  40,  63,  142, 
193,  248,  254.  II  182,  266,  378,  458. 
V.  Catechismus. 

Doetsch  Lud.  S.  J.  I,  XVII. 

Dogmatica  brevior  I  110.     II  240,  324. 

Dombrin  Christoph.  S.  J.  I,  XVII. 

Dominicae  dies:  iis  diebus  nulhim  tem- 
pus  est  vacuum  11  486. 

—  docetur  Scriptura  III  262. 

—  defendantur  conclusiones  publice 
1214.     II  101,  135. 

—  fiant  disputationes  III  471. 

—  graeca  academia  III  291. 

—  orationes  et  carmina  lat.  et  graec. 
recitentur  I  206,  212,  233  s.,  253  s. 

—  praelegantur  evangelia  graeca  (h.  7a), 
orationes  et  carmina  vel  i'epetitio 
Catechismi  (h.  la)  Graecii  1579  I  248 s. 

—  oratio  Ciceronis  absoluta  memoriter 
recitetur  I  164. 

—  institutio  catechetica  philosophiae 
auditoribus  accomodata  IV  577. 

—  ne  doceantur  pueri  ducere  litteras  I 
275. 

Dominicus  Alex  I,  XLV. 

—  Jac.  S.  J.  II  222,  225,  228. 
Donatus  I  249. 

Drach  Joh.  B.  S.  J.  I,  XV.     IV  383  s. 
Dramata:  quid  cavendum  III 343 s.,  397s. 
IV  208  s. 

—  in  fine  anni  III  399. 

—  ad  imitationera  Terentii  IV  205. 

—  V.  Coraoedia. 

Dreiss  Guil.  S.  J.  I,  XVI. 

Dufrene  Max.  S.  J.  IV  112s. 

Duhr  Bernh.  S.  J.  IV  18,  206,  236,  355. 

Durandus  III  91. 

Duras  Georg.  S.  J.  I,  XIV. 


Personen-  und  Sacliregister. 


597 


E. 

Ebner  Kupr.  S.  J.  I,  XLVI. 
Eboreuse  Colleg.  11  74,  126. 
Ecclesia:    Delectus  opinionum  (de)  III 

43  s. 
Ecclesiastica  hist.  IV  I13s.    v.  Histor. 
Echter  Jul.  I  284.     III  141.     IV  294. 
Eck  Joh.  I  146,  191. 
Editiones   veterum   purgatae  I  27,  58. 

II  178,  262. 
Eglofstein  Joh.  v.  I  284. 
Ejecti  e  scholis  IV  166. 
Eisengrein  I  190,  223. 
Eisenreich  Otto   S.  J.  I,  XV.    II  483, 

508. 
Elberti  Joh.  I  149. 
Electio  decani  theol.  facult.  III  147  s. 

—  rectoris  univers.     Trev.  I  175. 
Eleemosynae  pro  paup.  studios.  com- 

mendantur  IV  241  s.     v.  Pauperes. 

—  alumnis  (Pontific.)  egentibus  collatae 
IV  279. 

—  ne  accipiantur  a  discipulis  III  466. 
Elementares  libri  sint   breves  IV  404, 

432. 
Eloqnentia  trii)liciter  praeparatur:  co- 

gnitione  linguae,  eruditione,  praeceptis 

rhet.  II  414. 
Eltz  Jac.  I  176. 
Elenclms  opinionum  v.  Catalogus,  De- 

lectus. 
Emblemata  II  352. 

—  sint  pauca  II  511. 

—  expensae  III  189. 
Emmanuel  v.  Alvarez. 
Emi)irici  refutandi  IV  563. 
Ennodius  III  62. 

Epliemerides   litterariae  commendan- 

tur  II  262.     IV  477  s. 
Epigramma  II  410. 
Epiphania  Domini:  nulla  fiat  meutio  de 

rege  instituendo  I  440. 
Epistolae:  exercitatio  in  schola  I  165  s. 

II  414,  420,  432,  505.     III  427.     IV 

442. 

—  quomodo  legendae  IV  21  Os. 

—  Praecept.  de  conscrib.    ep.   in   Supr. 
Gram.  Boh.  1753  IV  48. 

—  inter  magistros  sint  latinae  II  270. 
Epitapliium  II  410. 

Epomis  I  285-.     II  112.     III  147,    157, 

176,  377,  ooO,  401. 
Epopoeia  II  410. 
Erasmus  IV  87,  229. 
Erhard  Jos.  S.  J.  I,  XV. 
Ernfelder  Jac.  S.  J.  I,  XVI. 
Errores  hodierni  radicitus  evelleudi  IV 

579. 
Eruditio  II  198,  400,  408,  410,  414,  420. 

IV  85,  116. 


Ethica    tractanda  I  54.     11  313,   344. 

III  143,  168,  280,  349,  427,  431. 

—  repetcnda  II  344.     III  394. 
Ethnologia:     studium    commendatur   I 

123. 
Etymologia:  in  ca  rccentiores  feliciores 

IV  499. 

—  =  Media  Grammatica  I  210. 
Euclides  I  196.    II  142,  179,  348. 
Eug-enius  Princeps  IV  49. 
Eugubio  Blas.  S.  J.  I  350,  371.   III  460. 
Euripides  legitur  in  Rhet.  1606s.,  1625 

III  243.     IV  9. 
Eutropius  IV  201. 

Evangelia  peculiari  studio  legenda  I  42. 

—  ex  iis  monotessaron  conficiatur  II  71. 

—  in  gymn.  Colon.  1552  I  141.  1557  I 
145. 

—  exponenda  dieb.  sabbath.  Mogunt. 
1567  I  206  s. 

—  dominicis  et  festis  Herbipol.  1567  I 
208  s. 

—  latina  leguntur  in  schol.  inferior. 
Prov.  Germ.  Sup.  1604  s.  IV  7. 

—  —  explicantur  in  Inf.  et  Med.  Gram- 
mat.  Germ.  Sup.  1736  IV  36 s. 

—  graeca  praelegentur  dominicis  Grae- 
cii  1580  I  248. 

1623S.  1769  III  243  s. 

—  —  in  Supr.  Gram.  et  Humanit.  Prov. 
Germ.  Sup.   1604s.     IV  7. 

—  —  in   Humanit.   Germ.   Sup.  1736  s. 

IV  34. 

Examen  conscientiae  bis  quotidie  I  22. 
Examina  in  omnibus  facultatibus  I90s., 
200  s.     II  2  14  s.     IV  448  s. 

—  admissionis  I  55,  200.     II  358 

—  ad  ascensum  II  177  s.,  370  s.  III  277. 
IV  370,  518  s. 

—  in  inferior.  scholis  II  360  s.    III  397. 

—  pro  praemio  IV  184. 

—  praeter  communia  pauperibus  sub- 
eunda  IV  239. 

—  theologorum  et  philosoph.  I  86,  91, 
95s.  II  244s.,  280S.  III  291s.,  395s., 
410s.     IV513S. 

—  ad  gradus  acad.  II  111,  136,  280. 
m  150,  155,  362  s.,  395,  402 

—  ad  professionem  in  Soc.  Jesu  I  91, 
96,  115.     IV  448  s.,  530 s. 

—  fiant  solis  examinatoribus  praesen- 
tibus  IV,  414. 

—  publica  I  144,  152,  167  s.,  201.  II  136, 
282. 

(approbatio)    num    liceat    subire 

I  122  s. 

—  privata  I  168.     II  244,  370. 
Examinatores  I  90s.,  200s.    IV  454 s. 

—  quot  et  a  quo  designandi  I  87,  113, 
201.     II  137,  254 s.     III  135 s.,  292s. 

Exclusio  e  convictib. :  casus  indispensa- 
biles  IV  258,  290. 


598 


Personen-  und  Sachresister. 


Exclusio  e  scholis:  qui  post  biennium 
in  eadem  schola  haoserit,  inhahilis  ad 
superior.  schol.  IV  370. 

Exegesis  I  216,  219,  228.  II  67  s.,  234. 
m  149  s.,  349.     IV  416. 

—  V.  Scriptura  Sacra. 
Exeniplum  religiosao  vitae  IV  578. 
Exeroitationes  litteriiriae  I252s.,  277s. 

II  165,338,  402,  418,  432,  438  s.  III 131. 
IV  146  s.,  231,  366,  501  s. 

—  orationes  lat.  ot  ifraec.  saltem  15*^ 
quoque  die  pronunciandac  I  266. 

—  in  ling.  vernacula  IV  441,  446. 

—  in  historia  v.  Ilistoria. 

—  extraordinariae  in   inf.  class.  II  392. 

—  —  pro  convictorib.  IV  256,  260. 
1737  IV66S 

—  V.  Academia. 

—  exercitatio  oratoria  qua  suadetur  PVi- 
derico  III  Imp.  ut  obsessae  Constanti- 
nopoli  succurrat  IV  79  s. 

Exercitium  corporale  in  Somin.  Colon. 
IV  321,  324. 

—  pro  repetentibus  IV  189. 
Exercitia  spiritualia  ed.  Koothaan  IV 

356. 

—  in  Semin.  Bruntr.  IV  331. 
Expensae  in  coi.vict.  Molsh.   1605  IV 

334  s. 

—  in  convict.  Diling.  1623  IV  335  s. 

—  pro  victu  in  sem.  Bruntrut.  IV  331. 

—  ne  fiant  inutilcs  a  discipulis  itine- 
rantilHis  IV  384. 

Experimentales  lectiones  III  441. 
Explanatio  auctorum  classicor.  IV  75  s., 

82  s. 
Externi  auditores:  Regulae  II  458  s. 

—  -     rautatae  IV  603  s. 
Extraordinaria  studia  pro  provectiori- 

bus  IV   162. 

F. 

Faber  Pet.  IV  204. 

—  Sebast.  I  285. 

FaMus  Greg.  S.  J.  I  141,  I44s. 

Fabri  Nicol.  S.  J.  I  148. 

Fabritius  Franc.  IV  196,  201,  212,  233. 

—  Georg.  IV  211,  220,  226. 

—  Reiner.  S.  J.  II  482. 
racultas  linguarum  III   197  s.,  324. 

—  artium  v.  philos.  III  4,  21,  163 s., 
197,  235,  266,  324. 

—  tlioolog.  III  4,  16s.,  197,  324,  428. 

—  statuta  quando  inutanda  I   173. 
Faller  Clom.  S.  J.  I,  XVI. 

Faniuli:  Ilogulae  famulorum  iii  somi- 
nariis  IV  306 s.,  313  s. 

—  (scholaros)  II  500  s. 
Famulus  gymnasii  III  285. 
Fenelon  IV  547. 
Fenestella  IV  3,  202. 


Ferdinandus  IT  imperator  I  367,  443. 
III  229,  253. 

-  TII  imp.  111230. 

—  dux  Bavariao  III  248. 

Festis  diebus  superior.  classiuni  studio- 

si  (clerici)  concionem  habebunt  IV  256. 
Festivali  dio  vel  dominica  instituantur 

arademiae  IV  67  s.,  137  s.  v.  Dominica. 
FestiYitates   acad.   I   282.     III   200 s., 

383  s. 
Festus  IV  201. 

Ferrari  Guid.  S.  J.  IV  50 s.,  106. 
Feyrabaut  Dionys.  S.  J.  I  350.    III  470. 
Fiala  F.  I,  XLVI. 
Fiscus  univers.  I  180  s.,  238  s.,  265.    III 

162,  177,  273  s. 
Fleischlin  Bern.  I,  XLVI. 
Fleury  IV  439. 
Florus  IV  47,  201. 
Flott  Adam  S.  .1.  I,  XLVI. 
Fonseca  Pet.  S.  J.  I  78,  209.    II  7,  131, 

332.     III  168.     IV  580. 
Forro  Goorg.  S.  J.  I,  XVII. 
Forsler  P]mer.  S.  .1.  I  362. 
Fortis  Al.  S.  J.    I,  XII.     IV  356,   568, 

571. 
Fortiflcatio :  ne   legatur  de  ea  III  75  s. 
Frankenberger  Andr.  I,  XLVI. 
Frautz  Ign.  S.  J.  I,  XVIII. 
Friburg.  Helv.  IIl242s.  IV  356,  371  s., 

514s.,  517,  521,  524,  527,  537 s. 
Freigius  IV  204. 
Fritz  Andreas  S.  J.  IV  119,  337. 
Frusius  Andr.  I  145,  210. 
Fiirstenberg  Theod.  III  196,  210. 
Fuess  Leop.  S.  J.  IV  108. 
Fuldense    Seminar.    Pontif    IV    269  s., 

289  s. 

—  qui  admittendi  IV  289. 

—  casus  irrevocabil.  exclusionis  IV  290. 

—  pensio  IV  291  s. 

—  decret.  Congr.   de  Pro]).  F.  IV  292  s. 

—  dependentia  Regentis  a   Rectore  IV 
294. 

Fundatores  CoUeg.  I  11,  13  s.,  52.    III 
112s. 

G. 

eSaliardus  Achill.  S.  J.  I  78.     II  7. 

Galier  Max.  S.  J.  I,  XVIII. 

Galli  (Patres  S.  J.)  exactissime  rat.  stud. 

obsorvant  1604  IV  2. 
Gallica  lingua  IV  547. 
Garuet  Ilenr.  S.  J.  II  143. 
Glar(»falo  S.  J    IV  357. 
Gaudanus  (Goudanus,  Nic.  Floris)  S.  J. 

1  222,  356. 
Gazaeus  Angel.  S.  J.  IV  87. 
Greldropius  Erasmus  I  149. 
Genealogia  in  gymn.  IV  47,  147 s. 
Genelli  Christ.  S.  J.  III  456. 


Personen-  und  Sachregister. 


599 


Generales  Praepositi  S.  J.  I,  XIIs. 

—  jura  ciroa  collegia  I  14s.,  44,  52. 
Geographia  1599  II  348. 

—  1604  III  179. 

—  1677  IV  106. 

—  1701  IV  132  s. 

—  in  Prov.  Germ.  Sup.  1729  IV  113. 

—  in  Prov.  Austr.  1737  IV  118s. 

—  in  Prov.  Rhen.  Sup.  1742s.    IV  46. 

—  in  Prov.  Bohem.  1753  IV  47. 

—  Colon.  1753  IV  147  s. 

—  tradatur  in  infer.  classib.  II  258  s. 

—  postulatur    pro     omnibus     classibus 
IV  360,  362  s. 

—  etiam  in  academiis  tractanda  1737  s. 
IV  67. 

—  praemia  IV  399 s.,  430,  5l7s. 

—  mappae  IV  146s. 

—  —  modus  eas  conficiendi  IV  107. 

—  —  ad  manum  sint  in  academ.  IV  138. 

—  tabulae  in  scholis  v.  tabulae  IV  122. 
Geouietria  II  348.    IV  146 s.,  422  s. 

—  V.  Matlieraatica. 

(Jeorgiamim  Collegium  Ingolst.  I  266  s., 

304  s.     III  268,  274,  309. 
Uermauia:  Collegia  8.  J.  III,  IX s. 
Germauia    Superior,    Provincia   8.  J. 

I,  XIV  s.,  375,  403,  437.    II  5s.    III  77, 

403 s.,   435,  445.     IV  Is.,  30 s.,  60 s., 

107  s.,  386  s.,  507  s. 
Germanlca  lingna  commeudatur  1582 

I  277,  1602.     III  145. 

—  magnam  curam  requirit  1766  IV  55s. 

—  versiones  III  437.    IV  86. 

—  praemia  1755  III  437.     IV  516  s. 

—  inter  prandium  dimidium  gormanicae 
lectioni  tribuatur  Hilde.sh.  1709  IV  250. 

—  explicatio  auctor.  Austr.  1735  IV  77. 

—  opuscula  a  Prov.  Boh.  compos.  1753 
IV47S. 

—  Friburgi  Helv.  1843  IV  538s.,  547 s. 

—  catechismus  1560  in  gymn.  I  154. 

—  —  quotidie  in  quinta  et  quarta  classe 
Mogunt.  1567  I  206. 

—  v.  I  212,  214.     IV  54. 

—  in  concione  et  cateche.^i   adhibenda 
1556  III  475. 

—  quotid.   exercitium   in   concion.  ger- 
manicis   dirigatur  Romae  a  Germano 

n  115. 

—  concionandi  exercitium  inter  refectio- 
nem  III  464.     IV  192. 

—  epistolae  IV  51. 

—  grammatica  comparanda  1766  IV  56. 

—  historia  IV  119. 

—  inscriptiones  in  Hum.  Boh.  1 753 IV  47 

—  orthographiae   regulae   saepe   expli- 
candae  IV  55. 

—  prosodia  IV  52. 

—  V.  Vernacula  ling. 
Germanicum    CoIIegium    I  77,    368  s., 

375  s.,  382  s. 


Geusau  IV  253,  337. 
Geyer  Bern.  S.  J.  1,  XVII.    III  100. 
Gil  S.  J.  IV  357. 
Gilsius  Joa.  I  148. 
Glare.aui  geographia  III  180. 
Gnadt  Herm.  S.  J.  III  260. 
Godiuot  Nicol.  I,  XV.     IV  358 s. 
Goeltgeus  Ricq.  8.  .1.  I,  XVI. 
Goldhageu  Herm.  S.  J.  IV  37,  42,  55, 

398. 
Goldschniidt  B.  W.  III  248. 
Gouzales  Gasp.  8.  J.  II  8,  23,  28,  30. 
Gonzalez  Aegid.  8.  J.  I  78.     II  7. 

—  Ludov.  S.  J.  I  71. 

—  Thyrs.  8.  J.  I,  XII.     HI  122. 
Gordouus  Jac.  8.  J.  IV  202. 
Gothici  vocantur  Jesuitae  IV  362. 
Gottifredi  Alex.  8.  J.  I,  XII. 
Gotzman  Georg.  I   190. 

Gradus  acad.  I  33,  61,  183."^.,  197,  206, 
227,  237,  238,  272,  289.  II  llOs., 
338  s.    III   182,  335,  359  s.,  394,  401. 

Graeca  Hugua  incipiat  ab  Infim.  Gram- 
mat.   IV  2,  491  s. 

—  prima  elementa  in  Inf.  Gram.  Graet. 
1579  I  248. 

Rhen.  Sup.  1717s.  IV  40. 

—  secundum  Rat.  stud.  1586  in  omnib. 
class.  II  185  s. 

Graecae  literae  cum  primis  latin.  gram- 
maticae  elementis  disceudae  II  160s. 

—  magnae  utilitates  II  161  s. 

—  objectiones  diluuntur  II  162s. 

—  cognitio  quid  conferat  ad  puritat. 
ling.  lat.  IV  193,  206. 

—  studium  promoveatur  III  341,  436, 
442,  468s.     IV   183,  501. 

—  cur  studium  in  aliquibus  provinciis 
languerit  IV  489,  501. 

—  exceptio  et  monachis  adultioribus  et 
nobilibus  negatur  II  491. 

—  in  Rhet.  Prosod.  (Vergara),  Hum. 
Syntax  (Vergara),  Supr.  Gram.  Gram. 
(Clenard.)  Med.  et  luf.  Grani.  Rudim. 
Graec.  Prov.  Germ.  Sup.  1593s.  I318s. 

—  Gretseri  lustit.  graec.  explan.  in 
Prov.  Rhen.  1628  s.:  prosodia  iu  Rhet. 
IV  25  s.;  syntaxis  in  Hum.  IV  25  s.; 
grammatica  in  Supr.  Gram.  IV  25  s. ; 
rudimenta  cum  verb.  in  lu  in  Med. 
Gram.  IV  25  s.:  rudimenta  in  Inflm. 
Gram.  IV  29:  alphabetum  in  Rudim. ; 
fere  eodem  modo  in  Prov.  Germ.  Sup. 
1604s.  IV  6s. 

in  Prov.  Germ.  Sup.  1736  in  Rhet. 

Prosod.  et  repet.  syntax.  IV  33;  Hum. 
Syntax.  IV  34;  Supr.  Gram.  Rudim. 
IV  35;  Med.  Gram.  Rudim.  IV  36; 
luf.  Gram.  Rudim.  IV  38;  Rud.  Ru- 
dim.  IV  38. 

—  syntax.  absolvatur  in  Supr.  Grara.  II 
382.     IV  441,  496. 


600 


Personen-  und  Sachregister. 


Graecae  literae:  ter  in  hebd.  solida  hora 
ponatur  IV  442. 

—  pari  passu  procedant  cum  ling.  lat. 
IV  433.     V.  IV  39,  179. 

—  graeca  scriptio  quomodofacienda;  se- 
mel  in  hebd.  afferenda  II  506.  III  261. 

—  saltem  bis  per  hebd.  reddatur  Boh. 
1700  Rep.  IV  234.     v.  IV  189. 

—  graeco — vernacula  versio:  ejus  prae 
ceteris  ratio  habenda  IV  442. 

—  graeca  versio  ex  latino  IV  205. 

—  latina  versio  ex  graeco  IV  148. 

—  graeca  oratio  aut  carmen  I  253,  278. 
II  199,  392.     IV  68. 

—  si  praeceptor  graece  interroget  graece 
respondeatur  (1586)  II  196. 

—  auctores  Herbipol.  1567  I  209  s.; 
Graetii  1579  I  248. 

1599  et  1832  in  Rhet.  II  410;  in 

Hum.  II  422;   in  Supr.  Gram.  II  426. 

in  Rhet.  G.  Sup.    1736  s.  Demo- 

sthenes,  Piato,  Thucydides,  Horaerus, 
Hesiod.,  Pindar. ,  Nazianz. ,  Basilius, 
Chrysost. 

—  in  Hum.  Isocrates,  Chrysost.,  Basil., 
Plat.,  Synes.,  Plutarch. ,  Phocyl.,  Na- 
zianz. 

—  in  Supr.  Crram.  Chrysost.,  Aesop., 
Agapet. 

—  in  Med.  (iram.  graec.  Catech.,  Ce- 
betis  Tabule 

—  auctores  extraordinariilegendiIVl62. 

—  —  modus  exponendi  I  163s. 

—  catechismus  Graecus  adhibetur  in 
Med.  Gram.  Prov.  Germ.  Sup.  1605  s. 
IV  9  s.;  Prov.  Rhen.  1628  s.  IV25s.; 
1736  IV  36;  in  Boh.  1753  IV  47.  v. 
HI  261.     IV  190. 

—  Actus  apostolor.  graeci  1579  1248; 
1623  s.  III  243  s.;  1769  III  246.  x. 
IV  33  et  Actus  apost. 

—  evangelium  (rraecum  in  Hum.  1623s. 
1769  III  243  s.     V.  Evangelium. 

—  commentarii  IV  204. 

—  professor  III  412;  quid  magistris 
legendum  IV  201. 

—  academiaGraecaIl268.  111291,404. 
IV  141  s. 

-  praemia   III  405.      IV    150,    399  s., 

516s. 
pro  carmine  I  261.     IV  150. 

—  lectio  in  Collegio  Romano  1566  I  196. 

—  compositiones  et  declamationes  Grae- 
cae  Herbipol.  1567  I211s. 

—  in  rat.  stud.  1.599  et  1832:  in  Med. 
Gram.  II  440;  in  Inf.  Gram.  II  442. 

—  in  Austr.  1735  s.  IV  69— 74. 

—  in  Boh.  1753  IV  49. 

—  in  Helv.  1834  IV  522. 

—  —  difficultates  a  gubernio  motae  IV 
358  s. 

—  Friburgi  Helv.  1843  IV  593 s.,  5468. 


Grraecense  coUeg.  S.  J.  I362s.,  443  s. 

III  232,  323,  326,  384. 
Grrammatica  etiam   a  sacerdotibus  do- 

cenda  II  149.     III 63  s. 
Grammaticae  classes  I56s.,  249  s.     II 

1.55S.,  183s.,  256,  258,  424s.    HI  325. 

v.  Suprema-,  Media-,  lufima-Gram. 
Grratia  efficax:  decretura  III  460. 
Gratiauus  I  216. 
GrauTella  Ant.  II  64. 
GrraTeuegg  Wolfg.  S.  J.  I,  XV. 
Greber  Bruno  S.  J.  I,  XVI.     III  109. 
Grregoriaua  universitas  adjuvanda  I  123. 
Grregorii  S.  domus  Monac.  conditiones 

et  leges  I  455  s. 
Gregorius  XIII  P.  I  382  s.    II  58 s.   IV 

268  s. 
Gregorius  de  Valentia  S.  J.  1356.  II 482. 

—  Naziauzeuus  S.  legitur  in  Hum.  1599. 
1832  II  422.     V.  IV  33  s  ,  204. 

epistolae  IV  2  v.  II  507. 

—  —  de  virginitate  IV  26  s. 
Greiifeulilau  C.  Ph.  HI  425. 
Grenziug  Christoph.  S.  J.  I,  XV,  XVIII. 
Gretser  Jac.  S.  J.  IV  6. 

—  grammatica  graeca  accomodanda  di- 
versis  scholis  II  51. 

—  —  quid  addendum  II  498  s. 

in  usu  1604S.  IV  6s.:    1628s.  IV 

25s.;  I7l7s.  IV40;  1736  IV  33;  1753 

IV  47.;  1762  IV  53 
V    Graeca  ling. 

—  Maecenas    studiosor.    pauperura    IV 
239  s.;  cur  typis  mandatus  IV  240. 

Grrienberger  Christoph.  S.  J.  11  143. 
armt  S.  J.  IV  59. 
Grim  Leop.  S.  J.  I,  XVIII. 
Grimaldi  Franc.  S.  J.  IV  58. 
Grimme  F.  W.  I,  XLVI. 
Gruber  Gabr.  S.  J.  I,  XII. 
Gualterius  Jac.  S.  J.  IV  206. 
Guarinus  Veronensis  I  250 
Guberuator   universitatis  I  358,  360  s. 

III  198. 
Guillielmus  Antverp.  S.  J.  1 151. 
Guisauus  Anton  S.  J.  II  8,  28. 
Gustus   bonus    sic  dict.    a   Gallis   quid 

sit  IV  103  s. 
GjTunasialpaedagogik  IV  151  s. 
GjTnnasium  =  universitas  I  351,  355. 

II  136,  234,  278.     III 170,  242. 

H. 

Haan  Georg.  S.  J.  I,  XVI. 

—  Gul.  S.  J.  J,  XVI. 
Haas  loh.  S.  J.  I,  XVI. 

Habbel  Bern.  S.  J.  I,  XVII.     III  108. 

Hadrianus  Card.  IV  229. 

Haeretici:  modestissime  cum  iis  agatur, 

ne  directe  impuguentur  1556  III  470s., 

474. 


Personen-  und  Sachregister. 


601 


Haeretici:  contra  eos  nulla  convicia,  ne 
appellentur  haeritici  1580  I  254. 

—  ne    moneantur  ut  sacris   intersint  I 
272. 

Haid  Heren.  I,  XLVI. 
Haleuins  Georg.  S.  J.  I  285. 
Hallauer  Franc.  S.  J.  I,  XV. 
Haller  Kich.  S.  J.  II  482. 
Hanimau  Joach.  S.  J.  I,  XVI. 
Hanseu  Ger.  S.  J.  I,  XVI.     III  98. 
Hartun^  Joa.  S.  J.  I,  XVI. 
Hasius  Joa.  S.  J.  I,  XVI,  285. 
Hauerus  Henr.  I  231,  233. 
Hausmauu  Math.  I,  XLVI. 
Haut  I,  XLVI. 
Havens  Arnold.  I  148. 
Hebraica  Hugua  necessaria  pro  theo- 
log.  I  53. 

—  docetur  in  Hum.  et  Rhet.  I  56. 

—  a  quo  doceatur  et  qui  sint  auditores 
II  236  s. 

—  quibus  concedendum  hoc  stud.  I  127. 

—  quando  tradenda  II  125. 

—  ne  ulli  eximendi  II  126. 

—  quae   grammatica   II   126.     III   179, 
349. 

—  saltem  per  annum  audiatur  IV  514. 

—  quot  horae  III  350. 

—  urgetur  studium  III  443. 

—  professoris  regulae  II  298  s.   IV  483. 
mutandae  IV  389,  417. 

—  pro  carm.  hebr.  praemium  proponatur 
I  261. 

—  academia  II  268.     UI  180,  403. 

—  in   Coll.   Roman.    1566  I  196.     v.  II 
116. 

—  Herbipol.  1604  IH  179. 

—  in  Prov.  Austr.  1658  III  350. 

—  Herbipol.  1749  III  426. 

—  Friburg.   Helv.    1843  IV  546  s. 

—  v.  I  151.     III  410,  468  s.     IV  54. 
Hecke  van  Jos.  S.  J.  IV  357,  447. 
Heckmauu  Joa.  S.  J   I,  XV. 
HegemiUler  H.  R.  III  332. 

Heim  Hugo  S.  J.  I,  XLVl. 

Heineccius  IV  601,  352. 

Heissler  Franc.  S.  J.  I,  XVHI. 

Heleus  Arnold.  S.  J.  I37ls. 

Helfenzrieder  Joa.  S.  J.  III  445. 

HeU  Max.  S.  J.  IV  120  s. 

Helvetia:  quae  linguae  peregrinae  prae- 

ter  latinam  ibi  vigeant  IV  358  s. 
Hepen  Petr.  III  179. 
Heraldica  ars  IV  46s.,  147  s. 
HerMpoleusis  academia  III  4s.,  141  s., 

179  s.,  259  s.,  387,  403,  418  s. 

—  Seminarium:  statuta  IV  294 s. 
admissio  IV  303  s. 

—  -   obligationis  forma  IV  304  s. 

—  —  de  ministris  IV  305  s. 
Hermann  Georg.  S.  J.  I,  XV.    III  435. 

IV  54 s. 

Monumenta  Germauiae  Paedagogica  XV\. 


Hermanui  Conr.  S.  J.  III  260. 
Hermeneutica  II  296. 
Hermeueuticae  exercitationes  IV  52. 
Herodiauus  legitur  in  Rhet.  Prov.  Germ. 

Sup.  1607  s.  IV  10. 
Hertelius  Melch.  S.  J.  I,  XV. 
Herwartz  Pet.  S.  J.  I,  XVII. 
Hesiodus  in  Rhet.  1599  et  1832  U  410. 

—  ^Ep}'^  xai  ijfiEpat  leg.  in  Rhet.  Prov. 
Germ.  1604  s.  IV  6.     v.  IV  33  s.,  206. 

Hesselmeier  Sixt.  S.  J.  I,  XVII. 
Heveuesi  Gabr.  S.  J.  I,  XVUI. 
Heyse  IV  538  s. 
Heyvodus  Casp.  S.  J.  I  356. 
Hieroglyphica  II  410. 
HiUer  Georg.  S.  J.  I,  XVIII. 
Hiugerle  Eug.  S.  J.  I,  XVIU. 
Hli-sch  Theod.  I,  XLVI. 
Hirtius  Nic.  I  234. 
Hispauica  lingua  IV  548. 
Historia  S.  J   I,  XLVI. 

—  Prov.  Austr.  I,  XLVII. 

—  Germaniae  Sup.  I,  XLVII. 

—  Rheni  Inf.  I,  XLVIII. 

—  CoUegiorum  I  343. 

—  ecclesiastica:  quomodo    professores 
formandi  II  238 

—  cursus  intra   biennium  coarctetur  II 
322. 

—  professoris  regulae   desiderantur  IV 
397. 

—  regulae  II  320  s. 

—  professor  e  fontibus  sinceris  hauriat, 
artem  criticam  adhibeat  II  320. 

regulae   mutatae  IV  487.     v.  IV 

148. 

—  theses  in  promotione  II  240. 

—  uaturaUs  II  348.    IV  422  s. 

—  poetica  IV  51. 

—  profaua  postulatur  pro  omnib.  class. 
IV  360,  362. 

—  commendatur  I  123.     IV  180. 

—  tradatur  in  infer.  classib.  II  258  s. 

—  pertinet  ad  Humanit.  1550  I  54;  1586 
II  193. 

—  exercitationes  solemn.   III  442.     IV 
109,  123  s.,  147  s. 

—  exercitat.  ordin.  IV  63  s.,  116s. 

—  academia  IV  122s.,  138s.,  144s. 

—  praemia  III  437.    IV  150,  399  s.,  430, 
516s. 

—  materia  in  Prov.  Rhen.  1619  IV  178. 
1622S.  IV  21,  201. 

—  Bamberg.  1646  lU  261. 

—  in  Prov.  Austr.  1714  IV  118. 

—  in  Germ.  Sup.  1717  IV  107s. 
1726  IV  109  s.     1727  IV  111  s. 

—  in  Prov.  Austr.  1729  IV  119s. 
1735  s.  IV  69  s.,  138  s. 

—  Jnstitutiones  Rhen.  Sup.  1735  IV  14  s. 

—  Historica  Rudim.  inGerm.  Sup.  I736s. 
IV  33  s.,  63  s. 

39 


602 


Personen-  und  Sachregister. 


Historia:  Rudim.  in  Boh.  1753  in  omnib. 
class.  IV  47  s. 

—  exercitationes  Colon.  1753  IV  147  s. 

—  Rudimonta  1769  III  246s.  v.  IV  77, 
148,   180,  434. 

—  ex  )iist.  materia  scribendi  suraenda 
IV  80,  '.)3s. 

—  univerHalis  IV  53,  422  s. 

—  (juaestiones  et  assertiones  Vien.  1758 
IV  340— 350. 

—  sacra  v.  Biblica  hist. 
Historiae  pliilosoi^hia  IV  537,  544 
HiHtorica  disHortatio   a   magistris  po- 

stulatiir  IV  58  s. 

—  oniditio  II  193.     IV  67  s. 
Historici   auctores  quomodo  higendi  II 

195,  390.     IV  206,  220. 

—  iibclli  IV  86. 
HobbcHius  IV  353. 
Hoch  Casj).  S.  J.  I,  XVI. 
Ho('^'l<'in  Valent.  S.  J.  I,  XVI. 
Ho<^nj^<^u  Conr.  I  234. 
Ho(^v<'l  Casp.  8.  J.  1,  XV  s. 
HofljK^uH  Paul.  S.  J.  I,  XIV  s.  I  223,  319, 

350. 
Hoflor  Ant.  8.  J.  I,  XVI. 
H(>Hmann  F.  A.  I,  XLVIII. 

—  Petr.  III  241. 

Hoh(ui('}iC8;or  Georg.  S.  J.  I,  XVIII. 
HoHandia,  Collegia  S.  J.  III,  XVIII. 
HoloniiiH  Joa.  S.  J.  II  482. 
Holl^'r(!V<^  Conr.  S.  J.  I,  XVII. 
Hom(^ruHlegitur:IliasGraecii  15791248. 

—  Ilias  ;5— 17.  in  Rhet.  Germ.  1593  s. 
1318. 

—  in  Rhet.  1599  et  1832  II  410. 

—  in  Rhet.  Prov.  Germ.  Sup.  1604s. 
Ilias  1—2.  IV  8.;   Odyss.  1     2.  IV  11. 

—  libris  Odysseae  explicatis  Iliadis  sub- 
sequantur  in  Rhet.  Prov.  Rhen.  1622 s. 
IV  23  s. 

—  Odyss.  1628.  1658  III  245. 
~  Ilias  1646  III  261. 

—  Ilias  in  Rhet.  Rhen.  Sup.  1735  s. 
IV  44  s. 

—  in  Humanit.  Germ.  Sup.  1830  IV  441. 

—  Friburg.   1843  IV  541  s.,  546. 

—  Humanitati  tribuitur  1832 IV 496, 499. 

—  V.  IV33S.,  93  s.,  206. 

Honor  exhibeatur  a  discipulis  personis 

honostis  I  170. 
Horatius:   legitur  in  Hum.    1599.  1832 

II  414. 

—  Carm.  in  Hum.  Prov.  Germ.  Sup. 
1604  s.  IV  8  s. 

—  libri  singulis  quadrienniis  in  Rheto- 
rica  recurrant  in  Prov.  Rhon.  1022 s. 
IV  23s. 

—  Carm.  in  Rhet.  Rhen.  Sup.  1735s. 
IV  44  s. 

—  Odae  select.  in  Rhet.  et  Hum.  1736 
IV  33  s. 


HoratiiiH  Carm.  in  Hum.  Boh.  1753  IV 47. 

—  de  arte  poet.  in  Rhet.  Rhen.  Inf. 
1702  IV  53.     V.  151. 

—  Frib.   1843  IV  542. 

—  Odae  quomodo  legondae  IV  218  s. 
-   Satyrae  et  epistol.  IV  212 s. 

—  V.  i  151.     IV  82,  204,  430. 
HoHius  Stanisl.  II  517. 
HoHHchiuH  Sidron.  S.  J.  IV  51. 
Hiibncrus  IV  87. 

IhK^tJMH  IV  52. 

Hiimaniora  studia:    divisio  et  materia 

6    classium  I  20,   54      II    144s.      II 

183  s. 

—  studia  promovenda  I  86,  90.  II  144 s. 

III  lOs.,  1283.     IV  178s. 

—  (docendi)  munus  Societatis  proprium 
ab  omhibus  (ixercendum  etiam  a  pro- 
fessis  I  90.     II  148  s.,  260.     III  60  s. 

--  doctores  quos  et  quales  esse  oporteat 

II  I48s. 

—  num  humanior.  serainaria  et  siipe- 
riorum  facult.  seminaria  separanda  II 
l')7s. 

Huinauitas  (classis):  finis  praeparare 
solum  eloquontiac  IV  440. 

—  divisio  temp.  1599,  1832  II  416.     v. 

IV  09  s. 

—  —  mutata  IV  497  s. 
Profcssoris  Regulae  II  4148. 

mutandae  IV  440 s. 

—  —  mutatae  IV  496  s. 

—  magistri  praestantes  comparandi  II 
258. 

—  —  quomodo  formandi  IV  I96s.,  205 s. 

—  quid  docoatur  et  logatur  I  195,  210, 
250.  II  193,  422,  503.  IV  68.,  25  s., 
33,  45  s.,  52. 

HungcruH  Alb.  I  220. 
Huiiuaciis  I  231. 
Hurtado  S.  J.  III  465. 
Hust  Joa.  I  172. 
Huth  Adam.  S.  J.  I,  XVI. 
Hutter  J.  B.  I,  XLVIIl. 

I. 

Tajus  (Lo  Jay)  Claudius  S.  J.  I  222,  356. 

III  229. 

—  Gabr.  Fr.  S.  J.  IV  32. 
lanitor  I  200,  408.     IV  306  s. 
lanovka  Pet   S.  J.  I,  XVIU. 
lauscuistac  III  102,  105,  125. 
lauscn  Joa.  S.  J.  I,  XV. 
lansscn  Joa.  I,  XLIX. 
Ickstadt  Joa.  Ad.  III  446. 
Idcallstac  rofutandi  IV  563. 
lenlaciiliim:   diobus    quibus   coramuni- 

catur  ob  reverentiam  Sacramenti  non 
dabitur  iu  Senun.  Col.  IV  325. 
Ignatius  de  Loyola  S.  J.   I,  XII,  8s., 
368  s.,  376.     III  466  s. 


I'(!rson«;ri-  iiiid  SachrogiHter. 


(;o;i 


lllc{j:]tiini  n(;c,  j^raornia  nru;  alios  }ionon;s 

iii  scliolis  ;u;c.i|)i;uil,  II  r>lli. 
liiiinaciiliila  roMct^prio  H.  M.  V.  III  31K. 

IV  4H1. 
Iniinalriculalio  i  (><;,  CH,  \h:].     111  I  17, 

l'.M,  'JOO,  2;i7,  l.'7l,  .'544. 
liiiiiiiiiiitaH  I  ','}')'.},  '.iCA. 
liM;orri>?il)il(;H  (iiscipiili    (iirnit.t,antiir    I 

(54. 
--  |)rol(;sHor(;.s  ('X(;lu(laiilur   a  lacultato 

111  H;:i. 
Indictu;  lin(,'ua(;  I  0»,  84.     II  2.'U>. 
IndiriK;    n;(?ioni!H:    (!XC(;j)tio    jno   adin. 

collcg.   1  .'Ml. 
In«;pli  ad  Hludia  1:5.0,   ['zn,    \'ZH,   204, 

270. 
InlVrionrH  claHHCH  1 .0<»s,,  20ys.  II  IH.'Js., 

2.0G.     III  4:',f;. 

—  unici(i(jij(;  scliolau  uiiicus  sit  ma{(ister 
I  113. 

firofcssoriirn  rc;.Mil;t(;  II.",78s.  IV491H. 
Iii(iina  claHsiH  <<!raininatica<;:  (luid  do- 
ccat.iir  II  IHf).     IV  (JO.s.,  OOs. 

—  Profcssoris  rcf^iilac  11  442  s. 
inutatac  IV  44:} s.,  .002. 

—  (jiiornodo  rnaj^istor  for'inandiisIV20J  s. 

—  lilni  IV  7h.,  20,  .'J7s.,  40. 

Inflrmi  convictor-cs  Hacj)(;  a  H,(!Ctorc  vi- 
sitciitiir  IV  :}7.'i. 

—  inaxiinac  curae  sint  Pracfccto  f^enc- 
rali  IV  :i74. 

Tnt^olHtadiniii  colh^^^il  fiindatio  I  :M4h. 
III  4.Ws. 

—  inHtriictio   firo    iis   (jiii    In;.^olstadiiirn 
sunt  rnissi   III  4r>HH. 

—  prirni   I'atr<!,  S.  .1.  I  222,  34i). 
In^olstad.  univcrH.  consilia  rcforniandi 

l.')(;i   111  480-;. 

—  dcpositio  corniiiiin  111  414 s. 

—  fucullatiH    lli(;oIo^.    Htatiita    I    \H'.), 
219,  221,  22:5      III    I82s.,  :}IOh 

—  -  artJHtJca(;  Htatuta  I  222.  IIl2(>(;s., 
414. 

—  COMVlctUH  I  4.008.     III  27:i. 
Inninif(;r  I'ridr.  S.  .1.  I,  XV. 
lnno(;(;ntiuH  XI  111   I2(J. 
IniiHliriKk   IV  :','}('). 
lii(|uisi1io   llisj)anica  II    17. 
hiHcriptioncH  (/crmanicac  IV  47. 
luHifjnia  a(;a<I(;ni.    1   08,  7:5.     III   1.08, 

171,  :}82h. 
hiHtituiio  jijvcntijtis:  (jiiid  jiracstanduni 

111  .00  s. 
InHtructio   j^rivata   I'.  I''r.    VVagii(!r    IV 

:','.!,  08  H., 
InHtruni(;nta  rnusica:    (juac  in  corivict. 

1  4i;i. 
liit(;ntio  jjracccj^toris  II  28(5. 
Inlcrluiiia  drarnatica  111  'MH. 
Ioaiiii(;H  d«!  .Sacro  hosco,  .Sjjhaera  I  2;}0. 

—  S.  ante  port.  lat.  patron.  theoloj^.  IIL 
18.0,  383. 


lOHt   Mcrn.   S.  .1.  I,  XV. 
iHOcratcH  lcf^itur  in  llnnian.  I'rov  (icrrn. 
I.OiKts.  I  318, 

in   lluni,   1.099,   I8:',2  II  422 
iii   i;ii(!t,   I'rov.  (icrrn.    I(;(J1h.  IV  7h. 
in   lliiin.  Prov.  Rlion.   1(528  IV  25s. 
iii    llurn,    I'rov.    (icrrn,    Suji.    l7:J0s. 
IV  24. 
iii   llurn,  Khcn.  Siip.   1742 s.  IV  46. 
V.  1  209.     IV  201. 
Itali<;a  lint,Mia  III  4;}7.     IV  .047. 
Itiii<;ra  convictonini:  (jiiid  oljHcrv;iiidiim 

IV  :W3s, 
lu<iicium  a<;a<lcni.   111   198,  :',20  s ,  .'i4(;, 

38(>. 
--    (JuaHiforcnHC    cx(;r(;(!atijr    aliijuando 

a  Itlict    I   201. 
Iurain<;ntuni  r(;ctoris  rnagnilici  I   179. 
dccJiiii    tlicol.    (!t   jiliilos.    I    288,      III 
118,   1(5.0,  418, 

doctor,  tli(!ol.   111    1.07,  318,  ;}70 
lic(!ntiati   tli(;ol,   111  37r». 
j)roinov(!nd()njrn    III    1.04,     1.0';,    201, 

21 1,  299,  :;02s,,  :j74h. 

admitt(!ndorijrn    in    conc.    iaciilt.    III 
l(;7,  277,   418. 

in  H(!miii;u-.  roiitif  IV  284 s. 
liiriH<Ii<;tio  civilis  (!t  criminaliH  iion  ad- 
'nitl.(!nda  I  .01.     111  :}2(5, 

in    ijnivcrsitatihiJH    I   .01,    181,    3(;0. 

III  198,  2.'}0,  2;}1,  :}20. 

luH  <;anonicum  cornincndatur  I  lo:},  I  19, 
210     II  :;22. 

in  (i(!rm    accurate  f>ertractanduin  IV 
444, 
(jijomodo  tr;ictandurn  II  ;}22. 
TrofcHHor  IV  409. 

dcsiderantur    regulae    i>rofesHoriH 

IV  397. 

ret,'ulae  II  322,    v,  IV  420. 
rc^Milac  inutatae  IV  487, 
(luomodo   j)rof(;HsorcH  forinandi  II 
238, 

—  thcHCH  iii  j)romotione  11  210, 

—  I{aml)(!r(/ac  111  391. 
luH  iiaturac  IV  422  s. 

(jiiacstioii(!S   ct  aHHcrtioncH  IV:}.0Oh. 
luH  Kotnainim:  cominentarii  IV  17, 
luHtJnuH  I  209.     IV  203. 

—  Ict-^itur  iii    llum.  l'rov.  (i<;nii.  1  r>9:iH. 
I  ;il'8. 

luHtitia  <:ri!/,i  diHcipiiloK  IV  |(;7. 
luvcnaliH  fiiirj/atus  lcj^.  in    Ii,h(!t.  I'rov 

(U:nti.    1(504  s!   IV.'},  8.     v.  IV  82,  r>42. 

luTcntluH  (^loiivancy;  loH.  S. ./.  1,  XLVII. 

Ilatio  diHccndi    ct  doccndi  inaf^istriH 

non    Hatis  commcndari    pot.  IV4(JJh., 

4:i.o. 

—  Hit  in  rnanihu»  nOHtrorum  III  l.'52.    v 
IV  7(5,   lOOs.,  1.04  H. 

—  IriHtit.  pO(!t.  IV  'M. 

Ivo  S.  patronus  JuriHtarurn  III  383. 

39* 


604 


PersoQen-  und  Sachregister. 


K. 

Kantins  refutandus  IV  563.  565. 

Karen  Fr.  S.  J.  I,  XII. 

Katzfey  Jac.  I,  XLIX. 

Kehrbacli  K.  IV  8. 

Kehrein  I,  XLIX. 

Keller  G.  Jos.  I,  XLIX  208. 

Kepler  Laur.  S.  J.  I,  XV. 

Kessel  Joa.  III  179. 

Kessel  Leouh.  S.  J.  1136,  138,  140s., 

148.  228,  368  s.,  372. 
Kireher  Ath.  S.  J.  III  432. 
Kirchner  Dan.  S.  J.  I,  XVIII. 
Kleinstaeuher  Chr.  I,  XLIX. 
Klopstock  IV  542. 
Klnckhohn  Aug.  I,  XLIX. 
Knoeringeu  Heinr.  v. ,  I  359.    III 186, 

286,  309. 
Knotten  Petr.  S  J.  I  350. 
Kohlenzer  Joa.  S.  J.  I  445. 
Koellerns  IV  123. 
Koeui^  Balth.  I  285. 
Koenig  Jos.  S.  J.  IV  106. 
Koessler  Jos.  S  J.  I,  XVIII. 
Kolscheidt  III  178. 
Koller  Jos    S.  J.  I,  XVIII. 
Komp  I,  XLIX. 

Kopper  Joa.  S.  J.  III  199.     v.  Copper. 
Korn  S.  J.  III  191. 
Krallinger  J.  B.  I,  XLIX. 
Kraz  Georg.  S.  J.  III  445. 
Krieger  Willib.  S.  J.  I,  XVIII. 
Kritzrath  Jac.  S  J.  I  149. 
Kropf  Franc.  S.  J.  IV  31  s.    I,  XLVII. 
—  Ratio  et  via  IV  30  s..  77  s.,  90  s.,  116s  , 

151  s. 
Krupsky  Dan.  S.  J.  I,  XVIII. 
Kuick  Joa.  I  228. 
Krttmbacher  IV  60. 

L. 

Lahacense  Collegium  I  443. 

Labbeins  Phil.  S.  J.  IV  60. 

La  Croix  S.  J.  IV  330  s. 

Lactantius  II  519. 

Ladislaus   S.   patron.    nationis    Ungar. 

III  384. 
Lagus,  Cononic.  IV  297. 
Laici  seu  religiosi  moderatores  in  aliis 

scholis  referant  a  nobis  gratulationem, 

de  eorum  industria  uobis  sincere  gau- 

dendum  IV  172. 
Lainez  v.  Layuez. 
Lamberti  Frid.  S.  J.  I,  XVII. 
Lamormaini  Guil.  S.  J.  I,  XVU.     III 

241.     IV  253. 
Lamparter  Henr.  S.  J.  I,  XVHI. 
Landes  Alois.  S.  J.  I,  XV. 
Laugbeiu  IV  435. 


Lange  Pet.  S.  J.  I,  XIX. 

Langelt  Ign.  S.  J.  I,  XVIE. 

Lanoyns  Nic.  S.  J.  I,  XVII  356.    II  5. 

Lanshoutensis  Paul.  I  350. 

Latina    lingua:    grammaticae    divisio 

II  352  s. 

—  exercitationes  II  165  s. 

—  versiones  quomodo  instituendae  et 
dictandae  IV  500. 

—  thema  quotidie  reddatur  in  Boh.  1 700 
IV  234. 

—  oratio  a  Rhetorib.  fest.  Pentec.  reci- 
tatur  1737  s.  IV  68.  v.  Declamatio, 
Dominica  d. 

—  stylns  exercendus  IV,  189;  quotidie 
IV,  200  s.,  206  s. 

—  numerus  latinus  in  prosa  IV,  216s. ; 
in  carmine  IV,  220. 

—  concinnitas  partium  periodi  IV  216. 

—  coagmentatio  et  junctura  verborum 
IV  216. 

—  latinitas  barbara  ne  toleretur  II 169. 

—  latinae  linguae  pnritas  sine  graecae 
cognitione   perfici  non    pot.  IV  193. 

—  nostri  inflammatum  quendam  amorem 
concipiaut  puritatem  elegantiamque 
latinae  ling.  consequendi  et  in  schol. 
inducendi  IV  195. 

—  latinitatis  laude  florent  Gallicae,  Bel- 
gicae,  Rhenanae  Provinciae  IV  89. 

—  nitor  ac  puritas  IV  85,  102s. ,  181, 
183. 

—  V.  puritas. 

—  usns:  latinus  sermo  vigeat  I  31,  55, 
145,  171,  211,  276  s.,  384.  III  190, 
427,  434. 

—  —  in  schola  et  recreatione  necessa- 
rius  pro  nationum  communione  II  169. 

—  —  domi  conservandus  II  268  s. 
urgeatur   in    Suprema   Gram.    II 

384.     IV  521. 
in  schola  1832  IV  492. 

—  —  in  philos.  et  theolog.  IV  397. 

—  auctores  II  168.  IV  32  s.  v.  auc- 
tores,  Caesar,  Cicero  cet. 

—  latiuus  catechismus  in  Infima  Gram. 
Prov.  Rhen.  1628  s.     IV  29. 

—  latino  -  Germanicus  Catechismus  in 
Rudim.  Boh.  1753  IV  49.  v.  Catechis- 
mus. 

Lavare   se  in  flumine  nou   licet  I  172. 

III  143,  164. 

Laxae  opiniones  in  theol.  morali  ca- 
vendae  I  93.  III  102  s.,  108,  118s., 
393. 

Laynez  Jac.  S.  J.  I,  XH,  141,  334. 

Lazins  Wolf.  IV  206. 

Lecti  habeant  unam  cortinam  adversus 
lectum  vicinum  in  convict.     IV  267. 

—  cortinae  honestae  circa  lectos  I  412. 

—  quisque  habeat  lectulum  separatum 
et  cortino  tectum  vel  assere  I  449. 


Personen-  und  Sachregister. 


605 


Lecti:  lectos  ipsi  alumui  sternant  I  412. 
Lectio  classicor.   auctor.  III   131.     IV 
198  s. 

—  quomodo  scriptores  lat.  legendi  IV 
209  s.,  226  s. 

—  priyata  auctorum  I  31,  423.  IV  180, 
191.     V.  Privata  lectio. 

—  cavenda  librorum  perniciosorum  II 
262,  460. 

—  iu  mensa  IV  350,  261,  300,  321,  333. 
Lectiones   diligeuter  audiendae  I  184, 

189. 

—  quaudo  iuclioeutur  in  variis  pro- 
vinciis :  in  Germania  matutinae  h.  7 1/2 
et  fin.  10  (hiem.),  6 1/2  et  fin.  9  (aestat.) 
pomeridianae  h  1  et  fin.  33/4  II  2018. 

Lectores  a  quo  designentur  I  126. 
Ledochowski  M.  Card.  IV  583. 
Leges    praemiorum  II  374. 

—  scribendi  ad  examen  II  370. 
Legum  studiuni  non  tractatur  I  54. 
Le  Jay  v.  laius. 

Leibnitius  aliq.  theses  rejiciuntur   III 

122  s.     IV  390, 
Leichius  Jac.  I  148. 
Leicht  v.  Leucht. 
Lemherg  IV  356. 
Lennep  Rein.  S.  J.  I,  XVE. 
Leo  XIII  P.  I  118.     IV  581  s. 

—  Joa.  S.  J.  I  207. 

Leopoldus  S.  patron.  nationis  Austria- 

cae  III  384. 
Leuheusteiu  Mart.  S.  J.  I  356.    II  5. 
Leucht  Hieron.  I  351. 
Lewenberg  Rud.  S.  J.  I,  XVIII. 
Lexicou  gennanico-lat.   et  latino-germ. 

P.  Bayer  IV  90. 

—  lat.-germ.  P.  Wagner  IV  68  s. 

—  germanico-bohemico-latin.  IV,  49. 
Leyeu  Joa.  von  der,  I  174. 
Libelli  latino-graeci  IV  183  s. 
Liber  Steph.  S.  J.  I  350.    IH  470. 
Liberalismus  IV  363. 

—  catholicus  reprobatur  I  117s. 
Libri :  copia  ne  desit  I  28.    II 262,  284  s. 

—  ne  desint,  Superiores  paterne  provi- 
deant  IV  209. 

—  sine  quibus  nostri  milites  inermes 
n  178. 

—  in  iis  coemendis  nunquam  male  collo- 
cata  putetur  pecunia  III  131. 

—  supremi  regiminis  universit.  III  52, 
327. 

—  singul.  facultatum  III  327. 

—  praefecti  stud.  quot  et  quales  III  52  s. 

—  necessarii  iu  Seminar.  Bruntrut.  IV 
331.     V.  Catalogus  libr. 

—  compiugautur  in  asseribus  et  corio 
suillo  cum  clausuris  et  lamelhs  aeneis 
III  55. 

—  inhonesti  includantur  I  412. 
ne  reddantur  m  141,  164,  194. 


Libri  inhonesti  expurgentur  II  179. 

abstiueatur  a  lectione  II  262. 

Liceutia  (Licentiatus)  in  pliilosophia: 
scientia  et  examen  III  170  s.,  359. 

—  juramentum  III  374. 

—  forma  creationis  III  173,  376. 

—  in  theolog^ia:  scientia  et  examen  I 
290s.,  294s.  III  153,  182 s.,  311  s., 
321  s.,  361  s. 

—  juramentum  I  295.     III  156,  375. 

—  forma  creationis  III  156,  313,  379. 

—  discrimen  iuter  licent.  et  doct.  theo- 
logiae  III  359. 

—  expensae  III  312. 
Lienkewicz  Gabr.  S.  J.  I,  XII. 
Lilye  Georg.  II 172. 
Limburgicus  S.  J.  I  207. 
Limpeus  Ferd.  S.  J.  I,  XVII. 
Liuacri  Thom.  de  emendat.  struct.  1248. 
Liudanus  Guil.  11  517. 

Liudner  Ant.  S.  J.  I,  XV. 

—  Balth.  S.  J.  I,  XVIII. 
Liuguae  biblicae  129.    in  119. 

—  Indicae  v.  Indicae. 
Liuguarum  facultas  III  197  s.  324  s. 
Lipowsky  F.  J.  I,  L. 

Lipsicus  stylus  vitandus  III 190.  v.  397. 
Lipsius  III  191.  IV  86,  202,  206,  233. 
Litaniae  Sabbatinae  I,  265.   II  380.   III 

227. 
Litterae  quadrimestres  ad  General.  I 

158,  singulis  annis  I.  188  s. 

—  semestr.  ad  Provincial.  I  189. 

—  v.  I  67,  69. 

Livius:  in  eo  magnitudo  historiae  et 
quaedam   orationis   granditas  IV  226. 

—  legitur  IV  34,  94,  181  s.,  203  s.,  436. 

—  Decas  1.  3.  in  Rhet.  Prov.  Germ. 
1593S.  I  318. 

—  in  Hum.  1599,  1832  II  414. 

—  in  Rhet.  Prov.  Germ.  Sup.  1606s. 
IV  8s. 

—  in  Rhet.  Prov.  Rhen.  1628 s.  IV  25  s. 

—  in  Hum.  et  Rhet.  Prov.  Austr.  1735  s. 
IV  76. 

—  in  Supr.  Gram.  Prov.  Germ.  1830 
IV  424,  441. 

—  Frib.  1843  IV  541  s. 

Logica  I  25,   54.     II  131,  332,  336 s. 

III  169  s.,  435.     IV  560  s.     v.  IV  149. 

—  num  summula  in  Rhetorica  11   126. 

IV  494  s. 
Locke  IV  439. 
Lohmann  J.  B.  S.  J.  I,  XVI. 
Lohner  Tob.  S.  J.  IV  330  s. 
Loon  Steph.  I  148. 
Loriquet  S.  J.  IV  357. 
Lossen  M.  IV  580. 

Lovauii  habent  percelebrem  academiam 

I  371. 
Lucanus  IV  3,  204. 
Lacae  Frid.  I,  L. 


606 


Personen-  und  Sachregister. 


Lncianus:  Dialog.  sel.  leg.  in  Hum. 
Prov.  Germ.  1593s.  I  318. 

—  in  Hum.  Prov.  Germ.  Sup.  1605  s. 
IV  8,  11. 

—  in  Med.  Gram.  1830 s.  IV  442,  501. 
V.  IV  183,  539. 

Lncra  a  promovendis  patres  S.  J.  aca- 
demicis  libenter  relinquunt.  Ingolst. 
1576  I  226. 

Lndi  discipulorum  sint  honesti  I  158, 
171. 

—  instrumenta  ad  ludend.  pecunia  scho- 
lae  curanda  I  158. 

—  in  convictu  erunt  cursus  anuli  cet. 
I  324. 

—  erunt  pilae,  globor.  et  simil.  IV301. 

—  lusus  schaccorum  et  damarum,  pilae 
palmariae,  disci,  sphaerularum  I  402. 

—  trudiculorum  in  tahula,  I  449. 

—  nostris  permissi:  latrunculorum  et 
globulorum  aeueorum  vel  ehurneornm 
vel  ligiieorum  etiam  conorum  IIl  406. 

—  cum  notabili  tactu  mutuo  conjuncti 
ne  permittantur  convictoribus  IV  261. 

—  cartifolia  ne  permitt.  IV  268. 

—  neve  depositio  neve  Regis  electio 
ibid. 

—  prohibiti  taxillorum,  cartarum  I  172. 
III  406. 

—  lusus  cartarum  extra  Bacchanaha 
non  permittitur  nec  tesserarum  I  449. 

Lndovisins  Cardinal.  IV  282. 
Lntz  Nicol.  S.  J.  I,  XVI. 
Lnzeru  IV  356. 
Lyceuni  III  436. 
Lyranns  II  518. 

M. 

Machreu  Joa.  S.  J.  I  207. 

Macliiutosli  J.  IV  390. 

Macrohius  IV  201,  207. 

Magici  libri  prohibiti  III  141,  164. 

Magister   sententiarum  (Petr.  Lombar- 

dus)  I  57,  216. 
Magisterinm  artinni  v.  philosoph.  1 60, 

62.     III  169,  205,  239,  293,  363  s. 

—  requiritur  ad  theolog.  scholasticam 
audiendam  III  387,  426. 

—  -  Insignia  III  210,  369.     v.  Promotio. 
Magisti*atus  civilis:  a  discipulis  cxhi- 

beatur  ei   reverentia  sistendo  nudato 
et  inclinato  capite  IV  369. 

—  discipulorum  in  infer.  classib.  eligendi 

II  394. 

—  universitatis  III  197  s.,  325  s. 
Magistri   (Humaniorumi  I  156.     II  148. 

III  129.     V.  I  60.      III  59,    131 ,  397. 

IV  92. 

—  munus  et  dotes  IV  151  s. 

—  regulae  II  378  s. 

—  consultationes  II  272 s. 


Magistri :  fovenda  alacritas  II  274. 

—  initium  faciant  ah  infim.  class.  et 
quotannis  ad  superiorem  progrediantur 
II  153s.,  262. 

—  ne  alliciant  ad  Societatcm  I  159,  313. 

—  perpotui  quam  phirimi  paraudi  II  260. 

—  perpetuitas:  rationes  pro  et  contra 
II  152  s. 

~  futuri   formentur    et    exerceantur  II 

154,  258  s.,  488.    IH  59s.,  397.    IV  87, 

I75s.,  475,  520. 
Magius  Laur.  S.  J.  I,  XVII. 
Majoragius  IV  205. 
Majoriceuse  Colleg.  I  75. 
Maldouatus  Joa.  S.  J.  I  78.    II  7. 
Mauareus  Oliv.  S.  J.  I,  XIV,  XVI,  263, 

268,  270,  275,  282,  414  s.,  422  s.    II  9s., 

219. 
Mauera  S.  J.  IV  357. 
Maugold  Max.  S.  J.  I,  XV.    IV  56. 
Mauilius  IV  206. 
Mauutius  IV  3,  181,  202,  221. 

—  quomodo  nactus  sit  in  scribendo  fa- 
cilitatem  IV  232. 

Mappa  geogr.  v.  Geogr. 
Marcellins  Henr.  S.  J.  III  260. 
Maria  Theresia  imperatrix  IV  46,  336  s. 
Mariaua  loa.  S.  J.  III  48.    IV  18. 
Mariauus  Christoph.  III  179. 
Maro  V.  Virgil. 
Maruli  exempla  I  146. 
Martialis    (purgatus)   legitur   in    Hum. 
1580  I  250. 

—  per  vacat.  in  Prov.  Germ.  Sup.  1604  s. 
IV  3. 

—  Epigram.  purgat.  in  Hum.  Prov.  Germ. 
Sup.  1607  s.  IV  10. 

—  Epigram.  per  septennium  absolvantur 
in  Humanit.  Prov.  Rhen.  1622  s.  IV24s. 

—  Epigramm.  select.  in  Hum.  Rhen. 
Sup.  1735S.     IV  43,  45. 

—  in  Ilum.  Bohem.  1753  IV  47. 

—  in  Supr.  Gram.  Rhen.  Inf  1761  IV 
52. 

—  Ed.  Juventius  III  246. 
Masen  Jac.  S.  J.  IV  51,  86. 
Masiouus  Torianus  S.  J.  III  179. 
Massonlie  II  21. 
Materialismns  IV  363. 
Matheniatica    studia    tractanda    atque 

urgenda  I  54,  110,  195.    II  141  s.,  230, 
256,  348.    III  168,  280,  349.    IV  474  s. 

—  mathesis  universa  postulatur  IV  360  s. 

—  ek^menta  tradantur  in  inferior.  clas- 
sib   II  258  s. 

—  auditores  et  tempus  II  256. 

—  divisio  temporis  IV  222s.,  387.  410s. 

—  num  cursus  per  tres  annos  IV  387, 
410s. 

—  quot  professores  II  142  s. 

—  professoris  regulae  II  348  s. 

—  regulae  mutatae  IV  394,  410,  426. 


Personen-  und  Sachregister. 


607 


Matliomatica  praemia  IV  430,  516  s. 

—  academia  11  143.     III  432. 

—  mathematica  problemata  Ingolst.  1649 
III  290  s. 

—  cur  non  privilegium  pro  examine  ad 
grad.  IV  475  s. 

Matricula  universit.  III  200,  237. 

—  facultatis  III  361. 
Matthias  I  imp.  III  196,  229. 
Mauritius  S.  patronus  nationis  Saxoui- 

cae  III  384. 
Mayer  Ant.  IV  128,  337. 
Mayr  Georg.  S.  J.  IV  9. 

—  Joa.  Nep.  S.  J.  I.  XIX. 

—  Jos.  S.  J.  I,  XV. 
Mayrhofer  Math.  S.  J.  II  482. 
Mechtl  Alb.  S.  J.  I,  XIV  s. 
Mederer  Joa.  Ncp.  S.  J.  I,  L.    III  445  s. 
Media    classis    Grrammaticae :    divisio 

temporis  IV  60  s.,  69  s. 

—  praelectiones  IV  50  s.,  80  s. 

—  professoris   regulae  II  434  s.      v.   II 
187  s. 

—  regulae  mutandae  IV  442. 

—  —  mutatae  IV  501  s. 

—  quomodo  magister  formandus  IV  203  s. 

—  libri  IV  7s.,  25 s.,  36,  46 s. 
Medicina  a  nostris   non   docetur  I  54. 

III  230. 
Mediocritas  scientiae  I  91.     II  252. 
Meggan  L.  H.  v.  III  232. 
Meissinger  Georg.  S.  J.  1350.   III  470. 
Memoria    exercenda    I   152,    164s.     II 

169,  348,  384,  400  s.,  418. 
Menckens  J.  B.  I,  L. 
Mendacia  etiara  jocosa  vel  officiosa  dis- 

cipuli  omnibus  modis  vitabunt  I  171. 
Mendicantes  v.  Pauperes. 
Mengin  Dom.  S.  J.  II  5. 
Mensa:  regulae  decori   inter  mens.  IV 

250,  325,  332  s. 
Menstrua  (dispntatio)  III  265,  363.   v. 

disputatio. 
Mercurianns  Everard.  S.  J.  I,  XII,  XIV, 

125,  146,  279.     II  6,  13. 
Merenda  nulla  in  examinatione  I  280 
Merendula  III  315. 
Merrhcm  Math.  S.  J.  I,  XVII. 
Meschler  Maur.  S.  J.  I,  XVI. 
Metaphysica  generalis  et  specialis :  quid 

docendum  I  25,  54.    II  134,  336 s.    III 

168.     IV   149,  661  s. 

—  examen  I  92,  95.     III  291. 
Meteorologia  II  336. 

Metrica  ars  II  422,  426.     v.  Ars  m. 
Meyere  Liv.  de,  S.  J.  IV  58,  87. 
Militaris  vita  IV  353. 
Miller  Joa.  S.  J.  I,  XVIII. 
Milz  Jos.  S.  J.  I,  XIX.     IV  254. 
Minister  domus  I  47,  200.    II 149.   III 

107. 
Minoux  Ant.  S.  J.  I,  XVI. 


Misericordia  erga  captivos  et  aegrotos 

commendatur  III  475. 
Missa  qnotidie  audienda  I  22,  62,    142, 

161,  194,  212,  227,  418.     II  182,  378. 
Missus  (ipii  dantur  in  promotionc  uxo- 

ribus  notarii  et  bodelli)  I  309.   111315, 

320. 
Mitterdorfler  Seb.  S.  J.  III  229. 
Modestia  I  424  s.,  432. 

—  in  scbola  I  171.    II 396,  460.    III  195. 

—  in  convictu  I  417,  439. 

—  summa    erga    haereticos    III   470  s,, 
474. 

Modius  Fr.  1318. 

Mognntinum  collegium  I  205,  310,  313. 

III  143  s.,  180  s. 

—  convictus  I  438  s. 
Mohr  Nic.  S.  J.  III  402  s. 
Molindes  Franc.  S.  J.  I,  XVIII. 
Molshemeusis  convictus:  ratio  vivendi 

IV  334.     V.  I,  L. 

Mouacensis  ratio  studior.  superior.  III 
262  s. 

—  convictus  I  445.     IV  332  s. 
Monarchia:    regimen    maxime    aptum 

IV  353. 
Moneta  Romana  ejusque  in  Germania 

rednctio  IV  274  s. 
Moutanum  gymuas.  Colon.  I,  129. 
Montmorcncy,  Flor.  de,  S.  J.  I,  XIV. 
Morales  Sebast.  S.  J.  I  78.     II  7,  163. 
Moralis  philosophia:  quid  doceatur  IV 

564  s. 

—  quaestiones  et  assertiones  IV,  350 s. 

—  professoris  regulae  II  344  s. 

—  mutatae  IV  424.     v.  Etbica. 
Moralis  theologia  I  88,  108.    II  238, 

240s.,  260.     III  102,  133 s.,  429,  443. 
IV  410,  420. 

—  professoris  regulae  II  322  s. 
Mortiflcatioues  scholasticorum  ne  ni- 

miae  I  130. 
Mossu  Franc.  S.  J.  I,  XV. 
Muelholzer  Frid.  S.  J.  I,  XV. 
Miiller  Jos.  I,  L. 

—  Martin.  S.  J.  I,  XV. 
Miillstadt  I  363. 

Mu^liu  Georg.  S.  J.  I,  XV. 
Mulctae  J  242,  265,  273.    v.  Poenae. 
Mundbrot  GuaJt.  S.  J.  I,  XIV s. 
Mundities:    singularis  cura   habenda  I 

158,  162.     IV  256,  261,  265,  302 
Munuscula  I  168,  202,  206,  280.    II  366. 

III  273,  282.     IV  184. 

—  ne  admittantur  a  discipulis  promotis 
aut  promovendis  I  274,  280. 

Murmellius  I  234. 

Muretus  IV  181  s.,  205. 

Musea  (physica)  redit.  ann.  II  262. 

—  reditus  ne  distrahantur  ad  alios  usus 

IV  478. 

Museam  convictorum  I  319. 


608 


Personen-  und  Sachregister. 


Mnsica:  omnes  stud.  in  Gregor.  tenean- 
tur  addiscere  musicam  vocalem  et  in- 
strumentalem  I  446  s. 

—  instrumenta  quae  permitteuda  convic- 
toribus  I  412. 

—  tempore  recreationis  IV  266.  v. 
Cantus. 

Muszka  Nicol.  S.  J.  I,  XIII. 

N. 

Natalls  Alexander  IV  59. 

—  Hieron.  S.  J.  I,  XIV,  71,  205. 
Naturales  scieutiae  II  348.    IV  391  s., 

422  s. 
Nationalis   literatura  poetica  et  ora- 
toria    omni    cura    excolenda  IV  362. 

—  V.  Vernacula  et  Patria  liugua. 
Nationes    variae    in    acad.   Austr.  III 

384. 
Navarrus  II  519. 
Nazianzenns,  S.  Gregor.  in  Rhet.  1599 

et  1832  II  410.     v.  Gregorius. 
Neander  Christoph.  S.  J.  I,  XVII. 
Necaricum   (vinum)   in   promotione  III 

312. 
Nepos  Corn.  IV  436. 

—  in  Inf.  Gram.  Austr.  1735  s.  IV  76. 

—  in  Inf.  Gram.  Germ.  Sup.  1830  IV 
443. 

—  in  Rudim.  Frib.  1843  IV  539. 
Neuhusium  III  208. 

Neumayr  Franc.  S.  J.  IV  58s.,  115. 
Neuport  IV  86. 

Neuveforge  Eust.  S.  J.  I,  XVII. 
Nickel  Gosw.   S.  J.  I,  XII,  XV,  XVII, 

149.     m  98  s.,  101  s.     IV  259. 
Niederndorff  S.  J.  III  180. 
Nigronius  Jul.  S.  J.  IV  228. 
Nitsch  IV  542. 
Nizolius  IV  198,  232. 
NoMles  discipuli  I  161.    III  192,  318, 

338.     rV  489. 
Nobilitas:  primus  ejus  finis  IV  364. 
Noel  IV  547. 

Nomenclatura  vocabulor.  IV  40s. 
Nommerings  Pet.  S.  J.  I,  XVII. 
Nonnus  IV  204. 

Notae  seu  puncta  ut  poena  IV  165. 
Notarius  academ.   I  66.    III  183,   200, 

284  s.,  306,  345  s.,  370. 
Notula  sive  catenula  datur  iis  qui  non 

latina  lingua  utuntur  II  169. 
Novesiensis  v.  Thyraeus  H 
Noyelles  Carolus  de,  S.  J.  I,  XH,  XV. 
Numaria    res    in    Supr.    Gram.   Rhen. 

Sup.  1742  s.  IV  46. 
—  in  Med.   Gram.  Rhen.  Inf.   1761  IV 

60. 
de   ea   libri   a   Patr.   S.  J.  editi  IV 

133  s. 
Numismatum  distributio  IV  623  s. 


0. 

Obedientia  in  collegiis  I  48.    III  401 . 

—  principi  debita  IV  353. 
Obligationes  in  dotatione  collegii  non 

admittuntur  I  17,  37.    III  457. 
Observatio  et  imitatio  Ciceronis  et  alior. 

auctorum  IV,  229  s. 
Observatores  in  qualibet  classe  I  161, 

203.     V.  Syndicus. 
Ochoa  IV  548. 

Octuriae  in  unaquaque  classe  1 143,  153. 
Oeconomus  convict.  1405,  417,  421,  448. 

IV,  305  s.     V.  convictus. 
Oettinga  Residentia  I  314. 
Oett  Adam.  ab,  S.  J.  I,  XVII. 
Olavius  S.  J.  II  76. 
Oliva  Paul.  S.  J.  I,  XII.  III  104  s.,  108s., 

115. 
Olomncensis  alumnat.  Episc.  Regulae 

IV,  326.     v.  I  383.     II  232. 
Opiniouum  delectus  II  107s.  v.  Delectus. 
Oratio   brevis   ante   scholam  I  63  s.     II 
286,  378,  498,  510.     IV  481. 

—  coutra  Turcas  (in  schola)  II  498 

—  pro  discipulis  magistris  commendatur 

I  159,  412.     II  286.  380. 
Oratioues  latinae  et  graecae  componen- 

dae  et  recitandae  I  253,  261,  266,  278. 

II  199,  408,  412. 

Ordines  (=:classes)  plures  in  una  classe 
II  352  s.,  442. 

—  (minores)     conditio     pro    baccalaur. 
theol.  III  151. 

—  sacerdotium  pro  doctoratu  ibid. 
Ordo  feriarum  et   horarum  in   gymn. 

Prov.  Germ.  Sup.  1737  IV  60  s. 
Ordo  studiorum:  linguae,  artes  libera- 

les,  theolog.  I  28.     II  352. 
Organista:  ejus  offic.  Herbip.  IV  298. 
Orientales  linguae:  studium  commen- 

datur  II  300.    III  119s.     IV  389,  417, 

422  s. 

—  exercitationes  serio  et  ferventer  fiant 
IV  450. 

Origenes  II  519. 

Orlandiuo  Nicol.  S.  J.  I,  XLVI. 

Orthograpliia:    latina  curanda  H  165s. 

—  praecepta  in  Med.  Gram.  Boh.  1753 
IV  48. 

—  orthographicae  institutiones  IV  41. 

—  in  lingua  vernacula  exercend.  IV  443. 

—  Germanica  in  Med.  Gram.  Rhen.  Inf. 
1761  IV  50. 

Orthograpliie,  Teutsche  in  Rud.  Bohem. 

1753  IV  49. 
Osnabrngensis   academiae  fundatio  et 

coufirmatio  III  248  s. 
Oster  wald  Pet.  III  445. 
Oswald  Aug.  S.  J.  I,  XVI. 
Ott  Christoph.  S.  J.  IV  106. 


Personen-  und  Sachregister. 


609 


Otterstedt  Godefr.  S.  J.  I,  XVII. 
Ovidins  cur  non  omittendus  II  506  s. 

—  de  Pont.,  Tristia  iu  Supr.  Gram.  Prov. 
Germ.  1593  s.  1318. 

—  Eleg.  Epist.  in  Supr.  Grara.  1599. 
1832  II  424  s. 

—  in  Prov.  Germ.  Sup.  1604  s:  iu  Hum. 
Fast.  IV  11;  in  Suprem.  Gram.  Eleg. 
sel.  et  purg.  IV  7  s. ;  ad  Liv.  et  in  Ib. 
IV  lOs. ;  in  Med.  Gram.  de  Ponto  IV 
10  s.     V.  IV  5s. 

—  libri  de  Ponto  et  Tristia  (lib.  II  Trist. 
omittatur)  in  Med.  Gram.  Prov.  Rhen. 
1622  s.  IV  24  s. 

—  Trist.,  de  Pouto,  Fasti  1622  Repe- 
tent.  IV  191. 

—  Tristia  et  de  Ponto  in  Med.  Gram. 
Prov.  Rhen.  1628  s.  IV25s. 

—  Trist.  in  Med.  Gram.  Rhen.  Sup.  1732 
IV  41. 

—  De  Pont.,  Fast.  in  Supr.  Gram.  ibid. 
IV  42. 

—  Eleg.  et  Epist.  in  Hum.  et  Supr. 
Gram.  Germ.  Sup.  1736  IV34s. 

—  De  Ponto  in  Supr.  Gram.  Prov.  Boh. 
1753  IV  48. 

—  Trist.  et  Metamorph.  Frib.  1843  IV 
540. 

—  Fasti  quomodo  legendi  IV  218. 

—  V.  IV  43,  51,  182,  201,  212  s.,  218. 


P. 

Pachtler  G.  M.  S.  J.  IV,  5s. 
Paderborn.  academiae  statuta  III  194  s. 

—  Calendarium  scholastic.    III  214s. 

—  V.  III  202,  387. 

Paedagogi  I  351,  402,  415.   II  167,  398. 
Paedagogik  I  169  v.  Gymnasialpaedag. 
Painter  Bened.,  S.  J.  I,  XV. 
Pallavieimis  Sforz.  HI  76. 
Pannhauss  Joa.,  S.  J.  I,  XVII. 
Pantlieistae  refutentur  IV  561,  564. 
Papebrochius  Dan.,  S.  J.  IV  59. 
Paradinas  Bona  v.,  S.  J.  II  482. 
Parentes  discipulorum:    quomodo    cum 

iis  agendum  II  396  s.     IV  173. 
Parnassus  Boicus  III  445. 
Parthenicae   disputationes  Graecii  III 

350,  356  s. 
Parthenius  Bern.  IV  226. 
Particulae    lat. :  quid  attendendum  IV 

212s. 
Pastellius  Gerard.,  S.  J.  I  356. 
Patiss  Georg.,  S.  J.  I,  XIX. 
Pastores  pro  pagis  formandi  IV  243. 
Pater  pauperum  i.  e.  Praefectus  studios. 

pauperum:  regulae  IV  237  s.    v.  Pau- 

peres  st. 
Patria:  Patriae  amor  post  Deum  reliquis 

omnibus  praeferendus  IV  353, 


Patria:  patriae  assistere  primus  nobili- 
tatis  finis  IV  354. 

—  qui  non  ducit  vitam  patriae  utilem 
malus  est  IV  353. 

Patria  historia  postulatur  pro  omnib. 
class.  IV  360. 

—  praemia  IV  51 6  s. 

—  topograpliia  IV  436. 

—  liugua  postulatur  pro  inferiorib.  scho- 
lis  et  in  accessoriis  pro  omnibus  scho- 
lis  IV  362. 

—  omni  cura  excolenda  ibid. 

—  non  vulgaris  notitia  postulatur  IV  536. 

—  lingua  cum  latina  comparanda  cur 
IV  500. 

—  versio  eleganti  sermone  patrio  de- 
currat  IV  500.     v.  IV78s. 

—  patrii  sermonis  summa  puritas  ne 
negligatur  IV  434. 

—  —  nitor  et  elegantia  curae  sit  IV  91. 

—  puritas  et  recta  pronunciatio  severe 
exigenda  II  384. 

—  V.  IV  78  s.,  101.  et  Vernacula  lingua. 
Patroni  acad.  facultatum  et  uationum 

III  3833. 

Patrum   S  S.  auctoritas    tuenda  lU  45. 

101. 
Panlsen  Fried.  I,  LI.    IV,  IX. 
Paulus  V  P.  III  47,  102,  196. 
Piiuperes:   Obligatiouibus  erga  paupe- 

res  collegia  cumulate  satisfaciant  III 

75. 

—  nemo  quod  pauper  sit  excludatur  a 
scholis  II  358. 

—  studiosi:  iis  prospiciatur  I  156,237, 
273,  279.     III  109  s.,  207,  298. 

—  pauperum  studiis  aeque  ac  divitum 
bene  prospiciat  praefectus  stud.  II  398. 

—  eor.  studiis  aeque  ac  divitum  magister 
prospiciat  IV  156. 

—  eor.  pudoris  ratio  habenda  IV  246. 

—  ab  omnilabore  exempti  titulo  eleemos. 

IV  245. 

—  eis  liberaliter  prospiciendura :  bonus 
panis,  jusculum  cum  justo  pingued., 
cibus  sit  bene  calidus  IV  247. 

—  juvandi  subinde  charta,  pecuniola, 
pro  magais  festis  aliquot  librae  carnis 
comparandae  IV  249. 

—  ex  pecuuia  academica  detur  iis  elee- 
mosyna  III  109  s. 

—  quomodo  iis  in  Semin.  Pontif.  elee- 
mosyna  distribuatnr  IV  293. 

—  pro  operib.  detur  eis  merces  conve- 
niens ,  ratio  peculiaris  habeatur  pro- 
fectus  eorum  —  mulctae  pecuniariae 
inter  eos  distribuantur  —  ipsi  alia 
poena  mulctentur  I  273. 

—  detur  debitus  merces  I  279. 

—  a  contributione  schol.  liberi  I  280. 

—  habitabunt  bini  vel  quaterni  apud 
honestos  cives  IV  237  s. 


filO 


Personen-  und  Sachregister. 


Pauperes:  libris  ex  cista  pauperum 
utuntur  ibid. 

—  orabunt  pro  benefactorib.  ibid. 

—  examina  praeter  communia  IV  239. 
252. 

—  bonae  conditiones  iis  libenter  procu- 
randae  I  156. 

—  filii  pauperum  civium  Monacensium 
ante  omnes  in  Gregorian.  Monac.  ad- 
mittendi  I  446. 

—  in  mensa  tractantur  uti  in  honestis 
familiis  solet:  tria  fercula  in  prandio 
et  coena  I  449. 

—  arcae  pauperum  schol.  altera  clav. 
apud  Patrem  paup.  IV  238. 

—  Mecoenas  studior.  pauperum  Gretseri 
IV  239  s. 

—  leges  pauperum  Colleg.  August.  1609 
IV  236  s. 

—  intructio  pro  Vienn.  1635  IV  247  s. 
pro  Hildesh.  in  feriis  esurial.  1709 

IV  249  s. 

pro  admittendis  Hildesh.  1712  IV 

251  s. 

—  in  admittendo  magnus  habebitur  de- 
lectus  IV  336,  252. 

—  non  admittuntnr  cantores  vagabundi, 
neque  illegitinie   nati  ibid.  et  IV  238. 

—  qui  praeferendi  IV  248,  251  s. 

—  fundatio  P.  Lamorm.  IV  253. 

—  ex  typograph.  Vienn.  S.  J.  libros  ac- 
cipiunt  IV  253. 

—  magnus  numerus  studiosor.  pauper. 
in  academiis  et  gymnas.  S.  J.  IV  240. 

—  permulti  evasere  in  viros  magnae 
pietatis  et  doctrinae  IV  240. 

—  rationes  cur  adjuvandi  IV  240 s. 

—  pauperum  convictus  instituatur  1 424. 
III  482. 

—  domus  pauperum  scholasticorum  uti- 
liter  in  Germania  erectae  I  436. 

—  comraendandae  amicis,  eleemosynae 
pro  iis  petendae  I  437. 

Paz  Alvarez  de,  S.  J.  IV  86. 

Pecuuia    academica    quoraodo     distri- 

buenda  III  109  s. 
Pecuniarum  exactiones  nullae  fiant  a 

discipulis  I  273,  280. 
Pedellus  III  285.    v.  Bidelhis. 
Peinlich  Rich.,  I,  LI.    IV  47,  253. 
Peltanns  Theod.,  S.  J.  I  349,  356.    II  6. 

III  460,  469,  475. 
Peusio  in   convictibus   num   iiceat  eam 

accipere  I  116s. 
Perez  Hurtado  S.  J.  I  349.     II  143. 
Periodi  latinae:  quid  atteudendum  IV 

83,  216  s. 
Pernotus  Joa.,  S.  J.  III  179. 
Perpiuiauus  Joa.,  S.  J.  IV  181,  205. 
Persius  IV  3,  542. 
Pesch  Ger.,  S.  J.  I  148. 
Petavius  Dion.,  S.  J.  IV  53. 


Petronius  IV  181. 

Pexenfelder  Mich.,  S.  J.  IV  31,  86  s., 

108. 
Phaedrus  IV  76,  539. 
Pliilautia:    inanis    gloriae    cupiditatem 

discipuli  a  se  modis  omnibus  extirpare 

nitentur  I  169. 
Philippus  II.  Hisp.  rex  II  18  s. 
Philologia  promovenda  I  123. 
Philosophia  I  196,  257,  355.    III  77, 

122,  12.5. 

—  quamdiu  et  quomodo  studend.  II 125  s. 

—  distributio  temporis  IV  422,  514  s. 

—  philosophicis  disquisitionibus  facem 
praeferat  theologia  IV  471. 

—  antiquatis  disputationibus  eliminatis 
sit  accomodata  confutandis  modernis 
erroribus  IV  360,  363  s. 

—  nonnulla  hodie  vel  breviter  tractanda 
vel  omittenda  IV  579. 

propositiones    prohibitae     III  122  s., 
125  s.     IV  567  s. 

—  cursus  biennio  aut  triennio  absolven- 
dus  II  328.     IV  363. 

—  non  minus  quam  triennio  II  332. 

—  ordinatio  pro  triennali  studio  (1858) 
IV  555  s. 

—  professores  quales  II  242. 

—  regulae  II  328  s. 

mutaudae  IV  392  s.,  420  s. 

mutatae  IV  488. 

—  historia  philosophiae  IV  423,  533. 

—  moralis  v.  Moralis  philos. 

—  religionis  IV  426.    v.  Keligio. 
Phocylides  IV  8,  204. 

—  in  Hum.  1599.  1832.     II  422. 
Phraseologia  v.  Lexicon. 
Physica  I  104,  110. 

—  materia  quae  et  quomodo  tractanda 
1121.  II  139,  231,  3463.,.  III  168, 
431,  435.     IV  149. 

—  regul.  profess.  IV  395. 

—  methodus  IV  396. 

—  divisio  temp.  IV  422  s, 

—  universa  postulatur  IV  360. 
Piccolomini  Franc.  S.  J.  I,  XII.    III 17, 

121.     IV  395,  425. 
Pierling  Jac.  S.  J.  I,  XV,  XIX. 
Pighius  Albert.  II  517. 
Pileus  holosericus,  caeruleus  (Doctorum) 

1286.     il  114.     III  316,  369. 
Piudarus  II  172. 

—  explicatur  in  Rhetorica  1586  II  199. 

—  1599,  1832  II  410. 

—  1736  IV  33. 

Pisauus  Alfons.  S.  J.  I  356.    II  5. 
Pius  IV  III  148. 

—  V  H  58 

Pizzoni  Franc.  S.  J.  1,  XVII. 

Planudes  Max.  I  248. 

Plato:    in  Rhetorica  1589,  1832  II  410. 

—  in  Humanit.  1599,  1832  II  422. 


Personen-  und  Sachregister. 


611 


Plato  in  Prov.  Germ.  Sup.  1736  IV  33. 

—  Friburg.  Helv.  1843  IV  540. 
Plautus:  ejus  imitatio  IV  20.5. 

—  Captivi  et  Trinummi  inter  libros 
caniculares  IV  2. 

—  V.  II  179. 

Plentius  Fantin.  III  253. 
Pletriacli  I  445. 
Plinius  IV  202,  205. 
Plock  I  105  s. 

Plutarchns:  ex  eo  selecta  in  Humanit. 
1599,  1832  II  422.     v.  IV  34. 

—  Tzepi  Tzat^Bifig  legitur  in  Humanitate 
Prov.  Germ.  Sup.  1606s.  IV  9. 

—  Friburg.  Helv.  1843  IV  541. 
Pock  Math.  S.  J.  I,  XVIII. 
Poclih  Math.  S.  J.  I,  XV. 

Poema  diebus  aestivalium  vacationum 
explanabitur  Frib.  Helv.  1623  s.  III 
242  s. 

Poenae  I  175,  181,  184,  187,  279.  II 
396,  458.     III  142,  282,  430. 

—  V.  Verbera,  Virga. 

Poesis:  classis  =  Humanitas  IV 47,  110, 

125.     V.  I  235. 
Poesis  pertinet  ad  Humaniora  I  54. 
Poetae  temperatae  dictiouis  IV  218. 

—  epici  et  tragici  IV  223. 

Poetica:   ei  Humanitas   maxima  dicata 

est  II  195. 
Polanco  Joa.  S.  J.  171,  136,  154,  248, 

342,  372,  374. 
Polyaeni  Strategemata  inter  libros  cani- 

culares  IV  3. 
Pomey  Franc.  S.  J.  IV  37,  398. 
Pontanus  C.  III  253. 
--■  Jac.  S.  J.  IV  14s. 

—  Progymnasmata  III  242  s.,  261  s.  IV 
21  s.,  25  s.,  36  s. 

—  Poeticae  Institutiones  IV  191,  201. 

—  de  compositione  Virgiliana  IV  226. 

—  V.  II  482.     III  437. 

Ponte  Ludov.  de,  S.  J.  opera  commen- 

dantur  IV  331. 
Porphyrii  Phoenicis  Isagoge  in  Logica 

Friburg.  Helv.  1625S.  III  243 s.    Bani- 

berg.  1646  s.  III  260. 

—  V.  I  257.     II  132.     III  79. 
Porrius  S.  J.  II  18. 
Posmurny  Joa.  S.  J.  I,  XVIII. 
Posseyiui  Ant.  S.  J.  I,  LI.    IV  202. 
Possiuus  Petr.  S.  J.  I,  LL 

Pottu  Nic.   S.  J.  I,  XVI. 
Praeceptores  v.  Magistri. 
Praefectus   convictus   I  267,  315.    III 
191. 

—  regulae  generales  praefectorum  IV 
379  s. 

—  regulae  praefecti   generalis  IV  373  s. 

—  regulae  1595  I  319  s. 

—  cubiculi  in  convict.  I  267. 

—  regulae  IV  376  s. 


Praefectus  spiritus  in  convictu :  regulae 
IV  374  s. 

—  studiorum  I  200.  II  104,  137,  234, 
268.     III  19. 

—  regulae  II  276  s. 

—  —  in  rat.  stud.  rautandae  IV  388, 
413  s.,  532. 

—  —  quae  et  cur  mutentur  IV  480  s. 

—  instructio  in  ord.  ad  stud.  et  exam. 
nostror.  IV  448  s. 

—  stud.  iufer.  II  234,  274  III  54,  326. 
341. 

—  regulae  II  350  s. 

—  ad  regulas  IV  534. 

—  attributioues  IV  515  s. 
Praelectiouis   foi*ma  in  inf.   schol.  II 

388  s. 
Praemia  danda  sed  servetur  modus  ho- 
nestus  et  religiosus  I  73. 

—  prudentur  dispensanda  IV  156. 
~  sunt  utilia  II  175  s. 

—  distribui  poterunt  II  272. 

—  in  Germania  non  possunt  omitti  II 
220. 

—  publica  et  privata  II  366. 

—  praemiorum  leges  II  374  s. 

—  ad  leges  pr.  II  494  s. 

—  leges  in  rat.  stud.  mutandae  IV  399  s., 
429  s. 

—  catalogus  IV  400.  431. 

—  leges  mutatae  IV  490. 

—  proponantur  praemia  pro  carmine 
hit.  graec.  et  hebr.  libri  eleganter  col- 
ligati  cet.  I  261. 

—  convictores  praemiis  excitentur  I  267. 

—  pro  historia  III  437. 

—  pro  ling.  germanica  III  437. 

—  pro  academicis  IV  520. 

—  pro  erratisobservatis  inthemat.II  169. 

—  scriptiones  et  examina  inferior.  class. 
pro  in\  IV  516  s. 

—  quom.  distribuenda  IV  184. 

—  praemiorum  distributio  qualis  in  Germ. 
Sup.  1834  IV  523  s. 

Praetor  v.  Censor. 
Praetorius  Barthol.  III  241. 
Praga  1  149,  383.     II  117  s.     III  232. 
Prandium  quaudo  in   variis  provinciis; 

in  Germ.  hiem.  h.  10 '/'A  aestat.  h.  10 

II  202. 
Prautl  C,  I,  LI. 
Preiss  Jos.,  S.  J.  I,  XIV. 
Primitiae :  tractatio  sit  frugalis  IV  266, 

306. 
Priscianensis  Jul.,  S.  J.  I  220.    II  482. 
Privata  lectio  authorum  quid  et  quo- 

modo  IV  163.     v.  Lectio. 
Priyatum  studium  I  32.    II  108,   170, 

284,  364. 

—  non  sufficit  ad  gradus  III  388. 
Privilegia  a  S.  Sede  S.  J.  in  re  scho- 

lastica  concessa  I  1  s. 


612 


Personen-  und  Sachregister. 


Privilegla  confirmata  IV  581  s. 
Probabilismus  III  102,  137. 
Proltus  Aem.  IV  6. 
Procurator  collegu  I  18,  420. 

—  bene  instituatur  atque  instruatur  III 
7.  69.  107. 

—  quid  ei  praestandum  III  73  s. 
Profectus  discipulorum  quibus  contine- 

tur  IV  197  s. 
Professores  I  29.    II  238.    III  436. 

—  materias  absolvant  II  276. 

—  modestia  in  refellendo  commendatur 

II  286  s. 

—  formandi  IV  366  s. 

—  sine  biennio   vix  unq.  boni  IV  444. 
V.  II  242. 

—  pro  hist.  eccles.  et  jure  canonic.  for- 
mentur  II  238. 

—  duo  in  theolog.  moral.  II  240.  III  349. 

—  duo  aut  tres  in  theol.  speculat.  III 348. 

—  superiorum  facuh.  regulae  II  286  s. 

—  —  ad  regul.  rat.  stud.  IV  532  s. 

—  infer.  class.  regulae  IV  520  s. 

—  ad  regulas  IV  534  s. 
Promotio  ad  gradus  I  289,  308. 

—  examina  II  111  s.     III  150s.,   169  s., 
188,  203  s.,  293.  310  s.,  364. 

—  absentium   promotio  non   sine  gravi 
causa  III  276. 

—  ritus  1292.     II  111,  113.     III  152  s., 
171,  182,  211,  296,  313,  366,  369,  418. 

—  dona  prohibita  I  274. 
Pronunciatio  bona  I  55.    II  185. 

—  per  dialog.  formanda  IV  208. 

—  exerceatur  I  277. 

—  vitiosa  corrigatur  IV  436. 
Propaganda:   Congregatio   de   pr.  fide 

III  61  s.,  119. 

Propertius  II  426.    IV  35  s.,  203. 
Protector  coUegii  I  72,  392. 
Protestatio  fidei  ante  publ.  disputatio- 

nem  in  promot.  I  291.     III  152,  419. 
Provin  Godefr.  S.  J.  I,  XVIII. 
Provincialis    ( =  Praepositus    Provin- 

ciae):  regulae  I  126  s.     II  234  s. 

—  —  in  rat.  stud.  mutandae  IV  386  s., 
409  s. 

—  —  quid    et    cur    mutatae    1832    IV 
472  s.,  530  s. 

—  in  visitatione  Colleg.  ne  nimis  festinet 
III  104. 

—  cura  circa  res  temporales  III  67  s., 
106s. 

Provinciales  praepositi  Prov.  Germ.  et 

Austr.  S.  J.  I,  XIVs. 
Psychologia  II  340.    III  427,  431. 
Pufendorfr  IV  352. 
Pugnae  systemat.  in  theologia  resecan- 

dae  IV  363. 

—  odia  resuscitant,  sunt  gaudio  hostium, 
damno  Ecclesiae  IV  364. 

Pulcharellius  Const.  S.  J.  IV  68. 


Pnrliliorus  Hieron.  I  443. 
Pyrotechnia  IV  146  s. 
PytUagorea  carmina  IV  10. 

Q. 

Quadriennium  iu   theologia   ex   con- 

stitut.  II  236,  302  s. 

—  V.  1  287.  II  72.  III  349.  IV  364, 
366,  474. 

Quaestioues  inutiles  in  theol.  et  philos. 

vitandae  I  92  s. 
Quarinus  I  250. 
Quecli  Valent.,  S.  J.  I,  XV. 
Quinquennium  in  theologia  cur  non 

admittendum  II73s. 

—  multo  satius  est  inire  modum  legendi 
bouum  quam  tempus  extendere  II  75. 

—  rationes  pro  quinqennio  refelluntur  II 
76  s. 

—  v.  I  189,  287. 
Qnintana  Franc.  de,  I  443. 
Quiutilianus  II  398,  404.    IV  103,  181, 

205. 

—  optimus  praeceptor  IV  86. 
Quiroga  Card.,  II  18. 

K. 

Rabhini:  iis  auctoritas  non  concilianda 
II  70,  296, 

—  iis  accensendi  multi  exegetae  pro- 
test.  in  Germania  IV  416. 

Rabenstein  Joa.,  S.  J.  I  356. 

Racine  IV  439. 

Raderus  Matth.,  S.  J.  IV  16. 

Raisky  Timoth.,  S.  J.  I,  XVIII. 

Rsipedius  Franc,  S.  J.  I  285. 

Rapiuus  Ren.,  S.  J.  IV  58. 

Rassler  Jac,  S.  J.  I,  XV. 

Ratingius  Conr.,  I  148. 

Ratio  et  via  recte  procedendi  in  litteris 

humanior.  j)ro  Germ.  Sup.  l736lV30s. 
Ratio  studiorum:   formula  conficienda 

178. 

—  fundamenta  seu  praeludia  I81s. 

—  an.  1586  II  9  s. 

—  responsa  ad  ea  quae  Prov.  Germa- 
niae  proposuerunt  circa  rat.  stud. 
1594  II  218  s. 

—  an.  1599  et  1832  textus  II  234  s. 

—  editiones  II  225  s. 

—  historia  s.  epistolae  encycl.  II  226  s. 

—  —  proposita  Prov.  Germ  Sup.  ad 
rat.  1599  H  482s. 

—  ordinatio     Provincialis    Germ.    Sup. 

II  509  s. 

—  ordinatio  pro  stud.  superiorib.  1651 

III  77  s. 

—  non  solum  accomodanda  sed  in  mul- 
tis  ad  pristin.  stat.  reducenda  et  ob- 
servanda  IV  405  s.,  447. 


Personen-  und  Sachregister. 


613 


Ratio  multi  condemnant  quae  non  lege- 
rimt  et  non  fuerunt  experti  IV  405,  447. 

—  accommodauda:  annotationes  Prov. 
Germ.  Sup.   1829  IV  386 s. 

litterae  P.  Roothaan  1839  IV  406  s. 

annotat.  Prov.   Germ.   Sup.    1830 

IV  409  s. 
praeparationes  IV  355  s. 

—  accomodata  (1832)  comparata  cum 
antiqua  (1599)  IV  459  s. 

—  —  observationes  quibus  innititur  ac- 
commodatio  rationis  stud.  IV  470  s. 

—  —  variae  industriae  in  rat.  stud.  ne 
negligautur  IV  471  s. 

—  —  adnotationes  ad  studia  moderanda 
in  Prov.  Germ.  Sup.  IV  507  s. 

—  —  quomodo  moderanda  pro  Prov. 
Germ.  Sup.  1834  IV  507  s. 

—  adnotationes  a  Professorib.  Germ. 
Sup.  factae  1835  IV  530  s. 

Rationes  accepti  et  expensi  exigendae 
et  recognoscendae  IV  261,  271,  303. 

Recheu-Kuust  Bohem.  1753  IV47s. 

Rechuenkunst  IV  50  s. 

Rechperger  Guil.,  III  241. 

Rector  academiae  scholar.  II  462. 

Rector  Collegii  eligitur  a  Praepos. 
General.  I  65,  126.     III  197. 

—  regulae  II  268  s. 

—  regulae  quae  et  cur  mutentur  1832 
IV  479. 

—  regulae  in  rat.  stud.  mutatae  IV  387. 
413. 

—  ad  reg.  rat.  stud.  1832  IV  531. 

—  vigilet  I  30.    III  97. 

—  reprimat  et  incitet  I  32,  130. 

—  curet  studia  et  repetitiones  I  35,  55, 
65,   130.     JI  268.     III  266. 

—  quas  virtutes  habeat  I45s.,  130. 

—  curet  sanitatem  subditorum  I  130. 
III  65. 

—  scholas  visitet  I  270.  II  268.  III 
131,  267. 

—  magistros  convocet,  corrigat,  magni 
aestimet  I  271.  III 267.  II  107.  III 
65,  131. 

—  aes  alienum  ne  conflet  III  6,  106. 

—  sit  oeconomiae  peritus  III  69. 

—  consultores  audiat  III  197. 
Rector  uuirersitatis  I  173  s.    III  197, 

276,  325,  346. 
Regens  convictus :  officium  1 266  s.,  390, 
416,  438.     III  191. 

—  subest  rectori  I  411,  422.  v.  Gon- 
victus. 

Regentes  Grymnasii  S.  J.  Coloniae  1556 

—1563.     1  147  s. 
Refectorium:   lectiones  in  ref.  III  291. 

—  V.  Mensa,  Lectio. 

Regulae  discipulorum  primo  sabb.  sin- 
gulis  mensib.  praelegendae  IV  67.  v. 
137. 


Regulae  externorum  auditorum :  in  iis 
magna  sapientia  IV  405.  445. 

Reifleuherg  Frid.,  S.  J.  I,  XLVIII. 

Relationes  itinerum  a  convictorib.  con- 
ficiendae  IV  385. 

Religio :  religionis  philosophia  postu- 
latur  IV  360. 

—  tractetur  IV  565. 

non   placuit   generatim   praescri- 

bere  IV  577. 
Remondus  Franc.  S.  J.  IV,  203. 
Removendi  a  scholis  qui  I  361.   II  368. 
Renovatio  studiorum   (initium  et  finis 

anni  schol.)  I  167,  194,  200s.    II  264. 

III  287,  407,  409.  413. 

Repetitio  humaniorum  (pro  futuris  ma- 
gistris)  175,  101,  127,  203.  II  147, 
154,  258,  270.     III  59. 

—  instructio  Rhen.  1622  IV  187  s. 

—  instructio  pro  Praeside  Repetentium 

IV  187  s. 

—  —  ordo  studiorum  IV  189  s. 
exercitationes  IV  190  s. 

—  instructio  Bohem.  1700  IV  234  s. 
Repetitio  Sahbatina  v.  Sabbatina. 
Repetitiones  cur  et  quando  instituen- 

dae  I  29,  57,  164  s.,  232,  248,  252,  255, 
257.  II98S.,  122,  134,  167,  290,354, 
388,  418,  438,  446.  III  288,  355  s.,  390, 
411,  441  s.  IV  36,  76,  187  s.,  393,  514, 
532  s. 

Rescalli  Franc.  S.  J.  I,  XVII. 

Rescius  Ant.  I  285. 

Retz  Franc.  S  J.  I,  XII,  XV,  XVIII. 
III  125.     IV  569  s. 

Revisores  v.  Censores. 

Rheni  Provincia  I,  XIV,  XVI,  437.  II 
219. 

—  Inferioris  Provincia  I,  XVI  s.  III 
409  s. 

—  Superioris  Provincia  I,  XVI.  III 
77,   121,  389  s. 

Rhetius  (Rethius)  Joa.  S.  J.  1 140  s.,  145, 

147,  215  s.,  228. 
Rhetorica  (suprema   class.   gymnas.)  I 

26,  54.     II  129,  193,  196,  198,  242, 

270.     III  128,  284. 
Rhetoricae  scholae  gradus  (finis)  I  143, 

195,  251.     II  398.     IV  103  s. 

—  exercitationes  in  Rhet.  1599  et  1832 
II  404.     V.  Declamationes,  Orationes. 

—  divisio  temporis  1599  et  1832.  11 
400  s. 

—  divisio  temp.  mutanda  IV  437. 

—  professoris  regulae  II  398  s. 
mutandae  IV  437  s. 

—  —  mutatae  IV  494  s. 

—  libri  I  251.  11  197,  199,  410.  IV  6s., 
25  s.,  32,  45,  47,  53. 

Rhimel  Steph.,  I  362. 
Rhomberg  Igu.,  S.  J.  I,XV.    III  136s., 
438  s. 


614 


Personen-  und  Sachregister. 


Ribera  Franc,  S.  J.  I  78.    II  7. 
Ricci  Laur.,  S.  J.  I,  XII.    III  136. 
Richard  Hieron.,  S.  J.  III  260. 
Richter  Fr.  Jos.,  I,  LI. 
Riess  Flor.,  S.  J.  IV  8. 
Rissen  Ferd.,  S.  J.  1,  XVIL 
Riswiclf  Jac,  S.  J.  I  234. 
Ritus  conferendi  gradns  acad.  Austr. 
1658  III  366  s.,  376  s. 

—  Romanus  eo  utantur  quantum  pa- 
tietur  regionum  varietas  I  40. 

—  in  semin.  Colon.  IV  320. 
Rixner  Thad.,  I,  LI. 
Robertson  IV  547. 

Roclius  Perusinus  IV  191,  211. 
Roder  Georg.,  S.  J.  I,  XVI. 
Rodolplii  (Agricolae)   Loci   I  144,  231. 

II  197. 
Roffensis  (Fisher)  II  516. 
RoUer  Jos.,  S.  J.  I,  X\  III. 
Romanum  Collegium  I  192,  383.    II  30, 

116,  145. 
Roothaan  Joh.  Ph.,  S.  J.  I,  XII.    II  228. 

IV  530,  548  s.,  569  s. 
Rosanus  Joh.,  S.  J.  I  350. 
Roseffius  Greg.,  S.  J.  I,  XV,  356.    II 

505,  508  s.     IV  3  s. 
Rosenhaum  Petr.,  S.  J.  I  149. 
Rosenbusch    Christoph.    psoudon.    pro 

Gregor.  Roseft'.  IV  3. 
Rosiguoli  Carol.,  S.  J.  IV  86. 
Rosinus  Joa.,  IV  233. 
Rostius  Petr.,  S.  J.  III  179. 
Rota  Ant.,  S.  J.  IV  583. 
Roth  Georg.,  S.  J.  I,  XVI. 
Rothenflue  Casp.,  S.  J.  I,  XVI. 
Rotthausen  Henr.,  III  179. 
Rousseavii  pactum  sociale   refutandum 

IV  565.     V.  IV  354. 
Ruaeus  (de  la  Rue)  Carol.  S.  J.  IV  57. 
Rudimenta  (classis  infima  seu  praepa- 

ratoria  gymn.)  IV  7  s.,  49. 

—  historica  1727  IV  111  s. 
Rueffer  IV  547. 

Rueting  Ant.,  S.  J.  I,  XVIII. 

Ruhkamp  Frid.,  I,  LII. 

Ruidius  Pet.,  S.  J.  1,  XV  I,  149. 

Ruland  Ant.,  I,  LII. 

Rumer  Greg!,  S.  J.  I,  XVHs.     III  241. 

S. 

Sahhatina  repetitio  I  142,  153,  166,  211, 
233,  253.  II  388,  402,  418,  446.  IV, 
66  s.,  71  s.     V.  Repetitiones. 

Sahellici  exempla  I  146. 

Sacchino  Franc.  S.  J.  IV  30  s.  I,  XV, 
XLVL 

—  Paraenesis  ad  Magistr.  S.  J.  IV,  30s., 
91,  99  s.,  152  s. 

Sacramentorum  usus  v.  Confessio. 
Sacrobosco  Joa.  a  III  180. 


Sallustius:  ejus  prudentia,  orationis  bre- 
vitas,  celeritas  IV  226. 

—  in  Hum.  1599.  1832  II  414. 

—  in   Hum.    Prov.    Germ.    Sup.  1606  s. 
IV  9. 

—  in  Hum.  Rhen.  Sup.  1742  s.  IV  45. 

—  in  Hum.  Bohem.  1753  IV  47. 

—  in  Suprem.  Gram.  1832  II  424. 

—  Frihurg.  1843  IV  540. 

—  v.  IV  34.  204. 

Salmeron  Alfons.  S.  J.  I  146,  222,  356 
Salmoueta  Franc.  de,  S.  J.  I  350.     III 

460. 
Salvei  IV  548. 
Sauctesius  Chxud.  II  517. 
Sauguineti  S.  J.  IV  355. 
Sanitati  consulatur  III  465  s.,  472. 

—  discipulorum  I  130  s.,  203,  416. 

—  magistrorum  II  145. 
Sannazarius  IV  204. 
Sarbievius  Math.  S.  J.  IV  435. 
Sardagna  Carol.  S.  J.  IV  486. 
Sardi  Bened.  S.  J.  I  78.     II  7. 
Sattenwolf  Wenc.  S.  J.  I,  XVill. 
Satyrae  quomodo  legendae  IV  212  s. 
Saxius  Joa.  S.  J.  I,  XVIU. 
Sautelius  (Sautel)  Pet.  S.  J.  IV  35,  435. 
Scaliger  Jul.  IV  203  s.,  226. 
Scamna  assignanda  in  infer.  schol.  II 364. 
Scamnum  negligentiae  II  171. 
Scena  externorum:   in   ea   discipuli  ne 

procedant  IV  503. 
Scenae  privatae  in  Rhet.  II  412. 

—  publicae  vetantur  II  460. 

—  actio  tragica  vel  comica  ante  distri- 
but.  praem.  IV  524. 

— -  actio   germanica   et  gallica  ibid.     v. 

Comoedia. 
Scenicus  ornatus  in  academia    IV  141, 

143. 
Scepticismus     universalis:     osteudatur 

ejus  absurditas  IV  561.     v.  IV  363. 
Sceptrum  acad.  apud.  Rect.  Magnificum 

III  285. 
Schaffler  Christ.  HI  241. 
Schambogeu  Andr.  S.  J.  I,  XVIII. 
Schebetius  Godesc  IV  212. 
Schelizius  Greg.  S.  J.  I,  XVIII. 
Scherenus  Henr.  S.  J.  I,  XVI.    HI  20  s., 

50. 
Schmidl  Jos.  S.  J.  I,  XLVH. 
Schmitman  Pet.  S.  J.  I,  XVH. 
Schneeniann  Ger.  S.  J.  III  46  s. 
Schodaeus  Paul.  I  234. 
Schoenborn  Franc  de,  I  177. 
Scliolae  inferiores  quot  II  256  s. 

—  divisio  II  352  s. 

—  praefecti  regulae  mutatae  IV  488  s. 

—  frequentia      profectu     et     disciplina 
nititur  IV  173. 

—  tempus:   nostri    per  5  horas    in   die 
docent  I  266. 


Personen-  und  Sachregister. 


615 


Scliolae  iuferiores  per  tres  horas  an- 
tem.  et  postm.  in  schola  legere  nocet 
sanitati  I  154. 

—  januae  sint  pauuo  marginibus  suis 
vestitae  quo  possint  modestius  claudi 
I  158. 

Scholastica    theologia    cur   td    scho- 

lastica  delendum  IV  484. 
Scholastici  S.  J. :  Regulae  II  450  s. 

—  impedimenta  studiorum  I  130. 

—  valetudinis  cura  I  130. 

—  num  gradus  intermedius  «Scholasti- 
cus  perpetuus«  admittendus  IV  477. 

—  libri  qui  omnia  pro  uno  cursu 
scholae  continent  IV  39  s. 

cur   edantur  IV  39;   1717  IV  40; 

1731,  1732  IV41S.;  1735  IV  43s. 
Schoritius   (Schorich)   Georg.    S.  J.   I 

222,  356. 
Schorrer  Christoph.  S.  J.  I,  XlVs. 
Schorus  Anton.  IV  193,  196 s. 
Schott  Andreas  S.  J.  IV  16,  194s.,  212, 

229. 

—  Gaspar.  III  432. 
Sclireiber  Jos.  S.  J.  I,  XVII. 
Schrick  Math.  I  148. 
Schiiler  Sim.  S.  J.  I,  XVIII. 
Schiirer  Sim.  S.  J.  I,  XVIII. 
SchUz  Heinr.  S.  J.  III  445. 
Schwan  Wolfg.  S.  J.  I,  XVI. 
Schwarz  Ign.  S.  J.  IV  59. 
Schweiker  Henr.  III  458,  462. 
Scliweikhard  Georg.  I  285. 
Schwicker  J.  I,  LII. 
Schwitzer  Ant.  I,  XIX. 
Schwoelgen  Joa.  v.  I  229,  236. 
Schwyz  IV  356. 

Scientia:  ad  unitatem  institutio  juven- 

tutis  revocetur  IV  577. 
Scientiae  sine  biennio  post  curs.  ordi- 

nar.  cum  dignitate   tractari  non  pos- 

sunt  IV  444. 

—  vitae  nobilis  ornamentum  IV  353. 

—  natnrales  quomodo  in  philos.  trac- 
tandae  IV  474  s. 

—  cur  non  privileg.  habeant  pro  exa- 
mine  ad  gradum  IV  476. 

Scotus  V.  Schott. 

Scriba:  officiumin  conv.  Herbip.  IV306s. 

Scriptio:  scr.  latinae  argumenta  IV  92  s. 

—  scriptionum  varietas  IV  182. 

—  scribendi    argumentum  quale  II  390. 

—  in  singul.  classibus  IV  61  s. 

—  per  hebd.  bis  latin,  semel  patrio 
sermone  seniel  graece  IV  521. 

—  scriptiones  domo  afferendae  quotidie, 
graeca  semel  in  hebd.  IV  521. 

—  —  fere  quotidie  II  384  s. 

—  in  Rhet.  14  dierum  spatium  pro  una 
oratione,  singul.  hebd.  graeca  scriptio, 
tertia  hebd.  carmen;  in  Hum.  quav. 
hebd.  una  soluta  (latina),  una  ligata, 


una  graeca;    in  trib.  inf.  scholis  al- 
ternis    diebus   una   scriptio    afferenda 
n  512. 
Scripto  in  Rhet.  ne  accumulentur,  ut 
corrigi  queant  IV  64. 

—  in  Prov.  Austr.  1737  IV  86s. 

—  in  Prov.  Germ.  Sup.  1735  IV  90s. 

—  corrigendi  ratio  quae  IV  99  s.,  492  s. 

—  in  singul.  classibus:  in  Rhet.  II  402  s., 
408;  in  Hum.  II 418;  in  Suprem.  Gram. 

II  428;   in   Med.    Gram.   II  438  s.;   in 
Infim.  Gram.  II  446  s. 

Scriptura  sacra:  utilitas  et  necessitas 
125,  99  s.;  explicatio  II  67,  294  III 
50;  sensus  literalis  et  allegoricus  II 
69,  294;  Pontificum,  Conciliorum,  Pa- 
trum  expositiones  tuendae  II  70,  294. 

III  42;    quid    legendum    II  61,    298. 
158. 

—  cur  studium  excitandum  II  67  s.,  234. 

—  hebraicae  et  graecae  editiones  exa- 
minandae  II  69. 

—  versiones  vernaculae  adulteratae  re- 
futandae  IV  483. 

—  versio  vulgata  sec.  decret.  Conc.  Tri- 
dent.  IH  41  s. 

—  de  scripturis  canouiris  earumque 
editionibus  II  212  s. 

—  decretum  concil.  Trident.  quomodo 
intelligendum  II  212  s. 

—  audiatur  biennio  II  238. 

—  —  per  quadriennium  IV  386. 

—  professoris  regulae  I  100.  II  294  s. 

—  mutandae  IV  389,  416. 

quid  et  cur  mutatae  1832  IV  483. 

—  introductio  ad  munus  professoris 
spectat  IV  389,  416. 

—  delectus  opinion.  III  40  s. 

—  scriptura  sacra  comparata  cum  doc- 
trina  S.  Thomae  III  50  s. 

Sebastianus  S.  J.  I  371. 

Secretarius  academ.  I  66.   III  236,  326, 

345. 
Seduiius  IV  205. 
Seduneuse  gymnas.  IV  405,  517. 
Sedunense    lyceum:    regulae   scholast. 

1824  IV  367  s. 
Segneri  S.  J.  IV  547. 
Seidel  Joa.  S.  J.  I,  XVHI. 
Seinsheim  Ad.  Fridr.  v.,  III  429. 
Semiuaria  ad  formandos  professores 

in  quavis  provincia  curanda  I  75,  127. 

IV  176  s. 

Seminaria  Episcoporum  non  nisi  sub 
quibusd.  condit.  admittenda  videntur 
176. 

Seminarium  Herhipol.  S.  Kiliani:  re- 
gulae  speciales  IV  308  s. 

—  ordo  et  dispositio  temporis  IV  312  s. 

—  regulae  famulorum  IV  313s. 

—  expensa  IV  314  s. 
Seminaria  Pontiflcia:  I  364,  395. 


616 


Personen-  und  Sachregister. 


Seminaria  Pontiflcia:  victus  alumnor. 
IV  272  s. 

—  famulorum  stipend.  IV  273  s. 

—  pensio  annua  sine  et  cum  auctario 
IV  274  s. 

—  conditiones  pro  admissione  IV  280 s. 

—  decretum  Congr.  de  Prop.  Fid.  IV 
283  s. 

—  inspectio  seminar.  1601  IV  268  s.  v. 
Fuld.  Diling.  S. 

Seneca  IV  204  s. 

—  Hercul.  furens  in  Hum.  Prov.  Germ. 
1593  s.  I  318. 

—  tragoediae,  epist.  in  Rhet.  Prov. 
Germ.  Sup.  1604  s.     IV  2  s.,  6. 

—  in  Rhet.  Prov.  Rhen.  1629  s.:  Her- 
cules  furens  IV  25  s.  Tyestes,  Troas 
IV  26  s.  Medea  IV  27.  Agamemnon 
IV  28.     Thebais  IV  29. 

—  Hercules  furens  in  Prov.  Rhen.  Sup. 
1735  s.  IV44S. 

—  Medea  in  Rhet.  Bohem.  1753  IV  47. 
Sennyei  Ladisl.  S.  J.  I,  XVII. 
Sexenninm  pro  inferiorib.  schol.  IV  361. 

—  pro  theologia  cum  repetitione  et 
praep.  ad  doctorat.  I  60. 

Shamher  Sabin.  S.  J.  III  163. 

Sickel  IV  59. 

Sicuten  Mich.  8.  J.  I,  XVII. 

Sigonius  IV  201,  206. 

Silentium  in   convict.   extra  temp.  re- 

creat.  quovis  loco  servandum  IV  310, 

324. 

—  in  schola  II  170,  368,  396. 
Silius  Italic.  IV  3,  205. 
Simmern  Jos.  S.  J.  I,  XV  s. 
Sipontinus  1250. 
SixtusP.  V.  1367.    II  17  s. 
Slanius  Blas.  S.  .).  I,  XVIII. 
Soarez  Cyprian.  S.  J.  IV  6s. 

—  Rhetorica  in  Prov.  Rhen.  1628  s.: 
explicatur  in  Humanit.  IV25s. ;  repe- 
titur  in  Rhetoric.  IV25s. 

—  V.  I3l7s.,  231s.,  318.  II  390,  414. 
III242S.,  433  IV  44,  47,  189 s.,  221, 
489. 

—  Rhetorica  commendatur  1736  IV  32. 

—  mutandus  IV  436. 

—  ejus  libellus  hodie  (1832)  vix  adhi- 
betur  IV  499. 

Socher  Ant.  S.  J.  I,  LII. 
Socialismus  et  communismus  refutandi 

IV  565. 
Societas  Jesu:  magistri  ne  vel  minimo 

verbulo    discipulos   ad   Soc.   alliciant 

I  159. 

—  numerus  personarum  anni  1616,  1710, 
1750  I,  XX  s. 

Sodalitas  B.  M.  V.    v.  Congregatio. 
Soekeland  B.  I,  LII. 
Solemne  principium  (lectionum)  III 274, 
279. 


Solemnitates  acad.  III  340,  383. 
Soliditas   doctrinae   II  12.     III  12,   15, 

81,  118. 
Sommervogel  C.  S.  J.  I,  LII.     IV  3. 
Sophocles   in  Rhet.   Prov.  Germ.  Sup. 

1607  s.    IV  10. 

—  Friburgi  1843  IV  542,  546. 
Sotvellus  Nath.  S.  J.  IV  3. 
Spaiser  Georg.  S.  J.  I,  XV. 
Sparenus  Jac.  S.  J.  IV  292. 
Specimiua  publica  infer.  class.  II  364 

IV  519  s. 

—  magistrorum  in  Triclinio  IV  56  s. 

—  studiorum  Provinciali  mittenda  I  35. 
Sphaera  II  142,  348.    IV  146  s. 
Spoudanus  IV  206. 

Stadius  Jodoc.  IV  201. 
Statius  IV  11,  204  s. 
Stattler  Bened.  S.  J.  III  445. 
Staudinger  Georg.   S.  J.  I,  XVI.     IV 

447  s.,  507  s. 
Stephauus  Rob.  IV  198. 
Stessl  Jac.  S.  J.  I,  XVIII. 
Stieber  Georg.  S.  J.  I,  XIX. 
Stili  exercitatio  131,  55.    II  398.    III 

433.     IV  191  s.,  197,  206  s. 
Stingelhaim  Gul.  S.  J.  I,  XV. 
Stoettlinger  Math.  S.  J.  I,  XV. 
Storcheuau  Sigism.  S.  J.  IV  398. 
Storr  Math.  S.  J.  I,  XVI. 
Strada  Fam.  S.  J.  IV  59. 
Stralenius  Petr.  I  230. 
Stravius  Lamb.  S.  J.  I,  XVI 
Stredouius  Mart.  S.  J.  I,  XVHI. 
Streer  Norb.  S.  J.  I,  XVIH. 
StubenvoU  Bed.  I,  LII. 
Stuckius  IV  204. 

Studia  in  Soc.  Jesu:  eorum  finis  II234s. 
Stndia  revocanda   ad  pristinum    can- 

dorem  III  114s. 
Studiainferiora:  anuorum  numerusnou 

sufticiens    eis    a    rat.    stud.   tribuitur 

IV  536. 
Studiorum  specialinm  cultus  Provin- 

cialibus  enixe  commendatur  I  123,  128. 
Sturm  Joa.  II  VI  s. 
Suarez  Franc.  S.  J.  III  134  IV  579. 
Subregens  convictus  I  266,  406,  413. 
Suetonius  IV  206. 
Sulpitius  Verulanus  I  432  s. 
Summereker  Mich.  S.  J.  I,  XVH.    IV 

245. 
Summula  logicae  II  131.    III  290,  435. 
Superintendens  I  355.     III  235. 
Snpplicia  haereticorum :  illa  verba  in 

reg.  suppriraenda  IV  405,  445. 

—  reorum  ad  ea  adolscentes  ne  dimit- 
tantur  II  181,  460. 

—  num  ad  ea  eundum  IV  536. 
Suprema  classis  Grammaticae:  gradus 

(finis)  II  189,  424. 

—  divisio  temporis  II  426.     IV  69. 


Personen-  und  Sachregister. 


617 


Suprema  auctores  I  250.  II 424.  IV  7  s., 

25  s.,  35,  46  s. 
—  professoris  regulae  II  424  s. 

—  mutandae  IV  441. 

—  mutatae  IV  499  s. 

Siiperiores    Faeultates:     cur    regulae 

communes    professorum    mutatae   IV 

481  s. 
Surgeudi  tempns   in   variis   provinciis 

(in  Germauia  h.  4)  II  201  s. 
Suttuer  Jos.  G.  I,  LII. 
Swolgiauum    CoUegium    Colon.    I  228, 

236  s. 
Syllogistica  forma  II  105,  334.    IV  364. 
Sylvius  Franc.  I  151.    IV  198,  229. 
Syudicus  domus  I  48,  69. 

—  universitatis  I  67,  188. 
Synesius:  Epistolae  1.599.    1832  II  422. 

v.  IV  2,  7  s. 
Syntaxis  v.  Suprema  cl.  Gram. 
Syriaca  lingua  II  236.    III  120. 

T. 

Tabella  ad  januam  cuhiculi  IV  373 s. 
Tabulae:     geographicis    et     chronolog. 

tabulis  scholam  ornare  convenit  Prov. 

Austr.  1735  IV  122. 
Tacitus:  insignis  ejus  prudentia  ac  gra- 

vitas  IV  20b. 

—  Annales  in  Hum.  Germ.  1593s.  1318. 

—  De  morib.  Germ.,  de  causis  corrupt. 
eloq.  in  Prov.  Germ.  1604  s.  per  vaca- 
tiones  IV  3. 

—  Annales  in  Rhet.  1604  s.  IV  6,  10. 

—  in  Hum.  et  Rhet.  Prov.  Austr.  1735  s. 
IV  76. 

—  Annales  in  Rhet.  Prov.  Rhen.  Sup. 
1735  s.  IV  44. 

—  IV  82,  94,  436,  542. 

Tamburini  Mich.  Ang.  S.  J.  I.  XII.    III 

122  s.     IV  567,  569  s. 
Tanner  Joa.  S.  J.  I,  XV. 

—  Math.  S.  J.  I,  XVIII,  369, 
Tapper  Ruard.  II  517. 
Taxa  academ.  III  346  s. 

Templum:  praeclarissimum  ornamentum 

est  pius  et  doctus  sacerdos  IV  244. 
Temporale    praemium    ne    admittatur 

pro   spirit.   exercit.   (praelectionib.)   I 

37  s. 
Temporalia    collegiorum    quomodo   ad- 

ministranda  I  15,  393.     III  5s.,  66  s., 

105s.,  115s. 
Tempus  scholae  inf.  III  396,  412. 

—  in  borealibus  provinciis  IV  534. 

—  num  ad  duas  horas  mat.  et  vesp. 
restringendum  IV  433  s. 

—  praelect.  stud.  sup.  III  390 s.,  393  s., 
404. 

Tentamen  publicum  in  colleg.  Theres. 
materia  IV  337. 

Monumenta  Germauiae  Paedagogica  XVI. 


Tentamina  publ.  in   gymnas.  IV  404  s., 

436  s. 
Terentius  potius  ne  legatur  I  69.  II 262. 

—  purgatus  a  Juvencio  II 263.  v.  IV  205. 
Tertullianus  II  519. 
Testimoniales  litterae  pro  scholis  IV 

526  s. 

—  pro  theologis  III  438  s. 

—  quando  non  danda  II  512. 
Theiner  Aug.  1,  LII. 

Tliemata  dictata  in  scholis  II  440.     III 

137. 
Themata  orationnm  varia  IV96s. 

—  exempla  varia  Prov.  Austr.  1735  IV 
92  s. 

Tlieognis  in  Hum.  1599.  1832  II  422. 
Theologia   exponatur  ex   primis  fonti- 
bus  IV  360. 

—  dividitur  in  historicam  et  systema- 
ticam  IV  360  s. 

—  distinctio  inter  certa  et  incerta  IV 
363  s. 

—  studiumproraovendum:ordinatio  1763 

III  443  s. 

ordinatio  1847  IV  548  s. 

V.  I  25,  63,  58,  109,  118,  197,  255. 

n72. 

—  distributio  materiae  II  302  s.,  310  s. 

IV  484  s. 

—  —  non  placet  IV  532  s. 

—  materia  absolvatur  quadriennio  I 
60  s.     II  302  s 

—  materia  anni  intra  ann.  absolv.  11  304. 

—  eadem  ne  pluries  cum  auditorum 
fastidio  ac  temporis  jactura  repetan- 
tur  II  306. 

—  professores  cur  debeant  urgeri  ad 
absolv.  materiara  singulis  annis  II  78. 

—  —  ne  idem  a  pluribus  tradatur  IV 
364. 

—  professorum  regulae  II  300  s. 

—  —  mutandae  IV  390 s.,  417s. 

—  —  mutatae  IV  484  s. 

—  delectus  opinionum  III  21  s. 

—  quaestiones  tractandae  (1651)  III  81  s. 
uon  tractandae  III 90 s.,  98 s.,  1243. 

352  s. 

—  tempus  V.  Quadriennium  Quinqu. 
Sexen.  Trien. 

—  naturalis  II  340.    IV  119. 

—  moralis  v.  Moralis  th. 

—  pastoralis  IV  391,  420. 
Theresianum    Colleg.    Vienn.    IV  119, 

336  s. 
Thesaurus  lat.  linguae  IV  230. 
Theses  disputationum  II 102,  112,  278. 

lU  270. 
-  approbandae  I  103,  241,  272.   II  108, 

286,  472.     III  151. 

—  affigendae  I  263,  256. 

—  impressae  III  188,  404. 
Thiraeus  v.  Thyraeus. 

40 


618 


Personen-  und  Sachregister. 


Thomas  Aqnin.  S.:  ejus  auctoritas  IV 

387,  409  s. 

—  de  ejus  germana  doctrina  consulendi 
eximii  Societatis  doctores  I  122. 

—  in  theolog.   ejus   doctrina    sequenda 

I  79,  82  s. 

—  in  philos.  licet  et   alios   sequi  1  82. 

—  de  S.  Th.  professores  philos.  loquan- 
tur  honorifice  I  81. 

—  professores  sint  bene  aifecti  erga  S. 
Th.  II  238. 

—  quomodo  sequendus  I  114,   118.    III 
13s.,  50s.     IV  485 s.,  563,  574,  578. 

cum  qua  exceptione  Il36s.,  300, 

330  s. 

—  V.  I  58,  197,  216,  245,  315.     II  12, 
31.     III  15,  18,  81,  149,  352. 

—  lectio  frequens  auditoribus  commen- 
danda  II  81. 

Thomas  a  Kempis  I  146. 

Thomas  Neomas.  S.  J.  I  349.    III  459. 

Thomasius  IV  362. 

Thonhausen  Theoph.  S.  J.  I,  XVIII. 

Thnllner  Joa.  S.  J.  I,  XVII. 

Thucydides  in  Rhet.  1599  et   1832  II 

410.     V.  IV33S.,  93. 
Thyraeus  Herm.  S.  J.  I,  XVI,  172,  349. 

III  460,  468  s.,  474  s. 
TibuUus    iu    Supr.    Gram.    1599.    1832 

II  426.     V.  IV  35  s.,  203,  220. 
Tilanns  Joa.  S.  J   I  151. 

Tilia  Jac.  de,  S.  J.  I  350.    III  460. 

Tiraquellius  IV  203. 

Tirius  Jac.  S.  J.  II  8,  28. 

Titelmann  Franc.  I  248. 

Tituli  academici  III  386  s. 

Toletus  Franc.  S.  J.  II  332.     IV  579. 

Topographia  IV  107,  132  s. 

—  patriae  IV  436. 
Torre  Ant.  v.  S.  J.  IV  50. 
Torrensis  (Torres)   Hieron.   S.  J.  I  71, 

219,  356.     II  5  s. 
Torsellino  v.  Tursellinus. 
Tournay  I,  XV. 

Traditio :  Delectus  opinionum  III  45. 
Traditionales  refutandi  IV  564. 
Tragoedia  II  410  v.  Comoedia. 
Tragstein  Franc.  S.  J.  I,  XVHI. 
Transalpiuae    regiones:    exceptio    pro 

collegiis  admittendis  I  341. 
Transitns   de   una  schola  ad  aliam  ita 

ut  uno  anno  duae  scholae  persolvantur 

non  facile  permittendus  IV  427. 
Treigius  IV  232. 
Trenlile  J.  B.  I,  LII. 
Trevirensis  universit.  I  172.    III  146  s. 
Triennium  pro  philosophia  est  ex  Con- 

stit.  II  125. 

—  dispensatio  pro  Collegiis  Germaniae 
II  126. 

—  petitur  dispensatio  sed  negatur  1594 
II  219. 


Triennium  v.  I  60,  113.  II 110,  219, 249, 
328.    III  .349.    IV  363,  366,  410,  412  s. 

—  mutatur  in  bienn.  II  242. 

—  praecipitur  trienn.  (1858)  IV  555  s. 

—  pro  theologia:  in  mult.  academ.  pro 
tota  theologia  IV  362. 

—  in  theol.  moral.  IV  410. 

—  pro  docendis    scholis    inferior.    ante 
philos.  II  1.52. 

Trieu  Phil.  du,  S.  J.  III  242,  280. 
Trigonometria  II  348.    IV  149. 
Trinkellius  Zach.  S.  J.  I,  XVII.  IV  254. 
Triviales   scholae   num    retinendae   IV 

41  Is.     V.  Abecedarii. 
Trivoltiense  diarium  III  455. 
Truchsess  Euseb.  S.  J.  I,  XV. 

—  Otto  Card.  I  357  s. 

TruUae  eleemosynarum  III  274. 

Tschiderer  Leon.  S.  J.  I,  XV. 

Tucci  Steph.  S.  J.  II  8,  23,  28. 

Tucking  K.  I,  LII. 

Tullius  V.  Cicero. 

Tumultus  si  fit  studiosi  ad  acad.  con- 

fluant  HI 143. 
Turcovich  Georg.  S.  J.  I,  XVII. 
Turnebius  IV  204. 
Turnerus  IV  205. 
Turri  J.  L.  a,  S.  J.  I,  XV. 
Turrianus  August.  IV  199,  205. 
Tursellinus  Horat.  S.  J.  IV  21,  48. 

—  Chronicon   s.  Epit.   histor.  commen- 
datur  in  Prov.  Pthen.  1622  IV  21. 

—  —  legitur   in  Hum.   et  Supr.  Gram. 
1628  s.     IV25S. 

V.  IV  106,  205  s.,  261. 

—  de   particul.   in    Med.    Gram.    Prov. 
Bohem.  1753  IV  48. 

V.  IV  204,  212. 

Tylanus  v.  Tilia. 
Typographia  I  361.    III  240. 
Typolius  Joach.  I  285. 
Tyraeus  H.  v.  Thyraeus. 
Tyrannicidium :  decreta  III  47  s. 
Tyrius  Jac.  S.  J.  I,  XIV. 
Tyrnav.  universit.  III  326,  384. 

u. 

Ulloa  Marsil.  de,  S.  J.  I  350.    III  460. 
Unitas    quaerenda    in    tanta    varietate 

disciplin.  IV  435  s. 
Universitas   (litt.)  admittitur  ex  insti- 

tuto  S.  J.  I  50  s. 

—  quot  facultates  I53s.,  66.     III  197, 
231,  324,  420. 

—  Rector:  titulus  I  181.     III  326. 

—  —  est  graduatus  III  325. 

—  —  electio   activa,  passiva  I  65,  175 
III  197,  231  s.  325. 

—  —  Officium   et   potestas  I  55  s.,  65, 
179.    III 326. 

Juramentum  I  179. 


Personen-  und  Sachregister. 


619 


Universitas  Vice-Rector  I  180.' 

—  Officiales  I  65  s.     III  197,  325. 

—  Senatus  I  67.  III  197,  277,  325,  328. 
402. 

—  Jurisdictio  I  182,  358,  360,  366.  III 
198  s.,  326. 

—  Forma  et  ratio  gubernandi  acad.  in 
Austr.  III  322  s.  v.  Diling.  Graec. 
Ingolst.  Paderb.  Trevir. 

Urbanitas  ne  sit  alfectata  IV  151  s. 
Urbanns  P.  VIII.  lU  106,  248.    IV  268, 

289. 
Ursula  S.   patron.    nationis   Rhenanae 

III  384. 

Usus  B.omanus  in  missa  dicenda  I  40. 
Ultramontana  coUegia:  quid  docendum 
in  theol.  11  117. 

Y. 

Vacationes:  quae  in  variis  regionibus 
(1586)    II  109 s.     v.  II  180s.,    264s. 

IV  387,  412,  482,  531. 

—  inferiores  classes  mensem  circ.  vacant 
II  264. 

—  —  singulis  hebdom.  dies  unus  vacat 
II  266. 

—  quae  et  cur  in  rat.  stud.  1832  IV  478. 

—  autumnales  in  Prov.  Rhen.  Sup.  1664 
pro  faclt.  sup.  21.  Sept. —  11.  Nov., 
pro  fac.  inf.  29.  Sept— 1.  Nov.  UI399. 

in  Prov.    Germ.    Sup.    1693   pro 

gymn.  8.  Sept. — 18.  Oct.,  pro  sup.  fa- 
cult.  24.  Aug.— 18.  Oct.  in406s. 

—  —  in  Prov.  Rhen.  Inf.  1704  pro  gymn. 
29.  Sept.— 1.  Nov.  HI  409.  413. 

—  in  Prov.  Austr.  1658  1^384. 

—  per  annum  (1834)  IV  525  s. 

—  Monachii  1648  1112638. 

—  philosophor.  Ingolst.  1649  III  286  s. 

—  hebdomadariae  I  57,  130.  II  109, 
266,  274.     III  385. 

a  Junio  usque  ad  Octobr.  integer 

dies  relinquendus  II  512. 

—  —  media  hora  tardius  eatur  ad  scho- 
las  II  510. 

—  inter  annum  pro  theol.  et  philos. 
n219s. 

—  praeter  legitimas  ne  concedantur  IV 
526. 

—  omnes  convictores  temp.  vacat.  ad 
parentes  remittantur  IV  412. 

—  caniculares:  sub  initium  Julii  usque 
ad  8.  Septemb.  in  facultatum  superio- 
rum  classibus  a  prandio  non  legitur 
II  100. 

—  ubi  duobus  vacatur  mensibus  intro- 
ducatur  repetitio  per  mensem  primum 
II  100.     V.  Caniculares. 

—  Quid  tractandnm  yacationis  (anni- 
versariae)  tempore :  semper  duae  lec- 
tiones  in  Germ.  II  487. 


Vacationes  incommoda  ex  vacationibus 
in  quibus  nuUa  litterarum  exercitatio 
II  487  s. 

—  vacationum  aestivalium  diebus  poema 
s.  historia  explanabitur  III  243  s. 

—  Vacationis  hebdomadariae  die  mane 
schola  per  duas  horas  II  266,  488. 

—  —  quid  tractandum  II  410,  418. 
explicetur    historicus    vel    poeta 

II  402. 

—  —  legatur  etiam  pro  Rhet.  per  ho- 
ram  et  dimidiam  II  601  s. 

—  habetur  consessus  Academicus  IV 
438,  440. 

—  omissa  praelect.  authoris  explicare 
aliquid  licebit  ad  eruditionem  perti- 
nens  Prov.  Germ.  Sup.  1737  IV  ll7s. 

—  V.  Domin.  et  Fest. 

Valedictio  in  metaphysica  sit  modesta 

III 396. 
Valentia  Greg.  de  S.  J.  11482. 
Valerins  Corn.  I  144. 

—  Maximus  IV  3,  86,  203. 
Valetudo  curanda  I  21 ,  130,  417.    IV 

156.    V.  Sanitas. 
Valtrinus  Ant.  S.  J.  IV  204. 
Vanierius  Jac.  S.  J.  IV  58. 
Vanossi  Ant.   S.  J.  I,  XV,  XVIII.    IV 

336. 
Varennius  I  209. 
Varro  IV  201,  230. 
Vautrey  L.  I,  LD. 
Veihelin  Servil.  S.  J.  I,  XV. 
Veith  IV  3. 

Velleius  Paterculus  IV  3,  203. 
Venatio   solis   Philosophis    permittitur 

Lyc.  Sedun.  1824  IV  369. 
Verbera:  modus  et  numerus  I279s. 

—  pro  ordinariis  culpis  6  ictus,  plura 
non  nisi  consulto  Superiore.  Mogunt. 
1567  I  207. 

—  ne  alio  quam  virgarum  instrumento 
neve  nisi  parcissime  infligantur  IV 
166  s. 

—  ne  addantur  verbera  dum  verba  suf- 
ficiunt  IV  167. 

—  ne  plura  senis  inflig.  IV  167. 

—  ne  suis  manibus  magister  caed.  IV 
168. 

—  nemo  plectatur  sine  testib.  IV  168. 

—  V.  Poenae,  Virga. 

Verda  v.  Verdenberg  J.  B.  III  232. 
Verepaeus  Simon.  IV  201. 
Vergara  Franc.  I  318. 
Verinus  Mich.  1  248.  250. 
Vermadius  Andr.  I  230. 
Vernacula  lingna:  necessitas  IV  4663., 
471  s. 

—  cura  summa  habeatur  IV  477. 

—  nostri  bene  instituantur  in  ling.  v. 
I  40.    IV  479. 

—  exercitatio  necessaria  IV  496. 

40* 


620 


Personen-  und  Sachregister. 


Vernacula  stylus  ad  normam  optimo- 
rum  auctorum  efformetur  II  400. 

—  discipuli  in  ea  solide  instituantur 
II  258. 

—  quatuor  dieb.  assignanda  IV  364. 

—  postulatnr  pro  admissione  ad.  Inf. 
Gram.  IV  443. 

—  studium  ne  in  schola  negligatur  Prov. 
Germ.  Sup.  1737  IV78s. 

—  interpretatio  auctor.  fiat  quam  ele- 
gantissime  Germ.  Sup.  1737  IV  78s. 

etiam  in  Rhet.  IV  435.   v.  IV  51. 

—  1599.  1832  in  Supr.  Gram.  II  430. 

in  Med.  Gram.  II  436,  438  s. 

in  Inf.  Gram.  II  448. 

—  —  in  academiis  II  472. 

—  duntaxat  thema  in  var.  provinciis 
dictatur  1735  IV  90. 

—  adhibetur  in  comediis  IV  388. 

in  scientiis  natural.  IV  397,  426. 

in  rudim.  lat.  IV  398. 

—  praemia  pro  ea  IV  399  s.,  430. 

—  in  schol.  inf.  praecipue  ratio  ha- 
bend.  IV  403  s.,  427,  432. 

—  pro  historia  necessitas  docendi  1.  ver- 
nacula  IV  426  s. 

—  Historia,  Geographia,  Mathesis  vern. 
tradenda  IV  433. 

—  sit  licitus  in  scientiis  docendis  IV 
506. 

—  in  academia  schol.  dissertationes 
scripto  exarandae  vern.  IV  416. 

—  1.  V.  pleraque  peragantur  in  aca- 
dem.  IV  137  s.     v,  IV  440. 

—  dissertationes  et  disputat.  in  aca- 
demiis  quandoq.  vern.  habeantur  IV 
427.     V.  IV. 

—  aliquid  componatur  in  philos.  et 
theolog.  IV  366. 

—  exercitationes:  nonnunq.  specimen 
praebeant  discipuli  IV  434. 

—  —  versiones  alquali  numero  prae- 
scribendae  et  latinae  IV  441  s. 

stilus  epistolaris  vern.  exercendus 

IV  442. 

—  —  ortographia  exercenda  IV  443. 

—  —  num  carmen  vernacul.  a  tyronib. 
conficiendum  IV  439. 

—  —  declamatio  IV  496. 

—  themata  in  ultim.  4  class.  Prov.  Boh. 
1753  IV  49. 

—  versiones  et  themata  II  404,  408. 
IV  181  s.,  442. 

—  cum  latina  comparanda  Rhen.  1622 
Rep.  IV  193  s. 

—  per  interpret.  lat.  et  graec.  etiam 
vernaculae  ling.  indoles  altius  hauria- 
tur  IV  433. 

—  pueri  alta  voce  vern.  legant.  IV  436. 

—  V,  Germanica,  Patria  ling. 
Vernaculi  auctores  IV  535. 

—  nuUi  nisi  classici  abhibeantur  IV  439. 


Vernaculi  oratores  historici  et  poetae 
adhibeantur  II  414. 

—  indicandi  pro  rhet.  IV  437. 

—  comparatio  instituatur  inter  auctores 
antiq.  et.  vern.  IV  437. 

—  poeta  vel  orator  adhibeatur  ad  com- 
parat.  cum  lat.  IV  439. 

Veruacula  literatura  postulatur  IV  359  s. 

—  excoli  debet  IV  362  s. 
Versificatio   I  250.    II  175,  193  s.,  197, 

432. 
Vestes  in  alumnat.  Olomuc.  IV  326. 

—  in  Semin.  Bruntrut  IV  331. 

—  in  Semin.  Pontif.  Fuld.  IV  286,  289. 
Vestiarium  comicum  III  274,  344. 
Vestitus   theologorum   honestior  sit  III 

481. 
Vicecaucellarius  III  330. 
Vicecomes  Ign.  S.  J.  I,  XII.    III  128  s., 

436. 
Vicedecanus  III  165,  236. 
Vicepraefectus  convictus  I  320. 
Vicerector  univ.  Trev.  I  179. 
Viceregens :  regulae  I  406. 
Victus  saluber  I  417. 

—  in  mensa  uti  in  honestis  familiis  I 
449. 

Vid  Ladisl.  S.  J.  I,  XVII. 
Viennense  Collegium  universitati  uni- 
tur  III  229  s. 

—  libri  de  hist.  ac  topograph.  Vien. 
editi  1701  s.     IV  134. 

Villerius  Barthol.  S.  J.  I,  XVII. 

Vinck  Ant.  S.  J.  I,  XVI. 

Vinum  in  promot.  dulce  III  184,  312. 

—  Hispan.  III  302,  314. 

—  Malvaticum  III  302. 

—  Necaricum  III  312. 

Vti'ga  classem  Rhet.  ne  amplius  ingre- 

diatur  I  164. 
Virgarum  supplicium  non  nisi  conscio 

Superiore   causamque   approbante  IV 

166. 

—  adhibendi  minimum  quaterni  testes 
ex  condisc.  vel  bini  ex  nostris  IV  168. 

—  v.  Verbera,  Poenae. 

Virgilius  in  carmine  heroico  excellit 
IV  230. 

—  est  ex  poetis  probatissimis  IV  33. 

—  saepe  dimidiatos  saepe  integros  ver- 
sus  ex  Ennio,  ex  Lucretio  sumpsit 
IV  228. 

—  legitur  Georg.  2.  3.  Aeneis  8—12. 
Eclog.  in  Prov.  Germ.  1593  s.  1318. 

in  Supr.  Gram.  1599.  1832  II  426. 

in  Hum.  1599,  1832  II  414. 

in   Hum.    et   Supr.   Gram.    Prov. 

Germ.    Sup.   1604  s.    Aeneis,    Eclog., 

Georg.  IV  5s. 

—  —  in  Humanit.  et  Supr.  Gram.  Prov. 
Rhen.  1628s.  Aeneis  IV  25  s.;  in 
Suprem.  Gram.  Georgic.  IV  25  s. 


Personen-  und  Sachregister. 


621 


Virgilins  legitur  Aeneis  in  Supr.  Gram. 

Prov.  Rhen.  Sup.  1731  IV  42. 
in  Hum.    et   Rhet.    Prov.   Austr. 

1735  s.  IV  76. 
Aeneis  in  Prov.  Rhen.  Sup.  1735  s. 

IV  43. 
Aeneis  exc.  libr.  4.  in  Hum.  Prov. 

Germ.  Sup.  1736  IV  34s. 
Aen.   Eclog.   et   Georg.   in  Supr. 

Gram.  Prov.  Germ.  Sup.  1736  IV  35. 
Aeneis  in  Hum.  Prov.  Boh.  1753 

IV  47. 

—  —  Eclogae    in    Supr.    Gram.    Prov. 
Boh.  1753  IV  48. 

V.  IV  82,  182s.,  212s.,  436,  440, 

496  s.,  541  s. 

—  Georgica  quomod.  legend.  IV  218s. 
Visconti  v.  Vicecomes. 

Visinus  Fulvius  IV  228. 

Visitatio  collegiorum  172,315.   III  7, 

61,  104,  107,  116,  120. 
Visitatores  Prov.  Germ.  S.  J.  I,  XIV. 
Vitelleschi  Mut.   S.  J.  I,  XII,  118.    HI 

56,  197,  258. 
Vocales  et  consonantes  quoraodo  apud 

Ciceronem  concurrant  IV  216  s. 
Voellus  S.  J.  IV  233. 
Voit  Edm.  S.  J.  I,  XVI. 
Volckius  W^endel.  S.  J.  I  403. 
Vulgata  defendatur  I  29.    II  69,  294 s., 

298. 

w. 

Wachner  Ern.  I,  LIII. 
Wagemann  Lud.  S.  J.  III  444. 
Wag-ner  Franc.  S.  J.  IV  39,  68  s.,  118s. 

—  Instructio  privata  IV  82  s.,  103  s.,  174  s. 
Wahl  Christoph.  S.  J.  IV  32. 

Waibl  Andr.  S.  J.  1,  XV. 
Waldendorif  J.  Ph.  v..  I  177. 
Waldhauser  Ferd.  S.  J.  I,  XVIII. 
WaUius  Jac.  (v.  de  Walle)  S.  J.  IV  57. 
Wallner  Jul.  I,  LHI. 
Warmoldi  Hieron.  S.  J.  I,  XVII. 
Wartenherg  F.  Wilh.  v ,  III  248,  256. 
Weber  Henr.  I,  LHI.     III  204.    IV  45. 

—  Theod.  S.  J.  I,  XVI. 
Wegele  Fr.  I,  LIII.     IV  294  s. 
Weidenfeld  Win.  S.  J.  I,  XVH. 
Weiser  Frid.  S.  J.  I,  XLIX. 
Weisweiler  Henr.  S.  J.  I,  XVH. 
Weitenauer  Ignat.  S.  J.  IV  56,  60. 


Welser  Ant.  S.  J.  I,  XV. 
Wenner  Jac.  S.  J.  I,  XVIII. 
Wentzl  Franc.  S.  J.  I,  XVIII. 
Wentzler  Ger.  S.  J.  I,  XVI. 
Wernz  Franc.  S.  J.  I,  LIII. 
Wertenus  Ger.   S.  J.   1349,  370s.    III 

466,  469  s.,  475. 
Wesendonck  IV  128. 
Wesseling  Herm.  S.  J.  I,  XVII. 
Westermayer  IV  435. 
Westhaus  Joa.  S.  J.  I,  XVII. 
Widenhofer  Franc.  S.  J.  I246s.  IV  54. 
Widman  Nicas.  S.  J.  I,  XV. 
Wiedemann  Ge.schichte  IV  542. 
Wiener  (Grammatik)  IV  538  s. 
Willi  Jac.  S.  J.  I,  XV,  XVHI. 
Wirzehurgensis    Univers.   I  208,  285  s. 

III 4,  109,  141  s.,  149  s.,  179,  259,  387s., 

418  s. 
Wissinger  Franc.  S.  J.  I,  XVIII. 
Wissowa  Aug.  I,  LIII. 
Wolffius  IV  352. 
Wolfram  IV  56. 
Wurz  Jgn.  S.  J.  IV  119. 
Wymar  Hieron  de,  S.  J.  XVII. 
Wyttenhach  H.  J.  II  16s. 

X. 

Xenophon :  legitur  Cyropaedia  in  Prov. 
Rhen.  1622  IV  203. 

—  in   Supr.    Gram.   Prov.   Germ.    1830. 
1832  II  426.     IV  441,  500. 

—  Cyrop.  Memorabil.  Friburg.  1843  IV 
539  s. 

Ximenes  Jac.  S.  J.  I  344. 


z. 

Zarnke  Friedr.  I,  LIII. 

Zehender  IV  538  s. 

Zenonis  sententia  de  quantitate  prohi- 

betur  III  76. 
Zetlacher  Paul.  S.  J.  I,  XVIII. 
Zevener  Gualt.  1 148. 
Ziegler  Hieron.  I  149. 
—  Reinh.  S.  J.  II  143. 
Zirngibl  Rom.  I,  LIII. 
Zollern  Card.  E.  Fr.  IH  267. 
Zweenbi-tiggen  Joh.  S.  J.  I,  XVII. 
Zwicker  Jul.  S.  J.  I,  XVIII. 
Zymer  Joa.  S.  J.  I  350.    III  470. 


Druck  von  Martin  Oldenbourg, 
Adler-Strasse  5. 


flry 


rtn 


DATE  DUE 

CM/^l' 


UNIVERSITY  PRODUCTS,  INC.    #859-5503 


:^rs 


r^r^:  U  7nA 


'.-.\'jr^\^^ 


r^'/C\  'i 


•?w 


«r 


tw 


# 


!^"''9031    01535959  9 


4. 


1 


■V..-.. 


-...  V 


>.-# -^' 


7#?^- 


c^^'"^ 


.-  -,v^- 


I