Google
This is a digital copy of a book thaï was prcscrvod for générations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's bocks discoverablc online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose légal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia présent in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we hâve taken steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use thèse files for
Personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do nol send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character récognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for thèse purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogX'S "watermark" you see on each file is essential for informingpcoplcabout this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it légal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is légal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any spécifie use of
any spécifie book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of ihis book on the web
at|http: //books. google .com/l
Google
A propos de ce livre
Ceci est une copie numérique d'un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d'une bibliothèque avant d'être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d'un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l'ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n'est plus protégé par la loi sur les droits d'auteur et appartient à présent au domaine public. L'expression
"appartenir au domaine public" signifie que le livre en question n'a jamais été soumis aux droits d'auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu'un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d'un pays à l'autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel et de la connaissance humaine et sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en maige du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l'ouvrage depuis la maison d'édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.
Consignes d'utilisation
Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages apparienani au domaine public et de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres sont en effet la propriété de tous et de toutes et nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s'agit toutefois d'un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:
+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l'usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d'utiliser uniquement ces fichiers à des fins personnelles. Ils ne sauraient en effet être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N'envoyez aucune requête automatisée quelle qu'elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d'importantes quantités de texte, n'hésitez pas à nous contacter Nous encourageons pour la réalisation de ce type de travaux l'utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l'attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d'accéder à davantage de documents par l'intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l'utilisation que vous comptez faire des fichiers, n'oubliez pas qu'il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n'en déduisez pas pour autant qu'il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d'auteur d'un livre varie d'un pays à l'autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l'utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l'est pas. Ne croyez pas que le simple fait d'afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d'auteur peut être sévère.
A propos du service Google Recherche de Livres
En favorisant la recherche et l'accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le français, Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les auteurs et les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l'adressefhttp: //book s .google . coïrïl
PROPERTY OF
Jmm.
» S»7
A R T E s SCIENTIA VERITAS
CHARTES ET DIPLÔMES
RELATIFS
À L'HISTOIRE DE FRANCE
CHARTES ET DIPLÔMES
RELATIFS
À L'HISTOIRE DE FRANCE
PUBLIÉS PAR LES SOINS
DE L'ACADÉMIE DES INSCRIPTIONS
ET BELLES-LETTRES
PARIS
IMPRIMERIE NATIONALE
LIBRAIRIE C. KLINGKSIECK, RUE DE ULLE, Il
MDCCCCXVI
RECUEIL
DBS
ACTES DE HENRI II
ROI D'ANGLETEHRE ET DUC DE NORMANDIE
CONCERNANT
LES PROVINCES FRANÇAISES ET LES AFFAIRES DE FRANCE
CEUTRE POSTHUME
DE M. LÉOPOLD DEIISLE
REVUE ET PUBLIÉE
PAR M. ÉLIE BERGER
TOME I
PARIS
IMPRIMERIE NATIONALE
LIBRAIRIB C. KUNGK8IECK, RUE DE LILLE. Il
MDCCCCXVI
CHARTES ET DIPLÔMES
RELATIFS
À L'HISTOIRE DE FRANCE
PlMjis PU LES SOCS
DE L'ACADÉMIE DES INSCRIPTIONS
ET BELLES-LETTRES
PARIS
IMPRIMERIE NATIONALE
Lmunus c a.r(CKSUCX. rde de ulle. <i
MDCCCCSÏI
RECUEIL
DES
ACTES DÉ HENRI II
ROI D'ANGLETERRE ET DUC DE NORMANDIE
CONCERNANT
LES PROVINCES FRANÇAISES ET LES AFFAIRES DE FRANCE
OeiJTRE POSTHUME
DE M. LÉOPOLD DELISLE
REVUE ET PUBLIÉE
PAR M. ÉLIE BERGER
■ EHBIIK DR {.■INSTITCT
TOME J
PARIS
IMPRIMERIE NATIONALE
LIBBIIBIE C. KLIKCK8IECK, RUE DB LILLE. 11
MDCCCCXVI
Y, i
u
;2/^o9Z>
1^o "igii
PRÉFACE.
Le volume qui sert d'introduction à ce recueil était paru depuis un
an, quand M. Léopold Delisle mourut subitement à Chantilly, le
22 juillet 1910. Cest une perte irréparable que firent, en ce jour,
Térudition et lliistoire de France; la disparition de ce grand savant
était à tous égards un malheur; parmi les œuvres quil avait entre^
prises, il en est une qui du coup se trouva menacée dans son existence
même. Dès son début dans les études historiques, M. Delisle s'était
mis à recueillir les actes de Henri II Plantegenêt, roi d'Angleterre et
duc de Normandie, et ce travail de recherches, poursuivi pendant
toute sa vie malgré d'assez longues interruptions , fut repris par lui,
dans ses dernières années, avec une activité qui ne s'est plus jamais
ralentie. C'est ainsi qu'il forma un grand recueH de copies, destinées
à l'impression , classées dans un ordre qui n'était pas encore définitif,
pourvu d'indications bibliographiques, de variantes et de notes. 11
savait fort bien qu'un ensemble de textes, préparés dans de telles con-
ditions, pendant plus de soixante ans, ne pouvait pas être livré à la
publicité sans une revision générale. Dans son idée, toutes ces chartes
rassemblées à des époques souvent lointaines, dans les conditions les
plus différentes, devaient être revues; il fallait en vérifier l'ordre
chronologique, laisser en dehors de la collection qudques pièces qui
d'abord y avaient été admises, en chercher d'autres dans des fonds
d'archives encore mal explorés ou dans des publications de date
récente. Ce grand travail, M. Delisle n'était pas sûr de pouvoir
l'achever.
CHARTES ET DIPLÔUES. — VU. A
iiiramcaiB ratioialb.
II PRÉFACE.
En attendant Tédition , il avait placé à la fin de son Introduction ,
sous le titre de Table des pièces contenues dans ce recueil, un sommaire
très bref, donnant pour chacun des actes la date, le lieu d'émission,
une courte analyse et l'indication de la source la plus importante.
M. Léopold Delisle avait Tàme trop haute pour craindre la mort,
mais il se rendait compte que, surtout à partir dun certain âge, on
doit s'y attendre ; il y avait plus de vingt ans que ses intimes l'enten-
daient répéter que ces années postérieures à la soixantaine, si fécondes
en beaux résultats, traversées par des épreuves, mais malgré tout
actives et sereines, étaient des années de grâce. Depuis son départ de
'la Bibliothèque nationale et la mort de M"*^ Delisle, il se considérait
plus que jamais comme n'ayant devant lui qu'un court avenir. Quand
ses amis protestaient contre cette prévision d'une fin prochaine, il les
laissait dire pour ne pas les peiner, mais conservait le sentiment de
réalités inévitables, dont il n'était d'ailleurs nullement eSrayé. L'af-
fection et la bonté constantes dont il m'avait donné tant de preuves
le déterminèrent à me demander plus d'une fois si, le jour où il
viendrait à manquer, je ne pourrais pas me charger de publier son
recueil des actes de Henri II. Sans se laisser décourager par mes pro-
testations attristées, il me posa cette même question au commence-
ment de juillet 1910; la demande fut instante, formulée en termes si
a£Pectueux et si pressants que je ne pus éviter, cette fois, d'y répondre
par une promesse formelle. C'est pour me conformer à cet engage-
ment que je travaille depuis plusieurs années à la dernière publica-
tion de mon bon et illustre maître.
Il va sans dire que les pièces originales de Henri II sont aujourd'hui
peu nombreuses, si l'on compare ce qui nous en est parvenu à la
quantité des* actes émis en son nom. Cependant on compte encore par
centaines celles de ses chartes que M. Delisle a copiées à Paris et dans
PREFACE. III
nos dépôts d'archives, ou dont il a a pu se procurer dès reproduc-
tions photographiques. L'Atlas qu'il a joint à son volume d'Intro-
duction comprend à lui seul soixante fac-similés, formant trente
planches, empruntés à des fonds d'archives français ou anglais et aux
collections de la Bibliothèque nationale. En outre il a réuni une
soixantaine de clichés photographiques, dus à l'obligeance des conser-
vateurs du Britbh Muséum et du Public Record Office. Enfin une
aidé considérable lui est venue en dernier lieu du Rév. H. Salter,
qui a été pour lui un véritable collaborateur. C'est après avoir
dépouillé en Angleterre les fonds d'archives appartenant à un certain
nombre d'établissements religieux que le savant diplomatiste anglais
a réuni une importante collection de photographies prises sur des
chartes originales de Henri II ; la série de reproductions qu'il a ainsi
constituée, pour la mettre à la disposition de M. Delisle, se compose,
au total , de 1 1 8 photographies ; elle a augmenté dans de notables
proportions cet ensemble de pièces originales qui a pour l'étude des
actes de Henri II une valeur de premier ordre. Je m'acquitte d'un
devoir qui m'est très agréable en témoignant à mon tour au Rév.
Salter toute ma reconnaissance pour l'aimable accueil qu'il m'a fait
lorsque j'ai eu recours à lui. Sans doute c'est au souvenir de M. Delisle
que je dois ces marques d'une bienveillance très flatteuse; je suis
heureux cependant de dire ici combien j'en suis personnellement
touché*
A côté des chartes originales, M. Delisle a transcrit une quantité
de pièces dans des cartulaires français, d'après des copies plus ou
moins anciennes, sur les registres du Trésor des Chartes conservés
aux Archives nationales; d'autres ont été empruntées par lui à des
ouvrages imprimés, en tète desquels il convient de citer le Monasticon
Anglicanum, les recueils anglais des Calendars of the Charter Rolls et
des Calendars ofthe Patent Rolb. En général, les textes qu'il a recueillis
A.
IV PREFACE.
ont été copiés de sa main; cependant, à diverses reprises, il a eu
recours pour ce travail à la collaboration de M"*" Delisle, qui était
très bonne paléographe. Avec quelle émotion j'ai retrouvé, dans plu-
sieurs des copies qui ont passé par mes mains, l'écriture de cette
femme si instruite et si modeste, que son grand-père Jean-Louis
Burnouf avait lui-même initiée à la grammaire latine, et pour laquelle
le latin du moyen âge n'avait pas de secrets. M. Delisle parvint ainsi
à former une collection de plus de six cents pièces, qui ont été énu-
mérées par lui dans la table imprimée à la suite de son Introduction.
Ceux à qui les travaux de diplomatique sont familiers savent qu un
recueil de ce genre n'est jamais complet ; j'avais donc le devoir de
chercher à réunir des actes nouveaux. Grâce aux indications qui
m'ont été fournies et à mes recherches personnelles, un certain
nombre de pièces ont été retrouvées, aux Archives nationales et ail-
leurs. De plus, les tomes III et IV des Calendars of the Charter Rolls ont
fourni une certaine quantité d'actes que M. Delisle n'avait pas pu
connaître. Je ne prétends en aucune façon continuer de mon côté le
dépouillement des Rôles conservés au Record Office en ce qui con-
cerne les Rôles des Lettres patentes et les Charter Rolls ; ce soin doit
être laissé aux savants anglais qui ont entrepris de publier ces magni-
fiques séries; je me réserve seulement de mentionner en appendice,
s'il y a lieu , les textes qui auront été mis en lumière par les nouveaux
volumes de ces deux grands recueils.
Ainsi qu'on l'a vu plus haut, le classement adopté par M. Defisle
ne pouvait être que provisoire; après des corrections de dates qu'un
derijier examen a rendues nécessaires, il a fallu procéder à un nouveau
numérotage, et à l'heure présente le nouveau recueil compte 768 ar-
ticles. Pour établir aussi exactement que possible les dates des docu-
ments, les souscriptions des témoins ont été revues en détail; ce
PRÉFACE. V
travail est résumé en tête de chaque pièce par une notice chronolo-
gique; dans la rédaction de ces notes, on trouvera souvent des répé-
titions auxquelles j ai dû me résoudre, pour que le lecteur ne fût pas,
à chaque instant, obligé de se reporter, à propos dun acte, aux autres
pièces de même date^^'.
Quant à la correction des textes, les copies ont été coUationnées
sur les originaux, sur les nombreuses photographies que M. Delisle
avait réunies, sur les cartulaires, les autres copies ou les imprimés
qui ont pu être consultés; cette revision a été faite avec soin, toutes
les fois qu'il a été possible d y procéder. Les copies de M. Delisle sont
en général excellentes, mais elles ont été presque toujours exécutées
au recto et au verso du papier, sans que des marges aient été réser-
vées; on a donc été obligé, dans beaucoup de cas, de recommencer
la copie sur un papier assez grand, pour laisser la place nécessaire
aux variantes, aux notes, aux indications bibL'ographiques et chrono-
logiques. Malgré le soin avec lequel on a procédé à toutes ces correc-
tions, à ces nombreux remaniements, le Recueil des actes de Henri II
ne sera certainement pas exempt de défauts ; ceux qui seraient en
droit de m adresser des reproches voudront bien, je Tespère, m'ac-
corder quelque indulgence; ils savent combien il est malaisé d'achever
une œuvre dont fauteur est mort sans avoir pu donner les instructions
nécessaires à la continuation de son travail.
Dans son Introduction, M. Delisle a dit à plusieurs reprises ce
quil devait à des travaux antérieurs, en particulier à l'itinéraire de
Henri II dressé par le Rév. Eyton^^J et au volume dans lequel
M. J. Horace Round a réuni les analyses de tous les documents anglais
^) Nous donnerons à la fin da recaeil table de M. Delisle et le dassement actuel,
(tome II) ane table établissant la concordance ^'^ Court, hoatehold and itinerary of King
entre les numéros des actes mentionnés à la Henry II, Londres^ 1878, in-4**
VI PRÉFACE.
conservés en France pour la période qui s'étendjusqu à Tannée 1 206'^^
Je suis heureux de rappeler à mon tour les services que m'ont rendus
ces deux auteurs et leurs excellents ouvrages.
Dans notre pays, l'éditeur des actes de Henri II était assuré de ren-
contrer chez toutes les personnes qui seraient au courant de son
entreprise une bonne volonté absolue ; tous ceux auxquels il pouvait
demander des collations ou des copies étaient ses obligés ou ses
admirateurs. Tous lont aidé de leur mieux et, après sa mort, ils ont
continué à montrer l'intérêt qu'ils portaient à son œuvre. Connaissant
leurs sentiments, j'ai recouru sans hésitation à leur savoir et à leur
amitié, et c'est avec une inlassable complaisance qu'ils ont répondu
à mes demandes. Il m'est impossible de les nommer tous ici ; c'est en
souvenir de notre maître à tous et en mon nom personnel que je leur
exprime ma reconnaissance. Je ne saurais oublier ce qu'ont fait pour
moi , au cours de cette longue entreprise , mes confrères de là Biblio-
thèque nationale, à commencer par M. Omont, qui m'a constamment
aidé, et de toutes façons. Aux Archives nationales, j'ai trouvé chez
tous ceux qui ont été et sont encore mes collègues le concours le plus
aimable; qu'il me soit permis de témoigner ma gratitude toute spé-
ciale à mes collègues Soehnée, Le Grand et Stein, dont j'ai largement
mis à profit le savoir et la compétence technique, à mon vieil ami
François Delaborde , qui est depuis plus de quarante ans le compa-
gnon de tous mes travaux.
Des séries de vérifications et de recherches ont été faites à mon
intention , en France et en Angleterre , par M. Charles Bémont. Enfin
c'est avec un empressement tout à fait touchant que mes confrères les
archivistes départementaux ont répondu à mes questions, dont la
fréquence aurait pu leur paraître indiscrète. On sait que les dépôts
^^^ Caleniar of documents preserved in France iUnftraiive of the kUtory of Great Britaia and
Ireland, vol. I, 918-1206, Londres, 1899.
PRÉFACE. VII
d'archives de la Normandie sont riches, entre tous, en chartes de
Henri II, et j'ai dû mettre à contribution avec une insistance particu-
lière les archives de la Seine-Inférieure, de TEure, du Calvados et de
la Manche ; MM. Jules Vernier, Jean Verrier, Georges Besnier, René
Sauvage et Paul Lecacheux voudront bien m'excuser si je les remercie
en termes trop brefs pour les longs et dévoués services qu'ils m'ont
rendus dans l'accomplissement de la tâche délicate que M. Léopold
Delisle m'a léguée ^^',
Élie berger.
^*) J'ai reçu, à plusieurs reprises, de M. de indications de pièces et des mentions bibliogra-
Font-Réaixlx , élève de TÉcole des Chartes, des phiques pour lesquelles je tiens à le remercier.
RECUEIL
BB8
ACTES DE HENRI II
ROI D'ANGLETERRE ET DUC DE NORMANDIE
•*-<ÔXJ-
ACTES ANTÉRIEURS
À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
AU TRÔNE D'ANGLETERRE.
Dam cette série préliminaire M. Delisle avait admis un certain nombre de
pièces émanées de Henri Plantegenét , et qui ne sont pas relatives à la France ;
nous n'avons pas cru devoir les supprimer, tenant à conserver, autant que
possible, à ce recueil le caractère que son auteur avait entendu lui donner.
Par contre, nous avons laissé en dehors de la publication plusieurs chartes de
Geo£Broi le Bel, père de Henri Plantegenét, et une lettre de l'impératrice
Mathilde, quoiqu'elles figurent à la Table des pièces contenues dans le Recaeil.
Les actes émanés de Geoffroi le Bel trouvent naturellement leur place dans
cette publication quand le prince Henri y est nommé à un titre quelconque;
ceux où son nom ne se rencontre pas ne sont pas dans le même cas; on ne
pourrait les insérer dans le présent recueil sans lui enlever son caractère
propre ; à ce compte , il faudrait y faire entrer tous les actes de Geoffroi , ce
qu'on ne se propose pas de faire. Si les actes de Geoflroi devaient être
publiés ici , il faudrait y admettre aussi ceux de sa femme l'impératrice Ma-
thilde, attendu que cette princesse, plus encore que son époux, appartient à
Thistoire de la Normandie; or M. Delisle, dans son classement, na pas
donné place aux chartes de Mathilde; il a seulement indiqué, sous le n** 84*9
CaAlITBS BT DIPLÔMES. — YII. 1
2 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
le mandement de Timpératrice à Osbert de la Heuse, dont il a donné le fac-
similé en tète de son Atlas, et le texte à la page 1 43 de son introduction.
Voici l'indication des pièces mentionnées à la table, et que nous n avons
pas publiées.
1. TabledeM.Delide^n'^S^A. — i i47-i lAg.Saumur. — Acte de Geoffroi
le Bel, duc de Normandie et comte d'Anjou, confirmant la concession de
Téglise de Saint-Ymer, faite à Tabbaye du Bec par Amoul, évéquedelisieux,
parti pour la croisade. — Copie à la Bibliothèque nationale , Nouv. acq. lat. ,
2097, P* ^^* Publiée : Bréard, Catiulaire de Sainl-Ymer-en-Auge , p. 7. Round,
Calendar, n^ 3 60. Mentionnée par M. Charies H. Haskins, Normandy under
Geoffrey Plantagenet [The Englîsh Historical Review, juillet 1912), p. 425.
Nous n avons pas à énumérer ici en détail les textes sur la foi desquels il con-
vient d'assigner à cette pièce la date de 1147-11 49^ de préférence à celle de
1 146, donnée à la table.
2. Table, n** 17 *A. — Avant septembre 1 i5i. Saint-Lô. — Charte du
duc et comte Geofiroi, au sujet des droits que, dans une assise tenue à Va-
lognes, Tévéque de Coutances avait été reconnu posséder sur les é^ses de
Cherboiu^ et de Tourlaville. Cartulaire de Téglise de Coutances, charte 286.
— Cette pièce a été attribuée à Henri H par M. Round (n** 960), mais
■
M. Delisle (Introd., p. 609, note) a démontré qu'elle est bien de Geoffroi,
et non de son fils. TeUe est aussi Topinion de M. Charies H. Haskins , Nor-
mandy under Geoffrey Plantagenet , \. c,
3. Table , n** 1 7 *B. — Avant septembre 1 1 5 1 . Saumur. — Confirmation par
Geoffroi, duc de Normandie et comte d'Anjou, de la donation que Guillaume
d'Orval avait faite du moulin de Sainte-Oportune à Tabbaye de Lessai. —
Original en très mauvais état , autrefois scellé sur double queue de parchemin
et encore muni de sa bandelette; Archives de la Manche, H 7771 (photo-
graphie prise à la demande de M. Delisle). Mentionnée par M. Haskins (p. 4 2 5 ) ,
qui l'a publiée intégralement (p. 4^9-430 .
4. TaMe, n** 42 *• Rapport adressé à Geoffroi le Bel par Galeran, comte
de Meulan, touchant les droits respectifs que les évéques de Bayeux et de
AU TBÔNE D ANGLETERRE. 3
Lisieux avaient, au temps de Henri I^« sur Téglise de Cheffreville. — Copie du
xiii^ s. dans ie livre noir du chapitre de Bayeux, Bibi. du chapitre de Bayeux,
ms. 1 93 , foL 2 5. Publiée par i*abbé Bourrienne, Antiqmu Cartalarius ecclesiœ
Baiocensis, t. I, p. 113, n® lxxxix. M. le professeur Haskins a démontré.
Le, p. 4^5, que cette pièce et la suivante sont bien de Greoffiroi, et non
de Henri Mantegenét. H a constaté que Tinitiale placée en tète de ces docu-
ments dans le Livre noir est un G nettement formé (the initial in the cartu-
lary is plainly G).
5. Table, n^ 43*. Rapport semblable au précédent et relatif à la même
affaire, adressé à Geoffroi le Bel par Renaud de Saint-Valeri. — ^^ Copie du
xiii^s. dans le Livre noir de Bayeux, foL 25. PubL : Bourrienne, p. i i3v
n° XG. Cette pièce, comme la précédente, est de Geoffroi, et non de son fils
Henri.
6. Table, n* 54 *• — 1 1 53- 1 1 54- — Confirmation par Henri, duc de Nor-
mandie et d'Aquitaine, comte d*Anjou, de la baronnie de Petworth à Joscelin,
frère de la reine Adelise* Acte indiqué dans le Peerage de CoUins, t. II, p. a3 1 .
Cette pièce est étrangère à là France (^).
• « . • r
I
7. Table, n^ 84*. — Vers 1 1 54- Le Pré, à Rouen. — Mandement de Tinipé-
ratnce Mathilde à Osbert de la Heuse, connétable de Cherboui|p. — Original
aux Archives de la Manche, H 1952. Phototypies: Ailas de M. Delisle, pL I,
et BibHothèqne de FEcole des Chartes, 1 907, en r^ârd de la page 3 1 3 , fig. 3.
Texte pijdidié|»ir M. Ddlisle, Introduction, p. i43. Cette pièce, où Henri II
n'est pas iioinmé, doit rester en dehors du Recueil commie les autres chartes
de Timpératrice , quel qu'en soit d'ailleurs l'intérêt.
^*^ M. D. T. B. Wood, assistent keeper au Britîsh Muséum, a bien voulu faire à ma prière, au
sujet de cette pièôe, des vérifications pour lesquelles je tiens à lui exprimer ma reconnaissance.
ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
I. ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE
GOMME DUC DE NORMANDIE.
l*
Table de M. Ddisle, n" i^
1 1 38. — Garroiiges.
Apposition de la croix de Henri, encore enfant, au b<u d'une charte de Geoffroi le Bel,
5 comte d'Anjou, $on père, relative au vin âge de Saumur.
A. Original perdn.
B, Copie dans le Livre d'ai|[ent de Saint-florent de Sanmnr; Archives de Maine«l-L(Hre, H non
coté, fol. 58. — C. Antre copie dans le Livre ronge de la même abbaye; Archives de Maine-
et-Loire, H non eoté, fol. a3.
lo VoirTIntroduction, p. lao.
C'est la confirmation par Timpératrioe Mathilde, par ses fils Henri et Guillanme, qni s*est faite
à Carronges. La charte eSe-méme est datée dn Mans, • ante jannas Sancti Pétri de Caria», Tan de
Tincamation 1 138, première année de Louis VII, que le rédacteur a nommé, par erreur, Louis,
fils de PhSippe. Les souscriptions d*évéqoes {datées à la fin de la pièce oonoordent avec la date.
m
i5 Ego Gaufridus cognomine Martelius, Dei gratia Andecavorum cornes, iilius FSil-
conis, bone memorie régis Jérusalem, consHio fidelium meorum, ad reprimendam
servientum meorum perversttatem, et ad Gaptandumbenivoientiamliominum meorum
Salmuri, concède isdem hominibus Salmuri et sîgillo nostri eonaitàtus firmari preci-
pio ut perpetuditer teueant et absque uUa revocatione possideant vimigia ommuka
20 vinearum Salmuri, ubicumque sint, vei dira Ugerim vdi uitra Ugerim, irdi [citra]
Toerium vei uitra Toerium , hac conditione sdlicet quod pro unoqnoque arpento
vinee unoquoque anno in festo Sancti Martini hyemsdis IIII solides Andecavensis
menete recipiam , de vineis dico que vinagia debeni , salve jure in omnibus m(»ias-
terii et menacborum Sancti Florentii. Dimitte etiam bannum vendendi vinum quod
95 seld[>ant antecessores mei et ege^*^ ita tpiod prepesitus vd aliquis alius nullum vinum
sub banne vendat^^^. Predpio denuo né vinearum custodes in vineis Sidmuri amplius
penantur, quia vineas in custodia mea redpie , et custodem vinearum me fado et
^*) Le verbe a iii omis. — ^) Sub banno vendant C.
AD TRÔNE D'ANGLETERRE.
sub lege oonfirmo. Qood si qnis comprobatur de fiuto vinee extirpande, de fintiva
vinee vel vindemie rapina, de fiirto eliam lignorum vd Ugniccdorum vineamm,
absdsionem unins membri luet aut quinquaginta solides mibi solvet. Hanc oonoes-
sionem facit mecom Malildis, vxor mea, Henrid reps Ahg^nim filia, post moitein
Henrici Romanomm impèratoris michi legitimo contdno sociata. Hac qoippe occa- 5
sione ab bominibus nostris III* miiia solidorum reeepimus, et unicoique filiorum
nostrorum sdpbum ai^enti tribui constituimus.
Hec Gonoessio facta est Genômannis, ante jairaas Sancli Pétri de Guria, amio ab
incamatione Domini M. G. XXX. VUI, primo aiuior^niLudôviciiilii Philippi {sic),
Hugone Genomannensi episcopo, Ulgerio Andecavensi episoopo; astantibus in pre- lo
sentia comitis Pagano de Vailibus Glaris, Andréa de Doeto, Petro Rotonardo,
Rrientio de Martiniaco et Mauritio, fratre suo, Jobanne Bordio, Jaqadino de
Mdleio, Fulcbone forestario, Rossello de Monte Faiconis, Aimerico de Averio, Rai-
nddo Genômannis vicario , Jossdione , Rainaido , Frotm[undo] , Fuicone et Symone
camerariis, Robino Salmuri preposito. iS
Hoc factnm est per investigationem Gonstanti Mincerii, Adiardi Arduini^'\ Symo-
nis de Gastello, Willermi Heremitdii, Goscelini de Doeto, Ysemberti, Stephani,
Rogerii Anglid , Audeberti militis , Michadis Rotberti.
Hec carta data est per mamim Tome prioris Locbensis, notarii comitis.
Signum
eomi
Matildis
Signum
tisse
Signum
comitis
conu
Weimi {s ic)
Henrici
so
tis filii
filii
Corroboratio bec signorum suppositorum facta est apud Garrogiom, Normannie
oppidum, a Matiidi comitissa et duobus filiis suis Henrico et Guiiidmo, présente s 5
pâtre ipsorum consule Goffi*edo, videntibus GuiHelmo de Silleio, Guidone de Sa-
blolio^^ Guiileimo Goeto , Aiexandro de Boum , cobortis comitbse primipilo , Roberto
de Poceio , die tertio post datam cartam.
Signum
comitis
Goifredi
filii W
3o
(•} Hardoini C ! *- (^} G. de Sd>leio TÎdente C. — (*) Cette ionscription « étJ hifée dans C.
G ACTES ANTÉRIEURS A L'AVENEMENT DU PRINCE HENRI
Redeuntes vero de Gairogio, Stephanus burgensis oppidi Sdmuri et Rainaldus de
Pinu , Sancti Florentii monachus « digitis cajus tota hec carU scruta est , et Go£Bredum
comitis fiiiiun adeuntes, qui in opidum Saimuri apud Goscelinum Rotooardi ntt-*
triebatur, scriptam suom ei tradidemnt, atqae sua manu propiia ngno omcis domi-
5 nice cartam hanc muniri fecenint» vidente Matheo Saneli FlorèBiâi abhate, Gosodino
Rotonardif Guilidmo Gandriiii, Aimerico de Gastdiomo, Aimerico de Saimeîo»
Rainaido de Monte Forti , Goffiredo Glarembaudi.
Innocendo II Romanorum pontifice, Ghristo Domino r^nante, qui vivit et régnât
per omnia secula seculorum* Amen.
lO II*
Delisle n* lo.
Présence da prince Henri notifiée dans une charte de sa mère l'impératrice pour
l'abbaye de Saint-Nicolas d'Angers.
\ô A. Original perdu, mentionné iparle Monasticon Anglicannm; «ex autographo pênes abbatem et
conventnm S. Nkxdai Andegavensis, anno BIDGXLVIIIb.
a. MotiosHcon Anglicanum^ t. VI, part II, p. iio4-
Cette charte de Timpératrice Mathilde pour Tabbaye de Saint-Nicdas d'Angers a dans la table
de M. Ddide la date «avant i i5o t. E31e a pour témoins, entre antres, le jeune prince Henri, né
3o le 5 mars 1 133, et Jean, abbé de Saint-Nicolas, qu^on trouve en fonctions dès 1116, et qui était
encore abbé en 11 36 {Gattia Chistiana» t. XIV, col. 676); nous ignorons la date de sa mort»
mais connaissons un acte de son successeur A la date de 1 i4i* La pièce ne peut donc être ni anté>
rienre à 1 133 , ni postérieure à 1 1 il .
Mathildis, imperatrix, régis Anglie^*^ fiiia, omnibus suis AngUe, tam sancte
95 Ecclesie quam secularis potestatis,*prelatis et subjectis , Frands ^ Ang^, et in burgo
et extra burgum, salutem.
Sciatis me gratuite concedere et confirmare ut elemosine, que in An^ia date sunt
ecclesie Sancti Nicholai And^vensis, sint stabiles, a quocunque fuerint ei date,
sive tempore avi mei WiUielmi r^s Ai^orum , sive succesaoris ejus filii Wiljlelmi]
3o avunculi mei, Anglorum régis, seu patris mei H., subsequentis régis Anglie^^. Inter
(«) Sic a. — m 5îc a.
AU TRÔNE D^ANGLETERRE, 7
qoas demosinas majores habemus : eodesia (sic) de Spalingua, eum demosims ei
datis; ecdesiadeKirkbeia, cimideniosinis d datis; et eodesia de Giininuga, oum
elemoânis ei datis; et ecdesia de Guilgetona, cam elemosinis ei datis; et ecxdesia
de Holbeeha, oam demosiiiis ei datis; et ecdesia de SoflBeto, cam suis elemosinis.
Volo igitiir et oonstanter predpio ut ita libère et honorifice monachi prefati Sancti 5
Nicherai eodesie prememoratas demosinas, et prêter istas, ceteras omnes d datas
in Anglia teneant tempore meo, ut eas unquam liboîus et honorabilius et quietius
predictorum antecessorum meorum temporibos tenuerunt, et cum eisdem consuetu-
dinibus.
Presentibus tune : Henrico, filio meo, et abbate Johanne, quo intercessore istud lo
concessi, et Gaufirido fdio Garini, et Rich. capdiano, et Folcomaro Gavilla, et San-
sone camerario, et Geraldo (lovesla , et Herberto derioo , et Wtilidmo de Angerivilla ,
cum multis aliis.
m*
Ddîsle, n* 7*. i5
11 49- 11 46. — Devizes.
Charte de ^impératrice MathUde et de sonjils Henri enfavear d'Onfroi de Bohon.
A. Origînd aa PnUic Record OflSoe, Daehy of Laneasier.
a, Walier de Gray Bîrch, Afascicidat ùfthe Charters ofMatldldis, empress ofthe Romans ^ n* 29,
d après une pièce du Record Office, Duchy of Laneasier. <o
Cette charte a été souacrite par Bernard, évéque de Saint-David*», qui est mort en 1 147* EUe est
datée de Devises, en Angleterre; or nous savons que le premier séjour de Henri Piantegenét en
Angleterre a duré de 11 4a à 11 46 (Introduction, p. lai). La date : «Avant ii5o, peut-être
avant 1 147 ■, donnée par la table de M. Ddisie, doit donc être remplacée par la mention : i i4a-
ii46. 95
M., imperatrix, Henrici régis filia et Anglorum domina, et Henricus fdius comitis
And^Tie, archiq>isc(^is , episGopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justidîs,
vîcecomitibus , ministris et omnibus fidelibus suis Frands et Anglis totius Anglie ,
salutem.
Sciatis me reddidisse et conoessisse Unfrido de Buhun totam terram suàm unde 3o
iidt tenons die qua rex Henricus fuit tIyus et mortuus, et dapiferatum suum in Anglia
et Normannia , sine boc quod non ponatur inde in pladtum , sicut melius tenuit tem
8 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
pore Henrici reffs. Et prêter hoc dedimus ei et . oonoessimus pro servido suo Mel-
chesham, cum appendioiis suis, et burgum Mrimesberie sine fortitudine bcieiida
ibidem, et Boezam que fuit Gaufredi de. • • . sanoeles, et Stokes que fuit Ëborardi
de Caina. Hec omnia supradicta dedimus ei, et conoessimus tenenda in feudo et
5 hereditate sibi et heredibus suis de nobis et de heredibus nostris* Et pro hiis supra-
dictis devenit homo noster ligius contra omnes bomines, Quare volumus et firmito*
precipimus quod bene et in pace, et libère et quiète et honorifice et plenarie teneat,
in forestis et fugaciis, in bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et molendinis,
in viis et semitis, in foris et feriis, infra bui^m et extra, in civitate et extra, et in
10 omnibus iocis , cum soca et saca, et toli et team et in&ngenethef, et cum omnibus
aiiis consuetudinibus et iibertatibus et quietudinibus.
Testibus : Bemardo episcc^o de Sancto David, et Gisleberto abbate Gloecestrie^
et Roberto comité Gloecestrie, et Rogero comité Herefordie, et Raduifo Pagandlo,
etGoseude Dinan, et Wilidmo de Beliocampo , et Wiildmo de Dovra, conestabu-
i5 lario, et Unfirido filio Odonis, et Roberto de Dunest[anvilla] , et WiUdmo Paganelio,
. . . Hugone filio Ricardi, [et Riulfo de Sessun].
Apud Divisas.
IV*
Delide, n** a*.
30 1 145 , man-i 147. — [Angers et Tours].
Notiflcaiion par Geoffroile Bel f comie d'Anjou, à Henri, son fils ainéf £nn accord
conclu y en sa présence, entre les moines de Saint-JaUen de Tours et les moines de Ven*
dôme.
A, Original perdu, scellé sur lacs de cuir, au dire de Gaignières, qui Ta copié; le sceau, à cette
a 5 époque, avait déjà disparu.
B, Copie par Gaignières, d'après loriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 54.i9,p. 101.
La Gallia Chnstiana attribue à cette pièce la date de 1 iM (t. XIV, col. a46 ), et M. Delisie,
dans sa Table des pièces comprises dans le recueil, lui donne la date : Vers 1 144* — Angers et Tours.
MaisTabbé de Vendôme, Robert, est nommé dans lacté et y figure comme témoin; or nous
3o savons par la Gallia Christiana (t VIII, col. 1170} que son prédécesseur est mort le 19 mars
1 145 ; d*autre part, Geofiroi le Bd, dans sa charte, parle du rôle joué en cette affaire par Hugues,
ardbevéque de Tours, qui fut en fonctions de 11 33 à ii47* L'acte ne peut donc être ni antérieur
au mois de mars 1 1 45, ni postérieur à 1 147* L'accord intervenu entre les parties intéressées a été
d^abord condu à Angers, en présence du comte, puis ratifié A Tours.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 9
G., Andegavonun comes, H*> primc^enito suo, salutem.
Noveris, fili karissime, quod calumpnia quam monachi Sancti Juliani Turonensis
per Haimericum, abbatem suum, Vindocinensibus monachis faciebant pro tribus
capellis de Garcere, Sancte viddicet Marie Sanctique Vincentii et Beati Nicolai,
Andegavis in presentia mea sedata fuit. Prefatus namque Haimericus calumpniam S
illam penitus dimisit et predictas capellas Vindocinensi monasterio jure perpetuo possi-
dendas concessit , meque plegium dédit Roberto Vindocinensi abbati , quod in capituio
Sancti Juliani Slam dimitteret , et a suo conventu dimitti faceret , et predictas capel-
las concedi. Huic ego rei testimonium perhibeo, ubi mecum interfiierunt testes
idonei, Vaslotus^'^ magister scolarum Sancti Mauridi Andegavis, Hugo Gamotensis lo
canonicos Sancti Laudi, Hugo de Gleeriis, Pipinus Turonensis, Joslenus Turonensis.
Et ne rediviva cidumpnia litem deinceps moveret inter Turonenses et Vindocinenses
monachos, misi per dictum Vaslotum ad dominum Hugonem Turonensem archi-
episcopum, rogans eum ut de clericis suis mitteret qui prefate caiumpnie dimission-
nem aadirent et capellarum concessionem. Die petitioni mee difBcilis non fuit, sed i5
cum prefato Vasloto misit in capitulum Sancti Juliani domnum Engelbaldum thesau-
rarium Sancti Mauricii Turonensis, Robertum arcbipresbitenun , GuiUdmum Rufum
de Vindocino , in quo capitule predictus Haimericus in sede abbatis ut abbas resi-
débat totique conventui potestative presidebat, resque monasterii ad libitum suum
sine contradictione disponebat. Ibi in multOTum audientia prefatam calumpniam ao
dimisit, et predictas capdlas Vindocinensi monasterio in perpetuum possidendas
concessit, sicut Andegavis fecerat in mea presentia et multorum clericorum laico-
rumque audientia. Ejus dimissioni caiumpnie et capellarum concessioni conventus
qui aderat et ex multis partibus propter hoc ipsum convenerat assensum prebuit ,
promittens quod deinceps pro illis capellis nec per se nec per alium calumpniam «5
moveret, nec calumpnianti assensum preberet, et ordine judiciario calumpnianti
resisteret; quod videront et audierunt suprascripti Haimericus abbas Sancti Jvdiani,
Petr[us] Sîrotusprior et totus, sicut dixi, conventus, Robertus abbas Vindocinensis,
RivalloQus prior, Hj^rius sacrista, Engelbakfais thesaurarius, magister Vaslotus, et
alii midti. Et quoniam Deo volente ad regimen terre mee michi te successurum 3o
credo, amicabiliter te rogo quatinus Vindocinensis monasterii monachos pro posse
tuo defendas et in adversarios eorum rigoro[m] tue potestatis extendas. Antecessores
enim nostri idem monasterium fundaverunt et usque ad tempora nostra viriliter
defenderunt Ego etiam in suis necessitatibus illi non defiii, et libenter quotiens
oportuit illi auxilium et consilium prebui. Tu quoque, qui et me et omnes anteces- 3S
('i Vadatus, en cet endroit, partoat ailleurs, Vadotus.
CHARTES BT DIPLÀUSS. -- Yfl. 3
mniacuB iatiosau.
10 ACTES ANTÉRIEURS À UAVENEMENT DU PRINCE HENRI
sores meos potestate et dignitate per Dei graiiam superabis, pro Dei etmei diiectionc
Vindocinensis monasterii monachos et res eorum in tua suscipe custodia , nec illos
patiaris alicujus gravari malioia.
V*
3 Dalide, n* 3'^.
4
Reconnaissance par Henri , Jils de GeoffixA , dac de Normandie et comte d* Anjou , de toas
les droits dont la jouissance avait été reconnue à l'abbaye de Sain t-Ouen aa temps de Henri 1*^,
roi d'Angleterre.
10 A. Original perdu.
B, Copieduxv* siède; Bibliothèque nationale, ms. latin 13777* P* ^^^' — ^* Copie moderne
dans un recueil de Le Brasseur-; BUdiothèque de Rouen, ms. 2192, fol. 91.
a. A. Du Monstier, NeastnapiM,f. i5.
L*acte est daté de 1 147, «în Pascha précèdent! ». Le sens de ce terme ne nous est pas connu;
i5 peut-être s agît-il du dimandie des Rameaux, qui sappdaît aussi, on le sait, Pascha Jloridam ou
Pascha petitumj on d'un autre jour ayant Pâques, td que le jeudi saint ou le samedi saint. Dans
cette hypothèse, et si Geofiroi le Bd datait d'après le style de Pâques, Tannée serait pour nous
1 i48t et non 1 147* S'il suivait un autre style, par exemple cdui de l'Annonciation ou du a 5 mars,
le millésime 1 147 doit être maintenu; en 1 147, Pâques tombe le ao avril, et le jour des Rameaax
20 est par conséquent le i3 avril.
Henricus, ducis Normannorum et comitis Andegavorum filius, Hugoni archi-
episcopo et episcopis, omnibus baronibus suis et ministris et baiilivis et prepositis
suis totius Normannie, salutem.
Sciatis me reddidisse et concessisse abbati Sancti Audoeni omnes consuetudines
95 suas in portubus et in terris et in omnibus maneriîs, libère et quiete> sicut ecclesia
Sancti Audoeni unquam melius et liberius tenuit tempore Henrici régis Anglorum ,
avi mei.
Testes : Richardus cancellarius, Robertus de Novo Bui^o, Willelmus de Vernone,
Robertus de Corci , Warinus Filius Geroldi , Osbemus de Calieio , Engerannus de Va-
3o chivillis, Robertus fdius Hamonis^*). Caria data anno ab incamatione Domini
MCXLVII, in Pascha precedenti.
'.') Hamerii, B ; Hamonis, confection de M. Ddislé,
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 1 1
vr
Ddisle.n'S^
iidg-mars ii5o.
Donation faite par le prince Henri au monastère de Kingswood.
A . Original perdu. 5
a. Monasticon Anglicanum, t. V, p. 4a 8, «Ex registro abb. de Kingeswode pênes Johanncm
Smith de Nibley, in com. Giouc. ar. i65i •.
Cette lettre, adressée, entre autres, à Simon, évéque de Worcester, ne peut pas être postérieure
au ao mars i i5o, date de sa mort [Monasticon Anglicanum^ I, 57a). f31e remonte sans doute au
second voyage de Henri Plantegenêt en Angleterre, qui dura pendant qudques mois de l'année 10
1 149 et peut-être de Tannée 1 i5o (Introd., p. 1 a 1). E31e ne peut pas dater du premier voyage en
Angleterre (ii43-ii46), étant souscrite par Guillaume, comte de Glouoester, qui devint comte
en ii47>
H., ducis Normannonim et comitis Andegavonim^'^ filius , S. , Wigorniensi episcopo ,
et omnibus baronibus suis, vicecomitibus, justiciis^^^, et omnibus ministris suis atque i5
fidelibus Francb^*^ et Ânglis totius Gioucestreschire, salutem.
Sciatis me pro anima régis Henrici , avi mei, et Matildis regine, dédisse et con-
cessisse monachis de Kingeswode duodecim acras de iila terra que jacet inter
boscum de Haga et aquam que dividit terram ipsorum monachorum et terram de
Wetona. Et ideo mando et precipio quod quiète et libère teneant , absque consuetudine 30
vel servicio seculari.
Testibus^^^ : WiUielmo comité Gloucestrie, Reginaldo comité Gornubie, Rogero
comité Herefordpe].
VII*
Delisle,n'4*. ^^
ii46-ii5o, et probablement vers iiSo. — Argentan.
Confirmation par Henri, fils du duc et comte Geoffroi le Bel, des droits d'usage que
Vabbaye à'Almenèches avait dans la forêt d'Argentan.
A, Original perdu.
W Normannie, Andegavie a. — W Justiciariis, a. — W et Francis et A., a. — W Teste
WiUielmo, a.
3.
l
12 ACTES ANTÉRIEURS A L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
B. Copie ancienne dans le cartulaire de Normandie; Bibliothèque de Rouen, ms. 1335, fol. 35.
— C. Copie du xm* s. dans ie registre E de Philippe Auguste, Archives nationales, JJ 26,
fol. 1 53 Y*.
Pour arriver à dater, d*une manière approximative, cette pièce et les suivantes, il faut tout
5 d'abord se rappeler que le prince Henri porte dans ces documents le titre de fils du duc de Nor-
mandie comte d'Anjou. M. Delisle a établi (Introduction, p. lai) que le prince, né le 5 mars 1 133,
fut en 1 i5o mis par son père en possession du duché de Normandie, qui lui appartenait du droit
de sa mère, l'impératrice. Le fait est attesté par Robert de Torigni (éd. Ddisle, t. I, p. a 53);
Gervais de Cantorbéry (éd. Stubbs, t. I, p. 1 4a) dit bien que Henri, après avoir été fait chevalier,
lo passa en Normandie au conmiencement de janvier 1 i5i-, mais cda ne prouve pas absolument qu'il
n'ait pas été mis en possession de son titre de duc dès la fin de l'année 1 1 5o. Les pièces où il agit
sans porter encore le titre de duc ne peuvent guère être antérieures à cette date; cdle que nous
examinons ici , et qui est datée d'Argentan , est en tout cas postérieure à son premier voyage en
Angleterre ( 1 i4a-i i46); on peut donc la dater de 1 146 à 1 i5o, en admettant qu'elle a pu être
1 5 écrite vers 1 1 5o.
H., ducis Nonnannorum et comitis Andegavorum^'^ filius, Fulconi de Alnoto^^^
et Roberto de Nova Villa, et omnibus justiciis suis et ministris et custodibus foreste
de^'^ Argentomo, in Domino saiutem.
Sciatis quod ego concedo quod abbatissa Almenescharum^^) habeat in foresta mea
9o de Goffer omnes illas consuetudines et libellâtes bene et in pace, quas habebat ipsa^"^
in tempore Henrici régis, scilicet ad calefactionem suam et ad hospitalitatem, et
omnes dias consuetudines qpas ibi débet habere recte teneat et quiète ^').
Testibus : Hismilino de Argentomo, Osberto camerario, Aianrardo camerario.
Apud Argentomum.
25 yill*
Delisle, n' 6*.
1 1 46-1 1 5o. — Rouen.
Charte de Geoffroi, duc de Normandie et comte d'Anjou, et de Henri, son fils, confir-
mant à lahhaye de Fécamp ses droits et ses possessions.
^^ A. Original aux Archives de la Seine-Inférieure. — Atlas, pi. I.
W Normannie, Andegavie B. — (■*) Alno C. — W de omis dans C, — W Almeœscar. C. —
M ipsa habebat C. — (^) Ce qui suit est omis dans C.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 13
B. Copie du xiii* s., dans le Cartulaire de Fécamp; BiUiothèque de Rouen, ms. laio, fol. i3,
n* 34* — C Texte du xv* s. dans le Cartulaire de Fécamp , copié sur le précédent , Bibliothèque
nationide, nouv. acq. lat. a4i3, p. ag.
Round, n"* 126.
Pour les raisons exposées jdns haut, nous croyons que cet acte, où Henri n*est pas encore duc 5
de Normandie, mais où son nom est associé à cdui de son père, doit être daté de 1 1 46 à 1 1 5o.
G., dux Norm[annorum] et cornes And[egavorum] , et H., filius ejus, H. archi-
episcopo , episcopis , baronibus , et omnibus vicecomitibus et ministris et fidelibus et
justicîis (') suis Normanniç , salutem.
Sciatis quia ego et Henricus, filius meus, concedimus et actoritate sigilli nostri 10
confirmamus Hemico abbati Fiscanni et ecclesiç Fiscamiensi omnes consuetudines
suas et dignitates in ecdesiis, in tems, in aquis, in portibus, in silvis, impiacitis [sic]
et in omnibus diis rébus ad ecdesiam pertinentibus, sicut Ricardi carta testatur,
etiam in decimis. Eapropter volo et precipio quod ecclesia teneat libère et quiète et
honorifice, absque ulla inquietatione vel imminutione secularis vel juditiar[i]e potes- iS
tatis. Et si diquis super hoc aliquid presumpserit , ego capiam emendationem quam
cornes Ricardus instituit.
Testibus : Ph[ilippo] episcopo Baiocensi , Ricardo episcopo Abrincensi ^\ Ricardo
cancellario , Raginaldo de Sancto Walerico dapifiero , Roberto de Novo Burgo , Os-
berto de Cailleio, Goffer[io] de Bruer., Absalon Roinard[o], Goisberto Sine Terra, 90
Riddlo de Releio, Engerano de Guasculil^'^, Henrico de Ferreris.
Data carta ista apud Rothomagum.
IX*
Delislcn'^g*.
ii46-ii5o. — Argentan. o5
Charte de Geoffroi, duc de Normandie et comte d Anjou, confirmant, d^ accord avec son
fils Henri, les biens de l'abbaye de Saint-Wandrille.
A, Original perdu.
W En toutes lettres A. — 0^) Les antres noms manquent ions BC. — W Guascueil, peut-être, mais
la lettre 1 est lien formée.
14 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
B. Cofie du XIII* siècle, dans le cartnlaire de Saint-Wandrille, oonsenré aux Archives de la Seîne*
Inférieure, H non coté, t. I, n"* xxviii, fol. Sog y*.
• Henri Planiegenèt, né en ii33, a été en Angleterre de ii4a à ii46 (Introduction, p. lai).
11 a résidé en France, sauf un court séjour en Angleterre, de 1 146 à la fin de i i5o, époque à
5 laqudle il a pris le titre de duc de Normandie. Les mots : c consilio et conoessu Henrici iUn mei • ,
dont Geoffroi le Bd fait usage ici, ne peuvent pas convenir aux années d^enfanœ de son fils. L'acte
a dû être rédigé entre 1 146 et la fin de i i5o, probaUement vers i i5o.
G., dux Norm[annorum] et cornes And[egavoniin], Hugoni, Rothomagensi ar
chiepiscopo, et omnibus episcopis Normannie, et omnibus justiciis suis et baronibus
10 et omnibus fidelibus suis, ssdutem.
Notum sit Yobis atque omnibus tam presentibus quam futuris me, consilio et
concessu Henrici filii mei , reddidisse monachis Sancti Wandregisili omnes décimas
et demosinas in bladis^*) et denariis et in omnibus rébus, sicut in tempore régis
Henrici habebant, soUicet decimam et domadam(?) telonei mei in Rothomago, et
1 5 quicquid habebant apud Archas et apud Deppam et apud Botellas et apud Estruem
et apud Argentomum et apud Faleisiam et apud Oximas et apud Gadomum in feria
Prati, et ubicumque aliquid haberent in anno quo rex Henricus vivus et mortuus
fuit.
Testibus : Ric[ardo] canc[eUario] , Roberto de Novoburgo, R. de Corceio, Alexan-
2o dro de Bohun.
Apud Argenthomum.
X*
Delisle,n'*5*.
iiàg ou ii5o. — Devises.
35 Donation faite par le prince Henri à Vahhaye de Qaarr.
A. Original perdu, indiqué dans le MonasHcon Anglicanum; tex ipso autographo, pênes
dominum Vauxi.
a. Monasdcon Anglicannm, t. V, p. 317.
Cette charte est datée de Devizes, en Angleterre; elle est antérieure à la fin de 1 i5o, époque
3o à laquelle Henri a pris le titre de duc de Normandie. Lors de son premier séjour en' Angleterre
(iiiia-l i46), le prince était sans doute trop jeune pour agir et parier conmie il le fait ici. L'acte
doit dater de son second séjour en Angleterre, qui s'étendit à quelques mob de Tannée iiilQ et
peut-être de Tannée 1 1 5o.
(■} Oasoldis.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 15
Henri€us, ducis Normannorum et Andegavorum^*) filius, archiepiscopis , episcopis,
comitibus , baronibus , vîcecomilibus , justiciis ^^ et omnibus fideiibus Francis et Anglis ,
salutem.
Sctatis me dédisse et concessisse Deo et Sancte Marie de Quadraria in insula de
Wich, in perpetuam elemosinam, Locwellam ad faciendam ibidem capilalem abba* ^
tiam , pro salute et incolumitate domini Gaufridi Normannie ducis et Andegavie ^*^
comitis, necnon pro sdute domine imperatricis matris mee et mea, et pro statu
regni Anglorum, et pro anin^abus Henrici régis avi mei et M. regine, omnîumque
predecessorum meorum defunctorum. Et ideo volo et firmiter precipîo quod preme*
morate abbatie monadbi predictum locum habeant libère .et quiète et hooorifioe lo
et plenarie, cum omnibus iliis libertatibus et consuetudinibus quas domina imperatrix
mater mea et ego dedimus et conoessimus domino Drogoni, domine matris mee
canierano , sicut nos donum illud eidem Drogoni cartis nostris , quas predicti mo-
nachi habent , testamur et confirmamus.
Testibus : Roberto decano Saresberie , magistro Matheo , Gregorio Day, Humfrido 1 5
de Bohun, Huberto de Vdlibus, Humfrido filio Odonis constabularii , Wiilielmo
Filio Hamojiis, Riolfo de Sessuns, Petro Boterello.
Apud Divisas.
IL CHARTES AU NOM DE HENRI,
DUC DE NORMANDIE. »^
XI*
Delisle, n" il*.
Fin de iiSo-commencement de septembre ii5i. — Rouen.
Charte de ^impératrice Mathilde et Je son fils Henri, duc de Normandie, pour les
lépreux de BeauUea.prè$ Chartres. ^^
A. Original; Archives d'Eure-et-Loir, G agSi. — Atlas, pi. I.
o. Publiée par M. Delisle, Introduction, p. ia6. — b. Meiiet et Jusselin, Carlidaire de la lépro^
série ia GranârBeaulieu, t. Il, fasc. I, 190g, p. i3, n"* a8.
i") Normannie, Andegavie a. — 0*) justitiariis a. — (*") sic a.
16 ACTES ANTERIEURS A L'AVENEMENT DU PRINCE HENRI
Henri Plantegenét, étant entré en possession du duché de Normandie à la fin de ii5o (Intro-
duction , p. 1 a 1 ) , a gouverné œ duché pendant une année environ , du vivant de son père Geoilroi
ie Bel; ce prince est mort le 7 s^tembre 1 i5i, et c'est seulement à partir de ce jour que Henri
a .été comte d'Anjou. C'est à cette courte période, allant delafinde iiSoauy septembre 1 i5i ,
5 qu'appartiennent la pièce XI* et les suivantes, où Henri Plantegenét s'intitule duc de Normandie
et ne porte pas encore le titre de comte d'Anjou. — La charte XI * (table de M. Ddide, n** 1 1 '*')
doit être rapprochée d'une charte similaire, indiquée à la table sous le n** 43 * A, et à laquée nous
donnons la cote XLV*.
M. , imperatrix , Henrici régis filia , et Henricus ejiis filiiis , dux Nonn[annoram] ,
10 H., archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, comitibus, abbatibus, baronibus, jus-
ticiis Normannie, et omnibus fidelibus per Normanniam constitutis, salutem.
Scîatis nos reddidisse et concessîsse in perpetuam elemosinam [Deo et] ^'^ Sancte
Marie Magdaiene de Bdlo Loco Gamoti, et infirmis ibidem Deo servientibus , pro
salute patrum nostrorum atque matrum et nostra , et remissione peccatorum nostro-
i5 mm, et statu et incolumitate ducatus Normannie, necnon et pro anima régis Henrici
et aliorum parentum nostrorum, unoquoque anno, X. libras Rothomagensium, quas
prefatus rex Henricus eis dédit et concessit et carta sua confirmavit. Precipimus
igitur vicecomiti nostro Rothomagensi, quicumque iUe fuerit, quod eas ipsis de
vicecomitatu nostro Rothomagensi singuiis annis ad Purificationem Sancte Marie
30 sine disturbatione et omni occasione, super nostram forefacturam, habere faciat,
et banc nostram redditionem et concessionem prememorate ecdesie firatribusque in-
firmis sine fine mansuram, et a Deo nobis coliata potestate inviolatam permanere
bac carta nostra confirmamus.
Testibus : Amulfo episcopo Lexoviensi, Raginaldo de Sancto Walerico senes-
35 calio, ^ex[andro] deBohun, Godardo deVall[ibus],UmfiridofilioOdonisconst[abu-
larii] , Wiiielmo Filio Hamonis , Amfiredo filio Rualdi.
Apud Rothomagum.
XII*
Ddisle. n'ia*.
3o Fin de 1 1 So-commencement de septembre ii5i. — Le Bec.
Donation d'un domaine anglais , faite à ï abbaye da Bec par Mathilde de fVaUingford
avec F assentiment de Henri, doc de Normandie, et de sa mère l'impératrice Mathilde»
A. Original perdu.
W Déchirure.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 17
B. Copie insérée, sons la date de 1 145, dans la complation de D. Bénigne Thibault; BiUiothèque
nationale, ms. latin laSSa, a* partie, p. 3g.
Ego Matildis de Vailengfort notum fieri volo omnibus natis et nascituris quod de
hereditate mea dedi ecclesie Sancte Marie Beccî et monachis ibidem Deo servien-
tibus utramque Occobumam, majorem scilicet et minorem, et ecclesias eorumdem 5
maneriorum, cum omnibus pertinentiis , tam maneriorum q[uam ecclesiarum, ad
vestiendum predictos monachos» in liberam et peq>etuam elemosinam.
Facta est autem bec donatio apud Beccum, assensu et voluntate Henrici, ducis
Normannorum, filii Gaufridi comitis Andegavie, qui banc donationem concessit et
testimonio carte sue et sailli sui appositione confirmavit, et assensu et voluntate lo
Matildis imperatricis , matris ejusdem Henrici , que et banc donationem concessit et
carte sue attestatione et sigilli sui appositione corroboravit.
Testibus bis : Ricardo cancellario, Roberto de Gurceio, Roberto de Novo Burgo
et multis aliis.
xiir i5
Delide, n* i3*.
Fin de i i5o*commeiicemeiit de septembre i i5i. — Falaise.
Charte de Henri, doc de Normandie, pour tk^Ual de Falaise.
A. Original perdu.
B. Copie du XV* s. ; Archives du Calvados. Cette charte n a pas été retrouvée. so
Round, n"* 6ia.
H., dux Normannorum, arcbiepiscopis et episcopis, abbatibus, comitibus et omni-
bus filiis sancte ecclesie per Normanniam constitutis, salutem.
Sciatis quoniam ego Henricus , dux Normannorum , concedo et do Deo et bospitali
Falesie, et fratribus tam clericis quam laicis in eo deservientibus , in elemosinam a 5
perpetuam , pro remissione peccatorum meorum et salute animarum parentum meo-
rum, molendina mea de Fdesia que Goinfiridus et canonici fecerunt, et terram
ferie. Et preterea concedo et confirme eidem bospitali totam terram et omnes domos
et fiimos et omnes redditus et res, cujusctmque sint generis, quas Goinfridus ei
bospitali et fratribus in elemosinam concessit in Anglia et Normannia et villa Falesie , 3o
et quas ipse vel aliquis aher, quicunque sit, legaliter eis dédit vel in (uturo dederit
CHAaTES ET DIPLÔMES. — VU. 3
UPMIUmia MATIOIAUC.
À
18 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
in aitquo tempore. Ego vero ipsum hospitale et fratres meos qui in eo sont in custo-
dia et propria manus mee protectione conservans tamjuam meam propriam ele-
mosinam, eos et omnes eorum possessiones et res présentes et (uturas quietas et
solutas a teloneo et passagio et omni consaetudine et querela et occasionibus et om-
5 nibus exactionibus nunc et in sempitemum statuo. Et ut hec omnia, ut supra mémo-
ratum est, illis quiète et intègre perdurent a Deo michî coUata potestate concedo
et corroboro.
Testibus : W. cancellario , Alexandro de Bohun , Roberto de Curcé , Guidpne de
Sablé, Jordano Tesson, W. mariscalco, Radulpho de Pomeria.
lo Data apud Falesiam.
XIV*
* Ddisle,4iM5*.
Fin de iiSo-commenceineiit de septembre ii5i. — Rouen.
Privilèges accordés on confirmés par Henri, duc de Normandie, aux bourgeois de
i5 Rouen.
À. Original perdu.
B. Plasieurs vidûnns aux Aidiives munieipi^es de Rouen, notamment B, un inspeximus de
Tannée i44&* -— C Gc^e de cet inspeximus; Bibliothèque nationale, ms. français 535o,
p. 67.
90 a, Chéniel, Histoire Je itoaeft pendant Tépoqae communale, t. I, p. 34i* ^* ^« Ernest de Frévilie^
Mémoire sur le commerce maritime de Rouen, t. II, p. 10 (avec des coupures). — - Cf. Giry>
Les Établissements de Rouen, 1. 1, p. a 6 et suiv.
Round, p. 109, d'après Tinspeximas.
H[enricus], dux Normann[orum] , Hugoni, Rothomagensi archiepiscopo, et om-
35 nibus episcopb et baronibus, vicecomitibus et omnibus baillivis et mini^tris et
fiddibus suis Normannie , salutem.
Sciatb quod ego concessi civibus Rothomagi quod , sicut unusquisque eorum tene-
bat in anno et die quo rex Henricus vivus fuit et mortuus, ita teneat. Itenï quod
nullus eorum respondeat pro appellatione alicujus latronis recognoscentis » vel aliquo
3o crimine convicti vel deprehensi, vel alicujus fi^satoris. Iliem quod nuttus eorum
adversus aliquem placitet de aliquo pladto extra Rothomagum, nisi ante ducem
AU. TRÔNE D^GLETERKE. 1§
Noniiaim[oriim], ante «pieni ipn |riacitabuiit tantiim ad Sandam Wattiui^ni et
àpad Oissel, et non aliki extra Rothomagum. Item cpiod nuttus eorum eustodiat pri-
sonem vel m gaiola vel alibi, et id conoesrit eis rexHenriciis; Item qoodnuilils eorum
det pro modiatione, nisi vnium, et ai in die qua vinnm venerit Rothomagum obiata
fiierit ministris ducis modiatio, et ipsi eam recipere noluennt, osque in crastinum S
«d honun tertiun ei|H»ot«buntur, et exinde iifc dTis; ^
ad velie sumn sine forisfiKto , sal va ducis consuetudine. Item quod nuiius eorum duel-
ium faciat contra aliquem , cpn sit pugil conducticius , per sacramentum decem ci vium
Rothomagi, quincpie intra civitatem et quinque de burgo; iiii autem cires sint in
dectione j[usticîe« Item ab iUo die quo cives Rothomagi homines Godoffredi patrie lo
mei effecti sunt, nec de factis nec de dictis preteritis^ pro èis qui recesserunt a Rotho-
magQ et de oommunione Rothomagi respondebunt. Item ab eienlem die, de firmis, de
debitis, de plaeitis, de occaaionibus et omnibus quereiis sini quieti. Item quod nemo
intra Rothomagum aliquem hospitetur ex preoepto , nisi per proprium marescalum
civitatis. Item quod terras et empticia sua et teneuras et vadimonia sua in pacé i5
teneant, et ego &ciam eis réddi débita sua, si fuerint in paee et justicia mea; et si
diquis post mortem régis H[enriGi] dissaisitus fiierit, fiiciam eum ressaisiri, si fiierit
in pace et justida mea.. Item quod reddam servientibus Rothomagi ministeria sua ,
sicut habebant tempore régis H[enrici]. Item quod Mdhis eorum in mon^a vel
vicecomitatu vel in diquo ministerio ponatur, nisi spontesua* Item quod nec tàiliiam 96
faciam super eos, nec res eorum capiam, nisi sua bona voluntate prestare voluerint
michL Item quod onmes res et consuetudines que nocent eivitati Rothomagi , que
post mortem legis II[enrici] sunt facte et attracte in civitate et extra, pro consilio
dvium Rothomagi remanere faciam. Item cpiod nullus eoram de terra sua intersignia
a vioecomitata accipiat ad barrarium, sed ipse barrario aflidet quod consuetudinem s 3
non débet, si ei aliter non crediderit, et nullus det aliquid baiYario, nisi sponte sua.
Item quod de vino alicujus civium Rothomagi , quod ad servitium docis accipietur,
qoartus denarins non cadaU Item quod nullus eorum det aiiquam consuetudinein<
de vino vel de alio quod de foris ad urbem veniat, quod fecerit affidare esse de pre-*
sentatione. Item nnlla navis de tota Normannia débet eschippare ad Hibemiam nisi 3o
de Rothomago, excepta una solacuilicet eschippare de Cesarisburgo semel in anno.
Et quecunque navis de Hibernia venerit, ex quo capiit de Gemes transierit, Rotho-
magum veniat, unde ego habeam de unaquaque navi unum tymbrium de martu-
rina^') aut decem libras Rothom[agensium] , si ejusdem navis mercatores jurare
pot[u]erint se ideo non mercatos fuisse. ilias marturinas ^), ut auferrent consuetu- 35
• •
H timbrum de martrina h, tnarluris a. — • (**) maririnas b» martures a.
3,
20 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
dinem ducis Normannîe; et vîcecomes Rothomagi de unaqiiaque habeat viginti
solides Rothomag[ensium] et camerarius Tancarvffle unam accipitrem aut sexdediii
soUdos Rothomag[ensium]. Item nuiius extraneus emat meroes iUamm navium »ve
aliarum que venerint de ultra mare, nisi per manus hominum Rothomagi. Si qub
5 autem hoc fecerit, medietas mercimonii erit mea, et alia medietas hominum Rotho-
magi pro forisfacto* Item consuetudines Deppe sint simiies oonsuetudinibus Ro-
thomagi in tdoneo. Item homines Rothomagi qui de ghiida sunt mercatorum sint
quieti de omni consuetudine apud Londonium, nisi de idno et de crasso pisce. Item
liceat eis ire cum mercibus suis per omnes nundinas Anglie» salvis iegidibus consue-
10 tudinibus régis. Item ipsi cives Rothomagi habeant apud Londonium portum de
Dunegate, sicut habuerunt a tempore Edwardi régis, taii consuetudine quod si in
portu ilio aiiquam navim invenerint, undecumque sit, precipiànt eam auferri inde,
et expectabunt unum fluctum et unam ebbam; et si navis inde ablata non fiierit,
cives Rothomagi cordas navis iilius rescindent si voiuerint, et eam sine damore et
i5 forisfacto inde depellent; et si navis ilia periditabitur ex iUa depuisione, nemini
inde respondebunt. Item nuflus dvium Rothomagi dabit consuetudinem de parmen-
teria^*) ad feriam vd ad forum, eundo vd redeundo citra Sequanam. Item débita
et conventiones que facte fuerint Rothomagi ibi reddantur, vd si negate fiierint, ibi
respondeatur. Item nuiius mercator transeat Rothomagum cum mercatura sua per
30 viam Sequane, vd sursum vd deorsum, nisi civis Rothomagensis fuerit. Item nidius
extraneus potest decarcare apud Rothomagum vinum^^ in cdario. Omnes autem
predictas consuetudines affiduciavit Godofiredus dux Normannorum, pater meus,
se tenere, et pepigit quod faceret afBduciare uxorem suam, matrem meam, et fdios
suos loco competenti, tempore opportune congrue summonitionis. Ego qtae bas
a 5 affiduciavi tenendas; et si forte contingeret quod in aliquo a predicds conoessionibus
deviarem , infira XL*^ diem , qua a predictis civibus summonebor, emendabo absque
conventionis infractione. Has etiam concessiones tenendas ceperunt in manu Phi-
lippus Baiocensis episcopus et Amulphus Lexoviensis.episcopus, et eas affiduoiave-
runt tenendas Wderanus^*"^ comes Mdienti, Hdias frater ducis , Willdmus LupeUus^'^^^
3o Robertus de Novo Burgo, Richerius de Aquila, WiUdmus de Vemone, Rogerius
de Toneio^""), Baudricus de Bosco, Amalricus Cre^un , Gislebertus Crétin, Gosce-
linus(') Crespin, Henriciis de Ferrariis, Robertus de Corceio^, Ricardus de Haya,
Engdgerius ^) de Bofaun , Aiexander de Bohun , Guido de Sabldo , Absdon Rongnart ,
4 . • • • • ' , •
W permanencia h. — W vlnum h; ce mot est omis dans B et dans a. — W Wdlerus a, Walte-
rios h. — (^) Wîlleimi Lupelli a. — (*1 Teneio a. — - (H Gocfaeias a; Goslhel., Ruocfaeli. b. —
W Toroeio a, (. — 0") Eugenios a.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 21
Goffiredus de Gleris, Hugo de Monte Forti; tesdbus : Hugone archiepiscopo Rotho-
magensi, Reginaldo^*) de Sancto Wallerico, Pagano de Clara Valle, Enguerranno
de Sayo.
Apud Rothomagum.
XV* 5
Ddisle^n' 16*.
Fin de tiSo-commencement de septembre ti5i. — Rouen.
Acte de Hemif dac de Normandie, notifiant la donation £une maison à Notre-Dame-
iorPré, à Rouen.
A. Original; Archives de la Seiiie-IiiCkieiire« fonds de Bonne-Noairdle. M. DeL'sle a drewé lé 10
texte de cette charte d'après une photographie qnll indique à sa Tabk de$ pièces, et que
nous n'avons pas retronvëe dans ses papiers.
H. , dux Normannorum » archiepiscopo Rothomagensi et vicecomitibus et omnibus
fidelibus suis de Rothomago , salutem.
Sciatis me dédisse et concessbse Deo et ecdesie Sancte Marie de Prato Rothoma- i5
gensis et monachis in perpetuam elemosinam illam masuram quam Albereda Wim-
plana et Stephanus, filius ejus, tenent de me in Rothomago, cum censu quem
predicta masura reddit , Ilf . sciHcet solidos ^\ Volo itaque et precipio quod terra iUa
pro anima patris et matris mee et pro salute mea amodo et usque in sempitemum
Deo et Sancte Marie de Prato quieta remaneat de omni servido et consuetudine, 90
in terra et in aqna, excepta modiatione mea.
Teâtibus : WiUelmo cancellario, et Hugone de Dovra, et Wîllelmo Trentegeruns ,
tune temporis vicecomite de Rothomago.
Apud Rothomagum.
XVr >5
Ddisle,n' 17*.
Fin de ii5o-commencement de septembre ii5x. — Rouen.
Coi^rmation aax cwdonniers et corroyeurs de Bouen de la gilde que leur avait accordée
Henri /•".
A. Original perdu. 3o
W Rogero (. — 0>) IlfavAwi sohdis.
22 ACTES ANTÉRIEURS A L'AVÈNEMENT. DU PRINCE HENRI
B. G>pîe dans le ms. latin 9067 de la BiUîollièqiie nationale. Ad.. i55 v*, d'après un regii|re nor-
mand de la Chancre des Comptes. — C. Vidimns dans un registre du Trésor des Chartes,
Archives nationales, JJ 10a, pièce 317.
a. La Roque, Histoire de la maison Je Harconrt, t. III, p. 149, d après une copie de 1267. ***
5 h. Ordonnances des rois de France, t. V, p. 4i7« d'après C.
Dans le ms. latin 9067, cette jûèoe est suivie d un autre acte de même teneur, à part des
variantes de médiocre importance, mais commençant par les mots : «G., dux Normannorum et
comes Andegavorum • ; cette pièce figure à la suite de celle de Henri, que nous donnons ici, dans
f Histoire de la maison de Harconrt de La Roque, t. m, p. i49« niais sous le nom de Henri; La
10 Roque a fait une ccmfnsion, et ne s^est pas aperçu qu'elle est de Geofiroi Plantegenét, père de
Henri. Les deux pièces, cdle de Geoffiroi et celle de Henri, se trouvent également, bout à bout,
dans le vidimus du Trésor des Chartes, JJ loa, pièce 317. La publication des actes de Geoffix>i
Plantegenét n^entrant pas dans le j^an de ce recueil, nous nous bornons k signaler ici la
charte de Geoffiroi.
« • . 1 ' 1 1 1 t
i5 H., dux Nonnannonim, justiciis^'^ suis Normannie, et vicecomitibus et omnibus
baronibus et burgensibus et fideiibus suis Rothomagensibus, salutepa.
Sciatis quod ego concessi Wilielmo Canuto ^^ et Roberto de Gramestede ^'^ et Oyno
de Fiscano et Vivianô de Sancto Audoeno, et oomibus sociis suis corduahariis (''^ et
corvissariis ^'^ Rothomagensibus ut habeant gildam suam ita bene et honorifice et pie-
3o narie de ministerio suo, sicut eam unquam^^ melius et plenarius habuerunt tempore
régis Henrici. Et nulius faciat ministerium eorum nisi pér eos, neque aliqua eis fiât
injuria, desicut^) iUam gUdam habuerunt tempore régis Henrici.
Testibus : Roberto de Corceyo ^^ et Roberto de Novo Bùrgo.
Apud Rothomagum.
»5 xvir
Delisie.n' i4^
1 1 5 1 , jus^'an commencement de septembre. — Mortaio*
Donation faiie à V abbaye de Savigni par Henri ^ dac de Nomumdie.
A, Original perdu.
3o B. Copie dans le carUdaire de Savigni; Archives de la Manche, H non coté, n* ioQ.
(■) justicariis a. — 0») Gomuto a, Cannoto C. — H Grannesle «. — W cordivariis a. ^- (*) co
missariis a, conesariis fi. — - ^) unicuique a. — (s) desit a. — C*) Comeyo a.
AD TRÔNE D^ANGLETERRE. 23
Henricus, dùx Normannordm , arohiepifloopo Rotfaomagensiiim et episcopo
Genomannensium , et comitibus et baronibus et justiciis et omnibus fiddibus suis
totiiis Noimannie» sahitem.
Scîatis me dédisse et coticessisse monasterio Sancte Tnnitatis de Savigneio et
Serlom abbati et fratribus ilndem Deo servientibus in peipetuam demosinam in s
foresia de Passeio juxta Domiium Petrum totam terram que est inter baia[m] de
Golmont et viam de Gorram et inter le duiet de Croies et le duiet Guarsin, et juxta
eamdem foreslam, apod Fndsnusiam, totam terram que est inter ipsam Fndsnusiam
et ferestam» Et ista predicta loca, scilioet Domnum Petmm et Fraisnusiam, que rex
Ifenricus avus meus prius dederat, do eis et ooncedo in perpetuam demosinam cum lo
omnibus aj^pendiciis suis. Ideoque mando et firmiter precipto quod fratres predicti
monasterii onmia prememorata habeant honorifice, quiète et lîbcare ab omni consué-
tudine et servido. Hoc autem donum &ctum est anno ab incamatione Domini
M* e u.
Teste (ac) : Alexandro de Bobun, Petro de Sancto Hylario, Garin[o} Filio Geroldi, i5
Guifldmo PBio Hamonps], Hugone RuflTo, Henrico de Domnifronte, Guillelmo
Especbeii, Robeito Mansdlo, Gervasio de Gbaneeio, Gaipentario de Sanoto Hylario,
Radulfo de Sancto Georgio, Roberto de Henceio.
Apud Moritomum.
xvnr. «o
Delîsle, n* 18'*'.
iiSi, du 11 jnÎB «a commeiiceaient de s^tembre.
Soascnption de Henri Plantegenét à une charte de son père Geoffroi, comte d'Anjou,
datée da lljain iiSi, relative à l'abolition des mauvaises coutumes établies à Montreuil-
Bellai par Giraad Berlai. «5
A, Original perdu, qui, à Fépoqoe où il a été vu par Gaignîères, portait trois sceaux appendus à
des lacs de soie rouge et blanche.
B. G>pie par Gaignières, diaprés l*origind; Bibl. nat., ms. latin 17126, p. 175.
«. Bertrand de BroussSlon , Corrfa&nre de Saint-Anhin d^ Angers, t. U, p. 337.
in nomine sancte et individue Tnnitatis , unde omne bonum procedit. 3o
Ego Gausfiridus, Fulchonis régis Jérusalem filius, et Deî gratia Andecavorum
à
24 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
cornes, ad memoriam sacoessonun meomm, ne traderentur obliviom, hec que
secuntur scripto oommendare precepi.
Noverint présentes et fiituri quod propter infideiitatem et intoierabilem sevitiam
Giraldi Beriai, qua ipse sup^ omnes ecdesias sue potestatis et eanim possessiones
5 crudditer exagitabat, castrum Mosteiioli gratia Dei pereuntem (sic) obsedi, magnis-
que expensis et pennaximis diutumisque laboribus predicti oastri menia destruxi ,
turrem et universa edificia tocius castri penîtus eradicavî , Giraldum et qui cum eo
erant captos retinui. Igitur bis ita viriiiter peractis , recognosoens non meis meritis
nec mea potestate, sed Deo agente ad laudem ipsius et ad vindictam malorum
10 operum Giraldi boc evenisse, sano consilio baronum meonun statui ego ipse et duo
filii mei Gausfiridus et Willelmus ut omnes consuetudines et exactiones quas Giraldus
et antecessoresilliusin obedientiaMaironisimmiserantradicitusquassarentur. Preterea
concessi ut predicla obedientia secundum auctenticum privil^um antecessoris mei
Grisa Gondla Gausfiridi quieta penitus ab omni consuetudine remaneret, retentis
i5 tribus tantnmmodo forfactis que predictus Gauflndus in privil^o suo de terra
Sancti Albini retinuit, scilicet bomicidium, raptum, incendium. Hoc autem totum
mé fecisse divina gratia inspirante novmt universitas Ecdesie pro sainte soiumimodo
anime mee, patris mei et matris mee et omnium anteoessorum meorum. Si quis
autem, quodabsit, exberedibus meis vel de mea progenie, seu cupiditate terreni
90 bonoris vd aviditate alicujus pecunie, aut perse ipsum autper suos autperextraneos
contra banc donationem et confirmationem ut ea infringat aliquo ingenîo venire
temptaverit, in primis iram Dei omnipotentis , quisquis ille (iierit, incurrat, et cum
Juda traditore dampnationem accipiat et ab bareditate mea alienus existât. Actum in
capituio Sancti Albini , in presentia Normanni Andecavensis pontificis et Rotberti
25 abbatis Omnium Sanctorum, tempore Rotberti, Sancti Albini abbatis, anno ab
incamatione Domini M^ G^ L^ P., indictione XIIII, m idus junii, videntibus et
audientibus istis : Gaufiido et Wilielmo filiis meis, Gaufrido de Cleeriis, Hugone
fratre ejus, Fulchone de Cleeriis, Brientio de Martiniaco, Warino de Belesmo,
Gosleno Turonensi , Bareio de Saceio , Pipino Turonensi , et aliis multis ; de clericis :
3o magistro Vasleto arcbidiacono , Gaufrido Bibe vinum , Thoma capdiano , Gausfirido
decano Sancti Laudi, Petro Fulberti; de monacbis : abbate Rotberto Sancti Albini^
Guarino prière, Wilielmo sacrista, Johanne demosinario, Mainerio cdlerario,
Tbeoderico panetario, Wilielmo Dolensi baiulo totoque conventu; de famiiia
monachorum : Arraudo, Pagano de Alodiis, Gaignardo de Sartrino, Bénédicte
35 famulo, Brientio.
+ Signum Gaufridi filii comitis.
+ Signum Wiilelmi fdii comitis.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 25
+ Signum ^^^ Hainrici ducis Normannonim et comitis Ândecavorum. Hoc
signum fed ^o Hainricus, et hanc cartam sigilli mei impressione confirinavi
Goram his testibus : Widone de Sabuleio , Gaufirido nepote ejus , Gosleno Turonensi ,
Pipino Turonensi, Bondlo, Gualterio Fraser, Eudone summulerio.
Ego Gaufiridus cornes Andegavorum hoc concessi in capituio Sancti Albini et 5
sigiili mei impressione confirmavi.
XIX*
1 1 5 1 , après le 7 septembre. — Le Mans.
Henri, doc de Normandie, après la mort de son père, concède aux chanoines de Saint- 10
Jalien du Mans une rente de cent soas qui hd était dae par les pelletiers de cette ville.
A. Original perdu.
B. Basson et A. Ledm, Nécrologe-OUtuairedelacathédrcde du Mans [Archives historiques da Maine,
t. VII) , p. 237.
Qnem ^^) nobilissimus dux Normannorum Henricus, fiiius ejus, in presenti t5
honorifice sepultum videns ecclesia, G. soiidos, qui ex peliipariorum consuetudi-
nibus sibi quotannis reddebantur, beatissimi Jidiani canonicis in perpetuum dédit
optinendos.
Et notandum est quod predicti peliiparii liberi sunt et immunes ab omni consue-
tudine quam ecclesia ista, per très dies nundinarum circa dedicacionem , perciperc 20
consuevit.
^*' Cette confirmation de Henri devait avoir été ajoutée après coup sur la charte originale de
Geoffroi. — ^*^ Gaufrîdum.
CHARTES ET DIPLÔMES. — TU. à
IHPSIHCIIIE XATIOXALB
À
26 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
m. CHARTES AU NON DE HENRI,
DUC DE NORMANDIE ET COMTE DANJOU.
XX*
Ddlsle, n* ao*.
5 Novembre ii5i. — Bayeux.
Charte de protection et de franchise, accordée par Henri, doc de Normandie et comte
d'Anjou, à V abbaye de Savigni.
A, Original perdu.
B, Copie dans lecartulaire de Savigni, conservé aux Archives de la Manche, H non coté, n" 565.
lo — C. Vidimus donné sous les sceaux de Tévèque et du chapitre dAvranches, le mardi après
Toctave de la Pentecôte i aSy; Archives de la Manche, série H, fonds de Savigni (non dassé).
Cf. le n- XXXn*.
Round, n" 8a o.
M. Ddisle, dans son volume d'introduction, a donné d'abord un extrait de cette pièce (p. laa],
i5 puis il Ta publiée en entier (p. a8a). — Le titre de comte d'Anjou, que pcHrte dans l'acte Henri
Plantegenét, a été pris par lui à la mort de son père Geoffroi le Bel, arrivée le 7 septembre 1 i5i.
Henricus, Dei gratia dux Normannorum et cornes Andegavorum , archiepiscopis,
episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, ministris et omnibus fidelibus suis totius
terre sue, salutem.
30 Sciatis me, pro amore Dei et saiute anime mee et anime patris ac matris mee et
fratrum meorum et omnium antecessorum ac successorum nostrorum ^'^ atque
omnium fidelium christianorum, assumpsisse ac firmiter retinuisse in manu et
custodia ac defensione mea, sicut propriam abbatiam et dominicam elemosinam
meam , abbatiam Sancte Trinitatis Sancteque Marie de Savigneio , et abbatem et
35 monachos et conversos et eorum famulos, et omnes terras et omnes possessiones et
omnesres adipsam abbatiam pertinentes, ubicumque sint et de cujuscunque dono
sint in tota terra mea. Et ideo precipio ac firmiter constituo quatinus ipsa abbatia
et omnes res ad ipsam pertinentes habeant firmam pacem et perfectam libertatem et
W Sic B C.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. . 27
omnem qoietanciain pertotam terram meam, in mari et in terra, in bosco et in
piano, ab omni consuetiidine et servitio et exactione, sicut demosina Deo dedicata.
Hec autem mea constitutio ac confirmatio facta est anno ab incamatione Domini
M"* G" quinquagesimo P, anno scilicet ducatus mei Normannie [sic) IP, anno vero
comitatus mei And^;avie [sic] P, mense novembri , apud Baiocas. 5
Testibus : Pbilippo Baiocensi episcopo , et Ricardo decano , et Mauricio de Sigilio ,
etHerberto capdiano, et Guilldmo Filio Hainonis, et Guilieimo de Paceio, et Gau-
frido de Sabiuii, et Jordano Taisson, et Guilieimo Patricio, et Petro de Sancto
Hyiario, et Gisleberto de Saieio, et Ricardo de Homez, et Johanne de Soligneio, et
Garino Filio Giroudi, et Rogerio de Goviz, et Guilldmo fdio ejus, et Rag. Malfil- lo
lastre, et GoiBdmo de Gmtseio, et Roberto de Sancto Remigio, et Ricardo et Johanne
fratribus ejus, et multis aliis.
xxr
Ddisle, n* ai'*'.
ii5i. — Baugé. i5
Cof^rmaiion par Henri 9 iac de Normandie et comte d' Anjou ^ d'ane rente donnée par
Geoffroi, son père, aax reUgieases de FontaineSaint-Martin.
A. Onpnal perda.
B. Copie omtemporaine; Archives de la Sarthe, H i53o (n** ySo des analyses de BBard). —
Photographib» 30
C. G>pie faite pour Gaignières; Bibliothèqae nationale, ms. latin 170^8, p. 61^. — i). G>pie;
Archives nationales, K 186, n** 69.
Round, n* io5i.
La date de 1 i5i a été intercdée, à la fin de lacté, avant les souscriptions. Gomme il est fort
probable que Henri Pkntegenét, comme duc de Normandie et comte d'Anjou, a suivi dans ses 3 5
actes le style du a 5 mars ou odui de Pâques, cette pièce peut être aussi bien des premiers mois
de 1 i5a que des derniers mois de 1 i5i. Pâques, en 1 i5a, est tombé le 3o mars.
Henricus , dux Normannorum et comes Andegav[orum] ^'^ , archiepiscopo Turon[en-
sium] , episcopo Cenomannensium , episcopo Andegavensium , et omnibus bominibus
et fidelibus suis, salutem et sanitatem. 3o
(') Trou dCun ceniimkre et demi
4.
28 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Quoniam veridica voce Salvatoris nobis dicitur : t Operamini non cibum qui périt ,
sed qui pennanet in vitam etemam » ^'), et apostolus ait : « Operamini bonum [ad] (^^
omnes, maxime autem ad domesticos fidei»^*^ ego Henricus Andega[ven]sium
consul , intdiigens hoc et veraciter credens , tam futuris qua[m pre]sentibus notifico
5 me concessisse et carta mea in perpetuam conf[irmasse] eleniosinam, pro amore Dei
et anima Gaufiridi patris mei, monialibus [de Fonte] Sancti Martini LX, iibras Andega-
vensis monete , quas pater meus e[is dederat]. Et ideo mando et firmiter precipio
quod ministri mei eas ipsis in pace et in bono et sine omni impedimento habere
faciant ad festum Sancti Nicholai de redditu meo , Andegavi^'^) XX. iibras Andegavensis
1 o monete , ad Pentecosten , Cenomanni , XX. iibras Andegavensis monete , de redditu
meo , ad festivitatem Béate Marie , que est in septenbri , apud Turonim , XX. iibras
Andegavensis monete de redditu meo Turon[is]. Factum est hoc apud Baugeium ,
anno ab incamatione Domini M. C. L"" P.
Testibus : E '. .W archiepiscopo Turonensium ^^\ Wiiieimo episcopo Ceno-
i5 mannensium, Norm[anno] episcopo Andegavensium , Widonede Sableio, Gaufrido
et Wiiieimo [de Sillia]co , nepotibus ejus , Thoma capeliano , Josieno de Turonis,
WiUelmo [Filio] Hamonis, Gaufrido de Cleeriis, Hugone de Cleeriis, Pipino de
T[uronis], Simone de Gastdl[ione], Durando Burell., Burchardo de Mareii.
[Apud] Baug[eium].
xxir.
Ddisle, n" 2à*.
i" janvier iiSa. — Bangé.
Déclaration faîte par Enjubaud, archevêque de Tours, au duc Henri, des dommages
causés par son père Geoffroi aux moines de Saint-Florent
^^ A. Original perdu.
B. Copie dans le Livre d'argent de Saint-Florent, conservé aux Archives de Maine-et-Loire, H pon
coté, fol. 7a. — C. Copie moderne; Bibl. nat., collection de Tonraine (D. Honssean), t. V,
n* 1754.
(*) S, Johan, ri, S7. — ^) La charte a été déchirée en deux endroits et les derniers mots de plusîeui^s
lignes ont ainsi disparu, nous les rétablissons entre crochets* — (^} Gai., ri, iO : Ergo dam tempus
habemus, operemnr bonum, etc. — (^) En toutes lettres. — (**) Déchirure; la fin du nom manque; il
faut sans doute restituer : Engebaldo. — ^ Toronon B.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 29
Cette charte émane d^Enjubaud, archevêque de Tours (ii47~ii56); elle a été rédigée en
présence de Guillaume de Passavant, évéque du Mans, et de Norman, évéque d'Angers, sacré le
6 mars ii5o,etmort le 27 avrU 11 53. Mathieu, abbé de Saint-Florent, q^on y trouve cité
comme étant présent, est devenu évéque d*Ângers en 1 145 (Introduction, p. 4o4)- Elle est datée
du 1*' janvier, jour de la Grconcision, et parle de la mort def Geoffroi leBd (mort le 7 sep- 5
tembre iiSi); elle parait donc être du i** janvier 11 5a. Henri Plantegenêt, également présent a
lacté, a fait son troisième séjour en Angleterre de janvier 11 53 au mois d avril 11 54 (Intro-
duction, p. lai] , ce qui parait exclure la date du 1" janvier 1 153.
Ego Enjobaudus, Dei gratia Turonorum archiepiscopus , presentibus venerabilibus
Iratribus nostris G., Genomannensi, N., Andegavensi episcopis, in kalendis januarii, 10
dievidelicet Gircumcisionis dominice, cum Aenrico, venerabili duce Nonnannorum
et comité Ândegavorum , ac curia sibi assistente, apud Balgeium convenimus,
tractaturi qpomodo illa, que ecclesiis ablatafuerant, restituerentur, sicut pater suus,
G. scilicet Martellus, Fulconis régis Jerosolimorum filius, positus in extremis, michi
et jam dicto Genomannensi in[j]unxerat, et nos, secundum patris preceptum et iS
Yoluntatem , prenominato duci , filiô suo , ut patris adimpleret mandatum , instanter
contestât! fueramus. Gum autem apud predictum castrum Balgeium multitudo
clamancium convenisset, afimt inter eos venerabills abbas ecclesie Sancti Florencii
M., cum firatribus suis, conquerens et damans quod nundine Sancti Florentii, qpe
ab antique de jure ecclesie Beati Florentii ex integro fuerant, nunc sibi et firatribus 90
sois violenter auferrentur, asserens etiam quod , cum jam dicta ecclesia Beati Florentii
cum omni integritate nundinas illas in pace possedisset, antecessores propria volun-
tate comitem Ândegavensem consortem sibi et participem fecissent , ita scilicet ut ,
propter custodiam nundinarum que comiti incumbebat , reditus etiam ipsarum inter
monachos et comitem per médium equali sorte dividerentur , nunc vero, tam ex 9 5
voluntate comitis quam ex malicia prepositorum Saimurensium, ad hoc devenisse,
ut, cum multa sibi de jam dictis reditibus retineant, monachis nullam aut parvam
portionem relinquant ^^K Dicebat etiam abbas quod , ex consuetudine , ad opus ecclesie
sue boscum mortuum in Valeia tolieret , persolvendo comiti et prepositis suis consue-
tudines illas que in antiquis scriptis comitum Andegavensium continebantur, nunc 3o
vero tdem sustinere repulsam , ut neque mortuum neque vivum tangere auderet
Gum autem abbas et multi aiii cum eo sic fiiisse veraciter afBrmarent, et contra non
staret qui contradiceret, medîante justicia, visum est mihi et £ratribus meis jam
dictis episcopis , necnon prenominato duci et comiti Aenrico ac curie sibi assistent! ,
ut pactio illa de reditibus nundinarum , jam pridem inter monachos et comitem 3$
(') Rdiquunt B.
30 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
facta et violata, ecclesîe Sancti Florentii cum omni integritate justicie reforma-
retur, et usque in evum sepedictî reditus nundinarum inter eos equaiiter partiren-
tur. Similiter etiam affiroiavimus ut, secundum antiquam consuetudinem, suas
consuetudines comiti persolvendo, boscum mortuum in Vaieia ad opus ecciesie sue
5 sufficienter acciperent. Hoc autem vidimus et audivimus et universe posteritati
testamur ego et G. ^'\ Genomannensis, et N., Andegavensis episcopi.
xxnr
Ddisle, à la suite de la pièce ^2*.
97 mai 1 i5a. -» Poitiers.
10 Charte d'AUénor, dachesse d'Aquitaine et de Normandie, pmr Vàibaye de Saint-
Maixent 9 faisant aUasion à son récent mario/ge avec Henri, duc de Normandie et comte
d'Anjou,
A. Original perdu, décrit par D. Fonteneau, jadis sodilé d*un sceau en cire blanche, sans contre-
sceau, appendn sur lacs de soie rouge; cette pièce était autrefou oonsenrée dans les Areliives
i5 des religieux de Satnt-liaixent, layette a, ooavent.
jB. G>pie à la Bibliothèque de Poitiers dans la G>llection de Dom Fonteneau, t. XVI, p. ai.'-—
Copie par P. de Flenry, d*après B; Bibliothèque nationale, ms. latin iSSgi , fol. 3.
a. Edition partidle : L. Ddisle, Chronique de Robert de Torigid, 1. 1, p. 2160, note 1, — b. Alfred
Richard, Chartes de Saint-Ataijcent, Archives historiques du. Poitou, t. XVI, p. 35a. — Cf.
30 A. hîàiSLTdj Histoire des comtes de Poitou, i,TI y ip. log. '
Cette jHèœ a un intérêt particulier par le fait qu^Aliénor y fait allusion à son mariage avec
Louis VU, puis i son second mariage. E31e est à peine postérieure à cet événement, étant datée, à
la fin, du 37 mai (sexto kalendas junii) 1 i5a. YUe est mentionnée, dans la table de M. Ddisle, k
la suite du n* aa*, auqud die est peut-être antérieure.
35 In nomîne sancte Trinitatis. Ne obiivionis leto deleatur, et ob hoc inter posteros
altercationîs scrupuius oriatur, ego Aliehôrs, Dei gratia ducissa Aquitanorum et
Normannorum , significo tam presentibiis quam (iituris quod, cum essem cum
rege Francorum regina , rege dante et concedente boscum de Sauria cam pertir
nenciis ejus ecciesie Sancti Maxencii in manu Pétri abbati[s] ipsius ecciesie , predic*
3o tum boscum et ego dedi et concessi. A rege vero judicio Ecciesie divisa^ donum
W J., B.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 31
factum ad me revocavi. Postea vero prudentium virorum consilio , precibus predicti
abbatis , donum qaod prius quasi nolens feoeram « ex bona voluntate ecclesie dedi et
Goncessi, et, super altare missdi superposito , Sauriam cum omnibus pertinenciis
suis beato Maxentio obtuii et donavi, Metuli primo facta permissione Petro abbati et
donacione. Juncta vero Haierico dudi Normannorum, comiti Andegavonim {sic)^ 5
saivo jure meo, videlicet procuracione et expedicione, acta egi, donata donavi,
Goncessa ooncessi, duce vidente, voiente et concedente. Boscum igitur de Sauria
cum pertinenciis suis ecclesie Sancti Maxentîi , et Petro ejusdem ecclesie abbati , et
sucoessoribus ejus damus et concedimus habendum in perpetuum et possidendum*
Hujus vero donadonis et concessionis testes sunt : Hugo vicecomes Gastri Airaudi lo
et Radulphus firater ejus, et Segebrandus Ghabot, et Maigotus de Metuio, et Hugo
de Rodiaforti, et Saldebrol constabularius , et Briencibs Ghabot, et aliipluresderici,
milites, bui^enses. Ut autem bec carta rata et illibata permaneat, sigilli mei muni-
mine confirme.
Hec autem carta data est Pictavi, per manum Bemardi cancellarii mei, anno i5
miilesimo centesimo quinquagesimo secundo ab incarnatione Domini, sexto kdendas
junii, Eugenio papa résidente, Lodovico rege régnante, Gaufiido Burdegalensi
archiepiscopo , Gisleberto Pictavensi episcopo.
XXIV*
Dellsle, n* aa*. »o
1 iSi. — Fontevrauit.
Charte d'Aliénor^ comtesse de Poitiers , pour l'abbaye de FontevraaU, dans laquelle cette
princesse fait aUasion à son mariage avec Henri ^ comte dî Anjou.
A, Original communiqué en 1870 à M. Delisle par M. Hucher, du Mans; le sceau d'Aliéner,
autrefois appendua cette jÂèce, était détruit quand M. Delisle la copiée (4 avril 1870); il a aS
été dessiné pour Gaignières; voir l'Introduction , p. ia8, note.
«. Publié par M. DeUale; Introduction, p. 127, note a.
Cette charte d'Aliénor, comtesse de Poitou , dans laquelle elle fait allusion à l'annulation de son
mariage avec Lous VU, et à son mariage avec le comte d'Anjou, est probablement peu postérieure
à ce second événement. Elle a été donnée à Fontevrauit, au chapitre de l'ordre, en présence de 3o
Mahant d'Anjou, deuxième abbessè de Fontevrauit, ûlle du roi Foulques de Jérusalem et tante
de Henri Plantegenèt.
32 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Sciant universi sancte matris Ecdesie fiiii , tam présentes qdam futuri , quod ego
Alienord[is] , gratia Dei Pictavonim comitissa , postquam a domino meo Lodovico ,
videlicet serenissimo rege Franconim, causa parenteie disjuncta fui, et domino meo
Henrico, nobflissimo Andegavorum consuli, màtrimonio copulata, divina illustra-'
5 tione tacta , sanctanim virginum Fontis Ebraudi congregationem visitare concupivi ,
et quod mente habui, opituiante gratia Dei, opère complevî. Veni enim, Deo
ducente , apud Fontem Ebraudum , et capitulum supradictarum virginum ingressa
sum , ibique corde compuncta , laudavi , concessi et confirmavi quicquid pater meus
et antecessores mei Deo et ecclesie Fontis Ebraudi dederant , et preciptîe iUam elemosi-
lo nam quingentorum solidorum Pictavensis monete, sicut dominus meus Ludoricus,
Francorum rex , timc temporis msuritus meus , et ego quondam dederamus , secundum
quod sua et mea scripta preiocuntur et ostendunt, omni prorsus occasione remota
et absque uHa contradictione, deinceps imperpetuum habendam simiiiter concessi.
Hujus rei testes sunt : Saildebroil dapifer meus , Josbertus Absque terra , Paganus
1 5 de Rocha Forti et firater ejus Nivardus , Ugo de Longo Campo , Petrus Roognardus ,
Robertus de Monte Forti, Radulfiis de Faia, magister Matheus.
Actum est hoc in presentia domine Mathildk abbatisse, in communi capitulo
sanctimonialium , anno ab incamatione Domini M C L I^, régnante Lodovico rege
Francorum , Gisleberto Pictavorum epîscopo , et Henrico Pictavorum et Andegavo-
2o rum imperium gubemante.
XXV*
Ddisle,n**a3* et 27* A.
11 53. — Amboîse.
Charte de Geoffroi^Jils de GeoffroiPlantegenêt, comte d'Anjou, confirmant, en présence
iS de son frère Henri, duc de Normandie et comte d'Anjou, ainsi que de son frère Guillaume,
et avec leur approbation, la donation des églises de Bougé , faite à l'abbaye de Saint-Serge
par les sires de Beaapréau.
A. Original portant le seing de Geoffroi d'Anjou; Archives de Maine-et-Loire, fonds de Saint-
Serge, prieuré du Vieil Baugé, H ia4o, coté par M. Delîsle H 497. — Photographie.
3o B. G>pie par Gaignières, d'après Torigmal; Bibliothèque nationale, ms. latin 5446, p. 189.
Round, n" 1160.
Cette pièce est représentée, dans la table de M. Ddisle, par les articles aS"*" et 27* A; ce dernier '
numéro, faisant double emploi, doit être supprimé. La date de 1 i5a , donnée aumîlieu de Facte, peut
! AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 33
s'étendre aux premiers mois de 1 153, si h <jianiodlerie de Henri Pkntegenét, dac de Normandie
et comte d'Anjou, a suivi, comme c'est probable, le stjle du 21 5 mars ou le style de Pâques.
En 11 53, Pâques est tombé le ig avril. Les souscriptions des témoins autorisent cette hypothèse,
tdle la mention de Norman , évèque d'Angers, sacré le 6 mars 1 1 5o et mort le ay avril 1 1 53.
Notum sit omnibus honodnibus tam presentibus quam futuris quod ego Gaufiridus, 5
fiiius Gaufiridi comitis Andegavonim ('), concessi in manu Willelmi abbatis çcclesiç
Sancti Sergii et Bachi, abbatibus atque monachis ibi Dec servientibus et servituris,
donum çcdesiarum Baugiacensium , scilicet çcciesiç Sancti Laurentii , que in ipso
Castro sita est, et çcciesiç Sancti Simphoriani, quç est in veteri Baugeio, et çcclesiç
Sancti Suppicii (51c}, cum omnibus possessionibus eisdem ecclesiis pertinentibus, 10
quod donum fecerant prius domini de Bdlo Pratello, sicut concessit dominus
Henricus frater meus, dux Normannorum et cornes And[egavorum] , me présente,
et firatre meo Willelmo juniore présente et concedente.
Hoc autem factum est in Castro Ambaciensi, in caméra monacborum Sancti
Thome apostoii, anno ab incamatione Domini M. G"* quinquagesimo Ii^ Lodovico i5
in FVantia régnante, Henrico duce Norm[annorum] et comité Andegavonim ^^ En.
Turonensi archiepiscopo , Normanno Andegavensi episcopo, vîdentibus et audienti-
bus istis quorum nomina bic sunt subscripta : Henricus dux Norm[annorum] , ego
Gaufridus et Willelmus junior frater meus , Bartholomeus abbas Sancti Nicholai ,
Aimericus prior Gamiliaci, Angerius et Raignaudus monachi Sancti Sergii, Gaufridus so
Beivin canonicus Sancti Mauricii Andegavensis , Goslenus de Turoni^"") dapifer comitis
And[egavomm] , Briencius de Martiniaco constabuiarius , Simon de Gasteilione
camerarius, Aimericus de Avero, et dii quam piures.
+ Hoc est signum Gaufridi.
xxvr «5
Ddide, n* 27*.
11 Sa. — Amboîse.
Charte de Henri, dac de Normandie et comte étAnjoa, par laquelle, Raccord avec ses
frères Geoffroi et Guillaame, il déclare avoir concédé à V abbaye de Saint-Serge d^ Angers
les églises de Baagé, qai avaient été données à cette abbaye par les sires de Beaupréaa. 3o
A. OriginiJ antref<Hs sodlé sur douUe queue; Archives de llaine-et-Loire, fonds de Saint-Serge,
prieuré du Vieil Baugé, H ia4o, coté par M. DeUsle H 497. — Atlas, pi. II.
(*) Sic A. — 0») En toutes lettres ^4. — (•) Sic A.
CBASTES ET DIPLÔMES. — TH. 5
iwanoBu «âmiAu.
. 34 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
B. G>pîe; Bîbliothèqae nationale, ms. latin 5d46, p. i8g. — C Copie d*aprés le ms. latin 54^6;
Bibliothèqae nationale, Collection Moreaa, yoI. 65, fol. 3o.
Round, n** ii6i.
Cette pièce ne doit pas être confondue avec la précédente (XXV*), qai figure à la table de
5 M. Delisle sons le n"" 27'*' A. Comme cette dernière, die est datée d^Amboise; le sujet est le même,
k cela près qu'ici c'est le duc Henri qui paiie, au lien de son frère Geoffroi. Nous lui laissons la
date de 1 1 5a , tout en rappdant que suivant les styles de TAnnondation et de Pâques, dont Tun a
sans doute été suivi. Tannée 1 i.5a peut s'arrêter, soit au a5 mars 1 153, soit au 19 avril 1 153,
date de Pâques.
10 Sciant omnes tam futori quam présentes quod ego Henricus, dux Normannorum^*)
et cornes Andegavonim ^' et firatres mei Gaufiridus et Willelmus , pro anima patris
nostri Gaufiridi comitis Andegavorum ^^\ concessimus Deo et Santo Seigio de Ande-
gavis et ejus monachis çcdesias de Baugeio, sicut domini de Bello Pratello easdem
çcclesias ipsb antea dederant.
i5 Teste ^''^ Bartholomeo Sancti Nicholai Andegavis abbate, Haimerico priore de
Ghemilleio, Josleno de Turonis, Brientio de M artigneio , Guferio de Brueria, Simone
de Gastellione , PhUippo de Pontuin.
Apud Ambaziam.
xxvir
20 Ddisle, n' a5*.
Septembre 11 Si-Janvier 11 53. — Angers.
Restitation par Henri, doc de Normandie et comte d'Anjou , à Vabbc^e de Saint-Florent
d'une terre que Geoffroi le Bel bd avait enlevée.
A. Original, scellé en dre rouge sur une courroie blanche; Archives de Maineet-Loire, chartes
95 originales du Livre noir de Saint-Florent. — Photographie.
B. Copie authentique de novembre i3ao, au Trésor des Chartes; Archives nationales, J 178,
Anjou, n° 60. — C. Copie dans le Livre rouge de Saint-Florent, aux Archives de Maine et-
Loire, H non coté, fol. a3 v°. — D. Copie dans le Livre d^argent de Saint-Florent, Archives
de Maine-et-Loire, H non coté, fol. 5a v'.
3o a. Extrait dans Teidet, Layettes da Trésor des Chartes^ 1. 1, p. 73, n** 137, d'après la copie
de i3ao.
W Sic A. — ^) Sic. — W Sic. — (»') Sic A.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE, 35
Round, n"" 11 55.
M. Ddisle A démontré (Introdaction, p. ia7-i3i ) qae le duc Henri, devenu comte d'Anjou par
la mort de son père Geofiroî le Bd, le 7 septembre 1 i5i , n a pas pris le titre de duc d'Aquitaine
aussitôt après son mariage avec Aiiénor (mai 11 5a). C'est pendant son troisième voyage en
Angleterre (janvier 1 i53-avril 1 1 54) « et au cours de Tannée 1 153, qu'il a introduit ce titre dans 5
le protocole de ses actes. Nous datons donc de septembre ii5i à janvier 11 53 tous les actes de
Henri, duc de Normandie et comte d'Anjou, qui ont été émis en France. En ce qui concerne
la pièce XXVII*, les souscriptiona jdacées à la fin de cet acte ne permettent pas d'arriver à une
donnée jdus précise. Le passage de Henri en Angleterre, en 11 53, eut lieu, sdon Robert de
Torigni (éd. Delide, t. I, p. 371), dans la semaine qui suivit TEpiphanie, soit entre le 10
6 et le i3 janvier* Gervais de Gtntoibéry assigne à ce même événement la date du 6 janvier
(éd. Stubbs, 1. 1, p. t5i).
Notum sit omnibus fidelibus, tam futuris quam presentibus, quod ego Henricus,
dux Nonnannorum ^') et cornes Àndegavorum^^, reddidi Matheo, abbati • Sancti
Florencii, et fratribus ibidem Dec servientibus, terram de Molli, ita liberam et i5
quietam sicut erat quando pater meus Gaufridus , cornes Andeg[avorum] , eam cepit
ad opus saum. Item reddidi eis mortuum boscum in Vaieia, et prepositus meqs de
Bdle Fort[i] débet habere propter hoc in abbatia Sancti Florencii imum modium
framentî Salmm'ensem; et procurabitur in abbatia in vigiiia festivitatis Sancti
Florencii, et in die, de tribus ferculis cum IlII'* equis et VIII hominibus. Habet 30
etiam mittendo nwicium suum, in Pasca , XIIU micas et duas summas vini, et très
solides et dimidium ad camem.
Testibus : Barthomeo (^ic) abbate Sancti Nicholiâ, Josleno de Turonis, Gaufirido
de Cleer[iis], Hugone de Cleer[iis], Emerpco] de Treverpis], Pipino de Turonis,
Briencio de Martiniaco. a 5
Apud Ândegavim.
xxvni*
- . Delisle, n^ a8*.
Septembre ii5i-janvier 11 53. — Argentan.
Charte de franchise accordée par Heinri/dac de Normandie et comte d'Anjaa, à 3o
Vabbave de Fontenai.
A. Original, autrefois scellé sur double queue; Archives du Calvados, H 56o3. -— Atlas, pL H.
W En, toates lettres A. — W Idem.
5,
36 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
B. G>pie; Bibliothèque nationale, ms. latin 10069, fol. 6.
Round, n" 616.
Table de M. Ddisle, ii5i-ii53. Pour la date de cette pièce, voir la note chronologique du
n° XXVII'*'. Cette pièce ne doit pas être confondue avec la charte de Henri II, cotée 101 à la table
5 de M. Delisle.
H., Deî gratia dux Norm[annie], cornes AndegavîeW, justiciis, vicecomîtibus et
ministris tocius terre sue , salutem.
Concedo atque^^ precipio quod omnes res abbatie et monachonim de Fonteneto
sint quiète de passagio et theloneo , et pontagio , et cadrig[agiQ] , et ab omnibus
10 consuetudinibus , tam in Normannia quanoi Ândegavia et Ânglia, per omnia domi-
nîca mea , quas homines sui affidare poterint [sic) suas esse proprias. Et prohibeo
quod nullus eis inde injuriam vei contumeliam faciat, vel eos injuste disturbet,
super X. iib[ras] forifacture.
Testibus bis : canceilario Ricardo , Jordano Tax[on] , Roberto Fliio Em. , Raduifo
i5 de Pomeria, Ricardo de Haeia, Engelgero de Boh[un].
Âpud Ârgent[omum].
XXIX*
Septembre iiSi-janvier n53. — ArgenUn.
Confirmation de biens accordée aa prieuré étBéaaviUe et aux moines de Marmoutier
20 qui sy trouvent.
A. Original perdu, décrit dans le vidimus ci-dessous désigné : tseellée ladicte lettre en queue
simple d*un viel seel qui semble estre de paste blanche, ouquel a en impression de chascun
costé ung homme à cheval, et est ledict seel assez grant».
B. Vidimus délivré le g juillet i5a4 par Jacques de Beaune de Semblançay, bailli royal et gou-
9 5 vemeur de Touraine ; Bibliothèque nationale , Touraine XXXI , pièce 87, 7* document transcrit
dans le vidimus. Cette pièce a été retrouvée par M. le professeur Haskins, de Harvard Uni-
versity, qui a bien voulu m^en donner communication. Le document suivant, n** 8 du même
vidimus, est une lettre de Geoffroi le Bd, « G. dux Norm. et com. And. » , à Tévèque de Cou-
tances sur le méiue sujet : « Teste Thoma canceilario. Apud Argent. » ; le vidimus de cette
3o 8* pièce a été pris d après un original scellé, « fort consumé, en queue simple ».
Pour la date de cette pièce, voir la note chronologique du n' XXVII *.
W Sic A. — W acque A*
AD TRÔNE D'ANGLETERRE. 37
H., diix Nonii[annomm] et cornes An<l[egavoruin] , episcopo Gonstantiensi et
jasticiis et Yicecomitibus et baronibos Gonstantin[i] , salutem.
Precipio et voio quod monachi Sancti Martini Majoris Monasterii de Heavilla
tenèant omnes terras et eociesias et décimas et omnes res suas que pertinent ad ele-
mosinam meam de HeaYifl[a], ita bene et in pace, et honorifice et juste et quiète, 5
sicut melius et quietius tenuerunt tempore régis H. , avi mei; et nemo eis vel rébus
eorum uliam injuriam vel contumeliam faciat.
Testibus : Willelmo de Angerviil[a] et Hugone de Longo Gampo.
Apud Argent[omum].
XXX* >o
Delisle, n*a6*.
■
Septembre iiSi-janvîer ii53 (peut-être vers le i" janvier iiSa). — Baugé.
Charte de Henri, duc de Normandie et comte d^ Anjou, par laquelle il concède à l'abbaye
de FontevrauU^une maison sise à Saamar, que son père Geoffroi le Bel avait saisie, et
seize autres maisons de ladite ville, données à cette abbaye par diverses personnes. i s
A, Original perdu, antrefois décrit par Gaignières» scellé en dre blanche sur lacs de cuir, portant
à lavera Timage d*im cavalier armé d'une lance et le mot: HENRIG. .., au revers un cavalier
armé d'une épée, avec le fragment de légende : . . . ANORVM.
jB. Copie d après l'original, faite pour Gaignières; BiUioihèque nationale, ms. Ia6n 5d8o, 1. 1,
p. 7a. — - C Copie dans le oartuiaife de Fontevranlt, foL a& v*. -^ D. Cc^ie d'après le car- ao
» tulaire; Bibliothèque nationde, ms. latin 548o, t. II, p.dg.
Round, n* loSg.
lyble de M. DeUsle, 1 1 5a. Pour la date, même observation qu'à propos des pièces précédentes;
on remarquera pourtant que Henri Plant^;enet parait avoir été à Baugé le i** janvier 1 i5a.
•
Sciant tam présentes quam fiituri quod ego Henricus, dux Normannonun» cornes 35
Ândegavorum, do et concède im perpetuam elemosinam , pro anima patris mei
Gaufiridi Andegavensiscomitis, et pro mea meorumque salute, Matildi abbatisse,
amitemee, et toti conventui Fontis Ebraldi, domum de Salmuro que de meo do-
minio erat, et quam pater meus sassierat, quietam; et prêter hoc sexdecim domos
in villa de Salmuro, quas homines mei eis dederunt, similiter eis concède, salvis rec- 3o
titudinibus et consuetudinibus meis , quas antecesseres mei in illis habuerunt ; et si
aiiqua. istarum supradictarum sexdecim domorum recognita fiierit esse de meo
38 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
dominio , ad meum dominium redeat. Concedo simfliter ei$ ut pona»t in domo foriii
sui de Salmuro decem homines, qoi non sint consuetudinarit meî» et sint cpiiefi dé
omni exercitu et expeditione et de omni taiilagio.
Teste ('^ Thoma dechano^^ de Lochis, Josleno de Turoni[B], Ugone^*) de Glaiers,
. 5 Wilieimo Filio Hamonis , Johanne Bûche de Lu ^^\ Raginaudo Gblart
Apud Balgeium.
xxxr
Ddide» n* 39*.
Septembre 1 1 5 i^janYier 1 1 53. <^- Ghâteaa'dii-Loîr.
10 Charte de protection accordée par Henri, duc de Normandie et comte J^Anjo^, à
Vabbaye de Savignù
A, Original perdu.
B. Copiej dans le cartulaîre de Savigni, Archives de la Manche, H non coté, pièce 56^.
Date donnée à la table, 1 i5i-ii53. Voir la note chrondo^qne dn n* XXVn^«
i5 Henricus, dux Normannorum et cornes Andeg[avorum] , justiciis et omnibus
homînibus suis totius terre sue , salutem«
Sciatis me accepisse in manu et protectione mea abbatiam Sayigneii , cum omnibus
hominibus suis et terris atque subslanciis. Et ideo voio et precipio ut sint in pace et
quiète ab onmi querela et senritio et exactione. Si quis autem huic preceplo mep^
90 visis bis literis, contraire presumpserit, decem librarum fori&cto subjaoebit.
Testibus : Guidone de Safalofio, atque ]Vfanass[ero] Biset, et Johanne de Soligneio.
Apud Castrum Liddi.
XXXII*
Ddisle, n* 3o*«
t5 Septembre 1 1 Si-janvier 1 153. — ]X)mfiront.
Mandement de Henri, duc de Normandie et comte £ Anjou ^ ordonnant à ses officiers de
justice, en Normandie, d'assurer à Vabbaye de Savigni la possession d'une terre ^ £une
dime sur lesquelles Us venaient JtétaUir leurs droits en sa cour et par devant lui.
A. Original autrefois sodlé sur simple queue; Archives nationales, L 968.
M Sic B. — (>») decano C. ~ C«) Ugoni B. — W deBuehe de Lu fi; BadiedeLup C.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE, 39
B, Cape dans ie caiiulaire de Sftvigm, Archives de la Manche, H non ooté, pièce 383. —
C. Copie; BiUiothèqœ nationale, ms. latin 10078, p. !i43.
Round , n* 8a6 , avec attribution k Henri , roi d*Angleterre , et classement à la date probable de 1 1 Syé
. Date donnera la table, ii5i-ii53. Voir la note chronologique du n"* XXVII*.
H., dux Nonn[aiinorum] et cornes Ând[egavoruin] , justiciis suis Normannie, 5
salutem.
Sciatis abbatem et monachos de Savigneio disrationavisse in curia mea apud
Doninifrontem , me présente , terram et decimam de quibus inter ces et Robertum
FUium Radulfi erat dissensio. Ideo<{ue mando et firmiter precipio quod habeant illa
et teneant in bono et inpace et juste, sicut iliî in curia mea hoc disrationaverunt. 10
Testibus : V^îUelmo Filio Hamonis et Petro de Sancto Ilario.
Apud Domnifrontem.
xxxiir
Ddisle,n* 3i *.
S^tembre 1 1 5 1 -janvier 1 1 53. — Falaise. 1 5
Confirmation des biens appartenant à réglise de Bayeax.
A. Original perdu.
B. Copie du xm* s. dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de Bayeux,
ms. 193, fol 5, n* ik^
o. Ed. Bonrrienne, 1. 1, p. ao, n* i4* so
Cté par Eyton, p. aa , à Lannée 1 167, comme étant une charte de Henri II, roi.
Date donnée à la taUe, i i5i-i i53. Voir la note chronologique du n* XXVII '*'•
Henricus , dux Normannorum et cornes Andegavorum , Hugoni , Dei gratia Rotho-
magensi archiepiscopo , et omnibus episcopis , comitibus et baronibus suis de Nor-
mannia, saiutem. s5
Quoniam eoclesia Baiocensis, post mortem Odonis^iscopi, per subsequentium
episcoporum inpotentiam, cum per eorundem negligenciam et per venditiones et
donationes et commutationes ab ipsis factas fere ad nichiium redacta erat , ne funditus
«cclesia predictà destrueretur, provide Henricus rex avus meus instituit ut juramento
40 ACTES ANTÉRIEURS À KAVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
antiquorum hominum, qui rem norant, recognoscerentur tenedûre jam dicte
ecclesie, sicut fuerant in tempore predicti Odonis, tam in dominicis quam in feodis
/nilitum, vavasorum et rusticorum. Ipsiùs equidem tempore, hec omnia jurata sunt
et recognita et sepedicte ecclesie precepto ejus resignata et munimine carte sue ,
5 quocumque modo a possessione ecdesie alienata essent, reddita sunt et confirmata.
SubindeGaufiridus, cornes Andeg[avorum], pater meus, commonitione et precepto
apostoiicorum virorum Lucii et Eugenii , qui omnium episcoporum Baiocensium , ab
Odone usque ad Philippum succedentium , donationes et venditiones et commuta-
tiones et omnes alienationes quas de predicte ecclesie beneficiis fecerant irritas esse
lo preceperunt, item dominica et feoda et omnes Baiocensis ecclesie teneduras, sicut
fuerant in tempore Henrici régis jurata, juramento fecit recognosci, et sicut Baiocen*
sis ecclesia in tempore Odonis episcopi tenuerat, ea ex integro eidem ecclesie resi-
gnavit et carta sua confirmavit. Vestigiis igitur antecessorum nostrorum' , avi scilicet
et patris, inherere concupiscentes, et patrum nostrorum apostoiicorum Lucii et
1 5 Eugenii commonitioni et precepto obtemperare voientes et debentes , mandamus et
precepimus ut dominica et feoda et possessiones, libertates et consuetudines Baiocen-
sis ecclesie , et omnes tenedûre quas habuit in tempore Odonis episcopi , sicut unquam
ea melius et liberius in tempore ejus habuit, juramento legitimorum et antiquorum
hominum qui rem norint recognoscantur, sicut fuerunt jurata et recognita in tempore
3o avi mei et patris. Ela itaque omnia sepe memorate ecclesie reddimus, concedimus et
confirmamus.
Testibus : Garino Filio Gir[oldi] , Willelmo Filio Hamonis , Manessero Biset.
Apud Falesiam.
XXXIV*
35 Ddisle, n* Sa '*'.
Septembre ii5i«jftnvier ii53. — -Lisîeox*
Mandemeni de Henri, duc de Nornumdie et comte d'Anjoa, à l^évéqae de Lisieax et à
Robert de Montfort, leur enjoignant défaire reconnaître certains liens (joi appartiennent
à l'église de Saint-lmer.
3o A. Original perdu.
B. Copie du xviii* s., dans le cartidaire du prieuré de Saint-Imer; BiUiothèque nationale, nouv .
acq. lat., ms. 1097, p. la , n"" VI (publié par M. Bréard, pour la Société de f Histoire de Nor^
mandie, in-8% 1908).
Date donnée à la table, 1 i5i-i i53. Voir la note chronologique du n* XXVII*.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 41
Henricus, dux Normannonim et cornes Andegavorum , Arnulpho, episcopo
Lexoviensi , et Roberto de Monte Forti , saiutem.
Mando vobis et precipio qood faciatis recognoscl per légales homines que sint iile
qae pertinent ad eoclesiam Sancti Imerii de rébus illius qoas Thomas de Ponte
Episcopi tenait, et iilam (?) monachis de Becco bene et in pace et juste tenere 5
faciatis.
Teste WiHdmo Filio Hamonis.
Apud Lexovium.
XXXV*
Ddisle, n*33* lo
Septembre i i5i-j«nYier 1 153. — Rouen.
Restitatioh, par Vimpératrice Maihildeet sonjib Henri, dac de Normandie et comte
d Anjou, aux lépreux de Beaaliea, près Chartres, d^une rente qui leur avait été constituée
par Henri t^.
A, Onginai; Archives d'Eare-et-Loir, G 2984. ^^
a. Ed. Delisle, Introduction, p. ia6, col. a.
Cette pièce figure, dans la table de M. DdUle, à deox endroits différents, sous les n"" 33* et
43* A, avec la date de 1 i5i-i i53. La mention du n* 43* A doit donc être supprimée. Nous la
datons, comme odles qui Tentourent, de septembre 1 i5i à janvier 1 153. Elle est rédigée dans les
mêmes termes qu'une autre charte (n* XI*), conservée, elle aussi, aux Archives d'Eure-et-Loir. 30
Dans la a* charte (n* XXXV*), Henri Plant^nét ajoute à son titre de duc de Normandie cdui
de comte d'Anjou; en outre, les témoins ne sont pas tous les mêmes.
M. , imperatrix, Henrici régis [filia, et Henricus ejus fdius, dux Normannorum et
cornes] Andegavorum, Hugoni, archiepiscopo Rothomagensi , [episcopis,abbatibus,
comitibus, baronibus,] justiciis, [vicecomitibus,] et omnibus fideiibus per Norman- iS
niam [constitutis], sidutem.
Sciatis nos reddidisse et concessise [sic) in perpetuam eiemosinam Deo et Sancte
Marie Magdalene de Bello Loco Gamoti , et infirmis ibidem Deo servientibus , pro
saiute patrum nostrorum atque matrum et nostra et remissione peccatorum nostro-
rum et statu et incolumitate ducatus Normannie, neçnon et pro anima régis Henrici 3o
et aliorum parentum nostrorum y unoquoque anno , X. libras Rothomagensium , quas
prefatus rex Henricus eis dédit et concessit et carta sua confirmavit. Precipimus
igitur vicecomiti nostro Rothomag[ensi] , qiiicumque iile fuerit , quod eas ipsb de
CHARTES ET DIPLÔMES. — VII. 6
mrSIMEIlIC XATIOXltl.
42 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
redditibus vicecomitatus nostri Rothom[agensis] singnlis annb ad festum Sancti Mi-
chaelis sine disturbatione et omni occasione super nostram forefacturam babere faciat.
Et banc nostram redditionem et concessionem prememorate ecdesie fratribusque
infirmis sine fine mansuram et a Deo nobis coliata potestate inviolatam permanere
5 bac carta nostra confirmamus.
Testibus : Amidfo episcopo Lexoviensi, Ricardo episcopo Constantiensi, Pbiiippo
episcopo Baiocensi, Walerano comité Meiiendino (?), Rodberto de Novo Burgo,
Raginaido de Sancto Waierico senescallo , Wiileimo Fiiio Hamonis , Stephano de Beiio
Campo, Godardo de Vall[ibus] , Amfredofilio Rualdi.
lo Apud Rotbomagum.
*
XXXVl*
Delble. n" 34 *.
m «
Septembre iiSi^janvier ii53. — Roaea.
Charte par laquelle Henri , duc de Normandie et comte d! Anjou , concède diverses terres
i5 à tabbaye de Mortemer, et lai cot^irme d'aatres concessions de terres faites par Geoffrdi
leBel.
A. Original perdu. . .
B. Copie dans le cartulaire de Mortemer; Bibliothèque nationale, ms. latin 18369, P' ^^-
Round, n* i4o6.
20 Gïtte pièce, dont Tonginal est perdu, ne nous est connue que par le cartulaire de Mortemer,
où elle se termine par la date : ■ Actum apudRothomagum, annoabincamatione Domini M''G*L'' >.
Cette date a dû être ajoutée par le copiste du cartulaire; Henri Plant^nenèt, dès cette époque,
n^avait pas Thabitude de dater ainsi ; en outre, en 1 1 5o, il ne pouvait pas encore porter le titre de
comte d'Anjou, que son père lui laissa en mourant (7 septembre i i5i). Date donnée par la table
35 de M. Delisle, ii5i-ii53; voir la note chronologique du n** XX VIF.
Henricus , dux Norm[annorum] et cornes Andeg[aYorum] , arcbiepiscopo Rotboma-
gensi et episcopis Normannie, et omnibus baronibus, baillivis et amicis et fidelibus
suis, salutem.
Sciatis quod ego concessi ecclesie Béate Marie Virginis de Mortuo Mari , et fratri-
3o bus ordinis Gisterciensis ibidem Deo servientibus , in ipsa vidle Mortui Maris XXX.
acras terre pro safaite anime mee Bt pro salute animanim parentum et omnium ami-
corum meorum, ad libitum suum excolendas, et apud Bosquentin C.XL.IIL, et in
AU TRÔNE D'ANGLETERRE, 43
landa de Belfuisse} CL. VU., que omnîa pater meus iliis donaverai, concedente
Mathilde impératrice, maire mea, et me ipso , et Gaufrido atque Wiileimo fratribus
meis. Et prêter hoc ex mea propria donatione superaddidi eisdem fratribus de Mor-
tue Mari LXXX** acras terre in supradicta landa de Belfiiissel, concedente item
Mathîkle impératrice , matre mea , et prenominatis fratribus meis ; pastnras etiam ^5
suas et pasnagia omnesqne aisantias suas in omnibus sibi necessariis, tam
edificiis suis agendis quam etiam ceteris actionibus suis, per. tbtam forestam meam
de Leons, libère et quiète in perpetuum possidendas, ita tamen si terra supramemo-
rata fossatis fiierit terminata. Quod totum ut in perpetuum ratum permaneat^ sigilli
mei impressione confirme. ../.:. lo
T[estibus] : Amulfo Lexoviensi episcopô , Wiileimo êancèHàrio , Rainaldo dé Sancto
Waierico dapifero meo, Waltero Giffart comité de Longavilla, Alexandre de Bohun,
Osberto de Cailieio , Robertade Wénnesval, Rogëro de Pauiiaco , Ricardo de Hummez,
Wiileimo Filio Hamonis, Warino Filio Geroldi, Hugone de Dovera,. Wachelino Ma-
minot, Herveio de Novilla, Engerranno Portario. . y5
Actum apud Rothomagum , anno ab incamatione Domini M"* G"* L".
XXXVII*
Delisle, n'35*.
Septembre ii Si-janvier ii53. — Rouen.
Charte par Uuiaelle Henri, dac de Normandie et comte d'Anjou, donne aux moines de 20
Mortemer tous les essaims quils pourront trouver en sa forêt de Lions, en leur assurant
à nouveau sa protection.
A. Original perdu.
...I •' ■"■ «...Il ■■
B. G>pie dans le cartulaire de Mortemer; Bibliothèque nationale, ms. latin iSSGg, p. 54*
. - . . , ^
Round, n** 1407. a5
Date donnée i la fable, 1 i5i-i i53'. Voir la note chronologique du n*** XXVII*.
» ... ■ ». _ . ... ,
I ■>-.< • •• ■•-. •• ••
Henricus, dux Norm[annorum] et cornes And[egavorum] , archiepiscopo Rotho^
magensi et omnibus episcopis Normannie, abbatibus, comitibus, vicecomitibus, '
baronibus, justic[iis] et ministris et fidelibus suis totius Normannie, salutem.
G.
à
44 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Sciatis me dédisse Deo et Béate Marie et conventui fratnim de Mortao Mari
omnia vasa apum que fratres eorum invenerint per totam forestam meam de Leons
in elemosinam perpetuam ad luminaria ecdesie, pro saiute anime mee et parentum
atque omnium amicorum meorum. Et precipio ne quis super hoc, aut super ulla re
5 que iilis a me coilata est aut concessa eos inquietare vei quamcumque molestiam iliis
inferre présumât , quia tam ipsos quam que ipsorum sunt in mea manu retinui et in
mea defensione illos habeo et semper habere volo, nec portare uliatenus possem si
quis eos vei bona ipsorum vexaret, turbaret seu quocumque modo minueret, aut
iibertates a me concessas interdiceret. Preterea quecumque auctoritas apostolica iUis
lo confirmavit, intégra et illibata eorum usibus profutura summopere conservari voio
et precipio, tam in decimis qHam in ceteris quibuscunque rébus.
Actum apud Rotomagum.
T[estibus] : Amulfo Lexoviensi episcopo , Mauricio capellano , Reginaido de Sancto
Walerico dapifero meo , Aiexandro de Bohun , Wilieimo Fiiio Haimonis , Nichoiao de
1 5 Stotaviila , Osberto de Hosa.
xxxviir
Ddide, n*36*.
Septembre ii Si-janvier iiS3. — Rouen.
Donation de dix acres de terre, par Henri, duc de Normandie et comte d'Anjou, à
20 Vahbaye de Mortemer.
A. Original perdn.
B. Copie dans le cartulaire de Mortemer; Bibliothèque nationale, ms. latin 18369, p. 53.
Date donnée à la table, 1 1 5i-i 1 53. Voir la note chronologique du n" XXVir.
Henricus, dux Norm[annorum] et comes And[egavorum] , Engelranno portitori et
35 baillivis suis de Leons, salutem.
Sciatis me dédisse Oeo et Sancte Marie de Mortuo Mari et fratri Jordano X. acras
de foresta mea de valie de Mortuo Mari , vei ad virgultum faciendum , vei ad dandum
in decambium pro terra ubi fiât.
Teste Odone bostiario.
3o Apud Rothomagum.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 45
XXXIX*
Ddide, n'37*.
Septembre ii Si-janvier ii53. — Rouen.
Charte de Henri, dac de Normandie et comte d'Anjou, relative à la reconnaissance des
droits qm appartiennent en la forêt d^Aliermont aa doyen de la cathédrale de Rouen et 5
au chanoine de la prébende d'Angerville.
A, Original perdu.
B, Cariulaire de Philippe d'Alençon, archevêque de Rouen; Archives de la Seine-Inférieure, G 7,
foi. 349.
Table de M. Ddisle, 1 i5i-i i53. Voir la note chronologique du n* XX VU*. Le nom du duc 10
n'ayant pas été ècrii^ en téie de cette pièce, dans le cartulaire de Philippe d*Âlençon,il se pourrait
à la rigueur, comme M. Delisle Tobserve en marge de sa copie, qu'elle fût de Geoffiroi le Bel.
M. Qiaries H. Haskins est d'avis qu'elle doit être attribuée à Geoffiroi, en raison des termes dans
lesquds le roi Henri I" y est désigné : ■ tempore H. régis AngUe > ; il ajoute. que, si elle émanait de
Henri nantegenét, on y trouverait la fomrale habituelle : «tempore H. régis avi met». English iS
hisloricel review, juillet 1 91 a , p. 4^6.
[Henricus], dux Nonnann[orum] , cornes Andegav[orum] , archiepiscopo Rotho-
magensi, episcopis, comitibus, baronibus et omnibus justiciis^*) suis Normaiinie«
salutem.
Sciatis quod recognitum fuit coram me in curia mea, per juramentum legitimo- 90
ram militum , Willelmi sciiicet de Evremodio , Rogerii de Briquegny, Bartholomei
de Berengervilla , quod decanus Béate Marie Rothomagensis et canonicus ejusdem
ecclesie de prebenda de Angerviila habuerunt tempore H. régis Anglie in foresta
d*Alibermont omnes consuetudines suas libéras et quietas, de vivo jacente et de mor-
tuostante, et ligna ad berberg[agium] , et vii^s ad dausturam, et pasnagium et «5
herbagium, et omnes alios redditus foreste, et omnia placita, et omnia cautalla fores-
facta, et omnes misericordias , et quicquid pertinebat'ad regem de hominibus eorum
de Sancto Vedasto et de Angerviila , et quod non debent mitti in placitum de occa-
sionibus foreste super hoc quod possent affidare.
Testibus : Gauirido de Clees, Roberto de Gurci. 3o
Apud Rothomagum.
^*' Justidariis B.
A
46 ACTES ANTÉRIEURS À LAYÈNEMENT DU PRINCE HENRI
XL*
Delide, n''38*.
Septembre iiSi-janvier ii53. — Rouen.
Acte par lequel Henri ^ duc de Normandie et comte d'Aigou, donne à Roscelin^ fils de
hClairemboud,nnet€rresûeàlaUsièredèhfprétdeRomuxre.
A. Original perdu.
B. Copie du xiii* s. , dans le cartulaire de Saint-Georges de Boscherville; Bibliothèque de Rouen,.
ms. 1037, fol. 63. — C Copie d'après le cartulaire; Bibliothèque nationale, collection
Moreau, vol. 67, fol. i53.
10 Round, n"" aoi.
Date donnée à la table, 1 1 5i-i 1 53. Voir la note chronologique du n"* XXVII *•
I •
H. , dux Normann[oruin] et cornes Andegav[orum] , archiepiscopo Rothbniagensi ,
episcopis, baronibus, vicecomitibus , justiciis et ministris tociusNormanniQ, salutem.
Notmn sit oamibus, tao[i presentibus quam fîitaris, me dédisse et concesâsse
i5 Roscelino filio Claremboudi, pro servitio suo, totam terrain de Lôngo CampOi- que
in orailla foreste est de Roummare , cum Holebusc et hospite vicino , a via Grandis
Mare usque ad cheminum Rothomagi sub Sàncto Georgiô , u^que aVl terram arabilem ,
r
ita qtiod ipse etberedes sui teneant de me et de héredibus meis in Jus hereditariunrï
bene et in pace, libère et quiète. Et homines sui de ilia terra habeant mortuuni
ao boscum sine Consuetudine, et sint quieti de omni forestagio et 'berbagio et consuetu-
dine de foresta.' '
Testibus : Ricardo cancellarîo, Willèlttio dé Sabruel, Joslefio de Turohîs, Mexan-
dro de Bohon, Gaiifrido de Bruecuria.
Apud Rothomagum.
Ddisle, n'So*
«
Septembre 1 1 Si-janvier ii53. — Rouen. ,
• ■ ' : . • . . . ■ . • •
Concession à G. Mauclerc d'une' terré ayant apparienu à Renaud de' Saint- fValeri , et
sise à l'aitre Notre-Dame, à Rouen, pour y bâtir une maison.
3o A, Original perdu.
AU TRÔNE D ANGLETERRE. 47
B. G>pié dans le cartolaire de TéglUe de Rouen; BiUiothèqae d^ Roaen, ms. iigS, fol. iio,
charte 180.
Round, n" la.
Date donnée à la table, 1 i5i-i i53. Voir la note chronologique du n** XXVII*.
» t
H. , dux Normann[oruin] et comes An({egav[orum] , H. , Rothomagensi archiepi* S
scopo, et omnibus justidis suis et probis bominibus Rothomagensibus, saiutem.
Sciatis quod conceàsi G. IVlaio Gierico terram Reinaldi de Sancto Waierico de
atrio Sancte Marie , et prece et concessu Reinaldi , pro servitio suc , ad faciendam
domum suam de petra et fiisto ad placitum suum.
Testibus : Godardo de Vallibus et Warino Filio Geroidi, et teste Wilienno Filio 10
Hamonis.
Apud Rothomagum. Valete.
/ •
XLir
Delisle, n•4o*
Septembre iiSi-jtnvier ii53. — Rouen*. i5
Confirmation pcw Henri , duc de Normandie et comte d' Anjou ^ des donations faites à
tabhaye de Fontenai par les ancêtres de Jourdain Taisson, fondateurs de ladite abbaye.
* ' * .
I
A, Original perda.
B, Copie dans nn recueil de chartes normandes formé par Le Brassear; Bibliothèque de Rouen,
ms. 2193, p. 101. ^^ C, Copie informe, du xviii* s., sur papier; Archives du Calvados, so
H56o3.
«. Publiée par Du Monstier, Neastria pia, p. 80^ d'après une confirmation de Henri V.
É a . > * •
Pour la date, voir la note chronologique du n* XXVII "*".
Henricus, Deigratia duxNormannorum^'), oomes Andegavorum ^^^ archiepiscopis ,
episcopis, comitibus, baronibus, justiçiis ^""^ viceconiitibus atque omnibus fidelibus 3 5
suis, sakitem.
Notum sit vobis atque omnibus tam presentibus quam futuris quod ego, ad peti*
tionem Jordani Taxonis , confirmavi ^^^ abbati et monachis Sancti Stephani de Fonte-
W Nonnanie C. — 0») Andegavensis C. — W jnsticiariis B C.-^ ^^ cumQrmavi C.
48 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
neto^*) omnes donationes et deemosynas ^''^ quas antecessores dicti Jordani Taxonis,
qui fundaverunt ^*) abbatiam de Fonteneto ^^^^ fecerunt et dederunt in perpetuam
eleemosy nam , nutu et^*^ consilio Willelmi, tune ducis Normannie^*^, predicto^^
abbati et monacbis , pro saiute animanim suarum , videiicet in ecclesiis , decimis ,
5 terris , hominibus , in pratis ^\ aquis , molendinis , in sylvis et ^'^ nemonbus , in iiber-
tatibus, usagiis, consuetudinibus qaas iidem^^ monachi habent in forésta de Cinga-
lesio ^^^ et in cunotis aliis nemonbus suis , de quibus habent omines décimas , et in
omnibus, sicut continetur in carta fundatoris et dUorum antecessorum predicti
Jordani Taxonis, que incipit : « Quisquis Deo, etc. ^^^ », et in carta confirmationis
10 quam predicti abbas et monachi habent a Wiiidmo, tune duce Normannie (""^
si:q)er ^''^ predictis donationibus , que incipit : « In nomine sancte et individue Trini-
tatis, etc.^''^ » que carte crucibus sunt signate secundum antiquamconsuetudinem,
quas recognovit Jordanus Taxonis ^^^ coram^^i) me et baronibus meis, apud Rotho-
magum. Et ego predictas cartas et omnes donationes et elemosinationes de ^'^ verbo
1 5 ad verbum , sicut continetur in eisdem cartis , et omnia aiia que postea donata sunt ,
tam a Jordano Taxonis ^'^ quam ab antecessoribus suis, in omnibus confirmavi, in
pura et libéra elemosina , cum omni ea iibertate et quietantia quam elemosina potest
et débet habere. Quod ut ratum sit et stabile in perpetuum , presenti scripto et sigiili
mei munimine confirmavi.
3o Testibus bis : Amulpho Lexoviensi episcopo, Richardo canceiiario, Willelmo de
Rolmare ^*^ conestabili ^"J, Willelmo de Vemone , Richardo de Haiia ^''\ Guferio de
Bruere^*\ Radulfo de Pomeria^^^ Willelmo Rossel^"^
Apud Rothomagum.
XLIIl*
95 Ddîsie, n*' ài *'
Septembre iiSi-janvier ii53. — Rouen.
Interdiction du marché de Crévecœar.
A. Original perdu.
W Fonteneto C; Fonteneio B. — W elemosinas C — W fondaverunt C — (**) Fonteneio B. —
î*') ac C. — (*) Normanie C. — W predictis C. — W pratis C; prefecturis B, — P) et omis ions C.
— U) eidem C. — O') Gngalesio B; Cingdiis C; Gngoio a. — W etc. omis dans C. — W Norma-
nie C. — W snpra C. — W etc. omis dans C. — W Taxo C. — W quoram C. — W de omis
dansa — W Taxone C. — W Rolmara C. — W comité Linc (?) C. — W Hacia C, a. — W Gof-
frerio de Bnier. C; Gifrerio de Bruere a. — (y) Radulpho de Pommeria C. — (") Rocel C.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 49
B. G>pie du zin* s. , dans le livre noir dn chapitre de Bayeux , Bibliothèque du chapitre de Bayeux ,
nu. 193, foL 10 v% n* ào.
a. Éd. Bourrienne, 1. 1, p. 48.
Round, n* i44o.
Date donnée à la table» Ii5i-ii53; voir la note chronologique du n* XXVII*. 5
H., dux Nonnannonim et cornes Andegavonim, Wilielmo de Ansgervilla et Si-
moni de Bosvilla et Aitardo Polcino et ballivis suis de Oxomensi et Algensi patiia
omnibus, salutem.
Mando vobis et precipio ut prohibeatis onames homines de balliis vestris ne ipsi
eant ad forum de Grevecor, nec permittatis quod ibi mercatum teneatur, nisi ^;o 10
prius vobis precepero.
Teste Guarino Filio Geroidi.
Apud Rothomagum.
XLIV*
Delî»Ie,n*44*. i5
Sqiteaidire iiSi-janvier ii53. — Timn*
Confirmation jkit Henri, duc de Normandie et comte d' Anjou, d'une rente que Renaad
de Saint-Valeri avait donnée à t abbaye de Fontevrault sur les revenus da port de Dieffe.
A. Original autrefois scdlé sur double queue; Archives de Maine-et-Loire, fonds de Fontevrault ,
titres d'Angleterre, liasse I, charte i4. — Photographus. 20
B, G)pie d'après lorîginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 54So, t. I, p. 358; avec description
du sceau.
a. E. de FréviUe, Mémoires sur le commerce maritime de Rouen, t. II, p. 8, d'après Toriginal,
Date donnée à la table, 1 i5i-i i53. Voir la note chrondbgiqne du n"" XXVII*.
Notum sit onmibus fidelibus, tam futuris quam presentibus, quod ego Henricus, «5
dox Nonn[annonun] et cornes Aiideg[avorum] , diligenter concçdo et si^illi mei aucto-
ritate stabiliter confirmo quoddam donum quod Raginaldus de Santo Waierico in
capituio Fontis Ebraudi conventui prefatç abbatiç in presentia patris mei et mea
fratrisque mei Willeimi fecit, qaod et Bemardus ejus fiiius postea libenter concessit.
Proinde determinatum fait quod, quandiu predictus Raginaldus sive fiiius ejus Ber- 3o
OÊAKm KT DIPLÔXIS. — VII. 7
bi> ACTES ANTÉWEURS À L'AVENEMENT DU PRINCE HENRI
nardus redditus portus Depç habebuht, conventui prenominati monasierii viginti.
libras Rothomagensis monetç ad emendum pisces qui vulgaliter harenchi dicuntur
singulis annis ad festum Sancti Michaeiis prebebunt. Gum autem,I)eo juvante, bere-
ditarium jus suum in Anglia recuperaverint, et redditus portus prefati ad me
5 redierint, idem Raginaidus et Bemardus ejus fiiius, ad faciendum prescriptam
piscium emptionem , ad festum sîmiiiter Sancti Michaeiis loco predictarum XX** li-
brarum decem libras Steriinorum [sic) in perpetuam elemosinam annuatim tnbuent.
Testibus : Gosleno de Turoni [sic), Gaufrido de Cleers et Hugone fratre ejus,
Gosberto Sine Terra , Brientio de Martiniaco , Gofario de Brueria , Batbolomeo Frestel ,
10 Hugone de Bello Ranio, Matheo doctore meo, Mauricio cancellarii mei clerico,
Ârchenulfo, Gastinello, Raduifo Garde Roba, Matbilde amita mea Fontis Ebraudi
àbbatissa.
Apud Turonini.
XLV*
i5 Delisle,;n''43* A.
Septembre iiSi janvier ii53. — Rouen.
■
Charte de l'impérairiee MathUie et de son fils Henri, dac de Normandie et comte
d'Anjou, pour la léproserie du Grand-BeauUeu près Chartres.
• • •
• . ' I *
• • • ê •
A, Ori^al ; Archives d*£ure«t-Loir, G 3984*
30 a. Publiée par M. Dellsle, bitroduction, p. ia6. .
«
Cette pièce est, pour le fond, identique à celle que nous donnons plus haut, n"" XI* (table de
M. Delble, n^ 11*). Elle n^ep diflene que par le titre de comte d'Anjou, porté en tète de Tacte
par Henri Plantegcnét, par quelques mots du texte, et par une partie des souscriptions. Pour la
date, nous pensons qu^die doit se placer entre septembre 1 i5i et janvier 1 153, comme les autres
a 5 actes où Henri porte les titres de duc.de Nonnandie et de comte d'Anjaur. Nous reproduisons ici
cette pièce, telle que M. Delisle Ta donnée dans son Introduction; les passages en italiques sont
ceux par lesquels, la pièce XLV * difFère de la pièce- XI *. •
M., imperatiîx, Henrici régis fijia» 6t Henricus, ejus fiiius, dux Nor^iaïuioruai
et cornes Anieyavoram , Hugoni arcbiepiscopo Rothoftiagensi , episcopis, abbatibus,
3o comitibus, baronibus, jdsticiis Nohnanivie et oninibùs fidelibus per Normanniam
con$titutisv saiutem. : -
Sciatis nos réddidisse et* ooncessisse in perpetuam eletnOsmàm I>eo et Sàncte
Marie Magdàiene de Bello LoCo Garaoti, et infiraiis ibidem Deo servientibùs , pro
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 51
salute patrum nostronini âtque matrum .(51c.) et nostra, et remissione peccatorum
nostronùn, et stataet incolutaiitate ducatus Normannie, nection et pro anima régis
Heniici et alioriim parentum nostrorum , unoquoqae anno , X. libras Rothomagensium
quas prefatus rex Henricus eis dédit et concessit et carta sua confirmavit. Plnecipiinus
igitur vicecomiti. nostro Rotkomagensi, quicumque iiie fuerit, qiiod éas ipsis de réà- 5
âiiibus vicecomitatas nostri Roihomagensis singulis annis adfestam sancti Michaelis,
sine disturbatione et omni occasione, super nostram forefacturam, habere faciat. Et
hanc nostram redditionem et concessionen? prenominate ecclesie fratribusque infirmis
sine fine mansuram, et a Deo nobis collata potestate inviolatam permanere bac
carta nostra confirmamus.
Testibus : Amidfo episcopo Lexoviensi, Ricuù^o episcopo Constantiensi , Philippo
episcopo Baiocensif fValerano comité Mellendino ^ Rodberto de Novo Bargo, Raginaldo de
Sanoto Walerico senescalio ^ WiUelmp Pilio Hamonis , l^ephano de Bello Catnpo ,
Godardo de Valiibus, Amfiredo Piiio Rualdi.
Apud Rothomagum. ih
XLYl*
Ddisle,nM4*A.
ii53.
Charte de Bugaes, arckevéqae de Rouen, poar tabboye de Sàvigni, faisant mention
àapnnciiiat de Henri comme dac de Normandie. ,o
A, Original sodle sur double queue; Archives de la Manche, H, fonds de Savigni (non classé).
• — Photographib.
JB. G>pie dans le cartulaîre de Savigni, conservé aux Archives de la Manche, H non coié,
charie ao3.
VoirTIntroductictn, p. 116. 30
H., Dei gratià Rothomagensis archiepiscopus , karissimo fdio suo Ricardo
Savign[eii] abbati» ejusque successoribus canonice substituendis in perpetui^m.. *
Habet ecciesiastice régula sanctionis et ipsius forma justicie ut ea que legittima
-donatiône ecdesiis Dei collata sùnt attestàtionis nostre debeant munimine roboi^.
Eaproptér apostolice jussionis auctoritati obedientiam et conventus SaYign[eii] digne 5»
peticioni favôrem exhibentes, donationem illam quam frater noster Ph., Baiocensis
opiscdpQs, prefato monâsterio de Savign[éîo] êôntidit et scripti sui robore éonfirafiavit
52 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
nos ratam manere decemimus, et perpetuam censemus habere firmitatem, videlioet
terram de Scuris , et cuituram 1111"" acrarum , que est ante portam grande mona-
chorum de Scuris, quam excambiavit eisdem monachis Ricardus Filius Sansonis,
episcopus Baiocensis. Actum est hoc anno incamati Verbi M"" G"* L"" m"*, régnante in
5 Francia illustri rege Ludovico , principante in Normannia nobilissimo duce Henrico.
XLVir
Delisle, n'45*.
Janvier-août 1 153. — BristoL
Restitution et concession de biens accordées par Henri, duc de Normandie et comte
lo d'Anjou, à Robert, fils de Robert comte de Leicester.
A. Original scellé sur double queue de parchemin ; Archives nationales, J 219, Conches et Bre-
tenil, n"* 1. — Atlas, pi. III.
a. Teulet, Layettes, t. I, p. 78, n"* i38. — Delisle, Cartulaire Normand, p. a, n^ 7.
Round, n"* 1279.
i5 Henri Plantegenét a passé en Angleterre, d après Robert de Torignî, dans la semaine qui suivit
r^iphanie (7-1 3 janvier 1 153], d après Gervais de Cantorbéry,Ie jour derÉpiphame (C Janvier) ;
il en est reparti vers Pâques 1 154 » soit vers le 4 avril 1 154* C'est au cours de ce séjour qn*il in-
troduisit dans la formule de suscription de ses actes son nouveau titre de duc d'Aquitaine; M. De-
lisle avait déjà établi ce fait dans son Introduction (p. i3o-i3i}, quand il reçut de son savant cor-
so respondant, leRév. Salter, l'indication d'une pièce datée du 3i août 11 53, où le duc Henri
smtitule duc d'Aquitaine (LVI*). Cette charte est ainsi datée : «Facta fuit bec conventîo quadam
die Lune, in vigilia Sancti Egidii, in obsidione Stanford[e]. 1 On lit encore, après les souscriptions
des témoins : « Apud Stanford., in obsidione. 1 La fête de Saint-Gilles se célèbre le 1" septembre;
en 1 1 53 la veille de cette fête, le 3i août, est tombée un lundi. Nous avons donc la preuve que la
35 formule Henricus, daw Normannorum et Aqnitanorum et cornes Andegavoram, était en usage dès le
3i août 11 53. Par suite, les chartes datées de localités anglaises, dans lesqudles le duc smtitule
seulement duc de Normandie et comte d'Anjou, se placent entre le commencement de janvier et
la fin d'août 1 1 53 au plus tard.
H. Y dux Norm[annorum] et cornes And[egavorum] , omnibus archiepiscopis ,
3o epÂscopis, comitibus, baronibus, vicecomitibus et omnibus fidelibus et amicis suis
Norm[annie] et Anglie, salutem.
Sciatis me i*eddidisse et concessisse in feudo et hereditate Rodbeito filio comitb
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 53
Legrec[estrie] et heredibm suis totam terram Rodberti comitis, patris sui, de Anglia,
sicat cornes Rodbertus de MeUend, avus suus, die qiia fîiit vivus et mortuos eam
melîas et liberios tenait. Insuper reddidi ei et concessi Britolium cum toto honore
et cum omnibus pertinentiis , sicut Wilielmus de Britolio melius et liberius et quietius
tenuit die qua fuit vivus et mortuus. Preterea dedi ei et concessi in feudo et heredi- 5
tate Pasci cum toto honore et totam terram quam WiUeimus de Pasci in Ang^ et
in Normannia tenuit in feudo de me et de quocumque eam tenuisset, et dapiferatum
An^e et Normannie. Quare voio et precipio quod predictus Rodbertus et heredes
soi omnia ista predicta de me et de heredibus meis teneant ita bene et libère et
quiète et honorifice , cum omnibus libertatibus et consuetudinibus , in terris , in aquis , i o
in bosco, in piano, in pratis, in pascuis, in viis, in semitis, et in omnibus idiis
rébus , sicuti antecessores sui de antecessoribus meis unquam mdius tenuerunt.
Testibus : Willelmo comité Gioec[estrie] , R. comité Gomubie, R. de Humez, Phi*
lippo de Goiumbers, R. de Dunstamvilia, Willdmo Fllio Johanms, R. de Govitio,
Waitero de Heref[ordia] , Guarino Filio Geroidi, Henrico suo firatre, Maneser Biseth i5
dapifero, Willelmo filio Hamundi et Willelmo Patricio, Willdmo de Grevecor,
Willelmo de Angervilla , Galfirido de Briencurd , Rogero de Gratepance , Rodberto
de Watendlla , Raginiddo de Bordinneio , Gaufrido abbate.
Apud Bristou.
XLVIII* >o
Ddûde,n«46*.
Janvier-aoAt tt53. — Brbtol.
Coi^rmation de donations faites par Robert de Chandos et autres au prifiuré de Sainte-
Marie-Madeleine de GcUcUfff dépendance de l'ahhaye du Bec.
A. Original perdu. 9 5
h. Copie de 1290, au Public Record Office, dans un inspeximus d^Edonard I*'.
a. I Edition de cet in^ximus. Cdendar ofthe Charter Rolls, t. Il, p. 363, n** a.
Voir la note chronologique du n*" JJLVH*^
Pour les raisons exposées dans cette note, la pièce ne peut être antérieure, ni à la mort de
Geoflroy le Bel (7 septembre 1 i5i] , ni au troisième passage de Henri en Angleterre (janvier 1 153). 3o
Or die porte la souscription de Robert , comte de Gloucester, mort en octobre 1 i47t et remplacé
comme comte par son fib Guillaume (Introduction, p. àSi; Eyton, p. 3ai). La présente pièce
n'existe pas en original; il y a évidemment ici une erreur de copia
54 ACTES ANTÉRIEURS A L'AVENEMENT DU PRINCE HENRI
Henricus, dux Norihaimorum et comes Andegavonim, archiepiscopis , episoopis,
abbatibus, prioribus, comitibus, baronibus, jttstîciarib^*^ vicecomitibus , prqK)siti$,
ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis et Walensibus totius Nonnannie
et An^ie et Waliie , salutem.
5 Sciatis me dédisse et concessisse pro anima patris mei G,, comitis Andega-
vorma, et matris mee MatiUidis, imperatricis, et Hanici régis, avi mei, et ante^
cessoram et heredum meonm. in puram et peipetuam elemosimm. ooinia ill.
que Robertus de Candos et ceteri fideies eoclesie Sancte Marie matris Domini
nostri Jesu Christi <le Beoco et Sancte Marie Magdalene de Goldiva dederùnt
lo in terris, in ecdesiis, in dedmis, in dignitatibus, in adquietationibus, in consue-
tudinibus et in omnibus rébus, in aqua, in terra et nemore et in omnibus ceteris
rébus [que] presentis scripti munimine confirmo. Hec sunt autem que Robertus de
Candos concessione et confirmatione Henrici régis avi mei dédit et concessit predicte
ecclesie Sancte Marie Magdidene de Goicliva pro anima sua et uxoris sue Isabd et
i5 fdiorum suorum, videiicet moram de Goldiva, sicut Pulmeia vadit usque in Oscam
per divisiones aquarum et fossaiium, terram de Nova Villa que fuit Eugueni Wa-
lensis , terram que fuit Isabel uxoris sue in eadem mora. Rannulfiis ^^ dédit conces-
sione Roberti de Candos terram quam habuit in eadem mora apud Emesnesse ,
totam decimam terre sue de Wides omnium reddituum denariorum suorum , deci-
20 mam dominii sui, decimam meliis in bosco et in piscationibus et decimam moien-
dini sui et pomorum pomerii sui de Kariiun et ecciesiam Sanctorum Julii et Aaron
atqué Albani cum omnibus pertinentiis suis , et ecciesiam Sancte Marie Magdalene
de Goicliva cum décima ad eam pertinente, id est a Sambrina usque Pulcric. In
An^ia quoque dédit manerium quod vocatur Siluria cum appendiciis suis , et juxta
9 5 Siluriam terram de Redehewis et de Demeford, et ecciesiam de Peritona cum
terra et décima que ad eam pertinet, et redecimam dominii ejusdem ville. Item
ecciesiam de Staveia cum omnibus. pertinentiis suis et redecimam dominii ejusdem
ville et redecimam de Bura; et in terra Sancti Edmundi in Suffolchia decimam
dominii de Beteford et de Acolt et de Gretingbam. Rogerus vero de Candos dédit
3o prefate ecclesie Goldive terram duarum carucarum ad Clivam in Wiltesira; Isabel
autem uxor predicti Roberti de Candos dédit terram suam in predicta mora Gol-
clive. Ranulphus vero de Strengestane dédit terram suam in eadem mora. Willelmus
etiam de Batpalmes dédit terram suam in eadem mora concessu Walteri de Candos,
et ipse Wallerus de Candos dédit maneriolum nomine Pùlpen et terram Walteri in
35 predicta mora , et extra moram Golclive juxta Kariiun ecciesiam Sancte Trinitatis.
ê
W Sic a. — W Raunulfas a.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 55
Isàbel êtiam de Candos et Robertus filius ejus dedenint , concessiône Walteri filii
predicte Isabei, Rrestonam in Siunerseta et Membr. in Devensira prenôminàte
ecdesie Goiçlive, ubi corpora sua requiescunt. Item Walter[u5] de Candos dédit
tinam canicatam terre apud Stàveiam juxta nemus, et aliam carucatam terre juxta
càsteUum. Robertus etiam filius Martini dédit predicte ecciesie Goidive dimidiam 5
faidam terre in Gomtcma, et aliâm dimidiam bidam terre super Menedipp. Môrganus
fiiius Owèni et Jorwerd firater ejus dedenint predicte ecciesie Golclive in Oscam
unam piscariam que vocatur Quinque Piscarie , et in predicta mora unàm terram
et aliam piscariam transversam in Osca apnd Karliim.
Testibus : Roberto comité Gioucestrie, Milo[ne] comité Herefordie^ Manassero lo
Bisset dapifero , Warino Filio Geroldi camsîrario , Willelmo Fiiio Uamonis , Roberto
deJurénio.
Apùd BristoUiam.
XLIX*
Delisle, n' 47*. i5
Janvier-août ii53. — [Bristol. ]
Confirmation de biens accordée par Henri, duc de Normandie et comte d'Anjoa, à
l'église de Saint-Augustin de Bristol.
.^. Origiiul perdo. .. .
B> G)nfirmatîon de cette charte par Edouard II, 6 mars i3i8, Public Record Office, Patent 90
Rolb, Edw. n, 11* année, part, a, membrane 29; mentionnée dans le Cakndar of the
Patent Botts, Edward II', yol. III, page ii6. — C, Autre confirmation par Edonard IV,
1^73; Public Record Office; Patent KoUs, Edw. IV, la* année, part, a, membrane 16;
mentionnée dans le Calendar ofthe Patent Rolls, Edward IV-Henry VI, 1467-1^77, (1900),
page 370. M. Ddisle a emprunté le commencement et la fm de cette pièce à Tédition du iS
Monasticon.
■
o. Monasticon Anglkannm, t. VI, part. I, p. 366, d après des inspeximus d'Edouard II et
-' ' d*£doaardIV.
Voir la note chronologique du n*" XL VII'*'.
.; Quoique cette pièce ne porte aucune date de lieu ,' il est probable qu elle a été donnée à Bristol, 3o
comme la précédente; c est à Téglise Saint-Augustin de Bristol qu elle se rapporte. Elle a été. écrite
«n An^eterre, en ii5î; le comté Guillaume de Gloucester, qui Ta souscrite, figure également,
tomme témoin, au bas de la pièce XL VIII*, donnée à Bristol en janvier-août ii53; seulement,
*Ans la pièce XLVffl'on lui a donné, par erreur, le nom de Robert.
56 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
H., Dei gratia dox Norixi[aiinoruin] et cornes Ândeg[avorum] , archiepiscopis,
episcopis, abbatîbus, consulibus [sic), baronibus, et omnibus fidelSbus et amicis suis
Francis et Anglicis, sdutem et diiectionem.
Notum vobis facio, tam presentibus quam fiituris, me conoessisse et presentis
5 mee carte munimine confirmasse ecciesie Beati Augustini de Bristou de canoniob
regularibus, quam inido juventutis mee benefidis et protectione cepi juvare et fo-
vere, causa et amore Dei, omnes iiias terras et redditus pertinentes ad coronam
Anglie qui prefate ecciesie SancU Augustini et canonicis prenominatb in elemosinam
a me vei ab alio dati sunt vei in futurum dabuntur, et nominatim : Aimodesbu-
10 riam alias quoque X. libratas reddituum suppieturus, cum bereditatem meam »
Dei gratia, adquisitus fiiero.
Testibus hiis subscriptis : Wiiieimo comité Giouc[estrie] , Regnaudo comité Cor-
nubie, Roberto de Dunstanvilia, Roberto fiiio Ardingi, Henrico et Mauricio filiis
ejus , Ricardo de Humez constabulario , Manasero Biset dapifero , Guarino fiiio Ge-
i5 roldi camerario, Huberto dapifero.
L*
Ddide, n«48*.
Janvier-août ii53. — Deviies.
Concession à Renouf, comte de Chester, de tous ses domaines , sis en Normandie et en
ao Angleterre.
A. Original aa Musée Britannique, dont il existe un faiHttmaé gravé, publié par rancienne
commission des Public Records : Appeniix ta Reports • . • respecting the puhUc records ofthe
kingdom, in-folio, 1819, pi. XL Vil, fig. a, avec transcription en r^ard.
a. Bymer, Fondera, éd. de La Haye, 1. 1, part. I, p. 4« d'après une pièce de la bibliothèque G>t-
35 tonienne, Carim Antiqaw, XVII, 3. -— b. Rymer, Fctdera, éd. de 1816, 1. 1, part. I, p. i6.
Pour la date, voir n* XL VII*, note chronologique. -— Renouf, comte de Qiester, est mort en
ii53 (Eyton, p. 317).
H., dux Norm[annorum] et comes Ând[egavorum] , omnibus archiepiscopis , epi-
scopis, comitibus, baronibus, vicecomitibus, et omnibus amicis et fidelîbus suis
3o Norm[annie] et Anglie , salutem,
Sciatis me dédisse et concessisse Ran[uIfo] comiti Cestr[ie] onmem bereditatem
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 57
suam Nonn[annie] et Ang^[ie], sicut unquam aliquis antecessonun suonim eam
melius et tiberius tenuit, et nominatim castelium de Vira et Barbifluvium, cum tali
libertate quod per totam banieugam possit capere forisfactum saum , et Brultium de
Fosftis, et Alebec., et hoc unde erat vicecomes [in] Abrinciis (*)» et in Sancto Jaoobo;
de hoc fed eum comitem ; et quioquid habui in Abrinchein ^^ ei dedi , prêter epi* 5
scopatum et abbaciam de Monte [Saneti M ichjaelis et quod eis perlinet (*'
Testibus : Wilielmo cancellario, R. comité Cornubie, R, comité Herf[ordie],
Patrido comité Saiisberie ^^\ Umfrido de Buh[mi] dapifero, J. Fiiio Gileberti, R. de
Humetis constabulario, Guarino Fiiio Ger[oldi], Roberto de Gw*cey dapifero,
Ma[nassero Biset] dapifero, Phiiippo de Goiumb[ariis]. Ex parte comitis Ran[uifi] : lo
Wili[eimus] cornes Lincoln[ie] , Hugo Wac. , G. casteilanus de Fines , Simone fiiio
[sic) Wiilelmi, Turst[anno]W de Monte Forti, Gauf[rido] de Costentin, Wiii[elmo]
de Verd[mi], Ric[ardo] Pincerna, Rogero [sic) Wac, Simone fiiio [sic) Osberti.
Apud Divisas.
Ll* i5
Delisle,n<*49^
Janvier-août ii53. — Evesham.
Charte de Henri, duc de Normandie et comte d'Anjou, pour l'abbaye de Flexley.
A. Original perdu.
fi. Copie du xin* s., Cartm Antiqnœ, X, n"* 4- lo
a. Monastieon AngUcanum, t. V, p. Sgo, daprès Cartœ Antîqaœ, X, n° 4.
Pour la date, voir n** XL VIT'*', note chronologique.
Nous ne donnona qa*un extrait de cette charte, étrangère à la Normandie. Si M. Ddisle lui a
donné une {dace dans son recueU, c'est sans doute à cause de Tintérèt qu'il peut y avoir à relever
les pièces où Henri s'intitule duc de Normandie et comte d'Anjou, et pas encore duc d'Aquitaine. 35
H., dux Normannonim et comes Andegavorum ^'^^ archiepiscopis , etc., saiutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancte Marie, et monachis ordinis
Gisterciensis, pro sainte antecessorum meorum et mea propria, in elemosinam per-
(>) de Abrindis a. -* (^) Adrindiein ah. — (^) Ce qui sait ne concerne que les domaines anglais, —
^^ S., fac-similé; Salisb. a. — ^*) Tarst., fac-s. — (') Normannie et comes Andegavie a.
CHARTES ET DIPLÔMES. — TU. 8
iiir*jiis*M MnoiAU.
58 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
petuam, omnes illas donationes quas Rogems cornes Herefordie eisdem monachis
in elemosinam dédit, juxta testimonium cartarum suarum, sdlicet : iocum quendani
in vdle Castiart, que dicitur Fiexleia, ad constniendam abbatiam
Testibus : Rogero comité Herefordie, Wiliieimo de Grivecuer, Ricardo de Hume-
5 t[is] constabulario , Philippe de Coiumbariîs, Roberto de Ivigum, WiUielmo de
AngerviU[a], Wiliieimo Cumin.
Apud Evesham.
LU*
Deiisle, n'5o*.
lo Janvier-août ii53. — Glouccster.
Charte de Henri, dac de Normandie , confirmant la fondation de l'abbaye Cistercienne
de Radmore.
A, Original percin.
B. Copie publiée par les éditeurs du Monasticon Anglicannm, tex registro de Stoneiey, pênes
1 5 Thomam Leigh , mil. et bar. , 1 6&o ».
a, Monasticon Anglicanum, t. V, p. 447 ; n"" 5, ex registro de Stoneiey.
Pour la date, voir n° XLVII'*', note chronologique.
Cette pièce, quoique étrangère a la Normandie, a dû être admise par M. Delisle dans son recueil
à cause de i adresse, où les Normands sont nommés à côté des Anglais.
3 0 Henricus, dux Normannonim^*^ etc., archiepiscopis, episcopis, comitibus, baro-
nibus, vicecomitibus, et omnibus fidelibus et amicis suis Normannie et Anglie,
salutem.
Sciatis me concesstsse in perpetuum Iocum et fundationem abbatie ordinis Cister-
ciensis in foresta mea de Canoc apud Rademoram , cum omnibus appendiciis suis ,
a 5 scilicet : Melesho et Wirleiam in culturam et pasturam, et Hedenesford in pasturam
et quicionem pasnagu sui. Quare volo , etc.
Testibus : WiUielmo cancellario, Willidmo Gum[in], R. comité Cestrie, R. comité
Legecest[rie] , R. comité Hereford[ie] , Sozone de Dinam, Emaldo de Bosco.
Apud Gloucestrianu
(') Normannie a.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 59
LUI*
Ddide, n' 5i*.
Janvier-août ii53.
Cei^rmation par Henri ^ duc de Normandie et comte d'Anjou, de L'acte par lequel
Hagaes « Talemasche » avait donné au monastère de Saint-Pierre de Gbucester la moitié 5
de Hampton et l'église dudit lieu.
A, Oiîgînal perdu.
B. Copie dans le cartulaire de Saint-Pierre de Glouœster.
a. Haii, Historia et cartalariurm monasterii Sancti Pétri Œoacestiiœ, t. I, p. 33a.
Pour la date, voir n** XL VII'*', note chronologique. Pièce étrangère à la Normandie, retenue par lo
M. Ddide, sans doute à cause des titres portés par Henri Plantegenét.
Henricus, dux Normannorum et cornes Andegavomm ^'\ omnibus archiepiscopis ,
episcopis, comitibus, baronibus, justiciis^^^ vicecomitibus et baliivis suis de Glou-
cestresyra , et omnibus amicis et fidelibus suis , Normannis et Anglis , salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse donationem quam Hugo Talemasche fecit i5
Deo et ecclesie Sancti Pétri de Glouoestria de medîetate Hamptone in Gloucestre-
syra, cum eoclesia ejusdem ville, cum assensu Thome de Sancto Johanne domini
siii, excepto feodo Clarembaldi in eadem villa. Quare volo et firmiter precipio qua-
tinus monachi predicte ecclesie Gloucestrie illam terram et ecclesiam cum onmibus
pertinentiis suis in omnibus rébus, libère et quiète et honorifice, ut liberam elemo- 30
^nam, possideant, sicut carta predicti Thome de Sancto Johanne testatur, et sicut
ipse Hugo illa eis dédit et filius et hères suus Petrus concessit et carta sua confir-
mavit. Nullus igitur eis injuriam vel damnum vel molestiam sdiquam facere présumât.
Hiis testibus^*^.
W Normannis et Andegaviae a, — C») justiciariis a. — W Ni souscriptions de témoins ni date de
f^ca dans le cartulaire.
«
60 ACTES ANTERIEURS A L'AVENEMENT DU PRINCE HENRI
LIV*
Ddble^n^Sa*.
Janvier-août ii53.
CoT^rmation par Henri, duc de Normandie et comte d! Anjou, d'une donation faite aux
5 moines de Saint-Pierre de Gloucester par Roger, comte de Hereford.
A, Original perdu.
Bm G)pie dans le cartulaire de Saint-Pierre de Gloucester.
a. Hart, Hist. et cctrinlarium monasterii S. Pétri Gloucestriœ, t. I, p. 369, et t. II, p. 7a.
Pour la date, voir le n' XLVtl^, note chronologique. Cette pièce, quoique étrangère à la Nor-
lo mandie, a été retenue par M. Ddisle, sans doute à cause de la formule : tdux Normannorum et
cornes Andegavorum», et du fait que Henri ne s'intitule pas encore duc d'Aquitaine.
Heiiricus, dux Normannorum et cornes Andegavonim(^), omnibus episcopis, co-
mitibus , baronibus atque ministris suis , salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse donationem Rogerii comitis Herefordie de
10 piscaria de Dunie^'^^ quam idem comes dédit et reddidit Deo et Sancto Petro et mo-
nachis Gloucestrie , que de jure ejusdem ecclesie iuerat , sicut carta comitis testatur.
Hanc igitur donatidnem ^^K
Vf. CHARTES AU NOM DE HENRI,
DUC DE NORMANDIE ET D'AQUITAINE, COMTE D'ANJOU.
LV*
Lundi 3i août 11 53. — Au siège de^Stafford.
Confirmation par Henri, duc de Normandie et d^ Aquitaine, comte d'Anjou, d'une
convention passée, en sa présence, entre Renonf, comte de Chester, et Vévéque de
Lincoln.
35 A. Original perdu.
W Sic a, /. /, p. 259. — W Dunye, t. //, p. 72. — W Ces trois nu>U dans le tome II, p. 72; Us
manquent dans le tome I, p. 259. Ni souscriptions ni date dans aucun des deux textes.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 61
B. Linooln CadiednJ, Caiinlary n* 6, fol. 37.
Texte communiqué à M. Delisle par le Rév. Salter.
Nous ne donnons pas le texte oomfdet de cette diarte, qui est étrangère à la France, mais il est
nécessaire de la mentionner id, parce qu'elle sert à préciser la date des pièces voisines. Henri Plan-
tegcnét y figure avec son titre de duc d'Aquitaine, et die est datée du lundi [3 1 août 1 1 53] , veille 5
de la fête de Saint-GSles, au si^ de « Stanford». Nous devons donc admettre que les pièces où le
duc Henri ne se qualifie pas duc d'Aquitaine sont en tout cas antérieures à cette date. La Saint-
Gilles est au 1** septembre; la veille de la Saint-Gilles, 3i août, est tombée un lundi en 1 153. Le
si^ dont il est question est rdaté par Robert de Torigni (éd. Delisle, t. I, p. 377) à Tannée
1 1 53 : « Dux Normannorum cepit castrum munitissimum et divitiis opulentum et cnjusdam oomi* 10
tatus caput, scîlioet Stanford.» Le chroniqueur désigne évidemment ici Stoffi>rd, chef-lieu du
comté de ce nom, et c'est à cette opinion que se range M. Delisle. Gervais de Cantorbéry (éd.
Stubbs, t. I, p. 1 55) parle de ce même siège, à l'année 1 1 53 ; M. Stubbs, à la table de son édition ,
garde la forme Stanford et ajoute que cette localité est sise dans le Lincolnshire. S'il s'agit de ce
Stanford, ou d'un autre, car il y en a plusieurs en Angleterre, on doit admettre que Robert de i5
Torigni a employé à tort le terme • cnjusdam comitatus caput » , ce qui parait douteux.
H. , dnx Norniaii[nonun] et Âquit[anonun] , et cornes Andegavorum ^'^
Facta fait hec conventio qnadam die Lune, in vigilia Sancti Egidii, in obsidione
Stanford[e]. Testibus : Bicardo de Hulmez, Waitero Hereford., Waltero Wahelle
constabulariis , Hngone Waac , Gervasio Pagandl. , Waichdino Maminot , Roberto [de] so
DunstanTÎUe , Warino et Henrico Fiiiis Geroldi , WiUelmo de Goleville , Simone filio
Wilielmi, Jocdino de Baillol, Gossoino castellano de Fives, Roberto Filio Walteri,
Pagano de Cheyerci, Ricardo Pincema, Osberto Malebissa, Hugone Hameslape
derico.
Apud Standford, in obsidione. '^
Lvr
Ddisie, n* 61 ♦.
6 novembre 11 53. — Westmioster.
Traité par lequel Etienne, roi d'Angleterre, reconnaît Henri, duc de Normandie, pour
son successeur et son héritier. 3o
A. Original perdu.
'*) Norman. , Aquit. , Andegavie B.
62 ACTES ANTERIEURS À UAVKNEMENT DU PRINCE HENRI
a. Dumont, Corps diplomatique, I, SyS. — i. Rymer, Fœàera, éd. de La Haye, 17^5, t. I, p. 5.
— c. Id., éd. de i8i6, t. I, part. I, p. i8. (Lib. Rub. Scaoc. Westm. i64.) — à. Becutil
des Historiens de France, t. XIII, p. loo, note.
La date da traité de paix conclu entre Etienne de Bloîs et Henri Mantegenét, 6 novembre 1 1 53 ,
5 est donnée par Robert de Torigni (éd. Ddisle, 1. 1, p. a8o). Dans la deaxième édition de Rymer,
Fœiera, la date de lieu : «Apud Westmonasterium», est suivie de la mention : tuano ab incai'^
natione Domini nostri Jesu Giristi M.C.LIIII. • Cette date n a aucune valeur. D'après Gervais de
(^torbéry (éd. Stubbs, t. I, p. i56), lacoord fut définitivement conclu à Winchester à la fin
de novembre 1 153.
lo Stephanus, rex Anglie, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, justicia-
riis, vicecomitibus, baronibus, et omnibus fidelibus suis Anglie, salutem.
Sciatis quod ego rex Anglie Stephanus Henricum ducem Normannie post me suc-
cessorem Angiie regni et beredem meum jure hereditario constitui, et sic ei et here^
dibus suis regnum Anglie donavi et confirmavi* Dux vero , propter hune honorem ,
i5 et donationem et confinnationem sibi a me factam, homs^um mihi et sacramento
securitatem fecit , sciiicet quod fidelis mibi erit , et vitam et honorem meum pro suo
posse custodiet per conventiones inter nos preiooutas, que in bac carta continentur.
Ego etiam securitatem sacramento duci feci quod vitam et honorem ejus pro posse
meo custodiam, et sicut filium et beredem meum in omnibus, in quibus potero,
so eum manutenebo, et custodiam contra oumes quos potero. Wiliielmus autem-fiiius
meus ligium homagium et securitatem duci Normannie fedt , et dux ei concessit ad
tenendum de se omnes tenuras quas ego tenui, antequam regnum Anglie adeptus
essem, sive in Anglia, sive in Normannia, sive in aliis iocis; et quicquid cum fdia
Warennie comitis^'^ accepit, sive in Anglia, sive in Normannia, et quicquid ^^^ ad
35 honores illos pertinet; et de oumibus terris, et^*") viliis et burgis, et redditibus, quos
dux in dominio suo nunc^^^ habet, et nominatim de illis que pertinent ad hono>
rem comitis de Warennia^'\ Willielmum filium meum et homines illius, qui de
honore iUo sunt, plenarie saysiet, et nominatim de castello de Belencumbre et cas-
tre ^^ Mortui Maris, ita sciiicet quod Reginaldus de Warennia castrum de Belen-
3o cumbre et castrum^'- Mortui Maris custodiet, si voluerit, et dabit inde duci obsides;
si vero noluerit, illi de ligiis hominibus comitis de Warennia ^^\ quos dux voluerit,
similiter per salvos obsides et salvam custodiam eadem castra custodient. Alia vero
castra, que pertinent ad comitem Moretonie^*^, dux ei reddet ad voluntatem meam,
cum poterit, per salvam custodiam et per salvos obsides, ita quod omnes obsides
{•) cum filia de Waren. accepit c. — (*•) quicquid omis dans c. — W et omis dans b. — t**) inde
nunc h. — W Warennie 6. — (0 castro omis dans c. — W castrum omis dans c. — (^ Warennie b,
— {') comitem de Waren. Moretoniae c.
AU TRÔNE D ANGLETERRE. 63
reddantur filio meo quiète, quarido dux habebit^'^ regnum Anglie. Incrementum
etiam , quod ego Willielmo filio meo dedi , ipse dux ei concessit , castra sciiicet et
villas de Norwico^^^ cum s^tingentis libratis terre, ita quod redditus de Norwico
infi*a iUas septingentas Ubratas computentur; et totum comitatum de Northfolk^'^
prêter illa ^^^ que pertinent ad ecclesias et episcopos ^"^ et abbates et comités , et nomi- 5
natim prêter tertium denarium^^^ unde Hugo Bygotus est cornes ^\ salva et reservata
in onmibus regali justitia. Item, ad roborandam gratiam meam et dilectionem,
dédit ei dux et Concessit omnia que ^^ Richerus de Aquiia habebat de honore Peve-
neselli^^. Et prêter hoc castrum et viUam Pevenesselli ^^^ et servitium Faramusi^^^,
prêter castrum et villani de Dovre^^ et quod ad honorem de Dovre pertinet, eccle- lo
siam de Fauresham^") cum pertinentiis suis dux oonfirînavit, et alia aliis ecclesiis a
me data vel reddita consiiio sancte Ecclesie et meo confirmabit. Comités et barones
ducis, qui homines mei nunquam^*") fuenmt, pro honore quem domino suo feci,
homagium et sacramentum mihi fecerant, saivis conventionibus inter me et duoem
facds; ceteri vero qui antea homagium mihi fecerant, fidelitatem mihi fecerunt sicut i5
domino. Et si dux a premissis recederet (""^ omnino a servitio ejus ipsi cessarent,
quousque errata corrigeret; filius meus etiam, secundum consilium sancte Ecclesie,
se inde contineret , si dux a predictis reoederet. Comités etiam et barones mei ligium
homagium duci fecerunt , salva mea fidelitate quamdiu vixero et regnum tenuero ,
simili lege quod si ego a premissis recederem, omnino a servitio meo cessarent, 90
quousque errata corrigerem. Cives etiam civitatum , et homines castrorum , que in
domûiio meo habebo, ex prec^to meo homagium et securitatem duci fecerunt,
salva fidditate mea quamdiu yixen) et regnum tenuero; iUi autem qui castrum Wa-
lingeford^) custodiunt homagium mihi fecerunt, et dederunt mihi obsides de fide*
litate mihi^^ servanda. Ego vero de caslris et munitionibus ^'^ meis securitatem taiem 95
duci, consiiio sancte Ecclesie, feci, ne dux, me decedènte, per hoc dampûum aut
iropedimentum regni incurrat. Etiam turris London[iensis] et mota de Windesor[es] ,
consiiio sancte Ecclesie, Ricardo de Luceio^'^ ad custodiendum tradite sunt; Ricai*-
dus autem de Luceio^'^ juravit in manuf"*) archiepiscopi, et in custodia^'') filium
suum obsidem dédit , quod post meum decessum castra predicto duci redderet. Si- 3o
militer consiiio sancte Ecclesie Rogerus de Luceio motam de Qxoneford , et Jordanus
(') regn. A. habebit b, — W solicet castram de Norwic. c. — W de Norwic c. — (<*) illas c. —
W prdaios b. — (0 denariam nominatim c. — te) cornes e^t c, — W concessit quicquid c. —
^) Pevenessdli b. — 0) hec castra et villas P. b. — (^) Faramosi c. — (0 castra et villas de Dovre 6.
— H Fearesham c. — W Dunq. hom. mei c. — W recederit b, — (p) Walynford b. — W mihi
omis dans c. — (') nrarationibus 6. — (*) Lcnadon, Rich. de Luceio et mota Windesores, cons.
sanc. Ec. , ad custod. tradite sunt b, — W Lucy c. — (") manum c. — W et custodiam c.
64 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
de Busseio^') firmitatem lincolnie custodiunt, et ligii homines ducis^^ sont, et jura-
verunt, et obsides inde dederunt in manu^'^ archiepiscopi , quod si ego deoederem,
dud munitiones sine impedimento redderent. Episcopus Wintoniensis in manu ^^^
archiepiscopi Gantuariensis coram episcopis affidavit quod , si ego decederem , cas-
5 tnim Wintonie et munitionem (*) Hamptonie duci redderet. Quod si diquis eorum,
quibus munitionum custodia commissa iuerit^^^ moreretur, aut a custodia sibi d^u-
tata recederet, consiiio sancte Ecciesie alius custos ibi statueretur, postquam ilie
recederet. Si vero aliquis de ^'^ hiis , qui meas munitiones custodiunt , contumax vei
rebellis fiierit^^ de castris sdlicet que ad coronam pertinent, communi consiiio
10 ego et dux nos inde continebimus, donec^*) ad voiuntatem utriusque^^ cc^atur
satisfacere. Archiepiscopi, episcopi atque abbates de r^^o Anglie ex precepto meo
fideiitatem sacramento duci fecerunt. Bli quoque , qui in regno Anglie deinceps fient
episcopi^) vei abbates, idem facient. Archiepiscopi vero^^ et episcopi, ab utraque
parte , in manu c^erunt quod , si quis nostrum a predictis conventionibus recede-
i5 ret, tamdiu eum^") ecciesiastica justitia cohercebunt, quousque errata corrigat, et ad
predictam pactionem observandam redeat. Mater ^^^ etiam ducis, et uxor^**^ et firatres
ipsius ducis, et omnes quos ad hoc ^^ appiicare poterit, bec assecurabunt. In negotiis
autem regni ego consiiio ducis operabor. Ego vero in toto regno Anglie, tam in parte'
ducis quam in mea^^, regaiem justidam exercebo^'^
ao Testibus hiis^'^ : Theobaido Gantuariensi archiepiscopo ^*\ Henrico Wintoniensi,
Roberto Exoniensi, Roberto Bathoniensi, Jocelino Sarresberiensi ^*\ Roberto Lin-
colniensi, Yiario^'') Gicestrensi, Wîilieimo Norwicensi, Ricardo Londoniensi, Nigello
Heliensi^*\ Gyleberto Herefordensi ^^ Waltero Gestrensi, Waitero RoflFensiW, Gai-
frido de Sancto Asaph episcopis^*), Roberto priore de Beremundesey e , Otone^^
35 milite Templi, Wiiiielmo comité Gestrensi ^*^ Roberto comité Legecestrensi ^^^ Wii-
iielmo comité Gloucestrie, R^in[aldo] comité Gomvall[ie], Baldewino comité De-
veniez, Rogero comité Herefordie^, Patricio Sarr[esberiensi] W, Wiiiielmo de Alba
Maria, Alberico comité ^^ Rogero comité de Glara, Ricardo comité de Penbroc[ia],
(•) Buselo h. — W duci c, — W manum c. — W manum c. — W munitiones c. — W fuerat h, —
^) aliquis de omis dans b. — W extiterit h, — W quisque 6. — (i) utriusqne nostrum h. — W episcopi
deinceps fient b, — W vero omis dans c, — W eum cum h. — W Pater 6. — W et ejus uxor h, —
(p) onmes sui, quos in hac (. — i*Ù parte mea (. — i') just. exerc. r^alem (. — - (*) Testibas hiis
omnibus h, — (0 Gant, omis dans h. — (^ Gooelino Salesbnriensi h, — (^) Hilarioo h, — M Elyensift.
— (y) Hardefordensi h, — (■) Walt. Cestr. , Walt. Roff. omis dans h. ** (') episcopo après chaque
nom d'évêtfoe dans Rym, h, — W Otun b, — W Gicestrensi i, c. — W Leyoestrensi 6. — (•) Balde-
wino de Donyngton h. — 0 Rogero Harfordie 6. -— d) Salysberiensi h. — (W Rog. com. de Glara»
Rie. com. de Penbroc. omis dans h.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 65
Ricardo de Lucy^*^ Willielmo Martel, Richardo de Humez, Reginaldo de Wa~
ren[nia], Manafl9er[o] Biset, Johanne de Norwic. ^^ Ricardo de Camvilla^*^ Hen-
rico de Essexe^'^.
Apud Westmonasterium ^*).
LVir 5
Deiisle, n«55*
1 1 53-cominencement d'avril ii54* — Goventry.
Confirmalion à l'abbaye de Radmore delà ft villa de Canoc » , par Henri , dac de Nor-
mandie et Jt Aquitaine, comte d'Anjou,
A. Original perdu. lo
JB. G>pie dans un ancien registre, utilisé par les éditeurs du Monasticon Anglicanum.
a. Monasticon AngUcannm, t. V, p. 447, n" 4« «ex reg^tro de Stondey >.
Les pièces LVII * à LXV *, écrites en Angleterre et dans lesquelles Henri Plantegenét prend le
titre de duc d'Aquitaine, ne peuvent pas être antérieures à 1 153 ; c'est au cours de cette année que
le titre de duc d'Aquitaine apparaît dans les actes (n** LV, acte du 3i août 1 153). E31es ne peuvent i5
pas être postérieures aux praniers jours d'avril 1 1 549 date de son retour en France. On lit en effet
dans la chronique de Robert de Torigni (éd. Ddisle, 1. 1, p. a83, aimée 1 154) : « circa Pascha Hen*
ricus dux Normannorum transfretavit in Normanniam». En i i54i Pâques tomba le 4 avril. Les
docameots en question doivent donc être datés du 3i août ii53 (au plus tard) au oommoice-
ment d'avril 1 154. -^ Cette (nèoe et plusieurs des suivantes» quoique étrangères à la France, ont so
été introduites par M. Delisle dans son recueil, à cause des titres portés, pendant cette courte pé-
riode, par Henri Plantegenét.
Henricas, dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andegavorum (^), archi-
episcopis, episcopis, baronibus, justiciis^, vicecomitibus, et omnibus fidelibus et
amicis suis Francis et Anglis, salutem. ,5
Sciatis me concessisse et confirmasse in perpetuam elemosinam Deo et ecclesie
Sancte Marie de Rademore , et Willielmo abbati et monachis in Gisterciensi ordine
ibidem Deo servientibus , ad ecclesiam faciendam et officinas construendas , viUam
de Canoc, cum omnibus redditibus et pertinentiis suis, cum molendino de Wyrleya
et omnibus aliis rébus eidem ville pertinentibus, sicut Ranulphus comes Cestrie 3o
M Luceio h. — ^) Johanne de Port h. — (') GimaviUa 6. — (^) Extexe 6» — (') Dans la 2* édition
<k Rymer, la date de lien est suivie de la mention : • anno ab incamatione Domini nostri Jesu Christi
M.CLim. » Cette date n*a aucune valeur, — CO Normannie, Aquitanie, Andegavie a. — te) justi*
ciariua.
CHAETES KT DIPLÛMKS. — VII. 9
IMtUimiS lATIOaALB.
60 ACTES ANTÉRIEURS À LAVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
eandem villam eis dédit et cpncessit et caita sua confiruiavit. Quare volo et firmiter
precipio ut prefata ecclesia, et abba^ et mpuachi, predictam villam cum omnibus
pertinentiis suis, bene et in pace, libère et quiète et honoiifice teneant et possi-
deant.
5 Testibus : Rogero comité Herefordpe] , Walt. Maminot , Guarpno] Filio Ger[oldi]
camerario, Hugone de Pirie^'^ Rogero Klîo Ricardi.
Apud Coventriam.
Lviir
Delisle, n*56*.
lo ii53-€oinmencement d*avril ti54* — IKidley.
Cliarte de franchise accordée par Henri, doc de Normandie et d'Aquitaine, comte
d'Anjou, à V église de fVolverhampton.
A. Original perdu.
B. Copie dans on inspeximus publié par le Monasticon,
i5 a. Monasticon Anglicanuni , i. VI, part. Ill, p. i446.
Pour la date, voir la note chronologique du n"" LVII *.
H., dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andegavorum ^^'^ omnibus
archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis^''^ vicecomitibus, et om-
nibus amicis et fîdelibus suis Normannis et Anglis , sidutem.
3o Sciatis me concessisse ecdesie de Wlvronehamptona, capelle mee, omnem illam
libertatem quam habujt in tempore H. régis , avi mei , et omnem illam quietanciam
in bosco et piano, in pratis et pascuis, in aquis et extra, in viis et semitis et omnibus
locis; et canonicis ejusdem ecclesie eandem concedo libertatem et quietanciam.
Quare mando et firmiter precipio ut eadem ecclesia, capdla mea, libéra sit et quieta
90 ab omnibus consuetudinibus et exactionibus cum omnibus pertinentiis suis, et ca-
nonici omnia sua libère et quiète possideant , ne^*') quis eis dampnum vel molestiam vel
injuriam idiquam facere présumât.
Testibus : Rogero comité Herefordie , Waltero Iratre suo constabulario , Henrico
fratre suo, Gervasio Paganell. germano.
3o Apud Dudeleg[iam^.
(•) Sec a. — (^) Normannîe, Aquitanie, And^avie a. — W justiciariis a. — (''^ nec a.
AU tRÔNÈ D'ANGLETERRE. 67
LIX*
Ddide, n*57*.
I iSS-commencement d'avril i i5i ? — Gloucester.
Mcuidement de Henri^^\ doc de Nomumdie et d'Aquitaine, comte d'Anjoa, à Guil-
laume, évéque de Norwich, et à Hugaes, comte de Norfolk, pour le maintien des moines 5
de GUmcester en possession de leurs terres, de leurs églises et de leurs dîmes.
A. Original perdu.
* p
JB. Cojiie dans le cariuUire de Glouoester.
a. Hart, Hist. et cta^tiûarin.m , etc., Gloucestriœ, t. II, p. 34*
Voir )k noie cfaronologicpe du n*" LVII '*', i o
Henricus, dux Nonnannorum et Âquitanonim , et comes Ândegavorum^'^ Wil-
Idmo, Dei gratia Norwicensi episcopo, et Hugoni, comiti de Norfoicia, saiuteiu.
Mando vobis et predpio , et diiigenter precor, (juatinus monachis Gioucestrie ha-
bere &ciatis omnes terras et eoclesias et décimas ecdesie Sancti Pétri Gioucestrie
m
pertinentes , que apud vos sunt , ne aiiquid in partibus vestris auxiiii vestri vei justitie 1 5
penuria amittant.
Testibus : comité Herefordîe et Manaser Bisetlu
Âpud Gloucestriam.
LX*
Ddislc, n'SS*. ao
1 1 53-cominenceiiient d^avril 1 1 54.
Mandement de Henri, duc de Normandie et d* Aquitaine, comte ^ Anjou, à Eastache
Fils de Jean et à Josselin, « casteUanus Fruarii 9, touchant les biens donnés à l'athaye de
(*) Nonnannie, Aqnitannie, Andegavîé a.
^^ Ceat par errenr que rédileur a mis ici, entre crochets, les mots : «rex AngUseï». 11 a cru, à
tort, qii*il s'agissait de la période postérieure à 1 154.
68 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Gloucester par Renouf, comte de Chester, et par sa scgar Alix, veuve de Richard Fils de
Gilbert.
A, Original perdu.
B. Copie dans le cartidaire de Saint-Pierre de Gloucester.
5 a. Hart, Hist. et cartnlarînm, etc., Gioucestriœ, t. I, p. a^i*
Voir la note chronologique du n^ LVII *,
Henricus , dux Normannorum et Aquitanoram , et cornes Andegavorum ^*\ Eus-
tachio Filio Johannis et Jocdino castdlano Fniarii , salutem.
Mando vobis et precipio quod, sicut me diligitis, monachis Glouoestrie habere
lo faciatis omnia que de jure eorum sunt apud vos et nominatim quoddam molen-
dinum suuai apud CNneyam ex dono Ranulphi comitis Cestrie pro XL. solidis,
et aliud molendinum apud Taddewelle ex dono Aliz sororis ejusdem comitis pro
anima Ricardi Filii Gileberti, viri sui, et terram suam apud Coleby , ne auxilii ve^tri
penuria monachi predicti amittant^^. Hiis testibus^*^
i3 LXI
Ddisle, n'53* A.
ii53-cooimeiicement d*avri! ii5i.
Mandement de Henri, duc de Normandie et d' Aquitaine, comte d'Anjou, confirmant
la donation £une terre à Vahhaye de Gloucester par Renaud de Coches.
3o A. Original perdu.
B. G>pîe dans le cartnlaire de Gloucester.
a. Hart, HisL et cartulanamj etc., Gloncestrtm, t. II, p. i8a.
Pour la date, voir la note chronologique du n* LVII '*'.
Cette pièce n*a pas de date topographique; nous la plains ici parce qu*dle a été rédigée à la
35 même époque que les précédentes, et se rapporte au même établissement.
(■) Normannie, Aquitannie, Andegavie «. «— ^) omittant a. — H Ni lOMcr^îanj ni iute de lieu
dans le carinieire.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 69
Henrious, dux Nonnaimonun et Âqnîtaiioruin, et cornes Andeganorum ^'^ archi-
episoopb, episcopis, comitibus, baronibus, justieiis^^^ vicecomitibus, ministris et
fiddibas mis, sdutém.
Sciatis me oonœssisse et ooi^HrmaBse abbati et monachis Glouoestrte qtiandam
terram in Gloucestresira tpie Thaneworthe vocatur, quam Rainaldus de Coches m»- 5
dem monachis dédit in demosinam et carta sua confinnavit. Quare precipio ut
iidem monachi eandem terram in perpetuum habeant
Teste, etc.W.
LXII*
1 1 53-coininenceinent d*avril ii54* — Leicester.
Charte de Henri ^ dac de Normandie et d'Aquitaine, comte £ Anjou, pour l'abbctye de
• Bitlesden ».
A. Origîiial sceBé; Brilûh Muséum, Hariey, 84> c. 3.
a. Ed. Walter de Gray Bircfa, On the seais ofKing Henry ihe second (p. 6), avec des renseignements i5
sur les firagments de sceau qui subsistent.
PoUication par extraits : Ddisle, Introduction, p. i33, note 3.
Voir la note dironologique du n' LVII *.
Henricus , dux N<Mtn[annorum] et Aquit[anonim] , et cornes And[egaTorum] , om-
nibus archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus , justidis ^^^ vicecomitibus , et ao
omnibus amids et fideiibus suis Normannicis (*) et Anglis , sdutem.
Sdatis me concessisse et confirmasse donationem illam quam Emaldus de Bosco
fech Deo et monachis de ordine Gisterciensi de manerio de Bedesdena cmn omnibus
appendiciis suis, ad (undandam ibidem abbatiam ordinis Gbterciensis , et de tribus
earrucatis terre in Sigeresham que vocatur MarieUmd, et quicquid ad eas pertinet, s 5
et totam terram de Witefeld et de Dodeford , et quicquid ad iilas pertinet , et totam
terram de Westcote et terram Osberti de Wanci et Willelmi de Bolebec, sciiicet
Blacaham, et quicquid ad illas pertinet; et confirmo omnia illa que eis in demosina
H Normannie, Aquitannîe, Andegavie «. — ^) justiciariis a. — H Ni souêcripiions ni date de Uea
dmn$ le cm'îwlebe» *-• (') justiciariis a. — (*) Sic «.
70 ACTES ANTERIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
data sunt vel que ipsi mercati sunt. Quam firimter precipio quod sapradiGti lino-
nacfai predictas terras bene et in pace et 'libère et qmete et hononfice tenemt et
habeant in perpetuam eiemosinam , in bosco et piano , in pratis el- paseuis et om*
nibus aliis rdbus et iocis , cum omnibus libertatibos «t ttb^is consaetudinibus eisdiem
5 terris pertinentibus, sicut alie ecdesie ejusdetn ordinis sive in Anglia sîve in Nor-
manniia melius et liberius tenent; et voio et firmiter precipio ut sint qmete de sciris
et de hundretis , et placitis et querelis el ooomonibus et auxiliis et opEeralionibus , et
murdris et denegeld., et omnibus aliis geldis et hidagiis, et omnibus consaetudi-
nibus corone mee pertinentibus. Et precipio quod monachi, qui ibidem Dec ser-
lo viunt, bene et in pace, libère et quiète teneant, quietas et solutas omni seculari
servitio , ne aliquando aliquis inde requii*at consuetudinem uUam.
Testibus : Roberto comité Legecestrensi , Emaldo de Bosco , Gisleberto de Laceio »
Hugone de Pir., Wigano de Walengef[ord] , Roberto de Juvineio, Godefirido de
Quatremar., Herveo marescallo.
i5 Apud Legecestriam ('^
Lxiir
Ddisie, n*59*.
ii53-commencement dVvril ii54. — Warwick.
Donation faite par Henri, dac de Normandie et d^ Aquitaine, à V église de Saint-
30 Ceadda.
A. Original perdu.
B. Copie au Public Record Office, Charter Rolls, 18" année d^Edooard I*', inspeximus de 1190.
a. Inspeximus d'Edouard I^; CaiendarofChMrîer Rolls, t. Il, p. 347*
Potir la ^date, voir le n*" LVII*, note chronologique. Guillaume, abbé de Reading, inscrit, a la
s5 fin de cette pèoB^ en tète des lémohis, ne figàre pa» duâs la liste des abbés de Reâding; donnée
par Dugdak, Monoiticon AngUtanam, t IV, p. 3i.
Henricus, dux Normannorum et Acpiitanorum , et cornes Andegavorum,- omnibus
archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis^*), vicecomiti-
bus, et omnibus amicis et fidelibus suis, Normannis et Anglicis, safaitem.
Wi
, • . ••
juftticianis a.
') An dos : t G>nfirmatio ducis Henrid de Bydesden. » *— « Pour on ch^on de Bytlèiden. »
AU TRÔNE D'ANGLETERRE- 71
Sciatis 1)16 conoessisse et dédisse Deo et ecdesie Sandi Geadde et Waltero epbcopo
et omnibus successoribus suis, in elemosinam perpetuam, omnes terras de assartis
de foresta Ganoci de Langedona et de omnibu» pertinentibus ^'^ suis e|t de omnibus
terris episcopi, ubicuuque sint in foresta mea, qnicquid videlicet assarlatum fiiit ab
(Àkm usque ad Pentecosten quo fui apud Legreoeâlrtam , anno viddioet incamationis 5
Domini nûliesioM) eentesimo quinquageaiaio tercio. Quare volo • eA finniter precipio
ut predictus Walierus episcopus et suceessores sui omnes terras ilias in bona pace
et qoîete et libère et honorifioe teneant , ne quis eis injuriam vd molestiam aliquam
vel dampnum aiiquod &câre présumât.
Testibus : i^>bate Wiiielmo Rading[ie]^ Laurencio priore Goventrensi, Wiiieimo lo
Cumin, Ricardo de Humez conestabulario , Roberto de Dunestanvîiia , Manesero
Biset dapifero, Petro Fiiio WîUelmi dap[ifeip] Duddi[eie].
Apud Warwik.
LXIV*
Delisle, n» 6o*. i5
1 1 55-oammeDcement d^avril iiS4. — Westminster.
Coi^rmation par Henri, duc de Normandie et ^Aquitaine y comte d'Anjou, da manoir
de ■ Leddecumbe » à ïabhaye de Cbtni.
A. Origînai jwdié en cire verte sar cordonnet vert; Bibliothèque nationale, Boui^ogne 8o,
Qnni aiy. lo
B. Copie on expédition contemporaine, en écriture ang^se, portant à sa base une double incision
qui semble indiquer l'intention de sceller sur double queue, Bourgogne 8o, Cluny ai8.
■a. Ed. Bernard et Brud, Recueil des chartes de Vahhaye de Clany, n" 4i66, t. V, p. 5ao. —
h. Duckett, Charters of tJie andent ahbey ofQuni^ vol. i , p. 5a , d'après loriginal.
Voir la note chronologigne du n"* LVII*. Josselin, évéque de Salisbury, qui figure ici comme a 5
témoin, n'est devenu évéque qu'en 1 152.
H. , Oei gratia dux Nonn[annorum] et Aquit[anorum] , et cornes Ând[egavorum] ,
archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronïbus, justiciis, vîcecomîtîbus, et omnibus
fidelibus suis Francis et Anglis tocius Anglîe , salutem.
W Sic a.
à
72 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Sdatis qood ego concedo et confirmo Deo et ecciesiç Sancti Pétri Cluniac[eiisis] ,
et monachis ibidem Deo servientibus , manerium de Leddecumbe ^^^ in perpetuam
elemosinam , pro saiute Henr[ichi] régis, avi mei, et omnium anteoessonim meo-
mm, et pro propria sdute mea; quod manerium Stephanus rex dédit et assedit eis
5 pro centom marcis , quas pre&tus rex Henr[ichus] rex solebat dare annuadm eideni
ecclesiç Ciun[iaoensi]. Quare volo et firmiter preoipio quod predicta çcdesia et
monachi idem manerium bene et in pace et libère et quietç et honorificç in peqpe-
tuum teneant , cum onmibus pertinentiis suis , in bosco et piano et pratis et pasturis
et aquis et moiendinis et hominibus et teneuris eorum^ et cum omnibus libertatibus
lo suis, sicut unquam melius et plenius et liberius tenuit iliud Henrichus rex in manu
sua.
Testes : Teobaldus archiepiscopus Cantuariensis, Henricus episcopus Wintonien-
sis , Richardus episcopus Lundoniensis , Robertus episcopus Lincoi[iensis] , Jocelinus
episcopus Saresberiensis , W[i]lieimus comes Gloocestrie , Rainddus cornes Comubie ,
iS Robertus comes Legrecestrie, Richardus de Humet, Richardus de Luci, Wilielmus
Mart[el] , Manesses Bis[et].
Apud Westmonasterium.
LXV*
Delisle, n» 74*.
20 1 1 53-commeDcement d*avrii 1 154 ?
Ca^rmation des biens possédés en Angleterre par l'abbaye de Troarn, accordée à ce
monastère par Henri, duc de Normandie et d'Aqvdtaine, comte d'Anjoa.
A. Original perdu.
fi. Inspeximus de Richard II, en date du g novembre iSSy, mentionné par a et (. — C. Copie au
^^ Public Record Office, Exchequer, Transcript of charters, n*" a3.
a. Monasticon Anglicanam, t. VI, part. II, p. 1 io5, d'après un rôle de Richard H. — (. Qdendar
ofihe Patent Rolls, Richard II, 1 385-1 38g (igoo), p. 373; Inspexlmus du g novembre 1387.
Cf. Bruion cartniary, Somerset record Society' s publications, vol. 8, p. 7g-8i.
La présence de plusieurs comtes an{|^ab auprès de Henri Plantegenèt semble Indiquer que cette
3o charte a été expédiée pendant le séjour du duc en Angleterre ; le duc porte Id le titre de duc d'Aqui-
taine, qu'il a pris dans un acte du 3i août 1 153; U semble donc que la date de la pièce doive se
(■) Leddecumbœ fi.
AD TRÔNE D'ANGLETERRE. 73
phcer entre le 3i août 1 153 an plas tard» et le commenœment d avril 1 154. Il est peu probable
qu^dUe ait été rédigée en Franee; en ce cas, die pourrait être aussi de la partie de 1 154 qui s'étend
entre les mois d'avril et de décembre.
Henricas, dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândegavorum, archi-
episcopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, vicecomitibus, ministris et 5
omnibus fidelibus suis Francis et Ang^ totius Anglie , salutem.
Sciatis me dédisse et confirmasse Deo et Sancto Martino Troarni , et monachis
ibidem Deo servientibus vel servituris , pro anima mea et pro animabus patris mei
et matris mee et omnium antecessorum et amicorum meorum , elemosinas q[uas ha-
buerunt in toto regno Âng^ie tempore Henrici régis, ftvi mei, scilicet Rogentonam lo
et Horringeiam W et Horsleyam , que omnia Rogerus cornes Seroberiensis ^^ predicto
sancto dédit. Goncedo etiam très hidas terre, quas Heiiuinus apud Waltdn^*'^ et
décimas de Grafton ^'^^ et de Estretementon ^'^ et duas nuisuras in Gicestria ^^^ et deci-
mam de Mersetona, quam Orsmelinus dédit, et ecclesiam de M undreham ^^^ q[uam
Torstinus de Fontanis dédit, et decimam de Norbuma^^^ quam Raduiphus Bastar- i5
dus dédit, et decimam de Olfam^^^ quam Âlscio^) dédit. Goncedo etiam hoc quod
Robertus de Rom^oio dédit , scilicet ecclesiam Sancti Andrée de Witeneher , cum
terra sacerdotum et decimis que ad ipsam villam pertinent, et ecdesiam de Ma-
peldra, cum terra presbyteri et terra unius caruce, cum pratis adjacentibus ipsi
terre et decimis ipsius ville, et ecclesiam de Molanda^^^ cum sacerdote, et decimis 90
ipsius mansionis et terra ad unam carucam , cum pratis , et très hospites cum terra
sua; et in Espicevric^^^ unum hospitem, et ecclesiam de Warode, cum decimis quas
ipse Robertus predicto sancto dédit. Et prêter hoc volo et precipio quod decem hide
de Horsleya se acquietent pro septem hidis de omnibus geldis et omnibus rébus ,
sicut rexHenricus confirmavit per cartam suam. Et prêter hec precipio quod ecclesia 25
Sancti Martini de Troamo teneat bene et in pace terram et domos quas Johannes
filius Gilberti^"^ predicte ecclesie dédit, que sunt apud WyntonamW de feudo Sancti
Pétri de Hida.
Testibus : Willelmo cancellario, Reginaldo comité Gomubie^'*^ comité Gloeces-
trie^'^ Roberto comité Leycestrie^*"^, Rogero comité Herfordie, Patricio comité Wil- 3o
tescire, Humfiido de Buhun dapifero, Ricardo de Humez constabulario , Elia^"'
Gifiard.
W Haringeiam h. — W Seroberiensis h; Seroberiensis a, — W Waltan h. — W Grafan 6. —
(«) Estretementona h. — (0 Gcestra h. — ^) Mundrehan (. — 0>) Notbuma h. — CO Olfam 6;
Olfani a. — (i) Alscio a; Ascio h. — W Mollanda t. — W Espicewic b; Espiœmut a. — (") Gil-
l[ebert]i 6. — W Wintoniam. — W cancdlario régis comité Comubie h. — W Willelmo comité
Gloeoestrie (. — (1) Leercestrie (. — M Elîe &.
CHAVTES KT DIPLÔUES. — VII. I«
la#«nw»IK XATIOXALB.
74 ACTES ANTÉRIEURS À UAVÈNEMENT
Lxvr
Dellsle, n'6a*.
Avril-décembre ii54« — Caen.
Mcmdement de Henri, dac de Normandie et d'Aquitaine, comte d'Anjou, ordonnant
5 à Robert Fils de Bernard et à ses hommes de Caen d'assurer au prieur d'Ardenne la jouis-
sance de la maison qu'il possède à Caen,
A. Original perdu.
jB. Copie du xiv* s., dans le cartulaire d'Ardenne, conservé aux Archives du Calvados, H 117,
fol. 281 V'.
10 Round, n** 5i6.
V
Henri Plantegenêt ayant pris, dans sa formule de suscrîption, le titre de duc d'Aquitaine, au
cours du séjour qu'il fit en Angleterre (1 i55-i 1 54), et au plus tard le 3i août 1 153, les chartes
où il porte ce titre et qu'il a datées de localités françaises avant son avènement au trône doivent
être datées d'avril à décembre 1 154. D'après Robert de Torigni (éd. Dellsle, t. I, p. :i35), Henri
1 5 a rqNissé en France vers Pàqœs , soit dans les environs du A avril 1 1 54. Qtieniie de Blois , itH d'An-
gleterre, qui avait reconnu Henri pour son successeur, est mort à Cantorbéry le a 5 octobre 1 154,
mais Henri n'est pas reparti aussitôt pour prendre possession de ses nouveaux états ; il s'est em-
barqué pour l'Angleterre à Barfleur, le 7 décembre 11 54, et n'a été couronné, à Westminster,
que le ig décembre.
20 Heoiicus, dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavorum, Roberto
Filio Bernard! et hominibus de Gadomo , salutem.
Mando vobis et precipio quod faciatis priorem de Ardena tenere domum suam
de Gadomo liberam et quietam , sicut carta mea , quam inde habet , testatur. Et si
quid inde captum est, sine dilatione reddatur. Et si non fecerit, WiUelinus Filius
35 Johannis faciat, ne amplius clamoren audiam.
Teste Ricardo de Hummez constabulario.
Apud Gadomum.
LXVir
Delisle, n' 63 *.
3o Avril-décembre ii5à. — Caen.
Mandement de Henri, duc de Normandie et d'Aquitaine, comte d'Anjou, ordonnant
le maintien de Tabbé d'Aulnay en possession des églises de Cenilty.
A, Original autrefois scellé sur simple queue; Archives de la Manche, H ao.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 75
Pour la date, voir le b"* LXVI '*', note cfaronologiqae.
H. , dux Normannorum et Aquitanôrum , et cornes Andegavorum , P. de Sai sa-
lutem.
Precipio tibi ut facias abbatem de Alneto bene et in pace et juste tenere ecclesias
deCenilleio, sicut eas in curia mea disracionavit apud Rothomagum, et facias ei red- 5
dere quicquid Willelmus de Bruilleio inde cepit postquam illas disracionavit. Et si
non feceris, Ricardus de Haia illud faciat sine mora.
Teste Ricardo de Humetis constabulario.
Fer Rogerum archidiaconum.
Apud Gadomum. ■<>
Lxviir
Delisle, n* 64*.
Avril-décembre iiSà- — Caen.
Concession à vie, faite sous certaines réserves par Henri , doc de Normandie et d'Aqui-
tmne, comte d^ Anjou , à Guillaume d'Harcourt, trésorier de Bayeax, dune maison i5
avec jardin, sise à Beyeux, qui, après avoir appartenuaa trésorier Conan, était tombée , en
raison dune dette, entre les mains du roi Henri i'^ puis de son petit-jïls le duc Henri.
A. Original perdu.
B. G>pie du xin* s. dans le Livre noir de Téglise de Bayeux; Bibliothèque du chapitre deBayeux,
ms. ig3, fol. 5, n* i3. ao
a. Bourrienne, Antiquus cartularîns ecclesiœ Baiocensis, 1. 1, p. ig, n* i3.
Pour la date, voir le n* LXVI*, note chronologique.
Henr[icus], dux Norm[annorum] et Aq[uitanorum] et cornes And[egavorum] ,
H., archiepiscopo Rothomagensi, et onmibus episcopis, comitibus, baronibus,
justiciis , vicecomitibus , et omnibus suis fidelibus , salutem. a S
Sciatis quod quando dominia mea de Baiocis apud Gadomum recognita fiierunt
per sacramenta legalium hominum de Baiocb , inter alia recognitum fiiit regem
Henricum , avum meum , domum lapideam que fuit Gonani thesaurarii et virgultum
ejusdem post mortem ipsius Gonani in dominio suo habuisse propter trecentas
marcas argenti quas Gonanus, die qua fuit vivus et mortuus, ipsi régi Henrico 3o
debebat. Et quia predicta pecunia régi Henrico vei suo heredi a nullo Gonani herede
10.
76 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
postea reddita fuit, consideratione baronum meoram et domus et virgultum in
dominio meo remansit donec pecunia illa a justo Gonani herede michi redderetur.
Ego vero et domum iliam et virgultum Wilielmo de Herecuria, thesaurario
Baiocensi , tota vita sua habendam concessi , nisi supradicta pecunia a justo Gonani
5 herede intérim sibi redderetur. Post mortem vero Wiiielmi, Baiocensb episcopus
quicumque fuerit domum iiiam et virgultum libère et quiète perpetuo possideat,
donec sibi pecunia illa a justo Gonani herede reddatur. Quare volo et precipio ut
Willelmus thesaurarius domum illam cum virgulto tota sua vita libère et quiète et
honorifice modo supradicto teneat.
lo Testibus : Amulfo Lexoviensi episcopo, Ricardo de Humez constabulario, Ma-
nessero Biset dapifero , Roberto de Dunstanvilla, Jocelino de Bauliolo, Wilielmo Filio
Johannis.
Apud Cadomum.
Apud Cadomum facta est recognitio , sed apud Rothomagum concessio facta est
i5 Wilielmo thesaurario, et carta ibidem data.
LXIX*
Ddîsle,n*65*.
AvrilHlécembre ii54. — Fontevrault. ,
Confirmation par Henri, duc de Normandie et d'Aquitaine, comte d'Anjou, d'une
20 donation faite à V abbaye de FontevrauU par Jean Lecomie [Consule).
A, Original perdu, et dont le sceau n*existait plus, quand a été pris 1 extrait ci-dessous désigné;
conservé autrefois dans les Archives de Fontevrauit , liasse : titres de Saint-Jean-de-Villiers.
fi. Copie d après l'original, extrait; Bibliothèque nationale, ms. latin 548o, cartulairc de Fonte-
vrauit, 1. 1, p. log.
35 Round, io6o.
Pour la date, voir le n* LXVP, note chrondogique.
H., dux Norman[norum] et Aq[uitan[orum] « cornes Andeg[avorum] ,
Sciatis me , pro animabus patris mei et amite mee Matildis , abbatisse Fontis
Ebr[audi] , confirmasse Deo et ecdesie Sancte Marie de Fonte Elbr[audi]
3o quoddam furnerium de Vieriis , aJohanne cognomento Consule pre&teabbatie
datum
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 77
Testibus : Bemerio abbate Noer[iensi], Guillelmo abbate Sancti Mauri, Girario de
Bello Pratello, Matheo doctore ducis, Petro Guam., Mauricio de Ghorrun.
Apud Fontem Ebraudi.
LXX*
Ddisle, n- 66* et 67*. 5
Avril-dëcembre 1 154. *- Le Lîerra.
Charte de franchise accordée par Henri, duc de Normandie et d'Aquitaine, comte
Jt Anjou, à l'abbaye de Lire.
Deux originaux : A. Original autrefois sceiié sur douUe qaeae; en bon état; daté : ■ Apad Lemi >;
Archives de TEore, H ^38. — Photographjb. 10
J3 Original autrefois scellé 9nr double qnene, de la même dimension qae le précédent, et écrit
de la même main ^ mais entamé à droite par mie dédûmre; daté : ■ Apnd Lerm, in foresta
Conchiaram» ; ArchiTes de TEmie, H &38. — Photogiuphib.
Pour la date, Toir le n* LXVI'*', note chronologique.
H., dux Norm[annoram] et Aquit[anorain] , et cornes And[egaYoruin] , omnibus i&
comitibns , baronibus , justic[iis] , vicecomitibus , ministris et ^'^ fidelibus suis Anglie
et Normannie , sdutem.
Sciatis me concessisse et dédisse abbati de Lira et monachis ibidem Deo servien*
tibus^) q[uietantiam omnium rerum suarum propriarum per totam terram meam in
dominiis meis^'^ Quare volo et firmiter precipio quod nulius eos vei homines suos 90
alicubi in dominiis meis disturbet propter aliquam consuetudinem quam dare debeant
(le rébus propriis abbacie de Lira. Voloenîm quod inde quieti sintubique in dominiis
meis, et in^**) terra et in mari et in portu et in aliis locis.
Testibus : Roberto de Novo Burgo, Roberto de Dunstanvilla» Jocelino de Baill[o-
lio], Radulfo de Toeneio, Henrico de NovoBurgo, Hugone de Pins, Hugone de 95
HamosIap[e].
Apud Lerru in foresta Conchiarum^*^
M et omnibus B» — - 0*) famulantibus B» — (') in dominiis meis omis dans B. — (**) et omis
dans B. — . (*) in foresta G>nchiarum omis dans A.
78 ACTES ANTÉRIEURS À LAVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
LXXr
Ddide, n" 68*.
Avril-décembre 1 154. — Le Lierni.
Confirmation des biens de V abbaye de Lire par Henri y duc de Normandie et JtAqaitaine,
5 comte d'Anjoa.
i
A. Original perdu.
B. Vidimus de iÂ2a; Archives deTEure; Lire, cfa. I, art. i, layette a, n*'XLVIb» (indîcatioa
de M. Benêt).
Pour la date, voir le n** LXVI*, note chronologique.
10 Henr[icus] , dux Norm[annorum] et Aq[uitanorum] , et cornes Andeg[ayoram]. • . •
Testibus : Roberto de Novoburgo, Henrico firatre ipsius et Henrico filio ejus, et
Radulfo de Toenio, et Roberto de Dunestanvilla « et Josoelino de Baliolio, et Hun-
frido et Hugone de Pirariis, et Hugone de Haumeslapai , et Roberto de Tumutte.
Apud Lerru.
i5 LXXII*
Ddisle, n* 69*.
Avril-décembre ii5â. — Le Mans.
Confirmation à V abbaye de Tiron, far Henri, duc de Normandie et d' Aquitaine ,
comte d'Anjou , d'une rente de vingt marcs d'argent à toucher sur le trésor de Winchester.
30 ^« Original scellé sur simple queue, muni de sa banddette; Winchester Collège, Hamble, n"* a.
Photographie du Rév. Salter, n* 1 10.
fi. Copie de la fin du xii' s. dans le Cartdaire de Tiron; Archives d'Eure-et-Loir, H 13749 charte
188. — C. Copie de ce cartulaire; Bibliothèque nationale, ms. latin 10107, p. aoi.
a. Lucien Meriet, Cartulaire de f abbaye de la Sainte-Trinité de Tiron, t. II, p. 87
7b Round, n"" 1000.
Pour la dale, voir le n'' LXVI*, note chronologique.
AU TRÔNE D ANGLETERRE. 79
Henricus , dux Nonn[annoram] et Aquit[anoniin] , et cornes And[egayorum] ,
omnibus archiepiscopis , episcopis , comitibus , baronibus , justiciis , viceeomitibas , et
omnibus fidelibus suis et amicis Francis et Anglis, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse monachis de Tirun , in perpetuam elemosi-
nam, XX. marcas argenti annuatim de thesauro Winton[ie] illis reddendas, videiicet 5
XV. marcas qnas rex Henricus eis dédît et uiater mea confirmavit, et alias V. marcas
quas Matiil[idis] imperatrix, mater mea, eis in incrementum dédit, sicut carta ipsius
testatur. Quare volo et firmiter preeipio ut ipsi singulis annis de firma Winton[ie]
iilashabeant, infesto Sancti Michaelis X. marcas et in Pascha X. marcas. Et qui
firmam Wint[onie] tenuerit, illas sine omni disturbatione eis in predictis terminis lo
reddat.
Testibus : Philippo Baiocensi ^iscopo , Amidfo Lexoviensi episcopo , Guilidmo
Genom[annensi] episcopo, Ricardo deHumetis constabulario , Gaufrido de Glaers.
Apud Genom[annis].
LXXIir i5
Ddisle, n* 70*.
Avril-décembre 1 154. — Lisieox.
• • I
Maniement de Henri ^ duc de Normandie et d'Aquitaine, comte d'Anjoa, aux barons
et justiciers da Bessin, au sujet d*une terre qui avait été rachetée par l'évéque de
Bayeux. 90
A, Original perdu.'
B. Copie du xm* s., dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de
Bayeax, nu. 193, fol. 5 v% n** i5.
a. Bourrienne, Aniiqnns cartulanns ecclesîœ BaiocensU, 1. 1, p. a a.
Pour la date, voir le n^ LXVP, note chronologique. a 5
H. , dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavorum , omnibus baro-
nibus et justiciis suis de Baiocasino , salutem.
Sciatis quod Willelmus Grassus clamavit quietam terram de Ancariis Philippo ,
opiscopo Baiocensi , que est de feodo suo , pro XX. marcis quas dédit ei Gadomi ,
80 ACTES ANTÉRIEURS À LAVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
quam habuit pater ejus de Roberto comité Gioecestrie, qui eam habuerat in vadi-
monio pro XX. marcis.
Teste Roberto de Novo Bui^.
Apud Lex[ovium].
5 LXXIV*
Delide, n* 76*.
Avril-décembre ii5â. •— Périguenx.
Mandement de Henri, doc £ Aquitaine et de Normandie, comte d'Anjou, pour l'abbaye
de Notre-Dame de Saintes, mentionnant une charte de la duchesse AUénor.
10 A, Original perdu.
a, Grasilier, Cartulaîre de Notre-Dame de Séantes, p. 37, n** 3o.
Pour la date, voir le n** LXVP, note dironologiqae.
Henricus, dux Aqaitanonun et Normannorum , et cornes Andegavorum , senes-
calco Pictavie et preposito Xanctonensi, et omnibus servientibus et ministris suis,
i5 salutem.
Mando vobis et predpio ut omnes res et possessiones ad abbatiam Sancte Marie
de Xanctonis pertinentes in pace et libère et quiète esse permittatis , sicut carte
quas a (undatione ecdesie sue sanctimoniales habent et carta Alienordis ducisse uxoris
mee testantur, nec aliquis in possessionibus earum herbergamentum aut questam
,0 aut procurationem aut cabalcatam aut exercitum aut quidlibet aliud vî aut terrore
ulterius exigat, set et vigeriam de homicidio, de furto, de raptu, de incendio prorsus
dimittatis. Precipio insuper vobis quatinus contra omnes qui possessiones earum
inquietaverint eas manuteneatis et defendatis , sicut res meas proprias. Si vero super
hoc amplius de vobis querimoniam audiero, gravem inde vindictam sine dubio
35 accipiam.
Testibus : Gaufrido Burdegalensi archiepiscopo , Phiiippo Baiocensi episcopo,
Amulfo episcopo Lexoviensi (*\ episcopo Agennensi, Gaufndo de Claers, Embione
de Malleone, Saldebrolio ^^ constabulario , magistro Bemardo.
Apud Petragoras.
(*} Lemoricemi a. — O») Sddeberto a.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 81
LXXV*
Delisie, n* 71*.
Avril-déoembre ii54. — Rouen.
Mandement de Henri, duc de Normandie et d'Aquitaine^ comte d'Anjou, aax cultiva-
ieurs de la forêt de Fécamp^ leur notifiant une sentence de sa cour^ en vertu de kufuelle la 5
dime de la terre, en cette forêt, doit appartenir à Vahbé de Fécamp.
A, Original autrefois scdlé, encore muni de sa simple queue et de son ligament; Archives de la
Seine-Inférieure, Série H, fonds de Tabbaye de Fécamp. — Atlas, pi. III.
Round, n" 127.
Pour la date, voir le n"* LXVI*, note chronologique. lo
H., dux Norm[annoram] et Aqpt[anoruin] , et cornes And[egavonim] , omnibus
illis qui in foresta Fiscanni terram colunt, sdutem.
Sciatis quod in curia mea oonsideratum est quod abbas de Fiscanno habeat deci-
mam de terra foreste Fiscanni , sicut prius habuit de pasnagio et feris. Quare precipio
firmiter ut eam ei pienarie reddatis. Et si non feceritis, Robertus de Novo Burgo i5
iUud fieri faciat.
Teste Arn[ulfo] ^iscopo Lexoviensi.
Apud Rothomagum.
LXXVl*
Delisle, n* 7a*. so
Avril-décembre 11 54. — Rouen.
Ratification par Henri, duc de Normandie et â^ Aquitaine, comte d'Anjou, de l'acte par
lequel Philippe, évêque de Bayeux, a concédé à vie au trésorier Gaillaame d'Harcourt
f ancienne maison du trésorier Conan et son jardin à Bayeux.
A. Original autrefois scellé sur cordonnet; Archives du Calvados, 6, Evéché de Bayeux. — Photo- 25
GRAPHIE.
jB. Copie du xin* s., dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de
Bayeux, ms. ig3, fol. 36 v", n* i36 bis. -— C, Copie d après l'original des Archives du Cal-
vados; BiMiothèque nationale, ms. latin ioo64t fol. i5.
GHABTBS KT DIPI.ÔIIE8. — VII.^ 1 1
mpftnixui «irioxALi.
82 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRESCE HENRI
a. Bourrienne, Antiquus cartularius ecdesiœ Baiocensîs, 1. 1, p. 166, n** i38.
Pour la date, voir le n** LXVI*, note chronologique.
H. , dux Nonn[annorum] et Aqiiit[anonim] , et cornes And[egayorum] , Hugoni ,
archiepiscopo Rothomagensi , et omnibus episcopis , comitibus , baronibus , justiciis ,
5 vicecomitibus , et omnibus fidelibus suis et amicis Normannie , saiutem.
Sciatis quod , quando dominia mea de Baiocis Cadomi recognita sunt per sacra-
mentum legitimorum hominum, quomodo tempore H. régis fuerant, inter cetera
ibi recognitum fuit quod rex H. , post mortem Gonani thesaurarii , domum ejus
lapideam cum toto masnagio et virgultum ejusdem Gonani , quod est extra murum
10 Baioc[arum], in dominio suo habuit, propter trecentas marcas argenti quas idem
Gonanus ei debebat in die qua fuit vivus et mortuus. Predictam vero pecuniam
Ricardus Baioc[ensis] episcopus postea régi reddidit, et rex concessit ei domum et
virgultum predictum cum pertinentiis » tenenda donec predicta pecunia a juste Go-
nani herede episcopo redderetur. Quapropter ego , consideratione baronum meorum ,
1 5 predictam domum et virgultum cum pertinentiis Philippo episcopo , qui de jure suo
illam esse dicebat, libère reddidi et concessi, tenenda sibi vei illî cui ea daret, donec
pecunia predicta a justo Gonani herede episcopo vel illi reddatur, cui ea dederit.
Quare volo et firmiter precipio quod Willelmus de Herowcur[ia] thesaurarius , cui
episcopus predicta donavit , domum illam et virgultum cum pertinentiis bene et in
30 pace , intègre et honorifice tota vita sua teneat » niai sibi intérim pecunia prefata red-
dita fuerit a justo Gonani herede. Post obitum vero Willelmi , domus et virgultum et
pertinentia in jus cujusque episcopi Baiocensis redeat, et sic illa Baiocensis episcopus
possideat, donec a justo Gonani herede pecunia supradicta sibi reddatur.
Testes vero recognitionis Gadomi facte et redditionis ibidem facte episcopo cousi-
ns deratione baronum hii sunt : Ricardus de Humez constabulus ^'^ Ricardus de Haia,
W. Filius Johannis, M. Biset dapifer, G. Filius Ger[oldi] camerarius, Robertus de
Dunstanvilia , Jocdinus de Baill[oIio], Ëudo Filius Gotberti^^^, R. Filius Exsuperii,
G. Filius Mabil.. Testes donationis thesaurario facte et carte sunt : M. imperatrix,
Am[u]fus] episcopus Lexoviensis , Man[asserus] Biset dapifer, Guar[inus] Filius Geroldi
3o camerarius, Robertus de Dunstan[villa] » Jocelinus de BaiIl[olio].
Apud Rothomagum.
(*) constabFs A, — ^) On avait écrit : Gobberti, puis an a gratté la liaste da premier b, de façon
à faire an i ; lecture incertaine.
AU TRÔNE JO'ANGLETERRE. 83
LXXVir
Ddisle, n' yS*.
Avril-décembre ii5à.
Confirmation par Henri, dac de Normandie et d'Atiuitaine, comte iV Anjou , des biens
ojppartenant aux religieuses de Haute Bruyère. ^
A, Original perdu.
*
a. Lebeurîer, Notice historique sur la commune iAcqvÀgny avant 1190, Kvreux, i86a, in-8% p. 88.
Texte défectueux.
Pour la date, voir le n** LXVI*, note chronologique.
Henricus, dux Normannorum et Aquitanoram , et cornes Andegavorum, archi- lo
episcopis et omnibus episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus , mi*
nistris et omnibus fidelibus et amicis suis Normannis , ssdutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse sanctimonialibus de ^ta Bruiera omnes
elemosinas que eis in Normannia rationabiliter date sunt, quicunque eas îUb dederit,
videlicet centum libras de reditu Guaraville, quas Amalricus, cornes Ebroicensis, i5
iliis dédit « et decem modios annone et centum soiidos de redditu [Achinneii],
et dono Isabellis de [Monteforti et Radulfi] , fiiii sui , et Rogerii de et gortum
unum apud Achinneium ex dono eorumdem. Quare volo et firAiiter precipio ut
ecdesia de Aita Bruiera et sanctimoniales ibi Deo servientes omnia supradicta bene et
in pace, libère, quiète et honorifice teneant et posstdeant sicut liberam et perpetuam ao
elemosinam.
Testibus Ph**" episcopo Camotensi ^*\ Roberto de Novoburgo , et aliis.
LXXVIII*
I^clisle, n- 76*.
31 mat 11 5^. — Fontevraalt. a5
Confirmation par Henri ^ duc de Normandie et d! Aquitaine , comte d' Anjou ^ des dona-
tions faites à l'abbaye de Fontevraalt par les comtes d'Anjou.
A. Artide final d*une grande pancarte sur laquelle sont transcrites plusieurs chartes des comtes
(') La fausseté de cette souscription est évidente. Uévèque de Chartres ^ en HSà, était Gosséin; son
successeur, Robert, a pris possession de ses fonctions épiscopales alors que Henri H était déjà roi.
II
à
84 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
d'Anjou pour 1 abbaye de Fontevrault. Original; Archives nationales, L 1018, dossier 1,
pièce a^ (olim i6o3).
Et ego Henricus , Dei gratia dux Normannonim et Aquitanorum comesque Ande-
gavonim, anno ab incamatione Domini MCLIIII, xn kdendas junii, concessi et
5 confinnavi apud Fontem Ebraudi omnes donationes et confirmationes prescriptas ab
avo meo factas.
Testibus his : Engelbaudo Turonensi arcbiepiscopo , Phylippo Baîocensi , Ârnuifo
Luxoviensi episcopis, Matheo Sancti Florentii, Bemerio Nogeriensi abbatibus, Guil-
lebno fratre meo, Gaufrido de Rancone, Guidone de Sabloio, Ricardo de Homez,
1 o Guillelmo Filio Hamonis , Jordano Taxone , Fulqoueio (510) Paganelii , Hugone de Pocé.
Cette grande pancarte fait suite à deux autres qui sont conservées dans* le même carton
(L 1018, dossier 1 , pièces 1 et a). La note ajoutée par ordre de Henri Plantegenêt est placée à la
fin de la deuxième colonne, à droite; elle est d'une autre écriture que les documents transcrits sur
la pancarte. Tout en bas de cette grande pièce, et au milieu, se trouvent quatre croix, accompa-
i5 gnées de noms :
Fuloonis
oomitis
crux
Heliae
Si
bma
Go
fredi primogeniti
Ces noms sont ceux de Foulques, comte d'Anjou, qui mourut roi de Jérusalem, de son fils
aine, GeofTroi le Bel, ou Plantegenêt, de son fils Hélie et de sa fille Sibille. Inmiédiatement aur
ao dessous ont été tracées la croix et la souscription de Henri Plantegenêt :
Crux
Henrici ducis
Norm[annorum] et Aquitanorum
oomitisque Andegavorum
Les mots Aquitanoram et Andegavorum sont en toutes lettres; le mot Norm n'a pas de termi-
90 naison.
La pancarte n" a^*, qui se termine par la confirmation du duc Henri , est décrite dans un voliune
des Archives de Maine-et-Loire qui date du xvii* s. et qui est intitulé, au dos : Fontevrault, extrait
des cartvlaires, chartes, obituaires, registres (p. 355). Voir Tlntroduction, p. i3a.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 85
LXXIX*
Delisle, n' 78*.
Acte de Geaffroi, archevétiue de Bordeaux , pour le monastère de ,Fontaine-le-Comte ,
mentionnant le principat de Henri comme duc d'Aquitaine. ^
Cité par M. Alfred Richard, Histoire des comtes de Poitou, t. II, p. 11g, d'après un original con-
servé anx Archives de la Vienne, Fontaine-le-Comte, n"* 7.
Nons ne donnons pas le texte de cette pièce, qui n'est pas de Henri II et ne mentionne aucun
acte de lui. Dans un autre acte du même archevêque, en date du 2a octobre 11 53, la duchesse
Aliénor est seule mentionnée : «Alienordi autem ducatum Aquitanie obtinente». Alf. Richard, 10
Hist, des comtes de Poitou, t. Il, p. 116.
t Domino Enrico ducatum Aq[uitanie obtinente. »
LXXX*
Delisle, n"* 77*.
Octobre 11 54. — TorignL i5
Notification faite au siège de Torigni par Henri, duc de Normandie et d'Aquitaine,
comte d'Anjou, de l'acte par lequel Geoffroi de Clinton a engagé la terre de Douvres à
Philippe, évéque de Bayeax, et reconnu au trésorier de Bctyeax la terre de « Conion ».
A. Original perdu.
B; Copie du xm* s., dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de ao
Bayeux, ms. ig3, fol. 3 v% n* 7. — C. Autre copie dans le Livre noir, fol. 8, n* a6.
41. Bourrienne, Antlqwu cartularias ecdesiœ Baiocensis, t. I, p. i3.
Round, n** i44i-
Henri Plant^nét a par deux fob assiégé le château de Torigni-sur-Vire, en 1 i5i et en octobre
1 154, ainsi que l'atteste Robert de Torigni; Henri prenant ici le titre de duc d'Aquitaine, la pré- 3 5
sente charte a été donnée lors du second siège (Robert de Torigni, éd. Delisle, t. I, p. 286),
86 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
Henricus , dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavonim , Amulfo ,
Lexoviensi episcopo , et Ricardo de Haia dapifero , et omnibus aliis justiciis suis ,
salutem.
Sciatis quod Gaufndus de Clintonia recognovit coram me in exercitu Torigneii ^"^
5 quod ipse posuit terram suam de Dovera in vadio Philippo, Baiocensi episcopo,
pro XXX. iibris Andegavensis monete, donec ipse Gaufridus vei justus hères suus
reddat predictas XXX. libras Baiocensi episcopo. Recognovit etiam quod terra de
Conion remansit thesaurario Baiocensi quieta a festo Sancti Michaelis quod est in
anno quo pax facta est^^ inter regem Francorum et ducem Normannorum in tribus
lo annis; et postea, si ipse Gaufridus inde aiiquid reclamaverit, episcopus Baiocensis
vei thesaurarius ei inde rectum teneant.
Testibus : Roherto comité Leicestrie ^^\ et Rogero archidiacono Baiocensi.
Apud Torineium.
Lxxxr
i5 Ddisle, n" 80*.
Vers le 7 décembre 11 54. — Barfleor.
Notice des conditions dans lesquelles Henri, comte d'Anjou et dac de Normandie, se
préparant à passer en Angleterre pour prendre la couronne, maintint l'abbaye da Roncerai
dans la jouissance de ses droits sur le bois de Laiai.
ao A» Original perda.
B, Transcription faite, au xn' s., sur le rôle I du cartuiaire du Roncerai, charte 64.
C. Copie de Dom Housseau; Bibliothèque nationale, collection de Tooraine, vol. V, 1773*
a. Marchegay, Carttdaire de Vahbaye du Ronceray [Archives t Anjou, t. III), p. ia3, n^ glxxxv.
C'est le 7 décembre 1 1 54 que Heuri Plantegenét s'est embarqué à Barfleur pour aller se faire
a 5 couronner en Angleterre. La présente notice a dû être rédigée au mom^it de son départ, ou peu
après cet événement.
Quoniam homines et eorum memoriam more fluentis aq[ue de die in diem pre*
terire conspicimus, res gestas ad memoriam diutumiorem scripbere disposuimus.
Modemorum igitur scientie et posterorum noticie cognitum fieri volumus moniides
W Torineii C. — W Fuit C. — («^ Legr. C.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 87
Sancte Marie Garitatis damorem fecisse Gaufirido comiti Andegavensium (*^ de Ni-
vardo Rupis Fortis » qui injuriam eis inferebat de suo bosco de Lateio. Cornes , audito
clamore, terminum posuit apud Brachesac. Ad terminum prefixum convenerunt in
curiam Th. abba[ti5sa] cum amicis et adjutoribus suis , et Nivardus simiiiter. In pri-
mis fecit questionem suam abbatissa et cartam suam indicavit , in qua continebatur 5
unde et a quo et quomodo habebat et tenebat ecclesia Sancte Marie boscum iilum.
Postea cornes accepit cartam iliam de manu abbatisse et legit ; deinde comes quesivit
a Nivardo a quo et per quem clamabat jus in bosco ilio de Lateio. Respondit Nivar-
dus comiti : «Domine, hoc quod juris habeo a vobis et per vos habeo». Ad hec
comes : tErgo nichil juris est tibi in bosco iiio, quia nuilum jus habeo in bosco lo
« ilio ». Postremo comes Nivardum considerans nidlum jus habere in bosco iilo, pre-
cepit abbatisse et monialibus habere boscum iUum solidum et quietum, exceptis
palis ad exclusas faciendas, et interdixit Nivardo ne de bosco iilo presumeret, nisi
soium ad turrem calefaciendam. Huic rei interiuerunt Gosfridus de Gleeriis, Gosienus
de Turon. , Pipinus de Turono {sic)\ Garinus de Belemo, Ghoan de Brachesac , Fri- i5
sonus de Brachesac, Mauritius de Lorré, Hugo decanus, magister Ruvallonus, Pa-
ganus Singe, Petrus Eudeiin, Turpinus, Garinus de Turono {sic)y Bertelotus Biet
Solem , Johannes Bachelotus et plures alii. In pace tenuerunt moniales Sancte Marie
boscum de Lateio vivente comité. Post obitum comitis, Nivardus caiumpniam fecit
super boscum de Lateio, et homines Sancte Marie cepit et captos in turre. posuit; ao
monides vero Sancte Marie, audita injuria Nivardi, conquestum suum Henrico,
comiti Andegavis {sic) et duci Normannorum apud Barbiflodium retulemnt. Uiic
enim iter suum parabat ad transfiretandum in Angliam ad suscipiendam coronam
regni Anglonim , hereditatem suam. Comes vero , ut audivit conquestum moniaiium
et injuriam Nivardi, mandavit [et] Gosleno dapifero suo commendavit ut, sicut s5
pater ejus boscum de Lateio liberaverat, ita et ipse proborum hominum qui affue-
runt testimonio eis iiberaret. Gosienus vero dapifer , acceptis litteris comitis , posuit
terminum Nivardo jurisfactendî monialibus. Ad terminum convenerunt Nivardus et
abbatissa Th. , cum testimonio proborum hominum in supèrioribus prenominato-
ram. Hii testes adducti [juxta] preceptum comitis boscum de Lateio liberum et 3o
quietum monialibus attestati sunt : Gosfredus de Cleeriis, Gosienus de Turono (51c),
Pipinus de Turono {sic)j Garinus de Belesmo, Choan de Brachesac, Frisonus de
Brachesac, Mauricius de Lorré, Hugo decanus, Magister Ruvellonus, Paganus
Singe, Pétrus Eudeiin, Turpinus, Garinus de Turono, Bertelotus Bet Solem,
Johannes Bachelotus, et plures alii. 35
<•> Sic. B.
à
88 ACTES ANTÉRIEURS À L'AVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
LXXXII*
Ddisle, n*8i*.
Vers le 7 décembre 1 154. — Barfleor.
Charte de protection accordée par Henri, doc de Nomumdie et d'A^vdiaine, comte
5 d'Anjou, à ïahhaye de Savigni.
A, Original perdu.
B, Copie dans le cartolaire de Savigni, exécaté à la fin du xii* s. ou dans les premières années du
xm*, et conservé aux Archives de la Manche, H non coté, pièce 563. — C. Copie diaprés le
cartulaire; Bibliothèque nationale, ms. latin 10078, p. 237*.
10 Round, n'usai.
C est le 7 décembre 1 1 54 qi:^ le duc s^est embarqué à Barfleur, pour aller prendre la couronne
en Angleterre.
Henricus, dux Nonn[annoriun] et Aquitan[orum] ('), et cornes And[egavoruin] »
omnibus justiciis et baronibus suis Nonn[annie] et Passeis, salutem.
i5 Sdatis me récépissé et retinuisse in protectione et manu mea propria abbatiam
de Savigneio, cum hominibus et possessionibus et omnibus pertinentiis suis, me
etiam Deo fidditer promisisse et vovîsse q[uod eandem abbatiam et omnia sua, ubi-
cunque in mea potestate sint, defendam et in pace et quiète et libertate custodiam.
Mando itaque vobis et firmiter predpio quatinus ipsam abbatiam et monachos et
3o homines et omnes res ad eam pertinentes, sicut res meas dominicas, ab omni mo-
iestia et inquietudine et injuria tueamini et defendatis. Precipio etiam et prohibée
ne aUquo modo paciamini predicte abbatie monachos vel homines sucs in placitum
vei querelam mi[t]ti de re aliqua unde fuerunt saisiti die iilo quo in Ang^am tran»-
fretavi. Quod si aliquis siq>er hoc meum preceptum illos inquietare vei quolibet
35 modo molestare presumpserit, tune vobis mando et, sicut me et mandatum meum
diligitis, precipio ut tam propere et tam pienarie de eo justiciam faciatis, sicut [si]
in me aut res mei dominii ipsam contumeliam faceret.
Teste Guillelmo Filio Ham[onis].
Apud Barbefluctum.
(*) Aquitanîe fi.
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 80
LXXXIir
Ddûle« n* 79*.
Vers 11 54.
Notification de l'acte par lequel, en la cour da dac, avaient été reconnus les droits de
Vabbctye da Boncerai sur le bois de Latai. ^
A. Origiiud perdiL
B. Transcription faîte, au xii* s., sur le rôle VI du cartulaire da Roncerai; Bibliothèque d*Angers ,
ms. &18 B, charte 65.
a. Marcfaegay, CartvMre de Vahhaye da Ronceray [Archives J^ Anjou, t. III), p. laa, n"* CLXXxnr.
Sciatis reoognitam et recordatum fuisse in ciiria mea per légales vavassores de 10
Brachesac qaod fuit recoguitum et concessum coram domino et pâtre meo comité
Andeg[aYorum] GaufHdo, quod boschum de Lateio est dominicum ecclesie Béate
Marie de Cantate Ând[egavensi] ad omnes usus necessarios , sine sartatione bosci et
sine palis ad exclusas faciendas in Ligeri ; et mortuum boscum est hominibus pre-
dicte ecclesie de Guria Petre, et pasnagium prefate ecdesie monialibus quietum. Et i5
ideo voie et presenti carta confirmo qaod predicta ecolesia et moniales ibidem Deo
servientes predictum boscum habeant et teneant cum pasnagio et omnibus aiiis
libertatibus et liberis consuetudinibus suis , ita bene et in pace et quiète et plenarie
et intègre et honorifice, sicut recognitum fuit coram domino et pâtre meo comité
Ândeg[avorum] , et postea recordatum in curia mea per eosdem yavasores qui inter- ao
(iierunt ilii recognitioni , scilicet : Ghoan de Brachesac, et Garinus de Beleme , et Encres
de Sorel, Radulfîis de Sâncto Saturnine, Raann vicarios, Friso mestivarius de
la Varenna; isti omnes sunt homines mei ligii et jurati.
Hiis testibus : Guiii[elmo] Filio Ham[onis], Matheo de Baugeio, Fulcone de
Cleer[iis], Raginaldo Rufo. 95
LXXXIV*
Ddisle, n' 8a*.
Vers 11 54. — Rouen.
Notice de l'acte par lequel Philippe, évéqae de Bayeux, Gaillaame de t Braiosan et
GuiUaame d^Harcourt, à la demande de Henri, doc de Normandie, ont donné aux Tem- 3o
pUers VégUse de a Samtinges ».
A. OrigîndL perdu.
GHAHTE8 KT DlfLÔMES. — TIl. 1 2
iwamniB SAnmiAu.
90 ACTES ANTÉRIEURS À LAVÈNEMENT DU PRINCE HENRI
B. Copie au British Muséum, dans le cartulaire des Templiers et des Hospitaliers d*Ang^eterre, ms.
Cottonien, Nero £ 6, f<d. i43.
a. Monasticon Angticanum, t. VI, part. II, p. 8ao, d'après B.
Noscant omnes Sancte Ecclesie fiiii, tam futuri quam présentes, quod Philippus,
5 Baiocensis episcopus, et ego Wiiielmus de Braiosa et Wiilelmus de Harecourt,
dedimus et concessimus Dec et Béate Marie et firatribus Templi Saiomonis ecciesiam
de Sumtinges, cum omnibus pertinentiis suis, liberam et ab omni secuiari consue-
tudine absoiutam , in perpetuam elemosinam.
Testibus : Hiiario Gicestrensi episcopo, in cujus manu hoc donum eis dedimus,
lo qui petitione et assensu nostro prefatam ecciesiam eisdem fratribus dédit atque
[jure] elemosine imperpetuum habere concessit, et teste Henrioo, duce Normannie ,
cujus rogatu hanc donatiohem eis fecimus, et Gilberto episcopo Herefordie, et
Simone de Tomabu, et fratrè Radulpho de Valtort, et fratre Henrico Malbane
. et fratre Henrico Anglîcô.
i5 Apud Rothomagum.
LXXXV*
Delisle, n'' 83*.
11 54. — [Rooen.]
Notificatibn par Philippe, évéfue de Bceyeax, à Thibaud, archevéiiae de Canterbury,
30 et à Hilaire, évéque de Chichester, de la donation faite par lài aax Templiers Jt Angle-
»
terre (ti* 82*), et souscrite, entre autres témoins, par le duc Henri et sa mère Vimpératrice
Mathilde.
A. Original perdu.
B. Copie dans le cartulaire des Templiers et des Hospitaliers d'Angleterre; ms. Cottonien, Nero
aS E 6, fol. i54- — Texte indiqué à M. Delisle par M. le marquis d'Albon.
Theobaldo, Dei gratia Gant[uariensi] archiepiscopo , et Hillerio, eadem gratia
Gicestrensi episcopo, Philippus, Dei gratia Baiocensis episcopus, salutem.
(De eadem donatione.)
Testes : Henricus dux Norm[annorum] ; Matildis imperatrix, mater ejus; Gilbertus
3o episcopus Heref[ordensis].
AU TRÔNE D'ANGLETERRE. 91
LXXXVI*
[83* A.]
Il 54? — Rouen.
Nouvelle not^cation de la même donation, faite à Thibaad, archevêque de Caniorbéry,
et à Hilaire , évéque de Chichester, par Philippe , évéque de Bayeux , rappelant que la 5
ilonation a été faite en présence du roi Henri, qui à ce moment était encore comte.
A. Original perdu.
B. G>pie dans le cartulaire des Templiers et des Hospitaliers d'Angleterre; ms. Gottonien, Nero
£ 6, fol. 1 54. — Texte indiqaé à M. Delisie par M. le marquis d'Albon. Coté 83* A dans les
copies de M. Delisie. lo
Theobaldo , Dei gratia Gant[uariensi] archiepiscopo , I[lario] , eadem gratia Gices-
trensi episcopo, (aliae litterœ de eadem donatione).
Hanc donationem feci apud Rotomagum, in presentia régis Henrici, qui
adhuc erat cornes, et in presentia episcopi Gicestr[ensis] , et Wiiielmi de Braiosa, et
WiUelmi de Harecourt i5
T[estes] : Simon de Tumebu , Willeimus de ManneviUa.
19
• » •
ACTES DU RÈGNE DE HENRI IL
(1154-1189).
■ t
I
Deliflle, n*" i.
11 54* — Féeamp.
Notice constatant qu'à la demande da roi Henri, deHugaes, archevêque de Rouen, de
f impératrice Maikilde et des bourgeois de Rouen , Henri, abbé de Pécamp , a donné quatre 5
acres de tetre aux lépreux de Rouen.
«
A. Original. Parchemin, très détérioré. •*- Archives nationales, S dSSg, liasse rdative à la mala-
drerie du Mont-anx-Malades , près Rouen , n*^ 4- An dos la mention : « de terra vinee Fiskampi »
(xu* on XIII* s.).
B. Copie dn XTii* s. Papier. Archives nationales, S. 4889, liasse Mont-aux-Malades, n** 5. 10
Cette donation, datée de 11 54, a été faite à la prière dn roi Henri, tpreoe et petitione régis
Henri juniorisi, et de sa mère Timpératrioe Mathilde^ sans doute pendantlesjours que le nouveau
roi passa en Normandie, après la mort de son prédécesseur Etienne de Blois, arrivée le 25 oc-
tobre 1 1 54 , et avant son embarquement pour l'Angleterre « qui eut lieu à Barfleur, le 7 décembre
suivant. Il y a donc lieu de croire que Tacte a été rendu entre la fin d*octobreet le commencement iS
de décembre 11 54* Cependant, la date de 1 154 pourrait aussi s^appliquer aux premiers mois de
notre année 1 1 55 , si le rédacteur de lacté a suivi le style de Pâques ou celui de TAnnonciation.
«
GTEOGRAPHUM .
(') quod Henricus abbas Fiscanni quintos, consensu et assensu
totins capituli, prece et petitione régis Henrici junioris domnique Hugonis ao
venerabilis archiepiscopi Rothomagensis , Mathildis quoque imperatricis , necnon
bominum et burgensium Roth[oinagi] , II. acras terre concessit leprosis
Roth[oinagi] , duas inquam ex dono suo , duas quoque ex dono abbatis Rog[eri] pre-
^*} Les premiers mots ne sont plus lidUes .
94 HENRI IL
decessoris sui, quietas omnino a decimis [a parochianis] (*' [et ab] omni con-
suetudine libéras, et contulit absolute, ea tamen convenientia ut, antequam hoc
confirmatum fuisset, priori de Sancto Gervasio II. libre piperis ad Natàie^^^ Domini
pro censu prius reddebantur. Et ut sigilli confirmatione ratum id foret et firmum ,
5 Willeimus clericus, capellanus eorum, II. cereos de II. solidis per ^ingulos annos
ad festum Sancti Gervasii ejusdem loci priori pepigit reddere , et unam iibram in-
censi, dimid[iam] ad festum Sancti Gervasii [et dimidiam] ad festum Sancti Egidîi ;
porro II. alias acras terre de feodo Sancti Gervasii , quas predictus clericus .... abbas
et monachi solam et quietam et ab onmi consuetudine liberam ^'^ eidem con-
0 cedunt, eo tamen tenore ut et idem Willeimus cuilibet ecciesie pro infirmaria vei
ecclesie Fiscanni et non alibi predictis miseris^''^ unum panem in de
Sancto Gervasio misericorditer in eiemosinam concédant. Pro bac itaque favoris
gratia, terre dico, non elemosine, II. sextarios olei ecclesie idoneum (^ic), ad Natale
Domini unum et ad festum Sancti Gervasii unum , per singidos annos clericus vel
1 5 qui tenuerit reddere débet* Hoc eciam concedit Rogerus presbiter dé Safoctô G^rva&iôu
Actum est apud Fiscannum , anno ab incamatione Domini ^X^Xf. UU'', in jNre-
sentia domni Roberti prioris et totius conventus. Ex utraque parte testes extiterunt :
Willeimus de Idmotvilla et Rogerus abbas firater ejus^*) et Gaufridus de Cremi et
Hugo de Hai'd[on]vîllaî^^ et alii quamplurimi +.
ao II
Delîftle, n' 4.
Il 55, fin de mars. — Londres.
Concession à V archevêque de Rouen du manoir de Kilham en échange de revenus A
• Gisors.
iS A. Original autrefois sodlé, aux Archives de la Seine*Inférieure, G ioà'j ; ia queue de parchemin
et la petite attadie ont été arrachées. — Atlas, pi. IV.
B* Girtttlaire de Téglise de Rouen, conunencenient du xii^ siècle; Bibliothèque de Rouen, ms.
1193, fol. a6v%B'8.
Round, n*" id.
(■) Les mots ta parochianis», {115 autrefois par un archiviste grâce à Femploi de réactifs, ne sont
plus visibles aujourd'hui, — ^) Ce mot, déchiffré autrefois, n'est plus lisiUe. — - (*) un mot Ulisihle. —
î*^) miseris B. — W et Rogerius presbyter ejus B, — (0 Harieviila B,
HENRI IL 95
Dans son Inlvodociioii (p. 67), M. Delîsfe ofaMTve qoe oet «de, par ieqael Henri U doom à
Hugues, ardievéqne de Rouen, le manoir de KJIham, en Yorkshire, en échange du domaine de
Gisors, fut conclu tout au commencement du règne, en effet, t Tarclievéque touchait les revenus
àe Kilham pendant les années II, III et IV du règne, c'est-À-dire déji^ en 1 i55-i 187 ». Et il ajoute
(p. 58) : tLa charte de donation est datée de Londres; elle a dû être faîte dans cette ville à la fin 5
du mois de mars 1 155, lors de la réunion d*évèques qui se tint à Londres peu de temps après le
couronnement du roi, auquel Tarchevèque de Rouen avait assisté». La a* année du règne pour
laquelle les revenus de Kilham furent touchés par Tarchevéque, oommen^t le 19 décembre 1 155 ,
la date : fin de mars 1 155, parait devoir être substituée à celle de 1 i55-i i58, portée à la table.
H. , rex Anglorum , et dux Normannoruai et Aquitanorum , et cornes Ândegavorum , 10
R., archiepiscopo Eboracensi, et omnibus baronibus, justiciis, vicecomitibus et om-
nibus ministris et fidelibus suis Elboracesire , salutem.
Sciatis me concessisse H. , arcbiepiscopo Rothomagensi, pro redditu suc de Gisor-
cio , quicquid rex H., avus meus, habuit in manerio de Kilum, omnibus diebus vite
sue bonorîfice tenendum. Quare volo et firmiter precipio quatinus ipse tota vita sua i5
bene et in pace , libère , quiète et honorifice predictum manerium teneat et habeat
cum omnibus rébus et consuetudinibus et libertatibus ad illud pertinentibus.
Testibus : Ârnulfo episcopo Lexoviensi, Phiiippo episcopo Baiocensi, Reginaldo
comité Gornubie.
■
Apud Lond[oniain]. *<>
III
I>eUsle, n** a.
1 1 55 , vers le 7 juillet. — Brtdgnorth.
Concession à Vahhé de Jamièges d'an droit de garenne dans sa terre de Hayling.
A. Origittid perdu. a 5
B, Cartulaire de Jumièges (en papier). Archives de la Seine-Inférieure, H non coté, fol. 35 v"".
— C. Inspeximns dlBdouard I*^, eh date du ai mai ia83, cité par Round, n* i5i. — D.
Inspeximus d'Édooaid II {i}i8), au PéMIc Record Office, Charter Rolls, Éd. II,
1 1* aimée, menlbr* 3.
41. Calendar ofthe Charter Roik, t. III, p. 38a , d après D. 3o
Round, n"* i54.
Ainsi que la démontré M. Ddisie (Introduction, p. 64), Bragia, ou Bridgnorth (comté de
Shrewsbury), fut assiégée, en 1 155, par Henri II, et défendue par Hugues de Mortimer, qui, sui-
vant Robert de Torigni, la rendit le 7 juillet de cette année.
96 HENRI IL
- H. , rex Angloram , et dux Normannoram et Aqaitanorum , et coine» Âodegavoram «
justiciis , vîcecomitibus et ministris suis de Suthantonscyra , salutem.
Goncedo quod abbas de Gemetico habeat warennam in terra sua de Halingeiai
sicut in eadem terra fuit tempore régis Henrici avi mei. Et prohibeo ne quis in ea
5 fuget vel leporem capiat sine licentia ejus, super [X.] iibras forifacture^
Teste Roberto de Dunestanvilia ^^K
Apud Brugiam ^\ in obsidione.
IV
Ddisle, n** % A,
1 o Probablement 1 1 S5 , vers le 7 jafflet — Bridgnorth.
*
Exemption de droits de tonUea dans les ports et Angleterre et de Normandie pour Vabhctfe
de Tintem*
A. Orignal perdu,
B, Inspeximus d'Edouard I** (iSoy) aa Pobiic Record OflSce, Charter Rdis, Ed. I*', 35* année,
i5 membr. 11.
a. Calendar ofthe Charter MU, t. III, p. 88, d'après B.
Cette pièce, datée de Bridgnortli, qoi fut assiégée par Henri II en 1 155 et se rendit le 7 juillet,
a sans doute été rédigée à la même époque que la précédente. Notons cependant que le Rév. Eyton,
p. 36, mentionne un séjour du roi à Salop (Shrewsbury) en 1 1 58, et que la date de lieu, ici, ne
20 parle pas du siège, tin obsidione ■. La date : vers le 7 juillet 1 155 nous parait, malgré tout, pins
vraisemblable. Les souscriptions ne fournissent aucune indication utile.
H. , rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andegavorum,
«
justiciis suis, vicecomitibus et ministris portuuoi maris de Hantona, de Hastingis, de
Dovra, de Depa, de Oistreham et de Barbefluctu, salutem.
3^ Precipio quod equi et omnes res monachorum de Tintema sint qoieti de theloneo
et passagio et pontagio et omni consuetudine, ne quis super hoc eos vel res suas
injuste disturbet , super decem librb forisfacture.
Testibus : Thoma cancdlario , Rie. de Humez constabulario.
Apud Brug[iam].
(•) Donestr. B. ~ (>») Drug. [lisez hrug.) B\
■^■. ■■ ' iJ---— ^
HENRI IL 97
Dellsle, n* 3.
11 55, vers le 7 juilleL — Bridgnorth.
Con/irmaiion de f église de Throwley à l'abbaye de Saint-Bertin.
A. Original perdu. 5
B. Copie du xni* s., dans le cartolaîre de Saint-Berlin, à la Bibliothèque de Boulogne, ms i46 A,
diarte 348.
a. Haigneré, Les chartes de SaiiU-Bertin, t. I, p. ^67, n* 6i4 (Tauteur attribue la charte au roi
Henri lU).
Round, n** i333. 10
Cette pièce est à peu près dans le même cas que la précédente, en ce qui concerne sa date ; die
a probablement été rédigée vers le 7 juillet ii55, plutôt quen ii58. GuérinFlIsdeGéroud,quon
y voit figurer comme témcnn, est mort, sdonH. Ddi8le(Introducti<m, p. 46g), dans Tété de 11 58*
H. , rex Ânglonim , et dux Normannonim et Aquitanonim , et cornes Andegavonim ,
archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et omnibus i5
ministris et fidelibus suis Francis et Anglis , salutem.
Sciatîs me concessisse et confirmasse Deo et abbati de Sancto Bertino ecclesiam
de Tmllega cum pertinentiis suis, sicut Hamo de Trullega eam illi dédit et concessit .
in perpétua m elemosinam, et sicut archiepiscopus Gantuariensb eam carta sua illi
confirmavit. Quare precipio firmiter quod predictus abbas et monachi de Sancto so
Bertino predictam ecclesiam cum pertinentiis sub teneant bene et in pace, quiète et
honorifice, sicut eam aliqpiis melius et liberius tenuit tempore régis Henrici avi mei.
Testibus : Thoma cancellario , Ricardo de Humetis constabulario , Guarino Filio
Geroldi camerario.
Apud Brug[iam]. aS
VI
Delisle, n** 10.
1 1 55 , septembre. — Windiesler.
Confirmation des biens et des privilèges des HospiUdiers en Angleterre. .
A. Original perdu. 3o
CHARTES BT DVLÔMES. — VU* l3
à
98 HENRI IL
B. Copie du xiii* s. ; Public Record Office, Cartœ Antufoœ, CC 12. — Photographie.
a. Edition d'après cet exemplaire : DelaviUe le Roulx, Carinlaire général des Hospitaliers, t. I,
p. 180, n* 238.
Eyton, p. 12.
5 L'indication : « Apud Wintoniam in concilio > prouve que cette pièce et la suivante sont de sep-
tembre 1 155. Voir rintroduction , p. 64-
H. , rex Angloruin , et dux Nonnannorum et Âquitanoruoi , et cornes Ândegavorum ,
archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis, vicecomitibus, baronibus,
ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Ang^s tocius Ang^ie, salutem.
10 Sciatis me concessise et confirmasse Deo et firatribus sancti Ho^italis Jérusalem
omnes donationes terrarum et hominum et elemosinarum que eis rationabiliter
facte sunt, tam in ecclesiis quam in rébus et possessionibus mundanis. Quare volo
et firmiter precipio quod predicti fratres et eonwx ministri omnes possessiones et
ecclesias suas habeant et teneant, cum soca et saca, et toii et theam et infan-
i5 geneth[eof], et cum aliis libertatibus et liberis consuetudinibus et quietanciis suis,
in bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et molendinis , in viis et semitis, in
stagnis etvivariis et mariscis et piscariis et grangiis et virgultis, infra burgum et
extra, et in omnibus locis et in omnibus rébus, solutas et libéras, et quietas de sciris
et hundr[edis] , et placitis et querelis , et murdris et wapent[acîîs] , et scutag[iis] et
20 geldps] et danegeldps] et hydag[iis] et assisis, et de operationibus castellorum et pon-
* tîum , et de ferdwita et de hengewita et de flemene fremthe , et de warpeni et aure-
peni, et de blodwita et de fihctwita, et de hundrepeni et de tethîncpeni, et quietas
de omni theloneo et passagio et pontagio et lestagio et stallagio , et de omni seculari
servitio et opère servili et exactione, et de omnibus aliis occasionibus et consuetudi-
a5 nibus secularibus, excepta sola justicia ^'^ mortis et menbrorum. Hec omnia eis
concessi in perpetuam elemosinam , pro Dei amore et pro anima régis H. avi mei, et
pro anima patris mei et pro salute mea et matris mee imperatricis, et A[iienore]
regine et puerorum,
Testibus : Toma cancellario , R[ogero] Eboracensi archiepiscopo , Ricardo Lundo-
3o niensi episcopo, R[oberto] Lincolniensi, Gpleberto] Herefordensi, W[illelmo] fratre
régis, R[oberto] comité Legrecestrie, R[eginaldo] comité Comubie, W[illelmo] co-
mité Waren[nie], Wpllelmo] comité Gloec[estrie] , H[ugone] comité Norfolcpe],
comité Patricio, R[oberto] de Novo Burgo, H[enrico] de Essex[ia] constabulario ,
(') justicic B.
HENRI IL 99
Ricardo de Hamez constabulario , Guarino Filio Geroldi camerario , Man[assero] Biset
dapifero , W[iiklmo] Filio Ham[oms] , Ricardo de Luci , Ricardo de Gampivilla.
Apud Wintonîam in concilie.
VU
Delisle, n^ ii. 5
11 55, septembre. — Winclicstcr.
Confirmation générale des biens de l'église Sainte-Foi de Longueville,
A. Original scdlé; Ardiives de la Seine-Inférieure, fonds du prieuré de Longueville. Sceau en cira
verte, à moitié brisé, sur cordonnet de soie rouge et verte. — Phototypib réduite, Atlas,
pi. VI. — Autre FAG-smiLÉ, Qievreux et Vemier, Les Archives de Normandie, pi. XIII. lo
B. Second exemplaire original, autrefois scellé; Oxford, New-College, Newington-Longuevîlle,
n*" i56. — Photographie réduite, n"* i des fac-similés du Rev. Salter. Le sceau n'existe plus.
C. Copie du xvr s. ; Bibliothèque nationale , ms. latin 1 0069 , fol. 8. — D, Copie du xviii* s. ,
Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, fol. ia5.
Round, n** 3a5. i5
Pour la date de cette pièce, voir Tlntroduciion , p. 64*
Henricus , rex Anglorum , et dux Normannoruoi et Aquitanonim , et cornes Ande-
gavorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comiUbus, justiciis, vicecomitibus,
rainistris et onmibus fiddibus suis tocius Anglie et Normannie, salutem.
Sciatb me concessisse et confirmasse Deo et monachis de Karitate Deo servien- ao
tibus in ecclesia Sancte Fidis de Longa Villa duas carretas in bosco meo de Awi ,
et mortuam boscum in jacendo sive stando , et duas masiuras terre in villa de Dimo ,
quas Columba tenuit, quas rex H[enricus] avus meus eis concessit, et preterea
quicquid eis rationabiliter datum est, scilicet : £x dono régis Willelmi Secundi duas
bennas apud Boscum Rohardi , solutas et quietas ab omni exactione. Ex dono Walteri -*■ 3
Giffardi , apud Longam ViUam , terram ad unam carrucam et feriam unam in die
Gonceptionis sancte Marie. Apud Sanctam Fidem de Bosco , ecclesiam et omnes pre-
bendas ad ipsam pertinentes, et feriam unam ad festivitatem sancte Fides [sic), Apud
Unfi*an\illam feriam unam in die sancti Audoeni, et ecclesiam, et quicquid idem
Waiterus babebat in suo dominio, in terris et molendinis. Apud Groiseium, quicquid 3o '
habebat excepto feodo Willelmi de Bosco Burdelli. Apud Hoskevillam, ecclesiam
i3.
À
100 HENRI IL
cum omnibus pertinentiis suis, et unam camicatam terre. Apud Loram, ecclesiam
et IIU. pondéra salis. Âpud Parvam Viilam, ecclesiam et duos hospites. Apud
Utrisportum, très burgenses cum consuetudinibus suis. Et ecdesiam Sancti Pétri de
Longa Villa cum omnibus pertinentiis suis , et unum molendinum infra curiam mo-
5 nachorum , et alterum in villa , et decimam molendinorum comitis et telonei et
totius census ejusdem ville, et modium unum vini in cellario comitis per annum ad
missas , et capellam de Colemaisnillo. Apud Longolium décimas molendinorum co-
mitis. Apud Loram, duas salinas et duas ambras salis. Inter Monasterium Villare et
Espovillam , terram quam comes Giffardus dédit Roberto Filio Gisleberti , que solebat
lo reddere LX. solidos. Ecclesiam de Bosco Wielini. Ecclesiam de Nova Villa , et quicquid
monachi babent in eadem villa. Ecclesiam de Alpigardo et feriam unam, et quicquid
ibidem babent. Ecclesiam Sancti Medardi. Ecclesiam Sancte Genoveve et homines
suos de eadem villa et unam camicatam terre. Ecclesiam de Ovilla et duos homines.
Ecclesiam de Herbervilla et terram que foit Radulfi de Wiliker, et quicquid Willel-
1 5 mus Ruendel et heredes sui eis in eadem villa dederunt. Ecclesiam de Angens cum
pertinentiis suis. Ecclesiam de Ansketevilla et IIII'* homines ibidem. Ecdesiam Sancti
Jovini cum pertinentiis suis. Ecclesiam de Sancto Germano de Magna Ecclesia.
Ecclesiam de Bosco Rohardi cum pertinentiis suis et cum décima telonei, et cum
décima molendini et panis domini. Ex dono Radulfi de Bosco Rohardi , ecclesiam
30 de Parva Prata, et très carrucatas terre. Ecclesiam de Groiseio et ecclesiam Sancti
Pétri de Valle cum pertinentiis suis. Ecclesiam de Bello Monte cum pertinentiis suis.
Ecclesiam de Canteleu. Decimam rusticorum de Hotot et decimam de terra Joscelini
de Cruvill[a] apud Sanctum Grispinum, et ibidem decimam molendini Osberti
Buffli. Decimam de Spineto, de feodo Walteri Giffardi. Decimam de Gurrel, de
25 terra Willelmi Galcetensis et Antelmi de Monteneio. Decimam de terra Gisleberti
de Hotot. Elx dono Radulfi de Gantel[eu] ibidem unum hominem. Apud Sanctum
Audoenum super Elnam , decimam de terra Gisleberti de Hotot et Antelmi de Risbot.
Decimam rusticorum E^ye Haket apud Tilium et apud Dodilinvillam. Apud Gerber-
viilam, decimam de feodo Walteri de Cantel[eu], et duos bonites apud Oskevillam.
3o Apud Dunum , ex dono Willelmi Filii Istanni et Radulfi filii sui , de feodo comitis
Warenne , duos homines. Apud Gerbervillam, terram Willelmi dapiferi, de dono
Walterii. Apud Osmundivillam, unum hominem de dono Willdmi de Sancto Au-
doeno. Apud Lambervillam , III. solidos, de dono Gaufridi de Fs^heriund[a]. Apud
Ermencivillam , terram et duas partes saline, de dono Roberti de Buteill[is]; et
35 ibidem, de dono Roberti Claudi, I. salinam, et ibidem, de dono Ernolfi, domum
suam et unam salinam. Apud Sotevillam , terram quam Radulfus de Wiieker eis
dédit. Apud Auteneium, IL homines, de dono Hugonis de Auteneio et Eudonis de
HENRI IL 101
Ovilla. Âpud Hermetviilam , m. acras terre, de dono Willelmi Filii Herberti. Âpud
Maisnillam Bemardi, L. acras terre, de dono Bernardi de Fossato. Âpud Boscum
Wiel[ini] , X. acras terre , de dono Jordani de Griketot. In molendino Âldolfi de Gerris ,
X. soiidos. Âpud Fuletot, unum hominem, de dono Willelmi de Gantd[eu]. Âpud
Monasterium ViUare , XX. soiidos , de dono Willelmi de ^[eiYilla , in molendino , et 5
unum hominem apnd Reibertot , et L apud EschenviUam , de dono Roberti de Nelvilla ,
pro anima Matildis uxoris sue , XL. soiidos. Âpud Boscum Rohardi , II. acras terre , de
dono Lamberti. Âpud Âidesyillam , I. masuram , de dono Hermeri , et ibidem alte-
ram terram de dono Walteri. Âpud Brametot , III. homines , de dono Âldolfi de Braci.
Âpud Escurmaisnillum , quicquid Jordanus de Saukevilla ibi habebat in terra et pra- lo
tis. Âpud Ric[ardi] Vill[am] , totam terram quam ibi habuit Willelmus de Maucumble.
Âpud Torci , U. homines , de dono Thome , et decimam molendini Hugonis , de dono
ejusdem Hugonis. In molendino de Âpevilla , L modium frumenti , de dono Ântelmi ,
pro anima uxoris sue. Terciam partem molendini Stabularum pro Ricardo de
Ric[ardi]villa. In molendino de Nigdla, dimidium modium firumenti, vel decimam. i5
Âpud Sanctum Âudoenum super Elnam decimam Walteri Soldarii , de dono ipsius.
Âpud Ric[ardi]villam , decimam tocius terre Willelmi Âvenel , quam tenebat de Ri-
cardo de Ric[ardi]Yilla. Duas garbas de tota terra quam Robertus , filius Hugonis de
Gundevilla , tenuit de feodo Walteri GiiTardi , quas idem Robertus reddidit Sancto
Âudoeno. Âpud Gundevillam, terram quam ibi habebat Walterus filius Baldrici, et ao
ibidem decimam terre quam Gislebertus de Gundevilla dédit. Âpud HameUum , III.
minas ordei et H. soiidos, de dono Reinerii de Evermou. Âpud Fleinvillam, dimi-
diam masuram terre, de dono Gaufiridi de Fleinvilla. Âpud Crovillam, de décima
molendini , XX. soiidos , et V. soiidos de redditu de Radulfo de Trubleviila. Âpud
BaskeviUam, unum hominem de dono Ântelmi de Hotot. Âpud Longam ViUam, 35
terram Hugonis Boyenec , quam dédit Sancte Fidei , concessione Gisleberti Watselini.
Âpud Ârcas , terram Willelmi filii Laudomari. Âpud Bemermeisnil , L acram terre ,
de dono Walteri de Grivilla. Âpud Ârchas , unam masui^am* Âpud Parvam Villam ,
IIII. masuras , de dono Radidfi de Willeker, quas tenebat de Gisleberto de Gantd[eu]
ipso concedente. Âpud Fraisnetum, II. masuras. Âpud Drosei, masuram Gaufiridi 3o
Enveisi , de dono Radulfi de Villeker. Âpud Barivillam , I. masuram. Âpud Oskevil-
iam, L masuram. Âpud Guncevillam, L masuram, quam mater Willelmi deHerber-
villa concessit , quando factus est monachus, concessu Willelmi firatris ejus. Âpud
Bretevillam , I. hominem , reddentem IIII. libras , de dono Walkelini de Becco , con-
cessu Roberti nepotissui. In foresta de Âlihermunt, capellam Sancti Remigii cum 35
hermitagio adjacente. Âpud les Bans Gomitis, L hominem, de dono Widonis de
Becco. ÂpudDunum, decimam molendini Gisleberti Ridelli. Âpud Herbervillam,
102 HENRI IL
III. solidos et VI. denarios in uno homine , de dono Eustachii. In Ângiia , de dono
Walteri Giffardi, Horewdam cum omnibus pertinentiis, excepto feodo Durandi.
Newetonam totam, excepto feodo Odonis. Âpud Weston[ani], quicquid Walteiiis
Giffardi habebat , cum ecclesia et pertinentiis suis. Similiter quicquid habebat in do-
5 minio apud Wichingham, excepto feodo Willelmiet Baduifi de Leonibus etBotreci,
ita quod monacbi sint quieti de conredio quod ibidem retinuerat Waltenis Giffiutli ,
quod fiiius ejus postea quietum damavit. Et terram de Retolvehagh et ecciesiam , et
decimam de dominio de Solebum[a] et de Merselai, et Singlesbergh[a] et Badeles-
don[a], et Brikella, et Blacchelai, Bulehov[a], Lugtona, Litecota, Bukingham, Mor-
1 o tuna , Lamport[a] ^"K Lilîngestan , Âkeleia , Becbantona , Bradewella , Fuchowrda ,
Policota, Chiltona, Uttona, Dortona,*Wikendona, Lechamsteda, Crendona, Kame-
tona , Chikisham , Âchetona , Elitona , Edingrava , Jerdislaia , Bodingesham , cum uno
hospite , quem ibi babent. Ecciesiam de HertIent[ona] , et decimam dominii cum
uno hospite. Ecciesiam de Strattona ad opus bostelarîe. Gapellam Sancte Trinitatis
i5 de Norwico. Decimam de dominio de Caveresham. Âpud Hanneiam II. homines.
Terram de Reppis , que reddit X. miliia allecium. Âkaleiam cum omnibus pertinentiis
suis. Decimam terre de dominio Hugonis Mascherelti. Preterea hospitale de Longa
Villa, quod Wdterus Giffardi et Ermeng[ardis] uxor sua fundaverunt et dederunt
monachis cum omnibus pertinentibus hospitali ad hospitandum pauperes , sciiicet
ao cum una camicata terre apud LongeYill[am] , et molendinum Tanerez, et dimidium
molendinum de Vaudrevilla , et boscum juxta hospitale , a via Gobin usque ad viam
que vadit de Waudrevilla in Âwi. Decimam quoque allecium suorum et piscium de
eweis suis de Longolio et de Nova Villa et de Puteis. Âpud Novam Villam , III. modios
salis. Juxta Monasterium Villare dimidium molendinum quod Paganus de Turefrei-
25 villa tenuit. Decimam molendini de Harefiuctu. In Ângiia, ecciesiam de Stokebi cum
omnibus pertinentiis suis , et decimam de dominio , que omnia pertinent ad predic-
tum hospitale. Preterea terram Ysabelle apud Guncevillam , quam dédit Sancte Fidi
[sic) concessu Nicolai et Roberti dominorum feodi. Decimam terre de Ânglekevilla,
quam Jordanus de Saukevilla dédit filie sue in maritag[ium]. Preterea ad infirmariam
3o monachorum ecciesiam [de] Witreham cum pertinentiis suis et decimam de dominio ;
ecciesiam de Greendona cum pertinentiis suis, et unam feriam apud Longieun Villam
in die Âscensionis Domini. Quare volo et firmiter precipio quod predicti monachi
omnia hec predicta teneant bene et in pace et libère et quiète et intègre et bonorifice,
in bosco et piano , in pratis et pascuis , in viis et semitis , in piscariis et molendinis ,
35 in aquis et mariscis, in burgis et extra, in decimis et ecclesiis, et in omnibus rébus,
(•) Lam|K>rl\ A.
HENRI 11. 103
cum soca et saca et toll et team et infiuigintheof et flemanesrevithe , et cuni omnibus
libertatibus et liberis consaetudînibus predictis tenementis pertinentibus , salvis rectitu-
dinibus episcopalibus et adiiis quas predicte ecclesie debent. Precipio etiam quod ipsi et
ministri sui sint quieti per totam Ângliara et Normanniam de telon[eo] et passag[io]
et pasnag[io] et omni consuetudine de rébus que ad proprios usus eorum peili- S
nuerint.
Testibos : Teobaido archiepiscopo Gantuariensi, Rogero arcbiepiscopo Eboracensi,
Ricardo epîscopo Lundonîensi , Roberto episcopo Lincohiiensi , Hylario episcopo
Gicestrensi, Gisleberto Her^ordensi, Willdmo Norwicensi episcopis, Thoma cancel-
lario, Reginaldo abbate de Radingis, Clémente abbate de Scireb[uma], Reginaldo to
abbate de Per8or[ia] , Roberto comité Legrecestrie , Hugone Bigot comité , Gaufirido
de Mangnavilla comité , H. de Essexa , Roberto de Nova Burgo , Ricardo de Humes
constabulario , Roberto de Sancte Marie Ecclesia.
Âpud Wintoniam, in concilio.
VIII '5
Ddisle, n** i3.
ii5S-ii56.
Donation du manoir de Clère à l'église de Rouen.
A. Original perdu.
B, Copie de la fin du xiii* s. , dans le cartulaire de l'église de Rouen ; Bibliothèque de Rouen , so
ms. 1193, fol. iiSfU^'aoS.
Round, n** 22.
Cest fSLT suite d'une faute typographique cpic cette pièce, à la table, est datée de ii5i-ii36;
il faut lire ii55-ii56. Ce qui est certain, c'est que Tacte ne peut pas être postérieur à 11 57,
puisqu'il porte la souscription du connétable Henri d'Essex, disgracié cette année, à la suite d'un 95
combat contre les Gallois. Ce même Henri d'&sex figure dans un compte de 11 55- 11 56.
Nous laissons donc subsister la date de 1 1 55-56 , tout en admettant qu'a la rigueur l'acte pourrait
être de 1157.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândegavo-
mm, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, vicecomitibus, baronibus et 3o
omnibus fidelibus suis Francis et Ânglis totius Ânglie , salutem.
Sciatis me concessisse Deo et Sancte Marie Rothomagensb ecclesie ad opus cano-
104 HENRI IL
nicorum suorum in commune totum manerimn de Glera , ita Uberum et quietum et
solutmn ab omnibus geldis et danegeldis et hidagiis et piacitis et auxiliis et omnibus
rébus et consuetudinibus , sicut rex Henricus avus meus habuit iilud in suo dominio ,
in bosco et piano , ita quod ad opus meum nichil inde retineo. Et si quis inde aliquid
5 tenuerit , dissaisiatur, nisi ex dono régis Henrici vel per brève suum iliud habuerit.
Goncedo etiam eis mercatum ejusdem ville et hundretum et forifacturam et justiciam
propriorum bominum suorum. Et hoc donum concedo ego perpetuaiiter in eiemo-
sinam pro anima patris mei et régis Henrici avi mei , et matris mee et antecessorum
et successorum meorum, et pro salute mea et statu regni md. Et volo et firmiter
10 precipio ut bene et in pace et honorifice teneant, et quiète de siris et hundretis, cum
saca et soca et toli et theam et infangenethief et omnibus aliis consuetudinibus, sicut
rex Henricus tenuit et habuit illud in dominio suo.
Testibus : Thbma cancdlario, Reginaldo comité Gomubie, Henrico de Exssexa
constabulario, Riccardo de Humetis constabulario , Wilielmo Filio Hamonis, Gua-
i5 rino Filio Giroldi camerario^*^
IX
Delisle, n* a4 B.
11 55-11 56.
Concession à Sohier de Qaenci delà* villa de Dakebi ».
3o A . Original perdu.
B. Copie du XIII* 8. ; Public Record Office, Cartm aniiquœ, n* K lo. — Photographib.
Nous ne connaissons cette pièce que par une copie du xiil* s. Le scribe a dû ajouter, par erreur,
après le nom du roi, la formule Dei gratia, étant habitué à la voir dans les actes de la fin du règne.
— Dans la table de M. Ddisie, la date 1 1 5 1- 1 1 56 doit être corrigée en 1 1 55- 1 1 56. L*acte pourrait
35 être, a la rigueur, de 1 157, année à kquelle remonte la disgrâce encourue par Henri d'Essex, qui
figure ici comme témoin.
CARTA SEUERI DE QUSNa.
Henr[icus] , Dei gratia rex Ângl[orum] , etc.
Sciatis me concessisse et dédisse Seihero de Quenci rillam de Dukebi cum omni-
3o bus apendiciis et pertinenciis suis , que Ânsdmus de Gonchis in eadem villa habuit ,
(") Pas de date de lieu dans le cariatatre.
HENRI IL 105
ipsi et heredibus suis tenendam de me et heredibus meis in feodo et hereditate pro
servicio unius miiitis. Quare yoIo et firmiter precipio quodipse etheredessui teneant
predictam terram bene et in pace , libère et quiète et honorifice , cum soka et saka
et toi et them et infongenethef, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in aquis et
stagnis, in molendinis et piscinis, in viis et semitis, et in omnibus aliis libertatibus
et liberis oonsuetudinibus.
Testibus : Roberto episcopo Lincol[niensi] , Toma cancellario , comité Reginaido
et comité Hereford. , Henrico de Essex. , et pluribus aliis.
Delisle, n'63 B. lo
Janvier 1 156. — Douvres.
Donation de l'église et* Erlingeham » ou priearé de Saini-Léonard de Stanley.
A, Original autrefois scdlé sur double queue; Bibliothèque Bodiéienne, Gloueestershire charter,
n* 2. — Photographie du Rév. Salter, n*" ag.
Pièce datée, à la table, de 1 156 ou 1 158. Henri II sW embarqué pour la France, a Douvres, i5
en janvier 1 1 56 (Eyton , p. 1 5 ) , et à Southampton ou Portsmouth , le 1 4 août 1 1 58 (Eyton , p. 4o).
La date de janvier ii56 est donc la seule qui puisse convenir ici. La souscription de Thomas
Becket, comme chancelier, prouve que Tacte ne peut pas être postérieur à 1 158.
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Ândegavo-
rum, J. episcopo Wigorniensi et omnibus baronibus et justicus et yicecomitibus , ao
et omnibus fidelibus suis de Gloec[estre]scyra et de honore de Berchelaio Francis et
Ânglis, salutem.
Sciatis me concessisse in liberam et perpetuam elemosinam ecclesie Sancti Leonardi
de Stanlegha ecclesiam Sancte Marie de Erlingeham cum omnibus decimis ejusdem
ville, in pratis et bladis et piscaturis et omnibus rébus, etunam virgatam terre apud a 5
Maismoram , quam Rogerus de Berchelaio dédit predicte ecclesie in elemosinam ,
liberam et quietam de geldo et omni consuetudine. Preterea concedo eidem ecclesie
sexaginta solidos per annum, scilicet hardacr[am] de Berchelaio, quam idem Roge-
rus ei dédit de redditibus suis , sicut carte régis H. avi mei testantur. Quare volo et
firmiter precipio quod predicta ecclesia Sancti Leonardi et monachi ibidem Deo 3o
servientes bec predicta libère et quiète et honorifice teneant , cum omnibus liberta-
tibus et liberis oonsuetudinibus suis.
CHARTES ET DIPLÔMES. — VU. 1 4
iiii>r.:Msaii satiosau.
106 HENRI IL
Tcstibus : T. canceliario , comité Regin[ddo] , Ricardo de Hum[etb] constabulaiio »
M. Biset dapifero, W. Filio Geroldi camerario.
Âpud Dovr[ani] , in transitu régis.
XI
5 Delisle, n' 63 G.
Janvier 1 1 56. — Douvres.
Donation du domaine de « fVateberga » à Foulques Fik de Guérin.
A, Original scellé sur simple queue; Oxford, Ail Soûls Collège, Whadborough , charte n** i. —
Photographie du Rév. Salter, n** a 8.
lo Voir la note chronologicpie de la pièce précédente.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âquitanoruni , et cornes Andegavo-
mm, episcopo Lincolniensi , et justiciis et vicecomitibus et ministris et omnibus fide-
libus suis de Legrec[estre]scir[a] , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Fulconi Filio Guarini et heredibus suis, ad tenen-
i5 dum de me et de heredibus meis, Watebergam cum omnibus pertinentiis suis, que
solebat reddere per annum régi H. avo meo X. libras. Quare volo et precipio quod
eam teneat per servitium co[r]poris sui ipse et heredes sui, ad tenendum de me
et de heredibus meis in feodum et hereditatem bene et in pace, et libère et quiète et
honorifice.
9o Testibus : T. canceliario , et Ricardo de Hum[etis] conestabulario , et Jocelino de
Bailiolio*
Apud Dovram , in transitu régis.
XII
Ddisle, n* i&,
3J 1 156. — Saint-Omer.
Donation à l hôpital de Saint-lnglevert, près ffissant, de la terre « de Ferleyajuxta
Lectonam » , et de divers aut'es biens,
A . Original perdu.
HENRI IL 107
B. Inspeximus d'Edouard V (ia85), au Public Record Office, Charler Rolls, i3* année d'Ed. 1*%
membr. a 4- — C Inspeximus de Henri IV« au Public Record Office, French Rolls, i'* année
de Henri IV, membr. la. — D. Inspeximus de Henri V, au Publ. Rec. Off., Patent Rolls,
1** année de Henri V, part. I, membr. 1 1, d*après un autre inspeximus, donné lui-même par
Henri III, à Wissant, le i8 décembre, la 4?* année de son règne; «Data apnd Sanctum 5
Audemalum. b — E, Inspeximus d*Edouard IV, au Publ. Rec. Off. , Patent Rolls ; 1 3* année
d*Ed. IV, part, i, membr. 6.
a. Manasdcon anglicanum, t. VI, part. II, p. 63g, diaprés C. Texte reproduit, avec corrections
par M. Delisle. — h, Calendar ofthe Charler Rolls , vol. II, p. 396, d après B,
Ikdiq. : Cakndar of Hie Patent RoUs, Henry V, vol. I, p. 3o, d*après D. — Cal. oftlie Pat, Rolls , 10
Edw. IV-Henry VI, p. 398, d'après E.
Eyton, p. 16.
Sur le passage de Henri II à Saint-Omer, en 1 156, voir l'Introduction, p. 64*
H. , rex Ânglonim , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavorum ,
episcopo lincolniensi, et justiciis et vicecomitibus et baronibus et ministris et omni- iS
bus fidelibus suis de Bedefordscire et Buckinghamscyre , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse in perpetuam elemosinam hospitali de Santin-
gefelda juxta Witsand et fratribus ibidem Deo servientibus terram de Ferieya juxta
Lectonam, usque ad terram ecclesie de Lectona, et usque ad terram Ricardi Filii
Wulwardi, et usque ad terram Gaufridi Mercatoris, et totam terram de Wyperleya ao
usque ad viam de Presteleya, et sicut via dividit usque ad Harpendenam, et in
manerio de Luttegersahala très hidas terre et decem acras foreste ad edificia sua
facienda. Et volo et firmiter precipio quod bec omnia predicta habeant et teneant
in pace et libère et quiète, in bosco et in piano, in pratis et pascuis et in omnibus
locis, cum omnibus libertatibus et consuetudinibus suis. a 5
Testibus : Thoma cancellario, et Willielmo firatre régis, et Ricardo de Humetps]
constabulario, et Warino Filio Geroldi camerario, et Manassero Byset dapifero.
Âpud Sanctum Âudomarum.
xir"
Il 56. — SaintrOmer. 3o
Mandement adressé aux agents des districts de « Lectona ^etde^ BrehoUa », en faveur
de l'hôpital de Saini-Ingleveri.
A. Original perdu.
i4
t
108 HENRI IL
B. Inspeximus d*Édoiiard II (iSig), an Public Record Office, Charter Rolis, i3* année d*Ed. II,
membr. 8.
a. Ccihndar oftlie Charter RoUs, vol. III, p. 4i4« diaprés B,
H., rex Ângloruni, et dux Nonnannonim et Aquitanoriun , et cornes Ândega-
5 vorum , toti halimoto de Lectona et halimoto de Breholla , sdutem.
Precipiovcpiod fratres de hospitaii de Santingefdda juxta Witsandam teneant
terram suam totam quam eis dedi in elemosinam , ita bene et in pace et juste et
libère sicut carta mea eis testatur. Et probibeo ne quis eis injuriam vel contume-
liam faciat.
lo Teste Thoma canceliario.
Âpud Sanctum Audemarum.
XIII
Ddisle,n* i5.
i i56. — Au siège de Mirebeau.
1 5 Ordre à Étard Poussin de veiller à ce que Vévéque de Bixyeax jouisse tibremeiU de la
lieue de Cambremer.
A. Original perdu.
B. Copie du xin* s.; Livre noir du chapitre de Bayeux, BiUiothècpe du chapitre de Bayeux,
ms. 193, fol. 4 Y% n*" la.
30 a. Bourrienne, Antùinus cartularius eeelesim Bahceiuîs, t. I, p. 18.
Eyton, p. 17. — Round, n* i&H^,
Sur le siège de Mirebeau en 1 1.56, voir l'Introduction, p. 65; ibidem j note 5, renvoi aux pièces
] a et 36 de la table, corr. pièces i5 et 16.
H., rex Anglonun, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
25 Yonim, Etardo Pulcino, salutem.
Precipio quod episcopus Baiocensis teneat in pace et quiète et libère leugatam
suam de Cambremer, sicut jurata fuit tempore Gaufiridi comitis patris mei et pré-
cepte ipsius , et sicut carta sua et mea testantur. Et si quis forisfecerit infira ter-
mines qui nominati sunt in cartis nostris , predicto episcopo plenam justiciam sine
3o dilacione facias. Quod nisi feceris, justicia mea Normannie faciat fieri.
Teste Roberto de Novo Burgo.
Apud Mirebellum in obsidione.
HENRI IL 109
XIV
Delisle, n** 16.
1 156. — An siège de Mirabeau
Ordre à Guillamne Fils de Jean défaire reconnaître les forêts de Vévé(fne de Bayenx,
et de lai faire à cet égard les restitutions auxquelles il peut avoir droit. 5
A. Original perdu.
B. Copie du xiii* s.; Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibtiothèque du chapitre de Bayeux,
ms. 193, fol. 9 v% n"" 36.
a. Bonrrienne, 1. 1, p. 43.
Sur le siège de Mirebeau en 1 156, voir l'Introduction, p. 65. 10
H., rex Âng^oram, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
Yomm, Willelmo Filio Johannis, salutem.
Precipio tibi quod , ex quo Baiocensis episcopus te requisierit , videas forestas suas
et facias recognosci quomodo fuerunt recognite tempore comitis Gaufridi patris mei
etprecepto suo» et sicut carta ipsius testatur. Et si quid injuste inde occupatum i5
[fuerit] super eum, totum ei facias reddi, et in eadem defensione de vasto et vena-
tione facias esse easdem forestas, in qua fuerunt meiius et iiberius tempore Henrici
régis avi mei. Quod nisi feceris, justicia mea Normannie faciat fieri.
Teste Roberto de Novo Burgo.
Âpud Mirebellum in obsidione. 90
XV
Delîsle, n' 17.
1 156. — Au siège de Cfainon.
Charte de sauvegarde pour les biens de l'abbaye d'Aunai.
A, Original perdu; signalé dans les inventaires des titres de Tabbaye d'Aunai faits au xvin* s. 35
(Archives du Calvados, H 661, p. 3o, H 663, p. 47)* Cette pièce n'existe plus dans le fonds
d'Aunai.
110 HENRI II.
B, Copie à la Bibliothèque nationale, ms. latin ioo63, fol. i34 et 147, d'après la pièce des Ar-
chives du Calvados mentionnée ci-dessus.
Eyton, p. 17. — Round, n* 5a4.
Sur le siège de Chinon en 1 156, voir Tlntroduction, p. 65.
5 H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum , omnibus justiciis et vicecomitibus et ministris suis Normannie, salutem.
Precipio quod abbas et monachi de Âlneto babeant et teneant in pace et libère et
juste et quiète omnes tenuras et eiemosinas suas in terris et decimis et moiendinis
et in omnibus rébus, ita quod nulius eis injuriam vei contumeliam faciat, quia ipsi et
10 omnes res sue sunt in mea custodia et protectione.
Teste Ricardo de Humetis, constabuiario.
Âpud Chinonem in exercitu.
XVI
Delisle, n' 18.
i5 1 156. — Au siège de Cbînon.
Concession de terres à Henri d'Oxford.
A. Original perdu.
B, Ancienne copie du xin* siède au Public Record Office, Cartœ AntUjuœ, D n*" 4a« — Photogra-
pniE.
20 Sur le siège de Chinon en 1 1 56, voir Tlntroduction , p. 65.
Garta Henrigi de Oxneford[a].
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andega-
vorum, arcbiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis, baronibus, vice-
comitibus , ministris et omnibus fidelibus suis An^ie , salutem.
25 Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Henrico de Oxeneforda et
heredibus suis in feodo et hereditate omnia tenementa et jura et acata sua que tenet
de me in capite, de quocunque teneat, et nominatim infira civitatem Oxeneforde,
terram Godwini avi sui, et*Eitwi fiiii sui, et terram Roberti avunculi sui, et terram
Willelmi Pictavensis avunculi sui , et terram Rogeri filii Wîgeri cognati sui , et terram
HENRI IL 111
Gaufiridi de Glintona camerarii cum una hida terre que ad eam pertinet que est apud
Waitonam extra civitatem Qxeneforde, quam Gaufndus filius predicti Gaufridi
camerarii ei dédit et hereditarie tenendam concessit, pro vadio suo de Gyflelai et
Gouelai; et extra civitatem Oxeneforde, exdono imperatricis domine et matris mee
et meo , Kinges molendinum cum omnibus pertinentiis suis , et in Wottesdune XX*^. 5
libratas terre cum pertinentiis suis Hbei*e et quiète habendas et tenendas donec
warisonem suam sibi vel heredibus suis donem de dominio meo vel de alia re sibi
et heredibus suis finaliter rémanente. Et terram quam Brientius filius comitis ei dédit
inGiopcote, per servicium quarte partis unius militis, ita tamen quod excambium
ei inde dabo ad valentiam, si terram illam de Giopcota in meum dominium capere lo
Yoluero. Et molendinum de Sillingeforda, cum omnibus pertinentiis suis , et omnes
terras suas et omnia acata sua infra civitatem Oxeneforde et burgum Warengeforde
et ubicunque sint alibi et de quocunque ea teneat. Quare volo et firmiter precipio
quod ipse et heredes sui habeant et teneant bec omnia predicta bene et in pace et
libère et hereditarie et quiète et honorifice , in bosco et piano , in pratis et pascuis , in i5
aquis et molendinis, in viis et semitis, in feriis et mercatis, infra burgum et extra, et
in omnibus locis et in omnibus rébus , cum soca et saca et toll et team et infongene-
theof « et cum omnibus aliis iibertatibus et liberis consuetudinibus et quietantiis pre-
dictis terris et tenementis pertinentibus.
Testibus : Willelmo fratre Régis , et Ricardo de Humetis constabulario , Roberto so
Filio Reg. , Raginaldo de Sancto Walerico , Warino Filio Geroldi camerario , Mann-
[assero] Biset dapifero, Henrico de Oilli constabulario, Roberto de Dunstanvilla ,
Willelmo de Lianvalai, Ricardo de Sancto Remigio, Philippo de Golumberiis, et
Roberto de WateviUa.
Âpud Ghinonem in exercitu. aS
XVII
1 1 56. — Au siège de Chinon.
Confirmation à Guitlaame, comte de Ghvu:ester, cousin du roi, des biens jadis tenas par
son père le comte , et des coutumes concédées aux bourgeois de « Bureford » et d'Oxford.
A. Original perdu. 3o
B. Inspeximiu d'Édonard Ui (i35o), aa Public Record Office, Patent Rolls, a4* année d Éd. III,
part. II, memb. sS.
«. Calendar ofthe Paient BoUt, Edward UI, vol. VIII, i348-i35o, p. 546, d après B.
112 HENRI IL
Sur le siège de Ghinon en 1 156« voir Tlntrodaction, p. 65.
Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum elÂquitannorum, et cornes Ânde-
gavonim, omnibus justiciis et vicecomitibus et ministris suis totius Anglie, salutem.
Precipio quod WiUelmus, cornes Glovecestrie , cognatus meus, teneat omnes
5 terras suas ita bene et in pace et libère et quiète et honorifice, sicut comes Robertus ,
pater suus, eas tenuit tempore Henrici régis , avi mei, et habeant in pace et intègre
et plenarie in omnibus locis et in omnibus rébus omnes illas libertates et quietancias
et libéras consuetudines quas habuerunt tempore comitis Roberti. Et sciatis me con-
cessisse liberis burgensibus ville comitis Willelmi de Bureford omnes libéras consuetu-
lo dines illas, quas habere solebant tempore comitis Roberti et tempore Willelmi co-
mitis, sicut carte illorum plenius testantur, et gildam et consuetudines quas habent
liberî burgenses de Oxenford in gilda mercatoria , quia volo ut ita sit.
Testibus : Ricardo de Hum[etis] constabulario, et Warino Filiô Geroldi.
Âpud Cbinonem in exercitu régis.
.5 XVIII
Delisle, n** ig.
11 56. — Ghinon.
Concession de quatre manoirs à Vahhaye de Chertsey.
A. Original perdu.
3o B, Ancienne copie du xiii* s.. Public Record Office, Cartœ Andquœ, D n* i6. — Photo-
graphie. — C. Autre copie du xin* s., Cartœ Antiqam, 00 n*" 5. — Photographie.
Sur le siège de Ghinon en ii56, voir l'Introduction, p. 65. — La date doit être maintenue
(Eyton, p. i8), malgré la souscription de R. , archevêque de Rouen, donnée par la copie des Cartœ
Antiquœ^ D. 1 6 ; U faudrait H. , Hugues d'Amiens, archevêque de Rouen jusqu'au 1 1 novembre 1 1 64.
a 5 H. , rex Anglorum , [et] dux Normannorum et Aquitanorum , [et] comes Andegavo-
rum, arcbiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, et omnibus ministris et fîdelibus suis, salutem.
Sciatis me concessbse et presenti carta mea confirmasse Deo et Sancto Petro et
abbati et monachis de Gertesia quod habeant [et] teneant ista IIII'' maneria , Gerte-
3o siam , Egeham , Torp. et Gebbeham , quieta ab omni geldo et danegeldo et murdro
et omni comitatu et placito et querela , et ne placitent neque alicui respondeant nisi
HENRI IL 113
in hundredo suo. Et prc^iibeo ne qui» viceoomes ibi placitet nisi per abbatem , set ita
sint qoieta ab omnibus coosiietudinibus que ad me pertîneot, cum soca et saca et
toi et tem et infangenetheof, et gridbrucb., et forestel., ethamsocna, et flemenrfor-
vith[e], in festo et sine festo, et oum omnibus aliis consuetudinibus suis, infira bur-
gum et extra, tam de nemoribus que pertinent ad predicta maneija. quam de alib 5
rébus. E^ de omnibus nemoribus suis, ubicunque sint, habeant potestatem utiiitatem
ecdesie sue &cere sine alicujus contradicttome. Preterea Goncedo eis libertatem curie
sue in oninibus tenementis suis , et habeant canes suos et- &Giant capere lepores et
vuipes tantum per totain terram suam » infra forestam et extra. Et prohibeo et firmi-
ter predpio ne aiiquis minister meus, sive forestarius sive aiius,predictos monachos lo
inde gravet neque inquietet, neque molestiam tel injuriam faciat neque in placitum
ponat , set habeant omnes libertates et libéras consuetudines in omnibus tehementis
et hominibus et rébus suis , ubicunque sint , quas rex Eadwardus et rex WiUdmus et
rex. H. a\us meus eis concesserunt et cartis suis confirmaverunt , sicut carte eorum
quas inde habent eis testantur. i&
Testibus : R. Rothomagensi archiepiscopo {sic), Toma cancellario, Ricardo de
Luci.
Âpud Chinonem , post pacem factam inter regem et fratrem suum.
XIX
Ddisle, n* ao. ao
ii56? — Bangé.
Notification de franchises dont les religieuses du Roncerai devaient jouir, ainsi qae
« Bahertas de Campania » l'avait reconnu en la cour du roi à Angers.
A. OrigÎDal perdu.
BJ Copie du xii' s., dans le carfolaire du Rctooend d'Angers, en^ix rouleaux, contèné à la Bibiio- i5
théque de U ville d*Angen, mat. 8M à 818 ir«
> 1 1
a. PuUiée par Mardiegay, Cartmianum Beatœ Marks Caritatis Andegavensis [Archives d'Anjou,
%. ni), p. 1 1, rôle VI, diarte a4.
La date de 1 1 56 est justifiée, dans une certaine mesure, par la présence de. Henri U en Anjou
et en Touraine de février A septembre 1 156 (Eyton, p. 17-1 g), mais nous ne pouvons pas affirmer 3o
que Tade n*est pas postérieur a cette année.
CBAmTIS ET DIPLÔMES. — VIT. l5
IXVBiXEKII XATIOSAIB.
114 HENRI II;
H. , rex Anglomm^'^ et dux Normannonim et Âqiiit[anorum] , et cornes Andega-
vorom , jttsticiis et vicecomitibus et mmistris et omnibus homkiibus et fidelibus suis»
sahitem^
Sciatis quod Hubertus de Gampania damavit quietas sanctimoniales Sancte Marie
5 de Garitate coram me in cnria mea apud Ândeg[avim] de omnibus consuetudinibus
quas exigebat ab eis in fiimis et molendinis, in vendis, in pedagiis, in yiariis, in de-
cimis, in viis terrarum et aquarum. Qoare voio et firmiter preeipio quod ifie de
omnibus illis consuetudinibus sint quiète, et hoc carta mea oonfirmo. Et prohibeo
ne quis eas deinceps super hoc vexare présumât, et ne quis eis injuriam aut conta-
lo meliam faciat.
Testibus : Gosieno Turon[ensiJ, Hugone de Cieers, Briento (sic) de Mart^eio,
Ghalone preposito , Roberta de Sableio , Matheo de Baugdo.
Apud Baugeium.
XX
i5 Ddisle, n*" 9a.
ii56. — MeHe.
Confirmation d'un accord entre le trésorier et le chapitre de Saint-Hilaire de Poitiers.
A, Original perdu.
•
B. Analyse dans la collection de Dom Fonteneau, d'après le cartuIairedeSaint-Hilairede Poitiers «
30 publiée par Redet, Documents pour l'histoire de Saint-HUaire de Poitiers [Mémoires de ta 5o-
clété des Antiquaires de l'Ouest, t. XJV, 184.7), t. ^« P* ^^^« note.
Souscrif)tion de Chalon, évèque de Poitiers de 1 155 an 4 novembre ixSy. DaAS cet intenrdle
Henri II a séjourné en France de janvier 1 156 an mois d'avril 1 167 environ. Nous savons qu'il a
été à Loudun et à Limoges en 1 156 (Ëyton, p. 18 et 19). La présente charte est donc de 1 156
3 5 et non de 1 169, ainsi que le porte la table.
Henricus rex conventionem confirmât quae inter Gervasium , thesaurarium ecclesiœ
Sancti Hyiarii , et ejusdem ecclesiae capitulum intervenit.
Testibus : Ghalone episcopo Pictavensî , et Thoma cancellario , et Ricardo de Hu-
metb constabulario , et Saidebrol. cônstabulario , .et WiUelmo Filîo Hamonis, et
3o Herveo panetario preposito Pictavensi.
Apud MeUam.
I
(■) Angliea.
HENRI II. 1 15
XXI
Ddide,n* si.
11 56. — limoges.
Ordre à Guillaame PïU de Jean défaire recorniaître par les anciens de Caen quelles
maisons de cette ville devaient payer le cens à l'évêque de Bayeax. 5
A. Original perchi.
B. Go^ du xai* s.; Liyre noir du chapHre" de Bayeiu, BiUiotliiqae èà diapitre de Bayeax,
xns. ig3, fcJ. 8» a^ 37.
a. Bourrienne, Anitijuas Carîalarîus eccksiœ Baiocensis, t. I, p. 54*
Eyton, p. ao. — Round, n*" i443. 10
M. Ddiflle étaUit (Introdnciion, p. 65) que œUe charte et ]a suivante doivent être de 1 156.
H. , rex Ân^onim « et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavorum ,
WiUelmo Fllio Johannis , salutem.
Precipio tibi quod facias recognosci per antiquos homines Gadomi quot et quarum
domonun in Gadomo episcopi Baiocenses solebant habere censum et redditus tem- i5
pore Henrici régis avi mei , et que seryicia et qcudes consaetadines inde tune habe-
bant ; et sicut foerit recognitum, ita in pace et juste et intègre eas facias habere Phi-
lippo, episcopo Baiocensi; et plénum rectum ei facias de terra arabili que est juxta
aquam secundum assisam meam ; et plénum rectum ei facias de decimis ^'^ et
ianificionim de Gadomo secundum assisam meam. Et nisi feceris, Robertus deNovo 90
Burgo &ciat*
Teste Toma cancdlario.
Apud Lemovic[as].
XXII
Ddisle, n^' aa-a3. i5
ii56. — limoges.
Ordre à GmUaame Fïls de Jean défaire une enquête sur le droit de motUe perça par les
évéques de Bayeax depuis Henri t% et sur leurs droits forestiers.
A* Ori^ndl peidu.
(*) ' Place ^un'mot laissé en hlanc dans B.
* . . . •
i5.
U6 HENRI IL
fi. G>pie du XIII* s. ; Livre noir du chapitre de Bayeux, foi. 8, n* a8.
a. Bonrrienne, t. I, p. 35.
Round, n"* iM4-
Pour la date, voir l'Introduction, p. 65.
». ' .
5 H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavorum ,
Willelmo Fliio Johannis, salutem.
Precipio tibi quod facias recognosci per antiques homines de Baiocis qoiditer
Odo episcopus habuit moltam de Baiocis , et qualiter Ricardos episcc^pus eam habuit
tempore Henrici régis avi mei, et sicut recognitum fiierit, ita Phiiippo episcopo
lo Baiocensi eam juste habere facias. Et similiter facias recognosci quas cpnsuetudines
episcopi Baiocenses solebant habere predicti Henrici régis tempore in forestis
Baiocassini , et facias Phiiippo episcopo juste habere , et tôt asinos et taies consuetu-
dkfies quaies recognitum foerit'episcc^os Baiocenses in forestis istis halniisse. Et nbi
feceris , Robcatus de Novo Bureo faciat fieri.
iS Teste Toma canceilario.
I ^
Apud Lemovicas.
XXIII
Ddisle, n"* a4-
• ' iiS6. -^ Boitieaax.
I , ..
so Ordre aux officiers de Guyenne de maintenir Vimmunité accordée par, GûiUaamef
comte de Poitou , aux églises de Sablonceaux et de Fontaine-rle-Comte.
A. Original perdu.
fi. Vidimus de iSao, en très mauvais état; Archives de la Vienne, abbaye de Fontaine-ie-Comte,
liasse i ; copie communiquée par M. A. Richard. Le vidimus indique qn*À i acte émané du roi
35 Henri pendait un sceau en cire blanche.
a. Redet, Vahhaye de Foniaine4e^mte pris Poitiers (Soc. des Aniiqnmres de FOuest, t. III,
p. a35).
Sur remploi de la formule Dei gratia dans œ vidimus, voir Tlntroduction, p. iy- — M. Deiisle
a donné (p. 66) les raisons pour lesquelles cette diarte doit appartenir à la fin de 1 156. — Geof-
3o froi, archevêque de Bordeaux, mentionné ici comme témoin, mourut le i8 juSlet ii58.
HENRI IL H7
H., Dei gratia rex Anglonim, et dux Normannonutt et Aquitanonmit et cornes
Andegavonun , prepositis de PictUvi et de Chiseio et de Benaon et de Rodidla , et
ceteris omnibus prepositis et servientibus suis de Âquitania, salutem.
Mando vobis et fn^ecipio ut inmunitatem quam pater regine WiUdmus comes
IHctavensis dédit ecdesie Sabluncdlmsi et ec^esie de Fonte Gomitis et lods ad 5
easd^n ecdesias pertinentibiis per totam terram suam ilUbatam servetis, ut viddicet
in yendendo sua vel emendo aliéna , neque pedagia neque alias costumas ^'^ seu
exactiones aliquàs ab eb capiatis vel ex^;atis, sed sint immun^ ab omnibus biis,
sicnt a prefato comité illis concessùm fuisse et ipsius sciipto firmatuià esse dignos-
citur. lo
Teste Gtauffirido Burdegalensi archiepiscopo.
Âpud Burdegala[m].
XXIV
Ddisie, pièce citée k la snte da n"" gS A.
Vers ii56? iS
Charte de la reine AUénor attestant que d'accord avec le roi son époux elle a confirmé
un arrangement intervenu entre Gervais, ttésorier de Saint-HiUdre de Poitiers, et le
chapitre de Saint-HUaire.
A. Original perda*
jB. G>pie de Dom Fonteneaa, ci-dessous désignée. so
a. Publié par Redet, î^ocmment» poixr rkisioire de Téyfye SaiR^HHmre de Poitiers [Ménmres de la
Société des Antiquaires de V Ouest, t. XTV), p. 160, diaprés le recueil de Dom Fenteneau,
conservé k la BiUiothéfjue nationale, t. X, p. 563 (extrait du cartulaire de Saint-HSaire).
M. Ddisk admet (Inirodndion , p. 35a , noie 4) qiia cette diarie à^M wpa Atiéaor, -comme
la diarte de Henri II relalîva au même sujet, tété donnée très probablement en 11 59. Du moment «5
où il est démontré que la charte de Henri II (n"* XX) eat de 1 156, â y a lien de croire que la
confirmation accordée par h reine remoBle..enxiron à la^iliéme époque. .
■ • • ' »
A., regina.Angiie, et ducissa Aquitanie et oomitîssa Andegavie, ardiiepiscopis ,
episcopis, baronibos, dapîferis et omnâMis fidèlibus et miiristris régis et^ms totius
Aquitanie, salutem. 3o
^*) Copie : cosdupnas.
i
us HENRI IL
Scîati^ regem domihum meum et .me cQi)€e»isse et confirniasse convdntioneHi et
finem que fada fiiit intei* GervasiUm, thesatrarium'ecciesie Sanoti Hylarii, et cjuè-
dem ecclesie capitohun, acîHcet quod idem Gervasius concessit capiUilo pi^ulioto
quiocpid ad éum et ad digoitatem et .officium thèsaurarie sue pertinebat, et quic-
5;quid in molèDdinis et edificiis de jure thesàurarie habebat, sh aqua Sancti Porcaûrii
viddicet et usque subtus Rocham Sancti Poroarii, in aqua et sti^is, et in pdludibus
et ortis et pratis et oeteris circuD[iadjacentibus terris ex utraque ripa, ita qupd
annuatim capitulum Sancti Hylarii supranominato Gervasio sive suçcessoribos suis
reddèt trecentes solides. Ândegavensis monete, sicut in carta archiepiscopi Burdega-
lo lensis et in carta ejusdem Gervasii thesaurarii continetur.
Testibus : Matheo cancellario, et Rad. de Hasting. dapifero, et Saldebrol. consta-
bulario , et Willelmo Filio Hamonis , et Herveo panetario preposito Pictavensi.
Apud Rofiacum.
.■*
XXV
i5 i3 décembre iiS6. — La Saave-Majeare.
Confirmation des privilèges accordés à ïabhaye de la Sauve-Majeure.
A. Original perda, scellé « mentionné dans le vidimus ci-dessous indiqué.
B. Vidimus du mardi lo mars ia8i-ia8a, conservé aux Ardiives départementales de la Gironde,
fonds de la Sauve, H 12 ; original, pardiemin. Ce vidimus a été retrouvé et transcrit par
ao M. Alfred Leroux, archiviste honoraire de la Haute-Vienne, qui a bien voulu m'en communi-
quer une copie, avant même que le texte en fût puMié dans les Archives hisUniques de la
Gironde, Voici le commencement et la fin de ce vidimus : « Unîversis présentes litteras inspoo-
turis aithidiacomift Meduleensis arcfaîpreslHler de Interdoomaria, salutem in Domino sempi-
temam. Noveritis nos anno Domini M* GC* octogesimo P, videiioet die Martis post dominicani
sS Letare Jhenuelem, vidisse, legisse et diligenter inspexisse qnoddam [mdumu : quondam)
privilegium sigillatum sigilio illustrissimi domini Henrici, régis Anglie, non abolitnm, non
cancellatQm neo rasum, nec in parte sui aliqua viciatom, ciijtts ténor de verbo ad verbum
seqnitur in bnnc modmn. -^ Henricns [ici se place la charte de Henri II). In cujus ret lestim»-
nium nos ardiidiaconus et ardiipresbiter predictns, ad preoes et instanciam revmndi patris
3o domni Flor[encii], abbatis ^ve Majoris, sigilla curie nostre presen^us duximui apponeoda.
Datum ut superius. ■ On remarquera, ainsi que me le fait observer M. Leroux, que ce vidi-
mus, daté de 1181-1 18a, lait mention de Florent, abbé de la Sauve^Majeure, dont les auteurs
de la Gallia Ckrisiiana (t. Il, cpL 87}) placent Téiectian au i3 février ia86. D parait donc
fournir la matière d'une correction k la liste des abbés de la Sauve-Majeure.
35 a. Imprimé par M. Alfred Leroux dans les Archives historiques de la Gironde, t. XLIII, année 191 3 »
p. 566, .. *
i
HENRriL 119
i. Mention dans h Gd/ui Christiami, i. Il, eoL 869-^70; t>n Ik dans oet aavrage, à propos de^
. Pierre de Didonne, abbé de la Sauve-Majeure : «Petrus II de Didonia. . . •.• ex monacho.
factus est abbas anno 'saltem 1 1 55 , que Henricum II AngU» regem Aquitanîaeque ducem
cum ip^ius conjuge Eleonora seu Aliehorde excepît în suo mônasterio; hi Vero, precîbas'
abbatîs tam bona quam privilégia eîdem cœnobîo ab antecessoribus aliisve proceribns cdnoessa 5
firmaverunt litteris sois 1 3 et ai decembris ejnsdem anni, quBKis S. Thomas Cantuariensis,
eoramdem tnm canoeilarins, signam apposait. » Ceci ne prouve pas <pie la reine \Mienor ait.
pris part À TaCte promulgné par Henri II le 1 3 décembre; cest sans d<^te à racte.decon&r-*
. mation donné par la reine que se rapporte la seconde date « œllç du ai décembre, indiquée
dans la Gallia, 10
I .• • ••
a •
€. Menlkm par le chanoine Cirot de la V3fe, dans son HîMre de tkhiaye io la Grûnde^uve, t. H,
p. 8ii, diaprés la.Grotfta.
La date du- 13 décembre 11 56, donnée par le vidimus de Bordeaux, est certainement exacte;
nous savons en eUet que Henri II s'est trouvé à Bordeaux à la fin de décembre 1 1 56 ( Eyton , p. ao) ,
et les souscriptions écrites à la fin de l'acte sont d'acCord avec dette attribution chronologique: Cest ^S
par erreur que te^ auteurs de la GaHia Cwi^iana ont parié de décembre iï55; à ce moment,
Hearill était enmré en Angleterre. On sait que les actes de Henii H, rtkigés à sa àunâilime^ ne
portttM^t aucune date ; d'autre part, le style de l'acte et les forraides qui accompagnent les souscrip-
tions ne sont pas conformes à Tusage ; on est donc obligé d'admettre que Li, pièce, dressée en dehors
de la chancellerie n^^ale, conformément à une minute fournie par les moines de la Sauve-Majeure, so
a été acceptée et expédiée teDe qudle par le roi. Ce n^est pas là, on le sait, un fait unique, et la
charte dans 'son ensemble, malgré les anomaKes qu'elle présente, n'a pas les allures d*un faux ; lious
la considénnis oramne avihentique. '
Henricoft, rex Ang^orum, et dux Nonna[n]nonun et Aquitanonini , et cornes An*
d^Yorom, Ganffiîdo, Burdigalensi ardiiepiscopo , et onmibiis episcopis, abbatibiis^ sS
eomitibas, Yicecomitibus, baronibns, justiciis, preposîtis, ministris et omnibus ^
fidelibiis suis, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et ecclesie Sancte Marie SilTe Mi^otîs et
monaohis ibidem Deo servientibus omnem sidvititem et onmes libertatés quâs mei
{Hredecessores duc^ Aquit[anomm] predicte eedesie oonoesseruht^ et donaciones 3o
iilorum qui suum ailodium illi eedesie dédérunt, sicuti abbati Geraldo traditôm
fiiit et undique discriminatum. Goncedo eetam eidem ecclesie totam justiciam et
quicqnid duces Aquit[anorum] in terra vel in rébus eorum habere debebant, sicut
eciam predecessores mei concesserunt , îta quod Ibcns ëôrum et.popnlds^') ibi babi^^
tans ab omiri iaicali potestate sit absohitus , ut nemo ibi cornes nec Vicecoiiies , nec 35
pr^ositus , nec vicarius , nec miles , nullaque prorsus persona quicquid ^^^ juris vel
• • •
': '^ ■ ; : . . i » i '•* . •• '^'^^
W popullus B. — W Corr. quicquam.
À
120 HENRI IL
advocacionis sive dominacionb audeat eiibe^e, nec violenciam cail3>et inferre nec
theloneam vd Tadimonium capere , nec judicium aud[eat] investigationis juste vd
injuste, absque assensu al>batis et conventus, ibi exercere, nuliamque omnino
calumpniam 9g^e, set si quid fuerit corrigendum , ad monachos vei ad quos ipsi
5 voluerint refferatur. Quicunque autem illuc fugiens pervenerit, nemo inter terminos
iflius salvitatis présumât illuin insectari; in omnibus quoque, quecnnque Siive
Majoris monachi in toto ducatu Âquitanie possederint, comitale jus et justiciam
ad duces Aquit[anorum] pertinentem monachi in perpetuum habebunt, set et qui-
cunque huic loco ex comitali feodo aiiquid rationabîliter contiil[er]it, monachi illud
lo sen^per allodiaiiter possideant. Si quis vero salvitatem Silye Majoris aiiqua teaieril;ate
vioiaverit , nongentos ^'^ solides ipsi ecdesie persolvat ; insuper eciam onmes peregrini
et quicunque ad orationem vei mercatum aut rogati ab abbate vd a monachis illuc
venerint, sive sint milites sive rustici, sive mercatores vei quilibet alii homines, in
tota via eundo et redeundo sint securi. Goncedo eciam loco Silve Majoris septimanale
i5 mercatum atque an^^alem feriam in festo, Omnium Sanctorum, et mêrcatpribus
illuc venientibus per totam terram meam securitatem. Precipio eciam prepositis et
ministris meis ut ubicunque res predicte ecclesie fiierint , illas pro posse suo eusto-
diant et deffendant, ut non illîs injuriam aliquam vei violentiam inférant ^^ neque ab
aliquibus inferri permittant; set hoc perpétua stabilitate concedo abbati Silve Majo-
o ris ut, quandocunque ad curiam meam venerit et quandiu mecum morari voluerit,
omnes sibi suisque necessarios sumptus ab expensis meis habeat. Goncedo insuper (*^
predictis monachis ut singulis annis liceat eis per Geronnam fluvium navigio trans-
vehere quo liboerit decem modios salis pro adquirenda annona ceterisque sibi
neoessariis absque omni consuetudine. Similiter eisdem monachis concessi [quod] , si
a S quando apud Burdegalam vd Boias septas vd dios quoslibet pisces emerint^*'^ nul-
lam inde consuetudinem reddant. Preterea notum fieri volo tam fîituris quam pre
sentibus controversiam que erat inter monaéhos siq>radictos et Bemardum d'Escutsan
et firatres ejus Gdhardum et Rdbbértum in presencta nostra fuiase tractatam et
terminatam : dicebat enim Bemardus, et firatres sui, se id juris in predicta salvitale
3o habere» quod si quis inventus in crimine potestati seculari tradendus esset, ipsis
predpue puniendus tradi debereL Insuper eciam dicebat quod si monachi veBent ^*^
manum suam agravare super burgenses sucs propter aliquod forefactum, idem Ber-
nardus et firatres sni iUos ad justiciam exibere et arramire deberent; quibus in curia
nostra discussis , Bemardus et firatres sui omnes predictas calumpnias dimiserunt et
(') nongenti fi. — 0») inferatur fi. — i^) Au liea de insaper, dans B^on avait iahcrd mis : edanu
— W emenint fi. — W vdlerent fi.
HENRI IL 121
in manu nostra totum hoc quictum eoclesie in perpetaum concesserunt. Insuper
eciam donum , quod pater eorum Guiliermus Seguini de Escutzan predicte ecclesie
fecerat, concesserunt, videlicet paduenciam omnium nemorum suorum atque
espletum et pacherium porcorum a[tque] ceterorum animalium sine omni precio ,
ita scilicet quod ad opus ignium suorum liceat monachis capere omne gen[us IJigno- 5
mm quantum eis opus fiierit , viride et siccum , prêter quercus et fagos virent! stipite
stantes ; quercus autem et fagos virides de omni nemore ittorum tam vetito quam non
vetito liceat monachis capere ad opus ecdesie et omnis domus, daustrorum, reffec-
torarii, dormitorii et omnium oflBcinarum et vineanim et ad omnia cetera usualia
sua, set de vetito tantum nemore primum forestario nemoris monstrabunt, postea lo
vero absolute et libère et sine uiia contrâdixioné et sine precio inde capient quantum
sibi fiierit necessarium.
Hujus autem carte testes sunt : Gauffridus Burdegalensis ardiiepiscopus , Gale
Pictaviensis episcopus, Raymundus Petri^ricensis , Phiiippus Baiociensis, Amul-
phus Lexoviensis ('^ episcopi, Thomas canceliarius, Gauffiîdus frater régis, comes tS
Gauffridus de MagnaviUa, Audebertus comes de Marchia, Boso comes Petragori-
censis, Ricardus de Humes constabùlarius , Manasserus ^^^ Bizet dapifer, Guarinus^*)
F3ius Geraudi camerarius , Huguo de Lezinhano , Hugo ^^^ de Sancta Maura , Amane-
vus vicecomes de Onyaco, Guiliermus Ainay vicecomes Bidosin[ensis] , Ainanevus
de Lebreto , Petrus de M ota , Guiliermus de Monte Andronis , Petrus prepositus fiur- •<>
degalensis, et alii plures.
Aclum est autem hoc anno ab incamatione Domini M" G"" L"^ VI^, mense de-
cembri in festo die Sancte Lucie, présente Petro de Didona, ejusdem loci abbate,
apud Silvam Majorem.
XXVI «5
Delîsle, n** 5 A.
ii55 ou 11 57 (probaMement janvier 11 55). — Oiford.
Concession da « ministeriam de esnecca » à Gidllaame et Nicolas ^ fils de Roger ^ gendre
d'Albert.
A, Original au Bristîsh Muséum, Campbell, XXIX, g. Double queue de jMirchemin; le sceau 3o
n^existe plus. -» Photogbaph».
(*) Lexoviencis B, •— ^) Manssareos B* — • (*') Gaurinos B. — (^ Huggo B.
CHARTSS BT DIPLÔMBS. TH. I 6
»P»lin»ll HATIOXALB.
122 HENRI II.
Henri II a séjourné en France de janvier 1 156 au oommencemeiit d'avril i iSy. L'itinéraire du
Rev. Eyton nous le montre à Oxford en janvier ii55, puis vers le mois d'octobre 1 157. Or la
présente pièce porte la souscription du connétable Henri d'Essex, qui a la suite d'un combat mal>
heureux contre les Gallois fut disgracié en 1187 (Guillaume de Newburgh, éd. Howlett, 1. 1,
5 p. 108; Gervaîs de Cantorbéry, éd. Stubbs, 1 1, p. i65). Cet acte {)eut donc être de 1 1 55 ou 1 157 ;
il est probablement de janvier 1 155.
H., rex Angioram, et dux Normannonim et Aquitanorom, et cornes Andegavo-
rum, archi^isoopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibos, josticiis, vioe-
conûtibus et omnibus fidelibus suis Francis et An^is tocius AngUe et Normannie ,
10 salutem.
Sciatis me reddidissé et concessisse Willelmo et Nicholao , iiliis Rogeri generi
Alberti, et beredibus Bonefadi et Azonis et Roberti et Radulfi fratram ipsorum.
ministerium meum de esnecca mea cum liberatione que pertinet, et totam terram
Rogeri generi Alberti, et feoda omnia que ipse Rogerus tenuit in capite de rege H.
1 5 a¥o meo et de quocumque tenuisaet die qua fiiit vivus et mortuus. Quare volo et
precipio quod bene et in pace et libère teneant, cum soca et saca et toi et team
et infangeneteof , et cum omnibus iliis quietanciis et consuetudinibus et libertatibus
suis, cum quibus Rogerus gêner AU>erti melius et quietius tenuit tempore régis H.
avi mei, in boseo et piano, in burgo et extra, in feodis et firmis feodalibus, in aqua
30 et extra, in pratis et pascuis, in viis et semitis et in omnibus locis.
Testibus : T. Cant[uariensi] archiepiscopo , H. Wintoniensi episcopo, N. Eliensi
episcopo, Ph. Baiocensi ^iscopo, A. Luxoviensi ^iscopo, H. Abrincensi q[iiscopo^
T. cancellario, Reginaldo comité Gomubie, H. de Essexa constabulario , Ricardo de
Humetis constabulario , Warino Filio Geroidi camerario, Man[assero] Biset dapifero»
95 Roberto de Dunest[anvilla] , Ricardo de Ganvilla, Goc[elino] de Baillolio.
Apud Oxînefordam.
XXVII
Delisle, n"" a5.
11 55- 1157. — \^o^cesler.
3o Confirmation des biens de r abbaye d'Ardenne.
A. Original perdu.
B, Vidimus de i3i6, mentionné, sous le n** 4i4« dans Y Extrait des chartes de Lécbaudé
d'Anisy, t. I, p. 36; indiqué par M. Delisle comme se trouvant aux Arcbives du Calvados, fonds
HENRI IL 123
d^Ardeniie. 11 a été vaioement recherché, en janvier et mai igiS; Tinventaire publié par
M. Bénet n en fait pas mention. — C. Copie partielle de la main de M. Delisle.
(Jette pièce porte, entre autres, les souscriptions de Jean, évèque de Worcester, mort en 1 167,
et de Henri d^Essex, connétable, disgracié la même année.
Henricus, rex Âng^omm, 5
Testibus : Teobaido Ganthuariensi archiepiscopo , et Johanne Wirecestr^si
episcopo, et Gilieberto Herefordensi episcopo, et Thoma cancellario, et Willelmo
fratre régis, et Roberto comité L^;reoestrie, et Willelmo cooiite Gloecestrie, et
R^inaido comité Comubie, et Hemico de Ëssexa constabulario , et Ricardo de
Humetb constabulario, et Ricardo de Luci, et Roberto filio coaûtis Legrecestrie , et 10
Manesser Biset dapifero , et Warino Filio Geroldi camei*ario , et Roberto de Dunestan-
>i)la, et Jocellino de Baillolio, et Hemico de Ollli, et Willelmo de Lanvalai, et
Willelmo de BeHo Campo.
Apud Wirecestriam.
XXVIIl '^
Delisle, n"* !i6.
Il 55- 1187. — Worcester,
Cor^rmation des Uens de Vahhaye de Saint-Martin de Troarn.
A. Original perdu, indiqué par Léchaudé d'Anisy, Entrait, t. 11, p. a3.4, n"* 3.
£. Copie d après Toriginal, dont le sceau était perdu, par Dom Muley, 1779; Ardiives du Calva- 20
dos, H. Troam. — C Copie dans le Liber ruhens Trùorni, Archives du Calvados, H. Troam,
fol. 4'7 V. -— D. Copie dans le Chartrier hUmc, fol. 5-6, n* 3. — - E, Vidimus royaux de
1269, i3i6, 1338; Archives du Calvados, H. Troam. *- J^. Copie du xm* s. dans le Carta"
laîre de Ncrmandie, Bibliothèque de Rouen, ms. ia35, fol. 71 v% — G. Copie fragmentaire
dans le cartulaire de Troam de i338, Bibliothèque nationale, ms. latin 10086, fol. 7 V*. — a 5
//. Vidimus de saint Louis, dont il reste une copie moderne et défectueuse. Archives natio-
nales, carton jadis coté L 1 146, n* ao, aujourd'hui L 981, abbaye S.-Martin de Troam.
«. Delisle, Cartulaire Nortnand, p. 173, d'après le vidimus de 1269. *— b. René Sauvage, L'abbaye
de S.'Martin de Troarn, Caen, 1911, in-4% p* 376. — Texte établi d*après a et i.
Eyton, p 11. — Round, n"" 48o. 3o
Cette pièce porte les mêmes souscriptions que la précédente ; die doit être datée de même.
iG.
124 HENRI IL
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândegavo-
rum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis, baronibus, vicecomi-
tibus, ministris et omnibus fidelibus suis Angiie et Normannie, saiutem.
Sciatis me concessisse ecclesie Beati Martini de Troamo et monacbis in eadem
5 ecdesia Deo servientibus , omnes donationes que els rationabiliter facte sunt in terris
et ecclesiis et decimis et in omnibus rébus , tam in ÂngUa quam in Normannia , sicut
illas melius et quietius et liberius habuerunt tempore antecessorum meorum regum
Angiie , videlicet Willelmi proavi mei et Henrici avi mei. Ex dono comitis Rogeri de
Monte Gomerio, qui abbatiam de Troamo fundavit, totum ipsum Troamum, et
lo totum alodium de Buris, cum omnibus appendiciis suis et consuetudinibus et reddi-
tibus , tam in terra quam in aqua , in pratis et molendinis , in piscariis , siivis , vineis ,
hominibus , ecclesiis et decimis , quorum appendiciorum nomina bec sunt : Turfredi-
viiia ^*\ Salneriivilla, excepta terra Fulconis W, Foletot, Sanctus Patemus, Johannis-
villa ^'\ Gatavilla cum Ramata et omni consuetudine de marisco et herbatura tocius
i5 vicinitatis; totam Ledrosam cum ecclesia sua; terram Gaufridi et Rogeri in RanvHla;
Huldestot et Emoltot, sicut habuerat Hugo Pincema; exdusam totam predicti
Troami , a terra usque ad terram ; et ecclesiam Sancti Sansonis^^"*' cum burgo et terra
Goisberti , Ingulfi et Heroidi et Ansgoti ^"^ et Willelmi cierici de Sancto Sansone ^^^ quam
tenebant in Sancto Sansone ; et in Bamevilla totum vicum qui vocatur Grepicor, et
20 duas piscarias« et ecclesiam de Guleto, cum tota décima, tam in terra quam in
aqua , et décimas de theloneis suis de Monte Gommerio , et décimas de molendinis
suis , et de pecudibus suis et de fiructu earum ; in Trumo ^'^ decimam thelonei et mo-
lendini , et ecdesias ejusdem ville , videlicet Sancti Pétri ecclesiam , et Sancti Germani
et Sancti Vulfiranni^^ cum terra presbiteri, et decimam nutrimenti, et terram Sancti
30 Ipoliti et Geborei cum bonore Ursi militis de Molinis, et ecclesias de Groceio ex
integro , cum terra quam Osbertus tenuit in Sancto Germano , et quam tenuit Radul-
fas in servitio Sancti Hilarii , et decimam molendini et decimam de nutrimento et
fiructu de Vitreio^*^ et decimam de foresta de Gulfer, in denariis qui consuetudinaliter
inde exeunt , et decimam piscium ^ de Grusillis cum uno hospite , et totam terram
3o Renaldi Malleart, et ecclesiam Sancti Silvini cum omni décima, et cum omni allodio
suo et moltura (^) ipsius viUe, et terram Morini carpentarii, quam tenebat in burgo
Sancti Silvini, cum omnibus redditibus suis, et terram Gisleberti Berbium quam
habebat in eadem villa, et decimam de tbeloneo et nutrimento quod erit in Sancto
!•) Toafrevilla C. — 0^) Fulchonis C. — («) Jobanvilla C— (•>) Sampsonis D. — i') Angosti C.
— 0 Sampsone D. — « Tronc CF. — 0») Wifrani C. — W Vitreo C. — 0) piscium omis C. —
(M mooltiira C.
HENRI IL 125
Silvino , et eoclesiam Bainerii Mansioli cum ecclesia Sancti Pétri , cum toU décima
earum , et terram Rogeri Tanetin quam idem Rogerus eis dédit et concessit cum tercia
parte molendini et aqae , et arpento vinee in Âiram , et terram Ursi filii Rainardi de
Molins, et qoicquid Gaufridus dericus tenuit in Reivilla cum décima et ecclesia
Sancti Martini , et cum uno piscatore et terra ejus , et terram quam dédit ^'^ Anschetiiius 5
clericus , et decimam unius molendini et decimam foreste de Monte Âcuto , et quod
habeant omnes porcos soos quietos sine pasnagio et omni consuetudine in predicta
foresta, et ligna suffîcienter ad ignem suum et ad domoà suas faciendas, et quicquid
homines predicti comitis Rogeri eis rationabiliter dederunt in Retisvilla et alibi. Ex
dono régis Willdmi ^^ proavi mei, in Gadomo, domum Mauri cum alodio suo et lo
omnibus consuetudinibus suis, in GoisbertiviUa terram Âlveredi Malbehenc ^'\ et ter^
ram Theroldi ^'^^ clerici cum consuetudinibus que inde ad reeem pertinent , et decimam ;
in DunH>Wivffl.(.) tem«n RamdfiO et oonsuVtadines «1 i^m^Zpertinentes . cum
dedma et parte ecclesie; in BUleio^ terram Radidfi Guerout^'^ et fratrum ejus, cum
consuetudinibus que ad regem pertinent et decimam eorum, et in Fumo terram iS
duorum hominum ; in Falesîa totam terram Wesmanni et consuetudines ejusdem ad
regem pertinentes; in Retisvilla decimam de crasso pisce. Ex dono Henrici régis,
avi mei , et Ricardi comitis Cestrensis , ecdesiam de Castro Vire cum omnibus que
ad illam pertinent, et decimam omnium reddituum ad idem castrum pertinendum ,
ridelieet decimam molendinorum , fumorum , tbelonei et terrarum. Ex dono baro- ao
num , concessu predicti régis WiUelmi , Rogerus de BeUo Monte dédit ebunum quarrum
in foresta de Broctona, et pasnagium poroorum suorum in eadem foresta quietum.
Ex dono Herberti de Spineto et Matildis sororis ^us , in Diva totam ecclesiam cum
XV. biurgensibas et quinque salinis, et quartam partem terre sue in Galvo Monte.
Ex dono WiHdmi comitis Ebroicensis et Helewisie uxoris sue, duas salinas inWara* s 5
viila,qaas GîllebertusWenchenel^) tune tenuit cum tota terra sua, que est de honore
de Bavent. Ex dono Roberti de Bello Fago^^ concessu predicti comids Eluroicensis,
eedesiam.de Waravilla cum tota décima; et ex dono heredum ^ predicti Roberti unam
salinam in Divis ^K Ex dono Bemardi saoerdotis im"^ sextarios salis. Ex dono Hugonis
Luveti , unum hominem quietum de omnibus consuetudinibus in Waravilla. Ex dono 3o
Gualteri de Mara duas summas salis. Ex dono Durandi unam summam salis, et ex
dono Warini filîi Adelide unam. Ex dono Roberti et firatris sui , in Salindlis ^\ totam
terram soam , et in eadem viUa XX. summas salis. Ex dono Willelmi de Golumberiis,
(-} dedil dsC— (I») Willelmi ragis C— («) Malbeheiift C— (<*) TeUioldi k— («) Démou-
TÎlh C— (0 lUddfi D (1) Querdt &.— (>>) Wenchend BD.— CO BeUafago A; BeUa Fago a.
— 'i) keradnm amb C. — t^) disis (. — ^9 Sameilis C.
126 HENRI IL
in Lingnina ^*\ totam écclesiam et terd«m partem décime , ubicuiMjae ipseœet habebi^t
duas partes. In eadem villa, ex dono Roberti Goudraîn ,. totam decimam deVII** acris
tçrre. Ex dono Rochonis ^\ totam decimam de XVIII. acris de terra Patricii, deci-
mam de XXini. acris de feodo Bmtiici, decimam de XVIII. acris, et terciam
5 partem décime ejusdem ville, ubicmique monadii de Sando Gabriele aodpiuQt
duas partes , et quicquid eis rationabiliter datum est in eadem villa de Lingnina ^''^ de
feodo et dono Willelmi de Colmnberiis et hominum suorum , et de feodo et dono
Roberti Filii Hamonis et hominum suorum, et de feodo et dono Jordani de Sai et
hominum suorum, et de feodo et dono Gaufiidi de Gonstantioo et hominum suo*
lo rum. In Bemerib, ex dono Rogeri de Gurcella et heredum et hominum suorum»
terram presbiteri et ecdesiam de Taillevilla, et quiccpiîd rationabiliter hahent in
eadem villa. Ex dono Adelicie sororis Roberti de Rumilleio , quinque acras ienre in
Ânaeriis^*^^ et quatuor acras inter TaiUeviUam et Sanctum Âlbiimm, et quatuor acras
quas Gunterius tenebat de eadem AdeUcia, et quicquid habent de feodo Uogronie
i5 et Bemeriarum. Ex dono Rainaldi Burgevin, in Lione, unum piscatorem cum toia
terra sua. In Beneio eodesiam cum tota décima. Ex dono Willelmi Filii RainoJdi, in
Marescals ^*^ et in Insulis , duas partes décime de tota terra quam habebat in dominio
suo et de terra quom vavassores sui tenebant , et totam rectam decimam de terris iliis
que postea fuerunt culte. Ex dono Gaufridi Garud (^, totam decimam terre sue, in
3o Alteio et in Cuisseio. Ex dono Wâlelmi Grassi duas partes décime de blado et canabe
et lino, de feodo undecim vavassorum, videlicet Unfridi de Guisset, Walteri de
Alteio, Rogeri de Alteio, Herioerti filii Amis, Turgisi filii Ricardi, Drogoms patrui
ejusdem, Fuldieredi, Alani, Serionis Gomefol^'^ IngerranaietTurtini de Guisseiô. Ex
dono baronum, concessu régis Henrici avi mei : ex dono WiUelim Grassi in Alteio
i5 duas partes décime IIIP rusticorum et dimidii, videlicet Gaufridi Heri(»i, Roberti
de Sancto Laudo, Walteri de Garpichet, Herberti filii Gaufi*idi, Roberti fdii Gois-
leni, et decimam IIU'* borderiorum, videlicet Wimundi, RainoUi^^ Turgisil filii
Reimburge et Turoldi fdii Goisleni, et terram in eadem villa ad unam granceam
fadendam. Ex dono Rannulfi de Praeriis, quicquid habebat in Mansiolo Breheri,
3o videlicet écclesiam et totam terram , et quod suum erat in ecdesia de Burceio et in
ecclesia de Prateriis , et dimidium molendinum ejusdem ^'^ viUe , et terram Hucemanni ,
et unàm niasuram quam habebat in Gavinnoliis ^\ et medietatem ecdesie dé Mus-
campis et landam ^^ que est juxta écclesiam , et oriptam Bumelli ^^ cum duabus acris terre
(*)' liDgroDia h. «— (W RochoBit donc C. -^ (') Lingrania h. -— ^^) Aneriu a; Ancieriis JB; Ve-
riis C. — (') MaraKauk a. — (0 Carvd h. — (cT Gornefol h. — (i>) Raioaldi Z>. -r-.O) efus C. -^
(i) CavîmoUis C. — ^} londamfiiD. —0) quinUm Balnellt C. . .> • »
HENRI IL 127
jaxta pontem, et masuram Avicie, et decimam omnium molendinorum suorum et
omnium pecorom et caseommet veiieruun, et in Ânglia apudDalbeiametHolesbeiam^'^
duas partes dedme in s^etâkis et deciaaam de lana ^ et de peooribus et caseis et vel-
lerifaus que in dominio ejus erant , et masuram Sewardi ^'^ Braciatoris. Ex dono Ra*
dalfi vioecomitis ecclesiam de Gampinnoliis et totam decimam. Ex dono Willelmi de 5
MiUeio« eodesiam de Milleio, cubi XL. acris terre, et ecdesias de Calido Loco et
totum l'Essarbois. Ex dono Rannuifi filii Tustini de Praleriis et hominum suorum
XX. aéras terre. Ex dono Aheredi de Gumbraio , dedmam tocius panis de annona sua
facti, et decimam predi de frumento suo vendito, et iUam partem quam habebat in
ccdesia de Agemeio. Ex dono ^Rannuifi de Prateriis ^''^ . terram Willelmi presbiteri et lo
Radulfi de Couvert et Herlewini firatram ; et prêter terram quam eodesia de Muscam-
pis prius habebat^ dédit idem Rannulfiis predictus sexaginta acras terre et locum
ad faciendum vùmm molendinum et moltûram de hominibus suis in illa parrochia
inanentibus , et decimam de suis moiendinis , et in sflvis suis ligna sufficîenter ad
odificia sua fadenda, et pasturam porcorum suorum quietam, et dedmam todus i5
pasnagîi sui. Ex dono Walteri de M eduana ; et uxoris sue et filiorum suorum Hame-
lim et Juhefli , qnicc[uid habebant in ecdesia de Muscampis et in ecclesia de Burceio
et in eodesia de Troitemer, et decimam de moiendinis de Agun (*\ et in Muscampis
terram Nîgelli filii SnaVis, et terram Atilliorum^^, et terram Gomardi, et terram Golli
Anseris, et terram de Landa, et commumtatem de bosco de Muscampis; et in so
tH)dem bosco , ex dono filiorum Oitonis , sufficienter ligna ad ignem monachorum et
porcos sttos quietos de pasnagio. Ex dono Ottonis de Tilido , quicquid babebat in
ncdesia de Muscampis , cum domibuis ^^ que sunt drca eodesiam , que fiierant Gomi-
tisse, et cum sua parte terre illius que vocatur Landa, que est sita inter ecdesiam et
publicam viam a meridie, et quicquid habebat in cimiteriot et terram Rogeri Ginet «5
et terram Golli Anseris « et pasturam pecoribus et bestiis eorum in bosoo et piano cum
suis propriis pecoribus , et dedmam molendini sui , et totam terram Rabel cum sua
psurte ecdesie de Burceio. Ex dono Radulfi Guz et Roberti nepotis ejus , ecdesiam de
Venjuns et dedmam. Ex dono Ricardi de Garevilla suam partem ecdesie et décime que
pertinet ad feddum Engerninni de Vedado. Ex dono Ricardi Malbehenc ^K ecdesiam 3o
de Beneio cum iota dedma et sexaginta araras terre. Ex dono Hugonis Britonis , de-
cimam thelonei de Stolvio , et dedmam molendini et terram unius burgensis. Ex
dono WiHdmi de Traceio, molendinum de Trebuchet, et decimam molendinorum
suorum de Sancto Vigore. Ex dono Ricardi de Novilla et Willelmi, ecdesiam de
• W Hdebeibm Ca. — W mata h. — W Se^'e^a^di a. — W Pi*aerHs C — W Agum C. —
i^ Atiller a. — ^) omnibus C. — (■>) Malbeenc a.
128 HENRI IL
Novilla. Ex dono Radalfi de Prateriis^'^ ecdesiam de Âi^estonia^^ et totam décimant
et totam teiram presbiteri , et mium hominem in eadem villa cum quatuor boTatis
terre, et in Chindentrona duas partes dedme, et decimam de molendinis suis et pis-
cariis et de bosco suo et de lana ovium suanim et caseorum suorum et decimam
5 omnium reddituum et censuum suorum. Ex dono Rogeri de Laceio , ecdesiam Sancti
Stephani de Rupe et unum rusticum cum sexaginta acris terre. Ex dono Gualteri de
M eduana , decimam de fumo et de molendino de Fonten^ Pàganelli. Ex dono Ra-
dulfi Guz, decimam de Beebec^'^. Ex dono WiUelmi de Capella ecclesiam deCHnebac
cum omnibus redditibus et pertinenciis suis et sexaginta acras terre in eadem viilu •
lo et unam masuram cum gardino et terra que ad ipsam pertinet. Ex dono Rogeri de
Burgeelviila ^'^\ quindecim acras terre , quas Wilidmus de Oinebac^*' ei dédit in eadem
villa pro pace et concordia de morte patris sui. Ex dono Hdie (^ de Gagneio , ecdesias
Sancte Marie et Sancti Martini et Sancti Vigoris et medietatem altaris Sancti Ger-
mani , cum tota décima de feodo comitis , et ex dono ejusdem Hdie ^ et hominum
i5 suorum et aliorum dominorum ejusdem ville, terram et pratum. Ex donb Rogeri
Tanetin , totam partem suam de ecclesia de Gillervilla ^\ et totam terram suam; et in
Husmdinivilla , decimam de feodo comitis. Ex dono Hugonis de Crepicor et bere-
dum suorum, ecclesiam de Glivifla, cum tota décima, et terram Willelmi presbit^»
et decimam trium molendinorum. Ex dono Rainaldi Pulcini, decimam molendini
30 sui de Capella vel in biado ^'^ vel in denariis , concessu heredum suorum. Ex dono
Lancelini de Âiram et heredum suorum , totam ecclesiam de Âiram et totam deci-
mam de feodo de Grentemaisnil quod tenebat de Willelmo de ÂnsjgeriviUa , et très
acras terre et dimidiam cum comparatione tmius arpenti vinee. Ex dono Hugonis
Britonis, in Felgeriis terram trium hospitum et decimam molendini, et in Stouvy U)
25 decimam thelonei et molendini et terram unius burgensis. Ex dono Roberti de Mar-
tinowas, triginta âcras terre in Ramata, et totam decimam de molendino suo de
RoUo. Ex dono Ricardi de AnsgeriviUa , decimam de tribus partibus de molendino
de AneviUa. Et in Âng^a , ex dono predicti comitis Rogeri de Monte Gomerio , totam
terram de Rogentona «, cum bominibus ejusdem ville et omnibus pertinentib suis; et
3o in Harengeria^) terram et homines; et in Waltebam très hydas terre, et in Gra&n
et Estremetona décimas; et in Cicestria duas masuras, et ecclesiam Sancti Giriaci; et
in Mersetona decimam ; et in CHCatm^"*) décimas. Quare volo et fu*miter predpio quod
predicta abbatia de Troamo et moiiachi in eadem Dek) servièntes onmià predicta, que
(') Praeriis C. — W Aîgkntona C; Anglefttonia a. — W Becbec a. — W Ragevilla C —
i^) Ohiebauc a. — (0 ESie BD. — (f) Elye BD. — (>>) Gillerivilla BD.— C^) bladio b.— Q) Skd*
vii C; SUmvii Da. — ^) Rogentone C. — 0) Harengia C. — H (HTan C.
HENRI IL 129
eis rationabiliter data sunt, habeant et in perpetuam elemosinam teneant, cam
omnibus libertatibus et iiberis consuetudinibus et quietanciis sois, prenominatis
terris et ecdesiis et tenementis pertinentibus, cam quibus predicti donatores ea
unquam mdius et liberius tenuerunt, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in
terris, ecclesiis et decimis, inaquis et moiendinis, in viis et semitb, in vivariis et pis- 5
cariis, et in omnibus rébus et in omnibus locis , ita bene et in pace et libère et quiète
et honorifice , sicut predicti donatores ea tenuerunt et sicut carte donatorum et carte
regum Ânglie Willelmi proavi mei et Henrici avi mei testantur eis et confirmant,
et sicut ipsa abbatia et monachi predicti ea unquam melius, liberius, quietius et
honorificentius tenuerunt, tempore prenominatorum antecessorum meorum regum lo
Ânglie.
Testibus : Teobaldo Cantuariensi archiepiscopo , et Johanne Wirecestrensi epi-
scopo , et GiUeberto Herefordensi episcopo , et Thoma cancellario , et Willdmo inXre
régis , et Roberto comité Legrecestrie , et Willelmo comité Gloecestrie , et Reginaldo
[comité] Gomubie, etHenrico de Essexa constabulario , et Ricardo de Humeto con« i5
stabulario , et Ricardo de Lud , et Roberto filio comitis Legrecestrie , et Mannessero
Biset dapifero , et Warîno Filîo Geroldi camerario , et Roberto de DunestanviUa , et
Goscelino de Baillolio, et Henrico de Oilli^'^ et Willelmo de Lanvaleio ^\ et Wil-
lelmo de Bello Campo.
Apud Wirecestriam ^"K ao
XXIX
ii55-ii37?
Coï^rmation de biens sis en Angleterre accordée à l'abbaye de Troarn.
A, Original perdo.
B, Inspeximuft de i333, ci-déssoas désigné. s 5
a. Calendar ofthe Charter RoUs, t. IV; Edward III, i3a7-i34i ; page a83, pièce 2; inspeximus de
i33a. G>pie incomplète.
H., rex Ang^orum, et dux Noinnannorum [et Aquitanorum ] , [et] cornes Ândega-
vorum, omnibus justitiis, vicecomitibus et ministris suis An^ie et Normannie,
salutem. 3o
W UaU a. — W Lanvalein h. — W Wircestriam h.
CHARTES ET DIPLÔUES. — YII. 17
iBraniimia «atiosau.
130 HENRI II.
Sciatis me conoessisse ecdeme Beati Martini de Troam[o] , et oionachis ibidem Deo
servientibus , omnes donationes que eis fiaicte sunt in terris et ecclesiis et dedmis et
in omnibos rébus , tam in Anglia quam Normannia , etc. , videlioet : totam terram de
Rungentone cum hominibus et omnibus pertinentiis suis , et in Waitham très hidas
5 terre , etc. Quare volo et firmiter precipio quod omnia predicta habeant et in pecpe-
tuam eiemosinam teneant, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus ac
quietantiis, in bosco et pkqio, in pratis, pasturis, terris, ecdesiis, in omnibus rébus
et omnibus locis^, pacifice, libère et bene et honorifice , etc. Et sint quieti de sciris et
hundredis et placitis et querdis , etc.
XXX
I
Delisie^ n* 27.
1 iSoiri 157. — Worcester.
Exemption des droits de tonUea pour l'abbaye de Tro^m;
A, Ongioal autrefois scellé; Archives du Calvados, H. Troam; pièce écrite en lettres de forme
iS en dehors de la chancdierie. — Photographie.
B. Inspeximas de i33a, ci-dessous désigné.
a. René Sauvage, L' abbaye de Saint-Martin de Troam, p. 63, noie 1 , d après A. — b, Calendar of
the Charter RoUs, U IV, p. a83, d après un inspeximus de i33!i. Sans soascriptions ni date de
lien (ii55>ii57)*
30 Round, n*" 48i.
Souscription de Jean, évèque de Worcester, mort en 1 157.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andegavo-
mm, omnibus justiciis et vicecomitibus et ministris suis Anglie et Normannie,
salutem.
35 Precipio quod omnes res monachorum de Troarno quas emerint vei vendiderint ,
et quas homines sui poterunt affidare suas esse proprias , sint quiète de theloneo et
omni consuetudine per totam terram meam, sicut fuerunt tempore régis H. avi mei,
et sicut carta sua testatur. Et prohibée ne quis eos inde super hoc injuste disturbet
super X. libras forisfacture.
3o Testibus : Theobaldo Cantuariensi archiepiscopo et Johanne Wigomiensi episcopo.
Apud Wirecestr[iam].
HENBI IL 131
XXXI
Deiitle, n"" 3o C.
11 56 ou 1167.
Donation à Notre-Dame de Gonffem [abbaye de Silli).
A. Original perda. 5
JB. Copie du xiii* s. dans le cartulaire de Silll; Bibliothèqae nationale, ms. latin 1 io5g, foL a 4 v**.
— C. Fragment dans le registre de Philippe Auguste. Archives nationides, JJ a6 (Reg. E de
M. Delide), fol. i53 v^
a. Stapleton, Magni rotuli Scaccarii, t. I, p. lxxxix. — b, Delisle, Ctu^tulaire Normand, p. 3,
n* 8. 10
Eyton, p. a3. — Round, n** 68i.
Nous conservcNos à cette pièce la date de 1 156 on 1 167, que M. Delisle lui a donnée à sa table,
mais sans oser rien aflBrmer. M. Round est du même avis. Le Rev. Eyton (p. a3) Ta classée a 1 1 67.
Le chancelier Thomas, qui la souscrite, est devenu archevêque de Cantorbéry le a3 mai 1 iGa.
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanonun, et cornes Andegavo- i5
rum, archiepiacopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus , prepositis, ministris et omnibus fidelibus suis totius Nor-
maniûe, et nominatim illis de Argentomo , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse in perpetuam elemosiham Deo et Sancte Marie de
Guffer, et domino Drogoni ejusdem loci fondatori, et omnibus fratribus ibidem Deo 90
servientibus , iUam vastam terram que est inter magnam forestam et aquam Ure , et
inter Mesos WiUelmi et vadum Arenarii, pro anima Heniici regb avi mei, Gaufridi
comitis Andegavie patris mei, necnon et pro salute domine împeratricis matris mee
^t mea, liberam et quietam ab omni consuetudîne , et in predicta fbresta erbagium et
pasnagium ad propria animalia sua et mortuum boscum ad ardendum et iriride ad 3:>
domos et edificia sua facienda , et vendere et emere in omnibus vâlis et castris meis
libère et quiète ; et propter hoc dedi ets et concessi totum redditum omnium bigro-
rum quos ibi habebam , ut eum amodo eis reddant sicut michi reddere solebânt.
Dedi etiam eis et concessi hoc quod habebam in dominico ex utraque parte aque a
Meso Wiilelmi i^sque ad domum Roberti filii Udonis et usque ad spineta de Veizuro 3o
ex alia parte aque. Dedi etiam eis et concessi apud Argentomum terram et domum
Columbelii et terram Sancti Leonardi de Goffer quam domina imperatrix mater mea
«7-
132 HENRI IL
émit de monachis Sancti Pétri desuper Divam , sicut eonim caria testatur. Quare
volo et firmiier precipio quod ita bene et in paoe et libère et quiète et honorifice et
plenarie in omnibus bec omnia supradicta babeant et teneant , sicut aliqui elemosinas
suas melius et liberius et quietius et plenarius tenent.
5 Testibus : Matilde impératrice matre régis , et Thoma canceilario , et Gaufirido et
Willelmo fratribus régis , et Huberto de Valiibus , et Huberto de Helyun.
Âpud Rotbomagum.
XXXII
Delîsie, n** 66.
lo ii56ouii57. — Giéci.
Donation du « predium Paludense » aux moines de Notre-Dame de Luçon.
A. Original perdu.
B. Copie de D. Fonteneau, XIV, a5i.
a. Arcère, Histoire de la Bochelie, t. Il, p. 635 ; en marge : Archives de Tévéché de Luçon.
iS Indication d après la copie de D. Fontenean, Soc. des Antiquaires de fOaest, t. IV, p. i4o.
Cette pièce, datée de Chéd, au canton d^Oriéans, a été rapportée par M. Delisle (n* 66] A Tété
on à Tautomue de 1 1 58, époque k laqudle, d*après Robert de Torigni, Henri II est venu trouver
Louis VII à Paris ; et il ajoute : « c'est au cours de ce voyaga que forent faites deux chartes datées
d'Orléans et de Chéd près d'Oriéans» (Introduction, p. 68). Or le jurésent acte est souscrit par
30 Geofiroy, archevêque de Bordeaux, mort le 1 8 juillet 1 158, et Henri II n a passé en France que le
1 4 août de cette année. L'acte ne peut donc pas être de 1 1 58. Un autre témoin de cette charte est
Chfldon, évéque de Poitiers de 1 155 au 4 novembre ii57 ^^ ii58; il parait donc vraisemUable
que la pièce en question est de 1 1 56 ou du début de 1 1 57.
Henricus , rex Anglorum , et dux Norma[n]nonun et Aquitanorum, et cornes Ande*
95 gavorum^'^ omnibus arcbiepiscopis, [episcopis,] abbatibus, baronibus et onuiibus
dapiferis et ministris et fidelibus suis Aquitanie, salutem.
Sdatis me concessisse monacbis Sancte Marie Lucionensis predium quod dicitur
Paludense, scilicet mariscum consulare, ubi sita est villa Cadupellis. Goncedo etiam
eis vicariam in predicta villa Cadupellis, que^^ de porcis et de ovibus exigitur. Do
3o etiam eis quittanciam et libertatem omnium consuetudinum que ibi pertinebant ante-
(*) Andegavensis a. «— 0>) qui a.
HENRI II. 133
cessoribus nostris [rie). Et hoc iUis conoedo ut idium communicationè (^ic)^*^ vadum
Âlerid causa mee venationis ab omiûbus habitant) désistât, terram tamen arabiiem
libère et qmete babeant. Quod si forte aliqua ratione contigerit ut ipse locus ab
omnibus habitetur, concedo quod locum illum babeant et teneant, ita ut libellâtes et
quittancâas suas de Cadupellis [uropter boc non amittant. Hoc^'^ autem in Gadupellis 5
meo jure tantum retinui , ut si necessarii fîierint babitatores lod iilius , ad publicum
bdlum maun commoniti veniant. Quare volo et firmiter precipio quod monacbi
predicti omnia bec prenominata babeant et teneant libère et quiète et bonorifice
et intègre, in bosco et piano, in pratis, in aquis et mariscis, et in omnibus rébus et
possessionibus predicto loco adjacentibus. Et probibeo ne aliqui contra banc cartam lo
meam aliquam eis violentiam vel exactionem inférant.
Testibus istis : Gofredo archiepiscopo Burd^alensi, Cbalone episcopo Pictavensi,
Phii^po episcopo Baiocensi , Âmulpbo episcopo Lexoviensi ^^\ Thoma cancellario ,
Ebuione deMalleone, Saldebrorio^*) constabulario.
Apud Gbesiacum. iS
XXXIII
Janvier iiS6-avriI 1157. — Roueo.
Cor^rmalion des biens appartenant à l'abbaye de Reading.
A. Original scdié; British Hiueiini, Add. ch. igSgi. — FAC-snm^B, Warner et ESlis, Facsimiles
of royal and oiher charters in the British Muséum^ Londres, 1903, in-folio, pi. XXVI, 90
pièce 4o. ^
41. PnUiée par M. Warner, /. c.
La date de janvier 1 iSG-avril 1 157, donnée par MM. Warner et Ellis, a pour elle toutes les
YraisemUanees. La pièce a été souscrite par Robert du Neubourg, qui s'est retiré k Tabbaye du Bec
le i*' août 1 169, et y est mort le 3o du même mois. Henri II, qui avait séjourné en France du aS
oommencement de 1 1 56 au début d avril 1 1 67, a ensuite résidé en Angleterre; il n a rqpassé sur le
continent c{u au mois d aoCit 1 1 58.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andegavo-
rum, omnibus arcbiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis, baronibus,
vicecomitibus, ministris, et omnibus fidelibus suis totius Anglie, salutem. 3o
Sciatîs me in perpetuam elemosinam concessisse et presenti carta confirmasse Deo
(*) Les mots aliom communicationè, donnés par a, sont inintefRgitlês ; il y a certainement ici une
erreur de lecture. — W babitare a. — W Hic a. — W Lexonensi a. — W sic a.
134 HENRI IL
et Sancte Marie et monacfais de Rading[ia] omnes terras et ténuras quas rex Hênricus
avus meus eis dédit et concessit, videlicet totam villam de Badingia cum eodesiis, et
terram quam Robertus de Ferrariis in eadem villa hid>uit, et Liministriam cum
ecclesiis et capellis et omnibus ad eam pertinentibus , et Tacheham et Gheiseiam
5 cum centum solidis quos WîHélmus Fiiius Geroldi reddebat de firma prediolo régi
Henrico avo mec, et Wichebmâm cum ecclesia ejusdem ville, et Rokintun[am] cum
occlesia ejusdem ville, et Wigestanam que fuit terra Willdmi elemosinarii, et terram
Roberti sacerdotis de Hamtona, et terram MK>di de Hoctona, et hidam terre de
Undesovra. Preterea concedo eis et confirmo quicquid post mortem régis H. avi mei
] o eis dédit et concessit in eiemosinam domina mea imperatrix , scilicet Bidi>eriam et
Henredam , et terram Herberti fiiîi Fulcherii de Merieberga, et ecdesiam de Bercbe-
laia cum onmibus pertina&tiis suis , et ecclesiam de Stantona cum pertinentiis suis , et
ecclesîam de Tacheham cum omnibus pertinentiis suis, et ex dono predicti régis H.
avi mei concedo eis et confirmo unam feriam ad festum Sandi Laurentii, scilicet
i5 ipsa die Sancti Laurentii et per très dies sequentes, et monetam cum uno monetario
apud London[ias] vel apud Rading[iam]. Quare volo et firmiter precipio quod
monachi predicti habeant et teneant in perpetuam eiemosinam bec omnia supradicta
cum omnibus pertinentiis suis, soluta et quieta de theloneo et passagio et pontagio
et omni geldo et danegeldo et omni alla exactione et consuetudine, in bosco et
!io piano, in pratis et pascuis, in aquis et molendinis, in viis et semitis, in jvivariis et
piscariis et marischis , infira burgum et extra , et in omnibus locis et in omnibus rébus.
Et sint ipsi et terre sue et homines eorum soluti et quieti theloneo de seins et hun-
dredis et placitis et omnibus querelis , sintque abbatis et monachorum ejus de homi-
nibus suis et de tota possessione sua et de alienis in ea forisfacientibus vel ibi cum
35 forisfacto interceptis, hundreda etplacita omnia cum socca et saca et toU et team et
infangeneth[ef| et utfangenethef et hamsocna infra burgum et extra burgum, in viis
et semitis et in omnibus locis, cum omnibus causis que sunt vel esse possunt.
Habeantque abbas et monachi Rading[ie] in tota possessione sua omnem justidam
de assaltu et furtis et murdris et de sanguinis effiisione et pacis infiractione et de
3o omnibus forisfactis quantum ad regiam pertinet potestatem. Et teneant ita bene et in
pace et libère et quiète et honorifice , sicut rex H. avus meus unquam melius et Ube-
nus et quietius tenuit in suo proprio dominio , et sicut ejusdem régis H. avi mei carta
testatur, et sicut eis testatur carta domine mee imperatricis et mea.
Testibus : domina impératrice, et Philippo Baiocensi episcopo, et comité Régi-
35 naido, et Roberto de Novo Burgo, et Man[assero] Biset dapifero, et Stephano de
Bello Campo.
Apud Rothomagum.
HENRI IL 135
XXXIV
■
Delisle, n* 38.
«
1157.
Confirmation des biens de l'abbaye de Blanchelande .
A. Original perdu.
7). Copie authentique de Taimée 1671; Archives de la Manche, fonds de Tabbaye de Blanchelande.
— C Fragment d après cette copie; Bibliothèque nationale, ms. latin 1006 5, fol. 91. —
Acte suspect; voir Tlntroduction, p. a 95.
a. Pétri fiieseoMS opéra, édit. de 1667, P* 777» ^^M>n reproduite par Higne, Pairohgie, t. 307,
col. 1166. T— 6. Fragment dans la GaUia Ckristiuna, t. XI, instr., col. ai4. 10
Datée, après les souscriptions, de Tannée 1 167. A la fin de Tacte, le roi recommande à ses suc»
cessenrs de protéger f abbaye de Blanchelande, ce qui est oontraire aux usages de la chanoellerie
à cette époque. Si la pièce est authentique, die doit tout %n moins atoir été remaniée. Voir Tin*
troduction, p. %gb* L*addition de la date ne peut pas non {dus être le fait de la dbancdlerie
royale. *5
H. , rex Anglorum , et ilux Normannoruoi et Aquitanoram , et cornes Andega-
\onim, ardiiepisoopis, episoopis, abbatibas, eomitibas, Yicecomitibos , baronibus
et justiciis omnibus suis et onmibus iiclelibus suis, salutem.
Sdatis me conoessisse et confirmtfMe in perpetuam eiemosinam Deo et eoclesie
Sancti Nicolai de Blanca Landa , et canonicis ibidem sub aUmte in ordine Premons- *o
tratensi Deo servientibus, quicquid eis rationabiiiter et juste collatom est, videlicet
bas subscriptas elemosinas quas Ricardus de Haya et Matildis uxor ejus, predicte
ecdesie fiindatores , et Raduifus de Haya , Ricardi nepos , et Wiflelmus de Vemone
et Ricardus , ejus fiiius , eidem ecdesie contuierunt , ipsum videlicet locum qui Blanca
Ijanda didtur, in quo fundata est ecclesia, cum omnibus adjacentibus suis, terra s5
fhictuosa et infiiictuosa , landa et foresta , a Bella Vaile usque ad Montem Estenclin ,
sicut terminorum désignât appositio. In Cretevilia, ecclesiam ejusdem ville libe-
ram et quietam , cum omnibus pertinentiis suis , sicut carta Ricardi Gonstantiensis
episcopi testatur, et pisces excluse, quoquo modo capiantur, et unam acram terre
ibi juxta ad hospitandum piscatorem, et terram Hugonis Tauri. In Bosevilla, eccle- 3o
siam ejusdem ville, et terram Pamier. Ad Essartz, duas masuras terre. In Varen-
quebec, terram Gobe. In Dovilia, terram Nigelli filii Emme. In Haya, teiram
136 HENRI IL
Gomart, et quadraginta solidos in theloneo. In Ânfiremaisnil , decem acras terre, et
terrain Gaufrîdi firatris sacerdotis , que est de elemosina. In ecclesia de Monte Gardo ,
quîcquid ad feodum ipsius Ricardi pertinet , sicut scriptiun Ricardi , Gonstantiensis
episcopi, déclarât, et unam piscatoram in mari, et salinam Gosberti, et terram
5 Richerii de Fenouilières. In forestis suis omnes costumas, videlicet ad omnia edi-
ficia sua facienda et reficienda, et ad ignem et pasturam animaiium, et pasnagium
porcorum suorum et porcorum suorum hominum, ab ipsis hominibus canonicis
persolvendum; in parco porcis canonicorum communem cum porcis domini iiber-
tatem; et abrosturam boum; et decimam pasnagii et careii et ferine ibidem capte,
lo et coria cervorum et aliarum bestiarum. In Ânglia, manerium de Gambringueham ,
cum omnibus ad iilud pertinentibus. In Popevilla et Varevilla , que maneria ipse Ri-
cardus de me pro servitio suo habebat, concedo et confirmo illa que ipse Ricardus
prefate ecdesie contulit. videUcet decînuun grangianun eommdem inanerioram.
et decimam garbagii et omnium denariorum , excepte theloneo , et decimam cam-
i5 parti, crassi piscis, et decimam ferie Gampanie. Similiter confirmo et bec alia dona
que subscripti bene&ctores predicte ecclesie donaverunt : Willelmus de Vemone,
tria quarteria frumenti in molendinis de Nigeili Humo ; Willelmus de Sancto Johanne ,
mium hominem reddentem miam minam frumenti ad Torevillam; Engelgerius de
Bohon , terram de Bouhenet ad Bohon ; Ricardus Avenel , ecclesiam Sancti Georgii
3o de Bauteis, cum omnibus pertinentiis suis, excepta parte iUa que ad feodum IHaisseii
pertinet; dédit etiam unum hominem reddentem très bussellos frumenti et centum
anguillas in piscatoria molendini Guerout; Doon Bardouf et Thomas frater ejus,
decimam molendini de Bresillevast et decimam molendini de Monte Martini ; Hugo
Vuach, unam minam frumenti ad Gathevillam; Robertus de Pretot, unam acram
s 5 terre et unum quarterium frumenti; Radulfiis dericus, suam terram de Anfire-
maisnil cum hominibus; Ricardus de Glatigneio, terram Blanque Lande, adjacen-
tem Rogerio de Monasteriis, et unam minam salis. Ut autem hec omnia supra
scripta , et quecumque in fîiturum et a quibuscumque rationabiliter et juste pre-
dicte ecclesie fîierint coUata, firma et illibata permaneant, regia auctoritate con-
3o firmo, et confirmata in regnum post me venturis protegenda et confirmanda
reliqui et commendo.
Testibus, etc.
Datum anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo quinquagesimo sep-
timo.
HENRI IL 137
XXXV
1157. ■— Falaise.
Confirmation des biens de f abbaye de Saint-Jean de Falaise.
A. Anden exemplaire; Archives du CalTados, H 4o34- -*- Photogbaphib. 5
B. Guiolaîre de Normaiidie ; Bibliothèque de Rouen, ms. i235, fol. 3a et 64. — C. Fragments
dans les R^fistres de PhSij^ Auguste, Archives nationales, JJ 26 (registre E de M. Delisle) ,
foL i53 ir". — • D* Copies/ Bibliothèque nationale, ms. latin 10068, fol. 1 16 et 188. —
E. Copie authentique dn 18 mars i65i, daprès Toriginal, Arehives du Calvados, H ioii.
a. Edit. firagmentaire, Léchaudé, Grands Râks, p. 167. 10
Cf. Lai^gevin, RBckerckes histonqaes sur Falaise, Falaise, i8i4» in-ia, p. 66-67, note.
Eyton, p. ai. — Round, n* 6i3.
M. Ddisle a relevé (Introduction , p. ag5) les incorrections et les anonoudies que présente cet acte.
11 n a pas pu être rédigé k la chancdlerie, quoiqu'il ait bien les apparences d'un document écrit au
milieu du xii* s. La date, 1 157, est elle-même une interpolation. Si le fond de cette pièce est vrai, i5
on doit an moins la considérer comme ayant subi de nombreux remaniements.
H. , rex Ang^orum , et dux Normaimorum et Âquitanomm , et cornes Andegavo-
rum, archiepiscopo Rothomagensi et episcopis, abfaatibus, comitibiis, baronibos et
omnibus filiis sanctç ecdesiç per Angliam et Normanniam constitulç, salutem.
Sciatis quoniam ego Henricus, divina miseratione rex Anglonim, et dux Norman- 20
norum et Aquitanomm, et cornes And^vorum, pro salute animanim patris et
matris mee et parentum et filiorum meorum, et pro remissione peccatorum meo-
mm, pro statu quoque et incolumitate regni mei, dedi et concessi in elemosinam
perpetuam Deo et çcclesiç Sancti Johannis Baptistç de hospitali Falesiç, cujus
fimdator Gunfiridus extitit, et clericis in ea Deo secundum regulam beati Augus- a S
tini servientibus, ad usum eorum et pauperum Christi quos in illo hospitali sus-
ceperint, molendina mea de Falesia quç Gunfridus fecit, et terram ferie, et tan-
tum nemoris Gufemi apud Argentomum, quantum eis ad ignem proprium et
ad domorum çdificationem suffecerit , et unam feriam per annum ad festum Sancti
Michaelis cum passagio, quç tribus diebus ante festum incq>iat et post festum 3o
tribus diebus duret, ad consuetudinem meç ferie in festo Sancti Gervasii, soluta
CHARTES KT DIPLÛMBS. — TH. l8
M#BniSBU lATIOIAU.
138 , HENRI IL
et quieta , infra casteilum FsJesiç et extra , et in eundo et in redeundo , et capdiam
de Vilers , et terrain quam Hugo de Meriaio et Gwiiielmus de Grentemeinnii et dii
probi homines iilius ville in elemosinam eisdem contuieront , et terram plantationis
quam Rog[erus] de Molbraio et Philipus de Basochis et Fulco frater ejus ipsis in
5 elemosinam dederunt, et ecclesiam de Gouvirinno, et terram ab Erveiso Âriete et
Willelmo filio ejus ibidem eis in elemosinam collatam , et terras et domos Willelmi
Broldi fratris nostri et uxoris ejus apud Falesiam et Gondeium , et terram Willelmi de
Maigneio, quam eis in elemosinam dédit. Et pi'eterea concedo et confirmo eisdem
totam terram et domos et fiimum, et omnes redditos et res» cujuscomque sint
lo generiSf quas Gunfridus eis dédit et concessit in villa Faiesie et Normannia, et om-
nia que ille vel alter quicumque sit legaliter eis dédit vel in fîituro dederit in aliquo
tempore. Ego vero prefatam ecclesiam et hospitale et illos fratres meos in custodia
et propria manu régie protectionis conservans , tanquam meam elemosinam propriam
eos et omnes eorum possessiones et res présentes et futuras, quietas et solutas a
i5 teloneo et passagio et pasnagio, et omni consuetudine et querela et oocasionibus ,
et ommbus exaetionibus nunc et in sempitemum statuo. Et ut bec omnia, ut supra
memoratum est , illis quiète et intègre perdurent regia auctoritate concedo et a Deo
mihi coHata potestate predpio, collaudata omnium subscriptorum consilio.
' Testibus : Pbilippo episcopo Baiocensi , Emulfo episcopo Luxoviardm , Girardo
so episcopo Sag[iensi], Rotro episcopo Ebroicensi, Thomas cancell[arius] , Ricardo
conest[abulario] , Garino Filio Geroldi, Maneser Biset « Roberto de Novo Burgo,
Ricardo de Luceio , Henrico de Pomeria , Willelmo Patric[io] , Roberto de Gurceio ,
Willelmo de AngeriviBa.
Apud Falesiam, a^no ab IncamatioNe domiNica M^G.L.VII. In Christo consum-
as matum, felicitcR.
XXXVI
Delisle, n*' 3i et 3i bis.
iib'j. — MorUin.
Exemption des droits de tonlieu pour Vabhaye du Mont-Saint-MicheL
3o A. 3i. Original sodlé; Archives de la Mandie, H/i5ooo. — Atlas, jd. VOL Ecriture de la
chancellerie. Fragment de sceau sur simple queue.
AA* 3i bis. G>pîe contemporaine, qui a dû être faite par un moine du Mont-Saint-Michel;
Archives de la Manche, fl i5ooi. — Atlas, pi. VIII. Écriture étrangère a la chancellerie;
simple queue détadiée au bas de Tacte, sans doute pour lui donner Tapparence d*un original.
HENRI IL 130
B. G)pîe du XII* 8. , iaite d'après roriginal, dans le caiiniaice du Mont-Saint-liicbd, conservé à la
BiUîothèqoe d'Avrandhes , ms. a i o , fol. 1 1 4*
a. Robert de Torigni, Ed. Ddidie, t. II, p. ad?, d'après le cartulaire du MontrSaintrMichel. —
h. Ed. Howlet, Chronides of the rdgns of Siephen, Henry II and Richard I (Rolb séries)^
t. IV, p. 387. — c. Publié dans llntroduction, p. a 77-378. 5
Eyton, p. ai. — Round, n* 734, p. 367 (en bas).
Le Rév. Eyton (p. ai) admet que Henri II s'est trouvé à Mortain au commencement de 1 167;
c'est sans doute pour cette raison que U date de 1 167 a été donnée à celte pièce par M. Ddisle.
L'acte ne peut en tout cas pas être postérieur au 3o août 1 1 5g , Robert du Neubourg, qui figure ici
comme témoin, étant mort à cette date. — L'exemple de cette pièce originale, où la formule Dei 10
yratîa ne se rencontre pas*, et de sa copie peu postérieure, où la même formule a été insérée, montre
comment le Dei gratia s'est irrégulièrement introduit dans certains actes de Henri U. Voir l'Intro-
duction, p. 377-378.
H. , rex (') Ânglonim , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ând^-
vonim, justiciis et vicecomitibus et prq>ositis et omnibus ^^^ ministris suis Ânglie et iS
Nonnannie et portuum maris, salutem.
Predpio quod omnes res monachônim de Monte Sancti Michadis , quas homines
eorum poterunt affidare suas esse proprias, sint quiète de theloneo et passagio et
pontagio, et omni^'^ oonsuetudine per totam terram meam Anglie et Nonnannie (''^
et per portus maris. Et prohibée ne quis eos inde disturbet injuste, super X. Itbras ^o
forifactureW.
Teste Roberto de Novo Burgo.
Apud Moritonium.
XXXVII
Delisle, n* 33. sS
1 1 57. -^ Barfleur.
»
Ordre de laisser jouir de leurs franchises les frères de Noire-Dame de Châteaux-VErmi-
toge, aa diocèse da Mans.
A. Original perdu.
B. G>pîe d'après un registre de la Chambre des Comptes; Bibliothèque nationale, ms. latin 9067, 5o
fol. a 53. — C. Copie du xvii* s.; Bibliothèque nationide, ms. latin 1 igoo, fol. i3o.
a. Eugène VdQée, Cartulaire de Chàteaa-du'Loir, p. A^^
(*) H., Dû gratia rex AA. — ^) omnibus, onds dans AA. — (') omni alia AA. — (^ per totam
Angliam et Norm. AA. -^ (^) forisfiM^ure AA.
18.
140 HENRI IL
La date de 1 167 parait justifiée par le s^onr qne Henri H fit à Barflenr avant le 8 avril de cette
année. Voir Eyton, p. a5.
H. , rex Angiorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândegavo-
rum , carissimo fratri suo G. , Nannetensi comiti , et Guidoni de Gortirant dapifero ,
5 et forestariis et omnibus ministris suis Genomanie et Ândegavie , salutem.
Precipio quod ecclesia Sancte Marie de Gasteliis et fratres ibidem Deo servientes
habeant onmes libellâtes et libéras consuetudines suas , in bosco et piano , et panagio
et pasturis, ita in pace et plenarie et juste, sicut melius habuerunt tempore patris
mei, et sicut carta ejus et carta firatris mei testantur. Et prohibeo ne quis eis vel
10 rébus suis aut hominibus suis injuriam vel contumeliam faciat.
Testibus Guiilelmo fratre meo et magistro Âlveredo.
Âpud Barbefluctum»
XXXVIII
Delisle, n** 34.
i5 1157. — BaHleor.
Ordre de maintenir VévAfne de Bayeux en jouissance de ses usages dans la forêt de
Vemai et de son droit de monte à Bayeax.
A. Original perdu.
JB. Copie du xiii* s.; Liwe noir du chapitre Je Bayeux, BiUiothèque du chapitre de Bayeux,
90 ms. 193, fol. 9, n* 35.
o. Bourrienne, Antiquns Cartularîus ecdesiœ Baiocensis, t. I, p. 4a.
Eyton, p. a& et a5.
L'embarquement de Henri II à Barfleur eut lieu le 8 avril 1167 (Eyton, p. a5). Rolmi du
Neubourg, qui a souscrit cet acte, est mort le 3o août 1 159«
95 H., rex Angiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum , Willelmo Filio Johannis et ministris et onmibus baillivis suis de Baiocassino ,
et forestariis suis de Vemeio , salutem.
Precipio \obis quod faciatis habere Philippo , episcopo Baiocensi , onmes consue-
tudines suas in foresta de Vemeio, et moltas suas in civitate de Baiods, sicut reco-
3o gnitum fuit, precepto meo, coram Roberto de NovoBurgo et Wilidmo Filio Jdiannts
HENRI IL 141
et Go dardo de Vallibm et Petro de Lacon. et Etardo Pidcino , per sacramenta jura-
toram qui sunt constituti ad jorandum consuetudines meas et dominica mea de
Baiocensi , scSioet DU. asinos in foresta de Vemeio ad focom suum ad omnia ligna
prêter ligias arbores, et totam moham de Baioc[is] ad molendina sua, hoc solo
retento ut possim molere dominicum biadum meum quietum sine moltura, quia S
ita recc^itnm fîiit quod cornes WiUeimus dédit dominica molendina sua de Baiods
ecclesie Baiocensi, cum tota molta Baioc[arum]. Ët'nisi feceritis, justicia mea facîat
fieri.
Teste Rd[>erto de Noto Burgo.
Apud Barbefluctum in transfretatione régis. lo
XXXIX
Ddisle, n* 35.
1 167 , avant le 8 avril > — Barfleur.
Confirmation des Ueia de Pàbbaye de Hanéie.
A. Original perdu. . i5
*
JB. Acte indiqué par A. du Monstier, Neastria jna, p. 8aa , Ex ehartwlario ûihhatim Hamheyœ. .
On a m plus haut que le roi prit la mer k Barfleur le 8 avril 1 1 67, et c*est probaUement entre le
1* et le 8 avrâ de œtte année qu*a été expédiée la charte andiysée dans la Neustria jm. Cependant,
Henri II ayant été à Barfleur en décembre 1 16a , il se pourrait à la rigueur que Tacte fût de cette
date ( vmr Eyt<Ni , p. 58 ). Henri n*ayant pas été en France an cours de Tannée 1 1 63 , nous ne pouvons 90
pu conserver la date 1157 on ii63, donnée paria table. (Philippe, évéqne de Bayenx, qui figure
au bas de la pièce, comme témoin, étant mort le 7 février 1 1 64« Tacte ne peut en tout cas pas être
postérieur à décembre 1 16a ; le roî d'Angleterre ne revint en France que de février k mai 1 165 -
(£yton,p. 77.79).
Tum deni^pie Henricns II , Ang^ie rex dnxque Normanie et cornes Andegavie ea aS
omnia (sdlicet priyilegia Hambeye monasterii) confirmavit.
Testibus Âmulfo LexoTiensi et Phifippo Baiocensi episcopis.
Apud Barbefluctum.
142 HENRI II.
XL
Ddisle, n* 3a.
Vers 1157.
Ordre de rembourser le droit de pontcye payé à SoiUhampton par l'abbé du MontSaiiUr
5 MicheL
A. Original perdu.
B. Notice insérée dans le carinlaire du Mont-Saint-Midiel, Bibliothèque d'AvraDclies, ma. 210»
foL ii4 V*.
0. Robert de Torigni, éd. Deiisle, t. Il, p. a47-
10 ' Round, n* 734, p. a68 {1157).
A défaut de données précises, nous laissons à cette pièce la date de ■ vers 1 167 >, qu*dle porte
k la taUe. Rolmi du Neubourg, qui Ta souscrite, est mort le 3o août 1 169.
Jussit itenim idem rex per brève suum ministris suis de Hamtona ut pontagium
quod acceperant de ecpiis abbatis redderent.
i5 Testes : Robertus de Novo Burgo , Philippus episcopus Baiocensb, Johannçs FUius
Bigot, Boso de Thorignaco.
XLI
DelisIe, n* 36.
1 r55» 1 & 58. — Cantoribéry.
so Donation à tabhaye de Saint-Jeanrd'AnyeU de biens sùaés en Angleterre.
A. Originil perdu.
B. Copie du xni* s., au Public Record Office, Chartœ Anti^nœ, X, n* 18. — Photographie.
■
Eyton, p. ibm
Cette pièce a été souscrite par le dbambrier Guérin, Fils de Géroud, qui, d'après le Rév. Eyton
s5 (p. 3i5}, a été en fonctions de 1 155 à ii58, et qui, d'après M. Warner, est mort dans Tété de
ii58 (voir rintroduction, p. 469). M. Eyton la place vers le 1* janner ii56, date à laquelle
HENRI IL 143
. Henri II s*est trouvé à ûoitorbéry, et ritinéraire ne mentionne pas d autre séjour du roi dans cette
ville jusqn*en 1 158. La date de janvier 1 156 est donc probaUe, maïs non certaine; tout ce qu on
peut affirmer, c^est que l^acte est antérieur à l*été de 1 158.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanonmï, et cornes Ândega-
vorom, archiepiscopo ' Gantuariensi , et justiciis et baronibus et vicecooiitibus et 5
ministris et omnibus fidelibus suis de Caht., salutem.
Sdatis me dédisse et concessisse Deo et ecclesie Beati Johannis Baptiste Ângelia-
censis, et abbati et monachis ibidem Deo servientibus , in liberam helemosinam, pro
salute mea et meorum tam antecessoram quam posterorum, Wtdwich et Moddin-
geham, cum onmibus pertinenciis suis, habendas et possideAdas in perpetuum, ita lo
libère et quiète sicut ^o eas in meo dominio habebam. Quare volo et firmiter pre-
cipio quod ecclesia predicta et abbas et monachi maneria illa, cum onmibus rébus
et libertatibus dsdem pertinentibus , babeant et teneant bene et in pace , libère et
honorifice et qniete, sicut ego melius et honorificentius tenui quando in dominio meo
erant. Et nolo quod homines sui de predictis villis alicui servidum vel consuetudinem 1 5
ullam fitdant de terris suis , sive alicui inde respondeant nisi abbati et monachis pre-
dictis vel baillivis eorum, sed sint terre ille quiète de siris et hundredis et placitis et
querdis et de lestagiis et omnibus consuetudinibus.
Testibus : R. episcopo Linc[olniensi] , T. cancellario , comité Reginaldo , Hugone
comité Nor([olcie], Rog[ero] comité de Clara, Ricardo de Humetis ^constabuiario « so
Man. Biset dapifero, Warino Filio Geroidi camerario, Walchel[ino] Maminot, Ra-
dulfo de Hastingb.
Apud Gantuariam.
XLII
Delisle, n* 87 . i5
iiS5-ii5S. — Cantorbéry.
Concession du manoir ^l de Lillehercha * à Marie, fille du, roi Etienne, et à ses reli-
gieuses [de SaintSalfice de Rennes].
A. Original perdn.
jB. Copie de Tannée i5g8; Archives d'IUe^t-Vîlaine. 3o
c, D. Auger, Cartfdaire de Vahhaye de Saini'Sulpice'enrForit (191 1), p. i45-i46, n"* LXV. *
' M. Ddisie a étaUi dans son Introduction (p. 89) que les actes de Henri II, datés de localités
anglaises et souscrits par le chancelier Thomas, ne peuvent pas être postérieurs au mois d*aoùt 1 158.
14& HENRI IL
H. , rex Anglorum, dux Normannonim et Aquitanomm, et cornes Andegavomm »
jastîciis, Ticecomitibus , ministris et fiddibus suis de Qae[n]t, salutem.
Sciatis me conoessisse Marie, filie régis Stephani, et moniaiibus suis, manerium
de Liiiehercha, cum omnibus pertinentiis suis. Quare volo et firmiter precipio cpod
5 ipsa et moniales sue manerium predictum teneant, cum omnibus pertinentiis suis,
ita bene et in paoe et libère et honorifice, et ita quiète de omnibus querdis sicut
cornes Eustachius illud melius et liberius et quietius tenuit tempore Henrici regb
avi mei.
Testibus : Toma cancellario et comité Reginaldo et Ricardo de Luci ^').
lo Apud Ganthuariam.
XLIII
Ddisie, n' 5g.
11 55- 11 58. — ClarendoD.
Charte de franchise accordée aux moines de Saint-Georges-de-BoschervUle.
ib A. Original perdu.
■
B. Copie dans le cartulaire de Saint-Georges-de-Boscherville, un* s.; Bibliothèque de Rouen,
ZDS. 1227, foi. 63.
Round, n* ao8.
D après le Rév. Eyion (p. 35 et 37), Henri II t^est trouvé à Glarendon vers février ou mars
ao 1 1 58, et entre avril et août de la même année. La pièce est souscrite par Geoflroi, doyen d'^Angers,
dont le successeur, Mathieu, était déjà en fonctions en 1162 (Introduction, p. 370); à cette
époque, le roi n'était plus en Angleterre; il avait passé en France le i4 août 1 158. — Tout ce
qu'on peut affirmer au sujet de la date du présent acte, c'est qu'il a été rédigé avant août 1 158.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanomm, et cornes Andega-
a5 vorum, omnibus justiciis, vicecomitibus et baronibus et ministris et fidelibus suis
Ang^ie et Normannie , salutem.
Precipio quod abbas et monachi de Sancto Geôrgio de Bauquervilla et omnes ser-
vientes eorum et res sue proprie sint quieti de passagiis et pasnagiis et herbagiis, per
omnia dominia mea et per foréstas et per mercata et per aquam Sequane et in por-
3o tibus maris, sicut quietiores fuerunt tempore régis Henrici avi mei. Precipio etiam
(•} M. Delisle a restitué ainsi les sosucnpttons , très mal transcrites par le scrihe de 1598 : P. ooram
Canr., et com. Reginœ, et vie de Luci.
HENRI IL 145
quod homines ipsias abbatîs habeant in Ân^a quietancîas et libellâtes suas de
seins et hundredis et hidrage (ne) et omnibus aliis querelis quas habuerunt tem-
pore r^s avi mei et tempore Willeimi camerarii de Tancarvilla , quando Aveberia
et Vestona in manu ejus erant et easdem villas de dono ejus accepit et postea
abbacie Sancti Georgii dédit per concessionem ipsius régis , quia nolo quod abbatia 5
Sancti Georgii aliquid admittat [sic) injuste quod iOo tempore habuisset.
Testibus : P[atricio] com[ite], Manasser Biset dapifero, et Gaufirido decano An-
degavensi, magistro Âlveredo.
Âpud Glarendonam.
XLIV io
Ddisle, n' 38.
1 1 55-1 158. — Lincoln.
Mandement aux officiers des ports d'Angleterre et de Normandie, leur enjoignant de
laisser joair les religieux de Saint-Laurent [de Revesby] de leur exemption de droits
de tonUeu. i5
A. Original appartenant à la collection du marquis d*£xeter, â BurgUey hoiue, Stamford.
a. SixA Bepori qfthe Royd Commission on historiad manuscripts; App., p. a 33; d après loriginal.
Cette pièce, souscrite en Angleterre par le chancdier Thomas, ne peut pas être postérieure au
mois d*aoàt 1 158. Voir la note dironologique de la pièce XLU.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et comes Andegavo- 20
rum, justiciis, baronibus, vicecomitibus et omnibus minbtris tam Anglie quam
Normannie ac portuum maris et nominatim prepositis de Hamtona et de Hastinges
et de Dovra et de Barbefluctu et de Gadomo et de Ostrebam et de Diepa ^*\ salutem.
Precipio quod homines et equi et omnes res abbatie de Sancto Laurentio et mo-
nachorum ibidem Deo servientium sint quieti de theloneo et passagio et pontagio 9 5
et omni alla consuetudine quocunque venerint. Et nullus eos injuste vexet nec dis-
turbet saper X, libras forisfacture.
Testibus : Theobaldo Gantuariensi archiepiscopo , Hugone Dunelmensi episcopo ,
Roberto Lincolnensi episcopo, Philippo Baiocensi episcopo, Emulfo^^^ Lisiacensi
episcopo, Thoma cancellario, Reginaldo comité Gornubie. 3o
Apud Lincolnam.
M
Dropa a, -^ ^^ Ëmald Lisiacens. a.
CHARTES BT DIPLÔMES. — TH. 19
À
I4ô HENRI IL
XLV
1 i55-i i5S. — Londres.
Coj^rmation à Simon de Felstede des biens qu'il tient de l'abbaye de la Trinité de
Caen et d'une tenure qu'il tient, à Londres, de la reine Aliénor.
5 A. Original perdu.
B. Copie du XIV* s. au Public Record OflSoe; Patent Rolls, 3' année d^Edouard III, part. I, mem-
brane 17. La copie de cette pièce a été faite, en 191 3, par miss Edith Salisbury. Voici le
texte du vidimus, où se trouve également reproduite une charte de labbaye de la Trinité en
faveur audit Simon de Felstede :
10 tPro Âlex[andr]o de Walsfaam, de donacionibus confirmandis. — Rex, omnibus ad qaos, etc.,
salutem. Inspeximus cartam quam Dameta(*), quondam Sancte Trinitatis de Gidamo abbatissa, et
ejusdem loci conventus fecerunt Simoni de Fdstede et herodibus suis in hec verba.
«DametaO»}, Dei gratia Sancte Trinitatis de Cadamo abbatissa, totusque conventus ejusdem loci,
vicinb suis et ministris et hominibns suis de Fdstede, derids suis et laids, presentibus et futuris,
i5 salutem. Sdatis nos ooncessisse [et] dédisse consilio et assensu H., régis Angl[orum], Simoni de
Fdsted[e] et heredibus suis quod habeat et teneat visîonem liberi p)egg[ii] de hominibus suis in
villa de Fdstede. Prêter hoc conœdimus eidem Simoni et heredibus suis quod cnm canibus suis
ubicumqne et qnandocumqne placuerit in nostra warenna^^) possit venari de Felstede [sic) sine
aliqua contradictione seu impedimento ex nostra parte. Concedimns edam eîdem Simoni de Felstede
30 et heredibus suis quod ubicumqne et qnandocumqne placuerit acerlos (?) suos et terras suas dandere,
quod hoc sibi liceat fieri sine aliqua oontradicdone ex parte nostra. Et ut ista supradicta rata et
firma imperpetuum habeantur, huic présent! scripto sigillum nostrum apposuimus. Testes : Ste-
phanus de Remes efHscopus, magister H. capellanns, Robertus capelianns, Johannes capdlanus,
WiUdmus capellanus, Wmdmus de Maundevile cornes Elssexie, Galfr[idus] de Sai, Heustadus
35 de Mert., Wilcardus Leîdet, Robertus de Hotot, Willdmus de Caluz, Robertus armiger, Ricardus
de Wdeham, et multi alii.
« Inspeximus eciam quandam aliam cartam quam dominus H. , quondam rex AngI[orum] , proge-
nitor noster, fecit prefato Simoni et heredibus suis in hec verba : H., rex Angl[orum] . . . [Suit la
charte publiée ci'-dessotts,) Apud London[ias].
3o « Nos autem oonoessiones et donadonem predictas ratas habentes et gratas, eas pro nobîs et hère
dibus nostris quantum in nobis est dilecto et fiddi nostro AIex[andr]o de Walsfaam, nunc tenenti
tenementa predicta, et heredibus suis concedimus et confirmamus, sicut carte predicte raticmabiliter
testantur, et prout idem Alex[ander] et antecessores sui, tenementa predicta nuper tenentes, ea
hactenus tenuerunt et libertatibns predictis usi sunt et gavisi. In cujus, etc. T[este] R[ege] apud
35 Ëltham, XVI die Maii. — Per fmem quadraginta solidorum. »
W Dom. B. — W Dom. B. — W in nostro Warenn. B.
HENRI IL U7
a. (kUntiar tfthe Pateat BiMs, Edward UI, i3a7-i33o; i6gi, p. 393. Analyse en anglais.
• • •
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce XLII. . . .
«
H. , rex Angl[orum] , et dux Norman[noruni] et Aquit[anorum] , et cornes And[ega-
vorum], epîscopo London[iensi] et aliis episcopis et justicpis] et baronibus et viceco- '
mitibus et ministris in quorum potestate terre de abbatia Sancte Trinitatis de Cadamo S
sunt, saiutem.
Goncedo quod Siin[on] de Felsted et beredes sui babeant et teneant bene et in
pace et honorifice et quiète et libère omnia tenementa sua que sunt de abbatia
Sancte Trinitatis de Cadamo, in feod[is] et in firmis et in omnibus rébus, sicut carte
Damete abbatisse testantur. Preterea concedo ei iiiud tenementum quod de regina lo
Aliannor[a] tenet in Lond[onus] , sicut carta ejusdem regine testatur. Quare volo et
fimûter precipio quod ipse omnia illa teneat et habeat bene et in pace et honorifice,
cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus ad ea pertinentibus.
Testibus : canceliario Thoma, et Ricardo de Luci, et Wilieimo Filio Hamonis.
Apud Liondon[ias]. iS
XLVI
Délisle, n* 89.
1 1 55- 1 1 58. •*- Newnham.
Ordre aux officiers âejasdce ei haillis de Normandie, à Jean, comte d'En, et aa comte
Gautier Giffard^ de mettre tatbaye de Fécamp en possession de la terre ^ue Nicolas de ao
Criel lui avait donnée.
A, Origîndi sodlé sur simple queue, dont le sceau n'existe plus, et dont la partie supérieure
a été rognée; Archives de la Seine-Inférieure, H., fonds de Fécamp. — Photographie. '
JB. G>pie du xni* s., dans le cartidaire de Fécamp; Bibliothèque de Rouen, ms. 1110, fol. 8,
n* 1 6. — C Copie du xv* s. , dans la copie de ce cartulaire provenant de la bibliothèque de i5
sir Thomas Philipps; Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. a4ia, p. 18.
Bpund, n° i3i.
■ • . . •
SonacripCion du diambrier Guérin Fils de Gérood, ea fonctions de 11 55 à 11 58; séjour de
Henri II k Newnham entre avril et août 1 158 (Eyton, p. 38). .1
19-
148 HENRI II.
[H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanonun, et cornes Andega-
vomm, justiciis et ballivis suis Normannie, et J. comiti Augi et comiti Waltero
Giffardo, salutemjf*^
[Volo] et precipio quod [ecciesia de Fiscanno sine dilatione saisiatur de tota
5 terra illa] quam Nicoiaus de Gruei [sic] eidem ecciesie dédit , sciiicet de Buiviiia et de
Novilla et de Sancta Columba, cum omnibus pertinentiis suis, die cpia se reddidit ad
eandem ecciesiam, sicut idem Nicoiaus inde saisitus fuit eodem die, et sicut iilud
dirationare poterunt ^'^ abbas et monachi de Fiscanno per abbatem de Bordesieia ^^^
et per Wilieimum Malnevod et per alios testes sucs. Et eadem ecdesia teneat totam
lo terram iiiam bene et in pace et quiète, saivo jure meo et eorum qui domini sunt
terre iilius. Et nisi feceritis , domina et mater mea imperatrix fadat fieri.
Teste Warino Fiiio Geroidi camerario.
Apud Niweham, per Wilieimum de Haia.
XLVII
i5 Delisle, n* 4 A.
ii5S-ii58, — Northampton.
Lettres de sauvegarde poar Vabhaye de BordesUy.
A. Original, dont ie scean n'existe plus, mais qui est encore niiini de sa simple qneoe de par-
chemin et de la bandelette servant d'attadie, British Mnsenm, Additional diarters, GoSg. -»
2o Photottpib, BiUiothèque ie f École des Chartes, ^9^1^ planche II. — - Atlas, pi. V.
a. Delisle, notes sur les chartes originales de Henri U, BiUtùthèqne de f École des Chartes, 1907,
p. 298-299.
Cette pièce, relative à Tabbaye anglaise de Bordediey, a été introduite par H. Delide dans son
recueil, ainsi que plusieurs autres documents rdatifs à cette abbaye. On y rdève la fomnde Dei
25 gratia, insolite dans les actes de Henri II pendant les premières années du règne. L'^acte, souscrit
en Angleterre par le chancdier Thomas, ne peut pas être postérieur au mois d'août 1 158. Voir la
W poterint A.
(') Entre crochets les passages qui n'existent las de Criel est adressée au roi Henri, i Tim-
plus dans Toriginal. pératrice Mathilde, et à Hugues, archevêque de
^) La lettre par laqndle • H. , hnmiiis Bor- Rouen. L'original en est conservé aux Archives
desleie abbas, ■ annonce la renonciation de Nico- de la Seiiie-Inférieare. Note de M. Ddiâe.
HENRI IL 149
note chroBologiqiie de h pièce XLII. Le Rév. Eyton sîgiude des aéjoars de Henri II à Northampton
en janvier et février ii55, pois en jnillel 1157.
H. , Dei gratia rex Anglorum , et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes
Andegavorum , justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis Anglîe, salutem.
Sciatis quod abbacia de Bordesleia cum omnibus pertinentiis suis in manu mea 5
est et custodia. Quare yoIo et finniter precipîo quod omnes possessiones et res sue
sint bene et in pace, et quod monachi predicte abbacie non ponantur in placitum
de aliqua tenura sua nisi ante me.
Teste Thoma cancdlario.
Apud Norbant[onam]. 10
XLVIII
Delide, n* 5.
1 1 55- 1 1 58. ^— NortlMimptoD.
Concession da manoir de Bentworth à Hagaes, archevéiiae de Rouen,
A. Original scdlé en cire verie, sur cordonnets de soie rouge. Arcfaivet de la SeiBe4nférieure, t5
G. 4482. ~r Atlas, {d. IV. — Autre fac-similé dans le recueil de MM. Paul Chevreux et Jules
Vemier, Les Archives de Normandie et de la Seine-Infériewre» Rouen, 191 1, in-folio, pi. XV.
-— Nouveau Fac-Similb, d*après le précédent : Abbé J. Touflet, Le MiUénaire de la Nor-
mandie, 1913. *
*
fi. Copie d'après l'original , Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. ia46, fol. 78 et 74. — C. Car- so
tulaire de Phili{^ d'Alen^n, aux Archives de la Seine-Inférieure, p. 680, dans un vidimus
d'Edouard I*', daté de Paris, le 1 1 juillet 1 386. — - JD. Copie au Publie Record Office, Cartœ
Antiquœ^ P ao, d'après le Rév. Eytop.
41. Chevreux et Vemier, Les Archives de Normandie, en regard du facHÛmilé. ^- 6. Touflet,
Le MiRénaire, etCé, page 85. ,5
Round, n* i3. -— Cité par Eyton, p. 3, d'après Cartœ Antiqaœ, P 20.
Le Rév. Eyton (p. 5) dasae cette pièce k janvier 1 1 55 , ce qui est sa date probaUe; die pourrait
être aussi de juillet 1 1 57 ; en tout cas, la souscription du chancdîer Thomas prouve qu'elle ne peut
pas être postérieure au mois d'août 1 1 58. Voir la note dironologique de la pièce XLII.
H. 9 rex Anglorum, et diu Normannorum et Aquitanormn, et cornes Andegavo- 3o
rum , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus , justiciis , viceco-
mitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Francis et Anglis, salutem.
i
150 HENRI IL
Sciatis me concessisse Deo et Sancte Marie de Rothomago et Hugoni archiepi-
scopo suisque successoribus totum manerium de Bintheworda^*' in perpetuam elemo-
sinam , ita liberum et quietum et solutum ab omnibus geldis et danegeidis et hidagiis
et piacitb et auxiiiis et sciris et bmidredis et murdris et omnibus rébus et consuetu-
5 dinibus, sicut rex H[enricus]y avus meus, iiiud unquam melius et liberius habuit
in dominico suo, in bosco et piano et aiiis iocis. Goncedo etiam eis forisfacturam
et justiciam propriorum hominum. Et volo et firmiter precipio ut bene et in pace et
honorifice teneat et quiète, cum socha et sacha et toli et theam et in&ngenethef
et omnibus aliis consuetudinibus.
lo Testibus : Phiiippo episcopo Baiocensi, Rotroldo Ebroicensi episcopo, Thoma
cancellario , Wiiieimo Fiiio Hamonis , Guarino Fiiio Geroldi camerario.
Âpud Northant[onam].
XLIX
Delisle, n"* g.
i5 ii55-ii58. — NorthamptoD.
Concession du, domaine de Ledecombe à Vaihaye de Clani.
A, Exemplaire du temps, écrit en d^ors de la chanodlerie; Bibliothèque nationale, cdlection de
Bourgogne, vol. 80, pièce a5i. — Photographie.
B, Inspeximiis par le roi Henri III; Bibliothèque nationale, collection de Bourgogne, vol. 81^
9o jnèce 3 18. — C. Girtulaire B. de Quni; Bibliothèque nationde, nouv. acq. lat., ms. 1498»
fd. 8i,n"3i.
a. Duckett, Charters afihe ancient ahbey of Qani^ 1. 1, p. 83. — h. Bernard et Bruel, Chartes de
Onny, t. V, p. 689.
Round, n* 1398.
95 L*écriture et la déposition matérielle de cette charte ne présentent aucune analogie avec celles
des actes de Henri II. Cette pièce ne peut être considérée comme un original, quoique le texte soit
correct et de bon style. — Les séjours du roi à Northampton, tek que les établit le Rév. Eyton,
s^accOTdent asses bien avec la date un peu vague de 1 i55-i 1 58 ; on peut la garder, fiiute de données
{dus précises.
3o Henricus , rex Ang][orum] , et dux Normanniç et Aquitaniç et cornes Ândeg. , archi-
episcopis, episcopis, abbatibus, comitibus,yicecomitibus, justic[iis], baronibus et
ministris suis, et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis tocius Angliç, saiutem.
- »
^) Bindiewarde a
HENRI II. 151
. Sciatis me conoessisse et confirmasse et dedûse Deo et sancto Petro et mobachis
apud GluniaGiim Deo et sancto Petro servientibus, pro sdute animç meç et regb
Henrid avi mei et omnium antecessorum meonim , totam Ledeca[m]bam » cum om*
nibos partinentib sois, pro centum marcis ai^^enti quos {sic) prefatus rex avus meus
Henricus solebat dare prefatç çcdesiç Giuniaci annuatim. Quare voio et firmiter pre- &
dpio ut bene et honorifice et quiète et libère teneant. Et sint liberi et quieti de syris
et de bundradis [sic) et de {riacitis omnibus justicie régis, et de murdro et de iatro-
cinio et de daneget, et de omnâ>us gealdis, et de omnibus aiiis consuetudinibus
quç ad regem et ad minisfaros éjus pertinent» et teneant infra burgum et extra bur-
gum, in bosco et iii piano; in straet et in straem, cum soca et saca et toU et theam lo
et infangentheof et omnibus aliis consuetudinibus suis, sicut umquam meUus et
honorabilius tenuit rex Henricus avus meus in dominio suo» et nemo ponat eos
neque homines suos in piacito nisi coram me , quoniam de corona mea est et ele-
mosina.
L «5
Delisle, n° 4o.
ii55-ii58. -* Northampton.
Confirmation des biens <jue l'église d'Évreux possédcdl en Angleterre.
A, Original perdu.
fi. Premier cartulaire du chapitre d'Evreux , xin* s. , aux Archives de l'Eure, fol. 1 6. — - C Deuxième lo
cartidaire d'Évreux , xv* s. ,. ibid. ,p, ai.
Round, n* 398.
Cette pièce, souscrite en Angleterre par le chancelier Thomas, ne peut pas être postérieure an
mois d août 1 158. Voir la note dironolog^que de la pièce XLII. D'après le Rév. Eyton (p. 3 et 37),
Henri II s^est trouvé à Northampton en janvier 1 1 55 et le 1 7 juillet 1 1 67. s 5
H., rex Ân^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andegavo-'
rum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, vicecomitibus, baronibus et
omnibus (idelibus suis tocius Anglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse Deo et ecclesie Sancte Marie Ëbroicensis in elemosinam
perpetuam manerium de Branfort in Suthfolc, cum omnibus que illi pertinent, et 3o
152 HENRI IL
XL. solidatas in sochemannis in Glaudone hundredo et in Bosemere hundredo , que
rex Henricus avos meus Oino episcopo et ecdesie Ebroioensi dédit. Quare volo et
firmiter predpio quod predicta ecdesia bene et in pace et quiète et honorifioe
téneat manerium iilud, cum omnibus rébus que iiii pertinent, cum soca et sadia
5 et thol et tean et infangenetchief et omnibus consuetudinibus suis , sicut avus meus
rex Henricus iliud unquam meiius tenuit in dominio suo , et cum omnibus iiberta-
tibus et quietanciis quas idem manerium habuit ten^ore régis Henrici avi mei de
sciris et hundredis et geldis et danegeldis et piacitis et auxiiiis.
Testibus : Philippo Baiocensi episcopo, Jocelino Saresberiensi episcopo, Hilario
io Cicestrensi episcq^, Th. cancellario, Reginaido comité Gomubie, Roberto comité
Legrecestrie.
Âpud North[antonam].
LI
Ddisie, n"" Ho his,
1 5 1 1 55-1 1 58. — Northampton.
Sauvegarde pour l'abbaye de Bordesley.
A, Original scellé, encore muni de sa simjde qaeue et de son attache; le sceau n existe plus; British
Muséum, Addit. 6089. — Atlas, pi. V, n"* 7 ter.
La pièce, souscrite en Angleterre par le chancdier Thomas, est en tout cas antérieure au mob
90 d'août 11 58. Voir la note cfarondogique de la pièce XLII. — On remarquera la formule Dei
gratia, qui se trouve en tète de cet acte, après le nom du roi, contrairement à Tusage observé pen
dant les premières années du règne ; c'est k cause de cette particularité que H. Ddide a inséré U
charte en question dans son recudl, quoiqn*dle ne concerne pas la France.
H. , Dei gratia rex Anglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes
35 Ândegavorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis Ânglie, salutem.
Sciatis quod abbada de Bordesleia, cum onmibus pertinentiis suis, in manu mea
est et custodia. Quare volo et firmiter precipio quod omnes possessiones et res sue sint
bene et in pace, et quod monachi predicte abbacie non ponantur in placitum de
aliqua tenura sua nisi ante me.
3o Teste : Thoma cancellario.
Apud Norhant[onam].
HENRI IL 153
LU
Delûle, n^ 4i.
11 55- Il 58. — Reading.
Donation de la moitié du manoir de « Kihn » aa chapitre de Roaen.
A» Original perdu. ^
fi. Copie du commencement du xiii* s.; cartulaire de la cathédrale de Rouen; Bibliothèque de
Rouen, ms. 1193, n"* i3, fol. 37 verso.
Round, n* 16.
Cette pièce porte la souscription de Tlùbaud, archevêque de Cantorbéry, mort le 18 avril 1 161 ;
à cette époque, Henri II se trouvait en France depuis le mois daoùt 1 158; elle ne peut donc pas ^o
être postérieure au mois d août 1 158.
H., rex Ânglonun, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vonim, archiepiscopo Ëboracensi et justiciis et vicecomitibus et baronibus et ministris
et fidelibus suis de Eboracescyra Francis et Anglis, salutem.
Sciatb me dédisse et concessisse in perpetuam elemosinam Deo et ecclesie Béate ^^
Marie de Rothomago, ad victum canonicorum ibidem Deo servientium, medietatem
maneiii de Kilon. Et volo et firmiter precipio quod ecclesia predicta et canonici
terram illam habeant et teneant in perpetuum sicut iiberam elemosinam, bene et
in pace, libère et quiète et honorifice, cum omnibus ad eam pertinentibus, in bosco
et piano, in pratis et pascuis, in viis et semitis, in aquis et molendinis et in om- ><>
nibus rébus, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus ad eam pertinen-
tibus , sicut Henricus rex , avus meus , eam in dominio suo tenuit.
Testibus : Teobaldo Gantuariensi ardiiepiscopo , Nigello Eliensi episcopo , Joceiino
Saresberiensi , et multis aliis ^^\
Apud Radingas. 25
LUI
Delisle, n' 4a.
1 i55-i i58. — Reading.
Donation de la moitié da manoir de « Killam » à rarchevéqae de Rouen,
A. Original perdu. 3o
«
^'^ Voir les noms des autres témoins au n* LUI.
CHABTES ET DIPLÔMES. — VU. 30
MPKnUUB ■ATtOIAl.B.
154 HENRI H.
fi. Copie du xiii* s. au PnbUc Record Office, Charter Rdls, 1 1* année de Henri III, 3* partie,
membrane a. — C Copie du commencement du xui* s. ; cartulaire de la cathédrale de Rouen ;
Bibliothèque de Rouen, ms. iigS, n** la et aoOf fol. 37 v" et 116. — D. Inspeximus
de 1 375 ; Archives de la Seine-Inférieure, G 4o53.
5 a. Cdeniar qfthe Charter Rolls, t. I, p. 61, d*aprés fi.
Round, n* i5.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce précédente.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavo-
rum, archiepiscopo Ëboracensi et justiciis et vicecomitibus et baronibus et ministris
1 o et fidelibus suis de Eboraciscyra Francis et Anglis , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse in perpetuam elemosinam H. Rothomagensi archi-
episcopo et successoribus suis, pro escambio^'^ de Gisorciis, médietatem manerii
de Kiilum^', cujus alteram medietatem canonicis Rothomagi dedi. Et volo et
firmiter precipio quod ipse et successores sui iiiam in perpetuum sicut liberam eie-
i5 mosinam habeant et teneant bene et in pace, libère et^*' quiète et honorifice, cum
omnibus ad eam pertinentibus , in bosco et piano, in pratis et pascuis, in viis et semi-
tis, in aquis et moiendinis et in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et liberis
consuetudinibus ad eam pertinentibus, sicut rex Henricus avus meus eam in do-
minio suo tenuit.
ao Testibus : T. Cantuariensi archiepiscopo , Nigello f^yensi , Jocelino Saresberiensi^''^
R. Exoniensi episcopis, Reginaido comité Comubie, Galfiîdo comité de Magnavilla,
Manassero Biset dapifero, Ricardo de Gamvilia, Wilieimo Fiiio Johannis.
Apud Radingas.
LIV
a 5 Delisle, n*" 43.
1 1 55-1 1 58. — Salisbury.
Charte pour les moines de SainURemi de Reims établis « apud Lapeleiam ».
A. Original perdu.
W fi et C, nr 200 : escambio; cambio, C, n' 12. — W Killum. B et C, «• 200; Kilon, C,
n* 12. — (*) et omis dans B. — ^^^ La charte C, n' 200, ne donne qne les trois premiers témoins.
HENRI IL 155
fi. Gope du XIV* s. an Public Record Office, Patent RoUs, 6* année d'Edonard Ifl, i* partie,
membrane 8*
a. Monasticon Anglicanum, t. VI, vol. u, p. 1099, ^*V^ ^*
Eyton,p. 35.
La date de 1 i5&-i i58 est jiulifiée par la souscription du. chancelier Thomas, devenu aixhevéque 5
le a3 mai 116a, par celle de Gnérin Fils de Géroud, chambrier (ii55-ii58), par le départ de
Henri II pour la France en août 1 158. Le Rév. Eyton indique des séjours du roi à Salisbury, entre
juillet et septembre 1 1 55 , puis vers février ou mars 1 1 58. C^est à ce dernier séjour qu*îl rapporte
la présente pièce. -*- D'après une note adressée à M. Delisie par M. Louis Demaison, archiviste de
la ville de Reims, cette lettre de Henri II ne se trouve ni dans le cartulaire B de Saint-Remi, écrit 10
vers laoo, ni dans le cartulaire A, écrit au uv* s. Elle n'est pas non plus mentionnée dans
un inventaire des archives de Tabbaye, rédigé au xiv* s. et conservé aux archives de Reims; on y
rdève seulement la mention suivante : • Privilegium régis Anglorum pro mercato et feria quas ha-
bemus apud manerium nostrum et de warannia nostra. ■
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavo- i5
mm, justiciis et vicecomitibus et ministris suis de Stafibrdscire et de Salopescire,
salutem.
Sciatis quod ego volo ut monachi Sancti Remigii de Remis qui morantur apud
Lapeleiam teneant omnes terras et tenuras suas bene et in pace et quiète et juste,
in bosco et in piano, et in pasturis et in aquis, et in aliis locis, et nominatim illam 90
terram de Merstone, quam rex Henricus, avus meus, eis dédit in elemosinam, sicut
eas tenuerunt die qua rex Henricus, avus meus, fuit vivus et mortuus, et non eant
ad sciras et ad hundreta nisi sicut soiebant tempore régis Henrici.
Testibus : Toma cancdlario, comité Gancie , Ricardo de Humet[is] constabulario,
Warino Filio Geroidi camerario. i5
Apud Sarisberiam.
LV
Delisie, n"" 44-
ii55-ii58. — Salîsbury.
Donation de Vile d'Erm aux chanoines de [Cherbourg], qui s'y étaient installés. 3o
A, Original perdu.
B. G)pie insérée dans les procès-verbaux d'une enquête de iSog. Placita de quo voaranto, p. 823.
— RoUs ofassizes held in ihe Channel islands a, D. 1309, p. 17*
se.
À
156 HENRI IL
Pièce souscrite en Angleterre par le chancelier Thomas, et qni ne peut pas être postérieure au
mois d^août ii58.
H., Dei gratia rex Ân^orum, [et] dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes
Ândegavorum , H. Rothomagensi archiepiscopo , et episcopis , abbatibus , comitibus ,
^ justiciis^*^ baronibus, ministris et omnibus fidelibus suis Normannie, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et canonicis Deo servituris in insula que
Tocatur Elrm totam insulam cum onmibus pertinenciis suis, ad ponendum ibidem
conventum unum canonicorum regularium , et quicquid ego habui in predicta insula ,
cum piscatione ad eandem insulam pertinente. Quare voio et firmiter precipio quod
10 canonici qui ibidem mansuri sunt teneant in pace et quiète et libère et bonorifîce
et intègre insulam predictam , cum piscatione et omnibus pertinentiis suis , et cum
omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus quas alie religiose domus de Nor-
mannia babent.
Testibus : T. cancellario, et Willelmo Filio Hamonis, et Folcone Filio Warini.
1 ^ Âpud Saresbiriam .
LVI
Delisle, n' 6.
1 1 55- Il 58. — Westminster.
CoT^rmation par Henri II à son cousin Henri, abbé de Fécamp, et à V abbaye de
3o Fécamp , des biens de ladite abbaye.
A. Original autrefois scellé; douUe queue, le sceau est détruit. Archives de la Seine-Inférieure.
Atlas, pL IV. — Autre fac-similé; Cfaevreux et Vemier, Les Archives de Normandie, pi. XVI.
B. Copie diaprés Torigînal, Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. 1246, fol. 126. — C. Cartu*
laire de Fécamp, à la BiUiothèqne de Rouen, ms. 1207, fol. 3 v*, n*" 3, et ms. lat. nouv.
3^ acq. 24i2, p. 6.
Eyton, p. 8, diaprés les Cariœ Antiquœ, — Round, n"* i3o.
Cette pièce est un des très rares documents appartenant aux premières années du règne dans
lesquds Henri II s'intitide Dei graiia rex. M. Ddide observe (Introduction, p. 286] qu'die est
Tœuvre d'un habile calligraphe, étranger à la chanodlerie. Ce fait, qui est certain, n'empêche pas
•^o Tacte d'être authentique. — Le Rév. Eyton (p. 8, pièce 10] dasse ce document avec les autres
(*) justiciar. B.
HENRI IL 157
chartes qui, diaprés loi, ont été données an moment de k réonion d^évôqoes et d*abbés qui se tint
à Londres, le 37 mars 1 155. Parmi les témoins de lacté, B faut dter le diamlnier Goérin Fils de
Gérond, qoi parait avoir été en fonctions de 1 155 à 1 158 (Eyton, p. 3i5), et Robert da Neu-
bonrg, qni n*a été avec le roi en Angleterre qœ de décembre 1 i5d à janvier 1 156, et qoi monnit
an BeCf le 3o août 1 iSg. On pent donc considérer cette lettre comme écrite de 1 155 à 1 158, et 5
probablement vers le 27 mars 1 155.
H. , Dei gratia rex Ânglomm , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes
Ândegavorum , omnibus archiepiscopis , episcopis , comitibus , baronibus , et justiciis ,
vicecomitibus et omnibus fideiibus suis Francis et An^ , salutem.
Sciatis quod ego rex H. concède Henrico abbati Fiscan[nensi] , cognato mec, et 10
auctoritate sigilli mei confirmo, ipsi videlicet et çcclesiç Fiscannensi, omnes posses-
siones suas et terras suas Anglie et Normannie et omnes consuetudines suas et omnes
dignitates suas in ecclesib , in terris , in aquis , in portibus et in portuum consuetu-
dinibus, in decimis, in silvis, in placitis, et in onmibus aliis rébus ad ecclesiam de
Fiscanno pertinenibus, sicut Ricardi ducis Norm[annoram] , predecessoris mei, carta i5
testatur et confirmât, et sicut carte régis ifldwardi et Wiildmi et régis Henrici avi
mei testantur et confirmant. Quare vole et firmiter predpio quod Henricus abbas
et ecclesia Fiscamn[ensis] teneat libère et quiète et bonorifice, absque ulla inquie-
tatione vel imminutione secularis vel judiciarie potestatis; et si aliquis super boc ali-
quid presumpserit, ego capiam emendationem quam comes Ricardus instituit, 20
videlicet auri libras centum, ut confiisus discat improborum temeritate non esse
violanda que ob amorem Dei majorum statuent auctoritas.
Testîbus : Amuifo Lexoviensi, Philippo Baiocensi et Ricardo Lund[oniensi]
episcopis, Willelmo filtre régis, Thoma cancellario, Ricardo de Humetis, Garino
Filio Geroldi, Manasses Biset , Rodberto de Noveb[urgo], Rodberto de DunstanviHa , 2 S
Jocelino de Baillciio, Nicholao de Stuttevilla.
Apud Westmonasterium.
Lvn
Delisle, n" 7.
1 1 5 S- 1 1 58. — Westminster. 3o
Confirmation par le roi, à son cousin Vabhé Henri, et à l'abbaye de Fécamp, des biens
que ses prédécesseurs avaient donnés à ladite abbaye.
A, Original, k la Bénédictine de Fécamp. — Atlas, pi. V.
à
158 HENRI IL
B, Plusieurs copies du xiv* s., Archives de la Seine-Inférieure. — C. GarUdaire de Fécamp, a la
Bibliothèque de Rouen, ms. 1 207, fol. 18 v', n"* lO, et fol. 4^ n° 4. -*- D* BiUiothèque natio>
nide, nouv. acq. lat. a4i3 , p. 7, et p. 43, n"* 5o. -— - E, G)pie d'^aprèa un vidimm de saint
Louis, dans un registre normand de la Chambre des Comptes, BiUiothèque nationale, ms,
5 latin 9067, f<d. i56.
a. Arthur du Monstier, Neastria pia, p. a5a, diaprés la confirmation de saint Louis en 1269. —
h. La Roque, Histoire de la maison d'Hareoart, t. III, p. 147. — c. Delisle, Cartulaire Nor-
mand, p. 180, n* 787.
Round, n° 139.
10 Acte donné, comme le précédent, à Westminster, et souscrit par les mêmes témoins. D doit
évidemment avoir la même date.
H. , Dei gratia rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes
Andegavonim, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis,.
vicecomitibus , ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis 1 saiutem.
1 5 Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Henrico abbati Fiscann[ensi] ,
cognato meo , et ecclesie Fiscann[ensi] omnes terras suas Ang^e et Normannie quas
cornes Ricardus dux Normannorum et Wiilelmus rex Anglorum et omnes aiii pre^
decessores mei in elemosinam predicte ecclesie dederunt et sigilii sui impressione
confirmaverunt. Quare volo et firmiter precipio quod abbas et ecclesia Fiscann[ensis]
90 amodo predictas terras cum omnibus omnino earum appenditiis teneant bene et in
pace , libère quiète et honorifice cum omnibus legibus et libertatibus et iiberîs con-
suetudinibus et quitanciis, placitis et quereiis et causas omnibus, absque omni
subjectione et dominatione baronum vei principum et omnium ^liorum et absque
omni inquiet[at]ione cujuslibet judiciarie potestatis vel inminutione dignitatis , sicuti
95 res ad fiscum dominicum pertinentes. Et quia diligenter inspexi cartas Ricardi ducis
Normannorum et Willelmi régis Anglorum et aliorum predecessorum meorum, ite-
rum precipio quod monachi Fiscann[enses] vel eorum bomines non respondeant de
aiiquo tenemento suo vel de aliqua alia re , nisi coram me vel coram mea capitali
justicia , sed habeant omnem regiam libertatem et justidam de omnibus rébus que
3o in terris suis evenient vel poterunt evenire.
Testibus : Aemulfo Lexoviensi, Philippo Baiocensi, Ricardo Londoniensi epi-
scopis, Willelmo fratre régis, Thoma cancellario, Ricardo de Humetis, Guarino
Filio Giroldi, Manasses Biset, Roberto de Noveb[urgo], Roberto de Dunstanvili[a],
Jocelino de Baiil[olio] , Nicolao de Stutevill[a].
35 Apud Westmonasterium ^'^
^') Les pièces cotées 7 bis et 7 ter sur la planche V auraient dû recevoir les cotes 4 A (t ter)
et 436 A (7615).
HENRI IL 159
LVIII
Delûle, n* 8.
ii55-ii58. — Westmiaster.
Confirmation par Henri II à son cousin Henri, abbé de Fécamp, et à son abbaye, des
biens de tabbiJtye situés en Angleterre, 5
A. Original, autrefois sodlé sur double queue; Archives de la Seine-Inférieure. — Photographie.
— Fac-similé; Chevreux et Vemier, Le$ Archives de Nornumdie, pL XVIF.
B. Copie d après loriginal; BiUiothèque nationale, collection Moreau, vol. 68, fol. i56. — C An-
cienne copie au Record Office, Cartœ Antiqaw, S; citée par Eyton, p. 8. — D. Cartulaire de
Fécamp, Bibliothèque de Rouen, ms. 1207, fol. 4i n"* 5. — £. BiUiothèque nationale, to
nouv. acq. lat. 24i3, p. 8.
Round, n"" i35.
Acte donné, comme les deux précédents, à Westminster, et souscrit par les mêmes témoins. Il
doit avoir la même date.
H., rex Ang^orum, et dux Normannonun et Aquitanorum , et cornes Andegavo- i5
mm, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus , justiciis , vicecomi-
tibus, ministris et omnibus fideiibus suis Franc[is] et Angl[is] , salutem.
Sdatis me concessisse et presenti carta confirmasse pro sidute anime mee et
predecessorum meorum Henrioo abbati Fiscann[ensi] , cognato meo, et eccksie
Fiscannensi omnes terras suas Anglie quas rex Willelmus predecessor meus eidem 90
ecclesie concessit et sigilli sui impressione confirmavit, terram scilicet de Staningis
et terram de Bereministra , cum omnibus . omnino appenditiis tarrarum , cum
omnibus consuetudinibus et libertatibus et quitanciis, sicut carta regb Willelmi
testatur et confirmât. Quare toIo et firmiter precipio quod predictus Henricus abbas ,
cognatus meus, et ecdiesia Fiscannensis predidas terras teneant bene et in pace, 25
libère , quiète et honorifice , cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus et
quitanciis , piacitis et querefis et cai»is oirnûbos absque omni subjectione et domi-
natione baronumrel principum et omnium alionim, et absque omni inquiet[at]ione
vel inminutione cujuslibet secularis vel judiciarie potestatis, sicuti res ad fiscum
dominicum pertinentes. Et quia inspexi diligenter cartas régis Willelmi et aliorum 3o
predecessorum meorum, ego, non minus misericordia Dei indigens, iterum precipio
quod monaohi Fiscannenses vel eorum homines non respondeant de aliquo tenemento
160 HENRI IL
suo vel alicpia dia re, nisi coram me vel coram capital! justicia, sed habeant plena-
riam justidam suam et omnes alias rectitudines suas de omnibus rébus que in terris
suis vd in earum pertinenciis evenient.
Testibus : Phiiippo Baiocensi episcopo, Hemuifo Lexoviensi episcopo, Ricardo
5 episcopo Londoniensi , Willelmo fratre régis, Thoma cancellario, Ricardo de
Humetis constabulario , Guarino Filio Ger[oidi] cam[erario], Mann[assero] Biset
dapifero , R. de Novo Burgo , R. de Dummest[anvilla] , Joc[elino] de Baiilolio , Nico-
iao de Stutevill[a].
Âpud Westmonasterium.
»o LIX
11 55- Il 58. — Westminster.
Confirmation par Henri 11, roi d'Angleterre, de la donation faite par Ernaad da Bois
à Vabhaye de Biddlesdon.
A. Original autrefois scellé sur double queue de parchemin; British Muséum, Harley, 84, c. 4.
i5 — Photographie.
Cette pièce, souscrite en Angleterre par le chancelier Thomas Becket, ne peut pas être posté-
rieure au milieu d^août 1 1 58.
H., rex Ângl[orum], et dux Norm[annorum] et Aquit[anorum] , et cornes And[egap
vorum] , archiepiscopis , episcopis , comitibus , baronibus , justiciis , vicecomitibus , et
9o omnibus amicis et fiddibus suis Norm[annie] et Âng^[ie] , salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse donacionem illam quam Ern[aldus] de Bosco
fecit Deo et monachis de ordine Gisterciensi de manerio de Betlesdena cum omnibus
appendiciis suis , ad fimdandam ibidem abbatiam ordinis Gisterciensis , et de tribus
carrugatis terre in Sigresbam que vocatur Marieland, et quicquid ad eas pertinet , et
^3 totam terram de Witefeld. et de Dodeford., et quicquid ad illas pertinet, et totam
terram de Westcota, et terram Osberti de Wanci et Willeimi de Boiebec, scilicet
Blachabam , et quicquid ad illas pertinet. Et confirmo onmia illa que eis in demosi-
nam data sunt vel que ipsi mercati sunt. Quare volo et firmiter precipio quod supra-
dicti monachi pre&tas terras bene et in pace, libère et quiète et bonorifice teneant
3o et babeant in perpetuam elemosinam , in bosco et in piano , in pratis et pascub et
omnibus aliis rébus et locis, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus
cisdem terris pertinentibus, sicut alie ecclesie ejusdem ordinis, sive in Ânglia sive in
Normannia , melius et liberius tenent. Et volo et firmiter precipio ut sint quieti de
HENRI II. 161
seins et hundredis , et placitis et querdis , et occasionibus et ausiiiis , et operatio-
nibus et iuurdr[is], et danegel[dis] et omnibus aliis geldis, et hidagiis, et thol., et
omnibus consuetudinibus corone mee pertinentibus. Et precipio quod monachi qui
ibidem Deo serviunt bene et in pace, libère et quiète teneant, quieti et spluti omni
servido secvdari, ne quis aiiquando inde consuetudinem ullam requirat. 5
Testibus : Thoma canceliario , R. comité Gorn[ubie] , comité Legr[ecestrie] , Ro-
berto de DunstanYill[a] , Em. de Mandevill[a] , Hugone de Perr. , Roberto de Juvemin ,
God[efiido] de Quatremar. , Galf[rido] abbate , Ivone de Haruecur, Herveio Le Ma-
rescal, Reg[inaido] de Bordigni, Wiiieimo de Diva, W. de La Haia.
Âpud Westmust[er] . i o
LX
Delisle, n"* 44 A.
11 55-11 58. *- Westminster.
Confirmation de droits qui avaient été, du temps de Guillaume le Conquérant, reconnus
appartenir à l'église d'Ely par les barons du roi, notamment par Geoffroy , évéque de i5
Coutances.
A» Original; Ely charter, n* lo. — Photographie du Rév. Salter, n** 3i. .
Souscriptions de Thibaad, archevêque de Cantorbéry , mort le i8 avril i i6i , et du chancelier
Thomas, devenu archevêque le a3 mai 1 162. Départ du roi pour la France en août 11 58. La pièce
ne peut être postérieure à cette dernière date. Voir la note chronologique de la pièce XLII. so
H. , rex Âng^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Ândegavo-
mm , archiepiscopis , episcopis , comitibus , baronibus , justiciis et vicecomitibus suis ,
et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis, saiutem.
Precipio quod ecclesia de Heli, et Nigelius ejusdem loci episcopus, bene et
quiète et honorifice teneat et habeat omnes consuetudines suas, scilicet socam 3 5
et sacam, et toli et team, et infangenetheof , et hamsocne, et grithbrice, et fihtv^te, et
ferdwite et omnes alias forisfacturas in quinque hundredis et dimid[io] de Wiclawa,
sicut ipsa ecclesia de Heli melius habuit die qua rex Ëdwardus fuit vivus et mortuus ,
et sicut dirationatum fuit tempore régis Willelmi proavi mei apud Keneteforth testi-
monio plurium scirarum et coram baronibus ejus, videlicet coram Gaufrido episcopo 3a
Constanciensi, et Walchelino episcopo Wintoniensi, et Baldwino abbate de Sancto
Eadmundo, etPetro de Valoniis, et aliis pluribus, sicut carta H. régis avi mei tes-
tatur. Et sciatis quia non waranto alîcui neque socam neque sacam , neque aliquam
CHARTES ET DIPLÔMES. — Vit. 3 1
162 HENRI IL
aiiarum consuetodinum predictarum , quod eam habeat in predictis hundredis , nisi
per Ëliensem episcopum , sicut rex H. avus meus nuUi warantizavit , nisi per Ëiiensem
episcopum, quod in carta ejus continetur.
Testibus : Teobaido archiepiscopo Gant[uariensi] , Waitero episcopo Gestr[efisi] ,
5 Toma canceiiario , Reg[inaldo] comité Com[ubie].
Âpud Westmonasterium.
LXI
Delisle, n'45.
11 55- 11 58. — Westminster.
lo Affranchissement des droits de tonliea accordé aa monastère de Saint-Oaen.
A. Original perdu.
B. Vidimus de Charles V; registre loo du Trésor des Chartes, n* io4* — Le même vidimus, en
original, aux Archives delà Seine-Inférieure. — C. Copie du xv* s., Bibliothèque nationale»
ms. latin 12,777, P* ^^^*
i5 Cette pièce doit être datée comme la précédente, pour les mêmes raisons.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquîtanonim, et cornes Ândegavo-
mm, justiciis, baronibus, vicecomitibus , ministris et omnibus fidelibus suis totius
Ânglie et Normannie et portuum maris, salutem. ^
Precipio quod navis et homines et omnes res Sancti Âudoeiu de Rothomago sîht
3o omnino quieti ab omni theloneo et consuetudine , ubicumque venerint. Et prohibeo
ut nullus eos injuste disturbet nec contumeliam faciat, super decem libras fori-
facture.
Testibus : Thoma canceiiario, comité Regînaldo.
Âpud Westmonasterium.
25 LXII
Delisle, n° 46.
ii55-ii58. — Westminster.
Concession à Vabbaye de Saint-Sanvear d'un moulin du manoir « de Bovia » donné par
la reine Adelise et par Guillaume, comte de Chichester.
3o A, Original perdu.
HENRI II. 163
fi. Copie du XIII* s. ; Ardûves de la Manche, H non coté, cartulaîre de Saint-Sauveur-le-^Vicomte,
n*" a. — C. Copie d après le caitulaire, Bibliothèque nationale, ms. latin 10076, fol. 69.
Eyton, p. 9. — Round, n" 974.
Cette pièce ne peut être postérieure au mois d août 1 1 58, à cause des souscriptions qu'elle porte
et du départ de Henri 11 pour la France. 5
H. , rex Ânglorum , et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Andegavo-
rum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, vicecomitibus, jùsticiis et ministris suis ,
Francis et Anglis, An^e et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse pro anima avi mei régis Henrici et pro ani-
mabus patris et matris mee et pro mea infantimnque meorum salute ad honorem Dei 10
et sancte Marie et sancte Dei ecclesie donationem quam Adeliz regina et Willelmus
cornes Gicestrie fecit perhenniter in eIemosina[m] abbatie Sancti Salvatoris de Gonsten-
tino^de molendino vivarii in manerio de Bovia, quod molendinum reddit viginti
solides , et de molendino quod Godwinus Beva tenuit , quod reddit quindecim solidos ,
et de terra ilia in eodem m^tnerio quam Endricus moiendinarius et Mabilia tenuerunt i5
pro quinque solidis et quatuor denariis. Et volo et precipio et carta mea confirmo ut
monachi banc elemosinam perhempniter teneant libère et quiète.
Testibus : Tedbaldo arcbiepiscopo Gantuarie , H. episcopo Vincestre , Raginaldo
comité Gomubie, Willelmo comité Gicestre, Ricardo de Hommet, Manassero Biset,
Guarino Filio Geroldi. 30
Apud Westmonasterium.
LXIII
Delisle, n* 47.
1 1 55-1 1 58. — Westminster.
Mandement aux officiers du comté de Norfolk aa sujet des franchises accordées à aS
l'ahhaye de Préaux,
A. Original perdu.
fi. Copie du XIII* s. ; Archives de TEure, H 711 , Cartulaîre de Préaux, n*" 63. — C. Copie de ce
cartulaîre, exécutée au xv* s., et venue de Cheltenham; Bibliothèque nationale, nouv. acq.
lat., 1920, fol. 22 Y^ 3o
Round, n** SSq.
A dater de 1 i55-i i58; souscription du chancelier Thomas et départ de Henri II pour la France
en août 11 58.
31.
164 HENRI IL
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âqoitanoram, et cornes Andegavo-
rum, justiciis et vîcecomitibus et ministris suis de Norfolca, salutem.
Precipio quod monachi de Pratellis teneant terras et homines et omnes res suas ita
bene et in pace et honorifice et juste, solutas et quietas de sciris et hundredis et pia-
5 citis et querelis et aliis consuetudinibu^, cum soca et saca et toll et team' et infan-
genetheof , et cum omnibus aliis libertatibus suis , sicut Robertus comes de M eilent
eis dédit et sicut ipsemet in vita sua tenuit.
Testibus : Thoma canceliario, et Roberto comité Legrecestrie.
Apud Westmonasterium.
LXIV
Delîslc, n*" 48.
11 55-11 58. — Westminster.
Confirmation des biens appartenant à Vahhaye de Saint-Florent de Saamur en
Angleterre,
i5 i4. Original scellé sur donUe queue; Oxford, Magdalen collège^ Sele charter 67. — Photographib
du Rév. Salter, n' 44.
JB. Copie au Public Record OiSce, Patent Rolls, i** année de Henri IV, 7* partie, membrane 3 a.
a. Monasiicon Anglicanum, t. VI, vol. 11, p. io83, d après B, — &. Cdendar ofthe Paient Rolls:
Henri IV, vol. 1, page 292, d*après B.
20 Eyton, p. 7.
Cette pièce a été dassée par le Rév. [Eyton aux environs du 27 mars 11 55, date k laqudUe
Henri II fut à Westminster; il s*y trouva encore au a 5 décembre de la même année. Elle porte la
souscription de Philippe, évéque de Bayeux, mort le 7 février 1 164. Henri II ayant séjourné en
Prance d^août 1 158 à la fin de décembre 116a, il est plus que probable que la présente charte
35 n^est pas postérieure à 1 158.
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andegavo-
rum , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , comitibus , justiciis , baronibus , vicecomi-
tibus, ministris et omnibus fidelibus suis totius Anglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam eiemosinam confirmasse Dec et ecdesie
3o Sancti Florencii de Salmur[o] , et monachis ibidem Dec servientibus , omnes donationes
que eis rationabiliter facte sunt , sicut carte et scripta donatorum testantur, videlicet
HENRI II. 165
ex dono Willelmi deBraosa, et ex concessione Philippi filii ejus, ecclesiam Sanctorum
Gervasii et Protasii de Braosa, et ecclesiam Sancti Pétri de Sela, et ecclesiam Sancti
Nicolai de Bremla , et ecdesiam Sancti Nicolai de Soreham , et ecclesiam Sancte Marie
de Portu, et ecclesiam de Veteri Ponte, et ecclesiam de Wassinghetona , et donum
quod predictus Philippus eis fecit de prebenda Gaufridi de Bremla. Quare voio et 5
firmiter precipio quod predicta ecclesia et monachi predicti habeant et teneant hec
omnia predicta , cum omnibus pertinentiis et libertatibus et liberis consuetudinibus
suis, in bosco et piano , in pratis et pascuis, in aquis et molendinis, in viis et semitis,
et in omnibus locis, in pace, et libère et quiète et honorifice, ita quod nemo eis inde
injuriam vel contumeliam faciat, quia ipsi et omnes res et possessiones eorum sunt lo
in mea propria custodia et protectione.
Testibus : Philippo Baiocensi , et Amulfo Lexoviensi episcopis , et Willelmo Filio
Hamonis , et Roberto de Dunestanvilla.
Apud Westmonasterium.
LXV i5
Delîsle, n** 49, 5o ci 5t.
11 55- Il 58. — Westminster,
Con^rmation générale des biens appartenant à l'abbaye de Lire.
Cette charte est représentée par trois textes, auxquels M. Delîsle a donné, dans sa taUe provi-
soire, les n** 499 5o et 5i. 90
A. Original perdu.
B (n"" 49 de la table). Texte qui a passé pour être un original, mais qui n*a pas été écrit à la chan-
cellerie de Henri II. La douMe incision pratiquée an bas de Tacte semble indiquer qu'il a été
scdlé sur double queue ; peut-être cette charte n'est-elle qu'une copie ; le scribe y a mis à pro-
fusion des e cédilles (f). — Archives de l'Eure, H 438. — Photographie. a5
C. Gypie par Dom Le Noir, d'après un cartulaîre du xiii' s.; Bibliothèque nationale, collection
Moreau, vol. 67, fol. io4. — D, Copie dans la collection Le Noir, possédée par le marquis
de Mathan, vol. a3, p. 453. — E. Copie dans le cartulaire de Carisbrooke (Ile de Wight),
utilisée par le Monasticon Anglîcanum, t. VI, vol. n, p. io4i. — F, Copie conservée dans
un ancien cartulaire de l'abbaye de Lire, autrefois possédé par André Du Chesne, utilisée par 3o
le Monasticon Anglicanam, t. VI, vol. 11, p. 109a. Ce texte, intéressant pour la forme des
noms de lieux aurais, présente des interversions et des lacunes.
166 HENRI IL
a. Monasticon Anglicanam, t. VI, vol. ii, p. io4i « d après le airtalairede Carisbrooke. — b. Ma-
nasticoa Anglicanam, VI, il, p. 109a, d'après le cartulaire de Lire conna par André
Du Chesne.
G (n"* 5o de la table). Fragments [d'un exemplaire original ou contemporain, conservés aux
5 Archives de TEure, H 438, et signalés à M. Delisle par M. G. Besnîer. Us proviennent d un
exemplaire plus ancien peut-être que le précédent (n** 49 de la table) , et différent de lui en
plusieurs endroits, malgré les analogies qui existent entre les deux textes. Ce que M. Besnier
a pu en tirer appartient au commencement de la charte avec des lambeaux dVrtides dont
l'équivalent n'est pas dans le n° 49. — Photographie.
io H (n** 5i de la table). Commencement d'une charte de Henri II, écrit au xii' s., à la fin du
ms. 1 10 de la Bibliothèque d'Evrenx (épitres de saint Grégoire). Les premières lignes de ce
texte sont semblables au commencement de la pièce B (n"" 49 de la taUe) , jusqu'aux mots :
«et décimas septimanas Britolii, Lire, Paceii et Glotut, indusîvement. Le fragment contient
trois petits articles qui ne sont pas dans le texte de la charte complète.
1 5 La souscription du chambrier Guéri n Fils de Géroud semble indiquer que la pièce a été expé-
diée entre 1 1 55 et 1 158. Le Rév. Eyton dasse cette charte parmi celles qui ont dû être rédigées
vers le 37 mars 1 155, ce qui n'implique pas une certitude; Henri II a encore été à Westminster
vers le 35 décembre 1 1 55, et vers les mois d'avril à août 1 1 58; an milieu d'août 1 1 58 il a passé
en France, pour y rester jusqu'à la fin de décembre 116a. L'acte est souscrit par Philippe, évéque
ao de Bayeux, qui est mort le 7 février 1 164-
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândegavo-
rum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomi-
tibus , ministris et omnibus fidelibus suis totius Âng^e et Normannie , salutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam elemosinam confirmasse çcdesiç Lirensi,
»5 et monachis ibidem Dec servientibus , quicquid eis rationabiliter datum est, et tene-
menta sua, et quicquid juste et rationabiliter posséderont tempore régis H[enrici]
avi mei et tempore patris mei. In episcopatu Ebroicensi, in loco qui Vêtus Lira
dicitur, ex dono Willelmi comitis , terram de eadem villa quam tenebat in dominio ,
et duo molendina in eadem villa, et quartam partem Novç Lirç, et molendinum
3o ejusdem villç, et molendinum Taneret^'^, et totam aquam'ab Nova Lira^*") usque ad
Galet, et totam decimam forestç Britolii, et décimas septimanas Britolii, Lire, Paceii
et Glotis^') et Pontis Sancti Pétri ^'^^; çcclesias Britolii cum feodo Walonis, çoclesias
Glotii, ecdesias de utraque Lira^*^ çcclesiam Sancti Ândreç de Barra, çcclesiam de
Gornuii, çcclesiam de Gandamind, çcclesiam de Boterellis, çcclesiam de Noeria^*^^
(') Foleret E, — ^) et aquam a ponte de Nova Lira E, — (') et moitam de Novo Burgo, addi-
tion dans H. — (^) et villam que dicitur Boscus Hugonis, add, dans H, — (') Liria B. — 0 sexaginta
solidos in teloneo Britolii pro Raynaldo de Bordineyo et derimam molendinonim ipsius, et decem
solides pro Balduino de Gunellis, débris de la charte G (n* 50),
HENRI IL 167
çcdesiam de Alvemiaco ; preterea dotem eomitisse Âdeliciç , scilicet Trisaicum cum
molendino , et Marneras , et Rubramont (*^ Et in episcopata Rothomagensi , Scanna
comitis; in eodem episcopatu Rothomagensi, çcdesias Pontis Sancti Pétri, scilicet
Sancti Nichoiai , Sancti Georgii et Sancti Grispini , cum appendidis suis , et redecimam
ville Pistris ^K In Anglia : in ^iscopatu Wintoniç , ex dono predicti Willeimi comitis , 5
in ipsa ci\itate duos burgenses, çcoiesiam de Glaford[e] (^), cum appendiciis suis; in
Hantonia novem librâs et V^"*^ sdidos et unum bui^nsem, et çcdesiam Sancti Johan-
nis; çcdesiam de CarelH*oc^*) cum appendiciis suis, et totam decimam de dominio
comitis; ecclesiafti de Âretona^'^, et totam dedmam de dominio domini ejusdem ville,
et de Baselee et de et de Condecomba; ecdesiam de Fresquequatre ^\ et totam lo
decimam de dominio domini; çcdesiam de Godesella^^^ cum omnibus pertinentes
suis; çcdesiam de Winpingeham^'^; çcdesiam de Neucherche; ecdesiam de Neutona
cum appenditiis suis; [qoinquaginta solidos pro decimis nummorum domini de
Insula;]^^) decimam dominii de Brunlega. In episcopatu Herefordiç, in ipsa villa
duodecim libras et unum burgensem, acram^*^); çcdesiam de Tedeham oum appen- i5
ditiis suis; çcdesiam de Lindeneia ^\ çcdesiam de Lintona, çcdesiam de Wittona^''^
çcdesiam de Merkelai^*^, cum appendiciis suis; çcdesiam de Westeurde^""); decimam
de Unre ^'^; çcdesiam de Lena, çcdesiam de Thamebere ^'^ çcdesiam de Hopa, cum
appenditiis suis; [XII denarios in terra Radulfi de Monte] ^'^ decimam de Pultona
de dominio domini , et decimam de Chingecaples ^'^ de toto dominio , et decimam de so
dominio domini de Gredhella, et decimam dominii de Chislet, et unum hominem
cum terra sua^^^ In episcopatu de Landaf^"\ manerium de Languivai^*^ et decimam
totius forestç de Grossomonte, et medietatem decimç thetonei de Strigulio, et me-
dietatem totius decimç quç est inter Guaiam et Oscam^'^ sdlicet vaccarum, porco-
(*) Des débris de la charte G (n* 50 de la tahle). M, Besnier a pu tirer ces passages qui ne
paraissent pas exister ailleurs dans les mêmes termes : t Ecdesiam de Passeyo cum appenditiis
suis; ecdesiam de Britolii pro Rainaldo de Bordineyo et decimam molendinorum
ipsius pertinentiis suis, et nominatim feodo Gadonis, ecdesiam de Roeman iib
qoietum ab omni consuetudine, et vineam Pagani de GIos, moltam de Novo unum
hospitem liherum, apud Chambresium aiium hospitem liberum, apud Pontem —
W de vafle Pistris B. — W Clatford F. — W XV. F, — W in insula de Wiht ecdesiam de
Caresbrodi F. — (H Arretona F. — (s) et de Luvecomba et de Scaldeoomba ; ecdesiam de Fres-
chewalre F. — W Godeshdla F. — P) Wipingeham F. — (J) Cette phrase dans F. — W Adam F.
— 0 Lidenai F. — 0-) Wiltona F; Wîtona B. — (") Merchdai F. — H Westeorda F. —
(p) Dunre F. — W Tameteberi F. — (') Passage fourni par la copie de Du Chesne F. — W Chîn-
gestaples F. — l*) A partir de cet endroit, le texte F, copie de Du Chesne, présente des interver-
sions de plus en plus nomhreases. — H Landat B, •'— (^} Langmaî F. —- i^) décime inter Oscam et
WaiamF.
168 HENRI IL
rum, nummorum, piscium et meilis. Et decimam dominii de Stanfort^*) et unum
hominem; et decimam dominii de Tornebere et unum hominem, et decimam de
dominio de Logordine^^ et unum hominem, et Suttonç^"") unam virgatam terrç. Que
omnia sunt in episcopatu Herfordiç, scilicet Stanfort et sequentia. In episcopatu
5 Wigomiç, çcclesiam de Hanieia^^^ cum aj^enditiis suis, et decimam forestç Mal-
vemiç , prêter venationem , et decimam totius dominii de Cuhelle ^''\ et decimam
totius dominii deBisseleia^^^ et unum hominem, et decimam totius dominii de Forte-
iintona^^) et unum hominem, et decimam tocius dominii de Edrefeld^^^ et unum
hominem; ecclesiam de Fecheham cum appendiciis suis, et unam carruca[ta]m terre;
lo ecclesiam de Ghedhorde^'^ cum appenditiis suis; in villa de Âuvrintona ^ decimam
tocius dominii et unum rusticum; Duntesbumie duas hidas terre, et decimam tocius
dominii de Estamestede^\ et duos burgenses in villa Gloecestriç et unum pratum. In
episcopatu Saresberiç ^\ çcclesiam de Bastendena cum appenditiis suis ; çcciesiam de
Essamestede ^""^ çcdesiam de Sunningefeld ^''^ et çcciesiam de Sarefeld, cum appen-
i5 ditiis suis^""). Ex dono comitis Leecestriç, ecclesias de Warham cum appenditiis suis,
çcclesiam de Guersit et centum solidatas terrç , et çcclesiam de Rincheorde , cum
appenditiis suis. In episcopatu Lincolniç^^, ecdesiam de Hinkelai^^^ cum appenditiis
suis. In episcopatu Gestrensi , ecclesiam de Ettona , cum appenditiis suis , et unum
hospitem apud Leecestriam ^'K Ex dono comitis M elienti , unum burgensem liberum
9o ad Pontem Âudomari. Ex dono Henrici de Ferrariis , unum hospitem liberum apud
Canbrest. Ex dono Richerii in [sic) Âquila, unum hospitem liberum. Ex dono Rai-
naldi de Bordineio, LX. solides in fossa forestç, et decimam molendinorum ipsius.
Preterea çcclesiam de Gutteriis et ecclesiam de M orenvilla , et ecclesiam de Paceio
cum appenditiis suis; in introitu Quadragesimç duo millia ailectiorum. Ex dono
95 comitis Mellent[i]. Ex feodo de Boterellis, apud Loreiam, unum hominem et XXI"^
summam salis. Ex feodo Britolii, dono Willelmi comitis et Hugonis venatoris
sui, villam que dicitur Boscus Hugonis. Ex dono Ricardi de Redvers, in insula de
Wiht, L. solides per annum. Ex dono Willelmi [de] Waimuta, unam hildam terre
apud Warham. [Ex dono Willelmi de Waimuta, unam unciam auri in prepositura
3o de Warham ^*\] Quare volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia et monachi in
ea Deo servientes omnia supradicta teneant, cum omnibus pertinentiis suis, bene et
in pace , libère et quiète et honorifice , in perpetuam et iiberam elemosinam , sicut
(•) Stanford F. — 0>) Lagordine F. — W In Sutona F. — W Hanfcga F. — W Cohella F. —
(0 Briasdeia F. — W Fortdmetona F. — W EldresfddF. — W Caiedeorda F. — 0) Alvrintona F.
— (■"} Hebamstede F. — (i) Salesburie F. — H Essamesteda F. — (-) Siumingefeld F; Sounmge-
fach B. — (°) Cet article passé dans F. — (p) Linconie jB. — (h) Hinchelai F. — ('3 Les articles
suivants manqaent dans F. — (*) Cet article dans F.
HENRI IL 169
cartç donatonim eis rationabiliter testantur, et sicut melius et liberius tenuerunt tenbt
pore régis H[enrici] avi mei.
Testibus : Philippe Baiocensi episcopo, et Arnulfo Lexoviensi episcopo, et Roberto
comité Legercestrie , et Willelmo comité Gloecestrie , et Ricardo de Humetis consta-
bulario, Mamiassero Biset dapifero, et Warino Piiîo Geroldi camerario, et Roberto 5
de Dunstanvilla.
Apud Westmonasterium.
LXVI
Delisie, n* 52.
11 55- Il 58. — Weitminster. lo
Droits reconnus à Vabhaye de la Trinité de Caen dans ses domaines de Hamp--
ton, etc.
m
A. Original perdu.
B. Copie do xin* s. , CotUb Aniiqam, F. m. a , pièce 1 1 . Photographie. — C. Copie d^irn inspexU
mus d'Edouard II -/Bibliothèque nationale, ms. latin 10077, fol. 91 v^ i5
La souscription du chanceKer Thomas et le fait que Henri II a passé en France au milieu d'août
1 158 prouvent que la pièce ne peut pas être postérieure à cette dernière date. — Dans la copie des
Cartœ Antùfum (B) , rinitiale du roi est suivie de la formule c Dei gratîa ;
H., rex Anglorum W, et dux [Normannonim et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis et vicecomitibus et] ministris suis de Glowecestrescyra, salutem. *<>
Sciatis me concessisse terre Sancte Trinitatis de Gadomo, scilicet Hamtone et
Avelingarum et Pamebm*[ie] , [soccam et saccam] et toU et theam et infangentheof
et omnes consuetadines , infira bwgum et extra. Et precipio ut tota terra Sancte
Trinitatis de Gadomo et homines ejus sint quieti ab omnibus placitis et sciris et
hundretis et aliis rébus hujusmodi. Et defendo super X. libras forisfacture ne 35
aliquis super hoc eis injuriam vel contumeliam faciat.
Testibus : Philippo Baiocensi episcopo, [ Arnulfo ]^^ episcopo Lexoviensi, et Thoma
cancellario, et Willelmo Filio Hamonis.
Apud Westmonasterium.
(*) H., Dei gratîa rex Ang^. B, — ^^ Aem[ulfo] B. D€uu ce même texte, la charte est précédée
de la mention: Carta ejusdem , qai ne convient pas, puisque la pièce iO qui précède est da roi Richard t^*
CHARTES ET DIPLOMES. — TH. 3 2
larsnnui «atxobau.
170 HENRI IL
LXVII
Ddisle,n^53.
Il 55- Il 58. — Westminster.
Droits reconnus à Vahhaye de la Trinité de Caen dans son domaine de Horsted.
5 A . Original })erdu.
B. Inspeximus du xiv* s., aux Archives du ûdvados. H, Trinité. ^- C. Vidimus du 37 février
i4iO, n. st., ibidem. — D. Vidimus du 11 mars i4io, n. st., ibidem, — E. Vidimus du
i3 novembre i447i ibidem. — F. Vidimus du ao mai i5ii, ibidem, — G. Copie d'un
inspeximus d'Edouard II, Bibliothèque nationale, ms. latin 10077, fol. 91, sans doute
10 d'après B.
Cette charte, datée, comme la précédente, de Westminster, poiie les mêmes souscriptions, à
part odle du chancdier Thomas ; eQe intéresse de même Tabbaye de la Trinité de Caen ; tout porte
à croire qu elle est de la même époque.
H., rex Ânglorum, [et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes Ândegavo-
i5 rum , justiciis et vicecomitibus et] ministris suis de Nortfulk, sdutem.
Sciatis me concessisse terre Sancte Trinitatis de Cadomo de Horsteda soccam et
saccain et toU et theam et infangentheof et omnes consuetadines , infra burgam
et extra. Et precipio ut tota terra Sancte Trinitatis de Cadomo et homines ejus sint
quieti ab omnibus placitis , sciris et hundredis et aliis rébus hujusmodi. Et defendo
30 super X. libras forisfacture ne [aliquis] aliquo nomine super hoc injuriam vel contu-
meliam eis faciat.
Testibus : Philippo Baiocensi episcopo, et Amulfo episcopo Lexoviensi, et Guii-
lelmo Fiiio Hamonis.
Apud Westmonasterium.
»5 LXVIII
Ddide, n" 5/i.
11 55-11 58. — Westminster.
Droits reconnus à V abbaye de la Trinité de Caen dans son domaine de Felstead.
A. Original perdu.
HENRI IL 171
B. Copie du xiii* s., au Public Record Office, Ctuiêb Antiqaœ, F. m. a, pièce g. — Photographie.
En tête de la pièce se trouve une rubrique : Carta terre Sancte Trinitatis de Cadomo. Ge&i
d'après ce texte que nous publions le document.
«
C Inspeximus du xrv* s., aux Archives du Calvados, H, Trinité. — D. Vidimus du 27 février
i4io, n. st., ibidem. — E. Vidimus du 11 mars i4iO, n. st., ibidem, — F. Vidimus du 5
i3 novembre làà^^ ibidem, — G. Vidimus 'du ao mai i5ii, ibidem. — JET. Copie d un
inspeximus d'Edouard 11, Bibliothèque nationde, ms. latin 10077, ^^^' 9^* d après une pièce
des Archives du Calvados, sans doute C.
Gtée par Eyton, p. 7, avec renvoi à B. .
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândegavo- 10
nim^*\ justiciis et vicecomitibus et ministris suis de Essex[e] ^\ salutem.
Sciatis me concessisse terre Sancte Trinitatis de Gadomo de Feiestede socam et
sacham et thoi et theam et infangenethief et omnes consuetudines, intra burgum
et extra. Et precipio ut tota terra Sancte Trinitatis de Gadomo et homines ejus sint
quieti ab onmibus placitis et sdris et hundredis et rébus hujusmodi. Et defendo i5
super X. libras forisfacture ne aliquis eis super hoc injuriam faciat vei contumeliam.
Testibus : Philippo episcopo Baiocensi, et Emuifo episcopo Lexoviensi^'^, et
Thoma cancellario ^^, et Wilieimo Filio Hamonis.
Âpud Westmonasterium.
LXIX
Delisie, n* &5.
Il 55- 11 58? — Westminster.
Droits de garenne reconnus à Vahhaye de la Trinité de Caen sar son domaine de
Felstead.
A. Original perdu. >5
B. Vidimus du xiv* s., aux Archives du Calvados, H, Trinité. — C. Vidimus du 27 février i4io,
n. st., ibidem. — D. Vidimus du 11 mars i^io, n. st., ibidem. — ^ E. Vidimus du i3 no-
vembre 1447, ibidem, — - F. Vidimus du ao mai i5i 1 , ibidem. — G. Copie d*un inspeximus
•d^Edouard H, Bibliothèque nationale, ms. latin 10077, fol. 91 , sans doute d après B.
(*) Anglie et dux Norm. et Aquitann. et cornes Andeg. B. — ^) Essex. B. — (*) Lexon. B. —
('') Thom. cane, répété B.
32.
172 HENRI II.
Round, n*" 437-
La date ii55-ii58 est incertaine, mais peut être admise. Guillaume Fils Aymon, id seul
témoin, a souscrit avec d'autres les deux actes précédents, également datés de Westminster et
relatifs à la Trinité de Caen.
5 H., rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Âquitanorum, et cornes Ândegavo-
rum, justiciis, et vicecomitibus et ministris suis de Essex, salutem.
Precipio quod abbatissa de Gadomo Jiabeat guarenam suam apud Feldstedam,
sicut eam habuit tempore régis Henrici avi mei , ita libère et quiète ne quis in ea
fiiget nisi per eam vel per ministros suos, neque leporem capiat, super X. libras
10 forisfacture.
Teste Wilielmo Filio Hamonis.
Apud Westoionasterium.
LXX
Delisle, n* la.
Il 55- 11 58. — Winchester.
10
Donation d'une rente de quarante livres, monnaie d'Angers, à l'église Saint-Julien da
Mans.
A. Original perdu.
B. Copie du XIII* s., dans le Livre blanc de Téglise du Mans, Bibliothèque de la ville du Mans,
ao ms. aSg. — C. G)pie de Gaignières, BiUiothèque nationale, ms. latin 5a 11 B, p. a.
a. Lottin, Chartularium insignis ecclesiœ Cenomanensis quod dicitur Liher albas capitalL Le Mans,
1869, in-4% p. 5, n*VlI.
Round, n* 1019.
Cette pièce, souscrite en Angleterre par le chancdier Thomas, ne peut pas être postérieure au
a 5 mois d*août 11 58. Robert du Neubourg, qui a souscrit lacté comme témoin, parait n avoir accom-
pagné le roi en Angleterre que de iibH k janvier 11 56; Tacte est donc probablement de 11 55.
Les séjours de Henri II à Winchester s accordent assez bien avec cette hypothèse.
H. , rex Angiorum , et dux Nonnannorum et Aquitanorum , et comes Andegavo-
rum, archiepiscopo Turonensi, et episcopo Genomanensi, et episcopis, abbatibus,
3o comitibus, baronibus, justiciis, dapiferis, ministris et omnibus fidelibus suis totius
terre sue, salutem.
HENRI IL 173
Sciatis me dédisse in perpetuam elemosinam Deo et ecciesie Beati Juliani Geno-
mannensis , pro anima patris mei et pro animabus omnium antecessôrum meorum ,
et pro salute matris mee et mea et uxoris mee et filionim meonim et omnimn suc-
cessoram meorum , XL. libras Ândegavensis monete , hac conditione quod duo pres-
byteri inde sustententur in servitio ejusdem ecciesie , et iilas habeant ut serviant cotidie s
ad ahare iilud quod est ante sçpuldirum patris mei, pro anima patris mei. Et hii
duo presbiteri digantur in presentia episcopi Genomannensis , viri honesti, jura-
mento trium bonestiorum personaram Genomannensîs ecciesie quas ad boc episco-
pus Genomannensis degerit. Et cum unus eorum vel uterque decesserit, juramento
trium personarum ad boc electarum substituantur alie bonestiores persone que 10
inveniri poterunt. Et bas XL. libras assigne eis annuatim de redditu meo Genoman-
nensi, donec alibi eas illis constituam. Gum autem unus eorum vel uterque
decesserit, infra primes XV. dies substituantur alii.
Testibus : Josceiino episcopo Sarisburiensi, Toma cancellario, Roberto comité
Legrecestrie ^'^ Gaufndo decano Andegavensi, magistro Âlveredo, Roberto de Novo i5
Burgo, Roberto de Dunstanvilla, Josc[elino] de BaiUoUo, Willelmo Filio Hamonis.
Apud Wintoniam.
LXXI
Delisie, n* 56.
ii55-ii58. — Windsor. so
Autorisation de commercer à Londres, accordée aux bourgeois de Saint-Omer.
A, Original scellé; Archives de Saint-Omer; copie communiquée par M. Giry.
Round, n" i35;i.
Le Rév. Eyton indique des passages de Henri II à Windsor en 11 55, 1157 et 11 58 (p. i4<
3o, 38). Le chancelier Thomas a souscrit cet acte, qui ne peut pas être plus récent que le mois s 5
daoùt 1 158, date à laquelle Henri II a passé en France pour y rester jnsqu^à la fin de décembre
1 16a. Voir la note chronologique de la pièce XL1I.
H. y rex An^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andegavo-
mm, arcbiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis et vice-
comitibus et omnibus fidebbus suis Anglie, salutem. 3o
^ Legercestrie a.
174 HENRI IL
Sciatis me concessisse burgensibus de Sancto Âudomaro quod habeant in civitate
London[i]ensi hospida ad vohmtatem et arbitrimn suom , et quod vendant ibi res
suas cui voluerint sine visu justicie vei vicecomitis et sine scawinga , et dissolvant sine
licencia trussellos suos , et eant ad nundinas et mercata , et ferant et ducant res suas
5 ad vendendum et emendum per totam Angliam in mea fiitna pace , et sint quieti per
totam Ângliam, undecumque venerint, de iestagio. Et prohibeo ne quis super hoc
forisfaciat neque disturbet injuste sive res eorum super X. libris^*' foris&cture.
Testibus : T. cancellario , Ricardo de Humetis constabulario , Reginaido de Sancto
Walerico, Warino Filio Geroldi camerario, Josceiino de BaiUolo.
»o Apud Wildesor.
LXXIl
Ddisie, n* 67.
11 55- Il 58. — Woodstock.
Mandement adressé à Robert du Neubourg, lui enjoignant de mainienir ïévéque de
i5 Bayeax dans la jouissance des coutumes de la banlieue de Cambremer.
A. Original perdu.
B. Copie du xiii* s.; Livre noir du chapitre de Bayeux; Bibliothèque du cbipitre de Bayeux,
ms. 195, fol. 8 v^, n* 3a.
a, Bourrienne, t. I, p. 38.
30 Round, n* i445.
Sur la date de cette pièce et le séjour de Henri II à Woodstock en 1 158, voir rintroductîoDf
p. 67. L^acte est adressé à Robert du Neubourg, mort le 3o août 1 159, â Tabbaye du Bec. A ce
moment, Henri II était en France depuis un an.
H. f rex Ânglorum et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândegavo-
35 rum, R. de Novo Burgo et omnibus baillivis suis Normannie, salutem.
Precipio quod faciatis Philippum, Baiocensem episcopum, tenere banleuvam
suam de Cambremario et omnes consuetudines suas ita bene et in pace et libère et
juste et plenarie , sicut recognitum fuit coram vobis et coram Roberto de Gurceio , ex
precepto patris mei , per sacramentum legalium hominum , et sicut carte régis Hen -
(*} Il faudrait libras.
HENRI IL 175
rici avi mei et comitis GaufHdi psltris mei et vestra , in quorum presentia hoc factum
est, testantur, et sicut postea per litteras meas precepi. Et si quis ejus consuetudines
in sdiquo diminuere voluerit, finnam ei justiciani sine diiacioiie faciatis.
Teste Gregorio de L#oiid[oma].
Apud Wudestocam. 5
LXXIII
Ddiisle, n* 55 A.
1 1 55-1 1 58. — Worcester.
Acte approuvant la fondation, à 0^estwoody JCun monastère de reli^eases appartenant
à V ordre de FonievfmtU. lo
A, Original perdu.
B. Copie dans un înspeximus d'Edouard I*', vidimant un înspeximus de Henri lU (Calendar qf
the CL Mb). — C. Copie au Public Record Office, Patent Rblis, 17* année d*Édonard IV,
part. II , membrane 1 1 .
û. Calendar of the Charter Rcils, t. Il, p. Sic, d'après B. — 6. Monasiicon Anglicanam, t. VI, i5
p. ioo4, extrait, d après C.
Le texte n'étant connu que par un double inspexîmus de Henri III et d'Edouard I", on ne doit
attadier aucune importance à la formule Dei gratin, qu'un copiste a du ajouter par habitude. L'iti-
néraire du Rév. Eyton mentionne la présence de Henri II à Worcester, entre juillet et septembre
11 55, puis le ao avril 11 58. L'^acte, souscrit en Angleterre par le chancelier Thomas, ne peut pas so
être postérieur au mois d^aoùt 1 1 58. Voir la note chronologique de la pièce XLII.
Henricus, Dei gratia (5Îc) rex Ânglorum, et dux Normannorum [et] Âquitano-
mm, [et] cornes Ândegavorum , archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus,
baronibus, justiciis^'^ vicecomitibus, et omnibus ministris suis per Ân^iam consti-
tutis, salutem. >5
Sdatis me concessisse quod in loco de Westwode in Wygomiensi comitatu sit
conventus sanctimonialium de ecdesia Fontis f^raudi , et quod in pace et libère et
honorifice, intègre et plenarie habeant omnia sua tenementa, que Osbertus fiiius
Hugonis et Eustachia de Say, mater sua, dederunt in elemosinas ecdesie Fontis
Ebraudi , scilicet V^estwudam ad assartandum et ad parcum , si voluerint , faciendura , 3o
W justiciariis B.
176 HENRI II.
et Gnichiam, scilicet duas hidas, et salinarium de Wichiot et ecclesiam de God^nig-
gia oum omnibus pertinentiis suis. Goncedo eciam et hac presenti carta mea confirmo
ut eedem sanctimoniales de Westwud habeant et teneant omnia hec predicta et
omnia alla que adhuc adipisci poterunt in perpetuam demosinam cum omnibus
5 pertinentiis suis. Quare voio et firmiter precipio quod moniales de Westwud de Fonte
flbraudi, et fratres et ministri et homines et conversi, servientes et mercatores
earum , tene[a]nt omnes possessiones suas et elemosinas quiète « intègre , libère et in
pace , honorifice et plenarie , et cum onmibus iibertatibus et liberis consuetudinibus ,
in bosco et piano et foresta, in pratis et pasturis {sic), in aquis et molendinis, infra
10 burgum et extra, in viis et semitis, et in omnibus locis et in omnibus rébus, solutas»
libéras et quietas de shiris et hundredis, et placitis et quereUs, et latrocinio et
murdro et blodwyta , de forstall et hamsoke et tle hidagiis et scutagiis , geidis et dane-
geldis, et assisis et donis et homgeldis et forchtgeldis, et auxiliis vicecomitum et
ministrorum eorum et nostrorum, et de tethingepeny et de hundredepeny, et sint
i5 quiète et libère de omni taiiliata et excercitu, et de omni exactione et consuetudine
que ad heredes meos vel successores meos pertinent vel pertinere possunt. Nec
ponantur in placitum de aiiqua possessione sua nisi in presencia mea corporali vel
heredum meorum.
Testibus : Thoma canceiiario , et Ricardo de Lucy , et Mansero Biset dapifero , et
îo Bernardo de Sancto Walerico, et Wiilelmo de Bello Campo.
Âpud Wygomiam.
LXXIV
11 55- 11 58. — Worcester.
ConfirmaJdon des biens appcurtenant à l'abbaye de Saint-Martin de Troarn.
25 il. Original perdu.
B, Inspeximus de 1 33 a, au Public Record Office, Charter Rolls, 6* année d*Edouard III, mem-
brane 8.
a. Cdenàar of the Charter BoUs, t. IV; Edward III, i3a7-i34i ; page a83, pi^ce 3; d après B,
Cet acte, souscrit en Angleterre par le chancelier Thomas, ne peut pas être postérieur au mois
3o d août 1 158 (voir Tlntroduction , p. 89).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vonim, archiepisGopis , episcopis, abbatibus, comitibus, justitiis, baronibus, vice-
HENRI IL 177
comitibus, ministris et omnibus fideiibus suis totius An^e, Francis et Ânglis,
salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancto Martino de Troarno, et
monachis ibidem Deo servientibus , pro sdute anime mee et omnium antecessorum
meorum, omnes terras suas et libertates et consuetudines quas habuerunt in regno 5
Anglie tempore Wilielmi régis et Henrici régis predecessorum meorum, scilicet :
Horsleiam cum omnibus pertinentiis suis, quam predictus rex Wiilelmus proavus
meus eis in elemosinam dédit, ita soiutam et quietam ne servientes mei de Girecestria
aliquid in illa percipiant, sicut idem rex Wiilelmus per litteras suas iilud idem
prohibuit; et Rochentonam et Haringeiam cum pertinentiis, quas cornes Rogerus lo
Saiopesberiensis eis dédit; et très hidas terre, quas Herlewinus eb dédit apud Wal-
teham, et décimas de Grafan et de Estrementona, et II. mansuras in Gicestria, et
decimam de Mersetona, quam Oismelinus eis dédit; et ecciesiam de Mundreham
quam Turstinus de Fontanis eis dédit; et décimas de Notbuma, quas Radulfus
Bastardus eis dédit ; et décimas de Olfan , quas Âtso eis dédit ; et ecciesiam Sancti i S
Andrée de Witeneber cum terra sacerdotum et decimis que ad ipsam viilam perti-
nent; et ecciesiam de Mapeldra cum terra presbiteri et terra unius carruce cum pratis
eidem terre adjacentibus et decimis ejusdem ville; et ecciesiam de MoUanda cum
sacerdote et decimis ipsius mansionis et terra ad unam carrucam terre cum pra-
tis, et très hospites cum terra sua, et in Espichewich I. hospitem, et ecciesiam de ao
Warocleia cum decimis, que omnia Robertus de Romeilleio eis in elemosinam
dédit. Et prêter hoc volo et predpio quod X. bide de Horseleia se adquietent pro
VIL hidis de omnibus gddis et omnibus rébus , sicut rex H. eis concessit et carta sua
confirmavit. Preterea concedo eidem ecclesie Sancti Martini de Troarno terram et
domos in Wintonia, quas Johannes M arescailus eis dédit in elemosinam, quas idem «5
Johannes tenebat de feodo Sancti Pétri de Hida. Quare volo et firmiter precipio quod
predicta ecdesia Sancti Martini de Troart. , et mouachi ibidem Deo servientes , bec
omnia predicta habeant et teneant, ita bene et in pace, et libère et quiète et hono-
rifice , in bosco et piano , in pratis et pascuis , in viis et semitis , in aquis et molen-
dinis, in burgo et extra et in omnibus locis, cum omnibus libertatibus et consuetu- 3o
dinibus et quietantiis predictis terris et tenementis pertinentibus , sicut unquam
mdius, liberius, quietius, honorificentius tenuerunt tempore Wilielmi régis proavi
mei et Henrici régis avi mei, et sicut eorum carte testantur et sicut carte predictorum
donatorum testantur. Et sint ita quieti de sciris et hundredis et piacitis ^^^ et querelis ,
sicut fuerunt tempore predictorum antecessorum meorum regum Anglie, 35
{*} placctis a.
CHARTES ET DIPLâlIES. — MI. a 3
iKrriiitr.iE KATioxitR.
178 HENRI II.
Testibus : T. cancellario, R. comité Gomubie, H. de Essex constabulario , Ricardo
«
de Humez constabulario, Warino Filio Geroldi camerario, Manassero Biset dapifero,
Jocelino de Bailolio.
Âpud Wigomîam.
^ , LXXV
Delisle, n* 58.
1 1 55- 1 1 58. — York.
Confirmation générale des biens appartenant au prieuré da Plessis-Grimoult. — Cliarte
falsifiée.
lo A. Original dans le recueil des chartes normandes de lord Beaumont, collection Stapleton, au
château de drlton.
B. Copie diaprés loriginal, faite en i88i par M. Léon Maître; Bibliothèque natipnaie, nouv.aoq.
lat. i4a8, n* 849* — C, Copie authentique, faite en i483, dans le cartulaire du Plessis-
Grimoult; Archives du Calvados, H non coté, 1. 1, charte 17, fol. 10 v* de la i"* division.
i5 Eyton, p. 5. — ^ Round, n" 543.
Voir dans Tlntroduction, p. 3o6, les raisons qui donnent lieu de susjiecter Tauthenticité de ce
document. S'il était authentique, il ne pourrait pas être postérieur au milieu daoùt 1 158, ayant
été souscrit en Angleterre par le chancelier Thomas. D'après le Rév. Eyton, le roi s*est trouvé à
York vers février 1 1 55 , et a traversé le Yorkshire vers janvier 1 1 58.
30 Ego H., Dei gratia rex Anglorum, et dux Normannoram et Aquitanorum , et
cornes Andegavensium, divine caritatis instinctu commonitus, religiosarum etiam
personarum intercessione rogatus, pro mea pariter et uxoris meeet fdiorum meorum
et patris et matris mee et omnium fidelium Dei salute concedo et presentis astipula-
tione carte confirmo canonicis regularibus de Plaissicio omnes elemosinas quas
35 largitione pontificum et (idelium laicorum donatione possident in ecclesiis, decimis,
terris, hospitibus, molendinis et cdiis possessionibus, nullusque eis injurius^*^ sive
contumeliosus contra presentem auctoritatis nostre paginam esse présumât. Nomina
vero ecclesiarum , decimarum , terrarum sive reddituum que ad ecclesiam supradio-
torum canonicorum spectant presentibus litteris denotari precipimus , ut neque pre-
3o sentes neque futuri possint ambigere quod inconvulsum presenti mandamus precep-
(*) Il y a injurius sur l'original et dans le cartulaire.
HENRI IL 179
tione permanere. Confirmo igitur supradictis canonicis ecclesiam Sancti Stephani de
Plaissicio ^*\ quam Riéardus Baiocensis episcopus fiiius Samsonis dédit eis petitione
et consensu Samsonis sacerdotis ad quem ecciesia eadem pertinebat , cum decimis et
omnibus appendiciis suis. Ad ecciesiam vero pertinet tota et plena ejusdem parrochie
décima, et foreste similiter et très burgenses in eadem Wila, et mansum sacerdotis 5
antiquum , et Buisnou et Sauscetum et le Hamel et terra de Cruce Emeline ^\ Ex dono
autem memorati Ricardi Baiocensis episcopi quatuor acre terre juxta castrum et
viginti acre in eadem parrochia, quas idem episcopus dédit in dedicatione ecciesie, et
terra Rogerii filii Dode et Willeimi de Fdgeroto et Odonis Ferrarii et Emuifi pretoris.
Dédit etiam predictus episcopus eisdem canonicis ecclesiam de Estupefumo cum 10
capella de Fontanis et cum omnibus earum appendiciis, ecclesiam de Ruilos cum
decimis et appendiciis suis, ecclesiam de Campo Andrée cum decimis et appendiciis
suis, ecclesiam de Monte Galveto cum decimis et appendiciis suis. Secundus Ricardus
Baiocensis episcopus consensu et rogatu omnium canonicorum Baiocensis ecciesie
dédit Gampum Osberti antedictis canonicis immunem et liberum ab omni servitio i5
seculari ad ecclesiam eorum transferendam, ut secretius ibi deservîre Deo possent,
et moiendinum de Escuris, et masuram Godefredi burgensis de Sancto Johanne, et
terram cujusdam mediatoris et Rogeri filii Marie et ecclesiam de Bretevilla Rabel et
capellam de Gomuto, et quicquid habent in ecciesia Sancti Vigoris de Maiseretis. Ex
dono quoque Phiiippi Baiocensis episcopi consensu et interventu canonicorum Baio- ao
eensium prebendam de Sancto Johanne le Blanc cum omnibus appendiciis suis
habent prefati canonici de Plaissicio im perpetuum possidendam, et ecciesiam de
Gampellis cum omnibus appendiciis suis, et ecclesiam Gahendole cum omnibus
appendiciis suis, et ecclesiam de Trutimerio cum capella de EfTemet et cum earum
appendiciis, et ecclesiam de Felgerolis, et ecclesiam de Burleio cum earum appendi- tS
ciis, exoepto quod de eisdem ad prebendas pertinet. Preterea Rogerius de Vetida
dédit prescriptis canonicis de Plaissicio quinque virgas vinee apud Argencias et deci-
mam molendini de Lesheidun. Et Willelmus Sapiens decimam molendini de
Marsenges. Et Willelmus Tanatin viginti acras terre in Reineri maisnello et duas in
Hairain ^*K Et RaduUus Bigot.terram cujusdam vavassoris apud Maiestree. Et Radulfus 3o
dapifer terram Durandi de Rufavilla cum duabus acris prati. Et Helto conestabularius
terram suam de Hamel , quam ipse et filii ejus dederunt memoratis canonicis cum
Graelendo filio suo im perpetuam elemosinam. Sed et hoc concedo et flrmiter
precipio quod totum corredium et omnes res proprie eorumdem canonicorum
(•) Plesseîcîo C — 0») Emmeline C — ^^) Airain Jlans le carlul. Je crois que Voriginal doit porter
Haïrai avec un signe JT abréviation [note de M. Delisle).
!l3.
180 HENRI IL
quas homines sui affidaverint suas esse proprias sint quiète per totam terram meam
de teloneo et passagio et omni oonsuetudine quocunque venerint tanquam demosina
mea propria. Si quis autem hanc libertatis nostre diffinitionem minuere vel in aliqno
temerare presumpserit, in presenti principal! (isco centum iibras argenti po'solyet et
5 in iuturo divinum judicium non evadet.
Testibus : Amuipho Lexoviensi et Philippo Baiocensi episcopis, et Roberto
episcopo Lincolniensi , et Thoma cancellario , et Ricardo de Hummetis.
Âpud Eboracum.
LXXVl
lo Delislc, n* 58 A.
ii55-ii58. — York.
Mandement adressé par Henri 11 à ses officiers des ports d'Angleterre et de Normandie
pour l'exemption des droits de ionlieu accordée aux religieux de Wohum.
A, Original perdu.
i5 Z^. iDspexîmus de i3i5 au Public Record Office, Charter Rolis, 9' année d'£doaard II, mem-
brane 16.
a, Cakndar of ihe Charter Rolb, t. III, p. a86, n* 3.
Cette pièce, souscrite en Angleterre par le chancelier Thomas, est au plus tard d août 1 158. Voir
la note chronologique de la pièce XLI1.
90 H., rex Angionim, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andegavo-
rum, justiciis, baronibus, vicecomitibus et omnibus ministris totius Anglie et Nor-
mannie et portuum maris , et nominatim prepositis de Hamtona et de Hastingis et
de Dovra et de Barbefluctu et de Gadomo et de Ostreham et de Diepa, saiutem.
Precipio quod homines et equi et omnes res abbatie de Woboma et monachonim
35 ibidem Deo servientium sint quieti de thelonio et passagio et pontagio et omni alia .
consuetudine quocunque venerint, et nuilus eos injuste vexet nec disturbet super
X. librasfbrisfeciure.
Testibus : Theobaldo Cantuariensi archiepiscopo , Hugone Dunelmensi episcopo ,
Roberto Lincolniensi episcopo, Philippo Baiocensi episcopo, Em[tdfo] Lisiacensi
3o episcopo, Thoma cancellario , Reginsddo comité Comubie.
Apud Eboracum.
HENRI IL 181
LXXVII
Dèlisle, n* 58 B.
Il 55- 11 58. — York.
Mandement adressé par Henri 11 à ses officiers des ports d'Angleterre et de Normandie
pour V exemption des droits de tonliea accordée anx religieux de Louth-Park. 5
A. Original perdu.
B. Inspeximns de i3iil an Public Record Office, Charter RoUs, 8* année d*Édouard II, mem-
brane lO.
û. Colndar ofthe Charter RoUs, t. III, p. a68, n* i, diaprés B.
Thibaud, archevéqne de Cantorbéry, qui a sonscrit cette pièce, datée d'York, est mort le i8 lo
avril ii6i ; à cette époque, Henri II était en France, ayant quitté l'Angleterre pour le continent
an milieu d*aoùt 1 1 58.
H. , rex Ang^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, justiciis, baronibus, vicecomitibus et omnibus ministris suis totius Anglie et
Normannie et portuum maris, et nominatim prepositis de Hantona et de Hastingis i5
et de DoTera et Barbefluctu et Cadumo et Ostreham etDepa, salutem.
Precipio quod equi et homines et omnes res abbatie de Parco Lude et monacho-
rum ibidem Deo serviencium sint quieti de theloneo et passagio et pontagio et omni
alia consuetudine, quocunque venerint, et nuUus eos super hoc injuste disturbet nec
yexet super decem libra^ forisfacture. 30
Testibus : Theobaldo archiepiscc^o Cantuariensi, Roberto Lincolniensi, Hugone
Dunelmensi , Philippo Baiocensi^ Amulfo Lexoviensi episcopis « Thoma cancellario ,
comité RaginaIdo Comubie.
Apud Eboracum.
LXXVIII 25
Delisle, n* 101 A.
Il 56-1 1 58. — Argentan.
Donation du manoir de Lenton à Richard Talbot.
A. Original perdu.
182 HENRI IL
B. G)pie du XIII* s. ; Public Record Office, Cw*Ub AntiqtuB, t. ii . — Photogbaphie.
C. Inspeximus de i3a8 au Public Record Office, Charter Rolls, a* année d*Edouard m, mem-
brane 17.
a, Calendar ofthe Chea^tei^ Rolls, t. IV; Edward III, i3!i7-i3ili ; p. 83; d'après C.
5 Cette pièce porte la souscription de Guérin Fils de Géroud , chambrier, qui , d'après le Rév. Eyton ,
fut en fonctions de 1 155 à 1 158. D*après M. Warner, ce haut fonctionbaife- parait être mortiianft
1 été de 11 58 (Voir Tlntroduction, p. 469}. Henri II ^'a pas résidé en France; en 1 155.
H. , rex Anglorum , et dux Normannontm et Âquitanorum , et cornes Andegavorum»
episcopo Herefordensi, abbatibus, baronibus, justitie, vicecomiti^'^ et omnibus fide-
10 libUs suis de Herefordscire ^^ Francis et Anglis^*^ et Walensibus, saiutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Ricardo Talebot pro servitio suo manerium de
Lintona^^) cum omnibus pertinentiis suis in feodum ethereditatem, ipsiet heredibus
'suis tenendum de me et heredibus meis, prêter LX. solidatas terre quas Hugo de
Longocampo habet in eodem manerio. Concedo etiam eidem Ricardo et confirmo
i5 terramde Gottona^'^ cum omnibus suis adjacentiis. Quare volo et firmitcr precipio
quod idem Ricai*dus Taiebot etheredes sui hec omnia prenominatahabeantet teneant
de me et heredibus meis, cum omnibus pertinentiis suiâ, in bosco et piano, inpratis
et pascuis, in vils et semitis, in aquis et molendinis et in mineriis et in omnibus
rébus, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus terris illis pertinentibus.
ao Testibus : Hilario episcopo Cicestrensi, et R. episcopo Ebroicensi, et Thoma^'^
cancellario et V^illelmo fratre régis, et Manassero Biset dapifero, et Warino Filio
Geroldi camerario , et Ricardo de Canvilla^^ Henrico de Essexe^^^ juniore, et Wil-
lelmo de Lanvaleio, et Hugone de Per[riers].
Apud Argentomum ^'l
»5 LXXIX
Delisle, n* 3o.
1 1 56- 1 1 58 ? -— Rfoutons.
Sauvegarde pour Vahhaye de Savignù
A. Original perdu.
(*) justitie « vicecomiti a; justiciis, vicecomitibus fi. — • (^) Herefordscire a ; Hereforscyr. fi. —
(0 Anglis a; Angliâs B, — (^) Lîniona a; Linton. B. — (*) Cottona a; Goctona B, — ^ Ce nom
est en gros caractères dans B, — (ff) Camvilla a. — (**) Essexia a. — ^^ Argentonium, a.
HENRI IL 183
B. Gartalaire de Savignî, aux Archives de la Manche, H non ooté, n* 568.
Il est fort difficile, pour ne pas dire impossible, d*9issigner une date précise à cette pièce et à la
suivante. Toutd^abord, il convient d*observer que ces deux textes proviennent du cartulaîre de
Savigni, oà des dates de rincarnatioiî et des années de règne ont été plusieurs fois intercalées dans
des actes de Henri H; oe'qmeftt contraiile à Tosage suivi par la chancdierie. Noos avons publié plus 5
haut (n'XX*) un acte de Henri, duc de Normandie et comte d* Anjou, où Ton relève, avant !<>&
noms des témoins, la date suivante : i Hec autem mea constitutio ac confirmatio facta est anno ab
incamatione Domlni M* C** quinquagesimo I*, anno scilicet ducatus mei Normannie H*, anno vero
oomîtatus mei Andegavie I*, mense novembri , apud Baiocas ». La pièce que nous examinons ici (n** 3o
delà table] est datée d après le même système : iHec autem mea constitutio ac confirmatio facta lo
est anno ab incamatione Domini'Af* C" qufinquag^imo Vif, anno scilicet regni mei Anglic III*,
docatds véro NbrmaôinieVin*». La pièce suivante (n* 3o A de la table] est identiquement sem-
blable, en ce qui concerne la date, sauf le mot nostra, au lieu de mea, dans le membre de phrase :
• Hec autem. Bostra con.cesaîoji. On voit que ces textes transcrits dans le cartukire de Savigni sont
interpolés. De plus, si le scribe du cartulaire s^est trompé en datant la première pièce (n* Se de la i5
taUe), H est naturel qu*il ait répété son erreur à pix>pos de la seconde (n* 3o A]. Or il y a dans
ces deux dates an moins une erreur, sinon deux. La troisième année du règne de Henri II com-
mence an 1 9 décembre 1 1 56 , et finit au 1 8 décembre 1 1 57 ; la huitième année de ce prince comme
duc de Normandie commence vers la fin de 1 167 (Introduction', p. 1 a 1], et se termine vers h fin
de 1 158. En rapprochant ces deux données, on pourrait admettre que les deux pièces sont de la ao
fin de 1 167, avant le 18 décembre. Mais l'itinéraire d*Eyton nous apprend qu^au cours de Tannée
1 187 Henri II n*a ré«dé en France que du mois de janvier au mois d*avril ; parti pour l'Angleterre
vers le 8 avril 1 167, il y est resté jusqu'au li août 1 158. Il na donc pas été en France vers la fin
de 1157; or la première de nos pièces (n* 3o de la table] est datée de Moutons, au diocèse
d^Avranches, et la deuxième est datée de Domfront. En outre, si Henri II a suivi le style de 9 5
Pâques ou cdni de rAnncmriatioh, éë qui est bien probaUe, les premiers mois de notre année
1 157 a{^>artenaient pour lui à Tannée 1 156. Il y a donc dans ces deux dates des termes qu on ne
peut faire accorder, et nous en sommes réduits à une date très vague, 1 156 à 1 158, pour ne pas
trop nous écarter des déments chronologiques fournis par le cartulaire de Savigni. Les doms des
témoins ne fournissent aucune donnée permettant de préciser davantage. ^
Henricus, Dei gratia rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et
cornes Andegavorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, mi-
nistris, et omnibus fidelibus suis totius terre sue, salutem.
Sciatis me pro amore Dei et salute anime mee et anime patris ac matris mee et
uxoris mee etliberorum, firatrum meorum et omnium antecessorum ac successorum 35
nostroram [sic) leitque onîmdm fidelium christianorum , assumpsisse ac firmiter
retinuidse in manu et custodia ac defensione niea , sicut abbatiam et dominicam ele*
mosinam meam , abbatiam Sancte Trinitatis de Savigneio et abbatem et monachos
et conversos et eoram famulos et omnes terras et omnes possessiones et onmes res
ad ipsam aU>atiam pertinentes, ubicunque sint et de cujuscunque dono sint, in tota ho
184 HENRI IL
terra mea. Et ideo precipio ac fiimiter constituo quatinus ipsa abbatia et omnes res
ad ipsam pertinentes habeant firmam pacem et perfectam libertatem et omnem
quietanciam per totam terrain meam, in mari et in terra, in bosco et in piano, ab
omni consuetudine et servitio et exactione, sicut elemosine Deo dedicate^^l
5 Hec autem mea constitutio ac confirmatio facta est anno ab incarnatioae Do-
mini M"" G*^ quinquagesimo VII , anno sciiicet regni mei Ânglie IQ^ ducatus vero
Normannie VIU-W.
Teste [sic) : Herberto Abrincarum episcopo, et Bermundo abbate de Lonleio, et
Godefrido Âbrincensi archidiacono, et Henrico decano Moretonii, et Manasse Biset
o dapiferoi et Ricardo de Luceio, et Roberto Âveneilo, et Gisieberto de Mont Ficbet ,
et Osbemo Marcel , et Hasculfo de Soligneio , et Hugone Rafo , et Henrico* de Dam-
front , et Johanne filio ejus , et GuUlelmo Rofo , et Roberto Bocherel , et Jordano de
Guvis, etEngerranno de Toschet, et Roberto filio ejus, et Rogero de Heucon, et
Hugone de Parrigneio , et Andréa de Apilleio.
' ^ Apud Moston in Landa Putrida.
LXXX
Ddisle, n* 3o A.
11 56-11 58? — Domfront
Confirmation des biens et des droits de l'abbaye de Savigni.
3o A, Originid perdu.
B. Cartulaire de Savigni, Archives de la Manche, H non coté, n* 669.
a. Pétri Blesen$i$ opéra, éd. de 1667, n* 776.
Round, n*8a4.
Voir rintroduction, p. laa (extrait), et p. 279 (extrait). ^ Ponr la date, voir la note ehrono-
35 logique de la pièce précédente.
Henricus, Dei gratia rex Ângiorum, et dux Normannonim et Âquitanorum, [et]
cornes Ândegavorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, josticib,
(') Ce dernier membre de phrase n'est pas con* (*) Autre anomalie; cet acte n^a pas pu être
forme au style ordinaire des actes de Henri II. expédié, en cette forme, à la chanccUerîe.
HENRI IL 185
baillivis, ricecomitibus, prepositis, ministris et omnibus fidelibus suis totius terre
sue, saiutem.
In nomine Domini nostri Jesu Christi.
Notomsit vobis,presentibus atque futuris, quod ego, pro amore Dei et sainte
anime mee et anime patris ac matris mee et uxoris mee et liberonim ac fratrum 5
meorum et omnium antecessorum ac successorum nostrorum atque omnium fide-
iium christianorum , concessi ecclesie Sancte Trinitatis de Savigneio et Richardo
abbati et monachis ibidem Deo servientibus , in perpetuam eiemosinam, omnes terras
omnesque elemosinas atque quietantias quas antecessores mei et homines eorum
donaverant eidem ecclesie atque concesserant. Et eandem ecclesiam cum omnibus lo
rébus ad ipsam pertinentibus assumpsi in manu et custodia ac defensione mea , sicut
propriam abbatiam et dominicam eiemosinam meam. Et ut omnes possessiones ad
eandem ecclesiam pertinentes firmiter ac stabiliter et absque ômhi dubitatione in
perpetuum confirmarentur et in presenti tempore atque futuro libère et quiète ac
secure ab eadem ecdesia tenerentur ac possiderentur, volui ut in hac presenti carta i5
nominatim ascriberentur atque confirmarentur, et sic ad noticiam successorum
nostrorum et ad utilitatem possidentium sidve et intègre in perpetuum conservarentur.
Concessi itaque forestam Savigneii , sicut cingitur tribus aquis , Camba scilicet et
Gbambesna ac Nigra aqua, cum omnibus pertinentiis suis, que foresta est prima
possessio ejusdem ecclesie, unde et ipse locus nomen accepit ut Savigneium voca- so
retur; quam forestam possidet eadem ecclesia ex dono Radulfi de Filgeriis et Henrici
filii ejus, et ex concessione avi mei Henrici régis Anglie; et dimidium molendinum
de Romagneio , cum masura et terra molendinarii et aliis pertinentiis suis ; et in par-
rochia Savigneii terram que ap[p]ellatur masura Bemerii de Coumailleria cum per-
tinentiis suis. Ex dono Henrici régis, juxta Abrincas, vineam de Gampo Botri, 2 5
cum pertinentiis suis, et in foresta de Passeio, locum de Sancto Alveio et locum de
Dofnno Petro, cum pertinentiis eorum; et juxta forestam locum de Fraisnusia et
terram deBello Gampo, cum pertinentiis suis, et in eadem foresta ligna ad edifîcia
et focos eorumdem locorum et pasturam animalibus eorum et pastionem et pasna-
gium porcis ecclesie et monacboriim ; et in aliis forestis régis pastionem et pasnagium 3o
similiter porcis ipsorum; et in tota terra ipsius régis quietanciam ab omni consuetu-
dine onmibus rébus ejusdem ecclesie et monachorum. Ex dono meo , in predicta
foresta de Passeio, totam terram que est inter ductum de Gulis et ductum Garnerii,
et inter viam de Gorram et haiam de Gomont, et totam terram que est inter Fraisnu-
siam et eandem forestam, cum pertin^itiis earum. Ex dono Roberti filii Martini et 35
Mathildis uxoris ejus , et ex concessione Ricardi comitis Gestrie , et Stephani comitis
Moretonii, terram de Venjusis, cum molendino et molta ejusdem ville et aliis perti*
CHARTES ET DIPLÔMES. — VII. 2^
mvuanuB lAnoxAU.
186 HENRI II.
nentiis suis. Ex donc Guillelmi de Sancto Claï^o et Haimonis firatris ejus, et conces-
sione Stephani comitis M oretonii et Ricardi Baiocarum episcopi , sextam partem de
Taon, cum omnibus pertinenciis suis, tam.secularibus quam ecciesiasticis rébus, et
terram de Villers, cum ecclesia ejusdem ville et décima, et cum molendîno et molta
5 totius terre que fuit Ricardi de Villers , et aliis pertinentiis suis. Ex donc Gaufridi
camerariide Glintona et Gaufridi filii ejus, molendinum de Breneîa, cum masura
juxla molendinum et aliis pertinentiis suis. Ex dono Roberti filii Emesii, et con-
cessione Roberti comitis de Gloecestria, terram de Basenvilla cum pertinentiis suis.
Ex dono Roberti de Âppenticio, et concessione Henrici Filgmarum et Stephani
lo comitis Moretonii , et Turgisii Âbrincarum episcopi, ecdesiam de Âppenticiis cum
cimiterio et terra elemosine ipsius ecclesie et décima totius parrochie et aliis perti-
nentiis suis. Ex dono Roberti de Tostis et concessione Ricardi episcopi et capituli
Baiocarum , terram de Escuris cum pertinentiis suis. Ex dono Radulii Golumbe
et concessione Ricardi Baiocarum episcopi et Odonis de Âgrandio et Rogeri de
i5 Matnem, dimidiam ecclesiam de Karun cum pertinentiis suis. Ex dono Guillelmi
Patrici et concessione Ric^di Baiocarum episcopi, in Landisac medietariam de Nuoe
cum pertinentiis suis , et molendinum et ecclesiam cum molta et décima ipsius par-
rochie et aliis pertinentiis suis. Ex dono ipsius et concessione Stephani comitis
Moretonii, in Proceio, medietariam de Haiis cum pertinentiis sub. Ex dono Guil*
ao lelmi de Ruperia et concessione Guilldbû comitis de Pontif , terram de Wimunt cum
pertinentiis suis. Ex dono Rogerii fratris ejus et concessione Gisleberti de Abrincis
et Radulii Taisson, terram de Gomaio cum pertinentiis suis* Ex dono Roberti
de Galigneio et concessione Ranulfi comitis Gestrie, teiram de Fontibus et terram de
Cawaneria cum pertinentiis earum. Ex dono RannuUi de Meset et concessione
35 Rannulfi de Vileriis et Ricardi Baiocarum episcopi, terram de Fraisneia cum per*
tinentiis suis. Ex dono Roberti filii Pagani et concessione Henrici de Filgeriis,
terram de Romaigneio cum pertinentus suis. Ex dono Ricardi Bacon et conces-
sione Ranulfi comitis Gestrie, terram de Plena Silva cum pertinentiis suis. Ex dono
Radulfi de Vireio et generorum ejus GuiUelmi et CHiveri et hominum ipsorum et
3o concessione Jordani filii ^ani et Âlani filii ejus , elemoaînas de Terra Guasta cum
pertinentiis suis. Elx dono Rogerii de Vireio et Jacobi et Pétri de Sancto Hylario
Landam Gefireit cum pertinentiis suis. Ex dono Eudonis de Logis et concessione
Rogerii de Vireio et Jacobi et Pétri de Sancto Hylario , terram de Logis cum perti-
nentiis suis. Ex dono Roberti M armiun et concessione Galeranni comitis de Mellent
35 et RicarcK Baiocarum episcopi, terram de Barbereio et nemus et molendinum et
ecclesiam , et quiccpûd idem Robertus habebat in eadem villa , et terram de Jorkes
et molendinum cum pertinentiis suis. Ex dono Mathei de Praeriis et Roberti fra-
HENRI IL 187
tris ejus et Petrose matris eonim , et concessione Rannulfî comitis Cestrie , terram
de Yenjons cum pertinentiis suis. Ex dono RadaUi de Rovrecestria et cbnoessione
Ricardi Baiocamm episcôpi, terram de Sanda Maria Lemost cuhi pertinentiis suis.
Ex dono Jacobi de Sanoto Hylario, in Norfonc, terram de Daiingis cum perti*
nentiis sois. Ex dono Roberti comitis de Ferreriis, in Norhantonesire, terram de 5
Pétri cum pertinentiis suis. Ex dono Hascidfi de Soligneio , terram de Vacua Valie
cum pertinentiis suis. Elx dono Guilielmi de Castanis et Galteri filii Emme et
hominum eorum , et concessione Rogeri de Vireio et Pbilippi de Landavi et Pétri
de Sancto H^ario , terram de Castanis cum pertinentiis suis. Ex dono Guiileimi de
Kemet et Odeline uxoris ejus, et concessione Pétri de Sancto Hylario, terram lo
de Mundaigneio cum pertinentiis suis. Ex dono Oliveri fiiii ^ani et Marie uxoris
ejus, et concessione Rannuifi Âvenelii, dimidium moiendinum de Pasbran et unam
masuram in burgo cum pertinentiis suis. Ex dono eorumdem, et concessione
Pétri de Sancto Hylario, terram de Surda Valle. Ex dono Roberti de Helceio et
Gaufndi firatris ejus, et concessione Pbilippi de Landavi et Ranulfi Avenelii, terram i5
de Helceio cum pertinentiis suis. Ex dono Guilielmi de Ferreriis et homûimn
suorum, et concessione Roberti Avenelii, terram Delbredoet cum pertinentiis suis.
Ex dono Guilielmi camerarii de Tancharvilla, landam de Tor cum pertinentiis
suis. Ex dono Roberti Piscis, et concessione Engerrandi de Veaoeo, terram de
Yeaceo cum pertinentiis suis. Omnes bas terras omnesque elemosinas que bic 20
enumerate sunt, et omnes alias quas omnibus justis modis poterunt adquirere, con-
cessi, utdictum est, ecclesie et monacbis Savigneii, libéras et quietas et ab omni
servitio et consuetudine absolutas , et ipsam abbatiam et omnes possessiones ad eam
pertinentes , ubicunque sint in tota terra mea , sicut dominicas et proprias elemosinas
mcas. Etideo volo et precipio ac firmiter constituo ut eadem abbatia et omnes res aS
ad ipsam pertinentes per totam terram meam habeant firmam pacem et perfectam
libertatem et omnem quietanciam in mari et in terra, in bosco et in piano, ab omni
consuetudine et servitio et exactione , sicut elemosine Deo dedicate pro remissione
peccatorum nostrorum et redemptione animarum nostrarum.
Hec autem nostra concessio atque confirmatio facta est anno ab incamatione 3o
Domini M'*G''L'' VII^ anno sciiicet regni mei Anglie III, ducatus vèro Normannie VIII.
Quarc volo et firmiter precipio quod abbatia predicta de Savigneio et monacfai in ea
Deo servientes hec omniajpredicta que eis rationabiiiter data sunt, et ea que in fcitu-
rum rationabilibus modis Deo propicio poterunt adquirere, babeant et in perpetuam
elemosinam cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus et quietanciis suis 35
soiuta et quieta de omni theloneo et passagio et pontagio et omni alia consuetudine
per totam terram meam bene et in pace et libère et quiète et honorifice teneant.
24.
188 HENRI IL
Testibus : Nigello episcopo Eliensi, et Hilario episcopo Cioestrensi, et Herberto
Âbrincensi episcopo , et Emuifo Lexoviensi episcopo , et Thoma canceiiario , et Gau-
frido et Guiiielmo fratribus régis, et comité Raginaldo, et Roberto de Novo Burgo
tune dapifero Normannie , et Ricardo de Humez constabidario , et Ricardo de Luceio ,
5 et Jordano Taxone , Manassero Biset dapifero , et Garino Fiiio Giroidi camerario , et
Guiiielmo Filio Haimonis , et Petro de Sancto H^ario , et Hascidfo de Soligneio ,
et Fulcone Paganello , et Guiiielmo Âvenello , et Hugone Rufo , et Rogero de Milieio , et
Henrico de Domno Fronte , et Guiiielmo Rufo , et Fulcone Cambiatore.
Apud Danfrontem.
LXXXI
Deliftle, n" 3o B.
1 i56*i i58? — Domfront.
Affranchissement des droits de tonliea pour iabbaye d'Eymham.
A. Original perdu.
i5 £. Copie ancienne, dans un registre de Tabbaye d'Eynsham, conservé à la Bibliothèque Cotto-
niennc, ms. Vespasien, B. i5, fol. 8.
a. Monasticum Anglicanum, t. III, p. ao, d'après B,
Eyion, p. 19.
Ce document porte, à la table, la date de 1 167 ? Sans doute M. Delîsle a cm devoir le rappro-
30 cher du précédent, également daté de Domfront. Ce rapprochement parait fondé; mais comme les
deux actes qui précèdent la présente pièce nous semblent avoir été écrits entre 11 56 et 11 58,
sans que nous puissions avoir à cet égard une opinion formelle, nous adoptons, ici encore, la date
probable de 1 1 56-i 1 58 ? En tout cas, la date ne peut pas être postérieure au a 3 mai 1 1 6a , puisque
à ce jour le chancelier Thomas Becket, qui a souscrit ici comme témoin, a été âevé au siège métro-
35 politain de Cantorbéry.
H., rex Ânglie, et dux, etc.
Precipio quod totus victus et vestitus monachorum de Egnesham, et quicquid
pertinet ad necessarios usus suos , sint quieta de thelonio et passagio et omni consuetu-
diae , ubicumque emerint ea infra burgum et extra.
3o Teste [sic ) : M igello , episcopo Eliensi , et Thoma canceiiario , et Man. Biset dapifet) ,
et Warino Filio Ger[oldi].
Apud Danfront.
HENRI IL 189
LXXXII
Delisle, n* 76.
1 1 56-1 158. — Domfront.
Notification aux officiers des ports d'Angleterre et de Normandie des franchises concé- 5
dées à V abbaye de Savigni.
A, Original perdu.
fi. Archives delà Manche, H non coté, cartulaire de Savîgni, fin da xii* ou premières années du
XIII* s. , n* 567.
Cette pièce figure à la taUe sous le n* 78; M. Ddisle a joint à sa copie une note portant que le 10
n* 7^ (lisez 78) doit devenir le n* 3o Alû. On comprond qu'il ait voulu rapprocher ce document
du n* 3o A, daté, comme lui, de Domfront, et relatif à Savigni. Nous lui donnons la date 1 iSG-
iiSS; il ne peut en tout cas pas être postérieur à 1169, Robert du Neubourg, qui Ta souscrit
comme témoin, étant mort le 5o août 11 Sg, à labbaye du Bec, où il s'était retiré le 1" août de la
même année (Introduction, p. àà^)' *^
Henricus^'^ rex Anglorum, et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes An-
degavorum , omnibus justiciis et baronibus et vicecomitibus et ministris suis totius
Ânglie et Nonrannie et portuum maris, et nominatim prepositis de Hamtona et de
Hastingis et deDovera et deBarbefluctu^^'^et deCadomo et de Ostreham et de Diepa^''^
salutem. «o
Precipio quod homines et equi et omnes res abbatie et monachorum meorum de
Savigneio sint quieti de tbeloneo et passagio et pontagio, et omni alla consuetudine,
quocunque venerint per totam terram meam. Et prohibeo ne quis eos injuste vexet
neque disturbet, super X. libras^"*) forisfacture.
Testibus : Roberto de Novo Burgo et WiUelmo Filio Hamonis. a5
Apud Damfironte[m].
W En toutes lettres dans le cariidaire. — W Barbdflutu. B. — W Diopa B, — C^) libris B.
190 HENRI IL
LXXXIII
Delide, n'64A.
1 1 56-1 1 58. — Pont-Audemer.
Don à Roger de WalUngford de l'office d'huissier de Téchiquier da roi.
5 A, Original perdu.
B. Copie du XIII' s. ; Public Record Office, Carlœ AnHquœ, I, a5. — Photographie.
L'itinéraire du Rëv. £yton (p. 19) mentionne un séjour de Henri II à PonUAudemer, sur la
foi de la présente charte, dans lautomne de 11 56 ; mais rien ne prouve que le roi n*a pas passé à
Pont-Audemer lors de son seoond voyage en France, en particalier dans 1 aoloimie de 11 58; la
10 date 11 56- Il 58, donnée par M. Delisle, peut donc être maintenue. Les souscriptions placées à
la fin de la charte ne permettent pas de choisir entre les deux années.
Garta Rogeri de Walim6efori>[e]«
H. , rex Anglorum , etc.
Sciatis quod ego dedi Rogero de Warenguefort servienti meo ministerium de
i5 hostieria de scaccario meo pro servicio suo, cum omnibus pertinentUs eidem mi-
nisterio [sic). Quare volo et firmiter precipio quod idem Rogerus et heredes sui
habeant et teneant predictum ministerium de magistratu hostierie de scaccario meo
bene et in pace, et honorifice et libère et quiète, skut aliquis fllud melius habuittem-
pore H. régis avi mei , et nuUus de eodem ministerio se intromittal nisi per eum.
so Testibus : Warino Filio Geroldi, Man. Biset, Wilidmo Fiiio Hamonis, magisiro
-^veredo.
Apud Pontem Aldomari.
LXXXIV
Delisle, n"" ia5.
^^ ii56*ii58. — Rouen.
Don à Raoul Vaspail de trois cents acres de terre dans la forêt de Roumare.
A. Original perdu.
B. Ancienne traduction française, dans le livre des jurés de Saint-Ouen de Rouen, fin du
XIII* s., Archives de la Seine-Inféiieui*e, H, fonds de Tabbaye de Saint-Ouen, fol. A v*.
HENRI IL 191
Dwns la tradàdMHd que nons possédons de- cet acte, on ivoave, à côté d autres souscriptions,
cdlede tWarin fils Genn. chambdlenct, qui désigne évidemment Guérin Fils de Géroad, ainsi
que M. Delisle Tobserve en marge de sa copie. Or ce personnage, d après M. Eyton, a été cham-
brier de 1 155 à 1 158, et M. Warner admet qu'il a dû mourir dans Tété de 1 158 (voir Tlntro-
duction, p. 469). La pièce doit donc être datée de 1 i56-i i58. ^
H. , roy d'Engleterre , et duc de Normendie et de Âquitanîe , et conte de Anyou , à
H., archevesque de Rouan, ad evesques, contes, barons, justises, vicontes et à tous
ses ministres de Normendie et à tous ses forestiers de Roumare , salut.
Sachiés moy aver donné et aver octroyé à Raoul Waspail et à ses hoirs CGC. acres
de terre eu waste de ma forest de Roumare , à la perche de XXX. pies , entre le val de 10
la Fontaine et le vsd de Maromne entre le grant chemin de Saint Wandrille et Henou-
ville. Outre ichés choses, j ay donné à icheli et à ses hoirs ad Saint Joire de Bau-
quierville GG. acres ad la perche de XXX. pies entre les aines de Saint Joire et la fon-
taine sus la rive de Saigne. Pourquoy je vuel et fermement quemant que icheli et ses
hoirs les devant dictes terres tiennent de moy et de mes hers bien et em pés, franque- i5
ment et paisiblement et honnorablement , en tel manière que mes hoirs de ichés terres
ou de ses choses qui seront sus icheles [ne] se entremaite fors par Raoul ou par ses
hoirs ne ou bosc dichelle terre ne en plain, ne mes forestiers ne mes aultres serjans.
Quer je li ay donné pour son service ichés terres, et vuel et quemant que il tiengne
ichés terres bien et en pés, et que li [et] ses hommes qui en ches terres demouront ao
soient si firans et si quites en mes forés comme nid en ma terre est plus franc et plus
quite en idhides , et si comme à icheli ichés terre[s] j en donnay eins que je fusse roy,
je li ai confermé par ma charte.
Tesmoins : Thomas chanselier, Willaume frère Renaut , Richart de Hmnet constable,
Manasses Biset dapifer, Warin Fis Germ.^'^ chambellenc, Guillaume Fis Hamon, s5
Willaume de Lanvdein , Hue de OUi , Hue de Pirriers , Godart de Vaus , Nichole
d'Estouteviiie , Robert Fis Haineri.
Ad Rouen.
LXXXV
ii56-iiS8. — Tours. , 3o
Concession à Thomas de ColeviUe des terres (jue Ro^r de « Moubray p lai avait données
ponr son service.
A, Original perdu.
0> Warinns, FOins Geroldi.
192 HENRLIL
B. Tnspeximiis dm*' déeembre i355 ao Public Record OflBce, 19* année d^Edooard III, part, m ,
membrane 9.
a. Oilendar ofthe Patent RolU» Edouard III, vol. X (1909), p. 3i6, d'après fi.
Souscription de Guérîn, Fils de Géroud, qui, d'après le Rév. Eyton (p. 3 15), a été diambrier
5 de 11 55 à ii58, et qui, d'après M. Warner, est mort dans Tété de ii58 (voir l'Introduction «
p. 469).
Henricus, rex Angiorum , et dux Normannonim et Aquitannorum, et cornes Ande-
gavorum, archîepiscopo Eboracensi et justiciariis {sic) et vicecomitibus et mînistris
et omnibus fidelibus suis deEboraciscira, salutem.
10 Sciatis me concessisse Thome de Golevilla totam terram quam Rogerus de Mou-
bray ei dédit pro servitio suo, scilicet Gucuwalt et Olveston et Evreslai. Et volo et
firmiterprecipio quod ipse et heredes sui teneant predictam terram cum omnibus
pertinentiis suis de Rogero de Moubray et de heredibus suis per servitium unius mi-
iitis, ita bene et in pace et libère et honorifice sicut carta ipsius Rogeri de Moubray
i5 testatur.
Testibus : Ricardo de Humez conestabulario, et Ricardo de Luci, et Warino Fiiio
Gerardi camerario, et Man[assero] Biset W dapifero, et Willelmo de Golevilla, et Ri-
cardo de Gampvilla.
Apud Turonim.
ao LXXXVI
1 i56-i i58. — Toort.
Concession à Hamon Bélier des terres que Roger de « Mouhrai » lui avait données pour
son service.
A, Original perdu.
*
35 fi. Inspezimus de iil63 an Public Record OflBce, Patent Rolls, 3* année d'Edouard IV, part, m,
membrane a3.
a. Cdendar of ihe Patent Rotts, EdwaidlV, 1^61-1^67; 1897; p.3o6, d'après fi.
La souscription de Guérin, Fils de Géroud, chambrier, et la date de lieu nous permettent dé
dater cette pièce de i i56-i i58.
(•) Bisota.
HENRI IL 193
H. , rex Ânglie, et dux Normannie et Âquitanie, et cornes Andegavie , archiepiscopo
Eboracensi et episcopo Lincolniensi et omnibus justiciariis [sic) et vicecomitibus et
ministris et fiddibus suis de Eboracscira et Legrecsira , salutem.
Sciatis me concessisse Hamoni Belario totam tenram quam Rogenis de Moubrai
ei dédit pro servicio suo , scilicet in Kettelby Vil. carrucatas terre et dimidiam , et in 5
Bmitona UI. carrucatas terre et molendinum de Northeby. Quare volo et firmiter
predpio quod ipse et lieredes sui predictam terram totam habeant et teneant cum
pertinentiis suis de Rogero de Moubrai et de heredibus suis per servicium unius mi-
iitis, ita bene et in pace et libère et quiète et honorifice, sicut carta ipsius Rogeri de
Moubrai testatur. lo
Testibus : Ricardo de Humez conestabuiario , et Ricardo de Luci , et Warino Fflio
Geraldi camerario, et Manassero Biset dapifero, et WiUdmo de GoleviUa, et Ri-
cardo de GampviUa.
Apud Turoniam.
LXXXVli »5
Ddide, n* 65.
ii58«
Acte de Henri II notifiant que le roi de France, à Orléans, hd a reconnu le droit de
garde sar Vabhaye de Saint-Jvdien de Tours , en raison de son sénéchalat , et à charge da
service quHl doit comme comte d'Anjou. ^^
A, Originid perda.
6 et C. G>pies du xin* siède dans les registres E et F de Philippe Auguste, mentionnées par
M. Ddisle. Je n'ai retroavé lacté ni dans le registre de Philippe Auguste dénommé E par
M. Ddisle, et |oonservé aux Archives Nationales sous la cote JJ a6, ni *dans le registre
coté F par M. Ddisle, Bibliothèque Nationale, ms. latin 9778 (ancien ms. français gSSa ,3]. 9 5
M. Delisle dit encore : tle copiste du registre de Fliilippe Auguste a ajouté cette note : t Istud
• transcriptum attulit R. Barbou, ballivus Turonensis, et procuravit sub sigillo prepositure
•Turonensis haberi, anno Domîni MCGLXXXVUI, die mercurii ante festum beati Georgii».
Cette note mal lue, mutilée et mal interprétée, a fait croire que la charte de Henri II était de
11881 (Note manuscrite de M. Ddisle, jointe à la copie de ce texte, établie par lui pour 3o
llmpression). — M. Ddiale a également observé, ce qui est exact, qu'au oommenoonent du
ms. latin 9778 se trouve un cahier de papier contenant une table du registre; à la dernière
page de cette table, et k Tartide final se trouve l'analyse suivante : iDe custodia abbatie
S. Juiliani TWonensîs, ultime folio coUato in asseribusi, ce qui veut dire : coUé sar la coa-
vertare en hais. — Des observations qui précèdent il faut oondure : 1* que le texte établi par 35
CHAETIS BT DIPLOMES. — VH. 35
IMFUHBiaS lATIOIAU.
194 HENRI IL
M. Ddisle n'a Jusq[a'à présent pas été retrouvé, et qu'il doit avoir été emprunté k un registre
de Philippe Auguste; c*est ce texte que nous donnons ici; a** que la pièce a été autrefois
transcrite à la fin du registre coté F (Bibliothèque Nationale, ms. latin 9778) sur un feuillet
collé contre le plat en bois. -— La note rdative à la transcription faite sous le sceau de la pré-
5 v6té de Tours en ia88 a été transcrite par Balnze, à la suite du texte de la charte.
D. G>pie défectueuse par Dom Estiennot, Bibliothèque nationale, ms. latin 12765, p. 98 et 96.
a. Mabillon, De Re DijlomaJdca, p. 6o5, d'après D. Estiennot. — h. Bntssd, Usage ie$ fiefs » t. I,
p. 63o, d'après Mabillon. — c. Baluze, Miscedanea, t. IV, p. la , d'après le registre de Phi-
lippe Auguste (peut-être le registre F, ms. latin 9778). — à. Recueil des Historiens de France,
,0 t. XVI, p. 17, note, et p. 656, d'après Baluze.
Cette pièce ne porte pas de date de lieu. Le Rév. Eyton, p. a3 , suppose qu'en 1 167, en hiver,
Louis Vn a tenu sa cour k Oriéans ; c'est à cette date qull aurait reconnu à Henri II le droit de
garde sur l'abbaye de Saint-Julien de Tours. La souscription de Josse, devenu archevêque de Tours
en 1 167, n'est pas contraire k cette hypothèse. M. Delisle, se fondant sur un passage de Robert de
i5 Torigni, d'après lequel Henri II serait venu trouver Louis Vil à Paris, dans l'été on l'autonme
de 1 158, croit que l'acte est de 1 158.
H., rex Anglorum, dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Ândegavorum ,
omnibus fidelibus suis, sdutem.
Sciatis quod rex Franconim, Aurelianis, in communi audientia, recognovit quod
ao custodia abbatie Sancti Juiiani Turonensis ad me pertinet ex dignitate dapiferatus
mei , unde servire debeo régi Frande sicut cornes Ândegavorum , ita quod archiepi-
scopus Turonensis nuUam habeat in ea potestatem prêter episcopaiia , sicut in ceteris
habet abbatiis.
His audientibus : Joscio scilicet Turonensi archiepiscopo , abbate Sancti Euvertii ,
95 abbate Sancti Benedicti super Ldgerim , Gaufrido et H. capellanis, Richardo thesau-
rario , Johanne comité Vindocinensi , R[oberto] fratre régis Francorum , Vl^iilelmo
Filio Hamonis, Roberto de Novoburgo, Hugone de Cieeriis.
LXXXVIII
Delisle, n- 66 A.
3o it58.
Hommage fait aa roi de France et engagement de s'entendre avec Jliibaud, comte de
Bbis.
a. Recueil des Historiens de France, t. XVI, p. 1 6, d'après un recueil épbtolaire de la Bibliothèque
de Saint-Victor, conservé au Vatican.
HENRI II. 195
Cette pièce est probablement de Tété ou de raatomiie de ii58, époque à laqudle, diaprés
Robert de Torigni, Henri II^ sur une convocation de Louis VII, est venu le trouver à Paru
(Introd., p. 68).
Ego rex Henricus assecurabo régi Francorum sicut domino vitam suam et membra
sua et terrenum honorem suum , si mihi assecuraverit sicut homini suc vitam méam 5
et membra mea et terras meas, quas mibi conventionavit, de quibushomo suussum.
Et pro dominio et bonore et amore domini régis Francorum finidem finem etpacem
capiam cum comité Theobaldo, ita quod, de querelis que inter nos sunt, mittam me
in consideratione archiepiscopi Remensis et episcopi de Noione et comitis Flandrie
et comitis Saxonie. Et si hoc non piacuerit, pro honore domini régis, mittam me in lo
hoc quod jurabunt quatuor homines de mea parte, et quatuor de sua parte, qui bene
sciant quereias que inter nos sunt. Et postea, si ei debeo aliquid servitii, faciam ei.
Cetera manifestabo expressius viva voce.
LXXXIX
Deiisie,a*6o. i5
VenitSS. — Oxfikfd.
Not^catim de Vahtmdtmfaà par GmUamne Mansêl à Bernard, abbédeSaint-Évroal,
de ses prétentions sur les domaines de ïabhaye situés ■ m MiddeUon[cL\ et Melreia ».
A* Original perdu.
B. Copie du xnt s. ; Publie Record Office, CarUs AnnUiums W a i, n* 5. — Photograpiiib. ao
Eyton, p. 3.
L acte n'étant connu que par une copie des C€aim Antiqum, la formule Dei gratia, qu'on y relève,
ne doit pas être prise en considération. Henri II, d'après le Rév. Eyton « a séjourné à Oxford en
janvier ii55, puis lors de la naissance du prince Richard, ou dans les jours qui suivirent, en
septembre ou octobre i iSy. M. Eyton (p. 5) a rattaché cette pièce au premier de ces deux séjours; 3&
or Bernard, abbé de Saint-Evroul, dont il est ici question, a été déposé en 1169, après un très
court abbatiat (GaUia, XI, p. 8aa); c'est évidemment cette raison qui a déterminé M. Ddisle à
dasser le document sous la date : vers 1 1 58.
H., Dei gratia, etc. Sciatisquod cum Wilieimus Mansellus ciamaret ad firmam
hereditariam totum tenementum quod habent abbas et monachi Sancti Ebrulfi in 3o
Middelton[a] et Melreia, et inde eos in piacitum traxisset coram me et coram [R.]
aS.
196 HENRI IL
comité Leicestrie , tune temporis capitali justic[ia] mea todus Ânglie , eundem Wil-
lelmum habito sano consilio totam placitum iUud dimisisse, et quicquid damabat
in toto tenemento duarum predictarum viUarum quietasse Bemardo abbati et mona-
chis Sancti Eb[r]uifi coram me apud Oxoniam, mide dictus abbas donavit ei decem
5 libras Steriingonim de bonis monasterii sui. Quare voio et firmiter precipio quod
prefati abbas et monachi Sancti Eb[r]uifi totnm tenementum predictarmn viiiarum
de cetero pacifiée et quiète teneant ab omni reciamacione predicti Wilielmi vei hère-
dum suorum, née inde ab ipsis ponantur in piacit[o], set bec omnia tenementa, que
bac presenti carta mea continentur, ita pacifiée et quiète teneant in liberam et quietam
lo elemosinam, sicut unquam aliquis homo melius et honorificencius aliquid de me
tenuit vei de antecessoribus meis.
Teste meipso^^^ H. episcopo Wintoniensi , Hyliario episcopo Cycestrie, Roberto
comité Leie[estrie] , Ricardo de Luey, Emaido de Bosco.
Âpud QiLoniam.
*5 XC
Ddisie, n* 6i.
Il 58. — Brockenhant.
Ordre donné à Jaslein de Toars de mamienir Tahbé de Saornsur en jouissance de la
terre « de Espacis ■.
3o A. Original perdu.
JB. G>pie andemie; Archives de Maine^-Loire, H non coté; IdTre d argent de Saint-Florent,
foi. AS. — C. Antre copie ancienne, même dépôt. Livre ronge de Saint-Florent, H. non
coté, fol. a4 V*.
Le séjoar du roi k Brockenhnrst est mentionné dans le Pipe Roll de la quatrième année du règne
95 (Introduction, p. 67; Eyton, p. 5A).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et comes Andega-
vonim, JoslenoW de Turonis, saiutem.
Precipio quod facias abbatem de Saimuro ^^ et monachos suos tenere bene et in
(•) JoMmo B. — 0>) SaimurB.
(^) Formule inusitée à Tépoque de Henri IL
•r j — M- ■aua
HENRI IL 197
paoe et juste et honorifice terram de Espacis, quam in curia mea coram te diratio-
navit^*^ nec inde disturbentur vel in piacito ponantur injuste.
Teste Bicardo de Humetis constabuiario.
Apud Brocheh[erst].
XCI 5
Ddisie, n* 6a.
II 58. — Brockoiharst
Ordre donné à Hagues « de Poceio • de ne pas mettre la nudn sur des pâturages dont
les moines de Saint-Florent avaient été mis en saisine en la cour du roi en présence de
Joslein de Tours. lo
A, Originai perdu.
B. Copie ancienne; Archives de Haine-ei-Loire, litre d^argenl de Saini-FloreDl, H non coté,
. foi. ^7 V*. — C. Antre copie, Livre ronge, H non coté, fid. a4 v^*
H. , rex Ânglorum , et dux Nonnannorum et Âquitanorum , et cornes Ândegavorum ,
Hugoni de Poceio , saiutem. > ^
Precipio tlbi firmiter ne manum mittas in pascuis unde monachi de Sancto Flo-
rentio saisiti fuerunt in curia mea conun Josleno de Turonis, dapifero meo; sedbene
et in pace et juste eos tenere permittas. Et de aliis tenementis que de eis tenes, eis
fadas quod antecessores tui eis inde fecerunt. Et nisi feceris justida mea fadat, ne a
modo damorem audiam pro penuria recti. 30
Teste Bicardo de Humetis ^^ constabuiario.
Apud Brocheh[erst] ^'^
xcn
Deliaie,n*630).
11 58. — Brockenhorst. 35
Ordre aux officiers anglais défaire rendre aux moines de Jumièges ceux de lewrs serfs ,
•fugitivos et nativos suos ■ , ^aî s étaient enfuis depuis la mort de Henri 1*^.
A. Original perdu.
W sic B. — (k) Rob. de Homcit C. — W Brocheh. B; Broch*eb*. C.
('] Cette pièce figure une seconde fois, à la table de M. Delisle, sous ie n* aoa A.
198 HENRI IL
B. Copie dans le tCartnlaira (sur papier)! de Jumièges, Ardiîves de la SeineJnférieiire, H non
coté, fol. 35 v^ — C. Inspeximai de i3i8 an Publie Beoord OflBce, Charter R0II3,
1 1* année d*£douard II, membrane 3.
a. Calendar qfthe Charter RoBs, t III, p. 3821, d'après C
5 Romid, n* iSi, d après xm inspeximns de I2i83.
Le séjom* de Henri II à Brockenhm^t remonte A 1 158 (Eyton» p. 34). -— Cette pièce a été re-
jdacée par erreor A la table, an n** 21021 A.
H., rex Anglorum , et dux Normaimonim et Aqoitanorum» et cornes Andegavo-
rum , justiciis , vicecomitibus et ministris suis Anglie, salutem.
10 Precipio quod sine diiacione et juste faciatb habere abbati et monadiis de Gem-
metico omnes fugitivos et nativos suos, cum catallis suis, qui fugerunt post mortem
regb Henrici avi mei, ubicunque inventi fiierint. Et prohibeo quod nulius eos injuste
retineat super [X] libris (sic) fcnwtcture»
Teste Reginaldo comité Gomubie.
1 5 Apud Brokeherst W,
XGIII
Deli8le,n*63A.
1 158. — Soatbamplon.
Ch arte pour les paavres de Monijoa étahUs « apwi Avrincas ••
90 A. Origind sodlé, Oxford, New collège, Homcharcfa, 168. •— Atlas, pi. Tii, sons randeiL
n* ad A (d après une photographie du Bév. Salter).
M. Eyton, p. ào, établit que Henri II, lors de son second passage sur le continent, prit la mer
le li août 1 158, k Portsmouth ou à Southampton. L^original ayant été déchiré, il ne restait à la
fin que : «Apud Suhanton., i. • • • Le Rév. Salter a proposé de rétablir la formule ainsi : ti[n
95 transitn régis] •.
H., rex Anglorum, et dux Nonnannorum et Aquitanorum, et cornes Andegavo-
rum , omnibus justiciis et vicecomitibus et baronibus et ministris suis tocius Anglie,
et omnibus hominibus et fidelibus suis, saiutem.
Sciatis quod ego dono et concedo et carta mea presenti confirmo pauperibus
W Drokeherst JB.
HENRI II. 199
Montis Jovis in eoclesia Sancti Ntcholai et Sancti Beraardi d^entibus apud Âvrin-
cas XXV. iibratas terre in Esteriingis, et apud Gheseladam VIII. libratas, tenendas
honorifice et libère et quiète de omnibus oonsuetudinibus in bosco et piano. Quare
precipio quod eos et omnes res suas manuteneatis et defendatis , et non patiamini eis
«Uquam fieri injuriam aut contumdiam. Qui cnim ei» forifeceret. meam incurreret 5
nudivolentiam.
Testibus : Thebaido archiepiscopo Gantuar[iensi] , Âlveredo Wigo[r]n[iensi] epi-
scopo , Raginddo comité Gornubie, Roberto comité Liegr[ecestrie] , Richardo de Luci,
Joscelino deBailiuoi, Ric[hardo] deGamviiia, Froger[io] archidiacono. Et quicquid
eis rationabiiiter dabitur in tota terra mea, ego conf[irmo] et concedo, et ^^^ ^o
protectione erit, eisdem testibus.
Apud Suhanton[am] i[n transitu régis].
XCIV
Ddisle,n* 6à'
Fm septembre oa octobre ii5$. — Saint- James. i5
Concession des églises de Pontorson aux moines da Mont-Saint-Michel.
A. Origind autrefois sodlé sur simple qaeae, aux Archives de la Manche. — Photograph ib.
B. C. G>pie9À la Bibliothèque nationale, ms. latin 543o A, p. 79 et aga. — D. Bibliothèque
nationale, ms. laiîn 1007a, fol. 6g.
Lors de son second voyage en France, Henri II passa, dît-on, à SainiJames, vers le mois d'oc- 90
tobre 1 158 (Eyton, p. /li) ou vers la Saint-l^chd, 19 septembre. Robert du Neubourg, qui figure
comme témoin dans cet acte, étant mort le 3o août iiSg (Introd., p. M5), il ne peut être ici
question d'un autre passage du roi à Saint-James. La date doit donc être : fin septembre ou
octobre 1 158. — Voici le passage consacré par Robert de Torigni à cette concession (éd. Delisle,
t. I, p. 3i3) : «Postea, in nova caméra abbatis, concessit ecclesias Pontis Ursonis Sancto Michadi a 5
et abbaii et monachis ejusdem lod, praesente Roberto abbate, et Ranulfo priore, et Manerio mo-
nacho, et Gervasio derico' Thomœ cancellarii et Adam scriba Roberti abbatis ».
H. , rex Ânglorum , et dux Nonnannorum et Acjuitanorum , et oomes Andegavo*
rum, Hugoni archiepiscopo Aothomagensi , salutem.
Sciatis quod concessi abbàti et monachis Sancti Michaelis de Monte ecclesias meas 3o
(') Déchirure; deux mots enlevés.
200 HENRI IL
de Ponte Ursonis , sicat rex U. avos meus eas illis concessit. Qaare mando vobis
quod si episcopus Âbrincensis eis aquam benedictam ad opus illanim ecdesiaram
dare noluerit, vos ipse^*^ eis iflam date {sk)^ ne ecdesie castelii mei, quod noviter
firmavi, sine offido divino remaneant.
5 Teste Roberto de Novo Burgo.
Âpud Sanctum Jacobum.
Per Gervasinm , clericam canceUarii.
lO
xcv
lisle, 11*67.
I i56-i 1 59. — Argeataa.
Confirmation des biens de l'abbaye de Bernai.
A. Origiiui perdu.
B. Vidimus anx ArdiiTes nationdes dans le rq;isire JJ ni, pièce 84. — C G>pie de oe^dûnus
Bibliothèque nationale, collection Horeau, toL 1707, fol. i84.
i5 Round, n* di3«
Cette pièce, souscrite par Robert du Nenbourg, ne peut pas être postérieure au mois d'août 11 Sg.
Entre 1 156 et 1 iSq, le Rév. Eyton signale trois séjours de Henri U à Argentan.
H. , rex Ân^orum , et dux Nonnannoram et Âquitanorum , et cornes Andegavonun ,
archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus ,
30 ininistris et omnibus fiddibus sois Francis et Âng^ tocius Âng^e et Normannie,
sahitem.
. Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Santé Marie de Bemayo et monachis
ibidem Deo servientibus omnes terras et tenem*as suas quas tempore régis Henrici avi
mei tenuerunt, et quas postea racionabiiiter aoquisierunt , videlicet dimidietatem
95 ejusdem ville de Bemayo, cum omnibus pertinentiis suis, in silvis et pratis et omni-
bus rébus, sicut diyisum est, et omnes ecciesias ejusdem ville, Torsuam, Tilioium,
Vallelias, vUlam que didtur Sancti Albini et eoclesiam ejusdem ville, Fagetum,
Logias , Gurtonam cum suis appendidis , ecclesiam cujusdam ville que didtur Fraxines
(') Ipse, sur /'orijfîfia/.
HENRI IL 201
et decimam, Claigias^'\ Fontanas cum campo qui dicitur Campus Ermenoldi ^^
Sanctam Margaritam et decimam Spineti, Sanctam Mariam de Broseyo cum suis
appendenciis , ecdesiam Sancti Marcelli de Longa Villa cum vinea et quadam parte
décime, ecdesiam Prissignetî cum decimîs et appendiciis suis. Ecclesiam de Bole-
bec cum suis appendiciis, et in villa Sancti Albini que dicitur Serlonis particulam 5
terre et décime; ecdesiam de Moiax cumdedmis et appendiciis suis; villam que
dicitur Sancti Nicolai, Boscum Ricardi, ecclesiam de Vilers cum parte décime et
terre; înterritorioOximensi, qulcquid^*' juris habet in ecclesia de Gamin, et dimi-
dium molendinum , etvineasin eadem villa, et dimidiam terram que est de feodo
Bigoti; apud Fraxinum, unum hospitem et vineas; in Bievilla, terram et hospites, lo
et partem décime; et in vsdle Morin, capellam Sancti Jacobi, et alnetum et aquam
et terram. In Ânglia, manerium quod vocatur Gratingis, et aliud quod vocatur
Ebredona ; et in Wigomensi territorio , terram que dicitur Mora ; prioratum Eye cum
omnibus pertinentiis suis, sicut possedit, et onmia tenementa illa que Galeranus
comes MeUendis et Robertus dominus Britolii et Gachelinus de Ferrariis, sive alii, i5
de ecclesia in feodo tenent, et quinque arpenta terre et vinee apud Toneyum; et
multas particulas terre in multis locis dispersas, concedo eis et confirme imper-
petuum tenere, sicut carte donatorum eis testantur. Quare volo et firmiter precl-
pio quod predicta ecclesia et monachi de Bemayo habeant et teneant omnia bec
predicta cum omnibus pertinentiis suis , et cum omnibus iibertatibus et liberis con- 90
suetudinibus et quietanciis suis, in bosco et piano, in pratis et pasturis, in ecclesiis
et capellis, in terris et decimis et silvis, in aquis et stagnis et molendinis folariciis et
in aiiis molendinis et puliis, in vivariis et piscariis, in onmibus locis, ita bene et in
pace et libère et quiète, et intègre et bonorifice et plenarie, sicut unquam melius et
liberius et quiecius tenuerunt tempore Henrici régis avi mei, et cum omnibus illis 35
Iibertatibus et dignitatibus, et quieta^'^Me gravaria et placitis et aliis rébus cum quibus
tune tenuerunt, et sicut comes Ricardus, qui eandem ecclesiam fundavit, illas ei
dédit et conoessit, et sicut carte sue testantur.
Testibus : Hiilippo episcopo Baiocensi, Thoma cancellario^*^ Roberto de Novo
Burco, Ricardo de Humetb constabulario ^'', Ricardo^^^ de Luci, Manassero Biset 3o
dapifero, Ricardo ^^ de Ganvilla, Willelmo Filio Johannis, Nigello^'^ de Broe.
Apud Ârgentomum.
W Qairgias B. — W Ernenoldi B. — W quîcquic B. — W quietan. JB. — W hom. cantor JB.
-- (0 R. de Damis, Constancio. — te) Ricardi B. — P>} Ricardi fi. — CO NIgri fi.
CBAfiTES ET DIPLÔMES. — TU. 36
mrUXBMI RlTtOVAU.
À
202 HENRI IL
XCVI
Ddûle, n' 68.
1 1 S6-2 1 Sg. «— Argentan.
Confirmation des biens des religieuses de la Chaise-Dieu y au, diocèse d'Évreax.
^ A. Original perda.
B. Copie moderne d'un vidimus de 1279; Archives de TEnre, H i437« p. 86.
Cette pièce porte la souscription de Robert du Nenboorg, mort en août 1 iSg. Elle ne nous est
connue que par une copie moderne, provenant elle-même d^un vidimus, et rien ne prouve que la
formide Dei gratia se soit trouvée dans Toriginal. Remarquer, dans la souscription du chancelier,
10 la forme insolite canctMario meo. Voir l'Introduction, p. 2187.
H., Dei gratia rex Ân^orum, et dux Nonnaimoram et Aqaitanonun, et oomes
And^vorum, episcopo Ebroicensi et baronibus et justiciis et vicecooiitibus et omni-
bus fidelibus suis de Normannia , salutem.
Sciatis me confirmasse Deo et eccleate Sancte Marie de Casa Dei et monialibus
1 5 ibidem Deo servientibus sedem ecdesie de Casa Dei. Goncedo etiam eb et confirmo
ecclesiam de Bosco Mahiard, et quadraginta solides quos habent in molendino de
Taneto pro excambio terre de la Heze, et locum de Bdla Fago cum pertinentiissuis,
et molendinum de Rouillard cum molta ad iliud pertinente, salva parte Garini
Roillard, et omnes terras et teneuras suas quas ex dono vel ex emptione vel ex aliqua
90 acquisitione habent et quas habiture sunt et adipisci poterunt in futurum. Quare
volo et firmiter precipio quod predicte moniales de Casa Dei bec omnia prenomi-
nata habeant et teneant cum pertinentiis suis omnibus , in bosco et piano , in pratis
et pascuis et molendinis, in viis et semitis et redditibus, infi*a burgum et extra, et in
omnibus locis , cum onmibus libertatibus et liberis consuetudinibus , ita in pace et
95 quiète sicut mea dominica.
Testibus : Thoma cancellario meo , et Willelmo de Hometis , Roberto de Novo
Burgo, Richerio de Âquila, GUleberto de Tilleriis, Guillelmo de Gorceio, Roberto
comité Legrecestrie, Vauquelino de Ferrariis, Guillelmo de Querceto, Adam de
Centreio, Ricardo Frenel, Sanchio de Ghesnebruno, Simone de Grandivileria et plu-
3o ribus sdiis.
Apud Argentomum.
HENRI IL 203
XCVII
Delide, n* 69.
11 56-11 5g. — Argentan.
Charte de franchise accordée aux bourgeois de Domfront.
A. Original perdu. 5
R. Mdimxis; Archives nationales, Reg. JJ 6a, n* 131.
a, Indiqaé, avec renvoi an premier cartolaire d*Artois, dans T/iiveiifam des Archives de la Chambre
des comptes à Lille (Paris, i865, in-4*)t p* 6^7, n* 1670.
Round, n' i36o.
Souscription de Robert da Neoboorg, mort an mois d^août 1 169. 10
IL, rex Anglorom, et dux Nonnannonim et Aquitanorum, et cornes Andegavo-
rum, archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus, baiii-
vis, prepositis, viariis terrarum suarum, salutem. Sciatis me dédisse et concessisse
burgensibus meis de Damfronte , omnibus infra muros castelli sive eictra muros in
burgesia manentibus , quietandam consuetudinum suarum per terras meas in omni- 1 5
bus dominiis meis. Et prohibeo ne quis eis injuriam &ciat nec injuste disturbet
pro aliqua consuetudine, nec in terra, nec in mari, nec in portu, nec alicubi in
dominiis meis, super X. libras forisfacture.
Testibus Ph. episcopo Baiocensi, et T. cancellario, et Roberto de Novo Burgo, et
Manassero Biset dapifero , et Bemardo de Sancto Wderico. 90
Apud Argentomum.
XCVIII
Delisle, n* 70.
1 1 56-1 159. — Argentan.
Acte de Henri 11 attestant que, par devant lui, Jean, comte de Ponthiea, a reconnu a 5
devoir annuellement à V église d'Évreux un cierge de la valeur de vingt sous pour sonfiej
de Montgommery.
A. Original perdu.
36.
204 HENRI II.
B. Copie du xiii* s.; Archives de TEore, G laa, premiercaiiiiIairederéglised*Evreiix,n'* i85.
— C. G)pie du xv* s. ; second cartulaire de l'église d'Evrenx, Archives de l*Eiire, G. laS.
Round, n* 299.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 159.
5 H., rex Anglorum, [etc.], episcopo Lexoviensi, et justiciis, vicecomitibus et mi-
nistris et omnibus fidelibus suis Normannie, saiutem.
Sciatis quod recognitum fuit coram me apud Argent[om]um quod Johannes, cornes
de Pontivo, débet annis singuiis Deo et ecclesie Sancte Marie Ebroicensis unum
cereum de XX. solidis , talis monete qualis curret per Normanniam , pro feodo de
10 Monte Gommeri quod ipse tenet de predicta ecclesia et de episcopo Ebroicensi. Quare
voio et firmiter precipio quod predictus Johannes, comes de Pontivo, et heredes
sui, eumdem cereum ecclesie Ebroicensi singuiis annis reddant in pace.
Testibus : Philippe Baiocensi et Amulfo Lexoviensi etHylario Gicestrensi episcopis,
et Thoma cancellario , et comité de Mellento , et Roberto de Novo Burgo , et Willeimo
iS Filio Johannis, et Wilielmo de ÂnsgerviUa.
Apud Argent[om]um.
XCIX
Delîsle , n* 70 A.
1 i5G-i iSg. — Argentan.
30 Ordre à R(wul de la Faie de laisser les moines de Lire en possession de leurs dîmes de
« Branleigia ».
A, Original perdu.
B. Copie dans la collection de Dom Le Noir (chez le marquis de Mathan) , vol. a3 , p. 48i, d après
le cartulaire de Lire, qui était dans la BiUiothèque du collège de Oermont.
35 Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 i5g.
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andega-
vorum, Radulfo de Faia, saiutem.
Precipio tibi quod permittas monachos de Lira habere in pace et libère et juste
décimas suas de Branleigia, sicut eas meiius habuerunt tempore Henrici régis avi
HENRI IL 205
mei; et nisi feceris, justicia mea faciat fieri, ne ampiius inde damorem audiam pro
penuria recti et justicie.
Teste Roberto de Novo Burgo.
Apud Ârgentomum.
C 5
11 56-11 59. — Argentan.
Concession de terres labaarables à VigUse de Lincoln.
A. Original perdu.
B. Inspeximus de iSag, an Pnblic Reoord^Office, Charter Rolls, 3* année d*Edouard III, mem-
brane aa. — C. G>pie ancienne dans le cartnlaire de linadn (R^;istnim antiquissimum} , 10
pièce ia8, signalée en igiS par le Réy. Salter.
a. Calendar ofthe Charter RoUs, t. IV; Edward 111, i32i7-i34i; page 107, pièce 4; d*après B.
Cette pièce, datée d*Argentan, a été souscrite par le chancelier Thomas, qui s^est trouvé en
France, avec Henri II, de 11 56 à 1157 et de 11 58 à 1 16a, et par Robert du Nenbourg, mort au
Bec en août 1159. i5
H., rex ÂDglorum, et dux Normannonim et Âquitanorum, et cornes Ândegavo-
rum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus,baronibus^justitiis, vicecomi-
tibus , ministris et omnibus fidelibus suis Ânglie , salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et ecclesie Lincolnîe XII. bovatas teire,
quas Radulfus Basset disrationavit esse in dominio meo , viddicet VI. bovatas in Burgo 90
et VI. bovatas in Welingeham. Quare volo et finniter precipio quod eas teneat
bene et in pace, et libère et quiète et honorifice, cum soca et saca et toi et team
et in&ngenetbef , cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus cum quibus
tenet alias terras suas , sicut carta régis H. avi mei testatur.
Testibus^') : Philippo episcopp Baiocensi, Emulfo episcopo Lexoviensi, Thoma 3 s
cancellario , Roberto de Novo Burgo , Wilielmo Fiiio Hamonis.
Âpud Ârgentomum ^l
0") Teste a. — 0>) Ai^^entonium a.
I
I
206 HENRI IL
CI
Delisle, n* 71.
1 1 56-1 1 69. — Bayeux.
Confirmation des biens de f abbaye de Mortemer, fondée par timpératrice Mathilde.
5 il. Original perdu.
B. Copie dans le cartnlaire de Tabbaye de Mortemer, xif^mi* s.; BiUicthèqne nationale, ms*
latin 18369, p. 27.
Eyton, p. a a. — Round, n* i4o8.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 iSg.
10 H., rex Ânglorum, et dux Normannie [sic) et Âquit., et cornes Andegavensis,
archiepiscopo Rothomagensi et omnibus episcopis Normannie, abbatibus, comi-
tibus, vicecomitibus, justiciis, ministris, baronibus et omnibus fidelibus suis,
salutem.
Sdatis dominam matrem meam M. imperatricem, Henrici régis filiam, et me
i5 fondasse abbatiam Mortui Maris de ordine Gisterciensi in honore Sancte Dei geni-
tricis semperque virginis Marie, pro anima predicti régis Henrici avi mei, qui
ejusdem abbatie primus hmdator extitit, et pro anima Gaufridi comitis Ânde-
gav[orum], patris mei, et aliorum parentum et antecessorum nostrorum, et pro
ssdute nostra et heredum nostrorum, et pro stabilitate et pace regni Âng^e. Et huic
3o abbatie et monachis in ea Deo servientibus confirmamus (juecumque tam ex nostra
quam ex antecessorum nostrorum donatione possident in ipsa vaile Mortui Mans, et
circa ipsam vallem, et in Landa de Belfuissel, et apud Bosquentin, omnes terras
istas ad libitum suum excolendas. Preterea, ad luminaria ecdesie, concedimus eis
omnia vasa apum quecunque fratres eorum invenire poterunt per totam forestam
35 meam de Leons, pasturas etiam suas et pasnagia, omnesque aisentias suas in
omnibus sibi necessarias, tam edificiis suis agendis quam ceteris actionibus suis,
per totam eandem forestam, libère et quiète in perpetuum. Goncedimus etiam eis
et in perpetuum confirmamus libertatem et quietanciam a theloneo et passagio et
omnibus consuetudinibus in omni loco potestatis nostre, tam in terris quam in
3o aqua, de omnibus rébus quas emerint vel vendiderint vel deportare fecerint ad pro-
prium opus suum. Goncedimus etiam eis in perpetuam elemosinam, ad eos susd-
piendum et hospitandum, et ad eorum agenda négocia, Âcardum super Renellam,
HENRI IL 207
tam îpsum quam heredes ipsius, et domum suam cum omnibus pertinentiis suis, et
omnia que sua sunt, in perpetuum, libéra et quieta ab omnibus consuetudinibus ,
auxiliis, querelis et exactionibus, in aqua et in terra. Preterea concedimus eis et
confirmamus quecumque ex aliorum justa possident donatione, Rollum scilicet,
Bremidiam, Mesengeriam etPomeriam, cum omnibus pertinentiis suis. Volo itaque 5
ut bec omnia predicta babeant et in elemosinam perpetuam teneant in pace et libère
et quiète et intègre et bonoriBoe. Et precipio super forisfacturam meam ne quis
super bis aut super ulla re que eis a me collata fîierit aut concessa eos inquietare vel
quamcumque molestiam eis inferre présumât, quia tam ipsos quam que ipsorum
sunt in manu mea retinui, et in mea defensione iUos babeo et semper babere volo , lo
nec portare uliatenus possem si quis eos vel bona ipsorum vexaret, turbaret seu
quocumque modo minueret, aut libertates a me concessas interdiceret.
Testibus : Amulfo episcopo Lexoviensi, Philippo episcopo Baiocensi, Rothrodo
episcopo Ebroicensi, Roberto de Novo Burgo, Willelmo Filio Haimonis.
Âpud Baiocas. i5
GII
Ddisle, n* 7a.
1166-1159. — Bayeux.
Affranchissement des droits de tontiea accordé à Vahhaye de Mortemer.
A, Original perda. 90
jB. Cartniaire deTabbaye de Mortemer; Bibliothèque nationale, nu. latin 18369, p. 69.
a. La Roque, Histoire de la maison de Harcourt, t. lY, p. 1396.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 169.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ândega-
Torum, omnibus justiciis et vicecomitibus et ministris suis Ânglie et Normannie et 35
porluum maris, salutem.
Precipio quod onmes res monachorum de Mortuo Mari, quas emerint vel vendi-
derint vd ad opus suum deportare fecerint, sint quiète de thdoneo et passagio et
omni consuetudine per totam terram meam. Et prohibeo ne quis eos inde injuste
disturbet super forisfactura. 3o
Testibus : episcopo Lexoviensi, et Roberto de Novo Bui^o.
Âpud Baiocas.
208 HENRI II.
cm
Delisle, n' 7a A.
iiSS-iiSg. — Bayeui.
Ckdre de ramener les moaUns de Caniorbéry A la lumtear qa'Us aiment aUeinte oa
5 temps de Henri I', comme V avait déjà fait reconnaître une j orée de vingt-quatre témoins.
A. Original, Archives de Gantorbéry, G. a 3. — Photographib du Rév. Salter, n* 35.
Souscription de Robert du Neubourg, mort«n août 1 169.
H. , rex Anglomm , et dux Normannorum et Aquitanonim , et cornes Ândegavo-
rum, prepositis Gantuarie, saiutem.
10 Predpio qaod omnia molendina intra muros Gantuarie et extra muros civitati
vicina, cujusconque sint, ita attemperentur sicut recognosci poterit per sacramenta
XXUn legsdium hominum qui jam juravenint illa molendina attemperata fiiisse
tempore régis H. avi mei, et ea que levata altius sunt postea ad dampnum mona-
chorum Gantuariensium , ad eam mensuram ad quam erant tempore régis H. , anno
i5 quo fuit vivus et mortuus, dimittantur, ut molendina ecclesie Ghristi ita bene et
plenarie molere possint sicut molebant tempore régis Henrici, et dampnum quod
inde monachi habuerunt juste eis restaurari faciatis ab iUis per quos dampnum
contigit. Et nisi feceritis, vicecomes meus de Kent faciat fieri, ne inde amplius
clamorem audiam pro penuria pleni recti vel firme justicie.
20 Teste Rob. de Novo Burgo.
Apud Baiocas.
CIV
Delisle, n' 74.
iiSS-iiSg. — Caen.
35 Ordre de maintenir Vabbaye de Saint-Étienne de Caen dans la jouissance de ses biens
à Rouen, à Avranches, à Dives et à Caen.
A, Original autrefois scellé, Archives du Galvados, H. i835. — Atlas, pi. VII. Simple queue
et ligament; le sceau est détruit.
B. Gopie, Bibliothèque nationale, ms. latin 10074 1 fol. 197 v*.
HENRI IL 209
Round, n* d54.
Henri II, qui a sëjonmé à Gaen de 1 156 à 1 158, a encore été en Normandie en i i5g. Robert
dn Nenbonrg, mort le 3o août i iSg , est nommé dans cette pièce, sans que rien indique qu*il soit
déjà mort
H., rex Ânglonun, et dux Normannonim et Âquitanorom , €t comes Andiega- 5
Yoram, justiciis et ministris suis totius Normannie, sdutem.
Precipio quod monachi Sancti Stephani de Gadumo teneant bene et in pace
et juste quietancias suas et libellâtes et domos et redditus de Rothomago et de
Âbrinds et de Diva, sicut carta Roberti de Novo Burgo testatur quod disratiodna-
verunt eas in curia mea coram eo et baronîbus meis» et apud Gadomum teneant lo
easdem quietandas in domibus et aliis rébus, «icut carta Ebroicensis episcopi tes-
tatur quod etiam disratiocinant in çuria mea. Et nulius eis inde faciat aliquam
injuriam vei contumdiam.
Teste Philippo Baiocensi episoopo.
Per Rogerium de Warvic. i5
Âpud Gadumum.
cv
. Ddiflle, n* 73*
Il 56-1159. — DomfiNMiL
• • • • • ■
Confirmation des biens de l'abbaye d'Aanai. ao
A, Original perdu.
B. Copie de 1 année i655; Archives de la Manche, H. 1. — C. <Iopie du xvin* s.; BiUiothèqne
nationale, ioo63,fol. i3a.
Round, n' 5a5.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 iSg. 9 5
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, onmibus archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, jus-
ticiis, vicecomitibus, ministris et fidelibus suis Anglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam elemosinam confirmasse Deo et ecdesie
Sancte Trinitatis et Sancte Marie de Alneto, et monachis ibidem Deo servientibus, 3^
omnes ilias donationes et terras et tenuras et elemosinas queque eis rationabiliter
CHARTES ET DIPLÔMES. — TH. S 7
210 HENRI IL
facte sunt , sicut donatonim carte testantur, videlicet : Ex dono Jordani de Saio et
heredum suorum, ad Alnetum partem foreste, sicut via descendit versus domum
Osberti Carpentarii et terram de Repentio, concessu Radulfi de Burone et heredum
suorum, et nemus quod ipse Radidfus habebat juxta nemus Ânschetiiii, et decimam
5 molendinorum et telonei et virgidtorum et pecorum de Âlneto et Romilleio, et
decimam anguillarum, et duas garbas décime de Bacheio, et ecdesiam de H^ovilla,
et quicquid habebant in ecclesia de Ranvilla et in décima, et decimam molendini
de Deserto; et in Balerio ecclesiam cum tota décima, et decimam molendini et
decimam dominii de Cormolain, et decimam dominii de Deserto, et ecclesias de
lo GeniUeio cum decimis et terram elemosinarum ^*) eisdem ecclesiis pertinentem, sicut
Guiileimus filius Guidonis illas habuit; item terram de Âneriis; item in Ân^a
ecclesiam de Gurcuntona cum terra elemosine et cum omnibus aliis pertinendis
suis, et in Bemecestria ^^ decimam dominii, et capellam de Giiia cum decimis
dominii. Ex dono Roberti de M attonno ^'^ decimam duorum molendinorum [suo-
i5 rum] ^'^^ super Oudonem, et decem acras terré de dominio suo apud Sanctum Geor-
gium, solutas et quietas ab omni consuetudine et servicio. Ex dono Unfiredi de
Bumovilla, quatuor acras terre. Ex dono Roberti filiastri Othonis, totam terram
suam , inter M ontem Mère ^"^ et fluvium Odonis. Ex dono Anschetiiii de Monte de
Lencheio, duas acras terre. Elx dono Serlonis de Burdel et GuUlelmi nepotis ejus,
3o totam terram suam et homines suos de parrochia Sancti Georgii. Ex dono Guillelmi
de Maisnillo, L. acras terre in landa juxta Balcheium. Ex dono Roberti Britonis,
totam terram suam super Montem Mere^^ in Villula. Ex dono Jordani Taxonis,
unum m[illiare] anguillarum apud Sanctum Salvatorem. Ex dono Radulfi fiiii Ra-
didfi de Grennevilla, feodum Godefi*idi de Grahun. Ex dono GiUeberti de Sai, totam
25 terram suam de Vennis, et ex proprio dono domine Lucie, G. acras terre de heredi-
tate sua. Ex dono Rogerii Mali Filiastri et Walterii ^^^ Peilevilein , decimam de
marescheto in parrochia de Ranvilla. Ex dono Giarembaidi, unam acram terre.
Ex dono Engerranni de Port, XX. acras terre in parrochia de Undefontana et deci-
mam molendinorum. Ex dono Roberti Britonis predicti et Gecilie uxoris sue,
3o decimam de Maiset ^^ concessu Guilleberti de Vilers. Elx dono Roberti Escorchebeef,
decimam suam de Maldreio. Ex dono Radidfi Parvi et fratrum suorum, sex acras
terre apud Fierevillam. Ex dono Roberti de Haya, XXX. acras terre apud Mesnillum
Gildewini, concessu Hugonis fratris sui. Ex dono Fulgerii ^ derici, decimam quam-
^■î eiemosinariam B. — t"») Bemestria B. — w Matthonio B. — ^^^ Sic B. — î*^ Montem
Enche B, — tn Montem Enche B. — ^) Walterii B; Walentis C. — <« Maizet B, —
C») Fulgerii B; Tolgerii C.
HENRI IL 211
dam apud Sanctam Gnicem, concessu Gilleberti de Viliers. £x dono Geroldi de
Logiis, unam acram terre apud Logias. Ex dono Guillelmi de Sula capdlam Boni
Fossati, cum LXXH. acris terre, et decimam molendini sui, et decimairi hominum (')
suorum de Maisnilio Hascidpki, et terciam garbam de parodiia Boni Fossati. Ex
dono Pétri de Sancto Hilario, qninque acras terre apud Fraxinum. Ex dono I^- 5
lippi de Salterviila ^\ unam aoram vînee in Rameia. Ex dono Roberti de Sancto
Remigio senis, iocum intra^*^ Torineium qui vocatur Sanctus Nicolaus, cum prato
et boscho quod pertinet, et decimam molendini sui de Golumbers ^^^. Ex dono
Roberti de TrimoviUa ^^\ duas garbas dedme de dominio suo in villa de Gondeio in
Hausset. Ex dono Roberti comitis Gloecestrie, molendinum de Sancto Nicolao, et lo
exclusam in terra sua^'^ et molturam de hominibus qui âluc veniunt^^ molere.
Quare volo et firmiter precipio quod predicti monachi habeant et teneant omnia
bec predicta in perpetuun elemosinam cum omnibus pertinenciis suis, libertatibus
et consuetudinibus et quitationibus suis , in boscho et piano , in pratis et pasturis
et in aquia et molendinis, in viiset semitis, infra burgum et extra, et in omnibus i5
\ocis et in omnibus rébus, ita bene et in pace et libère et quiète et honorifice, sicut
carte donatorum bec testantur, et sicut testantur carte régis Henrici , avi mei.
Testibus : Nigdio Eliensi episcopo, et Hilario Gioestrensi episcopo, et comité
Raginaldo , et Roberto de Novo Burgo , et Ricfaardo de Humetis constabulario , et
Manasser Biset dapifero. ao
Apud Damfrontem.
CVI
Delisie, n* 76.
ii56-ii59. — La Flèche.
Confirmation des biens appartenant aux lépreux de La Flèche. a 5
A, Original perdu.
fi. Copie moderne aux Archives de la Sarthe, communiquée par M. Hncher; n* 676 des analyses
de M. Biiard.
Round, n* lO^Q-
• • « »
La pièce a été souscrite par Tarchidiacre Froger, devenu évéque de Sëei en 1 i5g. Voir Tlntro- 3o
ducttOD, p. 567-568.
(*) hominum B; molendinorum C. — ^^^ Saluervilia fi. — ^*) juxta B, — ^^^ Columberiis B.
— (e) Fmmvilla B. --^ ^^^ exolnsamin tersa sua B; ecdesiam in terra ipsa C. — ^ venient B.
»7-
212 HENRI IL
H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Ândega-
Yorum, omnibuis hominibus et amicb et fidelibu& suis, tam presentibus quam
futuris, saiutem.
Sciatis me ooncessisse et presenti carta confirmasse leprosis de Fixa, qaorum
5 domum pater meus et Gaufiidus de Claris, dapifer suus, fimdaverunt, omnes
dotationes quas eis dederunt in terris et dedmis et redditiims et emptionibus, et in
omnibus rébus et omnibus iods, sicut charta patris mei et charta ipsius Gaufredi
de Claris, quas oculis meis vidi, testantur. Preterea, pro anima patris mei et ante-
cessorum meorum , et pro salute mea et regine et liberorum nostrorum , do eis et
lo concedo et charta presenti confirmo in puram et perpetuam elemosinam fumum
meum de Fixa, cum omnibus que ad ipsum fumum pertinent, ita quod neque meo
tempore, neque tempore heredum meorum, aliquis possit facere fîimum novum
qui disturbet pertinencias fumi illius, neque aliquis auferre présumât aliquid quod
ad fumum illum pertineat, et totam aquam et aque piscariam a molendinis meis de
i5 Fixa usque ad molendinum de Pinceyo, ita quod nuHus ibi possit piscari nisi ipsi(?) ;
quando ego venero ad Fixam et voluero, faciam ibi piscari ad voluntatem meam.
Et in nemoribus meis de Cusseyo et de Donevalio do eis et concedo ad usus eorum
totum mortuum boscum jacentem et ramos siccos, et per omnes forestas meas
pasnagium eorum quietum, et singulis annis unam feriam in die festo apostoloram
jo Simonis et Jude, que duret per diem unum, ad luminare ecdesie sue; et omnes
donationes que eis rationabiliter facte fuerunt, tam in terris quam in emptionibus
et in omnibus aliis modis, teneant bene et in pace, et libère et quiète, ita quod
nulius eis inde faciat injuriam aut contumdiam.
Testibus : Fulcone abbate de Veron (5Îc), Gaufiîdo decano Ândegavensi, Frogero
30 archidiacono , Hugone de Claris, Girardo et Richardo capellanis, Richardo scriba.
Âpud F'ixam.
CVII
Delble, n* 77.
11 56-1 169. — La Flèche.
3o Confirmation d'un accord conch entre les chanoines de Saint-Julien da Mans et Herbert
Bérenger.
A* Original perdu.
h» Copie da xin' s., dans le Livre blanc de Féglise da Mani; BiUiothèque da Mans, a:s. aSg.
HENRI II. 213
a. Lottin, Chartularium insignis eccleiiœ Cenomanensis quod iicitur Liher albvu capituli, p. 3»
n'A.
Round, n* loao.
Henri II ponmit à la rigueur être revenu à la Flèche en 1 160, mais il est probable que cette
pièce est oontemp<mdne de la précédente ; Hardouin , doyen du Mans , qui Ta souscrite , est devenu S
archevêque de Bordeaux en 1 160.
H., rex Ânj^onim, et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vonim, Willdmo» Cenomanensi episcopo, et capitulo Beati Juliani Genomanensis»
justidis et ministris et omnibus hominibus et fidelibus suis, salutem.
Sdatis quod ego concedo et carta mea presenti confinno concordiam et conven- la
tionem âlam que facta fuit in presentia mea apud Fissam inter canonicos Beati
Juliani et Herbertum Berengarii, banc videlicet, qua^'^ predictus Herbertus con-
cessit partidonem illam de terra iUa de Âoeio et de vicaria quam ipse prius canonicis
concesserat. Hoc etiam modo quod» si aliqua de particione illa inter canonicos et
ipsum Herbertum oriretur contentio, canonid per sacramentum trium hominum iS
qui particioni iUi interfuissent, particionem, tam de terra quam de vicaria ejusdem
terre, probatam obtinerent. Similiter et de forragio, quod ipse Herbertus concessit
se deinceps accipere, per manmn canonicorum, de propria grangia eorum, non ab
hominibus ipsorum sicut solebat, ea etiam lege quod si ad constitutum terminum
non fuerit sibi redditum forragium, Herbertus eos vel bomines suos in causam vel sa
emendam super boc ponere lîon possit, sed tantum accipiat forragium suum. Hujus
vero rei sic tenende inviolabiliter ipse Herbertus in manu Harduini, decani ecdesie
Beati Juliani, fidem dédit. Hoc etiam prius eum Gervasius de Nova Villula af&davit.
Quod si Herbertus de bac concordia et coiiventione aliquo modo exiret, ipse Ger-
vasius se in cnstodiam canonicorum captum redderet, donec canonicis eisdem }ÇX. sS
libras Genomanensis monete persolveret. Hanc etiam conventiohem sic tenendam
afBdavit Robertus de Gontest. Herbertus etiam fidem dédit quod hanc conventionem
uxori sue et Fromundo et aliis filiis suis et fratribus concedere faceret. Quare volo et
firmiter predpio quod bec conventio firmiter et inviolabiliter teneatur.
Testibus : Matheo Ândegavensi episcopo, Tboma régis Ang^orum cancdiario, 3a
Harduino decano, Gosleno de Turonis dapifero, Hugone de Gleers, Wilidmo Filio
Hamonis, Raginaldo de GasteUo Gunteri, Lysiardo de Salgia.
Apud Fissam.
^*^ quam, a.
2U HENRI II.
CVIII
Ddisle , n* 78.
11 56-11 5g. — Le Mans.
Confirmation de la donation d'une rente de quinze matées S argent, faite par Henri V'
5 aux moines de Tiron pour leurs chaussures.
A. Original autrefois scellé sur double queue; Winchester Collège, HamUe, n* a. — Photo-
graphie du Bév. Salter, n* 1 lA.
B. Copie de la fin du xii* s.; Archives d*Enre-et-Loir, H. li'ji, cartolaire de Tiron, fol. 5o,
p. 107, charte 19 t.
10 a. Merlet, Cartulaire de Tahhaye de Tiron, t II, p. 81, diaprés le cartulaire manuscrit, fol. 5o.
Round, n* 1001.
Souscription de Robert du Nenbourg, mort en août 1 i5g.
H., rex Ânj^orom, et diix Normannonim et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
i5 comitibus, ministris et omnibus fidelibus suis totius Ânglie et Normamiie, saiutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et monachis de Tyron in perpetuam
elemosinam, pro salute anime mee et antecessorum et successorum meorum, quin-
decim marcas argenti, ad calciamenta eorum, accipiendas de thesauro meo ad
scaccarium meum in festo sancti Michaeiis annuatim in perpetuum, sicut rex
90 H[enricus] , avus meus , ilks eis dédit et carta sua confirmavit. Quare volo et firmiter
predpio quod ipsi singuiis annis illas habeant bene et in pace, ad predictum ter-
minum, absque omni disturbacione.
Testibus : Philippo episcopo Baiocensi, Emuifo episcopo Lexoviensi, Toma can-
cellario , Roberto de Novo Burgo , Jollano dapifero , Hugone de Glaers.
aS Apud Genomannim.
CIX
Ddisle , n' 79.
11 56-1 159. — Rouen.
Acte notifiant que le prieur de Perrières a établi ses droits sur la dime d'Épanei.
3o A, Original perdu.
HENRI II. 215
B, Copte d*aprèftl*oiigiiial; Bibliothèque lutioiiaie, coHection Moreau, vol. 67, fol. i5o.
Souscription de Robert du Neoboorg, mort en août 1 169. — « Cette charte se trouve dans le
cartolaire du prieuré de Perrières : voir H. de Gaumont, Statistique monumentale da Calvados,
t. II, p. 33o. J*ai entrevu œ eartidaire entre les nudns d'un particulier qui Tavait apporté à la
Bibliothèque Impériale vers 1860. M. de Gaumont la cite comme appartenant à M. de Boismorand 5
à Poitiers > (Note de M. Delide),
H. , rex Ânj^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
Toruin, archiepîscopo, episcopis, justiciis, ministris et omnibus fidelibus suis Nor-
mannie, salutem.
Precipio quod Philippus, prior de Perriris, teneat bene et in pace et quiète et 10
juste totam decimam suam de Espanaio, sicut eam dirationavit in curia mea coram
justiciis meis, et in curia archiepiscopi Rothomagensis.
Teste Roberto de Novo Burgo.
Âpud Rothomagum.
ex t5
Delisie, n* 80.
11 56- 11 59. — Rouen.
Concession à Vahhaye de Scànt-Greorges de Boscherville de terrains compris dans les
forêts de Fécamp et de Rownare.
A. Original perdu. 90
B. Copie du xin* s. dans le cartulaire de Saint-Georges de Boscherville, à la Bibliothèque de
Rouen, ms. 1237, fol. 6a v*. — C. Copie d*un vidimus de 1379; Bibliothèque nationale,
collection Moreau, vol. 68, fol. a4o.
Round, n* ao4.
Souscription de Robert du Nenbourg, mort en août 1 1 Sg.» iS
H., rex Angiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega ■
Yorum ^*^ archiepiscopo Rothomagensi, épisoopis, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus et omnibus ballivis suis Normaniiie, salutem.
^ Aquitanie et cornes Andegavis, B.
2IÔ HENRI IL
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbatie Sancti Georgii de Bauqaervffla
elemosinam quam Godardus de Vas^'^ eidem ecdesie dédit, sdlicet sexaginta acras
terre de terra foreste Fiscanni quam ego dederam ipsi Godardo. Et simiiiter do et
concedo eidem abbatie illam demosinam quam Roscdinus filius Qaremboudi dédit
5 illi, scilicet terram de Longo Gampo que est in orailla foreste de Roumara, a via
Grandis Mare usque ad cheminum Rothomagi, sub Sancto Georgio, cum Holebusc,
usque ad arabilem terram. Et volo et precipio quod prefata abbatia habeat in per-
petuum illam terram cum bosco, bene et in pace, libère et quiète, ita quod homines
sui habeant mortuum boscum sine consuetudine, et sint quieti de forestagio et
lo consuetudine de foresta.
Testibus : Roberto de Novo Burgo, Manasse Biset, Godardo de Vas ^K
Âpud Rothomagum.
CXI
Deiide, n* 80 A.
*S iiS6-ii59. — Rouen.
Don de quarante acres d'essarts aux chanoines de Merton.
A, Original perda.
0. Copie du xni* s. aa PnUic Record Office, CarUg antù/nm^ 00.8. — Photographib.
Souscription de Robert du Neoboorg, mort en août 1 1 69.
*0 GARTA GANONICORUM DE MERTOn[a].
E foresta in comitatu Suthànton[e].
Henricus, Dei gratia rex Ang^orum, [et] dux Normannorum [et] Aquitanorum, et
comes Ândegavorum, justiciis, vicecomitibus , ministris et forestariis suis et viso
ribus forestarum de Sudhanto[ne]scir[a] , salutem.
«5 Sciatis me dédisse et concessisse in perpetuam demosinam canonicis meis de
Mereton[a] apud Heordegam et apud Poocam(?) et apud Hesdbam et apud Hupe-
ton[am], quadraginta acras essartorum, quietas de essartis et de placitis et omnibus
auxiliis et assisis essartorum; et amplius non numerentur inter essarta.
<•) Waus, B. — «w Waus, B.
■ V ■ ■
HENRI ïï. 217
Testibus : Thoma cancellario et Roberto de Novo Borgo et Mannes[sero] Biset
(lapifero.
Apud Rothomagum.
CXII
Ddide, n"* 80 B. 5
1 1 56- 1 1 59. — Rouen.
Franchise de droits accordée aux moines de fVohum.
A, Original p^a.
B. Inspexiimis de i3i5 an Public Record Office, Charter RoUs, 9* année dMonardll, mem'
braae i6« 10
a. Cakniar ofthe Charter RoUs^ t. III, p. aSS, n"* a.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 i5g.
H. , rex An^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vonim, omnibus justiciis^'^ et vicecomitibus et ministris et fidelibus suis Anglis,
salutem. iS
Precipio quod monachi mei de Woboma et omnes terre et possessîones sue sint
quieti de sciris et hundredis et placitis et querdis et geldis et danegeldis et assisis et
auxiliis et murdris et scutagiis et omnibus tallagiis et omnibus aliis rébus , quia ipsi
et omnes terre et res et possessiones sue sunt in mea propria manu et custodia.
Testibus : Philippe Baiocensi et Arnidfo Lexoviensi episcopis, et Thoma cancel- so
lario , et Roberto de Novo Burgo.
Apud Rotomagum.
CXIII
Delide, n* 80 C.
ii56-ii59. — Ronen. aS
Concession da manoir de Wohwrn à l'église de fVoburn, et confirmation des autres
possessions de cette église.
A. Original perdu.
^*) justidariis a,
CHARTES KT DIPLÔUBS. — Yn. 98
ni^BnUUB XATIOIAU.
218 HENRI IL
B. Inspexlmus de i3i5 a^ Public Record 0£Bce,'Giarter Rolls, 9' année d^Ëdouard II, mem-
brane 16.
a. Calendar ofthe Charter Rolls, t. III, p. a85, n*" 1, d*après rinspexioolàs. .
Souscriptions de Tarcfaidiacre Froger, devenu évéque de Séez en 1 1 5g ; de Robert du Neubourg,
5 mort à l*abbaye du Bec le 3o août 1 1 5g; de Guérin, Fils de Géroud, chambrier, qui, d'après le
Rév. Eyton (table, p. 3i5), est resté eni fonctions jusqu'en 11 58. La pièce peut donc être de
1 156 à 1 158, on tout au plus de 1 i5g.
H., rex Anglonim, et dux Normannonim et Âquîtanorum , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis ^*^, baronibus, vice-
10 comitibus, ministris et omnibus fidelibus suis totius Âng^e, saiutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam elemosinam confirmasse Deo et ecclesie
de Woboma et monachis de ordine Gisterciensi ibidem Deo servientibus totum
manerium de Woboma, quod Hugo de Boiebec eis in elemosinam dédit, et locum
in quo ecdesia ilia fundata est, et omnes alias donationes et demosinas et posses-
i5 siones suas que eis rationabiliter date et &cte sunt, sicul carte et scripta donatorum
et fundatorum ecclesie sue testantur : Ex dono Hugonis de Boiebec totum predictum
manerium de Woboma cum omnibus pertinentiis ^^ suis et no^inatim cum illa
virgata terre que vocatur Baghehella. Ex dono Radidfi Pyrot totam terram quam de
feodo ipsius tenent, sicut carta sua testatur; et totam terram quam tenent ex dono
3o Hugonis de Lucellis, cum tota terra quam de] eodem feodo tenent de Willelmo de
Luceliis ; et totam terram quam tenent ex dono WiBelmi ^'^ de FTitt. ; et totam terram
quam tenent ex dono Stephani de Pulocheshella; et totam terram quam tenent ex
dono Piroti Binnuon; et totam terram quam tenent ex dono Henrici de Pullo-
cheshella ; et totam terram quam tenent ex dono Walteri de Gaisneto , cum communi
35 pastura \iUe sue de Pottesgrava. Quare volo et firmiter precipio quod] ecdesia de
Woboma et monachi predicti hec omnia predicta et omnes alias eiemosinas et
possessiones suas habeant et teneant in perpetuam elemosinam in pace et libère
et quiète et honorifice, sicut donatorum carte et scripta ^^^ testantur, cum soca et
saca et toll et team et infangenethef , et cum omnibus aliis libertatibus et liberis
5o consuetudinibus et quietanciis suis, quietas de seins et himdredis et placitis et
geldis et danegeldis et auxiliis et assisis et scutagiis et murdris et omnibus querelis
et omnibus rébus, solutas et quietas ab omni seculari servicio et exactions
Testibus : Philippo Baiocensi et Amulfo Lexoviensi episcopis, et Thoma cancel-
lario, et Frogero archidiacono, et Ricardo de Humez conestabulario, et Roberlo de
^■î justiciariis a. — ^^^ pertinentibus, a. — î«> Willelmo, a. — ^^^ scripts, a.
HENRI IL 219
Novo Burgo, et Warino Filio Geroldi camerario, et Magnassero Biset dapifero,
et Waltero de Herefordia, et Roberto de Done8t[anvilla].
Âpud Rotomagum.
CXIV
Ddiflle, n* 81.
1 1 56-1 iSg, — Rouen.
.»»
Concession à Roscelin, fih de Clairemboud, d'un terrain appelé Ltongchamp, en
ïoraiUe de la forêt de Roamare.
■ ■ •
A. Original perda.
B. Copie dn xiii' s. ; cartnlaire de Saint-Georges de Boscfaerville ; Bibliothèque de Rouen , ms. 1227, 10
fol. 63 V'.
Round, n* 202.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 169.
H., rex Ânj^onun, et aux Nonnannorum et Aquitanoram, et cornes Ândega-
vonim, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, comitibu3« baronibus, justicii&« iS
vicecomitibus et omnibus ministiis suis Normannie, saiutem.
Sdatis quod dedi et concessi Roscelino filio Glareaiboudi pro servicio suo terram
de ordla foreste de Ronmara que appeUiatur loogus campus a via Grandis M ai^e
usque ad cheminum Rothomagi sub Sancto Georgîo, cum toto Golebosc quod
adjacet iili terre usque ad terram arabilem cum hospite vicino. Et volo et precipio 30
quod illam terram teneat libère et quiète de me et de heredibus meis in jure here-
ditario pro servicio quo inde servivit mihi et patri meo , ita quod homines sui mor-
tuum boscum habeant foreste de Ronmarà sine consuetudine et quod sint quieti
de herbagio et de omni forestagio et consuetudine de foresta, sicut carta patris mei
testatur. a 5
Testibus : Thoma canceliario , episcopo Ebroicensi , Roberto de Novo Burgo ,
Alexandro de Bohun.
Âpud Rothomagum.
3$.
à
220 HENRI IL
CXV
Delûie, dT 8a.
Vers Ii56-ii59.
ConfirmaJdon de la donation d'an terrain sar le galet de Dieppe, que Vimpératrice
5 Mathilde avait faîte à RosceUnjib de Clairemboad.
A. Original perdu.
B, Copie dans le coatumier de Dieppe, rédigé en 1896; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i,
fol. 56.
Nous conservons la date donnée à cette pièce par la table, tout en faisant observer qu*eUe est
10 probable, mais non certaine.
H., rex Ân^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega-
Yonim, archiepiscopo Rothomagensi , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis et
vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Frande et Âng^e, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Rocellino filio Glaremboudi
i5 camerarii mei et heredibus suis terram quam Matbildis imperatrix, mater mea,
dédit ei pro servido suc in galeto Deppe. Quare volo et firmiter precipio quod
idem Rocdinus et sui heredes habeant et teneant âlam liberam et quietam ab omni
consuetudine , et omnes in ilia manentes sint liberi et quieti ab omni consuetudine,
sicut carta Matbildis imperatricis matris mee confirmât et testatur, et edificent iliam
30 de lapide et de ligno sicut eis placebit.
Testibus biis, etc.
CXVI
Delisle, n* 81 A.
11 56-11 59. — Rouen.
35 Càharte pour r abbaye de Reading, lui donnant cor^rmation du manoir ^Eston avec
ses appartenances et de tégUse duâit Ueu.
A, Original scellé sur cordonnet; British Muséum, Add. 19693. — Photographib.
• m ^v Vf
HENRI II. 221
B. Inspeximns de i3id an PnUic Record Offiee, Charter Rolk, 8* année d*Edoaard II, mem-
brane 1.
a. Cdendar cfthe Chwrter Rolls, t. III, p. 379, pièce 3; d'après Tinspeximus de i3i4*
Sonscription de Robert du Neuboarg, mort en août 1 iSg.
H. , rex Âng^orum , dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes Andegavorum , 5
archiepiscopis, epîscopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, Ticecomitibus
et omnibus ministris et fidelibus suis Francis et Ânglis, salutem.
Sciatis me pro animabus Henrici régis iUustris, avi mei, ejusque uxoris Matil-
lidis^') regine, avie mee, et omnium antecessorum et successonim meorum et mea,
in perpetuam demosinam presenti carta confirmasse Deo et Sancte Marie et mona- 10
chis meis de Radingis Eston manerium meum in Herfordsir[e] , cum omnibus appen-
diciis suis et cum ecdesia ejusdem viUe, ita bene et in pace et libère et quiète et
honorifice et plaiarîe tenendum, in boscis et pianis et pastoris, in stagnis et aquis,
piscaidis et moiendinis, et omnibus aliis rébus ad idem manerium pertinentibus ,
sicut melius et liberius et quietius aliquid tenent ex dono Henrici régis, avi mei, et iS
mec. Sintque homines ejusdem viUe liberi et quieti de siris et hundredis et omnibus
piadtis et querdis, de auxiliis et careagiis et omnibus exaccionibus , de theloniis et
passagiis et omnibus aliis consuetudinibus , habeantque omnem libertatem quam
habent vel habere debent homines de Rading[is] vei Geais. ^^ ex concessione Henrici
régis, avi mei, vel mea. 30
Testibus : domina impératrice, Hiilippo Baiocensi episcopo, Reginaldo comité,
Roberto de Novo Burgo, Manaser W Biset dapifero, Jocelino de Balliolo, Roberto de
Curci, Thoma de Sancto Johanne, Driu de Munci, WiUelmo de Crevecuer, Wîl-
lelmo de Ângervilla, et G. Filio Pag[ani].
Âpud Rothomagum. 9 5
CXVII
Ddisle, n* 96 A.
Il 56- Il 59. — Rouen.
Charte de fondation de t abbaye cistercienne de Bordesley.
A, Original; Britisk MoBeam, Gotton, III, f. 176. — Photographie. 3o
w Mat'L, i4. — *) Ceal*., A: Cale, B. — w Manassero, B.
222 HENRI IL
Cette pièce, souscrite jpar Robert da Neuboorg, ne peut pu être ^KMtérieare à sa mort
(août 1 i5g). Rien ne prouve quelle n*est pas antërieure à 1 158.
H., rex Ânglonim, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Ândega-
vonim, archiepiscopb, episcopis, abbatibus, comitibus, jus^ticiis, baronibus, vice-
5 comitibus, ministris et omnibus fîdelibus suis Ângi[is] et Norm[anms], tam presen-
tibus quam futuris, saiutem.
Sciatis dominam et matrem meam Matili[idim] imperatricem et me iundasse abba*
tiam de Bordesiegha, de ordine Gisterciensi, in honorem béate Virginis Marie, pro
amore Dei et pro anima régis H. avi mei» et comitis G. Ând[egavorum] patris mei,
lo et aiiorum parentum. et antecessorum nostrorum, et pro sdute nostra et heredum
nostrorum, et pro stabiiitate et pace regni Ânglie. Et huic abbatie et monachis in ea
Deo servientibus dedimus in perpetuam demosinam et confirmavimus totam terram
de Bordesiegha et de Theneshaia et Terdebig^ cum omnibus pertinentiis suis, et jus
advocationis et dominationis ecdesie ejusdem ville de Terdebigga, et totam terram de
i5 Holeweia cum onmibus pertinentiis suis, cum essartis eidem terre conjunctis, que
sunt de feudo episcopi Wigomiensis, prêter terram parcharii, et omnia aisiamenta sua
in foresta de Feccheam, cum omni libertate pasnagii et pasture, et ligna et materiem
ad domos suas fadendas et ad alias res usui suo necessarias ; et in eadem foresta unam
porchariam aput Feccheam cum dimidia virgata terre, et totum dominium de Budi-
so fordia cum II'^ molendinis, et cum omnibus aliis pertinentiis suis, donec eb de eodem
dominio de Budif[ordia] escambium donem ad valentiam ; et totum dominium de
Nortona cum terra forestarii et bedelli et Godrici de Hundesfeid*, et cum onmibus
pertinentiis suis; et novum puteum de Wich, de proprio labore suo ad proprios usus
suos sine venditione quam inde faciant ibi; et unam piscariam aput Emel. , cum terra
2 5 que ad eam pertinet. Preterea concedimus eîs et confirmamus omnes donationes que
. eis racionabiliter facte sunt, sicut carte donatorum vel cyrog[rafa] testantur. Ex dono
S. episcopi Wigomiensb quandam terram aput Wich juxta Golevillam , que fuît insula
quedam in qua predicti monachi de proprio labore suo suum habent puteum. Et
quedam essarta juxta terram de Bolew. , que ipsi essartaverunt. Ex dono R. comitis
3o Gestrie totam terram de Gumba cum pertinentiis suis. Ex dono R. comitis de War. ,
totam terram de Suthonga^'^ et I. hidam terre apud Octhessdvam, que fuit R. Filîi
G[re]g[orii] , cum omnibus pertinentiis suis. Ex dono Willelmi et Stephani de Belio-
campo , Osmeresl. cum omnibus pertinentiis suis. Ex dono Pétri de Stodl. , X. acras
terre apud Hilbuthewrthe. Ex dono Nicholai Filii Bem. , XII. acras terre juxta por-
35 chariam de Feccheam. Ex dono E. Strech. , I. virgatam terre. Quare volo et fîrmiter
<-) Suthong*il.
HENRI IL 223
precipk) qaod abbatia predicta et monachi in ea Deo servientes hec omnia predicta
habeant et in perpetuam demosinam teneant in pace , et libère et quiète et intègre
et honorifioe, cum soca et saca et toii et team et infangeneth[eof] , et cum omnibus
aiiis libertatibus et liberis consuetudinibus et quietantiis sois, in bosco et piano , in
pratis etpascois, in viis et semitis, in aqois et moiendinis, in essartis et pasnagiis, 5
in yivariis et piscariis, infina burgum et extra, et in omnibus locis et in omnibus
rébus, soluta et quieta de sciris et liundredis, et piacitis et querelis, et geldis et
denegddis, et murdris et auxiliis et assisis, et operationibus, et hidagiis, et scutagiis
et wardpeni, et auxdiis vicec[omitatuum] et theloneis et passagiis, et omnibus aiiis
eonsuetudinibus oorone mee pertinentibus. lo
Testibus : H. archiepiscopo Rothomagensi, et Philippo Baiocensi et Âmulp[ho]
Lexoviensi et Roth. Ebroicensi episcopis, et T. canceiiario, et G. comité M eH[enti] ,
et W. comité Giow[ecestrie], et G. comité Giffard, et R. de Novoburgo, et R. de
Sancto Waieri, et Rich[erio] de Âquiia.
Âput RothoMaGUM. i5
CXVIII
Ddisie, n* 83.
11 56-1 169. — Saumor.
Notification de la preuve que les moines de Saint-Aubin de Méron ont faite en la cour
du roi, pour établir certains droits contrairement aux prétentions de Berlai,fils de Giraud. 20
A. Original perda.
B. Copie de Gaignières, d'après Toriginal, Bibliothèque nationale, ms. latin 17136, p. 181.
a. Edition, d'après cette copie, dans le cartolaire de Saint-Aubin, par M. Bertrand de Brous ^
sillon, t. II, p. 339.
Souscription de Rc^rt du Neubourg, mort en août 1 iSg. s 5
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ândega-
vorum, omnibus baronibus et justiciis et dapiferis et vicecomitibus et prepositis et
viariis et fidelibus suis todus Ândegavie , saiutem.
Sciatis quod de eonsuetudinibus quas Berlaius fdius Giraldi exigebat a monachis
Sancti Albini de Mairone et ab hominibus eorum dedi et nominavi diem eidem 3o
Berlaio et predictis monachis , et venerunt ad diem nominatum apud Salmurum , et
224 HENRI IL
idem monachi disracionaverunt per cartam patris mei et per judicium curie mec
quod îpsi vel homines sui nuUam consuetudinem debebant Berlaio predicto ad
castellum suum nec per terram suam, et disrationavenmt quod debebant babere
vineas suas quas habuerant tempore patris mei, et quod homines sui dd[>ebant
5 habere prata sua et omnia patrimonia sua sicut tempore patris mei habuerunt.
Quare volo et precipio quod ita sint quieti de predictis consuetudinibus sicut eas in
curia mea disracionaverunt ; et prohibeo ne quis eis inde injiiriam vel molestiam
faciat.
Testibus : Gosieno de Turonis dapifero , et Gaufiido de Gleeriis , et Hugone firatre
lo ejusdem, et Roberto de Novo Burgo, et Brienâo de Martineio, et Guarino de Be-
lesmo, et Buchardo de Maroiliio.
Âpud Saimurum.
CXIX
Delide , n« Sa.
i5 11 56- 11 59. — Valognes.
Concession à l'abbaye de Blanchelande d'un terrain sitaé à Picaaville, avec un droit
de foire et de marché. — Acte faux ou falsifié.
A. Original perda.
so B. Vidimos de Tannée iSSg au Tréior des Chartes, Reg. JJ LXXV, pièce 207. — C. Copie
moderne aux Archives de la Manche, H 5a3, d'après un cartolaire où ce document portait
la cote XXVI. — D. Cette copie a été reproduite par Léchaudé d^Anisy dans le ms. latin i6o65
de la Bibliothèque nationale, fol. gi v*. — Cet acte a été cité avec beaucoup de réserves par
H. Ejton, p. a 3 et a 54, et par M. Round, n" 870; c^est un acte faux on tout an moins
a5 falsifié; voir à cet égard l'Introduction, p. ag^.
A la copie conservée aux Archives de la Manche est jointe la copie d*une lettre de reconunan-
dation, adressée à Henri II par son fils Jean, comte de Mortain, pour le prier de concéder la
foire aux religieux de Blanchelande; cette lettre de Jean Sans-Terre, qui se trouvait, avant celle
de Henri II, sous le n* XXV, dans un cartulaire de Blanchelande aujourd'hui perdu, est peut-être
3o authentique, mais elle ne se rapporte qu'indirectement à la confirmation de Henri II. Voir Tiutro-
duction, p. agd-agS. Nous la donnons en note, d*aprés la transcription de Léchaudé d*Anisy,
Bibliothèque nationale, ms. latin ioo65, fol. gi.
La date extrême de 11 5g est donnée par la souscription de Robert du Neubourg. Ainsi que
M. Delisle Ta démontré, la date d'année du règne, donnée à la fin de Tacte, n*a aucune valeur.
HENRI IL
225
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, baronibus, justiciis, comitibus, viceco-
mitibus, baillivis et omnibus ministris et fidelibus suis, salutem et diiectionem.
Sciatis me concessisse et dédisse Deo et abbatie Sancti Nicolai de Blanca Landa,
et canonicis ibidem in ordine Premonstratensi Deo servientibus, quod ipsi habeant 5
super unam plateam (piam ipsi habent de dono et feodo Roberti de Sancta Maria
Ecclesia, prope Buscum, in parrochia de Piqueauviiia, unam feriam annuatim in
DecoIIatione Sancti Johannis Baptiste, et mercatum quaiibet die Veneris cujusiibet
septimane per annum, cum omnibus libertatibus et iiberis consuetudinibus,
exceptis tantummodo murdro et rapo; et confirmo auctoritate regia eisdem cano- lo
nicis, pro salute anime mee, univcrsa et singuia que iidem canonici adquisierunt et
que ipsi poterunt in (uturum acquirere, construere, edificare in feodo de Busco
et in dicta platea et circa, tam in aquis quam in vivariis, pratis, mariscis, caiceis,
molendinis, viîs, semitis, domibus et aliis edificiis, jardinis, aiodiis, terris, pascuis,
iandis, hominibus, redditibus, querelis, piacitis, consuetudinibus, libertatibus et i5
omnibus aiiis adventuris. Quare voio et precipio quod dicti abbacia et canonici
habeant omnia supradicta, in omnibus locis et rébus supradictb, intègre et quiète,
libère et honorifice, cum omni jure et justicia, dominio et iibertate, exceptis soium-
modo murdro et rapo, si forte evenerint in rébus supradictis. Simiiiter confirmo
dictis abbacie et canonicis omnes donationes quas fecit eisdem Ricardus de Haya, so
miles meus, tam in Anglia quam Normannia, sicut in cartis ejusdem Ricardi plenius
continetur.
Datum apud Vaionias.
Testibus : Jordano Taisson , Guillelmo de Lanvale W, Roberto de Novo Burgo ,
Engelgero de Bouhon, Reginaido de Sancto Vaierico, teste etiam meipso. 35
Actum anno regni mei XXIX ^^K
(*) Lanvallë C; Âurea Valle D.
^'^ Lettre de Jeau, comte de Mortain : «Ex-
cellentîssiiDO domino Henrico, régi Anglonim
et dnci Normannorum et Aquitanorum, Jo-
hannes, filius suas, comes Moretonii, tanqoam
domino et patri.
«Exceiienciam yestram reqniro, cam omni
devotîone, pro fratre Petro abbate, et pro sids
pauperibus confratribus et conventu , qui in looo
qaî in Blanca Landa dicitnr degunt in habita
Premonstratensis ordînb : vos exoro qoatinus,
CaARTES ET DIPLÛUES. TU.
pro amore Dei et pro salute anime vestre , onam
feriam in DecoIIatione Sancti Johannb Baptiste,
et mercatum in qualibet die Veneris cujudibet
septimane, super quandam plateam que est in
Piqueauviiia prope Bnscum, eisdem pauperibus
canonicis, cum omnibus libertatibos et consue-
tudinibus iiberis , libère et honorifice couferatis ,
confirmando eisdem, caritatis intuita et pieta-
tis, amore meo mediante, adquisitiones qaas
fecerunt et facient in tenemeûto de Busco et
lUPRtasmil HATIOXALS.
226 HENRI II.
CXX
Ddide, n* 85.
ttSG-ttSg.
I
Reconnaissance des droits que l'abbaye de Fécamp avait sur le port de Fécamp , et qui
5 lui avaient été contestés par les bourgeois.
A, Original perdu.
B, Copie du xiii* s., cartolaire de Fécamp; BiUiothèqae de Roaen, ms. laio, fol. 7, n* la. —
C. Exemplaire de ce caiiidaire, écrit an xv* s., Bibliothèqae nationale, nOQY. acq. lat.,
n* a4ia» p. i5.
*^ Round, n* i3a.
Souscription de Robert dn Nenboorg, mort en août 1 169.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Ândega-
Yorom, archiepiscopb ^*^ episcopis, abbatibus, comitibus, baronibos, justictis, vioe-
comitibos, ministris et omnibus fidelibus suis Normannie, sdutem.
i5 Sciatîs me concessisse et confirmasse Henrico abbati de Fiscanno et ecdesie
Fiscannensi portum de Fiscanno, tenendum libère, plenarie et honorifice, sicut eum
disradonavit in curia patris mei et postea in curia mea, coram episcopo Baiocensî
Philippo et coram Roberto de Novo Burgo, apud Rothomagum, versus burgenses
de Fiscanno , qui in eodem portu consuetudines contra eum damabanL Quare volo
3o et precipio quod ipse et ecclesia predicta portum illum libère et quiète et honorifice
teneat.
Testibus : T. canceUario, Roberto de Novo Burgo et muitis aliis.
U)
Il faudrait : archiepiscopo.
carta (51c) quam iidem canonici habent de Bibliothèque nationale, ms. latin ioo65,
dono dominorum de Sancte Marie Ecclesia. f(d. g i. Transcription, par M. Lécliaudéd*Ani-
Excellentia vestra valeat per longum tempus. sy, de la copie conservée aux Archives de la
tt Datum apud Verundium {forte legendam : Manche et faite d'après le cartnlaire de Blan-
Vemolium). Testibus : Waltero de Ver, Ro- chdande, aujourd'hui perdu, où la pièce portait
gerio de Amondevilla, Henrico de Clara. » le n* xxv.
HENRI IL 227
cm
Deiide, n* 86.
11 56-11 5g? — Ronen.
Accord conclu, en présence de Henri 11, entre Vabhaye de Fécamp et les hommes de
Veules, sur les coutumes de la pèche dans cette localité. 5
A, Original perdu.
fi. G)pie dn xiii* s., cartnlaire de Fécamp; Bibliothèque de Rouen, ms. 1210, foi. 7^ v% n"* 3o.
Peut-être les mots : « fane senescallo Normannie, » s'appliquant à Robert du Neubourg, indiquent-
ils que Robert n'était plus en vie lorsque la pièce a été faite. Eln ce cas, ce document pourrait .
être postérieur à 1 iSg. 10
Noverint présentes et futuri quod talis fuit compositio tnter abbatem Henricum
et homines suos de Wellîs, coram rege Henrico, apud Rothomagum, a[s]sistentibus
coram rege Roberto de Novo Burgo, tune senescallo Normannie, Roberto filio
Hamerici et aliis baronibus multis, quod abbas Fiscannensis et conventus de una-
quaque navi de terra sua debent habere lothos dlectium et makerellorum omni i5
tempère quo piscari possunt. Et si piscatores partiri voluerint de allecte vel make-
rello plusquam unum centum, baiilivi abbatis habebunt de residuo lothum suum.
Et ubicumque terrarum piscabuntur, predicta ecclesia Fiscannensis lothum suum
plenarium et integrum de predicta piscatione habebit de unaquaque navi. Et si forte
aliquis de terra abbatis conduxerit navem suam alicui piscatori qui non sit homo ao
abbatis, nec ideo ecclesia Fiscannensis minus habebit lothum suum. Si vero aliquis
de terra abbatis feodum suum reliquerit ut ad alienum transeat dominium, abbas
totum feodum in manu sua capere potest. Et si aliquis piscabitur piscem qui dicitur
sus maris vel flatus, baiilivi abbatis, cujuscunque magnitudinis et vaioris fuerit,
illum pro tribus solidis habebunt. Et si forte aliquis hominum de Wellis obierit, s5
ecclesia Fiscannensis totam portionem suam, salvo jure parrochiali, habebit. Et
pro hiis onmibus in pace habendis, relaxavit eis abbas consuetudinem que vocatur
bannum et consuetudinem flotarum et aliectium que habebunt de piscatione sua, si
in alienam terram per mare déferre voluerint; sed si per terram portaverint, vel
alius pro eis, plenariam costumam dabunt. Si forte tempore piscationis aliectium 3o
vel makerellorum Fiscannum venerint, unaqueque navis unum sextarium cervesie
et duodecim panes habebit. Johannes vero filius Thoroldi débet habere per annum
semel dimidium sextarium vini et duos panes et duos mensales coquine et pre-
»9-
228 HENRI IL
bendam unius equi. Omnes autem homines ville dd>ent esse fratres ecdesie suces-
sive, ad conservandas ecclesie Fiscannensis {sic) omnes predictas consuetudines.
Testibus : Willelmo Bruncoste, Radulfo filio Liccelin, Radulfo Morel, Johanne
filio Thoroldi, et aliis.
5 CXXII
Deiisle, n* 87.
Confrmaiion d'un accord entre l'abbé de Saint-Étienne de Caen et Jourdain «r/e
Veeris9^ au sujet desfiejs de Robert de Villy et de Raoul de Hotot,
10 i4. Original perda.
B. Analyse empruntée à un index d*un ancien cartnlaîre de Tabbaye de Saint-Etienne de Caen;
Bibliothèque Sainte-Geneviève, ms. i656 (papier, 10a pages, fin du xvii* s.), c Index car-
tularii pervetusti abbatiœ Sancti Stephani pro[to]martyri8 Cadomensis», page 60. On a perdu
la trace de ce cartuiaire, dont les pièces étaient toutes du xi* et du xu* s.
i5 a* Etienne Deville, Notice sur quelques manuscrits normands conservés à la BiUiothèque Sainte-
Geneviève, Évreux, igod-igoG, dix fascicules in-8*; Analyse d^un ancien cartuiaire de Vahhaye
de Saint-Etienne de Caen, igoS, p* A^.
Souscription de Robert du Neubourg, mort en août 1 i5g.
Carta Henrici régis Ângiiae et ducis Normanniae et Âquitaniae et comitis Ândega-
90 vensis, qua concedit concordiam quœ facta fuit coram se inter abbatem de Gadomo
et Jordanum de Veeris et Heldesendem uxorem ejus, de feodis Roberti de Villeio et
Radulfi de Hotot.
Testes : Philippus episcopus Baiocensis , Robertus de Novoburgo , Jordanus Taisso ,
Engelgerîus de Bohon, Ricardus de Haia, Godardus de Vallibus.
^5 CXXIII
Deiisle , n^ 88.
1 1 57-1 1 59. — Le Mans.
Concession des églises d'Illiers à l'église Notre-Dame de Chartres et à l'abbaye de Saint-
Père, de la même ville.
3o A. Original perdu.
HENRI IL 229
DevoL copies dans ies deux exemplaires dn Livre des privil^^es de T^Iise de Chartres :
fi. Bibliothèque nationale, ms. latin 1009/I, fol. 19 v% xiii* s. — C BiUiothèqne nationale»
TDB, latin 10095, p. ii5, xin* s.
Edition fragmentaire : L. Merlet et E. de TÉpinois, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, 1. 1,
p. 166, note a. 5
Sooscriptions de Robert dn Neobonrg, mort en août 1 1 69 , et de Josse on Josselin, archevêque
de Tours de 1 167 à 1 1 78 00 1 1 7/I.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, omnibus hominibus et fidelibus suis, salutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam elemosinam confirmasse ecdesie Sancte 10
Marie Gamotensis et monasterio Sancti Pétri Gamoti ecdesias de Ilieiis et décimas ,
ita libère et plene et intègre possidendas sicut Rotroldus , Ëbroicensis episcopus , ilias
eis per cartam suam confirmavit.
Testibus : Jocelino Turonensi archiepiscopo, et Philippo Baiocensi, et Âmulfo
Lexoviensi, et Willelmo Genomannensi, et Jocelino Saresberiensi , et Matheo Ânde- i5
gavensi episcopis , et Thoma cancellario , et Roberto de Novo Burgo , et Ricardo de
Luci.
Âpud Genomannim.
CXXIV
Delisle, n* 90. 2 a
11 59. — Ghînon.
Donation à ï abbaye de Saint-Florent de la moitié de la foire tenae à Saumar aa mois
de mai.
A, Original perdn.
fi. G>pie dans le Livre noir de Saint-Florent; Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat 1980, 3 S
dernier feuiUet (texte incomplet). — C. Livre d*argent de Saint-Florent; Archives de Biaine^
et-Loire, H non coté, fol. 53. «- D. Livre rouge de Saint-Florent; mêmes archives, H non
coté , fol. a4.
Round, n* 11 56.
L^annaliste de Saint-Florent de Sanmur nous apprend que la concession d'une foire à f abbé 3o
Philippe est de 1 169 (Introduction, p. 83).
032 HENRI IL
H., rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Âquîtanomm, et cornes And^-
Yorum^*), justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus hominibus et fidelibus suis
Ândegavie, saiutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Deo et abbatie Sancti Flo-
5 rencii Saimurensis dimidiam feriam que est ifi Maio apud Sabnurum, quamdiu
durabit feria illa ante festum Sancti Florencii et post festum, cum omnibus reddi-
tibus pertinentibus ad dimidietatem ferie predicte. Quare volo et firmiter precipio
quod predicta abbatia in perpetuum habeat et teneat iliam dimidietatem predicte
ferie, bene et in pace, libère, quiète et honorifice et intègre. Et prohibeo ne quis
lo eidem abbatie inde aiiquam injuriam aut contumeiiam faciat.
Testibus : Gaufrido decanô Andegavensi, Frogero archidiacono, Gosleno de
Turonis ^^ senescsddo Andegavie, Hùgone de Cleers ^"\ Briencio de Martineio,
Simone de Castellione, Buccardo de Mardiio, Matheo de Baugeio.
Apud Ghinum ('*).
i5 CXXIV"*
11 59? — Ghinon.
Notification du fait quEbes de Déok a reconnu Henri II comme étant le fondateur de
VégUse de Varennes.
A . Original perdn , mentionné par la copie ci-dessoos désignée : « ex ipso diplomate •.
20 B. Copie de Dom Esiiennot; Bibliothèque nationale, ms. latin 1^743, p. 33g; c commanicavit
venerabilis et eruditus dominas de la Thamnassière t. Je dois Tindication de ce document à
M. de Font-Réaulx, âève de TÉcole des Chartes (1913).
a. Publié en partie par Raynal, Histoire du Berry, t. II, p. 178, note 1, d'après la copie de Donoi
Esiiennot. — h. Idem, d*après Raynal, par Chénon, noies sur le Bas-Berry, XXXVIII, lues
a5 seigneurs de Boassac et Tahhaye de Préhenott (Mémoires de la Sodété des Antiquaires du Centre,
i. XXXn, p. 83, note a).
Indiq. : (xaUia Christiana, t. II, coL ai 1.
La Thaumassière, Histoire du Berry, p. 806, mentionne une charte du même prince sur le
même objet, datée de Chàteauroux.
^") Rex Anglie et dux Normannie D; Haenricus rex Aaglomm et dux Normandorum et AqaiL ,
cl comes Andegavorum JB. — ^*»ï Turoni D, — ^*î de Deers D, — ^* Ghinon D.
HENRI IL 231
Souscription de Froger, archidiacre; il s^agit de Froger, archidiacre de Séez, qui fut ordonné
évèqne de Séez le ao décembre i iSg; or, nous ayons (n"" GXXIV) on acte de Henri II, daté de
Ghinon, et qni est de iiSg; la présente pièce est donc, selon tonte vraisemblance, de cette
année; étant donnée en France, die ne peat en tont cas pas être antérieure à ii56. «- Sur
Tabbaye de Varennes (Indre, eommane de FougeroUes), de Tordre de Gteanx, voir Eugène 5
Hubert, Didiomudre Aiffonfoe^ géogrtfhùiae et statistique de V Indre» 1889, in-8% au mot : Va-
rennes.
H., rex Ân^omm, et dux Normannonim et Aquitanonim, et cornes Ândega-
vorom ('^ Gamerio de Gluys et omnibus heredibus et cognatis ejus, salutem.
Sciatis quod Ebo de Dolis concessit mihi quod facerem removeii lapidem quem 10
ipse posuit in fundamento ecdesie Varennensis, de quo erat dissensio^l Quare ego
ipse volo esse fundator ecdesie predicte et custos et deffensor . . . ^^K
Testibus ^''^ Frogerio archidiacono , Hugone de ... , Gaufrido de Pralieio , Fulcone
de Praellb.
Âpud Ghinon (*^. i5
cxxv
Delisle, n* gS.
11 59? — Poitiers.
Confirmation de certaines dîmes et d' cotres biens aax retigieuses de Notre-Dame de
Saintes.
so
A. Original perdu.
B, Cartnlaire de Notre-Dame de Saintes, pnUié en 1871 par Tabbé Grasilîer, détruit dans Tin-
cendie de la bibliothèques de Saintes.
a. Grasilier, Cartulatre de Notre-Dame de SmnUs» p. 34« n* 27.
La présence de Henri II à Poitiers est attestée, dans Titinéraire du Rev. Eyton, en arril 1 iSg, a 5
puis le a4 jtiin de la même année. G'est pour cette raison que M. Ddiisb adopte ici la date
de 1169; au surplus, la souscription du chancelier, sans autre indication que son titre, doit
sapj^quer à Thomas Becket, qui n'a pas souscrit, en France, les actes de Henri II après la
fin de 1 161 ou le commencement de 116a (Introduction, p. 89-90), et le roi ne parait pas s'être
trouvé à Poitiers enii6oetit6i. 3o
^*> Anglise, Normannis, Aquitaniffi, Andegavensis B. — - ^^^ Il doit manqaer ici une fin de phrase.
^*) Une ligne de points B. -« ^^^ ooram testibus B. — ^«^ Datum apud Ghinon B,
232 HENRI II.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et oomes Ândega-
vorum, episcopo Xanctonensi et baronibus et ministris et omnibus fidelibus suis
Xanctonensibus , saiutem.
Sciatis me conoessisse et dédisse et presenti carta confirmasse Deo et ecdesie
5 Sancte Marie de Xanctonis, et monialibus ibidem Deo serviehtibus, in perpetuam
helemosinam, decimam de Brolio Sancti Supplidi, et decimam ortorum de Lillea,
et decimam fumi et ecdesiam de Liliea. Et preterea non recipiam aliquem homi-
nem de omnibus hominibus monialium a modo in herbergamentum de Lillea. Nec
volo quod de Castro meo de Lillea amodo eis , vd hominibus vei rd>us suis , aliquod
lo malum vei dampnum eveniat, vel aiiqua injuria vel molestia vel contumelia fiât.
Quare volo et firmiter precipio quod predicta ecdesia et sanctimoniales bec predicta
habeant et teneânt bene et in pace, libère, quiète, intègre et honorifice.
Testibus : canceUario, Hugone de Cleers, Erveo panetario, Hugone preposito
Xanctonensi, et Johanne preposito de Holerone.
i5 Âpud Pictavim.
CXXVI
Delisle, n* gd.
11 59. — Saintes.
Concession de terres, en Angleterre, à Herbert le Roux, sergent da roi.
ao Copie du xiii* s.; Public Record Office, Cartœ Antiquœ, P. 33.
Eyton, p. 46.
Cette pièce porte la souscription du chancelier Thomas , qui n*a plus exercé sa chai^^e à partir
du a 3 mai 11 6q. Antérieurement à cette date, Henri II s'est trouvé à Poitiers le a4 juin iiSg.
C*est sans doute vers le même temps qu*il a été à Saintes. La souscription de Henri Fils de
j5 Géroud , chambrier à partir de 1 1 58, vient à Tappui de cette hypothèse.
IL, rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis totius An^ie, saiutem.
Sciatis me dédisse et concessisse et confirmasse Hereberto Ruffo, servienti meo,
3^ et heredibus suis, Waleshala cum omnibus pertinentiis suis, reddendo inde michi
IlII'* libras per annum ad custodiam et compotum pro omnibus serviciis. Quare
volo et firmiter precipio quod idem Herebertus et heredes sui post eum predictam
HENRI IL 233
terram habeant bene et in pace, libère, quiète, honorifice et intègre, cum omnibus
pertinentiis sois, in bosoo et piano, in pratis et pascuis, in viis et semitis, in aquis
et molendinis, et in omnibus lods et in omnibus rébus, et cum omnibus iiberta-
tibus et liberis consuetudinibus eidem terre pertinentibus.
Testibus : Thoma cancdlario, et Ricardo de Lucî, et Henrico Fiiio Geroldi s
camerario, et Ricardo de Ganvilia, et Roberto de Dunstanviiia.
Apud Santon[as].
CXXVII
94 A.
1 169. — Au camp devant Auvillars. i^
Cmcession in droit de garenne à févéque de Rochester.
A. Original perdu.
B. Copie da %nf s. au Pdblic Record Office, Caria AniU/Rœ, F. n* 1 q. — Photographib.
Le Rév. Eyton (p. 47) met le si^e d^Aavillars an oommenoement de juillet 1 iSg.
CARTA EPISCOPI ROFEMSIS ET EGCLESIE. i5
H-, rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
Yorum, justiciis et vicecomitibus et ministris suis totius Ang^e et forestariis, salutem.
Goncedo quod episcopus Rofensis et eodesia sua habeant warennam suam in
omnibus maneriis et terris suis, sicut melius habuerunt tempore H. régis avi mei.
Et prohibeo ne quis in ea venetur vel leporem capiat sine licentia eorum super so
decem iibras forisfacture.
Teste cancellario.
Apud Auvilar in castris.
CXXVIII
Deiisle, n* g4 B« ,5
1 1 Sg. — - Au camp devant YiUemor.
Don aax Templiers (fan emplacement sar la rivière de Fleet {?), FUeta^ ^jaxta
castellam Bainardi s , pour y établir un moulin.
A. Original perdu.
CnARTBS ST DIPLÔMES. — VU. 3o
iupamcmit aâTioiiAU.
à
234 HENRI IL
B. Copie du xv* s. au Brîtish Muséum, Coiton, Nero E. VI, fol. 5a verso. Une transcription de
cette pièce, faite pour feu M. le marquis d*Albon, m*a été gracieusement oommuniqiiée par
sa famille (EL B.).
Le siège de Villemur eut certainement lieu, comme celui d'AuvilIars, dans la campagne
5 de 1 169. M. Delisle, qui avait eu connaissance de cette pièce par M. le marquis d*Albon, et qui
en possédait un extrait, la pla^t, pour d*eicellentes raisons, en 1 iSg, sans tenir compte de la
formule Dei gratia, ajoutée, selon lui, par le copiste du xv* siède.
H., Dei gratia rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanomm, et cornes
Andegavorum W. omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et Anglis, salutem.
10 Sciatis quod ego dedi et concessi militibus Templi Jérusalem locum apud Flie-
tam, juxta castellum Bainardi, et totum cursum aque de Fliete, ad fadendum ibi
molendinum, et unum masagium apud Plietam juxta pontem de Fliete, pro sdute
anime mee et pro stabilitate regni mei, et pro anima régis Henrici avi mei et
onmium antecessorum meorum. Quare vole et firmiter precipio quod ipsi babeant
i5 et teneant prefatum locum cum toto cursu aque, et predictum masagium liberum
et quietum de omni servitio et de omnibus consuetudinibus secularibus et exactio-
nibus. Et prohibeo super decem libras de forisfacto quod nullus inde aliquid occupet
vel eis molestiam aut injuriam inde faciat.
Testibus : Thoma canc[ellario], Ricardo de Luci, Ricardo de GamvUla.
ao Âpud Vilemur in castris.
CXXIX
• . ' * ■
Delide, n"" 95.
1 1 59. — Tours.
Accord ménagé par Henri 11 entre Guérin, abbé de Saint-Jalien de Tours, et Robert,
s5 ahbé de la Trinité de Vendôme, au sujet des chapelles de la Châtre^^K
A, Original autrefois scellé en cire blanche sur lacs de soie rouge, décrit par Gaignières, commu-
niqué en 1871 par M. Hucher, du Mans, marqué depuis comme appartenant à M. J. Qiap-
pée, du Mans; voir Archives du Cogner, série H., p. 127 ^*K
(") Anglie, et dux Normannie et Aqdtanie, oomes Andegavie B.
(*) Voir le n" IV*. — ^*^ D'après une communication de M. de Font-Réaulx, en avril 191^,
cette charte est en la possession de M. Bourguin, 3, rue d*HauteviUe, au Mans.
HENRI IL 235
fi. Copie de GaignièreSt BiblîothiqQe nationale, ms. latin 5419» p« io3.
a. L*abbë llëtais, Cartulaîre de la Trinité de Vendôme, t. II, p. 4i3, n"" 556.
Round, n* 11 54.
Le pape Adrien IV, nommé à la fin de cette pièce, est mort le 1*' septembre 1 1 5g.
»
Âctus hominum transeunt in momento, et omnia delet antiquitas, ideoque qood 5
tenaciter voluimus observari litteranim noticiç commendavimus. Notum sit igitur
tam fîxturis quam presentibus quod, cum super capellis de Garoere, Sanctç Mariç
scilicet et Sancti Vincêncii et Beati Nicholai, inter abbacias Sancti sdlicet Juliani
Turon[enftis] et Sanctç Trinitatis Vindocinensis questio agitata diudus extitisset,
dominus Henricus, rex Ânglorum, dux Nonnannorum et Âquitanoram , et cornes 10
Ândegavorum, utriuscpie abbadç utilitati cupiens providere, ut diutine liti finetn
imponeret, in capdla sua Turouus {sic) me Garinum abbatem Sancti Juliani et
Robertum Vindocinensem abbatem vocavit, ibique rationibus utriusque partis^dili-
genter exquisitis et inspectis , consilio ipsius domini régis Ânglorum , et episcoporum
qui cum eo erant, Philippi scilicet Baiocensis, Emulfi Lexoviensis, Rotroci Ebroi- i5
censis, et religiosarum personarum Philippi abbatis Elemosine, et Fuloonis de
Laureorio abbatb, et baronum Roberti de Novo Burgo Normannie senescalli, et
Gosl[eni] Ândeg[ayensis] senescalli, et Ugonis de Sancta Maura, et Hugonis de Glee-
riis, et Brienn. de Martin., et alionim plurium virorum sapientum, inter nos
abbates et abbacias nostras facta est pax in hune modum, quod Robertus, abbas so
Vindocinensis, et ejus abbacia prenominatas capellas de Garcere sine reciamatione
et absque contradictione aliqua et omnino quiète de cetero possideret. Fuit insuper
et statutum quod ego Garinus abbas Sancti Jidiani et Robertus abbas Vindocinensis
in capitule Beati Juliani conveniremus, ut prefata pax ibidem cum assensu tocius
capituli firmaretur. Gonvenimus itaque nos abbates; venit et Hugo de Gleeriis loco ^5
domini régis Ân^orum, et ibi iterum pax formata est, universo capitulo nostro
consenciente et annuente, et concessimus omnes, tam ego Garinus abbas Sancti
Juliani quam monachi [mei, quod] in capdlis pretaxatis nichil amplius damaremus,
testibus his qui prefate compositioni ex parte nostra interfuerunt : ego Garinus abbas
Sancti Juliani, Philippus prior, [Petrus] Sirot, Guido Brito, Teobaldus Gilonis, 3o
Symon de Garcere, Bernardus Grevans terram, Girbertus elemosinarius, GuiUelmus
Tipes, GuiUelmus Herbute, Robinus cantor, Matheos de Marsun, He[r]veus suc-
centor, Gauterius de Ghedun, Lambertus de Gamot[o], Gosbertus cdlerarius,
Robinus Par vus, Guilldmus de Bruil(?), Guido, Andréas, Philippus Juvenis, Valli-
nulus, Harduinus, Stephanus Tortus. Ex parte vero abbacie Vindocinensis : ipse 35
3o.
236 HENRI IL
Robertus abbas Vindocinensis , Petras Daniel, (kiiUehoius Me&nil, sui monachi, et
clericî isti : Bartholomeus decanus Beati Mauricii Turonensis, Gillebertus cantor,
Gosleuus cellexarius, Bartholomeus prepositus de Sodobr., magister Philippus,
magister Gamerius, Frodo de Sancto Antonio, Âibericus nepos ceUerarii, Matheus
5 de Sancta Maura, magister Rainardus, Theobaldus. Laici vero hi : Algerus Faciens
malum, Johannes Lemoz., Odo Mainer[ii], Emaldus de Âsneriis, Burcardus de
Comis, Salomon frater ejus, Sirotus. flx utraque parte, Hugo de Gleeriis, missus
a domino rege Anglorum, et cum eo Maletus de Rupibus, Andréas de Taidn. . Ut
autem pax ista firma et ilUbata perpetuis in temporibus permaneret, sigiilum
10 nostrum presenti pagine apposuimus. Face autem sic formata et firmata, carta ista
in capitido Sancti Juliani recitata est, universo capitulo audiente et annuente. Hujus
recitationis testes sunt : ego Garinus abbas et capitulum nostrum, et Robertus
abbas, Bartholomeus decanus et Godenus cellerarius, magist[er] Philippus, Gar-
nerius, Ugo Peloquin, Frodo, Aibericus, Teobaldus, can[omGi] Beati Mauricii.
i5 Act«m est anno ab incamatione Domini M'*G''L''IX^ présidente Romano pontifice
Adriano IIU^ regnantibus Ludovico rege Francorum, et Henrico rege Anglorum et
duce Normannorum et Aquitanorum et comité Andegavorum, Joscio Turonensi
metropolitano , Guilldmo Cenomannensi episcopo.
cxxx
90 Ddisie, n** 89.
11 59, 95 mars.
Accord conclu f en présence du roi, entre l'abbaye de Fécamp et Mathieu de Graville,
au sujet de terrains situés entre Graville et Harjleur.
A* Original perdu.
s5 B. Copie d'après Toriginal; Bibliothèqae nationde, collection Moreau, vol. 6g, fol. 1.
Noverint omnes tam présentes quam fiituri quod Henricus abbas et eodesia
Fiscanni habebant in dominio inter Gerartvillam et Harefluet areas sdinarum a salina
Radulfi Postd que est ecdesie et abbatis lisque ad vicum Arundel. Harum autem
salinarum medietatem concedunt abbas et conventus Matheo de Gerarvilla, prêter
HENRI IL 237
feodum Roberti filii Mobert quod retinent in dominio , eo pacto quod ipse Matheus
omnes omnino salînas de suo proprio fadet, et si quandoque Aierit necesse denuo
refidet, et medietatem ex omnibus habebit, ita scilicet ut de ipsius parte ecdesie
Fiscannensi dabit omnimodam dedmam. Si quis vero calumpniam fecerit in bis et
de bis erga Matheum vei abbatem, et disrationare potuerit, ad jus ecdesie speda- 5
iiter absque Mathei partidpatîone vel excambio revertetur. Quando vero saiinarii
ponentur ad salinas, ante abbatem Fiscanni vel cellerarium apud Fiscannum, vel
ubicunque abbati placuerit, jurejurando firmabunt se redditus in fidelitate ecclesie
Sancte Trinitatis légitime servaturos, nec aliquid de redditibus ministro Mathei sine
ministro abbatis reddetur, nec e converso. Denique cum partiti Aierint redditus, de lo
parte Matbei protinus et absque dilatione ecclesie Sancte Trinitatis reddetur décima.
Has vero conventiones heredi suo, antequam finiat vitam, jurare faciet, si talis
etatis Aient quod sacramentum et facere et intelligere possit. Hec igitur omnia ante
régis presentiam assensu ipsius confirmata et corroborata sunt. Per has itaque
pactiones, quas hec carta testatur, Matheus homagium fecit abbati in salva fidelitate i5
régis, et hec coram omni capituio se tenere juravit. Juraverunt et cum eo Robertus
de Esmalemaisnil, Willdmus de Brealté, Radulfiis de Chenolvflla, Robertus frater
ipÙQS Mathei, Wilielmus Waste, Gi&rdus de Fontanis, Willelmus de Turfreivilla,
eo utique modo quod, si Matheus prescriptas transgrederetur conventiones, coram
omnibus, in curia et in piadto, testes isti eas, sicut sunt, certa notificatione cognos- ao
cerent et propalarent, si summonerentur ab abbate vd a quolibet cui jusserit ipse,
nec aliquid ad hoc dis&dendum vel pervertendum Matheo vel ejus heredi inferrent
auxilium. Post mortem vero Mathd, suus hères nullam habebit inde saisinam,
donec has conventiones se ad tenendum jurejurando firmaverit; ipso quoque
superstite, heredi suo sic se ad tenendum jurare fadet, et ita in heredum poste- ^5
ritate. Ex quo enim hères Mathd, vel sui heredis hères, et sic in posterum, has
conventiones obtulerit ad jurandum, non negabit d ecdesia quin saisinam habeat.
Matheus vero et supradicti milites firatres ecdesie die quo hec acta sunt devenerunt.
Ex parte ecdesie testes : Robertus prior et conventus, Ricardus de Fiscanno,
Rogerus abbas, Gaufridus de Grem., Gaufridus de Sancto Nicholao, Johannes fdius 3o
Qini.
Acta sunt hec anno ab incamatione Domini M"" C"^ L"^ VIII^^, die Annunciationis
Domini nostri Jhesu Ghristi ^^K
^^) £n mars i iSg, d après le style de Pâques, Henri II était en Normandie; en mars 1 158, il
était en Angleterre.
238 HENRI II.
CXXXI
Ddide, n* 96 A.
Avril 11 59.
Notice du jugement rendu par Henri II pour faire restituer aux religieuses du Ron-
5 cerai les revenus du bourg de Seiches et de Mathefebn, dont Hubert « de Campania »
s'était indûment emparé.
A. Original perdu.
jB. Copie da xii* s., dans le cartulaire du Roncerai d'Angers, Bibliothèque d'Angers, rôle 5,
charte 3.
10 a. Marchegay, Carinlarium JB. Mariœ Carii€Uis Andegavensis (Archives et Anjou, i. II] ), p. 96,
pièce CXXXn.
Notum sit omnibus hominibus, tam presentibus quam fiituris, quod Hubertus
de Campania omnes redditus burgi Gepie et dedmam totius castellarie Matefdionis,
viddicet de vendis, de pedagiis, de fumis, de molendinis, de omni via tam aqae
, 5 quam terre, sanctimonialibus Sancte Marie Garitatb vi abstidit diuque injuste tenuit.
De qua violenta injuria sibi a prefieito Huberto iflata tandem coram Hemioo, rege
Angiie et comité Andegavonim, querimoniam deposuerunt. Qui earum querimo-
niam bénigne susdpiens, utrisque terminum veniendi in curiam posuit, Auditis
itaque utriusque partis rationibus in termino a[b] Henrico rc^ benignissimo impo-
se sito , sdlicet die crastino Pasche, USX!* kalendas maii t^, cum sanctimoniales decimam
p«&«M « .rflie-ioneM b«^ Cp» « .ptapid .ap™,ooùn«™ Hubert., ta «,
damabat, scriptis suis et aliis pluribus rationibus, sua justa esse oomprobando
ostenderent, ipse Hubertus, recognoscens se contra eas prave egisse, simulque
sanctimoniadium juris esse, tam decimam castellarie, ut prediotum est, quam villi-
sS cationem burgi Gepie et quicquid in eo suum esse dicd>at, in curia régis, ut id
quod suum non erat, dimisit et sanctimonialibus quiète et absoiute dereliquit.
Isti videront et audierunt : Robertus de Sableio, Raginaudus Rufus, Briehtius de
Martineio, Goslenus dapifer régis, Hugo de Gleiers, Fuico de CSeiers, Matheus
de Baugeio, Chalo prefectus Andegavis, Gofiridus de Ramo Forti, Go£Bridus de
3o Bdla Noa; isti erant in curia. Ex parte autem Huberti : Philippus de Sauconeio,
^'^ Cette date n*est pas correctement exprimée; le 19 des calendes de mai correspondrait
au jour des ides, i3 avril, qui en efiet tomba, en 1 159, le lundi de Pâques.
HENRI n. 239
Pilans Viomnm, Gaufiridus Roliant; ex parte sancâmonialiuin : Horsandis abba«
tissa, CKtia sacrista, Rustica elemosinaria, Menardos canonicus, Tesso canonicus,
kembeitiis dapifer tune temporis abbatisse, Ghristianus prepositus de Spihat, Gau«
terios de Redone, Radcdfbs, et plures alii.
Hoc factum est tempore quo rex Henricus Nannetas habuit et Toarcium cepit
primo Pasdia post {sic), anno ab incarnaitione Domini M G L IX"".
CXXXII
Ddisle, n* 91.
7 jum 1 iSg. — Le Mans.
Charte de fondation de la maison de Monncds, ordre de Grammont — Acte faux. 10
A, Pas d^originid connu.
B. Cartalaire da prieuré de Mcxmais; Archives de Mâine-et4ioire, fol. i. •**• C. Gartnlaire de
Tordre de Grammont, Archives de Maine-et-Loire, H. non cotét p. 5. -— fi. Gartnlaire
de la Haie-anx-Bonshommes; Bibliothèque d'Angers , ms. 856, fol. a 3 2, fin du xv* s. —
E, Copie, d après le cartulaire de la Haie-aux-Bonshommes; Bibliothèque nationale, coi- i5
lectio ndeDom Housseau, vol. V, n"" i835. — F, Autre copie, Archives nationales, K. 186,
n'74.
a. Deliale, Examen de treize chartes de Tordre de Grammont, p. 27, n* V.
La date du 7 juin iiSq, tanno quinto regni nostri», ne s^aooorde pas avec la souscription da
Froger, évèque de Séee, qui fut ordonné évèque le ao décembre suivant (Introd.,p. 368). Pour ao
la critique de ce document, voir Tlntrodaction, p. 297.
H., rex Ânglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum, et cornes Andega-
vonim, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, vicecomitibus, baronibus ,
justidis, senescallis, prepositis et omnibus fidelibus suis, salutem.
Sdatis quod ego, pro amore Dei et salute ac remedio anime mee et animarum 95
illustris memorie Henrici régis, avi mei, et patris et matris mee et omnium ante-
cessorum et successorum meomm, dedi, concessi et confirmavi Deo et béate Marie
et priori et fratribus Grandimontis ordinis locum de Mosnès et totum nemus, sîcut
exterior clausura et fossata que propriis expensis meis facta sunt claudunt, dividunt
et distinguant, liberum et quietum, perpetuis temporibus padfice possidendum et 3o
habendum, ad fadendum, sine alicujus contradictione, inquietatione, contrarietate
et violentia, quidquid inde de eo et in eo illis facere placuerit, et quidquid de eo
facere voluerint, et quandocunque et quotiescunque facere voluerint, et per totam
240 HENRI IL
aliam forestam omnia necessaria ad edificationem et usas ejiisdem lodi et firatrum
habitantium in eo, quandocanque et quotiesdinque voluerit et eis capere placuerit.
Goncessi insaper, dedi et confirmavi fratribus de Mosnès daos soiidos Ândegaven-
sium singulis diebus apud Saknurom, de reddita nostro singcdis annis in perpe-
5 taum, sine contradictione diqua et disceptacione padfice perdpîendos , et apud
predictom castrum et singula castra et villas nostras, juxta quas domos eorum est
sita et posita, unùm hominem quietum, liberum et immunem ab omni tallagio,
pontagio, thdoneo, pasnagio, foragio, exercitu et omni consuetudine et exactione,
et de omnibus rébus et exactionibus ad me et suocessores meos pertinentibus.
10 Preterea nominatis fratribus dedi, conoessi et oonfirmavi ut omnes homines, quos-
cunque ex dono quorumlibet hominum habent vel habuerint, ab omni pasnagio
quieti sint, liberi et immunes, iUî et omnes aiii homines, quos ex dono meo et
successonim meorum habent in presenti, vd habebunt in posterom, sine contra-
dictione aliqua per totam forestam meam de Mosnès et de Valea ad usas proprios
i5 capiant de nemore mortuo, quotiescunque voluerint et eis necesse Aierit. Hec
omnia, que predictis fratribus ex dono meo et successorum meorum veL ex dono
quorumlibet hominum data sunt vel fiierint et concessa, libère et quiète, plenarie
et pacifice in perpetuum habenda, tenenda et possidenda eis concessi et presenti
carta confirmavi, et in manu et protectione atque custodia mea et successorum
3o meorum posui et suscepi, et sicut res proprias, dominicas et spéciales custodiri
firmiter precepi , et statui defensione perpétua conservari.
Testibus : Frogerio Sagiensi et Stephano Redonensi episcopis , comité Willeimo
de Mandevilla, Ricardo de Humetis constabulario , et Willeimo de Sancto Johanne,
Hugone de Sancta Maura , Geldewino de Dreio ^'^ et Stephano de Marzai.
35 Datum apud Cenomannim, per manus magistri Radulfi cancellarii, septima die
junii {sic), anno quinto regni nostri.
CXXXIII
Delisle, n* 109.
ii56*it6o. — BonneYffle-sar-Toncpies.
3o Confirmation à Osbert,Jib de Roger de Cailli, des biens qu'avait possédés son grand
père Osbert de CailU.
A. Original sodlé; Trésor des Chartes, J. aia, Rouen, I, n* 1.
W Gildewino de Noeio, B
HENRI IL 241
a. L. Deliste, Cartalaire normand, p. 3, n* 9. — - h. Teulet, Layettes da Trésor des Chartes, t. I,
p. i5i, n* 355.
Round, n* ia83.
D'après Robert de Torigni (éd. Ddisie, t. I, p. 339), Raoul «de Toenî (aujourd'hui Tosni), qui
figure ici Gomme témoin , est mort en 1 1 60. 5
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, ardiiepiscopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justidis, ministris et omnibus fidelibus suis Nonnannie, salutem.
Sdatis me reddidisse et concessisse Osberto filio Rogeri de Gailliaco omnia jura
sua et hereditatem suam et omnia tenementa sua que Osbertus de Gailliaco, avus 10
ejus, tenuit tempore régis H. avi mei et die qua idem Osbertus de Gailliaco fuit
vivus et mortuus et Rog[erus] pater suus post eum. Quare volo et firmiter precipio
quod predictus Osbertus filius Rogeri de Gailliaco et heredes ejus teneant iUa bene
et in pace, libère, quiète, intègre et honorifice, in bosco et piano, in pratis et pas-
cuis, in burgo et extra, in aquis et vivariis, in molendinis et in transversis et in 1 5
omnibus aliis rébus, cum omnibus lîbertatibus et consuetudinibus cum quibus
Osbertus avus suus tenuit tempore régis H. avi mei et Rogerus pater suus post eum
et sicut carte eorum testantur.
Testibus : Thoma canceUario , et comité GiiFardo , Hugone de Gumaio , Radulfo
de Toineio, comité de Âugo, Wilielmo camerario de TancarviUa, Nicolao de Ëstu- 30
tevilla.
Apud Bonam ViUam supra Tocham.
CXXXIV
Ddisle, n* 96.
11 56-1 160. — Rouen. 3 5
Remise à Vahbaye de Saint'André-en'Croaffern d'ane redevance annaeUe quelle devait
à la vicomte d'Argentan pour la « graveria » de Montgaroult.
A, Original perdu, scellé sur lacs de soie, ainsi que l'atteste le vidimus de i3ia, ci-dessous
indiqué.
B. Copie de la fin du xin* s. , dans le cartulaîre de Saint-André-en-Gouffem , Archives du Calva-
dos, H non coté, pièce 71. -— C, Vidimus par Pierre Hennoré, bailli d'Alençon, donné à 3o
CHARTES BT DIPLÔMES. — ?II. 3l
nraasui nânomàMM»
242 HENRI IL
Falaise y en i3ia, le vendredi après Pâques; ce vidimus, en parchemm, était autrefois scellé
sur douMe queue, d*nn sceau qui a dbparu; il est conservé aux Archives du Calvados,
H 6519; le bailli atteste avoir vu les lettres de c Henri, par la grâce de Dieu, jadis roy d'En-
gfeterre, duc de Normandie et de Aquitaine et conte d'Anjou, sedlées en laz de soiei. Je dois
5 Tindication de ce vidimus à M» René Sauvage.
Round, n* 59 a«
Cette pièce porte la souscription de Herbert, évéque d*Avranches, mort en 1 160.
H., rex An^orum, et dux Nonnaimorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
voruinH archiepiscopo Rothomagensi et omnibus episcopis, abbatibus, comitibus,
10 baronibus, justiciis^^ vicecomitibus, ministris et fiddibus suis tocius Nonnannie,
et nominatim vicecomitibus et ministris suis de Ai^entomo, salutem.
Sciatis me concessisse et in perpetuam demosinam confirmasse Deo et monachis
Sancti Andrée de Guffer '*' juxta Faiesiam XLVI. solides et VI. denarios Romesino*
rum. «pios annuatim solebant reddere vic[ecomiti] de Ai«entomo de graveria de
i5 Monte Garulfi, de sua propria terra quam ibi habent, sicut domina mea impera-
trix ^'^ illos eis in elemosinam dédit et per cartam suam confirmavit. Et volo quod
in perpetuum^*) inde sint liberi et quieti, ita quod neque ab eis exigantur, neque
ab aliquo inde ulterius ^^^ inquietentur. Preterea concedo eis quicquid Willdmus ,
comes de Pontiaco^^ et Johannes, filius ipsius, et ceteri barones et fidèles mei
20 Normannie eis rationabiliter dederunt, sicut donatorum carte testantur. Et precipio
quod totum corredium et omnes res eorum quas homines sui poterunt affidare suas
esse proprias, et nominatim res que pertinent ad victum et vestitum eorum, sint
quiète de theloneo et passagio et omnibus consuetudinibus. Et prohibeo ne quis eos
injuste disturbet , super X. libris forifacture , quia ipsi et omnes res sue sunt in mea
95 propria manu et custodia sicut mea propria elemosina.
Testibus : domina impératrice ^^\ et Philippo Baiocensi et Amulfo Lexoviensi ^*^
et R. Ebroicensi et H. Abrincensi episcopis, et Willelmo Gum[inJ, et Vdler[anno]
comité de Mel[lentoJ et Man[assero] Biset dapifero ^^, et Willelmo de Helione.
Apud Rothomagum.
•
(*) Angl., • • . Normannie et Aquitanie, . . . Andegavie B, C.'~^ ^) justidariis C. — (*) Guffer
C; Goffer B. — (^) antea mea imperatrix B. — (*) imperpetuum C. — (H ulterius inde B. —
W sic B, C. — W imperatrix B. — P) et Am. Lex., omis dans B. — (i) et Valler, comité de Mel.,
et Man. Biset dapifero, omis dans B.
HENRI IL 243
CXXXV
Ddisle, n* 97.
11 56- 1160. — Rouen.
Donation à Vimpércttrice de la chapellenie de Vahgnes et du domaine de Neuville,
membre da domaine de Sainte-Mè-Ég ise , pour servir de dotation à l'abbaye de Notre- 5
Dame da Vœa, près Cherbourg.
A. Origindi perdu.
B. Vidimus de 1898; Archives de la Manche, H. 1966. — C Copies modernes : Bibliothèque
nationale, ms. latin 10068, fol. A9 et 5a.
a. Pétri Blesensis opéra, éd. de 1667, p. 77a. -— Monasticon Anglicanum, t. VI, vol. 11, p. ma. 10
Round, n* 935.
Voir rintroduction, p. 17, note. La pièce est souscrite par Herbert, évêque d'Avranches, mort
en 1160.
H. , Dei gratia rex Angiorum , dux Normannorum et Âquitanorum , [et] cornes An-
degavorum , archiepiscopo , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus , vicecomitibus 1 5
et ommbus ministris et fidelibus suis Francis et Anglis totius Normannie, salutem.
Sciatis me domine matri mee Mathildi imperatrici concessisse capeUariam de Val-
loniis cum omnibus appendidis suis, ita bene, intègre et plenarie sicut unquam
meUus fuit tempore Henrici avi mei régis. Prêter hoc etiam (juoddam membrum
manerii de Sancte Marie Ecclesia, scilicet Novam Villetam, ad dandum in perpetuam 30
elemosinam abbatie Sancte Marie de Voto , que est juxta Gesaris Burgum ab ipsa
domina mea fundata. Similiter et locum me concessisse sciatis, scilicet insukm Ulmi
in qua ipsam abbatiam sitam esse constat, pro animabus Henrici régis avi mei et
domini patris mei Gaufiridi ducis Normannie et Andegavorum comitis omniumque
antecessorum nostrorum, pro salute nostra et statu regni nostri. Volo itaque et pre- 35
cipio ut prefata abbatia ita honorifice et quiète et libère cum omnibus consuetudini-
bus et libertatibus suis suprascripta teneat , sicut ulla abbatia totius Normannie meiius
et quietius et liberius tenet.
Testibus : Herberto Abrîncensi episcopo, Thoma canceliario régis, Mannasserio
Biseth dapifero régis, Rogerio de Galleio. 3o
Apud Rothomagum.
3i.
244 HENRI II.
CXXXVI
Ddisie, n* 98 A.
1160.
Accord conclu par les soins du roi Henri entre deux chapelains de tégUse Notre-Dame
^ de la Charité d^ Angers [le Roncerai) et tahhesse et le sacristain de cette église.
A. Original perda.
B. Copie da xii* s., dans le cartulaîre du Roncerai d*Angers; Bibliothèque d'Angers, rôle 5,
charte 56.
eu Marchegay, CarUdarium Beatm Marim Caritatis Andegavensis (Archives d Anjou, t. III}, p. 26,
10 pièce XXXI.
La pièce est datée de 1 160. Cette date concorde avec les souscriptions de Laurent, évéque de
Poitiers du a6 mars 1 169 an a8 mars 1 161, et de Jean, évéque élu de Périguenx, qui liit élu en
1 1 60 et mourut le 3 mai 1 169.
Universis sancte Dei eoclesie filiis pateat controversiam fuisse inter sanctimoniales
i5 Béate Marie Andegavensis et sacristam ejusdem ecdesie, qui unum sunt, et duos
capeUanos predicte ecclesie, Enchenoldum scilicet et Zachariam, super missa pro
defunctis celebrata, id est Requiem etemam, et oblatione que in die Pasche ad corpus
Domini offertur, que predicti duo capellani sua esse dicebant, sanctimoniales vero
et sacrista bec ad jus suum perlinere ajQirmabant, super quibus pluribus in locis
20 muitotiens altercatum est nec diffînitum. Tandem vero, cum ad noticiam Henrici
régis Anglie et duds Normannorum et Aquitanorum, comitis vero Andegavorum
et Nannetensium, bec altercatio pervenisset, quia ecclesia Béate Marie Andegavensis
de jure suo erat et elemosina, utramque partem ante suam presentiam apud Caîno-
num castrum, domno Joscio Turonensi, Matbeo Andegavensi, Laurentio Pictavensi,
35 Jobanne Petragoricensi episcopo presentibus et Gosleno dapifero et muitis baronibus,
jussit presentari. Quibus coram suis et rationibus bine et inde auditis, habito cum
Turonensi arcbiepiscopo et prenominatis episcopis et baronibus et Grosleno dapifero
consilio, banc inter moniales et sacristam et duos capellanos Elngenoldum etZacba-
riam statuit concordiam, ut sepenominati duo capellani Engenoldus et Zacharias
3o oblationem, ad Requiem etemam propriis duobus capeUanis oblatam, vita comité
baberent, omnes vero cetere oblationes ad jus ecclesie Sancte Marie et sanctimonia-
HENRI IL 245
lium redigerentur. Qaod cum utrimque ooncessum fuisset, statuit idem rex Henricus
et jussit in pérpetuum teneri quod cam duo capdlani Engenoldus et Zadiarias , qui
tanc superstites erant, et quatuor canonid, Mainardus, GuiUermus» Radulfus et
Guido, viam universe camis intrarent, abl>atissa Sancte Marie et sanctimoniales
licenciam haberent ordinandi ecdesiun suam et servitores mittendi in ea quot 5
vdlent et ad quantum redditum eidem abbatisse et sanctimoniaiibus placeret, ad
honorem tamen ecdesie et utilitatem. His ita [factis], très canonici, Mainardus,
Guiilermus et Radulfus, qui présentes aderant, et duo capdlani Engenoldus et
Zacharias fidelitatem ecdesie Béate Marie et sanctimonialium, jussu ejusdem régis
Henrid, super saerosanctum evangelium juraverunt ante corpus et sdtare Beati lo
Maximi, sidvo in omnibus jure ecdesie Béate Marie et sanctimonialium. Precepit
etiam rex Henricus ut quartus canonicus qui aberat, Guido sdlicet, banc eandem
fidelitatem juraret.
Actum est hoc anno ab incarnatione Domini MGLX% régnante Henrico rege in
An^a, duce Normannorum et Âquitanorum, comité vero Andegavensium et Nan- i5
netensium, qui banc cartam attestatione sigilli sui precepit muniri, et quorum
nomina subscribuntur adbiberi : Joscius Turonensis arcbiepiscopus, Matheus Ande-
gavensis episcopus, Laurentius Pictavensis episcopus, Jobannes Petragoricensis
electus, Tuonus Turonensis arcbidiaconus, Stephanus Andegavensis archidiaconus ,
Godenufl dapifer, Simon de Gastellione et magister Meschinus, et idii plures. ao
CXXXVII
Delisle, n* 9g.
1160. — Lions.
Vidimus et confirmation d'une charte de Guillaume, duc de Normandie, datée de Bonne -^
ville, en 1063, pour t abbaye de Saint-Malien de Tours. 25
A, Original perdu.
fi. Copie d'un vidimus de lagS; Bibliothèque nationale, ms. latin 5443, p. 49.—* C. Autre
copie de ce même vidimus; Bibliothèque nationale, ms. latin 12677, fol. 198. — D, G)ple
d'im vidimus confirmatif émané de Philippe VI en janvier i33i; BiUiothèque nationale,
ms. latin 10081, p. laS. 3o
La Roque, Histoire de la maison de Harconrt, t. III, p. a6 et i3oi.
Acte rédigé en dehors de la chancellerie. Voir Tlntroduction, p. 17* note.
246 HENRI IL
In nomine sancte et individue Trinitatis.
Henricus, Deî gratia rex Ângiorum, et diix Normahnonim et Aquitanorum, et
comes Ândegavorum , concédo et in peipetuam demosinam oonfirmo et auctoritaté
mei sigilli commumo quecumque in Normannia possident monachi Sancti Juiiani
5 Turonensis ex dono et assensu Wilielmi ducis et comitis Normannorum et jpostea
régis Ângiorum aiiorumque plurium, sicut propriis eorum verbis ex veteribos mona-
chorum cartulis in presenti carta translatum et subscriptum est.
Dum unusquisque in hac vita subsistit, totis nisibus dd>et celestia requirere, et de
caducis et perituris rébus etema atque mansura mercari. Quod ego Willebnus dux
10 et comes Nortmannorum sollicite pertractans, notum volo fieri sancte Dei fidelibus
et filiis catholice ecclesie quod ego , prc» redemptione anime mee atque meorum
progenitoruni et Normannie principum , pro salute quoque mee nxoris atque meo-
rum fdiorum, dono Sancto Juliano Turonensi et monachis ejus perpetualiter ad
possidendum Runoevillam cum terra ad eam pertinente omni, et cum omnibus
i5 ipsius cultoribus ipsius terre, et cum omnibus consuetudinibus que in ea sunt
omnibusque utilitatibus et adjacentiis ejus, et insuper omnibus rébus, ubicomque
fuerint, sive prope seu longe; trado autem predicto Sancto Juliano ipsum alo-
dum perpetualiter ad possidendum, ex concessione Adam dé Sancto Bricdo, vas-
salli mei, qui eam prîus tenuit. Hic autem Adam cum a me exheredita[tus] fuisset,
90 et inter eundum^ac redeundum per civitatem Turonim ab abbate Roberto et
monachis prescripti martiris Juiiani honorifice multodens susciperetur ac honeste
procuraretur et XU. librarum equo donaretur, Dei tandem inspiratione in capi-
tulum ipsorum venit ibique prenominato sancto ejusque monachis predictam sui
juris villulam, scilicet Runcevillam prope Bavent sitam, in manum predicti
s 5 Roberti abbatis dédit et super altare ipsius sancti propria manu firmavit, ita
tamen si ullo modo impetrare a me eam possent monachi. Deinde venit abbas
Robertus in Normanniam, supradictam villulam a me impetrare cupiens. Igitur
ego supradictam terram , sicut ipsa die in manu mea eam tenebam , Sancto Juliano
ejusdemque monachis, ipso Adam, jam mecum padficato, présente, volente, conce*
3o dente et orante, dedi, ita scilicet ut ab ipsa die et deinceps per omne tempus
monachi ejusdem sancti quiète et libère eam possideant, habentes licentiam in eam
terram plantandi et edificandi prout mdius potuerinU Dono etiam eidem sancto et
monachis ejus pascua ad eorum pecora in piano et bosco quiète et sicut ego teneo.
Addo quoque eis ligna, quotiens monachus sive abbas afiierit» ad calefadendum,
35 talique conventione hoc de meo in eorum donationem transfiindo , quatinus et in
vita et post meum obitum in sacris orationibus mei memores semper sint. Sunt
preterea in eadem terra très aripennes prati optimi; in marisco ssdùias duas et
HENRI IL 247
dimidiam habet ibi Sanctus Julianus , - reddentes ei XV. ambras salis, et de II. asinis
de teioneo unum denarium de biis qui sai emerint de ipsis ssdinis; et si monachus
vel homo sancti sai emere voiuerint , midto levius accipiat quam quiiibet extraneus.
Habet item sanctus unam aream ad Divam minorem. Equités hujus terre qui ser-
vierunt Adam serviant Sancto Jidiano. Dbtat bec terra a mari IHI. miliibus, ubi $
Diva flumen in oceanum influit. Vicaria terra Sancto Juiiano est. Testes hujus rei
Odo Baiocensis episcopus, Wiildmus filius Qsberti, Rogerius de Belmonte, WiUel-
mus Grispinus, GiMebertus firater ejus, Gaufiridus Gatus, Robertus Bertranus, Hugo
de Monte Forti, Robertus Moritonii comes, Rogerius de Monte Gummerii, Hugo
botillarius, llnfredus prepositus de Badvento, Gosmarus serriens oomitis, Robertus lo
Yitelius, Wiliebnus de Monte Wanilfi, Rogerius de Vedd^oles; hix très erant
homines Adam. Acta sunt bec anne MLXIII ab incamatione Domini , apud Bonam
Viliam, régnante Philippe rege anno III.
Preterea concedo Qt confirmo eisdem monachis quiète et libère in perpetuum
possidendum quicquid apud Asnerias in terris et decimis aliisque rébus in démo- i5
sinam possident, et quecunque in terris similiter ac decimis apud Mevaniam tenent
ex dono Huberti de Ria et Willelmi de Britolio ^'\ similiter et ea que possident in
demosinam apud Fresneium ; in hune modum eciam concedo atque confirmo sepe-
dictis monachis in pace et quiète possidenda quecunque in demosinam tenent apud
Beiloium et Belvaig et Jacel et Hablovillam. Hec omnia, ut supradicta sunt, per- lo
petua pace tenenda Mpedictis monachis in demosinam concedo.
Acta sunt hec anno MGLX ab incamatione Domini, apud Leuns.
Testes hujus rd : I%ilipus episcopus Baiocensis, Hiomas cancdlarius régis,
Willdmus Filius Hamonis, Manasses Biset dapifer, présente Garino abbate. Gui-
done bajulo, Acardo Runceville priore; de famulis, Teobaudo Girardi, Rabaste, ^5
Gosleno.
CXXXVIII
Ddisle, n* loo.
1 160. — Roueiu
Charte de Hugues, archevêque de Baaen, touchant l'accord conch, en présence de
Henri II, entre l'église d'Avranches, l'abbaye du MontSaint-Michel et le cwré de Boucei, 3o
au sujet des églises de Pontorson.
■
A, Original, Archives de la Manche; H, fonds du Moni-Saint^Michel (non répertorié).
<*) Britonio B; Brittonio C.
248 HENRI IL
B. G>pie du XII* s., dans le cartolaire dn liont-Saint-Mîcihd, fol. 1 18 v*. -*- C G>pies, Biblio-
thèque nationale, ms. latin 543o A, p. 7g, et (D) ms. latin 1007a, fol. 45.
a. Ddide, Robert de Torigni^ t. II, p. a66.
Round, n* 743.
5 VoirTIntroduction, p. 43.
Universis matris ecdesie filiis, Hugo, Dei gratia Rothomagensb apchi^iscopos ,
salutem, gratiam et benedictionem.
Noverint cuncti présentes apices vel lectori vel audituri controversiam inter
Âbrincensem ecdesiam et monasterium Sancti Michaeiis de Monte siq>er ecdesiis
10 Pontis Ursonis exortam in presentia regii» Anglorum se<mndi Henrici nostraque et
episcoporum Philippi Baiocensis, Rotrodi Ëbroicensis, Herberti Âbrincensis,
Hugonis Dunelmensis , Thème cancdlarii, Ricardi oonestabidi, alionunque plori-
morum proceram, Rothomagi, hoc modo esse sopitam, quod donum primi et
secundi Henrici regum Anglorum de predictis ecdesiis predîcto monasterio factum
i5 de cetero ratum haberetur et inconcussum, atque presbitero de Bocé, Alano, in
cujus parrochia predictum castram, ut ferebat, edificatum erat, pro tota querela
sua decidenda et compescenda, optio daretur, vel tune viginti libras Andegavensium
finaliter accipiendi, vel tune etiam decem et annuatim dum adviveret decem soiidos
predicte monete habendi.
30 Testes autem supradicte transactionis sive concordie sunt donunus noster Hen-
ricus rex Anglorum, Philippus Baiocensis. Rotrodus Ebroicensis, Herbertus Abrin-
censis, Hugo Dunelmensis episcopi, Thomas cancellarius régis, Ricardus de
Hugmeth, Guilldmus Filius Haimonis, et alii multi qui huic negotio interfiiemnt.
Quod sigilli nostri munimine confirmamus, ne aliqua occasione vel fraude iterum
35 in controversiam veniant que finem legitimum sunt sortita. Actum Rothomagi, anno
ab incamatione Domini M"" G"* LX**.
CXXXIX
Ddisle, n"" 100 A.
1166. — Rouen.
3o Lettre de Henri 11 an pape Alexandre 111, par laquelle il V assure de son dévouement,
à l'occasion de son élection au Saint-Siège.
a. Recueil des Historiens des Gaules et de la France, t. XV, p. 76a, d'après Tengnagel, Vetera mo-
numenta, p. 4 il*
HENRI II. 240
H. Ddide a conservé à cette lettre la date de 1 160, acceptée par Dotn Brial. Alexandre m, élu
le 7 septembre 1 169 « a été consacré et couronné le ao septembre; on a pensé que le roi d'Angle-
terre n'a pas pu adresser ses félicitations au nouveau pape avant le commencement de 1 1 60. Il faut
remarquer cependant qu^il était en Normandie à la fin de 1 iSg (Eyton, p. ^9) , et que la lettre est
datée de Rouen. « 5
Garissimo domino et patri suo Alexandro, Dei gratia summo pontifici, Henricus
rex Angiie, et dnx Normannie et Aquitanie, et cornes Andegavensis, salutem et
debitam in Ghristo subjectionem.
Novit satis vestra discretio q[uam fidèles sancte Romane ecdesie antecessores
nostri semper exstiterint, qaod in simfli casa nonnmiqaam probaverunt, cum in 10
sancta ecdesia, peceatis exigentibus, exorto schismate, catholicam sunt secuti uni-
tatem. Hanc ei^o patrum meorom approbans et sequens devotionem, quia vestram
eiectionem veritate credo subnixam, vos in patrem et dominum, vos in summum
pontificem et catholicum , cum universis tam dero quam populo mee potestati a Deo
commissis, in vestris legatis recepi solemnitate* débita et veneratione. Vos igitur i5
clementissime rogo, et cum omni humilitate obsecro, ut me in proprium et spiri*
talem filium recipiatis, me, si vobis piacet, exaudiatis, latorem presentium fra-
trem R., in cujus ore mea negotia posui pienius vobis exprimenda, bénigne susci-
piatis, et bis que ex parte mea vobis dixerit assensum et effectum exhibeatis. Ego ad
vestram voiuntatem sum paratus, et me et mea vobis expono, arbitrio vestro penitus 10
exponenda.
Teste cancellario, apud Rotomagum.
GXL
Delisle, n* 98.
1160, 6 avril. — Ghinon. 95
Confirmation cT an accord concla entre les abhés de Montierneaf et de Bourgaeil, au
sujet de l'église de Migné.
A. Original perdu, décrit dans B.
B, Vidimus de i3o5; Archives de la Vienne; série H, abbaye de Montierneuf, liasse i3; copie
communiquée par M. A. Richard. (Voir Tlntroduction, p. 287.) 3o
a
Universis présentes fitteras inspecturis, Michaei Amici, canonicus Béate Marie
Majoris et Béate Radegundis ecdesiarum Pictavis, custos sigilli régis apud Pictavim
CHARTES ET DIPLÔMES. — VU. 39
250 HENRI IL
constitati, saiutem in Domino. Noveritis nos vidisse ac diligenter inspexisse quasdam
litteras sigillo magno bone memorie Henrici, quondam régis Ânglorum, ducis Nor-
mannorum et Âquitanorum, comitisque Andegavorum, in filo sirico sigiliatas, non
abolitas, ut prima fade apparebat, sub hac forma.
5 Litterarum notida, fida memorie famulatrix et geste rd simulacrum ad exciu-
dendas quorumlibet calumpnias ad veritatis prevalet testimonium. Qaodrca ego
Henricus, Dei grada rex Angiormn, et dox Normannoram et Âquitanomm, et
comes Andegavorum, universitati fidelium per scripti et sigilli nostri presenciam
signifiico inter Âymericum Burguliensb et Heliam Novi Monasterii abbates et sua-
.0 rum ecdesiaram conventos super ecdeàa Magniaci et eju» pertinentiis habitam dia
controversiam ad pacem et concordiam nostra auctoritate perductam hoc modo.
Predietorum siquidem abbatum eo quod nobis digne dispiiceret iitigium, ne utraque
ecdesia, de nostrîs et antecessorum nostrorum dotata et iocupietata lai^donibus,
ulterius super hoc detrimentum pateretur, utrumque nostram vocavimus ad pre-
i5 senciam, et sapientibus Tins Joscio Turonensi archiepiscopo , Laurendo Pictavensi,
GuiHehno Cenomanensi, Matheo Andegavensi episoopis, Johanne Petragorensi
derico et multis aliis personis religiosis nobiscum adsistentibus, benignissime eos
commonuimus ut inter se formarent pacem, que, Deo annuente, nostra commoni-
done nostraque auctoritate, sic inter eos formata est : quod in Magniad ecdesia et
9o ejus pertinenciis Burguliensis abbas ad jus sui monasterii, parte alia hoc negante,
pertinere asserebat, abbati et ecdesie Novi Monasterii perpétue possidendum quiète
dimisit, pro qua dimissione octo libras Ândegavensis monete sub annua pensione
in pedagio Sancti Nicolai Pictavensis abbas Monasterii Novi et ejus conventus Bur-
guliensi monasterio perpetuo sibi quiète habendas ascripsit, ita ut ad voluntatem
95 Burguliensis abbatis vel cui precipiet, et ad voluntatem prions Sancti Nicolai, qui
illud pedagium recipiat consignatum, quolibet anno sub annua pensione, sive iUud
sub ministerio, securitatem prestabit abbati Burguliensi vel priori Sancti Porcarii
quod de primo redditu pedagii annuatim reddat monasterio Burguliensi predicte
monete libras octo, de reliquo similiter securitatem prestabit priori Sancti Nicolai
3o sibi reddendo. Si vero predicti pedagii redditus ad predictam forte non suffecerit
pensionem, vel si omnino quoquo modo diffecerit [sic), abbas et conventus Novi
Monasterii Burgidiensi monasterio in locis et redditibus competentibus et certis
assignabunt quod deerit ad predicte pensionis perfectionem. Hanc composicionem,
factam per manum nostram, nostro sigillo et predietorum episcoporum testimonio
35 communiri fecimus, et Deo auctore firmam teneri faciemus.
Testes sunt : Joscius Turonensis archiepiscopus, Laurendus Pictavensis, Guillel-
mus Genomannensis , Matheus Ândegavensis episcopi , Johannes Petragoricensis de-
HENRI IL 251
ricus, Faioo de Oratorio, Robertus de Nobiliaco, Gamerius Sancti Juliani abbates,
magister Emaldus, Petrus arcbidiaconus Pictavensis, Guillelmus cantor, magister
Meschinus, Fidco prepositus, Hugo thesaurarius, Ghoivinus^*' arch., Raginaldus
capeilanus Turonensis, Gauffiridus decanus, Gaufiridus thesaurarius, Gauffiridus
archipresbyter Ândegavis» Petrus prior Saneti Nicolai, Hugo prior Novi Monasterii, 5
Michael prior Paie, Johannes prepositus, Petrus granetarius, Reginaldus saoîsta,
Petrus elemosinarius, Âimo prior Ansberie, Willeimus prior Lolaii; isti fuerunt
monachi Novi Monasterii. Ex parte autem Burguliensis ecdesie. Hemericus sub-
prior, Petrus sacrista, Guamerius demosinarius, magister Petrus (^iverius prior
Miribdli, Benediotus monachus, Stqihanus, Philippus, Fulco, Bonus Infans; hoc lo
firmiter coneesserunt capitula utriusque monasterii. Actum est hoc Gainoni, anno
ab incamacione Domini iJt O* LX^ epacta XI, concurrente V, indictione octava,
octavo idus aprilis, sexto anno regni nostri.
In cujus visionis et inspectionis testimonium sigUlum predictum regium huic
presenti vidisse seu transoripto duximus apponendum. Actum et datum die kme i5
post festum Beati Martini yemale, anno Domini M"* CGC"* quinto. •— Goilatio facta
est per Johannem de Seys.
CXLI
Delisle, n* loo B.
Mai ii6o* 30
Traité conclu avec Loais VU , roi de France.
a, Lyttelton, Hîstory of ihe life ofking Henry ike second, 1767, t. IV, p* ao3. -~ &. Recueil
des Historiens des Gaules et de la France, t. XVI, p. ai (ex. ms. oodioe BiMîothec» Haiieien-
sis 3i5, foL a v*).
Eyton, p. 5o, d'après Lyttdton. iS
Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod hoc modo facta [est] pax
inter Ludowicum regem FVancie et regem Ang^e Henricum.
Rex Ludowicus reddidit régi Anglie omnia jura et tenementa Henrici régis avi
sui, que tenebat die qua fuit vivus et mortuus, plene et intègre, excepto Wiicassino;
et de Wiicassino remansit régi Anglie feodum archiepiscopi Rotomagensis, et feo- So
W h barré,
32
252 HENRI IL
dum comitis Legecestrie (*) de feodo Britolii, et feodum comitis Ebroicensis; et totum
remanens Wilcassini [remanetj régi Francorum» hoc modo quod ipse illud rema-
nens dédit et concessit [in] maritagium cum filia sua filio régis Âng^e, habendum
et eum inde seisiendum ab Âssumptione Béate Marie proidina post pacem factam in
5 très annos. Et si infra hune terminum filia régis Francie filio régis Anglie despon-
sata filent assensu et consensu sancte ecdesie, tum erit rex Âng^ seisitus de toto
Wiicassino et de castellis Wilcassini ad opus fiiii sui. Et si filia régis Francie infira
hune tenninum obierit» castdla et Wilcassinum redibunt ad manum régis Francie;
exceptis tribus feodis que semper remanebunt régi Ân^e soluta et quieta , et ista
10 conventione, quod castella remanebunt in custodia militum Templi usque ad pre
dictum terminum, et habebunt redditus ad castelia custodienda, quos rex Francie
in dominio habebat; et intérim rex Francie habebit inde justitiam et homagia et
servitium. Gocelinus Crispinus et Goellius de Baudemonte reversi sunt in homagia
régis Francie de eo quod habent in Wiicassino et debent habere de ipso. Et si rex
i5 Francie habuerit querelam versus eos, <{ue sit ad justitiam corporis vd membro-
nim, sive exheredationem , sive magnum gravamen pecunie, per consilium régis
Âng^e deducetur. Per istam conventionem castellum Stripennei prostemetur infira
festum Sancti Johannis. Comes Ebroicends Simon reversus est in homagium régis
Francis et servitium quiète in hominibus et castellis suis, et castella sua ei quieta
90 remanebunt, sicut ceteri barones Francie castella sua quieta habent. Et rex solvit
et quietos damavit homines ejusdem comitis omnes a juramento quod ei fecerunt , et
ipsum comitem similiter absolvit de eo quod ad regem Francie pertinet. Et idem
comes Ebroicensis habebit omnia jura sua de foresta Aquiline, sicut jurata fiierunt
per servientes régis Francie et ipsius comitis. Sed si inter eos orta fiierit quereia
35 pro juramento hominum et régis et comitis, [per eos] qui hoc juraverunt, ex
précepte régis et sine mala voluntate jus recognitum erit. Et de domo Sancti Léo-
degarii, si comes eum requisierit de custodia ejusdem domus, rex ei rectum tenebit.
Preterea rex Francie reddidit régi Anglie omnia jura et tenementa comitis Picta*
vensis, excepta Toiosa, hoc modo quod rex Anglie concessit de Tolosa trewias
3o usque a die primo Pentecostes post pacem in unum annum , pro amore régis Fran-
cie, comiti Sancti Egidii» salvo honore suo, sine maio ingenio, sine sua et suorum
heredmn exheredatione. Et quidquid rex Anglie habebat de honore Tolose et
Gadurco et Cadurcino, ea die qua pax facta fiiit, eidem régi Anglie remanebit* Et si
comes Sancti Egidii infi*a hune terminum régi Anglie vel suis hominibus de predicto
35 honore Tolose vel Cadurci forisfecerit , et ad marchià^^ in termino conyenienti non
W Legicanim b. — W sic h.
HENRI IL 253
emendaverit, rex Francie inde ulterins se non intromittet. Et si cornes Bai^lini et
Trencavei» et ceteri homines régis Ânglie iilius patrie, noiuerint in trewiis istis esse,
et guerrain fecerint comiti Sancti Egidii , rex Ang^e non juvabit eos infra hune ter-
minum contra istam conventionem. ^çoncedo et confirmo, iis testibus : Petro
Parisiacensi, Hugone Suessionensi , RotrJ*^ Ebroicensi, Emulfo Lexoviensi ^), Phi- 5
lippo Baiocensi, Frogerio Sagiensi, Hugone Dundmensi episcopis, Thoma cancdi-
lario, comité Flandrensi Theoderico, comité Henrico^^^ comité Suessionensi, comité
Bellimontis, comité Melienti Waleranno ^^^^ Willehno Pavet magistro Tempii, et
firatribus Ottone de Sancto Âudomaro ^^^ Gilberto de Laceio (*\ Ricardo de Hasting[is] ,
Petro Episcopo, Roberto de Piro, Willelmo fratre régis ('), Ricardo de Humet[is]^'\ lo
Jordano Taxo.
CXLII
ii56-ii6i. — Saint'Jea]i-d*Aiigdi.
Reconnaissance d'un droit de passage à Robert, évéqne de Lincoln.
A, Origîndi perdu. i5
B. hispeximns de i3ag, au Public Record Office, Charter Rolls, 3* année d'Edouard III, mem-
brane ia. — C Copie ancienne dans le cartulaîre de Lincoln (Registnim Antîquiaaimum),
pièce i4o, signalée en igi3 par le Aév. Saiter.
a. Calendar ofthe Charter BoUs, t. IV; Edward lil, i3a7-i34i; page iio, pièce 1 5, d'après B.
Souscription du chancelier Thomas prouvant que la pièce est au plus tard de i i6i. Voir la note ao
chronologique du n* CXLIII. L'édition des Charter RoUs donne pour la date de lieu la forme Aage-
riacam, et en note la conjecture Angeriacum, qui parait bonne.
H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândega-
Yorum, justitie et vicecomiti et ministris suis de Lincoiscyra, salutem.
Precipio quod Robertus episcopus Lincoiniensis teneat bene et in pace et quiète iS
et juste passagium suum de Newentona, sicut ahtecessores sui melius tenuerunl
tempore régis Henrici avi mei , et sicut recognitum est in comitatu.
Teste Thoma canceiiario.
Âpud Angeriacum ^\
(•) Roberlo h, — 0>) Emaldo Legioasi h. — (*) Hdleniino Wilerianno 6. — (<>) Lodonûr. a. —
^*) Giliberto de Lad h. — (^) régis Anglie h. — (s) Richardo de Hume i. — ^) Angeriacum a.
^') Soi. , comité Trecensi.
25& HENRI II.
GXLIII
Ddide, n* loi.
ii56-ii6i. — ArgenUa.
Exemption du droit de tonUea accordée à tabhaye de Fontenai.
5 A, Original perdu.
0» A. du Monstier, Neustria pia, p. 8o.
Eyton, p. M«
Cette charte, et un certain nombre des pièces qni ia suivent, souscrites ponr la pfaipart par le
chancelier Thomas Becket, ont été datées par M. Ddisie des années i i56-i 161. On sait que Hio-
10 nus a cessé d*ètre chancdier lorsqu'il a été âevé, le a3 mai 1 16a, au si^ métropolitain de Can-
torbéry. Cest à la suite de la mort de Thiband, archevêque de ûmtorbéry, décédé ie 18 avril
1161, que Henri II conçut la pensée d'assurer à son dianceiier la succession de l'aidievèque
défunt; à cet effet, il renvoya Thomas en Angleterre, vraisemUaUement après la fête de No€l,
a5 décembre 1161. Les pièces en question, ayant toutes été données en France, ne peuvent pas
i5 être postérieures à 1161.
H., rex Anglonun» et dux Normannomm et Aquitanomm, et ccxoies And^-
Yonim, justiciis, vicecomitibus et ministris suis totius terre siie, adntem.
Concède qaod omnes res abbatû et monachoruin de FonteDeio «int qukte de
passagio, teloneo et pontagio et omni consnetudine per onmia doniinica mea,
9o quas homines 8ui potenint a£Bdare saas ease jH^oprias. Et prohibeo quod nidios eis
inde injuriam vel contumdiam faciat vd injuste eos diatorbet super X. libras^*^ fori>
facture.
Testibus : cancdlario , Manasserio Biset ^^ dapifero , Unfiredo ^'^ de Bohun.
Apud Argentomum^''^
>5 CXLIV
Ddisie, n* 101 B.
ii56-ii6i. — Argentan.
Lettre de Henri II à Thiband, archevêque de Cantorhéry^ à Gautier, évêqu/e de
Rochester, à ses barons, vicomtes et féaux du comté de Kent, pour l'église de la Trinité
3o de Cantorbéry.
A. Original scellé sur simple queue; Archives de T^^ise de Cantorbéry, 71. — PHOTOOBàPHiB du
Rév. Salter, n* 36.
W libris a. — W Juniobilet a. — W Vuinifredo a, — (•*) Argentonium.
HENRI IL 255
saoscrite par le chancdîer Thomas Becket, qui a résigné ses fonctions pour devenir arche*
vèqne de Gintorbéry^ le a 3 mai i i6a , et qui n a plus résidé en France, avec le titre de chancelier,
après les derniers jours de 1161.
H., rex Ânglomm, et dux Normannonim et Aquitanonim , et cornes Andega-
vonim, T[heobaldo] archiepiscopo Gant[uariensi] et W. episcopo Roffe[nsi], et baro- 5
nibus et vicecomitibus et omnibus fiddibus suis de Kent, salutem.
Precipio quod prier et monachi ecdesie Sancte Trinitatis Gant[uariensis] habeant
et teneant terram suam de Broc cum pertinentiis suis, ita honorifîce et libère et
quiète in dominio suo, sicut alias terras suas teoent, et sicut rex H. avus meus illis
concessit et carta sua confirmavit. *o
Testibus : T. canc^ario, et M. Biset dapifero, et Ricardo de Ganvilla.
Âpud Ârgent[omum].
CXLV
Delisle, n* 10a.
ii56-ii6i. — Argentan. i5
Charte de protection poar l'abbaye de La Roê, aa diocèse d'Angers.
A. Original perdu.
B, Copie dans le cartulaire de la Roë, xii* s.; Archives de la Mayenne, H i5& (provisoire),
fol. i5, charte ai.
a. Planté, Cartalaire de fahhaye royale des chanoines de Saint-Augustin de Notre-Dame-de-La-Boi » 90
Mamers, 1888, in-8*. — (. Musée des Archives départementales, texte imprimé, p. 98;
Atlas, pi. XXIX. — c. Edition photographique publiée, en 1904, par Tabbé Angot; Biblio-
thèque nationde, département des manuscrits, fac-similés, 8*, 139, fol. i5.
Pièce souscrite par le chancelier Thomas, qui n'a pas résidé en France, avec le titre de chance-
lier, après la fin de 1161. aS
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorumW, justidis, dapiferis^^ prepositis et omnibus ministris suis Andegavie et
Genomannie, salutem.
Precipio quod abbas et canonici de Rota habeant et teneant omnia tenementa
(') Anglie, et dux Normannie et Aquitanie, et cornes Andecavis b, c. — 0») dapibus h, c.
256 HENRI II.
saa in pace, et juste et qoiete. Et prohibeo ne qois eis vd rebns suis in aiiquo foris-
fatiat. Et si qois eb forisfecerit, vos sine diiatione justiciam inde fadatis, quia ipsi et
omnia sua sunt in mea manu et protectione teneo [sic).
Teste Toma cancellario ^*\
5 Apud Argentomum ^\
CXLVI
Ddisle, n* io3.
11S6-1161. — Argentan.
Concession de terre à Vahhaye de Silti [Sancta Maria de Gaffer).
10 il. Original perdu, indiqué à la table des pièces comme conservé aux Archives du Calvados; nous
Tavons vainement recherché dans ces archives et dans ceUes de TOme. N^ayant pas pu colla-
tionner ce texte sur Toriginai, nous le puUions td que H. Delisle Ta dressé.
B. Copie du xin* s., cartulaire de Silli, BiUiothèque nationale, 1 loSg, fol. a 5. — C. Fragment,
cartulaire de Normandie, Bibliothèque de Rouen, ms. ia35, fol. 87 v*. — D. Copie de
i5 1659, d'après Toriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 1007^!, fol. 6. — £. Autre copie,
ms. latin 10079, ^^^' '*
Eyton, p. M- *— Round, n* Sgi.
Pièce souscrite par le chancdier Thomas, en France, et qui, par conséquent, ne peut pas être
postérieure à la fin de 1161.
20 Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopîs, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus (idelibus totius Normannie, saiutem.
Sciatis me concessisse et dédisse et presenti carta confirmasse Deo et Sancte Marie
de Guffer et domino Drogoni, ejusdem loci fundatori, et omnibus fratribus ibidem
35 Deo servientibus, in perpetuam elemosinam, iiiam vastam terram que est intra
magnam forestam et aquam Ure et intra Mesos Willelmi et Vadmn Ârenarii, libe-
ram et quietam ab omni consuetudine, et in predicta foresta erbagium et pasnagium
ad propria animalia sua, et mortuum boscum ad ardendum, et viride ad domos et
edificia sua facienda, et vendere et emere in omnibus viUis et castdlis meis Nor-
{■) Tomas cancellarius (« c. — - (^} Argentum h, c.
HENRI IL 257
mannie qaiete et libère. Prêter hoc dedi eis et concessi , de redditu meo de Ârgen-
tomo, singcdis annis X. libras, et de foresta mea de Goffer singulis annis X. libras.
Dedi etiam eis hoc qaod habebam in dominio ab tttraqae parte aqae a Meso
WiUdnii usqae ad domum Roberti Uii Udoms, et usqae ad spineta de Veizuro ex
dia parte aqae; apud Argentomum, terram et domum Colmnbelli, et terram Sancti 5
Leonardi de Goffer, qaam imperatrix mater mea émit de monachis Sancti Pétri de
saper Divam , sicat carta eortun testatm*. Quare volo et firmiter precîpio quod hec
sapradicta habeant et teneant bene et in pace, libère, quiète, plenarie, honorifice
et intègre, sicut aliqua ecdesia demosinas suas mdius et liberius et quietius tenet.
Testibus : Thoma cancellario, et Manasserîo Biset dapifero, et Richardo de Lud, et lo
Roberto de Donstanvilla, et Stephano de BeHo Gampo.
Âpud Argentomum.
CXLVII
Delirie, n* lOil.
ii56-ii6i. — Argentan. i5
Ordre de maintenir les moines de Saint- André de Gouffern en jouissance de lewr aamône
de Montgarovdl et de Sarceaax.
A . Original perdu.
B. Copie de la fin du xni* s.; cartulaire de Saint-André de Gpa£Eem; Archives du Calvados,
H non coté, pièce 67. 20
Pièce souscrite, en France, par le chancelier Thomas Beclet, et qui, par conséquent, ne peut
pas être postérieure à la fin de 1161.
H., rex Anglohim, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
▼orum, omnibus ballivis et ministrîs suis de Argentomo, salutem.
Precîpio vobis quod permittatis abbatem et monachos Sancti Andrée tenere in 95
pace et libère et quiète et juste elemosinam suam de Monte Warou et de Sarcellis,
sicut eam mdius et liberius tenuerunt tempore H. régis avi mei. Et prohibée ne quis
super hoc eos vexet, vel injuriam aut contumeliam faciat. Et nisi feceritis, justicia
mea faciat fieri.
Teste canceUario. Se
Apud Argentomum.
GHARTBS ET DIPLÔMES. — vn. 33
ivrMinmtB ninaaiu.
258 HENRI IL
CXLYIII
Ddisie, n* io5.
iiS6-ii6i. — Argeetan.
Cor^rmation des donations faites à Vahhaye de La Luzerne.
5 A. Original perdu.
B. Copie par Gaignières, BiUiotbAqae natioiudle, ms. latin 17049, p. 85» d*après une oopie de
Du Foumy (fragment).
d. Dubosc, CartttUdrt de la Manche; La Luzerne, p. 3. — (• Fragment dans un mémoire de
Tannée 1765, aux Archives de la Manche, H 8076. — - c. Indication : La Roque, Histoire de
1 o la maison de Harcourt, L IV, p* 1 399 et 1 3oi .
Round, n* 776.
Pièce souscrite par le chancdier Thomas, qui n'a pas figuré avec son titre de chancelier, dans les
actes rédigés en France , après la fin de 1161.
H., rex Anglorum, dux Nonnannorum et Âquitanorum, cornes Ândegavorum,
i5 archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, justiciis, baronibus,
vîcecomitibus, ministris et omnibus fidelibus totius Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse in perpetuam elemosinam Deo et ecdesie
Sancte Trinitatis de Lucema et regularibus canonicis ibidem Deo servientibus quid -
quid eis rationabiiiter datum est, scilicet : ex dono Hasculphi de SuUigneio, qui
30 prefatam ecclesiam fundavit, quicquid in villa de Lucerna dictas [Hasculphus] pos-
sidebat, molendinum scilicet cmn moita, et totam terram cum hominibus, et duas
garbas décime, et partem nemoris in dominio, et in reliquo decimam, sive in pas-
cuis sive in venditione lignorum; et in Gripone decimam de omnibus ad dominum
castri pertinentibus, et duos burgenses; in Merceyo masuram Osberni dapiferi
25 [Ex donoW Philippi de Sancto Petro l'Angier, Âiani filii, et firatris ejusdem, et
Henrici firatris ejusdem Philippi, decimam de omnibus moiendinis suis de Sancto
Petro de Montviron , et quicquid in ecdesia de Montviron ad ipsos perti-
W Le passage entre crochets j relatif aux biens de Montviron, nous est fourni par le fragment des
Archives de la Manche, h.
HENRI IL 259
ncbat, Ex dono Richardi, Abrincensis episcopi, ecdesiam de Montviron,
cum omnibus pertinenciis suis, ] Quare volo et firmiter precipio quod pre-
dietos canonicos nulius pesturbare audeat nec de hiis omnibiis in placitum mittere,
nisi ego precq>ero, sed hec omnia predicta habeant et teneant, cum omnibus perti-
nentiis et libertatibua et liberis oonsuetudinibus et quietandis suis, in bosco et piano, 5
in pratis et pascuis, in viis et senûtis, in aquis et molendinis, in bui^ et extra, et in
omnibus rébus et m omnibus locb, ita bene et in pace et libère et quiète et bono-
rifice^ sicut carte eorum eis rationabîliter testantur.
Testibus : Philippo Baiocensi, Âmidfo Lexoviensi, Rotrodo Ebroicensi [episcopis],
Thoma cancdlario, Richardo de Humetis constabulario, et pluribus aliis. lo
Apud Argentomum W,
CXLIX
Ddiale, n* 106.
1 1 56-1 1 6 1 . — Bayeni.
Confirmation des donations faites aux lépreux de Dieppe par ï impératrice Mathilde 1 5
et par Gmllaame Longue Épée , frère da roi.
A» Original perdu*
B. Copie du XIV* s., dans le Coutumier de Dieppe; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i,
fd. 5o v'.
a. Edition fautive dans Goquelle, La maladrerie de Janvd (Sotteville-le»-Rouen, 1908), p. a. ao
Pièce souscrite par le chancelier Thomas, qui ne figure pas, oomme tel, dans les actes rédigés
en France, après la fin de 1161.
H., rex Ânglorum, dux Normannorum et Âquitanorum, et comes Andega-
Yorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, justidis, vicecomitîbus et
omnibus justiciis et fidelibus suis Anglie et Normannie et Âquitanie, tam presentibus 95
quam futuris, salutem.
Sciatis me dédisse et in perpetuum confirmasse leprosis de Deppa omnia bona
(') La date de liea, qui manque dans les fragments de la Bibliothèque nationale et des Archives de
la Manche, nous est révélée j>ar deux notes insérées dans {'Histoire de la maison de Harcourt, ^. 1299
etiSOi.
33.
260 HENRI IL
quecunque Mathildis imperatrix, mater mea» et Wâlelmus, frater meus, eis dédit,
videlicet decimam piscium omnium de Deppa qui ad viceoomitatom venerint, et
masuras suas de Deppa quietas , et masuram de Bouteilles quam Aiveredus Frohart
eîs dédit quietam , et nundinas trium dierum in nativitate Sancte Marie, et astdlam
5 summariiy et g^oam quadrige ad portam Archarum, et mortuum nemus de forestis
meis ad eos calefaciendos, et per deliberationem vieecomitis mei vivum nemus ad
eos hospitandos. Hec omnia predicta eis in perpetuum concedo libéra et quieta per
terram et per aquam , in omni terra mea , ab omnibus consuetudinibus. Gonôedo eis
insuper curiam sûam et dignitatem , et precipio ut onmia sua sint in patrodnio cas-
lo teiiani Archarum, ne quis eis injuriam vei contumdiam fadat super decem libris
de forefacto.
Testibus : Thoma canceliario , Ricardo de Homez.
Apud Baiocas.
CL
i5 Delîsie, n* 107.
ii56-ii6i?
Concession de franchise des droits de tonUea à une masure tenue des lépreux de Dieppe
par Jean d'* Héricourt ».
A. Original perdu.
30 B. Copie du xiv* s., dans le Coutumier de Dieppe; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i,
fol. 5o V*.
.
a. Coquelle, La maladrene de Janval, p. il
Cette pièce est probablement contemporaine de la précédente. La suppression des mentions de
témoins ne permet pourtant pas de TafiBnuer.
95 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus et omnibus ministris et fidelibus suis An^e, Normannie, Aquitanie et
Andegavie, tam presentibus quam futuris, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse in perpetuum leprosis de Deppa masuram quam
3o Johannes de Héricourt tenet de leprosis de Deppa, liberam et quietam ab omni
teloneo, pontagio, lestagio, exercitu, dica, fouagio et onmi alia consuetudine et
exaccione seculari, ut hii qui manserint in masura predicta per leprosos de Deppa»
HENRI IL 261
nominatim Johannes de Hericourt^*) et heredes ejus, concedo ut sint [sic) liberi et
quieti a rébus prenominatis , per terram et per aquam , in An^a et Normannia et in
omnibus aliis terris meis. Et prohibeo ne quis eos de consuetudine vei sdiis occasio-
nibus vel aliquo modo disturbet, super forefactum X. librarum.
Testibus hiis, etc.
5
CLI
Ddiflle, n* 107 A.
ii56-ii6i?
Ordre de protéger les quêteurs de la léproserie de Di^pe.
A. Original peidii. 10
B. G>pie de Tannée 1766 » Archives de Dieppe, d'après les rôles de Henri VI.
a. Coqoelie, La ntaladrerie de Jauval, p^ a.
n est pfobaUe que cette pièce est contemporaine des denx précédentes, mais on ne peut pas
TaflEainer, Je copiste ayant omis de transcrire les noms des témoins.
H., rex An^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega- i5
vomm , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , archidiaconis et omnibus ecdesie pre-
latis per totam terram nostram, salutem.
Precipio quatinus clericos et servientes leprosorum de Depa permittatis per
parrochias yestras bona perquirere ad opus ipsorum infirmorum. Et precipio justi-
ciariis [sic), et ministris meis quod, si quis eis injuriam vel contumdiam fecerit, lo
visis litteris istis, ita eis emendari faciant ne inde eos ad me venire oporteat. Et fina-
iiter probibeo ne aliquis super bec eos disturbare in aliquo audeat, quia^^ ipsi
infirmi et eorum hospites sunt in custodia et protectione mea.
CLII
Delisle, n* 108. ^5
11 56-1 161. — Bayeox.
Confirmation de donations faites en Angleterre à f abbaye de Samt-Étienne de Caen,
A, Original écrit sur deux colonnes, scellé; le sceau est détruit, mais son attache existe encore;
sur le repli : lûirta H, II b; Archives du Calvados, H i855. — Atlas, pi. IX.
W Harecourt B. — 0>) quod B,
262 HENRI II
JB. Copie de Toriginal, Bibliothèque nationale « ms. latin 10074» fol. 197.
Eyton, p. aa. ^ Round, n* 45a.
La souscription du chancdier Thomas, au bas de cette pièce donnée en France, prouve qu^elle
ne peut être postérieure àlafinde 1161.
S Henricus, rex Ângl[iç], et dux Normanniç et Âquitaniç, et cornes Ândeg[aviç] ,
archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitU)Us, baronibus, justiciis, vicecomitibus ,
ministris et omnibus fiddibus suis totius Nonnanniç et Ângliç, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse et reddidisse Deo et Sancto Stepbano de
Cadomo, et monachis ibidem Deo servientibus , pro salute animç meç, patris ac
10 matris, uxoris, filiorum ac parentum, antecessorum et successorum meorum, qoic-
quid rex Wilielmus proavus meus vei rex Henricus avus meus ecdesiç predictç dede-
runt et concesserunt et cartç iliorum testantur, et quicquid rationabiliter tenuerunt
temporibus prefatorum regum, Willelmi viddicet et Henrici avi mei, et quicquid
datione vel emptione seu commutatione vel quibuscumque rationabflibus modis
t5 adquisiverunt temporibus iliorum et meo. Quare firmiter prçdipio et volo quod
omnia 31a teneant bene et in pace, libère et quiète et honorifice, cum omnibus
pertinentiis suis , in bosco et piano , in pratis et paschuis , in viis et semitis , in aquis
et molendinis, in piscanis et in omnibus rébus, cum onmibus libertatibus et digni-
tatibus et consuetudinibus cum quibus melius et liberius tenuerunt temporibus
30 regum Willelmi videlicet et Henrici, avorum meorum, et meo : manerium scilicet
de Northam cum Âisserugia, membre sibi pertinente, in Ânglia situm, in comitatu
Devenessirç ('\ cum omnibus pertinentiis suis in terris et aquis etsalinis, ita soli-
dum, liberum et quietum et de werecco et de scyra et hundreto, cum consuetudine
navium ibidem venientium , et cum omnibus appenditiis et consuetudinibus quç ad
95 ipsum manerium pertinent, reddo Deo et Sancto Stéphane et monachis, sicut
Matildis regina, uxor régis Willelmi ^^ proavi mei illud tenebat, quando Sancto
Stéphane illud dédit , sicut carta régis Willelmi proavi mei testatur, et ego concedo ,
do, reddo et confirme. Concède etiam et confirme due maneria in Dorsetha de dono
régis Willelmi, Framtonam videlicet, cum membris et appenditiis suis, in bosco et
3o piano, et Biemcominam, et in Berchesira apud Heinreit septem hyddas terrç. Gon*
cède etiam Bridetonam in Dorsetha dono régis Henrici avi mei, quam videlicet
Bridetenam rex predictus Henricus avus meus dédit Sancto Stéphane et monachis
etjconcessit , solidum, liberum et quietum, cum secco [sic) et sacca, et thol et them
W Deneuessire A. — W Colonne 2.
HENRI II.
263
et învaiiganetheof , et cum omnibus aliis consuetudinibus ad idem maneiimn de
Bridetona perdnentibus, pro redemptione animç suç et omnium parentum suorum,
et partim pro corona cçterisque omamentis eidem coronç adjacentibus , quç pater
suus W. rex proavus meus moriens Sancto Stephano dimisit ^^K Et in Essessa mane-
rioium de Penfeida cum bosco et lundis sibi adjacentibus , soiidtun et quietum ab 5
omnibus consuetudinibus, quod dédit Walerannus Filius Rannuifi, cum tota décima
suç alterius terrç , viddicet de Tiedesham et de Esingesham et de Foleboma et de
Almdeia et de Buris, et cum mansione terrç infra Lundoniam Wodestrata, quieta
de gelt et de escot et de omni consuetudine alia ; et ecciesiam de M ortona cum vir-
guito et terra et dedma eidem pertinentibus de dono W. de Escoeis; et in Norfolc lo
Welies cum suis appenditiis in Gaitona et cum çcdesia et décima quç sibi pertinent
dono ejusdem W. de Escoeis.
Testibus : Rothrodo Ebroicensi episcopo , Philippo Baiocensi episcopo , iErnvdfo
(') Dans une collection de pièces normandes ,
venue de Tabbé de La Rue^ au chàtean de
Gariton, se trouve, sous le n* 3, une notice
des donations fiâtes par le roi Guillaume le
Roux pour racheter la couronne et les autres
ornements que GuiUaume le Conquérant, sur
son lit de mort, avait laissés à Tabbaye de
Saint-Etienne. Cette notice, vidimée en là^A
par le vicomte de Caen, se trouve à la Biblio-
thèque nationale, Nouv. aoq. lat, 14^8, fol. 4.
En voici la partie la plus importante :
t A tous ceulx qui ces lettres verront ou or-
ront, Raoul d'Estampes, vicomte <fe Caen,
salut. Savoir faisons que aujourduy sixième
jourde juing, Tan de grâce mil quatre cens
vingt quatre, avons veu et diliigeanment re-
gardé ung livre au chartrier d'ancienne escrip-
ture, contenant mot-à-mot la fourme qui
ensuit.
tAnno ab incamatione Domini millesimo
octogesimo octavo, gloriosus Anglorum rex
Willelmus, cum vite terminum sibi adesse
videret, ut mundo moriens Deo viveret, inter
cetera egregie caritatis bénéficia Cadumensi
Beati Stephani cenobio a se pro sua et uxoris
sue, suorumque predecessorum ac successorum
sainte constructo, coronam qua in ceiehrioribus
festivitatibus inter sacra miasarum soUenpnia
coronabatur cum sceptre et virga preciosi lapi-
dis, calice aureisqne candeiabris et ceteris ad
coronam pertinentibus regalium insignium or-
namentis dédit, id ninûrum sidubri consiiio
disponens ut, ubi carius sepulturam habiturus
erat, ibidem tanta caritatis sue munificencia
prodesset. Glorioso deinde patri gloriosus filius
ejus Willelmus in regnum snocessit, et hic
quidem predicti cenobii utilitati prospiciens,
habito procerum et religiosarum personarum
Anglie et Normannie consiiio , conoessu quoque
Gisleberti abbatis et monachorum in predicto
cenobio Deo et Sancto Stephano serviencium,
pro corona et prefatis régie dignitatis omamen-
tis eidem c^iobio dédit manerium quoddam
nomine Cocre, situm in comitatu Summer-
sete, cum omnibus eidem manerio pertinen-
tibus, et cum soca et saca et toi et theam et
omnibus aliis consuetudinibus, ita liberum
et quietum, sicut ipse rex sua dominica mane-
ria habebat.
( Lajin de la pièce est relative à la confirmation
d'autres biens, faite par Gaillaame le Roax à
t abbaye, )
26& HENRI IL
Luxoviensi^') episcopo, Jordano Taixon, W. Fâio Johannis, Thoma cancefiario,
.Gaufiido Riddlo.
Âpud Baiocas.
GLIII
5 Ddide,n* iio.
ii56-ii6i. — Caen.
CoT^rmation des biens de l'abbaye Saint-Étienne de Caen et ratification de divers droits
reconnus à cette abbaye.
A, Original perdu,
lo £• Cartulaire de Normandie , Bibliothèque de Rouen, ms. ia55* fol. 18 v*.
Eyton,p. aa.
Pièce datée d*nne localité française, et souscrite par le chancelier Thomas, qui, par conséquent,
«st an plus tard de 1 161.
H., rex Anglorum, et dux Normannoram et Aqaitanoram, et cornes Andega-
i5 vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibiis, justicîis, vice-
comitibus, ministris et omnibus fidelibus suis tocius Anglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse et reddidisse Deo et Sancto Stéphane de
Gadomo et monachis ibidem Deo servientibus , pro saiute anime mee, patris ac
matris, uxoris, filiorum ac parentum meorum, antecessomm et successorom, quic-
3o quid rex Wilielmus, proavus meus, vel rex Henricus, avus meus, ecdesie predicte
dederunt et concesserunt ut carte eorum testantur, et quicquid rationabiliter tenue-
runt tempore régis W. proavi mei vel Henrici i|^ mei, et quicquid datione vel
emptione seu commutatione vel quibuscumque rationabilibus modis adquisiverunt
temporibus illorum et mec. Quare voie et firmiter precipio quod onmia ilia teneant
25 bene et in pace, libère et quiète et honorifice, cum omnibus pertinentiis suis, in
bosco et piano , in pratis et pascuis , in viis et semitis , in aquis et molendinis , in pis-
cariis et in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et dignitatibus et consuetu-
dinibus cum quibus melius et liberius tenuerunt, tempore régis W. vél régis Henrict
avorum meorum et meo : manerium scilicet de Northam in Anglia, situm in comi-
3o tatu de Devenesira, ita soiidum, liberum et quietum, cum omnibus appenditiis et
consuetudinibus que ad ipsum manerium pertinent, reddo sicut Mathildis regina,
(*) Luxovienso A.
HENRI II. 265
uxor régis Willelmi proari mei, illud tenebat qaando iflud Sancto Stephano pre-
dicto dédit, sicat carta régis W. proavi mei testatur. Et in comitatu de Dorse-
tha ooncedo duo maneria, nnum quod vocatur Franthona, et aliud qaod vocatur
Biencomme; in «omitatu de Summersetha, in territorio Cruche, hyddas X. terre,
et eodesiam cum onmi décima ejusdem territorii; in comitatu de Wiithesira, ecde- 5
siam de Gosham, cinn omni terra et dedma ad eam pertinente; in comitatu de
Northfolc, maneriom quod vocatur Welles, quod dédit predicto cenobio Willelmus
de Goeib, cum ecdesia de Morthona et terra, cum décima eidem ecdesie pertinente;
in Essessa, in comitatu de Essessa, maneriolum quod vocatur Panfdta, solidum et
quietnm ab omnibus consuetudinibus ; et in Lundonia quandam terram que fuit lo
Leivret, sitam prope ecdesiam Sancti Pétri, quietam de deth et de scoth et de omni
aiia consuetudine» que dédit Walerannus filius Rannulfi, cum décima tocius terre
sue quam habuit in Anglia; in comitatu de Dorsetha, manerium de Briditona, quod
rex Henricus avus meus predicto Sancto Stephano dédit et concessit cum soco [sic]
et saca et thol et them, et cum omnibus aiiis consuetudinibus ad idem manerium i5
pertinentibus, pro redemptione anime sue et omnium parentum suorum, et partim
pro corona ceterisque omamentis eidem corone adjacentibus, quepater suus Wil-
lelmus rex, proavus meus, moriens predicto sancto dimisit, et partim pro ecdesiis
de Grucha et de Gosseham, sicut rex Henricus avus meus per suam cartam testatur
et confirmât; in comitatu de Berchesira, terram quam Willelmus proavus meus ao
dédit Sancto Stephano in Hemreth. Sciatis me concordiam concessisse que facta
fuit coram me inter abbatem de Gadomo et Jordanum de Veeus et Helisendem ,
uxorem ejus, de feodiis {sic) Roberti de WiUeio et Radulfi de Hotot, ita scilicet quod
dimidium illorum feudorum remanebit in perpetuum in dominio abbatis de Ga-
domo, et dimidium in m^nu et dominio predicti Jordani, ad tenendum hereditârie s 5
de predicto abbate per servitium quod terra illa débet , et in illa medietate que in
donûmo abbatis erit remanebit maritagium Emme «xori» Radulfi Gulafii. «piod de
feodis illis est, sic quod predictus Jordanus ad valentiam habebit de parte abbatis
contra illud maritagium. Et volo et firmiter precipio quod hec conventio et con-
cordia firma et stabilis imperpetuum permaneat. Goncedo vilanagium de Brathevilla, 3o
quod Robertus de Mattonio dédit in elemosinam Sancto Stephano , quando mona-
chus ibi effectus est, et comes Gaufridus de MandeviUa illud sancto coram me
reddidit et per cartam suam fh*mavit, consilio Warini Filii Gerout, apud Gadomum.
Goncedo etiam reoognitionem factam per juramentum decem legitimorum homi-
num, coram Roberto de Novobni^o dapifero Normannie et aliis mimstris meis, 55
présente abbate et Ânselino présente et assentiente, cum firatribus suis et amicis de
quibus abbas conquerebatur, quod portus Dive proprius est Sancti Stephani totus,
CHARTES ET DIPLÔMES. — TU. 34
nraonau BAtMaAU,
266 HENRI IL
eum omnibus oonsuetudinibue venientium et recedentiuin per mare. Si aatem
Ânsdinus et homines soi naves proprias habuerint , lioet per portum DiVe intrare et
exire, cum suis propriis catallis tantum, sine consuetudine, si ad Gadburgum redie-
rint vel inde exierint. Licet etiam Anselino et hominibus ejus emere ultra aquam
5 ex parte Dive, sine consuetudine, ea tantum que ad yictum pertinent, et ligna tan-
tum que sufficere possint ad salinas , unde abbas habet quater XX*^ et VIII^ quar-
teria salis per annum , sicut ibidem coram justiciis recognitiun ixnL Recognitum est
etiam quod tota aqua, cum piscariis usque ad tofîun Sancti Michadis de Gadburc,
propria est Sancti Stephani. Licet autem Ansdino in eodem tofo palos figere et pis-
.10 cariam facere; ibidem etiam recognitum est quod totum warac de mari proprium
est Sancti Stephani. Recognitum est etiam quod tota terra Durandi de Diva est con
suetudinaria, unde ipse consuetudines retinuerat et de dominio Sancti Stephani Vil.
mansuras occupaverat. Recognitum est etiam quod Ânsdinus débet unum presen -
tum afferre ad festum Sancti Stephani in Augosto de piscibus et lacté et butyro.
i5 Recognitum est etiam quod omnes mans\u*e de Diva consuetudinarie sunt excep-
tis duabus mansuris, sciiicet mansura Hugonis filii Rohais et mansura Gitteberti
Garbonee. Recognitum etiam fuit in plena assisia, apud Abrincas, per légales
homines provinâe*, quod homines abbatis Gadomi de manerio de Veim quietan*
tiam suam habent de omnibus rébus venditis et emptis in Abrincîs, exc^o die
30 mercati. Recognitum etiam fuit, apud Rothomagum, coram Roberto dapifero et
baronibus N(»rmannie, quod Stephanus fidius Walteri de Rothomago débet reddere
per annum abbati et monachis Sancti Stephani de Gadomo L. solides Rothomagen-
sium pro cellario quod rex Willelmus dédit Sancto Stéphane apud Rothomagum ,
et recognitum fuit quod predictis monachis remanserunt sua prata de Abapalmis
95 quieta, unde Willelmus filius Thetionis de Fonte, qui in illis damabat jus, defecit
se de jure et de consideratione recti, coram Roberto et coram baronibus Ncnrmannie
in curia régis, et de assisia quam inde requisierat. Recognitum etiam fiiit coram
Rothrodo Ebroicensi episcopo, dapifero Normannie, et coram Philippe Baiocensi
episcopo , et aliis justiciis , quod Willelmus filius Gerowart et Rogerus filius Hen-
3o rici et Robertus filius Gislemer debent reddere consuetudines de domibus quas
habent in burgo Sancti Stephani, et domos Hugonis Fabri esse consuetudinarias,
excepta una, et domos Radulfi Vituli, nisi carta régis WiUelmi testaretur unam
esse quietam, et domos servientium de Vileriis similiter esse consuetudinarias, nisi
quod unusquisque habet unam quietam, et simfliter domos pratarii, excepta una,
35 similiter domos - fadentium sotulares monachorum esse consuetudinarias, prêter
unam ; et est judicatum nidlam quietarum domuum habere nisi unam familiam et
unam fenestram. Goncedo emptionem quam fecit Wïldmus abbas a Johanne filio
HENRI II. 267
Conani canonico Baiocensi, sdlicet totam terram suam de Gensio, que est de fedio
Sancti Stephani, pro XXUI. librîs Ândegavensium. Hanc terram posuit super aitare
Sancti Stephani, et sacramento fidei confinnavit eandem terram, in presentia régis
Henrici, concedere ut convenit contra omnes [et] ab omni clamore însurgente
defensare quamdîu yixerit. Concedo donum quod fecit Radulphus Maio Sancto Ste- 5
phano in vita sua, scilicet VTI. acras de terra sua, et post decessum suum totum
quod remans[er]it concessit. Goncessit etiam Golda domum suam post obitum suum
et omnia quecumque haberet, et Radtdfus de Bonesboz concessit Sancto Stephano
duas partes décime tocius terre sue de Fontaneto, concedente domino suo. Goncedo
emptionem quam fecit Willeimus abbas a Raduifo fratre Vitaiis, scilicet VI. acras lo
terre quas tenebat in fedium de predicto sancto in Geus, pro quibus faciebat ser-
raturas portarum Geusii pro G. solidis Genomanensium. Goncedo concordiam
factam inter monachos Sancti Stephani et ministros régis de terra de Brideport et
de Bridetona, et concordiam abbatis et Ricardi Fiiii Esdiz apud Londoniam. Gon-
cedo etiam donationem quam fecit Robertus de Meltiz Sancto Stephano, ecde- i5
siam scilicet Sancti Hylarii que est sita in villa Meltiz, cum IX. acris terre, quod
est alodium ejus, cum decimis, oblationibus, sepulturis et omnibus que ad ejusdem
ecdesie jus pertinent. Dédit etiam de alodio suo in eadem vidla LX. acras terre, qua-
rum XXX. ex una sunt parte, in altéra vero XXX. ex altéra.
Hec omnia prescripta predicte ecdesie et monadiis ibidem Deo servientibus con- so
cedo et confirmo habenda et tenenda in pei^petuam elemosinam ita libère et quiète
sicut carte régis WiUelmi et régis Henrici avi mei eîs confirmant et testantur, et
quecumque hic prescripta sunt, que rationabiliter adquisiverunt et que eis rationa-
biliter data sunt.
Testibus : Rothroco Ebroicensi episcopo, Philippo Baiocensi episcopo, Ârnulfo a 5
Lexoviensi episcopo, Thoma cancellario, Gaufrido Ridel, Gaufrido capellano, Wil-
lelmo Filio Martini, Ricardo de Humetis, Manassei Biseit, Willelmo Filio Johannis,
Godart de Vaus, Jordan Taixon, Ricardo de Haya.
Apud Gadomum.
CLIV 3o
Delisle, n* m.
ii56-ii6i. -^ Gaen.
Confirmation générale des biens de V abbaye Saint-Etienne de Gaen.
A. Original scellé, écrit sur deux colonnes; Archives du Calvados, H i835. — Photographik.
2Ô8 HENRI IL
B. Autre original scdlé, égdement écrit sur deux colonnes; Archives du Calvados, H i835. -~
Photographib.
C. G>pie sur parchemin, ooilationnée à Toriginal, 6 joiHet i4g8; Archives du Calvados, H i835.
— - D. Copies informes snr papier, d*après Toriginal, xvii* ••; Archives du Calvados, H i8a5.
5 — E. Copie dun des originaux; Bibliothèque nationale, ms. latin 10074, fol. 198. —
F. Ancienne copie; Archives nationales, J 73i, indiquée par Round, n* ia8i.
a. A. du Monstier, Nenstria Pia, p. 638-638; cette édition parait reproduire le texte B.
Bound,n*'453 et ia8i.
M. Delisle a signalé , dans son Introduction (p. i46 et a88), les deux exemplaires originaux de
10 cette pièce, tout à fait extraordinaire par sa disposition en deux colonnes et ses dimensions consi-
dérables , qui lui ont valu d*être qualifiée par lui de Charte gigantesque» — Le texte A offre une
particularité paléographique qu'on rencontre dans quelques-unes des chartes originales de
Henri II , et qui mérite d*éire relevée : le mot que, dans le sens de qnm, y est constamment écrit gi ,
par un q surmonté d'une barre d'abréviation et souscrit d'une cédSle, représentant la oédSle fré-
i5 qnemment tracée, à cette époque, sous la lettre e prise pour œ. Le même texte, il, présoite en
général le mot parrochiani écrit avec deux r, tandis que dans B on écrit le plus souvent parochiani
avec un seul r. — Dans B on a rejeté tout à la fin deux articles qui, dans A, sont placés un peu
avant la fin de la première colonne. A part cette différence, le texte B est à peu près aussi hoc
que le texte A, L'écriture est plus noire dans B, un peu plus pâle et plus archaïque dans A,
20 quoique très lisiUe. -*- Quoique le roi, dans cette grande charte, parie en son nom, il y a des
cas où les moines de Saint-Etienne parient en emjdoyant la forme nos, preuve que le texte sou-
mis au roi a été copié avec une certaine servilité.
La charte, datée de Caen, est souscrite, entre autres témoins, par le chancdier Thomas, qui
a quitté la France à la fin de 1 161 et a été élevé aux fonctions d'archevêque de Cantort)éry le
25 a3 mai 1 16a ; die ne peut donc pas être postérieure A 1 i6i.
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanoram, et cornes Andega-
vorum, ar chiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris et omnibus lidelibus suis totius Anglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancto Stéphane de Gadomo et mo-
do nachis ibidem Deo servientibus, pro salute animç meç, patris ac matris, uxoris,
filiorum ac parentum meorum et antecessorum, quicquid rex Wilielmus, proavus
meus, vel rex Henricus, avus meus, çcclesiç predictç dederunt et concesserunt,
sicut cartç illorum testantur, et quicquid rationabiliter tenuerunt tempore régis
Henrici , avi mei , vel Wilielmi , proavi mei , et quicquid datione vd emptione seu
35 commutatione vel quibuscumque rationabHibus modis adquisiverunt temporibus
illorum et meo. Quare volo et firmiter precipio quod illa omnia teneant bene et in
HENRI IL 269
pace, libère et quiète et honorifice, cum omnibus pertinentiis suis, in bosco et
jdano, in pratis et paschuis^'^, in viis et semitis, in aquis et molendinis, in piscariis
et in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et dignitatibus et consuetudinibus ,
Gum quibus melius et liberius tenuerunt tempore régis Wilielmi vdi régis Henrici,
avorum meomm , et meo , scilicet Sceus , Ros , Alamanniam , cum membris suis , 5
sciiicet Stavell[is], Ido, Fulberthfolia ^), Boi^esbu, Bracio, cum terra quam ibi
tenuit Wiliebnus de Landa, et in Goisbervilla, Pontem Dive, Gathburgum, partem
quoque burgi in qua prefatum monasterium constructum est, a muro in directum,
occidentem versus, sicut via protenditur, qua a veteri Beati Stephani monasterio ad
urbem Baiooensem itur, et ea quoque via, qua itur ad BritiviUam Sancti Michaeiis, lo
cum terris et omnibus consuetudinibus de eodem bui^o ad me pertinentibus ,
excepto quod extranei mercatores de onmibus, quç secunda feria ibi ement et
venundabunt , tamdiu quamdiu thelonearius ad stationem suam sedebit et merca-
tores in communi mercato erunt, theioneum ministris qui majori burgo preerunt
apportabunt, de singulis plaustris et asinis quç venalia ligna ferent, lignum unum. i5
Villarium cum omni territorio suo, et de eodem bominum servitia, ut servientes
mei qui ibi manent micfai serviant et propter servitium monachorum servitium
meum non remaneat. In magno quoque burgo domum Turstini Legrini, quietam
ab onmi consuetudine, cum tribus jugeribus terrç, et medietatem molendini quam
habebat apud Montem Acutum , et domum molendini de Damestal cum ipso mo- so
lendino , et molendinum quod luit Rainardi ; hec omnia quieta ab omni consuetu-
dine, et de pratis juris mei tria jugera ad Htdmum, pratum de Berendac, preterea
que ad supradictas villas, scilicet Ros et Sceus, pertinent; dveum veteris Ulduni a
viUa Venundo usque in Obiam JBuvium, cum tribus molendinis in eodem factis;
terram WiUelmi Pavotb, quam tenuit Gadomi et Glivillç. In territorio Gadomi, aS
feriam trium dierum, ita ut quotiens quilibet horum trium dierum in secunda feria
evenerit, totum mercatum magni burgi sit Sancti Stephani, et ecclesiam Sancti
Nicholai iiberam et quietam ; ecclesiam Sancti Âudoeni de Vileriis , cum tota terra
quam dédit Milo Marescallus in maridagio cum filia sua if^rfasto^*^ in territorio
Venuntii et Gadomi et Vdcdlarum; totam terram cum pratis Osbemi Masculi; 5o
totam etiam terram quam tenuit Girardus Marescallus Gadomi, tam in alodio quam
in foedio. Medietatem quoque ecdesie Sancti Michaeiis, cum medietate decimç
ad eandem ecclesiam pertinente, quam dédit cenobio jamdicto Radulfîis presbiter
ut monachus fieret, concedente Hugone de Grentemaisnil, de cujus foedio erat;
terram etiam Grentonis Haterel, quietam ab omni consuetudine; terram quoque 35
W pascuis B. — (»») Fdbelbfol. A ; Fdbcrfol. B. — W Erfasto B.
270 HENRI IL
quç fuit Guncdini presbiteri , et tria jugera terrç que dédit Oddiiras Sutor pro prêt
benda sua; domum quoque, quam dédit Rannidfus moiendinarius, post obitum
suum, cum duobus jugeribus terrç, quç a Radidfo Infante emerat; partem quoque
terrç quam habebat WiUelmus fiiius Harderedi, circa fossatum per quod naves
5 ascendunt in hortum Sancti Stephani, quam émit ab eo. Gidebertus abbas, et scis-
suram ejusdem fossati , quam émit idem ab eodem ; aliam quoque partem ejusdem
terrç ultra fossatum, quam emerat ante WiUelmus abbas ab eodem ad alveum
molendini. Concedo etiam ut omnes naves in quibus res Sancti Stephani erunt
vd famulorum monasterii, sive ipsç res empte sint ad pontem Cadomi, sive unde-
lo cunque advecte, secure et sine omni licentia ministrorum meorum et sine omni
disturbatiône cujuscunque occasionis ducantur in predictum fossatum , et reducan-
tur juxta commoditatem monachorum , res vero burgensium Sancti Stephani eodem
modo ducantur et reducantur, non in navibus, sed in bateilis; homini quoque qui
navem Sancti Stephani dudt concedo unam navem ire et redire sicut navem Sancti
i5 Stephani. Burgum autem, quod (sic) eidem sancto proavus meus dédit, concedo
ut ita sit liberum, solidum et quietum, sicut habeo meum, et omnes consuetudines ,
quas habeo in meo , habeat sanctus in suo , nec prohibeatur unquam aliquis mer-
cator, undecunque veniat, cum omnibus mercibus vel negotiationibus suis venire
in ipsum burgum, hospitari, aut redire inde secure et sine onmi disturbamento
90 meorum ministrorum , reddito ministris Sancti Stephani theloneo negotiationis suç.
Similiter eant securi homines de eodem burgo, cum transierint mare, quicquid
portent, et ubicunque illud accipiant quod portent. Concedo etiam Sancto
Stephano homines de Ros et de Geus liberos , solides (*) et quietos ab onmi exercitu
et carrugio et gelth et collecta, ut expediti sint ad paranda et portanda cibaria et
95 omnia alia necessaria monachis inibi Deo servientibus, et ut omnis qui aliquid ad
proprium opus Sancti Stephani vendiderit quietus sit a theloneo ipsius rei quam
vendiderit, et ad vendendum non attendat hcentiam cujuslibet ministri mei; eodem
modo sit quietus a theloneo qui aliquid emerit de propria re Sancti Stephani vel
famulorum monasterii, et cui datum fuerit aliquid de propria re ipsius sancti, si
3o oportuerît eum transire per Gadomum , transeat libère sine omni impedimento the*
lonei. Similiter sint quieti ab omni theloneo et consuetudine omnes qui sunt de
proprio victu Sancti Stephani et clmci de àSancto Nicholao. In territorio BritiviUe
concedo alodium quod Rogerius Galvus ibi tenuit , dodium quoque quod Lupus
tenuit in Bilieto et in Walmereto , cum parte ecdesie ad eum pertinente ; centum
S5 quoque jugera terrç , quç tenuit Hunfredus de Solariis in Grentivilla , in alodio , de
^•) sic A. B,; COÏT, solutos.
HENRI IL 271
proavo meo, quîeta ab omni consuetadine ; alodium etiam Rogerii die Borgesbu,
in quo sita fuit domns sua, cum toto amaisimento suo, et VI. jugera alodii que
temiit WiUelnnis frater ejus in eodem territorio , quieta ab omni consuetudine ;
et terram quam tenuit Godelboudus de Maigneio in Bracio , totum etiam alodium
Anfiidi de Poloeio et nepotum ejus, quod est in ^gia, tam apud Sanctum Petrum 5
ad Ivos quam in aliis iocis, quietum ab omni gravaria et bemagio; et très domos
Odonis Saifadtra ^'\ quas tenuit Baiocis et Gadomi , quarum due sunt quiète ab omni
consuetudine, îlla videlicet quç est Baiocis et illa quç. est in castdlo Gadomi.
Goncedo etiam décem jugera terre, quç tenuit de proavo meo in aiodio Anfridus
Bos in Gressetot; concedo quoqué idodium quod tenuit de proavo meo Hamelinus to
de Galemancia^^^inGambis, ecdesiam etiam et terram Hugonis de Matrevilla, quam
dédit Hugo Gîveii Sancto Stephano ; in territorio Gurleii terram Willelmi Gamerarii ;
in territorio Badrenti ^'^ vineam cum domo vinitoris , quam Hubertus Dapifer habuit ;
in Barbefloth, duas mansuras terrç; in territorio de Boseval, alodium Radtdfi
filii Anseredi; in Vileriis et in Mara, terram quam ibi tenuit WiUelmus Grassus. i5
Goncedo silvam de Malo Pertuso et de Torta Vafle et de Folonia et de Caisneto,
cum aquis et terris seu omnibus ad eas pertinentibus , bac conditione servata ut
monacbi ipsius cenobii ipsas silvas nuUo tempore destruant propter ipsam terram
colendam sive inhabitandam , retentis in meo dominio cervis, capreolis et apris
silvestribus; dedunam de Fredemacho, servitimn de terra quam Boselinus de Diva ao
tenuit in Vileriis et Guarinvilla. Givitate Rotbomagi, cellarium unum super Sequa-
nam, quietum ab omni consuetudine, et habitantes in eo, quietos tam in terra
quam in aqua per totam terram meam ; domum quoque cum viridario , quam dédit
eidem cenobio, in eadem dvitate, Bemardus filius Ospaci, et sex jugera prati quç
idem dédit ad Bathpalmas, et domum quam dédit Willdmus canonicus, filius <5
Sueni; in territorio Lireti, hospitem uniun, cum terra sua, et quatuor arpentos et
dimidium de vinea , et imam acram terre intra idem territorium ; in Audura fluvio ,
molendina duo , facta ita ut tantum spacium de aqua remaneat liberum , quatinus
quoquo modo aqua se habeat, convenienter possint per iUud spacium ascendere et
descendere tam naves quam pisces. Gommutationem confirmo quam fecit Gisle- 3o
bertus abbas Gadomensis cum Willelmo de Tomebu , de bis quç habebat Sanctus
Stephanos in territorio Lireti pro eo quod habebat idem WiUelmus de Tomebu
in territorio de Lu, in comîtatu Baiocensi, supra mare; totum etiam isdodium quod
tenuerunt Osmundus Aculeus, Ricardus et Rogerus, in territorio Galvimontis super
Divam, et etiam totum iliud quod tenuerunt quicunque alodiarii infra leugam Pontis 35
(•) Salultra A. — 9>) Gdemanoe B. — (<) Bathventi B.
272 HENRI IL
Divç^'^ In terra Ângiorum^^^ in comitata de Dorsetha, concedo duo maneria»
unum quod vocatur Franthona, et aliud quod vocatur Biencomme; in comitata de
Summersetha, in territorio Cruche, hidas ^'^ X. terrç, et ecciesiam cum omni décima
ejusdem territorii; in comitatu de Wilthesira ^'^^ ecdesiam de Gosham^'^ cum omni
5 terra et décima ad eam pertinente; in comitata de Norfolch, manerium quod
vocatur Welles, quod dédit predicto cenobio Willdmus de Scoeiis» cum ecclesia de
Morthona et terra , cum décima eidem çcdesiç pertinente in Essessa ; in comitatu
de Essessa, maneriolum quod vocatur Panfdla, et in Lundonia^^' quandam terram
quç fuit Leivreth, sitam prope çcdesiam Sancti Pétri, quietam de gdth et scoth
lo et de omni alia consuetudine , quç dédit Walerannus Fiiius Rannulfi, cum dedma
totius terrç suç quam habuit in Ân^a; in Henreth, terram quam Sanctas Ste-
phanus kabet ibi de fçdio Marmiun. Gonfirmo, concedo et corroboro et reddo
Notham^ quod, situm in Devenessira ^\ Mathiidis ^'^ regina in infirmitate qua
defîmcta est, dédit eidem cenobio, ita solidum, liberum et quietum, sicut ipsa
i5 tenebat, et cum omnibus appenditiis et consuetudinibus quç ad ipsum manerium
pertinent Concedo terram soiidam et quietam ^ quam dédit Robertus de Grente-
maisnii et Agnes uxor ejus Sancto Stephano in manerio Bernardi filii Ospaci apud
Rothomagum. Confirmo etiam quod confirmât avus meus Henricus rex Âi^o-
rum, manerium sciiicet de Briditona, situm in Dorsetha, Sancto Stephano, solidum
10 et quietum, cum soca^^ et saca, et thol et them, et cum ouuiibus aliis consuetudi-
nibus ad idem manerium pertînentibus , pro redempdone anime suç uxorisque
suç, necnon patris sui et matris onmiumque suorum parentum sainte. Hoc autem
fecit partim pro corona ceterisque omamentis eidem coronç adjacentibus, quç pater
ejus moriens dimbit predicto sancto, partimque pro ecdesiarum excambitione
s 5 terrarumque de Grucha videlicet et de Cosseham^^ Concedo etiam quod totum
corredium et omnes res monachorum de Sancto Stephano Cadomi et servientium
suorum dominicorum, quas poterint [sic) affidare suas res dominicas, sint quiète
de theloneo et passagio et omni consuetudine, ubicunque venerint, sicut precepit
avus meus rex Henricus, et prohibeo, sicut ipse prohibuit, ne monachi vel ser-
3o vientes eorum injuste disturbentur, super X. libras forisfacturç. Precipio etiam quod
precepit avus meus rex Henricus, quod marescallus de Venuntio nullam faciat
prohibitionem abbati Cadomi nec pratario suo de dominicis pratis falcandis, nec
peccunias^) suas propter hoc capiat, nec aliquam injuriam vel contumdiam inde
(•) Pontîdivç A. —(»en tonUs lettra. — («) hiddas A. — i^) WUtesire J3. — (•) Cosdbam J3.
— (n Londonia B. — (v) Northan JB. — i^) Devenessire B. — CO Matildis B. — U) soco i4. B.
— (^} Chosehan B. — (') pecanias B.
HENRI IL 273
eis faciat* Et omnes homines qui venient ad feriam abbatis Gadomi de Sancto Lau-
rentio, eundo et inde redenndo, firmam pacem meam habeant, et abbas habeat
bene et plene omnes consaetudines suas, sicat rex ei concessit per cartam soam,
et super hoc nulkis mercatores iUuc venientes vel inde redeuntes injuste disturbet,
super X. libras forisfactnrç ; et celiarium quod rex Wifldmus dédit Sancto Stephano 5
apud Rothomagnm, super Sequanam, sit lîberum et quietum ab omni consuetudine
per totam terram meam et per aquas, sicut Sanctos Stephanus mdius et liberius et
quiethis eum habuit tempore régis Wilidmi. Precipio iterum quod tota terra
Sancti Stephahi de Beessino^*^ et de Chdmis sit quieta et libéra de gravaria, de opera-
tionibus et de omnibus aiiis consuetudinibus, et ne homines Sancti Stephani vei lo
peccunia^'*^ in via moiendini de Leisia capiantur, nec terra ejus, ubicunque sit, sine
recto damore exnammetur, nec dominica peccunia Sancti Stephani exnammetur
pro alicujus debito vel forisfacto , nisi pro suo proprio. Giamo etiam quietam totam
terram Sancti Stephani de operatione parci mei de Rothomago, et de carreio vini
mei de Ârgentiis, sicut damavit quietam avus meus; et terra et herbagium de bosco ^5
de Bavent ^*^ sit in pace et in quietudine^ sicut mdius fuit tempore proavi mei, et
abbas de Gadomo ita bene habeat et in pace teneat excambium suum , sicut excam-
biatnm fîiit adversus Wilieimum Fiiium Ârturi ^'^ et ita habeat piscationem suam de
aqua de Veim ^% sicut rex Wilielmus habebat iliam , vd iiie qui tenebat manerium
de ipso. Et mater ecclesia abbatis Gadomi de Âiemannia ^^ non amittat quicquam ao
injuste de parrochianis suis, nec de decimis, nec de oblationibus, nec de aliis
rébus çcdesiç pertinentibus, propter dedicationem capelle de StavelUs, quç in par-
rochia prçdictç çcdesiç dedicata est. Gonfirmo quoque donationem quam fecit^^^
Raduifus filius Herberti Sancto Stephano de terra quam dédit in territorio de
Bavent ^\ et donationem quam fecit^*^ Gaufridus de Bosvilia Sancto Stephano, ^5
scihcet duas partes totius dedmç de prefata villa , tam in blado quam in vino et
sicera, et in aliis que decimam reddunt, cum una acra terrç in cultura sua ad gran-
ciam faciendam. Et donationem quam Willdmus Paganellus fecit Sancto Ste-
phano , scilicet decimam de Fontaneto , ita solidam , liberam , ihtegram et quietam ,
cum una acra terrç , sicut antecessores sui melius unquam eam ^^ habuerunt , et 3o
donationem quam fecit Willdmus dé Âudreio ^^ Sancto Stephano de çcdesia de
Locellis, cum demosinis^^ et benefidis eidem çcdesiç pertinentibus* Et donationem
quam fedt Gaufridus de Mannevilla de terra de Serovilla, quam antea fecerant
W Beenno A. — W pecania B. — W Batveni B. — W Arlor A. — W Vein il. — W Alaman-
jdàB. — te) ffdt fi. — (^} Bathvent fi. — r>) f|cit fi; idem B en plasieurs endroUs. — 0) eam
manque dans B. — ^) Aldreîo B. — (0 elemonis B,
GHABTES ET DIPLÔMES. — TH. S5
larUMSUB ■ATIOSILB.
274 HENRI IL
Godefndus de Tilleio et Radulfiis frater ejas« cam terra de Sancto Germano , et cum
uno campe terrç in VeerroU», de qao habebant unum sextarium fhunenti.
Gonfirmo etiam, sicat confinnavit avas meus rex Henricus, mercatum et feriam de
Geus, sicuti Robertas frater ipsius concessit et propria manu sua affirmavit apud
5 Sanctum Petnim de Diva, ut çcdesia Sancti Stephani finniter habeat et in pace
teneat. Item^*^ confirmo donam, quod fecit WiUdmns proavns meus, 5cilicet omni
anno in silvis sois duos cervos et duos capreolos ad festivitatem de inventione cor-
poris ejusdem sancti, et quod Wifldmus de Maigneio dédit in elemosina Sancto
Stephano de foedio Roberti comitis Gioecestrie, concessu ejusdem et WHleimi filii
lo sui, scilicet duo molendina apud Montem Âcutum. Goncedo donum quod fedt
Gislebertus abbas in foedium Hugoni de Rosd de terra quam pater ejus dédit Sancto
Stephano, quando in eodem ioco monachus ipse effectus est, tali conditione ut ipse
Hugo inde faceret cum alio foedio, quod de eodem sancto tenet, conveniens servi*
tium ; et ob hoc dédit idem Hugo Sancto Stephano in elemosina unam virgatam
1 5 terrç et duas partes decimç de tota terra sua de Rose! et de Groceio. Gonvenit etiam
idem Hugo quod ipsam decimam faceret ac domos reddi dedmatori Sancti Stephani
et eam adquietaret de omni cdumpnia^^; et de bis supradictis foediis, scilicet de
Grainvilla et de Groceio, fedt homimum çcclesiç. Gonfirmo donum de manerio
de Veim (*^, quod Wiflelmus rex, proavus meus, in ^'^^ infirmitate qua defimctus est,
3o Sancto Stephano fecit, ita intègre, solide, libère et quiète, sicut ipse ea die, qua
defunctus est, idem manerium tenebat. Retineo tamen in manu mea theloneum
alivum , theloneum vero residens cum guaita quietum et liberum rdinquo et concède
predictç çcdesiç. Has autem supradictas villas, possessiones et terras cum colonis
et condicionariis seu liberis hominibus, cum molendinis, aquis, pratis, paschuis^'^
35 silvb seu omnibus redditibus et consuetudinibus ad eas pertinentibus confirmo
et concedo , sicut in suo dominio habuerunt antecessores mei. Goncedo etiam et
confirmo quod Odo, dispensante Deo Baiocensis çcdesiç autistes, dédit conce-
dente capitule suo, cenobio Sancti Stephani, sdlicet de bis soiis çcdesiis, domibus,
terris, quç prefatç abbatiç datç sunt ante dedicationem vel in dedicatione, id est de
3o eo quod habebat ipsa die in Gadomo de toto villario, de tota terra quam Mile dédit
filiç suç B. in conjugium Venuntio, de XII. jugeribus terrç, quam émit abbas Lan*
francus in eodem Venuntio de pratis quç vendidit Willelmus (^ de Gorodiis predicto
abbati de fçdio prefati episcepi de toto Ros, prêter çcclesiam de toto Geus cum
çcclesia, de eo quod tenuit Grimaldus in Âlemannia et in membris ejus, scilicet
(*) Iterum B. — 00 calomnia fi. — « ^) Veîn A* *- i^) in, omis dans A , 4yovié après coup dantB^
— W pascob B. — (f) W. A ; WiU. JB.
HENRI IL 275
Stavdlis, Icio, Fulbertfolia^*^ Borgesbu, de domo Rogerîi et dimidia acra terrç de
Hoga , de eo quod tenuit Wilielmus de Landa in Bracio , de toto Gadburgo , de burgo
EHve corn antiqua capdla usque ad pontellum qui dividit Baiocensem episcopatmn
a Luxoviensi, et de silvis de Mdpertus, de TortavsJie, Folon[ia], Gaisneto, cum
terris et aqois et çcdesiis que eisdem silvis pertinent, de duobus moiendinis in ma- 5
jori burgo Cadomi, de vinea, cum domo vinitoris, in Badvent, de eo quod tenuit
Ricardus Goiz in RuscaviUa, de eo quod tenuit Wilielmus Gamerarius in Gurleio,
et de Xn. jugeribus terrç quam Serio monachis vendidit in eodem Gurleio , de eo
quod tenuerunt Robertus Bertram et Rannulfus vicecomes in Britivilla Orgul[osa] »
de 1111"* domibus in civitate Baioc[ensi] ^^ una videlicet quç fuit Odonis Gapellani lo
et in*** Theobaldi quondam derid iEvremeri^^ de domo et terra Anchetilli ^^'^
Waragnon[is] in Houetot^''^ de molendino uno super Leisiam cum dimidia acra
terrç et insula modica quç eidem molendino proxima est. De tota terra Rogerii
Galvi de Britivilla super Leisiam» et de dimidia acra quam dédit Rogerius filius
Hersent, de tota terra Lovet, quam vendidit Lanfranco in Bilieto et Walmereto, i5
cum parte çcclesiç quç ad ipsum pertinebat; de terra Hugonis, quç est unius car-
rucç, et çcdesia Sanctç Mariç in Matrevilla; de terra quam dédit Raduifiis filius
Herfredi in Badvent et terra unius carruce, quam vendidit Radulfiis filius Herfredi
in Badvent ('^ et terra unius carruce quam vendidit RaduUus filius Gonstantini in
^odem, de XX^ jugeribus terrç, quç dédit Âscdinus de AbonelviHa ^^' in eodem, et so
de V. jugeribus terrç quam dédit Serio Mariscallus in eodem, et de XII. jugeribus
terrç quam dédit uxor Roberti Balistarii in Siccavilla, de terra quam tenebat Hugo
de Rosel in GrainviUa; de bis, inquam, predictis, de jure ecdesie Sancte Marie
Baiocensis confirme ista que hic determinantur, videlicet de omnibus in prefatis
ecclesiis, domibus, terris, habitatoribus, omnium forisfacturarum de criminalibus 95
peccatis vd non criminalibus prodeuntium peccuniam, et de ipsis omnibus habita-
toribus de non criminalibus peccatis penitentie injunctionem. Goncedo etiam,
sicut concessit prefatus Odo, ut ex ipsis criminalibus peccatis, quandocunque in
prefatis ecclesiis, domibus, terris audiri contigerint^^ ab archidiacono Baiocensi,
abbas vd prior predicti cenobii, non ipse super quo crimen auditum fiierit, mo- 3o
neatur, et ibidem ab utroque disposito termine congruo ac prefixo die , conveniant
monachus et archidiaconus, et in ipsa parrochia^, in qua crimen auditum fiierit,
predictis presentibus inquiratur, inquisito discutiatur ^\ et discusso , si inde judicium
W Fnlbertiblia A ; Fidberfolia B. — (»») Baioca B. — W Evremeri B. — W AnschetHli B. —
W Houctoth B. — (0 Bathvent B. — fe) Albonelviila B.]— W contingerintJB. — P) parochia B.
(j) discuciatur B.
35.
276 HENRI II.
portandum prodierit^'^ vel cognitio peccati patnerit, Baiocensis çodesia, ut decet,
requiratur* vel causa examinationis vei gratia consequende reconciliationis. De pre-
fatis ^) ecclesiis sinodoticam ^*) debitum et circatam et in Pentecoste prooessiones et
alias ecdesiasticas consuetudines , et ut prescriptarum ecclesianim derici sic iegi-
5 time statutis temporibus ad sinodum veniant, ne sub aiiqua occasione ab eis pec-
cunia requiratur. Gonfirmo etiam consuetudinem plaustrorum, quç de Besatia ad
Gadomum venaiia ligna ferunt, postquam intra leugam predicti burg^ intraverint;
censum et omnem consuetudinem omnium domorum, ad Baiocensis çcclesiç jus
pertinentium , que in burgo monasterii sitç sunt; duas partes decimarum de terris
10 quas predictum cenobium habet in territorio Gadomi et ViUarii, Villariensem école-
siam et ecclesiam Sancti Nicholai. Quicunque vero de majori burgo, cujus sépulture
ad jus episcopii Sancte Marie Baiocensis pertinent, in cimiterio prefati cenobii
sepeliri petierit, liberrimam ex nostra concessione absque omni contradictione
habeat potestatem. Si autem mortuum quis illuc transferre vcduerit, qui vivens non
i5 requisierit, hoc concessit fieri, cum licentia tamen minbtri sui. Pro qua ista tradî-
tione, ne quis eam successorum suorum quandoque valeat dissolvere, dédit proavus
meus Willdmus, rex Ân^[orum], Norm[annorum] et Genom[annormn] princeps,
in dedicatione ecdesie Sancte Marie Baiocensb perpetuo jure possidendam silvam,
quam Etam vocant, pro sdute quoque animç suç, uxoris, parentum ac filiorum
3o suomm. Gonfirmo etiam donationes et libertates quas fecerunt Saneto Stéphane
Willelmus, Gaufridus et Hugo, Rothomagenses archiepiscopi, et Gaufiidus, Gon-
stantîensis episcopus, de ecclesiis quç sunt in parrochiis eorum, çcdesiam sdlicet
Sancti Martini de Longo Gampo ^^\ et çcdesiam de Glivilla cum capdla de Aivimara,
que ei subjacet, ecclesiam Balte et de HultiviUa ^'^ et de Meltis. Gonfirmo et con-
ii5 cedo commutationes, quas fecerunt Gislebertus ^^ abbas Gadomi et Grerento^^
abbas Divionensis cenobii patronus, de terra quam habebat Sanctus Benignus în
Normannia et de Gurbeltalt^^ quam possidebat Sanctus Stephanus Gadomi ^'^
in Burgundia, et in Âmblia G. acras terrç, et in Pierrepont^ XXIII; et in Broeio^'
unum foedium et unum alodium. Goncedo ^ emptionem, quam fecit W. abbas
3o a Johanne filio Gonani, canonico Baiocensi, sdlicet totam terram suam de Geusio,
que est de fçdio Sancti Stephani, pro XXIII. libris Ândegavensium, et emptionem
quam fedt W. abbas a Radulfo fratre Vitdis, sdlicet VI. acras terre, quas tenebat
(>} portandnm fuerit B. — 0>) vero J3. — («) sic, A et B. — W B. ont. Sancti Martini. —
(•) Hnltevilla B. — (H A. abbas A; Gislebertns B. — (ff) Gefent. A. — ^) Curbertalt B. —
(') Cadomi omis dans B. — Ci) Pirrepont A. — (^} Broieto A. — ^ La phrase : Gonoedo emptio-
nem, a élé rejelée, dans B, tout à lafn de la charte, immédiatement avant la phrase : Hec omnia
suprascripta.
HENRI IL 277
in fedium de predieto sancto in Geus, pro quibus faciebat serratoras portaruin
Geusii pro G. solidis Genomanensium (*). Goncedo et confirmo donationes quas
fecerunt barones Normannie Sancto Stephano de Gadomo, illam scilioet quam fecit
Rogeras de Mungomerico de burgo de Truum ^^ cum silva de Âigia, cum terris et
lundis et omnibus ad ipsum burgum pertinentibus, exceptis molendinis et decimis, 5
quç jam aliis eccleûis concesserat, et in memoria hujus donationis viam que extra
burgum ducebat rex Wilielmus per burgum ire concessit; et donatîonem, quam
fecit Robertus cornes de Moretonio ^^^ predictç abbatiç, scilicet viliam juris sui,
quam Hultiviliam vocant, cum colonis et conditionariis ac liberis hominibus, seu
omnibus redditibus et consuetudinibus ad eam pertinentibus» presbiterum etiam lo
cum tota terra sua, çcclesiam quoque cum décima; et donationem, quam fecit
Ricardus fîiius Turstîni^''), vicecomes Âbrincensis, Sancto Stephano, scilicet terram
juris sui , quâm habebat in Ruschivilla de foedio ^"^ Turstini filii Ricardi , ccmcedente
ipso Turstino ; et donationem , quam fecit Rannulfiis vicecomes Baiocensis Sancto
Stephano, scilicet ecclesiam de Boiaviiia cum alodio et omni décima ad eam perti- iS
nente, et totam terram quam in BritiviUa Orgulosa habebat, cum parte ecdesie ad
eam pertinente, cum colonis et liberis hominibus ad eam pertinentibus; et dona-
tionem quam fedt Robertus Bertram, scflicet quicquid terre habebat in Britivilia
Orgulosa, cum parte sue ecdesie, cum colonis et liberis hominibus et omnibus ad
eam pertinentibus ; et ^'^ donationem , quam fecit Eudo dapifer, scilicet totam partem 20
que ad eum pertinebat, de villa cui Bdtha^^ nomen est, cum terris cultis et incultis,
pratis, paschuis^^ decimis, molendinis, aquis et omnibus sui juris ad ipsam viliam
pertinentibus; terram quoque de Hotot, cujus unam medietatem ipse habebat in
suo dominio , alteram tenebat W. de foedio suo ; de silva vero , que in suo remansit
dominio, banc monachis et monachorum hominibus, in prefatis terris degentibus, 2S
consuetudinem concessit, pasturam videlicet et pastionem, porcis et reliquis ani-
mantibus eonim , ligna ad focos et domos faciendas seu reficiendas ^'^ et ad omne
eorum necesse et usum^, tamen si ligna viridia excidi^^^ oportuerit, monachi sou
homines pétant licentiam a forestariis, quatinus ipsi eant et ubi competenter incidi ^
possint ostendant. Quod si forte ire renuerint, seu dolo seu aliiqua calliditate mon- 3o
strare despexerint, tonc liceat monachis et eorum hominibus in silvam ire et ubi
voluerint ad prefatos usus ligna incidere. Et donationem quam fecit Robert[us]
(") A ce mot se termine la première colonne de f exemplaire il. — 0») Tm., aoec vme abréviation
dans B. — (^) Moritonio B. — - W Tustîni B. •— M fedio B. *— (') Ici commence la seconde
colonne de f exemplaire B, qui porte : Concède etiam donationem qnam fecit Endo dapifer Sancto
Stephano, scilicet — - ^ Balta B. •— (^) pascnis B. — CO sen reficiendas omis dans A. —
<]} omnem eorum necessarium nsimi B« — (^) exscidi B. -— ^) excidi B.
278 HENRI IL
de Moubrai ^^\ cornes de Northumbeiiant ^^, Sancto Stéphane, sdiicet quod habebat
in territorio de Yileirs ^'\ que sunt in Âlge juxta Boseval ^^, in elemosina sine ulio
servitio. Et donationem quam fecit Ingiirannus^*) cum Âgnete uxore sua de eodesia,
cum tota décima de villa quam vocant Âlnetum , ab omni episcopali consuetudine
5 quietam et liberam, et una acra terre, ubi possit grancia fieri; dabit autem chrisma
ecciesia Âlneti ecdesie de Bauche. Et donationem quam fecit Radulfus filius Ânsere
Sancto Stephano, scilicet^^^ LXXIII. acras dodii in territorio de Boseval^, et quar-
tam partem in duobus molendinis et octavam in tercio. Et donationem quam fecit
Radulfus filius Herfiredi Sancto Stephano, sciiicet medietatem terre quam juxta
lo Badventum ^^'^ habebat, sicut dividebat domus Normanni^'^ et crux que erat in bivio.
Et donationem quam fecit Serlo de Lingevreio Sancto Stephano, sdiicet ecdesiam
de Buxede&o ^^ cum tribus acris terre et dimidia , cum tota recta décima de dominio
suo et villanis suis, cum tercia quoque parte décime de militibus suis jamdicte ville
et de aliis parrochianis ^^ qui ad ecdesiam conveniunt. Et donationem quam fecit
i5 WiUelmus Goiz Sancto Stephano, sciiicet terram quam tenebat Robertus medicus
de illo in Starvilla et Columbeio. Et donum quod fedt Willdmus de Sola^^ Sancto
Stephano , sciiicet totum hoc quod Hugo de Diva tenebat de eo in territorio Dive et
Calvi Montis. Et libertatem quam concessit W[illelmus] comes Pontivi abbati
Sancti Stephani et omni conventui , sciiicet costumam suam et passagium de Alen-
9o çon ^"^ in elemosina imperpetuum quiète et libère. Goncedo etiam et confirmo
subscriptas emptiones et commutationes quas Lanfrancus, W[illelmus] , Gislebertus,
Eudo, Petrus, W[illdmus] abbates Sancti Stephani de Cadomo fecerunt. Emit Lan-
francus ab Hersenda et filiis ejus duo jugera terre non longe ab Olna fluvio, sub
hac conditione ut liceat omni tempore ad reparandum alveum Ulduni terram proici
s S supra (""^ terram quam ipsi habent juxta utrumque fluvium. Emit Lanfrancus ab
Arturo sedem molendini de Becco cum alveo suo et ripis utriusque partis, quantum
ad jus suum pertinebat. Emit Lanfrancus a Waleranno sex jugera prati non longe
ab CMna fluvio. Emit Lanfrancus a Milone quicquid terre alveus Ulduni habet ab eo
loco quo exit de veteri alveo , quantum ad jus suum pertinebat cum utrisque ripis.
3o Emit Lanfrancus a Radulfo Cocherel duo jugera terrç , et in eadem terra concessit
sibi domum liberam ab omnibus consuetudinibus que ad thelonearios pertinere
soient. Commutavit Lanfrancus a Radulfo Taillebosc VIU. jugera terrç, que ipse
habebat ante monasterium, et tantumdem dédit in territorio Villariensi (""^ Elmit
(•) Molbrai fi. — 0>) Northfaanberiant B. — (•) Vilers B. — i^ Bueaevid fi. — (•) Ingdrannas B.
— (f) ' sciHcet manque dans B. — W Bnesevid B. — W Bathventnm B. — W Northmanni B. —
(j) Buftseddlo B. — ^) parochianis B, — O) W. de Scia B. — H Dans B, la lettre o du vu^
Alençon est surmontée de deux traits analogues à des points cTt. — H super B. -^ (*^) Vilariensi A*
HENRI II. 279
Lanfrancus a Crodefiido Coco V. jugera terre que sita eraat inter ocdtaras ecdesie.
Elmit Lanfrancus a Maingiso terram quam habebat in territorio VillariensL Emit
Lanfrancus a Rannulfo et fratre ejus hortum qaem tenebat Walterius et mater ejus.
Vendidit Lanfranco Godefridus pratarius duo jugera prati non longe a prato Geusii.
Emit Lanfrancus a Golda et filio ejus aream domus juxta Uldunum fluvium sitam s
eum pomerio et horto ad ipsam aream pertinentibus. Vendidit Lanfranco Godefridus
presbiter aream domus juxta Uldunum fluvium sitam cum pomerio et horto ad
ipsam aream pertinentibus. Vendidit Lanfranco W[illelmus] de Gorcdi[is] VI.
jugera prati* Vendidit Lanfranco Durandus terram quam habebat juxta maceriam
dmiterii et terram quam habebat infra macerias horti. Vendidit Lanfranco Âlbinus %o
aream domus sue cum omnibus ad eam pertinentibus. Vendidit Lanfranco Gois-
fridus partem horti sui a ripa alvei que est juxta domum suam versus hortum
monasterii. Emit Lanfrancus terram RainardU in territorio Viliarii sitam. Vendide-
runt Lanfranco filii Miionis culturam inter duos Uidinos Venundi sitam et ho^i-
tem unum in eodem territorio ^'l Gommutavit Lanfrancus Wilielmo presbitero duo i5
jugera terre pro terra sua , que duo jugera post mortem suam idem Wiileimus Sancto
Stéphane habenda rdiquit. Emit Wiileimus abbas a Roberto Marmione, conce-
dentibus ejusdem uxore ac liberis, molendinum super Leisiam^^ fluvium cum me-
dietate unius jugeri terrç ubi domus molendinarii posset fieri, ea conditione ne
liceat molendinariis predicti Roberti consuetudinarios nostros subtrahere, nec nostro ao
ipsius consuetudinarios auferre; sponte ergo advenientes ubi voluerint molendi
habebunt licentiam. Emit Wiileimus ab Heriuino partem insulç quam habebat juxta
idem molendinum. Emit Wiileimus a MoreUo reliquam ejusdem insulç partem.
Emit Willdmus ab Hunfredo mariscallo duo jugera prati juxta pratum quondam
Waleranni. Emit Willdmus a Rogero Arundel unum jugerum prati et dimidium. *^
Emit Wiileimus terram Rodulfi^'^ Pitot in Badvento^"*) juxta terram Rodulfi^'^ filii
Herfredi. Emit Wiileimus a Sarione de Gurieio XII. jugera terrç in eodem Gurieio.
Emit Wiileimus cellarium Rothomagi super Secanam^'^ situm, ab Osmundo et
nepote ejus Hugone. Emit Wiileimus ab Osmundo Àculeo, Ricardo et Rogero alo-
dium quod habebant in Galvomonte supra Divam. Hujus terre L. jugera postea 3o
dédit Boselino in fçdio, recepta ab eo peccunia quam pro ipsa terra dederat, ea
condidone ut post obitum Anserici presbiteri avunculi ipsius Bosdini due partes
décime ejusdem terre Sancto Stephano senper reddantur; si vero maris sevitia
oportuerit burgum mutari , super prefatam terram licebit abbati transferre. Vaididit
('} teniioritorio B. — ^) Ldsam B. — («) Radulfi B. — (*>) Bathvenio JB. — («) Radulfi B. —
(^ Seqaanam B.
280 HENRI IL
Rannulfas filios Asoelini Wifldmo abbati Sandi Stephani omn^n terram sui juris
intra ecdesiam et circa et qaicquid ab eo ecclesia^*' emerat in omnibas iocis, tali
conditione ut non lioeat vel ipsi vd alicoi suo heredi in rébus predictis aiiquem
quandoque clamorem facere* In hac venditione comprehensa est omnis terra quam
. S habuerat, prêter domum proprîam et duo jugera prati et unum jugerum terre cum
tribus virgis. Hec quidem omnia ita di£Einivit et firmavit coram dtare Sancti Ste-
phani et coram abbate et magna parte conventus, présente uxore sua, et presentibus
liberis et ooncedentibus atque cum pâtre donantîbus. Emit Wilielmus ab Ernosto
derico de Biileio quicquid terrç habebat de foedio quondam Luponis in eodem
lo Bilieio. Emit Willdmus a Mainardo fiiio Durandi duo jugera terrç ultra montem et
unum jugerum prati juxta ea que fîierunt Ranntdfi filii Ascelini. Elmit Wilidmus
très virgas terre a Willdmo fiiio Thedbaldi ^^ inter duos Uldones sitas, juxta hortum
nostrum. Emit Willeimus a Girardo fiiio Brune in Aiamannia (*^ XXX. jugera terrç
cum V. virgis prati; ceteram autem terram filiç suç rdiquit, ea conditione ut, si
i5 legaliter non vixerit vel absque herede obierit, in dominium^*') Sancti Stephani deve-
niât. Vendidit Lupus Lanfranco terram quam Bilieto et Walmereto habebat,
^um parte ecdesie quç ad eum pertinebat. Vendidit Lanfranco Gida uxor Wilielmi
Patricii et fiiius ejus Wilielmus V. jugera terrae (*) in territorio Gadomi. Vendidit
Lanfiranco Rannulfiis fiiius Ascelini IIII*' jugera terre, unde lapides extrahuntur ad
9o opus monasterii. Emit Wilielmus a Godefirido fiiio Wimundi de Icio unum jugerum
terrç. Emit WiUdmus a Durando fiiio Fulcheran IIII* jugera terre et dimidium.
Accepit Wilielmus a Godefirido Malsaveir mi'* jugera terre pro anima sua. Recupe-
ravit Wilidmus duo jugera prati quondam Odonis de Garpichdt ^^^ et sdia duo jugera
prati quondam Odonis Gobiani ; item duo jugera que tenuit Goisfiridus Balistarius.
35 Gommutavit Willeimus ab Ansfirida^'^ uxore Roberti Doisnei unum jugerum terre
de tribus jugeribus quç erant infi*a viridiarium Sancti Stephani, pro terra quç erat
ante portam ejusdem Ansfiride, rdiquorum vero duum^^^ jugerum dédit unum
Sancto Stéphane vir ejusdem uxoris Robertus , et aliud tenuit fiiius ejus Philippus
pro animabus suis. Accepit Wilielmus super aitare Sancti Stephani a Gaufirido
3o Mariscallo donationem terre in qua monachi dveum Dlduni fecerant, et cdumniam
quam inde adversus monasterium habuerat omnino dimisit et super eandem teiram
ad reparandum dv^mi ire et redire et terram proid^'^ onmi tempore concessit,
propter quod rectitudinem de lignagio, quod Rannulfiis fiiius Ascelini de eo tenere
debuerat, jam dictus abbas ei concessit, ita ut Gaufiidus de abbate et Rannulfiis de
M ecdesia ab eo JB. — > 9") Thebddi B» «^ (p) Alemannîa £• — l^' dooiido £• — • («) ae, en
tontes lettres, A. — i^) Garpicheth fi. — (k) Anfiida B.J-^J") duum il et fi. — ^ prohict A.
HENRI IL 281
Gaufrido teneret. Gommutavit Willeimus a Rodulfo ^'^ fiiio Durandi domum suam
qaç ocGupata fuit ad oflicinas monasterii pro alia domo in Grapoldaria cum tali
consuetudine , quaiem habuit in priore domo, et X. libris. Emit Gislebertus
abbas a Wimarc et fiiiis ejus V. virgas vinee XVI. libris. Emit Gislebertus a Buterico
acram et dimidiam XX. libris, V. solidis minus. Elmit Gislebertus a Lancelina et Fre- 5
derico filio ejus IX. virgas XXX. libris. Emit Gislebertus a Malgero UI. virgas XII.
libris. Emit Gislebertus a Mahummeit ^^ et Arturo UI. virgas et terciam partem unius
virge XIU. libris et X. solidis. Emit Gislebertus a Rannulfo clerico, filio Serede,
III. virgas XII. libris et X. solidis. Emit Gislebertus a Gaufrido et Fulchone filio ejus
acram et dimidiam XXX. libris. Emit Gislebertus ab Ansgoto, genero Planeti, lo
UI. villas XV. libris. Emit Gislebertus a Rodulpho^''^ filio Roberti, V. virgas XV.
libris. Emit Gislebertus abbas a Rainaldo de Oireval^**) CCL. libris totam partem
quam habebat in manerio Balthe^*^ liberam, solidam et quietam cum universis
quç ad eam pertinent. Godefridus de Veedeues ^^^ vendidit Sancto Stephano VI. acras
terre in Alemannia. Robertus de Belfou concessit Sancto Stephano, in elemosinam, i5
totam terram quam Hugo de Diva tenebat de illo apud Divam et circa Divam, ut
eam sanctus habeat in peipetuum solidam et quietam. Rogerius de Ivreio reddidit
Sancto Stephano totam terram quam Hugo, avunculus ejus, tenuerat in Ceusio,
sicut eam Hugo habebat, ea die qua mortuus fîiit, pro qua redditione dédit ei abbas
XIU. marcas argenti et V. solidos. Anfridus de Polceio vendidit Sancto Stephano XX. ao
acras terre ad perticam de XX. pedibus in Alge. Gislebertus abbas émit ab Hunfredo
Torto lU. virgatas vinee in Modol^^ IX. libris Cenomannensium. Willeimus Bacun ^^^
dédit Sancto Stephano illam partem quam habebat in ecclesus de Setvans et XX.
acras terre, sitas in circuitu ecdesie Sancti Laurentii. Osmundus Froulant, homo
ejusdem Willelmi , dédit Sancto Stephano V. acras terre. Robertus de Toriwasth ^'^ t5
dédit Sancto Stephano in elemosinam partem quam habebat in ecclesiis de Setvans
cum decimis, et unam mansuram terrç quç vocatur Viana, liberam et quietam.
Anchitillus^^) de Usseio dédit Sancto Stephano terram de Locellis, quam Grento de
illo tenebat, ob hoc scilicet ut frater esset loci et post mortem suam sepeliretur in
cimiterio Sancti Stephani, quo defuncto et in cimiterio sancti sepulto, Ricardus 3o
filius ejus concessit donationem, quam pater suus fecerat de predicta terra, et posuit
super altare. Ricardus ^^ de Meltiz concessit Sancto Stephano venditionem , quam
fecerat pater ipsius^^ de décima totius parrochiç^") et ecclesiam ejusdem ville.
W Radulfo B. — 0>) Mahumet B. — (•) Radulfo B. — i^) d Oîreval B. — H Balte B. —
if) Veeoes B. — te) Mool B. — 0>) Bacon B. — i^) Torwast B. — (J) AnschitîUus B. — (^3 Rog. B.
— W squs b. — H parochie B.
CHARTES BT DIPLÀVES. — VIT. 36
»r«niKBIB «ATIOXALC.
282 HENRI IL
Gisiebertus fiiius Fabri vendidit Sancto Stephano III. vii^s vinee sitas in Modoi ^*K
Hugo de Rovres dédit Sancto Stephano totam terram et pratiun, qae sont inter
domum Sancti Stephani de Modoi ^^ et rivmn ibidem decurrentem, excepto iiio
tantillo ubi pressorium ipsius est, et terram Waiterii hominis sui, et dangerium et
5 pressoragiwn de tribus virgatis vineç dédit eidem sancto Fulcheredus qui accepit
uxorem fiiiam Wilielnii fdii Ârturi, devenit Homo ligis^'^ Gisieberti abbatis,
accepitque in foedium ab eodem abbate domum ipsius Wilielmi filii Arturi. Petrus
fiiius Godefridi Infantis de Fonteneto vendidit Sancto Stephano pro X. libris Rotho-
magensium duas partes decimç de toto dominio W[illeimi] Paganelii, duas quoque
lo partes decimç lUI*' vavassorum suonim, Rogerii sciiicet Flambait, et WiUdmi
vitrici ipsius Pétri, de mansura dotis matris ejusdem Pétri et mansure Bolonii et
Grodefridi filii Pétri, duas quoque acras terrç in territorio Fontaneti juxta granciam
Sancti Stephani, convenitque quod banc venditionem concedere faceret omnes
heredes suos, et si qua inde caiumnia^*') moveretur, totum hoc adquietaret, et duas
i5 acras terre adquietaret Sancto Stephano usquedum W[illelmus] Paganellus ipsam
venditionem concederet, quod et fecit. Emit Gisiebertus abbas ab Amuifo Falco-
nario très acras terrç sitas in territorio de Sahnellis, concedente Wilielmo filio ipsius;
convenit autem quod hoc ipsiun concedere faceret dominum suum, et quod ipsam
terram bene semper manuteneret contra omnes homines ad opus Sancti Stephani (''}.
90 Robertus de Pointel dédit in elemosinam Sancto Stephano , concedente uxore sua
et filiis, totum quod habebat in ecclesia de Siccavilla, et unam domum et unam
acram terre in eadem villa. Hugo de Diva et Boselinus, firater ejus, dederunt
Sancto Stephano, in territorio de Modol^^\ IIU. acras et dimidiam vineç^'^, solutas
et quietas ab omnibus consuetudinibus, excepta tercia parte decimç. Débet etiam
t5 idem Hugo vel suus hères per singulos annos reddere monachis, tempore vindemie,
VI. modios vini. Pro bis vero ante W[illelmum] regem dedimus ei in excambio ter-
ram quam habet a nobis apud Divam. Gauterius^^^ Beneventanus dédit Sancto Ste-
phano, quando ad monachatum receptus est, III. virgas vinee, solutas ab omni
consuetudine , prêter decimam et VI. denarios. Emit Gisiebertus abbas duas virgatas
3o vineç juxta eandem vineam a Simone nepote ejusdem Waiterii ^'^ similiter quietas,
prêter decimam et IIlI* denarios. Gisiebertus cognominatus Fiiius Episcopi dedtt
Sancto Stephano pressoragium ^J) et decimam de toto vino quod premitur in torculari
nostro , et omne dangerimn et consuetudines quas habebat in vineis Sancti Stephani ,
W Mool B. — W Mool B. — W ligis A et B. — W calumpiiia B. — W ad opus S. St contra
o. homines B. — (^) Mo<d B, — («) acras vinee et dim. B. — W Gualterins B. — W Gualterii B.
— • 0) prensoragiam A.
HENRI IL 283
quç erant in terra sua, excepta recta comparatione eanimdem vinearum et décima
de toto vino quod non premitur in torculari nostro. Wiiielmus filius Gozonis ven-
didit Gisleberto abbati decimam et comparationem et omnes consuetudines de ■
tribus yirgatis vineç, quam ante habebamus. Robertus filius Waichelini^'^ de Âr-
gentiis dédit Deo et Sancto Stéphane de suo proprio patrimonio V. acras terre una 5
virgata minus et duas acras vinee, ut ad ordinem monachi reciperetur, et receptus
est. Robertus filius Bemart incendit 1111"" domus Sancti Stephani et unum torcular
cum omnibus vinariis, quorum magna copia erat apud Modol^^^ in tempore vinde*
miarum, et sic cum predicto dampno fuit aiiud magnum dampnum, de vino scilicet
necnon et de cabailis, de bobus et de aliis pluribus rébus, pro quibus dampnis lo
dédit ipse Robertus XL. soiidos Genomannensium et decimam de Moem juxta Geus
et omnes illas consuetudines et vadimonia et emptiones atque elemosinas quas ipsi
monachi tenebant ad Modol^'^ de Hugone de Rovres et de Emma uxore sua.
Rogerius de Rosel vendidit Gisleberto abbati, concedentc Norm[annorum] comité,
pro XV. iibns Genomannensium, alodium suum totum quod habebat in Rosel, taii i5
conditione ut eum [sic) de sancto teneret per taie servitium quale ante ex eo comiti
reddebat, concedente Roberto filio suo. Ricardus filius Godescai de Aiemannia cum
firatre suo dédit Sancto Stephano in elemosinam ^^^ IIIP' acras terre quam habebat
in marisco, et medietatem suorum pratorum in eodem marisco. Tustinus de Gondé
dédit Sancto Stephano terram de Gantepie^^^ pro anima sua; hanc donationem con- so
cesseront filii ejus Rannuifus et Hugo , et posuerunt super altare. Gisiebertus abbas
concessit in foedium ^'^ Rannulfo ^^^ filio Erfast totum quicquid pater et mater ipsius
Rannuifi habuerunt in Venuncio ^^^ ; ipse vero ob hoc devenit homo ligis (51c) ejusdem
abbatis et XXX. libras dédit ei; concessit etiam idem Rannulius venditionem quam
mater ipsius fecerat de rustico de Valceolis et donationem terrç sitç in territorio a5
Gadomi, quam eadem mater ejus fecerat. Et concordiam confirmo factam inter
utrasque abbatias Gadomi de parrochianis ^^ Sancti Nicholai et Sancti Martini et
Sancti Stephani Veteris et de ecclesia Sancti Michaelis ^ \ sicut scripta iilorum tes-
tantur; et concordiam factam inter abbatem Gisiebertum et Bendengei de terra de
GliviUa. Emit Eudo abbas a WiUelmo de Gapella molendinum de Drocion juxta So
Divam XLIUI. libris, quod molendinum recognitum fiiit in presentia régis esse de
fçdio régis Henrici. Emit Eudo a Durando Malopacto de Bathvent , filiis suis conce-
dentibus, XX. acras terre in uno campo qui vocatur cuitura Fuithberti ^^\ et postea
(•) Waicherii B. — 0>) Mool B. — (<) Mool B. — W elemosiaa B. — («) CaotepU A. -- (0 io
fedio B. — W Ranulfo A. — 0») Venutio A» — W parochlaab B. — ^) de ecclesia, omis dans B.
— W FuibcrU B.
36.
284 HENRI IL
dédit idem in eiemosina Sancto Stephano IIU'* acras terre ad caput prefatç culture.
W[illelinus] cornes Ebroicensis et uxor ejus dederunt Sancto Stephano in Badvent ^*^
IL acras terre, pro salute animarum suarum, sitas ante portam domus nostre, et
concesserunt in nemore Badventi^^^ dominio obedientie nostre dausuram, ignem,
5 pasturam, quç tamen omnia a tempore W[ilielmi] régis ipsa obçdientia habuerat;
banc donationem et concessionem per quendam ramum prefato abbati tradiderunt
et concesserunt çtemaiiter babendam. Herbertus de Briviila dédit Sancto Stephano V.
acras terre et dimidiam in valle de Irevilia, concedente Roberto domino suo; et
Rannulfus et W. filius ejus dederunt in Badvent ^'^ U. acras optime terre. Emit Eudo
lo in eodem Badvento ^''^ a Raduifo filio Popeline et a Rogero filio ejus IL acras terre
que vocatur Vicus Monachi. Emit Eudo a fiiiis Gisleberti Molarii unam mansuram
terre, quam habebant super Olnam, LX. solidis; pro concessione hujus venditionis
habuerunt très filii Rogerii fdii Hersendis^'^ quia mansura illa inter terras illorum
erat, Hugo primogenitus unum equum, reliqui duo unusquisque^^^ fustanium^^^
i5 unùm. W. filius Thedbout^\ sua sibi penitus déficiente substantia, dédit tali tenore
Sancto Stephano terram quam habebat de supra Sanctmn Nicholaum, et dimidiam
acram prati et quicquid terrç in FrancaviHa habebat, ut, quamdiu viveret, victum
suum de ecclesia haberet, et in fine vite sue monachus fieret, quod et factum fiiit.
Emit Eudo a Raduifo filio Anschitilli de Icio VIL acras terrç. Fiiii Thegrin, Radulfus
so videlicet et Wiguen^'^ et alii duo, vendiderunt Eudoni abbati quicquid jure heredi-
tario ad Thruum ^^^ de fedio Sancti Stephani habebant, domum scilicet quam postea
habuit Gislebertus de Wimonasterio, et unum bordeilum et V. acras terre arabilis
in uno campo. Robertus filius Mabile et fi*atres ejus vendiderunt Eudoni unum
campum quem habebant inter duos campos Sancti Stephani in via qua itur ad
95 Thrum <''' de Baisseria ^^ in sinistra parte viç. W. Pincema de Albigneio ^"^ dédit
Sancto Stephano quicquid in Stavell[is] jure heredi tario ab ipso sancto tenebat;
banc autem donationem idem W. jam antea in castello Gadomi, in presentia régis
et baronum ejus, eidem sancto fecerat, quando abbas et monachi obedientiam
de Moritonio^") reddiderunt domno Vitali heremite, quam ab eodem Vitale hère-
3o mita^"") habuerant, nulla tamen necessitate coacti, immo vero ejus inopie et pau>
pertati compassi. Emit Eudo in Starvilia L. acras terre, libéras, solutas et quietas
ab omni servitio et auxilio, a duobus firatribus, Adelulfo videlicet et Âianno,
XXX. libris Rothomagensium et X. solidis, de quibus Âdeiuifiis primogenitus
(■) Batvent JB. — W Batventi B. — W Batvent B. — i^) Batvento B. — W Hersent B. —
(0 unusquis i4. — fe) fiistannicium B. — W Tieboat B. — (0 Wigon B. — (J) Trum B. —
W Trum B. — W Basseria B. — N Albinneîo B. — W Moretonio B. — W heremite A.
HENRI II. 285
habuit XII. libras et unum equum XX. soiidonim; filii ipsias, W. videiicet et
Osmundus, habuerunt pro concessione, unus XX. solidos et alter unum [sic) clami-
dem, mater vero ipsorum II. sext[arios] ordei; Âlannus autem XV. libras, Thomas
filius ejus pro concessione mium equum XX. solidorum, mater ipsius X. solidos et
U. sext[arios] frumenti et unum ordei; Willelmus autem Bacon, de cujus foedio bec 5
ipsa terra erat, pro concessione et ut ipsa terra Sancto Stephano libéra, soluta et
quieta remaneret, ut ab ipso vel ab illis qui eam vendiderant, sive a successoribus
eorum , nunquam deinceps in futuro tempore servitium aliquod vel auxilium requi-
reretur, recepit^'^ a prefato abbate XVI. libras, XI. libras in lorica quç fuit Roberti
de Tresgoz, G. solidos in denariis; Rogerus filius ejus habuit pro eadem conces- lo
sione XL. solidos pro uno palefrido. Robertus de Tresgoz habitum monachilem^^)
in monasterio Sancti Stephani suscipiens, dédit apud Sanctam Grucem eidem sancto
unum vavassorium XX. acrarum terrç et parlem illam quaim habebat in eadem
çcdesia cum recta décima totius terre quam habebat in eadem villa. Robertus de
Agnis dédit Sancto Stephano unam culturam IX. acrarum in territorio Sancti Con- lâ
testi^''^ concedentibus filiis suis, pro excambiatione^'^) décime cpiam pater ejus dederat
predicto sancto in Burun ('). Gaufridus filius Hadvis ^^^ et Nigellus firater ejus dede-
runt Sancto Stephano pro salute animarum suarum II. acras terrç sitas in territorio
Baiocénsi. Emit Eudo in Loucellis^^^ UI. acras optimç terrç ad faciendam granciam
LX. solidis (^) a Hugone de Fai. Homines de Siccavilla recepti in societate monasterii 30
Sancti Stephani dederunt eidem sancto duas partes dedmarum suarum; hujus
autem villç çcclesiam, quam Sanctus Stephanus antiquitus in magna pace tenuerat,
Herbertus quidam clericus ei modis.quibuscunque poterat auferre querens, abbatem
etmonachos inde diu fortiter vexavit; quorum vexationi Henricus rex finem impo-
nere decemens, utrisque ante se in castello Gadomi diem constituit piacitandi. Die 25
igitur constituto, abbas et monachi cum omnibus, quç eis neccessaria ^'^ erant, ipsi
régi et justiciç suum pladtiim obtulerunt. Herberto autem ibi in audientia régis et
totius justiciç necnon et baronum déficiente, de prefata ecclesia ipsius régis et justicie
judicio Sanctus Stephanus saisitus remansit, nemini deinceps amplius inde respon-
surus. Rogerius filius Pétri de Fontaneto ^^ in presentia totius justiciç reddidit 3o
Sancto Stephano terram illam et omnes décimas, quas ipse sanctus a Godeûido avo
illhis et a pâtre suo habuerat, easque eidem sancto deinceps firmiter imperpetHum^*"^
tenendas concessit. Dédit Robertus de Meltiz^^ Sancto Stephano ecclesiam scilicet
M reoepit idem W. JB. — ^ 0>) monachi B. — (") in territorio S. Contesti omis dans B. —
(<>) excambiiione B. — («) Boron B. ^ (H Hadvise B. — te) Loceliis B. — ^) LX solidis omù
dans A. — W necessaria fi. — Ci) Fonteneto B. — W in perpetuum B, — 0) Tout ce passade,
depuis : De^i, jusqu'à Widilinus, ne se trouve que dans B,
286 HENRI II.
Sancti Hylarii, que est sita in villa Meltiz, cum IX. aciis terre, quod est alodium
ejus, cum decimis, oblationibus, sepulturis, et omnibus que ad ejusdem ecclesie
jus pertinent. Dédit etiam de alodio suo in eadem villa LX. acras terre, quarum
XXX. ex una sunt parte viç, alia [sic) XXX. ex altéra. Dédit etiam monachis et
5 eorum hominibus omnem pasturam, quam in prefata vUla habebat, habere commu-
nem. Habet autem ecclesia de Meltiz medietatem sépulture ecdesie de Donvilla,
quoniam in ipsius cimiterio sepeliuntur omnes parochiani çcclesiç de Donvilla.
Goncessit etiam predictus Rob[ertus] ut liceret suis melioribus hominibus usque ad
X. acras de suis terris quas de eo tenebant prefato cenobio dare, minoribus vero
lo unam tantummodo. Ista sunt membra que ad prefatam ecclesiam Sancti Hylarii
pertinent : Rainaltmaisnil, Tusteinmaisnil, Malepalu, Warinmaisnil, Rotorium,
Widilinus ^*K — Hubertus filius Serlonis dédit Sancto Stephano capitalem domum
suam et aliam juxta illam que erat duarum stationum in Gatehola, ea conditione
habita quod uxor sua Gisla et heredes ejus haberent easdem domos a monachis per
i5 annimi pro X. solidis^^^; et prêter hoc dédit terram illam qu§ est inter predictas
domos et murum usque ad quarrariam. Goncedo concordiam abbatis et Ricardi filii
Eddiz factam apud Lundon[iam] ^"^ Goncedo concordiam factam inter monachos
Sancti Stephani et ministros régis de terra de Brideport et de Bridetona^*^^.
Hec^"^ omnia prescripta predictç çcclesiç Sancti Stephani et monachis ibidem
9o Deo servientibus concedo et confirmo habenda et tenenda in perpetuam demosinam,
ita^*^^ libère et quiète, sicut ^^^ carte régis W[illdmi] et régis Henrici, avi mei, eis con-
firmant et testantur, et quecumque hic prescripta sunt, quç rationabiliter adquisive-
runt et que eis rationabiliter data ^^ sunt temporibus antecessorum meorumet meo^^.
Testibus : Rothroco Ebroicensi episcopo, justic[iario] Norm[annie] ^J^, Philippe
25 Baiocensi^^ episcopo, Arnulfo Lexoviensi episcopo, Thoma cancellario, Gaufrido
RideUo^^, Gaufrido capellano, Willelmo filio Martini, Ricardo de Hum[etis] ^"^
Manasseir Biseit^"^ Willelmo Filio Johannis, Godart de Vaus, Jordan TalKun^""),
Ricardo de Haia.
Âpud Gadomum.
(■) Ici s^arréte le passage qai ne se trouve qae dans B. — (**) pro X. solîdîs per annum jB. —
C*^) London B, — (^) Dans A , le mot Bridetona a été attongé par des traits horizontaux, pour
atteindre la fin de la ligne. A la suite de ce mot se trouve dans B le passage : c Concedo emptionem
— pro c. solidis Genoaiannensiuin »y qui dans le texte A se trouve beaucoup plus haut, vers la fin de
la première colonne, — (*) Sur l'exemplaire A, ce qui suit est écrit en trois lignes, occupant toute la
largeur de la pièce, — (^} ita manque dans A, — ^) Ce qui suit, depuis : Sicat, est écrit à longues
lignes sur l'exemplaire B. — i^) date B. — CO B omet les mots : temporibot — meo. — (i) justic.
Norm. omis dans B, — W Baicensi B, — W ÏUdel B. — W Hom. B. — W Manessier Biset B. —
(**) Jordan. Taîson B.
HENRI IL 287
CLV
Ddisle, n"" 113.
11 56-1 161. — Caen.
Charte de sauvegarde poar Vabbaye de l'Estrée.
A, Original perdu. 5
B, Copie de la fin du xv* s. ; Archives de TEure, H. 3i 9 , cariulaire de Tabbaye de TElstrée, fol. 1 2 ,
n' 18.
Souscription du chancelier Thomas, qui a passé en Angleterre à la fin de 1 161, et a quitté ses
fonctions au mois de mai suivant.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega- 10
vorum, senescallo de Nonancourt, salutem.
Scias quod monachi de Strata et omnes tenure et possessiones eorum sunt in mea
manu et custodia et protectione. Et ideo precipio tibi quod nullam eis vel rébus
suis facias injuriam vel fieri permittas. Et nisi feceris, justicia mea facîat.
Teste cancellario. i5
Apud Gadomum.
CLVI
Delisle, n** 1 13.
ii56-iiGi. — Carentan.
Gortjirmaiion des donations faites aax lépreux de Bolleville. 30
A, Original perdu.
B. G>pîe du XV* s.; cartulaire de la léproserie de Bolleville, British Muséum, ms. addit. 17307,
foL 9.
a. Gilles de la Roque, Histoire de la maison de Harcourt, t. IV, p. i4o5.
Cette pièce, donnée en France, et souscrite par le chancdier Thomas, est au plus tard de 1 161 . 35
Elle porte également la souscription de Richard du Neubourg; peut-être a-t-on commis une erreur
avec Tintention d'inscrire ici le nom de Robert du Neubourg, qui figure très souvent, à cette
époque, comme témoin des actes de Henri II ; en ce cas Tacte ne pourrait pas être postérieur au
mois d'août 11 69.
288 HENRI IL
• H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis et vicecomitibus et ministris suis de Gostentino, sdutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse infirmis de Boieviila quidquid eis rationabi-
liter datum est. Quare volo et firmiter precipio quod predicti inlirmi teneant et
5 habeant bene et in pace et libère et quiète et honorifice in terris et decimis et pratis
ctpascuis, in bosco et piano et in omnibus rébus, sicut carte eorum testantur.
Testibus : Thoma cancellario, Richardo de Novo Burgo, Willebno Fiiio Johannis,
Nigeiio de Bosc, Phiiippo de Golumberiis.
Apud Garentomium.
Ci.VII
Dellsie, n* ii4.
1 1 56-1 1 6 1 . — DomFront.
Charte de sauvegarde pour l'abbaye de Savigni.
A. Original un peu mutilé, autrefois scellé sur simple queue, Archives nationales, L. 966, abbaye
i5 de Savigni, généralités, pièce a4; coté 968 à Tépoque où M. Ddisle Ta utilisé.
B. Copie, Bibliothèque nationale, ms. latin 10078, p. 243.
Round, n*" 8a5.
L'acte, souscrit par le chancelier Thomas, ne peut pas être postérieur à 1161.
[H.], rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
20 vorum, omnibus justiciis ^'^ et [ballijvis suis et vicecomitibus et prepositis et mi-
nistris totius terre sue et omnium por[tuum] maris, saiutem.
Sciatis quod abbatia Savigneii est in mea propria custodia [et defenjsione, sicut
propria abbatia et dominica elemosina mea, et omnia ad ipsam pertinen[tia sunt]
libéra et quieta ab omni servicio et consuetudine in tota terra mea. Et ideo pre[cipio
20 u]t omnes res abbatis et monachorum Savigneii sint libère et quiète in bono et. . . ^^
ab omni theloneo et passagio et pontagio et omni consuetudine. Et nemo [audjeat
eos disturbare super X. libras forisfacture.
Teste Thoma cancellario.
Apud Damfrontem.
(*} justiciis en tontes lettres A, — ^^^ La déchirure da parchemin a enlevé environ six on, huit lettres*
HENRI IL 289
CLVIII J»)
Delisle, n*' loo ۥ et 1 16 A.
ii56-ii6i. — Le Mu».
Ordre donné aa vicomte du Lincolnshire et à ses agents d'assurer à Raoul de Caen ,
clerc du roi, la jouissance de sa prébende d\ Asgerbi ». 5
A, Original scellé autrefois sur simple queue, aux Archives de Téglise de Lincoln, D. II, 65. 1.
— Photographie du Rév. Salter, n* 87.
fi. Copie ancienne dans le cartulaire de Lincoln (Registrum Antiqnissimum), pièce 90, signalée
en 1913 par le Rév. Salter»
La souscription : Teste canceliario, sans indication de nom, désigne certainement Thomas 10
Becket, qui a cessé d'être chancdier lorsqu'il fut élevé au siège métropolitain de Cantorbéry, le •
a 3 mai 116a. Antérieurement à cette date, Tltinéraire du Rév. Eyton mentionne divers séjours
de Henri II au Mans, de 1 156 k 1 161. — Thomas Becket avait été roivoyé en Angleterre à la fin
de 1161, sans doute après la f%te de Noél.
H., rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Aquitanorum , et cornes Andega- i5
Yorum, vicecomiti Linc[olne]scir[e] et ministris suis, salutem.
Precipio quod magister Radulfus de Gadomo, clericus meus, habeat et teneat
bene et in pace, libère, quiète, intègre, plenarie, honorifice, prebendam suam de
Asgerbi ^'', cum pertinentiis suis et cum omnibus libertatibus suis , sicut carte domi-
norum feodi testantur, et sicut illam confirmavi Linc[olnie] per cartam meam. Et 30
prohibeo quod nullus ei inde aliquam injuriam vd contumeliam faciat, qiiia ipse
et omnes res sue sunt i[n mea] manu et custodia et protectione.
Teste canceliario .
Apud Genom[annim].
(•) Asgerby B.
^^) Le n* CLn, qui faisait double emploi, a été supprimé.
GHAinS R DIPLÀMIS. — VII. 37
taranna ■msoia&i.
290 HENRI II.
CLX
Delisle, n* 116.
11 56-1 161? — [Le Mans].
Notice attestant la restitution de féglise de Fay à la chapelle de Saint-Pierre de la
5 Cour, obtenue de Vévêqne du Mans à la suite de démarches faites par Henri IL
A, Fragment du cartulaire de Saint-Pierre de la Cour, an Mans.
a. Menjot d*£3benne, tome IV des Archives historiques du Maine, p. 33 et 27.
Cette notice fait suite à une première notice constatant l'abandon que Richard de Cré avait fait
de i*église de Fay aux chanoines de Saint-Pierre de la G)ur, du temps de Foulques le Jeune, comte
10 d* Anjou, et de Hildebert, évéque du Mans, c*est4-dire entre les années 1109 et iia5. — - Elle
porte la souscription du chancelier Thomas, qui, après avoir quitté la France à la fin de 1161, a
cessé d'exercer ses fonctions en mai 116a, pour devenir archevêque de Cantorbéiy.
... De eadem vero ecdesia de Phayo orta est ingens contentio inter Guillelmum
episcopum Genomannensem et canonicos Beati Pétri, tempore videiicet Âdriani
i5 pape et Henrici, régis Ânglie, filii Mathildis imperatricis et comitis Goffiredi, cujus
coipus requiescit in ecclesia beatissimi Juliani ante crucem, qui Henricus rex
Angliam, Normaniam, Ândegaviam, Turonicam, Cenomanicam, Âquitaniam,
Vasconiam simul in pace regebat. Ventilata ergo contentio diuque tractata de ter-
mino per terminum, usque in presentiam Henrici régis venimus, et causam nostram
3o suscipiens, per duos dies cum prefato Guillelmo episcopo placitans, adductis testibus
nostris ad probandum , ecclesiam omnino liberavit et nobis eam reddidit. Episcopus
enim noiens regem contristari, ecclesiam illam reddidit et cum annulo aureo quem
digito habebat regem saisivît, et sic sopita contentio et finita requievit.
Testes sunt : episcopus Gicestrensis EOdarius nomine, Thomas cancellarius régis,
95 Grofiridus et Hugo de Gieeriis, Joslenus Turonensis, Eustachius archidiaconus,
Esgaredus archipresbiter, Robertus decanus Beati Pétri, Gervasius cantor, Simon
canonicus.
HENRI IL 291
GLXI
Ddide n* 117.
11 56-1 161. — Le Neubourg.
Sauvegarde pour Vabhaye de VEstrée.
A. Original perdu* 5
B» Copie de la fin du xv* s«, dans le cartulaire de TEstrée, aux Archives de TEnre, H. 3 19,
foL 12, n* 17.
En œ qui concerne la date, même observation que ponr la pièce précédente.
H., rex ÂDglomin, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega*
vonim, Symoni de Aneto et G. de Teleres et R. de Museio, salatem* io
Sciatis quod domus de Strata et omnia catalla sua in mea manu sunt et in mea
custodia. Quare precipio vobis ut eam manu teneatis et defendatis, et ne patiamini
aliquam ei fieri violentiam aut injuriam.
Teste canceilario.
Apud Novum Burgum. i5
CLXII
Ddisle, n" 118.
ii56-ii6i. — Lions.
Confirmation de T accord intervenu entre Philippe, évéque de Bayeax, et Philippe de
Colombières, au sujet du meurtre de Béairix, nièce de ïévêque. 30
A, Original perdu.
£. Copie du xin* s., dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de
Bayeux, ms. igS, n~ 33 et 436.
a, Bourrienne, AntiqavLs Cartularias ecclesiœ Baiocensis^ t« I, p. 39.
En^ce qui concerne la date, même observation que pour la pièce précédente. 3 5
87.
292 HENRI IL
H., rex Ângioram, et dux Nonnannomm et Aquitanonim» et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopo et episcopis et justiciis et baronibus et ministris suis todus
Nonnannie, salutem.
Sciatis quod ego concedo et carta mea presenti confirmo oompositionem iUam
5 que facta fîiit coram me inter Philippum Baiocensem episcopum et Philippum de
Golumbariis de morte Beatricis, neptis predicti episcopi^ quam Rotbertus nepos
Philippi de Golumbariis interfecerat, banc videlicet quod Pbiiippus de Golumbariis
predictum Robertum abjuravit, et pacem firmam episcopo Baiocensi et Wilielmo
Britoni et toti cognacioni eorum juravit. Preterea ecciesiam de Golumbariis, cum
lo duabus garbis et tercia et aliis pertinenciis ejus, cuidam prébende Baiocensis ecdesie,
pro anima Beatricis predicte, et pro restauratione dampnî quod eidem prébende
fecerat, in perpetuam elemosinam dédit et concessit. Dédit etiam ecdesie Baioo^si
nil. modios ordei» quos jure hereditario in molendino de Manerio possidebat, ad
dispositionem episcopi, aut predicte prébende, aut communi ecdesie, aut oui vellet
i5 in demosinam donandos. Pro X. etiam libratis terre quas coram me ecdesie de
Haisitio se dare promiserat, eidem ecdesie assignavit ecdesiam de Plancheré intègre
cum duabus garbis et tertia et aliis pertinentiis suis, que erat de feodo Rogeri Bacon
fratris sui, et pro qua etiam ipse Rogero ad valens et ad ejus voluntatem dédit
excambium. Quare volo et firmiter precipio quod bec compositio firmiter et inoon-
9o eusse (') teneatur.
Testibus : Thoma canceliario , Rogero archidiacono , Ricardo de Humetis consta-
bulario.
Âpud Leones.
GLXin
35 Ddide, n* 1 14 B.
ii56-ii6i. — Lions.
Confirmation £ane donation faite, à Herting, aux chanoines réguliers dadit lieu.
A, Originai perdu.
B. G>pie au British Muséum, dans le ms. du fonds G)ttoiiien Vespasien E xxin, Begistrum car-
3o tarum prioratus Je Dureford in comitata Smregiœ, foL i v*. Le scribe a pointé la plupart
des î et parfois même les e^ comme dans le mot mee. En marge, en regard de la mention
rétive an chancdier, ont été tracés les mots : t Sanctus Thomas canodiarius Ânglie. —
•
^ discusse a.
HENia IL 293
Hugo de MoreviU. • ; suivent deux ou trou mots qui Mmt aujourd'hui illisiUes. Ce document
avait été indiqué par le Rév. Eyton, p.. 53; il a été copié à L<mdres, en 1918 , par M. Qiaries
Bémont.
La pièce, souscrite en France par le dhanodier Thomas, est au plus tard de 1161.
GaATA h. REGIS DE TERRIS NOfilS DATIS PER DOIUNOS DE HeRTING. 5
[H. ,] W rex Angl[orum] , et dux Norm[annoruin] et Aquit[anonim] , et cornes An-
deg[aYoruin] , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus , justiciis ^\
vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis Francis et Ânglic[is] tocius
Ânglie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse canonicis regularibus de Her- 10
ting terram quam Henr[icus] Hosatus eis rationabiliter dédit in Herting ^'^ in eiemo-
sinam. Quare volo et firmiter precipio quod canonici ejusdem loci eandem terram
habeant et teneant bene et in pace, et libère et quiète et intègre (fol. a], cum
omnibus pertinenciis suis et cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus
eidem terre pertinentibus. Et concedo iliis in elemosinam et confirmo quicquid eis i5
rationabiliter dabitur. Hoc eciam iliis concedo pro salute anime mee et uxoris mee
et omnium antecessorum meorum immo et successonim et prece ejusdem Henr[ici],
sicut carta sua eis testatur,
Testibus : cancdlario Thoma, W. de Braosa, W. de Lanvalein, W. Âguilon,
Hugone de Morevill[a] ^^y Roberto de Sancte Marie Ecdesia. 20
Âpud Leon[es].
CLXIV
Ddisie, n* ii4 C.
ii56-ii6i. — Lions.
Lettres de Henri II en faveur de Guillaume, boulanger de t archevêque de Cantorbéry. a s
A, Original perdu, désigné par la note de provenance donnée dans le Formulare de Madox.
a. Thomas Madox, Formulare anglicannm, London, 170a , in-folio, p. 44, n* lxxx, ex autographe.
G)Yentrensi.
Thibaud, archevêque de Cantorbéry, nommé dans cet acte, est mort le 18 avril 1 161.
^^ Pes tvnHde B. — ^^ justiciar. B. ~- ^^^ abréviation au-dessus da g B. — (^} Merevill. B.
294 HENRI IL
H. , rex Ânglie , et dux Normannie et Âqaitanie , et cornes Ândegavie , episcopo
Cestrie, justiciis ^*\ baronibus, vicecomîtibus, ministris et omnibus fidelibus suis
Francis et Ânglis de episcopatu Gestrensi, saiutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Wilielmo pistori Teobaldi archiepiscopi
5 Gant[uariensîs] moiendinum de Liga., cum omnibus pertinendis suis, quod Galte-
rius episcopus Gestrensis ei dédit pro servicio suo, et carta sua confirmavit, red-
dendo inde singulis annis II. solidos, et molendo quiète biadum de propria mensa
episcopi Gestrensis de Tachebroc. Quare voio et firmiter precipio quod idem Wil-
Idmus pistor et heredes sui habeant et teneant illud predictum moiendinum bene
lo et in pace, libère et quiète, honorifice, intègre et pienarie, sicut carta predicii
episcopi ei testatur, et sicut Theobaidus archiepiscopus Gantuariensis Uiud moien-
dinum Wilielmo pistori et heredibus suis confirmavit.
Testibus : Hugone de Perers, et Wilielmo de Grevecor, et Hugone Priore, et
Roberto de Juvigneio ^^\
»5 Apud Leon[es].
CLXV
11 56-1 161. — Lions.
Confirmation des biens appartenant à l'église de la Sainte-Trinité ilpswich.
A. Original perdu.
90 B. Inspeximus de i33i, au Public Record Office, Charter Rolls, 5* année d'Edouard llf, mem-
brane 39.
a. Cclendar ofihe Charter Rolls, t. IV; Edward III, iSay-iS^i ; p. ai5; d'après B.
Henri II, parti de France à son avènement, n'y est revenu qu'en 1 156. Souscription du dian-
ceiier Thomas.
95 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justitiis, vice-
comitibus, ministris et omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et Anglis,
saiutem.
Sciatis me concessisse et carta mea présent! confirmasse ecclesie Sancte Trinitatis
3o de Gippeswico et canonicis in eadem ecclesia Deo servientibus quicquid rationabi-
liter eis datum est, sicut carte donatonim testantur, videlicet : ex dono Alanni Filii
W Justidariis a. — W Ivingneio a.
HENRI IL 295
Eadgary ecdesiam Sancti Laurentii, ecclesiam Sancte Marie de Benetlia ex dono
Hervei de Dodenes, ex dono comitis Hugonis Bigoti terram quandam in hundreto
Golenese reddentem annuatim iinam marcam argenti eisdem canonicis, et terram
quam dédit eis Robertus de Ver in Nachetonia, et terram quam dédit eis Fuico
concanonicus eorum in Heimingueham et Hemmingestune, scilicet terram patris s
sui et terram Baichi, et terram quam dédit eis Emaidus concanonicus eorum in
Bercham, et terram quam dédit eis Normannus Fiiius Eadnory concanonicus eorum
infra Gipeswycum et extra, et terram Biathere, et terram Osberti Fiiii Godeheve in
Branfordia, et terram quam idem Normannus de feodo régis et comitis Britannie
de Wyca et Delf quod idem Normannus eis dédit, et terram ex dono ejusdem in \o
Oeidune Hundret, et terram quam dédit eis in Broches de feodo Roberti Filii Gau-
fridi, et terram que fait Ormari et Cheteberti fratrum in Neubrounia, et terram
quam Wiilelnms TEnvesiet W eis donavit in Ghodenhan ^\ scilicet tresdecem acras et
redditum annuatim duodecim nummorum, et terram quam Osbertus de Raimes
donavit eis in Bentieia, scilicet terram Sueni et terram Roberti de Ponte in Bran- i5
fordia, et terram Turquiiii de Hundredo, et duas partes décime cujusdam quas
Wiiielmus sacerdos et Adam clericus dederunt in Tonstaiiia, et terram quam dédit
eis Âlanus de Mendeham. Ex dono meo nundinas trium dierum ad festum Sancte
Grucis in septembri, et terram quam dédit eis Herveus de Dodeneis in Bentieia.
Quare volo et firmiter precipio quod predicti canonici teneant bec predicta et quic- 20
quid rationabiiiter acquirere poterunt, bene et in pace, et libère et quiète et hono-
riHce, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in aquis et molendinis, in viis et
semîtis, cum soca et saca et thol et them et infangenethef et hutfangenethef.
Testibus : Rogero Eboracensi archiepiscopo , Rotrone Elbroicensi episcopo,
Roberto Lincolniensi episcopo, Thoma cancellario régis, abbate Sancti Âudoeni, 25
Jobanne de Oxenfort, Willelmo de Caisneto, Willelmo de Hastingues.
Apud Leones.
CLXVI
Delisle, n"" ii4 A.
11 56-1 161. — Paeî. 3o
Cliarte confirmant à Jl église de la Trinité de Chichester la chapellenie de Pevensey.
A, Original perdu.
^ Lennesiet a. — ('>' Chodenhau a.
296 HENRI IL
J3. Inspezimiis de laay, an Public Record Office, Charter RoUs, ii* année de Henri Ul, mem»
brane lo.
a. Calendar ofthe Charter Roils, 1. 1, p. 3i, d'après J3.
Cette pièce, sotiscrite par le chancelier Thomas, et datée d'une localité française, est an plus
5 tard de 1 1 6 1 .
Henricus, rex Anglorum, etc.
Sciatis me concessisse et confirmasse in perpetuam elemosinam Deo et ecclesie
Sancte Trinitatis Cicestrie et Hilario episcopo et successoribus suis capeliariam de
Pevenesello quam cornes Moritonie statuit, cmn pertinentiis suis omnibus. Quare
lo volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia illam capeliariam habeat et teneat
cum omnibus pertinentiis suis bene et in pace, libère, quiète, intègre, plenarie et
honorifice, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in viis et semitis, in aquis et mo-
lendinis, in stagnis et vivariis et in omnibus locis, in ecclesiis et decimis et pannagiis,
et in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus, sicut
i5 unquam aliquis illam capeliariam melius et liberius et quietius tenuit tempore
régis H. avi mei, ita quod ipse episcopus et successores ejus sint capellani mei et
successorum meorum et reginarum Angjiorum de eadem capdlaria.
Testibus : R. archiepiscopo Eboracensi, R. episcopo Blboricensi [sic)^ A. episcopo
Lexoviensi, R. episcopo Lincolniensi, Hugone episcopo Dunolmensi (^îc), Thoma
3o cancellario, Manassero Biset, R. dapifero de Dunstanvilla, Ricardo de GamviUa,
Radulfo Filio Stephani.
Apud Pascy.
CLXVII
Delisle, n* ii4 D.
^*> ii56-ii6i? — Rouen.
Amvdation des aliénations indâment faites par les abbés de Saint-Valeri.
A. Original scellé; Oxford, New Collège, Takdey deed, n* i36. — Atlas, pL VII, photographie
communiquée par le Rév. Salter (porte sur la plandie le n* 107 A].
Date incertaine.
3o H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis et vicecomitibus sais AngUe, salutem.
HENRI IL 297
Prohibeo ne quicquam teneatur de donationibus que per non sapientes abbates
facte sunt de terris Sancti Walerici, nisi precepero nominatim.
Teste Raginaldo de Sancto Walerico.
Âpud Rothomagum.
CLXVIII 5
Delisle, n* ii4E.
11 56-1 161? — Rouen.
Confirmation de la donation de la « terra de Fautewellani, faite à l'abbaye de Beaahec
par Hagues Talbot.
A. Original scellé sur double queue; Britîsh Muséum, Harley, 111, B. d8. — Photographie. 10
Date incertaine.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanonun, et cornes Ândega-
vorum, episcopo Norwicensi, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomi-
libus, ministris, bailUvis et omnibus (idelibus suis de Norfolc. et de Sudfolc. , salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie Sancte Marie et Sancti i5
Laurentii de Beibecco et monachis ibidem Deo servientibus terram de Fautewelia
quam Hugo Taiebot eis donavit in elemosinam, ita libère et quiète et rationabiiiter
habendam et tenendam, sicut carta sua eis testatur. Quare volo et firmiter precipio
quod predicta ecdesia et predicti monachi predictam terram habeant et teneant cum
omnibus pertinendis suis bene et in pace, libère et quiète, plenarie et intègre, 30
rationabiiiter et honorifice, cum omnibus iibertatibus et liberis consuetudinibus ad
eam pertinentibus , sicut carta predicti Hugonis testatur.
Testibus : magistro Gaufrido Rideiio, Giione archidiacono , Man[assero] Biset
dapifero, Reginaldo de Gerpunvilia.
Apud Rothomagum. 35
CLXIX
Delisle, n° 11 5.
ii56-ii6i. — Rouen.
Grande charte de confirmation des biens du prieuré de Sainte-Barbe^n-Auge.
A . Original autrefois scellé sur douUe queue; le sceau et la double queue n'existent plus; Archives 3o
du Cdvados, D, Sainte-Barbe. — Atlas, pi. X.
CHAITBS BT DIPLÔMES. — VU. 38
IHVBniimM lATIOMU.
298 HENRI II.
B* Inspexioras de i3i6 an Pafallc Record Office, Charter Rolls, 9* année d*Ëdoaard II, mem-
brane A.
a. Calendar oftlie Charter Rolb, t. III, p. 3o8, d*après B.
■
Cette pièce, souscrite en France par le chancelier Thomas, est au plus tard de 1161.
5 H., rex Ân^onim, et dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes Andega-
vonim, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris, bailiivis et omnibus fideiibus suis Francis et Ângiicis totius
Anglie et Normanhie, sidutem.
Sciatis nie concessisse et presenti carta confirmasse ecciesie Sancti Martini et
10 Sancte Barbare de Eschaioiet et canonicis in eadem Deo servientibus in perpetuam
eieniosinam quicquid eis rationabiliter datmn est, sicut carta régis H. avi mei et carta
Rabeili camerarii et ceterorum donatorum suorum eis testantur, sdiicet : ex dono
Odonis Stig., terras et prata cum décima parrochie predicte ecciesie adjacentis et
totius dominici sui, quod est apud Mansum Odonis tam in terris quam in vineis
i5 et moiendinis et virguitis, et velieribus et vitulis et agnis et caseis et porcis et pisci-
bus, et piscariam inter Mansum Odonis et Eschaioiet. Ex dono Wilieimi de Mirebel
et Osmundi Boenot de Sacuanna^*) décimas suas, quarum duas partes primitus reti-
nebant. Terram etiam quam idem Odo habebat apud Sanctam Mariam Gaiidam
cum média parte ecciesie et décime, ita libère sicut in dominio suo habebat. Ex
30 dono Serionis de Mansione Maig[is], terram quam apud Brolium de alodio suo
habebat. Item ex dono predicti Odonis décimas telonei de Mansione Odonis ad
luminare ecciesie, et terram Safredi Wambasarii et terram Anschetiili Baconis.
In Gonstantiensi pago apud Seoviliam terram cum décima unius molendini et cura
décima vilianorum ejusdem vici quam tenebat in suo dominio, et insuper oblationes
95 capelle sue. Item ex dono Rabelii camerarii in Noinon totam terram quam habebat
in suo dominio apud Mansum Odonis ultra Divam ex parte ejusdem ecciesie, et
prata et londam propinquam, et hospitari burgenses in tota terra sua libère et quiète,
exceptis burgensibus residentibus in Manso Odonis. Moltam etiam suam et omnium
hominum suorum et totius terre sue quietam, et locum in Diva ad faciendum
3o molendinum , placitaque omnium hominmn suorum libéra in curia sua , ita quod si
ipsi vel eorum homines querelam habuerint versus homines illius, in curia ipsorum
teneri eam concessit, salvo sibi jure de suis hominibus sicut in curia sua; et redee-
miam vini sui ad cellarium suum, prêter primam decimam, que solito more datur
(*) Les lettres eu sont douteuses; pli dans le parchemin.
HENRI IL 299
ad torcularia. Decimatn etiam totius curedii sui apud tria maneria citra Secanam,
scilicet apud Mansum Odonis et Oistreham et Thomum , et decimam dominici sui
de Gadomo, exceptis DII" solidis quos habet ibi Sanctus Georgius. Apud Sanctam
Mariam Galidam terram quam Âecelinus de M onasterio tenebat de illo ad firmani
per unam minam fhimenti, et campum de vinea. Âpud Hoistrehacu unum borda- 5
rium, Hugonem scilicet de Gardino, et unam acram terre ex dono Roberti filii
Alani, et libertatem quam eis concessit piscandi in aqua et licentiam capiendi iepores
in warenna sua propter infirmos et hospites, et quietationem omnium peccorum
suorum in pastione sicut suorum dominicorum ubicumque habuerit, et unam vir-
gatam terre in cuitura sua pro escambio terre Safredi que fuit necessaria exciuse lo
molendini sui, et X. libratas terre quas eis dédit in Angiia in soca de Graham,
scilicet apud Gelesteord., G. soiidos, apud Hocheston. et Summerdebi IIU'' libras,
et in molendino de Estoches XX. solides; in valle de Gloecestr. , totum manerium de
Becebef. et de Aissetona, unde nichii sibi retinuit nisi pro amore Dei tutelam et
defensionem. Totum etiam manerium de Mainiigeroit cum pertinenciis suis, scilicet i5
feodum de Huchemaine quod tenebat Ricardus de Altaribus, et feodum quod Fuico
filius Teob[aldi] tenet in predicto manerio, excepta buxeria, ita libère sicut ipse
Rabellus et pater suus et antecessores sui melius et liberius iliud tenuerunt de ante
cessoribus meis, et precarias de ipsa buxeria, sicut semper pertinuehint ad Mainii-
geroit, et vivarium suum desuper Mansum Odonis et totum boscum suum de Sancta »o
Maria Galida sine omni retinemento, et in Galeto capellam de Sancto Michaele
quam tenuerat in suo dominio. Preterea quecumque predicte ecclesie a quocumque
suorum hominum dabuntur vel venundabuntur vel escambientur, salvo jure domini
nisi ultro concesserit. Pacem etiam factam inter canonicos et Adam de Maigneio
de quadam terra quam Rabellus dederat super Divam versus Maigneium prefate 25
ecclesie, ita ut dimidia remaneret in dominico canonicorum^et dimidiam teneret
Adam de ipsis in feodo per servitium prestandi unum equum bis in anno ad neces-
saria itinera eorum infra Normanniam et eundi ad placita eorum et alia negotia
circa V. vel VII. leugas convenienter. Terram etiam quam Leza uxor Roberti de
Albotot dédit predicte ecclesie et ipsi Roberto posuit super altare, et mansuram 3o
Ricardi Frechet cum terra sua, et eschambium quod factum est inter ipsos canonicos
et Odonem Decanum cum filiis suis Thoma et Willelmo. Preterea ex dono Theode-
rid de Meinil Maug[is] capellariam suam de Meinil Maug[is] et totam tenuram
Roberti de Hotot quam tenebat de eo. Ex dono Rogeri de Pilevilla libertatem
capiendi terram in maresco. de Pilevilla ad focum suum in perpetuum, sicut ad 35
proprium focum ipsius Rabelli et ipsorum canoniconim, burgensibus libertatem
eandem ut ibidem capiant terram ad focum suum sicut burgenses de Manso Odonis
38.
300 HENRI IL
et Ëschaioleti quod fecit Hugo de Manso Odonis(?) cum predictis canonicis, scilicet
per totain(?) terram suam quam habebat juxta viam versus Londam, pro qua ipsi
dederunt Hugonî duas acras terre super Divam et dimidiam acram ad veterem
calciatam subter Londam et XIIIl. solidos Sterlingorum et IIII. denarios. De dono
5 Marie fdie Herbert! Freschet dimidiam acram terre. De dono Riculfi de Perceio
unam virgatam terre ad Quadrariam. fbc dono Mathei Buscardi terram quam
habebat inter boscum de Sancta Maria Galida et Gachechenviiia, sciiicet Valiem
Buscardi et Le Faiel et terram de Fonte Vulpis et totam tenuram Gaufr[idi] ^
Gualdin cum toto redditu et serviciis liberam et quietam in perpetuum. Ex dono
lo Anfiride Dee unam virgatam terre super Divam. Ex dono Eremburgis comitisse
dimidiam acram terre de burgagio sub Londa. De dono Willelmi filii Hugonis Lovel
terram quam Gill[ebertus] Galius tenebat de ipso , et unam acram terre apud Mon>
tem Boterel quam Fantelinus de ipso tenebat. Ex dono Thome fiiii Odonis Decani
unam virgatam terre in Monte Decani pro pâtre suo. Ex dono Buschardi fdii Baid.
i5 imam virgatam terre juxta pratum canoniconim. Preterea ex dono WiHelmi Game-
rarii fdii Rabeili dimidiam terram nemoris de Rahaia apud Golestevord. que fiiit
Willelmi Githariste , et totam terram Basirie quam Rogerus presbiter de pâtre suo
et de iUo tenuit. Ex dono Radulfi de Insula acram et dimidiam terre cum linaria et
domo quam Hugo presbiter tenebat de eo, et terram quam Rog[erus] presbiter
3o de eo tenebat ad fossatum Timer, et UI. virgatas que terminantur cum terra Gau-
fr[idi] de Mercato ad valiem, et dimidiam acram ad fossam Marieriam. De dono
Roberti de Torno unam acram terre et DI" virgatas. De dono Gaufi:[idi] de Mercato
unam mansuram apud Tomum. £x dono Gaufr[idi] filii Mabire et Reginaldi filii
Anfride unam mansuram quam Reginaldus de Viana tenebat. De dono Willelmi de
95 Monte Galvo apud Oistreham unam mansuram et unam acram terre. Ek dono
Radulfi Gorbet unam acram terre apud Tomum. Ex dono GiU[eberti] de Ebroicis
et filiorum ejus, confirmatione Baiocensium episcoporum, Ricardi sciiicet et Phi-
lippi, terram quam idem Gill[ebertus] et fdii tenebant sui in Ageio âicut alodium
suum de Sancte Marie feodo, et dimidium ecclesie ejusdem ville cum omnibus que
3o ad eandem terram pertinent in molendino et hominibus et omnimodo redditu,
liberam et quietam ab omni servitio et exactione. Ex dono Roberti Âgnel décimas
quas dédit canonicis in parrochia de Gan^^^. Elx dono Roberti de Eschaiol decimam
dimidii molendini apud Gan. Ex dono Willelmi filii Mabire décimas quas tenebat
apud Gheteviliam; et escambium quod factum est inter canonicos et Willelmum
35 Lovel de terra Gilleberti Galli, et escambium quod factum est de terra Radulfi de
W Gnufr. A. — 0») Decan. A.
HENRI II. 301
Belismo que est super Divam. Ex donc Lucie filie Willelmi Gamerarii in molendino
de ScolviUa unum sextarium fnimenti. Ex dono Rogeri fiiii Ricardi pasnagium
omnino quietum in forestis suis de Qrbec et de Benefacta. Ex dono Gualer[anni]
com[itis] de Mell[ento], quitanciam de tdoneo et passagio et omni consuetudine per
totam terram suam. Preterea compositionem factam inter monachos Beccenses et 5
predictos canonicos de decimis feodi Ttiruifi de Maigneio, quod est in parrochia
de Maisnil Simont, que talis est quod monachi reddunt annuatim canonicis unum
sextarium firumenti et duos sextarios avene, décima monachis rémanente. Ex dono
Willelmi de Olvilla ecclesiam de Olvilla cum omnibus pertinenciis suis. Ex dono Ra-
dulfi filii Serlonis et Willelmi fdii sui dimidium ecclesie Sancte Marie Galide. Ex lo
dono Gaufr[idi] filii Teoderici de Maisnil Maug[is] quicquid pertinet ad ecclesiam
Sancti Stephani de Maisnil Maug[is], scilicet de feodo camerarii de Tan[carYilla] et
de feodo Roberti de Monteforti totam tenuram Roberti de Hotot, et partem illam
quam tenebat Willelmus Burg. missam (?) , et illam quam tenebat magister Rogerus ;
et ex dono Radulfi de Mesheldin elemosinam quam habebat in manu sua cum duabus i3
acris terre et tribus virgatis; et ex dono Willelnii Lovel in eadem ecclesia partem
illam quam tenebat Robertus Tendepedem, et decimam dimidii molendini. Ex dono
Philippi Baiocensis episcopi ecclesiam Sancti Laurencii de Montibus cum perti-
nenciis suis. Elx dono Willelmi Tanetin et Durandi de Diva apud Braium ecclesiam
Sancti Albini cum capella et decimis cantarie et elemosinis ad eam pertinentibus. 30
Elx dono Ricardi de Tomai et Gaufr[idi] filii sui capellam Sancti Benedicti juxta
forestam de Gofer cum terris ad eam pertinentibus et decimam molendini sui; et
ex dono ejusdem Gaufr[idi] et Willelmi de Tornai capellam de Tertu cum omnibus
pertinenciis suis. Ex dono Willelmi com[itis] de Pont[ivo] locum de Saltacocheria,
et herbagium et pasnagium et omnem consuetudinem solutam et liberam. Ex dono 35
Frogerii Sagiensis episcopi assensu Willelmi de Sola et Rogeri de Gumbrai ecclesiam
de Elsnes cum omnibus pertinenciis suis. Quare volo et firmiter precipio quod pre-
dicti canonici omnia bec predicta habeant et teneant bene et in pace et rationa-
biliter, libère et quiète, plenarie, intègre et honorifice, cum omnibus pertinenciis
suis, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in aquis et molendinis, in vivariis et 3o
piscariis, in viis et semitis, et in omnibus aliis locis et aliis rébus, cum omnibus
libertatibus et liberis consuetudinibus ad ea pertinentibus, sicut carta régis H. avi
mei et carta Rabelli camerarii et ceterorum donatorum suorum carte testantur.
Testibus : Thoma cancellario et Ricardo de Humetis conestabulario , et Ricardo
de Luci. 35
Apud Rothomagum.
302 HENRI II.
CLXX
Delisle, n* 119.
11 56-1 161. — Rouen.
Confirmation de la commune ctEa.
5 A. Original perdu.
B. Copie incomplète, du xui* s., dans le cartulaire du comté d'Eu, Bibliothèque nationale,
ms. latin iSgo^, fol. 1 v\ La partie extérieure du feuillet a été déchirée; M. Deliile a
rétabli le texte et la publié dans son Introduction, p. a 55.
Round, i4i8, d'après le même ms.
10 Le chancelier qui a souscrit cette pièce est certainement Thomas Becket, qui, après avoir quitté
la France à la fin de 1161, a résigné ses fonctions en mai 1 16a , pour devenir archevêque de Can-
torbéry.
[H.,]W rex Anglonim^'*^ et dux Normannorum W et Aquit[anorum, et cornes]
Andegavorum ^""^ H., archiepiscopo [Rothomagensi], et omnibus baronibus [et fide-
i5 libus] suisNormannie, salutem.
Sciatis me concessisse biir[gensibus] Âugi quod habeant ita [in] pace et juste et
libère [et paci]fice communiam suam, [sicut co]mes Johannes illam eis [dédit
t]empore patris mei, et [sum in]de plegius inter comitem et eos, sicut pater [meus
fu]it et sicut carta sua testatur. Ëtprohibeo ne quis eis inde injuriam vel contume-
30 liam faciat.
Testibus : cancellario , et M anassero Biset dapifero , et Roberto de Donestanvilla.
Apud Rothomagum.
CLXXI
Delisle, n* lao.
35 11 56-1 161. — Rouen.
Donation, à titre d'échcmge, à Anselme, panjuier du roi, de trente acres de terre dans
la forêt de Roamare.
A. Original vu par M. Delisle, en i848, entre les mains de M"* Ricard, au château du Parquet.
W L'initiale manque dans le ms. — ^^ Ang^ie B. — ^'^^ Normannie B. — ^^^ Andeg. B.
HENRI IL 303
B. Vidimus au Trésor des Chartes, reg. JJ 70, n* 98. — C. Aatre vidimns, au Trésor des
Chartes» JJ 96 , n*" 80.
Round, n* ia8a, d après le registre JJ 96, n** 80.
Thomas Becket , qui a souscrit cette pièce comme chancelier, a quitté la France à la fin de 1 16 1 ,
et a résigné ses fonctions en mai 1 16a. 5
H., rex Anglorum ^*^, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum^^, comitibus, baronibus^*\ justiciis^^^ ministrîs et omnibus hominibus et
fiddibus suis tocius Normannie, salutem.
Sciatis me dédisse et carta mea confirmasse Anselmo^*^ parcario meo, XXX.
acras terre in Romara, pro excambio terre sue quam inclusi in parco meo. Quare 10
Yolo et firmiter precipio quod ipse et heredes sui habeant et teneant illas bene et
in pace, et quiète de omnibus consuetudinibus et serviciis.
Testibus : cancellario, Man[assero] Biset, Roberto de Donstanvilla, Roberto Filio
■
Haimerici ^'^, Willelmo de Mala Palude, Martino de Hosa, Radulfo de Tamewerda^^^
Apud Rothomagum. 1^
CLXXII
DeUsle, n"* lai.
11 56- 1161. — Rouen.
Concession à Anselme, parqmer du roi, de droits d^ usage dans les forêts de Rouvrai et
de Roamare. 30
A. Original perdu.
jB. Vidimus de Charles V, en i364; Bibliothèque nationale, Chartes Royales, t. VI, pièce i5. —
C. Exemplaire original de ce vidimus, venu du château du Parquet, communiqué en 1906 à
M. Delisle par M. Charles de Beaurepaire. — D, Vidimus au Trésor des Chartes , JJ. 96 ,
n* 82. »^
* Round, n* ia8a, d'après JJ 96, n** 82.
Si le chanodier qui a souscrit cette pièce est Thomas Becket, ce qui parait certain, die ne peut
pas être postérieure à 1161.
W An^ BC. — tW Andegaven. C. — W cornes baron. C. — <*>> justiciariis BC. — W An-
odmo J3. — (0 (ratre Hauterici B, — (?) Damdlvyd B; Thamewrd C.
M
304 HENRI II.
H., rex Anglorum^'\ et dux Normannorum et Aquitanoram, et cornes Andega-
vorum^^), comitibus, baronibus, justiciis, ministris et omnibus hominibus siiis et
fidelibus tocius Normannie, salutem.
Sciatis me dédisse et hac carta. mea confirmasse imperpetuum Anselmo , parcario
5 meo, quietanciam in Rovrei et in Romara de herbagiis et de usagiis, et quietanciam
de omnibus consuetudinibus et serviciis in omnibus viliis et civitatibus meis. Quare
voio et firmiter precipio quod ipse et heredes sui habeant et teneant illas bene et
in pace, libère, quiète et hereditarie omnibus diebus, et unum sexterium bladi in
meis molendinis apud Rothomagum.
lo Testibus : canceliario, Manasserio Biset, Roberto de Donstanviiia, Roberto Filio
Hamerici, Willeimo de Mala Paiude, Martino de Hosa, Raduipho de Thamewerda ^^K
Apud Rothomagum.
GLXXIII
11 56-1 161? — Rouen.
i5 Exemption du droit d'herbage accordée, à une date incertaine, à Anselme le parqaier,
pour sept vaches, dans la forêt de Rouvray. Pièce dont l'attribution à Henri 11 est dou-
teuse.
A. Original perdu.
fi. Vidimus de Charles V, daté de juin i36d, provenant du chartrier du château du Parquet,
30 communiqué en 1906 à M. Delisle par M. Charles de Beaurepaire. — C. Vidimus transcrit
au registre 96 du Trésor des Chartes, n*" 81.
Round, n* laSa, d après C.
Le roi ne prenant dans cette pièce que le titre de « rex Anglie », il y a lieu de se demander si
elle n'est pas de Henri I*'; il est cependant plus probable que la formule initiale a été tronquée;
20 la souscription de Robert de Courci est d'accord avec Tattribution a Henri II. ^L acte porte, dans
les copies de M. Delisle , le n* 1 a 1 A, mais il ne figure pas à la table.
H., rex Anglorum ^*^), Hugoni Gommin et ministris suis de Rovreio, salutem.
Precipio quod Anselmus parcarius habeat septem vacas in mea foresta de Rovreio ,
(•) Ang^e, dux D. ^ W Andegaven., cornes Barr., justîcîariis D. — W Thamewerd D. —
(J) Anglie BC.
HENRI IL 305
quietas de herbagio et omni consuetudine, et gratuito^*^ eant per dictam totam
forestam, et si eas cepistis vel detinetis, reddite eas quiète.
Teste : R[oberto] de Gurci.
Âpud Rothomagum.
CLXXIV s
Delisle, n* laa.
11 56-1 161. — Rouen.
Ordre de maintenir Philippe, chanoine de Bayeax, dans la jouissance des libertés et
coutumes concédées aux chanoines de cette église.
A. Original perdu. 10
B. G>pie du XIII* s., dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitré de
Bayeux, ms. 198, fol. 8 v% n* 3].
a. Éd. Bourrienne, t. I, p. 87.
Souscription du chancelier, qui est certainement Thomas Becket; en ce cas, la pièce est au plus
tard de 1161. i5
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vonim, justiciis suis de Beissin et prepositis suis de Baiocis, sidutem.
Precipio quod Phiiippus, canonicus Baiocensis, clericus meus, et homines sui qui
in prebenda sua manent, habeant easdem libertates et consuetudines justas quas sui
antecessores habuerunt tempore régis Henrici avi mei, et quas habent ceteri cano- 20
nici et eorum homines in prebendis suis.
Teste cancellario.
Âpud Rothomagum.
CLXXV
Ddisle, n* laS. 25
ii56-ii6i. — Rouen
Exemption des droits de tonlieu accordée aux moines de Foucarmont.
A. Original perdu.
(*} et quietas eani C
CHARTBS ET DIPLÔMES. — Vif. ^9
ivrtmERic !iân««AU.
306 HENRI IL
B, Copie dn xiii* »., dans le ctrtohire de Foocannont, Bifaliothèqne de Rovai, ms. laad»
fol 35 y\
Round, n* 187.
Souscription du chancelier, qui est certainement Thomas Becket; en ce cas, la pièce est au plus
5 tard de 1161.
H., Dei gratia rex Angjtorum, et dux Normannomm et Âquitanorum , et cornes
Andegavorum, justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis Francis et
Anglis totius Ângiie et Normannie et nominatim portuum maris, saiutem.
Goncedo quod omnes res monachorum de Fulcardi Monte, quas homines sui
1 o poterint affidare suas esse proprias , sint quiète per omnia dominia mea de theioneo
et passagio et pontagio et omni consuetudine, et nuilus eos super hoc injuste
disturbet super X. libras forisfacture.
Teste cancellario ^*K
Apud Rothomagum.
15 CLXXVI
Delisle, n* lad.
ii56-ii6i. — Rouen.
Confirnuttion des biens de Vabbaye de Foacarmonl.
A. Original autrefois scellé, aux Archives de la Seine-Inférieure, Fonds de Tabbaye de Foucarmont.
10 ^ Atlas, pi. XT. — Autre FAC-SiMiLé, Gherreus et Vemîer, Les Archives de Nomumiie^
pi. XVJII.
fi. Cartulaire de Foncarmont, Bibliothèque de Rouen, ms. laad, fol. 33.
a. Editée et reproduite en fac-similé par M. Vemier.
Round, n' 186.
Souscription du chancdier Thomas, qui a quitté la France à la fin de 1 161, avant de résigner
s5 ses fonctions en mai 1 16a.
H., rex An^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, justiâis, comitibus, vicecomitibus, baronibus»
(') T. canonic. fi.
HENRI II. 307
ministris, iMifllivû et oamibus hominibus et fidelibus suis totius Normanoiç et
Ai^ç, salutem.
Scîatis me concessisse et carta mea presenti confirmavidse omnes donationes que
in eiemosinam rationabiiiter datç 5unt çcclesie Sancte Mariç et Sancti Johannis de
Fulcardimonte et monachis ibidem Deo sementibus , et nominatim : Ex dono 5
Hemidi comitis Âugi et Johannis comitis filii ejus, Bariisartiun, Engueriliisartum ,
Novam landam ; per totam forestam Augi pasnagium , herbagium , ignem • çdificium ;
decimam annoiiç et denariorum in mirmterio de Fulcardimonte; molendinum de
Escenla cum pratis adjacentibus; in molendino Casteiii VII* modios frumenti, très
modios avenç ad horreum; apud Septem Molas medietatem pratorum suorum; lo
maeriam Âugi; omnes cuituras suas de Fulcardimonte, cum corveiis carrucarum,
pro suprapositis sqptem modiis frumenti et tribus avene; decimam viceconutatus
ejusdem villç; totam beeieiam inter eandem villam et forestam ad ^tirpandum;
maeriam de Biangeio totam ; procuratorem quoque ipsius , sicut et maerie de Àugo ,
ab omni consuetudine iiberum; sartum justa Novam landam ad excoiendum; a^l i5
extirpandum quoque, quicquid nemoris est a Nova landa usque ad agros foris-
positos; in foresta Âugi V. acras ad grangiam de Barilsarto transferendam ; ad
grangiam quoque de Gariniprato in eadem foresta construendam V. acras; terciam
partem molendini de Maisneels. Fratribus quoque ecdesie et famulis et quibuslibet
mercenariis suis per totam terram suam in omnibus vendendis et emendis quietan- ao
ciam, et de omnibits que in curte abbatie vel in grangiis vendentur quieti sint
vendentes et émeutes* Griolii, hospitem unum; S^tem MoUs, alterum, ab^omni
consuetudine utrumque Iiberum. Omnes messes eorum et marcedes triturantium a
mokura et alia consuetudine qoietas. Quod si inter fratrum famidos vel mercenarios
aliqua contigerit querimonia, vel dam(M* auditus fuerit, per se seu per alios quos 35
voiuerint terminetur. Curies etiam et mansiones ad grangias in foresta ubiounque
neoessarium fuerit construendas. Âd Campanesiam vîUam, in foresta, locum ad
grangiam construendam, et quioquîd nemoris est cîrca ipsam, a via qua ad eam
venitur de Fulcardimonte usque ad angulum Saocti Martini uitra ipsam grangiam «
quousque terra fratrum proteoditur, et usque ad fundum vallb subtus eandem 3o
grangiam jaoentis. Decimam oomium que in Ânglia Johannes cornes Augi acqui-
sierit Hec omnia quieta et ab omni consuetudine libéra, et igx peipetuam ^emo-
sinam a fratribus possidenda. Porro ad Campanesiam villam duas carrucatâs terrç
{MTorsus quîe^as, unam ex dono Roberti de Fanencort, alieram ex dono Roberti de
Restovalet Oelardi filii sui, assensu Roberti de Fatiencot1;.JE^ dono Radulfi Rasftel 35
et Beatrîeis uxoris ejos, totum feodum suum pnoprium de Gampanesia villa, etiam
doarinm uxoris Engenranni de Scoteîgniis, aid campartum soluiu, terram etiam
39.
308 HENRI IL
vavassorum ad firmam, vel campartum, in presentia sua suscipiendam , omni alia
consuetudine et exactione remota. Cum vero doarium ad ipsos redierit, quod in
campo de Beroumonta fratribus mariatum non fuerit, ipsorum erit; quicquid vero
a monachis mariatum fuerit, monachis ad solum campartum remanebit. Quod si
5 vavassores a servicio defecerint, nichii a fratribus exigi poterit prêter firmam vel
campartum vavassoribus debitum; terras etiam cultas et a cuitoribus désertas ad
campartum soium concesserunt, quoadusque cuitores earum redeant vei pro eis
aiii succédant. Cum vero tempus afiîierit quo campartum reddi debebit, predicte
ecdesie fratres Raduifum vei ejus famuium in Gampanesia viiia semel submone-
lo bimt, et in ejus presentia, si venerit, campartum dabunt; quod si inventus non
fuerit, vei inventus venire distuierit, ipsi fratres per se campartum dabunt. Hoc
totum concessit Guido de Âvesnb, et Berhesia uxor ejus, prêter terram Eustachli
Harenc, qui tamen prêter predictam pactionem X. acras terre Eustachii Harenc,
grangiç fratrum viciniores, commutaverunt pro aiiis X. in dominico fratrum. Elx
i5 dono Engerranni et Willeimi de Gislemariviiia, assensumatris eorum, totam terram
ad Gampanesiam viliam, ab anguio Fanencort usque ad metas juxta campum
Evrardi afHxas, ad campartum soium. Ex dono Roberti de Restoival et Oeiardi filii
sui, totam terram suam incuitam apud eandem viliam, et in terra a rusticis mariata
campartum solum, et prêter bec ortum unum. Hçc omnia ab omni consuetudine
7o libéra prêter firmam Xll. minarum frumenti et totidem avenç. Quod si rusticani vel
manentes vel inde recedentes terram suam incuitam reliquerint, liceat monadiis
eam colère ad predictam firmam. Si vero rusticani terram suam marlatam monacbis
vendere voluerint, possunt monachi emere, nichii inde dominis tribuentes. Ex dono
Walteri Pevrel et Pagani fdii sui, cuituram de Prato, et illam de Busco Renardi,
35 et campum supra viam de Predosavilla, et duas acras in pomerium ecdesie. Hçc
omnia quieta, et assensu Gisleberti Galetot donata. Item ex eorundem dono, très
acras in Gampo Terrici, et quod habent ad Buscum Noberti, et sartum fratris
Gisleberti, et supra acram unam nemoris, et très juxta campum Willeimi fiiii
Seburgis, et campum ante domum infirmorum, et alterum supra istum, a Willeimo
3o fiUo Seburgis olim excuitum; terdum quoque juxta domum infirmorum , et quicquid
habent pratorum inter abbatiam et Fanencort, Omnia quoque avesna sua supra
abbatiam, et quicquid habent nemoris inter Montem et Gampum Terrici, et duas
acras juxta cuituram monachorum. Hec omnia quieta, prêter annuum censum V.
solidorum , et a Richoide et Gecilia sororibus concessa. Ex dono Bemardi M olendi-
35 narii et fratrum ejus , et Âlberee matris eorum , concedentibus Gecilia et Ricolde
cum filiis suis, quicquid habent ad Maisnil Ranuichon quietum, et très acras terrç
nemorosç libéras. Ex dono WiUdmi filii Nichoiai , et Gisleberti Galetot et Walteri
HENRI II. 309
Pevrel, et Ricoldis et Ceciliç sororum, et Albereç et Bernardi filii ejus, omnia prata
inter abbatiam et Fanencort. Ex dono Ângerii Longi, concedentibus Radulfo Rastel
cum uxore sua et Guidone de Âvesnis cum sua, et Lamberto Girardi filio, sex acras
ex una parte abbatiç, et IIII. ex altéra, quietas. Ex dono Gisleberti filii Soliciç et
Ricardi filii ejus, concedente Thoma de Sancto Leodegario, canipum unum ad r>
nemus Noberti, et alterum juxta culturam çcclesiç, tercium in monte super abba-
tiam, omnia bec quieta. Elx dono Hugonis Machonis et Radulfi filii ejus, predicto
Thoma concedente, très acras terre supra abbatiam quietas. Ex dono ejusdem
Tbome nemus Noberti ad campartum solum. Ex dono Rogeri de Sauceio, unam
acram terrç foris Osbernimaisnil, et totam ejus terram in Monte Hastreie, utranque lo
liberam. Ex dono Osbemi de Piio Gervino et Widonis filii ejus, quicquid habent
inter maiieriam suam et abbatiam, et ipsam marleriam, et parum nemoris ultra
eam, prêter bec unam acram terre, omnia quieta. Elx dono Rainaldi et Rogeri de
Septem Molis et Âmabilis matris eorum, très acras libéras. Ek dono Roberti sacer-
dotis, prefato Rainaldo concedente, très acras quietas. Ex dono Hervei de Sancto ih
Sulpicio et Willelmi filii sui, in molendini sui décima, VIII. minas firumenti et
IHI. bustellos et III. nummos et obolum. Ex dono Gauteri de Sancto Âniano Tor-
fi*escalis, III. acras terrç libéras , et totam decimam illius feodi, prêter terciam
partem; post obitum suum, totum feodum cum décima liberum. Ex dono Roberti
Augi, duas salinas apud Briencon quietas. Ex dono Lamberti filii Girardi, conce- ao
dente Radulfo Rastel cum uxore sua, III. acras terrç quietas, et IIII. ad nemus
Noberti ad campartum solum. flx dono Radulfi filii Tustini, campum unum supra
abbatiam , quietum. Ex dono Johannis comitis Âugi , totam bedeam inter Fulcardi
Montem et nemus Gaufiridi, ad extirpandum. Ex dono Widonis de Bevencort et
Gedlie uxoris ejus, dimidium territorii nemoris Ulberti cum décima, ab omni 2»
consuetudine quietum, prêter annuum censum LX. solidorum Romesinorum; resi-
duum quoque ejusdem territorii totum. Ex dono Thome et Rainaldi de Sancto
Leodegario, sedem villç nemoris Ulberti, cum dimidio ejusdem villç territorio, et
ecclesiam cum tota décima, assensu Rogeri de Freelvilla et Rogonis filii ejus, omnia
(|uieta, prêter annuum censum LX. solidorum Proviniensium. Ex dono Rogeri 3o
Baillol, IIII. minas firumenti in molendinis de Fanencort, de décima, concedente
Roberto de Fanencort. Elx dono Roberti de Hastinguis, et Isabel uxoris suç, et
Avelinç matris Isabel, quicquid habebant et clamabant in territorio nemoris Ulberti.
Ex dono Hugonis de Hisleis, XII. acras terre in Fraitûs libéras, et dimidiam cultu-
ram ad campartum solum; reliquum vero ejusdem culturç liberum, ex dono Roberti 3 s
de Caneceris et uxoris ejus , assensu Ansoldi et Henrici Biset. Ex dono Ingelranni de
Hisleis, decimam IIII. acrarum. Ex dono Willdmi de Pormort et Girardi filii ejus,
310 HENRI IL
terram suain de Fraitiz, et X. acras in Haisencia, totidem ad Fosatum Régis, omnia
quieta, concedente Roberto de Âineto. Ex dono Ricardi de Hoigueviiia et Rogeri
fratris ejus, Galteri quoque et Radiiifi de Salsosa Mara, XVIII. acras quietas; resi-
duucn vero ejusdem feodi, usque ad viam Mortui Maris, totum cum décima; cam-
5 pum quoque Walteri Franchelin, assensu ipsius et fiiiorum ejus, ad campartuni
solum, et decimam per totum feodum. Ex dono Hugonis de Bosco, ad Fossatum
Régis, XII. acras quietas. Ex dono Ricardi Galemel, X. acras libéras. Ex dono Ingel-
ranni deHisleis, XII. acras ad campartum soium; que omnia concesserunt Robertus
de Aineto et Hugo de Bosco. Ex dono Radulfi de Novavilia, unam acram liberam, et
lo ({uicquid ab illa est usque ad viam Mortui Maris liberum, concedente Waltero de
Barc. Ex dono Baldrici de Flamens , unam acram liberam , concedentibus Gautero
de Barc. et Raduifo de Novavilia. Hec omnia de feodo et dono Willelmi comitis
Âlbç Marlç. Ex dono Ricardi fdii comitis Gisleberti, quicquid predicta çcclesia jam
acquisivit vd rationabiliter acquirere poterit, ad firmam vel campartum, in feodo
i5 de Gariniprato vel Frasneello et in territorio parrochiç de Fesquis, a molturis et
corveis et omni consuetudine liberum et quietum, retento solo servicio vavassorum;
a quo si ipsi defecerint, a fratribus nichil exigi poterit, prêter firmam et campartum
debitum ; predictam quietantiam de moltura concessit Radulfus Presbiteri filius. Ex
dono Willelmi camerarii de Tancarvilla, apud Ârculas, LXXX. solidos annuatim.
ao Eix dono Hugonis de Sancto Germano et Willelmi fratris ejus, concedente Hugone
de Mortuo Mari, quietantiam de moltura in terris fratrum de Onemaisnil. Quare
volo et firmiter precipio quod predicta çcclesia teneat hec omnia bene et in pace , et
libère et quiète et honorifice, in bosco et in piano, in terris et in aquis, in vus
et semitis, in stagnis et vivariis, in pisoariis et molendinis, in decimb et elemosinis, et
35 in omnibus rébus et locis, sicut carte donatorum testantur, et quicquid deinceps
rationabiliter acquirere poterit.
Teste (*^ Hugone Dunelmensi episcopo, Tboma canceliario, Ranulfo abbate de
Billewes, Gaufiido régis capellano, Girardo vicedomino de Pinchonio, Ricardo
scriptore.
3o Per manum Stepbani de Fulgeris scriptoris.
Apud Rothomagum.
(•) Sic.
HENRI IL 311
CLXXVII
Delisle, n* 135 B.
ii56-ii6i. — Rouen.
Concession à l'évêque de Lincoln et à son chapitre d'an droit de foire à Banbury.
A. Original; Archives de Tég^se de Lincoln, A. 1. 1, n"" 16. — Photographie du Rëv. Salter 5
n*38.
Souscription du chancdier Thomas, qui, après avoir quitté la France àlafindeii6i,a résigné
ses fonctions en mai 1 16a , pour devenir archevêque de Cantorbéry.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justidis, vicecomitibus, 10
ministris, et omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et An^is totius Anglie,
saiutem.
Sciatis me concessisse [et carta mea prejsenti ^'^ confirmasse çcciesiç Beatç Mariç
Linc[olniensi] et Roberto de Kaisneto Lincolniensi episcopo [et canonicis ecdesie]
Lincolniensis, quod babeant forum in villa; de Banneberi^^ unaquaque die Jovis i5
totius anni. Quare volo et firmiter precipio quod çcclesia Lincolniensis et Robertos
episcopus et successores sui episcopi Lincolnienses babeant et teneant predictum
forum de Banneb[erî] bene et in pace, honorîfice et quiète.
Testibus : Hilario Cicestrensi, Hugone Dunelmensi episcopis, Thoma cancellario.
Apud Rothomagum. *o
CLXXVIII
Il 56-1 161. — Rouen.
Ordre A tévéque de Lincoln d'assurer à Raoul de Caen sa prébende «Te Asgerbi ».
A. Original perdu.
fi. Copie anrienne dans le cartulaire de Lincoln (Registrum Antiquîssimum), pièce ga, indiquée 35
en 1913 par le Rév. ISaher.
W Déchirare. — W Bannebr. A. . .
312 HENRI II.
Le chanœlicr qui a souscrit celle pièce étant selon toute vraisemblance Thomas Beckct, elle ne
peut pas être postérieure à la un de 1 1 6 1 .
H., rex [Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum], episcopo Linc[olniensi, salutem].
5 ... quod facias Radulfum de Gadomo tenere, etc., prebendam suam de
Asgerbi. . .
[Teste] T. canceliario.
Apud Rothomagum.
CLXXIX
10 Delisle, n* ia5 C.
ii56-ii6i. — Rouen.
Concession à V église de Lincoln de maisons sises à Londres , acquises sur les Templiers,
A. Original; Archives de Téglise de Lincoln, A. LI, n* 35. — Photographie du Rév. Salter,
n* 4o.
i5 a. Monaslicon Anglicanam ^ t. VI, vol. m, n** 35, p. 1275, n" liv.
• ■ "
Souscription du chancelier Thomas , parti de France à la fin de 1161, et devenu ardievêque le
a3 mai 1 162.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus,
so ministris et omnibus bominibus et fidelibus suis Francis et An^is totius Angliç,
salutem.
Sciatîs me concessisse et carta mea presenti confirmasse ecclesîç Beatç Mariç
Linc[oIniensis] et Roberto ejusdem çcclesiç episcopo et successoribus suis episcopis
ejusdem çcciesiç domos quç fuerunt fratrum Templi in London. , in parrochia Sancti
^5 Andrée de Holeburn., cum capella et gardinis et omnibus earum pertinentiis, quas
idem Robertus de Kaisneto Lincoiniensis episcopus G. marcis émit de fratribus
Templi, reddendo inde eisdem fratribus Templi annuatim très aureos pro omni
servicio. Quare volo et firmiter precipio quod çcdesia Lincoiniensis et predictus
Robertus episcopus et successores ejus episcopi habeant et teneant predictas domos
3o cum capeiia et gardinis et omnibus earum pertinentiis, sicut fi*atres Templi eidem
Roberto episcopo et ejus successoribus in perpetuum concesserunt et carta sua
confirmaverunt.
HENRI IL 313
Testibus : Rogero Ëboracensi archiepiscopo , Hylario Cicestrensi, Hugone Dunelr
mensi episcopis, Thoma cancellario.
Âpud Rotomagum.
CLXXX
Delisle, n* ia6. 5
Il 56- 1161. — Rouen.
Charte de protection poar l'abbaye de Notre-Dame-da-Pré de Leicester.
A. Original perdu.
B, Copie du xia* s., Public Record Office, Cartœ Antiqua, X, n* ig. — Photographie.
Pièce souscrite par le chancelier Thomas, qui a quitté la France à la fin de 1 161, et a résigné sa 10
fonction le a 3 mai 116a, quand il est devenu archevêque de Gintorbéry.
Gartâ ecclesië sancte marie leirc[estrie] de prato.
H. , rex Ân^orum , [et] dux Normannorum et Âquitanorum , [et] cornes Ândega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, baillivis, mi-
nistris et omnibus fidelibus suis Francis etÂnglis, salutem. i5
Sciatis me récépissé in mea propria manu et custodia et protectione, sicut unam
de propriis meis elemosinis, ecclesiam Sancte Marie Leirces[trie] de Prato cum
omnibus pertinentiis suis. Quare volo et firmiter precipio quod canonici in predicta
ecdesia Deo servientes omnia tenementa sua teneant bene et in pace, et libère et
quiète et intègre et plenarie et honorifice, in bosco et piano, et pratis et pascuis, ao
et aquis et mariscis, in piscariis, in loftis et croftis, in viis et semitis, et in omnibus
locis, tam in burgo quam extra burgum, libéra et quieta de gdd[is] et dene-
geld[is], et auxiliis et wapentac[is] , et hundredis et schiris et levemanuetale et
murdr[o] et scuage et assisis et summonitionibus , et de omnibus placitîs et querelis
et occasionibus et consuetudinibus, et de omni terreno servicio et secidari exaccione, 35
cum saca et socha, et toU et theam et infangenetheof, et aliis omnibus consuetudi-
nibus et libertatibus, et volo ut predicti canonici et homines sui habeant salvum
conductum meum, et sint liberi et quieti a passagio et pontagio et teloneo et stallagio
per omnes civitates meas et burgos, et vendant et emant libère et quiète, et volo ut
sint quieti a traverso per omnes portus meos; et si quis versus domum illam sdiquid 3o
CHARTES ET DIPLOMES. — Vif. ào
IHPKlirBUS BATIONALX.
314 HENRI II.
de possessionibus ejus damaverit, prohibeo ne pro aliqao respondeant nec in pla-
citum ponantur nisi per me et in presentia mea.
Testibus : Toma cancellario, Philippo episcopo Baiocensi, Rîcardo de Hum[etis],
Manes[sero] Biset.
5 Âpud Rothomagum.
CLXXXI
Delisie, n* 1^7.
11S6-1161. — Rouen.
Dan à l'abbaye de SilU d'une renie sur les moaUns d'Argentan.
10 A. Original perdu.
B, Copie du xiii* s., cartulaire de Silli, Bibliothèque nationale, ms. latin 1 1069, fol. a5 v*. -—
C. Autre copie, Bibliothèque nationale, ms. latin 1007g, ^'^l* ^ ^''-
Eyton, p. 44. — Round, n" 684.
Cette pièce, souscrite par le chancdlier '^Thomas, ne peut pas être antérieure k la fin de 1 161»
i5 époque k laqudle Thomas a quitté la France.
H. , rex Ân^orom , et dm Normannorum et Âquitanoram , et cornes Ândega-
Torom, justiciis, vicecomitibus et ministris suis et fid^ibus de yicecomitata de
Argentomo, sdutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse in perpetuam elemosinam Deo et Sancte
90 Marie de Goffer et Drogoni ejusdem loci fundatori et canonicis ibidem servientibns
daos modios frumenti et mium modium ordei singidis annis de molendinis meb de
Argentomo , sicut imperatrix mater et domina mea eis dédit et carta sua confirmavit.
Quare volo et firmiter precipio quod canonici ffli habeant et teneant bec predicta
bene et in pace et libère et qiiiete et honorifice.
«5 Testibus : Thoma cancellario, Stephano de Bdlo Gampo, Manasserio Biset dtpi-
fero, Richardo scriptore.
Apud Rothomagum.
HENRI IL 315
GLXXXII
Ddide, n* aSç.
ii56-ii6i. — Rouen.
*
Franchise des droits de tonUea pour Tabhaye de FEstrée.
A. Original perda. 5
B, G>pîe da xyi* s., dans k caiiuiaire de Tabbaye de TEstrée; Archives de TEure, H. 3ig,
fol. 1 1 V*, n* 1 6.
IXoger da Hommet, archidiacre de Bayeux, fut élu évèqae de Dol en i i6i ; la pièce ne peut
donc pas être postérieare à cette date, et c'est par suite d'une erreur qu'dle porte, à la taUe, la
date de : 1 156 à 1 173^. Voir l'Introduction, p. 45a. 10
H., rex Âng^onim, et dux Normannonim et Âquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis, salutem.
GoDcedo quod omnes res monachorum de Strata, quas homines sui emerint vel
vendiderint ad victum vel vestitum eorum, et quas aflidaverint suas esse proprias,
sint quiète de tdoneo et passagio et pontagio et omni consuetudine per omnia dominia > 5
mea , et prohibeo quod nudlus eos vel res suas super hoc injuste vexet vd disturbet
super X. libras forisfacture.
Testibus : Rogerio de Humetis archidiacono Baiocensi , et Manasserio Biset dapi-
fero , et GuUlelmo Filio Hammonis , et Guiliermo de Bellocampo.
Âpud Rothomagum. 30
CLXXXIII
ii56-ii6i — Rouen.
Exemption de droits powr l'abbaye da Valasse,
A. Original perdu.
B. Copie insérée dans une charte de Rolrou, archevêque de Rouen, Archives de la Seine-Infé- 3 5
rienre, fonds du Valasse, botte G^ Je dois Tindication de cette pièce, et sa copie, à M. le pro-
fesseur Haskins, de rUniversité de Harvard.
4o.
316 HENRI IL
La souscription du chancelier Thomas prouve que cet acte ne doit pas être postérieur à la fin
de 1161.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum W et Âquitanorum ^\ et cornes Ândega-
vonim, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis, et nominatim portuum
5 maris totius Ang^e et Normannie, salutem.
Goncedo quod omnes res monacorum Sancte Marie de Voto, quas homines sui
poterint [sic) aflidare suas esse proprias, sint quiète de modiatione vini et de tdoneo
et passagio et pontagio et onmi consuetudine per totam terram meam et per omnia
dominia mea; et prohibeo ne quis eos vel res suas injuste disturbet, super L. libras
10 forisfact\u*e.
Testibus : Toma cancellario, et Manasse Biset dapifero, et Willelmo Fllio Ha-
m[onis].
Âpud Rothomagum.
CLXXXIV
i5 ii56-ii6i. — Rouen.
Confirmation à Vhôpital de Chichester de ses terres, dîmes et autres biens.
A, Original perdu.
B. Inspeximus du ao septembre i5/l3 au Public Record Office, Patent RoUa, 17* année
d'Edouard m, membrane a 7.
9o a. Cakndar ofihe Patent Rolb, Edward III, i3/l3-i545, 190a, p. 119, d'après B.
Souscription du chancelier Thomas.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et comes Ândegavo-
rum, episcopo Gicestriensi et justiciis (""^ et vicecomitibus et ministris de Suthsexia et
civibus Gicestrie, salutem.
95 Sciatis me concessisse et confirmasse infirmis de Gicestria quicquid eis rationa-
biliter datum est et concessum in terris et dedmis et omnibus rébus. Et toIo et
firmiter precipio quod îpsi fllud teneant bene et in pace et libère et quiète, ne
aliquis eis aliquam injuriam vel contumeliam faciat.
(■) Normannie B, — 0») Aquitanie B. — (') Anglie. . • Normannie. • • Aqnitanie. . • Ande
gavie. . . justiciariîs a.
HENRI IL 317
Testibus : T. câncdlario^ Ricardo de Humez constabulario , Man. Riset {sic)
dapifero.
Âpud Rothomagum.
CLXXXV
ii56-ii6i. — Rouen. 5
Concession à l'abbaye cistercienne de Coggeskale da manoir de ce nom, oà elle est
établie, et confirmation à ladite abbaye de divers biens sis en Angleterre.
A. Original perdu.
B. Inspeximus de i58g, an PuMic Record Office, Patent Rolls, i3' année de Richard II, mem-
brane 33.
lO
a. CdenJar of the Patent Rolls, Richard II, vol. IV, 1 388- 1393, 1903, p. 79, d'après B.
Souscription du chancelier Thomas.
Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes
Andegavorum , archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justicia-
riis(5zc), vicecomitibus , ministris et omnibus fidelibus suis, salutem. i5
Sciatis me suscepisse in manu et proteccione et propria demosina mea abbaciam
de Gokeshale et omnes res et possessiones suas pro salute anime mee et parentum,
antecessorum et successorum meorum et regni mei stabilitate , unde presentis scripli
communione confirmo Deo et Sancte Dei genitrici Marie et monachis Gisterciensibus
manerium de Gokeshale, ubi abbacia sita est, totum cum pertinenciis suis in terris !io
et hominibus, in bosco et piano, et aqua et extra aquam, et via et extra riam, et in
omnibus aliis rébus ad ipsum manerium antiquitus pertinentibus, solutum scilicet
et quietum de placitis et querelis, de scottis et auxiliis, de siris et hundredis, de
danegeldis et onmibus geldis, de exercitu et equitatu, de opère parci et custodia
castelli, de omni opère et génère servicii, de murdre et omnibus exaccionibus, cum 25
sache and {sic) soche and toi and tem et infangenethief , et cum omnibus liberta-
tibus suis. Gonfirmo eciam eidem ecclesie hoc quod habet apud Tholeshunte de
feudo Galfridi de Tregoz et de feudo Roberti Filii Hugonis , apud Rud de feudo
Henrici de Scaliers , apud Berqueie de feudo Galfridi de Magna Villa , apud Newe-
seles de feudo Balduini de Ronec, et quod in terris de Meldebuma possidet et in 3o
mariscis de Hely, Preterea quicquid juste adquisitum cartis vel testibus poterit osten-
dere in ea in perpetuum possideat confirmacione , cum omnibus consuetudinibus et
318 HENRI IL
libertatibus suis, sicut liberius vei melius alie ecdesie mee ang^Uce demosinas suas
habent. Quod si quis super hanc confirmacionem meam in aiiquo predictam eode*
siam de Gokeshale vexare presumpserit, forisfacture mee subjaœat.
Testibus : comité Willeimo fratre meo, Thoma cancellario, Henrico de Ekesseia,
5 Willeimo Filio Hamonis, Manassero Biset dapifero.
Âpud Rothomagum.
CLXXXVI
11 56-1 161. — Rouen.
CoT^maixon S^un marché qui doit se tenir tous les jeudis, à Eyneshury, accordée aa
10 prieuré de Saint-Neot, établi dans ladite localité et dépendant de l'abbaye da Bec.
A . Origind perdu.
B. Inspeximus du i*' juillet i438, au Public Record Office, Patent Rolls, 16* année de Henri VI,
membrane a8.
a. Calendar ofthe Patent Rolls, Henri VI, vol. III, i436-iMi, 1907, p. 174, pièce :», d''après B.
i5 Cette pièce, souscrite par le chancelier Thomas, ne peut être postérieure à 1161.
Hemîcus, rex Angiorum , et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ande-
gavorum , episcopo lincolniensi et justiciis ^'^ et baronibus et vioecomitibus et mi-
nistris et omnibus fiddibus suis, Francis et Ânglis, de Hunted[on]scira, sdutem.
Sdatis me eoncessisse et confirmasse in perpetuam demosinam Deo et ecdesie
90 Béate Marie Becd , et priori et monachis Sancti Neoti , qui manent in \ifla que Yoca*
tur Elmulfiberia, ut in eadem Tflla de Emulfiberia faabeant singulis septimanis
unum mercatum ad diem Jovis. Quare volo et firmiter predpio quod omnes illi qui
ad illud mercatum venerint, eundo et redeundo, habeant meam firmam pacem,
fadendo ibi suas rectitudines. Et prohibeo ne quis eos inde injuste vexet vd distnr-
95 bet, super X. iibras forisfacture.
Testibus : impératrice , et Toma cancellario , et Willekno fratre Rogeri , et Roberto
de Dunest[anvilla].
Apud Rothomagum.
(*) jusliciariîs a.
HENRI IL 31»
CLXXXVII
11 56-1 161. — Bouen.
Confirmation à l'église de Sainte-Marie de Lincoln da manoir de Kildeshy.
A, Origuml perdu.
B, Inspeximus de iSag au Public Record Office, Charter Rolls, 3* année d'Edouard III, mem- 5
brane a4. — C. Copie ancienne dans le cartulaîre de Lincoln (Registrum Antîqnissinium),
pièce 111, signalée en 191 3 par le Rév. Salter.
a, Ctdendar of ihe Charter RoUs, t. IV; Edward III, iSsy-iSdi ; p. io4, pièce 34, daprès B. —
b, MoncLsticon Anglicanum, t. VI, vol in, p. 1276.
Cette charte, datée de Rouen et souscrite par le chancelier Thomas Becket, peut être de 10
11 56 à 1167 ou de ii58 à 1161.
H., rex Ânglonim, et dux Normannomm et Âquitanonim , et cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, vicecomitibus, justitiis,
ministris et omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et Anglis totius Ânglie,
salutem. ^^
Sciatis me concessisse et carta mea confirmasse ecclesie Béate Marie Lincolnie
manerium de Kiidesby cum omnibus pertinentiis suis. Quare volo et firmiter pre-
cipio quod predicta ecclesia Lincolnie habeat predictum manerium bene et in pace ,
honorifice, libère et q[uiete et intègre, in bosco et in piano, in pratis et pascuis, et
in omnibus locis et rébus eidem manerio pertinentibus^ sicut H. rex avus meus illud 20
manerium ei dédit et carta sua confirmavit.
Testibus : Rogero Eboracensi archiepiscopo , Hilario Gicestrensi, Hugone Dunel-
mensi^') episcopis , Thoma cancellario.
Âpud Rothomagum.
CLXXXVIII ^^
ii56-ii6i. — Rouen.
Concession aux religieuses de Noire-Dame^a-Pré , à Lisieax, de dix livres Angevines,
à prendre à Bonnevitte-sur-Tougae , en attendant une autre assiette.
A. Original autrefois scellé sur une double queue de parchemin, qui existe encore; Archives du
Calvados. — Photographie. 3o
<*) Dnnolmensi a.
320 HENRI II.
Celte pièce, i-ctrouvce aux Arciilves du Calvados, en septembre 1913, par M. Besnîer, qni a
bien voulu nous en envoyer une photographie prise par M. Huart, ne peut pas être postérienrc
à la fin de 1161, puisqu'elle porte la souscription du chancelier Thomas. E31e ne peut pas être
antérieure à 1 1 56 , Henri II ayant passé Tannée 1 1 55 en Angleterre.
5 H. , rex Angl[orum] , et dux Nonn[annorum] et Aquit[anorum] , et cornes Ând[ega-
Yorum], archiepiscopo Rothomagensi , epîscopis, comitibus, baronibus, justic[iis],
vicecoinitibus, ministris, et omnibus honoinibus et fidelibus suis totius l^ormannie,
salutem.
Sciatis me dédisse et carta mea confirmasse monialibus LexoY[iensibus] X. libras
1 o And[egavensium] in Bona Villa super Tocbam , donec assignem eas eisdem alibi. Has
autem eis dedi in die dedicationis ecclesiç suç. Quare volo et (irmiter precipio quod
predictç moniales habeant annuatim has X. libras intègre et quiète, et nullus eas
super hoc vexare vel disturbare présumât.
Testibus : Arnulfo Lexoviensi, Rot[rodo] Ebroicensi, Philippo Baiocensi episcopis,
i.> canceliario Thoma, Ricardo de Hum[etis] constabtdario, Man[as8ero] Biset dapi-
fero.
Apud Rothomagum.
CLXXXIX
ii56-ii6i. — Rouen.
3u Confirmation à l'église de Lincoln de maisons achetées à Londres, aux Templiers , par
l'évêqne Robert du Chesnay, sises en la paroisse de Saint- André de Holborn, avec leur
chapelle, leurs jardins et les dépendances,
A. Original perdu.
B. Inspeximus de iSsg, au Public Record Office, Charter Rolls, 3* année d*£douard III, mem-
35 brane aa.
a. Calendar of the Charter RolU, t. IV; Edward III, i3a7-i34i; p. 108, n* 9, d'après B. •—
h, Monasticon, t. VI, p. ia75, publication partidle. — c. English historicd Review, 1909,
p. 309.
Cette pièce, souscrite en France par le chancelier Thomas, ne peut être ni antérieure à 1 156
3u ni postérieure à 1161.
Henricus , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Ande-
gavorum, archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justitiis, vicecomitibus,
HENRI 11. 321
ministris, et omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et An^s totius Ân^e,
salutem.
Sciatis me concessisse et carta mea presenti confirmasse ecdesie Béate Mario
Lincolnie et Roberto ejusdem ecdesie episcopo et successoribus suis episcopis
ejusdem ecciesie domos que fuerunt firatrum Templi in Londoniis in parochia Sancti 5
Andrée de Holebum, cum capeila et gardinis et omnibus earum pertinentiis, quas
idem Robertus de Kaisneto Lincobiiensis episcopus G. marcis émit de fi:*atribus
Templi, reddendo inde eisdem fratribus Templi annuatim très aureos pro omni
servicio. Quare volo et firmiter precipio quod ecclesia Lincobiie et predictus Robertus
episcopus et successores ejus episcopi habeant et teneant predictas domos cum capeila >o
et gardinis et omnibus earum pertinentiis, sicut fratres Templi eidem Roberto epi-
scopo et ejus successoribus imperpetuum concesserunt et carta sua confirmaverunt.
Testibus : Rogero Eboracensi archiepiscopo , Hylario Gicestrensi , Hugone Dunel-
mensi episcopis, Thoma cancellario.
Apud Rothomagum. i5
cxc
Deiisle, n' ia8.
ii56-ii6i. — Saumur.
Acte noiifiant que Renaud Espeudri a reconnu, en présence de Henri II, n'avoir aucun
droit sur Te obedientia » de Fontcher, qui appartient à l'abbaye de Mamwuiier. so
A, Original perdu.
B. Copie de Dotii Martène d'après Toriginal, Bibliothèque nationale, ms. latin 12879, foi. \^'yt
— C Autre copie; collection de Touraine (Dom Housseau), vol. V, n* 176a.
Round, n* 118a.
Souscription du chancelier Thomas, qui a quitté la France àlafindeiiGi, eta résigne ses 2 5
fonctions, en devenant archevêque, le a3 mai 116a.
Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et comes Ânde-
gavorum, archiepiscopo Turonensi, et omnibus baronibus et justiciis et et
bailivis, et omnibus (idelibus suis de Turonia, salutem.
Sciatis quod Reginaldus Espeudri ^'^ venit in presentiam meam apud Salmurum, 3o
<*) Sea Rainaldus de Columbarib. C.
CHARTSS II DIPLÔMES. — Vfl. k 1
mrmnpBia iaiwia».
322
HENRI II.
O
lO
10
et ibi coram me recognovit quod nuUum jus habebat in obedientia de Fonte Caro,
neque in aliquo quod ad eamdem obedientiam [pertineat, videlicet née in aqua, nec
in piscaria, nec in viaria, nec in bosco, neque in terris, neque in vineis, neque in
sanguine, neque in raptu, neque in incendio, neque in banno, neque in furto,
neque in aliquo omnino quod ad eamdem obedienciam pertineat. Hoc idem etiam
coram me recognovit se recognovisse, in capitido Sancti Martini Majoris Monasterii,
coram Malet preposito meo de Turonis, et coram Uigerio Ânguiila, et Huberto
camerario, et Pagano Ruillant, et coram aliis multis. Quare volo et (irmiter precipio
quod monachi in predicta abbatia Majoris Monasterii Domino servientes, ad quam
predicta obedientia pertinet, eamdem obedientiam libère et quiète et intègre et hono-
rifice teneant, in bosco et piano, et in omnibus rébus et consuetudinibus supradictis,
ita quod Reginaldus predictus vel heredes sui vel alius aliquis nullam eis super hoc
injuriam vel contumeliam inde faciat.
Testibus : cancellario Toma, et Ricardo de Humez constabulario , Josleno de
Tiu'onis dapifero, et Gaufrido de Cleieriis, et Hugone fratre suo.
Apud Salmurum ^^K
^*^ La collection Dom Housseau contient,
sur la même affaire , une antre pièce qu'il peut
être utile de connaître. Bibliothèque nationale,
D. Housseau (Touraine), t. V, n' 1766 :
« Domino suo kai*issimo Henrico , Dei gratia
illustri régi Ang^orum, Maletus, prepositus
ejus Turonensis, et sui fidèles jurati ipsius
civitatis, salutem.
« Auctoritate litterarum vestrarum et conques-
tione monachorum Majoiis Monaslerii Rainaldo
Elspeldrl et Hersende uxori ejus diem assigna-
vimus standi juri super possessione et decimis
Fontis Kari; diei auiem statuto pars utraque
afiîiit juri paritura. Primo uxor Rainaldi Her-
senda et filius ejus Hamdinus omne jus quod
in decimis Fontis Kari reclamabant saper Rai-
naldum maritum suum ad finem posuerunt,
judicium curie super hiis ratum habituri. Tune
monachi Majoris Monasterii proposuerunt pos>
sessionem Fontis Kari et décimas totius pasnagii
herbagii et exemplorum (?) in aquis , pratis et ne-
moribus , de dono et elemosina Fulconis comitis
Andegavorum et Bertrade matris sue a longe
rétro temporibus cum omnibus pertinenciis
suis se in pace possedisse, et hec testibus et
instrumentis parati erant probare, asserentes
jamdictam possessionem et décimas ad jurisdic-
tionem de Columbers dominorum vel etiam
parrochiam nulla ratione pertinere, nec inde
aliquid emolumenti de jure habere, justitiam
vcro possessionis predicte ad preposituram
Turonice dvitatis pertinere. Conquesti sunt
etiam cpiod jamdictus Raginaldus portam domus
sue lapideam de Fonte Karo injuste subvertit,
et lapides quadratos asportavit, vineam etiam
ipsorum dominicam occasione décime superlx^
et injuste manu violenta vindemiavit et devas-
tavit , aquas etiam ipsoi*um proprias et brelas ( ? )
assidub piscationibus vastavit et prata violenter
falcare fecit, que omnia monachi secondum
regalis curie oonsiderationem parati erant pro-
bare, super hiis omnibus justitiam expetentes.
Ad hec Rainaldus opponebat terram ipaam in
aquis, pratis et nemoribus, vicarias etiam,
bannum, furtum et latronem [sic)^ raptum ^
inoendium totius fundi sui juris esse; asserebat
etiam decimam totius fundi ad jurisdi tionem
uxoris et fiiii sui Hamelini de jure pertinere, et
HENRI IL
323
CXCI
Delisle, n* 139.
»
11 56- 1161. — Valognes.
Garantie par Henri II des conditions auxquelles Robert, abbé du Mont-Saint-Michel ^
a baillé la jouissance viagère de V église de Basing à Gervais de Chichester, clerc du roi et 5
du chancelier.
A, Original, autrefois scellé sur simple queue; Archives de la Manche, H. i5oo4. — Atlas,
pL XI.
B, Copie, Bibliothèque nationale, ms. latin 1007a, fol. 174*
ff. Robert de Torigni, éd. Delisle, t. II, p. 368. — Ed. Howlett, p. 346. 10
hoc probare paratus erat, insuper et quidquid
objidebatur ei a monachis injuste perpétrasse
in suo proprio se asserebat egîsse. Auditis
itaque rationibus utriusque partis, judices,
habito super hiis consilio sapienter et provide
decreverunt ut Hainaldus sacramento firmaret
ea que proposuerat; quod ut audierunt mona-
dû , statîm sacramento ^*^ pars utraque
campionibus diei (sic) statuto alFuit, et dum
campîones [de] more jussi essent insimul oon-
venire, Rainaldus tremefactus, sapientiori usus
consilio, jura monachorum, sicut superius
denotata sunt, intègre et plenarie recognovit,
et nullam jurisditionem vel decimam nec ipse
nec suus hères Hamelinus (sic) in predicto
fnndo Fontis Kari se de jure habere recognovit;
et hec coram onmibus nobis in presentia curie
finnavit sacramento, addens quod deinceps
super hiis possessionibus et decimis per se nec
per filium suum Hamdinum predictis mona-
chis molestiam vel gravamen inferret. Ego vero
Maletus prepositus et fiddes jurati domini
régis, oognoscentes quod fiscDi ille Fontis Kari
de domo et demosina Fulconis comitis Ande-
gavorum et matris ejus Bertrade processisset,
finem hujus controversie sub cyrographo feci-
mus describi, et unam partem per manum
Rainaldi Espddri et Ulgerii Anguille atque
Pagani Roilant domino régi Henrico apud Sai-
murum misimus confirmandam, aliam vero
monachis Majoris Monasterii tradidimus con-
servandam, ne forte eis itenim altéra super-
veniens oriretur questio; nomina vero testium
qui his finibus interfuerunt subter annotari
censuimus : Rainaldus de Columbariis, Jagu-
dinus major, Petrus filius majoris, Maletus
prepositus, Hugo Galodii, Ulgerius Anguilla,
Petrus et Rivallonius presbiteri, Paganus Ron-
naunt, Paganus Balorgia, Hugo Golodii,
Bruno vicarius, Petrus vicarius de Burgo,
Petrus filius majoris, Salomo dericus, Rai-
naldus major, Helivardus (?), Hubertus came-
rarius, Rossindlus, etc. (^). >
(*) La fin de la ligne en blane, — (**) Etc. ou testes.
il
324 HENRI II.
Round, n* 74a.
Souscription du chancelier Thomas, parti de France à la fin de 1161, devenu archevêque le
a3 mai 116a.
H., rex Ânglorum, et dux Normannonim et Âquitanorum, et cornes Ândega-
5 vorum, archiepiscopis et episcopis suis Ânglie, et omnibus Sancte Matris Ecdesie
fidelibus, salutem.
Sciatis quod Robertus abbas et totus conventus Sancti Michaelis de Monte
dederunt et in eiemosinam concesserunt Gervasio de Cicestr[ia] , clerico canceliaril
et meo, ecclesiam suam de Basingis cum omnibus pertinentiis suis, ad tenendum de
10 eis in vita sua, ita quod singulis annis eis inde persolvat septem libras et octo solidos
Steriingorum , et ita quod idem Gervasius predictam ecclesiam vei aiiquid de perti-
nenciis suis in vita sua non impediet quare predicti monachi post decessum ipsius
in aliquo sint perdentes. Et voio et firmiter precipio quod idem Gervasius istam
conventionem legaliter teneat, et si eam legaliter non tenuerit, perdat. Hujus autem
i5 concessionis et conventionis testis sum ego et utrinque piegius.
Testibus : Thoma cancellario et Ricardo de GampivUla.
Âpud Valonias.
CXCII
Delîsle, n* lag A.
10 ii56-ii6i. — Vaiognes.
Mandement adi^essé aux officiers da comté de Kent pour maintenir le prieur et les
moines de la Trinité de Cantorbéry en jouissance de leur terre située « supra montes de
HoUngebum ».
A. Original aodlé sur simple queue. Archives de Canterbury, H. 66. — Photographib du Rév.
95 Salter, n*4i.
Souscription du chanoeUer Thomas, qui a passé en Angleterre à la fin de 1 161, et est devenu
archevêque le a 3 mai 1 16a.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, vicecomiti et ministris suis de Kent, salutem.
3o Precipio vobis quod faciatis priorem et monachos Sancte Trinitatis Gantuariensis
HENRI II. 325
tenere bene et in pace et honorifice et juste terrain suam supra montes de Hoiin-
gebum., sicut eadem terra eis diracionata fuit per sacramentum iegalium hominum
de Kent. Et nisi feceritis, justicia mea faciat.
Teste T. canceliario.
Âpud Valonias. 5
CXCIII
Deiisie, n* i3o.
1 1 56- 1 1 6 1 . — « Apud Vasinias » . Valognes ?
Ordre de maintenir les moines de Monteboarg en possession de l'église de Benoiiville.
A. Original perdu. lo
B, G)pie du XIII* s. (lay/l), cariulaire de Montebourg; Bibliothèque nationale, ms. latin 12087,
p. i3, charte aa.
La (nèœ est sonscrite par le chanodier Thomas, parti de France àlafinde 1161, devenu arche-
vêque de ûuntorbéry le a3 mai 1 16a.
H., rex Ân^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega- iS
vonim, Osberdo de Hosa et justiciis Normannie, saiutem.
Precipio qaod monachi Sancte Marie de Monteburgo habeant et teneant bene et
in pace et juste terram presbiteri Thome et ecciesiam de Benedicta Villa, sicut dira-
cionaverunt judicio curie mee. Et prohibeo ne super judicium curie mee inde injuste
in placitum ponantur. 90
Teste Thoma canceliario.
Apud Vasinias ^'l
CXCIV
Delisle, n* i3i.
ii56-iiGi. 35
Concession aa prieuré du Plessis-GrimoaU de l'église de Planqueri, qui avait été
donnée à l'évéifue de BayeuXy à V occasion da meurtre de Béatrix, sa nièce.
A. Original perdu.
{•) Le ms. porte très lisiblement : t Vasinias », mais c'est sans doute une faute pour :c Valonias ».
326 HENRI IL
I
fi. Copie du XV* s. ( id83}, dans le cartulaire du Plessis-Grimoult, Archives du Calvados, H. non
coté, t. m, chartes i364 et i365, fol. i et i v* du chapitre Pianquery.
Round, n* 5d5.
Quoique le copiste du cartulaire n'ait pas reproduit la mention du nom de lieu, il y a lien de
5 croire que cette charte a été donnée en Normandie comme les précédentes. S'il en est ainsi, on
doit la dater de ii56 à 1161, le chancelier, qu'on y voit figurer conune témoin, ayant quitté
la France à la fin de 1 161.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim, et cornes Andega-
vonim , archiepiscopo Rothomagensi et omnibus episcopis , justiciis et baronibus et
10 ministris suis totius Normannie salutem.
Sciatis quod ego concedo et carta mea presenti confirmo ecclesie Beati Stephani
de FHaisitio Grimoldi ecclesiam de FHanchereio cum duabus jarbis et tercia de
décima et cum aiiis decimis et pertinenciis omnibus ejusdem ecclesie quam Rogerus
Bacon dédit in manum Philippi Baiocensis episcopi pro pace quam Philippus de
i5 Golumbariis frater predicti Rogeri fecit cum predicto episcopo de morte Beatricis
neptis sue et Philippus de Golumberiis dédit fratri suo Rogero excambium ad
valens. Philippus deinde Baiocensis episcopus predrctam ecclesiam dédit pro anima
neptis sue ecclesie Beati Stephani de Haiscitio in perpetuam elemosinam conce-
dente Rogero Bacon et abjurante et Philippo de Golumberiis. Quare volo et (irmiter
9o precipio quod ecclesia Beati Stephani de Plaisicio ecclesiam illam de Plandiereio
habeat et teneat bene et in pace, libère, intègre, honorifice et quiète, cum omnibus
pertinenciis suis.
Testibus : cancellario, Rogerio de Humetis archidiacono , Ricardo de Humetis
constabulario.
»5 cxcv
Delisle, n* iSa.
ii56-ii6i.
Confirmation des biens possédés par les lépreux de Saint-Gilles de Pont-Audemer.
A, Original perdu. .
do B. Copie du XIII* s. , dans le cartulaire de Saint-Gilles de Pont-Audemcr, Bibliothèque de Rouen ,
ms. ia3a , fol. 9 v*. — C. Vidimus de Tannée i3a5, au Trésor des Chartes; Archives natio-
nales, JJ 63, n* di6. — D, Autre copie; Archives nationales, S 48^7, n* 3.
a. La Roque, Histoire de la maison de Harcoart, t. III, p. 3g. -
HENRI IL 327.
La date de lieu n'a pas été conservée; mènie observation que pour la pièce précédente.
H., rex Angiorum, et dux Nomiannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega*
vorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus,
ministris, baiilivis, et omnibus (idelibus suis Francis et Ânglis tocius Anglie et Nor-
mannie, ssdutem. 5
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse infirmis fratribus Sancti Egidii
de Ponte Audomari quicquid eis racionabiliter datum est vei ab eis emptum, sciiicet :
ex donc comitis Melienti , XXX. libras hujusmodi monete quam ipse comes recipiet
de prepositura sua in Ponte Audomari; in Anglia, in viiia que vocatur Gelientona,
unam carrucatam terre cum omnibus instauramentis et communi pastura ad nutri- 'o
turam pecunie (P) sue; item ecciesiam de Ësturministria, assensu et consensu Rogeri
Saresberiensis episcopi, cum decimis et omnibus pertinenciis suis, ad vestimenta
suonim sacerdotum concessam, et XL. carratas lignorum adducendas usque ad
Pontem Audomari; item X. acras de aineto suo ad hortos sive pascua, et duas acras
suorum pratorum juxta fossam Vetuiarum; item unam carrucatam terre desuper i5
boscum Ardearum; et de toto vino suo quod veniet ei de Beiio Monte, et de vinea
sua de Sauhus, et de clauso suo de Gruce, pienariam decimam; item de toto vino
suo quod veniet ei de Francia, sive per terram sive per aquam, duas partes décime,
et duos burgenses apud Pontem Audomari, quietos ab omni consuetudine ; item
medietatem tocius décime corrediorum domus sue, sive in Normannia sive in Ang^a; ^o
item tria miiia harengorum apud Pontem Audomari; in Brotona, duas quadrigas
ad ligna eonim adducenda, quietas a consuetudine; item unam carrucatam terre
apud Brionnium, et hospitem unum apud Brionium [sic)^ ad facienda eorum
négocia; item unam masuram terre in prato apud Monfort, solutam et quietam ab
omni consuetudine; apud Boscum Goiet terram quam ipsi emerunt a Normanno, 25
armigero comitis. Ex dono Roberti de Formoviila, terram sub bosco Ardearum.
Terram quam emerunt de Raduifo Croc XIL soiidis Garnotensium , et molituram
ejusdem terre, ex dono Raduifi EKHanc. Ex dono Willelmi de Wanescrot et Hugo-
nis Harenc, terram juxta domum suam , unde ex recognitione habuerunt très marchas
argenti et dimidiam , et XXVIIL denarios Stellingorum. Item terram quam dédit 3o
eis Petrus (ilius Ansgeri. Et apud Sanctum Sansonem, terram quam emerunt de
Ricardo Broc et fratre ejus, et Roberto presbitero filio Feroudi, et terram Beatricis
(ilie AnschetiUi, quam ipsa vendidit VII. marchas argenti; item terram Radulfi Bir-
bote, quam ipse eis vendidit duas marchas. Ex dono Thome de Bello Monte et filii
ejus, XX. acras terre in villa que dicitur Hispania, et pascua ovibus et animalibus 35
ipsorum, et ejus terre adquietationem que ad ipsum pertinet, et prêter hoc terram
328 HENRI IL
ipsius Thome de Goldreio, in bosco et piano et pratis, assensu Radulfi Efflanc. Ex
dono ipsius (') Radulfi Efflanc, haiam unam cum fossa juxta pratum, et molituram
ejusdem terre. Ex dono Radulfi Parvi, masuram unam terre in Bulgerua; ibidem
unam masuram terre ex dono Radulfi filii Gilberti. Vûl dono Willelmi de Tibouvilla^
5 terram de Fonte. Ex dono Pagani , unam acram terre. Domum etiam et terras quas
dédit eis Geroldus Puella. Ex dono Willelmi de (Mnebac^\ XXII. acras terre et
domum Rogeri quietas, et communem pascuam ejus, ubicunque fuerit, quietain
et liberam, ad nutrituram pecunie ipsorum, et licenciam hominum suorum qui
domum Sancti Eligii accrescere voluerint de terris suis, salvis suis rectitudinibus.
lo Ex dono Ricardi Âbbatis , duas acras apud Olnebac^'^l Ex dono Godefridi Landerici
et Wiïlelmi fratris sui, dimidiam acram ibidem. Ex dono Roberti de Wasvic^''^
m. summas salis ad mensuram de Wasvic, annuatim ad domum illorum propriis
suis expensis deferendas. Et prêter bec, ecclesiam Sancti Jacobi desiq)er Monfort,
et ipsam feriam ex meo dono eis concedo et bac carta confirmo, similiter et feriam
■ 5 Sancti Egidii de Ponte Âudomari. Item ex dono Roberti filii Richeldis, duas
domos cum acquietanciis ^*^ illarum domorum quas Odo Malviel dédit ecclesie Sancti
Egidii quantum ad ipsum pertinebat. Ex dono Rogeri de Hantona^^^, domum
Roberti de Tolcha^*^ cum libertate sua, quam ipse comes de Meliento predictis
fratribus concessit. Ex dono Roberti Potier, IIII. acras terre apud Poteriam. Ex
^o dono Celse, unam domum cum areis appendentibus. Quare volo et firmîter
precipio quod predicti infirmi bec omnia predicta habeant et teneant bene et in
pace, libère et quiète, plenarie et honorifice, in bosco et piano, in pratis et pascuis,
cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis ^^\ sicut carte sue testantur.
Testibus (') : cancellario , et Nicolao de Sigillo , et Ricardo de Luci , et Willelmo
2 0 Maleti dapifero, et Roberto de Sancte Marie Ecclesia, et Ham. Boterello, et Regi-
naldo de Curtenayo.
CXCVI
Ddisle, n** i33.
ii56-ii6i.
3o Concession à l'abbaye (le Sainl-Sanveur de franchises et de droits d' usage, avec an
moulin sur fOuve.
A. Original perdu.
W ipsius manqae dans B. — 0») Honebauc B. — W Onebauc B. — t*) Wasoic B. — (*) asquie-
lanciis B, — (^) Hantone B. — (k) Touca B. — (*') suis manqae dans B. — TO Les souscriptions
manquent dans B.
HENRI 11. 329
B. Copie da xiii* s.; Archives de ia Manche, cartulaire de i abbaye de Saint-Sauveur, H. non coté ,
n* 3. — C. Vidimus de i3ao, Archives de la Manche. - •
• « «
Round, n* 975.
Pour ia date, même observation qu'au sujet de la pièce précédente.
H. , rex Ang^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega- 5
vorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, vicecomitibus, et omnibus
fidelibus suis Francis et Angiis, saiutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbatie Sancti Salvatoris de Constantin o
omnem quietanciam, pro anima Gaufridi patris mei, de omnibus rébus propriis
ejusdem ecciesie ubique per totam terram meam et in portubus maris et in omnibus 10
mercatis^'J meis, et nundinis et civitatibus et casteiiis et viiiis, et do eîs pasnagîum
suum de propriis ^^ suis in onmibus haiis et nemoribus meis. Hanc quietanciam eîs
concessi de propriis suis rébus in theloneis et in omnibus aliis consuetudinibus
michi pertinentibus. Item do iilis et predicte abbatie ut habeant moiendinum ad
Sanctum Petrum de Lutumeria in perpétua elemosina. Goncedo iterum monachis 1 5
apud ipsum Sanctum Petrum Deo servientibus ut habeant de ipsis haiis ligna ad
monasterium et moiendinum et domos suas omnes tenendas et pasnagium suum et
omnes consuetudines suas quiet as omnium possessionum suarum. Item do et concedo
eidem abbatie Sancti Salvatoris ut habeant mercatum perpetualiter apud Sanctam
Mariam de Podiis die quo voluerint in ebdomada, ita ut ab omnibus in illo venden- 30
tibus et ementibus rectas et plenas consuetudines accipiant. Goncedo iterum et do
eidem abbatie in perpetuum possidendam omnem greveriam f*"^ meam de Torgistorp ,
et quietam facio a consuetudine thesauri aliisque consuetudinibus michi pertinen-
tibus pro salute mea in perpetuum. Goncedo eidem abbatie ecciesiam Sancte Marie
de Hulmo. Goncedo etiam et confirmo donum Guiilelmi Soini^**^ quod fecit eidem 2 5
abbatie de terra sua de Lutumeria, de terra quam habebat in insula de Gerseio ^'^ in
parrocliia Sancti Johannis , et de tercia parte de Ansleville ^^K Goncedo et do predicte
abbatie singulis annis nundinas ad festivitatem Sancti Michaeiis de Torgistorp et ad
festivitatem Sancti Georgii et in quarta feria Rogationum , ita ut capiat plenas con-
suetudines ab omtiibus vendentibus et ementibus. Goncedo et do predicte abbatie 3o
iterum nundinas ad Sanctum Leodegarium et in siiva de Verneio ad ignem mona-
chorum ejusdem loci de mortuo bosco singulis diebus. Goncedo item ^^ donum quod
W mercatibus C. — ^^^ sappL , pords. — ^*ï gravarlam C — ^'^^ Soni C. — ^*^ insula Gersut C.
«> Annevilla C. — ^^ iterum C.
CHARTES BT DIPLÔMES. VII. 4 3
330 HENRI II.
fecit Robertus de Valumpniis de feodo regii [sic) et de meo. Similiter do et confirma
eidem abbatie de Sancto Salvatore ecclesias de Bruis et de Gouviiia et Sancti Martini
de Girat [sic) et de Sancto Christoforo.
Hiis testibus : Thoma cancellario, Ricardo Constanciensi episcopo, Wiilelmo
5 Hamonis Filio.
CXCVIl
Delisle, n* i33A.
ii56-ii6i.
Concession anabgae à la précédente, avec des articles s'appli<iuant particulièrement aa
lo prieuré de Saint-Pierre de la Luthumière.
A* Original perda.
B. Copie du xiii' s. ; Archives de la Mancbe, cartulaire de Tabbaye de Saint-Sauveur, H. non ooté^
n*^ d. — C. Cartulaire du prieuré de la Luthumière, Archives de la Manche, H non coté,
n*3.
i5 Même observation, au sujet de la date, que pour les pièces précédentes.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, omnibus archiepiscopis, [episcopis], comitibus, vicecomitibus, baronibus,
et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbatie Sancti Salvatoris de Gonstantino
ao et monachis ibidem Deo servientibus omnem quietanciam pro anima Gaufridi
patris mei de omnibus rébus et de werech et rébus propriis ejusdem ecclesie ubique
per totam terram et in portubus maris et in omnibus mercatis meis et nundinis et
civitatibus et castellis et villis; et similiter do eis pasnagium suum de propriis suis^'^
in omnibus haiis et nemoribus meis. Hanc quietanciam eis concessi de propriis suLs
95 rébus in theloneis et in omnibus aliis consuetudinibus michi pertinentibus. Item
notum sit omnibus fidelibus meis Francis et Ânglis me dédisse predicte abbatie ut
habeant moiendinum in aqua que vocatur Unva ad Sanctum Petrum de Lutumeria.
perpetualiter in eiemosina. Goncedo etiam monachis apud ipsum Sanctum Petrum
Deo servientibus ut habeant perpetualiter in eiemosina de ipsis haiis ligna ad mo-
^*) suppl, pords.
HENRI IL 331
nasteriiim et molendinum et domos suas omnes tenendas, et pasnagium et omnes
consuetudines suas quietas omnium possessionum suanim. Item sciatis me dédisse et
conœssisse pro Dei amore et anima régis Henrici avi mei, patrisque mei Gaufridi,
eidem abbatie Sancti Saivatoris de Constantino ut habeant forum perpetualiter in
demosina die dominico apud ecdesiam Sancte Marie de Podiis , ita ut omnes in îHo 5
foro vendentes et émeutes rectas consuetudines predictis monachis reddant. Item
ego Henricus rex Ânglorum do et concedo in perpetuum possidendam Deo et pre-
dicte abbatie Sancti Saivatoris omnem graveriam meam de Torgistorp juxta Barbe -
fluvium. Concedo et confirmo donum Guâieimi Soini quod abbatie Sancti Saivatoris
ex suo impendit, terram videiicet suam de Lutumeria juxta Bruis et terram quam lo
habebat in parrochia Sancti Johannis de Quercubus in insuia Gersoii. Item do et con-
cedo abbatie de Sancto Saivatore singulis annis nundinas in festivitate Sancti Michadis
apud eundem Sanctum Michaeiem de Toi^istorp perpetualiter in eiemosina, ita ut
monachi in eis capiant rectas consuetudines ab omnibus ementibus in eis et venden-
tibus. Item do et concedo predicte abbatie singulis annis nundinas perpetualiter in i5
demosina in feria quarta Rogacionum apud Sanctam Mariam de Podiis , ita ut mo-
nachi sine aliqua disturbatione rectas consuetudines capiant ab omnibus vendentibus
in eis et ementibus, undecumque fuerint. Item ego Henricus rex do et concedo
abbatie de Sancto Saivatore omnem terram de Torgistorp in perpetuum quietam ab
omnibus rébus et consuetudinibus michi pertinentibus, pro salute mea et pro anima 30
patris mei Gaufridi regisque Henrici avi mei, omniumque antecessorum meorum«
Ego Henricus rex do et concedo abbatie de Sancto Saivatore feriam apud Sanctum
Leodegarium de Martrineio , ita ut monachi capiant in ea plenarias consuetudines ,
iUumque locum acdpio in manu mea cum omnibus terris et elemosinis eidem loco
servientibus. Similiter do et concedo eidem abbatie ecciesias de Bruis et de CouviUa «5
et de Girart et de Sancto Ghristoforo , sicut Adam de Bruis dédit illis.
Testibus : Ricardo Constanciensi episcopo, Thoma cancellaino, Wilielmo Hamonis
Filio.
CXCVIII
Delisle,n* ia5 D. 3o
30 décembre ii 59-1161. — Rouen.
Confirmation des biens de Vabbaye d'Eynsham.
A. Original; Archives de l'église de Lincoln, A. I. I., n* i5. — Photographie du Rév. Salter,
n*39.
332 HENRI IL
La pièce porte la souscription de Froger, évéque de Séez , devenu évèque le 20 décembre 1 1 59.
E^e ne peut pas être antérieure à cette date. D'autre part, die n'est pas postérieure à la fin de 1 161»
époque à laquelle le chancelier Thomas , qui Ta souscrite comme témoin , a passé de France en
Angleterre; on sait que Thomas est devenu archevêque de Cantorbéry le a 3 mai 1 16a.
5 H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Âquitanoruiu , et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris et omnibus hominibus et (îdelibus suis totius Angliç, Francis et
Anglis, salutem.
Sciatis me concessisse et carta mea presenti confirmasse abbatiç de Einegsham
10 quicquid datum est ei rationabiliter, videlicet : villam de Einegsham cum omnibus
pertinentiis ejus, et Rolindricd., cum omnibus pertinentiis ejus, et Schiford. simi-
liter, et in Gloec[estre]sir[a] Micheietunam cum pertinentiis suis; et in ChLeneford[a]
çcclesiam Sanctç Elbbç cum omnibus pertinentiis ejus, et duo moiendina juxta
Oxineford[am] , et prata et quicquid Robertus Lincoiniensis episcopus dédit pro com-
i5 mutatione Newerc. et Stowie, videlicet Geriebiriam, ita solidam et quietam ut epi-
scopus Robertus tenuit, in bosco et piano, et in omnibus pertinentiis ejus; similiter
Stoches cum omnibus pertinentiis, similiter Wdecotam cum siiva quç ad eam
pertinet; et in Gantebrugesir[a] , in Histona, XV. hidas et très virgatas terrç, et
decimam de Thama, in annona, in pecudibus et lana et caseis, et unum bordarium
9C) cum duabus acris , et decimam de Banneber. et de Groperia cum bordariis ; similiter
Middeltonç decimam, et decimam cerç aitaris de Stowa; et ex dono Nigeiii de Oill.
unam hidam terrç quam tenebat de çcciesia de Einegsham et ciamavit quietam
concessu Roberti predicti Lincoiniensis episcopi; et ex dono ejusdem très hidas et
dimidiam in Mideicumba. Ex dono Ric[ardi] de Graio, decimam de Darneford. et
25 de Widei. et de Gomewell., videlicet omnium iliorum quç ad easdem villas perti-
nent , tam de annona quam de lana et caseis et ceteris pecuniis. Ex dono Rogeri
de Kesneto decimam terrç suç de Ministr. et de tota lana sua de C)xinefordesir[a].
Ex dono Gisleberti Basset decimam de Stratona , videlicet duas partes et de tota lana
sua et caseis de tota terra sua. Ex dono Radulfi Basset decimam suam de una hida
3o de Estiaia, et de tota lana sua. Ex dono Roberti Fiiii Walquelini totam decimam
suam de Wicheham. Ex dono Gaufridi de Groper duas partes decimç suç. Ex dono
Ricardi de Newerc. duas partes decimç suç de Giaindona. Ex dono Wilieimi Fiiii
Nigeiii unam domum in Oxeneford[a]. Ex dono Hardine de Qxeneford[a] duas
domos, unam intra burgum et aliam extra. Ex dono Gisleberti de Almereio unam
35 domum extra burgum, excepta consuetudine regia. Ex dono Wiilelmi Fiiii Bemardi
decimam suam. Hec autem abbatia tota est in manu et potestate Lincoiniensis
episcopi constituendi abbatem canonice, consilio et assensu régis. Quare voio et
HENRI II. 333
firmiter precipîo quod abbatia predicta habeat et teneat hec predicta bene et in
pace, et honorifice et intègre et libère et quiète, et episcopus lincolniensis habeat
eandem libertatem et dignitatem constituendi abbatem in eadem abbatia , consilio
et assensu regio , sicut carta H. régis avi mei testatur, quam vidi oculis meis.
Testibus : Rotr[odo] Elbroicensi, Ârhulfo Lexoviensi, Philippo Baiocensi, Hilario :^
Cicestrensi, Fr(^[erio] Sagiensi episcopis, Thoma cancellario, Wilieimo Fiiio Ha-
monis, Wifldmo de Kesneto, Man[assero] Biset dapifero, Ricardo de Humet consta-
buiario, Joselino deBailioi, Stephano deBeicampo, Roberto de Donstanvilla.
Âpud Rotomagum.
CXCIX
Delisle, n" 1 15 A.
Vers 1161.
Confirmation des domaines de l'abbaye de Marmoatier, et noUmmenl da prieuré de
Boire f avec le droit exclusif d'y avoir un pressoir,
A. Original perdu. 1»
B. Copie diaprés Toriginal, Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 80, fol. 178. —
C. Autre copie d'après l'original , Bibliothèque nationale, ms. latin 12679, ^^^' ^^7- —
D. Vidimus de idSo; Archives de la Sarthe, H. 871.
a. E. Laurain, Cartalaire manceaa de Marmoutier, t. I, Laval, 1911, in-8*, p. 65. Datée, par
M. Laurain, de : 1 165 , après le a3 juin. lo
Round, n* 1 183, d*après le vidimus conservé aux Archives de la Sarthe.
Indiq. : Bilard, Analyse des documents historiifoes conservés dans les Archives du, département de la
Sarthe s t. I, n* 307.
Dans son Introduction, p. 93«^4f M. Delisle expose les raisons pour lesqudles il croit que la
souscription du chancelier, placée au bas de cette pièce, est celle de Thomas Becket, et que le. mot 3»
• canodlarioi ne s applique pas à Geoifroi Ridel, dont le nom suit. Becket n'ayant plus été chan-
celier depuis 116a, M. Ddisle en conclut que la présente charte a dû être rédigée vers 1161. Il
subsiste à cet égard une certaine incertitude; M. Laurain croit la pièce postérieure au a 3 juin 1 165,
et cela, pour des raisons plausiUes, mais non convaincantes.
H. , rex Anglorum , dux Normannorum et Aquitanorum , cornes Andegavorum , 3o
archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, et omnibus ballivis suis, salutem.
334 HENRI IL
Sciatis quod omnia quecamque habet ecciesia Majoris Monasterii in terra mea
in manu mea capio tanquam mea propria et dominica , ad habendmn^'^ conservan-
dum, protegendum, et maxime dommn Boerie, cum omnibus appenditiis suis.
Sciatis etiam quod diradonatum est in curia mea Ândegavis, jure et judicio, quod
5 nulius potest habere pressorium in Boeria, nisi nionachi vei per monachos Majoris
Monasterii. Unde, ad preces Roberti venerabiiis abbatis Majoris Monasterii, et
Richardi prioris Boerie et Hamdini de Alla Nosia, jure et judicio, statuimus quod
nuUus possit habere pressorium in Boeria, nec in vineis adjacentibus Boerie, nisi
monachi vei per monacos. Judicium enim curie mee perpetuum et integrum débet
lo esse. Et si quis attentaverit facere pressorium in Boeria, amodo et deinceps, con-
dempnabitur in X. marcas argenti, reddendas baliivo meo de Castro Novo, et ipse
ballivus pressorium destruet. Et ut hoc perpetuitatis robur habeat, sigiili mei
munimine confirmo.
Testibus : cancellario, Gaufirido Ridei, Guillermo Martini et magistro Germano,
i5 scriptoribus meis, Gaufrido Ângiico et magistro Stephano Fuigeriense (?), capel-
ianis meis, Guillermo episcopo Cenomannensi, Gaufredo Ândegavensi, Rotrodo
Ebroicensi, Petro Filio Guidonis, custode turris Genomannensis, Guillermo Filio
Haimonis, et Guillermo de Lanvalaio.
ce
30 Vers ii6i.
Notice du jugement auquel le sénéchal d'Anjou a procédé, par ordre de Henri II, pour
faire reconnaître les droits de l'abbaye de Marmoutier sur le pressoir de Boire,
m
A. Original perdu, décrit par Gaignières, autrefois scellé d'un sceau où le sénéchal était repré-
senté à cheval, tenant un faucon sur le poing gauche; légende : sigillum stephani de mar-
9$ THAIO SENESCAL.
fi. Copie incomplète d*après Torigind , avec dessin du sceau ; BiUiothèque nationale , ms. latin bii i ,
t. II, p. ààS. — C. Autre copie, complète, diaprés Toriginal; Bibliothèque nationale, ms.
latin 12679, fol. 117.
Cette pièce a été citée dans Tintroduction sous le n^ 1 80 B , et c'est sous cette cote qu'elle figure
3o à la table; M. Delisle, dans ses copies, lui a donné la cote 1 15 B , lui attribuant la même date qu'à
la pièce 1 1 5 A.
(*) amandum fiC
HENRI IL 335
Stephanus de Marthaio ^*K domini Henricî régis Ânglie senescallus Andegavensis»
universis fiddibus satutem. Notum vobis fieri yoluinus quod totum pressoragiuih
Boerie et omnium vinearum circa Boeriam adjacentimn , cujuscumque feodi sint et
quicumque eas teneat, sive miles, sive burgensis, sive agrestris {sic)^ sive monacus,
sive Templarius sive Hospitalarius, totum est monacborum Majoris Monasterii apud 5
Boeriam manentium. Hoc enim disresnaverunt in curia domini Henrici régis Âng^o-
rum coram me jure et judicio in hune modum. Hamelinus de Autenosia erexit
pressorium in Boeria in injuriam et damnum monacborum, plus in fortitudine
sua quam in jure confidens; quod monacbi graviter ferentes, ostenderunt domino
Henrico régi Ang^orum, qui mihi precepit ut nullo modo eos sustinerem a jure suo lo
privari, sed cogerem Hamelinum ad parendum jmî, et justo fine terminarem causam
inter ipsum et monachos, ordine juris in omnibus conservato. Inde citavi Hame-
linum ut coram me appareret, monachis jure responsurus, qui nec venit, nec
responsaiem misit. Et cum multotiens citatus nollet venire, nec responsalem mittere,
propter nobilitatem ejus dissimulavi, minus juste monachis faciens. Quod cum i*>
vidissent monachi, dixerunt domino régi quod nullus eram eis in jure, nonnidius
in injuria. Quod audiens dominus rex iratus ultra modum erga me, non abstinuit
a durissimis minis. Ego vero perterritus recedens ab eo, citavi Hamelinum per
litteras meas et per duos prudentes viros, qui nec venit, nec responsalem misit.
Monachi vero, instructi testibus et advocatis, petierunt judicium; quod cum tra* 20
derem judicibus ad faciendum , Robertus de Sabolio , qui presens erat , supplicavit
mihi quod adhuc semel citarem eum, quod nolui facere sine consensu monacborum,
qui et consensum monacborum et meum habuit. Iterum citavi eum per duos pru-
dentes viros et per litteras meas, prefigens ei diem peremptorium in vigilia Sancti
Johannis Baptiste, et consilio prudentium virorum ibi manentium mandavi ei quod ^S
non minus procederem in causa, si non veniret, quam si presens esset. Ipse vero
nec venit, nec responsalem misit. Monachi vero venerunt et judicium petierunt. Et
quoniam contumacis absentia Dei presentia débet repleri, disputavit tota curia
contra monachos, querens quo jure vellent habere pressoragium iliud; monachi
vero dixerunt quod illi, ad quorum jiu*isdictionem pressoragium pertinebat, dederunt 3o
eis pressoragium jure perpetuo possidendum in elemosyna; inde produxerunt testes,
qui jurati et examinati dixerunt quod sexaginta annis viderunt monachos in pace
tenentes pressoragium, et a fratribus suis audierunt quod similiter viderant eos
pressoragium possidentes. Tune judices fecerunt servientes meos jurare quod Hame-
linum citassent, quibus juratis (51c} judicaverunt barones quod ecdesia in perpetuum 35
(■) Nous saivons le texte C.
336 HENRI IL
possideat quod LX. annis in pace jure possedit. Isti sunt testes et judices : Ego Ste-
phanus senescdlus, Gaufredus Andegavensis episcopus, Stephanus decanus Ânde-
gavensis, Bartholomeus de Castro Gunterii, Robertus de Sabolio, Mauricius de
Greonio, Paganus de Vegia, Brientius de Varezia, Rainaldus de Vo, et muiti abbates
5 et milites et burgenses. Et ut omnis materia maiignandi erga monachos in perpe-
tuum amputetur, hujus rei veritatem sigiiii mei confirmatione roboravi, banc rei
veritatem cunctis manifestans.
CCI
Delisle, II* i33 C.
lo 1161.
Notice relative à l'accensement d'ane vigne, consenti par Orsande, abbesse du Roncerai.
L'acte est daté de l'année oà le roi Henri II prit le château de Chaamont et conclut la
paix avec le roi de France.
A. Original perdu.
i5 jB. Copie du xii* s. dans le cartulaire du Roncerai d'Angers, Bibliothèque d'Angers, ms. 8^8,
rôle V, charte 98.
a. Marchegay, Cartalariam Beatœ Mariœ Caritatis Andegavensis, Archives et Anjou, t. III, p. aoo
et aoi, n* CCCXX, d après B.
Quoniam mens humana brevi tempore déficit et labitur, ideo quod firmiter et
-îo diu retinere desideratur, vivaci memorie iitterarum perhenniter commendatur. Ne
ergo quod facimus per ne^igentiam obscuretur aut per ignorantiam oblivioni done-
tur, voiumus iitteris enucleare quatinus Orsandis abbatissa, assensu et voluntate
capituli ecdesie Béate Marie de Caritate, III. vinearum arpenta cum torculari ad XII.
denarios de censu [dederat]^'^ que Goffridus de Cepia longo tempore tenuerat; post
35 mortem vero ipsius, Isemberto de Portu heredibusque ejus, ad vendendum vel ad
dispendendum et ad suam voluntatem faciendam, propter M. solidos vendiderunt
et in communi capitulo predicte ecclesie banc emptionem concesserunt, et, ut
firmius duraret, propriis abbatie sigiiiis sigillare fecerunt; et isti testes afiuerunt :
Orsandis abbatissa, Hildegardis celieraria, Tbeophania decana, Qiscia sacrista,
(•) Mot ajouté par l'éditeur.
HENRI IL 337
Guiburgis Parva, Ridiildis de Jalla, Milesendis de Gholeto, Milesendis de GamUleio
etplures die; et ex hominibus : Teson canonicus, Sechardus presbiter, magister
Menardus, Matheus presbiter, Moriher presbiter, Petrus Martinus, Hugo nepos
Menardi , Gauterius filins Johannis , Borser , Raduifus Isemberti filius , Laurentius de
Leone, Garinus de Tur, Gaufndus Buchardus, Robertus de Vallibus, Guiiiermus 5
Gdlarius, Ghristianus de Ëspinatio prepositus, Raginaudus Bisquenel et cumplures.
Hoc factum est anno ilio quo rex Ângiie super comitem Teobaidum castrum Ghau-
munt cepit et cum Ludovico rege Francorum pacem firmavit; et boc factum fuit
consilio domni Gosieni, régis dapiferi , atque Hugonis de Fixa senescalli, anno ab
incamatione Domini MGLXP.
CCII
Delisle. n* i33 B.
Mars 1161 (date fausse).
Lettre à Pierre Bernard pour approuver son élection comme prieur de l'ordre de Gram-
vfiont. — Lettre falsifiée ou exercice de rhétorique. "^
a. Martène, Thesavurus Anecdotorum, t. I, col. 455, ex ms. Grandimonten^i. — (. Recueil des
Historiens de France, t. XVI, p. 63g.
M. Ddtsie a exposé dans son introduction , p. 299 , les raisons pour lesquelles Tanthenticité de
ce document doit être considérée comme douteuse; il a certainement subi de graves altérations,
si tant est qu'on ne doive pas le considérer comme entièrement faux. La date est d'une fausseté 10
manifeste, Henri II n'ayant pas pu être à Londres au mois de mars de sa septième année de règne.
Rdigioso sacerdoti et excelso in Verbe glorie P. Petro Bemardi priori fratrum
nostrorum de Grandimonte, justa desideria principis christiani {sic)^ Henricus,' Dei
gratia Anglorum rex, filius et frater.
Bonus homo de bono cordis sui thesauro duo protulit bona : primum, quando iS
assensum prebuisti tue ëlectioni, quam credimus factam esse* a Dec, quia tante
cerrectorum et curiesorum censensu, uti et concessu, celebratam fuisse accepimus,
sicut vestri retulere; secundum, cum memeriam in tuis precibus centinuam repro-
misisti. Satis est, si fiât. Fiet, crede; at continuetiu*. Per eratienes vestras multum
speramus in Démine et in potentia majestatis ejus, nec parvipendimus eratienes 3o
vestras; fiant, precer, sine intermissiene in ecclesia vestra ad Deum pre nebis, ad
solatium vestrum et jucundum diem adventus vestri in sedem prieris generalis.
CHABTBS KT DIPLÔMES. — TH. 43
338 HENftI IJ.
Hisce patentibus notnm vobis facimas nos reoordari adhuc hodîe, quod hostie
catida et capnt Deo debebatur. Non incipimus (') vobis benefincere, ut vos de nobis
bene meritos abjioeremus. Tunicam Eociesie, Dei gratia jam polymîtam, coramos
facere et talarem; tantummodo pro me orate, et de ten^ralibus nihil soUiciti;
5 Dominus providebit per manus nostras. Regium attestor pectus, provideo in oon-
specta, et utinam semperl regem celi et terre inunortaiem regnum nobis in tara
donasse, daturum et in celo, si quod de adoranda dextera ejus acoepimus, juste el
sapienter administraverimus. Ât quis, putas, est fiddis servus et prudens? Utinam
sic appaream in conspectu ejus, ut et hic fideliter, et ibi feliciier regnare
lo Sed et hoc speramus, si, bonorum vestrorum spirituaiium partioqis nos
inclinaveritis ad nos magnam misericordiam Régis regum et Domini dominantium.
Datum Londini, per manus magistri Thome cancellarii nostri, mense martio,
regni nostri [anno] VU.
i:i},^;m un k^
ecni
i5 Delisle, n* ia4 A«
Septenibre(?)-déceinbn ii6i. — Roueiu
Gàarle d' exemption et de protection pour les chanoines de Saint- Barthélemi de
Londres,
A. Original perda.
so B. Copie du xin* s. au Public Record Office, Cartae Antique, L, citée par le Rév. Eyton, p. 53. **
C Inspeximos du lo juillet 1290 au Public Record Office, Charter HoRs, 18* année
d'Edouard P', membrane 4.
a. Calendar ofAe Onarkr RoUs, t. II, p. 368, d*apnè8 C. Nous tnravoos imtfiie de reprodun ici
le terte de cette langoe pièce; eUe neconceme qœ rAngteterre, et noms iatéreite iwyqBwiMPi
30 parce qu'eQe est datée de Rouen.
Adiard, évèque d'Avranches, qui figure ici comme témoin , a été élu le a 7 mars 1 161 ; la même
année, étant déjà évéqœ d'ATrandiet, 3 a été, d*appès Robert de Torigm, Ton dm parnaii
d*Aiiéiior, fille de Henri H, née k Doaifrcmt v«n ie mob de t^lembre iifii (E^ton, p. 54}-
A U fin de cette même année, le chaacdlier Thomas, qui a également souacrift Pacte, a passé de
3o France en Angleterre, ou il a quitté ses fonctions, étMit devenu le a 3 mai 1 16a archevêque de
Cantorbéry. La date de cette pièce doit donc être cherchée avant décembre 1 161, et probablement
entre les mois de septembre et de décembre.
^ Ilfandrak : inoepîmus.
mv
HENRI IL 339
H., rex Angloromy et aux Normannomm et ÂquHânoram, et cornes Ândega-
T(»Tim, archiq[Nscopi8, episcopis, abbatibus, comitilNis, baronibus, justiciis, viee-
comhîbos , ministns et omnibus hominibiis et fiddibus suis Francis et Ang^s totius
Anglie, sahitem.
Sdatîs me concessisse et presenti carta mea confirmasse eodesie Beati Bartho- 5
lomei Londonie, que est dominica capdia mea, et canonids meis dominicis in ea
Deo servientibiis, quod sint ab omni snbjectione et terrena servitute et potestate
liberi...:.
Testibus : Rotrodo Ebroicensi, A. Abrinœnsi ^'^ episcopis, Tboma canceilario,
W. Comité Albemarie^^ Hngcme comité, [comité] Arondeliie, comité de Qare, lo
Ricardo de Hmnes constabidario, M. Biset dapifero, W. de Keysneto, Stephano de
Toronis camerario, per manum Stepbani de Fidgeriis*
Apud Rothomagum.
CCIV
Ddide, n*" 1^7 B. i5
iiSC-iiSgou 11S6-1163. — Andeli.
Confirmation de deux églises et protection accordées à l'ahhaye de Newhouse.
An Original, autrefois scdlé sur lacs de soie, British Muséum, Harley 43, c. 18. — Atlas,
pi; XXX.
£• loflpeximus du a5 juin i3i8 au Public Record OfFice, Charter Rolls, 11* année d'£douai^ II, 30
membrane 1.
a. CakmdMrcfthe Chmrt^ BMs, t. III, p. 384* daprès B.
h. Ed. Delisle, Bibliothèque de F École des Chartes, année 1907, p. 3o3, d*après Toriginal. —
c. Publication partidle, ihid,, p. aSo, n* a4.
Cette pièce ne peut pas élre postérieure à 1 i€a ; Philippe, évèque de Bayeux, et Rotrou, évèque 20
d*E¥reux, qui Toni souscrite, n'ayant pas pu se rencontrer avec Henri II, en Normandie, après la
fin de cette année. Si Tarchidiacre Froger, qui figure également ici comme témoin , est Froger,
archidiacre de Séez, qui fiit ordonné évèque de Séez le ao décembre 1 169, Tacte ne pourrait pas
être postérieur à 11 59.
W Aylbrincensi C. — W Albemartie C.
A3.
340 HENRI IL
H., rex Anglîe^'\ et dux Nonn[annie] et Aquit[anie], et cornes Andeg[avie],
archiepiscopis , episcopis, abbatibus, justiciis, comitibus, bàronibus et omnibus
ministris et baiivis et omnibus hominibus et (idelibus suis Francis et Anglis» salutem.
Sciatis me dédisse et presenti carta mea confirmasse Deo et abbatie Sancti Mar-
5 dalis de Neuhus et abbati Geiioni et canonicis ibidem in ordine Premonstratensi
Deo servientibus, ad sustentationem eorum, ut ibidem in servitio Dei permaneant,
ecclesiam Sancti Michaelis de Glenteworthe et ecclesiam Sancte Hélène de Kiring-
t[un], que sunt de meo demenio, cum omnibus pertinentiis suis, in puram et per-
petuam elemosinam, pro anima Henrici régis avi mei et aliorum atitecessorum meo-
lo rum regum Ang^e, et pro sainte anime mee et pro statu regni mei et pro saiute
iUiorum meorum ; et recepi in meam propriam manum et custodiam et protectionem
et defenssionem ipsam abbatiam et abbatom, et canonicos et fratres et sorores et
homines eorum et servientes et terras et possessiones et omnes res suas, sicut domi-
nicam et speciaiem elemosinam meam in perpetuum. Preterea concedo et presenti
i5 carta mea confirmo omnes donationes que rationabiliter date sunt predicte abbatie
et de cetero dabuntur, et quas per se vel per alios rationabiliter adquirere poterunt.
Quare volo et firmiter precipio quod jam dicti canonici omnes terras suas et tenuras
et omnes possessiones suas et homines suos habeant et teneant bene et in pace,
libère et quiète, intègre et plenarie et honorifice, in bosco et piano, in pratis et
ao pascuis, in aquis et piscariis, in marescis et turbariis, in molendinis et stagnis, in
toftis et croftis, in viis et semitis, in civitate et burgo, in foris et nundinis, quorum-
cumque sint, in transitu pontium et maris portuum, et in omnibus locis et per
omnes terras meas sint quieti, tam ipsi quam homines sui, de teloneo et pontagio
et lestagio et stallagio et hidagio et wardis et operibus castellorum et pontium et par-
35 eorum et sumagiis, et de omnibus geldis et danegeldis et fengeldis et horngeldis et
peningeldis et misericordiis et forisfacturis et auxiliis et wapentac[is] et hundr[edis]
thrithing[is] et schiris et murdre, et de omnibus auxiliis vicecomitum et ministrorum
suorum, et scutagus et assîsis et summonitionibus et tallag[iis] , et de omnibus occa-
sionibus et consuetudinibus, et de averiis suis in namum capiendis, et de omnr
3o terreno servitio et seculari exactione. Habeant predicti canonici curiam suam et jus-
ticiam , cum sacha et socha et toi et them et infangenetheof , et cum omnibus aliis
libertatibus. Et si quis versus predictos canonicos de tenementb suis aut rébus suis
aliquid clamaverit, seu eos in aliquo vexare vel in placitum ponere voluerit, prohi-
(■) Ce mot est écrit en tontes lettres. M. Delisle a relevé cette anomalie, en même temps qoê les autres
caractères da présent acte, aa cours de ïexamen qu'il a consacré aux chartes expédiées pour Tahhaye
de Newhouse, Bibliothèque de TEcole des Chartes, 1907, pages 3oi-3o4*
HENRI IL 341
beo ne pro aliquo respondeant nec in placitum intrent, nec aliquis eos placitare
faciat, nisi coram me vd coram capitali justicia mea.
Testibus : Phiiippo episcopo Baiocensi, Rotro Ebroicensi episcopo, Frogero
archidiacono, Galfrido régis capeliano, Wiiielmo de sigilio, Wilielmo fratre régis,
comité Hugone, Wilielmo conûte de Ârmidei, Ricardo de Luc[eio], Ricardo de 5
Humez constabuiario , Ricardo de Gamvilla , Hugone de Baiocis.
Apud Ânddium.
iiSG-iiSg ou ii56-ii63. — Anddi.
Autre charte de confirmation accordée à Vahhaye de Newhouse. lo
A. Original ou copie contemporaine, British Maseum, Haiiey 5i, H. i. — Photographib
RBDUITB.
Cette charte porte de nombreuses souscriptions de témoins, identiques à cdies de la pièce pré-
cédente (CCIV). E31e est datée d'Andeli, et se rapporte au même établissement; il est évident
qu'elle a été rédigée au même moment. 1 5
H., rex Anglie^*^ et dux Norm[annie] et Âquit[anie], et cornes Andeg[avieJ,
archiepiscopis, episcopis, abbatibus, justiciis, comitibus, baronibus, et omnibus
ministris et ballivis, et omnibus hominibus et fidelibus suis Francis et Anglis,
salutem.
Sdatis me dédisse et presenti carta mea confirmasse Deo et abbatie Sancti Mar- 20
cialis de Nehus, et abbati et canonicis ibidem in ordine Premonstrat[ensi] Deo ser-
vientibus, ad sustentationem eorum, ut ibidem in servitio Dei permaneant, ecde-
siam Sancti Michaelis de Glenteworthe in socha de Kirketun et ecclesiam Sancte
Hélène de Kiringt[un] in socha de Castre, que sunt de meo demenio, cum omnibus
pertinentiis suis, in puram et perpetuam elemosinam. Do etiam et concedo predicte aS
abbatie liberam facultatem eligendi abbatem secundum Romana privilégia et insti-
tutiones patrum generalis capituli Premonstrat[ensis]. Hec omnia dedi et concessi
prefate abbatie pro anima Henrici régis, avi mei, et aliorum antecessorum meorum
(*) Anglie, comme dans la pièce CCIV.
^'' Celte pièce ne figure pas à la table; M. Delisle Ta insérée dans ses copies sous la cote 1^7 C.
342 HENRI IL
regum Ângiie, et pro salute anime mee et pro statu regni mei et pro salute fiHo-
nim meorum ; et recepi in meam propriam manum et custodiam et protectionem
et defensionem ipsam abbatiam et abbatem et canonicos et firatres et sorores et
homines eonim et servientes, et terras et possessîones et omnes res suas, âcot domi-
5 nica et speciatem elemosinam meam in perpetuum» Et ideoprecipio quod abbatiam
iiiam et abbatem et canonicos ejusdem abbatie et omnes res et possessiones suas
custodiatis et manuteneatis et protegatis sicut reas meas proprias, ita quod eîsvel
rébus suis nuiiam injuriam aut moiestiam vei gravamen faciatis vel ab alio fieri per-
mittatis. Et si quis eis in aliquo forisfacere presumpserit, id sine dilatione eis emen-
lo dari faciatis. Preterea concedo et presenti carta mea confirmo omnes donationes
que rationabiiiter date sunt dicte abbatie et de cetero dabuntur, et quas per se vei
per aiios rationabiiiter adquirere poterunt, videlicet terram quam Petrus de Gausla
habuit in Nehus et eis dédit, cum rusticis, hominibus, molendinis, stagnis, pratis,
marescis, pasturis, turbariis, terris cultis, et cum terris de Warnoche, et omnibus
i5 rébus que in eadem villa ad dominium ejusdem Pétri pertinuerant, et sextam par-
tem ecciesie Omnium Sanctorum de Broclosebi, ecclesiam Sancte Margarete de
Haburc, et unam bovatam terre cum mansuris et omnibus aliis appendiciis et cum
quînquaginta duabus acris in Kilvingholm, cum dedma acra pratonim ejusdem
Pétri et cum piscatorio in Humbre, et unam mansuram în maresco de Gausla cum
30 sex acris prati et piscatorio alio in Humbre ; unam bovatam terre in Alesbi cum una
mansara; ecdestam Sancti Botuifi de Saielbi cum omnibus pertinentiis suis; terram
de ]%t)dholm que pertinet ad feudum Willelmi de Perceio cum duobus nemoribus
ultra Fossedic et quadraginta acris prati cum omnibus eidem terre pertinentibos.
EiX donatione Ranulfi de Baiocis et Hugonis filii et heredis ejus, servîtium
35 unius imlitis quod ad predictam terram de Nehus pertinet, que fuit Pétri de
Gausla, quod servitium Hugo de Baiocis coram me apud Anddeium dédit abbatie
de Nehus et quietum clamavit in perpetuum. Sîmiliter in Nehus, de feudo Gau-
fridi de Turs, homagium Willelmi filii Gaufndi de Nehus; terram Redwi cum
rosticb, molendinis, stagnis, pratis, marescis, pasturis, turbariis, terris cultis,
3o terris de Wamothe cum omnibus pertinentiis suis. Et hec dédit abbatie de Nehus
predictus Willelmus, filius Gaufridi de Nehus, assensu domini sui Gaufridi de
Turs. In Northkilingholm , ex donatione Radulfi de Haltone et Gervasi, fratris et
heredis ejus, ecclesiam Sancti Pétri cum omnibus pertinentiis suis, et dedmam
molendini de Schitere. In Suthkilingholm, ex donatione Nicholai de Hareci, in
33 eadem villa, ex donatione Willelmi de Seilli, culturam de Branztost totam, cum
terra culta et prato quod ad eam pertinet; in Haburg, ex donatione Hugonis Berner
et Willelmi fUii et heredis ejus, unam bovatam terre cum una mansura in marescis
HENRI IL 343
de Haburc, et pasturam trescentamm ovium, et omnes terras et mansuras quas
habent de feudo ejusdem Wilielmi , cum omnibus pertineatiis suis. In eadem viUa ,
ex donatione Hervei, unam saiinam. In Ib^ociosebi, de feado Gileberti Filii Nigeili,
dnas bovatas terre cum mia mansm*a et commmii pastura ejusdeni ville et ciun
duabas acris terre, ex donatione Henrici cierici. In Kilîngholm, ex donatione 5
Nicolai de Âreci, ecciesiam Sancti Dionisii cum omnibus pertinentiis suis, et très
bovàtas terre cum prato adjacenti et pastura duœntaruni ovium. In magna Lîm-
bei^, de feudo Hugonis de Sooteni, duas bovatas terre cmn una masura, et
quicquîd ad terram suam pertinet in Hennedide. In Kiringt[un], de feudo Alani
de la Mare, duas bovatas terre cum una mansura. In Kaburnia, de feudo Gaufridi de lo
Turs, octoginta acras terre, et prêter eas très bovatas terre cum mansura juxta
Restedich et mansura que fuit Garpolf , cum pastura septingentarum ovîum cum
agnis 5uis, et de feudo Ramnulfi de Baiocis unam bovatam terre cum una man*
sura. In campis de Clakesbi, Acreholes cum appendicus suis, iam ex feudo Wilidmi
de Braibo quam ex feudo Godardi de Glakesbi. In Rothewefle, ex donatione Alani iS
Filii Glai, sex bovatas terre cum una mansura. In campis de Bemecebi, ex dona-
tione Haket de Rideford, octoginta acras terre cum situ bercarie sue quatuor acrarum
et pastura trescentarum ovium. In campis de Nortunia , iocum qui vocatur Rode-
milne, ubi est capella Sancti Jaod>i, cum decem bovatis terne et tribus mansuris
in eadem Nortunia, cum duabus culturîs, Kirkehii et Briggedeile, et <piatuor acris to
et quatuor selionibus, ex donatione Roberti Filii Turketini cum décima panis et
cervisie domus ejus. Juxta Ancolne, iocum qui vocatur Ruholm cum omnibus
pertinentiis suis que pertinent ad feudum Alani de la Mare. In Brodholm cimite-
rium, quantum pertinet ad feudum Wilielmi de Albenico, et de eodem feudo
duas bovatas terre, quas Haccus^tenuit, in nemoribus, planis terris cultis, pratis, 25
pascuis, a([uis et omnibus pertinentiis suis^ In Hireford, ex donatione Roberti de
Toini et Radulfi de Albenico, ecciesiam Sancti Michaelis cum omnibus pertinentiis
suis, et omnes terras et mansuras et pasturas quas habent de feudo eorum, tam
intra vUlam de Hyreford quam extra. De feudo Walteri Filii Alfredi, terram
que fuit Morcarii cum pertinentiis suis. De feudo Wilielmi Beket, in campis Sa
de Grokesbi, molendinum quod dicitur Duvemilne cum terra adjacenti et cum
decem acris terre versus divisam de Hireford. Quare volo et firmiter precipio quod
jam dicti canonici onmes terras suas et tenuras, et omnes possessiones suas et ho-
mines suos habeant et teneant bene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie
et honorifice, in bosco et piano, in pratis et pascuis, in aquis et piscariis, in ma- 35
resds «t turbariis , in molendinis et stagnis , in toftis et croftis , in viis et semitis , in
civitate et burgo, in foris et nundinis, quorumcnnque sint, in transilu pontium et
344 HENRI IL
maris portumn , et in omnibus locis et per totam Ângliam et Normanniam et per
omnes meas terras sint quieti, tam ipsi quam homines sui, de teloneo et pontagio
et lestagio et stallagio et hydagio et wardis, et operibus casteilonim et pontium et
parcorum, et sumagiis, et de omnibus geidis et danegeidis et fengeidis et homgddis
5 et peniggeldis et misericordiis et forisfacturis et auxiliis et wapentacis et hundredis et
thriching[is] et schiris et murdre, et de omnibus auxiliis vicecomitum et ministro-
rum suorum , et scutagiis et assisis et summunitionibus et taliagiis , et de omnibus
occasionibus et consuetudinibus et de averiis suis in namum [sic) capiendis, et de
omni terreno servitio et seculari exactione. Habeant vero predicti canonici curiam
lo suam et justiciam cum sacha et socha, et thol., et them., et infangenetheof, et cum
omnibus aliis libertatibus, nec habeant vicecomites vel ministri eorum aiiquam
potestatem in feudis aut terris seu hominibus vei possessionibus predictorum cano-
nicorum. Et prohibeo ne predicti canonici ponantur in piacitum de ullo tenemento
unde cartas habent donatorum vei vinditorum aut dominorum suorum, nisi conun
1 5 me vel coram capitali justicia mea.
Testibus^: Philippe episcopo Baiocensi, Rotro (sic) Ebroicensi episcopo, Rogero^'
archidiacono , Gaufrido reg[is] capeliano, Wiiielmo de sigilio, Wiiielmo fratre
reg[is], comité Hugone, Willeimo comité de Arundel., Ricardo de Luci, Ricardo de
Humez constabulario , Ricardo de Gamviila, Hugone de Baiocis.
3o Apud Andeleium.
CCVI
Delisle, n* i34>
11 56- 1163. — Argentan.
, Ordre de maintenir Nicolas^ prieur da Plessis, en jouissance de l'aumône de « Moles-
25 irea:
A. Original perdu.
B. Copie du XV* 9.; Archives du Calvados, H non coté, cartulaire du Plessis-Grimoidt , t. 1,
n* 567 lis, fol i& V* du chapitre Lacy,
Round, n* 54 4<
3o (•) En toutes lettres, — 0>} Noter que la pièce CCIV porte à la mime place la souscription : Frogero
archidiacono; il faut sans doute lire ici «Frogero t.
HENRI IL 345
Cette pièce est souscrite par Philippe, évdque de Bayenx, qoi est mort en 1 163; or Henri II a
quitté la France vers le a5 décembre ii6a, et ny est pas revenu Tannée suivante; Tacte ne peut
donc pas être postérieur à i i6a.
H., rex Ângiorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andega-
vorum , Willermo Puinant et Radulpho Bigot , salutem. 5
Precipio quod Nicholaus, prior de Plaiseiz, teneat in pace et juste et quiète elo-
mosinam de Malestrea, quam Âlverus Bigot dédit ei, et nullus ei inde super hoc
injuriam fadat. Et nisi feceritis , justicia mea faciat.
Teste Phiiippo, episcopo Baiocensi.
ÂpudÂrgentomum. . lo
CCVII
Ddisie, n* i35.
1 i56-i 169. — Argentan.
Ordre de ne pas troubler les moines de Marsai dans la jouissance de leurs terres.
il. Original perdu. ,5
B, Traduction en français du cartidaire de Cerisi, Archives de la Manche, H iAo4i p. 648
et 64g-
L'évéque d'Évreux qui a souscrit cette pièce est sans aucun doute Rotrou , qui a quitté Tévéché
d'Evreux en 1 1 64 pour passer à Tarchevêché de Rouen. Henri II n'étant pas revenu en Normandie
de décembre 1 16a à février 1 1 65, la présente charte est au plus tard de 1 16a. to
H., roy d'Angleterre, duc de Normandie et Aquitaine, comte d'Anjou, à Faulcon
du Han, salut.
Je ordonnes que tu permettes aux moines de Marsay de tenir leurs terres et autres
tenemens bien paisiblement, franchement, quictement et justement, comme ils les
ont mieux et plus franchement tenues au temps du roy Henry, mon grand [père] , 95
et comme il est tesmoigné par leurs chartres. Et vous defFends et prohibes sur ce
de les troubler injustement ou mettre en amende. Et où vous ne le feriez, que ma
justice le face.
Tesmoin l'evesque d'Evreux.
Par Daniel, chappelain. 3o
A Argenten.
CHAITES ET DIPLÀMBS. — VII. hà
ia»nnBt« iiiTtovAi.B.
346 HENRI II.
CCVIII
MsuÊdemmU «a vicomte » aux frMU M, ^guden royatLX de LincoUp leur mtifiemJ la
sauvegarde aecordée par le roiàson chapelain Gee^^roL
5 A. Original perdu.
fi» G)pie dans Tancien cartulaire de Lincoln (Registmm Antiquissimian), pièœ 7&, ligmléff en
1913 par le Rév. Salter«
La date de 1 1 56- 1 16a est établie par les souscriptions de Rotrou, évéque d*Evreux, et de Phi-
lippe, évèque de Bayeux.
10 H., rex [Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega*
vorum,] vicecomiti et prepositû et aûnistiis rais lincolnie, [salutem].
Sciatis quod Gaufridus dominicus capellanus meus, et homines et omnes res sue,
sunt in mea manu et protectione, etc.
Testibus : Rotr[odo] episcopo Ebroic[ensi] , Philippo episcopo Baioc[ensi] , Em[ulfo]
i5 episcopo Lexovriensi] , Ricardo de Humfetisl constabidario.
Apudadcmmn.
CCIX
Ddfisle» 0* i3&
1 1 56-1 163« — Étr^pagny,
to Reconnaissance des droits (foi appartiennent à Tahhaye de Préaax sur VempiacemetA <ià
est établie la cuisine du comte Gantier Giffixrd, à Roaen.
At OngiMi perdu*
fi. Copie du XIII* s., dans le cartidaire de Préaux, Archives de l%ire, H 71 1, foL 3o t*, n* 6a.
-^ C, Copte du XT* s. , transcription du mèaae cartnhire, BiliKoUièqiw aationaie, Nb«nr. aeq.
s5 lat., igao, fol. aa.
Round, n* 34o.
Souscription de Rotrou, évéque d'Evreux, qui, en 1 164, quitta ce siège pour passer à celui de
Rouen. Le roi n'étant pas venu en Normandie de décembre 1 16a à février 1 16&, Tâele ne peut
HENU IL 347
jMt étee ffuàénmr k ti$%. IXftèi ritindrake d% Réi. Ejton» Hiwd II a élé à É&répufBj ai
novembre 11 59.
Henricus, rex Ânglorum, et dùx Normannorum et Âquitanorum » et cornes Ande-
gavonim, justiciîs et vicecom[itibus] Rothomagî, salutem.
Sciatis quod Waltems cornes GifTardus recognovît quod platea in qua est coquina 5
sua apud Rothomagum est de jure ecclesie PrateOensîs , et post niortem suam con-
cessit eam ecdesie predicte coram me et coram baronibus suis , Eustachio de Graki-
villa, Matheo de Girardi Villa, Gisleberto de Hotot, Roberto de Nova Villa.
Teste Rotrodo, Ebroicensi episcopo.
Apud Strepeneium. 10
ccx
11 56- 11 63?
Cen/frmUîw in Hem àotméi à l'aibaye de HmÊÊe-Bmjèr^ en. ÂMjtMure et en Nor-
mandie. 1 5
vaise oojne.
La fCKUcriplkiii de Botimi, évéque d'Évrem, donne lien de croiae que oette pièce^ comme la
|^nicédcBte« ne pent pas âtie poslérienie à 1 1 6a.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega- %o
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciîs, vice-
cMutîlm», minisi^ et ommbus' ftdciîbn» mi% Ân|^ et Nomutniiib , salutem.
Scktis mer conoessisée et conAB«nai»e sam^timoiiîalibii» de HaltdEMruiera oiiines
deemosinas que eis in Anglia et Normannia ratîenahiliter date tunt, ^knlnqiie ea5
iflie dederit, videlioet esntam VhvdA de mUitit GasvarviBe, ifm» ^4w»alriett», eômes 35
Ebroiceiisîs , îSHb dédit, et deeem nuMfios annone et oenitiUfii sôlidœ de veddilû
Acfaînneii, ex dono Isabelle de [Monteforti et Raduift, fiUi sui, et Rogeviî de.. « .],
et gortum umuxit apud Aekemieroni., ex dono eonsnldem , et tre» nnodios fnuttenti
in molendinis suis castri Ibrenensis (?), ex dono Guillernii Rupeili, atque qiieit»dafti
hospitem [Drogonem] nomine, iiberum et q^îeMm ab omû ceniM, ex dono pre- 3o
dicti Guillermi Rupeili, atque Matiidis, uxoris ipsius, et Guaieranni, fiiii eorum.
44.
348 HENRI IL
Qaare volo et firmiter precipio quod ecclesia de Haltebruiera et sanctimoniales ibi
Deo servientes omnia supradicta bene et in pace, libère, quiète et bonorifice teneant
et possideant , in culturis , in pratis et pascnis , in viis et semitis , in aquis et molen*
dinis et in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus, sicut
5 carte donatorum suorum testantur.
Testibus : R. episcopo Ebroicensi et alîis.
CCXI
Ddisle, n* i38.
11 56- 1163. — Lions.
1 o Exemption des drcits de ionUea pour les moines de Sotnl-Évroul.
A. Original perdu.
B, lospeximns du 8 juillet i3i8 au PuMic Record Office, Charter Rolls, la* année d*Édouard 11,
membrane 18, pièce 9a.
a. Monasticon Anglicanmm, t. VI, voL II, p. 1079, d'après B, <— (• Indiqué : Calendar rf the
1 :> Charter Rolls, t. m, p. 389 , d'après B.
Souscription de Rotrou, évoque d'Evreux jusqu'en 11 64. Le roi n'a pas été en Normandie de
décembre 116a à février 11 65. La pièce est donc au {dus tard de ii6a. On observera que
Henri II, d'après l'itinéraire du Rév. Eyton (p. 53), a dû se trouver à lions vers le mois de
mars 1161.
»o Henricus, rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ânde-
gavorum, omnibus vicecomitibus et ministris suis totius Ânglie et Normannie, et
nominatim portuum maris, salutem.
Precipio quod omnes victus et vestitus et omnes res monachorum de Sancto
Ebndpho, et quicquid homines eorum affidare poterunt esse proprium abbatis et
35 monachorum Sancti Ebrulphi, sit quietum ab omni theloneo et passagio et consue-
tudine. Et prohibeo quod ntdhis eos vei res eorum injuste disturbet super X. lib[ras]
forisfacture.
Teste Rotrodo episcopo Ebroicensi.
Âpud Leons.
HENRI 11. 349
CCXII
Delisle, n* 1.^9.
1156-1162. — Montfort
Charte en faveur de Baadry,Jils de Gilbert, sergent da roi, oà sont énamérés les genres
d'affaires ressortissant aux métiers et sergenteries [ministeria et serjahterie) dont il était 5
chargé : garde de la geôle de Rouen, police du passage, service de la meunerie et de la
boulangerie dans toute la Normandie, etc.
A, Original perda.
B. Copie dans le rostre de Philippe Augaste, Archives nationales, JJ 36, fol. ^ii» — C. G)pie
diaprés un registre Normand de la Qiarabre des comptes, BiUiothéque nationale, ms. latin lo
9067, fol. i48 Y*.
tf. Ddiide, Carivdaire Normand, p. 4, n* i3, d'après le registre JJ a6. — h. Fragment : La Roque,
Histoire de la maison de* Harcowrt, t. III, p. i5i.
Cette pièce, souscrite par Rotrou, évèque d'Evi'eux, ne peut pas être postérieure à la fin de
1 16a; Henri II a quitté la France vers la fin de 1 16a, et ny était pas encore revenu quand, en iS
1 164, Rotrou a quitté son siège pour celui de Rouen. Henri du Neubourg, qui figure ici comme
témoin, est le fils de Robert du Neubourg, mort le 3o août 1 159.
Henricus, rex Angionim, [et dux Normannonim et Âquitanorum, et cornes An-
degavorum,] archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus et ministris et omnibus fidelibus suis totius terre sue, salutem. ao
Sciatis me reddidisse et presenti carta confirmasse Baldrico fiiio Gisleberti,
servienti meo, totas serjanterias suas et ministeria sua, cum liberationibus que mi-
nisteriis et serjanteriis pertinent, ei et heredibus suis de me et de meis heredibus
tenenda hereditarie, videlicet custodiam gaiole mee Rothomagensis et porte castelli
mei, etpro ista custodia habet unaquaque die duos solidos usualis monete in meo 35
redditu vicecomitatus mei Rothomagensis, pro custodia guaiole mee decem et octo
denarios, et pro custodia porte sex denarios. Et^*) predictus Baidricus est regardator
et pasnagator mearum forestanim, habens tantum in donis et liberationibus regardi
et pasnagii quantum unus ex magistris regardatoribus et pasnagatoribus meis per
totam Normanniam, et custos famulorum meorum ad justiciam gladii mei perti- 3o
nentium, et custos meretricum publiée venalium in lupanari de Rothomago, et
marescalius meus quandiu moror Rothomagi , habens unaquaque die perendinationis
(*) La saitê de la charte, jas^aanx noms des témoins exchsivemeni, manifae dans La Roque,
350 HENRI IL
mee apud Rothomagam de liberatione sex panes et sex fereula coquine et unum
sextarium vini, et habet.anno quoque unum scutum in redditu scutonim meorum
Rothomagi per manum turrensis nostri ^'\ et in Nataii duos porcos in meo lardario
Rothomagi, et unam fagum in qua vohierit forestarum mearum, et boscum ad
5 herbergagium suum faciendum et piscaria sua, et ad totum usuagium suum, et
hominibus suis focum suum et dausuram suam et herber^igia sua de costuma,
et herbergagium suum, quiète. Et concedo ei aquam Marrone super caiceiam de
Bapalmes, et sub eadem ealceia ab aqua archiepiscopi Rothomagensis usque ad
Secanam, cum insuiis eidem aque sue pertinentibus, ad faciendum in ea molen-
10 dinos et piscaria sua et quodcunque voluerit. Et concedo ei et heredibus suis totum
pasnagiimi hominum suonim et focagium, et moitam eorum infra Rothomagam et
extra t quocumque loco sint; et cacham duonim eqaorum ad suas molendinas
Rothomagi, Tel quo voioMÎt; et quod honûies sui de ipso tenentes infira Rotho-
magum et extra valeant boiengare et omnia ministeria sua facere, vendere et mercari
i5 et moltare ad sues molendinos, vel quo voluerit, per totam Normanniam ; et vpod
tenentes sui, de quocunque ipse Baidridis feodos teneat, si ei forisfecerini, Ycniant
Rothomagum ei satisfacturi et juri parituri coram baliivo meo Rothomagensi; et si
venîre noiuerint, per ballivos meos in quorum bàHiis manserint venire Rothomagam
eqgantur. Quare volo et firmiter precipio quod idem Baldricus et anus hères teneant
9o bene, in pace, libère et quiefe, plenarie et honorifice, in bosdio, in piano, in aqnis
et molendinis, in piscariis et passagiis, in pastunq[iis, in herbagiis, in theloneis, in
nundinis et foris, in omnibus locis, cum omnibus liberationibus et quietanciis suis
. et consuetudinibus , et omnes homines sui, per predicta servida, et quod ipse Baide-
ricus et hères ejus sint in custodia mea cum omnibus possessionibus suis.
^5 Testibus^*"^ bis : Rotrodo Ebroicensi €|>iscopo , Ricardo de Hommetis constabulario»
Willelmo de Vemone , et Henrico de Novo Burgo.
Âpud Montem Fortem.
CCXIIl
EkSsle, n* i^o.
3o 11 56-1 162. — Roaen.
t
Addition de cinq marcs aux (juinze marcs de rente que taibhaye de Tïroii frenait sur le
trésor d'Angleterre.
A. Origmri inconnu.
(*} llfmudraii : meL — (^) Le$ «wu «bf témovu manquent dmns le registre d& PkUifpe AugusU.
HENRI IL 351
B. Copie de la fin db xu* s., Aidôves d'Eure-et-Loir, H i374, ctrftdaire de TiroD, p. io5,
n* iSi.
€L Met^, Cartaïairê Jk l'Jfbaye de Tiron, t. II, p. 82.
Round, n* 1003.
Souscription de Rotroa, évéque d'Évreux jusqu'en 1 164; le roi avait passé en Angleterre après 5
Noël I ifia ; U JM peinit en Fnnee qum Cerner 116S; la pièce est donc au plus tard de 1163.
Henricus, rex An^orum, et dux Normannoram et Aquitanoram, et cornes Ande-
gavorum, R. comiti Leey[œstrie] et baronibus scaccarii, salutem.
Sciatis me dédisse monachis de Tinin quinque marcas, super quindecim marcas
quas eb dédit Henricus rex avus meus, habendas ad eundem terminum ad quem 10
XV. marcas habere solebant, sciiicet ad festum Sancti Michaelis. Quare volo et
precipio quod illas XX. marcas semper habeant ad predictum terminum.
Testibus : Matildi impératrice, et R. episcopo Ebroicensi, et Ricardo de Luci.
Apud Rothomagum.
CCXIV i5
Delisie, n* lài*
11S6-1161. — Rouea.
Con/innation <tun accord conclu entre F abbaye de Saint-Évroul el Roheri [cfmtte de
6&>ace9fer ] , oncle de Henri II, an mjet de fégUse du Sap , à la suite d'une reconnais-
sance faite par douze chevaUers légalement commis à cet effet. Acte suspect ou remanié. 90
il. Original perda.
B. G)pie du xiu* s.; Bibliothèque nationale, ms. latin 1 io55, cartulaire de Saint-Évroul , n* a^,
fol. 37 T*. — C Antre copie, îhidem, n* 4^6, ricEmus de Mathitde, dame du Sap. —
D. Vidimos au Trésor des Qiaiies; Anfaives nationales, reg. JJ 69, n* 194.
a. PnUiée par le professeur C. H. Haskins, The Americau hUtcrical revie*p, t. Vllf , p. 634, d'après 95
le cartulaire de Saint-Evroui.
Round, n* 64i.
La pièce est souscrite par Rotrou, évéque d'Evreux jusqu'en 11 64; à cette date« Henri II, qui
avait quitté la Normandie vers la fin de 1 16a , n'était pas encore revenu en France* -— M Haskins,
pour des raisons de forme et de fond, considère cette pièce comme fausae; il est certain que la 3o
352 HENRI IL
aolatation « salutem et paoem > et la souscription royale « Teste inâpso » sont contraires aux usages
de la chancellerie ang^se sous Henri II. Le texte lui-même est rédigé en termes idsolites.
M. Haskins veut bien me signaler une charte de Rotrou , archevêque de Rouen , rdative à la même
affaire, et conservée, die aussi, dans le cartulaire de Saint-Evroul , Bibliothèque nationale, ms.
5 latin i io55, fol. 88 v*. M. Delisle n*a pas émis d'opinion sur l'authenticité ou la fausseté de cette
charte de Henri II.
H., Dei gratia rex Angiorum, [et] dux Normannonim et Âquitanoram, et cornes
Andegavorum , archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, vicecomitibus, ba-
ronibus, justiciis, ballivis, ministris et omnibus fidelibus suis, salutem et pacem.
lo Noverit universitas vestra quod, cum ecclesia Sancti Pétri de Sappo, cum capella
Sancti Martini et decimis et hominibus et terris et aliis pertinenciis suis et plenis
atque integrb decimis molendini ejusdem ville, quod est apud Novillam, et prepo-
siture et omnium reddituum et emendacionum atque augmentacionum que modo
sunt vel esse poterunt futuris temporibus in vilia de Sappo et pertinentiis sub, cpian-
i5 tum durât parrochia Sancti Pétri, recognita fuissent Roberto abbati et monachis
Sancti Ebrulfi, et décima fumi ejusdem ville, si eum dicti abbas et monachi cal&re
non vellent (*) in elemosinam sui monasterii, per duodecim légales milites et aUos
homines de visneto Sappi, versus Robertum filium Régis, avunculum meum, et
Matildim, uxorem suam, qui supradicta omnia ad suum laicum feodum pertinerc
2o clamabant, die festo Sancte Cecilie, apud Rothomagum, coram Rotrodo, Ebroicensi
episcopo, tune temporis justiciam meam per totam Normanniam exercente, et
super hiis omnibus memorati abbas et monachi a jam dictis Roberto et Matilde
postea multociens injuste vexati fuissent atque turbati, me tandem, per Dei gratiam,
auxilium opemque multorum prudentum et reiigiosorum virorum , inter eos fecisse
2 5 concordiam, in hune modum quod supradicta omnia que in bac presenti carta mea
continentur de cetero in perpetuum in puram, liberam et quietam elemosinam
remanebunt abbacie Sancti Ebrulfi. Et quia tune temporis proprium sigillum non
habebant, ad eorum petitionem et instanciam, presenti carta mea et sigilii mei
munimine concordiam istam confirmavi , abbati et monachis Sancti Ebrulfi contra
3o omnem calumpniam et reclamacionem predictorum Roberti et Mathildis, uxoris
sue, valitura[m]. Etprohac concessione et concordia observanda firmiter et tenenda,
habuerunt sepedicti Robertus et Mathildis in presencia mea duos palefi'idos valentes
viginti libras Andegavensium^^^ de bonis abbacie Sancti Ebrulfi. Quare volo et firmiter
('} caffare nec vdlent B,
0)
Passage intéressant pour le prix des chevaux au xii* siècle.
HENRI IL
353
predpio ut hec concordia et pax ita finniter et sine doio ab utraque parte in per-
petuum iilesa conservetur et intégra, sicut ad preces utriusque partis in hac présent!
carta mea continetur ^'^.
Teste meipso, Rotrodo Ebroicensi et ArnuUb Lexoviensi episcopis.
Apud Rothomagum '^^K
(*) La phrase : sicat — continetur manifue dans B; eUe se trouve dans C.
(') Void ie texte de la pièce signalée par
M. le professeur Haskins, Bibliothèque natio-
nale, ms. latin iio55« cartulaire de Saint-
ÉvTOul, fol. 88 V*. On remarquera que Rotrou
était alors archevêque de Rouen ; la pièce est
donc au {dus tdt de ii64. Galeran, comte de
Meulan, qui Ta souscrite, est mort en avril
1 1 66 , dans Tabbaye de Préaux , où il avait pris
rhabit rdigîeux (Introduction, p. 466).
«Rotrodus, Dei gratia Rothomagensis ar-
chiepîscopus, omnibus ad quos presens scrip-
tum pervenerit, et precipue bdUvis domini
régis, salutem. Sdatis quod ex precepto do-
mini régis , quando per eum per totam Nor-
manniam justiciam secularem exercebamus,
miseratione divina tune temporis Ebrocensem
episcopatum régentes, in plena assisia apud
Rothomagum , die festo Sancte Cecilie, Garinus
de Grandi Valle, et Ricardus Faiel, et Rogerus
de.Moenaio, et Rogems Goulafre, et Robertus
Cheval[ier], juraverunt quod eoclesia Sancti
Ebndfi et abbas et monachi ejus, anno et die
qno H. rex, filius Willelmi régis, fuit vîvus
et mortuus, et postea usque modo, présent»-
tionon Beati Pétri de Sap pacifiée et quiète
habuit in.elemosinam, cum oomibns decimis
et âliis pertinenciis suis, et masnagium Wil-
lelmi filii Hugonis cum omnibus pertinenciis
suis tam in terris quam in aliis rébus possedit.
Ipsi vero milites se fecerunt ignorantes ntmm
cultura que Ardeneta noncapatur ad jus Sancti
flbmlû vd ad jus domini de Sap vérins perti-
neret, et tamen quandam acram terre in eadem
cidtura per eodesiam Sancti flbrulfi coltam
fuisse per sacramenta se vidisse testât! sunt.
Post obitnm vero predicti H. régis, residoum
predicte culture per abbatem Sancti Ebrulfi
cultum fuisse prefati milites, necnon et totam
iilam culturam ad abbatiam Sancti Ebrulfi
pocius quam ad dominum de Sappo secundum
oppinîonon suam pertinere juraverunt. Nos
autem, domini régis adimplentes mandatnm,
de consilio baronum ipsius qui présentes erant,
presentationem predicte ecdesie cum decimis
et aliis pertinenciis suis , necnon et masnagium
jamdictum cum cultura de Ardeneta et aliis
omnibus que, sicut dictum est, secundum for-
mam regii mandati abbati et monachis ejus
recognita fuerunt, eisdem de cetero in pace et
quiète habenda et possidenda, licet nunqoam
amisissent, adjudicavimus. T[estibus] : Ar-
n[ulfo] Lexoviensi episcopo, H. abbate Fis-
canni, Victore abbate Sancti Georgiî de Bau-
chervilla, Galeranno comité Mellenti, comité
Patricâo, camerario de TancarviUa, Hugone de
Gomaco, Roberto Filio Geroii, Nicholao de
Stotevilla, Godardo de Vall[ibus]. Roberto
Filio Hamerici, Roberto de Varvic, Raginaldo
de Gerponvilla, Ricardo Beverel, Adam de
Wahievilla.!
CHARTBS KT DIPLÔMES. — VII.
45
IB««llieaiC RATIOSALC.
354 HENRI H.
CCXV
Deiisle, n"" làj A.
11 56-1 161. — Rouen.
Charte confirmant aux chanoines de Saint-Denis, près Soathamptonf des terres (fat
5 leur ont été données tant dans cette ville qnaax environs.
A, Original perdu.
B. Inspeiimns de 1 3 17, au PoMic Record Office « Charter Rolb, 10* année d*£doiiard U, mem-
brane 11.
a. Calêadar ofthe Charter RoUs, t. III, p. SSy, n* 5, d'après B.
10 Cette pièce* souscrite par Philippe, évèque de Bayeox, mort en 1 163 (introd. , p, 4i5) , ne peut
pas être postériaire à 1 16a ; Henri II avait rq>assé en Angleterre dans les premiers jours de 1 165.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, preposito et burgensibus suis de Hantona [sic), salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Dec «et ecclesie Sancti Dionisii
i5 juxta Hantoniam [sic) et canonicis meis Deo ibidem servientibus omnes terras quas
habent infira burgum Hantone et extra de donatione et demosina Rogeri generi
Alberti et Avizie uxoris sue et filiorum suorum. Quare toIo et firmiter precipio cjuod
illas habeant et teneant bene et in pace, libère et quiète et intègre, plenarie et hono-
rifice, cum soca et saca et thol et theam et infanchenetheof, et cum omnibus illis
>o quietanciis et consuetudinibus et libertatibus cum quibus Rogerus gêner Alberti
melius et liberius eas tenuit tempore régis H. avi mei.
Testibus : Amulfo Lexoviensi episcopo , et Philippe Baiocensi episcopo , et Hugone
Dunelmensi episcopo , et Ricardo de Humez conestabulario , et M an[as]sero Biset
dapifero , et Wilielmo Filio Hamonis.
•5 Apud Rothomagum.
HENRI II. »55
CCXVI
Ddide, n* i5o.
. « >■ ' • -
11 56- 1163. — Rouen.
Concession d'an droit de foire à réglise et à Vévéffue de Lincoln ^ en leur manoir de
Banbury. 5
A. Original autrefois sodlé sur simple queue, eucore pourvu de son ligament; Archives dé Tégl»*
de Lincoln, A. 1. 1, n"" 18. — Photographie du Rév. Salter, n*" 45.
B* faupexinius de 1 5 39, au Public Record Office, Charter Rolls, 3* année d*Edouard III, mem»
brane 4.
41. Cakndar qf ike Charter Rdh , t. IV; Edward m, 1 337-1 34 1; p. i43, m* aS. <— h.. English 10
kiftonWi)et>Mt9^ igog, p. .307.
Rotrou, évéqne d'Evrenx jusqu'en 11 64, ne s'est pas rencontré, sous ce titre, en Normandie
avec Henri II, après la fin de 1 16a. Il en est de même de PhiUppe,^^ évéque de Bayeux,.mort en
1 i6à, avant que Henri H îùi revenu sur le continent.
■
H., rex Anglonun, et dux Normannorum et Aquitanonim , et cornes .Andega- i5
yonun, justicûs, vicecomitilms , ministris et omnibus fiddibus suis FVancis et An-
glicis totius Anglie , sdutem.
Sciatis me concessisse et oonârmasse Deo et ecclesie Sancte Marie Linc[olnie] et
Roberto Liinc[olniensi] episcopo et successoribus suis unam feriam per annum in
manerio suo de Bannebiria. Et concedo quod feria predicta duret per totam septi- 20
manam Pentecostes. Quare voio et firmiter precipio quod iUa feria predieta habeat
omnes illas libertates et libéras consuetudines et quietantias quas habent alie ferie
mee per Ang^am. Et prohibeo quod nulius disturbet euntes ad feriam illam vel
redeuntes de feria, super X. iibras forisfacture.
Testibus : Amulfo Lexoviensi , Philippo Baiocensi, Rotroldo Ebroicensi episcopis, ^5
Man[assero] Biset dapifero , Willelmo Filio Hamonis.
Apud Rothomagum.
45.
356 HENRI II.
CCXVII
ii56-ii62. — Roaeii.
Ordre aaxjages et vicomtes des comtés de Lincoln et de Nottingham d'établir par la
déclaration de témoins assermentés les droits de justice qui appartiennent à Vévéque de Lin-
5 cobi en matière de délits de chasse.
A, Original perdu.
U, Inspeiimus de iSag, au Public Record OflBce, Charter Rolis, 3* année d'Edouard III « mem-
brane 4.
a. Calendar of Ae Charter RoUs, t. IV; Edward m, i3a7-i3Ai; pages i45-til6, pièce i^,
io d'après B.
Henri II, parti de Normandie ausdtdt après son avènement, n'y est revenu qu'en 1 156. Rotrou,
évéque d'Évreux, témoin du présent acte, est devenu archevêque de Rouen en ii64; d'autre
part, Henri II a constamment résidé en Angleterre en 1 163 et 1 164. La présente pièce, donnée
à Rouen, ne peut donc être ni antérieure k 1 1 56, ni postérieure à i i6a.
i5 H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andega-
vomm, justitiis et vicecomitibus Lincolscire et Notinquehamscire, sdutem.
Predpio quod facintis recognosci per sacramentum legalium hominum qoam
jufttitiam habaemnt episcopi predecessores Roberti LincoLiiensis epîscopi tempore
H. régis avi mei , sup^ illos qui sine eoniin licentia fugabant vel leporem capiebant
so in warenna sua, et sicut recOgiiita fuerit fadatis habere inte^e et plenarie eîdem
R. Lincobiiensi episcopo.
Teste Rotrodo Ëbroicensi episCopo*
Apud RothomlBiguitf. .
CCXVIII
«
s5 11 56- 11 6s. —-Rouen.
■ •
Ordre aux juges et oa vicomte da comté de Lincoln d'établir les droits de justice de
révAfue de Lincoln.
A. Original perdu.
HENRI II. 357
B. G>{ne dans f ancien eartulairè de Linooln (Registitim Antiqoisnmiim), pîèoe 77, ngniAée en
igi3 par le Ré?. Salter. Cette pièce parait semblable à la précédente, & oda près qœ Tordre
est adressé aux juges et au vicomte du seul comté de Lincoln.
La date : 1 1 56-i 16a est établie par la souscription de Rotrou, éréque d^Evrenx.
H. , rex [Anglorum , et dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes And^a- 5
vorum,] justiciis et vicecomîti Lincolnsire, [ssdutem].
Precipio quod faciatis recognosci quam justiciam habuerunt episcopi pre<
decessores Roberti Linc[o]niensis] ^iscopi ,
Teste Rot[rodo] Ebr[oicensi] episcopo.
Apud Rothomagum. 10
CCXIX
ii&6-ii69. — Roueo.
à Robert 9 évéqae de Lincoln, de son droit de garenne entre Stow et
Newwrk*
i4. Original perdu. 1^
£. Indication et extrait de cette pièce dans le eartulairè de Linccdn (Registmm Antiqnissimum),
n* 79; pièce signalée en iQiS par le Rév. Salter.
«
H. , rex [Anglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et comes Ândega-
vorum] , etc.
Teste Rot[rodo] Ebr[oicensiJ episcopo. so
Apud Rothomagum.
ccxx
1 iSg-i 16s. — Loudmu
Confirmation Jtnne donation faite ^ en Angleterre ^ à la Maison Diea de • Monte
MaareUojt.
A, Origind au Public Record Office, Ancîent Deeds, n* 6693. — Protographib.
3;>
358 HENRI II.
B, Inspeiimus du i^Davembre laSd^ «u PnUlic Heeord Office, Patent Rolk, 39* année de
Henri III, membrane 8.
a. Analyse d'après 1 original, A descriptive catalogue of Ancieni Deeds in the PttUic Record
Office, vol. IV, page 70, n* 669a.
5 h. Cakndar ofthe Paient Rolb, Henry III, 1908, p. 38a, d'après B.
Gniliaqme, comte de Boulogne, à la sépulture duqnd il est fait allusion dans cette pièce, est
mort en 1 169 (Eyton, p. 5id); Guillaume, frère du.rpi, qui figurq ici comme témoin, est mort
le 5o janvier ii6d (Introduction, p. 490). Henri II est resté en Angleterre pendant les années
1 163, 1 164, et au delà. L'acte peut donc avoir été expédié entre 1 169 et 1 16a.
10 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, episcopo Eliensi, justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fiddibiu suis
Francis et Anglicis totius Anglie, sdutem.
Sciatis me dédisse et confirmasse sigillo meo Deo et pauperibus domus Dei de
Monte Maurelio , pro anima Willelmi comitis de Bolonia , cujus corpus jaeet in pre*
i5 fata domo, X. marcatas terre in villa Gelintonie (*\ sicut eas divisit^^ Turoldus de
Borcham^''^ dapifer predicti comitis, jussu Reginaldi de Warehna. Qnare volo et
(irmiter precipio quod predictas marcatas terre predicti pauperes habeant in p^pe-
tvam elemosinam et teneant bene et in pace, libère et quiète, intègre et honorifice»
Et prohibeo quod nullus eis inde injuriam fatiat vei contumeliam.
30 Teslibus : Willeimo fratre régis, et Ricardo de Lucëio, et Man[as5ero] Biset
dapifero.
Apud Losdunum ^'^K
CCXXI
Delisle, n* i46.
35 1 16a. — Lisieux.
Sauvegarde pour les fidèles qai viendront chaque année à Fécamp, depuis les Rameaux
jusqu'à la Pentecôte , [à f occasion ie l'élévation des corps des comtes Richard t" et
Richard!!.]
-. # ' : '
A, Original perdu.
(•} de Eclinton. B. --- (^Vdiinisit fi. — («JBbreham fi. — (<>) Logâunum B.
HENRI IL 359
B. (>>pie d*aprè» foriginal, BiUiodièqiie nationale, ooUection Moreau, vol. 67, fol. 108. —
C. Copie da xiu* s., cartnlaire deFécamp, Bibliothèque de Rouen « ms. laio, fol. 6 y%
charte 11. — D. Exemjdaire du même cartulaire, xv* s.. Bibliothèque nationale, nouv. accf.
lat. a4ia,p. id.
Kound, n* i33. 5
L^élévation des restes de Richard I*"* et de Richard H, à laquelle cette pièce fait allusion , a eu lieu
à Fécamp, en. 116a. Au surplus, die a été souscrite par Rotrou, évèque d'Evreux, élevé ensuite
à rarchevéché de Rouen, et qui n*a pas pu souscrire, comme évéque d^Evreux, en Normandie,
une charte de Henri II, après Tannée 1 162.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega- 10
vonim , archiepiscopo Rothomagensi et episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus ,
justidis, vicecomitibus , ministris, et omnibus hominibus suis totius Normannie,
sahitem.
Sdatis me concessisse et carta mea confirmasse quod omnes qui venient ad indic-
tum Sancte Trinitatis de Fiscanno singulis annis, a die dominica in Ramis Paimarum i5
usque ad daiisum Pentecostem , habeant meam firmam pacem et custodiam , ut salvî
et securi eant et redeant per totam terram meam , de quacunque terra sint , nisi sint
fugitivi de terra mea pro muldro vd fiirto vel alio scdere.
Testibus : Rotrodo Ebroicensi episcopo , Raginaldo de Sancto Walerico , Ricardo
de Luci, Ricardo de Humetis constabulario , Godardo de Vallibus. 30
Per manum Stephani capellani.
Apud Lexovium.
CCXXII
DeUsle, n* lAy.
1 1C2. — Lillebonne. <i5
Sauvegarde pour ceux qui viendront à Fécamp, pour l*élévation da corps da comte
Richard.
A. Originai perdu.
B. Copie d après l'original, Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, fol. 1^9.
L*âéyation dés restes de Richard II, dont il est ici question, a eu lieu à Fécamp, en 1 1 6a. 3o
360 HENRI IL
H., rex Ang^oriim, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andega-
vonim, omnibus hominibus ad quos littere iste pervenerint, cujoscanque terre sint,
salutem.
Goncedo quod omnes illi qui venerînt apud Fiscannum ad levandum comitem
5 Ricardum habeant meam firmam pacem in eundo, morando, redeundo, nisi nomi-
nati[m] caiumpniati fuerint de proditione vel felonia.
Teste Ricardo de Lud.
Apud Liliebonam.
CCXXIII
lo Ddisle, n** i45.
1163. — Fécamp.
Donation du domaine des Hogues faite par Henri II à son cousin Henri, abbé de
Fécamp, et à l'abbaye de Fécamp, lorsque le roi présida, en cette abbaye, à la cérémonie
oà furent élevés les corps de Richard I*^ et de Richard IL
iS A, Original, autrefois sodié sur lacs de soie, à ia Bénédictine de Fécamp, n* 16. — Phoso-
GRAPHIE.
B. Copie du xiii* s., cartuiaire de Fécamp, Bibliothèque de Rouen, ms. 1210, fol. 5, charte 8.
— C. Exemplaire du même cartuiaire, xv* s.. Bibliothèque nationale, noav. acq. lat. aili3,
p. 10.
30 Pour la date de cette pièce, voir l'Introduction, pages 69 et 85.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus , ministris et omnibus hominibus et fiddibus suis totius Normannie,
salutem.
35 Sciatis me, pro saiute animç meç et parentum meorum, et pro honore comittmi
Ricardorum predecessorum meorum, dédisse et carta mea confirmasse çcclesiç
Fiscann[ensi] , Henrico videiicet abbati, cognato meo, et monachis, Hogas et quic-
quid ad ipsas pertinet a territorio de Watetot usque ad territorium de .Grichebof ,
et a pomerio Mole usque ad mare juxta territorium de Herwinevilia et de Frober-
3o villa et de Maipertus , sicut fossatum de Parco dividit , quod ibi abbas Henricus fieri
fecit, et sicut recognitum fuit ante justiciam meam per sacramenta forestariorum
meorum et aliorum legalium hominum meorum. Quare yoIo et firmiter precipio
HENRI IL 361
qood predicta çodesia habeat et teneat hec omnia prédicta bene et in pace et honori-
fice, libère et quiète et intègre, sicut liberam elemosinam meam.
Testibus : Henrico cardinal!, R. Ebroicensi, Am. Lexoviensi, P« Baiocensi^
Â. Abrincensi episcopis , Raginaldo de Sancto Waierico , Ricardo de Ham[etis] con*
stabuiario, Man. Biset dapifero, Ricardo de Luci, Nicoiao de Stotevilia. 5
Âpud Fiscannum.
CCXXIV
Ddisle, n" ii3.
Yen 11G3. — Angers.
Batification par le roi d'une convention conclue entre les religieuses de FontevrauU et < ^
les hommes d'Angers au sujet des coutumes du Pont de Ce.
A. Original perdu.
B. EIxtnàt, diaprés Toriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 548o, t. I, p. àoA y%*— Les
conditions de Taosord sont exposées dans une charte de Goslein, sénéchal d* Anjou, dont le
texte est reproduit, d'après l'original , dans le même ms. latin 548o, 1. 1, p. do3. i5
La date : Ters 1 16a , donnée à la taUe, est possible et même probable. Elle concorde avec les
souscriptions des témoins, qui ne la contredisent pas, mais n'indiquent rien de précis. On ne
peut la conserver que sous toutes réserves.
Henricus, rex Ang^orum, et dux Normannorum, etc.
Sciatis me concessisse et carta mea mea confirmasse conventionem que facta fuit 20
inter moniales de Fonte Ebraudi et homines Andegavenses de consuetudinibus pontis
Saeii
Testibus : HugonedeCleers, Johanne Josleni dapifero , Galone preposito.
Apud Andegavim ^^K
CONDITIONS DE L'ACCORD.
Sciant présentes et eorum successores quod ego Gosienus de [Turonis], tune tem- ^5
poris Henrici régis senescallus Andegavie, per ipsius mandatum, quandam conten-
tionem , que diu inter sanctimoniales Fontis Ebraudi et homines Andegavenses dura-
(*) Apud Andegavîs B«
GBABTBS Et DIFLêlIIS. — VU. 46
362 HENRI IL
* « I iJi ts'
rârat de Gonsuetudinibiis pontis Saeii, hoc modo audids et distmctîs»
finivi. Elx mandate enim ipsius domini régis hds senriaites antiquos, qui m^Qs
çonsuetudines pôntis noyerant , antè me TMiire feci , qui et consuetudines ex antiquo
peoeperant, et earum memoriter sdentes erant : Girardum scilioet Tramebord^
5 Estormi de Brachesac, Bassetmn, Fulcherimn Raberium, Fn^erimn de listrao.
Isti, coram me et Hugone de Gleeriis et Brientio de Martirniiaco, Symone quoque
de Gastellione, qui mecum loco régis residebant, testificati sunt, et si opus esset
disraciocinare parati , quod omnes çonsuetudines pontis sunt proprie sanctimonia-
lium et in omnibus capiunt, exceptis in his XI. denariatis panis, in voiucribus quas
10 aiiquis amico suo detiderit vel miserit, in summa napium, in his que aliquis homo
transligerinus , miles vel aiius, dans mestivam ponti, amico suo citra pontem mise-
nt, accepta fiducia ab eo qui detulerit quod dono mittatur, in summa etiam fabe
vel alterius leguminis, in his quoque que aliquis filio suo ad victum pertinencia
miserit, came videlicet moitua, pané, voiucribus, et cum fiducia, hoc èxcepto quod
i5 nichil capiant in porcis qui ad pasnagium comitis solumimodo transibunt, tiec in
bestiis que pro sola guerra comitis vel violencia alia transierint, nisi plus mense
uno eictra pontem moram fecerint. In omnibus sdiis capiunt sanctimoniales çonsue-
tudines sùàs libère in ponte, cujus habent vicariam, (nrtum , sainguiiiem et raptom,
et omnem aliam' justicîam. Hoc audierunt isti et viderunt : Kalo pretor Andega-
lo vensis, Mâtheus'de Baugeio, Radulfus de Soz, Mauricius pretor de Brachesac, et
tota curia, prout plena erat militibus et populo. Quia igitur ex mandato domini
Henrici. régis Âng^ônim, ducis Normannorum [et] Aquitànorum, comitis Ândega»
vorum^*^ supradictorum et consilio bec contentio finita est, ne super ea uiterius
renoveturdissensio, sigilli mei testimonio confirmavi.
i.i«.
,5 ■•■ ■ • ccxxv
Delisle, n* i44.
ii6«. — Domfroni.
Confirmation d'un accord conclu entte fdbbayè de Savigni et Payen de Saint-Brice ,.
aa saJ£t du prieuré de Virei.
3o A, Original, jadis scellé sur double queue de cuir; Archives nationales, K' sd, n* 8 . Giarte
prépitrée hors de ia diitncellerie. -^ f*AG*8iifiLé puUié par M. IMîsle dans sa lettre ir
W Normannia» etc. £.
HENRI IL 363
M. Hoand, BMMéf»e Jk tEeok dm CkarUi, 1907, en n^rd de la page 5a8* -— Atlas ,
1^. xn.
B, Cartnlaire de Savigni, Archives de la Manche, H non coté, p. 532.
«. Indiqué par Jules Tardif, Carions des Rois, p. 298. — h. DeCsle, întrodactîon , p. aSo (extrait).
Voir Texamen que M. Delisle a consacré à cette pièce, introduction, p. aSo et aSi. 5
Henricus ^'\ rex Angl[orum] , et dux Norm[annoruin] et Âquit[anorum] , et cornes
And[egavonim] , archiepiscopo Rothomagensi, episçopis, abbatibus, comitibus, ba-
ronibus, justic[iis], vicecomitibus, ministris et omnibus fideiibus suis totius Nor>
m[annie], salutem.
Sciatis me concessisse et bac presenti carta confirmasse, pro amore Deî et pro 10
salute anime mee et omnium predecessorum et successon;im meorum , conventionem
quç inter monachos Savigneii et Paganum de Sancto Bricio. et Gervasiam , uxorem .
«jus, et filios rationabiliter facta est, banc sciiicet quod monachi, qui apud Vireiuiii
sub priore vel abbate vivere debebant, ad Savigneiense cenobium revocârentur, et
quicquid ipsi apud Vireium babitantes ex dono Ranulfi de Vireîo et fratrum suoruni 1 s
et uxorum eorumdem, Odeline Ran[nulfi] et Isabei WiUeimi, seu ex dono alioruiii
fidelium rationabiliter possidebant , totum sine reclamatione vel calumphia monachi
Savigneii in victum et usus suos deinceps in perpetuum quiète et soluté possidebunt,
excepto quod locum in quo monachi apud Vir[eium] habitabant et circumjacenteni
terram, plaissicium sciiicet et molendinum, et quod habebant in piscaria, et totam ao
masuram de Montagon, et dimidiam masuram Jualli et campum de Quercu Foliata,
omnia solutà et quieta Pagano et uxori ejus et beredibus diipîtterent. Paganus vero
atque uxor ipsius iBt filii in commutationem istorum justa forestam Savigneii totam
terram de Meliun ^^ et masuram Auchier et Aurineriam et campum Guernunusle ,
et juxta cimiterium Vir[eii] duas acras terre de dominio suo, omnia ista cum omni- ^5
bus pertinentiis suis quieta et soluta monachis Savigneii in perpetuam ipsorum
possessionem darent, insuper et in parrochia Maidrei terram Marigne et totum
dominium suum de Maretis , quç ^'^ duo Ranulfus ^^^ monach[is] Vir[eii] antiquitus
donaverat, sed postea iratus eis retraxerat, monach[is] Savign[eii] quiète et in pace
redderent , et sicut quieta erant et omnino soluta ea quç monach[i] Pagano et filiis 3a
«jus tradebant, ita Paganus et Gervasia uxor ipsius atque filii et heredes ipsorum ea
que monachis dabant libéra penitus et quieta et ab omni jure et servitio alicui
(*) En- tonies lettres dans il. — (^ Melion B, — (") Dans Vongind, le mot qdç eit figure par un q
tumuHUé d'une ahréfdation et scfuscrii d'une cédlUe, ainsi que cela se voit dans texeifiplaire^ de la très
grande charte pour Saint-Etienne de Caen, — (^) Rannulfus B,
46.
364 HENRI IL
hominum impendendo , sicat rêvera erant et esse debebant, absoluta omnino face-
rent, et si quis in predictis terris aliquod jus vel servitium redamaret, totum mona-
chis aquietarent. De bis autem possessionibus quas monachi Vir[eii] antiquitus
possidere soiebant, quas et monachi Savign[eii] amodo possidebunt, iste debent pro-
5 priis designari vocabuiis : ecclesia Sanctorum Gervasii et Prothasii de Vir[eio] et terra
quç ad eiemosinam ecciesie pertinet, et décime totius parrochie/exceptis duabus
partibus décime de Lalua^*^ ecclesia et décime Sancti Martini de Bresceio ex integro,
ecciesia et décime de Moiinis ex integro, ecclesia et décime de Maisnillo^^ Touve ex
integro , ecclesia et décime de M aidreio ex integro , excepta tercia garba quam habent
10 sanctimoniales Redon[enses] , ecclesia de Helduini Maisnillo^'^ et tercia pars décime,
ecciesia et décime de Monte Martini ex integro, ecclesia de Queitelvilla^^^ et capel-
lariade Saie et décime totius parrochie, excepto feodo Gisleberti de Hoga, ecclesia
de Gouv[i]lia et décime totius parrochie exceptis viginti quarteriis ordei que habet
inde Ëxaquiense cenobium; insuper presentatio et dispositio cappellanorum siqpra-
i5 dictarum ecclesiarum et im [sic) parrocbia Logiarum Landa Gefreet et terra Robai*-
det cum omnibus ad ipsas pertinentibus. Istam ergo conventionem ratam fore
constituo et prenominatas possessiones utrique parti rationabiliter assignatas cum
omnibus quietantiis suis et libertatibus et liberis consuetudinibus ab eis in per-
petuum possidendas sicut supradictum est ego confirmo et sigilli mei testimonio
3o consigno.
Facta est autem ista mea confirmatio anno ab incamatione Domini M^ G^ LXII'' ^*l
Testibus : Rotroldo episcopo Ëbroicensi , Ern[ulfo] episcopo Lexoviensi , Frogero
episcopo Sagiensi, Ricardo de Humet[is] constabulario , Man[assero] Biset dapifero,
Wilielmo Filio Ham[onis].
a 5 Apud Domnam Frontem^^^
CCXXVl
Delisle, n* id8.
1163. — Saumur.
Établissement des coûtâmes da pont de Soii/iuir.
3o A» Original perdu.
(*} Laiua, corrigé en Laioa i4; Lalna B. — 0») Maisnilio fi. — > (*) Hddnomaismlio fi. — ^) Qie-
teviUa B. — (*) Les touscriptions^ mr Tariginal, ont éié écrites avec une antre encre et s<mt d'une autre
main. — 0 Sic A*
HENRI IL 365
B. Copie dans le Livre rouge de Saint-Florent, Archives de Maine-et-Loire, H non coté» fol. a4.
— C. Autre copie dans le Livre d'argent de Saint-Florent, H non coté, fol. 49* — D. Re-
gistre B des Transcripta du. Trésor des Chartes, Archives nationales, JJ B, fol. 76. — E, Copie
authentique, Archives nationales, J 178, Anjou, n° 3. — F. Copies d'après le Livre d'argent
de Saint-Florent, Bibliothèque nationale, collection de Touraine (Dom Housseau), vol. V, 5
n** 1844 et 1847. — G. Copie d'après le registre b des Transcripta, Bibliothèque nationale,
ms. français 2ioad,fol. 109.
a. Teulet, Layettes ia Trésor des Chartes, 1. 1, p. 86 , col. 2 , n* 178. — h. Analysé par Marchegay,
Archives éC Anjou, t. II, p. i45.
Round, n"* ii84. 10
Henricus, rex Angloruni^'), et dux Normaimonim et Aquitanorom , et cornes An-
degavorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis,
noinistris , militibus et omnibus hominibus et fidelibus suis , salutem.
Sdatis quod burgenses et milites Salmuri, pro remédie animarum suarum, in
tempore mec , fecerunt pontem Salmuri ligneum super Ligerim; Ego vero Salmurum 1 ^
veniens, super opère tam bono letatus, predictis militibus et burgensibus gratias
egi, ibique posttdavit me misericorditer Frogerus Petitus, tune temporis Ssdmuri
abbas, quatinus divine respectu misericordie abbatiam Beati Florentii de jure sue
fraudari vel diminui non permittérem; cumque jus illud, quod redamabat, ab ipso
audire vellem, dixit michi, sub legitimorum et sufBcientium testimonio virorum, ao
quod Fulco Jerosolimitanus , Andegavorum ^^^ cornes , abbatiam Sancti Florentii de
castello in que constituta erat in locum in quo nunc sedet transtulit; asserebat etiam
f dem abbas quod idem Fulco , qui predictam abbatiam lai^simis ampliavit mune-
ribus, dédit eidem abbatie transitum carreriarum Salmuri de transverso Ligeris.
Gujus rei audita et diligenter cognita veritate, quia per transitum ^'^ pontis facti 35
pedagium carreriarum perdiderat abbatia , nolui eam gravari aut de jure suo dimi-
nui. Dedi itaque Deo et predicte abbatie transitum ejusdem pontis et omnes costu-
mas quas ibidem baronum et proborum hominum meorum consilio constitui
perhenniter habendas. Sunt autem hujusmodi costume : De mercatura dabitur ibi
pedagium in transitu pontis; de asini sarcina, si sit mercatura, obolus unus; de 3o
homine conducto ad mercaturam portandam (''^, obolus unus; si quis vero propriam
rem suam portaverit, nichil dabit; si vero non credetur hoc esse suum, data fide
immunis transibit; asinus, vacca et bos adducti ad vendendum, singuli dabunt obo-
lum unum , et de porcis adductis ad vendendum similiter ; sed si porci lactentes ^'^
^*) Angiie, et dux Nonnannie et Aquitanie, et oomes Andegavensis B. — • ^) And. BC, — W pro
transitu B.— ^) portandum B; portandam C. — (') lactentes C; lactantes B.
366 HENRI 11.
enint, pro sola maire dabitur oboius unus; aln porcelli nidnl dabunt; similiter de
aliquo fétu animalis lactente nichil dabitur; de duabus ovibus aut arietibus aut
capris, oboius unus; de sarcina equi portantis mercaturam similiter; de equo aut
equa ad vendendum adductis^*) similiter; de equo qui erit inter temones, trahens
5 quadrigam cum mercatura, dabuntur denarii duo; si vero jdures eront equi ad qua-
drigam trahendam, unusquisque aliorum dabit denarium unum; res vero mona-
chorum,.militum, clericorum, monialium, famulorum feodatorum seu alicujus qui
mercator non fuerit, nuilum dabimt ibi pedagium. Judei, si dettderint per pontem
vadimonia sua ad vendendum, dabunt denarium unum; si non credetur Judeus^
lo jurabit per legem suam, et sic immunis transibit. Verum quia, sicut supra dixi,
milites et burgenses Salmuri tam bonum opus et utile fecerant , omnes mansiones ^^
castelli de pedagio isto liberavi, ut neque in eundo neque in redeundo de aliqua re
sua pro transitu pontis aliquid darent. Ipsi vero michi sicut domino suo concesseront
quod, quando elemosinas suas dividerent, darent lessam de testamento suo ad pon-
i5 tem faciendum congruam juxta possessionis sue facultatem, ad consilium sacerdotis
sui et elemosinariorum suorum , et heredes eorum perhenniter. Misi etiam ad capi-
tulum Sancti Florentii Petrum Vaslini, prefectum Salmuri, et Michaelem Roberti
et Briendum (ilium Âlonis , Nicolaum de Sancto Patemo et Hamericum ^''^ Âchardi et
Paganum Hardi et Guidonem de Balneolis^"*) et plures. alios, ut scirem si capiUilum
90 vellet et concederet petitionem quam abbas suus michi (*' feoerat et pactionem quam
michi pepigerat. Reverso igitur abbate et probis hominibus meis de capitulo , qui mi-
chi dixerunt quod capitulum commune hoc idem postularet et pactionem volebat
et concedebat, statui quomodo pons ille in etemum edificaretur. Pactio vero inter
me et abbatem et capitulum talis est : in primo ^^^ anno preoqii^^) monachis quod
35 pontem lapideum non inciperent, in secundo vero anno fadant^^ unam ardiam
lapideam in Ligerim in ponte illo, in tercio anno alteram, et sic in unoquoque anno
faciant^') unam archam lapideam, donec pons totus perfectus fiierit. Si vero pons
aliquo modo frangeretur aut debilitaretur, monachi iilum semper edificarent et emen-
darent. Iterum Judei , si per pontem duxerint equum ad vendendum , vel aiiquod
So genus mercature, dabunt de costuma denarium unum. Quare banc conventionem
concedo et carta mea presenti conBrmo, et volo et firmiter precipio quatinus pre-
dicta abbatia habeat et teneat in perpetuum redditus omnes et costumas transitas
ejusdem pontis, bene et in pace, honorifioe, intègre et quiète et libère.
(*} add. ad vend. fi. — ^) mansiones fi; manxiones C. — (*") Hamericmn C; Aymericiun fi. •—
t*') Baln€olis fi; Bàmeolis C. — (*) abbas sons michi fi; abbas miohi fiiûfl d - — (0 proximo.fi. — -
« peperci fi, C. — W facerent B. — « fackot fi.
HENRI IL 367
Testibus : Jofaanne Goaleni ^'^ dapifero Andegavensi , Hugone de Gleers dapifero
Fisse, Beriai^^ de Mosterol, Guillermo Filio Hamonis^''^ Ogis Savarî^''^ Goscelino
Roognardo (*^' Matheo de Baugi, Girardo de Baugi ^'\ Vasiet de Monceis ^K
Anno ab incamatione Domini MGLXII , per manum magistri Stephani capellani.
Âpud Salmumm. s
CCXXVII
DeMsk, n** 149.
iiGa. — Gbinon.
Mandement adressé à Thomas ,* archevêque de Cantorbéryy et à d'antres, pour le
maintien de tabbé et des moines dé Saint-Pierre de Gand en possession de certains 10
domaines.
A, Or^iinai perdu.
B. G)pie du XIII* s., au Public Record Office, Cartœ AntiifUip, T 19, membrane 3. Une tran-
scription partîdle de cet acte avait été adressée à M. Delisle par M. Déprez; j*en dois la copie
intégrale à II. Charies Bémont. i5
Acte adressé à Thomas, archevêque de Cantorbéry depuis le a 3 mai 1162, et sdon toute vrai-
semUanoe antérieur à rembarquement de Henri II pour lAngleterre en janvier 1 1 63. Voir à cet
égard l'introduction, p. 38 q.
H. , rex Angl[onim] et dux Nonn[annonim] et Aquit[anorum] , et cornes Andfega-
vorum], Thome, Cantuariensi archiepiscopo, et omnibus episcopis et abbatibus et ao
baronibus et vicecomitibus de Lund[onia] ^ de Chent, et^^^ ministris suis Francis
et^) Ang^ de Lund[onia] et de Ghent et totius Anglie, salutem.
Precipio quod abbas et monachi de Sancto Petro de Gant habeant et teneant
manerium suum de Liveseham et Grenewic[um] cum ecciesiis suis et cimiteriis^^
et decimis, et omnibus terris et redditibus eisdem ecciesiis pertinentibus, et cum 95
dedmis^) de Anoiredeswald (?), cum consuetudinibus et redditibus suis, et cum om-
nibus aliis appenditiis suis , sicut carte régis Edwardi et Henrid avi mei testantur,
et cum terra infra Lund[oniam] de Wermonacra , que pertinet ad eundem Grene-
W Josleni B. — W Bellay B. — W Herm. C; Ham. B. — W Salvari C. — W Gosselin Roignart B.
— i> (H Gindd. de Baugé fi. — %) Aionoeaus B. — (^) La prépadtioti ^figmrét par an que, qz fi. —
(*) que B, en cet endroit et en jÀadears uairts. *— U) simiieriis B. -— (M demiis oa dcimîs B.
368 HENRI IL
wicum, cum saca et soca('^ toll et team et infangenetheof, et cum omnibus aliis
consuetudinibus , legibus et libertatibus suis et wergagio suo Biiande et Bestrande ;
et sint quieti de placitis et querelis et sciris et hundredis, in burgo et extra, et de
g(ddis et de lot et de scot, in aqua et extra, in bosco et extra et in piano, ita bene et
5 plen[arie], libère et honor[ifice] , sicut imquam melius tenuerunt tempore régis
Edwardi et régis Wiiielmi et régis Henrici avi mei. Et predpio quod habeant de-
cursus aquarum suarum ad conducendum ubi voluerint , et piscarias suas et stagnum
et paiudes et volatilia sua infra ambitum ville, et de molendinis suis qui [sic) sunt
super terras suas , et de theloneis suis et de versuris (P) annonç suç et cervisiarum sua-
lo rum de omnibus ministris meis firmam pacem meam habeant, ita quod nulli res-
pondeant nisi abbati et monachis; et habeant in eadem villa hutham^^ suam libe-
ram et quietam, et omnes qui ibi advenerint faciant abbati et monachis easdem
consuetudines omnes quas facere solebant tempore régis Edwardi et predecessonun
meorum. Et precipio quod habeant warennam suam in eadem villa liberam et quie-
i5 tam, et ita quod nuUus in ea leporem vel aliam bestiam fuget nisi per abbatem et
monachos. Et prohibeo ne super hoc de hac elemosina mea aliquis eis injuriam
vel contumdiam sive torturam ^'^ amodo faciat super forisfacturam X. librarum.
Testibus : Reginddo comité de Gornubia, et Ricardo de Humez, et Willelmo
Filio Hamonis, et Manasir Biset, et Henrico de Essexa^'^^ et Willelmo de Braos[a],
3o et Waltero Filio Roberti.
Âpud Ghinun.
CCXXVIII
Ddi8le,n'' i5i.
Décembre iiôa* — Barflear.
95 Ordre à Ltard « Pochin » de maintenir révéqae de Bayeax en possession de sa baniieae
de Camhremer.
A. Originid perdu.
B. Co|ûe du XIII* s. dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de Bayeux ,
ms. 193, foL 4« n* 9.
3o <(• Bourrienne, 1. 1, p. i5.
> • •(*} soena B. — - (^) Z> th Jiguré, ici el ailleurs, par un signe iuujogue à un d batré, — (''^ sic Dm
— (^} Sans doule Henri d'Esses le jeune; voir rintrodaction, p, 383.
■"■^■1^
HENRI IL 369
En décembre 1 163 , Henri II et la reine arrivèrent à Barfleor, se proposant de se rendre en
Angleterre; retenus par des vents contraires, ils passèrent Noël à Cherbourg, puis s'embarquèrent
pour Southampton (Eyton, p. 58). C'est à ce séjour à Barfleur que M. Delisle rapporte la présente
charte. Rotrou, évèque d'Ëvreux, qui Ta souscrite, et qui a quitté son ég^se en 1 1 6d pour devenir
archevêque de Rouen, ne s'est pas rencontré, dans l'intervalle, avec Henri II en Normandie. 5
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, Ectardo Pochin, salut em.
Precipio tibi quod facias habere et tenere Philippo , Baiocensi episcopo , banleucam
suam de Cambremer ita bene et in pace et plenarie, sicut antecessores sui tenue-
runt et habuerunt tempore régis Willelmi, et die et anno quo rex Henricus, avus 10
meus, fuit vîvus et mortuus, sicut carta patris mei testatur. Et nisi feceris, justicia
mea faciat.
Teste R. , Ebroicensi episcopo.
^ Âpud Barbesfl[uvium].
CCXXIX >5
Ddisle, n** i5i A.
Décembre 1162. — Barfleur.
Ordre à Richard de Reviers de maintenir fabbaye de Montebourg en possession de la
dîme de Denneville et de la moitié de l'église de Nehoa.
A. Original perdu. 20
B. Copie dans le cartuiaire de Montebourg (127^); Bibliothèque nationale, ms. latin 100879
p. i3, n** ao.
Eyton, p. 35. — Round, n* 882.
Les mots lapud Barbefluvium, in transfretatione régis, » semblent se rapporter au passage de
Henri II à Barfleur, en décembre 116a. Guillaume de Vemon, dont il est question dans cette 35
charte, est probablement le premier des deux seigneurs de ce nom mentionnés à l'Introduction
(p. 5o4), qui a dû disparaître vers 1 160, ou plus exactement vers 1 16a. Dans son voyage suivant
en France, le roi s'est embarqué pour Southampton en mai 1 165; mais il n'est pas certain que
son embarquement ait eu lieu à Barfleur.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ândega- 3o
vorum, Ricardo de Redveriis, salutem.
Precipio tibi firmiter quod in pace et juste et libère facias monachis de Monte
CHARTES ET DIPLÔMES. — Vif. 4 7
370 HENRI IL
Burgi habere decimain de haia Daneville^ et omnia alia que carta patris tui eis con-
firmât, et nominatim medietatem ecclesie de Niahou, sicut carta Ricardi de Redve-
riis eis iiiam confirmât ^^^ et sicut Sario, monachus eorum, iilam habuit et tenuit
de pâtre tuo et de te ipso. Quod nisi feceris , Willelmus de Vemone vel ministri
5 sui faciant, et nisi fecerint, justicia mea faciat fieri. Et non remaneat pro passagio
meo.
Teste Manassero Biset dapifero.
Âpud Barbefluvium , in transfîretatione régis.
CCXXX
lo DdKsle, n* i5a A.
1 1 55-1 163. — Lincoln.
Concession de la* villa Asgerbi » à Raoal de Gaen, clianoùie de Lincoln.
A. Original autrefois scellé sur simple queue; Archives de Téglise de Lincoln, D. II, 65, i. —
Photographie du Rév. Salter, n* da.
i5 Cette pièce est indiquée, dans la table, comme donnée vers 1 163. Elle ne peut gaère être pos-
térieure à 1 1 65, puisque Philippe, évèque de Bayeux, qui Ta souscrite, est mort le 7 février 1 i6d.
Mab rien ne prouve qu*elle n*est pas antérieure.
H., rex [Anglorum, et dux Normannorum et] Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et baronibus et omnibus fideiibus suis ^K
30 saiutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancte Marie Lincobi[iensi] ^''^ et
Radulfo de Kadamo canonico Lincobi[iensi] et successoribus ejus canonicis, viiiam
Asgerbi (*\ cum omnibus pertinentiis suis, in prebendam et iiberam elemosinam.
Quare volo et firmiter precipio quatenus eandem viiiam in perpetuam possessioneni
35 bene et in pace et honorifice teneant, iiberam et quietam de siris et hundretis et
(*) Déchirure, — 0>) il trois reprises, le ckre, contrairement aux usages graphiifBtje$ en honneur à la
chancelierie, a terminé le mot Lincoln par un N majuscule dont la barre de droite s'élève au niveau de-
là lettre L ^aî précède. — (^) Asgerbi', surmonté tune abréviation.
^'^ Cette charte de Richard de R. est dans le cartulairc de Montebourg, u° 222.
HENRI IL 371
wap[entacis] , cum socca et sacca et toi et tem et infangenethe[o]f , et cum omnibus
consuetudinibus et libertatibus, sicut aliqua prebenda Lincolniensis ecclesie quietius
et liberius tenet, et sicut Henricus rex avus meus concessit per cartam suam.
Testibus : Roberto episcopo Lincolniensi et Philippo Baiocensi episcopo.
Apud Lincol[niam]. 5
CCXXXI
Deiisle,n' i5q B.
1 1 55-11 63. — Londres.
Charte à peu près identiqae à la précédente.
A. Original autrefois scellé sur simple queue; Archives de Téglise de Lincoln, D. Il, 65, i. — lo
Photooraph» du Rév. Salter, n" 43.
Même observation, au sujet de la date, que pour la pièce précédente. — Cette lettre doit être
authentique; elle porte sa simple queue et a été munie de la bandelette destinée à la maintenir
pUée, aujourd'hui arrachée, mais Técriture n'est pas celle de la chancellerie.
H., rex Anglorum, et dux Normamiorum et Aquitanorum, et comes Andega* >5
vonim , justiciis , vicecomitibus , baronibus et omnibus fidelibus suis de Linc[ol]scira ,
salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancte Marie Linc[olniensi] et Radulfo
de Gadomo canonico Linc[olniensi] et successoribus ejus canonicis villam Asgerbi,
cum omnibus pertinentes suis, in prebendam et liberam elemosinam. Quare volo et 20
firmiter precipio quod eandem villam in perpetuam possessionem bene et in pace
et honorifice, liberam et quietam de comitatibus et sciris et hundr[etis] et wap[en-
tacis] teneant , cum socca et sacca , et thol et them et infangeneth[eof] , et cum omni-
bus consuetudinibus et libertatibus, sicut aliqua prebenda Linc[olniensis] ecclesie
quietius et liberius tenet. 2 5
Teste W Roberto episcopo Linc[olniensi] et Philippo Baiocensi episcopo.
Apud Luhd[oniam].
(*) En toutes lettres.
47
372 HENRI IL
CCXXXII
Ddisle, n* i54.
1 163. — Rochester.
Ordre à Hanwn de Throwley de maintenir l'abbaye de Saint-Berlin en possession de
5 Véglise de Throwley,
A* Original perdu, mentionné dans a.
B. Copie d*après Toriginal; Bibliothèque nationale, collection Horeau, vol. 7^1 fol. 9a. —
C. Cartulaire de Saint-Bertin , xiii' s. , Bibliothèque de Boidogne.
a. Haigneré, Les Chartes de Saint-Bertin, t. I, p. 10g, n** i4i, d'après D. Dewitte, qui a men-
10 tionné un original scdlé, existant autrefois dans les archives de Tabbaye.
Round, n"* i335.
Dans cette pièce , datée de Rochester, Henri II parle de Thomas , archevêque de Cantorbéry,
comme devant éventuellement veiller à Icxécution de ses ordres. Or Thomas est devenu arche-
vêque le 3 3 mai 1 163 , et le roi n'est revenu en Angleterre qu'en janvier 1 163 ; l'acte est donc au
i5 plus tôt de 1 1 63. Il ne peut guère être postérieur à cette année, à la fin de laquelle (Eyton, p. 65)
remonte le conflit entre le roi et son ancien chancdier.
H,, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vonim, Hamoni de Trulea, salutem.
Precipio tibi quod permittas abbatem Sancti Bertini tenere bene et in pace et
90 juste et libère ecclesiam suam de Trullea sicut umquam melius et liberius tenuit
et sicut carta mea testatur. Et nisi feceris, Tomas archiepiscopus Cantuaiûensis
faciat.
Teste M. Biset dapifero.
Âpud Rovcestriam.
90
CCXXXIII
Delisle, n"* i53.
Ver» 11 63. —Westminster.
Confirmation des biens anglais de l'abbaye de Saint-Valeri; rajeanissement d'une charte
de Henri F.
3o A. Original scellé sur soie; Oxford, New CoU^e, Takeley deed n** 65. — Photographib du
Rév. Salter, n" 46.
HENRI IL 373
a. Extrait publié par M. Delisle, Introduction, p. 289; voir ibidem, p. 290.
Cette pièce porte la souscription de Gilbert Foliot , évéque de Londres à partir de 1 1 63 ; elle ne
peut donc pas être antérieure à cette année. Elle a aussi été souscrite par Thomas , archevêque de
Cantorbéry depuis le 33 mai 1162, et Henri II n'est rentré en Angleterre qu'en janvier 11 63;
or c'est en octobre 1 163 (Eyton, p. 65) c|ue se sont élevées les premières graves difficultés entre 5
le roi et Thomas Becket; la brouille n'était pas encore complète (Eyton, p. 67 et 71); elle s'ag-
grava infiniment à partir de septembre 11 64 (Eyton, p. 73). Nous pensons qu'un acte royal
souscrit par Thomas ne peut pas être de beaucoup postérieur à 11 63, et gardons la date : vers
1 163, adoptée par M. Delisle. — On remarquera que, sur l'original, le nom Henricus est écrit
en toutes lettres ; la charte , dans sa rédaction , présente des anomalies ([ue nous reproduisons ; elle 1 o
est authentique, mais a été écrite en dehors de la chancellerie.
Henricus, Dei gratia rex Anj^ie, dux Normannie et Âquitanie, et cornes Ande-
gavie, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, viceco-
mitibus et omnibus ministris et fidelibus suis, salutem.
Sciatis nos [sic) concessisse et présent! carta confirmavisse Deo et ecclesie Beatî i5
Walerici et monachis ibidem Deo servientibus in perpetuam et liberam elemosinam
omnes terras et tenementa sua, et omnes decimationes dominicorum suoinim, et
omnes donationes que donate sunt eis in elemosinam vel donabuntur, videlicet Tha-
cheleiam cum pertinentiis suis, Wallam et Daneseiam cum pertinentiis suis, Withi-
tun. et Lindeshel. cum pertinentiis suis, Meldeburn. et Bireghang. cum pertinentiis 20
suis, et quiquid habent in Manghedene et in Bolituna et in Machinges et in Cane-
velles, ecclesias etiam de Histeleurde et de Hestim., et de Twiceham et Hantun.,
et quicquid habent apud Hento[n] vel alibi. NuUa autem persoiia parva vel magna
per debitum seu per consuetudinem aut per violentiam aliquid ab hominibus et
terris et possessionibus predicti monasterii exigat, non equitationem seu expeditio- 3 S
nem, non pontium, non castrorum edificationem, non veicula, non sumagia, non
vectigalia, non navigia, non opéra, non tributa, non xenia, non lestagia, non tiding-
peni, non tunpani; et habeant quietantiam de exartis et wastis nemorum. Nullus
vero forestarius domini régis quicquam se intromittat de boschis abbatis et mona-
chorum qui sunt in foresta, sed omnem libertatem quam habet dominus rex in 3a
boschis suis habeant et monachi in omnibus boschis suis. Et sint ipsi et homines
eorum et res ipsorum absoluti et liberi a danegeldis et omnibus geldis, et hidagio et
portagio et passagio , et theloneo , et auxilio vicecomitum et prepositorum , et ward-
pani et omni alia exactione et consuetudine, in nundinis, in foris, cujuscumque
sint , in terris , in aquis , in transitibus pontium et maris portuum per totam Angliam 3S
et Normanniam et per totam terram meam, in omnibus rébus et in omnibus locis;
sintque abbatis et monachorum«de hominibus suis et de alienis in eis forifacientibus
374 HENRI IL
vel ibi cum forifacto interceptis placita omnia, cum soca et saca, et thoh^'^ et theam
et infongenetheos [sic), et hutfongenetheos [sic), et hamsocca, infra^^ burgum et
extra, in viis, in semitis, et in omnibus iocis; habeantque abbas et monachi in tota
possessione sua omnem justiciam de assaltu et sanguinis efTusione et pacb infrac-
5 tione; sintque liberi et quieti de schiris et hundredis, et placitis et querdis et
omnibus consuetudinibus. Prohibemus etiam ne pro aliqua causa ponantur in placi-
tum de tenementis suis, nisi coram me, nec quicquam teneatur de donationibus que
facte sunt per non sapientes abbates de terris et tenementis Sancti Walerici, nisi
confirmatione conventus et sigilli ejus appositione. Volumus igitur et firmiter preci-
lo pimus quod predicti monachi bec omnia predicta in omnibus libertatibus et liberis
consuetudinibus et quietantiis predictis bene et in pace, libère et quiète et intègre
habeant in perpetuum , et honorifice teneant.
. Testibus : Ricardo de Luci, Thoma^*^ Gantuariensi archiq>iscopo , Gilieberto
Londoniensi episcopo, Hugone Dunhoiiniensi ^''^ episcopo, Bartholomeo Exoniensi
i5 episcopo.
Apud Westmonasterium.
CCXXXIV
Delisle, n*" i5a.
19 mars 11 63. — Douvre».
îo Traité avec Thieny, comte (le Flandre
A. Original au Public Record Office, Exchequer, Diplomatie Documents, 3; chirographe, en
forme dendenture, dont il existe un facsimilé fragmentaire dans la deuxième édition des
Fœiera de Rymer, t. I(i8i6), entre les pages 6 et 7. Ainsi que le prouve ce facsîoailé par-
tiel , Tacte était déjà en très mauvais état au commencement du xix* s. , et c'est à coup sûr
^5 pour cette raison que les éditeurs ne Tout pas utilisé à cette époque, et ont préféré avoir
recours au Livre noir de TEchiquier. D'après des renseignements qu'a bien voulu me fournir
miss Edith Salisbury, la pièce est actuellement si détériorée qu'il faut renoncer à s'en servir
pour l'établissement du texte.
jB. G)pie dans le Liber niger Scaccarii, utilisée par les éditeurs des Fcedera.
(*) Sic. Les lettres th. réunies en un monogramme, suivant un usage courant, dans thoh (lege thol)
et theam. — 0») Le scribe, qui ne comprenait pas ce qu'il écrivait, a mis : utfra. — (*) Les lettres Th.
réunies, en une seule haste. — (^) Lege : Dunhdmensi. *
HENRI IL 375
«. Heame, Liber niger Scaccarii^ Londres, 1774, 1. 1, p. a3. — b. Rymer, Fœdera» i^ édition,
1. 1, page 8. — c. Rymer, a* édition, t. I (1816), p. aa; en marge, la mention : «Liber
niger Scaccarii».
Date donnée à la table, a3 mars 1 16^; le i4 des calendes d'Avril correspond au 19 mars, et
non au a3. Sur le facsimilé partiel donné par la deuxième édition de Rymer, le nom du comte 5
Thierry a la forme : Teodoricus; dans Tédition, p. aa-a3, on lit partout «Theodorusi , faute évi-
dente, c|ue nous corrigeons d'ofSce. Pour faciliter le travail de ceux qui auront à considter ce
document, nous laissons subsister la division en paragraphes établie dans les Fœdera de Rymer.
Hec conventio facta est et scripta apud Doverham XIV kalendas apriiis inter
Henricum regem Ânglie , et ducem Normannie et Âquitannie , et comitem Ândegavie , 10
cl Henricum filium et heredem suum , et Teodoricum comitem Flandrie et comitem
Philippum filium et heredem suum.
Teodoricus comes Flandrensis, et Philippus filîus et hères suus, fide et sacra-
mento assecuravenint régi Henrico, et Henrico Filio et heredi suo, vitam suam et
membra que corporibus suis pertinent, et captionem corporum suorum, ne rex vel i5
Henricus filius suus eam habeant ad dampnum suum.
Et quod juvabunt eos ad tenendum et ad defendendum regnum Ânglie contra
omnes homines qui vivere et mori possint, sdva fidelitate Lodovico régi Francorum,
ita quod si rex Lodovicus regnum Anglie super regem Henricum , vel super Henri-
cum filium suum, invadere voluerit, comes Theodor[ic]us ^'^ et comes Philippus, si ao
poterint (sic), regem Ludovicum remanere facient, et querent quocunque modo po-
terint, consilio et precibus, per bonam fidem, absque malo ingenio, sine datione
pecunie, ut remaneat.
Et si rex Lodovicus in Ângliam venerit, et comitem Theodor[ic]um vel comitem
Philippum secum adduxerit, comes Theodor[ic]us vel comes Philippus, uter eonim a 5
cum eo venerit, tam parvam fortitudinem hominum secum adducet, quam mino-
rem poterit , ita tamen , ne inde feodum suum erga regem Francie forisfaciat.
Et ante necessitatem , infra XL. dies postquam comes Theodor[ic]u$ vel comes
Philippus ex parte régis Henrici, vel ex parte Henrici filii sui, legato vel literis suis
summonitus fiierit, idem comes mille équités habebit ad portus suos, paratos 3o
transfiretare in Ângliam, in auxilium régis Henrici, vel Henrici filii sui, quam citius
potuerit.
Et rex Henricus, vel Henricus filius suus, inveniet eis naves, et mittet eas vel ad
Gravelingas, vel ad Witsand.
H A cet endroit et jusqu'à la fin de la pièce, Tédition porte partout Theodorus au lieu de Théo-
doricus.
376 HENRI II.
Et tôt naves mittct , quot sufiiciant tôt militibus , ita ut unusquisque habeat secum
très equos, ita tamen quod si rex Henricus, vel Henricus fiUus suus, bas naves simul
una vice non miserit, milites rémanentes de mille expectabunt ad portum, ab illa
die, qua naves cum militibus de portu exibunt, usque ad totum unum mensem, nisi
ô infra ipsum mensem transierint.
Et naves istas salvas faciet cornes Theodor[ic]us , vel cornes Philippus, de omnibus
hominibus suis, et de omnibus aliis hominibus a quibus eas salvare poterit, eundo,
morando et redeundo.
Et postquam predicti milites in Ângiia erunt, iiducias facient régi Henrico, vel
lo Henrico fdio suo, vel legatis suis, si requisiti fîierint, de boc quod, quamdiu in
itinere illo in Ângiia erunt, ad proficuum régis Henrici et Henrici filii sui erunt, et
non querent quomodo rex, vel Henricus filius suus, perdat terram vel hominem, set
juvabunt eos per bonam fidem ad tenendum et ad defendendum regnum Âng^ie
contra omnes homines.
a 5 Et si aliqua sdia gens super regem vel super Henricum filium suum in Âng^am
venerit, si comes Theodor[ic]us vel comes Pbilippus ex parte régis vel Henrici filii
sui, ut prediximus, summonitus fuerit, infra predictum terminum, et ante necessi-
tatem, ipsemet comes Theodor[ic]us vel comes Pbilippus cum mille militibus in An-
gliam veniet, si non remanserit propter monstrabilem sui corporis infirmitatem,
3o vel terre sue amissionem, vel Lodovici régis Francorum expeditionis summonitionem,
vel proper imperatoris Romani expeditionis summonitionem per totam terram
suam, si ipse comes Tbeodor[ic]us vel comes Philippus tune temporis ibi sit, et ita
quod nulla predictarum summonitionum inventa sit per dolum, vel per malum
ingenium, ad ejus adventum et mille militum suorum disturbandum.
^3 Et si aliquis comes Ânglie, vel alii homines illius terre, régi vel Henrico filio suo
boisiaverint, ita quod rex vel Henricus filius suus comitatum vel valens comitatum
amiserit, comes Theodor[ic]us vel comes Philippus cum mille militibus in Ângliam
in auxilium régis vel Henrici filii sui veniet, nisi pro aliqua predictarum quatuor
exoniariun remanserit.
3o Et si uterque comes propter hoc remanserit, ita quod neuter eorum venire possit,
mittet mille milites in An^iam in auxilium régis, vel Henrici filii sui, ut supra
diximus.
Et si per summonitionem régis, vel Henrici filii sui, plures quam mille milites
adduxerit vel miserit, de tôt erit quietus in proximo sequenti servitio, quot supra
35 mille adduxerit vel miserit.
Quod si ex mille militibus defuerint XX. vel XL. et usque ad centum , propter
hoc comes Theodor[ic]us vel comes Philippus non amittet conventionem suam erga
HENRI IL 377
regem yd HeDricum filium suum, sed postquam ex parte régis vel Henrici filii sui
cornes Theodor[îc]us vel cornes Philippus summonitus fuerit , infra XV. dies perfi-
ciet numenim.
Et homines qui ad regem vel Henricum filium suum venerint, vel qui ab illis
venient, salvo et quiète ibunt et venient per totam terram et per omnes portus comitis 5
Theodor[ic]i et comitis Philippi , et nominatim per totam terram et portus de Bolo-
nesio, quicunque ipsi sint, vel undecumcpe veniant, nec naves defendentur eis in
aliquo portuum , ubi eas convenienter conducere voluerint.
Et nec cornes Theodor[îc]us nec comes Philippus denegabit licentiam hominibus
de terra sua, qui ad servitium régis Anglie vel Henrici filii sui venire voluerint, et lo
si venerint, propter hoc non amittent terram nec feodumi, nec conventionem aliquam
quam habeant de comité Theodor[ic]o vel de comité Philippo.
Et si comes Theodor[ic]us vel comes Philippus, vel homines sui, in auxilium régis
vel Henrici filii sui venerint, quamdiu in An^ia fuerint, erunt ad victum régis vel
Henrici filii sui, et rex, vel Henricus filius suus, reddet eis perdita sua facta in i5
Anglia, sicut mos est reddere familie régis Angb'e,
Et quamdiu illa nécessitas duraverit, erunt cum rege vel Henrico filio suo, et ei
fideliter servient, et finita necessitate, permittet eos rex vel Henricus filius suus
redire, et inveniet eis naves, et comiti Theodor[ic]o vel comiti Philippo eas salvas
cum hominibus suis et pecuniis suis remittet. ao
Et inimici régis vel Henrici filii sui , qui sibi werram vel per terram vel per mare
facient, fiduciam in neutre comitum habebunt, nec receptacula in terra sua, nec in
terra Bolonesii, nec alibi, que comes Theodor[ic]us vel comes Philippus eis defen-
dere vel auferre possit, absque omni dolo et malo ingenio..
Et si aliquis hominum comitis Theodor[ic]i vel comitis Philippi régi vel Henrico 25
filio suo, vel hominibus suis forisfecerit, et rectitudinem pro neutro comitum régi
vel Henrico filio suo vel hominibus suis facere voluerit, nec in comité Theodor[ic]o
nec in comité Philippo nec in hominibus eorum fiduciam habebit, nisi consensu
et voluntate régis vel Henrici filii sui.
Et si rex vel Henricus filius suus comitem Theodor[ic]um vel comitem Philippum 3o
in Normannia vel Genomannia secum habere voluerit in auxilio, et eum inde siun-
monuerit, ipse comes cum mille militibus ibit illuc, et regem vel Henricum filium
suum per bonam fidem juvabit, sicut amicum et dominum de quo feodum tenet,
nec dimittet quin eat , donec rex Francie judicari faciat comiti Theodor[ic]o vel co-
miti Philippe quod non debeat juvare dominum et amicum suum regem Anglie, vd 35
Henricum filium suum, cujus feodum tenet, et hoc per pares suos, qui comitem
Flandrie de jure debent judicare.
CHIATIS ET DIPLÔMES. VU. hS
iiipii:me«ik ration AVI.
378 HENRI II.
Ël istas Batnmonilioties nec Mines Tb6odor[ic]tt5 nec oomes Philippas uHalemis
dtt^^rit i nëc i8i if(û hkftc sumuïotiitmiiem fucient dfttnptium rd malum habdNmt
per comitem Theodor[ic]um vel comitem Philippum , nec per aliquem hominem de
^^H ëoê tMnaités pftidkiti dcfettdef 6 pMsint.
ô Quod t4 rm vel Henrietti fiius comitem Tbeodor[ic]fiin vel comitem Hiilippwn
in Ndmiatiiik Beoum habere voiuerit, et eum literis vel legfttt» suis snmmomierit,
(îomes Mimmonltm ad regem vd imI Henric^m filhim suum cum miHe militiliii»
veniet, qui, postquam in NenfiMiiiA ftnerint^ och> diebus erant ad vietmn coimtis
ThèDdw[î6]i vel comitM Philippin El si rex vel Henrieus filius mus eos diulku in ^er-
10 yftio Miô retinerê vo^rh, morabantur cum ipéo in servitio sno; et qaamdia eos
fCftitiëfe volueritt tiberatiotiea Mias eiê dsMt, et per^a eoram, in servitio mo fiicta,
eis restaurabit , sicut mot est facere famille êne.
Et 9i illo tetupore i^x Lodovicus Miper regem vel Henricum filium suum in Nor-
manniàm intravent , cornes Tbeodor[tc]u$ vel eomes Philtppus ad Lodovioum regem
i5 Ftaticie ibit cum XX. ihilitibiis tantum, et omnes aliipredicti milites remandranl
cum rege vel cum Henrico iilio suo, in servitio et (id^tate sua.
Ipse vero cornes Theodôi'[fo]us vel cornes Philippus veniet ad regem vei Hemîoom
filium M!tdm in Normanniam, sicttt predlotum est, nisi remanserit propter appa-
rekitefti stii oorports infirmltaitem , vel terre ^le amissionem , vel suam expédition
«0 nem, vel régis Francorum vel impefatoris Romani expeditionem , sicut sapm
s^iptutn est.
Et ^i propter Ik>c cornes summonittis remanserit, miHe mflites, nt prediximms,
in Nt>rmatiniam ad sertitium régis vel Henrici fiKi sui mhiet.
Et si rex vel Henrieus fiiiiis situs in Genomannia eum secom babere vtrfuerit, ipse
95 3^tt cum quingehtis militibus semel in anno, et erit in familia régis v«1 Heniici filii
^ per umim integnim mensem in Genomannia , si rex vel Henrieus fiBus mus eos
tamdiu retinere voluerit, ad liberationem repi vel Henrici filii sui, et ad perdita
reddeiMla , t^itnit mo$ est familie régis. Et hoc idem faciet eis rex , ve! Henrieus filius
suus, ex quo intrabunt in Normanniam ad eundmn in Genomanniam*
3o Quod SI cornes Theodor[ic]tts rA comes Philippus per summonitionem r^is vel
Henrici (tlii sui plures quam mille milites in Normanniam , vel plures quam tpiin-
gèntos in Genomanniam duxerit vel miserit, quot supra mille in Normanniam, vel
sUpra quingentos in Genomanniafn duxerit vel miserit , de tôt erit qmettis in proiâmo
séquehti servitio horum duorum servitiorum Normannie vel Genomannie.
35 Quôdcumque cornes Theodor[ic]us vdi comes Phiiippus régi vd Henrici fiKo swiy
^mel îtt anno feceril , per hoc quietus erit de altcro servitio în iflo eodem «nno »
nisi gratia amicitie fecerit.
HENRI li 379
Et si oomes Tb6odbr[ie]w vel comes IHM%piis in mqpadHWw fWurit ^piandi^ bmc
summonitionem habuerit , post reditum de expeditione habebit respectum usiipie ^d
finitâ» Ute$ hfibdoaawda», el eundam refpecUim habebit» ii winmonitw fiitrU iii|er(')
prauBiM octo die» post reditum de esqpeditiooe ; et $i iafirouis (mrii, bubobit raipe^
tum mittendi milites usque ad finitos XV. dies. 5
Et pro ista eonventione et securitate, et pro «ervitû^ «upradjoto, d^dit vm ifen-
jrieiu, et Henrietui filiii4 ejus po«t eam, con^lti Theg4ar[ie]a ^ comîlîi jPbiUppo pM^
eum, quingentas marcas unoquoque anno in feodo, sciiicet comiti CCGCt mafCii^
et coniHime Flapdrie C» ineroi*; et «i eomitvM deœ^fterU» tota pecwiÎM comiti per*
scdvetur. »/>
Et pro hoe feodo, per istas eonveotiaoef» prediotas, ot <piia «Mai»» Tb^odbrffejus
iMMimun feçerat i^ Henrico» avo istiii# r^gts Heorici» cornes PhîUppw £mt ïvwk-
mmn iftiregî Hminoo^
Et de ommbus isttf eonveotionibo» atteodendi^ dedenvit eofM» Tliwdor[î^jiii #t
cornes PhUippus Heorico régi et Heiirjco fiiio rao Moi dhiid«# : Cooooam eaitdlia- »5
mim de Bnigîs, pro G. marcis; Eustachiiun de CSnumntf ^^ camerariu<n« |^o C-
maroU; Emoldum oomîtem de Githnîs, pro C warcw; Widomm Msteilamw» (h
Bergis, pro G. marcis; Wa{tenim de Tenremuot» pro C Hdarmi B^if^rom m^-
iamun de Giirtrfû« pro G.inarcîs; Ralhoiiemde<jlaviera>piiicseroi4^ prodfmreis;
Rogenim de Wairerino, dapî&niia. pro G. marob^ BaUemm de BattoUo, pro so
G. marcis; Robertum advocatum Betoniensem, pro G. marcis; TerricMaade.Aloft^,
pro G. mareis; Mîehaetem eoafitabalariiim > pro G. mw^
Et de i»t«$ XII. (^sidibus, debent «ex eonu» oondaeere prim djeiofi milMas ki aw-
TÎtio régis , vel Henrici fiiii sui , si cornes Theodoi{îo}liJ» et OMM# Phli^jpiKi ànfymwX
propter aii^am predîotamm exooiarum; et si aex de dwdibw non fijurinl ad a5
«ondueendum , duo ad minus de eis ittos conduoeat, et quatuor de baroaibi»s
comitis , loco iliorum quatuor qui defuerint , eque yaieotctf lèd fkerintiLvm r^Qigia W^
Heniiei fiiu rai.
Et iftti predîcti XII. obiÂdes taJi oonditione mmi obsideti ; si eomea 71ieador|i(p]w ft
eomes Pfajlippas de predietis oouveotionibos exierint, vel ajter eoruai^ et ipH W» Ao
iofra très quarenteuas roconeiUare régi vel Henriôo filio ftuo wm pot[u]eiÎ0t« quod
HtMisyiisque de predîoUs obsidibifts dabit reigi vel Henrico Giio wo G« xaaircas
argentî, «t Adoiit îcifina très quareaiteiAas , vel îa captione régis vei Henrici lUîi mi
ae poBKBDt, pro predictis n^unoiai et rex, yA Heoricus films .siu«£, ab eis ow pfats
exiget, quam quod predictum est, et ponent se in captione in turri Londw., vel jn 35
W leg. intra. — 0») Gramîms c. — W Terajlrde Moà c,
^8.
380 HENRI II.
aUo loco, ubi rex, vel Henricus iilius suus, eos libère possit retinere ad proficuum
suum.
Et si aliquis de istis obsidibus mortuus fuerit, vel a fidelitate comitis Flandrie aut
a terra sua recesserit, cornes alium equivalentem in loco ejus ad summonitionem
5 régis vel Henrîci filii sui restaurabit.
Et si, dura obsides jamdictam pecuniam régi miserint vel Henrico filio suo, eis
in Anglia ablata sit ab hominibus quos rex ver Henricus filius suus constringere pos-
sint, quietierui)t.
Et si in mari eam perdiderint, habebunt respectum per XL. dies ad restaurandain
lo pecuniam.
Et si régi vel Henrico filio suo placuerit, comitissa Flandrensis assecurabit régi
vel Henrico fdio suo , fide sua , pro feodo suo predicto , quod ad omne posse suum ,
consilio suo et precibus suis, faciet comitem omnes predictas conventiones tenere
intègre , et servitia fideliter facere , per bonam (idem , absque omni dolo et malo ingenio.
i5 Rex vero assecuravit comiti Theodor[ic]o et comiti Philippo vitam suam, et mem-
bra que corporibus suis pertinent, et captionem corporum suorum, ne comités eam
habeant ad dampnum suum, quamdiu comes Theodor[ic]us vel comes Philippus
predictas conventiones régi vel Henrico filio suo tenuerit.
Etpropter predictas conventiones et predictum servitium dabit rex, vel Henricus
ao filius suus, comiti Theodor[ic]o vel comiti Philippo predictas quingentas marcas in
Natalî Domini.
Et si predicta pecunia in predicto termino tota persoluta non (uerit, infira XL. dies
postquam ipse rex summonitionem comitis per legatum suum in Anglia vel in Nor-
mannia susceperit, illam persolvet.
95 Si vero in aliqua alla terranim suarum summonitionem inde a legatis comitis
susceperit, infra XL. dies postquam in Angliam vel Normanniam redierit pecunia
persolvetur, sine malo ingenio.
Hujus conventionis ex parte régis et Henrici filii sui obsides sunt : Richardus de
Humez constabularius , pro C. marcis; Reginaldus de Sancto Vcilerico, pro C. mar-
3o cis; Richardus de Luscy, pro C. marcis; Henricus Filius Geraldi, camerarius, pro
C. marcis; Bernardus de Sancto Walerico, pro C. marcis; Manasserus Biset, dapifer,
pro C. marcis; Rogerus de Cailli, pro C. marcis; Hugo comes de Norf[olc], pro
C. marcis; Willielmus comes de Arundel, pro C. marcis; Robertus filius comitis de
Legr[ecestri]a, pro C. marcis; Galfi*idus, pro C. marcis; Hugo comes Cestrie, pro
35 G. marcis.
Et isti tali conditione sunt obsides erga comitem, quali conditione comitum
obsides erga regem et Henricum filium suum.
HENRI H. 381
Et omnes obsides communiter assecuraverunt quod non diffugient summonitio-
nem, et quod summonitores securi erunt ab eis, et ab omnibus quos prohibere
poterunt a nocumento ipsorum.
(Dans les Ftederd, le texte du traité conclu avec le comte de Flandre est accom-
pagné de la pièce suivante.) T)
DécUiration fournie par les barons , châtelains et autres hommes du comte de Flambe,
au sujet du service (fuils doivent à Henri 11 pour lesfefs qu'ils tieiment de lui,
A, Original aax Archives d'Angleterre, utilisé poar Tédition des Fœdera et mentionné ci-dessus.
a. Rymer, Fcdiera, a* édition , t. II , 1816, p. a3 : «Ex origînali in thesauro curiae receptorum
Scaccarii».
10
Sciant omnes , tam présentes quam futur! , quod bec est recognitio servitii quod
barones et castellani et ceteri homines comitis Flandrie debent Henrico régi Anglie ,
sicut domino, pro feudis que de ipso babent, quam recognoverunt et assecuraverunt
tenendam coram rege et baronibus suis, et coram comité Theodor[ic]o ^'^ et comité
Pbilippo iilio suo et baronibus suis apud Doverbam, scilicet quod ipse qui habebit i5
triginta marcas argenti de feodo veniet cum decem militibus ad servitium régis in
sua summonitione , sicut comes Flandrie débet venire ad summonitionem suam ad
faciendum servitium quod ei débet, sicut carte, que inter regem et predictos
comités facte sunt, monstrant et testantur. Et sicut ilie, qui babet XXX. marcas de
feodo, cum decem militibus venire débet in servitium régis, ita venient alii in servi- ao
tium ejus ad summonitionem suam, cum pluribus vel paucioribus militibus, secun-
dum quod babent majorem vel minorem numerum marcarum de feodo. Et pro
feodis que predicti barones et castellani babent de rege, sunt homines sui, et debent
ei fidelitatem sicut domino. Et banc recognitionis cartam sigillaverunt comes Theo-
dor[ic]us et comes Pbilippus fdius ejus, petitione baronum ipsorum et castellanorum , 35
ut ipsa recognitio, inter regem et ipsos barones de servitio quod ei debent facta,
finna et stabilis permaneat.
Hujus rei testes sunt :
Thomas Gantuariensis archiepisco- Regin[aldus] de Sancto Walerico.
pus. . Ric[ardus] de Luci. 3o
Johannes comes de Puntivo. Ric[ardus] de Humez constabular[iusl.
(•) Théodore a.
lO
i5
382 HENRI IL
Manasser[u9] Biset dapifer ^"K Rasonb de Gavera.
Bemardus de Sancto Waler[ico]* Gastdiani de BrdM>i^h.
Henr[icus] de Essex. Gastdiani de Beif hes.
Walchelin[us] Maminot. «^geri de Broborg filii Jordani.
Henr[iccis] FU[ius] Geroidi caméra* • • • • •
r[ius].
Jocelin[us] de Baillioio. Waiteri de Denremundo ^^K
Hug[o] de Dovera. [advojcati de Betunia ^^.
Will[elinus] de Grevequer. Gastellani Sancti Andomari ^^K
Rog[erus] de Gailli. Stephani de Soneigeke.
Hug[o] com[es] Gestrie. Jordani castdlani
Will[elmas] eom[e8] de Ferreres. oamerarii Flandrîe.
Hugo de Longo Gampo. Rogeri casteliani de Cortrai.
WiU[elmus] de Tracî. Michahelis constid>i]iar[ii].
Wmfelmus] Filpus] Adelinî W. Theodoricî de Alort «.
Gono ^*) castellanus de Bruges. Guidonis de Stemford ^\
ccxxxv
Delisle, n* i55.
Déeembre ii63? -«> BeiUMmpeteid.
9o Confirmation de Véglise de Havering aux frères de SaiiU-Bemard de MonJ^oa.
A, Ori^al scellé sur double queue; Oxford , New G>llege, Homdiurch deed, 78. — Photogra-
phie du Rév. Salter, n* £9.
<t. MomtUom Amgtictmwm, i, VI, vol. 11, p. 6S3» dapiéf on inipeiimoff d'Edouard HI que nous
n'avons pas pu identifier.
7 5 L'itinéraire d'Eyton (p. 66) admet que Henri II a passé la fête de Noël 1 163 li Berkhampstead.
C'est peutrètre pendant ce séjour que la présente diarte a été donnée. En tout cas, cUe ne peut
pas être postérieure à mars 1 166, époque k laqueUe Henri II s'est trouvé en France, où il est resté
jusqu'en février 1 170. Or le comte GeoArot de MandeviBe, qui figure ici comme témoin , est mort
le ai octobre 1166. (kilroduclimi, p. 373.)
(•) dapiferus a. — W Adelm a. — W G)n'e a. — (^) Deuremundo a, — W Betuma a. —
<n Audon'i a. — (s) Alor. a, -^ 00 A la fin de la 2' colonne : sigillis vestutate dikpm» c
HENRI II. 583
IL, rex Ângloruiii, el dux Normannorum et AquitaDorom, €t comes Aiidega'
vonim« archi^pisoo{Ms, episcc^, abbat^Nis, oomitîbus, Woiubus, justidis, TÎoe-
comitibus, ministris et omnibuB fiddibus sois Fraocds et AngMft totkis Aii|^,
Sdiatîs me eoooeasisse et dédisse et presenti carta oonfirmaase eodetie Sandi Ber* 5
oardi de M onAejovis et firatribos ibidem Deo servientibus eodesiam de Hawmngis
cum omnibus perdnentits suis ad faciendiim sibi ignem et païqperibus. Et ideo vofe
et firmiter preGi|MD quod predicdi firatres prefatam ecdesiam babeant et teoeant cum
ommbus pertiimAtiis sois bene et in pace» iibere et quiele, pienarie et intègre et
homnifioe, cum omnibus libertatibus et bberis oonsnittndinihas suis. Et prdbibeo ne lo
qois super boc eb ii^uriam bcere présumât vdi contumdiam.
Testibus : oomite Ganfirido de MandeviUa, Ricardo de Lad» R^inaldo de Sando
Waierieo, Gosoi^no de Bafeiio, et Wiiiefaiio G^
Apod Berdiriammest[ede].
CCXXXVI -5
Inin iiS7-fëvrier ii64. — Rmieii.
FtwMkfnm dr Fabhoye du Vfm [k Kdimsf } par tùmpérairice MalkiUe et mufiU (e roi
JB. G>pie dans «m manuscrit de TaUMiye dn Valasse, vu par récfiteur de la Neustria pia, p. 85a. so
a. A» D«i WwMlier, NeuOrim fim, p. 8Sa,
Indiquée par M. Delssie, Introdaction, p. i4a» n"* ta.
D^apr^ la Gallîa Christiana (t. XI, col. Si 3], fade par lequel rîmpératrice Mathilde fonda
fabbaye du YdBtsae est du 17 ]um 1 1&7. Llnpéntrioe rappeHe ici que scmi fils, le rm Henri, s^est
associé à dUe pour cette fondation. Parmi les témoins qui ont souscrit cet acte se trouvent Uagaes, 25
archevêque de Rouen, qui mourut le 1 1 novembre 1 i64t Philippe, évéfne de Bayenx, dont la
Séries episcoporum de Gams rapporte la mort au 7 février 1 1 64, et Rotrou, évécpe d*Evreux, qui
fut le successeur de Hugues sur le siège métropolitain de Rouen, enfin le comte Gautier Gifiard,
mort en 1 164- L'acte est également souscrit par Galeran, comte de Meulan, mort en 1 166, et
qui» avant Timpératrice et son fils, avait été, au Valasse, Tauteur d'un premier établissement. 3o
L*acte, probablem^t peu postérieur à 1 157, est en tout cas antérieur au 7 février 1 164.
384 HENRI II.
Mathildis imperatrix, Henrici régis fiiia, ardiiepiscopis, episcopîs, abbatibus,
comitibus, justiciist*^ baronibus, vicecomitibus, ministris et omnibus fideiibus sois,
Anglis et Normannis, tam presentibus qaam fiituris^ salutem.
Sciatis me et Henricum regem, filium meum, fundasse abbatiam Sancte Marie
5 de Voto, de ordine Gisterciensi, pro amore Dei et pro anima Henrici régis, patris
mei, et Mathildis regine, matris mee, et pro animabus antecessorum et alionmi
parentmn meorum, et pro sainte nostra et heredum nostrorum, et pro stabilitate el
pace Anglie ac Normannie. Et huic abbatie ac monachis in ea Domino (sic) servien-
tibus dedimns in perpetuam elemosynam et confirmavimus totam vallem inter Insu-
lo lam Bonam et Bolebec, in qua ipsa fîmdata est; et in foresta Fiscanni octingentas
acras terre; et Belium Faiellum et boscum, sicut via Gireville dividit, que dirigitur
per vallem que vocatur Magna Vidlis, usque Tylliam Anlupi; cujus totius terre
divise sunt iste : vsdlis predicta, vadlis de Casa Orgri, vallis de Stemeilo, usque ad
Gantelupum, et exinde per vallem que dicitur vallis Sequane, usque ad calceiam
i5 que est in divisis de Thyboutot, et sicut termini Gireville dividunt usque ad supra-
dictam viam. Insuper concedimus eis et in eleemosynam confirmamus, in utraque
foresta, id est Insuie Bone et Fiscanni, omnia aisiamenta sua, cum omnimoda iiber-
tate pasnagii et pasture, et ligna et materiem ad domos suas faciendas, et alias res
usui suo necessarias. Preterea concedimus et confirmamus omnes donationes que
îîo eis rationabiliter facte sunt, sicut carte donatorum testantur : ex dono Guillelmi
comitis Giffardi, unum pondus salis apud Juram, singidis annis; ex dono Guillelmi,
comitis Mellenti, totam Hayam de Lintot, cum omnibus pertinentiis suis, et que
cumque de cetero juste et rationabiliter acquirere poterunt eis concedimus et confir-
mamus. Quare volumus et lîrmiter precipimus ut abbatia predicta et monachi in ea
10 Deo servientes hec omnia predicta habeant et in perpetuam eleemosynam teneant
in pace, et libère et quiète et intègre et honorifice, cum omnimodis libertatibus
et quietanciis suis, et theloneis, et passagiis, et omnibus aliis consuetudinibus nobis
pertinentibus.
Testibus : Hugone archiepiscopo Rothomagensi, Philippo Baiocensi, Arnulpho
3o Lexoviensi, Rotrodo Ebroicensi episcopis, Galeranno ^^'^ comité Mdlenti, Gualtero
comité Giffardo, Roberto de Novo Burgo, Godardo de Vals^*^, Guillermo de Her-
louino.
Âpud Rothomagum.
(■) justitianis a. — 0>) Guiilelino a. — (""^ Godonc de Vais «.
HENRI IL 385
CCXXXVII
Ddisle, n* iSy A.
1 1 64- -T- Norihunpton.
Lettre de Henri 11 à Loais VU poar le prier de ne pas recevoir dans ses états Thomas ,
naguère archevêque de Cantorhéry. 5
a. Recueil des Historiens de France, t, XVI, p. 107. — b. Robertson, Materials for the history of
Thomas Becket [Reram Briiannicarnm medii œvi scriptores)^ t. V, page i34-
Cette lettre a dû être écrite aussitôt après la fuite de Thomas Becket et sa condamnation à Tas-
semUée de Northampton; die remonte sans doute aux derniers jours d*octobre 1 i6d.
Domino et amico suo Ludovico, iiiustri Francorum régi, H., rex An^orum, 10
et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavorum, salutem et diiec-
tionem.
Sciatis quod Thomas , qui Gantuariensis fuit archiepiscopus , in curia mea a pie-
nario baronum regni mei condlio ut iniquus et proditor meus et peijurus publiée
judicatus est, et sub manifesto proditoris nomine inique discessit, sicut nuncii mei i5
pienius vobis dicent. Inde est quod precor vos diligenter ne hominem tantorum
scelerum et proditionum infamem in regno vestro, nec homines suos esse permit-
tatis , nec a vobis vd a vestris aliquod consilium vd auxilium tantus inimicus meus ,
si placet , percipiat , quia inimicis vestris et regni vestri ^'^ nec a me , nec a terra mea ,
ullatenus exhiberem, nec exhiberi permitterem. Immo, si placet, efiicaciter me 30
juvetis ad dedecus meum ulciscendum de tanto inimico meo, et ad honorem meum
perquirendum , sicut velletis quod vobb facerem , si opus esset.
Teste R. , comité Legrecestrie.
Apud Northanton[am].
CCXXXVIII 25
Delisle, n* iSy.
ii6d. — Westminster.
Donation du manoir de Leigkton à tabhaye de FontevraaU.
A. Original autrefois scdié sur double queue de parchemin; Archives de Maine et-Loire, fonds de
Fontevrault, titres d'Angleterre, n** Sg. — Atlas, pi. XIIJ. 3o
(■) regno vestro a; regno meo b,
CHABTES ET DIPLÔMBS. — Vir. ^9
MrBmzmtB «atioxau.
380 HENRI II.
B. Autre exemplaire, contemporain; ibid., n* ai. — C. Copie ancienne au Public Record Office»
Cartœ Antiquœ, GG, n° 8, citée par le Monasticon.
a Monasticon Anglicanum, t. VI, p. io85, d'après C. — h, Delisle, Introduction, p. a63.
Eyton, p. 60. -—Round, n"" io65.
ô Dans son introduction, p. 58, M. Delisle établit, au moyen de mentions relevées dans les Pipe
Rolls de la 10* année de Henri II, que cet acte doit être daté de 1 164« A l'explication des planches-
placée en tête de T Atlas (p. 6) , il est dit par erreur que lacté est daté de Tours; il est également
incorrect d'affirmer qu^il est daté de Londres (Introd., p. 58) ; la seule mention de lieu exacte est
cdle de Westminster.
10 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andega-
vorum, baronibus suis de scaccario, salutem.
Sciatis me dédisse monialibus de Fonte Ebraldi in perpetuam elemosinam
LX. libratas terre, videlicet in Bedefortscira manerium meum de Lectona pro
LVI. libratis, cum terra que fuit Waiteri Pullani, que vsdet XXXII. soiidos, quam eis
i5 dedi in excambio moiendini quod dedi monachis de Woburna in eodem manerio,
sciiicet XV. libratas terre pro demosina Wiilelmi fratris mei, et XLV. libratas de
quater XX*^ libris quas habebant annuatim ad scaccarium ad festum Sancti Mi-
chaelis de elemosîna régis Henrici avi mei et mea. Et precipio vobis quod de predicta
elemosina Henrici régis avi mei et mea faciatis eisdem monidibus habere annuatim
ao ad festum Sancti Michaelis ad scaccharium XXXV. lîbras que eis rétro sunt de
predicta elemosina.
Testibus : Nigello episcopo Eliensi, Roberto comité Legrecestrie, Ricardo de Luci-
Apud Westmonasterium.
CCXXXIX
îio Delisle, n* i56.
1 1 6d ? — Westminster.
Autre acte de Henri II, portant donation à l'abbaye de Fontevraalt du manoir de
Leighton, et d'une rente sur le manoir de « Radenai ».
A . Original perdu , autrefois scellé en cire blanche sur attache de parchemin , décrit par Gaignières.
3o fi. Extrait conservé à la Bibliothèque nationale, ms. latin 548o (Gaignières), t. I, p. 270^
d'après A.
HENRI II. 387
Round, n° io6/î.
La date de 1 164, donnée par M. Dellsle à Tacte précédent en raison de mentions rdevées dans
les Pipe Rolls, parait s'appliquer à la présente pièce. Il est à remarquer que le comte Geoffroi de
Mandeville (comes Gaufridus), qui Ta souscrite, est mort le 31 octobre 1166 (Introd., p. SyS);
Henri II, à cette date, était en Normandie, ayant quitté TAng^eterre dans la seconde moitié de 5
niars 1 166. La pièce est donc, selon toute vraisemblance, de 1 164 ; elle est en tout cas antérieure
à mars 1166.
H., rex An^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andega-
vorum . . .
Sciatis me dédisse. . . LX. libratas terre; in Bedefortscira ^*\ manerium meum 10
<le Lectona. . . ; in Buchingehamscira , IIU. libras in manerio de Radenai, . . •
Testibus : Nigello episcopo Eliensi,... Roberto comité Legrecestrie, comité
■Gaufrido, Richardo de Luci, Hugone de Gundeviïïa, Hugone de Lune Camp^\
Simone Filio Pétri, Alano de Neuviiia, Johanne Mald. , Petro de la Mara.
Apud Westmonasterium. i5
20
CCXL
Delisle, n* 167 B.
1 1G4. • — Windsor.
Lettre de Henri 11 à Louis VU, pour lui réclamer la mise en liberté des comtes ^Au-
vergne.
a. JHecueîl des Historiens de France, t. XVi, p. 110; d'après le recueil épistolaire de Saint-Victor.
La date de 1 164, assignée à cette lettre dans le recueil des Historiens de France, doit être bonne.
-C'est en 11 63 que se place le conflit entre Louis VII et les comtes d'Auvergne. L'itinéraire du
Rév. Eyton mentionne des séjours de Henri II à Windsor vers août 11 63 (p. 64} et à la fin
de 1164 (p. 76). 20
Domino et amico suo Ludovico, iilustri Franconim régi, H., rex Anglie, et dux
Normannie et Aquitanie, et comes Andegavensis, salutem et dilectionem.
^ Quando a transmarinis partibus discessi et in An^iam veni, assensu et licentia
vestra a vobis discessi, totamque terram meam transmarinam vobis tamquam
•domino in custodiam tradidi boneque fidei vestre commendavi , et vos eam amica- 3o
W Hudefortscira B. — (*») Hugone de Luci capellano. Round.
.19.
388 HENRI IL
biliter gratia vestra recepistis. Sed tamen comités de Âivemia homines meos , quia
ipsos vobis forisfedsse dicitis, cum tamen de habendo eos ad justitiam minime
defecerim, sicut vobis placuit cepistis; et cum baliivos meos super hoc requisivis-
setis, ipsi minime vobis defecenint, sicut asserunt. Benivolentiam itaque vestram
5 attentius rogo quatinus, sicut ego non defeci, nec bailiivi, predictos homines meos,
si placet, mihi reddatis, vel ssdtim recredatis, et ego habebo eos ad justitiam sicut
debuero, et faciam quicquid debuero sicut domino. Âlioquin adjuro sicut domi-
num, per fidem quam mihi debetis sicut homini et amico vestro, quatinus vel ipsos
mihi reddatis, vel saltim sicut predixi recredatis, sicut homines mei, quos ob hoc
lo vobis mitto, plenius vobis exponent; quibus, si placet, credatis tamquam mihi
super bis que vobis ex parte mea dixerint.
Teste archiepiscopo Cantuariensi.
Apud Windesor.
CCXLI
i5 Delisle, n* 167 C.
1164 ou 11 65. — Woodstocl.
Lettre de Henri II à Louis VU, pour le remercier Savoir renia la liberté aux comtes
^Auvergne.
a. Becueil des Historiens de France, t. XVI, p» 1 1 1« d'après le recueil épistolaire de Saint-Victor.
90 Cette pièce est nécessairement postérieure à la précédente. L'itinéraire d'Eyton mentionne des
séjours de Henri II à Woodstock, en 1 164, puis en 1 165 , à partir de septembre (p. 8d et 87).
Venerabili et diiectissimo domino Ludovico, iUustri Francorum régi, H., rex
Âng^orum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andegavorum , salutem
et veram dilectionem.
35 Excellentie vestre gratias refero super hoc quod homines meos tam bénigne mihi
reddidistis , et super bis que mihi per Petnim de Mdod[uno] mandastis , et id ratum
et indubitabile habeatis, quod ad obsequendum per omnia voluntati vestre paratus
sum, et in proximo, annuente Domino, transfretaturus, vobis servire sicut domino
carissimo, ubi et quantum vobis placuerit, modis omnibus cum summa diligentia
3o disposui.
Teste G. , archidiacono Cantuariensi.
Apud Wudestoc.
HENRI IL 389
CCXLII
Delisle, n' 167 D.
Vers 11 65? — Bridgnorth.
Ordre aux officiers des ports d'Angleterre et de Normandie de maintenir Vahhaye de
Newminster enjoaissance de f exemption des droits de tonlieu. 5
A. Original perdu.
B. Inspeximus du 26 mai 1271, au Public Record OfiSœ, Charter Rolls, 55* année de Henri IIJ,
membrane 5.
a, Cdendar ofthe Charter Rdls, t. II, p. 168, pièce 1, d*après B.
Nous ignorons la raison pour laqudle la table placée à la suite de Tlntroduction date cette pièce : 10
vers 1 165. EUe est antérieure à 1 173-1 178, puisqu'elle ne porte pas la formule Dei gratta; dans
cette première période du règne, la présence de Henri II à Bridgnorth n'est constatée qu'au prin-
temps de 1 155, lorsque cette place fut assiégée par le roi (Eyton, p. 10). N'ayant pas de raisons
forradles pour changer la date donnée à la table, nous la gardons sous toutes réserves.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega- i5
vorum, omnibus josticiis, vicecomitibus et ministris suis totius Ânglie et Normannie
et portuum maris, et nominatim prepositis de Hantona et de Hasting[is] et de Do-
vera et de Diepa et de CMstreham et de Barbefluctu, ssdutem.
Precipio quod equi et omnes res monachonim de Novo Monasterio sint quieti de
theloneo et passagio et pontagio et omni consuetudine. Et prohibeo ne quis eos super ^o
hoc disturbet super X. libris {sic) forisfacti.
Teste comité Reginaldo.
Âpud Bruges.
CCXLIII
, Delisle, n* i58.
1165. — Blancmouticr (Oswestry). 25
Confirmation âe la donation gae le comte de Meulan avait faite aux moines de Préaux
sur son revenu de Pont-Audemer.
il. Original perdu.
390 HENRI II.
B. Copie du XTii* s., cartulalre de Préaux, aux Archives de TEure, H. 711, n* 343, fol. 3o. —
C. Exemplaire du même cartulalre conservé à la Bibliothèque nationale, xv* s., nouv. acq.
lat., 1920, fol. 32.
Roimd, n** 3/i3.
5 M. Delisle (Introduction, p. 6g) date cette pièce de 11 65, en se fondant sur ce que le seul
séjour de Henn II à Blancmoutier dans le pays de Galles (aujourd'hui Oswestiy) que mentionne
le Rév. Eyton semble devoir se placer au mois d'août 1 165 , époque à laquelle le roi avait la garde
du château d'Oswestry, comme se trouvant dans la seigneurie de Guillaume Fils d'Alain. La date
de 1 165 est ceilaine pour la pièce suivante, également datée d'Oswestry, et tout porte à croire que
io la présente charte est de la même époque. On remarquera que ce document porte la souscription
de Gilbert FoHot , évêque de Londres , qui , d'après le Rév. Eyton (p. 8a ] , rejoignit le roi à Oswestry
vers le 1*' août 1 165. Parmi les témoins figure aussi Roger, évèque de Worcester, qui fut sacré le
23 août 1 i64i et intronisé le 2 février 1 165.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
i5 vorum, archiepiscopo Rothomagensi et episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fiddibus suis tocius Normannie,
ssdutem.
Sciatis me concessisse et hac mea presenti carta confirmasse Deo et ecclesie Sancti
Pétri de Pratellîs et monachis ibidem Deo servientibus hoc quod Walerannus cornes
20 Mellenti eis rationabiliter dédit de redditu suo in villa de Ponte Audomari, videlicet
decimam septimanam tocius redditus Pontis Audomari, liberam et quietam, sicut
idem comes novem septimanas habet , et sicut carta sua eis testatur. Quare Volo et
firmiter precipio quod predicta ecclesia et monachi predicti predictum redditum
kabeant et teneant bene et in pace , libère et quiète et intègre et honorifice et ratio-
20 nabîliter, cum omnibus que ad illum redditum pertinent.
Testibus : Rogero archiepiscopo Eboracensi, G. episcopo Lundinensi, R. episcopo
W[igorniensi] , Roberto comité Leicestrie, Ricardo de Lucî, Alano de Neivilla.
Apud Album Monasterium in Waliis.
CCXLIV
3o Delisle , n° 1 58 A. *
1 165. — Blancmoutier.
Acte d* exemption par lequel les religieases de Fontevraalt sont autorisées à ne pas
contribuer à l'aide levée pour l'ost de Galles,
A, Original autrefois scellé sur simple queue; British Muséum, addit. 47391. — Photographie.
HENRI II. 391
Ce document , comme le précédent , remonte à la fin de juillet ou au commencement d'août 1 1 65 ^
c'est-À-dire aux joui*s où Henri II, séjournant au château de Blancmoutier [aujourd'hui Oswestry) ,
se préparait à marcher contre les Gallois. Ici , nous avons une allusion formelle k cette expédition :
-f propter defensionem factam pro hoc exercitu Gualie».
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega- s
vonim, justiciis, vicecomitibus et omnibas ministris suis totius Anglie, salutem.
Precipio quod tota terra sanctimonialium de Fonte Ebraadi sit in bona pace et
nichil exigatur ab eis pro auxilio hujus exercitus Gualie. Et permittatis ut caretagio
possint deducere victum suum ad inolend[inum] et quo voluerint ad opus suum
proprium. Et prohibeo ne ipse inde disturbentm* propter defensionem factam pro lo
hoc exercitu Gualie.
Teste Ricardo de Hastingis.
Apud Album Monasterium.
CCXLV
Delisle, n** i58 fi. iS
1 iG5.
Bref relatif au payement d'une somme allouée aux dépenses des ambassadeurs du roi de
France.
Mentionné dans Tlie Great Roll ofthe Pipe, i i64'i i65, p. 68.
In conredio abbatis de Sancto Gennano de Pratis et militum de Templo, ii>
XXXIIII sol. et VIII den. , per brève régis, quando venerunt de rege Franciç.
CCXLVI
Delisle, n*" 169 A.
1165.
Lettre de Henri II aux cardinaux, pour répondre à ceux qui ^accusaient d'être hostile 35
au Saint-Siège.
a, Becueil des Historiens de Fiance, t. XV, p. 845. — b. Robertson, Materials for tlie history 0/
Thomas Becket, t. VI, p. 78.
392 HENRI IL
Super his que dominus papa vobis ^*) significavit, scilicet quod ab amore et devo*
tione Romane ecdesie mentem et animum averteramus , in primis respondemus
quod pnidentia vestra plenissime cognovit quam sincero afTectu ecdesiam Romanam
et personam domini pape semper dilexerimus, et quanta pro eo fecerimus et susti-
3 nuerimus. Siquidem, ut cetera silentio pretereamus, cum de ipsius suscepUone
controversia haberetur, ipsum non tracti recepimus, sed ad eum recipiendum alios,
licet invitos, traximus et compulimus. Nec nos animum nostrum a diiectionis don-
gavimus plenitudine, sed ipse qui, ut vobis liquet, a retroactis temporibus nobis
prêter modum moiestus exstitit, sicut operum in quampiurimis déclara vit exsecutio,
lo et nunc maxime verbo et opère, scripto etiam, nostram, quod summopere princi-
pum ledit animos, non desistit infamare personam, cum scripto suo et verbo nos
ecclesie persecutorem nominet et gravatorem appellet. Attendat autem dominus papa
quam paterne erga nos egerit, qui nobis significavit quod summa principum débet
esse cautela et soUicitudo famam suam conservare illesam; nec paternum circa nos
i3 gerere videtur affectum, qui famé nostre adeo opère et sermone derogat. Universitati !
itaque vestre constare volumus quod quidquid honoris, cdsitudinis et potestatis
habemus, regnum etiam et cetera que nostro commissa sunt regimini, singula a
Domino et Greatore nostro nobis collata scimus et profitemur, et ipsi soli non quantas
debemus, quoniam ad id non sufiicimus, sed quas possumus gratiarum referimus
20 actiones. Et utinam dominus papa pro nobis Dominum deprecetur, ut Domino et
Creatori nostro debitam exhibere possimus et sciamus devotionem et reverentiam,
et ut ipsi servire et ipsum diligere in tertia ^^ saltem qua debemus portione valeamus.
Sane licet quantum ex debito tenemur ipsum diligere et venerari non possimus,
affectum tamen et devotionem habemus ipsi in singulis deservire, in omnibus
^5 obsequi, in universis obedire. In integritate autem gratie et diiectionis domini pape
libenter jperseverare volumus et affectamus, si nobis et regno nostro eundem hono-
rem, et honoris et dignitatis conservationem observaverit, quam sancti et honesti
Romani pontifices viris nobilibus et potentibus predecessoribus nostris exliibuerunt.
Verumtamen appellationes, quas proponit nos prohibuisse, et ne quis de regno
3o nostro curiam Romanam visitaret, nos asserit inhibuisse, vestram nolumus latere
prudentiam quod [nec] appellationes nec visitationes aliquatenus impedivimus, quin
eo modo, ea ratione, eo ordine fiant, quo temporibus predecessorum nostrorum,
virorum illustrium, juxta regni nostri consuetudines et dignitates solebant fieri, et
sicut antiquiores et prûdentiores regni nostri, tam clerici quam laîci, recolunt
35 et retractant.
(') nobîs a. — (**) interna <?.
HENRI IL 393
Quod vero confederationis facte cum excommunicatis nos arguit, in hoc non
estimamus nos Deum offendisse , nec obviasse rationi, quia, sicut ex ore domini pape
accepimus, ipsum dominum Fredericum Romanoram imperatorem nunquam pro
excommunicato habuit, nec postea ipsum excommunicatum fuisse alicujus relatione
cognovimus. Venun, etsi filiam nostram filio imperatoris in matrimonio conces- 5
serimus, nec in minimo nos deliqoisse credimus, sed id nobis licitum esse non
dubitamus, quoniam, ut a simili sumamus exempla, idem ^'^ excelientissimo et
potentissimo régi Henrico avo nostro licuisse recoiimus, qui filiam suam Henrico
bone memorie Romano imperatori matrimonio copulaverit. Nos etiam a predecesso-
ribus nostris sumpta ratione, communicato consilio prudentium et discretorum lo
nostri regni virorum, matrimonium ^^^ inter fiiium imperatoris et filiam nostram
contrahi concessimus. Preterea, quod vobis^'^ scripsit ut Gantuariensem archiepisco-
pum, quem a regno nostro nos asserit expulisse, in statum a quo recessit revocemus,
et ad sedem suam reducamus, evidentissime novimus universitati vestre^^^^ liquido
constare quod ipsum nunquam expulinras, nec a regno nostro exire coègimus, sed i5
ipse ^*\ ' sue magis levitatis et pravitatis impulsu quam diqua ratione ad hoc ipsum
inducente, fiigam arripuit, intentione et proposito adversum nos malignandi, et
nobis et famé nostre, quod nequaquam, ut omnibus liquet, promerueramus,
maligne derogandi. Si autem idem archiepiscopus, sicut ex propria voluntate
aulugit, eodem modo voluntarie reverti voluerit et nobis fecerit quod domino et 30
principi facere debuit ^^, nos eidem , juxta clericorum et laicorum consilium tam
regni nostri quam transmarinorum , quod debebimus exequemur . Verum ipsum per
nos revocandum non censemus, quem a regno nostro exire non coegimus.
Jhaque si vobis constiterit nos in aiiquo deliquisse et excessisse , consilio cleri et
baronum nostrorum, juxta consuetudines et dignitates et cdsitudines regni nostri, 35
qmdquid debuerimus animo libenti faciemus. Si vero aliquis jura et consuetudines
et dignitates regni nostri impedire attentaverit seu diminuere, ipsum publicum
hostem et manifestum nominis nostri et honoris et regni estimabimus inimicum , et
nos vita comité dignitatum et consuetudinum regni nostri diminutionem nuilatenus
sustinebimus, quas illustres vin predecessores nostri habuerunt et tenuerunt tempo- 3o
ribus Sanctorum Romanorum pontificum. De cetero, quod mandavit per vos nobis
insinuandum, ne scilicet ecclesias vel personas ecclesiasticas regni et terre nostre
gravaremus yel gravari permitteremus , Deus nobis testis est et mera conscientia,
quod id asque in hodiemum diem nec a nobis actum est, nec permissum.
(•) a a — (**) et discretorum — matrânonium omis dans a, — (*) nobîs a. — '"^^ veslre a, omis
par 6. — (") qui sue h. — W debuerit h,
CHARTES ET DIPLÔMES. — Vn. 5o
394 HENRI 11.
CCXLVII
Ddisle,n' 169 B.
11 55 ou ii63-mars 1166. — - Nottingham.
Concession d'un droit de foire aax religieuses d' Eaton, de l'ordre de FontevrtmU.
5 il. Original scellé; British Muséum, Addit. dS^Sg. — Photooraphu.
Cette pièce nlntéresse la France que fort indirectement, conune relative à Tordre de FontevraulL
-^ E31e porte la souscription de Robert, évoque de Lincoln, mort en janvier 1 167 (Introduction,
p. 44i), alors que Henri II avait déjÀ quitté TAngleterre depuis le mois de mars 1 166; pendant
les années précédentes, le roi n*a résidé en Angleterre que de décembre iiS4 aux premiers jours
1 0 de janvier 1 1 56 , du commencement d'avril 1 1 67 au i4 août 1 158 , de janvier 1 16S à février 1 165,
enfin du milieu de mai 1 1 65 au mois de mars 1 1 66. — Cest à ces derniers séjours que M, Ddide,
dans sa taUe, rattache la rédaction de la présente pièce; nous acceptons, sous toutes réserves,,
la date : 1 1 63- 11 66. — Un séjour de Henri II à Nottingham est indiqué par le Rév. Eyton en
novembre ou décembre 1 i6d (p. 76].
i5 H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Andega-
voram , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus , justiciis , vice-
comitibus, ministris et omnibiïs fidelibus suis Francis et Anglis totius Anglie,.
salutem.
Seiatis me concessisse et dédisse et bac mea carta confirmasse Deo et ecdesie
30 Sancte Marie de Ettona, et monialibus de ordine Fontis Ebraudi ibidem Deo ser-
vientibus , feriam q[uandam quatuor dierum apud Etthonam , ad festum Inventionis
Sancte Crucis, que încipere débet die iUius festi. Quare volo et firmiter precipio
quod predicte moniales eam habeant ad prefatum terminum et teneant bene et in
pace, libère et quiète, plenarie et intègre et honorifice, cum omnibus libertatibus
35 et liberis consuetudinibus suis. Et prohibeo ne qnis super hoc aliquam eis inde
injuriam faciat vel contumeliam.
Testibus : Roberto episcopo Lincoll[iensi] et Nicholao de Sigilio, Ricardo the-
saurario, Gaufrido capellano, Adam de Gernem[ue] ^'^ WîUdmo FUio Martini,
Roberto comité Legrecestrie, Ricardo de Hiunetis constabulario , Ricardo de
Do Lu8c[eio], Willelmo deBrahosa, Willelmo de Gaisneto^ Johanne Malduit, Waltero
(') Germein. A,
HENRI IL 395
de Amundevilla , Ranuiffo vicecomite, WUlelmo Burdet, Ivone de Harecurt, Roberto
de Graft..
Apud Notingeh[am]«
CCXLVIII
iiSS-mars 1166. — York. 5
Concession de libertés , exemptions et coatumes, accordée au prieur et aux moines de
Saint CuihbeH de Durham par toute r Angleterre y la Normandie, et dans les ports de mer.
A, Original perdu.
B. Inspeximus du 3 juin i464« au Public Record Office « Patent Rolls, d* année d*Edouard IV,
3* partie, membrane 27. 10
a, Cdendar ofthe Patent Rolls, Edward IV, 1461-1467, 1897, p. 39a, d'après B,
Souscription de Robert, évéque de Lincoln, mort en janvier 1 167 (Tntroduction, p. 444); le
roi avait quitté TAngleterre en mars 1 166; antérieurement à cette date, Titinéraire d'Eyton mei^
tionne divers séjours de Henri II à York et en Yorkshire; le dernier se place À la fin de 11 64 id
(Eyton, p. 76).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciisW^ vicecomitibus, baronibus, prepositis, ministris et omnibus fide-
libus suis, Francis et Anglis, totius Anglie et Normannie et portuum maris, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse priori et monachis ecclesie Sancti Guthberti de ao
Dunelmo omnes libertates et quietancias et libéras consuetudines suas per totam
terram meam totius Anglie et Normannie et per omnes meos portus maris. Quare
volo et firmiter precipio quod ipsi et omnes res sue quas homines sui poterint afli*
dare suas esse dominicas, sint omnino quiète per totam terram meam in portubus
maris et in nundinis et in omnibus locis ab omni teionio et passagio et omni con- 25
suetudine, et ne quis eos vexet inde vel disturbet super hoc, super X. libras foris-
facture ^l
Teste (51c) R. archiepiscopo Eboracensi, et R. episcopo Lincolniensi , Ricardo de
Lucy.
Apud Eboracum. 3o
(*) Anglie. . . Normannie. . . Aquitanie. . . Andegavie. . . justiciariis a. — i^) forisfactas a.
5o.
396 HENRI IL
CCXLIX
Deiisle, n* 160. ^
ii56-avril 11G6.
Concession aux lépreax de Saint-Gilles de Pont-Audemer d'une foire de trois jowrs à
5 Pont'Audemer.
A. Original perdu.
B, G>pie du XIII* s. , cartulaire de Saint-GiUes de Pont-Audemer, Bibliothèque de Rouen , ms. 1 a3a ,
fol. 1 7 V".
Cet acte, par leqnel Henri II fait une concession à la prière de Galeran, comte de Meulan , a dû
10 être rédigé en France, au plus tôt en 1 1 56, et avant la mort de Galeran, arrivée en avril 1166
dans Tabbaye de Préaux.
H., rexÂngloruoi, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus,
justidis, vicecomitibus, baronibus et omnibus fideiibus suis tocius Normannie,
salutem.
1 5 Sciatis me dédisse et concessisse , prece comitis Galeranni Mdlenti , pro redemp-
tione anime mee et antecessorum meorum , Dec et ecclesie Sancti Egidii de Ponte
Âudomari et infirmis et (*) fratribus in ea Dec reguiariter servientibus singulis annis
feriam unam trium dierum apud Pontem Âudomari que incipiat in vigilia Sancti
Blgidii et duret die festo et in crastino festi. Quare volo et precipio quod omnes qui
90 iUuc venerint et ibi morati fuerint et inde redierint habeant bene et plene meam
firmam pacem in eundo et redeundo et morando, dando suas rectas consuetudines,
ne super hoc ab aliquo disturbentiu* vel injurientur super decem iib[ras] forifacti.
CCL
Ddisle, n' 161.
)5 iiS6-avrîl 1166.
Concession de l'église « de Laissis t» àla léproserie de Pont-Audemer,
A. Original perdu.
(■) Le mot et ajouté au xv* s»
HENRI IL 397
fi. Copie du xin* s. , cartulaire de Saiot-GîUes de Pont-Audemer, Bibliothèque de Rouen , ms. i aSa
fol. 3 a.
Cet acte, probablement contemporain du précédent, n'est sans doute pas antérieur à ii56, et
ne peut pas être plus récent qu'avril 1 166. t. .
Henricus, rex Angloruna , archiepis^opis, episcopis, abbatibus, comitibus, baro- b
nibus, vicecomitibus et omnibus fiddibus suis tocius Ânglie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse martiribus Ghristi infirmis fratribus de
Ponte Audomari ecdesiam de Luissis , cum terris et decimis et omnibus rectitudi-
nibus ei pertinentibus, sicut videlicet G. cornes de Meiient, cui manerium iUud
dederam, me requisivit. Hoc autem feci. . . W et anima avi^**^ mei régis Henrici, qui 10
lôcum illum fundari et edificari persuasit, et pro animabus predecessorum meorum,
et pro salute mea et successorum meorum in regno Anglie. Volo itaque et fimûter
precipio quod predicti fratres bene et quiète et libère et honorifice predictam ecde-
siam habeant et teneant in perpetuam elemosinam. Et super hoc nullus eos deinceps
inde fatigare aut molestare présumât. i5
CCLI
ii56-ii66. — Rouen.
Reconnaissance à Robert, évêqae de Lincoln, de son droit de garenne entre Stow et
Newark.
A, Original perdu. 30
B Inspeximus de i3ag, au Public Record Office, Charter Rolls, 3* année d'Edouard III, mem-
brane 33.
a. Cakndar ofihe Charter Rolls, t. IV; Edward III, iSay-iS^i* p. 109, pièce i4t d*après B.
Henri II n'a pas résidé en France en 1 155. Robert du Chesnay, évèque de Lincoln, à qui se
rapporte cette pièce, est mort en janvier 1167 (Introduction, p. à&&)t ou peut-être, d'après 35
Dugdale et Eyton, en 1 166.
H., rex Anglorum, dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andegavo-
rum, justitiis, vicecomitibus et omnibus ministris suis totius Anglie, salutem.
(") Lacune dans h carlalaire. — ^^ avunculi B.
398
HENRI IL
Goncedo quod Robertus episcopus Lincolniensis habeat warrennam inter Stowam
et Newercam. Et prohibée ne quis in ea fîiget vel capiat leporem sine iicesitia ejus,
super X. iibras forisfacture.
Testibus : episcopo Gicestrensi et Joceiino de Bailol.
5 Âpud Rotomagum ^^K
CCLII
1 1 56*1 1 66. «* Rouen.
Reconnaissance à Robert , évéque de Lincoln , d'un droit de garenne entre Lincoln et
Newark.
lo il. Original perdu.
B. Inspeximus de iSag, au Public Record OfBoe, Charter RoQs, 3* année d'Edouard III, mem-
brane 4. -— C Copie ancienne dans le cariulaire de Lincoln (Regiatmm Antiquissimum) ,
pièce 8a, signalée en igiS par le Rév. Salter.
»
a, Cakndar ofthe Charter RoBss t. IV; Edward DI, iSay-iSili, p. i45, pièce 33, da{Mnès jB.
i5 H., rex Anglonim, dux Normannorum, Âquitanorum, et cornes Ândegavonim»
jnstitiis, vicecomitibus et omnibus ministris suis totiu5 Anglie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Roberto episcopo Lincolniensi quod habeat
warenam inter Lincolliam et Newercam, sicut Robertus episcopus vei Âiexander
episcopus eam melius et liberius tenuerunt tempore régis H. avi mei. Et prohibeo
3o ne quis in ea fuget vel capiat leporem, super decem Iibras forisfacture, sine ejus
iicentia.
Testibus : episcopo Gicestrensi et Joceiino de Bailol.
Âpud Rotomagum.
^^^ D'après une indication que je dois à la
bienveillante obligeance du Rév. H. Salter, le
cartulaire de Lincoln (Registrum Antiquissi-
mum) contient sous son n*^ 7 g un acte de
Henri II (H., rex, etc.) reconnaissant à Robert,
évèque de Lincoln, un droit de garenne entre
Newark et Stow; mais dans le cartulaire cette
pièce a pour témoin Rotrou évèque d'Evreux;
die est d'ailleurs datée de Rouen. La sou-
scription de Rotrou, comme évèque d'Evreux,
permet de placer la rédaction de cette pièce
entre 1 1 56 et 1 16a. Il est possible que cet acte
et celui que nous publions ci-Hlessus, quoique
souscrits par des témoins différents, soient
contemporains Tun de Tautre, mais nous ne
pouvons pas laSirmer.
HENRI 11. 59d
GGLIII
ii56-'ii66? — Rouen.
Acte confirmant à l'église Sainte-Marie de Lincoln V église de Bracehridge.
A . Original perdu.
B. Indication de cette pièce dans Tanden cartidaire de Lincoln (Registrum Antiquissimum) , 5
n* 1 lo; communication du Hév. H. Salter.
11 y a des raisons de croire que cette pièce doit être contemporaine des précédentes, mais on ne
peut émettre à ce sujet qu*une supposition.
H. , rex [Ânglorum « et dux Normannorum et Âquitanorum » et cornes Ândega-
vorum,]etc. lo
Confirmât ecclesie Sancte Marie de Linc. ecclesiam de Bracebrig.
Teste Rog[ero] Eboraoensi archiepiscopo , H. Gicestrensi episcopo.
Âpud Rotonoiagum.
CCLIV
Delisle, n"" i6i A. i5
n6G? — Rouen.
Confirmation des droits appartenant à l'abbaye du Vœa, à Cherbourg.
A. Original perdu.
B, G>pie notariée, de i6g4, aux Archives de la Manche. H. 196a. — C. Copie, Bibliothèque
nationale, ms. latin 10068, fol. 27. ao
Round, n* 937.
Henri U, en accordant à Tabbaye du Vœu une confirmation de ses droits, rappdUe que cette
maison a été fondée par sa mère, {^impératrice Mathilde, et c'est à Rouen qu'il donne cette charte.
Or nous savons qu'en novembre 1 166, tandis qu'il se trouvait à Rouen, sa mère, sans doute alors
en séjour dans cette ville, lui adressa une i*equète, qui d'ailleurs n'obtint pas de succès (Eyton, 7S
p. 100); c'est probablemoit pour cette raison que la présente pièce a été datée de 1166. Elile ne
semble pas postérieure à la mort de l'impératrice, arrivée le 10 septembre 1 167; de toutes façons.
&00 HENRI IL
la date de 1 166, adoptée par M. Delisle, ne peut pas être considérée comme certaine. — Cet acte
ne nous étant connu que par une copie, on n'a pas à tenir compte de la formule tDei gratia » , placée
au début.
H., Dei gratia rex Ânglomm, et dux Normannomm et Aquitanorum, et cornes
5 Ândegavonim, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baro-
nibus, justiciis, vicecomitibus et omnibus [sic), salutem.
Sciatis me pro amore Dei concessisse et sigilli mei mmiimine confirmasse abbatie
Sancte Marie de Vote, quam domina Mathildis imperatrix, mater mea, proprio
censu fmidavit, et canonicis ibidem Deo servientibus, onme jus in burgo aut in
10 villa, in bosco aut in littore maris. Quarevolo et firmiter precipio ut prefata abbatia
bene et in pace, libère et quiète, cum omnibus consuetudinibus et libertatibus omnia
teneat, scilicet in bosco, in piano, in pasnagio et in juribus meis juxta Uttus maris.
[Et] prohibeo ne quis eis vel hominibus vel rébus suis super hoc aliquam injuriam
vd gravamen faciat.
i3 Teste [sic) Radulfo milite et Manasserio Biseth, dapifero régis.
Apud Rothomagum.'
CCLV
Delisle, n** 161 B.
Mardi 10 mai 1166. — Le Mans.
20 Ordonnance pour la levée de deniers destinés au secours de la Terre Sainte.
a. Gervasius Cantuariensîs , Rscueil des Historiens de France, t. XVI, p. 64o. — h. Idem, éd.
Stubbs, t. I, p. igS.
Dans cette pièce, datée de 1 166, il est question de deux conférences, tenues au Mans le 3 et le
10 mai; c'est au cours de la deuxième qu'a été rendue la présente ordonnance.
20 Ego Henricus, Dei gratia rex Anglie, dux Normannie et Aquitanie, et cornes
Andegavie, apud Genomanniam, proxima tertia feria post dominicam qua cantatur
Misericordia Domwi ^^\ primo cum ibi adessent archiepiscopus Rothomagensis et très
episcopi Normannie, et episcopus Genomanensis, et quidam barones mei, iterato
apud Genomanniam, tertia feria post sequentem dominicam (^, cum adessent pariter
^'J 3 mai 1 166. — ^*^ 10 mai 1 166,
HENRI IL 401
très archiepiscopi , Rothomagensis, Turonensis, Burdegalensis, et episcopi plures,
Baiocensis, Luxoviensis, Sagiensis, Cenomanensis, Ândegavensis, Vanetensis, Pio
tavensis, EngoUsmensis, Petragoricensis, Agenensis, Basacensis ^'), et multi barones
mei de Normannia, de Genomannià, de Turonîa, de Ândegavia, de Brîtannia, de
Guasconia, consilio et assensu omnium, petitione et precibus domini régis Fran- 5
corum et exemplo suo, qui per terram suam similiter statuit fieri, statui ut ad
defensionem et juvamen ecclesie et terre orientalis unusquisque de terris meis,
de omni mobili quod habet, sive sit aurum sive argentum, absque iapidibus, sive
animalia, sive nummi, sive quicquid sit absque vestibus incisis, et de redditibus
similiter, det hoc anno M*C*LX"VP de unaquaque iibra duos denarios, deinde lo
quatuor sequentibus annis de sîngtdis iibris singulos denarios. Hoc quoque faciat de
culturis et vineis, ita quod non computetur sumptus et constamentum earum; hoc
etiam de debitîs de quibus recipiendis certitudinem habent. Hoc faciant archiepi-
scopi, episcopi, abbates qui regale habent, et clerici, comités, barones, vavasores,
milites, cives, burgenses, rustici. Omnishomo domum habens et non valorem libre i5
det unum denarium. Homo non habens valorem libre, et tamen aliquod oflicium
agens, det unum denarium. Statutum hoc ego primus manu propria me obseiTatu-
rum ailidavi in manu archiepiscopi Rothomagensis, deinde archiepiscopi, episcopi,
comités, barones, vavasores, sub fide ponentes quod idem faciemus affidare omnes
sub potestate nostra constitutos. Hoc itaque ab omnibus qui prenominati sunt per 30
omnes terras meas fieri precipio. Elemosina ista soivetur a die Sancti Remigii infîra
dies XV. sequentes. Et si quem infra hune terminummori contigerit, prius solutis
debitis suis decimam partem sue partis dabit in banc elemosinam. Et erit truncus
in omnibus civitatibus, et in ecclesia episcopali et per singulas villas in ecclesiis,
ubi quisque post juramentum ita fideliter mittet, rébus suis diligenter numeratis, 35
quicquid ex eis modo predicto colligi poterit, ita veraciter ne infringat juramentum,
neque incidat in excommunicationem , que fiât super eos qui aliquid defraudaverint.
Truncus vero habebit très daves , quarum unam custodiet presbyter, duas fideliores
viri de parochia. Infi^ festum quidem Omnium Sanctorum pecunia in villis collecta
ad episcopatum deferatur per eosdem qui coUegerunt et per alios legitimos testes. 3o
Deinde simul colligetur per terras meas ubi ego assignavero per archiepiscopos et
episcopos qui mecum ad hoc statuendum interfuerint. Gondonata est tertia pars
penitentie sue omnibus qui fideliter de rébus suis banc elemosinam persolverint.
Hec acta sunt anno ab incamatione Domini MCLXVI.
(*) Besacensîs h.
CHARTES ET DIPLOMES. — VII. 5l
lll»M1ir.«n SATIOSAU.
402 HENRI II.
CCLVl
Delisle, n* i6a.
1 3 Juillet 11 66. — Fougères.
Confirmation d'un accord conclu entre tabhé du MontSaint-Michel et RmJnm de
5 Genesl au sujet de la prévôté de Genest.
A, Original scellé sur cordonnet de soie rouge avec attache à six trous; Archives de la Mandie,
H., fonds du Mont<Saint-Michel (non répertoiié). -— Photographie.
0. Cartulaire du Mont-Saint-Michel, xn* s., Bibliothèque d*Avranches, ms. aïo, fol. isa \*.
a, Robert de Torigni, éd. Ddisle, t. II, p. a 84. — h. Ed. Howlett, p. Zi'j.
,o Ey ton, p. 96. — Round, n* 745.
La date de cet acte est donnée par une note ajoutée à la fin de la pièce, dans le cartulaire du
Mont-Saint-Michel. Voir en note. — Cf. Introduction, p. 45.
H., rex Anglonun, et dux Nonnannonim et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , episcopîs, abbatibus, comitibus, baronibus,
i5 justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Nonnannie, salotem.
Sdatis me concessisse et presenti carta confirmasse conventionem que facta est
inter Robertum abbatem de Monte Sancti Micbaelis et Ruaionum de Glenetio , ratio-
nabiliter, de prefectura Genetii , et etiam conventionem que rationabiliter facta est
inter predictum abbatem et Grervasium filium Helie de excambio pistrini, sicut
30 cyrographa inter eos facta testantur, que coram me lecta fuerunt et ipsi coram me
concesserunt. Et ideo volo et firmiter precipio quod predicte conventiones firme et
stabiles inter eos maneant et inconcusse teneantur ab eis et successoribus suis.
Testibus : Ricardo archidiacono Pictavensi, magistro Jobanne Gummino, ma-
gistro Radidfo de Tam[eword], Ricardo de Humetis conestabulario, Jordano
35 Teissun, Willelmo Filio Hamonis et Fulcone Paenelio et WiUelmo de Sancto
Johanne.
Apud Fulgeinas in exercitu ^^K
(*^ Dans le cartulaire, le copiste a ajouté, à canno ab incamatione Domini M"* C LX"" Vl%
la (m de la charte, la note suivante : iData per tregni vero Henrici gloriosi régis Anglorum
• manum magistri Stephani, III idus julii, «Xr (coir. XIP)». Lacté lui-même, par lequel
HENRI II. 403
CCLVII
Deliide, n* i63.
là Jiiillel 1166. — Fougères.
Abandon moyennant finance à Vabhaye da Mont-Saini-Michel de la prestation ijae
ses hommes de la baronnie de iSaÎTU-Pair devaient aa roi pour les travaux da donjon de 5
Gavrai.
A, Original perdu.
B. G>pie du xii* s. , cartolaire da Mont-Saint-Michel , BiUiothèque d'Avranches , nu. a 1 o , fol. 1 a a v*.
— C. Copie d*après le cartolaire, BiUiothèque nationale, ms. latin 1007a, fol. 173.
a. Robert de Torigni, éd. Delisle, t. II, p. a8S. — h. Ed. Howlett, p. 3^(7. ,0
Eyton, p. 96. — Round, n* 746.
Date ajoutée, à la fin de la pièce, dans le cartulaîre du Mont-Saint-MîchdL
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, salutem. lô
Sciatis me clamasse quietam ecdesie Sancti Michaelis de Monte et abbati et
monachis ibidem Deo servientibus operationem quam facere solebant ad turrem
meam de Gavreio , ita tamen quod abbas et barones de honore Sancti Patemi daturi
sunt singulis annis ad festum Sancti Michaelis conestabulario ejusdem castelli
XX. solidos Andegavensium vel Romesinorum si cucurrerint, nec liceat alicui graven* 20
nariorum vel bedeUorum propter predîctos XX. solidos intrare terram abbatis , sed
mittet abbas per ministrum suum constabulario illius castelli XX. solidos Andegaven-
sium vel Romesinorum si cucurrerint ad festum Sancti Michaelis. Et propter banc
concessionem dédît michi predîctus abbas et barones de predîcto honore centum
libras Andegavensium. ,5
Testibus : Ricardo archidiacono Pictavensi , magistro Johanne Guminno , Willelmo
Rudion de Genest abandonna la prévôté de du Mont-Saint- Michd, le la juillet 1166.
Genest à Tabbé du Mont-Saint-Michel, a été (Eyton, p. 95-96.)
dressé, à Tinstigation de Henri II, au chapitre
01 .
404 HENRI IL
comité de Ârundel, comité Eudone, Ricardo de Humetis conestabuiario, et Jordano
Teissun, Fulcone Paenello, Willelmo de Sancto Johanne, Gaufiido monacho.
Âpud Fidgerias.
Data per manum magistri Stephani, Il idus juiii, anno ab incarnatione Domini
5 MGLXVI, présidente miiversali catholice ecclesie Âlexandro papa III, régnante vero
gloriosissimo rege Anglie et duce Normannie et Aquitanie et comité Ândegavie
Henrico anno Xt[sic) ^^K
CCLVIII
Delisie, n"* i64.
lo Dimanche 3i juillel 1166. — Angers.
Notice de Henri II, attestant sa présence à la translation da corps de saint Brieuc dans
iégtise Saint-Serge d* Angers.
A. Original perdu.
B, Bibliothèque nationale, ms. latin 12696 (Monasticon Benedîctinam , t. XXXIX), fol. 298. —
i5 C« Même manuscrit, fol. 3oo; ces deux premières copies, qui remontent au xvin* s., m'ont
été indiquées par M. Bémont. — D, Copie du xvii* s., provenant du cabinet de M. Grille,
n"* 3i58, communiquée à M. Ddisle par M. Célestin Port. — E, Autre copie. Bibliothèque
nationdie, ms. latin 5446, p. Sg. — F, Autre copie, Bibliothèque nationdie, collection de
Touraine (D. Housseau), vol V, n* i863.
30 a. Geslin et A. de Barthélémy, Anciens évickés de Bretagne, 1. 1, p. 371.
Le 3i juillet est bien tombé un dimanche en 1 166; mais la date d année de règne est fausse; la
dixième année de Henri II ne coïncide pas avec 1 1 66.
Henricus, rex Angiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ande-
gavorum , omnibus Sancte Dei Ecclesie filiis , salutem.
a 5 Noverit universitas vestra quod anno ab incarnatione Domini M. C. LXVI, et
regni nostri X^(^îc), pridie kalendas augusti, luna XXX, die dominica, me présente
translatum est corpus sanctissimi Briocii confessons , episcopi , in ecclçsia Beati ^*^
(') SanctiD.
(^) Cette date est une addition faite au texte du règne est mal calculée; il faudrait Xir au
original par le rédacteur du cartulaire. L'année lieu de XP.
HENRI II. 405
Sei^i que est Ândegavis, et honorifice répositum in eadem ecclesia, offîcium pre-
bente Guillelmo Andegavensi episcopo , assistentibus Guillelmo ejusdem ecdesie
abbate , Guillelmo Beati Âlbini , Hugone Sancti Nicolai , Guillelmo Beati Mauri
abbatibus, cum multo clék^i plebisque tripudio. Guillelmus, Omnium Sanctorum
abbas , huic translation! interfuit et Gonanus comes Britannie ^'^ 5
CCLIX
Delisle, n* i65.
1166. — Tbouars.
Maintenue de Vabhaye de Redon dans la jouissance des biens quelle possédait à Gué-
ronde. »o
A. Original perdu.
a. D. Morice, Histoire de Bretagne, preuyes, t. I, col. 657. — h. Recueil des Historiens de France,
t. XVI, p. 637. — c. A. de Courson, Cartulaire de Redon, p. 744, note a.
Guillaume Fils de Hamon, qui a souscrit cette pièce, est connu pour avoir pris part à la cam-
pagne de Bretagne, dans Tété de 1 166; il dut être gouverneur de la partie de cette province dont 1^
Henri II avait pris possession au nom de son fds Geofiroi; on est autorisé à le croire par le titre de
• dapifer Nannetensis» qu'il porte ici. (Voir l'Introduction, p. 47g.) — Au cours de cette cam-
pagne, Henri II s*est trouvé à Thouars (Ëyton, p. 97).
H. , rex Anglorum , [et] dux Normannorum et Aquitanonim , et comes Andega-
vorum, episcopo Nannetensi et dapifero et ministris suis et omnibus hominibus et ^^
fidelibua suis totius Medie, salutem.
Sciatis nue concessisse et carta mea confirmasse abbatie Sancti Salvatoris Regisdoni
omnia tenemeata et possessiones et jura que predicta abbatia rationabiliter tenuit in
Garrandia , vel in tota Media , tempore Gonani Grossi comitis Britannie. Quare volo
et firmiter precipio quod eadem abbatia predicta tenementa et possessiones teneat ^^
bene et in pace et libère, sicut melius et liberius et justius tenuit tempore predicti
Gonani , et sicut carte donatorum suorum testantur. Et prohibeo ne aliquis super
hoc ei injuriam vel contumeliam faciat. Et si quis ei super hoc forisfecerit, vos ei
plenariam justitiam faciatis.
H et oonventus com. Britannie D,
406 HENRI IL
Testes : Guillelmus Filius Hamonis dapifer Nannetensis, Petnis de Bello Gampo»
Simon deTomebu, Stephanus de Turre^'^.
Âpud Thoarcium.
CCLX
5 Deiisie, n* 166.
1166. — Thouars.
Confinnation à V abbaye de Fontevraali des coûtâmes du PoiUrde-Céf telles quelles
avaient été établies en présence du sénéchal Goslein de Tours.
A% Original autrefois scellé sur double queue; Archives de Maine-et-Loire, série H., fonds de
10 Tabbaye de Fontevrault, domaine et péage des Ponts-de-Cé. — Atlas, pi. VIIL
B. Girtulaire de Fontevrault, fol. a 6 v**.
<h Marchegay, Archives i Anjou, t. II, introduction, p. i3.
Il s'agit encore ici de la campagne de Bretagne; c'est à Thouara que, dans Tété de 1166,
Henri II reçut Thommage des Bretons (Eyton, p« 97). Cette pièce, comme la précédente, est
i5 souscrite par Guillaume Fils de Hamon , mais sans la qualification de « dapifer Nannetensis •.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum , dapifero suo de And[egavia] , et ministris et omnibus hominibas et fidelibus
suis totius Andegaviç, saiutem.
Sciatis me concessisse et carta mea confirmasse abbatiç Fontis Sbraudi consuetu-
a G dines Pontis Saeii, sicut recordatç et divise fuenint coram Gosleno de Turon[is],
dapifero meo , et Hugone de Gleers et B[r]ientio ^'^ de Martineio et Simone de Gas-
teilione, et sicut carta ejusdem Gosieni testatur. Quare volo et firmiter precipio quod
predicta abbatia teneat consuetudines pontis ejusdem bene et in paoe et quiète, et
sicut carta Gosieni de Turonis dapiferi testatur.
9 5 Testibus : Willeimo Johanne, Willelmo Fiiio Hamonis, Simone de Gasteliionc,
Rogone de Goeio.
Apud Toarcum.
(•) Peut-être pour : Stephanus de Turonis. — (*») Bient., A.
HENRI IL 407
CCLXl
Delisle, n"" 166 A.
1166.
Lettre de Henri II au pape Alexandre III, pour se plaindie de l'appui donné par la
cour de Rome à rarchevéque de Cantorbéry. . 5
a. Recueil des Hutonem de France, t. XVI, p. a 56, diaprés le ms. latin SSya de la Bibliothèque
nationale. — (. Robertaon, Materials for ihe history of Thomas Becket [Rerum Brit Medii
jEvi scriptores)^ t. V, p. 363.
Révérende domino et patri suo spirituali A., Dei gratia summo pontifici, Hen-
ricus, eadem gratia Rex Anglie, dux Normannie et Âquitanie, et cornes Andegavie, 10
saiutem.
Literas vestras, quas mihi per fratrem Gaufridum direxistis, suscepi, quibus visis
et intellectis , valde contristatus sum et iratus. Sciât autem discretio vestra quod ulti^
id quam credi potest admiror curiam Romanam ita manifeste operari contra me et
honorem meum etregnum meum, quod a nemine nisi a solo Deo advoco. Prodi- i5
tores etenim meos , qui nequiter et proditiose adversum me egerunt , sicut toti notum
est mundo , fovetis et sustinetis , quos potius destruere deberetis quam tueri. Inaudi-
tum est quod curia Romana proditores tueatur, et nominatim meos, quod non
menii. Eo autem magis moveor, quod tempore meo et de proditoribus meis incep-
tum est. Id insuper est quo majori agitor fîirore, quod non solum proditores meos 30
sustinet et tuetur curia Romana, sed etiam de justitia mihi déficit, quam quiiibet
modicus et miser haberet, et quam muiti clerîci minimi momenti postea habuerunt,
sicut propriis vidi ocuHs.
CCLXII
Delisle, n' 166B. 25
1 166.
Lettre de Henri II à Renaud, archevéijue de Cologne.
a. RecaeU des Historiens de France , t. XVI, p. a 55, diaprés le recueil épistolaire de farchevèque
de Cantorbéry, Bibliothèque nationale, ms. latin 557a. — b, Rdbertson, Materials Jor the
history of Thomas Becket, t. V, p. 1 a8. 3o
Henricus, rex Anglie, Reginaldo, schismatico Goloniensi.
Diu desideravi justam habere occasionem recedendi a papa Âlexandro et a per-
fidis cardinalibus suis, qui proditorem meum Thomam, quondam Gantuariensem
408 HENRI IL
archiepiscopum , contra me manutenere presumunt. Unde cum consilio omnium
baronum meorum, et cum consensu cleri, magnos viros de regno meo, scilicet
Eboracensem, Londoniensem, archidiaconum Pictavensem, Joannem deOxeneford,
Ricardum de Luci, Romam missurus sum, qui pubiice et manifeste ex parte mea et
5 totius regni mei, et omnium aiiarum terrarum quas habeo, proponent et denuncia-
bunt pape Aiexandro et cardinalibus ejus ne uiterius proditorem meum manute-
néant, sed ita libèrent me ab eo, ut alium cum consilio cleri in ecclesia Gantuariensi
possim instituere. Denuntiabunt etiam quod quidquid Thomas fecit in irritum
revocent. Hoc etiam postulabunt, quod coram eis papa jurari faciat publiée quod
lo ipse et successores sui et mihi et omnibus successoribus meis regias consuetudines
Henrici avi mei inconcussas et inviolatas, quantum ad se, conservabunt in perpe-
tuum. Quod si forte alicui petitionum mearum contradicere voluerint, neque ego,
neque barones mei, neque clerus meus, aliquam ei uiterius servabimus pbedien-
tiam, immo manifeste eum et omnes suos impugnabimus, et quicumque in terra
lô mea inventus fuerit qui ei post bec adherere voluerit, expelietur. Eapropter roga-
mus vos, sicut carissimum amicum, quatenus fratrem Ernoldum, vel firatrem
Radulfum, Hospitalarium , omni occasione remota, cito ad me mittatis« qui ex parte
imperatoris et vestra predictis nuntiis meis ducatum prebeat, eundo et redeundo
per terram imperatoris.
!2o [Statim sequitar) Visis litteris istis, consuluit Goloniensis imperatorem quid régi
Anglie sit respondendum. Rescripsit imperator voluntati régis ÂngUe esse annuen-
dum, quia quanto solemnius ista fient « si consenserit papa Alexander, tanto major
sua erit confusio. Et forte in occidto per alium Templarium vel Hospitalarium, vel
aliquem alium a quo caveri non possit, rex Ang^e pro pecunia sua idem obtineret.
a 5 Missus itaque est frater Radulfus Hospitalarius ad regem Ânglie, qui nuntiis quos
rex ad curiam mittere disponit ducatum prebuit per terram imperatoris.
CCLXIII
Deiisie.n* i66C.
Ver» 1 1 66 ? — Angers.
■o'
3o Notice relative à une vigne des environs de La Flèche, sar laquelle les droits de l'abbaye
de Saint-Aubin d'Angers et da prieuré de la Flèche furent reconnus par la cour du roi et
de la reine, à Angers.
A. Original, provenant de la collection Le Tellier, commaniqné en i853 à M. Deilsle par
Vrain Lucas.
lO
HENRI IL &00
B. Origîaal en fonne de chirographe, conservé «ax Archives de la Sarthe, H 279, nT 6.
a, Ddîsle, InstrBctions adressées par le Comité des Travaux historiques; littérature latine et histoire du
moyen âge, 1890, în-S*, p. 35, n* 17, d*après A. — h, Bertrand de Broussillon, Cartalaire
de fahbaye de Saint-Aubin f Angers, t. IT, p. a48, diaprés B. — c. Deiisle, Introdaction,
p. 46, texte incomplet, d*a{Hrès 6. — d. Analyse déUiDée, donnant tontes les souscriptions,
dans V Inventaire des Archives du département de la Sarthe, série H, in-4% 1881, p. 119, col. 3
(chirographe).
Le texte B (chirographe des Archives de la Sarthe) parait en plus d^un endroit préférable au
texte A (collection Le Tdlier), cependant cest ce dernier texte (A) que M. Ddisie a reproduit
dans ses Instructions, sans doute parce qu^U se termine par un long et important paragraphe, qni
ne se trouve pas dans B. Nous donnons id le texte A , tel que la dressé M. Ddisle, et reproduisons
en note le texte B, a cause des variantes importantes quil présente.
Dans ses Instructions, M. Deiisle a cru pouvoir rapporter cette notice aux environs de Tannée 1 1 60;
il donne, dans sa table, et à Tlntroduction (p. 46), la date : vers 1 166; Henri II a été à Angers
en 1 1 66 , à Pâques , avant la campagne de Bretagne , mais comme il s*y est trouvé plus d*une fois , 1 o
il ne nous semble pas possible d^arriver, en ce qui concerne la date en question , à une affirmation
précise.
Et res et ratio postulat ut quicquid memoria dignum agitur litteris commendetur.
Noverint igitur présentes et futuri quod Gaufridus filius Guarini de Molnat, quando
Johannem clericum, fratrem suum, in ecclesia Beati Albini monachum fecit, ^o
quatuor denarios de censu et IIU'' sextarios firumentagii quos prior de Fissa de
quadam vinea que erat ad Bore Chevrei ei singidis annis reddebat , insuper etiam
quintum denarium de censu , et quintum sextarium de suc proprio frumentagio , ad
magnam mensuram, annuatim eidem ecclesie perpétue possidendum in elemosinam
dédit. Hoc autem Adelaiz, mater eonim, in capitulo bénigne concessit, acceptoque i5
ecclesie bénéficie, donum cum quadam virgula super altare beati Albini posuit,
videntibus istis : Hylario priore de Fixa , Herberto priore , Guarino armario , Sté-
phane cantore, Gaufndo helemesinario , Petro, Gaufrido, Rotberte, pueris; de
laicis : Huberto cementarie, Huberto de Reca.
tiquante vero tempère elapse, idem Gaufridus ad extrema vite perductus, pro :>o
remédie anime sue et parentum suerum, UII'' sextarios firumentagii jamdicte
ecdesie in elemosinam delegavit, et ut monacbi ipsius ecdesie supradicta dona,
viddicet V denarios annui census et VIIII sextarios finimentagii, deinceps Ubera et
quieta ab omni consuetudine, exactiene atque servicio im perpetuum possiderent
firmiter stabilivit. 35
Jamdicte siquidem Guarino viam carnis universe iiigresso et juxta ccclesiam
iiepedicti Albini humato, quidam home dictus Harduinus Gulfiu*in, sorerius
CBAaTES ET Dn*L6llB8. — VIT. 53
larBisBBia aârioiAU.
«10
HENRI IL
defuncti, supradictàm elemosinam calumpniari et monachos inde inquieiare cepit;
sed in curia excellentissimi régis Ânglorum Henrici et venerabilis regine Aliénons
ci adjudicatum fuit Andegavis quod elemosina légitima erat et nuUatenus violari
debebat. Quo audito, Ilarduinus eleinosinam gratanter concessit, et se eam mo-
S nachis quoad viveret se conservatunim (sic) fideliter promisit, videntibus et audien-
tibus istis : Isembardo priore, Hilario priore de Fissa, Herberto hospitiario,
monachis, Hugone de Cleeriîs, Rainaldo Rufo, Hugone de ïuronis, Ghalone pre-
posito Andegavensi, Rainaldo de Vool, et pluribus aliis..
Item^') memorie sequentium notandum est quod quidam miles, nomine Ghalc-
o pinus de Valle, habitum mpnsLchi in ecclesia Beati Albini suscepit et in preseiitiaruni
et in elemosinam dédit videlicet decimam terre que est inter duas vias prope Fixam
vX decimam vinee Herrerie, decimam quoque vinee Malmeschin de Fissa, et deci-
mam vinee Rotberti Cheve , et decimam vinee que erat familie Gaufridi Britonis , et
decimam quarterii qui est subtus domum Fromundi Becce anseris. Hoc donum
<*> Girardus et Robinus, fiiii ejus, concesserunt, et in obitu patris decimam trium
cpiarteriorum prope tuscham eidem ecclesie dederunt ^^K
(') Ce dernier paragraphe, relatif à une autre donation , et qae M, Bertrand dç BrousiUon a puhUé
à part (/. c, p, 250), manque dans B, où le texte se termine par la mention du chirographe {vmr
ci-dessous, en note).
^'^ Voici le texte! B , td que M. Bertrand de
Broassillon Ta publié d'après le diirographe
des Archives de k Sardie, H 279 [Cartulaire de
Vahhaye de Saint-Aubin d'Angers, t. Il, p. a 48) :
Et res et racio postulat ut quîdquid memoria
dignum agitur litteris commendetur. Noverint
igitor présentes et futuri quod Gaulndus filîus
Guarini de Molnah, quando Johannem deri-
cum,. fratrem suun^, in ecclesia Beati Albini
monachum fedt, quatuor sextarios fnimentagii
cum quatuor denariis de censu, qnos pripr
Sancti Thome de Fissa de quadam vinea que
erat ad Borcherrd ei singulis annis reddebat,
insuper etiam quintnm sextarium de suc pro-
prio frumentagio , cum qninto deni^o: de censu ,
eidem ecclesie perpetuo possidendum in demo-
sinam dédit. Hoc autem donum Adelaiz , mater
eorum, in plenario capitule bénigne concessit,
acoeptoque ecclesie bénéficie, sasinam doni
cum quadam virgula super altare Beati Albini
posuit. Mdentibos istis : Hylario priore de Fixa , -
Herberto priore ^ Guarino armario, St^hano.
c^tore, Gaufrido demosinario, Petro, Gau-
frido, Rotberto, pueris; de laids : Huberto
cementario, Huberto de Rocha, et multis aliis.
Aliquanto vero tempore elapso, idem Gau-'
fridus, ad extrema vite perductus, pro remedio
anime sue et jparentum suorum , aiios quatuor
sextarios frumentagii cum ipso censu, viddicet
quatuor denariis, jamdicte eodesie in demosi-
nam delegavit, et ut monachi ipsius eodesie
supradicta dona, scilicet novem sextarios fru-
mentagii, cum liovem denariis de censu, ddn-
ceps libéra et qnieta ab omni consuetàdine,
exactione atque servido imperpetuum posside-
rent firmiter stabîlivit.
Prefato autem Gaufrido viam universe camis
ingresso, et juxta ecdesiam sepedicti Albini
bonorifice humato , quidam homo , dictus Har-
duinus Culfarin, sororius defuncti Gaufridi»
HENRI IL
411
CCLXIV
Delisle, n** 167.
Vers 1167? — Le Pré, à Rouen.
Accord conclu, en présence da roi, entre Vabhé de Saint-Georges et Raoul Fils d'Etienne,
au sujet du bois de « Rispemlla »•
A, Original perdu.
B, Gope odlatioiuiée rar Torigindi par Dom Le Noir; Bibliothèque natioDale, cdlection Moreau,
vol. 73, foL 168.
La date proposée par M. Delisle, quoique incertaine, est probable. Sur le séjour do Henri II à
Rouen, en 1 167, voir Eyton, p. 107.
10
Sciant présentes et futuri quod controyersia , que erat inter abbatiam Sancti
Georgii et Radulfiim filium Stephani de bosco de Rispevilla, hoc modo terminata
fuit. Radulfus venit ad capituium Sancti Georgii, et fecit taies conventîones cum
abbate Victore et monachis suis. Âbbas dédit et concessit custodiam totius bosci suî
de RispeviUa in feodum firmam , tdi modo quod Radulfus reddet inde annuatim 1 5
XL. solidos, viginti ad Natde et XX. ad Sancti Johannis Baptiste, et ita quod abbas
habebit in illo bosco sicut dominus in suo quicquid necessarium fuerit ad totum
herbergagium abbatie faciendum, videlicet ad opus ecdesie Sancti Geoi^, ad offi-
cinas, ad salas et ad cetera edificia que pertinent ad eandem abbatiam et ad propria
edifida de Rispevilla, et mîttet abbas servientes suos et operarios suos in ipsum «o
boscum , ut accipiant ibi , in quacumque parte totius nemoris viderint sibi necessa-
supradictam demosinam calumpniari et mona-
chos inde insectare oepit; sed in curia ezcellen-
tissimi régis Anglorum Henrici et venerabilis
reg^ne Alienoris adjudicatum (*) fuit Andegavis
quod elemosina supradicta légitima erat et nul-
latenus violari debebat.
Qno audito, Harduinus elemosinam quam
Gainfridus donaverat gratanter concessit et se
eam monachis, quoad viveret, contra omnes
^*) eî adjndicatam h.
homines defensurum fidditer promisit, riden-
tibus et audientibus istis: Ysembardo priore,
Hylario priore de Fissa, Herberto hospiciario,
monachis, Hugone de Cieeriis, Rainaido Rufo,
Hugone de Turonis, Chalone preposito Ande-
gavis , Rainaido de Vool et pluribus aliis.
Quod ut in postenim ratum sît et inviola-
bile, munitum est cyrographi particione.
53.
412 HENRI II.
rium, sive in essarto sive extra essartum, et ad marrenia molendinorum suorum et
ad focum et ad rogum faciendum ; et ipse Raduifîis etiam habebit de bosco et ad se
hospitandum et ad focum suum, ita tamen quod non poterit boscum vendere nec
dare sine licentia abbatis; et si deprehensus fuerit aliter facere et némus wastare,
5 poterit eum abbas dissaisire et (irmam quam illi dederat per judicium aufferre.
Habebit etiam abbatia décimas omnes que pertinent ad illud nemus, sciiicet de
cunctis terris que illi adjacent et de essartis et de censibus cunctis nemoris et terra-
rum pertinentium et de roardis, insuper de toto exitu nemoris et terrarum; et
quando Radulfus voluerit facere essartum, veniet prius ad abbatem petere licen-
10 ciam, et cum abbas concesserit, mittet unum de monachis, per cujus visum erit
essartum mensuratum. Et ideo quia abbas et monachi receperunt Radulfum ad
custodiam illius nemoris in feodum firmam dédit ipse Radulfus et concessit
abbatie ut haberet deinceps illud jus quod Radulfus clamabat antea in parte redditus
nemoris unde querela fuerat inter abbatiam et ipsum, ut deinceps teneret Radulfus
i5 totum de jure ecclesie Sancti Georgii, et totum esset postea de jure et dominatione
Sancti Georgii sine controversia et sine querela. Et ita secundum conventiones istas
fecit Radulfus homagium abbati Victori de custodia totius nemoris de Rispevilla in
capitulo, in presentia conventus.
Hec autem conventio recognita fuit et concessa coram rege Henrico secundo et
^o coram domina impératrice, apud Pratum et inde débet venire Radulfus ad placita
abbatis, quando submonitus fuerit.
Testes ex parte abbatie : Rainaldus de Gerponvilia, Robertus de Is, Stephanus
Bordet^ Waltenis Mard. , Farman, Walterus Porcus; ex parte Radulfi, Godardus de
Vaz, Johannes de Lunda, Robertus de Freschenis, Bemardus Gommin, Radulfus
95 filius Urselini, Stephanus filius ejus et Radulfus alius filius ejus, Robertus filius
Clarenbaldi et WiUelmus filius ejus, Radulfus filius Roberti, Robertus et Laurentius
filius ejus, et alii.
CCLXV
Ddislc, n' i68.
■^(^ 1 167, au plus tard. — Le Pré, à Rouen.
Acte confirmant la donation de la terre de Gariçvpré à l'abbaye de Foucarmont par
Gilbert « de Sartis ».
A, Original perdu.
HENRI II. 413
JB. Cojpie du xiii' s., dans ie cartaiaire de Fouearmoni, Bibliothèque de" Rouen, ms. iaa4*
fol. 35 V.
Round, n° 188.
Sur ie séjour de Timpératrice au Pré, voir Eyton, p. 107, année 1 167. Maihiide est morte le
10 septembre 1 167. Cet acte ne nous étant parvenu que par la copie du cartulaire de Foucarmont, 5
il n*y a aucune indication chronologique à tirer de la formule «Dei gratia», placée après le nom
du roi, et qui a dû être ajoutée par un copiste mdi informé des usages diplomatiques.
H. , Dei gratia rex Anglonim , et dux Normannoruoi et Âqiiitanorum , et cornes
Ândegavorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, comitibus , baronibus , justi-
ciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fiddibus suis Normannie, salutem. 10
Sdatis me concessisse et hac mea carta confirmasse donationem quam Gillebertus
de Sartis fecit ecclesie Béate Marie Sanctique Johannis de Fulcardimonte , et
monachis ibidem Deo servîentibus, de terra de Garimpré, quam eis dédit in perpe-
tuam demosinam, et quicquid juris habebat in ea, nichil sibi in ea retinens prêter
redditum quinquaginta soiidorum Rothomagensis monete, quem ei predicti monachi >&
annuatim reddituri sunt, salvo servitio superiorum dominorum; quod si accident,
fieri débet per eosdem monachos. Quare volo et firmîter precipio quod predicti
monachi predictam terram habeant et teneant cum omnibus pertinentiis suis, in
pascuis, in viis et semitis, et in omnibus aliis iocis et aliis rébus ad illam pertinen-
tibus, bene et in pace, et libère et quiète, plenarie et intègre et honorifice, cum 90
omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis.
Testibus : M. impératrice, Gaufrido archidiacono Gantuariensi, Ricardo de
Humetis constabulario , Hugone de Longo Gampo , Hugone de Pirariis.
CCLXVI
Deiisle, 0*169 1»). «5.
1 1 67, au plus tard. — Rouen.
Confirmation des biens et des franchises de t abbaye du Vœa , près de Cherboarg , à la
demande de rimpératrice MeUhilde.
« • •
A» Original perdu.
<^' Celte pièce est cotée k la table : 169*170; en fait, il ny a pas de h* 170.
414 HENRI IL
B. Vidimus de Philippe le Hardi, daté de dierixmrg, en septembre 1378; Archives de la Manche»
H. 1957. — «• C, Copies de ce vidimiis, Bibliothèque nationale, ms. latin 10068, (<d. aS et à'j.
a. DeUsle, Cartnlaire Normand, p. a3i, n* gag.
Round, n*" g36.
5 ' Voir rintroduction , p. 287. Le début de cette pièce indique une demande de Timpératrice
Hathilde, coînddant avec un séjour du roi à Rouen. Le Rév. Eyton (p. 107) met à 1167 cette
rencontre de Henri II et de sa mère, qui alors demeurait au Pré.
H., Dei gratia rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes
AndegaYorum, justiciis et ballivis suis Nonxiannie, satutem.
10 Sciatis me concessisse, pro amore Dei et petitione domine mee M[athildis] impe-
ratricis, abbatie Sancte Marie de Vote juxta Gesaris Burgum, et canonids ibidem
Deo servientibus, quicqoid juste datum vel venditum eis fuerit de meo dominio, in
burgo vel in villa. Quare volo et firmiter precipio ut prefata abbatia bene et in pace,
Jibere et quiète, cum omnibus consuetudinibus et libertatibus suis omnia tenementa
i5 sua teneat, scilicet in bosco et piano, in pasnagio et tdoneo et tsdlagio, rouagio et
ferîa et foro. Et prohibeo ne quis eis vel hominibus vel rébus suis super hoc aliquam
injuriam vel gravamen faciat.
Teste Mann[assero] Biseth, dapifero régis.
Apud Rothomagum.
CCLXVII
Ddisle, n* 171.
^à mars 1168. — Angers.
Approbation d'an accord entre les moines de Saint-Aabin d'Angers, iiathieade la JaiUc
et Gaichard, son frère, aa sujet de la métairie « de Charreriis ». Texte de procès-verbal.
35 i4. Original perdu.
0 *
B, Copie de Gaignières; Bibliothèque nationdie, ms. latin 17126, p. 10g.
a. Bertrand de Broussillon, Cartulaîre de Saint- Aubin, t. Il, p. 167, d'après B. — h Ddisle,
Introduction, p. a84.
Voir rintroduction, p. 47 et 384.
HENW II. 415
La date est ainsi libellée : • Âctum in Ramis Palmarum , Andegavis in aula mea, anno ab incarna-
tione Domini HCLXVII, indictione XV. > On a suivi le style de Pâques ou celui de F Annonciation ,
etTannée cotée ici 1167 est notre année 1168; en effet, en 1167 Pâques est tombé le g avril , et les
Rameaux le a avril; or en avril 1167 le roi fut en Gascogne, puis, après Pâques, en Auvergne
(Eyton, p. 106). En 1168, Pâques est tombé le 3i mars, et les Rameaux le a 4 mars. D^autre S
part, Tindiction XV correspond â Tannée 1167; commençant en septembre 1167, elle durait
encore le a4 mars 1 168. — Dans les premiers mois de 1 168, le Rév. Eyton indique la présence
du roi en Poitou et en Normandie, sans spécifier; Henri II a fort bien pu se trouver â Angers à
cette époque.
Ego Henricus, Dei gratia rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanonun, 10
et cornes Ândecavorum , notum [facimus] quod quedam controv^sia inter monachos
Sancti Âlbini et Matheum de Jallia Wischardumqae, fratrem ejus, super medietaria
de Charreriis, quam Haimericus de Jallia, vir nobilis, cujus terra Matheo jure
hereditario contingebat, eisdem monachis in elemosinam dederat, et vir bone
iiiemorie, Fulcho scilicet de Gandeio, ad cujus feodum terra illa respîciebat, i5
bénigne concesserat, et ab eis inde CGC. solidos habuerat; de ista contentione sic
inter eos composui : Dîcti fratres Matheus et Wischardus medietariam de Charreriis,
unde monachis calumpniam inferebant, totam cum nemore et pratis et oschis
Giiiarderie et terra quam prefatus Haimericus Judeo accommodaverat, liberam
eisdem monachis in presentia mea concesserunt, et per manum meam Willelmum 20
abbatem Beati Âlbini cum quodam bacuio investierunt; insuper, ut ipsi in ea
fideliter custodienda monachis auxiliatores et prosecutores deinceps existèrent,
<\\ precepto meo cuidam miiiti nomine Alano de Roham manus dederunt; monachi
iiituitu pacis Matheo, qui erat primogenitus, octoginta solidos, et Wischardo qua-
draginta dederunt ("^ 25
Actum. in Ramis Palmarum, Andegavis, in aula mea, anno ab incamatione
Domini MGLXYII, indictione XV, vîdentibus Gonano comité Britannie, Alano de
Roham, Simone Tornabovem, et multis aliis; de monachis : Willelmo abbatc,
Lîsoio de Gella, Herberto hospitiario, Bruno[ne] priore de Pinciaco.
Ego vero Henricus, Dei gratia rex Anglorum, sigiili mei impressione hoc robo- 3o
rans, ratum in perpetuum haberi et irrefragabiliter observari precepi, et sub custodia
mee defensionis heredumque meorum suscepi.
(*) La copie (B) dontw 800 et ko^ en chiffres arabes. L'édition {a) adopte la leçon octoginta et
quadraginta, qui est bien plas vraisemblable.
416 HENRI IL
CCLXVIII
Delisle, n° 172.
Vers le 34 mars 1168. — Angers.
Texte protocolaire de cette approbation.
5 A. Original perdu.
jB. Copie moderne, d'après Toriginal; Bibliothèque nationale, Cabinet des Titres, série des ori<
ginaux, dossier Chourses.
a. Ddisle, Introduction, p. 28^.
Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andc-
10 gavonim, episcopo Ândegavensi, abbatibus, baronibus, justiciis et omnibus ministris
et fidelibus suis totius Andegavie , saiutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse concordiam et finem qui factus
fuit coram me Andegavis inter monachos Sancti Albini et Matheum de Jallia et
Wiscardum fratrem ejus. de medietaria de Carreriis« quam Aimericus, eonun
i5 cognatus, ecclesie Sancti Albini et monachis dederat in perpetuam elemosinam,
scilicet quod Matheus de Jaillia et Wiscardus frater ejus coram me Andegavis
concesserunt ecclesie Sancti Albini et monachis predictam medietariam, liberam et
quietam ab omni consuetudine et servitio, et quidquid in ea clamabant dîmiserunt
cum bosco et pratis et oschiis Gillarderie, et cum terra quam prefatus Aimericus
Tto Judeo accomodaverat. Et pro bac concessione dederunt monachi Matheo DGGGG*^
solidos, et Wiscardo fratri suo L. solidos Andegavensium. Quod^^ volo et firmiter
precipio quod predicta ecclesia et monachi habeant et teneant predictam medie-
tariam in bosco et piano, in pratis et pasturis et oschiis, et in omnibus ad eandem
pertinentibus, ita bene et in pace et libère et quiète et intègre sicut Aimericus,
-3 5 cognatus Mathei et Wiscardi, eis dédit, quando devenit ecclesie Sancti Albini mona-
chus, et sicut ipse Matheus et frater ejus Wiscardus concesserunt coram me et
aflidaverunt.
Testibus : comité Conano, Willelmo Malet dapifero, Simone de Turnebu, Alano
de Roham, Reginaldo Ruffo, Phiiippo de Saloniaco, et Philippo de Ver.
3o Apud Andegavim.
W Cameriis B, — 0*) Sic; il faudrait : quire.
HENRI II.
417
CCLXIX
Ddisle, n* lyS.
1 1 67 ou 1 168. — Surgères.
'. ' • \ ' . ' ■ • '
• . • • •
Confirmation des coutumes et des franchises de Pontorson.
A. Original perdu. r •. • . . • 5
■ # •
B, Vidimas de juin i366; Archives nationales, JJ 97, n* 555, foi. 1/I9 V*.
a. Ordonnances, t. IV, p. 637, d'après B.
^itinéraire de Henri II montre qu'il peut avoir été à Surgères, soit en 1167, soit en 1168.
Richard^ archidiacre de Poitiers, qui a souscrit cette pièce, a été du évéque de Winchester au
commencement de mai 1173; un autre témoin de Tacte, Robert, âbbé du Mont-Saint-Blîchdi, 10
a été en fonctions de 1 156 à 1 17a. II ne semble pas que, de 1 169 à 1 17a, le roi soit revenu à
Surgères on dans le pays voisin.
H., rex Ânglorum, et dux Normannonim et Âquitanonim, [et] cornes Andega-
vorum^*', archiepiscopo Rothomagensi et episcopis et baronibus, justiciis, vicecomi^
tibus et ministris, et omnibus hominibus et fidelibus suis Normannie et Ândegavie, i5
saiutem. •
Sciatis me concessisse et carta mea présent! confirmasse burgensibus meis de
Ponte Ursonis illas iibertates et libéras consuetudines et quietancias ^^ per omnia
dominica mea, (juas habent burgenses mei de Vemoiio in teleneo et passagio, et
omnibus consuetudinibus. Quare prohibeo ne quis eos disturbet vel vexare présumât ^o
inde super forefacturam meam.
Testibus : Ricardo archidiacono Pictavensi, R. abbate Montis Sancti Michadis,
Stephano capeiiano régis et cantore Moretonii^'^ Ricardo de Humetis constabu-
lario ^^, Jordano Taxone.
Âpad Surgerias W. ^^
^) Norm. et Acquitanie, oomes Andegaven. B, — (^) quictancias B. — (0 moretur B. —
^ Rie. de Hum. Constan. B, ~ (*) A la saite de cet acte.se trouvent transcrites, dans le vidimas, les
toutumes de Vemeail visées par la lettre de Henri IL
CHARTES ET DIPLÔMES. — VH.
53
418 HENRI IL
CCLXX
Deltsie, n* 174.
XI 68? — Beaufort.
Autorisation à Thomas, prieur de Loches, de jouir de deux prébendes en l'église de
5 Loches. Pièce suspecte.
Salmon, Chroniques de Tonraine, p. 379, diaprés les fragments de la chronique de Lodhes;
Bibliothèque nationale, collection de Dom Housseau (TouFaine), vol. XI, 6 1 45-6 1 48.
Cette pièce est suspecte sous tous les rapports; le roi s*y qujdifie simplement : « rex Anglomm «.
La date: «millesimo octuagesimo octavo», dans une diarte du roi d*Ângleterre, au xn* s. ne
10 peut être qu une addition; dlle ne convient d'ailleurs ni k Henri I*' ni à Henri II; M. Salmon pro-
pose de lire MCLXVIII, et c*est encore ce qu'il y a de mieux à faire, si tant est qu'on doive attribuer
à Henri II un acte dont le style et le protocole sont en opposition avec les usages de la chanceilenc
anglaise à cette époque.
Henricus, rex Âng^orum, Thome priori de Lochis et capitule, saiutem.
1 5 Mande vebis et precipie ut inter ves pacem habeatis. Et tibi prieri precipio , si
enus ecclesie habere velueris, habeas. Et quia multa bena ecclesie centulistî, habeas
duas in ecdesia prebendas, et bis sis cententus, videlicet illam quam Marco legavit,
que aliis miner est in redditu, et aliam prebendam ut unus canenicus residens, ita
tamen (jued tui et iilerum cemmuni censilie et assensu disponetur, et tu sis residens
3o in ecciesia, quas antea nulius prier habuerat. Et sciatis, nisi hec meum preceptum
tenueritis, qued ege manum correctionis appenam.
Teste Hugene de Gieers , et Gaufride de Haya.
Apud Beaufert, millésime ectuagesime ectavo.
CCLXXI
i5 Delisle, n° 176.
Vers 1 1 68 ? — Mortaîn.
Confirmation des biens et des franchises des religieuses de Mortain.
A. Original jadis scellé sur double queue; Archives nationide, K a5, n* 3'.
HENRI IL 419
B.j C, D. Cojnes, BiUiothèciae naticxiale, ms. latin ioo65« fol. 1 15 v% 1 17 v* et 127.
tu J. Tardif, Monanients historiques, p. 3 1 1, n* 624.
Eyton, p. i33. — Round, n* 790.
Cette pièce porte à la tabie la date : vers 1 168. N'ayant pas la formule Deî gratia, elle est ea
tout cas antérieure à 1 172-1 173. Le comte Guâlaume de Mandeville, qui Ta souscrite, a été comte 5
d^Essex depuis 1167 (Introduction, p. 493), et Robert de Vitré, qu'on y rencontre également
comme témoin, est mort en 11 73 (Introduction, p. ii^); la date de sa rédaction se place donc
enti'e 1 167 et 1 173. Nous ignorons la raison pour laquelle M. Ddisle, à sa table, lui a donné la
date « vers 1 168 » , que nous gardons sous toutes réserves.
H., rex Ânglonim, et dux Normannorom et Âqaitanoriim, et cornes Andega^ 10
voram, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
ju^dis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis Normannié, saiutem.
Sciatis me concessisse et présent! carta confirmasse ecdesie Sancle Marie de
Moretonio et sanctimonialibus iluidem Dec servientibus omnia que eis rationabiliter
data sunt. Quare vole et firmiter precipio qaod predicta ecdesia et sanctimoniales 1 5
ejusdem lod habeant et teneant omnia illa cum omnibus pertinentiis suis, in terris,
in ecdesiis , in decimis , in bosco et piano , in pratis et pasturis , in aquis et moleii-
dinis , in vivariis et piscariis , in viis et semitis , et in on^nibus aliis locis et aliis rébus
ad iUa pertinentibus , bene et in pace, libère et quiète, plenarie, intègre et honori-
fice, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis, sicut carte dona- ^o
torum suorum testantur et sui légales testes. Et prohibée ne eis vel hominibus vel
rébus suis injuriam vel contumeliam fadatis vel fieri permittatis, quia ipse et omnia
sua sunt in manu mea et custodia et protectione.
Testibus : Gaufrido et Rogero capellanis, Hugone Murdac, comité Wilielmo de
Mandevilia, Radulfo de Fulgeriis, Roberto de Vitri, Bemardo de Sancto Valerico, 2 5
Fulcone Paendio, WiUdmo de Trad, Roberto. de Briecuria, Radulfo Filio Stephani.
Âpud Moretonium.
CCLXXII
Delisle, n* 176.
1 1 68. — SaintrThariaa. 3o
Confirmation à Robert de Basoges d'une terre que le comte Conan lai avait donnée à
Uinton,
A, Ori^al perdu.
53.
420 HENRI II.
B. Copie du xiv* s.; Bibtiothèque nationaie, rà's. latin 9071, pièce i. ' ^.'' , '.
Saint-Thiirîaa, d*où cette charte a été datée, se trouve dans le voisinage de Josselin, dont lè
diàteaa a été détruit, ainsi que le rapporte Robert de Torigni , par Henri II, au cours de sa cain<
pagne de Bretagne, en 1 168 (voir l'Introduction, p. 70). On est donc en droit de penser que la
5 rédaction de Tacte remonte à cette année.
Henricus , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ânde-
gavorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus
et omnibus ministris et fidelibus suis Anglie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Roberto de Basoges terrani
10 illam (juam comes Gonanus ei rationabiliter dédit pro servicio suo in manerio de
Hintona. Quare volo et firmiter precipio q[uod predictus Robertus terram . illam
habeat et teneat cum omnibus pertinentiis suis in bosco et piano , in pratis et pasturis ,
in aquis et mariscis et molendinis , in viis et semitis , et in onmibus aiiis lods et aiiis
rébus ad eandem pertinentibus , ita bene et in paoe et libère et qiûete et inte^e et
i5 honorifice, sicut comes Gonanus eam illi dédit et carta sua confirmavit.
Testibus : Ricardo de Humetis constabuiario , Willelmo Malet dapifero , Willelmo
de Gurci, Willelmo Filio Hamonis; Willelmo de Hastingis, Willelmo de Traci,
Roberto de StùteviUa, Wille)mo de StuteviUa , Ricardo Britone.
Âpud Sanctum Touvianum ^'^ in Britannia in exercîtu.
,0 CCLXXIII
Delisle, n' 177.
1168. — Saint-Thuriau.
Confirmation de la donation que le comte Conan avait faite à Alain le Roux , d'une
terre située à « Socna et Gaitona ».
t^ A. Original perdu.
B. Copie du XIV* s.; Bibliothèque nationale, ms. latin 9071 , pièce 1.
Cette pièce, comme la précédente, doit être de 1 168. Voir ilntroduction , p. 70.
W ^. Tounavuni. ♦
HENRI 11. 421
' Henricus , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âcjuitanoruin , et cornes Ande-
gavorum; archiepiscopîs , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vîcecomitibus
et omnibus ministris et fidelibûs suis Ânglie, salutem.
Sciatis me concessisse et présenti carta confirmasse Âiano Rupho totam terram
quam cornes Gonanus ei rationabiliter dédit pro servicio suo in Socna et Gaitona. 5
Quare volo et firmiter precipio quod predictus ^anus terram iiiam habeat et teneat
cum omnibus pertinenciis suis, in bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et
mariscis et molendinis, in viis et semitis, et omnibus aliis iods et aliis rébus ad eam
pertinentibus, ita bene et in pace et libère et quiète et intègre et honorifice, sicut
cornes Gonanus eam illi dédit et carta sua confirmavit. i o
Testibus : comité Wilielmo de Manneviiia, Ricardo de Humetis constabulario ,
Guillelmo Malet dapifero, Wilielmo de Gurci, Wilielmo Filio Hamonis, Wilielmo
de Hastingis , Wilidmo de Traci , Roberto de Stutevilla , Wilidmo • de Stutevifla ,
Ricardo Britone.
Apud Sanctum Touvianum ^'^ inBritannia, in exercitu. * i5
CCLXXIV
Deiisie, n* 177 A.
1 1 68. — Guingainp.
Gonjirmatàon d'une donation de terre faite par le œmie Conan à Notre-Dame de Ker-
kestade « in villa de Gaitona ». sa
A, Original aatrefbis, scellé sur un cordonnet; British Muséum, Haiiey, 43^ C.' 35.'-^ Photo-
graphie.
Cette pièce, comme les deux précédentes, doit être contemporaine de la campagne faite par
Henri n en Bretagne, en 1 168 (Introduction, p. .70). •
' . • ' - * .
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega- 3 5
vorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, et omnibus ministris et'fidelibus suis totius Anglie, salutem.
Sciatis me concessisse et présenti carta confirmasse ecdesie Sancte Marie de
W Sam doute pour Tôuriavum. — Je crois qu'il s'agit de SairU-Thuriau , Câtes-da-Nord, arr. de
iSffin<-0rîeac, e*" et c" Qainfi/i. (Note dé M.Delisle.) ■
422 HENRI IL
Kerkesteda , et monachis ibidem Deo servientibus , duas carucatas terre et dimidiam
in villa de Gaituna, quas cornes Gonanus eis dédit in elemosinam, coin eodesia
cjusdem ville, et iilam dimidiam carucatam terre in eadem villa, quam cornes
Gonanus retinuerat in manu sua eo tempore quo eis dederat predictas duas caru-
5 catas terre et dimidiam cum ecclesia ejusdem ville, sed postea illam ^iMnnûliftwi
carucatam t^rre eis concessit de se tenendam per XX. solidos inde annuatim redr
(lendos sibi vel heredibus suis. Quare volo et firmiter precipio quod predicti mo*
nachi bec predicta babeant et teneant cum omnibus pertinentiis suis , in pfatis et
pasturis, in bosco et [in] piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis, et in om>
lo nibus aliis locis et aliis rébus ad ea pertinentibus, cum omnibus libertatibus et libe*
ris consuetudinibus suis, ita bene et in pace, et libère et quiète, plenarie, intègre et
honorifice, sicut carte comitis Gonani, quas inde habent, testantur.
Testibus : Johanne decaiio Saresberiensi, Ricardo de Humetis constabidario,
Ricardo de Ganvilia, Willelmo Malet dapifero, et Willelmo de Hasting[is].
i5 Âpud Guingamp.
CGLXXV
Delisle, n* 178.
1 1 68. — Tours.
Confirmation d'un accord conclu entre les chanoines de Saint-Martin de Toars et les
30 chanoines de Saint-Martin d^ Angers.
A, Original autrefois scdlé sur double queue; Archives de Maine-et-Loire, série G, Qiapitre
de Saint-Martin*d*Angers, transactions. — Atlas, jd. XUI. Au dos : De pace ecdesie
Tur[onensis].
Round, n° 11 63.
35 Etienne de Fougères, « dectus Redonenûs* , qcd figure ici comme témoin, a été élu évéque de
Rennes en 1168 (Introduction, p. 97), et certainement sacré la même année. L*acte est donc
de 1168.
H., rex Ang^orum, et dnx Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Turonensi, episcopo [sic) Genomannensi et Andegavensi,
3o justidis, ministris et omnibus fidelibus suis tocius terre patris sui, saiutem.
Sciatis me concessisse et présent! carta confirmasse pacem et conventionem que
facta est inter canonicos Sancti Martini Turonis (sic) et canonicos meos capelle mee
HENRI IL 425
Sancti Martini Ând[egavis] « que faeta fiiit preoe mea coram Hugone de Cieeris [sic) ,
de modio annone quem predicti canonidi Sancti Martini Tur[onis] damabant versus
eanonicos meos Sancti Martini Ândeg[avis], sicut drografum inter eos factum testa-
tur. Qiiare volo et firmiter precip[i]o ut iila pads compositio, sicat in cyrographo
seripta continetur, firma sit et stabiiis permaneat. 5
Testibus : B. archiepiscopo Burdegalensi, Stephano eiecto Redonensi, B. decano
Sancti Mauridi Tur[onis] , Wiiieimo Malet dapifero, Wiiielmo de Hastingis, Hugone
de Cieeris.
Apud Turon[im].
CCLXXVI lo
Delide, n* 179.
1168. — Valognea.
Confirmation de la donation de l'église de Ravenoville à l'abbaye de Blanclielande par
Robert da Neaboarg , doyen d'Évreax, et Henri da Neabourg, son frère.
A. Original autrefois sodlé sur double queue de parchemin; Archives de la Manche, H 55o. 1 5
B. G>pie d'après roriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin ioo65t fol. 98.
Eyton, p. a4. — Round, n* 861.
Voir f Introduction, p. 44-45. Etienne de Fougères, qui figure ici comme témoin avec le titre
d'évèque élu de Reunes, fut élu en 1 168 et fut certainement sacré la même année. La pièce est
donc de 1168. 30
H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, episcopo Constanciensi et justiciis et ministris et omnibus fidelibus suis
Normannie, salutem.
Sdatis me concessisse et présent! carta confirmasse ecdesie Sancti Nicholai de
Blanchelanda , et canonicis ibidem Deo servientibus , ecdesiam de Ravenovilla, cum 35
pertinendis suis, quam Robertus de Novo Burgo, decanus Ebroiocnsis, et Henricus
de Novo Burgo, firater suus, eis dederunt rationabiliter, sicut carta predicti Henrici
et cyrographum factum inter eos et prenominatum Robertum testantur. Quare
volo et firmiter precipio quod eadem ecdesia de Blanchelanda et canonici ibi Deo
servientes predictam ecdesiam habeant et teneant bene et in pace et intègre et 3o
plenarie et honorifice, cum omnibus que ad eam pertinent, sicut predictus
424 HENRI IL
Robertus et Henrious eis dederunt, et siciit carta Ricardi episcbpi Gonstanciensis
et carta predicti.Henrici et cyrographum factum ihter eos et prefatum Robertuin
testantur.
Testibus: Ricardo èpiscopo Gonstanciensi, Stephano eiecto Redonensi, Ricardo
; 5 [abbate de Monjteburgi, Jurdano.Taissun, Wilielmo Malet dapifero, Willelmo de
[Lanvaleio].
Apud Valonias. * . ,
CGLXXVIl
Delisle, n** 180.
10 1166, 1 167 ou 1168. — Gbinon.
Lettre de Henri H à ïabbé de Citeaux poar se plaindre de Uabbé de Cercamp, qui Im
avait apporté une lettre injurieuse de l'archevêque de Caniorbéry,
a. Recueil des Historiens de France, t. XVI, p^ Sog (Dom Bnai). — h. Robertson, Materials for
the history of Thomas Bechet, t. V, page 365 , à la date de 1 1 66.
i5 Le Rév. Robertson assigne a cette pièce la date de 1 166 (t. V, p. 365, note a). M. Ddlisle lui
a conservé celle de 1167 ou 1168, adoptée par Dom Brial; n'ayant pas de raison péremptoire
de choisir entre ces deux opinions, nous nous en tenons h la date plus vague de 1 166, 1 167 ou
1168.
Rex Ânglie abbati Gisterciensi.
20 Quando domirïus WiUelmus Papiensis et vos nostram apud Rotomagum adiistis
presentiam, conquesti sumus vobis quod quidam monachi ordinis vestri, quos in
terra nostra prêter voluntatem et assensum omnium fere baronum et hominum
nostrorum cum omni honoré et reverentia manuténueramus hactenus et promove*
ramus, quedam verba et mandata advérsariorum nostrorum amaritudinis plena
i5 nobis deferebant, et quedam discordie seminaria et ire et odii incentiva, que nulli^*^
probo viro aliquo modo essent proferenda. Promisit itaque* nobis dUectio vértra
quod iliùd corrigerètis et monachos vestros a taliimi mandatorum delatione coerce-
retis. Pdst prômissionem vero iUam abbas vester de Gircampo scriptum quoddam
Thome, qui fuit cancellarius noster,.ex parte ejusdem nobis atttdit et ore suo legit,
3o in quo nos arguebat, et de fidei lesione et de schismate nos videbatur accusare;
et alia cônlinebat scripti iliius séries indignationis et superbie verba/ que nostro
W a nuUo a.
HENRI IL 425
derogabant honori et persone. Inde est qnod vobis mandando attentius fogamus
quatenus injuriam nostram digna emendatione ita corrigere non omittatis , ut hono-
rem nostrum et etiam ordinis vestri conservetis. Noveritis autem' quod si excessus
monachorum vestrorom non correxeritis , uiterius sustinere non poterimus quin
injuriarum nostranim queramus remedium.
Teste Jocelino de BaiU[olio] W.
ApudChinunf^).
CCLXXVIIl
(Acte indiqué, dans la table de M. Delisle, à la suite du n° 180.)
Vert 11 58. — Poitiers. 10
Fondation d'an anniversaire, en l'église Saint-Uilaire de Poitiers , par lu reine AUénor,
avec V assentiment du roi, son seigneur, et de son fils Richard, pour leur anniversaire et
pour cebd de Patrice, cowie de SaUshary.
A. Original perdu.
iB. Vidimus du maixli avant Pâques ia56 (prot)ablement 3 avril 1^57, n. st.); Archives de la i5
Vienne, fonds de Saint-Hilaire, Denassai, n* 4i*
a. Rédet, Mém. de la Soc, des Antiquaires de TOuest, t. XIV, p. 180. — 6. L. Delisle, Intro-
duction, p. 4ii-4ia.
La date : vers 1 168« donnée à la table, est vraisemblable. La reine Aliénor, dans cette lettre,
fait allusion à la mort de Patrice, comte de Salisbury, tué le 37 mars 1 168. La pièce a été sous- 20
crite par Raoul de La Faye, un des seigneurs qui ont poussé Henri Ck>urt-Mantel à la révolte, en
1 173. Ce fait, et la mention cpe la reine fait du roi son époux, prouvent que la charte ne peut,
en tout cas, pas être postérieure à 1 178. Aliénor a passé en Angleterre en juillet 1 174, pour y
être internée; cet internement a duré jusqu'en 1 185 (Introduction, p. 353). Quand Aliénor rede-
vint libre, Jean, évéque de Poitiers, qui a souscrit la présente pièce, avait quitté son église depuis 35
1 18a pour devenir archevêque de Lyon.
Â., regina Ânglorum, et ducissa Âquitanorum et Normannorum, et comitissa
Andegavorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis,
ballivis, prepositis, et omnibus fidelibus régis et suis tocius Âquitanie, salutem.
W Baille a. — 0») Canon, a.
ciiARTBs ET db^lôhbs. — vn. 54
iiirannui «atimau.
426 HENRI II.
Sciatis dominum meum regem et me et Ricarduiu, fiiium meum, pro sidute
nostra et antecessonun nostrorum, et pro anima comitis Patricii, qui in nostroser-
vicio mortuus fuit, dédisse et concessisse ecclesie Beati Hylarii omnes consuetudines
quas habebamus in curte de Benacayo et pertinenciis suis, eo retento quod, pro
5 garda et deffensione coloni iliius curtis et terre, pro jugo boum arancium terram
iliam Xn. denarios Andegavenses , pro jugo asinorum VI. denarios Ândegavenses
dabit. Si vero rusticus habuerit III. boves vei très asinos vei jumentum et duos
boves cum quibus aret, pro uno animdi nichii dabit, eo excepto quod, si jumentum
vei roncinus per se fecerit aratrum, tune tantumdem dabit quantum et jugum
lo boum. Pro hiis autem denariis homines iliius terre iiberi erunt ab omni consuetudine
et taiiiata et cavaicata et bianno et omni exactione prepositorum et ballivorum et
serviencium nostrorum, et omni submonicione eorum et districtione et justicia, eo
retento quod, quando dominus Pictavensis pugnaturus exibit, tune tantummodo
sequentur eum homines iilius terre, quando videlicet submoniti fuerint a canonicis
10 Beati Hylarii. Si illi convicti fuerint prefatam cosdmnam infra octabas Beati
Michaelis non reddidisse, vei alio modo forisfecisse, unde gagium nobisvei servien-
tibus nostris debeant donare, nomine gagii non dabunt nisi Vil. solidos et VI. denarios.
Si vero rusticus dixerit se cosdumam recte solvisse, vei pacem ministrorum nostrorum
inde habere, piano ejus sacramento credetur. De nemoribus Beati Hylarii accipient
30 homines Beatii Hylarii ad communem usum suum, et pacem habebunt tam in
nemoribus quam in terra plana; canonici vero habebunt nemora illa ad omneni
usum suum .et ad usum ecclesie, et habebunt in eis forestagium et pasnagium, et
cetera omnia que antecessores eorum habebant temporibus comitimi Pictavensium ,
ita quod neque vendent neque donabunt. Preterea ipsi canonici habebunt tantum
35 terre iliius quantum poterunt excolere tria juga boum sine omni consuetudine. Pro
hac autem libertate et consuetudine a nobis concessa, canonici ecclesie Beati Hylarii
singulis annis soUempniter celebrabunt nostrum anniversarium post nostrum a
seculo discessum ; similiter anniversarium comitis Patricii celebrabunt. Hanc autem
donacionem et concessionem inminutam et firmam precepimus teneri et conservai*!,
3o et, ex voluntate et mandato domini mei régis et Ricardi filii mei, sigilli mei auctori-
tate communio et confirmo.
Teste Johanne episcopo Pictavensi, et Symone de Tornebu, et Hugone vicecomile
Gastri Ayraudi, et Raduipho de Faia, et Ricardo de Canviila, et Saldebrolio, et
Aneo panetario, et Johanne cantore Beati Hylarii, et Reginaido magistro scolaruni,
35 et magistro Mesclûno priore Béate Radegundis, et magbtro Bemardo, et Pe.tro cap-
pdlano meo.
Apud Pictavim.
HENRI IL 42
CCLXXIX
Delisie, n' 180 A.
1168 ou 1169.
Lettre de Henri II à Gaillaume, archevêque de Sens, avec lequel il offre d'avoir un
entretien, 5
a. Recueil des Historiens de France, t. XVT, p. Sag. ^^ &. Robertson, Materials for Ûie kistory of
Thomas Becket, t. V, p. 5a5.
La date de 1 168, donnée à cette lettre dans le Recueil des Historiens de France, et acceptée par
M. Delisle, parait trop précise. Guillaume de Champagne fut consacré, comme archevêque, le
3a décembre 1168; avant cette date, il n*a pas dû porter, dans les actes, d'autre titre que cdui 10
d'élu, «electus». Il est vrai que la pièce nous est parvenue, non par un original, mais par un
recueil épistolaire, et que, dans la pratique, on pouvait fort bien donner le titre d'archevêque
à un archevêque du, non encore consacré; cda se faisait couramment. Le Rév. Robertson a adopté
la date de 1 1 69.
Henricus, rex Ânglie, Willelmo, Senonensi archiepiscopo. lâ
Quos ad me misistis ordinis Gisterciensis viros religiosos et venerabiles, sicut
decuit, honorifice suscepi, attente audivi, diligenter intellexi. Verbum autem, quod
ex parte vestra mihi intimavenint, bénigne, secundum quod vos accepisse ex domini
pape mandato mihi significaverunt, ut mecum de pace reformanda inter me et
archiepiscopum Gantuariensem loqueremini, admisi. Hacet itaque mihi quatenus 30
super hoc mecum loquamini. Vobis enim ex magna parte innotuit causa que inter
nos vertitur , sicut presens audistis , ubi in presentia domini régis Francie inter nos
inde sermo haberetur. Ipse causam prestitit discordie, ab ipso concordie débet causa
procedere; ipse vulnus impressit, ipse sanare studeat; per ipsum morbusinvduit,
in ipso est ut sanitate reddita morbus evacuetur. Ego neque causam mali, neque <•>
executionem excitavi vel implevi. In quo itaque loco utrique nostrum, donec conve-
nirepossimus, [mihi] significetis (*^ Gonfido autem de fidelitatis vestre integritate eH
constantia, quod cause hujus veritati favorem inclinabitisA Ideoque affectuosius
accipio ut vestra discretio diligentius meam circa hoc voiuntatem et equitatem
attendat. Preterea ad vos meam dirigo conquestionem super hoc, quod dominus 3o
(•) mihi h.
5à.
À
428 HENRI IL
meus rex Francie nuper, equum excedens, mihi in meis fecit injuriam. Vestra nam-
que mediatione, et comitis Theobaldi fratris vestri, posthabito meorum consilio.
super hoc, quod predecessores mei nunquam fecerunt, pro bono pads me totum
nuper exposui voiuntati domini régis Francie , vestro acquiescens consilio ; vos autem
5 non credo iatere quomodo mihi nuper injuriatus est. Vobis autem conqueror, ut
quod in prejudicium pacis inter nos statute presumpsit, transgressio vobis dispii-
ceat, et eum ad satisfactionem justam deducere satagatis, quo auctore ipsa facta est.
CCLXXX
1166-1169. — Le Mans.
10 Confirmation de la terre de Catiford au prieuré de Farleigh.
A* Original scellé sur cordonnet; British Muséum, Harley /13, C 23.
Cette pièce porte la souscription de Guillaume Malet , avec le titre de « dapifer » ; or on a lieu de
croire que les documents dans lesquds il intervient avec ce titre ont été expédiés entre les années
1 166 et 1 169 (Introduction, p. 491). D'autre part, on y relève la présence, comme témoin, du
i5 comte Guillaume de Mandeville; or Guillaume a été comte d'Essex depuis 1166 (Eyton, p. 33 2)
ou 1 167 (Delisle, p. 492). La date 1 166-1 169 doit donc être adoptée. — Le Rév. Eyton (p. 111)
étabUt qu*il s'agit ici de Monkton-Fuileigh , en Wiltshire, et pense que Tacte doit avoir été expédié
vers le 10 décembre 1 167.
H., rex Âng^[orum], et dux Norm[annorum] et Âquit[anorum] , et cornes And[e-
'to gavorum], archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justidis^
vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis Francis et Ânglis totius AngUe,
salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie de Ferlea et monachis
ibidem Deo servientibus totam terram de Gutiford , quam Walterus de Dunst. et
30 Alanus frater suus eis rationabiliter concesserunt et dederunt in perpetuam demosi-
nam pro salute anime sue et pro anima Roberti de Dunst. , avxmculi sui , cum om-
nibus pertinentiis suis. Quare volo et firmiter precipio quod predicta ecdesia et
monachi ejusdem loci habeant et teneant totam predictam terram cum omnibus
pertinentiis suis, in bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et molendinis, in
3o viis et semitis , et in omnibus aliis locis et aliis rébus ad eandem terram pertinen-
tibus, ita bene et in pace, et libère et quiète, plenarie et intègre et honorifice, cum
HENRI IL 429
omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis, sicut Waiterus de Dunst. et
frater suus Âianus et ipse Robertus eciam avunculus eorum illis dederunt et cartis
suis confirmayenint.
Testibus : Rotr[odo] archiepiscopo Rotbomagensi, et Jocelino episcopo Saresbe-
riensi, et Hilario episcopo Gicestrensi, comité Wiiieimo de Mand[evilia] , WiUeimo 5
Malet dapifero, et Wiiieimo de Curci, WiHelmo de Hasting[es].
Âpud Genom[anim].
CCLXXXI
Ddislc, n"* 181.
1169. — Argentan. la
Concession da domaine de * Tcwentefort • à Anselme Camp-iAvène, comte de
Saint'PoL
A. Original perdu.
B. Copie dans le cartulaire de Tonnerre.
a. Pérard, Recueil servant à V histoire de Bourgogne, p. a55, d'après le cartulaire de Tonnerre. iS
La date de cette pièce a été établie par M. Delisle (Introduction , p. 58) au moyen de mentions
rdevées dans les Pipe-Rolls.
Hemicus , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Ande-
gavorum , archiepiscopis , episcopis , comitibus , baronibus , justiciis , vicecomitibus , et
omnibus ministris et fidelibus suis Anglie« salutem.
Sdatis quod concedo et bac carta mea confirmo Anseimo Gandaveine maneriuni
de Tarentefort, cum pertinentiis suis, ita libère et quiète tenendum sicut ego iliud
tenui , exceptis piacitis et querelb q[ue pertinent ad coronam ^'^ meam.
Testibus : Jobanne decano , Wiiieimo de Gurci dapifero , Reginaldo de Gurtenay ,
Wiiieimo de Lanvaleio , Roberto de Stutevilla.
Apud Argentomum.
3G
3>
\f)
caponam a.
430 HENRI 11.
CCLXXXII
Delisle, nM8oC.
Vers 1169. — Toan.
Confirmation de la donation d^ane renie à prendre sur le manoir de Coinpton, qae GidU
^ lawne et Robert de Saint-Jean avaient faite à l'abbaye de Fontevraalt.
A. Original aatrefois sodlé sur cordonnet ronge; Archives de Uaine-et-Loire , fonds de Fontevmult,
titres d*Angleterre, liasse I, charte a 3. — Photographie.
B, Copie d'après loriginal, Bibliothèque nationale, ms. latin 548o, 1. 1, p. 366. — C Cartnlaire
de Fontevrault, fol. sS.
10 Round, n° 1071.
M. Delisle étaUit (Introduction, p. 49) que la confirmation notifiée par cette charte a été
faite, comme la donation, du vivant d'Hilaire, évéque de Chichester, c'est-à-dire au plus tard
en 116g.
Henricus, rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ânde-
i5 gavorum, episcopo Cicestrensi et justiciis et comitibus, vicecomitibus, baronibus^
ministris, et omnibus hominibus suis Francis et Anglis, saiutem.
Sciatis quod ego concedo donationem quam Willelmus de Sancto Johanne et
Robertus frater suus donaverunt abbatiç de Fonte ^*' Ebraldi, et carta mea présent i
confirmo, videlicet X. libras Sterlingorum annuatim in manerio de Gontona, quam-
tio diu mater eorum vixerit, et post mortem matris eorum de iliis X. libris habebit
abbatia predicta tantum très marcas argenti , sed liias habebit annuatim in perpe-
tuam elemosinam in eodem manerio. Quare voio et firmiter precipio quod bec dona-
tio firmiter et indiscusse teneatur sicut carta Willeimi et Robert! testatur.
Testibus : Symone de Castellione, Gastinel camerario, Symone de Tornebu»
«5 Raginaido de Gortenaio.
ApudTuronim.
W Fronte A.
HENRI II. 431
CCLXXXIII
Delisle. n" 180 D.
39 mai 116g.
Confirmation par Henri 11 d'un accord conclu par devant le sénéchal Etienne de Mar-
chais entre les abbayes de Fontevraalt et de Bourgueil, au sujet de la terre des Loges. 5
A. Original, chirographe scellé à l'endroit de la mention : Annuo Amen sur des lacs passés dans
quatre trous; Archives de Maine-et-Loire. — Atlas, pL XIV.
a. Delisle « édition, accompagnée du même fac-similé; Bibliothèque de F École des chartes, 1907,
p. 3ia. — (. Delisle, Introduction , p. aSg.
Voir rintroductlon , p. 43. 10
Quoniam labilis est et caduca vita mortalium , rerum gesta volubilitate temporis
et novis successoribus oblivione obnubilantur. Elapropter a patribus xancitum est
ut ea que posteris necessaria sunt stilo ad memoriam revocentur. Sciant igitur pré-
sentes et posteri quod abbatissa Fontis Ebraudi Audeburgis et Aimericus abbas de
Burgolio convenerunt apud Andegavim propter quereiam quam inter se habebant i5
de nemore et terra de Lotgis, ante dominum Henricum regem Angliç, qui jussit
Stephano de Marchaio senescallo suc ut banc quereiam pacificaret; et ille jussus a
rege accessit in capitule de Burgolio, et accepit communem assensum totius capituli
ut quicquid ipse de bac querela diffiniret ratum et iiiibatum haberetur. Quid plura?
Perpetualiter concesserunt; et facto pacto, predictus Stephanus ivit Lotgas, et cum 20
juratis régis percalcavit terram de Lotgis circumquaque metas ponendo, ne alii
infra terminos aliorum deinceps aliquid usurparent. Quidquid vero infira ambitum
metarum continetur ex parte régis possidendum çcciesie de Lotgis pacifice et libère
absque alicujus recl[amac]ione concessit. Sed de boc quod continetur extra laxos
qui sunt in nemore et Mala dividit Semita usque ad fontem .... noiii ^*^ et usque 35
ad magnam viam que tendit ad Vernolium et ultra, sicut a métis pro certo indicatur,
reddet ecclesia de Lotgis censualiter singulis annis X. solidos Andegavensium çcdesie
de Burgolio ad festum Sancti Pétri ad vincula. Facta est autem bec concordia pré-
sente abbatissa Fontis Ebraudi et abbatç Burgolii.
(*) Les premières lettres du mot sont masquées par une tache, H semble qu'on doive lire Rosmolii ,
ou quelque chose d analogue, La leçon Mustriolii, donnée par h, ne paraH pas acceptable.
A
432 HENRI II.
Hujus rei testes sunt : predictus senescalius , W. de Montesorel senex , Fuichodius
Bioi et W. filius ejus, Paganus de Sancto Martino, Otgerius frater ejus, Rainaidus
de Montei, Gervasius de Jeries, Joscelinus de Vauzeles, Âimericus Mansei vicarius
de ^ona , Girardus de Serenes , Gaufridus Grafin ; et ex nostris : predicta abbatissa
5 Âudeb[urgis], Petrus prior de Raones, Gilia priorissa, Johannes^*^ de Verro sub-
prior, et W. Johannes^^ prior de Lotgis, Juiiana priorissa ejusdem loci, Scolastica
cdlararia; et ex monachis : predictus abbas Aiin[ericus], Benedictus de^'^ Plasait,
prior Sancti Laurentii Symon, Ganardus prior de Brolia, et multi alii; existente
anno ab incamatione Domini M. G. LX. VIIII, Gaufrido Moschet episcopo Ânde-
o g[avensi] présidente; factum est hoc in domo de Lotgis, IIII kalendas junii^^^.
ANNUO. AMEN.
[sceau).
CCLXXXIV
Delisle, n* 181 A.
10 Vera mai 1169. — Saint-Macaire en Gascogne.
Lettre de Henri 11 à Gilbert , évéque de Londres , au sujet de rexcommamcation lancée
contre lai par Thomas Becket
a. Recœîldes Historiens de France, t. XVI, p. 346. — h. Robertson, Materials for the historj of
Thomas Becket, t. VI, p. SgS.
20 L'itinéraire d'Eyton, à propos du séjour de Henri II en Gascogne en 1 169, mentionne sa pré-
sence à Saint-Macaîre vers le mois de mai de cette année (p. 1 2 1), et cite la présente pièce.
Henricus, rex Anglie, Gileberto, Londoniens! episcopo, dilecto et fideli suo,
saiutem et dflectionenn.
Audivi gravamen quod iiie Thomas, proditor et adversarius meus, intuiit in te
M Johc, avec une marque d'ahréviaiion A. — ^) idem A. — (*') avant : de, ait a exponetaé,
^') En 1 169, conformément à un ordre du Henricum, regem Anglie, qui jussit Stephano
roi, se termina un procès que les moines de de Marchaio, senescallo, ut hanc querelam
Bourgueil avaient à soutenir. La charte de 1 169 pacîficaret •. Bibl. nat. , collection de Touraine,
mentionne ainsi la démarche que les religieux vol. V, n* i864.
avaient faite auprès du roi : ■ ante dominum
HENRI II. 433
et in alias personas regni mei, quod non minus egre de persona tua fero, quam si in
meam propriam personam virus suum evomuisset. Et ideo pro certo scias quod ego
omnem operam dabo per dominum papam et per regem Francorum , et per omnes
amicos meos, qùod de cetero non poterit nobis nec regno nostro nocere. Unde voio
et oonsulo quod tu intérim nulio modo in animo tuo turbéris , sed tibi viriiiter pro- 5
videas utrum magis tibi et mihi expédiât quod ad me in Normanniam ceieriter
venias, vel quod in An^ia remaneas. Hoc enim totum tue committo disposition! ,
pro certo sdturus quod, si ad me veneris, et Romam adiré voiueris, omnia neces-
saria ad viam de meo tibi honorabiiiter et suflBicienter inveniam.
Teste 6. derico. lo
Âpud Sanctum Macharium in Gwasconia.
CCLXXXV
Delisle, n" i8i B.
Vers mai 1 1 69. — Saînt-Macaîre.
Lettre de Henri 11 à Alexandre Illpoar se plaindre de Thomas Becket. «5
41. ReeaeU des Hisloriens de France, t. XVI, p. 346. -— > h, Robertsbn, Materials for the kutory oj
Thomas Becket, t. VT, p. 699. '
D'après Ey ton (p. 1 a 1 ) , Henn II fut à Saint-Macaire vers mai 1 1 69.
Âiexandro pape Henricus, rex Anglie, omnimodis [sic) subjectionis débite obse-
quium. 20
Vestre satis innotescit serenitati quanta me et terram meam affligat molestia,
quantis me vexaverit injuriis Thomas iiie Gantuariensis, adversarius meus, cum teste
conscientia nihil meruerim , nil gesserim tam vehementi et injuriosa dignum contu-
melia. A vestra siquidem non credo excidisse memoria quod judices sancte Romane
ecciesie cardinales a vestra impetraverim patemitate, ut super causa ista cognosce- 25
rent; sed plàcuit Sanctitati vestre ut adversarius meus eximeretur a cognitione, nec
potuit, vestro prepedita precepto, in lucis venire ciaritatem innocentie mee sinceritas.
Sepius etiam, immo semper, paratus exstiti in facie ecciesie juri et judicio stare, si
vei in minimo deliquissem, quod me fecisse non recoio, prout ratio dictaret satis-
facere, et longe amplius quam antecessores mei, qui me prestantiores exstiterunt, 3o
ecciesie Gantuariensi fecerint, semper paratus fui facere. Proinde admirari non
sufficio quod permittit prudentia vestra devotum ecciesie Romane filium, juri sem-
CHARTBS IT DIPLÔMBS. — VII. 55
i
434 HENRI II.
per staré paratissimum , contra omnetn justitiam, ut mihi videtur, deprimi, inju-
riosis prêter rationem contumeliis mol^stari. Nunc itaque innumeris precedentibus
novam adjecit injuriam, qui ailligere non desistit innocentem. Vestra siquidem
fultus, ut asserit, auctoritate, devotos et fidèles ecdesie Romane filios, Londonien-
5 sem 6t Saresberiensem episcopos, post appellationem ad vos factam, juri per omnia
parituros, non citât os, non vocatos, non convictos, nuiio modo commonitos, excom-
municationis de novo innodavit sententia; quibusdam etiam de famiiiaribus meis
anathematis intentât severitatem, nuUam adversus eos habens rationabilem causam,
*
quod non minus egre fero quam si in meam propriam personam lata foret sententia.
lo Hoc autem quam sit mihi intolerabile, quam injuriosum quamque famé mee et
vestre generet lesionem, vestre non credo incognitum prudentie. Videtur etiam qnod
me quasi derelictum abjecerit patemitas vestra, que filii non attendit nec curât
injurias, sed, ad ignominie et contumelie mee augmentum, flagitiosum in me
grassari permittit inimicum, nec reprimit injuriarum vehementiam paterne correr-
iS tionis moderatio. Vestram igitur suppliciter obsecro et adjuro, ut justum est, celsi-
tudinem, ut quem filio debetis, operis exhibitione monstretis affectum, et illatam
mihi et personis meis, et terre mee, absque ordine judiciario, emendare dignemini
absque tardatione injuriam. Gum omnimoda etiam devotione attentius supplico
quatenus quidquid prenominatus Thomas, adversarius meus, contra juris ordinem,
3o post factam ad vos appellationem in personas regni mei, clericos etlaicos, statuit,
irritum et vacuum habeatis.
Teste G[arcia] Vasatensi episcopo ^*K
Apud Sanctum Macharium in Guasconia.
CCLXXXVI
95 Delisle, n* i8i C.
1169.
Lettre de Henii II à Guillaume , archevêque de Sens , au sujet de ceux qui awdent M
excommuniés pour les affaires de Thomas Bechet.
a. Recueil des Historiens de France, t. XVI, p. 57a. — b. Robertson, Materials for the hisiorY of
3o Thomas Becket, t. VII, p. 9 4*
Gaillanme, archevêque de Sens, a été consacré le a a décembre 1 168.
W G... Val... a.
HENRI IL 435
Rex Ânglie WîUelmo , Senonensi archiepiscopo.
Venientes ad me nuniios (*) domini pape pro negotio quod inter me et archiepisco-
pum Gantuariensem vertitur, licet aspera et omni honori meo portarent contraria,
pro domini pape reverentia et sancte Romane ecdesie débita devotione honorifice
suscepi et qua decuit audivi benignitate , mandatum domini pape modeste admodum 5
admittens quod ipsi deferebant, lioet me in meis gravatum sentirem, quos ipsi
excommmiicatos babebant, extraordinarie precipitata in illos sententia, magis ex
impetu animi et motu mentis quam ex rationis iibrata equitate vei deliberationis
consilio. Gmn autem super boc diutius sermo duceretur, petii ut absoiverentur quos
ipsi sic ligatos babebant. Ipsi vero se iiios absoluturos promittebant ^^ si illis secu- lo
ritas juratoria prestaretur ab eisdem, quod absoluti ipsorum parèrent arbitrio. Hinc
autem motus vehementius, juravi quod nuUatenus sacramentum inde prestarent,
sed, si relient, a iaicis fidei interpositione, a clericis in verbo veritatis promissione,
eis securitatem fieri facerem, ut mererentur absolvi. Ipsi autem, esse hoc extraneum
a consuetudine asseratïtes, et a sibi injuncto tenore alienum affirmantes, dixerunt lô
quod ad hoc vestrum habwe vdient consilium, qui et archiepiscopus et Apostolice
Sedis legatus estis, ut si hoc ex vestro haberent consilio, pro excusatione eis suffi-
ceret, si aliquando transgressionis propter hoc arguerentur. Mittunt itaque ad vos,
et ego mitto, et precor quod, honori meo et commodo consulentes, ad hoc consi-
lium vestrum applicetis. Gonfido aut^oi constanter de vobis, quem pro summô 20
amico complector cum abundantissima devotione, quod in hoc et in aliis meis
negotiis et gratiam uberem et diligentiam vigilantem et firmissimam fidelitatem
exhibebitis. Desiderio meo plurimum succesisse reputarem, si vobiscum loqui pos-
sem, sed aliorum negotiorum instantia hoc ad presens fieri prohibet. Peto itaque
quatenus aliquem de vestris ad me mittatis, per quem plenius vestra mihi voluntas 25
innotescat, et mea vobis pariter notificetur.
ccLxxxvir
Delisle, n* 181 D.
1160.
Lettre de Henri II aa pape Alexandre III, pour accréditer aaprès de lai Renaud, archi- 3o
diacre de Salisbary, et Richard Barré*
♦ •
a, Recneit des Historiens de France, t. XVI, p. SyA. — h. Robertson, Materials for the history of
nomas Becket, t. VII, p. 82.
(•) nuncli ah. — W Ipsi vero — promittebant, omis dans a.
55.
à
â36 HENRI IL
Âlexandro pape Henricus, rex Ân^ie.
Sepius nuntios nostros ad pedes patemitatis vestre direximus, rogantes et suppli-
cantes quatenus querelis que inter nos et Gantuariensem vertuntur. finem debitum
justitia mediante poneretis. Et tandem plaçait benignitati vestre ut juxta petitionem
5 nostram de latere vestro legatos nobis mitteretis cum potestatis pienitudine, ut
omnes controversias nostras plene decidere et difiînire possent, remoto appdiationis
obstaculo. Qui cum in hac potestate, sicut nuncii nostri ad nos reportavenint et
litteris vestris continebatur expressum, quas adhuc pênes nos habemus, ndssi fuis-
sent, sicut per eosdem legatos, cum ad nos pervenissent, accepimus, potestas illa ad
lo injuriam nostram iilis subtracta est. Unde, cum nos ad omnem justitiam coram eis
offerremus, prefatus Gantuariensis, qui ita inique et malitiose erga me se habet*
sicut vobis et toti mundo innotuit, coram iilis justitie parère omnino contempsit.
Ob cujus defectum alios deinceps nuntios ad majestatem vestram transmisimas,
per quos litteras vestras recepimus, quas et ipsas adhuc pênes nos habemus, in
i5 quibus terram nostram et personas regni nostri a prefati Gantuariensis potestate exi-
mebatis, donec ipse in gratiam nostram redisset. Quod cum ante restitutionem nostre
gratie, nescimus ob quam causam, immutaveritis , dum alii nuntii nostri adhuc in
curia vestra morarentur, et antequam novissimi legati vestri ad nos pervenissent,
Vivianus scilicet et Gratianus , ipse in personas regni nostri et in quosdam familiares
9o et servientes nostros, qui singuiis diebus nobis assistebant , excommunicationis sen-
tentiam promulgavit. Gum vero nunc uitimo^'^ prenominatos nuntios debito nos
honore suscepissemus, qui tam per litteras vestras quam viva voce protestabantur
quod ad honorem nostram et regni nostri exaltationem v^iissent, primo loco de
absolvendis excommunicatis tractavimus, qui non solum ad nostram, verum etiam
95 ad vestram et^^^ eorundem legatorum injuriam excommiinicati videbantur, petitio-
nibus etiam iilis quas ex parte vestra nobis proponebant, quantum poteramus, ob
reverentiam et amorem vestrum pio assensu condescendentes. Proponebant siquidem
littere vestre quatenus seprfato Gantuariensi archiepiscopatum suum, et^'^ pacem et
amorem nostrum redderemus. Nos vero, postposito omnino honore nostro, commu-
3o nicato consiUo Burdegalensis et Rotomagensis archiepiscoporum, Genomanensis,
Redonensis, Baiocensis, Lexoviensis, Gonstantiensis et Sagiensis episcoporum»
Fiscanensis, Beccensis, Sancti Wandregisili, Gadomensis, Troamensis ^'^^ Gère-
siensis ^*\ Rievallensis , Mortuimaris ^^^ Tironensis, Belbeccensis ^^ et quorundam alio-
rum abbatum , nêcnon et Gaufridi Autisiodorensis et quorundam aliorum rdigioso-
^*} nwic ultimo, omis dans h, — (^) vestram et, oaùs dans a. — (*) et, omis dans a. — W Troa-
œnsis h, — («) Cerecensis a. — 0 Mortcdmarensis a. — te) Bddecensis 6.
HENRI IL 437
mm virorum, concessimus antedicto Gantuariensi, licet ipse, sicut vobis multotiens
significavimus , absqae conscientia nostra et coactione aliqua a regno nostro exierit ,
ut in bono et in pace rediret, et possessiones suas omnes baberet, sicut habuit
quando a regno exivit, et ipse et omnes qui cum eo vel pro eo exierunt, ob bonorem
Dei et ob amorem vestrum, sdva dignitate regni nostri. Gumque nuntii vestri coram s
supradictis vins responsum hoc absque omni contradictione recepissent, excommu-
nicatos iiios, qui présentes aderant^*^ absolverunt. Gonvenit autem inter nos ut aiter
eorum, Vivianus sciiicet, pro excommunicatis iiiis qui in Anglia erant absolvendis
transfiretaret, Gratianus vero ad verba bec sepenominato Gantuariensi transportanda
rediret. Mane autem facto, cum ab eis, quibusdam negotiis nos trabentibus, accota lo
ab eis prius licentia recessissemus, nescimus cujus instinctu aut quo spiritu, con-
cessis stare recusaverunt, causantes verbum iiiud quo nos dignitatem regni nostri
sabram fore dixeramus, quod tam nobis, quam iiiis qui nobiscum aderant, nuiio
jure ab eis causari debere videbatur. Nos autem bujus rei seriem ad vestram con-
scientîam referendam esse duximus, de vestra semper discretione presumentes quod iS
vos in nuiio bonori nostro derogare veiitis, vel regni nostri dignitati, obnixe serenitati
vestre supplicantes quatenus, attente considérantes bonorem et utiiitatem quam
vobis et curie vestre ccmtulimus, et in fiiturum, nisi per vos steterit, conferemus,
sic rem temperetis, ne pênes vos tantum possint iliius perfidi proditoris nostri maii-
tiose bianditie, quantum evidentia tôt et tantorum virorum testimoniis corroborata so
cause nostre mérita, sed juxta petitionem nostram eos qui excommunicati sunt
absolvatis , et ne in nos et ^^^ sdios venenum sue excommunicationis perfundere possit
provideatis, ne, si minus in hac justa petitione nostra exauditi fuerimus, tanquam
de vestra benevolentia desperantes , aliter securitati nostre et bonori prospicere oom-
peUamur. Et quoniam singuia que a nobîs dicta sunt et proposita difficile scripto 3 s
comprehenderentur, transmittimus ad pedes patemitatis vestre ciericos et familiares
nostros Reginaldum archidiaconum Saresberiensem et Ricbardum Barre , qui plenius
vobis cuncta que bine inde agitata sunt exponent, quibus in cunctis que ex parte
nostra vestre sanctitati proponent fidem indubitanter adbibeatis ; de quorum reditu
festinanter maturando vestra, precamur et consulimua, sollicite provideat discretio, 3»
quoniam eorum mora diutumior periculum et damnum intolerabile Ecclesie posset
afferre.
W erant h, — W nos et, omis dans b. •
438 HENRI II.
CCLXXXVIII
Ddlsle, n* 181 E.
1169. — Bur.
Lettre (le Henri II aux Mes de l'ordre de Citeaax, touchant une conférence avec les
5 légats du Saint-Siège.
a. Recueil des Historiens de France, t. XVI, p. 378. -^ h. Robertson, Materials for the history of
Thomas Becket, t. VII, p. go.
Henricus, rex Ânglie, et dux Normannie et Âquitanie, et cornes Ândegavie, viris
venerabilibus abbati Gisterciensi et universts abbatibus Gisterciensis ordinis, qui ad
10 capituium Gisterciense conveniunt, saiutem et sincère diiectionis affectum.
De vestra sinceritate ^'^ et religione pienius ^^ confidens et constantius presumens ,
universitati vestre dévote supplico , humiliter petens quatenus mei et heredum meo-
rum memoriam habeatis, necnon et fidelium meorum, quatenus precibus vestris
mihi propensius inclinetur divina clementia, nobisque miserationem ejus propitiam
i5 facere studeatis, ut cum pace solida et continua nos dirigat, et regnum meum et
alias terras mihi subditas conservet. Preterea vobis innotescere volo quod nuntios
domini pape, viros venerabiies, Gratianum domini pape notarium, et magistrum
Vivianum sancte Romane ecciesie advocatum, quos pro negotio archiepiscopi Gan-
tuariensis ad me transmisit, honorifice suscipere, petitionem ejus per eosdem mihi
^o porrectam dévote, sicut decuit, audire curavi. Eidem autem pelitioni, adhibito
consiiio archiepiscoporum et episcoporum et abbatum plurium, bénigne et sufli-
cienter respondere cum predictonim nuntiorum consensu studui, sicut vos subscripta
docebunt, ut domino pape omnimodam videar in hoc negotio exhibuisse reveren-
tiam, iicet semper juri stare, et quod inter nos jus^*"^ statueret subire petiissem a
9 5 primordiis hujus cause, et sepius postuiassem ut a iatere domini pape transmitte-
i^ntur qui, de ista causa pienius cognoscentes, illam equitatis fine concludérent.
Archiepiscopus Gantuariensis, sicut ad remotiores finium^'^ vestrorum^*' partes fama
discurrente divulgatum est, sine mea licentia et conscientia exivit ab Anglia, et post
exitum ejus me apud^*^ religiosos viros crudelitatis notabilem haberi voluit, in me
(•) sanctitate a. — ^) pienius omis dans a. — (*) Jus omis dans a. — (^) Francoram a. — M nos-
trorum fc. — î^) ad a.
HENRI II. 43»
vota principum et clericonim provocans, et odium gentium exterarum. Pro petitione
tamen et reverentia et amore domini pape , licet mihi gravissimum esset et voiuntati
mee admodum repugnans, et mihi molestissimum videretur, concedo quod ipse
redeat in Ângliam , et habeat archiepiscopatum suum cum ea integritate cum qua
illum habuit, quando Ulum dimisit; et sui simiiiter sua habeant, et ipse et sui paceni 5
habeant ad honorem Dei et mei, salvis dignitatibus regni mei. Quod autem brevius
vobis de présent! negotio , quam solenniter , quibus presentibus actum sit , ex litteris
datur intelligi , vobis diligentius et plenius intimabunt venerabiles fratres vestri qui
aderant, (rater Gaufridus de Âitisiodoro, abbas de Mortuo Mari, abbas de Belbec^*^
abbas de Rievailis^^^ quibus, ut decet, fidem adhibebitis (''). Universitati autem vestre lo
dissuasum esse desidero, ne de cetero tam faciiem adhibeatis oreduiitatem, si quis
in pemiciem meam ^^^ de me vobis sinistra predicare et persuadere voluerit. Preterea
diiectioni vestre grates uberes exsolvo, quod ad petitionem meam firatrem Gaufri-
dum mihi misistis. Et nunc iterum diiigenter peto quatenus eundem quamcitius
mihi remittatis; necessariam enim mihi ejus intelligo discretionem et prudentiam, i5
at mihi presens adsit et aliquamdiu propinqua mihi ejus sit^*' conversatio.
Teste G. archidiacono ^^^
Âpud Burum ^^K
CCLXXXIX
Delisie, n* 181 F.
Du 3 mars an s 4 join 1170. — .Gloucester.
Lettre de Henri lia Bcuihélemy, évéqae d'Exeter, poar lui annoncer le pardon accordé 30
€Ï cewc qui s étaient éloignés de l'Angleterre à cause de l'affaire de Icwclievéque de Can-
iorbéry.
a. Bâcneil des Historiens de France, i, XVI, p. 487; d*après le recueil épistolaire de Jean de Saiis-
bury. — - h, Robertson, Materials for the history of Thomas Becket, t. YII| p. 343.
Henri II, rentré à Portsmouth le 3 mars 1 170, après quatre ans d'absence, est reparti de Porls- 35
niouth pour Barfleur ie !i4 juin de la même année.
Henricus, rex Ânglie, et dux Normannie et Âquitanie, et cornes Ândegavie, B. ,
Exoniensi episcopo , saiutem.
W Bdlet a. — W RievaUe a. — W habebitîs h. — W meam omis dans a. — W sit omis dans a.
— ^) La souscription et la date omises dans a, — ^) Rurum (; Burum? (, in adnotatîone.
440 HENRI IL
Sciatis quod concessi pacem meam omnibus qui exierunt de Ânglia propter Tho-
mam Gantuariensem archiepiscopum, et omnes res suas, sicut eas melius habuerunt
quando eadem causa exierunt de Ânglia, et bénéficia que idem archiepiscopus eis
postea contulit. Quare eos secure venire fadatis , et res suas habeant bene et in pace ,
5 saiva fidelitate mea quam mihi facient.
Testibus : Gaufrido archidiaoono Gantuariensi, Bicardo archidiacono Pictavensi,
Ricardo (?) de Hum[etis] constabulario , Ricardo de Luci, Reginaldo de Gurtenai.
Apud Gioec[estriam] ^^K
ccxc
t
10 Ddisle, n* i8i G. '
Du 3 mars au 2 4 juin 1170. ~ Westminster.
Lettre de Henri II à Rotroa, archevêque de Roaen, pour lai annoncer qu'il a résolu de
s'entendre avec les envoyés du pape.
a. Bessin, Concilia Rotomagensis provinciœ, I, p. 8i. — h. Recueil des Historiens de France,
lô t. XVI, p. 4ii, note; d*après un recueii épistolaire de Thomas Becket. — c. Robertson,
Materials for the kistory of Thomas Becket, t. VII (i885), p. 3oo.
HeNRICUS REX AnGLIE RoTRODO R0THOIIA6ENSI ARGHfEPISCOPO.
De vestro aiiorumque fideiium baronum meorum consilio, pacis reformande
inter me et archiepiscopum Gantuariensem susceptam formam domino pape nunciis
20 et litteris meis insinuavi. Ipse, sicut per suas mihi litteras significavit, eam cum
tenore quo a vestro prodiit consilio, eique ex parte vestra fuerat significata, suscepit
cumgratiarum actioneplurima, mandans, monens et supplicans, et suadens atten-
tius ut illam exequar mediatione vestra et Nivemensis episcopi. Blam itaque, vobis
mediantibus, plene et libenter complebo, nuUatenus declinaturus formam vestro
35 consilio propositam.
Teste Ricardo de Luci.
Apud W^estmonasterium.
^') L'acte par lequel Henri II a notifié la lisle ne la pas inséré dans son recueil, jugeant
rentrée en grâce de Tarchevéque de Cantorbéry superflu d'y faire entrer ce nouveau texte qui
et de ses partisans se trouve dans les Materials ne concernait pas directement la France, et
du Rév. Robertson , t. VU , p. 343 ; M. De- qui n était pas daté d'une localité fran^se.
HENRI ri. 441
CCXCI
Deiisle, n<* 181 H.
Vers 1170. — Woodslock. ^
Ordre à Conan, comte de Richemont, de laisser le connétable Ruaad tenir en paix une
terre que hd avait concédée Etienne ^ câeul dudit Conan. 5
A, Original scellé sur simple quene et encore muni de sa bandelette, mais dont récriture est très
pâlie; Westminster ahbey, XLI, 1. — Photographie du Rév. Salter, n"* 55.
L'itinéraire d'Eyton (p. i36) indique un séjour de Henri II k Woodstock vers mai 1170. La
pièce ne peut pas être postérieure k la mort de Conan IV le Petit, duc de Bretagne et comte de
Ridiemont, mort le 20 février 1171 (Eyton, p. i5^). 10
H., rex Anglonim, et dux Normannon^n et Âquitanonim , et cornes Andega-
vorum, comiti Gonano, comiti (P) Richemundie (?), salutem.
Precipio quod Rualdus constabularius teneat bene et in pace et juste terram que
fuit Henrici (?) filii Morijii (?), sicut cornes Steph[anus] avus tuus eam iUi dédit, et
carta (?) sua confumavit; et nuUus eum inde vexet vel in placitum ponat injuste; i5
et nisi feceris , justicia vel vicecomes meus faciat fieri.
Teste R. comité Gornubie.
Apud [Wode]st[oc.] W.
CCXCII
Ddisie, n* 18a. 30
Vers 1170. — Argentan.
Confirmation de donations faites à l'abhaye de Perseigne par GaiUajamey comte de
Pontiea.
A, Original perdu.
B, Vidimos du 4 janvier 1^3^; Archives de la Sarthe, n* ^94 des analyses de Bilard. Copie com- 20
muniquée par feu Hucher, du Mans.
(*) hectare empruntée à une excellente copie que le Rév. Salter a jointe à sa photographie.
CHARTES ET DIPLÔMES. — VII. 56
larsniBBiB lAnoutB.
À
442 HENRI IL
Tkdiq. : Bilard, Analyse des documents. • • de la Sgrthe, t. I, n* 494-
Round, n* ia5.
L*itinéraire d*Eyton mentionne plusieurs séjours de Henri II à Argentan, en 1170 et 1171;
c*est dans cette ville qu'il se trouvait le 1*' janvier 1171, quand il apprit le meurtre de Thomas
5 Becket; il y resta jusqu'au 10 février.
Henricus , rex Angloruin , et dux [Normannonim et Aqaitanommj et cornes Ande-
gavorum, episcopo Genomannensi, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et
omnibus ministris et fidelibus suis Cenomannie, [salutem].
âciatis me concessisse et preseoti carta oonfiimasse eodesîe Saiicle Mute de
1 o Persenia et monadus ibidem Dto sernentilMas {omnes donatiaiMs ^^uis] Wffleimus
de Pontivo et fiiii ejus sive quiiibet^*^ alii eis rationabiliter dedenmt in elemosiuam,
et omnia que rationabiliter [eis data fuerunt Quare] volo et firmiter predpio quod
predicta ecclesia et monacbi ejusdem loci habeant et teneant omma illa oom ooh
nibus pertinenciis [suis ] in bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et
15 molendims, in stannÎ8«t vmrfis, in vus et semitis et in onmibus [alns loc]is et aiiis
rébus ad illa pertinentâras, bene et in paoe, libère et quiète, plenarie et int^^ et
konorifice , cum omnibus libertatibus [et iiberis] consuetudinibus suis.
Test3>a8 : Wilieimo de Mandevilla, Ricardo de Humetîs oonestabufauio , Hugoiie
de Pirtoriis, Roberto de Stntevilia , Hugone de [Morerjilla.
9o Âpud Argentomum.
CCXCIII
Delisle, n* i83.
Vers 1170. — Argentan.
Concession de l'église de Saint-Léonard à Pahhaye de SiUi.
35 i4. Original; Archives de rOme,'H 1098. — Photographie.
B, Cartulaire de Silii, foi. a6. — Copie d après Torigind, Bibliothèque nationale, ms. latin
10079, ^^' ^'
Eyton, p. 78. — Round, n* 685.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce précédente.
M quisUbet &
HENRI IL 443
H. y rex Ânglorum et dux Normannomm et Aquitanonini, et comes An<I^-
Toram, archiepisoopo Rothomagensi, et episoopis, abbatânis et comitibus, baro-
nibus, justiciis, viceoomitibus et omnibns ministris et fiddibus sais Normannie,
salutem.
Sciatis me concessisse et présent! carta confirmasse ecdeste Sancte Marie de 5
Guffer et canonicis ibidem Deo servientibus ecciesiam Sancti Leonardi, quam
Robertus de Sancto Leonardo eis dédit in perpetuam eiemosinam, cum omnibus
pertinentiis suis. Et ideo volo et firmiter precipio quod predicta ecciesia et canonici
ejusdem ioci habeant et teneant predictam ecciesiam cmn omnibus pertinentiis suis ,
bene et in pace et libère et quiète et intègre et honorifice, sicut aliquis predecessorum >o
suorum eam mdius et liberius tenuit aliquo tempore.
Testibos : Frogero ^iscopo Sagiensi, Ricbardo arcbidiacono I^ctavensi, Ricbardo
de Humetis constabulario , Manassero Biset dapifero, Wflielmo de Gurci dapifero,
et Willelmo de Hastingis, Roberto de Briecurt, Hugone de Morevilla.
Âpud Ârgentomum. i o
CCXCIV
Dditie, n* i8i L
1 170. — Chinon.
Lettre de Henri II à son fils Henri, poar lai annoncer qail a fait sa paix avec F arche-
véffae de Cantorbéry. '=<>
a. Robartsoii, tUteriaUfor Ae kutory of Thomas Beckei (Rolls séries), t. VU, p. 3ii6.
Le Rév. Eyton cite cette pièce (p. 1^7) à propos d'un séjour de Henri II à Chinon, vers le
i5 octobre 1 170. Thomas Becket, dont il est id question, a été tué le 29 décembre de la même
année.
Henricus, rex Anglie, filio suc Henrico, régi Ânglorum, salutem. 35
Soiatis quod Thomas ardiiepiscopos Gantaariensis pacem mecom fedt ad volun-
tatem meanti. Et ideo precipio quod ipse et omnes sui pacem habeànt; et fadatis
habere ipsi archiqpiscopo et omnibus suis , qui pro eo exienmt ab Ânglia , omnes res
suas bene et in pace et honorifice, sicut habuerunt tribus mensibus antequam ipse
archiepiscopus recessisset ab Ânglia, et faciatis venire coram vobis de legalioribus et 3o
56.
444 HENRI IL
antiquioribus militibus de honore de Saltwode, et eorum sacramento faciatis reco-
gnosci quid ibi habeatur de feudo archiepiscopatus Gantuariensis; et quod reoogni
tum fîierit de feudo ejus esse ipsi archiepiscopo habere faciatis.
Teste Rotroco archiepiscopo Rothomagehsi.
5 Âpud Ghinum.
ccxcv
Delisle, n* i84.
1 1 70 ? — Cbînon.
Confirmation d'une donation faite au monastère de Saint-Georges de Bohon par Enjuger
10 de Bohon et par l'abbé de Marmoatier.
A. Original perdu.
jB. Copie d'après Toriginai; Bibliothèque nationale, nu. latin 544 1, t. II, p. 29. — C Ibid.,
ms. latin 12879, ^^^ ^^^ ^^ P^ I^''^ Martène. — D. Ibid., collection Moreau, vol. 78,
fol. 17 a.
i5 Round, n"" iai6.
La date de 1 170, donnée à la table, reste incertaine. Henri II s est trouvé à Chinon vers le
i5 octobre 1 170 (Eyton, p. 1 46- 147); c'est peut-être à ce moment que la présente charte a été
rédigée. La souscription de Henri, évèque de Bayeux, prouve qu'elle n'est pas antérieure à 1 165,
mais Henri II a également été à Chinon en 1 166 (Eyton, p. 10a ).
-to H., rex Ângionim, et dox Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, R. archiepiscopo Rothomagensi et episcopis, abbatibus, comitibus, baro-
nibus, justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis Normannie,
salutem.
Sciatis me concessisse et hac mea presenti carta confirmasse donationem quam
i5 Engogerius de Bohun fecit rationabiiiter monasterio Sancti Georgii de Buhun et
monachis ibidem Deo serYientibus,.et relaxacionem G. solidorum Andegavensis
monete quam fecit abbas Majoris Monasterii eidem monasterio, sicut commuais
carta eorum testatur, in qua dependet utriusque sigilium. Quare volo et firmiter
precipio quod donatio predicti Engogerii et prefati abbatis relaxatio ita intègre et
3o rationabiiiter rata et inconcussa teneatur, sicut eorum carta testatur, et coram me
factum fuit apud Ghinon.
Testibus : Rotrodo archiepiscopo Rothomagensi, et Henrico Baiocensi et F. Sa*
HENRI lï. 445
giensi episcopis, et G. archidiacono Gantuariensi, Ricardo de Humetis constabulario ,
Willelmo Malet dapifero , Reginaldo de Gurtena[i] , Willelmo de Hastingis , Hugone
de Pirariis, Hugone de Morevilla, Waltero de Dunstan villa.
Âpud Ghinun.
CCXCVI 5
Delisle, n* i84 A.
Vers 1170. — La Flèche.
Confirmation d'un accord conclu entre Michel de Scànte-Marie-da-Bois et Henri «r/e
Hueceio ».
A. Original autreTob scellé sur double queue de parchemin; Archives nationales, L 976 10
(Mortain).
Dftte incertaine qu*on peut conserver sous toutes réserves. Henri II s'est trouvé dans la région
où est La Flèche, à La Ferté-Bemard, à Vendteie et à Fréteval, en juillet 1 1 70 (Ëyton, p. i4o-
là^). Guillaume de Traci, Tun des témoins qui ont souscrit cet acte, est un des meurtriers de
Thomas Becket. Le meurtre de Tarchevèque ayant été accompli le ag décembre 1 1 70 , il n*est pas 1 >
possible qu'entre cette date et Tépoque du changement de formule (1172-1173) Henri II ait admis
Tun des meurtriers à souscrire un de ses actes. La présente pièce ne peut donc pas être posté-
rieure à la fin de 11 70.
Henricus, rex Angl[oruin], et dux Nonn[annorum] et Âquit[anoruin] , et cornes
Ând[egavorum] , archiepiscopo Rothomagensi et episcopis, comitibus, baronibus, 20
justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse conventionem factam coram
me înter Michaelem de Sancta Maria de Bosco et Henricum de Hueceio, scilicet
quod Michael dat totam terram suam Henrico cum filia sua primogenita , ita quod
alteram sororem det honorabiliter viro Henricus de propria pecunia sua cum ad a.v
annos pervenerit nubUes; sed si contingeret primogenitam mori antequam nuberet,
juniorem ducere in uxorem débet ipse Henricus. De terra predicti Micbaelis.devenit
homo meus Henricus de Hueceio, petitione et concessu ejusdem Michaelis. Quare
volo et firmiter precîpio quod bec convencio firma et stabilis maneat, et inconcusse
inter eos teneatur, sicut coram me facta fuit. 3(>
Testibus : Ricardo de Humetis constabulario, Willdmo de Gaineto, Ricardo de
Ganvilla, Fulcone Paenello, Willelmo Malet, Willelmo de Hasting[is], Willelmo
446
HENRI IL
de Trad, Thonia de Golundis, et WiUdmo Patrie « et Eudone Filio Ëmesii» Wâ-
IdmoTorel, Reginaldo de Pavilleio.
Apud Fissam f*^
CCXCVII
5 Delisle, n* i84 B.
Vers 1170. — La Flèche.
Confirniation à t abbaye de Bordesley (fnne donation de terre que lui avait faite Robert
de Stafford.
A, Original perdu.
10 a. Madox, Formvlare AngKcannm, Londres, 1701, in-folio, p. 43, n"* 78.
Date incertaine; voir la pièce précédente. Guillaume Malet a souscrit cette charte avec le titre de
«dapifen; or ii semble étabB (Introduction, p. 491) que les documents où il porte cette quali-
fication remontent à la période 1 16&-1 16g. D'après le Rév. Eyton (p. 319], il aurait exercé ses
fonctions jusqu en 1 1 70. La date : vers 1 170, adoptée par M. Deiisle, reste vraisemblaUe.
i5 H., rez Anglonim^'^ et dux Normannorum et Aquitanomm , et comes And<^-
vorum , archiepiscopis , episcopîs , comitibns , baronibus , jnsticiis ^\ vicecomitibas el
omnibus fidelibus suis totius Anglie, salutem.
(*) Anglîae a. — — ^) justiciariis a.
(^) Le cartulaire de Savigni, conservé aux
Archives de la Manche, contient (n* 470) une
charte relative à la même afimre, et dont nous
donnons ici les pMsages les pios importanU :
c Henricus de Domfront, fidelis r^[is Angiîe
minister, omnibus fidelibus, saiulem, vobis
omnibus filiisque vestris post vos.
« Notum sît qnod Midiael Sancte Marie de
Bosco monachis Savign[eîi] in elemosinam
dédit pratum qooddam qnod appeliatur Pne
tam Gahardi, liberum omoîno et qnietnm;
conupe monadri predictum pratom per ali-
quot annos in pace tenuissent, acddit ut demi-
nus Henricus, rex Anglie, predicti Michadiis
filiam cum omnibus terris et teneiuis ipsius
Henrico de Heudion {sic) daret in uxorem,
ipso Uichaele volenfee. Henricus «atem, accepta
terrarum et filie Michadis donatione, pratom
predictum adversus monachos cepît calump-
niari, et, ex mandato ngto^ tam montdiî
qoun que Henricus in noslram venere preseo-
tîam, ut de predido pnito inter eos judianm
faceremns. Monachi autem cum adversus pre-
dictum Henricnm placitando diu iaborare re-
cusarent, îpsi Henrico unum equum dederunt,
hoc pacto ut pratum snpradîctnm, quantum
«d îpsum pertindbat, ipsis donaret et oonee-
derei in perpetouni omnino iîbemm et qoie-
tum,
tHoc autem factum est apud Danfront sub
testibus his : Johanne de Danfront, Raduifo
Bretel, Girardo Bumolfo, Thoma Bumoifo,
Herberto Decano , Teobaldo Ruflb , Hngone de
Moteoorbel, Acardo de Barris, et multb aliis. •
HENRI IL 447
Scîalîs loe concesrâse et confirmasse ecclesie Soncte Marie de Bordesleia et mona-
diisibidem Deo servienAibiis imam hidam terre in Boiida, qaam Robertas de Slai-
ford eis in elemosinam dédit, solutam et quietam ab omni secuiari sarvioao ad emn
pertinente, sieul caria ejoadem Roberli m testatiir. Qoare rolo et firmiier precipio
quatinus predicti monachi de Bordesleia eandem hidam bene et in pooe, qmele et s
honorifice teneant, in boscho et piano, et pratis et pasturis, et in omnibus rébus
eidem bide predicte pertinentibus.
Testibus : Ricardo de Luci, WiUelmo fllio Hamonis, Rob[erto] de Dunestanvilla,
Hugone de Glaeris, WiUelmo Maled dapifero.
Âpud Fissam. lo
CCXCVIII
DeUsle,.n* 186.
1170, iwÀt «HP leptambre^ — La Motte de G«r.
Affranchissement de coutumes accordé à (abhaye de Lonlai.
* « « *
A. Original perdu. i5
6. Copie; Bibliothèque nationale, ms. latin 10071, fol. iqS.
a. Boberlson« Hbfmd!», t.. Vil, p. 44o.
Eyton, p. i43, à Tannée 1170? — Round, n* 698, [1 171, août].
La substitution du chiflEre 1171 à 1170 dans Tlntroduction (p. 71) doit être' attribuée à une
faute d*impression. Robert de Torigni, cité à ce propos par M. Delisle, est formel (éd. Delide, ao
t. U, p. 91, année 1 170) : «Mense septembri, rex Henricus infirmatus est pêne ad mortem apud
Motam de Ger. » — L'auteur des Geûa régis Hemrici Secundi confirme la date de 1 1 70 donnée par
Robert (éd. Stubbs, 1. 1, p. 6, année 1 170) : <rex rediit in Normanniam, et drca festum Sancti
Laurentii (10 août) ad Motam Gémi, qu» parum distat a Damnifronte, et ibi in gravem incidit
înfirmitatem, ita quod dicebatur per regnum GdHiae quod mortuus esset. • C'est bien de 1 170 qu'il a S
est ici question; le meurtre de Thomas Bécket (ag décembre) n'est raconté par les Gesta que dans
les pages suivantes.
Henricus, etc., justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus ballivis suis totius
Ânglie et Normannie, Cenomanie et Ândegavie et Turonie et Âquitanie, salutem.
Sciatis quod concessi et carta mea confirmavi abbatie de Lonlaio et monachis 3o
quittantiam omnium oonsuetudinum. per omnes terras fm$& et portus maris, de
omnibus rébus quas homines sui potenint affidare esse proprias monachoinm eorum ,
4&8 HENRI IL
ad vicium et vestitum eorum. Quare yoIo et finniter precipio quod predicti monachi
predictas consuetudines habeant bene et in pace. Et prohibeo ne quis èos nichil (?)
disturbet injuste , super X. libras forifacture.
Testibus : Johanne de Oxenefort, Ricardo de Ganvilla, Simone de Tumebu.
^5 Apud Motam de Ger.
CCXCIX
Deiisie, h* 187.
1170, août ou septembre. — Ger.
Ordre adressé aux évéques d'Avranches et de Couiances pour faire droit ojox réclama-
10 lions de Vabhaye de Saviyni sur des églises de leurs diocèses.
A, Original perdu.
B. G)pie ancienne, fin du xii* ou commenoement du xili* s.; cartulaire de Savigni, Archives de
la Manche, H non coté, n* 566.
V(nr la note dironologique de la pièce précédente.
1 5 Henricus , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ande-
gavis [sic)^ episcopo Abrincensi et episcopo Gonstantiensi, salutem.
Precipio vobis quod sine dilatione teneatis plénum rectum moiiacbis de Savigheio
de omnibus ecclesiis quas clamant in parrochiis vestris , sicut carta régis Henrid avi
mei testatur, ne de [h]is amplius clamorem audiam pro penuria recti.
ao Teste magistro Radulfo.
ApudGier.
CGC
Ddisle, n* i85.
Novembre 1170. — Cbâtiilon-en-Berri.
a 5 Donation de Baugerais aux frères qui habitent cette localité, et qai doivent adopter h
règle de Sainte^Bfiarbe-^n-Auge.
A. Original vendu à Paris en 189^ ^'^.
(^) L*original a été mis en vente en no- ' Revaeies autographes, noyembre iS^A^n* iTi%
vembre 189^ par la maison Gharavay; voir p. 19, article a8i.
HENRI IL 449
B. Cope d'après Toriginal, Bibliothèque nationale, collection de Toaraine (Dom Housseaa],
vol. V» n* 17721 bis. ** C. Autres copies. Bibliothèque nationale, collection Duchesne, XXll,
foL 430 et 4a I.
a. Pétri BksemU opéra, éd. de 1667, p. 77Q. — - i. J. Chappée et abbé Denis, Archives da Cogner,
série H (igoS), art. 38, p. ao3; d'après Toriginal. â
M. Ddide a exposé (Introduction, p. 71) les raisons pour lesquelles cette charte peut être datée
de novembre 1 1 70. Lltinéraire d'Eyton mentionne le voyage du roi en Berri à cette date et n'en
indique pas d'autre pour les années précédentes.
Henricus, rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ânde-
gavorum, archiepiscopo Turonensi et justiciis et omnibus ministris et fidelibus suis 10
Turonie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse fratribus de Baugeseio locum
de Baugeseio in que habitant, et quidquid eis datum est vel dabitur rationabiliter.
Preterea concède quod predicti fratres suscipiant ordinem et imitationem de ecclesia
Sancte Barbare in Normannia. Quare vole et firmiter precipio quod predicti fratres 1 :»
predictum locum suum habeant et teneant, et quicquid eis datum est vel datum
fiierit rationabiliter, bene et in^ pace et libère et quiète et intègre et honorifice.
Et prohibée ne eis inde aliquam faciatis injuriam vel centumeliam vel fieri permit-
tatis.
Testibus : Hugene abbate de Landesio, Ricarde de Humetis^'^ censtabularie, ^o
Ricardo de Ganvilla, Roberto de Briecuria^^ Stéphane de Turonis^'^ Gaufrido
ferestario.
Âpud Gastellienem in Bituria.
ceci
Ddisle, n"" 181 K. :i5
Novembre 1170. — Loches.
Lettre de Henri 11 à tarchevéqae de Caniorbéry, pour s'excuser de n'avoir pa aller à
Rouen à sa rencontre , par suite des nouvelles qu'il avait remues des préparatifs da roi de
France en vue d'une expédition en Auvergne.
a. Recueil des Historiens de France, t. XVI, p. 459. — b. Robertson, Materials, t. VII, p. 4oo. 3o
Eyton,p. i48.
W Hum«neto b. — W Brierec b. — («) Turoni a.
CHARTES KT DIPLéliaS. — TH. 67
IMfBllUAia SATtOHiLB.
450 HENRI IL
Thome, Cantttariensi archiepiscc^ , Henricus rex Ai^e^^^
Sciatis quod obyîara vobis Rotbomagam venire non potui ad terminmn quem
prelocuti fuimus inter nos, quia significatum mihi fuit ab amîcis meîs Frande
regem Franconmi jnreptnure se ad eundam in jUvcrniam mifer homineji «160!$, ad
5 malefaciendum ipsis et terre mee. Ipsi antem homines Alvemîe idem mihi signiii-
caTenmt, rogantes ut ei» auccarrerem. Qoapropter ad tcfomitBaa qa%m staftmmus
inter nos ad vos Rothomagum venire non potm; sed mitto vobis Johannem, deca-
num Saresberiensem, familiarem clericum meum, vobiscum în Ângliam îturum,
per quem significo Henrico^ régi Ân^orum, iiiîo meo» ut bene et in pace et hoiiori-
lo fice habcatis omnea re& vestras, qui etiam emendari faciat, si quid minus actum est
quam oportuerit de his que ad vos spectant. Et quoniam mihi et fiiio meo piuiTi
referuntur de mora vestra quam facitis» que forsitan vera non sunt, vobis, ut credo,
expediret ne ire in Ângliam diutius diflerretis.
Teste rege ipso.
1 5 Apud Lochas.
CCCII
Delisie, n** i8i J.
Lettre de Henri II au pape Alexandre III, pour se plaindre de l'archevéfjue de Can-
20 torbéry.
a. Robertson, Materials, t. VII , p. 4 18.
Venerabili patri summoque pontifie! Aiexandro Henricus, rex Ânglie, dux Nor-
mannie et Aquitanie, et comes And^vie^ jwialem et debitam venerationem.
Si devotionis mee, pater, erga sanctitatem vestram experimentum queritis, et que
a5 in vestre promotionis initio ad honorem vestrum fideiiter a me gesta sunt, eiapsa
forsitan a memoria» non teneti», id sdtlem, quod maodato veitro a me niqper efiectu
oûo^^um est, jprecor ut pre oeidis babeaftîs, et derotionMn meam ei^ vos ex ipsa
mei operis attentione plenissime , si placet , advertere oognoacatîa. Hosteaa enim vùàÀ
infestissimum, in meum et meorum, quod absit, exterminium tota sua possibiiitate
(^} Cette rubrique « donnée dans le reeodl flokîres; die est de fantaisie et n'est nuUemenl
de Robertson et Sheppard comme dans Tédi- conforme aux adresses qu'on trouve dans les
tion de Dom Brial, provient des recueils épi- pièces origîndies.
HENRI IL A51
proauptiMinuim, sedeniem mihi semper in insîiliu ut madiine^lur in me nuinm,
cui convivere , ut presens indicat casus , mors milii est , in regno oohabitare confiisio ,
hune, mandate vestro, vestris me totum substemens pedibus, in pace suscepi, et
de latere meo ducatum sibi providens, ut cum pace deduceretur ad propria sollicite
procoravi Que nimimm pax non wlnm tihi^ «ed et suis plene conoeasa esl, et :»
homsnes qm meas jamdiu cames amaris , ut aie dieam, morsibus lacerare non desti>
terunt, qui per orbem discurrentes sinistris adversum me mundum rumoribus
impleverunt, in regno meo cum pace suscepi, sollicite providens ne lederentur ab
bis quos leserant, ne ab bis quos ofienderant aliquid onmino molest[^e susiinerent*
Oportebat itaque sanctitatem vestram, pater, et mihi prospexisse, ne malum mîhi lo
pro bono redderetur, ne in ejus adventu cui pacem dederam, et quem cum pace
susceperam , regni mei pax illico turbaretur, et ecdesia regni , que nihil taie meruerat ,
absque audientia ad falsas ejus suggestiones tanti mole gravanûnis opprimeretur, ut
quidam suspensîoni, quidam anathemati subjecti sint, cum si defensionb sibi detur
opportunitas, se nîl taie meruisse, juvante Domino, per omniaprobare parati sint« lô
Unde sanctitati vestre devotus supplico ut si que $unt, aut esse possunt, erga me
prirtine caritatis reliquie. sententiam regni mei personis impositam, amore justitie
meeque petitionis intuitu, relaxetis, et si quis adversus eas querdam super quà-
cumque re moverit, causam aut per vos aut per quos vestre discretioni placuerit
examinetis, ut in jure pro se quisque respondeat, et judicialem calculum, quem ao
meruisse convincetur, excipiat. Hoc alii non negaretîs. Quod si mîhi negatum fuerit,
dicam quod doleo, quia nimia me severitate repellitis, et abjectum reputatîs. Cetera
presentium latori magistro David , quem mihi commendavit gratia , vobis intimanda
commisi ; quem si mihi compatiendo exaudieritis , corpus meum vobis , et animam ,
quam jam periditari metuo, Deo consenrare poteritis. Valeat et suis exorabilem se 35
prebeat sanctitas vestra, pater.
CCCIII
Dèlkle, n* i8i C.
Vers 1170?
Notice iuAJugeaunivendÊ, par Hmd 3o
friewré de La, BMe.
A, Original perda.
67.
452 HENRI IL
B, Copie dans le cartolaire de La Réole, aujourd uiu perdu. — C. Copie du précédent ^ exécutée
an XYiu* s., papier. Archives municipales de La Réole, II, 6, fol. 38 v\
a. Archives historiques de la Gironde, t. V, p. i66, d'après C, avec la date de 1 163.
Le prieur de La Réole dont il est question dans cet acte, «Geraldus Foliumi, est égal^nent
5 nommé dans un acte du même cartulaire, daté de 1 170 [ibid., p. 167, n** CXXIX). C'est peut-être
pour cette raison que M, Delisle a donné au présent acte la date : vers 1 1 70.
Tam présentes quam posteri noverint evidenter quod, cum dominus Geraldus
Folium prioratum Régule possideret, Sanctius de Mirallio, burgensis Régule,
Johanni Broca domum unam vendidit, et idem venditor annuum censum VI. dena-
10 riorum in domo vendita retinuit, ut venditionem dissimularet et priori jus suum
subtraheret, quod ipsi consuevenint solvere venditores. Prefatus vero prior, bur-
gensis versucia se gravarî considerans, ad dominum Henricum pridem venerabilem
regem Anglie accessit, ut ei prescriptum dolum exprimeret, et super hoc casu regale
judicium extorqueret. Dominus autem rex, prioris justiciam recognoscens, adver-
i5 sarii ipsius causam propter injuriam reprobavit, et regali definivit examine quod
idem vel quilibet venditor, qui deinceps in domo vendi[t]a sive in re alia retineret
censum, jus prioris absolute persolvat, tali disposicione quod pro singulis VL dena-
riis obliarum de solucione vendarum decem solidis minuantur. Yûl illo quidem teni-
pore domus Regulensis dispositionem prescripti judicii observavit .nec observare
9o desinit, prout regdis discretio promulgavit.
CCCIV
Delisle, n*" 191 B.
1171?
Lettre de RotroUf archevêque de Rouen, à Guillaume de Gourd, par laquelle il le prie,
^ô au nom du roi, de s'opposer à ce que Guillaume d'Aboville intente une action judiciaire à
t abbaye de Saint-Etienne de Caen, au sujet de F église de Bretteville-r Orgueilleuse, sur
laquelle ladite abbaye possède le droit d^avouerie et de présentation.
A. Original ou copie contemporaine, Archives du Calvados, H i84a; cette pièce a été vue aatre-
fob, par M. Ddide, dans la collection Léchaudé. D'autres chartes relatives à la même
3o affaire, et qui ne sont pas de Henri II, sont conservées aux Archives du Calvados, sous la
même cote.
HENRI II. 453
Un accord (pièce CCCV) ayant été conclu en 1171, an sujet de cette même affaire, par les soins
de Guillaume de Saint-Jean et de GuiUaume de Gourci, qui agissaient en qualité de «justices » du
roi, il y a tout lieu de croire que la présente lettre est un peu antérieure à Taccord. Ï31e doit être
aussi de 1171.
R. , Dei gratia Rothomagensis archiepiscopus, karissimo amico Willelmo de Cor- 5
ceio salut em, gratiam et benedictionem.
Ea que a domino nostro rege concessa sunt et carta sua confirmata a ministris
suis debent inviolabiliter observari. Unde plurimum miramur quod caiissimos filios
nostros a domino rege plurimum dilectos abbatem et monachos Sancti Stephani de
Gadomo patimini trahi in causam a Willelmo de ÂbouviUa super ecclesia eorum 1 o
de Bretevilla Orguillosa, cujus advocationis et presentationis jus a domino nostro
rege eis est concessum et carta sua confirmatum et pluribus aliis cartis. Unde vobis
consulimus et ex parte domini régis et nostra precipiendo mandamus quatinus eos
in libéra et quieta possessione dimittatis, nec padamini trahi in placitum sive in
quamlibet causam usque ad aventum domini régis. Valete. 1 5
CCCV
Deiisle, n* 191 A.
1171.
Notice relative à l'accord conclu entre Gvdllaame d'Aboville et Vahhaye de Saint-
Étienne de Caen au sujet de ï église de BretteviUe-ï Orgueilleuse. .30
A. Exemplaire original ou contemporain; archives du Calvados, H i843.
B. Copie informe du xvui* s.; Bibliothèque nationale, ms. latin 10074* fol. ai4-
Anno M. C. LXXI, Willelmus de Abovîlla, concedente Henrico filio primogenito
suo, dédit Willelmo, abbati Sancti Stephani Gadomensis, jus suum in ecclesia Bre-
teville OrgoiUose et capella de Putot a S
Hec autem facta sunt coram domino rege Henrico juniore, presentibus episcopis,
Amulfo Luxoviensi, Frogerio Sagiensi, Goscelino Saresberiensi, et presentibus jus-
ticiis régis: Willelmo de Sancto Johanne et Willelmo de Gorceio, présente etiam
Thoma, archidiacono Baiocensi. Testibus : Herberto precentore Baiocensi, Gale-
ranno archidiacono Baiocensi, Rogerio de Girrie, Johanne archidiacono Sagiensi, 3a
454 HENRI II.
Johanne ardiufiaecmo Luxoviensî, ei dfis, WHMmo de Glanvitte , WHielmo de Hom-
met , Ricardo FBio comitis , WîUdmo Grasso , Ranmdfo de Perieres , Ranntdfb de
Grantval , Roberto de Veîm et WîHelmo fratre suo , Roberto d*Anîsv.
CCCVI
5 Deiislc, a* 191 CL
1171.
Lettre (le regrets adressée ott pape pour le meartre de Varchevéque de Camtorbéry.
a. Marténe, Thesanras novus tmecdotorum, 1 1, coL SSq. — b, Becaeil des Historiens de France,
t. XVI, p. 470, d^^après a. — c. Robertson, Materlakfar the hîstory of Thomas Bicket,
10 l. Vil, p. 44o.
Âlexandro , Dei gratia siimmo pantifid , H. , rex Âi^onim , ^ dox Normaniiomm
et Aquîtanorum , et cornes Andegavorum , salutem et debitam devotionem,
Ob reverentiam Romane ecciesie et amorem vestrum, quem, Deo teste, fideliter
quesiviet constanter usque modo servavi, Thome Gantuariensi archiepiscopo, juxta
i5 vestri formam mandat! , pacem et possessionum suarum plenam restitutionem
induisi , et cum honesto commeatu in Angliam transfretare concessi. Ipse vero in
ingressu suo non pacis letitiam , sed ignem portavit et gladimn , dum contra me de
regno et corona proposuit questionem. Insuper meos servientes passim sine causa
excommunicare aggressus est. Tantam igitur protervitatem hominis non ferentes,
ao excommunicati et alii de Angiia îmienint in eum, et, quod dicere sine dolore non
vaieo , occiderunt. Quia igitur iram , quam contra illum dudum conceperam , timeo
causam huic maleficio prestitisse, Deo teste, graviter sum turbatus. Et quia in hoc
facto plus famé mee quam conscientie timeo, rogo serenitatem vestram ut in hoc arti-
culo me saiubris consilB medicimîiie foveatift.
^5 CCCVII
Delislej n** 191.
Jailki 1171. — Argentan.
Confirmation des hiens et franchises de Fabbaye de Saint-Sauveur.
A. Original perdu.
HENRI II. 455
B* GutaUre de Sûnt-SMiveiir, Archives de ia Biandie, H non eolé, a*" &. — C. Cope^ Azcluves
de la Manche, dans on acte de procédure de Tan i46S, H, fonds de Sml-^afevr-ie*
Vicomte.
Eyton, p. lào^k Tan 1 170. — Roand, n* 984.
M.i>elisle observe (Introdiictioii,p. 65) que la date de 1171, traiiserile à k fiode celaete, S
est sans doute une addition due i f ardûviste ou au rédacteur du cartulaire de Saîul-Sauvenr; elle
mérite pourtant notre confiance. Nous savons (pie Henri II a résidé à Argentan pendant <{uanuite
jours au début de 1171 (Eyton, p. i53); mais il est plus probable qu*il*est ici question d*un
autre séjour du roi dans cette même ville, au mois de juillet suivant (Ëyton, p. i58).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andegavo- 10
rum, omnibus archiepiscopis, episcopis, comitibus, vicecomitibus, baronibus, et
omnibus fidelibus suis Francis et Anglis, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbatie Sancti Salvatoris de Gonstantino
et monachis ibidem Deo servientibus omnem quietanciam, pro anima Gauiridi
patris mei atque Henrici avi mei, de omnibus suis rébus et de werech, et maume i5
apud Hantoniam, de pontagio et rébus propriis ejusdem ecclesie, ubique per totam
terram meam, in portubus maris et in omnibus mercatis meis et nundinis et civita-
tibus, viHis et castelfis. Et similiter do eis pasnagium suum de propriis suis, in om-
nibus haiis et nemoribus meis. Hanc quietanciam eis concessi de propriis suis in
theloneis et in omnibus aliis consuetudinibus mihi pertinentibus. Item do et concedo so
monachis apud Sanctum [Petrum] de Lutumeria Deo servientibus ut habeant per-
petualiter in elemosina de ipsis haiis ligna ad monasterram et domos suas tenendas ,
et pasnagium suum, et omnes consuetudfaies suas quietas onmium possessionum
suarum. Item sciatis me dédisse et concessisse ejusdem ecclesie monachis ut habeant
forum perpetualiter in elemosina die Veheris apud ecclesiam Sancte Marie de Podiis, 95
ita ut omnes in ilio fore Tendentes. et empâtes rectas consuetudines predîdis mona
diis jreddant» Goncedo etiam et oor^rmo donmn Gmllefani qued abbatie Sancti
Sairatoris ex suo impendit, terram yidelicet suam de Lutumeria juxta Bnris, et ter-
ram quam habebat in parrochia Sancti Johannis de Quercubus in insula Gersoii, et
terram quam habebat in Anslevilla. Item do et concedo omnem graveriam meam 3o
et bernagium de Torgistorp « et nundinas in festivitate Sancjti Michaelis. Item do et
concedo predicte abbatie nundinas ad festum Sancti Georgii, et in quarta feria
Rogatîonum apud ecclesiam Sancte Marie de Podiis. Similiter do et eidem abbatie
confirmo ecclesias de Bruis , et totam terram de castello que est ab ecdesia usqne ad
caput nemoris, et ecclesiam de Gouvilla, et ecdesiam Sancti Martini le Girait, et 35
ecclesiam Sancti Ghristofori , cum omnibus terris et elemosinis eisdem ecclesiis per-
tinentibus. Do etiam et confirmo nundinas apud Sanctum Hermdandom de Bote-
456 HENRI IL
villa , in festivitate ejusdem sancti. Item autem do et concedo capeliam Sancti Leode-
garii de Martrineio , cum omnibus terris eidem capelle datis^ et nmidinas in festivitate
Sancti Leodegarii. Do etiam et concedo eidem abbatie Sancti Salvatoris omnem
terram de Torgistorp, quietam ab omnibus consuetudinibus michi pertinentibus.
5 Has donationes ego Henricus rex do et concedo abbatie Sancti Salvatoris de Gonstan-
tino, pro anima patris mei Gaufridi et régis Henrici avi mei.
Testibus : Rii^rdo de Homet, W^elmo Hamonis Filio, Jordano Taisson, et
multis aiiis.
Hec carta facta apud Ârgentomum , anno Domini M"". G"", septuagesimo P.
CCCVIII
Dellsle, n** 189.
Juillet 1171. — VarrevîUe.
Confirmation de la donation du manoir d'Oavelai, faite à Vahhaye de Montebourg par
Alice de Reviers.
ih A. Original perdu.
B. Copie da xiii* s. dans le cartulaire de Montebourg, Bibliothèque nationale, ms. latin 10087,
p. i4, n* a8. — C. Vidimus de Pierre de Bailleus, bailli de Cotentin, daté de Tannée ia88,
le lundi avant la fête de saint Barnabe, apôtre (7 juin); Archives de la Manche, fonds de
Tabbaye de Montebourg (Angleterre), H 12768. Il existe dans le même fonds d*archives,
3o sous le n* 111772, une charte originale d^Henri Conrt-Mantd, qui est calquée sur cdle-ct.
Le texte de cette charte du jeune roi Henri a été puUié par M. Ddisle, dans son Introduc-
tion, p. a 54, d'après le Cartulaire de Montebourg, n*" 39. Le vidimus de là diarte de
Henri II et la charte originale du jeune roi Henri ont été retrouvés en igiS par M. Paul
Lecacheux, archiviste de la Manche, auquel nous devons le texte C et les autres mentions
ntô relatives à la question.
a. Publiée par M. Ddisle , Introduction , p. a54 , en regard de la charte du jeune m HenrL
Dans son Introduction (p. 7a), M. Ddisle expose les raisons pour lesquelles on doit considérer
cette pièce comme datant du séjour que Henri II fit à Valognes en juillet 11 7 1 ; tdle est aussi
Topinion du Rév. Eyton. Varreville est un village voisin de Valognes. Geoilroi , archidiacre de Can-
3o torbéry, et Richard, archidiacre de Poitiers, qui paraissent ici comme témoins, ont également
souscrit deux pièces données k Valognes (n~ CCCX et CCGXl, Ddisle, 190 A et 190 B), qui,
tontes deux, doivent être aussi de juillet 1171.
HENRI II. 457
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopîs, episcopis, abbatibas, comitibus, baronîbus, justicîis, vice-
comitibus et omnibus ministiis et fid^ibus suis Ang^e, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie de Monteborc^'^ et
monachis ibidem Deo servientibus, manerium de Ouvelai^\ cum pertinentiis suis, 5
quod Aelicia^^) de Riveriis, mater comitis Balduini, eis dédit de maritagio suo in
perpetuam elemosinam, et Wfllelmus^^^ de Vemone juvenis concessit. Quare volo et
firmiter precipio quod prefata ecdesia et monachi ejusdem ecclesie habeant
et teneant predictum manerium, cum omnibus pertinentiis suis, in bosco et piano,
in pasturis, in viis et semitis et in omnibus aliis locis et aiiis rébus ad idem mane- lo
Tium pertinentibus , bene et in pace et libère et quiète et intègre et honorifice.
Testibus G. archidiacono Gantuariensi, R. archidiacono ^^^ Pictavensi, Reginddo
archidiacono Saresberiensi, Johanne decano Saresberiensi (^, Ricardo de Ganvilla,
Reginaldo de Gurtenai, Willelmo de Lanvaleio^^ Hugone de Greissi, Henrico de
Bemevalle. i5
Apud Warrevîllam ^K
CCCIX
Ddi^, n** 190.
Juillet 1171. — Valognes.
. Confirmation d'une transaction conclae entre Vabbaye de Troam et Jean, comte de ao
Pontieu.
A 9 Original autrefois sodié sur un cordonnet qui existe encore; Archives du Calvados, H, Troam,
chartes de Henri II.
B. G)pie informe de la fin du xn* s.; Archives du Calvados, H, Troam, chartes de Henri II. —
C. Vidimus par le roi Philippe le Hardi; Archives du Calvados, H, Troam. — D. Vidimus 2 5
du 16 juin i5i8, sous le sceau de la prévôté de Paris; Archives du Calvados, A' et B''. —
E, Copie dans le Cartulaire blanc de Troam, rédigé en i33g; Bibliothèque nationale, ms.
latin 10086, fol. 17; le cartulaire contient un distique qui rappelle que Taccord fut conclu
en 1171 :
Fer decas et monos nostros mutato patronos 3o
Octoque vicesies C pariter decies.
(•) Montisburgo C. — W Ouvelai C; Uvelai B. — W Alîcia C. — (^) WiUermus C. — W archi-
diacono omis dans C, — (0 Johanne decano Saresberiensi omis dans C. — (k) Willermo de Lanval. C.
— (^) WareviHam C.
CHARTES ET DIPLOMES. — VIT. 58
lll«lliar.«tK RATIOS AIR.
458 HENRI IL
a. Ddiflle, Cartuîaire Normand, p. 194, n"" 83d« d'après B. — i. René Sauvage, L'ahlaye de Stdnl"
Martin de Troarn, p. 386-587.
Eyton, p. 1 10, À Tannée 1 167, — Round, n* 48^.
Cette pièce doit être contemporaine des deux suivantes, datées, par M. Delisie et par le
5 Rév. Eyton, du séjour que Henri II fit à Valognes en juillet 1171.
Henricus , rex Ang^orum , et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes Ande-
gavorum , archiepiscopo Rothomagensi , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus ,
justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis totîus Normannie,
salutem.
10 Sciatis controversiam que versabatur inter abbatiam Troarni et comiteni Johan-
nem hoc modo teroGÔnatam esse, scilicet quod abbas G. et conventus abbatie
Troarni clamaverunt quieta comiti Johanni et heredibus suis totum manerium de
Reinberthonme, et decimam foreste Guffemi de Vinaz, et cornes Johannes concessit
predicte abbatie decimam thelonei de Montgumeri, et tenementum filiorum Roîse
i5 apud Troarnum, et insuper omnia tenementa que continentur in cartis ipsius abba-
tie, quas habet de comité Rogero, antecessore comitis Johannis, in bosco et piano,
in pratis et pasturis, in aquis et molendinis, et in omnibus aliis rébus. Et idem cornes
posuit prefatam abbatiam in manu mea et custodia et protectione, liberam et quie-
tam ab omni servitio et ab omni exactione immunem ab ipso et heredibus suis.
30 Et ideo volo et firmiter predpio quod hec compositio stabilis inter eos maneat et
inconcusse teneatur, sicut superius determinata est et in presentia mea facta.
Testibus : R[otrodo] archiepiscopo Rothomagensi, R. archiepiscopo Eboracensi,
Henrico episcopo Baiocensi, A[rnulfo] episcopo Lexoviensi, R. episcopo Con-
stanciensi, R. [sic) episcopo Abrincensi, H. abbate Fiscanni, R. abbate de Monté-
es burgo, R. abbate Valatie, V. {51c) abbate Sancti Georgi[i] de Bauchervilla, Ricardo
de Humetis constabulario , Willelmo de Curci dapifero, Fulcone Paenello, Willelmo
Filio Hamonis, Ricardo de Ganvilla, Seihero de Quinci.
Apud Valonîas.
cccx
3o Ddiale, n** 190 A.
Juillet 1171. ^ Valognes.
Mission donnée en Irlande à Gaillaume Fik d^Adelme.
a. Rymer, dernière édition, 1. 1, part. I, p. 36. — h. Orpen, Irdand ander tke Normans, I, 3i5.
i
HENRI IL 459
Ey ton , p. 1 60.
Cette pièce et la suivante sont de juillet 1 1 7 1 ; comme la charte datée de Varrevilie publiée
ci-dessus (n** CCCVIII), dles ont été souscrites parles archidiacres de Cantorbéry et de Poitiers.
Voir rintroductîon f p. 7a.
Henricus , rex Anglie , dux Normannie et Âquitanie , et cornes Ândegavie ^■^, 5
archiepiscopis , episcopis, regibus, comitibus, baronibus, et omnibus fidelibus suis
Hibernie, salutem.
Sciatis me, Dei gratia, salvum esse et incolumem, et negotia mea bene et hono-
rificeprocedere; ego vero quamcito potero vacabo magnis negotiis meis Hibernie.
Nunc autem ad vos mitto Willielmum filium Adelmi, dapiferum meum, cui com- 10
misi negotia mea tractanda et agenda mei loco et vice. Quare vobis mando et firmiter
*precipio quod ei, sicut michimet, intendatis de agendis meis, et faciatis quicquid
ipse vobis dixerit ex parte mea, sicut amorem meum habere desideratis ,-et per fidem
quam mihi debetis. Ego quoque ratum habebo et firmum quicquid ipse fecerit ,
tanquam egomet fecissem, et quicquid vos feceritis erga eum stabile habebo. 1^
Testibus : Galfrido archidiacono Gantuariensi, Ricardo archidiacono Pictaviensi,
Ricardo constabulario.
Apud Vahinis.
CCCXI
Ddisie, n*" 190 B. 30
Juillet n 7 1 . — Valognes.
Concession à Richard de Lncé da village de Greenstead et autres biens sis en Angle-
terre.
A. Original perdu.
B. Copie du xiii* s., Public Record Office, Cartœ Antiques, I, 1, n*" 1 1. — Photographie. aS
Eyton, p. 160.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce précédente.
'*) Nous reprodaisons l'adresse telle quelle est dans le recueil de Rjmer.
58.
460 HENRI IL
H., rex Ân^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum, [et] cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus, et
omnibus ministris suis et fidelibus Ânglie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Ricardo de Luci totam villam
5 de Grenested[a] cum omnibus pertinenciis suis,*et servicium Ricardi de Mard, quod
debebat WiUeImo comiti Glowec[estrie] de quatuor miiitibus, et servicium RaduUi
de Marci, quod eidem debebat de duobus mflitibus, et servicium Mauricii de
Tohebam, quod eidem debebat de tribus miiitibus, et servicium Manseri de Dan-
martino, quod jamdicto comiti debebat de uno milite et quarta parte unius militis,
lo cum omnibus rébus ad eundem inde pertinentibus , que predictus comes dédit
Ricardo de Luci pro servido suo , tenenda sibi et heredibus suis in feodo et heredi-
tate de ipso et heredibus suis , per servicium decem militum pro omni servicio.
Quare volo et firmiter precipio quod Ricardus de Luci et heredes sui post eum
habeant et teneant prenominatam viilam cum omnibus pertinenciis suis, et predic-
i5 torum superius determinata servicia, bene, in pace, libère et quiète, plenarie et
honorifice, sicut carta Willelmi comitis Glowec[estrie] testatur.
Testibus : G. archidiacono Cantuariensi, Ricardo archidiacono Pictavensi, comité
Wilielmo de Mand[eviila] , Wilielmo de Sancto Johanne, Ricardo de Ganvilla, R^-
naldo de Gurtenay, Wilielmo de Lanval|leio] , Hugone de Gressi, Wilielmo de^ . . ^^\
^o Thoma Bardulfi.
Apud Valon[ias].
CCCXII
Delisle, n* 201.
Avant mai 1179. — diesier.
35 Donation à Vabbaye de Saint-Hélier de Jersey d^un moulin, de l'égUse de la Sainte-Tri-
nité et du marais de Saint-Hélier.
A, Original perdu.
B. Copie insérée dans les procès-verbaux de 1 enquête de 1809 (Placita de qno waranto), RoUs of
assîtes held in the Channel Idands, a. D. iSog, p. 86 et 87. — C, Copie du xt* s.; Archives
3o de la Manche, H. i973.
W Tache.
HENRI IL 461
On sait que la formule Dei gratia a été introduite dans les actes de Henri II après le mois de
mai 117a, et au plus tard vers le commencement de Tannée 1173 (Introduction, p. i5). Or
Henri It a quitté TAngleterre en mai 1172 pour passer en France, où il est resté jusqu'au 7 juillet
1 1 74 ; il résulte de ce fait qu'une pièce portant la mention • H. , rex Anglorum > , etc. , et datée
d'une localité anglaise, est, au plus tard, de mai 117a. Henri II ayant passé Tannée 11 55 en S
Angleterre , lorsque les souscriptions ne fournissent pas d'indications précises , les pièces de cette
sorte doivent porter la date de : avant mai 117a.
H. , rex Aoglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justioiis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, saluteni. 10
Sciatis me dédisse et presenti carta confirmasse abbade Sancti Elerii de Gerseio ,
et canonicis ibidem Deo servientibus, pro salute mea et liberorum meorum, in per-
petuam elemosinam, molendinum de viila, cum mota et debito servido ipsius
molendini , et ecdesiam Sancte Trinitatis , et mariscum Sancti Elerii. Quare volo et
firmiter precipio quod eadem abbatia et canonici bec predicta habeant et teneant 1 5
bene ei in pace, libère et quiète et intègre et plenarie et honorifice, sicut ea tenebam
in dominio meo , cum omnibus libertatibus et iiberis consuetudinibus suis.
Testibus^*^ : magistro Jobanne de Qxnefordia, magistro Radulfo deTameworda,
comité Reginaldo, Ricardo de Luci, Ricardo de Ganviila, Willeimo de Gaumeto(5iV),
Hugone de Gundevilla, Durando Luis, Willeimo de Ostilli. 20
Apud Gestriam.
CCCXIII
Delisle, n* aoi A.
Atant mai 117s. — Qiesler.
Concession à Vabhaye de Saini-HéUer de Jersey d^une charmée de terre vendue par '«5
Jourdain de Bameville.
A. Original perdu.
B. Inspezimus du a novembre ia35, au PuUîc Record OflSce, Charter Rolls, 20' année de
Henri III, membrane 9.
a. Cûkndar ofthe Charter RoUs, vd. I, p. a 1^9 diaprés B. 3o
(*) Les noms des témoins ne sont pas dans la copie C conservée aux Archives de la Manche.
462 HENRI IL
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXII.
Guillaume Fils Hamon, qui figure ici comme premier témoin, a fondé Tabbaye de Saint-Hélier
(Jntrod., p. 479).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
5 vorum, archiepiscopo 'Rotomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis Normannis, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti caria confirmasse abbatie Sancti Herii de Gere-
seia , et canonicis ibidem Deo servientibus , pro amore Dei et pro saiute mea et libe-
rorum meonim^*), in perpetuam elemosinam, totam camicatam terre, cum omni-
10 bus pertinentiis suis , quam Jordanus de BameviUa de me tenebat in insuia Grereseie,
in confinio de Crapondoit, quam carucatam predictus Jordanus coram me ratioDa-
biliter vendidit B. abbati et canonicis Sancti Eierii , et iilam terram quam eis vendidit
in territorio de Haya et in territorio de Bamevilla. Quare voie et firmiter predpio
quod eadem abbatia et canonici bec predicta habeant et teneant bene et in pace,
i5 libère et quiète et intègre et plenarie et honorifice, cum omnibus libertatibus et
liberis consuetudinibus suis.
Testibus : Willelmo Filio Hamonis, Hugone de Gundevilia, magistro Raduifo de
Tamword[a] , comité Reginaldo , Ricardo de Gamvilia , Willelmo de Ostilly.
Apud Cestriam.
»o CCCXIV
Delisle, n° aoa.
Avant mai 1 173. — Ciarendon.
Confirmation des biens ei des franchises de Vabhaye de Beaabec,
A. Original perdu.
35 fi. Copie de 1896; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i, Coutumier de Dieppe, fol. 67 v%
col. 2 , à 58 r*", col. 1 .
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXII.
H., rex Anglorum, [et] dux Normannorum [et] Aquitanonim, et comes Andega-
vorum ^\ omnibus fidelibus suis , salutem.
(") nostrorum a. — (^) Anglie. . . . , Normannie. • . . , Acquitanie et cornes Andegavie B.
HENRI IL 463
Sciatis me dédisse et confirmasse Deo et eodesie de Belbec et monachis ibidem
Deo servientibus nemus in quo abbatia fundata est , et de M aisnii Bochet , de Spi-
neto, de Valiet[eria] , de Morimont, de Gaudecot, de Gom*ceilis, de Boteilis, de Bosco
Puteorum, de Hadencomt, de Âutis, de Haia Gonnor loca, domos, terras, boscos,
vineas, prata, pascua, aquas, vias et semitas, cum omnibus pertinenciis suis, et alias 5
quascumque res et pôssessiones quas ego et homines terre mee eis dedimus et con-
cessimus, et quas fidèles Ghristi eis in futuro contulerint. Et volo et precipio quod
omnia predicta et singula habeant et possideant in puram et perpetuam elemosinam ,
liberam penitus et quietam ab omnibus terrenis consuetudinibus. Et dono eisdem et
servientibus ac omnibus hominibus ipsorum, tam presentibus quam futuris, libe- lo
ram quietanciam vendendi, emendi et transportandi per terram et per aquam in
cunctis locis mee potestati subjectis, quecunque voluerint, absque passagio, pon-
tagio, aquagio, theloneo et consuetudine aliqua, et suscipio eos in manu et protec-
tione mea. Quare firmiter precipio omnibus bsdiivis et ministris meis quatinus ipsos
et omnes res et pôssessiones et servientes et homines ipsorum manuteneant, custo- i5
diant et deffendant, sicut me et res meas cariores. Et prohibeo ne de aliqua posses-
sione sua trahantur in causam nisi coram me vei coram justicia mea capitali. Et nichil
retineo in aliquo predictorum prêter oraciones monachorum.
Testibus : episcopo Bernardo de Sancto David, W. de Tancarvilla camerario,
R. filio Ricardi. 90
Âpud Glarendonam.
cccxv
Ddisie, n** 169.
Avant mai 117a. — Fordingbridge.
25
Saavegarde ciccordée à ïakbaye de Saint-Sauveur pour des domaines quelle possède en
Angleterre.
A, Original perdn.
B. Copie du xiu' s. dans le cartulaire de Saint-Sauveur, Ai*chîves de la Manche, H non coté ,
pièce 10. — C« Copie diaprés le cartulaire. Bibliothèque nationide, ms. latin 10076 ,
fol. 69 v*.
Round, n** 981. 3o
Voir la note chronologique de la pièce CCCXII. A part Tabsence de la formule Dei gralia, cette
pièce ne présente aucun élément chronologique permettant de la dater. Nous n*avons pas pu
retrouver le motif pour lequel elle a reçu, à la table, la date : vers 1 165.
464 HENRI IL
H., rex An^onim, et dux Normannonim et Âquitanorum, et comes Andega-
voram, vicecomitibus et ministris suis de Suehantesira ^'^ saliitem.
Sciatis quod elemosina de Âlingueham , qoam Willelmus de Soliers dédit ecclesie
Sancti Saivatoris de Gonstantino, et elemosina de Portesia, qoam Baidewinus de
5 Portesia dédit eidem ecclesie, sunt in mea manu et custodia et protectione. Et ideo
volo et firmiter precipio quod illas demosinas manuteneatis et defendatis, ne quis eis
aliquam injuriam faciat.
Teste magistro Radulfo de Tameworda.
Apud Fordebr[igiam].
CCCXVI
Delisle, n* ao3.
Avant mai 1179. — Northampton.
Confirmation des tenures des moines de Barnstaple, dépendance de Saint-Martin-deS'
Champs.
ih A, Original autrefois sodlé sur simple queue; Archives nationales , R aS, n* Sg.
B. Inspeximus de i3i6 au Public Record Oi&ce, Qiarter Rolls, 10* année d'Edouard II, mem-
brane i5.
a. Tardif, Monuments historiques, p. 3i 1, n"* 6a5, d après ^4. — i. Calendar of the Ckarter Rolls,
t. m , p. 53 1 .
!io Round, n* 1271.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXII.
H., rex Angiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum , justiciis et vicecomitibus et ministris suis Devon[escire] , salutem.
Precipio quod monachi de Bamestapla teneant bene et in pace, honorifice et
35 juste, omnes teneuras suas, sicut eas tenuerunt melius tempore régis H[enrici] avi
mei, et [cum] eisdem libertatibus, sicut carta ipsius avi mei testatur, ne quis super
hoc eis injuriam vel contumeliam faciat.
Teste Ricardo de Humetis constabul[ari]o.
Apud Norhant[onam].
(*) Sirehantesira C.
HENRI IL 465
CCCXVII
Ddisle, n* ao3 Â.
Avant mai 117s. — Northampton.
Affranchissement des droits de tonHea, en Angleterre et en Normandie, accordé aax
moines de Tiron. 5
A, Original, Winchester ccdlege, Hamble, n* 3. — Photographie du Rév. Sidter, n"* 1 15.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce' CCCXII.
H., rex Angjiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ândega-
vorum , justiciis , vicecomitibns , et omnibus bailiivis suis , nominatim portuum maris ,
totius Anglie et Normannie, salutem. 10
Concède et firmiter precipio quod omnes res monacborum de Tyrun , quas ho-
mines sui poterunt affidare eorum esse dominicas , sint quietp de theloneo et passagio
et pontagio et omni consuetudine per totam terram meam Anglie et Normannie. Et
prohibeo ne quis super hoc eos disturbet super forisfacturam meam.
Testibus : magbtro Baduifo de Beilo Monte, Wilielmo de Braosio, et Simone de i5
Tumebu.
Apud Norii[antunam] .
CCCXVIII
Ddide, n** ao4.
Avant mai 1173. — Westminster. 20
Ordre de maintenir ï abbaye de Monteboarg en jouissance de ses biens et de ses fran-
chises,
A. Original perdu.
B, Cartulaire de Montebourg (1274); Bibliothèque nationale, ms. latin 10087, F* ^^i ^^"^ ^8.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXII. a 5
Henricus, rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ande-
gavqrum, Osbemo de Hosa et justiciis et ministris su3 de Gostentino, salutem.
CUABTES ET DIPLÔMES. — VII. 5 9
IM»BIKZaiS SATtOXAtC.
466 HENRI II.
Precipio vobis quod juste manuteneatis et consenretis abbatiam de Monteburgo et
omnes res suas, et faciatis ei habere et tenere omnes consuetudines et libellâtes suas
in bosco et in piano , et nominatim sicut carta Henrici régis , avi mei , et carta patris
mei testantur, et teneat ista bene et in pace, et libère et juste, sicut melius et libe-
5 rius et justius tenuit tempore Henrici régis, ne super hoc inde clamorem audiam pro
penuria recti.
Teste comité Reginaido.
Apud Westmonasterium.
CCCXIX
,0 Ddisle, n* ao5.
Avant mai 1173. — Westminster.
Confirmation des biens appartenant en Angleterre à Notre-Dame de Cormeilles.
A» Original perdn. .
B. Inspeûmus de laSi, utilisé par Madox. — C. laspeximas du 4 mars iSog, au Public Record
i5 Office, Charter RoUs, a' année d'Edouard II, membrane 8.
r
a. Madox, Formnlare Anglicanvm, p. 8, n** 16, d'après B. — h. MonatHcon Anglicanum, t. VI,
vol. u, p. 1076, d'après C.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCGXII.
IL, rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
ao vorum , justiciis et vicecomitibus et baronibus et ministris suis totius AngUe, salutem.
Sciatis me^*^ dédisse et concessisse Deo et Sancte Marie de Gormeliis et abbati et
monachis ibidem Deo servientibus ecclesias suas et terras suas et elemosinas et déci-
mas et omnia tenementa sua tenere ita bene et in pace et juste et honorifice et
quiète, sicuti illa melius tenuerunt tempore régis Henrici avi mei. Et nominatim
35 totum manerium de Newent, cum omnibus pertinentiis suis, scilicet quinque hydas
terre , et ecclesiam cum omnibus decimis et oblationibus et pratis et molendinis et
nemoribus de Jarclesduna et de Tedeswde; Gimtonam et Lindam et Ectham^**^
et Melswikam, cum molendino et pratis, et Gugheleiam ^^^ cum omnibus sartis que
pertinent ad Newent. Et Staniing et Bulesdun ^^\ cum capella, et ecclesiam de Tedin-
(■) nos 6. — ^) Cumtonam et Lindum et Eadam b. — W Onghdia b, — W Bulesduna b.
•JiU «•
HENRI IL 467
tona^*^ et capellam de Pancdeia^^^; et ecclesiam de Oimoch, cum omnibus perti-
nenciis suis et decimis, et decimam de toto dominio, et unam virgatam terre in
eadem villa. Et ecdiesîain de Bekefort^*"), cum omnibus pertinenciis et decimis suis et
capellis, et decimam de toto dominio et in augmentis et in essartis et dimidiam
hydam terre. Et ecclesiam de Estona , cum omnibus decimis et capeliis et pertinenciis s
suis, et unam virgatam terre, et totam decimam de dominio; et ad Tokintonam ^^^
totam decimam de dominio in omnibus rébus, et unam virgatam terre in eadem
villa. Et ad Guntonam totam decimam de dominio et unam virgatam terre. Et ad
Cadibroc ("^ totam decimam de dominio. Et ad Ouram ^^ totam decimam de dominio.
Et ad Âlkestan^^^ totam decimam de dominio. Et totam villam de Kingestona ^''^ lo
cum omnibus pertinentiis suis, scilicet duabus hydis terre, et capellam ipsius ville.
Et ad Westkingestonam ^'^ decimam de toto dominio , et unam virgatam terre. Et
ecclesiam de Mawrdina ^^^ cum omnibus decimis et pertinentiis suis, et totam deci-
mam de dominio, et unam virgatam terre. Et ecclesiam de Kingestona^^ cum
omnibus decimis et pertinenciis suis et capeUis et oblationibus, et totam decimam iS
de dominio , et unam virgatam terre. Et ad Pioniam totam decimam de dominio , et
unam virgatam terre. Et ecclesiam de Sukeleia, cum omnibus capeliis et decimis
et pertinenciis suis , et totam decimam de dominio , et unam virgatam terre. Et eccle-
siam de Merleia, cum omnibus capeliis et decimis et pertinenciis suis, et très vir-
gatas terre, et totam decimam de dominio. Et ad Wich rectum suum in saiinis. lo
Et ad Holewei totam decimam de dominio , et unam virgatam terre. Et ad Sideham
decimam de dominio , et dimidiam hydam terre. Et ad Reineham ^^^ totam decimam
de dominio , et unam virgatam terre. Et ad Turkistonam totam decimam de domi-
nio, et dimidiam hydam terre, et unum pratum. Et ecclesiam de Lidiard^"^ cum
omnibus decimis et pertinentiis suis, et totam decimam de dominio, et unum pra- 95
tum. Et ecclesiam de Bancel^"^ cum omnibus decimis et pertinenciis suis, et totam
decimam de dominio , et duas virgatas terre. Et de villa Monemute ^""^ decimam' de
redditibus ville. Et de Troi et de Concarvan ^p^ et de Nova Villa medietatem décime
de dominio; et de terra Ricardi filii comitis Giiberti ^'^ inter Uskam^'^ et Waiam dimi-
diam decimam de dofninio suo,' in bosco et piano et in piscariis et melle et pasnagio 3o
et friaâtis, et quartam partem décime Strigulii (*). Et ad'prédictum manerium de
Newent, imam blessagham, et carbonem in nemus suum ad biessagham sùsii-
w
W Tedingtona h. — 0») Panteleia 6. — W B^eford h. — W Tokingtunam b, — W Cady-
broc h. — (f) Euram h, — W ESkesUm h. — (*•) Kyngestona b. — P) Westkyngestunam b. —
(i) Mawrdia b. — W Kyngestena b; Kingeslena a.' — W Ramaham a. — H Lidiar b, —
(") Kanoel b, — W de villa de Moneninte b, — W Cumcarvan b, — (*i) Guillelmi a. — W in
Uskam b, — (■) StniguHi i,
59.
468 HENRI IL
nendam , et terram snam ad ollas (*\ et boscom suum de ^^ EadidvesheUa ad essar
tandum , si non est in mea foresta. Et ecdesiam de Strignlio , corn capeliis et omnibus
decimis et redditibns et pertinenciis stiis. Et in villa Herefordie daodedm libras ad
scacarium meum. Et ad Sudhamtunam norem libras et qninque solidos; et in eadem
5 villa sunt predicti monachi et homines soi de dominio suo, et domiis iHorum,
liberi et quietî de omnibus consuetudinibus. Et de dedma de Sakdeia et de Mer-
leia sexaginta et qnindedm solidos. Et ad Glocestriam et ad Dimoc^*) quadra-
ginta solidos.
Teste R. comité Gomnbie.
lo Apad Westmonasterimn.
CCCXX
liflie, n* 3o6.
Avant mai 1179. — Wmclieftter.
Charte de protection pour Vabhaye de Moniebaurg.
10 A, Original perdu.
B* Cartuiaire de Monteboorg (i^'jà); BîMiothèqne naticMuJe, ms. latin 10087, P- '^* ^* ^^-
<i. Deliale, lntrodaction,p. i5.
Poar la date, Toir la note chronologîqiie dn n* CCCXII.
H., rex Ânglomm, et dnx Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
90 vorum , justidis et ministris suis Anglie et Normannie , salutem.
Sdatis quod abbatia de Monte Burgi et omnes res ei pertinentes in manu ei pro-
tectione mea sunt , et precipio Tobis quod faciatis ei babere juste et plenarie et quiète
et bonorîfiee omnes libertates et consuetudines suas quas babutt tempore régis Hen-
rici avi mei , sicnt carta ejusdem régis Henriei testatnr.
35 Teste Willelmo Fflio Hamonis.
Apud Wintonîam.
(•) ad illas i. — 0») sanm ad EadnlTes Heik a. — («) Dimodi h.
HENRI IL 469
CCCXXI
Arant mai 1172. — Woodstock.
Exemption de tonlieax et autres droits pour les moines de Balances ^^K
A. Original perdu.
B. Copie de la seconde moitié du xiii' s. dans le cartnlaire de Valloires; Archives de la Somme, S
H non coté, p. 96 (autrefois fol. LIX recto), charte n* 3o5. Rubrique : iH. régis Angl. de
consuetudine non danda , et per totam Normanniam. VII. ■ Ce texte et les suivants m'ont été
indiqués par M. Qovis Brund, alors archiviste de la Lozère. — C. Vidimus par Th., arche-
vêque de Rouen , juâlet 1 2 29 ; le même cartulaire , charte 3o6. — D, Confirmation de Jean sans
Terre, mentionnant la charte de son père; i6rVfem, charte 5o4. ^- £. Vidimus par saint Louis; 10
Gisors, mars 1 256-1 267; ihiiem, p. 191, charte 533.
Pour la date, voir la note chronologique de ia pièce CCCXII.
H. , rex Ângj[[orain] , et dux Norman[nortim] et Aqiiit[anon]m] , et cornes Ande-
g[avorum], jiistic[iis] , vicecomitibus et ministris suis omnibus totius terre sue,
salutem. 1 5
Goncedo quod omnes res monachorum de Balandis, quas homines sui pote-
runt (*) affidare suas esse proprias , sint qui[e]te de teloneo et passagio et pontagîo et
omni consuetudine. Et prohibeo ne quis eos vel res suas injuste disturbet super foris-
facturam meam.
Teste Ricardo de^^ Luci. 90
Apud Wodestok. W.
CCCXXII
Deiisle, n* 192.
Avant 117S-1173.
Confirmation d*une donation de terre quEnjuger de Bohon et Roger, fis de Jean de ih
Saini'Marcouf , avaient faite à ïahhaye de CerisL
A. Original perdu.
B, Traduction française dans le cartulaire de Cerisi, Archives de la Manche, H i4oii, p. 5a3.
(•} poterint B; potemnt C. — 0») de, omis dans C. — («) Wodestot. B.
^^ L*aM>aye de N.-D. de Valloires, fondée Valloirest^-Balances, Somme, arr. Ahbeville,
d*abord à Balances, au diocèse d^Amîens. — cant Rue, ocymm. Argooles.
470 HENRI IL
Cette pièce et les suivantes (CCCXXII à CCCXXIX) ne portait pas de date de lien et sont,
presque toutes, dépourvues de souscriptions. Elles ne peuvent être datées que d'une manière
vague, au moyen de la formule : t H. , rex Ânglorum » , comme antérieures à 1 1 72-1 1 78.
[Henry,] roy d'Angleterre, duc de Normandie, Aquitaine, comte d'Anjou, à ses
5 justiciers et ministres de Normandie, sdut.
J ordonne que labbaye de Gerisy tienne bien et paisiblement, firanchement, quio-
te ment et honorablement la terre qui fut Roger Filz Jean de Saint Marcoulpb, que
Elngelger de Buhun et ledit Roger ont donnée et concédée devant moy et de mon
consentement. Et fais deffenses et inhibicions à touttes personnes d y faire aucun tort
10 ou injure, « nisi per brève meum in placitum mittat ».
CCCXXIII
Deiiflle, n* 19&.
Avant 1173-1173.
. Sauvegarde pour les moines de Saint-Lanrent JtEnvermeu.
i5 i4. Original perdu.
B, Extrait par D. Jacques Jouvelin; Bibliothèque nationale, ms. latin i3go5, fol. 80 v*.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce -CCCXXII.
Henricus, rex Anglorum, [et] dux Normannorum [et Aquitanorum^'^ et] cornes
Andegavorum
20 Sciatis me divino admonitu monadios Sancti Laurentii de Evremou in mea tutela
et protectione suscepisse
CCCXXIV
Delisle, n** 196.
Avant 1173-1173.
25 Donation aux moines de Fécamp d'un revenu de vingt livres d^ Angevins, en échange de
terrains sis dans la forêt de BonneviUe'Saï^TouKiues.
A, Original perdu.
(■) Ces mois ne se trouvent pas iuu V extrait de Dam JowoeUn, dcnU iei notes sont d abrégées,
quon peut ie soupçonner de les avoir amis, en hs supposant inutiles.
HENRI IL 471
J3. Copie du xiu* s. dans le cartubîre de Fécamp, Bibliothèque de Rouen, ms. 1210, foi. S v%
n"* 18. — C. Exemplaire du même cartulaire, xy' s.. Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat.
a4ia,p. 19.
Pour la date, voir la note chrondiogique de la pièce CCCXXII.
H., rex Anglorum, et dui: Noraiannorum et Âquitanonun, et oomes Andega- 5
vor^m, archiepiscopa Rothomagensi, episcopis, coaiitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus , et omnibus ministris suis Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse ecclesie Sancte Trinitatis Fiscanni et Henrico abbati et
monachis ibidem Deo servientibus XX. Ubratas redditus Andegavensis monete , vel in
ecclesiavel in terra, pro saiute antecessorum meorum et mea, et in excambium 10
iliius ioci qui dicitur Sanctus Martinus in foresta- Bone Ville super Toucam , quem
ipsi michi concesserunt (piiete, ad faciendam in[de] voiuntatem meam, sicut carta
ipsorum quam habeo testatur, salvis consuetudinibus quas predicti monachi kabere
debent et soiebant tempore régis Henrici, avi mei, in eadem foresta. Nolui enim in
illo loco absque eorum assensu aiiquam religionis domum construere. i5
Testibus : Â. episcopo Lexoviensi et aiiis multis.
cccxxv
Delisle, n" 196.
Avant 1173-1173.
Con/irmation du douaire de Milesend de Goumai, à Gaillefontaine et. en Angletevre. %o
A, Original perdu.
a, D. Gurney, The record ofihô house of Goumaj, p. ai 5.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXXII.
H., rex Anglorum, [et] dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, etc., salutem. a5
Sciatis me concessisse et confirmasse Milesenti de Gumaco totum dotalicium
suum , quod vir ejus Hugo de Gumaco ei dédit et concessit et carta sua confirmavit ,
videlicet Goislanam Fontanam, cum omnibus pertinentiis suis in Normannia, et in
Ang^ omnem novam terram quam rex Stephanus dédit Hugoni de Gurnaco ad sue
hereditatis augmentum, et ipse Hugo predicte uxori sue, scilicet Wendovram et 3o
i
472 HENRI IL
Hoctonam, cum omnibus pertinentiis suis, et omnem terram quam habuit mater
Hugonis Edwa in Angjiia. Insuper conoedo ei et confirme quicquid dominus et vir
suus Hugo emerit vel aliquo aiio modo adquirere poterit, sicut carta ipsius testatur
et eidem confirmât. Quare volo et firmiter precipio quod ipsa omnia supradicta
5 bene et in pace, libère et quiète et honorifice teneat cum omnibus pertinentiis suis,
in bosco et in piano , in pratis et pascuis , in viis et semitis , et in aquis et molendinis
et in omnibus rébus , cum omnibus libertatibus et consuetudinibus ad terras illas
pertinentibus,
CCCXXVI
lo Delisle, n* 197.
Avtnt 1173-1173.
Confimuiiion des biens de l'abbaye de Monteboarg , en Angleterre et en Normandie.
.4. Original perdu.
i5 B, Copie de 1274, dans le cartulaire de Montebourg;Bibliothèqae nationale, ms. latin 10087»
n* i4a.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXXII.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, vicecomitibus,
3o justiciis ^^\ et omnibus Mis sancte Ecclesie per Angliam et Normanniam, pèr Ande-
gaviam et Aquitaniam constituas ^\ salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et ecclesie Sancte Marie de Monteburgo,
et abbati et monachis in ea Deo servientibus in perpetuam elemosinam, pro salute
anime mee et patris et matris mee et omnium antecessorum sive successorum meo-
3 5 rum, bas subscriptas elemosinas, quas antecessores mei et alii fidèles eidem contu-
lerunt ecclesie : In Angjiia scilicet, ex dono Ricardi de Revers, et concessu avi
mei régis Henrici, in Dorseta, manerium de Lodris, cum Bomintona^*^ pro V
hidis; in Oevenesira, manerium de Auxemua, pro dimidia virgata, cum capellis
Sancti Pancracii et Sancti Leonardi; in insula de With, manerium de Wica, quod
3o antiquitus vocabatur Saufort, et ibidem terram de Witecernia, quam dederunt
(■) jastidariis B, — (^) oonstitute B, — («) A la suite de ce mot, il y a dam le ms, deas lettres,
ÎD oa ju , surmontées d'un signe JCahremation.
HENRI IL 473
Gaufridus de MagneviUa et Willelihus filias Esturi cam terra de Suéte ; et hec libéra
et quieta ab ornnibns secidaribus consuetudinibus et serviciis, et cuai omnibus rébus
eisdem maneriis pertinentibns , et côm soca et saca , et toi et team et infangentheof ,
et aliis consuetudinibus et tplietanciis , si que fuerint in dominio avi mei. De Rogerio
Ârundel, ecclesiam de Poestoc, cum capella et decimis quas hâbuit in tempore avi 5
mei. De Willelmo [de] Morevilla, capellam de Bradepol. De Amaurrico ^e Estver-
tres , capellam de Waudig. De comité .Ricardo Devonie et Hadehwisa sorore ejus ,
ecclesiam de Flueta apud Porlant. De eodem Ricardo et avia sua , unam virgatam
terre de manerio Padre, quam^'^ tenuit Chacemoue. In Berchesira, de Aeliz de
Revers, et filiis suis comité Balduino et Roberto de Sancta Maria, et nepote ejus lo
Ricardo comité, manerium quod vocatur Ouvelai. De Hadehvisa de Roumara, unam
maisuram Galterii trium solidorum; in ecclesia de.Tuvertona, XL. solidos, qui reco-
gniti fuerunt per sacramentum; item in insula de With, dimidiam decimam de
dominio Torleie, et de comité Balduino, ejusdem ville ecclesiam. In Normannia,
de Ricardo de Revers, dimidiam ecclesiam ejusdem ville, et decimam molendino- i5
mm suorum, et terram Huberti presbiteri, et totam Foucarvillam, excepta quarta
parte quam habet Goisfridus de Bruecort, liberam et quietam sicut manerium
Sancti Marculphi, et terram dimidie carruce in Escoguemeavilla , et mansuram
unius villani, scilicet Ganuti, in Sebevilla, et decimam molendinorum et angu^la-
rum de Neauhou, et totam terram quam WUlelmus de Revers habuit in Monte- 20
burgo , et ecdesiam de Gonnovilla , et décimas molendinorum , et decimam molen-
dini et foreste de Farmanbruil et de venatione, et decimam molendini de TorlaviHa,
et unum ailodium in Elrnemua ex austradi parte, et decimam vacariarum de Bruis,
et totam Benedictamvillam quam habuit Adheliz soror ejusdem Ricardi de Re-
vers et Ricardus de Angervilla, et totam ecclesiam; et totam terram de Montisburgo a 5
quam Willdmus rex qui Angliam acquisivit dédit eidem ecclesie, et eam que est
inter eos et fosetum propiorem foreste, et mercatum etferias, et in forestis de Mon-
teburgo et de Bruis materiem ad tenenda et facienda sua edifida, et ligna ad focum
et elausuram , et de tôt arboribus sint quieti forestarii in placitis meis quot monachi
eis garantizaverint juste per talUas suas , et pastionem porcorum , et herbagium cete- 3o
rorum animalium et suum pasnagium, et omnes quietancias de omnibus que ad me
pertinent; et maisnillum Sancti Cirici usque ad rivum qui descendit de foresta, et
eamdem ecclesiam; et thelonia quieta per totam terram meam de propriis rébus
predicte abbatie, ubicunque emant vel conducant vel vendant; et ut homines de
burgo abbatie sint quieti ab omni expeditione, excepta illa que sub nomine belli sub- 35
•
(■) quas B,
CHàRTES KT DIPLÔMES. — YII. Go
■■ramcmii iatioialc.
474 HENRI IL .
monetur; et maisniiiuin Sancti Girici sicut saperius, et terram Rannufi de Esdia-
mecon que est in Goeres, et très maisuras in Sortovilia de feado Turgisi Grossi, et
X. acras de terra Rosce, et terram unius carruce in eadem villa quam tenuit Masche*
ret, et XXX. acras terre in Joganvilla quas tenuit Pelecheu, et terram unius carruce
5 in Amundevilla, et de Ricardo de Morevilla ejusdem viUe ecclesiam et duas garbas
totius terre sue.
Hec omnia confirmo manu mea , et cetera.
CCCXXVII
lo Delisle, n* 198»
Avant 1179-1 173.
Eocemption de droits accordée à Rou)al le Véel, sergent du roi.
Am Original perda.
B, Vidimus dans tin acte de Louis VIII, mai laaS; Archives nationales, Regbtre de Philippe
1 5 Auguste , JJ a 6 , fol. a49 A
a. Delide, Carfolaire Normand , p. 307, n* 1 136.
Round, n** i4a8.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce GGCXXII.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
ao vorum, omnibus archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, viceco-
mitibus , et omnibus fiddiibus suis , saiutem.
Sciatis me dédisse et confirmasse Raduifo Vitulo, servienti meo , et heredibus suis
quietanciam omnium consuetudinum per omnes terras meas , tam in terra quam in
mari et in portu maris , et nominatim de tailagio et de omnibus consuetudinibus et
a5 auxiliis et rébus ad me pertinentibus. Dedi etiam eis quitantiam terre quam Raduifiis
tenet de Hugone de Baiona et de Andréa fratre suo et de Raduifo filio Radulfi.
Quare voie et predpio firmiter quod ipse et beredes sui et omnia catalla sua propria
quieta sint per omnes terras meas ab omni consuetudine. Et probibeo super forisfac-
tum meum ne quis eum vei res suas propter adiquam consuetudinem disturbet.
HENRI IL 475
CCCXXVIII
Delisle, n"* 199.
Avant 1172-1173.
I
Don à Gantier le Changeur du change et de l'orfèvrerie de la châtellenie d'Arqués et
de Dieppe. 5
A^ Original perdu.
B« Copie de 1896; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i, Coutumier deDieppe, fol. 55 v^.
Pour la date, voir la note chronologique de la pièce CCCXXIL
H«, rex Anglorum, et dux Normannoniai et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum , justidis suis Normannie et vicecomitibus , archiepiscopo et monasterio Rotho- 10
magensi, et omnibus servientibus sak, salutem.
Sciatîs me dédisse et concessisse et hac carta mea confirmasse Waltero Gambiatori,
aurifabro, et beredibus suis totam terram Roberti Cambîatoris, patris sui, sitam
apud Archas, quietam et liberam, et totum cambium et totam aurifabricaturain
totius castellarie Archarum et totius Deppe, tali vero condidone quod uemo poteiit i5
de cetero opa?ari vel cambîare de auro vel argento in casteUaiia née in villa Deppe
sine voluntate et assensu predicti Walteri et heredum suorum. Et si quis de cetero
super hiis eidèm Waltero yA beredibus suis injuriam vel contumeliam fecerit, de
viginti libris emendet michi. Preterea dedi et concessi eidem Waltero et suis bere-
dibus omnes consuetudines et quittantias et libertates quas pater meus Gàufridus, 30
cornes Andegavorum, dédit et concessit Roberto, patri suo, et carta confirmavit.
Quare volo et firmiter precipio quod predictus Walterus et beredes sui babeant et
teneant de me et beredibus meis bec omnia supradicta bene et in pace , et intègre et
bonorifice et quiète in omnibus rébus, cum omnibus libertatibus et omnibus liberis
consuetudinibus. Et probibeo ne aliquis super biis eis injuriam vel contumeliam a 5
faciat. Pro bac vero donacione et concessione et bujus libertatis confirmatione
babenda et in perpetuum possidenda dicto Waltero et beredibus suis , predictus Wal-
terus et beredes sui micbi et beredibus meis debent annuatim unum par calcarium
deauratorum.
Testîbus biis, etc.
(30.
476 HENRI II.
CCCXXIX
Ddisie, n* aoo.
ÀTant 1179-1173.
> •
Don à Gaalier Cochie d'une masure sur le ferré de Dieppe.
5 A, Original perdu.
B, Copie de iSgB ; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i, Contumier de Dieppe, foL 43.
Pour la date, voir la«ote chronologique de la pièce CGCXXII.
H. , rex Ânglorum, dux Normannomm et Âquitanorum, et cornes Âadegavorum ,
archiepiscopis , episcopis, baronibus, justiciis, vicecomitibus, prepositis et ministris
10 -suis tocius Ang^e, Normannie, Âquitanie et Andegavîe, salutem.
' Sciatis me dédisse et concessisse Waitero Cochie unam masuram in perreio
Deppe, liberam et quietam ab omni consuetudine, teloneo, botagîo, galonagio,
tailla et omni exactione , ubicmique potestas mea attigeiit , per terram et per aquam.
Et si homines qui in illa masura manserint naves in mari piscantes habuerint, quic-
i5 quid inde ad me pertinet totum eis ooncedo, viddicet ut vendant et emant pisoes
suos vel aUquas res ubicmique et quibuscunque voluerint, nichii inde reddendo bail-
livis meis. Harum autem rerum libertatem et quittanciam predieto Waitero Cochie
et heredibus sois , tenendam de me et heredibus meis , concède et carte presentis
munimine confirmo. Et prohibée ne qub ei vel heredibus ejus vel hominibus eonim
20 injuriam vel contumeham faciat super fore&ctum quinquagîntalifararum.
Testibus hiis, etc.
CCCXXX
■ Defisle, n* 307.
1156-1173-1173. — Angers.
10 Charte de franchise pour quatre hommes du fournil des religieuses de Fontevrault à
Loudan.
A, Original perdu.
HENRI IL 477
B. Cartulaire de Fontevranii, BiUiothèqne nationale, nouv. aeq. lat. 2àià (Cheltenham, n"* 67),
parcfaeinm , xii* s. , f<d. a4 y*"*
Dans la Table des pièces comprises dans le recueil^ M. Ddisle a classé, sous {^indication : avant
1 172-1 173, nn certain nombre d*actes en tète desquds le roi s'intitule « H., rex Anglomm, » etc.,
4ans la mention : « Dei gratia » , et dont le texte ou les souscriptions ne fournissent aucune indica- 5
tion chronologique plus précise. Ces pièces, lorsqu'efles sont datées de localités françaises, sont,
au plus tôt, de 1 156, Henri II ayant passé Tannée 1 1 55 en Angleterre; nous substituons, quand
nous ne pouvons pas préciser davantage , à la mention : avant 1172-1173, la date de : 1 1 56- 1 172- .
1 1 73.
H., reK Angl[oruin], et dux Norm[annorum] et Âquit[anorum] , et cornes Ânde- 10
g[ayorum], baronibus, justic[iis] et omnibus ministris suis Ândegavie, et nominatini
prepositis et burgensibus Losdunii , salutem.
. Sciatis me concessisse et dédisse ecclesie et monialibus Fontis EIbr[audi] in perpe-
tuam elemosinam quatuor homines in fumillo earum quod est in casteUo Losdunii,
quietos et liberos ab omni exercitu et equitatu et omni consuetudine que ad me 1 5
perlinet.
Testibus : Stephano de Turoni^'^ Wfllelmo de OstUli, et Radulfo Fiiio Stephani.
Apud Ândeg[avim].
CCCXXXI
Ddisle, n*" 209. 30
ii56-i 17s- 1173. — Argentan.
Charte de protection pour les hommes et les biens de VahbayfdeJLire.
A. Original autrefois scdlé sur simple queue; Archives de TEure, H i&38. «- Photographib.
Round, n*4o6.
H., rex Anglomm, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega- 35
voram, justiciis, vicecomitibus et omnibus baiUivis in quorum bailliis abbas et mo-
nachi de Lyra habent terras et tenementa , salutem.
Sdatis quod abbas et monacfai de Lyra et omnes homines et terre et possessiones
sue sunt de mea j»ropria elemosina , et ideo sunt in mea dominica manu et custodia
W Turoni B.
J
>
478 HENRI IL
et protectione. Quare predpio vobis quod custodiatis et manuteneatis et protegatis
homines et terras et omnes possessiones eonim sicut meas dominicas, ne in aliquo
vexentur, sed habeant omnes libellâtes et libéras consuetudines quas habuerunt tem-
pore régis H[enrici] avi mei, de siris et hundredis et auxUiis et scutagiis et snmagiis
5 et omnibus aliis rébus. Si quis autem super hoc eis vei hominibus vel rébus suis foris»
facere presumpserit, vos plenariam eis justiciam sine dilatione fadatisyd fieripred-
piatis , ne inde amplius damorem audiam pro defectu justicie.
Testibus : Willelmo de Sancto Johanne et Willelmo de Gurci dapifero.
Âpud Ârgentomum.
lo CCCXXXII
Delisle, n* 309 A.
' 1156-1172-1173. — Argentan.
Exemption des droits de tonlieu et antres, accordée aux moines de Farleigh, en ce qai
co nceme les terres et les tenures que le roi lear a données.
ib A» Original perdu.
B. Copie du xni* s.; Public Record 0£Bce, Cartœ Antiqnœ, M 36. — Photogbaphib,
Carta monaghorum de Ferleg[ia].
H., rex Ânglorum, [et] dux Normannorum [et] Âquitanorum, [et] cornes Ande-
gavorum , justiciis , vicecomitibus et omnibus baUlivis suis , salutem.
ïo Precipio quod monachi de Ferieg[ia] habeant et teneant bene et in pace omnes
terras et tenuras quas ego dedi [eis et] confirmavi in liberam et perpetuam elemo-
sinam et omnes homines eorum, et teneant pi^edictas terras et tenuras, [et] sint quieti
de hundredis et schiris et de omni consuetudine. Preterea precipio quod predicti
' monachi et omnes res eorum quas poterunt affidare esse suas dominicas, sint quiète
35 de theloneo et de passagio , et ad portus maris et per totam terram meam. Et prohibée
ne aiiquis eis inde contumeiiam faciat super X. libras forisfacture, quia predicti
• monachi et omnes res eorum sunt in protectione et custodia mea,
• Testibus : Josc[€lino] Sar[esberiensi] episcopo , Ricardo de Hum[etis] , Waltero de
Dims[tanvilla].
3o Âpud Ârgentomum .
HENRI II. 479
CCCXXXIIl
Delisle, n* aïo.
1156—1179-1173. — Argeotan.
Confirmaiion £une renie de (/aarante sous concédée à Vabhaye de Saint'JVcmdriUe par
Gaillaume t de Calcia ». 5
A, Original, aux Archives de la Seine-Inférieare, H non coté.
B. G>pie dn xrv* s«, aux ardiives de la Seine-Inférieare, dans le cartulaire de Saint» WandriUe «
H non coté, t. I, xx, foL 3ii v*. — C, Copie du xvii* s., par Gaignières, Bibliothèque
nationale, ms. latin 54a 5, foL 9^, d*après A. — D, Bibliothèque nationale, coUection
Moreau, voL 67, fol. lao» 10
a. Ferdinand Lot, Études critiques sur l' abbaye de Saint^Wandritte (Bibliothèque de T École des
BauteS'Étades , aod* fascicule, 19 15, p. i55, pièce 87). Nous r^roduisons le texte dressé
par M. Lot«
Round, n** lyS.
H., rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Âqmt[anonim] , et cornes Ând[ega- i5
voram], archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Ânglis, salutem.
Sciatis me concessisse et présent! karta confirmasse ecclesie Beati Wandregisili et
monachis ibidem Deo servientibus XL* solidos annuatim , quos WiUelmus de Gdcia ,
concessu Willelmi filii sui et Matildis uxoris sue, eidem ecclesie et ipsis monachis ao
rationabiliter dédit et in perpetuum dimisit et carta sua confirmavit. Quarè volo et
firmiter precipio quod ipsa ecclesia et predicti monachi eosdem XL. solidos annua-
tim habeant et teneant bene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie et hono-
rifice, sicut carta prenominati Willelmi de Calcia testatur quod eos habere debent.
Testibus : Ricardo de Hum[etis] constabulario , Willelmo de Gurci dapifero, 35
Rogero de Turre.
Apud Ârgentom[um].
CCCXXXIV
1156-1172-1173. — Argentan.
Concession à Gaillaame, comte JCAumale^ da droit de libre bourgeoisie pour ses boar- So
geois de Hedon, à l'instar des bourgeois royaux d'York et de Lincoln, >
A, Original perdu.
480 HENRI IL
B, Inftpeximus du ao juillet idoo, au Public Record Office, Patent Rolls, i** année de Henri IV,
6* partie, membrane i .
a. Càlendar ofihe Patent Rotts; Henry IV, vol. I, iSgg-idoi, igoS, p. a66, d après fi.
Nous n'avons, pour dater cette pièce, d'autre élémsnt chronologique que la formule : Heniîcas,
5 rex, indiquant qu'die est antérieure à 117 a- 117 3.
H., rex Ang^onim, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vonim , justiciariis [sic), vicecomitibus et omnibus ministris suis totius Ânglie, Fran-
cigenis et Anglicis , saiutem.
Sciatis me concessisse Wilielmo , comiti Albermarlie , liberum burgagium in Hed-
Lo duna sibi et heredibus suis in feudo et hereditate, ita quod burgenses ejus Heddune
libère et quiète in libère burgagio tene[a]nt sicut burgenses mei'de Eboraco vel
Nicbole melius et liberius et qnietius tenent illis consuetudinibus et libertatibus.
Testibus : Ricardo de Luci et Wilielmo Filio Hamonis.
Âpud Argentom[um].
>5 cccxxxv
Delisle, n"* 311.
1 1.56-1172-1 173. — Bayeax.
Ordre à Gaillaame Patri de se présenter à la prochaine assise qai se tiendra en deçà de
Lisieax , avec ses caations qai déclareront à quoi il est tena envers V-évêqae de Bayeax.
^o Am Original perdu.
B. Copie du XIII* s.; livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du cbaj^tre de Bayeux,
ms. 195, fol. 4* n* 10.
a. Bourrienne, t. I, p. i5.
H., rex Ang^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega-
nb vorum , Wilielmo Patricii , saiutem.
Precipio tibi quod sis ad primam asisam qi|e erit citra Lexov[ium] et habeas ibt
guarantos tuos qui guarentizent tibi feoda illa quetenes de feodo episcopi Baiocensis
de quibus conqueritur, scilicet de feodo V^^alchelin de Corcella de Reingne , et Wal-
chelini Maminot de Noers, et Heltonis conestabuli de Gisetot, et Radulfi de Rove-
3o cestria de Mondrevilla, et Rogeri MaUilhastre de Monte Secreto et de Frenesia.
HENRI IL 481
Et nisi feceris , precipio quod justicia mea fadat ei habere considerationem curie
mee, secondum quod audierit warantos tuos, quid idem episcopus habere débet in
predictis feodis, et pacem habere faciat hominibus de feodis illis et terre predicte
de auxiliis et omnibus querelis, ita quod tu nichil de illa capias, donec diffinitum
sit quid episcopus in illis feodis habere débet , et faciat ei habere considerationem in 5
cujus manu feoda iAla remanere debent. Intérim et sine dilatione reddas plenarie
omnia cataUa que de his feodis cepisti quando fui apud Baiocas ad asisiam meam.
Teste Ëmulfo , episcopo Lexoviensi.
Apud Baiocas.
CCCXXXVI
Deiisle, n* aia.
ii56—i 171-1173. — Bayeox.
Autorisation pour les religieuses de Moriain d'avoir un tourneur dans la forêt du roi.
A, Original perdu.
B, Vidimos de septembre laSa par le bailli de Coutances; Archives nationales, L 979 (abbaye i5
Blanche ou abbaye de Mortain, diocèse d'Avranches), 5* liasse, n* i3o; texte suivi par
M. Deiide; parchemin. — CL 979, a* liasse, n* io3; copie incorrecte, du xvii* s.
H., rex Ang^orum, et dux Normannorum et Aquitanprum, et comes Andega-
Yorum , justiciis et ministris suis de Moretonio, salutem.
Precipio quod moniales de M oretonio habeant unum tomatorem suum in foresta ao
mea, ita juste et in pace quietum, sicut melius eum quietum habuerunt tempore
Henrid régis , avi mei. Et nemo eis inde super hoc faciat injuriam.
Teste Manassero Biset dapifero.
Apud Baiocas.
CCCXXXVII ȉ
Ddisle, n* 313 A.
1156-1172-1173. — Bayeux.
Concession d'un domaine à Guillaume de la Chand>re, sergent de Néel, évégue d!Efy.
A. Original, autrefois scellé sur double queue, aux Archives d'Ely, E3y Charter, n* 1 1; — Photo-
GRAPHie du Rév. Salter, n* 73. 3o
CHARTES BT DIPLÔMES. — TH. 6l
lltffMliKVIB «ATIOXAtK.
482 HENRI IL
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Âquitanonim , et cornes Ândega*
Yonim, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice*
comitîbus, ministris et omnibus fideiibus suis Francis et Anglis totius Anglie,
ssdutem.
5 Sciatis me concessisse et bac mea presenti carta confirmasse Wilielmo de Caméra,
servienti Nigelli Ëliensis episcopi , et heredibus suis in feodo et hereditate partem
iiiam de Hertherst que contigit Nigello episcopo Ëliensi , quando vilia de Heriherst
partita fuit inter predictum Nigellum episcopum et comitem de Clara , tenendam de
predicto Nigelio episcopo et de successoribus suis , sicut carta Nigelli ^isoopi EJiensis
10 eis testatur. Quare volo et firmiter precipio quod predictus Wilielmus de Caméra et
heredes sui illam partem predictam habeant et teneant cum omnibus pertinentiis
suis, bene et in pace, libère, quiète, intègre, plenarie et honorifice, in bosco et
piano, in pratis et pascuis, in viis et semitis, in [aquijs et molendinis, in stangnis
et vivariis, et in omnibus aliis locis, cum omnibus libertatibus et liberis consuetu-
i5 dinibus.
[Testibus : M]an[assero Biset] dapifero , Wilielmo Filîo H[amonis] , WiUelmo Filio
Jo[hannis].
Apud Baiocas.
CCCXXXVIII
90 Delîale, n*" ai3.
1 1 56-1 171-1 173. — Bonneville-sar-Touqnes.
Charte relative au sommier que les hommes de la gilde des marchands de Fécamp
doivent fournir à Vost du roi, et au droit qu'ils ont de commercer sur terre et sur mer.
A. Original perdu.
35 B. Copie du xni* s., cartcdaire de Fécamp; Bibliothèqae de Rouen, ms. 1310, foi. i5 v*, n*" 4a*
— C. Cartulaire de Fécamp, xv* s.; Bibliothèque nationale, nouv. aoq. lat. adia , p. 35.
a. Ddisle, Introduction, p. igà. — • Cf. Thomas Stapleton, Magni Rotali Scaccarii Normanniœ,
t. II, p. 445.
Round, n* 137.
3o H. , rex Anglorum , dux Normannorum et Aquitanorum , et comes Andegavorum ,
justiciis suis Normannie, salutem.
Precipio quod , sicut recognitum est quod habere debeo summarium unum ad
i
HENRI IL 483
«undum in exercitum ^*) de hominibus Fiscannensibus , de gilda mercatorum , cum
omnibus instrumentis et apparamentis ad summarium pertinentibus , et quod ipsi
homines habere debent mercaturam suam in terra et in mari, et nominatim de
makereiio, quod ita teneatur secundum quod recongnitum est et in rotuio meo
seriptum.
Teste Osberto de Caméra.
Apud Bonam Viliam super Tolcam.
CCCXXXIX
Delide, n** ig3.
1156—1173-1173. — Bur, 10
Charte à* exemption des droits de tonliea pour l'abbaye de Cerisi,
A. Oiiginal sodié sur simple qaeue, au Collège de la Reine ^ à Oxford, cité dans Fonrth report of
the Royal commission on historical manuscripts, iS'jà , p. 455. — Photogbaphie du Rév. Sal-
ter, n* 118.
H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Âquitanorum^ et cornes Ândegavo- i5
rum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis, et nominatim portuum
maris, salutem.
Precipio quod omnes res monacborum de Gereseio , quas homines eorum pote-
nint affidare suas esse proprias, sint quiète de theloneo et passagio et omni consue-
tudine. Et prohibeo ne qnis eis super hoc in aiiquo forisfaciat super forisfacturam so
meam.
Teste Manessero Biset dapifero.
Apud Burum.
. • • • • • - ■
' Delislé, n* 2i4. a5
1156-1172-1173. — But.
. ■ >
Ordre à Osbert de la Hease, connétable de Cherbourg, de mettre les chanoines
d'ÉqaeardreviUe en saisine du « Fay £Ocieville ».
' « • • • • , .
A. Original perdu.
H Rot. Scacc. : t Prô uno sùmmario cum apparatu quem burgeiises Fiscauni debent regi'quando
eiereituiNormannîe submonitus.est;» •
61.
484 HENRI IL
£• Vidimus de Tannée i4di ; Archives de la Manche, fonda de Tahbaye de Cherbourg, H ig&d.
— C. Copie; Bibtiothèque nationale, ms. latin 10068, fol. 5a.
Round, n* gSg.
H., rex Ang^orum, dux Normannorum et Aquitanonim , cornes Andegavorum,
5 Hosberto de Hosa , conestabulario suo de Gesaris Burgo , saiutem.
Mandamus tibi precipientes quatinus mittas in saisinam canonicos mecs de Esqueu-
drevilla de bosco quod dicitur le Fay d'Otteville , quod dedi et concessi eisdem cano-
nicis cum terris eidem nemori pertinentibus.
Teste meipso.
to Apud Biuiim.
CCCXLI
Delisle, n* ai 5.
1156-1172-1173. — Bur.
Ordre d'assurer aax religieux de Cerisi la jouissance des dîmes qu'ils devaient avoir
1 5 dans les forêts et les domaines du roù
A. Original perdu.
fi. Traduction française dans le cartulaire de Cerisi, Archives de la Manche, H i4od* p. 7^7
et 85a.
H. , roy d'Angleterre , duc de Normandie et Aquitaine , comte d'Anjou , à ses ofii-
9o ciers Normans, salut.
Je vous ordonne que vous faciez en sorte que à Tabbé et abbaye de Cerisy soient
rendues leurs dixmes qu'ils doibvent avoir en mes forests et vicomtez, comme ladite
abbaye en a joui du temps du roy Henry, mon aieul, et aux termes qu'elle avoit
accoustumé de les percevoir du vivant dudit roy mon aieul , et ainsi que le tesmoigne
^^ la chartre dudit roy que ils les doibvent avoir.
Tesmoin le roy mesmes.
A Bures.
H., roy d'Angleterre, duc de Normandie et Aquitaine, comte d'Anjou, à ses justi-
ciers, salut.
So Je vous ordonne que vous faciez rendre à l'abbaye de Cerisy les dixmes qu'ils
doibvent avoir en mes forestz et en mes vicomtez , comme ladite abbaye les a eues
HENRI a 485
au temps et du vivant du roy Henry mon ayeul, comme le tesmoigne la chartre
dudit roy par laquelle ils les doibvent avoir.
Tesmoin le roy mesmes.
 Bures.
CCCXLII 5
1156-117S-1173. — Caen.
Donation à Saiat-Étieme de Caen d'une pêcherie à Vains, dans l'Avnmchin.
A. Original perdu.
B. Copie du xv* s. ; Archives du Calvados, H 5697, dossier : Titres et privilèges de Tabbaye Saint-
Etienne à Vains. Communication de M. René Sauvage. 10
Cette pièce, indiquée à M. Ddîsle après la publication du tome I, a reçu de lui le n* i85 C
dans le classement de ses copies. La date : vers 1 170, donnée par lui, est incertaine; Henri II
a bien été à Caen en février 1 170, mais on sait qu'il a séjourné dans cette ville à plusieurs re-
prises. Ce qui est sûr, c'est que l'acte est antérieur à 1 1 72-1 178 , puisqu'il ne porte pas la formule
Dei gratia, et qu'il ne peut pas être antérieur à 1 156 , ayant été donné à Caen. i5
H., rex Ang^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega
vorum ^'\ vicecomitibus et ministris suis de Abrincino , salutem.
Precipio quod abbas de Sancto Stephano de Gadomo ita babeat piscariam de aqua
de Vehein, sicut pertinebat ad manerium de Vebin , quando rex W[illelmus] proavus
meus iUud monachis de Sancto Stephano dédit , et sicut rex H[enricus] avus meus 20
illam eis concessit. Et nisi feceritis , justicia mea faciat.
Teste M[anassero] Bis[et] dapifero.
Apud Cadomum.
CCCXLIII
Deiisle, n*" 316. 3S
ii56-ii7a-ii73. — Caen.
Ordre aax forestier s de Montehoarg d'assurer à ïabhaye de Montebourg la libre joais
sance de ses droits d^usage dans laforét de ce nom.
il. Original perdu.
(*] Henricus, rex Angl. , et dux Norm. et Aquit. , et comex And. B.
486 HENRI II.
B. G>pie de 1 a 7^4, dans le caitniaire de Montebonrg; Bibiiothèqœ natioDale, ms. latin 10087»
p. i3,n* 26. .
H., rex Ângloruin, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum y forestariis suis de Montebui^ , saiutem.
5 Precipio quod monachi de Monteburgo habeant in pace et juste et libère omnes
illas consuetudines et libellâtes in foresta mea quas solebant habere ten^ore regb
Henrici avi mei, et illas consuetudines quas ego eis in foresta mea dedi et concessi
per cartam meam.
Teste Manassero Biset dapifero.
10 Âpud Gadomum.
CCCXLIV
Delisle, n* ai 7.
ii56~ii7a-ii73. — Gaen.
f
Confirmation d'une renie sur la dîmede Langrane, qne Roger Bacon avait donnée aax
i5 religieuses de Mortain, du consentement de son frère Philippe de Colombiers, lequel avait
reçu en échange Véglise de Planqueri.
A. Original perdu., vu autrefois k Mortain par Léchaudé d'Anisy.
B, Vidimus de septembre laSa, parle bailli' de Coutances; Archiyes nationales « L 979 (abbaye
Blanche oa abbaye* de Mortain), 3* liasse, n* i3o; parchemin. — C» Copie médiocre, du
lo XVII* s. ; L 979 , 3* liasse, n* 11 3, d'après un original scellé en cire rouge.
Round, n* 791; mention d'un original qui a été conservé aux Archives nationdei et qui na pas
été retrouvé (now missing). Cet original ne nous est pas connu.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie,
a5 saluteni. • .
Sciatis me concessisse et presenti çarta confiiinasse monialibus de Moretonio
XXV. sextarios frumenti in décima de Lengrunne, quos Rogenis Bacon eis rationa-
biiiter dédit in perpetuam elemosinam, consensu etassensu Phîlipbde Golumbiers>
fratris sui , cui Rogerus dédit in excambio ecclesiam sùam de Piancheré^*) pro predictis
3o XXV, sextariis frumenti. Et ideo volo et firmiter precipio quod predicte inonifdes
(•) LanchereB; PlanchereC
HENRI IL 487
iilos predictos firumenti s^xtarios habèant et teneant îta bene et in pace , plenarie et
intègre , sicut Rogeros Bacon eis dédit et carta sua confirmavit.
Testibus : Ricardo de HumetU constabulario , W. Fiiio Johannis , Wiilelmo de
Curci.
Apud Gadomum. 5
CCCXLV
Delide, n* 318.
1156--117S-1173. — Caen.
Maintenae de tabhaye de Troam en jouissance de l'oamône de Presles.
m
A. Original perdu. 10
B, Copie dn xiv* s.; cartalaire de Troam, Bîbtiothèque nationale, ms. latin 10086, foL 61 v*.
a, René Sauvage, L'ahlMye de Saint'Mariin'^Troarn , p. i56, note.
H., rex Âng^omm, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andega-
vorum, justiciis et omnibus ministris suis Normannie, salutem.
Precipio vobis quod faciatis abbatem et monachos de Tniharz tenere bene et in i5
pace et juste elemosinam suam de Prateriis , sicut tenuerunt melius et liberius tem-
pore régis Henrici avi mei, et nullus eis inde super hoc injuriam vel contumeliam
faciat, et nullus eos inde injuste vexet.
Teste Manassero Biset dapifero.
Apud Gadomum. 20
CCCXLVI
Ddisle, n* a 18 A.
ii56— 1172-1 173, — Caen.
Ordre aux officiers de Varaville de servir cuix moines de Troam lear rente de sel sur
le produit des scdines de Varaville et de Sallenelles. 2 5
A, Original autrefois sodlé sur simjde queue, et portant encore sa banddette; Archives du Calva-
dos, H, Troam, chartes de Henri II. — • Atlas, pi. XV. Au dos, l'adresse : «Ministris
Wareville ».
a. Publié dans Flntroduction , p. 1 79.
488 HENRI IL
H. , rex Ânglorum et dux Normannorum et Aquitanonim et cornes Andegavonim ,
vicecomiti et ministris de WarravîUa, salutem.
Precipio vobis qaod sine dilatione et juste faciatis habere pienarie abbati et mo-
nacbis de Truharc[io] salem suum de Warevilla et de Saiinelis sicut melius et plenius
habuerunt tempore régis H[enrici] avi mei , et non paciamini quod alicpiis eis inde
aliquam injuriam vel contumeliam faciat. Et nisi feceritis , justicia mea faciat.
Teste Ric[ardo] de Luci.
Âpud Gadomum.
CCCXLVII
10 Ddisle, n* aig,
*
1156—1179-1173. — Cherbourg.
Franchise des droits de tonliea accordée à l'abbaye de Saint-Etienne de Caen.
A, Original perdu.
B, Copie du xv* s., papier; Bibliothèque de Caai, ms. 3a a, fol. i5o. Les folios i5o-i6o de ce
1 5 ms. , qui est essentidlement un i rentier» de la seigneurie de Saint-Léonard de Vains ( Manche ,
cant. d'Avranches) , forment une sorte de cartulaire.
H., rex Anglorum et dux Normannorum et Aquitanorom, et cornes Andega-
vorum, justiciis, vicecomitîbus et omnibus baronîbus et fidelibus suis Anglie etNor-
mannie et portuum maris, salutem.
9o Precipio quod totum corredium et omnes res monacborum de Sancto Stéphane
Gadomi et servi[en]tium suorum dominicorum, quas poterunt affidare suas res esse
dominicas, sint quiète de theloneo et passagio et onmi consuetudine, ubicunque
venerint. Et prohibeo ne illi vel servientes eorum super hoc injuste disturbentur,
super decem librarum forisfactura.
^5 Testibus : Ricardo de Humetis con^tabulario, et Manasse Biseth dapifero.
Apud [Gesaris] Burgum.
HENRI IL 489
CCCXLVIIl
Ddisle, n* aao.
1156-1172-1173. — Chinon.
Donation à Vabhaye de Fontevrault de ce (jae le roi avait < in insala de Chozé qae
vocatar Lenges ». 5
A, Original autrefois scellé; double queue; Archives de Maine-et-Loire, fonds de Fontevrault,
titres anciens, n* i3i. — Atlas, pi. XV.
B. Copie dans le cartulaire de Fontevrault, Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. a4i4 (Ghdl-
tenham, n* 67), fol. ad. — C. Copie d'après l'original, Bibliothèque nationale, ms. latin
5d8o, 1. 1, p. 367. 10
Round, n* io65.
H., rex Âng^orum et dux Normannonim et^Aquitanorum et cornes Ândega-
vorum , episcopo Andegavensi et justiciis et baillivis suis totius Andegavie , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbatie de Fonte Ewerardi et monia-
libus ibidem Deo servientibm in perpetuam elemosinam quicquid habeo in insula de i5
Chozé que vocatur Lenges, sicut homines mei eam dirationavenint coram me. Quare
voio et firmiter precipio quod eam habeant et teneant bene et in pace, libère et
quiète, honorifice et plenarie. Et prohibeo quod nullus eis inde injuriam fatiat vel
contumeliam.
Testibus : Josl[eno] de Tur[onis], et Oggi Savari, et Emaldo de Pariliaco, et ao
Benedicto de Eres.
Apud Ghin[onem].
CCCXLIX
Ddisle, n* aai.
1156-1172-1173. — Eu. a5
Confirmation des biens (jae Bernard de Saint-Valeri et Renaud, fils duàit Bernard^
avaient donnés en Angleterre à l'abbaye de Berteaucoart.
A. Original perdu.
B, Copie; BiMiothèque nationale, collection de I>om Grenier, vol. 93, fol. 55 v*«
CHABm BT DIPLÔMES. VII. 6l'
490 HENRI IL
H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanonim , et cornes Andega-
Yorum, episcopis Wincestrie et Wigornie, baronibus et omnibus fidelibus suis de
Hantescira et Berchescira, Francis et Anglis, saiutem.
Sciatis me concessisse moniaiibus de Bertocurt décimas et molendina de Hortona
5 et de Suttona, et molendinum de Ghentona, molendina de Toichefaam, que B^-
nardus de Sancto Valarico eis dédit et que Raginaldus, filius ipsius, eis coram me
concessit. Et volo et firmiter precijHO ut bene et honorifice teneant in perpetuam
elemosinam.
Testibus : Manassero Biset dapifero , et Bemardo de Sancto Valarico , et Hugone
10 de Bello Ramo.
Apud Augum.
CCCL
Ddide, n* 3a i A.
ii56-i 173-1 173. — Falaise;
i5 Ordre de maintenir l'abbaye de Romsey en possession de sa terre de < Hunleveshyd ».
A, Original perdu.
B. Inspeximus de 1268, au Public Record Office, Charter Rolls, 52* année de Henri III, mem-
brane 4-
a. Calendar qfthe Charter Rolls, t. Il, p. io3, n* i3, d*après B.
90 H., rex Anglorum, et dux Nocmannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum , justiciis et ministris suis in Anglia, saiutem.
Precipio quod faciatis ecdesiam de Romeseye tenere terram suam de Hunleveshyd
bene et in pace , libère et juste et quiète , sicut tenuit tempore régis Henrid avi mei ,
et non patiamini quod de iUa terra capiatur danegelda nisi pro una hyda et dimidia,
95 sicut ^'^ carta H[enrici] régis, avi mei, et mea testatur. Et prohibeo quod nuUus eidem
ecdesie vel rébus suis aliquam injuriam vel contumeliam faciat, quia ipsa et omnes
res sue sunt in manu mea et custodia [et] protectione.
Teste G. de Brencurt.
Apud Falesiam.
(*] de sicut a.
HENRI IL 491
GGGLI
Ddide, n* a^a.
ii56-ii7S*ii73. — LaFièche.
CoT^rmation de la donation da ^fumillam de Viariisi», que Jean Lecomte [consul)
avait donné à l'ahbaye de Fontevrault. &
A, Original sodlé sur double queue, d'un sceau en cire brune; Archives de Maine-et-Loire,
série H , fonds de Tabbaye de Fontevrault , prieuré de la Rimonnière (diocèse de la Rochelle) ;
ce fief se trouvait paroisse de la' Plaine, canton de \%iers, arrondissement de Saumùr. —
ATLAÔ,pl. XVI.
B. Copie dans le cartulaire de Fontevrault, Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. a4i4 (Chel- lo
toiham, n* 67), fol. a 5.
a: Cité par Marchegay, Chartes et titres concernant les possessions de Vabbaye de Scmîgny à Angers,
Angers, i85a, in-8*, p. la.
[H. ,] rex Anglorum , et dux Normannonim et Aquîtanorum , et cornes Andega-
vorum, omnibus dapiferis suis et prepositis de Viariis et omnibus servientibus suis, i5
salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie Sancte Marie de Fonte
Ëbraudi, el monialibus ibidem Deo et Sancte Marie servientibus, pro animabus
patris mei et amite mee Matill[idis] (*) abbatisse Fontis Ëbraudi et antecessorum meo-
rum: et pro salute anime mee, quoddam fumiUum de Viariis, datum eis in perpe- 20
tuam demosinam a Johanne cognomento Gonsule, et homines in eo staciôhârios,
quietos ab omni exercitu et expeditione et taillata et omni consuetudine, prêter rec-
tum censum quem iilud fiimillum reddere solet, sciiicet solummodo^^ VI. denarios
annuatim. Preterea confirme eis domum illam de Viariis quam eis dédit in eiemo-
sinam Gonstancia uxor Raginaldi, venditoris piscium , liberam et quietam âb omnibus 25
consuetudinibus et servitiis. Quare volo et firmiter precipio quod jamdicte moniales
habeant et teneant bene et in pace et libère et quiète predictum fiutiillum, cum
hominibus in eo stacionariis, et domum quam eis dédit prefata Gonstancia in Viariis.
Testibus : Vy^iileimo de Sancto Johanne , Raduifo de Faia , Stéphane de Marzai ^""^
senescallo Andegavensi. * 3o
Apud Fissam.
(•) Mathildis B. — ^) solummodo omis dans B. — ^ W Marchai B.
63.
492 HENRI II.
GCGLII
Dfdfide,n*334<'>.
I i56-i i7<-i 173. — Le Mans.
Donation aa chapitre de Saint-Julien du Mans d'une rente de dix livres, monnaie da
5 Mans, à prendre sur le « chensittagiam » du Mans, en aitendant quon pût donner aa cha-
pitre l'équivalent da Bourg VÉvéque , quon avait pris pour construire le château du roi.
— Acte adressé aux agents et féaux da roi dans le Maine, et souscrit par six témoins.
A. Original perdu.
B, Copie da xiii* s. dans le Livre Uanc de TégUse du Mans; Bibliothèque du Mans, ms. 369,
,0 n- XX et CCCCXCVI.
a, Lottin, Charialariam insignis ecdesim Cenomanensis qaod dicitur Liber albus capituU, Le Mans,
1869, în-4*, p. 1 1 et 307.
Round, n* 1021.
H., rex Âng^onim, et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes Ândega-
1 5 vorum , episoopo Genomannena , et abbatibos , baronibus , justiciis , yioecomitibus et
viariis et omnibus aliis ministris et fidelibus suis totius Genomannie , salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse canonicis eodesie Beati
Juliani Genomannensis X. libras Genomannensium , annuatim percipiendas de chen-
siliagio meo Genomannensi , pro escambio ville que dicebatur Burgus E^iscopi , ubi
30 edificavi castellum meum , donec ad honorem meum et ad utilitatem et assensum
eorum mdius benefidum alibi eb assignem. Quare volo et firmiter precipio quod
predicti canonici habeant bene et in pace et intègre singulis annis illas decem libras
Genomannensium de chensiUagio supradicto , ita quod nullus eos ^'^ inde vexet vel
disturbet.
W
eo a.
^*^ La pièce autrefois cotée aa3 par M. De- figure dans notre classement sous le numéro
lisle a été reportée par lui au n* i84 A, et CCXCVI.
HENRI IL 495
Testibus : Petro filio Guidonis ^*^ Johanne de Solineio ^ Roberto de Briocuria ,
Durando pincema, Thoma Bardolfi, Richardo Ruffo.
Apad Cenomannis.
GGGLIII
Delisle, n* aa5. S
1156-1172-1173. — Le M «Df .
Donation aa chapitre de Saint- Julien du Mans d^ane rente de dix livres , monnaie du
Mans, en attendant t assignation de vingt livres de rente de même monnaie, assise sur an
bénéfice ecclésiastique ou sur une terre à la convenance du chapitre. — Acte donné aa
Mans, comme le précédent, mais souscrit par d'autres témoins, dont les deux premiers , 10
seuls , sont nommés dans le cartuUdre.
A. Original perdu.
B. Copie du xai* s. dans le Livre blanc de Tég^se du Mans; Bibliothèque du Mans, ms. a 59,
n* XIX.
a, Lottin, ChoKalartsm insignis ectletim Cenomaneiuis, p. 10. ,^
H., rex Ânglorum, et dux Noimannoram et Âquitanonim , et cornes Ândega-
Yorum, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis et omnibus ministris et fidelibus
suis Cenooiannie et Andegavie, salutem.
Sciatis quod canonici Beati Juliani Cenonoannensis concesserunt et dederunt michi
et heredibus meis terram quam habebant in villa que dicitur Burgus Episcopi, ha- ao
bendam et teneudam . libère et quiète , jure hereditario. Et ego dedi eis X. iibras
Cenomannensium, habendas singulis annis in civitate Cenomannis de redditu meo,
donec assignem eb XX. libratas redditus Genomannensis monete vd eo amplius in
ecdesiastico bendicio vei in terra , ubi eis eas redpere placuerit.
Testibus : Gaufrido archidiacono , Roberto comité Legercestrie , et pluribus is
aliisW.
Apud Cenomannis.
(') Testes Petms Sillewidonen. , et plures alii a. — ^) et plures alii a.
494 HENRI IL
. ♦
CCCLIV
Ddide, n* aa6.
1156-1179-1173. — Le Main.
Donation d^ane rente de vingt livres, monnaie du Mans, poar f entretien de deax cha-
5 pelains attachés à Vaatel da Crucifix, en l'égUse de Saint-Jutien , à charge de prier pour
l'âme da comte Geoffiroi, père du roi.
A. Original perdu.
B. Copie du xiu* s., dans le Livre blanc de Téglise du Mans, BiMiothèque du Mans, ms, aSg,
n* vra.
10 a. Lottin, Chartukarium, p. 5.
Round, n* loaa.
H., rex Ânglorum, et dux Normaimontm et Aquitanorum , et cornes Ândega-
Yorum, episcopo Genomannensi, abbatibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus,
viariis et omnibus aliis ministris et fidelibus suis totius Cenomannie, salutem.
i5 Sciatis me concessisse et dédisse et bac carta mea confirmasse, pro Dei amore et
saiute anime domini et patris mei Gaufiridi comitis Andegavorum , XX. libras Geno-
mannensium duobus capellanis constitutis ad s^rviendum in perpetuum pro anima
predicti comitis domini et patris mei ad altare Grucifixi in ecclesia Beati Juliani
Genomannensis, quas récipient singuiis annis de redditu meo in chensiliagio Geno
20 mannensi, ad IIII'' terminos, sdiicet ad Pascha centum solidos Genomannensium, et
ad festum sancti Johannis alios centum, et ad festum sancti Remigii centum, et ad
Natale Domini centum. Quare volo et firmiter precipio quod iiii duo capellani bene
et in pace et plenarie annuatim illas XX. libras Genomannensium de predicto chen-
siliagio [percipiant] , ita quod nuUus eos inde vexet vel disturbet, quin eas habeant
35 ad terminos superius statutos.
Testibus : Willelmo episcopo Genomannensi, Nicholao et Rogerio , capdlanis régis,
magistro Waltero de Insula, Petro Filio Widonis, Johanne de Solineio, Roberto de
Briecuria , Durando pincema.
Apud Genomannum.
HENRI II. 495
CCCLV
Delisle, n* 227.
1156-1171-1175. — Le Mam.
Donation Sane terre sise à « Rosseium » aax chanoines de la chapelle de Saint-Pierre-
de-la-Coar, aa Mans. S
A. Original perdu.
fi. Mauvaise copie aux Ardiives de la Sarthe, n* 38-19 des analyses de Bilard, dont une transcrip-
tion a été fournie à M. Delide par feu Hucher.
a. Cette mauvaise copie, où la charte est attribuée à Tannée 11 55 par le scribe qui nous en a
transmis le texte, est la seule dont ait pu se servir M. Menjot d*E3benne pour publier fat pièce 10
dans le Cartulaire du chapitre royal de Saint-Pierre-de4a-Cour au Mans, tome FV des Archives
historiques du Maine, p. a5.
Indiq. : Bilard, Anafyse des documents, » . delà Sarthe, 1. 1, n* 38.
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum, et cornes Andega-
Yorum, Guillelmo de Siileio, salutem. i5
Precipio^*) quod facias Guillelmum Vacuum (?) presbyterum reddere canonicis
meis de capella mea Sancti Pétri de Guria terram suam de Rosseio , que est de pro-
pria elemosina mea, ut habeant cum omni justîcia mea ^^ advocatum ^''^ apud Geno-
manum. Quapropter nolo quod canonici mei placitent de demosina mea , nisi ante
me et in justicia mea. Et nisi feceris, Paganus, senescallus meus, faciat. ^o
Testes episcopi.
Apud Genomanum.
CCCLVI
Delisle, n* aa8.
1156-1171-1173. — Le Vaadreuil. a5
Exemption des droits de ionlieu reconnue aax moines de Lire.
A. Original autrefois scdlé sur douMe queue; Archives de TËure, H 438. — Atlas, pi. XY.
(*) Pagano an lieu de Precipio B, — (^) ou in ea. — (') advecestum B ; h correction advocatum
est douteuse; nous la proposons sous toutes réserves.
496 HENRI IL
B, Copie; BiUioihèqae nationale, nonv. acq. lat. ia/i5. — C Autre copie par D. Le Noir, collée
tion de D. Lenoir, vol. a3, p. àbg (dies le marquii de Maihan).
Quoique Tauthenticité de cette charte soit hors de doute, il ne semUe pas qu'dle ait été écrite
par un derc de la chancdlerie royale ; Técriture et l'orthographe donnent lieu d'en douter.
5 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum (*), et cornes Andega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis totius Anglie et Normannie
et portuum maris, salutem.
Concedo quod omnes res monacorum de Lira, quas homines sui affidaverint suas
esse proprias, sint quite de toloneo et passagio et pontagio et omni consuetudine.
lo Et prohibeo ne quis eos vel res suas super hoc injuste disturbet super X. iibras foris-
facture.
Testibus : Ricardo de Hum[etis] constabulario , Man[assero] Bis[et] dapifero,
Ricardo de GanvUlat Roberto de Dunstanvilla , Joceiino de Bailiolio, Hugone de
Pirrariis.
K 5 Apud Vallem Rodolii.
CCCLVII
Ddisle, n* aSo.
ii56-ii7a«ii73. — Lions.
Concession d'an droit de garenne à tahhé de Fécamp.
3o A, Original, scdlé sur double queue de parchemin, à la Bénédictine de Fécamp, n* lo. — Atlas,
pi. XVI.
B. G>pie du XIII* s., dans le cartulaire de Fécamp; Bibliothèque de Rouen, n* laio, fol. 8,
n"" i5. — C, Autre exemplaire dans une copie de ce cartulaire, exécutée au xv*s.; Biblio-
thèque nationale, nouv. aoq. lat. a4i2, p- 17* — D. Copie plus complète, citée par
3 5 M.- Ddisle, à qui elle avait été communiquée par M. Le Prévost; ce savant Tavait prise autre-
fois dans un cartulaire appartenant à M. Geimain , de Fécamp.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andegavo-
rum, justiciis, vicecomitibus, forestariis et omnibus ministris suis deCauz, salutem.
Concedo quod abbas Henricus de Fiscanno habeat warennam suam infra duo
3o miliaria in feodo suo circa Fiscannum. Et ideo probibeo ne quis sine ejus licentia
in ea fîiget, vel leporem vel aiiam bestiam capiat, super X. Iibras forisfacture.
W Antiquit\ A.
HENRI IL 497
Testibus : Bicardo de Huin[etis] conestabulario ^*^ ]Vfanaser[o] Biset dapifero , et
Wilielmo de Mala Palude.
Apud Leones.
CCCLVIII
Ddisle, n* aSi. 5
ii56— 117S-1173. — Lions.
Ordre de maintenir îabhaye de Lonlai en jouissance de ses franchises et coutumes,
notamment dans la forêt de Lande-Poarrie.
A, Original perdu.
B. Mauvaise copie moderne ; Bibliothèque nationale, m», latin 10071, fol. 192 v*. 10
Eyton, p. 55 et 54. — Round, n* 697.
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum, et cornes Andega-
Yorum, et cornes Moretonie^^ omnibus baronibus et ministris et forestariis suis,
salutem.
Precipio quod permittatis abbatiam meam de Lonlaio habere juste omnes liber- iS
tates et consuetudines suas in terris suis que sunt in potestate nostra ^*^ et precipue
in foresta de Landa Putrida, sicut meiius et liberius, justius et honorificentius
habuit tempore régis Henrici avi mei. Et prohibeo ne aliquis ei vel rébus suis ali-
quam injuriam vel Contumeliam faciat, et nuUus iUam in novam consuetudinem
mittat vel de jure suo aliquid injuste diminuât. 90
Teste Bicardo de Lucy.
Apud Leones ^^K
CCCLIX
Ddide, n** a5a.
ii56-i 172-1 173. — Lions. ^5
Ordre aax officiers de IHiémois de maintenir exempte de droits la terre de Saint-Père
de Chartres appelée « Braill Amal ».
A. Original, autrefois scellé sur simple queue de parchemin; Bibliothèque nationale, ms. latin
9221, n* 12. — Photographie.
W conost*. A. — Carialairc de Fécamp, B : ■ conestabulario et multis aliis». — W Ce titre doit
avoir été ajouté par un copiste, — W Corr. mea. — (**) Lyonis B.
CMABTES ET DIPLÔMES. - • VFI. 63
laPBORlUB ■ ATM» AU.
984 HENRI IL
a, Guérard, Cartulaire de Saùit-Père de Chartrei, t. II, p. 659.
Round, n* 1261.
H., rex Angloniin, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andega-
Yonim, justiciis et omnibus mînistris et fidelibus suis de Qxiinis[ino] , salutem.
5 Precipio quod terra Sancti Pétri Carnotensis de Bruiiiamal ^'\ que est de elemosina
régis Henrici avi mei, sit ita libéra et quieta de gravariis et omnibus aiiis consuetudi-
nibus , sicut fuit tempore régis Henrid avi mei et sicut carta ipsius testatur.
Testibus : comité Reginaldo et Wilielmo FUio Hamonis, et Man[a5sero] Bised
dapifero.
10 ApudLeones.
CCCLX
Ddisle, n* a5a A.
1156-1172-1173? — Lions.
Sauvegarde pour les lépreuses de Maiden Bradley.
i5 A, Original perdu. •
B, Inspeximus de ia85 au Public Record Office, Charter Rolk, i3* année d'Edouard I**, mem-
brane 6.
a. Calendar ofthe Charter Rolls, t. II, p. Saa; d'après B,
Dans une note jointe à sa copie, M. Ddisle observe que la date «avant 1173-1173» est bien
3o incertaine, puisque le roi, dans cette pièce, qui d'ailleurs n'est qu'une copie, s'intitule «Henricas
Dei gratia rex», mais que, d'autre part, Robert de Denestanville, qui a souscrit l'acte, parait
avoir cessé de figurer, comme témoin, sur les chartes de Henri II, plusieurs années avant 1 17a-
1173.
Henricus, Dei gratia rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanoruon , et
95 comes Andegavorum , justiciis et forestariis et omnibus ministris suis totius Anglie,
salutem.
Sciatis me récépissé, petitione Manasseri dapiferi mei, domum mulierum lepro-
sarum et firatrum de Bradelegh in protectione et custodia mea. Quare volo et firmiter
precipio ut omnia ad predictam domum pertinentia in pace habeant et possideant.
(•) sic A a.
HENRI IL 499
Et concedo eis quietationem de nemoribus suis, ut negotium domus sue faciant, et
habeant pacem de rewardo et assarto.
Teste Roberto de Dunestanvilla.
Âpud [Sanctum] Dionisium in Leonibus.
CCCLXI 5
Ddiale, n* a33.
1156-1175-1173. — Loudun.
Donation aux religieuses de Saint-Lazare de Fontevrault de terrains propres à faire
des prés.
A. Original, autrefois scellé sur douMe queue de parchemin; Ardiives de Haineet-Loire. — Pho- 10
TOGRAPHIt.
fi. Copie d'après Foriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 548o, 1. 1, p. 572.
Round, n* 1076.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
Yorum , justiciis ^*^ et omnibus ministris et fidelibus suis Andegavie, saiutem. i5
Sdatis me dédisse et concessisse, pro salute anime mee, et presenti carta confir-
masse sanctimonialibus Sancti Lazari Fontis Ebraudi IIIP' jug[er]a de pascuis meis
in Verrone, àd prata facienda, ante domum Popardi Gauterii, et tria frustra fiies-
charum , ad prata facienda simiiiter, que emi a Boeto de Cherezai et Viilana uxore
sua, que sunt inter domum Wiilelmi de Sancto Martino et domum Brehaudî, unde 30
ipse Boetus habuit de me X. iibras, et uxor sua XII. denarios, et totidem filius ejus
Radulfus primogenilus. Retinuit sibi Boetus XII. denarios Ândegavenses, censuaiiter
singulis annis reddendos^^ ad festum Sancti Jobannis estivalps]. Quare volo et
firmiter precipio quod predicte sanctimoniaies Sancti Lazari supradicta jug[er]a
et frustra , que dedi eis in perpetuam elemosinam , babeant et teneant bene et in pace , a s
libère et quiète, intègre et plenarie et honorifice, sicut ipsis ea dedi et sicut carta
mea testatur.
Testibus : Hugone Murdach, Ricardo vicecomite de Sancta Susanna, Stephano de
Turonis, Eustachio filio Stephani camerar[ii], Reinerio Taillatore.
Âpud Loudumum. 3o
t') En toutes lettres A. — W reddendis A.
63.
500 HENRI II.
GGGLXII
Delisle, n* a54-
1156-1179-1173. — Montebourg.
Saavegat^ pour Vabhaye de Montebourg,
5 A. Original perdu.
B, Copie dans le cartulaire de Montebourg (1274); Bibliothèque nationale, ms. latin 10087,
p. i4, charte 27.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Ândega-
vorum , episcopo Saresberie , saliitem.
10 Scias quod abbatia de Monteborc et omnes res et possessiones ejus et ecclesie
sunt in mea manu et in mea defensione et custodia, de cujuscunque dono sint.
Quare voio et firmiter precipio quod predicta abbatia teneat bene et in pace et juste
et libère et quiète et ecdesias et res et possessiones suas, et nuUus ei inde injuriam
vel contumeliam faciat. Et si quis ei forifecerit, tu eis plénum rectum sine dilatione
i5 facias. Et nisi feceris, archiepiscopus Gantuarie faciat.
Teste Rogero archidiacono.
Apud Monteborc.
CCCLXIII
1156-1171-1173 (sans doute ii56-it66). — Mortain.
20 Concession, à titre héréditaire, à Richard Fib de Turstin^ de divers biens et fiefs sis
en Angleterre, et de tenares dont il est investi, tant à Winchester quen dehors de cette
ville.
A, Original perdu.
B. Inspeximu» du la février idoi, au Puhlic Record Office, Patent Rolls, a* année de Henri IV,
s 5 membrane ^a.
a. Calendar ofthe Patent RoUs; Henry IV, vol. I, i399*i4oi, 1903, p. 4ao, diaprés B.
D après M. Ddisle (Introduction, p. 491), Guillaume Malet, témoin de cet acte, dont le nom
n'est ici suivi d'aucun qualificatif, a dû prendre en 1 166 le titre de dajnfer. La pièce, ne portant
pas le jDei gratia, est en tout cas antérieure à 1 172-1 1 78.
HENRI IL 501
H., rex Ângionim, et dux Nonnannorum et Aquitanorum , et cornes Ândega-
Torum, H., episcopo Wintoniensi, et. baronibus, justicMs^*^, vicecomitibus et
omnibus ministris suis de Hantesira et dvibus Wintonie, satutem.
Sciatis me conoessisse et carta mea presenti confhmasse Ricardo filio Turstini
vic[ecomitis] et heredibus suis terram de Ferendona et terram de Benesteda et omnes 5
alias terras quas tenet de feodo meo , et omnes teneuras suas infra civitatem Wintonie
«t extra tenendas hereditabiliter. Quare volo et firmiter predpio quod idem Ricardus
6t heredes sui teneant bec predicta bene et in pace, libère, quiète et honorifice, in
bosco et piano, in pratis et pascuis, in vils et semitis, in aquis et molendinis, et
in omnibus aliis rébus, cum soca et saca et toi et tbeam et infanguenethef, et cum lo
omnibus aliis libertatibus et liberis consuetudinibus suis.
Testibus : Ricardo de Ganvilla, Willelmo Filio Jobannis, Willelmo Malet, Ra
nulfo de Broc.
Apud Moretonium ^^K
CCCLXIV t5
Delisie, n* a35.
1 i56'i 171-1 173. — Moutons.
Charte de franchise et de protection pour les religieuses de Moutons.
A, Original perdu.
B. Copies aux Archives de la Manche, H, fonds de l'abbaye de Moutons (non dassé), paraissant 20
dériver d'un vidimus de Philippe le Bdi, daté de Mortain en avril i3io. <— * C. Copie d'après
un vidimus de ido:^; Bibliothèque nationale, ms. latin 10078, p. i63.
a. Abbé Pigeon, Le diocèse iAvr anches [Mém, de la Société académique du Cotentin, t. V, a* par-
tie, p. 489), d'après une copie tirée au xviu* s. , par Guérin, de l'ancien cartulaire de l'abbaye
de Moutons, aujourd'hui perdu. i5
H.» rex Anglomm, et dux Nonnannorum et Aquitanorum, et comes Andcga-
vorum, arcbiepiscopo Rothomagensi, et episcopis et baronibus et justiciis et viceco-
mitibus et ministris et omnibus fidelibus suis Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et Sancte Marie de Muston[ibus] , et
monialibus ibidem Deo servientibus, ipsùm locum ubi manent in Mustonibus cum 3o
(') justiciariis a. — (**) Morstonium a.
502 HENRI II.
omnibus pertinentiis suis. Preterea do eis et concedo cpiietanciam de omnibus con-
suetudinibus per totam terram meam de omnibus rébus suis, in bosco et in piano,
et in omnibus iocis. Et prohibeo ne aliquis eas ves^et vel in pladtum pro aliqua causa
ponat ^*) nisi coram me , quia ipse et res earum in mea propria manu et protecdone
5 sunt. Volo etiam et precipio quod habeant onmes libertates et libéras consuetudines
suas quas habere solebant in foresta et extra temporibus antecessorum meorum.
Testibus : Manassero ^^ Biset dapifero, et Ricardo de Lu<^, et Gisleberto de Mun-
fichet^'^ et Oberto Marcello ^^\ et Henrico d'Au&y W, et Roberto Bucherdlo, et Wil-
lelmo Âvenello.
lo Apud Mustones in I^anda Putrida.
CCCLXV
Ddide, n* a36.
1156-1179-1 173. — Poitiers.
Charte de protection pour les chanoines de Bmion, avec cof^rmaiion de leurs biens,
i5 notamment de l'église de Lion-sur-Mer.
A. Original autrefois scellé; simple quene de parchemin et banddlette; Archives du Gdvados, H,
Troam, prieuré de Bruton. •*- Photographie.
B, Cartulaire de Troam, aux Archives du Gdvados, H non coté, fol. a a v*, n* Sa. — C Autre
cartulaire de Troam; Bibliothèque nationale, ms. latin 10086, fol. i38 v*.
90 Round, n* 492.
H., rex Ân^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis de Beiesino, salutem.
Sciatis quod ecclesia Brieweton[e] et canonici ibidem Deo servientes, et omnes
eorum res et possessiones , sunt in mea manu et custodia et protectione. Et ideo volo
25 et firmiter precipio quod predicti canonici habeant et teneant omnes tenuras et
possessiones et libertates et libéras consuetudines suas, et nominatim ecclesiam de
Lion, cum decimis et omnibus aliis ad eam pertinentibus, bene et in pace, juste,
libère et quiète et honorifice. Et si quis super hoc aliquam eis fecerit injuriam,
(•) ponatur C. — i^) Maneserio C. — H Montfichet C. — i^) Martello C. — H d'Aufnig B ;
d'Aufé C.
HENRI IL 503
plenaiiain eis sine dilatione &ciatis justicîam. Et nbi feceritis, justicia mea Nor-
inannie faciat.
Teste Ricardo de Lud.
^ud Pictavim.
CCCLXVI 5
Ddisie, n* 237.
1156—1172-1173. — Rouen.
Garantie de l'acte par leqael Alice de Vaadri a engagé à Cévéque de Bayeax sa terre
de Rucqueville,
A. Original perdu. 10
B. Copie da xiu* s. , dans le Livre noir du chapitre de Bayeux, Bibliothèque du chapitre de Bayeux ,
ms. 193, fol. 8 Y*, n"* 3o.
a. Ed. Bourrienne, 1. 1, p. 37.
H., rex Ang^orum, et dux Normannoram et Âquitanonim, et cornes Ândega-
vorum, justiciis, vicecomitibus et omnibus baillivis suis, salutem. i5
Sciatis quod garantizo vadium quod Aelicia de Waldari fecit episcopo Baiocensi ,
ad opus ecclesie Baiocensis, de terra sua de Ruchevilla per adquietanciam X. libra-
mm Genomannensium annuatim.
Testibus : Reginaldo de Sancto Wderico, et Godardo de Baus [sic).
Apud Rothomagum. 90
CCCLXVII
Delisle, n* a 38.
1156-1173-1173. — Rouen.
Donation à ïalbaye de Beaabec dnn tènement sitaé près de Saint-Lo de Boaen, avec
autorisation d'y construire an hôtel pour y recevoir les pauvres. a 5
A, Original perdu.
B, Viclimu5 de Tannée 1^33, conservé aux Archives de la Seine-Inférieure, diaprés M. Bénet, qui
en a communiqué la copie en 1881 ; la cote G ia65, alors fournie par ce savant, ne corres-
pond pas au document qui, jusqu*à présent, n'a pas été retrouvé.
504 HENRI IL
H., rex Ân^oram, [et] dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, omnibus fidelibus suis, ssdutem.
Sciatis me dédisse et concessisse Deo et abbacie de Beibec, et monachis ibi Deo
servientibus , quoddam tenementum situm prope Sanctum Laudum Rothomagen-
5 sem, et libertatem edificandi supra murum meum et intra in longitudine dicti tene-
menti ad suam voluntatem, et liberum introitum et exitum per ipsum murum, ubi
viderint expedire, et quadraginta pedes terre de fironte, et quindecim de lato extra
murum, in vico Elemosine, ubi facient duo stadia vigihti et octo pedum iongitu-
dinis, pro hospitando per manus ipsorum pauperes Gbristi, et residuum retinebunt.
lo Et volo et precipio quod omnia et singula predicla habeant et in puram et perpetuam
elemosinam possideant per quoscunque voluerint.
Testibus : comité Hugone^'^, Roberto Bertrand, Gilieberto Grespin.
Apud Rothomagum.
CCCLXVIII
i5 Ddisle, n* a4o.
1156-1173-1173. — Rouen.
Ordre à Gvdllaame de Morainville et aux baillis de Montfort de maintenir l'abbaye de
Saint-Georges en joaissance de son port de « Mollecroste » , avec la libre circulation entre
cette localité et ChaMmont
90 i4. Original, autrefois scellé sur simple queue; Archives de la Seine-Inférieure, série H, fonds de
l'abbaye de Saint-Georges de Boscherville. — Photographie.
B. Copie d'après Toriginal; Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, foL 118. —
C. Autre copie; Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. 12^6, fol. i65. — D. Cartulaire de
Saint-Georges, xni* s., Bibliothèque de Rouen, ms. 1227, fol. 64*
35 Round, n* ao5.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum , Willelmo de MoreinYill[a] et baillivis suis de Monteforti , salutem.
Precipio quod faciatis habere abbatie Sancti Georgii portum suum de Mollecroste
et viam suam inter Galvimontem et Mollecroste, ita bene et in pace et quiète et
(*) La copie porte : com Hugo.
HENRI IL 505
juste , sicut ea habebant tempore H[enrici] régis avi mei. Et prohibée ne summarii
vei quadrige ejusdem portus unquam super hoc in eadem via impediantur, ne am-
plius inde ciamorem audiam pro penuria recti. Et nisi feceritis, justicia mea Nor-
mannie faciat.
Teste Mann[assero] Biset dapifero.
Apud Rothomagum.
CCCLXIX
Ddisie, n* a4i.
1156-1172-1173. — Roaen.
Ordre aux prévôts JtÉtretat de maintenir aax religieax de Saint-Georges la franchise 10
qui lear a été accordée pour leur nef.
A, Original peida.
B. Girtulaire de Saint-Georges, xiii* s. ; Bibliothèque de Rouen, ms. 1227, fol. 63 v*.
Round, n* 207.
H., rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega- i5
Yonim, prepositis de Strutato, salutem.
Precipio quod abbatia Sancti Georgii habeat juste navem suam quietam et ceteras
quietancias suas, sicut habuit tempore régis Henrici avi mei. Et nisi feceri[ti]s, jus-
ticia mea faciat.
Teste Manasser Biset dapifero. 20
Apud Rothomagum.
CCCLXX
Ddisle, n* ada.
1156-1171-1173. — Rouen.
Ordre de maintenir Vahhaye de Saint^Georges en possession de son domaine de Lamber- 3 5
ville et de ses dîmes,
A, Original perdu.
CHABTIS ET DIPLÔMES. — VU. 64
larMHKVIK SATIOSALL
506 HENRI IL
B. Cariulaire de Saint-Georges, xiii* s. ; Bibliothèque de Rouen, ms. 1227, fol. 63 v\ — C Copie;
Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, fol. 119.
Round, n* 206. *
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim, et cornes Ândega-
5 Yorum, Symoni de Ghailli et baillivis de Pavelleio, salutem.
Precipio quod faciatis tenere bene et in pace et juste abbatie Sancti Georgii omne
dominium suum de Lamberti Villa, et omnes décimas suas, sicut carta H[enrici]
régis, a\i mei, testatur. Et non ponantur inde injuste in placitum nec in novam con-
suetudinem. Et nisi feceritis , justicia mea faciat.
»o Teste Meinassero Biset dapifero.
Âpud Rothomagum.
CCCLXXI
Delisle, n* ada A.
1156-1172-1173. — Rouen.
i5 Aimalation des aliénations de domaines faites sans raison par les abbés de Saint-Valeri,
A, Original scdlé sur simple queue et muni de sa banddiette; Oxford, New-GoUege, Takeley
deed, n* 1S6. — Photographib du Rév. Salter, n** 7^. -^ Atlas, pi. Vil, mnu ie n* 107 A.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
Yorum^justiciis et vicecomitibus suis An^e, salutem.
^o Prohibée ne quicquam teneatur de donationibus que per non sapientes abbates
facte sunt de terris Sancti Waierici, nisi precepero nominatim.
Teste Raginaido de Sancto Walerico.
Âpud Rothomagum.
CCCLXXII
35 Delisle, n* ada B.
1156—1173-1173. — Rouen.
Concession aux moines de Saint-Vcderi des droits Anglais de ^soca, saca, toll. », et
autres.
A. Original perdu.
HENRI IL 507
B. Copie moderne; Bibliothèque nationale, ms. latin 12704, foi. 161 v% Histoire de Saint-Vakry,
par Dom Rapert de Boumonville, d'après nn cartulaire où la pièce était paginée p. i63 x.
H., rex An^orum, et dux Nonnannorum et Aquitanorum, et cornes And.ega-
vorum, omnibus vicecomitibus et baronibus et ministris suis Angiie^*^ Francis et
Ang^is, salutem. ^
Sciatis me concessisse quod Sanctus Walaricus habeat socam et sacam, et toli.
et tean in burgo et extra burgum, et infangineth[eof] , et omnes consuetudines suas,
sicut eas umquam melius et liberius habebat tempore Henrici régis, avi mei, et sicut
carta sua testatur.
Testibus : Raginaldo de Sancto Walerico et Manassero Biset. 10
Apud ^) Rothomagum.
CCCLXXIII
Ddide, n*" a43.
ii56— 1172-H73. — Rouen.
Ordre Rassurer la franchise du droit de tonliea àVahhaye du Val, près Pontoise. iS
A . Original perdu.
B. Vidimus^e i3io; Ait^ives nationales, K 27, n* 8 bis,
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, omnibus justiciis et vicecomitibus et ministris et fideiibus suis, salutem.
Precipio quod omnes res monacorum de Vadie Sancte Marie versus Pontesiam, 20
quas homines eorum poterunt afTidare suas esse proprias, sint quiète de theioneo et
passagio et omni consuetudine per totam terram meam. Et prohibeo ne quis eos
super hoc injuste disturbet, super X. iibras forifacturé.
Teste Manasse Biset dapifero.
Per Radulfum Filium Urselini. a 5
Apud Rothomagum.
^ Anglis B, — (*») Datum apud B.
64.
508 HENRI IL
CCCLXXIV
1156—1179-1173. — Rouen.
Sauvegarde pour le prieur et les chanoines de Saint-Barthélémy de Londres.
A. Original perdu.
5 B. Inspeximus du 27 septembre 1^19, au Public Record Office, Patent Roils, 7* année de Henri V,
membranes 19-17-
a. Calendar ofthe Patent Rolb, Henry V, vol. Il, idi6-idaa, 191 1, p. ada, d'après B.
Acte dépourvu de la formule Dei gratia, et qui, par conséquent, est au plus tard de 1 172-1 178.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
10 vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciariis {sic),
vicecomitibus, et omnibus ballivis et ministris suis Francis et Anglis, salutem.
Sciatis quod prior et canonici Sancti Bartholomei Lundonie sunt mei dominici
canonici, et ecclesia Sancti Bartholomei, in qua ipsi Deo serviunt, est mea dominica
capeila, et quod ipse prior et canonici et homines sui et omnes tenentes et res et pos-
i5 sessiones sue sunt in manu mea et custodia et proteccione, et in defensione contra
omnes homines. Quare volo et firmiter precipio quod prefatum priorem et canonicos
et omnes homines suos et omnés res et possessiones suas sicut meas dominicas manu-
teneatis et custodiatis et protegatis, et non paciamini quod aliquis faciat aliquam
injuriam vel molestiam vel aliquod gravamen predictis canonicis meis, nec homi-
no nibus suis sive rébus suis, nec vos ipsi faciatis, set habeant et teneant omnia tene-
menta suahene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie et honorifice, in bosco
et piano et pratis et pascuis et aquis et mariscis, in piscariis et vivariis, in viis et
semitis , et in omnibus locis infra civitatem et extra , infra burgum et extra , et sint
quieti de geidis et danegeldis et syris et hundredis , de murdro et scuagio et hydagiis
35 et assisis et sartis, de auxiliis vicecomitum et ministrorum suorum et de omni ter-
reno servido, cum saca et soca et toi et theam et infangenetheof et aiiis consùetudî-
nibus et libertatibus. Et volo ut sint quieti a traverso per omnes portus meos. Et si
quis versus domum illam aliquid de possessionibus ejus clamaverît, proliibeo ne pro
aliquo respondeant nec in placitum ponantur, nisi per me et in presencia mea.
3o Testibus : Ricardo de Humez ^'\ Manassero Biset.
Apud Rothomagum.
(") Humoz a.
HENRI IL 509
CCCLXXV
1156—1173-1173. — Rouen.
Ordre (Tassurer aux moines de Saint-Neot d'Eyneshury, en leur marché et leur foire y
tes droits de tonlieu, ^étalage et autres coutumes établies sur les marchés royaux.
A . Original perdu. 5
B. Inspeximus du 1*' juillet id38, au Public Record Office, Patent Rolls, 16* année de Henri VI,
a* partie, membrane a 3.
a. Calendar ofthe Patent Rolb, Henry VI, vol. III, id36-i44i, 1907, p. 17^, pièce 3, diaprés B,
Henricus, rex Ânglorum, et dux Nonnannorum et Âquitanorum, et cornes Ânde-
gavorum, vicecomitibus suis de Hiinted[on]scira et de Gantebrug[scira] et de Bede- 10
ford[scira], salutem.
Precipio quod faciatis monachos Sancti Neoti habere de illis, qui ad mercatum
suum et ad feriam suam venerint, theloneum et stalagium et omnes alias rectas con-
suetudines suas quas habeo in meis diversis mercatis. Et volo et firmitçr precipio
quod teneant hoc mercatum libère, quiète et honorifice, quod dedi eis in elemosi- iS
nam,sicut illis per cartam meam confirmavi. Et prohibeo ne quis eos super hoc
disturbet super X. libras W forisfaclure.
Teste V^illelmo Pilio Hamonis.
Âpud Rothomagum.
CCCLXXVI «o
Delisle, n* 2àà,
ii56-ii72'ii73. — Les Prés de Saint-Florent.
Concession de privilèges aux hommes établis sur les turcies de la Loire,
A. Original perdu.
B, Livre rouge de Saint-Florent de Saumur; Archives de Maine-et-Loire, H non coté, fol. 95 1 5
(addition du xv* s.). — C. Copies d'après le Livre rouge; Bibliothèque nationale, collection
(•) libris a.
510 HENRI IL
de Touraine (Dom Housseau), vol. 5, n"" 1767 et i8ag. — D. Copie d'après une ancienne
transcription de la Pancarte blanche de Saint-Martin de Tours, BiUiothèque nationale, col-
lection Baluze, 77, fol. a a 6. — E. G>pie d'après le cartulaire de Bourgueil; Bibliothèque
nationale, ms. latin 17127 (Gaignières, 19a), p. 7a.
5 Round, n' 276.
Nous laissons cette pièce à la place qui lui est attribuée par la taUe provisoire, à la fin de Tin-
troduction, où elle est indiquée comme antérieure à 1 172-1 173. Peut-être est-il possible de pré-
ciser davantage. Dans une note qu'il a jointe au texte, M. Delisle observe qu'dle parait dater de
l'époque à laquelle Etienne de Tours exerçait les fonctions de sénéchal, c'est-à-dire de 1168 au
10 plus tard, ou environ.
Henricus, rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ande-
gavorum, episcopo Ândegavensi et omnibus hominibus et iîddibus suis totius
Andegavie et Turonie, salutem.
Sciatis quod ego, in honore sancte et individue Trinitatis et gloriose virginis
i5 Marie, pro salute anime mee et parentum meorum, tam futurorum q[uam preteri-
torum, precibus episcoporum, abbatum, canonicorum, baronum, miUtum, tursias
hospitari feci. Et primo quia ego ipse vidi et comperi doiores et dampna que Ligeris
in Vaieia faciebat, propter hoc, tanquam pietate commotus, de exercitu et de equi-
tatu quietavi eos qui super tursias manserint, nisi sub nomine belii eos mandavero.
20 Si autem contigerit quod ego vel hères meus post me, qui dominus erit Andegavie,
eos mandaverit, omnes communiter ad unum vexillum veniant, et dum cornes
Andegavie in exercitu fuerit, intérim, consideratione ministrorum meorum qui tur«
sias custodierint, ad opus tursiarum, ubi necessarium fuerit, laborent. Et propter
hoc donum quod feceram , scire volui quanta bénéficia hominibus suis attribuèrent
25 illi qui de Valea bona accipiebant; ipsi vero in presentia mea concesserunt quod
omnes sui qui manere solebant inter viam Andegavensem et Ligerim ad tursias
venirent, exceptis militibus et servientibus feodatîs, et omnes quieti sint de toto
bienno [sic] et de toto prandio consuetudinario. Illi vero qui terragia et décimas
ferre solebant pro consuetudine ubicunque domini eorum volebant, ad grangias
3o dominorum suorum tantummodo et non ultra infira Valeiam in garbis aducant.
Et si agricola circa mane terragiatorem submonuerit, usque ad meridiem eum
expectet; et si venîre noiuerit, terragium vel decimam data fide in illo campo di-
mittat; et si circa meridiem eum submonuerit, usque ad vesperam eum expectet;
et si venire noiuerit, terragium vel decimam in eodem campo data fide dimittat.
35 Et quicumque, sive in Vaieia vel extra Valeam manserit, de hominibus tursiarum
ciamorem fecerit, domini eorum super tursias eos ad rectum habeant; et si domini
HENRI II. 511
eorum eos justiciare noluerint, ministri md qui tursias custodierint super tursias
de iiiis rectum faciant. Preterea omnibus Ulis qui super tursias manserint commu-
niter concessum est quod sint quieti versus dominos suos ab omnibus coliectis,
exceptis tribus ratione dispositis, videiicet quando fiiium suum primogenitum miii-
tem fecerit, vel quando f^iiam suam primogenitam maritaverit, vei pro ipsorum 5
dominorum redemptione. Et si quid de rébus mobilibus super tursias inter se eme-
rint vei vendiderint, nulia costuma inde reddatur. Mercator vero extraneus de merce
illa quam ab eis emerit suam costumam plane et légitime reddat. Ex hac vero insti-
tutione, unde maxima commoda sequuntur, institutum est eis ut unusquisque de
domo sua in qua obtinebit masnagium duos denarios de censu domino suo annuatim 10
reddat, et domini eorum qui census habuerint illis quorum terra fuerit excambium
reddant. Et si aliqui servi super tursias manserint, domini eorum non capiant ab eis
aliquid amplius nisi suos quatuor denarios de capitagio eorum, quamdiu super tur-
sias manserint.
Testibus : F.^'^ abbate Sancti Fiorencii, A.^*'^ abbate de Burgulio, Johanne sub- i5
decano Sancti Martini de Restiniaco, Guillermo de Montsorel et Willermo fdio suo,
Jocelino Roonard, Ulgerio de Insula, Americo Savarici, Americo de Averrs, Hugone
de Cleers; et de curia régis : Willermo comité de Arundel, et Ricardo de Humetis
constabulario , et Stepbano de Turonis camerario régis.
Apud prata Sancti Florentii in Valea. 20
CCCLXXVII
DdUsie, n** a 45.
1156—1179-1173. — Saint-Lô.
Ordre à l'évéque de Coatances de maintenir les chanoines de Saini-Lô en possession de
t église de Saint-Ooen-sar-Vire. >5
A, Original, autrefois scellé sur simple queue; bandelette; Archives de la Manche, H, fonds de
Tabbaye de Saint-Lô (non répertorié). — Photographie.
B. Copie d'après loriginal, par Tarchiviste Dubosc, dans son cartulaire de Saint-Lô, aux Archives
de la Manche, H non coté, p. 249.
H., rex Ang^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega- 3o
vorum, R. episcopo Gonstanciensi, salutem.
W Baluze : E; Gaignières : S. — (*») Baluze : M ; Dom Housseau : J on A.
512 HENRI IL
Precipio tibi qaod fiicias canonicos de Sancto Laudo tenere ecdesiam de Sancto
Audoeno desuper Viram bene et in pace et libère et quiète et juste , sicot carta tua
testatur. Et nisi feceris, ardiiepiscopus Rothomagensis faciat.
Teste Am. episcopo Lexoviensi.
5 Apud Sanctum Laudum.
CCCLXXVIII
Ddisle, n* a 46.
1156—1172-1173. — Saumur.
Cof^rmation de la vente, sous forme de donation, que Gmllaame c de Lacheio » avait
10 faite de la terre de < Gaina » à Vabhaye de FontevraalL
A. Original perdu.
B. Cartulairede Fontevraoit, Bibliothèque nationale, nouv. acq. lat. 24 1 4 (Gheltenham, n* 67),
foi. a 4 V*.
H., rex Angiorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
1 5 vorum , episcopo Pictavensi et episcopo Andegavensi et comitibus et baronibus et
justiciis et yicec[oimtibus] et omnibus ministris et fidelibus suis Pictavie et Ande-
gavie, salutem.
Sciatis me concessisse et bac carta mea confirmasse moniaiibus de Fonte Ebraudi
terram de Gaina, et prata que Willeimus de Lucheio eis dédit in elemosinam, cui
3o ipse dederunt pro bac donatione XXXIIII. libras Andegavensium et X. solides.
Quare volo et firmiter precipio quod predicte moniales terram illam et prata illa
babeant et teneant bene et in pace et intègre et libère et bonorifice, cum pertinenciis
suis.
Testibus : Radulfo de Faia, et Raginaldo de Gurtenai, et Willelmo de Lanval-
35 [leio], Stepbano de Turoni, et Gisleberto Garderobe, et Willelmo de Ostilli.
Apud Salmurum.
CCCLXXIX
Ddlisle, n** a46 A et aSg A.
1156—1173-1173. — iSillii.
3o Francliise accordée aax chanoines de Montjou.
A. Originid, sodlé sur cordonnet; Oxford, New Ck>ll^, Homchurch io5. — Photographie du
Rév. Salter, n* 76.
HENRI IL 513
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ând^a-
vorum, justiciis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis totius terre sue
citra mare et ultra, salutem.
Precipio quod omnes res canonicorum regularium de Monte Jovis, quas ipsi vel
homines sui affidare poterunt iUorum esse dominicas, sint quiète de theloneo et pas- 5
sagio etpontagio et de omni consuetudine per totam terram meam.
Teste Thoma derico de caméra.
Apud Silli.
CCCLXXX
Delîsie, n* a53 C. lo
1156-1173-1173. — - Tinchebrai.
Mandement aa vicomte da comté de Lincoln lai ordonnant défaire reconnaître par les
bourgeois assermentés de Lincoln si les chanoines de Lincoln, à la mort de Henri 1",
étaient saisis d^une terre située sur le bord de la rivière, auquel cas elle doit leur être
restituée. iS
A, Original, autrefois scellé sur simple queue, avec bandelette; écriture rapide; Archives de Téglise
de Lincoln, A. I. 1., n* aa. — Photographie du Rév. Salter, n* 76.
H., rex An^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, vicecomiti Liinc[oi]sir[e] , salutem.
Precipio tibi quod sine dilatione facias recognosci per sacramentum iegalium so
civium Lincoi[ie] , si canonici Linc[oiienses] fuerunt saisiti de terra quam Martellus
eis dederit juxta aquam civitatis, anno et die quo rex H[enricus], avus meus, fuit
vivus et mortuus, et postea injuste et sine judic[io] dissaisiti; tune precipio quod sine
dilatione et juste inde resaisiantur, et teneant bene et in pace et juste, libère et
quiète et honorifice, et non ponantur inde in placitum donec in Ang^iam redeam, 25
nisi precepero. Et nisi feceris, justicia mea faciat.
Teste M. Biset dapifero.
Apud Tenechebrai.
CCCLXXXI
Delisle, n* 3^7. 36
1156-1172-1173. — Yalognes.
Ordre de maintenir l'abbaye de Monteboarg dans l'eocemption da droit de tonlieu et la
jouissance du droit de panage dans la forêt da Cotentin.
A. Original perdu.
CHARTES KT DIPLÔMES. — VU. 65
tIwanUUB SATIOIALI.
514 HENRI IL
B. Copie dans le cartulaire de Montebourg (1274); Bibliothèque nationale, vas. latin 10087»
p. i3, n"* a4.
Le nom de Robert de Denestanville donne lieu de croire que cette charte est antérieure de
qudGpies années à 1172-1 173. Voir la note du n* CCGLX.
5 H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et oomes Ândega-
vorum, omnibus justiciis et baronibus et vicecomitibus et nûnistris et fidelibus
suis totius Normannie, salutem.
Precipio quod omnes proprie res abbatie de Monteburgo sint quiète ab omni
theloneo et consuetudine, ubicunque fuerint, et suum pasnagium habeatper totam
10 forestam de Gostentino et quietudinem , sicut carta régis Henrici, avi mei, testatur.
Et prohibeo ne quis hominibus vel rébus abbatie injuriam vel contumeliam faciat.
Testibus : Mannassero Biset dapifero et Roberto de Dunestanvilla.
Apud Valonias.
CCCLXXXII
i5 Deiisle, n' a48.
1156-1172-1173, — Valognes.
Ordre à Osbert de la Hease d'empêcher Richard de < Briecaria » de construire un
moulin à Morsdhnes au préjudice de Vabhé de Montebourg.
A. Original perdu.
!io B. Copie dans le cartuiaire de Montebourg, p. i3, n** ai.
Renaud, archidiacre de Salisbury, qui a souscrit cette pièce, fut élu évèque de Bath en 1173
(Introduction, p. diQ).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, Osberlo de Hosa, salutem.
s 5 Precipio tibi quod non paciaris quod Ricardus de Briec[uria] injuste faciat apud
Morsaiinas molendinum neque aliquid aliud quod noceat molendino abbatis de
Monteburgo. Et nisi feceris, justicia mea Normannie faciat fieri, ne inde amplius
clamorem audiam pro defectu justicie.
Teste Reginsddo archidiacono Sarisberiensi.
3o Apud Valonias.
HENRI IL 515
GCCLXXXIII
Delisle, n* adQ.
«
ii5&-i 179*1 173. — Valognes.
Donation des églises de Beaamont et de Her^neville à l'abbaye de Notre-Dame da Vœa
près Cherbourg. 5
A. Original aatrefois scellé sur douMe queue; Archives de la Manche, H. 1961. — Photographie.
fi. Copie; Bibliothèque nationale, ms. latin 10068, fol. a 6.
Eyton, p. 18g. — Round, n** g48.
H., rex Ânglomm, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, 10
justiciis, vicecomitibus et omnibus nûnistris et fidelibus suis, salutem.
Sciatis me dédisse et bac presenti carta mea confirmasse abbatie Béate Marie de
Voto juxta Gesaris Burgum et canonicis meis ibidem Dec servientibus ecclesias meas
de Bellomonte et de Helgevilla cum omnibus elemosinis et pertinentiis suis, et
quicquid habebam in eisdem villis in hominibus, in terris, in aqpis et in omnibus i5
aliis rébus. Quare volo et firmiter precipio q[Uod predicti canonici prenominatas
ecclesias habeant et pôssideant libère et quiète , intègre et honorifice. Et prohibeo ne
quis eis super hoc aliquam injuriam aut gravamen seu calumpniam inferre présumât.
Testibus : Mauricio de Creun, Hugone de Lac[eio], Osberto de Hosa, et multis
aliis.
sa
Apud Valonias.
CCCLXXXIV
Delisle, n** 188.
1157-1171-1173. — Cherbourg.
«
Ordre de nudntenir U abbaye de Montebourg en jouissance de la franchise des droits de %^
tonliea.
A . Original autrefois scdlé sur simple queue ; la simple queue et la bandelette servant k fermer )a
charte existent encore; Archives de la Manche, H 84 10. — Photographie.
65.
516 HENRIH.
/i. Cartulaire de Montebourg, de Tannée 127^; Bibliothèque nationale, ms. latin 10087, p. 2o5,
n** 673.
Round, n* 896.
La date de novembre 1 170, que cette pièce porte à la table, n'est pas admissible. L'itinéraire
5 du Rév. Ëyton, d'après les Gesta (éd. Stubbs, t. I, p. 9 et 10), étaUit qu'en novembre 1170
Henri II était en Berri, et que vers la fin de ce mois il y condut ime trêve avec Louis VIT. Il resta
ensuite en France jusqu'au i"*' août 1171, date à laqudle il s'embarqua, sans doute à Barflear,
fovur regagner Southampton. Au surplus rien ne prouve qu'il s'agisse de l'année 1170. La sous-
cription du trésorier Richard ne fournit aucune donnée chronologique, et d'autre part Henri II a
10 souvent passé par le Cotentin, par Barfleur ou Cherbourg, depuis le printemps de 1 167 jusqu'au
printemps de Tannée 117a. Tout ce qu'on peut afiirmer, c'est que cet acte, ne portant pas la
formule Dei gratia, est postérieur au printemps de 1 167 et antérieur à 1 172-1 178.
H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum, omnibus vicecomitibus et ministris suis totius Anglie, nominatim portuum
i5 maris, ssdutem.
Precipio quod abbas et monachi de M onteburgi et eorum homines sint quieti de
theloneo et passagio et pontagio et omni consuetudine, ubicunque vadant, vel emant
vel vendant vel conducant aliquid quod homines sui affidare poterunt quod sit ad
opus monachorum , et nuUus super hoc eis injuriam faciat.
no Teste Ricardo thesaurario.
Apud Gesarisburgum.
CCCLXXXV
Ddisle, n* 208.
1160-H72-1173. — Argentan.
23 Don d'une terre à Roger de Flamanville.
A . Original perdu.
B, Copie du xiii* s.; Public Record Office; Cai^tœ Antiqum, Y a 3. — Photographie.
Eyton, p. i54-
Souscription de Froger, évéque de Séez, ordonné évèque le ao décembre 1 i5g; Tacte ne peut
3o guère être antérieur à 1 1 60.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
voiiim, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris et omnibus militibus suis Franc[is] et Ang^[is], sidutem.
HENRI IL 517
Sciatis me dédisse et presenti carta confirmasse Rogero de Plamenvilla totam
terram que fiiit Vared. filii Gamel[ini] inWytingham et Troventon. ^ etBarton., et
Glantedon., ipsi et heredibus suis de me et heredibus meis, quietam ab omni
servicio , excepto I. sparvario inde mihi reddendo per annum. Quare volo et firmiter
precipio quod ipse Rogerus et heredes sui post eum totam terram iliam habeant et
teneant de me et heredibus meis bene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie
et honorifice, cum omnibus pertinendis et libertatibus et liberis consuetudinibus
suis, per prenominatum servicium.
Testibus : F., episcopo Sagiensi, Hugone de Cressi, Gocel[ino] castellano fratre
regine ^'^
Âpud Ârgentom[um].
lO
CCCLXXXVI
Delîsle, n* aSo. *
1 i6o~i 1 7S-1 1 73. — Argentan.
Confirmation des donations faites à la chapelle de Tous-lesSaints d'AHU. i5
A, Original en très mauvais état; double queue de parchemin; Archives du Calvados, H 70529
fonds de Saint-Pierre-sur>Diye. — Photographie.
Souscription de Froger, ëvèqne de Séez, ordonné évéquele ao décembre 1 169.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et comes Andega-
vorum, arcbiepiscopo Rotbomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, 20
justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis totius Normannie,
salutem.
Sciatis me concessisse et confirmasse Deo et capelle Omnium Sanctorum de
Aillio (*) et capellanis ibidem Deo servientibus quicquid eis rationabiliter datum est
in elemo[sinam] ... ^^ de Curci (?) duas acras terre . . . (*^ unam acram terre. Quare a5
volo et firmiter precipio quod predicta capella [et capellani] ejus babeant et teneant
bec predicta omnia . . . [bene] et in pace, libère, quiète et honorifice, sicut Ansgodus
antecessor . . . injuriam faciat \el contumeliam.
Testibus : F. episcopo Sagiensi . • . [et Manasser]o Biset dapifero.
Apud Argent [omum] . 3o
(*) Ce nom, avuc trois quarts effacé, est à peine lisible sur Ja photographie, — ^) Quelques mots
effacés. — W Une ligne presque entière effacée,
^^ Joscdin de Louvain, frère de la reine Adelise.
518 HENRI IL
CCCLXXXVII
Delîsle, n** 25 1.
1160-1179-1175. — Argentan.
Donation de la métairie de Màhéru à Vabbœye de la Trappe.
5 A. Original, aujourd'hui très détérioré; Archives de TOme, H i863. — Photographib.
B, Copie diaprés Toriginal; «Bibliothèque nationale, ms. latin 1007g, ici. 67. — C. Texte in-
complet dans le cartulaire de la Trappe, Bibliothèque nationale, ms. latin 11060, foL 11 3.
a. Publié, ainsi que le n* CCCLXXXVIII, par M. Ddisle, Introduction, p. 3o3i.
» Eyton, p. dg. — Round, n* 6g3^
10 Souscription de Froger, évéque de Séei, qui ne peut pas être antérieure au ao déoembro 1 iSg.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorom, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, conùtibus, baronibus, ju»ticiis, vice-
comitibus et omnibus mînistris et fiddibus suis Nonnannie, ssdutem.
Sciatis me dédisse et presenti carta mea confirmasse abbatie de U Trappa, m
i5 perpetuam eiemosinam, et monachis ibidem Deo servientibus, pro saiute mea
et liberorum meorum, et pro animabus antecessorum meorum, meiteeriam meam
de Meheru. Quare volo et firmiter precipio quod predicta abbatia et predicti monachi
eamdem meiteeriam babeant et teneant bene et in pace, libère et quiète, intègre et
pienarie et honorifice, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suia»
30 sicut eam tenui in manu mea.
Testibus : Amidfo episcopo Lexoviensi, Frogerio ^Imm^ Sagiensi, Roberto filio
comitis Legrecestrie, Ricardo de Humetis constabulario , Gaufrido de Briwecurt,
Gillebexto fratre suo , Herberto de Sancta Scolastica«
Apud Argentomum.
^5 CCCLXXXVIII
Dfdisle, n' a5a»
Texte fals^é de la même donation.
A, Original perdu.
HENRI IL 519
B. Vidiiiras ct*<ie8sou9 désigbé. — C. Copie diaprés un vîdimus des archives de TOme ; Biblio-
thèque nationale, ms. latin 10079, fol. 66.
a. Publié par^M. DeJisle, en reg^ard de la donation originale et authentique; voir Tlntroduction ,
p. 3o3. Len** aSa a été d^abord classé au n** i4a.
Eyton, p. 49. — Round, n"" 692. 5
Souscription de Froger, évèque de Séez, ordonné évéque le ao décembre \ 169.
H., rex Ânglorum, et.dux Normannonim et Aquitanoinim ^'\ et cornes Andega-
voram, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, ballivis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis sancte matris
fxdesie filiis, presentibus etfuturis, Normannis, salutem. 10
Quisquis pro Dei amore.et spe retributionis eterne aUquid indigentibus admi-
nistrât in presenti seculorum tempore, sibi prpcul dubio thésaurisât in futuro.
Hac spe ductus, pro sainte anime mee, antecessorum et heredum et successorum
meorum, dedi Deo et abbatie Sancte Marie de la Trappa et monachis ibidem Deo
servientibus, in elemosinam perpetuam, Uberam penitus et quietam ab omnibus i5
rébus ad nos et heredes et successores nostros peitinentibus, meiteriam meam de
Maheru, in dominio, in hominibus, in redditibus, in terris cultis et incultis, in
pratis, in nemoribus sceduis et non sceduis, in moiendinis, in columbariis, in justi-
ciis et in omnibus aliis rébus ad eandem pertinentibus, nicliil michi et heredibus et
successoribus meis in eadem retinens, prêter nostram altam justiciam. Quare voio ao
et presenti caria confirmo eisdem monachis quod ipsi eorumdemque homines
firmarii, medietarii et pensionarii in eodem manerio et grangia de Maheru manentes
et receantes, sint iiberi, quieti, immunes et exempti ab onjnibus subsidiis, terreno
servitio, peagio, fouagio, traversio (51c) et seculari consuetudine vel tallia vei releva-
tione, vel gardis vel fossatis, vel muragiis vei curagus, seu quibuslibet sdiis terreno- 25
mm servîtiorum exactionibus , et etiam ab omni justicia seculari et laica. Preterea
dedi eisdem monachis in foresta ejusdem Maheru, ad carrucas dicte domus faciendas
et reparandas, per manus forestarii, très fagos annuatim tradendos^J, et in eadem
foresta pasnagium porci[s] durante ipso (sic), folium, herbagium, fougerium et
pasturam animalibus omnibus dicte domus, et clausuram ad prata et terras dicte 3o
domus. Hec omnia fideliter tenenda super quatuor evangelia juravimus, et presenti
scripto et sigilli mei eisdem monachis testimonio confirmavimus.
Testibus : H. archiepiscopo Rothomagensi , A. episcopo Lexoviensi, F. episcopo
W « Angiie » , « Normannie », etc. C, — -- 0») corr, tradendas.
à
520 HENRI II.
Sagiensi, Ricardo de Humetis conestabulario, Gaufrîdo de Bono Mulin et Her[1>er]to
de Sancta Scolastica.
Âpud Argentomum.
CCCLXXXIX
5 .11 6o-i 173-1173. — Montferrand.
Confirmation des biens donnés par Gaillaanie, comte de Poitou, à l'église d'Ennezat,
A, Original perdu.
B, Copie du xvii* s., d'après une copie de l'année 1673; Archives nationales, R* 67; communi-
cation de M. Martin-Chabot.
10 d. Gallia Christiana, t. II, instr., col. 78; texte incomplet, mais donnant les souscriptions, sous
une forme d^ailleurs incorrecte. — h. Chaix de Lavarène, Monnmenta pontificia Arverme,
p. 43o , d'après a.
Cette pièce a été indiquée à M. Delisle par M. Martin-Chabot alors que l'Introduction était déjà
imprimée; M. Ddisle lui avait donné, dans son recueil de copies , le n** i85 B et la date : vers 1 170.
i5 C'est peut-être trop préciser; la souscription de Froger, évèque de Séez, ordonné évéque le ao dé-
cembre 1 1 &9 (Introduction, p. 368), et l'absence du Dei gratta dans la formule initiale, prouvent
que l'acte a dû être écrit entre 1 160 et 1 172-1 173. C'est M. de Font-Réaulx, élève à l'Ecole des
Chartes , qui m'a signalé l'édition partielle de la Gallia Christiana.
H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanorum, et corner Andega-
20 vorum f'^, archiepiscopo Bituricensi et episcopo Claromontensi , comitibus et ^^
baronibus, justiciis^*^ et omnibus ministris et fldelibus suis totius Arvernie, salutem.
Sciatis me concessisse*et présent! carta confirmasse ecclesie Ennasaci ^**^, et cano-
nicis ibidem Deo et sancte Marie et beatis martyribus Vîctori et Corone servientibus
quicquid comes Guillelmus Pictavensis eis dédit et privilegio suo confirmavit,
a 5 et quicquid eis ab aUis rationabiliter datum est vel datum fuerit^'^ Quare^'^ volo et
firmîter precipio quod predicta ecclesia et canonici habeant et teneant bene et 1.1
pace, et libère et intègre et honorifice, quicquid eis a prefato comité datum est, vei
ab aUis rationabiliter collatum est vel fuerit, in bosco et piano, in pratis et pasluris^^^
in aquis et molendinis, in stagnis et vivariis, in viis et semitis, et in omnibus aliis
3o locis et aliis rébus ad illos pertinentibus , cum omnibus libertatibus et liberis consue-
(*} Anglifle. . . , Normannias. . . , Aquitaniae. . . , Andegavensis B, Ang^., Norm., Aquit., Ande-
gav., a. — W et omis datu B. — W justidariis B a, — (^) Eneziaci a. — W fuit a. — i^) la suite»
jttsqa'aax soascriptions inclasivement ^ manque dans a. — (s) pasturiis JB.
HENRI IL 521
tudinibas suis, sicut privilegium jamdicti^*) comitis testatur. Et prohibeo ne quis
super hoc predictam ecclesiam et canonicos ejusdem ecdesie infestet vel vexet.
Testibus : Frogerio ^^ episcopo Sagiensi, Reginddo^') archidiacono Saresberiensi^''^
Radulfo de Faia, Ricardo de Humetis constabulario, WiUelmo de Gurci^'^ dapifero.
Âpud Montem Ferranduim. ^
CCCXC
1160-1171-1173.
Lettre de setavegarde pour l'église dEnnezat.
A. Original perdu.
B. Copie du XYii* s., d'après une copie 'de Tannée 1678; Archives nationales, R' 67. Communi- 10
cation de M. Martin Chabot.
Cette pièce, conune la précédente, est rdattve à Téglise d'Ënnezat; elle a sans doute été rédigée
à la même épo€[ue. — M* Delisle Tavait dassée, dans son recueil de copies, sous le n"* 1 85 A, et
sons la date : vers 1 170.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorunoi , [et] cornes And^a- i5
Yorum, Eustachio de Monte et Petro de Monte Gases {sic)^ salutem.
Sciatis quod [decanus] Ennasiaci et canonici ejusdem ecclesie et omnes eorum
possessiones sunt in mea manu et custodia et protectione; et ideo volo et firmiter
precipio quod eos manuteneatis , ita qaod nullam eis injuriam vel contruneliam
faciatis neque iieri pennittatis, sicut de me confidere voluerint {$ic)\ sed si quis eis 30
in aliquo forefacere presumpserit , plenariam inde justitiam faciatis.
CCCXCI
Delisle, n* aSa B.
1160-H72-1173. — Séei.
Charte de franchise accordée aax hommes da château de Beauvoir-sar-Moire , aa 95
Maine.
A, Original perdu.
W Um dicti JB. — W Frogerio B; Fro*go a. — W regni B a. Tout ce qui suit mmufu£ ions B.
— W sap. a. — W Curti a.
CBAans rr nvLÔins. — vn. 66
IMI>l(l«C»iB «itlOXALE.
522 HENRI IL
£• Vidimns de Charies V, ea octobre i368; Archives natioaales, registre du Trésor des Qiartes
JJ 99 , n' 586.
a. Ordonnances des rois de France, t. V« p. iSo, d'après B. «• h. Lottin, Cartnlariwn imignis
ecclesiœ Cenomanensis qaod diciinr Liber albus capitali (Le Livre Uanc de Tég^ise du Mans),
5 Le Mans, 1869, in-4% p. 1 1, note a. — c. D' F. Jouin, Bourg-k-Roi (Mamers, imprimerie
Fleury, 1909, in-4'), p. 171, d'après h.
Souscription de Froger, évèque de Séez, ordonné évèqne le ao décembre 1 169. — La forteresse
de Beauvoir-sur-Moire a été élevée par Guillaume le Roux à Bourg-rÉvéque, aujourd'hui Bourg-
le-Roi; Guillaume le Roux avait acquis ce domaine par un arrangement conclu avec le chapitre de
10 SaintnJulien du Mans, et l'église de Boui^-le-Roi est restée depuis lors sous le vocable de Saint-
Julien (v. Pesche, Dictionnaire* . . de laSarthe, t. I, 1829, p. ao6 et suivantes; Thomas ûiuvin,
Créographie ancienne du diocèse da Mans, i845, fai-4% p. 83; ly F. Jouin, Bourg-ie^Roi, Mamers,
imprimerie Fleury, 1909, in-4% p* 101 et passîm). Dans la première moitié de son règne « Henri If
avait acquis à titre définitif, des chanoines de Saint-Julien, la terre qu'ib avaient à Bourg-FEvèque
i5 (voir ci-dessus, pièce CCCLIII, 1156—1172-1173), contre une rente de dix livres, monnaie du
Mans. Cest entre 1160 et 1172-1173 qu'il accorda aux habitants de la nouvelle ville forte
l'exemption des droits d'ost et de chevauchée et autres redevances. Dans sa charte il appdle la
nouvelle localité « mon nouveau château de Beauvoir sur la rivière de Moire t (casidleti mei iiovi de
Beauveir supra aquam de Moira in Cenomannia). C'est du même endroit qu'il a daté deux autres
20 de ses chartes (CCCCXLU et CCCCXLIII : «apud Beauveeir ou Beauveir super Moiram»). Nous
préférons la forme Beauvoir-sur-Moire à cdle de Beauvoirau-Maine, donnée par M. Ddîsle, étant
donné surtout qu*il existe encore aujourd'hui» dans le Maine, une autre localité nommée Beauvoir
(Sarthe, arr. Mamers, cant. La Fresnaye-sur-Chédouet). M. Robert Triger, président de la Société
historique du Maine, qui a bien voulu me fournir à ce sujet des renseignements dont on trouve
35 ici le résumé, affirme que Bourg-le-Roi s'est très longtemps appelé Beauvoir «super aquam
Moiram», «sur les eaux de la Moire»; ce nom de Moire ou eau de Moire a été pendant fort
longtemps porté par le petit cours d'eau de Rosay, aflSuent de la Sarthe, lequel passe à Bourg-le-
Roi. On observe que ce nom de Moire est porté, dans des textes anciens, par des étangs, et qu'on
le retrouve, de nos jours encore, dans le nom du château de Moire, situé dans la commune de
3o Goulombiers, entre Bourg-le-Roi et la gare de la Hutte.
H., rex Âng^onim, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândega*
vorumW, archiepiscopis ^\ episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis^'^
vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis, salutem.
Sciatis quod concessi et bac carta mea confirmavi hominibus castelleti mei novi^'^^
35 de Beauveir (*) supra ^'^ aquam de Moira in Genomania quietandam per totam terram
meam de equitatu et exercitu, nisi^'^ nomine belli, et de taillagiis et de omnibus^!
(") Anglie. . . Normannie. . . Âquitanie. • . Andegavie B, — 0>) archiepiscopis omis dans h. ••--
(<) justiciariis a; justiciis h. — (**) novi omis dans a. — (*) Beauvoir h, — (0 super fc. — - (s) nisi B;
le mot passé et remplacé per des points dans i. — i^) bdli, de tûlliis, et de hominibus et eonsoetu-
dinibus h.
HENRI IL 523
consuetudinibus que ad me pertinent. Et ideo volo et firmiter precipio quod hommes
predicti castelli mei habeant bene et in pace hanc quietantîam superius determina-
tam, sicut eam iliis dedi et carta mea confirmavi. Et prohibée ne super hoc inde
disturbentur super fonsfacturam meam.
Testibus : F. episcopo Sagiensi^'^, Ricardo de Humetis^**^ constabulario et^*"^ Wil- 5
lekno de Curci dapifero, Willelmo de Humetisî**^ Johanue de Solineio ^'^j Thoma
Bardulff*^, Roberto de StuteviUa^^^ Johanne Mala Herba, Willelmo de Stutevilla ^**^
Rogero ^'^ de Sanfort ^^K
Âpud Sagium ^K
CCCXCII «0
Ddisie, n"* a53.
1168-1175-1173. — Angers,
Charie cor^imant la donation de la ^ mota de Contamiaco » à téglise Notre-Dame de
Loches par Simon Jils de Brice.
A, Original perdu. i5
B, Copie d'après un cartulaire; Bibliothèque nationale, collection de Touraine (Dom Housseau),
vol. V,n' i845.
Souscription de GeoflProi, évéque d'Angers, promu à Tépiscopat en 1 16a.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum [et] Âquitanorum , [et] comes Ândega*
vorum, archiepiscopo Turonensi et episcopo Ândegavensi, et baronibus et omnibus 90
baffivis et fidelibus suis Turonie [et] Andegavie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecdesie Béate Marie de Lodiis
motam de Gontumiaco cum vinetls et aliis appendidis, sciltcet cum medietate fiimi
de Gontumiaco, et cum omnibus domibus que sunt in eadem villa, exceptis iUis
que sunt in quarta, et cum quarterio vinee quod est in clauso, et cum terra que est a 5
ante portam mote. Hec omnia concessit [et] quieta clamavit predicte ecclesie , coram
(*) Sagiensi omis dam h, — ^) Rich. de Humeneto h. ^- (*) et omis dans h, — (^) Humeneto h,
' f») Sobneio a. — «f> Bardolf h. — W de Scut. a; Codescut h. — W Scut. a. — P) Rogerio a.
. U) Saufort h. — ^) Sagiam b.
66.
524 HENRI IL
me et bar onibus meis , apud Ândegavum , Symon filius Bricii , qui hec omnia ven-
didit. Quare voie et finniter predpio quod predicto ecdesia omnia hec predicta
habeat et teneat, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis, beneet
in pace, iibere et quiète, intègre et honorifice, sicut carta Gaufiridi comitis Andega-
5 vensis , patris mei , testatur.
Testibus : Gaufirido, episcopo Ândegavensi, Ugone de Gleers, Matheo de Baugé,
Ugone de Fon, Nivardo de Ruppe Forti, Andréa de Ghimileio.
Apud Andegavum.
CCCXCIII
10 Ddisle, n* 354.
ii63-ii7t-ii73. — Glarendon.
Charte de sauvegarde pour les biens et les hommes de l'abbaye de Fécamp, adressée aux
officiers du comté de Sussex.
A. Original perdu.
iS B, Copie d après Toriginal; Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, fol. i46.
Richard d^Hchester, archidiacre de Poitiers , qui a souscrit cette pièce , a été en fonctions de 1 1 63 ,
au plus tard, au commencement de mai 1 178, date de son élection comme évéque de Winchester.
Henri II était en Angleterre en 11 63; on le trouve à Glarendon en 11 64, 11 65, 1166 (Eyton,
p. 67, 84,89).
9o H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, vicecomitibus et baillivis suis de Suthsexa, salutem.
Precipio vobis quod juste manuteneatis et protegatis terras et homines et posses-
siones abbatis et monachorum de Fiscanno, que sunt in bailliis vestris, quia ipsi et
omnes possessiones sue sunt in mea manu et custodia et protectione. Et probibeo
35 ne eis vel hominibus vel rébus suis aliquam injuriam vei contumeliam faciatb nec
fieri permittatis. Et si sdiquis eis inde in aliquo forisfecerit , plenariam eb justidam
faciatis.
Teste Ricardo archidiacono Pictavensi.
Apud Giarendonam.
HENRI IL 525
CCCXCIV
Delisle, n* a 55.
11 63-1 173-11^3. — Rcading.
Confirmation d'un accord conclu entre Raalen de Genêts et Vabbaye du Mont-Saint-
Michel au styet de la prévôté de Genêts. 5
A. Original autrefois scellé sur double queue de parchemin; Archives de la Manche, fonds de
Tabbaye du Mont-Saint-Michel (non répertorié). — Photographie.
D, Copie d'après Torigind; Bibliothèque nationale, ms. latin 10073, foL 46 v**.
a, h, Robert de Torigni, éd. Delisle, t. II, p. a86; éd. Howlett, p. 348.
Round, n* 748. 10
Cette pièce ne peut pas être antérieure à 1 1 63; elle porte la souscription de Richard d'Ilchester,
archidiacre de Poitiers depuis 1 1 63 , et celle de Geofiroi Ridel, archidiacre de Cantorbéry depuis la
même année. Henri II s'est trouvé plusieurs fois à Reading à partir de 1 163.
H. , rex Âng^orum , et dux Normannonim et Âquitanorum , et cornes Âxidega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, i5
justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis totius Normannie,
saiutem.
Sdatis quod Rualenius de Genetio coram me clamavit quietam et abjuravit de se
et heredibus suis Roberto abbati et monachis Sancti Michaelis de Monte prefecturam
Gîenetii, quam tenebat hereditarie, et in manu mea eam reddidit; et ego inde pre- ao
dictum abbatem saisivi. Et propter hoc abbas dédit ei XX. libras Ândegavensîum.
Preterea dédit ei et heredibus suis terram illam quam Gervasius fiiius Heiie habebat
pro excambio pistrini, ita quod Rualenius et heredes sui habeant et teneant eam
bene et in pace* Reddidit etiam prefatus abbas ipsi Ruaienio et heredibus suis totum
reliquum feodum predicti Gervasii, salve jure et servitio quod eadem terra débet a 5
ecclesie Sancti Michaelis de Monte , et inde fecit ei homagium Rualenius coram me.
Et si quis in hoc feodo aliquid ciamaverit, abbas inde rectum teneat in curia sua.
Goncessit etiam illi et heredibus suis abbas prenominatus vavassoriam Regin[aidi]
presbiteri cognati sui, salvo senîtio quod inde débet ilia prefate ecclesie, et feodum
Turpis Infantis cognati sui , salvo servitio ecdesie. Et propter hoc Rualenius abjiu*avit 3o
526 HENRI IL
de se et heredibus suis et clamavit quietam abbati et monachis predictis ecclesiam
Genetii quam calumpniabatur. Et similiter abjuravit de se et heredibus suis et cia-
mavit quietum totum ministerium préfecture predicte et pistrini. Quare volo et
firmiter precipio quod predictus abbas et predicti monachi habeant et teneant
5 predictam prefecturam et ecdesiam et ministerium pistrini ita bene et in pace, et
libère et quiète et pienarie et intègre et honorifice, sicut convenit inter eos coram
me et carta mea testatur.
Testibus : Gaufrido archidiacono Gantuariensi , Ricardo archidiacono Pictavensi et
Giione archidiacono Rothomagensi, Waierano archidiacono Baiocensi, Giarembaldo
lo abbate Sancti Augustini Gantuariensis , Manassero Biset dapifero, Ricardo de Luci,
Wiiieimo Malet, Bertranno de Verdun.
Âpud Rading[as].
CCCXCV
Ddisie, n*" a 56.
1 5 11 63-1 171-1173. — Westminster.
Donation (le l'église de Bentworth à Rotroa , arche^qne de Rouen.
A. Original perdu.
B. Copie du commencement du xiii* s. dans le cartulaire de Téglise de Rouen; Bibliothèque de
Rouen, ms. 119^, foi. a8, n* i5. — C. Cartulaire de Philippe d'Alen^n, Archives de la
30 Seine-Inférieure, G 7, foL a 98 ou p. 681. — D. Cope, Bibliothèque nationide, nouv. aoq.
lat., 13^6, fol. 74.
a, Bonnin, Cartalaire de Loaviers, t. I, p. 219, note.
Round, n" aS.
Souscriptions des archidiacres de Cantorbéry et de Poitiers, tous deux en fonctions depuis 1 163.
ab H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis» episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus»
ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis tocius Anglie, salutem.
Sdatis me concessisse et dédisse in perpetuam elemosinam Rotroldo, archiepi-
scopo Rothomagensi , ecclesiam de Binteworda ^*) cum omnibus pertinentiis suis.
(•5 Binthewarde C.
HENRI IL 527
Quare volo et firmiter precipio quod predictus archiepiscopus predictam ecclesiam
habeat et teneat cum omnibus pertinentiis suis, bene et in pace, libère et quiète,
plenarie, intègre et honorifice, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus
suis.
Testibus : Gaufiido archidiacono Gantuariensi, Ricardo archidiacono Pictaviensi,
Roberto comité Legrecestrie (*^ comité Gaufrido, Ricardo de Luci, Bernardo de
Sancto Walerico , Âlano de Novilia.
Àpud Westmonasterium.
CCCXCVI
1163-1173-1173. — Westminster. 10
Exemption de droits pour Cabbaye du GanL
A» Original scdlé sur double queue (hauteur : 106 millim. , largeur: i48 mlllim.]; Bibliothèque
de la ville de Metz, collection Salis, carton i4i. M. le Docteur von RaufFungen, conservateur
de la Bibliothèque de Metz, a bien voulu me procurer une Photographie de ce document;
dont Texistence m'avait été réiAée par M. Clovis Bmnel. 1 5
La souscription de Richard dllchester, archidiacre de Poitiers , et la formule initiale placent la
rédaction de cet acte entre 1 1 63 et 1 1 7a ou 11 73.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanoruni, et comes Ândegavo-
mm, justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et (idelibus suis tocius Ânglie et
Normannie, nominatim portuum maris, salutem. 20
Precipio quod omnes res monachorum de Gardo, quas homines sui affidare
poterunt eorum esse proprias, sint quiète de theloneo et passagio et pontagio et
omni consuetudine. Et ideo prohibeo quod nultus super hoc res vel homines suos
injuste disturbet super X. libras forisfacture.
Teste Ricardo archidiacono Pictav[ensi]. ^5
Âpud Westmonasterium.
(■) Rob. com. Lex. jB.
528 HENRI IL
CCCXCVII
Ddisle, n* 367.
1163-1173-1173. — Worcester.
Confirmation aux chanoines de Braton de l'église de Lion-sur-Mer et de douze acres de
5 terre, que leur avait donnés Hubert de Pierrepont.
A. Original autrefois scellé sur simple queue; Archives du Calvados, H Troam, Prieuré de
Bruton. — Photographie.
B. Copie dans le cariulaire de Troam conservé à la Bibliothèque nationale, ms. latin 10086^
fol. i38 y"*. — C. Copie dans le cartnlaire de Troarn conservée aux Archives du Calvados,
10 • H non coté, fol. aa v% n' 3i.
Souscription de Richard d'Ilchester, archidiacre de Poitiers depuis 1 163.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andega-
vorum , R. Ebroicensi episcopo et R. de Sancto Waierico , salutem.
Precipio quod canonici mei de Briwetona teneant ita bene et in pace et libère et
i5 juste ecclesiam suam de Léon cum omnibus pertinentiis suis, et nominatim cum
illis XII. acris terre quas eis dédit Hubertus de Perrepont, sicut tenuerunt quando
no vissime transfretavi , et sicut eis testatur carta ipsius Huberti et carta Willelmi de
Moion* Et non patiamini quod aliquis eis inde injuriam vei contumeliam facial,
quia ipsi et omnes res eorum sunt in mea custodia et protectione.
20 Teste Ricardo Pictav[ensi] archidiacono.
Apud Wigomiam ^^K
CCCXCVIII
. DeMe, n* 358.
f
1163—1172-1173.
3 5 Concession à Guillaume Crespin d'une masure sise à Dieppe, près de Saint-Jacques.
A. Original perdu.
(*) La pièce qui figure à la table sous le h* 267 A est un acte de Henri ^^
HENRI ri. 529
Bi Cape de iSqC, dans le coutumîer de Dieppe; ArcUves delà Seine-Inférieure-, G 95 1, fol. i5o.
Souscription de Richi^rd d'Ilchester, archidiacre de Poitiers depuis 1 163.
H.; rex Angïorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, archiepîscopîs, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus , justiciis , vîce-
comitibus et omnibus ministris et (idelibus suis Andie, Normannie et Aquitanîe et 5
• • • • .
Andegavîe, et nominatim vicecomitibus Deppe, tam presentibus* quam futuris.
,- . . . , . • .
salutem.
Sciatis me concessisse et bac carta mea confirmasse Willermo Crespin et here-
dibus suis unam masuram in Deppa juxta Sanctum Jacobum, quietam ab omnibus
consuetudinibus, per tenram et per aquam, et de harengis et megarellis et mul- lo
iuellis et omnibus aliis piscibus, et de boutagio et de galonagio. Et volo quod ilii
qui in terra illa manebunt eamdem habeant libertatem et quietanciam.
Testibus : Ricardo archidiacono Pictavensi , etc.
CCCXCIX
Delisle, n" 260. i5
1165-1172-1173. — Argenlan.
f
Concession des coutumes de Breteuil aux hommes de Condé.
A. Original perdu.
B. Copie du XIII* s., dans le premier cartulairc de Téglise d'Evreux; Ai*chives de TEure, G 133,
n* 193. — C. Copie du xv* s. dans le second cartulaire dç Téglisc d'Eyreux; Archives de 20
. TEure, G 133, n''i93.
Rotind , n" 36o.
r # *
Cette pièce porte la souscription de Rotrou de Wàrwick, archevêque de Rouen (1 i6d-i.i83), de
GeofSroi Ridoi, archidiacre de Cantorbéry depuis 11 63, et de Richard d'Uchester, archidiacre
de Poitiers depuis la même. année. — Henri II a dû se trouver à Argentan en avril 11 65, d'après ^5
le Rév. Eyton (p. 78). A son précédent séjour en France, Tarchevêque et les deux archidiacres
n'étaient pas encore en fonctions; Tacte ne peut donc pas être antérieur à 1 165.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitaiiorum, et cornes Ândega-
vorum, justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis, et nominatim
Normannie, salutem. 3o
CHARTES ET DIPLÔMES. — VII. 67
IHPBIVBftlB lATWKiU.
530 HENRI II.
Sciatis me concessisse et présenta carta confirmasse omnibus hominibus qui
manere venerint apud Gondatum , in villa episcopi Ebroicensis , omnes illas libertates
et libéras consuetudines quas homines de Britolio habent per totam terram meam.
Quare volo et firmiter precipio ut omnibus qui ibi manere venerint faciatis habere
5 bene et in pace et libère et honorifice omnes illas libertates et consuetudines, sicut
predicti homines eas habent.
Testibus : R. archiepiscopo Rothomagensi, R. archiepiscopo Elboracensi, Â. epi-
scopo Lexoviensi, F. episcopo Sagiensî, G. archidiacono Gantuariensi, R. archi-
diacono Pictavensi» Roberto decano Ebroicenâi.
10 Âpud Ârgentomum.
cccc
Delisle, n"* 263.
1165-1171-1173. — Argentan.
Charte de saavegarde pour l'abbaye de Saint- André-en-Gouffem.
i5 A. Original perdu.
B, Copie de la fin du xiii* s. dans le cartuiaire de Saint-André-en-Gouffem ; Archives du Calvados «
H non coté , n* 68.
Souscription de Jean, doyen de Salisbury depuis 1 165 (Eyton, p. 335) on depuis 11 66 au plus
tard (Introduction, p. 397).
30 H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega^
vorum, justiciis et ballivis «uis de Uismes et de Auge, salutem.
Precipio vobis quod custodiatis et manuteneatis et protegatis abbatiam Sancti
Andrée, et abbatem et monachos ibidem Deo servientes, et omnes res et posses-
siones suas, sicut meas proprias, non permittentes eis injuriam aliquam vel contu-
95 meliam aut molestiam fieri, de pratis vel peccuniis vd boscis vel de aliquibus rébus
suis. Et si quis eis super hoc in aliquo forefecerit, plenariam eis inde sine dilatione
justiciam faciatis.
Teste Johanne decano Saresberiensi.
Apud Argentomum.
HENRI IL 551
CCCCI
Delîsle, n* a 64.
Il 65- 117 2- 1173. — Argentan^
Confirmalion des donations faites à l'abbaye de Saint-André-en-Gou^em par Guillaame,
comte de Ponthiea, sonfondatear, et par d'antres personnes, - 5
A. Originid autrefois scdlé sur double queue; Ârdiives du Calvados, H 6519, fonds de Saint-
André, n* 3. — Photographie.
B. Copie coUationnée d'après l'original, H 6619. — C Copie de la fin du xin* s. dans le cartu-
laire de Saint-André-en-Gouffem, Archives du Ciivados, H non coté n"* 65. — D. Copie;
Bibliothèque nationale, ms. latin 1007^, ^^^' ^* '^
Eylon, p. i54 et 187. — Round, n' 600.
Souscription de Henri, évéque de Bayeux, 1 i65-iao5. — Henri II, absent de France en 1 164,
a été à Argentan en ii65 (Eyton, p. 78), en 1167 (idem, p. 110-111), à Noël 1168 (idem,
p. 118), en 1169 (p. 1 18, laS), en ii70,en janvier et février 1171 (p. i53-i54).
H., rex Ângloram, et dux Normannorum et Âquitanonim « et cornes Ândega- i5
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , q)iscopis et abbatibus, comitibus et baronibus,
justiciis et vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis Normannie, saiutem.
Sciatis me concessisse et présenta carta confirmasse ecclesie Sancti Andrée de
Guffer et monachis ibidem Deo servientibus omnia iUa que cornes Willelmus Pon-
tivi, fondator ejusdem ecclesie, et alii eis in perpetuam elemosinam rationabiliter 90
dederunt. Et ideo volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia et monachi ejusdem
loci habeant et teneant omnia illa cum pertinentes suis, in bosoo et piano, in pratb
et pasturis, in aquîs et moiendinis, in viis et semitis, et in omnibus aliis locis et
aliis rébus ad eadem pertinentibus , bene et in pace, libère et quiète, plenarie
et intègre et honorifice, cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus suis, 95
sicut carte donatorum testantur.
Testibus : H. episcopo Baiocensi , F. episcopo Sagiensi , Willelmo de Gurci dapi-*
fero, Gaufrido de Luci, Johanne de Solineio.
Âpud Ârgentomum.
67.
532 HENRI 11.
CCCCII
Delisle, n* a65.
,1 i65-i 1 72-1 173. . — Argentan.
Charte de sauvegarde pour V abbaye de Saint-Martin de Séez, à laquelle Henri II
5 confirme en outre ses divers biens. ....
A, Original perdu. .;
B. Copie dans le Livre blanc de Saint-Martin de Séez; Archives de Tévêché de Séez, p. 3i. —
C. G)pie d'après ce cartulaire, Bibliothèque nationale, ms. français, iSgSS.p. 327.
La souscription de Henri, évêque de Bayeux, prouve que cet acte ne peut pas être antérieur
10 oii65.
H. , rex Anglorum et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum.
Sciatis quod abbas et monachi Sancti Martini de Sagio sunt in manu mea et custo-
dia et protectione, et quod ego concedo eis, pro amore Dei, per totam terrain meam,
i5 quitantiam omnium consuetudinum de omnibus rébus. . . Insuper confirmo eis
libertates et tenementa que Willelmus comes Pontivi vel antecessores ejus eis dona-
verunt, et omnia ilia que ipse Willelmus comes in cartis suis eis confirmât. Concedo
etiam eis ecclesiam Sancti Pétri de Gasto, cum omnibus pertinentiis suis, et monachis
ibidem Deo servientibus scaufagium suum, et ad domos suas faciendas nemus viride
so in nemore Scoparum , et quitanciam pasnagii et herbagii sui et hominum suorum
in ipso nemore. Preterea confirmo et concedo Deo et Sancto M artino omnes res suas
et libertates in ecclesiis, in hominibus, in terris, in pratis, in nemoribûs et in aliis
rébus, sicut unquam melius tenuerunt et habuerunt in tempore Henrici régis avi
meû £t ideo voio et firmiter precipio ne quis eis vei rébus suis aiiquam faciat inju-
95 riam vel contumeliam.
Testibus : Henrico episcopo Baiocensi, et Richardo de Humais.
Apud Argenthomum.
HENRI n. 533
CCCCIII
Delisle, n" a66.
ii65-ii7S-ii73. — Bonnevilie-sor-Touqucs. «
Exemption des droits de tonlieu^ de passage y de pontage et autres contâmes, accordée
aax bourgeois du roi demeurant à Verneuil. S
A. Original perdu.
B, G>pie dans le coutumîer de Dieppe, rédigé en 1396; Archives de la Seine-Inférieure, G 85i,
fol. 63.
Les souscriptions de Rotrou, archevêque de Rouen, et de Henri, évèqué de Bayeux, prouvent
que cet acte ne peut pas être antérieur à 1 165; Henri II n'a pas été en France eh 1 164. lo
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Âquitanonim, et cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et
omnibus ministris et fidelibus suis tocius terre sue citra mare et ultra, salutem.
Sciatis me concessisse et dédisse et presenti carta confirmasse burgensibus meis
manentibus apud Vernolium quictanciam de tholoneo et passagio et pontonagio et iS
de omni consuetudine per totam terram meam citra mare et ultra. Et ideo prohibeo
.ne quis eos inde vexet vel in aliquo.disturbet.
Testibus R. archiepiscopo Rothomagensi, H. episcopo Baiocensi, Â. episcopo
Lexoviensi, comité de Mandevilia, Ricardo de Humetis constabulario , Willelmo de
Gurci dapiferoi Reginaldo^'^ de Gurtenai, Hugone de Laci, Sehero de Quinci, 20
Roberto de Stutevilla.
Âpud Bonam Villam super Toucham.
CCCCIV
Delisle, n" 253 A.
1165-1172-1173. — Breteuil. . a^
Charte dé protection pour les moines de la Trinité de Cantorbéij.
A. Original autrefois scellé sur simple queue; Archives de Téglise de Cantorbéi'y, C 197. —
Photographie du Rév. Salter, n* 78. *
♦ . * . •
W Rogerio^.
534 HENRI IL
Cette pièce porte ia souscription de Geoffroi Ridd, archidiacre de Cantorbéry, qui, d après
M. Ddide et le Rév. Eyton, fut promu à cette dignité en 1 163. Henri II était idors en Angle-
terre, il nest venu en France quen 1 165; Tacte, daté de Breteoil, ne peat pas être antérieur à
cette année.
5 H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, omnibus vicecomitibus et ministris suis in quorum bailiiis monachi Sancte
Trinîtatis Gantuariensis habent terras, salutem.
Precipio quod omnes terre et possessiones et homines predictorum monacborum
sint ila bene et in pace sicut fuerunt die qua eos et onmes res eorum suscepi in
10 manu mea. Et prohibeo ne quis eos in piacitum ponat quamdiu in manu mea
fuerint, nisi nominatim precepero.
Teste Gaufrido archidiacono Gantuariensi.
Âpud Britoiium.
CCCCV
10 Delisle, n** 267.
Il 65 ou 1167-1171-1173. — Bur.
Exemption des droits de ionlieu, de passage, de pontage et autres coatnmes, accordée
aux religieux de Blanchelande.
i4« Original autrefois scellé sur double queue; Archives de la Manche, H laS. -* Photographie.
3o fi. Copie d après Torigind; Bibliothèque nationde, ms. latin ioo65, fol. 98. — C. Inspeximns
de 1S17, au Public Record OflBce, Charter Rolls, 11* année d'Edouard U, membrane i3.
a, Cdendar ofthe Charter RoUs, t. UT, p. 36a, d après C.
Eyton, p. 139. — Round, n* 86a.
Cette pièce ne peut pas être antérieure à 1 167, si Renaud, archidiacre de Salisbury, a occupé
iS les fonctions dardiidiacre de 1 167 à 1 178 (Eyton, p. 335). En tout cas, la souscription de Henri,
évèque de Bayeux, prouve qu'elle est au plus tôt de 1 1 65. — On observera que le Rév. Eyton fait
dater de 1 1 69 le premier séjour de Henri II à Bur.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Ândega-
vorum , justiciis , vicecomitibus et omnibus bailiivis suis , nominatim portuum maris
3o totius terre sue citra mare et ultra , salutem.
HENRI II. 535
Sciatis quod concessi canonicis de Bianca Landa ut ipsi et omnes res sue, quas
ipsi vel homines sui potenint affidare suas esse dominicas, sint quiète de theloneo
et passagio et pontagio, et de omni consuetudine. Et ideo prohibeo ne ipsi super
hoc disturbentur super forisfacturam meam.
Testibus : Henrico episcopo Baiocensi, Frogerio episcopo Sagiensi, Reginaido
archidiacono Saresberiensi, Ricardo de Ganvilia, Hugone de Greissi.
Apud Burum.
CCCCVI
Delisle, n* a68.
n65-ii7«-ii73, — Bur. lo
Charte relative aax droits des religieux de Cerisi sar l'église de SaiiUrLaurent-sar-Mer.
A. Original perdu.
fi. Traduction française dans le cartulaire de Cerisi; Archives de la Manche, H i4o4, p. 56 1.
La souscription de Henri, évèque de Bayeux, prouve que cet acte est au plus tôt de 1 165.
[Henri,] roy d'Angleterre, duc de Normandie et Aquitaine, comte d'Anjou, à i5
l'archevesque de Rouen, evesques, abbés, comtes, barons, justiciers, vicomtes,
ministres et tous ses fidèles Normans, salut.
Sçachez. que Tabbé et moines de Gerisy ont. . • (disracionaverunt) à nostre cour
et devant moy à Bures contre Jordan Tesson, Teglize de Saint-Laurens, avec toutes
ses dixmes, terres et appartenances, pour en jouir de moy comme de ma propre ao
aumosne. Et pour ce je veux et ordonne fermement que ladite abbaye, abbé et ses
moynes aient et tiennent ladite eglize avec ses terres aumosnes et appartenances
firanchement, quictement et honorablement, et fais deffenses à touttes personnes de
leur faire aucun tort, injure ou violence en quoy que ce soit.
Tesmoins : H. evesque de Baieux, H.^'^ evesque de Lizieux, Richard evesque 35
de Goustances, Raoul archidiacre, Richard du Hommets, Guillaume de Goron^^^
Hugues de Longchamp.
A Bures.
W II faudrait A, ArnoaL — (**) Le texte original devait porter : de Corceio.
536 HENRI II.
CCCCVII
Delisle, n** 269.
1165-1172-1173. — Bur.
Concession à Vabhaye de Cerisi d'une foire de trois joars à tenir à la Sainte-Cécile.
5 A, Original perdu.
B, Traduction française dans le cartulaire de Cerisi, Archives de la Manche, H i4o4, p. 5 09.
Souscription de Henri, évêque de Bayeux (depuis 1 165).
[Henri,] roy d'Angleterre, et de Normandie et Aquitaine, comte d'Anjou, à l'ar-
chevesque de Rouen, evesques, abbez, comtes, barons, justiciers, vicomtes, tous
io ministres et ses fidèles Normans, salut. -
Vous sçachiez que j'é concédé et donné en peipetuelle aumosne à Tegiise de Cerisy
en dot lorsqu'elle fut dédiée une foire de trois jours chacun an au jour et feste sainte
Cécile. C'est pourquoy je veux et ordonne fermement que l'abbé et moines de ladite
eglize aient bien et paisiblement icelle foire audit terme.
i5 Tesmoins : Henri evesque de Baieux, F. evesque de Seez, R. archidiacre de Seez,
J. doyen de Seez^, Richard de la Barre, Hug^es Murdac, Richard de CanviUe,
Hugues de Cressy, Robert de Briet ^\
A Bures.
CCCCVIII
»
ao Delisle, n* 270.
1165-1173-1173. — Bur.
Charte relative aa mariage de Haimon le Boateiller, sergent royal, avec Agnès, fille de
Geoffroy fils de Mabille.
A. Original perdu. '
^5 JB. Copie du xiii' s. dans le cartulaire de Normandie; Bibliothèque de Rouen, ms. 1 a55 , fol. 44 v".
(*} Le texte original devait porter : J. decano Saresberiensi. — i^) Il y avait dans le cartalaire Rob.
de Briec. , pour Briecuria.
HENRI IL 537
Round, n** 620.
SouBcr^tion de Henri, évéque de Bayeux (depuis 11 65).
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vomm, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justîciis, vicecomitibus, [et] omnibus ministris et fidelibus suis totius Normannie, 5
salutem.
Sciatis quod Gaufridus filius Mabilie, coram me et concessione mea, dédit
Hamoni Pi[n]ceme, servienti meo, Âgnetem filiam suam in uxorem, cum tota hère-
ditate sua, in terra et moneta, et cum omni jure suo, in achatis et justis perquisi-
tionibus et in omnibus aliis rébus, de cujuscunque feodo sint, exceptis iiiis que 10
ipse Gaufridus prius dederat antenatis fiiiabus suis in maritagium. Ego autem ipsi
Hamoni et heredibus suis de predicta Âgnete omnia iiia concessi et bac mea carta
confirmavi. Quare volo et firmiter precipio quod predictus Hamo et beredes sui de
jamdicta Âgnete babeant et teneant omnia iila , cum omnibus pertinentiis suis , in
bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et molendinis et vivariis et piscariis, i5
in viis et semitis, et in omnibus aiiis locis et aliis rébus ad ilia pertinentibus, bene
et in pace, libère et quiète, intègre et bonorifice, cum omnibus iibertatibus et liberis
consuetudinibus suis, sicut ipse Gaufridus vel aliquis antecessorum suorum ante
eum ea meiius et liberius habuit et tenuit«
Testibus biis : Henrico episcopo Baiocensi, etc. 30
Âpud Burum.
CCCCIX
Deiisie, n* 286.
ii65-i 173-1 173. — Bor.
Lettre à V évéque de Coatances, pour le prier de coi^rmer à l'abbaye de Cherboarg 35
l'église de Vasteville.
A. Original autrefois sodié sur simple queue de parchemin; Archives de la Manche, H 384 a. — -
Pbotographib.
B. Copie; Biblîothèque nationale, ms. latin 10068, fcd. 29.
Nous ignorons la raison pour laquelle cette pièce, à la table, est datée de 1 167-1 173-1 178. II 3o
est certain qu'elle ne peut pas être antérieure à 1 165 , puisqu*die a été souscrite par Henri, évéque
de Bayeux.
CHARTK8 KT DIPLÔMES. VII. G8
m^BIlUVIK lATCOSAXC.
538 HENRI IL
H., rex Ângiomm, et dux Normannorum et Aqoitanoram , et cornes Ândega-
vorom, Ricardo, episcopo Gonstanciensi , salutem.
M ando vobis et precor diiigenter quatinus , pro amore Dei et intuitu caritatis et
pro anima domine imperatricis, matris mee, et pro dilectione et petitione mea,
5 promoveas negotium prioris et abbatie de Gesaris Burgo, quam ipsa imperatrix
fundavit, confirmando ipsi abbatie et canonicis ibidem Deo servientibus ecclesiam
Sancte Marie de Vastaviila, quam Eudo de Sottewast dédit eis in perpetuam elemo-
sinam. Et tantum inde faciatis quod grates vobis referre debeam et quod percipiant
preces meas erga vos sibi profuisse,
lo Teste H[enrico] episcopo Baiocensi.
Âpud Burum.
CCCCX
Deiisic, n* i^i.
1165-1172-1173. — Caen.
i5 Concession à V abbaye de Saint-Ltienne de Caen d'une foire à tenir le jour de la Saint-
Etienne.
A. Original perdu.
fi. Copie faite pour Gaignières ; Bibliothèque nationale , ms. latin i7i35,p. 52. — C. G>pie colla-
tionnée à loriginal, aux Archives du Calvados, H i835 , xvii' s. , papier. — D, Copie informe
20 d'après la précédente; Archives du Calvados, H 18a 5, xvn* s., papier.
Round, n" 458.
Souscription de Henri, évéque de Bayeux (depuis 1 165).
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega*
vorum, arcbiepiscopo Rotbomagensi, episcopis, abbatibus, comitlbus, baronibus,
25 jusliciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, salutem.
Sciatis me dédisse in perpetuam elemosinam et presenti carta confirmasse pro
salute anime mee ecclesie Sancti Stephani de Gadomo et monachis ibidem Deo
servientibus feriam unius diei singulis annis in festo Sancti Stephani proximo post
diem NatalisDomini, ita quod tota die illa habebunt omnes consuetudines que ad
3o feriam pertinent de omnibus illuc euntibus et inde redeuntibus, solutas et quietas;
et prohibeo ne super hoc inde disturbentur.
HENRI IL 539
Testibus : Henrico episcopo Baiocensi, Ricardo de Humetis constabulario , Wil-
lelmo de Albinnio , Roberto de Briwecurt , Roberto de Stutevîlla.
Apud Cadomum.
CCCCXI
Delisle, n* aya. 5
1165-1172-1173. — Caen.
Coj^muUion d'an accord conclu entre Henri, évéque de Bayeux, et Roger et Hélie
Suhard au sujet d'une prébende en l'église de Feugerolles.
A. Original perdu.
B. G)pie du xiii* s. dans le Livre noir du chapitre de Bayeax; Bibliothèque du chapitre de Bayeux , 10
ms. 193, foL 38 v% n° i43. — a. Ed. Bourrienne, 1. 1, p. 176.
Allusion à Henri, évéque de Bayeux (depuis 1 1 65), et souscription de Jean, doyen de Salisbury,
depuis 11 65 d'après le Rév. Eyton, ou au plus tard en 1166, d'après M. Ddisle (Introduction,
p. 397).
H., rex Anglorum, et diix Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega- i5
vorum, archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus, et omnibus niinistris et fidelibus suis Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse conventionem factam inter
Henricum episcopum Baiocensem et Rogerum Suhard et Heliam Suhard de prebenda
de Felgeroîiis, que fuit Radulfi Suhard, sicut cyrographum ^^^ inter eos factum testa- ao
tur. Quare volo et firmiter precipio quod conventio iUa firmiter et mconcusse teneatur,
sicut inter eos facta est et in presentia mea recordata et concessa Qt cyrographo inter
eos facto confirmata.
Testibus : Johanne decano Saresberiensi, Ricardo de Humetis conestabuiario ,
Manesserio Biset dapifero, Jordano Teissun. 9 5
Apud Gadomum.
(') Le cyrographwn annoncé dans cette charte sun, Ricardus Filius comitis, Willermus Filins
est au fol. 38 v** du même cartulaire, n"* i4a; Johannis, Rogerius Bachon, Johannes de Solis-
il contient ces noms de témoins : « Ricardus de neio, Philippus de Columbenis ».
Humeto constabularius régis, Jordanus Theis-
68.
540 HENRI II.
CCCCXII
Delisle, n* 273.
1165—117»-! 173. — Caen.
CoT^irmation des biens donnés à l'abbaye de Blanchelande jKvr Guillaume d'Angerville
5 et sa femme.
A. Original perda.
Bm Vidimus du xiv* s.; Archives de la Manche, H 257.
Round, n** 865.
Souscription de Jean, doyen de Salisbury.
10 H., rex Âng^orum, et dox Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
Yonim, archiepiscopo Rothomagensi, abbatibus, comitibus, justicîis, vîcecomîtibus
et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, salutem.
Sdatis me concessisse et bac carta mea confirmasse ecclesie Sancti Nicolai de
Blanca Landa, et canonids ibidem Deo servientibus , elemosinas qoas Wilielmus
i5 de Ânsgervilla et Baziria uxor ejus eis rationabiliter dederunt, scilicet duas garbas
décime de Blo villa, et ad Querquebu totam couturam de monasterio, excepto uno
seillunno , et unum quarterium frumenti in eadem villa , et decimam moiendini de
Mesnillo Osmondelli, et decimam moiendini de Viresdal, et decimam moiendini
de Vaudrevilla , et decimam moiendini de Garentonio. Quare volo et firmiter precipio
90 quod predicti canonici predictas elemosinas habeant et teneant bene et in pace, et
libère et quiète et plenarie et intègre et honorifice, sicut carta Wmelmi de Ânsger-
villa , quam habent , testatur.
Testibus : Johanne decano Saresberiensi, Jordano Teissun et Johanne de Solineio.
Apud Gadom'um.
«5 CCCCXIII
Deliale, n' 287.
II 65 ou 1167-1171-1173. — Ghinon.
Confirmation à l'abbaye de Fontevraalt du minage d'Angers et de Saumur.
A. Original perdu.
HENRI II. 541
B, Copie d'après roriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 548o, t. 1, p. 84. — C Gartulaire
deFontevrault, Bibliothèque nationale, nouv. aoq. lat. 2^1 i (Chdtenham, n** 67), fol. sS v*.
— JD. Fragment d après le cartulaire de Fontevrault, ms. latin 548o, t. H, p. 49.
a. Delisle, Introduction , p. agi, édition partidle.
Round, 1068. S
Cette pièce porte la souscription de Jean , doyen de Salisbury, qui exerça ses fonctions de doyen
depuis 1 166 au plus tard, d'après M. Delisle, et depuis 1 165, d'après le Rév. Eyton (p. 335). Elle
a aussi pour témoin Renaud, archidiacre de Salisbury, que le Rév. Eyton cite à sa table (p. 335),
en donnant la date de 1 167-1 173. Elle est donc au jdus tôt de 1 165 , et peut-être de 1 167 ; dUe
ne peut pas être postérieure à 1 172-1 173, puisqu on n'y rencontre pas la formule : Dei gratia. 10
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, episcopo Andegavensi, comitibus, baronibus, justiciis, vîcecomitibus et
omnibus ministris et fidelibus suis totius Andegavie, salutem.
Sciatis me concessisse et dédisse in peipetuam elemosinam et presenti carta
confirmasse Deo et Sancte Marie et ecclesie de Fonte Ëbraudi et monialibus ibidem iS
Deo et g^oriose virgini Marie servientibns, pro anima domini patris mei Gaufi^idi
comitis Andegavie et domine matris mee Mathildis imperatricis et omnium ante-
cessorum meorum, et pro remedio anime mee, minagium in civitate Andegavis, et
minagium in Salmuro, quod me contingit; preterea in civitate Andegavis placiam
imam, et in Salmuro similiter unam, ad faciendum granarium ubi minagium 30
reponant. Et ideo volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia et moniales
jamdicte habeant in perpetuum minagium in predictis locis, ita bene et in pace, et
libère et quiète et intègre et plenarie , sicut ego melius et liberius et pîenius habui
aliquo tempore. Quicumque igitur huîc donation! et elemosine mee in aliquo contra-
dixerit, vel eam impedire voluerit, Dei omnipotentis et gloriose virginis Marie et a 5
omnium sanctorum et meam incurrat maledîctionem ^^K
Testibus : A. regina Anglorum , Reginaldo ^^ arcbidiacono Saresbiriensi , Jobanne
decano Saresbiriensi, Ricardo de Humetis constabulario , Unfiîdo de Bobun consta-
bulario , \WUelmo de Sancto Jobanne , Reginaldo ^'^ de Curtenai , Willelmo de Lan-
valeio^^^ Stephano de Turonis tune senescallo Andegavie, Roberto de Stutevilla, 3o
Willelmo de Stutevilla, Hugone de Laci, et Lancelino filio comitis Vindocinensis ,
et Alwredo de Sancto Martine , et Willelmo de Ostilli.
Apud Gbinon.
(*) // eit à noter que cette dernière phrase, dans un acte de Henri II, a quelque chose iinsolite:
cette clause comminatoire indique que Facte a du être rédigé en dehors de la chancdlerie, ce qui
taiMeurs n'en infirme pas t authenticité, — 0») Raginaldo C. — l«) Rag. C. — W Lanvidl. C.
542 HENRI IL
CCCCXIV
Deiiale, n" a88.
Texte de la charte précédente, arrangé aa xvi* siècle.
Archives de Miûne-et-Loire, minage de Saumur, fol. i.
5 a. Ddiisle, Introduction, p. agi, édition partielle.
Henricus, Anglorum rex, dnx Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ande-
gavorum, episcopo Andegavensi, comitibus et baronibus et omnibus justicie sue
ministris fidelibus, salutem.
Notuiu facimus universis nos , animarum domini patris mei Guilldmi ^^\ comitis
lo Andegavorum , et domine matris mee imperatricis et omnium antecessorum saluti
dévote consulentes, et de futura anime nostre quiète sollicitos, Deo, gloriose Virgini
matri, ecclesie Fontisbraldi et monialibus, divino ibidem cultui pie et sancte inser-
vientibus , concessisse subsequentem elemosinam presentibus litteris et confirmasse :
medimnarium scilicet unum Andegavi, medimnarium aiterum Salmurii, que nostre
i5 ditionis sunt; locum preterea unum in civitate Andegavensi, aiterum in Salmuriensi
deiegimus, in quibus granaria ad coiiigenda dicta medimnaria, sive medimnorum
tributa , erigantur. Volumus preterea et qua valemus authoritate predpimus ut pre-
dicta ecclesia et moniales dictis donis pacifiée, libère, quiète, intègre et plenarie,
sicut et nos aliquando , perfiruantur, quique , dolo vel invidia , presenti donationi et
3o eleemosine contradixerint , vel sese aliquo modo opposuerint, et Dei omnipotentis
et gloriose Virginis Marie et omnium sanctorum nostramque incurrant et iram et
maledictionem.
Testibus : A. regina AngHe, Reginaldo arcbidiacono Saresberiensi ^^ Johanne
decano Sarisbiriensi, Ricardo de pFIjumetis const[abulari]o , Umfiîdo de Bohun
35 constabellario , Willelmo de Sancto Johanne, Reginaldo de Gurtenay, Willelmo de
Lanvajeio, Stéphane de Turonis senescailo Andegavie, Roberto de Stutevilla, Wil-
lelmo de Stutevilla, Hugone de Lassi^^^ et Lancelino filio comitis Vindocinensis , et
Alveredo de Sancto M artino , et Willelmo de Ostilli.
Apud Chinon.
W Corr» Gaufridi. — W Copie : R^. archidux Saresberîensis.
(') La copie, dans laquelle les noms des les noms des témoins tels que M. Ddisle les a
témoins sont fort défigurés, porte : « Raginaldo restitués,
de Lassii (note de M. Delisle). Nous donnons
HENRI IL 543
CCCCXV
1165-1173-1173. -— Evreux.
Sauvegarde poar l'église de Sainte-Marie en Sherwood, fondée par le roi, et pour ses
chanoines.
A» Original perda. 5
B. Inspeximus du sS septembre i35o, au Public Record Office, Patent Rolls, 2i* année
d'Edouard III, 3' partie, membrane ao.
a. Calendar ofthe Patent Rolls^ Edward III, vol. IX (1909), i35o-i354; p. 1, d'après B.
Souscriptions de GeofiBroi Ridel, archidiacre de Cantorbéry, 1163-1173, et de Jean d*Oxford,
doyen de Salîsbury, 1165-1175 (Eyton, p. 335). La pièce, ne portant pas la formule Dei gratia, 10
est au plus tard de 1 172-1 173.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopo Eboracensi et arohidiacono de Notingeham, justîciariis [sic)
et vicecomitibus et forestariis et omnibus ministris et fidelibus suis de Notingeham-
sira et Derbisira, salutem. i5
Sciatis quod canonici de ecclesia Sancte Marie quam fundavi in Sirewoda sunt
mei dominici canonici , et quod idem canonici et homines eorum et omnes eorum
tenure et possessiones sunt in manu mea et custodia et protectione. Et ideo volo et
firmiter precipio quod eos manuteneatis et omnes terras suas et omnia que pertinent
ad elemosinam meam, quam eis dedi in bosco et piano et brucrio, in pratis et ao
pasturis et in omnibus aliis rébus ad iliam pertinentibus, et protegatis, ne quis eis
aliquam faciat injuriam vel contumeliam , nec vos ipsi faciatis , set si quis in aliquo
eis forisfacere presumpserit, plenariam eis inde justitiam sine dilatione faciatis.
Testibus : Gaufrido archidiacono Gantuariensi et Johanne decano Sare[sberiensi].
Âpud Ebroicum. 25
CCCCXVI
Delisle, n" 27/1.
1165—1172-1173. — Falaise.
Donation à V église de Bayeux des églises de Gavrai, Mesnil-Amand et Ver.
A. Original perdu. 3o
544 HENRI IL
B. G){ne du XIII* s. dans le Livre noir du chapitre de Bayeux ; Bibliothèque du chapitre de Bayeux,
ms. ig3, fol. 6, n" ao.
a. Éd. Bourrienne, t. I, p. 26.
Eylon, p. ga.
5 Souscription de Henri, évèque de Bayeux.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ândega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , et episcopis, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus , ministris et omnibus fideiibus suis Francis et Ânglis , salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse et presenti carta confirmasse Deo et Sancte Marie
■o et H[enrico] Baiocensi episcopo et ecclesie Baiocensi, in elemosinam et in prebendam,
in perpetuum, ecclesias de Waverai et de Maisniiio Âmandi et de Ver, cum capdlis
et decimis et terris et censu hominum et aliis omnibus pertinentiis suis que olim
fusant de prebenda. Quare volo et firmiter precipio ut idem episcopus et predicta
ecclesia Baiocensis omnia predicta habeant et teneant bene et in pace, libère et
■5 quiète, intègre et plenarie et honorifice, sicut ea ipsis dedi et concessi et carta mea
confirmavi, cum omnibus pertinentiis suis, in bosco et piano et pratis et pasturis, in
viis et in semitis et in omnibus aliis locis et aliis rébus , cum omnibus libertatibus
et liberis consuetudinibus suis, sicut aliquis clericus ea unquam melius et liberius
tenere potest.
no Testibus H[enrico] Baiocensi episcopo, N. priore de Plesitio, et J. arcbidiacono ,
et R[oberto] comité Legrecestrie , Willeimo de Gurci dapifero.
Âpud Falesiam.
CCCCXVII
DeUsle, n' 270.
"25 1165-1172-1173. — Le Mans.
Confirmaiion de la donation qae Foulques Painel a faite de la dime de Yalfranihert
aux religieuses de Saint-Julien-du-Pré , et d'autres donations qui leur ont été faites par
Guillaume Painel, fils dudit Foulques.
A. Original perdu.
3o B. Vidimus au Trésor des Chartes, reg. JJ 6g, n* a8o.
a. Bertrand de Broussillon , La province da Maine, t. XIV, p. 64.
HENRI II. 545
Cet acte a été souscrit par Rotrou, archevêque de Rouen, nommé archevêque en 1 164; Henri II
était alors en Angleterre; il n*est venu en France qu'en 1 165.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aq[uitanorum , et cornes Andegavo-
runi, episcopo Genomannensi et episcopo Sagiensi, conndtibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus , et omnibus ministris et fidelibus suis Genomannie et Normannie, 5
salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse monialibus Sancti Juliani de
Prato decimam de Valle Framberti, q[uam Fulco Paendius, antecessor Wilielmi
Paenelii, eis racionabiiiter dédit in perpetuam elemosinam, et ea que postea idem
Wiilelmus Paenellus coram me Genomannis eisdem concessit monialibus et dédit in lo
elemosinam, sciiicet grangiam et cortillagium et terram juxta idem cortiiiagium,
et stramen et tractum décime et hospitem grangie, quieta ab omnibus consuetudi-
nibus. Quare volo et firmiter precipio quod predicte moniales bec predicta habeant
et teneant bene et in pace, et libère et quiète, et plenarie et intègre et honorifice,
cum omnibus libertatibus et liberis consuetudinibus. iS
Testibus : Rotrodo archiepiscopo Rothomagensi, Willelmo episcopo Genoman-
nensi, Frogerio episcopo Sagiensi, Ricardo de Humetis conestabulario , Durando
Pincema, Pagano Malo Gane, et Sansone But[er]ii.
Apud Genomannim.
CCCCXVIII >o
Delisle, n* 277.
116S-1 179-1 173. — Rouen.
Ordre de maintenir les moines de Foucarmont en jouissance de leurs biens, et défaire
payer les fermages sur le pied des mesures qui avaient cours au moment de la conclusion
des baux. s S
A. Original perdu.
B, Copie du xin* s. dans le cartuLiire de Foucarmont; Bibliothèque de Rouen , ms. 1 a 24^ fol. 35 v*.
Round, n"" 18g.
Geoffroi Ridel, archidiacre de Cantorbéry, qui figure ici comme témoin, est entré en fonctions
dès 1 163, mais à cette époque Henri II était en An^eterre; U n'est revenu en France qu*en 1 165. 3o
La pièce ne peut donc pas être antérieure à 1 165.
CHARTES ET DIPLÔMES. — \'II. 69
ivrimsa» lAnoiiu.
546 HENRI IL
H. , Deî gracia rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes
Andegavorum , justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris suis et fidelibus Nor-
mannie, salutem.
Precipio quod abbas et monacbi de Fulcardi Monte habeant et teneant bene et in
5 pace et juste terras et possessiones suas, et quod firmas suas reddant ad mensuram
que tune currebat quando conventiones firmarum facte fuerunt.
Teste Gaufiido archidiacono Cantuariensi.
Apud Rothomagum.
CCCCXIX
10 Ddisie, n* 278.
1165-1178-1173. — Rouen.
Acte de Henri II confirmant la donation de la terre que Vimpératrice Mathilde avait
achetée pour fonder l'abbaye de la Noé.
A. Original jadis scdlé sur cordonnet de soie, possédé et communiqué, en 1906, par M. Vierray,
i5 propriétaire du moulin de Cheitivel.
Rotrou, archevêque de Rouen, témoin de cet acte, est devenu archevêque en 1 i6d, et Gilbert
Foliot, évèque de Londres, également témoin, a été nommé en 1 163. Or le premier séjour de
Henri II en France, après 11 63, remonte à 11 65. La pièce ne peut donc pas être antérieure
à 1165.
se H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
vorum, arcbiepiscopo Rothomagensi , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis,
vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie , salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie Sancte Marie de Noa
et monachis ibidem Deo servientibus totam terram tUam que est inter viam molen*
95 dini de Ghativel et propriam terram eorumdem monachorum et inter superiorem
viam Ebroicensem et aquam Ithum, quam domina mea Matbildis imperatrix mater
mea émit et eis in perpetuam elemosinam dédit ^^^ ad construendam ecclesiam suam..
Quare volo et firmiter precipio quod predicti monacbi predictam terram habeant
et teneant cum omnibus pertinentiis suis in bosco et piano, in pratis et pasturis, in
3o aquis et molendinis, in viis et semitis, et in omnibus aliis iocis et aliis rébus ad iliam
('} La charte de Timpératrice, que j'ai copiée donné à la vente par Robert, comte de Meulan
d'après Toriginal, mentionne l'assentiment [note de M, Dèlisle).
HENRI IL 547
pertinentibus, cum omnibus libertatibos et liberis consuetudinibus suis, ita bene et
in pace, et libère et quiète et plenarie et intègre et honorifice sicut domina mater
mea Mathiidis imperatrix eam iilis dédit et carta sua confirmavit. Et sciatis quod ego
predictos monachos et omnes eorum possessiones suscepi in custodia mea et pro-
tectione. Et ideo probibeo ne aliquam eis vel hominibus vei rébus suis injuriam vel 5
contumeiiam faciatis vel fieri permittatis. Et si quis in aliquo eis forisfecerit, piena-
riam sine dilatione justiciam eis inde faciatis.
Testibus : R[otrodo] arcbiepiscopo Rothomagensi, G. episcopo Lundoniensi,
Ricardo de Humetis conestabulario , Roberto de Briec[urt] , Wilieimo de Hastingis ,
Radulfo Filio Stephani. lo
Apud Rothomagum.
CCCCXX
Ddisie, n" 279.
1165-11731-1173. — Rouen.
Donation aax lépreux du Mont-nax-Malades d'une terre dépendant de la forêt de i5
Lillebonne.
A, Original mutilé; Archives de la Seine-Inférieure, série H, fonds du prieuré du Mont-aux-
Malades.
B. Vidimus de lagi, signalé par une note de M. Delisle comme se trouvant aux Archives de la
Seine-Inférieure; ce vidimus, cherché à deux reprises, dans le fonds de Tahbaye de Monti- 20
viliiers, et dernièrement encore en avril 1916, n'a pas été retrouvé; l'indication de prove-
nance donnée par M. Delisle, ou par Tauteur d'une copie qu'il a dû avoir entre les mains,
ne correspond pas. L'original étant en très mauvais état, et le vidimus n'ayant pas pu être
consulté à nouveau, nous reproduisons ici le texte dressé par M. Delule, en partie à l'aidç de
ce vidimus, en le faisant faute de mieux, sans pouvoir donner l'indication des variantes. a 5
Souscription de Rotrou, archevêque de Rouen, devenu archevêque en 11 64, en l'absence de
Henri II, qui est revenu en France en 1 165. L'acte ne peut donc pas être antérieur à 1 165.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âcpiitanorum , et comes Andega-
vorum, arcbiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis et omnibus ministris et fidelibus suis tocius Normannie , salutem. 3o
Sciatis me concessisse et dédisse in peipetuam elemosinam et presenti carta
confirmasse, pro salute anime régis Henrici avi mei, et patris mei Gaufridi comitis
Cg.
548 HENRI II.
Ândegavorum , et Mathildis imperatricis matris mee , et pro salute mea et omnium
antecessonim meonim , leprosis de Monte Leprosonim infinnorum supra Rothoma-
gum terram que est de porprestm*a foreste mee de Lyllebona juxta Bolebec, a via
vallis que vadit de Bolebec ad Mileviilam , videlicet qoicquid ad me Inde pertinere
5 dignoscitur versus Noitot et Buesemuncel. Quare volo et firmiter predpio quod
predicti infirmi totam predictam terram habeant et teneant bene et in pace, et libère
et quiète, et intègre et honoriGce, cum omnibus pertinentiis suis, in bosco et
piano et pasturis , in aquis et molendinis , in stagnis et vivariis , in viis et semitis ,
et in omnibus locis et omnibus aliis rébus ad eamdem terram pertinentibus.
lo Testibus : Rotr[odo] Rothomagensi arcbiepiscopo , Âmulfo ^iscopo Lexoviensi,
Hugone de Longo Gampo , Hugone de Pir[ariis] , Willelmo de Hastingfis] , Willelmo
Filio Jobannis , Godardo de Vaus , Willelmo de Mala Pajlude] , Wiil[elmo de Mo-
renm. ] W, Nicholao de Veewes.
Apud Rothomagum.
i5 CCCCXXI
Ddisle, n* 280.
1165-1179-1173. — Rouen.
Donation ajox lépreux du Mont-aax-Malade$ de V église Saint-Saaveur de NoinM.
A, Original perdu.
9o B. Vidimus de 1296-1297, le jeadi après Reminiscere; Archives de la Seine-Inférieure; fonds du
Mont-aux-Malades.
a. Publié par M. Ddisle, Introduction, p. a 67.
Souscription de Rotrou, archevêque de Rouen depuis 1 1 64, et absence de Henri H, qui n'est
revenu en France qu'en 1 165.
a 5 H., rex Ang^orum, [et] dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
vorum, omnibus ministris suis, salutem.
Sciatis me dédisse , pro Deo , fratribus bone congregationis Sancti Jacobi de Monte
Leprosorum Rothomagi, ecclesiam Sancti Salvatoris de Noytot, in proprios usus
• • • _ . . . .
W Ainsi que vent bien me t indigner Af. Vemier, archiviste de la Seine-Infâieure , la souscription
Willelmo de Morenm. , donnée par la copie de M. Ddisle, ne provient pas de F original mutilé, oà on
Ht simplement Wiii. . . Elle se trouve sans doute sur le vidimus de 1291, que nous n'avons pas retrouvé.
HENRI IL 549
convertendam ; et hoc feci ad petitionem Johannis de Mara et ejus uxoris , qui erant
veri patroni dicte ecclesie, qui eam in manu mea posuenint, ad preces Henrici,
fiiii mei ^^\ ut eam darem predictis fratribus. Confirme etiam eis terram Ricardi de
Hayis apud BoUeviile, quam R. de Thieouvilla dédit eis, qui erat dominus de terra,
et terram de Droseyo , quam Ricardus de Osqueviila tenet. Quare volo et precipio 5
quod omnia supradicta têneant bene et in pace, et quidquid de supradictis ad me
pertinet vel pertinere débet.
Testibus : Rotrodo archiepiscopo Rothomagensi , Âmulpho episcopo Lexoviensi ,
Johanne Fiiio Luce , Ricardo Talebot derico , et aliis multb.
Apud Rothomagum. lo
CCCCXXII
Delisle, n^ a8i.
1165-1179-1173. — Rotten.
Coi^rmaiion aax moines du priearé de Saint-Philbert-sar-Risle de Téglise Saint-Pienv
de Saltwood, qu'ils avaient affermée à Godefroy,Jils de Roger « de Lega ». ^5
A . Original perdu.
B, Aiudyse dans les Mémoires de D. Jonveiin; BiUiolhèque nationale, ms. latin iSgoS, fol. 96 v*.
Pour la date, voir ia note chronologique de la pièce précédente.
Henricus monachis Sancti Phileberti ^'^ confirmât ecclesiam Sancti Pétri de Salte-
woda, cum omnibus pertinenciis suis, ita quod, quandiu Godefiridus dericus, filius 30
Rogerii de Lega, cui eam dederunt, tenuerit, reddat eis singulis annis undecim
marcas argenti et sex miliaria harengorum , et postea predicti monachi eam habeant
et teneant intègre et plenarie , cum omnibus pertinenciis suis.
Testibus : Rotrodo archiepiscopo Rothomagensi, et Rogerio archiepiscopo Ebc-
racensi, Gaufndo archidiacono Cantuariensi , etc. 95
Apud Rothomagum.
^*^ La charte du jeune roi Henri, rdative à aussi Saint-Philbert de Montfort \w Mémoires
cette donation, est en original aux Archives et notes de M* Auguste Le Prévost, publiés par
de la Seine -Inférieure. Voir Tlntroduction, L. Delisle et L. Passy (sur le département de
p. 367. TEure), t. III, p. i83-i85, et abbé Porée,
^) Le prieuré de Saint -Philbert- sur -Risle Hist, de Tahhaye du Bec (1901), t. II, p. ii3-
dépendait de Tabbaye du Bec; on Tappdbdt 11 4.
550 HENRI IL
CCCCXXIII
Delisle, n*" a8a.
ii65 ou 1 167-1 i7«-i 173. — Rouen. .
Confirmation des biens et privilèges de l'abhxye de Couches,
5 A. Original perdu.
B, Copie du xvii* s.; Bibliothèque nationale, ms. latin i38i6, foL d6i. — C Fragment aux
Archives de là Seine-Inférieure, dans le coutumier de Dieppe, G 85i, fol. 5g. — D. G)pie
aux Archives de TEure, H 263, fol. 327 à 338 v", fragment.
La date de 11 65 s'exjdique par la souscription de Geoffroy Ridel, archidiacre de Cantorbéry
10 depuis 1163, nommé en Tabsence de Henri II, qui n'est revenu en France qu'en 11 65. D'autre
part, lacté a eu pour témoin Renaud, archidiacre de Salisbury, qui parait avoir été en fonctions
de 1 167 à 1 173 (Eyton, table, p. 335); s'il en a été ainsi, cette pièce ne peut pas être antérieure
à 1167.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Andega-
i5 vorum, aiThiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justidis, vice-
comitibus et omnibus ministris et fidelibus suis totius Ânglie et Normannie, salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse, pro sdute anime mee et
antecessorum meorum, monachis in ecdesia Sancti Pétri Gastellionis Deo servien-
tibus liberam et quietam electionem abbatis sui secundum regulam Sancti Bene-
30 dicti, et quod omnes homines eonim in Anglia manentes sint liberi et quieti de
omnibus consuetudinibus et querelis ad me pertinentibus , scilicet de siris et de hun-
dredis ^'^ et de geldis et de danegelt et de heidielt et de hondrefii , excepto murdro si
r epertum fuerit in terra eonim ; et si furtum repertum fiierit in terra eorum , fore*
factum sit monadiis, et justitia mea. Et in Normannia, apud portum qui vocatur
25 Deppa, sint monachi et omnes res eorum et proprii famuii liberi et quieti de omni
passagio et de ^^ omni consuetudine in viUa ; et de omnibus hominibus eorum ibi
manentibus habeant dicti monachi les evées ^'^ ; et si homines eorum habuerint naves
in mari piscantes, quidquid de navibus illis^^' ad me pertinet, amore Deî, concedo
predictis monachis ^'^ Et cum his supradictis concedo et confirmo ecclesîe Sancti
(•) hondr. B. — 0>) de omis dans B. — («) euces C. — (<>) illis onds dans B. — («) Ici s'arrête le
fragment inséré dans le coutumier de Dieppe,
HENRI II. 551
Pétri Gastellionis omnia bona et bénéficia que ei dedenint et concesserant in regno
et ducatu meo Rogenis senior de Toenio et filius ejus Raduifus senex et Radulfus
juvenis filius predicti Raduiphi senis et Rogerus filius Raduiphi juvenis, et eorum
homines et alii barones mei, sicuti scripta leguntur in bac car ta, videlicet : Ëx dono
Rogeri filii Radulpbi de Toenio , concedo et confirmo , in usus servorum Dei servien- 5
tium in monasterio dedicato in honore Sancti Pétri apostoli in loco qui Gasteiion
appellatur, villam ipsam que appellatur Gasteiion ex integro , ab omnibus calumnîis
et querelis absolutam et liberam , cum molendino de Fontana , cum territorio omni
ad eandem villam pertinente, cum teioneo ex integro ejusdem ville et totius terri-
torii, cum forefactis, cum banleuga libéra, et cum omnibus penitus redditibus, lo
cum décima totius parochie, et ecclesia Sancti Audoeni de Gonchis, cum decimis et
offerendis ex integro; et terram de Vemay ad quinque carracas; decimam quoque
de Goiiandis de una carruca, cum hospite uno; décimas etiam de sylva que appel-
latur Gampania Renaldi, in porcis, in denariis, in acberiis, in annona, in came, et
de omnibus aliis sylvis suis. Ecclesiam de Âcquingneio, cum offerendis et decimis de i5
annona et de vino ex integro , et de piscibus aque que didtur Actura et de molen^
dinis suis; décimas de duabus carrucis in villa que dicitur Fontanis, et de vino et de
sylva et de pratis; décimas Sancti Ursini de Villarivilla, de vino et de omnibus que
ibi pertinent; ecclesiam de Toenio, cum offerendis et decimis de annona et de vino
ex integro , et de pratis et de piscibus. In Neugevilla , ecclesiam et decimam et unum ao
hospitem. In Villarivilla ecclesiam et décimas et hospitem unum. Ad Mortuum
Mare, decimam de duabus carrucis et de duobus molendinis et de prepositura
ejusdem ville et unum hospitem. In Warengrevillis ecclesiam et decimam cum feofo
Fermanni presbiteri, et decimam de uno molendino, et tertiam partem de terra
de hospitibus quos habebat in villa que dicitur Deppa. In Walichevillis decimam de a 5
una carruca cum hospite uno. In Rothomago unum hospitem et tertiam partem
dé pratis suis juxta Rothomagum. In Villarivilla juxta Pontem Archefiîdi, ecclesiam
et decimam, cum pertinentiis suis, et unum hospitem, et feofiim Osuli de Monas-
terio. Ex dono Radidphi de Toenio et Godehildis matris sue, pro sepultura patris
sui Rogeri, confirmo et concedo Sancto Petro de Gastellione, apud Aquingneium, 3o
gordum unum quinque millium ang[u]illarum de Sancta Gecilia; feofiim quoque
Glaverii et feofiim Ghardi et masuras plures et terras in eadem villa; apud Fontanas,
molendinum unum, et fefiim Lancelini presbiteri, et fefum Odelini Nutridi cum
plancato in dominio ; et decimam redditus denariorum et molendinorum et totius
dominii sui, tam plani quam nemoris Sancti Vigoris; apud Toenium, gordum 3S
unum, cum hospite uno ad custodiendum gordum, et fefiim Richerii filii Raduiphi,
et hospites plures ac vineas in eadem villa. In Waregervilla , hospitcs qui pertinent
552 HENRI II.
ad elemosinacQ Sancti Walerici, et terram de Braeria; apud landam que dicitur
Seletort, terrain ad duas camicas; et omnem decimam omnium molendinorum
suorum per totam terram suam, et decimam omnium denariorum suonim de
omnibus redditibus suis in omnibus dominiis suis vei etiam forefactis, in Gonchis,
5 in Ferraria, in Âquingneio, in Toenio, in Herigenviliis, in Mortuo Mari, cum
ecdesiis ejusdem ville, et in omnibus villis suis aliis; et eandem libertatem et
consuetudinem in omnibus hominibus ecclesie in omni terra sua, per totam terram
illius, quam habent in Gastellione; et feofiim Wilielmi de Valeil in dominio; et
feofum Gerelmi de Fraxino. Et in Anglia, in dominio, manerium unum quod
to vocatur Lieva; et ecclesiam ejusdem ville, et totam decimam, et décimas de suis
dominiis, tam de planis quam de boscis, in omnibus aliis maneriis suis, scilicet :
de Gabevona, decimam de dominio, cum uno hospite; de Flamestede, decimam de
dominio, cum uno hospite; de Ghddesleiis, decimam de dominio, cum uno hospite;
de Werwelles, decimam de dominio, cum uno hospite; de Almeleia, decimam de
i5 dominio et XII. denarios de Roberto de la Harduica de uno essarto, et partem
décime [de] salinis; de Bei^a, decimam de dominio; de terra Osberni Filii Rualdi,
decimam de dominio, et unum hospitem; de Elseleia, decimam de dominio; de
Âibodeleia et de Landa, decimam de dominio, et très hospites; de Stoches et
de Hidra, decimam de dominio, cum uno hospite; deBrameberga, decimam dei^do-
30 minio, et decimam firme denariorum de terra que vocatur Elèvent; de Ramerleia^
decimam de dominio ; de Ëstaudone (*\ decimam de dominio ; de Pichehay, decimam
de dominio; de Goioen, decimam de dominio. Ebc dono Radtilphi junioris filii
Radulphi senioris de Toenio, ecclesiam de Welcomeston, et totam decimam; deci-
mam quoque de dominio de Quertelingis. Ex dono Rogeri de Toenio filii Radulphi
a5 junioris, unum manerium, scilicet Weretehon, totum liberum et quietum in
dominio eorum, et ecclesiam et decimam ejusdem ville, et quidquid pertinet
ad illam villam, scilicet unum molendinum, et maras ibi adjacentes ad piscandum,
et warennam, et decimam cendrariorum et karronum^^^ suorum in omnibus silvis
suis. Ex dono Godehildis, comitisse Ebroce civitatis, uxoris Rogeri de Toenio,
3o decimam de Travencon, et decimam suorum molendinorum de Hondovilie, et de
Âlba Via eam partem décime atque ecclesie quam émit de Radulfo Barbato,
annuente domino ac seniore suo comité Ricardo. Ex dono Roberti de Romiiliaco , et
uxoris ejus et filiorum suorum Wilielmi et Roberti et Ricardi, decimam quam habe-
bat [in] Gorlandia, et eam quam habebat [in] Loverciaco; in Goriandia, medietatem
35 décime; in Loverciaco, duas garbas, annuente Radulfo de Toenio, cujus fefi erat.
(*) on Esiandone. — (^) kronum- B.
HENRI IL 553
Ex dono Gerelmi de Romiliaco et fiiiorom ejus, duas garbas décime de villa que
dicitur Cantalupum. Ex dono Wiiielmi de Romilliaco, ecciesiam et decimam de
GreinnoseviUis et decimam de duobus molendinis in eadem villa. Ex dono Radulfi
de Bervilla, duas garbas décime de terra que vocatur Eruz, et decimam omnis
generis lini ipsius terre. Ex dono Ricardi de Romiliaco , ecciesiam de Loverciaco et s
fefum Rogeri fiiii Berte , firatris Godefridi presbiteri , liberum et quietum. Ex dono
Ilberti vicecomitis , quartam partem de Durra totius illius manerii. Ex dono Ricardi
Manselli et Garini filii ejus, medietatem terre que vocatur Bassol, excepto servitio
trium'militum; insuper et monasterium cum cimiterio liberum, et ipsum altare, et
terram unius carruce liberam, ultra medietatem supradictam, et omne dominium lo
et omnem libertatem. Ex dono Roberti de Staffort, filii Rogeri de Toenio, ecciesiam
de Wotthona, liberam et absolutam, cum decimis et oblationibus suis; in eadem
villa concedo et confirme monachis et hominibus suis, sicut idem Robertus eis
concessit, in piano et in bosco, in pratis et in aquis. Ex dono Ebrardi Briloliensium
domini, et Ivette matris sue, ecciesiam de Haraka villa, cum terra ejusdem ecdesie i5
et omnibus ad eandem ecciesiam pertinentibus, cum omni décima totius territorii
ejusdem ville. Ex dono Gerelmi de Vemaco , decimam totius terre sue apud Buisson
et apud Nagel. Ex dono Radulphi de Landa , duas garbas décime de Hulebec et de
lino et de lana et de omnibus de quibus décima pertinet, et unam acram terre
ad granchiam faciendam, et decimam virgulti sui apud Âquingneium. Ex dono so
Radulphi de Nocumento, omnem decimam terre sue de Nuisement, et terram cum
hospite, et decimam culturarum sui senioris in villa que vocatur Nugent, annuente
Gilleberto domino suo et Radulfo de Toenio, cujus fefi erat. Ex dono Heltonb de
Runcia, omnem decimam de Runcia. Ex dono Roberti et Pagani et Archembaudi
et Hugonis de Rovilla, omnem decimam terre sue de Montreul, annuente Gilleberto aS
de Mineriis, cujus fefi erat. Ex dono Rogerii de Clara, ecciesiam et decimam de
Harakavilla et duas garbas de Bure. Ex dono Geroldi Wastinelli, duos homines
et duas masuras et decimam terre sue in Wauvilla. Ex dono WiUelmi de Valeii,
ipsum Valeii tenendum in dominio, annuente Ra^ulpho de Toenio, cujus fefi erat.
Ex dono Gilleberti de Clara, ecciesiam et decimam et terram Rogeri capellani, in 3o
villa que dicitur Puteneia. Ex dono Roberti de Widvilla, medietatem décime de
Widvilla. Elx dono Gerelmi de Bosco Hugonis, decimam omnium hominum suorum
de Bosco Hugonis. Elx dono Roberti de Aureis Vailibus, decimam ejusdem ville. Ex
dono Stephani et filiorum ejus, Widmundi videlicet et WiUelmi et Radulphi, deci-
mam terre sue de Bosco Raillaco , annuente Radulpho de Vemaco et Radulpbo de 35
Toenio, quorum fefum erat. Ex dono Radulphi de-Glisolis, duos hospites cum
hortis in villa que dicitur Merderel, annuentibus parentibus et Gaufiîdo domino
CHARTIS ET DIPLÔMES. — VU. yO
554 HENRI IL
suo de Villalert, coram Radulfo de Toenio. Ex dono Simonis de Ulmeto, decimam'
de Oissel, annuente uxore sua fiiia Rogeri de Ferrariis et filio suo primogenito,
quam decîmam Radulphus et Warinus predicte ecclesie Gasteliionensi concesserant,
annuente Willeimo Dircello cujus fefi erat. Ex dono Radulfi de Toenio, filii Rogeri
5 fundatoris ecclesie, oninia hermitagia in foresta sua de Conchis. Et quicunque infra
forestam iliam et in aliis suis silvis terram coiuerit, ex toto predicte ecclesie décimas
dono et concedo sicut ipse donavit et concessit. Ex dono Roberti filii Dberti vice-
comitis , quartam partem de Durra ; et pro iila quarta parte quam dédit pater suus
llbertus eidem ecclesie , et pro ista quam ipse Robertus donavit , habent monadii
lo L. solidos in villa de Durra. Quare volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia de
Gastellione et monachi ibidem Deo servientes omnia supradicta habeant et teneant
bene et in pace , libère et quiète et plenarie et honorifice , cum omnibus pertinenciis
et libertatibus et liberis consuetudinibus suis, sicut carte régis Henrici avi mei et
donatorum testantur.
1 5 Testibus : Gaufiido archidiacono Gantuariensi , Reginaldo archidiacono Saresbe*
riensi, Ricardo de Humetis constabulario, Ricardo de Ganvilla, Hi^one de Longo
Gampo, Roberto de Peissi, Seerio de Gaienci.
Apud Rothomagum.
CCCCXXIV
ao DeUsie, n"* a83.
11 65-1 172-1173. — Saumur.
Charte de protection accordée aux religieuses de Fontevraalt, notamment poar les biens
quelles possèdent aux Roches,
A. Original perdu.
^5 B. Copie dans le carttdaire de Fontevrault ; Bibliothèqae nationale, nouv. aoq. lat. 2a li (Chel-
tenham, n* 67), fol. a6 v'.
Cette charte porte la souscription de Geoi&oi Ridel, archidiacre de Cantorbéry depuis 11 63;
mais Henri II, qui était en Angleterre en 1 163, n'est revenu en France qu'en 1 165 ; l'acte ne peut
donc pas être antérieur à 1 165.
3o H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vonm^, justiciis et omnibus ministris et fidelibus suis Ândegavie, Genomannie et
Turonie, salutem.
HENRI II. 555
Sciatis quod omnes res et possessiones monialium de Fonte Ebraudi, et nomi-
natim homines et omnes res sue de Rupibus, sunt in mea manu et custodia et
protectione. Et ideo volo et firmiter precipio quod omnes res et possessiones
earundem sanctimoniaiium , et nominatim homines suos de Rupibus, et res earum,
custodiatis et manuteneatis et protegatis, ita quod nuliam eis vel rébus suis injuriam
vei contumeiiam faciatis nec fieri permittatis. Et si quis eis super hoc in aliquo foris-
fecerit, plenariam eis inde sine diiacione justiciam faciatis.
Teste Gaufirido archidiacono Gantuariensi.
Apud Salmurum.
CCCCXXV lo
Delisie, n' aSS B.
[n65}-ii7a-ii73? — Verneuil.
Ordre de permettre aa prieur et aux moines de f église du Christ à Cantorbéry défaire
constater et révoquer les aliénations irrégulièrement faites dans les manoirs de cette
église. i5
A. Original autrefois scellé sur simple queue; la queue et la bandelette ont été arrachées; Archives
de Téglise de Gintorbéry, C 8. — Photographie du Rév. Salter, n* 77.
Cette pièce a été placée par M. Ddisle à côté de sa pièce a53 A (n** CCCXCVI), qui est datée
de Breteuil et se rapporte également à Cantorbéry. On peut, sous toutes réserves, lui attribuer la
même date. Elle ne peut pas être postérieure à 1172-1173, puisqu'elle ne porte pas la mention 20
Dei gratia.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Andega-
Yorum, justiciis suis Anglie, saiutem.
Precipio quod liceat priori et monachis ecclesie Christi Gantuariensis facere fieri
recognitiones in maneriis suis detenementis suis que alienata sunt de ipsis maneriis s S
absque licentia et assensu conventus ejusdem ecclesie, et ea per recognitiones illas
revocare. Et si monachi hoc per se facere non pot[u]erint, vos faciatis fieri ad eorum
petitionem.
Teste rege ipso.
Apud Vemolium. 3o
70
556 HENRI II.
CCCCXXVI
Delide, n"" aSg.
ii65-ii7s-ii73«
Concession de t église d'Aarigni à la cathédrale de Coatances,
5 A. Original perdu.
B. G)pie du xiv* s. dans le cartulaire de Tég^ise de G>utances, passé récemment des Archives de
Tévéché dans celles du département de la Manche, G 180, pièce n** a85.
Round, n*" 96a.
Henri, évéque de Bayeux, qui figure ici comme témoin, a été élu en 1 164 (Gidlia Ckristiana)^
1 o mais n*a été consacré qu'en 1 1 65. L'acte a également été souscrit par HamcJin , frère naturel de
Henri II, qui en 1 164 devint, par mariage, comte de Warren et de Surrey.
H. , rex An^oram , [et] dux Normannorum et Aquitanorum , [et] cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et
aliis ministris ac fidelibus suis Nonnannie, salutem.
i5 Sciatis me reddidisse et concessisse et in presenti carta confirmasse Ricardo
episcopo Gonstanciensi et successoribus suis et ecclesie Gonstanciensi ecclesiam de
Aureneio cum omnibus pertinenciis suis, et ipse dédit eam canonicis suis Gonslan-
ciensibus [in] communiam; et in recompensacionem ecclesie de Aureneio dédit
idem episcopus ecclesie [de Gesaris]burgo decimam thelonei quam ipse habebat in
30 Gesarisburgo. Quare volo et firmiter [precipio] ut hoc ratum habeatur et in perpe-
tuum teneatur.
Teslibus : H. episcopo Baiocensi, Hamelino comité, W. comité Ârundell., Wii-
lelmo de Gruci (51c) dapifero, Fulcone Paenel, Engeigero de Bohon, Jordano
Taisson ^^K
^*) La pièce qui figure à la table sous le n** 269 A n'est autre que la pièce donnée {dus haut soos
la cote a 46 A.
HENRI II. 557
ccccxxvn
Delisle, n" a84.
ii$5-ii7i'ii73. — VwneuiL
t
Confirmation des propriétés que l'abbaye de Saint-Père de Chartres possède en Nor-
numâie, et donation à ladite abbaye £an revenu, annuel de dix mille harengs, S
i4. Original autrefois sodlé sur double queue; Bibliothèque nationale, ms. latin 9221, n** 11. —
Lithographie; Fac-similés de TEcole des Chartes, ancien fonds, n"" 4a 6. — Atlas, pi. XVTI.
B, Copie moderne; Bibliothèque nationale, collection Moreau, vol. 67, fol. i33.
Round, n"" laGa.
Cette pièce porte les souscriptions de Rotrou, archevêque de Rouen depuis 1 1 64, et de Hameliii, 10
comte de Warren depuis la même année; Henri, qui était en Angleterre en 1 164, n*est revenu en
France qu^en 1 165 ; Tacte ne peut donc pas être antérieur à 1 165.
H. , rex 'Anglorum , et dux Normannorum et Aquitanorom , et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi et omnibus baronibus Normannie, salutem.
Precipio quod abbas Sancti Pétri Camotensb et monachi teneant eoclesias et i5
■
terras et elemosinas et omnes décimas et redditus suos de Normannia, et omnes
quietantias suas , ita bene et in pace et honorifice , sicut melius tenuerunt tempore
regb H[enrici] avi mei et meo , et sicut juste tenere debuerint. Et prohibeo ne ullus
eis super hoc quicquam forifatiat. Preterea do eis et bac mea carta confirmo decem
milia harengorum annuatim habenda de decimis reddituum meorum de Molendinis 30
«t Bonmolinis per manum prions de Plancbis.
Testibus : Rotrodo archiepiscopo Rothomagensi, Hamelino comité de Warenna,
Roberto comité de Legrecestria , Ricardo de Humetis constabulario , Wiilelmo de
Gaineto, Wiilelmo Filio Hamonis, Wilieimo de Gurci, Reginaldo de Gurtenai,
Waltero de Dunstanviila. ,5
Apud Vemolium.
558 HENRI II.
CCCCXXVIII
11^6-1173-1173. — Bur.
Confirmation à Roger de « Beningew» » d'ane terre qui lui avait été donnée à charge
d'hommage par le père et Imeul de GailUume de Roumare.
5 A. Original scellé sur double queue; Public Record Office, Duchy of Lancaster, Royal Chart^ff,
n*" 35. — Photographie. La cote de ce docoment, qui n'avait pas été marquée au dos d^ la
photographie, a été retrouvée par M. Bémont.
Le comte Guillaume de Mandevilie, témoin de cet acte, est devenu comte d^Essex en 1166
(Ëyton, p. 3a 2) ou 1 167 (Introduction, p. 493). La pièce, ne portant pas la formule Dei gratta,
10 doit donc être datée de 1 1 66-1 1 72-1 1 73.
H., rex Ang^orum, et dux Normannorum et Aquitanonim, et cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, roinistris et omnibus fidelibus suis Francis et Anglis totius Anglie,
salutem.
i5 Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse Rogero de Beningew. , et bere-
dibus ejus, totam terram quam pater et avus Willeimi de Romara eis dederunt, pro
hojnagio et servitio suo, sicut ipse Wilielmus de Romara eam ipsis concessît et carta
sua confirmavit, videlicet quadraginta et duas bovatas terre in duabus Kales, et sex
bovatas et dimidiam quas Audenker tenuit, et duas bovatas Inrid, et servitium
ao Hugonis de Steping. , et totam terram quam Walterus pater ejus tenuit per servitium
octo militum et dimidii miiitis de antecessoribus ipsius Wiilelmi, ad tenendum de
ipso Wiiieimo et de beredibus suis per servitium sex militum, sicut carta ipsius
Wiilelmi testatur. Quare vodo et firmiter precipio quod predictus Rogerus et heredes
sui post eum omnia predicta habeant et teneant de prenominato Wiiieimo et de
35 beredibus suis bene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie et honorifice,
in villa et extra viilam , in bosco et piano, in pratis et pasturis et mariscis, et in viis
et in semitis, et in omnibus aliis locis et aliis rébus ad ea pertinentibus^ cum omnibus
libertatibus et liberis consuetudinibus suis, per prenominatum servitium, sicut ipse
Wilielmus eis concessit et carta sua confirmavit.
3o Testibus : comité Wiiieimo de M andevilla , Wiiieimo de Sancto Johanne , Ricardo
de Ganvilia, Hugone deCreissi, PhiL de Kim[a].
Apud Burum.
HENRI IL 559
CCCCXXIX
1 166— 1172-1173. — Bup.
Confirmation £un arrangement conclu à Bar, en présence du roi, entre Guillaume de
Roamare et Robert « le CaJceis ».
A. Original scellé sur double queue; Public Record Office, Duchy of Lancaster, Royal Charters, 5
n° 36. — Photographie. La cote de ce document a été retrouvée par M. Bémont.
Guillaume de Mandeville, témoin de cet acte, qui figure ici avec le titre de comte, est devenu
comte d'Essex en 1166 (Eyton, p. 3a 3) ou 1167 (Introduction, p. 492). La pièce est donc au
|dus tôt de 1 1 66 ; Tabsence de la formule Dei gratia prouve qu*elle ne peut pas être postérieure
à 1173-1 173. 10
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus, et
omnibus ministris et fidelibus suis Angi[ie] et Nonn[annie] , salutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse conventionem que facta fuit
apud Burum coram me inter Willelmum de Roumara et Robertum le Galceis de i5
excambio totius terre quam idem Robertus habuit in Anglia de feodo ipsius Willelmi
in Altebarge et in Totintona, scilicet quod Willelmus de Roumara concessit Roberto
' le Galceis totum dominicum suum quod habuit in Duno, exceptis servitiis militum
suorum qui tenent de eo in eadem villa, et quicquid habuit in Gapella, excepto
servitio Walteri de Gantelou et Ricardi de Duno , in excambio totius terre quam ipse so
Robertus habuit in prenominatis villis de feodo ipsius Willelmi, tenendum de eo
et heredibus suis in feodo et hereditate per servitium imius militis , ita quod ipse
Robertus et heredes sui reddent annuatim Willelmo jamdicto et heredibus suis in
feodi firma XX. libras Andegavensium pro illo tenemento ad duos terminos, scilicet
ad Pascha X. libras, et ad festum Sancti Remigii X. libras. Goncedo etiam et confirmo 25
concessionem iilam quam predictus Willelmus fecit de fratribus Hospitalis Jéru-
salem et militibus Templi Salominis et fratribus Hospitalis Infirmorum Jérusalem ,
scilicet quod ipsi teneant in perpetuam elemosinam de eo V. bovatas terre quas ipse
Robertus eis dederat in Totintona. Quare volo et firmiler precipio quod bec con-
ventio inter eos firmiter et inconcusse teneatur, sicut in presentia mea facta est et 3(>
utrobique concessa , et sicut carta ipsius Willelmi de Roumara testatur.
Testibus : comité Willelmo de Mandevilla , Ricardo de Ganvilla, Willelmo de
Sancto Johanne , Hugone de Groissi et Phil. de Kima.
Apud Bunun.
560 HENRI 11.
CCCCXXX
Delisle, n"* aaS A.
1166-117^-1173. — Le VaudreuiL
Concession à Hugues de « Hameslape » de cent acres de terre essartée.
5 A. Originid perdu.
B. Copie du un* s.; Public Record Office, Cartœ Aniiquœ, N 37. — Photographib.
Eyton, p. 187.
Cette pièce a été souscrite par Jean d'Oxford, qui a été doyen de Salisbury depuis 1166 au
plus tard (Introduction, p. 397); dile pourrait être antérieure à cette date; d'après le Rév. Eyton
10 (p. 335), le prédécesseur de Jean comme doyen de Salisbury, Henri de Beaumont, fut en fonctions
comme doyen jusqu'en 11 65. Mais la pièce suivante (table de M. Ddisle, n* 329), également
datée du Vaudreuil, porte aussi la souscription de Jean, doyen de Salisbury; il y a lieu de croire
qu'dles sont contemporaines; or cette dernière pièce, souscrite par le comte Guillaume de Man-
deville, est au plus tôt de la fin de 1 166 ou de 1 167, puisque c'est fdors que ce seigneur devint
i5 comte jd'Essex. La date de ces deux pièces peut donc se placer entre 1 166 et 1 173-1 173.
H. , rex Anglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavo-
ixtm, justiciis et baillivis suis Ânglie, et nominatim Âlano de Nevill[a] et omnibus
forestariis , salutem.
Sciatis me concessisse Hugoni de Hameslape G. acras ten^ de essartis de Péri, et
20 quod hereditet inde quem voluerit.
Testibus : Johanne decano Sar[esberiensi] et Roberto Malduit.
Apud Vallem Rodoliî.
CCCCXXXI
Ddisle, n"" 339.
a5 1166-1172-1173. — Le Vaudreuil.
Donation à Gervais « de fVelUs nde la* villa de Reines ».
A. Original autrefois scellé sur double queue; Britisb Muséum, charte addit. 15577. "^ Photo-
graphib.
HENRI IL 561
Pièce souscrite par le comte Guillaume de Mandeville, devenu comte en 1 166 ou 1 167, comme
comte d'Ëssex (Introduction, p. ^93; Eyfon, p. 3a a).
H. , rex Anglorum , et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Andegavorum ,
archiepiscopis , episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et omnibus
fidelibus suis Anglie, salutem. 5
Sciatis me dédisse Gervasio de Wellis viliam de Reines pro servitio suo , que est
de constabularia, cum omnibus periinentiis suis, tenendam sibi et heredibus suis de
me et beredibus meis per servitium unius militis. Quare volo et fîrmiter precipio
quod predictus Gervasius et heredes sui post eum habeant et teneant prenominatam
viliam cum omnibus pertinentiis suis, in bosco et piano, in pratis et pasturis, in 10
aquis et molendinis, in vivariis et piscariis, in viis et semitis, et in omnibus aiiis
iocis et aiiis rébus ad eandem pertinentibus, bene et in pace, et libère et quiète, et
intègre et honorifice, cum omnibus libertatibùs et liberis consuetudinibus suis, per
predictum servicium.
Testibus : Johanne decano Saresberiensi, comité Willelmo de Mandevilla, Régi- i5
naido de Gurtenai, Reginaldo de Pavilli, Hugone de Creissi, Seihero de Quinci,
Hugone de Laci, Johanne de Solineio, Widone de Sancto Walerico, Roberto de
Stutevilla, Willelmo de A[l]bineio, Roberto Filio Pétri.
Apud Vallem Rodolii.
CCCCXXXII
Deliale, n* a85.
1166-1173-1173. — Montfort-sur-Risle.
Confirmation d'une rente de dix livres , assignée aux moines de Préaux sur les étaux de
Pont'AuÀemer, pour faire l'anniversaire de fVaieran, comte de Meulan, et concession aux
susdits d'un droit de pêche sur la Risle. 35
A. Orignal perdu.
B. G>pie du xni* s., dans le cartulaire de Préaux; Archives de TEure, H 711, fol. 39 v\ —
C. Autre copie, du xv* s. , dans l'exemplaire de ce cartulaire venu de Cheltenham et conservé
à Paris; Bibliothèque nationale, nouv. acq. iat. 1920, foi. 31 v**.
Round, n** 344. 3o
D'après M. Ddisle (Introduction, p. 491), et contrairement aux relevés du Rév. Eyton,
Guillaume Malet, dont le nom se trouve au bas de cette pièce, suivi de la qualification de
CHABTES ET DIPl6mBS. — VII. 7 1
IHPUIlEaiK ^ATtOSAU.
562 HENRI IL
«dapifer», nmtervient dans les actes avec ce titre qu'entre les années 1166 et 1169. Quoiqu'il
en soit, la présente charte, où ne se trouve pas la formule Dei gratta, ne peut pas être postérieure
à 1172-1173.
H., rex Ân^orum, et dux Mormannonim et Âquitanonim , et cornes And^;a-
5 vorum, archiepiscopo Rothomagensî et episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus fidelibus suis tocius Normannie,
salutem.
Sciatis me concessisse et bac mea presenti carta confirmasse Deo et ecdesie Sanctî
Pétri de Pratellis et monachis ibidem Deo servientibus, in liberam et perpetuam
10 elemosinam, X. iibras denariorum in stallis de Ponte Audomari, ad faciendum anni-
versarium comitis M ellenti singulis annis , sicut cornes Waierannus de Mellent[o] eis
dédit. Et preterea concedo eis quod piscentur in Rillam annuatim per très dies ad
idem anniversarium, et quicquid idem comes habebat in piscaria de la Mara. Quare
volo et firmiter precipio quod predicta ecclesia de Pratellis et monachi omnia bec
i5 predicta habeant et teneant bene et in pace et libère et quiète et honorifice, cum
omnibus pertinentiis suis, sicut carte predicti comitis Waleranni et Roberti filii sui
et Agnetis comitisse M ellenti testantur.
Testibus : Ricardo de Humetis constabulario , WiUdmo Malet dapifero, Willelmo
de Hastingis dispensario , Waltero de Dunstanvilla.
ao Apud Montfort.
CCCCXXXIII
Delisle, n*" 289.
1 166-n 72-1 173. — Rouen.
Confirmation des biens de l'abbaye du Bec.
95 i4. Originid perdu.
B, Inspeximus du a8 janvier i333; Bibliothèque nationale, ms. latin 9211, pièce 106. —
C. Fragment dans les mémoires de D. Jouvelin, Bibliothèque nationale, ms. latin iSgoô,
fol. 1 1 7 V'.
a. Monasdcon Anglicanvim, t. VI, vol. 11, p. 1068; texte très incorrect, d'après pluaieun rôles de
3o la chancdlerie anglaise. — 6. Extrait de cette édition : Le Prévost, Mémoires et notes, t. 1,
p. a35.
Eyton, p. 157.
Guillaume de Mandeville a souscrit cette charte avec le titre de comte; il est devenu cooiie
d'Essex en 1 166 on 1 167; la pièce ne peut donc pas être antérieure à 1 166.
I
HENRI IL 563
H. , rex Anglonim , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Andegavorum ,
archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus et
omnibus ministris et fiddibus suis tocius Anglie et Normannie , saiutem.
Sciatis me dédisse in perpetuam elemosinam, pro salute pratis mei G. comitis
Andegavorum , et matris mee M[athiidisJ imperatrîcis , et pro salute mea et heredum 5
meorum et omnium antecessorum meorum, et bac carta mea confirmasse Deo et
Sancte Marie et ecclesie de Becco et monachis ibidem Deo servientibus Osborviilam
in Normannia, et in Anglia ecdesiam de Wanetingia, cum omnibus pertinentiis
suis. Preterea concedo eis et bac carta mea confirme omnia ea que eis data sunt in
perpetuam elemosinam, scilicet : êx dono régis H[enrici], avi mei, Stiventonam lo
in Anglia. Ex dono M[atbildis] imperatricis , matris mee, in foresta Fiscanni, in
ministerio de Strutart, totum campum de Willervilla a valle de Bemovilla usque
ad vallem de Perefica , per divisionem terre ^ de Stutevilla et per divisionem Roberti
de Jovenneio in eodem ministerio , et duas capellas que ibi erant cum elemosinis ad
eas pertinentibus ; et in Rotbomago mansuram Stepbani cementarii , quietam ab omni i5
consuetudine , excepta modiacione, et apud Pontem Arche quatuor libras de pisca-
toribus, et in foresta Roumàre centum solides. Et ex dono Willelmi Defflubati,
decem libratas in manerio de Westbery. Et ex dono comitis Hugonis Cestrie, in
Anglia, manerium quod vocatur Aldredestona. Et ex dono Hugonis de Greintemey-
nillo, manerium in Anglia quod dicitur Anna. Et ex dono Roberti Filii Geroidi, 90
manerium in Anglia quod dicitur Povintona. Et ex dono Willelmi filii Baldewini ,
in Anglia , Cuwyc et Oxewic ^^K Et ex dono Ricardi filii Gileberti comitis et Roesie
uxorisejus, in Anglia, apud Emomesberiam ^*) duas ecclesias et decimam dominici
eorum. Et ex dono Adeline uxoris Rogeri de Ivereio, unum molendinum in villa que
dicitur Itteslepe ^^'^ Et de Radulfo filio Willelmi Ostiarii, sexdecim solides in décima. 2 5
Et de Waltero Motbberc^^^ decimam que reddit duodecim solides. Et ex dono Matillis
de Walingford , minorem Okeburnam et majerem Okebumam. Et ex dono Ameline
uxoris Ernulfi deHeding, in Anglia, manerium quod vocatur Gumba. Et ex dono
Roberti de Curcy, manerium de Coteford. Et ex dono Walteri Gifiard, manerium
de Blakebam, quod est in Suffolk. Ex dono Willelmi de Rullos^^^, totam terram illam 3o
quam ipse Willelmus habebat in Hicahan^^^). Ex dono Radulfi filii Roberti filii Ans-
cbetelli, quicquid ipse Radulfiis habebat in manerio quod vocatur Derintona quod
est in Wiltesyra. Ex dono Nigelli de Albiny, viginti Libratas terre in Duntona. Ex
dono Willelmi comitis de Moritonie, terram que vocatur Prestona, que est in rapo
(•) terre Nicholai de St. a. — 0») Exewic a. — W Ernembiri a. — W Stellava C. — W Mobert a.
— (0 Rolles a. — («) Ikeham a.
1 .
564 HENRI IL
de Peveneseia. Ex dono Emoie uxoris Baldewini filii comitis Gileberti, et filionim
ejus Roberti et Ricardi , maneriuin quod vocatur Bredeford W, quod est in Devene-
syra^), et ecclesiam Sancti Michaelis in Hamituna (*^ cum tota terra presbiterii
ejusdem ecclesie. Ex dono Rogeri de Teubovilla ^^\ medietateai manerii de Wedona.
5 Ex dono régis H[enrici], avi mei, in Normannia, manerium quod dicitur Bures,
cum pertinenciis suis. Ex dono WiUelmi Malet, in Normannia, Contevilïam. Ex
dono Pétri de Lazun , terram quam ipse habebat apud Iwetot et apud Âbbaforan (").
Et de patrimonio abbatis Herlewini, in Normannia, Gavilleium et Pratum et
Sawarvillam et Rosseriam et Sarnay et Surceium. Et de dono Willelmi Crispini,
lo Tiliam in episcopatu Lexoviensi. Et de dono Basiiie^^^ de Gurnay, medietatem
Longolii. Ex dono Hugonis de Gurnay, Boscum Girardi. Et de dono Ernulfi de
Hedinc, in Ânglia, le Rislep^'^ Et de dono Milonis Grispini, Swinecumbam et
decimam de dominico de honore de Walingeford. Et ex dono MatilHs regine,
niatris H[enrici] régis Senioris, Comelay et Durel^**^. Et de dono Ricardi filii Bai-
10 dewini, Gristenestowe. Et de dono Raduifi de Toenay, W'roteham. Et de dono
comitis Leycestrie, Chesingebery ^'^ Et de dono Gerardi de Gornay, Lesingham. Et
de dono Isabelle de Gandos, Manbery ^J^ Et de dono Hugonis Wac, Wynelefordam^^^
Quare volo et firmiter precipio quod ecclesia Sancte Marie de Becco et monadii
ibidem Deo servientes habeant et teneant omnia bec predicta bene et in pace,
30 libère et quiète, intègre, plenarie et honorifice, cum omnibus pertinentiis suis, in
bosco et piano, in pratis et pasturis, in aquis et molendinis, in vivariis et piscariis,
in viis et semitis et in omnibus aliis locis et aliis rébus ad ea pertinentibus, cum
socha et sacha et thol et theam et infangenethef , et cum omnibus aliis libertatibus et
liberis consuetudinibus suis.
25 Testibus : R. archiepiscopo Rothomagensi , G. episcopo Lundoniensi, Rc^ero
episcopo Wigornensi, Amulfo episcopo Lexoviensi, H. episcopo Baiocensi, Frogerio
episcopo Sagiensi,G. archidiacono Cantuariensi , Johanne decano Sarresberiensi ,
comité Wiilelmo de Maundevilla, Ricardo de Humetis constabulario , WiUelmo de
Gurcy, Ricardo de Caumvilla, Eudone Filio Emisii, Saero de Quency, Wallero
3o de Dunstanvilla.
Apud Rothomagum.
(■) Bradeforde a. — 0») Devonia a, — W Hemmintone a, — d^) Thebovili. a. — W Abafaran a,
— (H Basilu a. — fe) Rullepe a. — PO Cornell et Deverdl a. — W Chinchebiri a. — U) Mem-
biri a. — W Wileforde a.
HENRI II. 565
CCCCXXXIV
Ddisle, n** a52 A.
1 166-1 lyi-i 173. — Vemeuil.
Coi^rmation à la Madeleine de Beaalieu, près Chartres, d'une rente de dix livres.
monnaie de Rouen, sur la vicomte de Rouen. 5
A, Originid perdu. '
B. Vidîmas du 26 septembre 1469; Archives d'Eure-et-Loir, G a 984. — Cf. Cartulaire Rouge
de la Léproserie de Beaulieu, pièce 65.
a, Meriet et Jusselin, Cartulaire de la Léproserie da Grand-Beaulieu , t. II, fasc. 1, Chartres, 1909,
p. 3i, n"" 65. 10
Cette pièce a reçu à la table la date de 1 1 59-1 172-1173; or elle porte la souscriptioii de Jean,
évêque de Poitiers, élu en 1162 (Gaîtia Christiana, Gams), et consacré en 11 63 (Ëyton, table,
p. 333). Jean ayant été précédemment trésorier de Téglise d'York, nous avons lieu de croire que
le Rév. Eyton a trouvé , sur la date de sa consécration , un texte que les auteurs de la GalUa et
Gams nont pas connu. D'autre part, Henri II est resté en Angleterre de janvier 11 63 à ii65; i5
enfin le comte Guillaume de Mandeville, qui figure ici comme témoin, est devenu comte d'Essex
à la fin de 1166 (Eyton, p. 32a) ou en 1167 (Introduction, p. 492}. L'acte ne peut en tout cas
pas être antérieur à 1 166.
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, 20
justiciis et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, salutem.
Sciatis me reddidisse et concessisse et presenti carta mea confirmasse in perpe-
tuam elemosinam Deo et Sancte Marie Magdalene de Bello Loco Gamoti et infirmis
ibidem Deo servientibus , pro salule mea et antecessorum meorum , et pro stalu et
incolumitate regni mei'et ducatus Normannie, et pro remissione peccatorum a5
meorum, X. libras Rothomagensium unoquoque anno, quas rex Henricus, avus
meus , eis dédit et concessit et carta sua confirmavit. Quare volo et firmiter precipio
\icecomiti meo Rothomagensi, quicunque ille fuerit, quod eas ipsis de redditibus
vicecomitatus mei Rothomagensis singulis annis ad festum Sancti Michaelis sine
disturbatione et omni occasione super forisfacturam meam habere faciat. 30
Testibus : Johanne episcopo Pictavensi, comité Wilielmo de Mandevilla, Ricardo
de Canvilla , Wilielmo de Caisneto , Wilielmo de Curci dapifero , Alveredo de Sancto
Martino dapifero , Vuidone de Sancto Walerico.
Apud Vernolium^*^
^^) Dans le cartulaire Rouge de la léproserie assez incorrecte de cette (Hèoe est suivie de la
de Beaulieu, l'analyse développée et d'ailleurs mention : «M. imperatrix, H. régis filia, et
566 HENRI IL
CCCCXXXV
Délire, D* 390.
1168-1173-1173. — Mortain.
Donation à V abbaye du Tronchet d'un droit défaire aadit lieu.
5 A. Original perdu.
B, C. Copies; Bibliothèque nationale, ms. français aaSig, p. aS8, et nu» français aa3a5, p. 6ai.
a. Dom Morioe, Preuves, 1. 1, coi. io5o.
Cette pièce, dans laqudJle Henri II s'adresse à ses officiers de Bretagne, a été datée de 1 168 à
1173-1 173. C*est k Tannée 1 168 que remontent les principaux progrès de Henri II en Bretagne
10 et rétablissement régulier de son autorité sur ce pays.
H., rex Anglorum, et dux Normannorum et Âquitanonim, et cornes And^-
Yorum, episcopis, comitibus, justiciis et omnibus ministris suis Britannie, et nomi-
natim deRathel, salutem.
Sciatis me dédisse in perpetuam elemosinam et presenti carta confirmasse ecclesie
i5 Béate Marie de Troncheio feriam trium dierum in Âssumptione Béate Marie vir-
ginis.
Datum apud Moretonium.
CCCCXXXVI
ii68?-i 172-1 173. — Saumur.
9o Concession éCune foire annuelle à l'église et aux chanoines de Saint-Laon de Thoaars.
A. Original perdu.
B. Copie faite pour Gaignières, Bibliothèque nationale, ms. latin 5484 « fol. 80.
a, Imbert, Mémoires de la Société de Statistitine du département des Deux-Sèvres ^ Niort, 1876, p. 69.
Cette charte, qui n'a pas la mention Dei gratia, est antérieure à 1172-1175; elle porte la
a 5 souscription d'Etienne (Etienne de Marsai), sénéchal d'Anjou, qui, d'après M. Ddiisle (Intro-
duction, p. 460), n'apparait pas dans les actes, avant 1168, avec son titre de sénéchal; il n'est
donc pas probaUe qu'elle soit antérieure à 1 168.
Je dois l'indication de ce document à M. Charies Bémont.
Henricus filius donum istud confirmaverunt l'acte publié par MM. Meiiet et Jussdin, {. c. ,
et litteras dederunt». Cette note se rapporte à p. i3, n"* a8.
i
I
HENRI IL 567
H[enricus] , rex Ângl[orain] , et dux Nonn[aTinorum] et Aqûit[anorum] , et cornes
Ândeg[avorum] , episcopo Pictavensi, abbatibus, comitibus, baronibus, justic[us],
vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Pictavie, salutem.
Sciatis quod concessi et dedi ecclesie S. Launi de Toarcio et canonicis ibidem
Deo servientibus feriam diei unius in festo B. Launi singulis annis habendam , cum 5
vendicione et paagio et cum omnibus aliis consuetudinibus ad eam pertinentibus.
Quare^*) volo et firmiter precipio quod predicti canonici habeant et teneant bene
et in pace et quiète et honorifice feriam iliam ad predictum terminum , ita quod
nulius eos inde disturbet.
Testibus : Johanne decano Toarc[ensi], Reginaldo archidiacono Sar[esberiensi], lo
WiUeimo de Gurci dapifero, et Stepbano senescailo Ândeg[avensi].
Âpud Salmurium.
CCCCXXXVII
Ddisle, n** a85 A.
1 169-1 i7t* 1173. — Montfort. i5
Affranchissement des droits de tonliea, de passage, de pontage et autres coatames ,
accordé à l'abbaye de Cercamp.
A. Original autrefois scdlë sur double queue; note sur le repli : « Carta régis Anglie de teloneo et
pontagio et passagio»; Archives du Pas-de-Calais, fonds de Cercamp. — Atlas, pi. XVIl.
N'ayant pas pu retrouver la raison pour laquelle M. Delisle a donné à cet acte la date initiale 9o
de 1169, i^ous gardons sous toute réserve ce premier terme; le terme final (1172-1175) est
justifié par labsence de la formule Dei gratia,
H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, justiciis, vicecomitibus, ministris et omnibus baillivis suis totius Anglie et
Normannie et Pictavie, salutem. 35
Concedo quod monachi de Galicampo et omnes res eorum, quas homines sui
poterunt affidare eorum esse proprias , sint quiète de theloneo et passagio et pon-
tagio et omni consuetudine per predictas terras meas. Quare prohibeo quod nulius
super hoc eos injuste vexare vel disturbare présumât , nec patiamini quod aliquis eis
vel rébus suis aliquam faciat injuriam vel contumeliam. Et si quis aliquam eis 3o
fecerit injuriam, sine dilatione eis inde plenam justiciam faciatis.
(') Quod B.
568 HENRI IL
Testibus : Reginaido de Sancto Walerico et Reginaldo filio suo, et Ânselmo
Campdaveine.
Apud M onfort.
CCCCXXXVIII
5 Delisie, n** 261.
1170— ii7«-ii73. — ArgeDtan.
Donadon de V église d*Ivrande et de divers biens , droits et revenus , faite aa prieuré da
Plessis.
A, Original perdu.
10 -IJ. Copie de la fin du xv* s. dans le cartulaire du prieuré du Plessi^-GrimouU; Archives du
Calvados, H non coté, t. H, charte 849.
Voir l'Introduction, p. 807.
Eyton, p. 118. — Round, n* 55o.
Cet acte, souscrit par Gilles, évêque d'Evreux de 1170 à 1179 (voir Tlntroduction, p. 363),
1 5 ne peut pas être antérieur à 1 1 70.
. H., rex Âng^orum, et dux Normannorum et Aquitanoruai, et cornes Ândega-
vonim^'), archiepiscopo Rothomagensi, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus, et omnibus ministris et fidelibus suis totius Normannie,
salutem.
20 Sciatis me concessisse et dédisse, pro salute anime mee et antecessorum meonim,
et presenti carta confirmasse Nichoiao priori et canonicis regularibus de Plaissicio ,
in perpetuam elemosinam, ecciesiam Sancte Marie de Iveranda, cum decimis et
pertînentiis suis. Prior vero ponet in eadem ecclesia septem canonicos regidâres , qui
jugiter ibi Deo serviant, et providebit eis in temporalibus et spiritualibus ut regula-
2 5 riter ibi vivant et Deo digne ministrent. Et si aliquis eorum deliquerit, prior eum
corrigat, et si expedire viderit, amoveat, et alium ydoneum substituât. Âd susten-
tationem vero iUorum concedo et do eis in perpetuum supradictam ecciesiam de
Iveranda, cum omnibus decimis et pertinentiis suis, et totam terram que est intra
fossata illorum interiora et exteriora, sicut claudunt locum, [et] pasturam eorum. Et
3o in foresta mea de Lwda Putrida mortuum boscum ad ignem eorum, et ad edifficia
(*} And^ven. B.
HENRI IL 569
ejusdem loci , et pasnagium quietum porcis eoriim ; et centum iibras Ândegayensium
in preposîtura Baiocensi ; et si «diquo tempore alia moneta currerit in civitate illa ,
centum Iibras iUiùs monete similiter percipiant annuatim. Volo autem et sic con-
stituo ut unoquoque sabbato reddat prepositus avenantum de illis centum libris
per manum servientis canonicorum ; et si uno sabbato minus fuerit , aitero sabbato 5
suppleatur, ita ut habita. ratione per sabbata infra annum centum libre eis persol-
vantur. Goncedo etiam eb et do mansuram cum domibus apud Baiocas que fuenrnt
Radulfi filii Riculfi, in perpetuam elemosinam, liberam et quietam.ab oomi servicio
seculari. Volo etiam et firmiter precipio ut predicti canonici et possessiones eorum
et servientes eorum liberi sint et quieti per totam terram meam a theioneo et 10
passagio et omni consuetudine. Henricus vero episcopus Baiocensis , pro amore Dei ,
liberavit et quietavit predictam ecclesiam ab omni episcopali consuetudine » sdva
tamen episcopo Baiocensi reverentia et débita obedientia. Ut autem hec mea elemo-
sina cum integritate in perpetuum perseyeret inconvulsa, presentis carte munimine
et sigilli mei auctoritate eam corroboro. i5
Testibus : R. Rothomagensi archiepiscopo , Â. Lexoviensi , H. Baiocensi , F. Sa-
giensi, E. Ebroicensi episcopis, Ricardo de Humetis coustabulario , Jordano Taissun,
Ricardo filio comitis, Willermo de Gurci, Arche[m]baldo constabulario Tenerchè-
braii W.
Âpud Âi^eotomum. 90
CCCCXXXIX
Ddisle, n* a6a.
II 70-11 71-1173. — ArgenUo.
Rédaction amplifiée et falsifiée de la charte précédente.
A, Original perda. 35
B, Cartolaire du prieuré do Piessis, Archives du Calvados , H non coté, t. II , charte 85o. —
C. La même charte est aussi dans le même ms., charte 85 1, sons forme d'une confirmation
de Philippe VI, en janvier i54d (n. st.). Cette dernière pièce est transcrite dans le registre
du Trésor des Chartes JJ 7a, n* 4aa. — D. Une autre rédaction de la donation d'Ivrande,
diffiérente du premier fauic (charte 85o), se trouve dans le même cartulaire du Plessis- 3o
Grimoult, sous le n"" 853; elle est également fakifiée; dans son Introduction, p. Sog-Sio ,
(*) Tenerchibor B.
CHARTBS ET DH^LÔMBS. — VII. 73
laVKnUUIB lATtOIAU.
570 HENRI IL
M. Ddisle a démontré qn'dle est de quelques années postérieure aax chartes 849 et 85o .
Elle figure à la table sous le numéro provisoire 4.3a.
«
Le faux coté 85o dans le cartulaîre du Plessis est cité par Eyton, p. 118.
H. , Dei graiia ^*) rex Ânglorum , et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes
5 Andegavorum , archiepiscopo Rothomagensi , episoopis, abbatibu», comitibus, baro-
nibus, justiciis, vicecomitibus et omnibus minîstris et fiddibus suis totius Nor-
mannie, salutem.
Sciatis me concessisse et dédisse, pro salute anime mee et antecessorum meorum,
et presenti carta confirmasse Nicholao priori et canonicis regularibus de Haissicio , in
10 perpetuam elemosinam, ecclesiam Sancte Marie de Iwranda, cum decimis et perti-
nentiis suis. Prior vero ponet in eadem ecclesia septem canonicos r^ulares, qui
jugiter ibi Dec serviant , et providebit eis in temporalibus et spiritualibus , ut régula*
riter ibi vivant et Deo digne ministrent. Et si aliqpiis eorum deliquerit, prior eum
corrigat , et si expedire viderit , amoveat , et alium ydoneum substituât. Ad sustentatio-
1 5 nem vero iflorum concedo et do eis in perpetuum supradictam ecclesiam de Iwranda »
cum omnibus decimis et pertinentiis suis, et totam terram que est intra fossata
iflorum interiora et exteriora, sicut claudunt locum et pasturam eorum; et in foresta
mea de Landa Putrida in perpetuum boscum ad ignem eorum , et ad ediffida ejus-
dem loci , et pasnagium quietum porcis eorum. Dedi etiam eis in perpetuam elemo-
3o sinam centum libras Andegavensium in prepositura Baiocensi; ei si aliquo tempore
alla moneta cucurrerit in civitate illa , centum libras iUius monete similiter percipiant
annuatim. Volo autem et sic constituo ut vmoquoque sabbato reddat prepositus
avenantum de illis centum libris per manum servientis canonicorum; et si uno
sabbato minus fiierit, altero sabbato suppleatur, ita ut habita ratione per sabbata
95 infira annum centum libre eis persolvantur. Do etiam eis et confirmo in perpetuam
elemosinam vivanam de Pomma qaod feci , et concedo nt faciant molendiman extra
fossata svia, et ut haheant aqne condactum liberam ad illad molendinam per terram
meam^K Concedo etiam eis et do mansuram cum domibus apud Baiocas, que
fuerunt Radulfi filii Riculfi, in perpetuam elemosinam, liberam et quietam ab ômni
3o servicio seculari. Volo etiam et firmiter precipio ut predicti canonici et possessiones
eorum et servientes eorum liberi sint et quieti per totam terram meam a tfaeloneo
et passagio et pasnagio et ab omni consuetudine. Henricus vero Baiocensis episcopus ,
pro amore Dei et meo, liberavit et quietavit predictam ecdesiam de Iwranda ab
(■) Noas indiqvu>ns par des itohf nef ^ pour cette pièce, ks additions on modifications les pins impor-
tantes. — W Passage interpolé.
HENRI II. 571
omni episcopali consùetudine , salva taïuen episcopo Baiocelisi reVerehtia et débita
obedientia. Ut autem hec mea eiemosina cum integritate in perpetuum încohvtdsa
perseveret, presentis carte munimine et sigiUi mei auctoritate eam corrôboro.
Testibus : R. Rothomagensi arcbiepiscopo , A. Lexoviensi episcopo, H. Baiocensi
episcopo, F. Sagiensi episcopo, E. Ëbroicensi episcopo, R. Abrincensi episcopo, 5
Stéphane Redonensi episcopo , Ricardo de Humetis constabulario , Jordano Taissun ,
Ricardo Piiio comitis, Willermo de Curcy, Archenbaido constabulario de Tener-
chebraio.
Apud Argentomum.
CCCCXL 10
Delisie, n* agS.
1170-H71-1173. — Quevilli.
Donation de l'église de Beaseville aâx lépreux du Moni-aux-Malades.
A, Original perdu.
B. Vidimus de 1396; Archives nationales, S 4889, n* 8. iS
Gilles, évéque d^Ëvreux, témoin de cet acte, est devenu évèque en 1 170.
H., rex Anglonun, et dux Normannoram et Aquitanoram , et cornes Andegavo-
nim , omnibus Ghristi fidelibus, salutem ^^\
Sciatis quod ego donavi Deo et fratribus sanis et infirmis de Monte Leprosorum
Rothomagi ecclesiam Sancti Martini de Beuseville, cum omnibus decimis et perti- 20
nenciis ejusdem ecclesie , cujus jus patronatus ad me pertinebat. Dedi etiam predictis
fratribus totam terram quam Hugo dapifer meus tenebat de me in dicta parrochia,
quam reddidit michi ut eam eis darem. Quare volo et firmiter precipio quod dicti
fratres omnia predicta teneant et habeant bene et pacifice, libère et quiète, et quic-
quid de supradictis ad me pertinet seu pertinere débet. 3 5
Testes : Rotrodus^*) Rothomagensis archiepiscopus, £. episcopus Ebroicensis,.
comes Willelmus, Johannes Filius Luce, Willeimus de Sanclo Johanne, Willelmus
de Ghymaie, Willelmus Filius Lamberti , Paganus de Gampis, Rogerius de Wancy,
(*} T. Retroudus B,ei ionUs let souscriptions suivantes an nominatifs MB^Sethiero de Quincy.
(^) Adresse insolite.
7»-
572 HENRI IL
Radaius Gudensis^*^ R. de Ver, B. Filius Gilberti, Ph. de Hamez, GoiUdmus de
Friardel, Waltems de Doron, Waltenis de Wancy, Robertas de Stutevilla^, Seihie-
rus ^'^ de Quincy, Hugo de Lacy, Guiilelmus Gler[icu9].
Âpud Ghivilly.
5 CCCCXLI
n70-ii7«-ii73. — Quevâlî.
Confirmation de biens accordée à Vahhaye Cistercienne de KirksUdl.
A. Original perdu.
B. Inspexinras de i3a7 au Public Record Office, Qiarter Roils, i" année d^Édouard lU, mem-
lo brane ao.
a. Calendar qfthe Charter Rolb, t. IV; Edward lU, i337-i34i ; p. 46, pièce a , d'après B.
La date de 1170-1173-1173 se justifie parla souscription de Gilles, évèque d'Evreux, au
en 1170, par cdle de Roger, comte de Qare, mort en 1173, et par Tabsence de la formule
Dei gratia, — D'après le Rév. Eyton, p. i58, Henri II aurait séjourné à Quevilli en juin ou
i5 juillet 1171.
H. , rex Ânglorum , et dux Normannorum et Aquitanorum , et cornes Ândegavo-
rum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justitiis, viceco-
mitibus, ministris et omnibus bominibus et fidelibus suis Frands et Âng^ totius
Anglie, salutem.
30 Sciatis me concessisse et presenti carta mea confirmasse Dec et abbatie Sancte
Marie de Kirkestal , et monachis Gysterciensis ordinis ibidem Deo servientibus , pro
salute anime mee et pro animabus patris et matrîs mee et avi mei régis Henrici et
omnium predecessorum meorum, ipsum locum de Kirkestal quem babent ex dono
Henrici de Lacy, et vaccariam que vocatur Brachmel juxta Rundeh* , et pasturam.
95 Item, ex dono ejusdem, Bernolveswic cum omnibus pertinentiia suis, assensu et
: confirtnatione Hugonis comitis de Northfolchia , de enjus feodo ipsa terra est. Ex dono
Herberti de Morevflla et Ricardi filii sui terram de Mude et Thwait cum essartis ,
assensu et confirmatione Rogeri de M obray, et omnia alia que eis rationabiliter data
sunt in terris et aliis tenementis, secundum quod carte donatorum testantur. Quare
3o volo et firmiter precipio quod predicta abbatia et monachi in ea Deo servientes
W Gualensy B. — W destutevUle B. — W Seihiero B.
J
HENRI IL 573
pmnîa predieta et quectmquë ratîonabiliter eis data sont vel data foerint habeant et
teneant bene et in pace, libère et quiète, intègre et plenarie et honorifice, in bosco
et piano , in pratis et pasturis , in essartis et aquis et in stagnis , in ^viis et semitis , et
in omnibus «diis locis et diis rébus ad ea pertinentibus , cum omnibus libertatibus
et liberis consuetudinibus suis, sicut carte donatorum testantur, et sicut ea ipsis 5
concessi et bac carta mea confirmavi.
Testibus : R. arcbiepiscopo Rotliomagensi , A. episcopo Lexoviensi, Egidio epi-
scopo Ebroicensi , Willelmo comité de Âlbamarla , Rogero comité de Clara , coniite
Willelmo de Mandevilla , Willelmo comité de Ârundella , Hugone de Longo Gampo ,
Hugone de Greissy, Waltero de Dunstanvilla. lo
Âpud Kevilli.
CCCCXLII
Ddisle, n* a5a C.
1170-1171-117 3. — Beauvoîr-sur-Moire.
Donation du handred d'Ongar à Richard de Lucé. 1 5
A. Original scellé sur doaUe queae; Britiab Maseam, Cotton, XI, 5. — Photographie.
a. Fr. Palgrave, The rise and progress of ihe english commonweaUh, part. II, p. xi, note. —
b, Rymer^ Fœdera, noav. édit., 1. 1, part, i, p. 46.
Eyton, p. 184.
Cette pièce, diaprés M. Delisle (table, n** a52 C), a dû être expédiée vers 1170; elle porte la 90
souscription de Jean , doyen de Salisbury, qui occupa cette dignité de 1 166 , au plus tard, à 1 1 76 ,
époque à laquelle il fut promu à Tévéché de Norwich; die a aussi comme témoin Jean, archi-
diacre de Bath, cité par le Rév. Eyton (table, p. Si a) conune ayant été en fonctions de 1171
à 1174, et dont le prédécesseur, Thomas, est cité par le même auteur à Tannée 1170. On peut
donc la dater, sous toutes réserves, de 11 70 à 117 a- 1175; Henri II parait avoir été dans le Maine a 5
en 1 1 70 , et probablement aussi eh 1 1 7 1 .
H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum , et cornes Ând^vo-
rum , archiepiscopis , episcopis , abbatibus , comitibus , baronibus , justiciis , viceco-
mitibus, ministris et omnibus fidelibus suis Francis et An^s totius Anglie, salutem.
Sciatis me dédisse et concessisse et presenti carta confirmasse Ricardo de Lud et 3a
heredibus suis hundredum de Ângr., videlicet quicquid in hundredo illo habeo,
574 HENRI II
ipsi et [héredibus suis] tenendum dé me et de heredibus oieîs. Quare voio et firmiler
precipio quod ipse Ricardus de Luci et heredes sui post exua hundredum iUud
habeant et teneant benè et in pace, libère et quiète, iÂtegre et plenarie et bonorifice,
sicut illûd ipsis dedi et bac carta mea confirmavi.
Testibus : Jobanne decano Saresberiensi , Johanne archidiacono Bathoniensi,
comité Wmebno de Mandeviila, Reginaido de durtenai, Wilidmo de Lanvaleio,
Roberto de Briwécurt. •
Apud Beauveeir super Moiram.
CCCCXLIII
lo Delisl^, n** aSa D.
1 1 70?~i 173-1 17!. -— Beauvoir-sur-Moire.
Acte confirmant aux Templiers la donation de la ^ décima parrochie Salvagie qae est m
parrochia Tesci ».
A. Original perdu.
i5 B, Copie de i6a8; Archives de )a Vienne, fonds de Malte, H 1 16 (communication du marquis
d*AIbon).
C'est sans doute à cause du lieu d'où die a été datée, BeaaYoip«ur-Moire, que W. Ddisk a
rapproché cette pièce de la précédente, en la datant de : avant 1172-1173 (vers 1170?), voir la
table, n** a5a D. Dans la copie peu digne de confiance par laquelle dlle nous est parvenue, on
ao rdève une souscription de témoin qui parait être cdle de Renaud, archidiacre de Salisbury,
de 1167 à 11 73 (d'après Eyton, p. 335), plus tard évèque de Bath (au en 1 173, Introduction,
p. 4i9)« Cette souscription ne contredit pas la date donnée par M. Ddisle, et que nous admettons,
faute de mieux.
H., rex Ânglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum, et cornes Andega-
35 vorum, archiepiscopis, episcopb, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus, ministris et omnibus fiddibus suis, saiutem*
Sciatis me concessbse et presenti carta mea confirmasse miiitibus TempU Hieru-
salem decimam parrocbie Salvagie que est in parrocbia Tesci , quam Fulco de Gleris
donavit eis rationabiliter in perpetuum habendam, et bordacbium in quo manet
3o Girardus Venarius, et prata Jeuniaci, et bordacbium quod dédit eis in eadem parro-
chia, quod habebat de me, cujus dtera pars est au Molinel, altéra à Osches, et in
parrochia Grercii medietatem diyusdam meitterii, cujus «dteram medietatem eisdem
HENRI IL 575
fratribus donavit Maenus Locus (?)/Qiiare volo et firmiter precipio ut fratres Tem^
omnia predicta habeant et teneant bene et in pace , et intègre et pienarie et hono^
rifioe, sicut predictns FVdco eas ipsis dédit et Gaufridus fiiios ejus concessit et se
costodem et defensorem promisit, et deUtum in[de] dominis servitium fiictunim,
et sicut caria hec^'^ testatur, et sicat donatio illa facta fuit coram Stéphane de
Marzaio , qui tune temporis erat senesdiallus in Andegavia*
Testes ^^ Reginaidus Gui (?) Saresberiensis (*) archidiaconus , et predictus Stephanus
seneschaUus , et Guilieimus de Sancta Mora.
Apud Beauveir super Moiram.
CCCCXLIV to
Delisie, n* aga.
Fin 1170 ou 1171-1 171-1 173. — Ghinon.
Donation du manoir de Letcombe à l'abbaye de Clam ^^K
A, Original; Bibliothèque nationaie, ooDection de Bourgogne, vol. 81, pièce a6i. — Atlas,
pLXVm. iS
fi. Cartolaire D de Guni, xm' s. ; Bibliothèque nationale, nouv. aoq. lat 766, fd. 81, n* Sog.
a. Duckett, Charters afthe amàent ahbey qfGuni, 1. 1, p. 84, — h. Bernard et Bmel, Charles de
ClmMy, t. V, p. 588 (d'après foriginal). — C. Delisie, Introduction, p. iSS-iSG, coL a.
iR., episcopus Nannetensis > , qui a souscrit cette pièce, est Robert, évèque de Nantes, du le
a5 décembre 1 1 70. L a<^ est donc au {dus tôt des derniers jours de 1 1 70, ou de 1 17 1. 90
H., rex Anglorum, et dux Normannoruni et Aquitanorum , et cornes Andega-
Yorum, archiepiscopis , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justidis, vice-
comitibus, et omnibus fideiibus suis Francis et Anglis totius Ang^e, sdutem.
Sdatis q[uod ego conoedo et confirmo Deo et ecdeaie Sancti Pétri Gluniacensis et
monachis ibidem Deo servientibus manerium de Leddecumba in perpetuam eiemo- sS
sinam, pro salute régis H[enrici] avi mei et omnium antecessorum meorum, et pro
propria saiute mea, quod manerium rex Stephanus dédit et assedtt eis pro G. marcis
W hanc B. — W sic B. — W Fav., lege Sar. B.
(*) Innovation du n* LXIV* (60* de M. Delisie).
576 HENRI IL
quas predictus rex H[eiuiGU8] solebat dare annuatim eidem ecdesie Gluniaoensi.
Quare volo et finniter precîpio quod predicta ecdesia et monacfai idem manerium
bene et in pace, et libère et quiète et honorifice in peq>etuum teneant cum omnibus
peitinentiis suis, in bosco et piano, et pratis et pasturis et aqub et molendinis, et
5 hominibus et tenuris eorum , et cum omnibus libertatibus suis , sicut unquam melius
et plenius et liberius tenuit iUud rex Henr[icus] in manu sua.
Testibus : F. episoopo Sagiensi , R. episcopo Nannetensi , Reginaldo archidiacono
Sar[esberiensi] , Nicolao capellano , Ricardo de Humetb constabulario , Unfr[ido] de
Bobun, Reginaldo de Gurtenai, Gilleberto Malet, Stepbano deTuron[is], Willelmo
o de Stut[eviUa] , Reginaldo de PaveiUi, Willelmo de Ostilli.
Âpud Gbinon.
CCCCXLV
* Ddisle, n** agi.
1171-1 171-1 178. — Argentan.
i5 Charte coi^rmant la donation de l'église Saint-Martin da Bec à Rotrou, archevêque
de Rxmen, par GuiUaume de Mortagne, et la rétrocession de cette église par ledit arche-
véqae d 2a t commane » des chanoines de Rouen.
A. Original autrefois sodlé sur double queue; Archives de la Seine-Inféneare, G 4i34. —
Fac-similé, Chevrenx et Vemîer, Les Archives de Normandie, fL XXII.
30 'D. Cartulaire de Féglise de Rouen ; Bibliothèque de Rouen, ms. 1 igS, fol. 44, n** 34, et fol. 116 «.
n* 199-
Round, n* 37.
D'après la GalHa Christiana, Richard III, évèque d'Avranches, témoin de cet acte, a été âevé à
Tépiscopat en 1 1 71, en remplacement de Tévéque Achard, mort le 29 mars 1171.
25 H., rex Ânglorum, et dux Normannorum et Âquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopo Rothomagensi , episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus,
justiciis, vicecomitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie, salutem.
Sdatis me concessisse et presenti carta confirmasse communie canonicorunti
Sancte Marie Rotbomagensis ecclesiam Sancti Martini de Becco, quam Willelmus
3o de Moritania dédit Rotroldo arcbiepiscopo , coram me , et ecclesie Rothomagensi in
HENRI IL 577
perpetuam elemosinam , assensu Roberti filii soi primogeniti et heredis. Ipse vero
Roiroidus predictam ecclesiam communie canonicorum dédit et concessit. Quare
volo et firmiter precipio quod canonici Rothomagensis ecclesie habeant et teneant
predictam ecclesiam Sancti Martini de Becco cum omnibus libertatibus et iiberis
consuetudinibus suis.
Testibus : H. Baiocensi, et Â. Lexoviensi, et F. Sagiensi, R. Gonstanciensi ,
R. Âbrincensi episcopis, IVfartino abbate Gerasiaci.
Apud Argentomum.
CCCCXLVI
Delisle, n** agd. ^o
1171— 1171-1173. — Pontorson.
Concession de franchises accordée dans rAvranchin aux bourgeois de Pontorson.
A, Original perdu.
B. Vidimus de 1^6; Archives nationdes, reg. JJ 97, n* 555.
a. Ordonnances, t FV, p. 637. iS
Souscription de Richard, devenu évâque d'Avranches en 1171, en remplacement de Tévèque
Achard, mort le 29 mars 1171.
Henricus , rex Anglorum , et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Ande-
gavorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, et omnibus
ministris et fidelibus suis Anglie et Normannie et totius terre sue, saiutem. 10
Sciatis me dédisse et presenti carta confirmasse bui^ensibus [de] Ponte Ursonis
quietanciam ubicumque in Avrinceio et in aliis terris meis, per omnia dominica
mea, de omnibus rébus quas assecurare poterunt suas esse dominicas. £t ideo volo
et firmiter precipio quod predicti burgenses sint quieti de omnibus consuetudinibus
per totum, in Abrinceio et in aliis terris meis, per omnia dominica mea, de omnibus a 5
rébus quas assecurare poterunt suas esse dominicas. Quare prohibeo ne ipsi super
hoc vexentur vel disturbentur, super forefacturam meam.
Testibus : Ricardo episcopo Abrincensi, Jordano Taissun, Guillelmo de Hu-
m[etis] , Rogerio de M orviila.
Apud Pontem Ursonis. 3o
CHARTBS ET DIPLÔ\IES. — VII. 73
IMrMIlCftli; SlTtOJIALt.
578 HENRI IL
CCCCXLVII
Ddisle, n" 376.
1171-1171-1173. — Qaevilii.
Acte de Henri 11, confirmant la donation de la terre de Bretteville-t Orgueilleuse,
5 qu'avaient faite à l'abbaye de Saint-Étienne de Caen Hugues comte de Chester et son
ancêtre « Ràniulfus » vicomte de Bayeux.
A, Original endommagé; deux dédbimres; Archives du Calvados, H i835. — Photographie.
B, Copie diaprés Toriginal; Bibliothèque nationale, ms. latin 10074, fol. 194 et ai 3. —
C. Cartulaire de Normandie, Bibliothèque de Rouen, ms. ia55, p. i58.
10 Cette pièce a été datée, à la table, de 1165-1173-1173, sans doute paix:e que Tévèque de
Londres et Tarchidiacre de Poitiers, témoins de Tacte, sont entrés en fonctions en 11 63, et que
Reori II, absent de France en 1 163, y est revenu seulement en 1 165. Mais lacté porte aussi la
souscription de Jean, archidiacre de Bath, qui, d après le Rév. Eyton (p. 3ia), a été archidiacre
deii7iàii 74.
i5 H., rex Anglonim, et dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes Andega-
vorum, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciis, vice-
comitibus et omnibus ministris et fidelibus suis Normannie , sdutem.
Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse ecclesie Sancti Stepbani de
Cadomo et monachis ibidem Deo servientibus concessionem quam Hugo, cornes
3o Gestr[ie], eis rationabiliter fecit coram me, assensu et concessu meo, de donatione
quam Rand[ulfus], vicecomes Baiocensis, antecessor suus, eis fecit de tota terra
quam* ipse Rand[ulfus] habebat in Britevilla Orgoillosa, cum parte ecclesie ad illam
pertinente, et cum colonis et liberis bominibus ad eam pertinentibus, et cum omni^
bus [aliis pertinentiijs ^*) suis, et de ecclesia de Boevilla, cum alodio et omni dedma
35 ad eam pertinente. Quare [volo] et firmiter precipio quod predicta ecdesia et mo-
nacbi ejusdem ecclesie habeant et teneant totam predictam terram, cum parte
predicte ecclesie et cum omnibus pertinentiis suis, et predictam ecclesiam de
Boevilla, cum alodio et omni décima ad eandem pertinente, ita bene et in pace, et
libère et quiète et plenarie et intègre et honorifice, cum omnibus libertatibus suis,
(*) Déchirure, ce que nous restituons entre crochets n'existe plus dans l'original.
HENRI IL
579
sicut Hugo comes Gestr[ie] eis concessit et carta sua confirmavit , et sicut carta
Willelmi régis Âng^[oruin] et ducis Norm[annorum] et Genom[annoruin] testatur.
Testibus : Gilieberto episcopo Lund[oniensi] , Ricardo arch[idiacono] Pictav[ensi] ,
Johanne archidiacono Bathoniensi, Willeimo de Mand[eviila] comité de Essex[a],
Willelmo comité, de Arund[el], Ricardo de Luci, Hugone de Longo Gampo,
Regm[aldo] de Gurtenai, Raiid[ulfo] de Gi[anvi}]l[a].
Âpud Ghivilleium (^l
CCCCXLVni
Ddisle, n* 296.
Vers 117a. — Saînt-Lô.
10
Cirographefait, en présence et avec VapprobcUion àa roi, entre Robert, abbé du Mont-
Saint-Michel, et Guillaame de Saint-Jean, au sujet de l'administration de la forêt de
Bivoie ou de Bevais.
A, Original antrefois sodié sur un cordonnet de soie qui existe encore; pièce écrite par un derc
de la chancellerie royde; Archives de la Manche, H, fonds du Mont-Saint-Michel (non i5
répertorié).
a, Delisle, Robert de Torigni, t. II, p. 5o5. — Edlt. Howlett, p. 555.
La charte de Robert de Torigni, abbé du Mont-Saint-Michel, n'est pas datée; mais une autre
charte de Tabbé Robert nous renseigne sur la date de laccord : t Actum est hoc publice in capitulo
Montis, anno ab incarnatione Domini MCLXXII». Voir les deux actes dans Robert de Torigni, 20
éd. Ddiisle, t. II, p. 5o3 et 5o5. — La forêt de « Beveia » , désignée à la table sous le nom de forêt
de Bivoie, doit être reconnue dans la forêt de Bevais, aujourd'hui disparue, autrefois située sur ]e
(^) Dans Torigînal, les mots : fGlanvîila.
Apud Chivllleium» ne sont plus représentés
que par la partie supérieure de qudques lettres,
d'ailleurs bien reconnaissables.
Void les noms des témoins cités au bas de
la charte de Hugues, comte de Chester, pour
Saint-Etienne de Caen : « T[estibus] : Gilieberto
episcopo Lundoniensi, Ricardo archidiacono
Pictavensi, Walerano archidiacono Baiocensi,
magistro Rad[uIfo] de Tam[ewurda] , Willelmo
de Mandevilla comité de Ëssexa, Willeimo
comité de Arundel, Hugone de Longo Campo,
Rc^inaldo de Curtcnai, Johanne die Wavreio,
Hachet de Ridefort, Rand. de Grandivallc,
Gaufrido de G>stanc[lis], Rogero de Livet,
Rand. de Glanvilla, Germano scriptore régis.»
Girtulaire Normand, Bibliothèque de Rouen,
n* ia35, fol. 8 v^ Original aux Archives du
Qlvados, fonds de S. Etienne, n* 179.
■3
580 HENRI II.
territoire des communeft aetudles de Saînt-Midid[-des>Loups et d*Angey (Manche, canton de Sar-
tîlly), indiquée sans nom dans Gissini. La carte de l'Etat-Major place à cet endroit ia Lande de
Bevert. Identification due à M. Lecacheux.
GiROGRAPHDM.
5 Noverint tam présentes quam futuri quod ego Robertus abbas et conventus Sancti
Michaelis de periculo maris , concessimus Wiilelmo de Sancto Johanne forestariam
foreste nostre de Beveia, jure hereditario habendam et possidendam, quam ante-
cessores ejus ante eum babuerant, ita quidem quod nec Willelmus nec heredum ejus
aliquis ciamabit aliquid in foresta, vel in terris que adjacent foreste, vel in eis que
lo forte de bosco in vastum devenerint, exceptis pasturagiis, non de foresta, sed de
landa extra forestam. Placitorum vero que de foresta contingent, si de feodo fuerint
Sancti Michaelis, sive Willelmus de Sancto Johanne illud teneat, sive alius, medie-
tatem nos, medietatem Willelmus percipiet, ita quidem quod ad capeliam Sancti
Michaelis de Lupis placita iila, présente responsali nostro, sive monacho sive alio,
i5 nomine nostro ad id deputato, discucientur. Placita vero que de terris extrinsecis,
que de feodo nostro non sunt, emerserint, disponet Willelmus de Sancto Johanne
prout ei melius visum fuerit. Nos quidem de foresta et dabimus et accipiemus et, si
libuerit, vendemus tanquam de nostro, quantum et sicut voluerimus. Willelmus
autem de Sancto Johanne nichil horum faciet, excepto eo quod ad ignem ejus
3o dominicum de Sancto Johanne oportuerit, sine aliis operationibus. Pastio vero
porcorum nostra erit ex integro, excepto quod Willelmus de Sancto Johanne cen-
tum porcos in foresta habebit. Quod si Willelmus de Sancto Johanne de aliquo
supradictorum forifecerit , judicio curie Sancti Michaelis emendabit.
Hec autem concessîo facta est Henrico, rege Anglorum, duce Normannorum et
25 Aquitanorum, et comité Andegavorum, présente et assensum prebente, et muni-
mine sigilli sui et auctoriiate confirmante; présente etiam Henrico, filio ejus, rege
An^orum, duce Normannorum et comité Andegavorum, et assensum suum pre-
bente, presentibus omnibus istis : Engelgero de Bohun, Jordano Taisson, Roberlo
Bertran, Fulcone Paganello, Wiilelmo de Humetis, Wiilelmo deCorceio, Jordano
3o de Humetis, Engerano de Humetis, Thoma de Golunciis, Eudone Filio Ernesii,
baronibus; Ruallone priore Montis, Ricardo de Haia, Raginaldo de Sancto Johanne,
Rogerio Legato , Roberto de Ottrionnia , Turgiso de Maidreio , Wiilelmo de Sancto
Paterno, Wiilelmo de Sancto Jacobo, monachis; Matheo camerarîo, Rogerio fores-
tario, Rogerio de Hiquelon, laicis.
35 Apud Sanctum Laudum.
HENRI IL 581
CCCCXUX
Ddlsle, n*" ag6.
1173. — Le Mans.
Notice des privilèges accordés à l'abbaye de Locmaria en présence des légats du pape,
maître Albert et Téotin. 5
A. Original perdu.
B. Exemplaire contemporain ; Archives du Finistèixi, H 35 7, fonds du prieuré de Locmaria. —
PHOTOGRA.PHIE dans le Masée des Archives départementales» Atlas, pi. XXIV.
a. Lobineau, Histoire de Bretagne, t. II, p. 3o8. — h. Musée des Archives départementales, p. 83.
Voir rintrodttction, p. 86. 10
Les deux légats qui figurent ici comme témoins ont été en Normandie en 1 17a (Introduction,
p. 35a), et c*est de cette année que la pièce est datée. — C'est le ai mai 1 17a, à Avranches, que
Henri lia été absous , après le serment prêté par lui et son fils Henri en présence des légats. Il
s'est trouvé au Mans en décembre 1 17a (Ëyton, p. 168 et 170).
Calamitatis et miserie qua Britannia per tyrannos diu fuit afflicta et opressa in i5
omnem terrain sonus exivit, q[u]am tamdem misericors et miserator Dominas tem-
poribus Henrici piissimi régis Ang^orum per ejusdem auxiiium et consilium pari-
terque domînium clementissime visita vit. Iste, inter cetera bona que genti Britannicc
contulit , çoclesiam Béate Marie de Aquilone , ubi sanctimoniales Domino famulan*
tur, pro salute sua et filiorum ab omni exactione imunem prorsus et liberam et 90
quietam esse decrevit, ita quod homines de terra supradicte çcclesie nuUi nisi monia-
Hbus et servientibus earum debent penitus respondere
Hujus donationis testes fuerunt duo legati Romane çcclesiç magister Albertus et
Teotinus ^'^ et episcopi très, scilicet dominus Stephanus Redonensis et dominus
Robertus Nannetensis et dominus Gaufridus Corisobitensis, et Guillelmus Filius 35
Hamonis senescalus, et multi alii probi viri. Actum est hoc apud Genomannis,
anno ab incarna tione Domini M. G. sexagesimo duodecimo, concurrentes sex,
epacte IIII*.
Hanc igitur regiam liberalitatem seu muniiicentiam si quis amodo et deinceps
violare temptaverit, rex idem concessit et conslituit illum, quicumque fuerit, a Deo 3o
et çcclesia et episcopis qui interfuerunt anathemati subjacere.
1') Ceotinus a.
582 HENRI IL
CCCCL
Deiisle, à la suite du n^ 296.
10 mars 117a. — Goutances.
Charte de Richard de Bohon, évéque de Coutances, poar le prieuré de Bohou.
5 A» Original perdu.
B, Copie de Gaignières, Bibliothèque nationale, avec dessin des sceaux, ms. latin 544 1, t. II,
p. 3i. — C. Autre copie, envoyée par Dom Eyme, bénédictin de Marmoutîer, au GJ>inel
des Chartes, Bibliothèque nationale, collection Morean, vol. 78, fol. 76.
a. M. Ddisle a pnUié le texte de cette pièce. Introduction, p. ai, en mettant en lumière Tim-
10 portanoe qu^dle a pour la chronologie des actes de Henri II. Il admet que Tacte est bien
du 10 mars 1 17a, suivant notre manière de compter.
Dilectis in Ghristo sancte matris Ecclesie fidelibus universis ad quos présentes
iittere pervenerint, Ricardus, Dei gratia Gonstantiensis episcopus, in Domino
salutem.
i5 Notum vobis facimus quod Engeiramus de Gampo Rotundo contendebat
adversus dominum suum Engelgerum de Bohun et calumpniabatur pro eccie^ia
de Gapella , quam idem Ëngelgenis prioratui suo monaconim de Bohun dederat , et
Engerramus dicebat suam esse et de presentatione sua et de feudo suo quod tenabat
de eo in Gapella. Tandem, per amicos et prolocutores, coram nobis compositum
90 est amicabiliter inter eos in hune modum. Engerramus donationem banc concessit,
îp^e et uxor sua, cum qua feudum iliud acceperat, et filii eorum, Wiilelmus primo-
genitus et Gaufridus ciericus, et super sanctum evangelium unusquisque eorum
confirmavit in perpetuum, et calumpniam omnem inde propositam abjuravit, nuUa
re alia sibi aut posteris suis inde retempta, nisi quod, ex presentatione venerabiiis
3 5 (ilii nostri Roberti, tune prioris monacorum de Bohun, et assensu sui capituii,
donavimus prescriptam eceiesiam cum pertinentiis suis omnibus in perpetuam
elemosinam predieto elerieo nostro Gaufrido filio Engerrami, tenendam de iilo
priore et suecessoribus ejus, integraliter iiberam et quietam, pro XV. quarteriis
frumenti ad mensuram viUe de Gapella, annuatim reddendis in festo Sancti
3o Miehaelis, et eoram nobis juravit ei fideiitatem et annuam istampensionem, etpost
deeessum ejusdem Gaufridi, quocunque deeesserit a seeulo, sive morte vd muta-
tione habitus in religionem, vel si fuerit eonvietus aut eonfessus alicujus criminis
HENRI IL 583
(qucMl absit), tota ecdesia ista redeat in proprietatem monaoorum de Bohun, salvo
jure Gonstantiensis ecdesie et consuetudinibus episcopalibus. Ipse etiam Engelgerus
sepedictam ecclesiam quietavit et iiberam reddidit, in presentia nostra, de auxilio
régis et suo , in quibus computabatur pro XXX. acris terre.
Testibus : Petro abbate Exaquii, Wilieimo abbate Sancti Laudi, Âiveredo cantore, 5
Savario, WiUelmo, Ricardo, Roberto, archidiaconis , Wiilelmo archid[iaconi] fdio,
Roberto de Sancto Laudo, Petro, Ranulfo, Roberto de Piro, GiHeberto et WiUelmo
fratribus , magistro Thoma , WiUelmo fiUo decani , Rogero , canonicis nostris , cmn
priore WalkeUno [et] Thoma» monachis suis, Alano clerico de Magneviila, WiUelmo
de Port capellano monachorum, WiUelmo Geron, Roberto Salsart, Ricardo Ferrant, lo '
WiUelmo Pisce; de laicis : Ingelgero, Thoma et Ricardo de Groceio, fratribus,
Radulfo de Bohun , Jordano de MaisniUo Âm[ato] , Hugone de Burgo , Pagano et
Hugone CarboneUis, Radulfo de Sancta Maria, Gaufrido de Sancto Georgio, Hugone
Maie Herbe, cum Engerramo de Gampo Rotundo [et] fratribus suis Henrico, Wii-
lelmo; Ricardo et WUlelmo de Mosteros, Rogero de Monasteriis, Roberto de Gigné, «5
Thoma deBrioavUla, Ricardo de Maisnildo et aliis multis.
Actum est hoc anno ab incarnatione Domini M. G. LXXII, yi idus martii,
Gonstanciis, in capitulo, sub regibus nobilissimis nostris pâtre et fiUo Henrico
utroque, pâtre pacificante Yberniam, filio existente in Normannia, nostroque et
capituli nostri sigillo conArmatum. ao
CCCCLI
Delisle, n* 397.
[Mai 117a]. — Gaen.
Confirmation de l'accord conclu entre Enjuger de Bohon, Enginerrand de Champrond
et les moines de Marmoutier établis à Bohon , aa sujet de l'église Saint-Pierre de ^^
La Chapelle-Enjager, ^
A. Original perdu.
B, Copie diaprés Toriginai; Bibliothèque nationsJe, ms. latin 544 1* t. II, p. 29. — C. Collection
Moreau, vol. 78, fol. 68.
a. Delisle, Introduction, p. a4. 3a
Round, n" iai8.
Le Rév. Eyton (p. 168) admet que Henri II a dû passer à Caen en mai 1 17a. Dans son Intro-
duction (p. a4), M. Delisle établit la date de la présente pièce. D'après lui, cette homologation a
■•.r^*_?r. _" ^«r^BiN>^ 'm'T-m-^^^-^^m^^m'^^m^mmmm^mmB^Êi^''^^f
584 HENRI II. •
dû sQÎvre de pr^s Tacte lui-même, puUié d-dessus, et qui est du lo mars 117a. i^e porte la
souscription de Richard d'IIchester, archidiacre de Poitiers, qui fut intronisé évéqne de Winchester
au mois de mai 1 173.
H., rex Anglorum, et dux Normannonim et Aquitanorum , et cornes Andega-
5 Yorum, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, justiciis, vicecomitibus,
ministris et omnibus fidelibus suis Francis et Angtis, salutem.
Sdatis me concessisse et bac présenta carta mea confirmasse concordiam que
rationabiliter facta fuit inter Ingelgenim de Bohun et Engelrannum de Gampo
Rotundo et monacbos Majoris Monasterii de Bohun, de ecclesia Sancti Pétri de
10 Capella, sicut carta Ricardi Constanciensis episcopi cum sigilio Rotrodi Rothoma-
gensis archiepiscopi et sigilio capituli Sancte Marie de Gonstanciis testatur. Quare
volo et firmiter precipio quod concordia illa firmiter et stabiliter teneatur, sicut carta
Ricardi Constanciensis episcopi, cum sigillis predictis, testatur, et sicut concessi et
bac carta mea confirmavi.
i5 Testibus : Jocelino episcopo Saresberiensi , et Ricardo ardiidiacono Pictavensi,
et Reginaldo archidiacono Saresberiensi, comité Willelmo de Mandevilla, WîUelmo
de Sancto Jobanùe, Willelmo de Curci dapîfero, Hugone de Croissi.
Apud Cadomum.
CCCCLIL
ao Delisle, n* 297 A.
1172, entre le 3 a et le 3'o mai. — En Normandie.
Lettre de Henri II à Barthélémy, évêqae d'Exeter, annonçant à quelles conditions il a
été absoas de tonte participation aa meurtre de Thomas, archevêque de Cantorbéry,
a. Recueil des Historiens de France^ t. XVI, p. 487. — h, Robertson, Materials for the history oj
35 Thomas Becket, t. VII, p. 5 18.
L'absolution fut donnée par les légats à Henri II, à Avranches , le ai mai 117a (Eyton, p. 168).
C'est la paix entre Henri II et Téglise dont il est ici question. A la fin de sa lettre, le roi parle
d'une entrevue qu'il doit avoir a Caen avec les légats, le mardi après l'Ascension, qui, en ii73«
tomba le 3o mai.
3o Henricus, rex Anglorum, et dux Normannorum et Aquitanorum, et comes Ande-
gavorum^*^ Bartbolomeo episcopo Exoniensi, caro et fideli suo, salutem.
Sciatis quod per gratiam Dei prospéra navigatione applicui in Normanniam, et
inveni totam terram meam cismarinam in summa pace et tranquiilitate disponente
(*) And^vensis a 6.
HENRI IL 585
Deo constitutam , et homines ac fidèles meos de adventu meo, ut oportebat, uberiori
letitia peiiusos. Accessi déinde ad dominos legatos , et quamquam eos in principio
duros invenissem, et, utvidebatur, penitus flecti non possent, tamen contra spem
omnium, contra opinionem singulorum, pax denique secuta et ad honorem Dei et
Ëcdesie , et meum et regni mei , inter nos est reformata , sicut ex sequentibus vobis 5
plenius innotescet. Hec enim sunt que me ad eorum instantiam observaturum pro-
mis! , quod scilicet , ab instanti festo Pentecostes usque in annum , tantam pecuniam
dabo unde ad arbitrium firatrum Templi GG. milites ad defensionem terre Jerosoly-
mitane per annum valeant teneri, et quod licebit fieri appellationes ad dominum
papam libère, ita tamen ut, si quos suspectes habuerim, antequam de regno exeant, lo
jurent quod in itinere ilio nec malum meum nec dedecus regni mei perquirent; et
quod consuetudines , que tempore meo contra ecclesias terre mee inducte sunt ,
dimittam , quas qùidem aut paucas aut huilas estime ; et quod possessiones Gantua-
riensis ecclesie, si que ablate sunt, plene restituam, sicut babuit uno anno antequam
archiepiscopus de Anglia egrederelur; clericis preterea et laicis utriusque sexus pacem i5
meam et possessiones suas restituam , qui occasione prenominati archiepiscopi desti-
tuti fuerunt. Et hoc mihi ex parte domini pape in remissionem omnium peccatorum
injunxerunt observandum. Ego autem , pàce reformata , statim in Angliam venissem ,
nisi quia domini legati colloquium habituri sunt apud Gàdomum die martis proxima
post Ascensionem Domini ^^K Gum autem rediero , vos mihi statim occurrere non ao
pretermittatis.
Testibus ...
CCCCLIII
Delisle, n* 297 G.
Mercredi 37 septembre 1171. — Avranches. 3 5
Procès-vei'bal de rassemblée d' Avranches , oà Henri II fit amende honorable pour le
meartre de Thomas, archevéqae de Catitorbéry, en apposant son sceau au bas de Facte
notifiant les conditions auxquelles il s'était soumis.
Gesta régis Henrici Secundi, éd. Stubbs, t. I, p. 3i-33. — Cf. Ckronica niagistri Bogeri de
Hùveiene, éd. Stnbbs, t. II, p. 35-56. — Cf. G^rvasins Cantaariensis , éd. Stubbs, 1. 1, p. a 38. 3o
• •
(^^ Ce projet d'entrevue est annoncé dans nensis et suflraganei ejus coram rege et legatîs
Taete portant les conditions de Tarrangement presentîam suam exhibèrent apud Cadomum,
Gondu entre Henri II et TEglise : ■ Et ut aliqui proxîma die Martis post Ascensionem Domini » .
de regno Francomm hec ita proœssisse cognes- Robertson , Materids far the history oj Thomas
cerent, statueront quod archiepiscopus Turo- Becket, t. VII, p. 5i6. .
CHARTES ET DIPLÔMES. — TU. 7/1
IBrUHCBU MTimiâLB.
586 HENRI IL
Intérim rex rediît de Britannia, et circa festam Sancti Matthœi apostoli venit in
Normanniam ad Âbbrincam civitatem , et invenit ibi praenominatos cardinsdes (*);
et V^ kalendas Octobris , feria quarta , festo sciiicet Sanctorum Cosmse et Damiani
martyrum, satisfactionem fecit Deo et summo pontifid de morte beati Thomœ
5 Gantuariensis martyris. Pm*gavit enim innocentiam suam coram praedictis cardina-
iibus et archiepiscopo Rothomagensi , et episcopis , et clero et populo regni sui apud
Âbrincas in ecdesia Sancti Ândreae apostoli. Juravit etiam coram praenominatis vins
ecciesiasticis, tactis sacrosanctis ewangeliis, quod non praecepit nec voluit quod
archiepiscopus Gantuariensis occideretur, et quando audivit vehementer inde doluit.
10 Sed quia malefactores iilos qui sanctœ memoriœ Thomam Gantuariensem archiepi-
scopum occiderunt habere non poterat , et quia timebat ipsos Ulud profanum opus
impetrasse (5zc)(^) causa animi motus et turbationis quam in eo viderant, de satis-
factione taie praestitit sacramentum. Juravit etiam (""^ inprimis quod ab Âlexandro
summo pontifice et ab catholicis successoribus non recederet , quamdiu ipsum sicut
i5 regem catholicum habuerint. Juravit etiam quod neque appdlationes impediret,
neque impediri permitteret, quin libère fièrent in regno suo ad Romànum ponti-
ficem in ecciesiasticis causis , sic tamen , ut si ei suspecti fuerint aliqui , seouritatem
faciant quod malum suum vel regni sui non quaerant. Juravit etiam quod ab
instante Nativitate Domini usque in triennium crucem acciperet, in proxima
9o sequenti asstate in propria persona Jerosoiimam iturus , nisi remanserit per Âlexan-
drum summum pontificem vel per catholicos successores ejus. Sed si intérim pro
urgente necessitate in Hispaniam super Saracenos profectus fiiisset, quantum tem-
poris in illo itinere consummaret, tantumdem Jerosolimitanae spatium profectionis
posset prolongare. Prasterea juravit quod intérim tantum pecuniae daret TemplariiSf
s s quantum ad arbitrium fratrum Templi posset suffîcere ad retinendum ducentos
milites ad defensionem Jerosolimitanae terrae per spatium unius anni. Praeterea per-
donavit iram et malevolentiam suam onmibus, tam clericis quam laicis, qui pro
sancto Thoma erant in exilio, et concessit eis libère et in pace ad propria redire.
Juravit etiam quod possessiones Gantuariensis ecclesiae, si quae ablatae erant, in
^o integrum restitueret, sicut habuit uno anno antequam praedictus archiepiscopus
ab Anglia egrederetur. Juravit etiam quod consuetudines , quae inductœ sunt contra
ecdesias terrae suœ in tempore suo , penitus dimitteret Et hase omnia juravit se fore
observaturum bona fide , absque malo ingenio. Fecit etiam Henricum regem filium
suum majorem haec omnia capitula jurare tenenda, praeter illa quœ propriam ejus
(*) Rog. de Howden : «in praesentia Theodini et Alberti cardinaliom». — - 0>} // faudrait :
«perpétrasse». -* (^) Il faudrait : «etenim».
HENRI IL 587
personam contingebant. Et ut hoc in memoria Romanae ecclesiae haberetur, ipse rex
pnecepit sigillum suum cum sigiliis illorum cardinalium apponi scripto iili , in quo
hœc capitula continebantur.
CCCCLIV
Ddisie, n* 397 D. 5
1173, commeDcement de Tannée.
Lettre de Henri llaax moines de Winchester, pour lear prescrire l'élection à Vépiscopat
de Richard y archidiacre de Poitiers.
Recueil des Historiens de France, t. XVI, p. 645.
Cette lettre est insérée dans le mémoire que Henri, fils de Henri II, écrivit au pape au sujet des 10
agissements de son père. L'acte du jeune roi Henri est une dénonciation dans laquelle la lettre
incriminée a pu être citée de mémoire, et Ion ne peut pas en citer le texte comme un exemple de
l'emploi de la formule iHenricus rex» au commencement de Tannée 1175. 11 est certain que
Henri II recommanda Tâection de Richard d'Ilchester à Tévéchë de Winchester, et que cette
dection eut lieu au commencement de mai 1 1 73. 1 5
Henricus, rex Angjorum, [el] dux Normannorum et Aquitanorum, et cornes
Ândegavorum , fiddibus suis monachis Guintoniensis ecclesie, salutem.
Mando vobis ut liberam electionem habeatis , et tamen nolo ut aliquem accipiatis ,
nisi Richardum ciericum meum, Pictavensem archidiaconum.
:i.
■■
TABLE DES MATIÈRES.
•
P»ges.
Préface i
ACTBS ANTÉRIBURS À l'aVÈNBMENT DU PRTNGB HsNRI AU TRÔNB d'AnGLBTBRRB (pî^rpc f *
à LXXXVI*)
I. Actes antérieurs à ravënement du prince comme duc de Normandie. .......
II. Qiartes au nom de Henri, duc de Normandie i5
Actes du règne de Henri II (pièces I à CCCCLIV) • g3
PUBLICATIONS
DE
L'ACADÉMIE DES INSCRIPTIONS ET BELLES-LETTRES
MéuoiRES DE L^AcADéHiE. Tomes I à xn épuises; XIII
à XL; chaque tome en deux parties ou volâmes
in-4*- Prix du volume i5 fr.
Le tome XXII (demi-volame), contenant la table
des dix volumes précédents 7 fr. 5o
A la preiikière partie du tome XXXII est joint
un a tl as in -fol. de 1 1 planches , qui se vend 7 fr. 5o
Le tome XXXllI [o* partie). — Tablé des tomes
XXIII â XXXlll 6 fr.
Table des tomes XLV à L de Tancienne série
des Mémoires i5 fr.
A partir du tome XL , la division en deux parties
n*existe plus.
MÉMOIRES PnéSBlfTCS PAR DIVERS SAVANTS ETRANGERS
À l/ACADBMIB :
1** série : Sujets divers d*érudition. Tomes 1
à IV; tomes V à XI, i" et 2* parties; XII, i- et
y parties.
a* série : Antiquités de la France. Tomes 1
à III; tomes IV à VI, i"* et a* parties.
A partir du tome V de la i** série et du tome IV
de la a* série , chaque tome forme deux parties on
volumes in-4*- Prix du volume i5 fr.
La première partie du tome XI et la deuxième
partie du tome XII ( i** série] se vendent séparé-
ment a5 fr.
Notices et extraits des manuscrits de la Birlio-
THBQUK nationale ET AUTRES BIBLIOTHEQUES,
publiés par Tlnstitut de France. Tomes I à X
épuisés; XI à XXVI; XXVIl, 1*' et a* fascicules
de la i~ partie, et XXVII, a* partie; XXVIII à
XXX, i"* et a* parties (contenant la table des tomes
XVI k XXIX); XXXI h XXXVl, 1" et a* parties;
tome XXXVII; tome XXXVIII, 1" et a* parties;
tome XXXIX, i** et a* parties.
A partir du tome XIV jusqu'au tome XXXVIII
(sauf le tome XXX VJI, qui est en un seul volume),
chaque tome est divisé en deux parties; du
tome XIV au tome XXIX, la première partie de
chaque tome est réservée «^ la typographie orien-
tale. Prix des tomes XI, Xli, XIII et de chaque
partie des tomes suivants i5 fr.
Le tome XVIII, a* partie (Papyrus grecs du
Louvre et de la Bibliothèque nationale), avec
atlas in-fol. de 5a planches de fac-similés, se
vend 45 fr.
Le premier fascicule de la première partie du
tome XXVII (Inscriptions sanscrites du Cambodge),
avec atias in-foL de 17 planches de fac-similés, se
vend ' ao fr.
CDARTES ET DIPLOMES. — TIC
Notices et extraits des manusceffs de la Biblio-
thèque NATIONALE, etc. (suite) :
Le second fascicule, avec un atlas in-fol. de
a8 planches de fac-similés, se vend 3o fr.
DiPLOMATA, GilART/E, EPlSTOLiE, LEGES ALIAQUB IN-
STRUMENTA AD RES GALLO-FRANCICAS SPECTANTIA,
nunc nova rationeordinata, plurimumque aucta,
jubentc ac modérante Academia inscriptionum et
humaniorum iitterarum. Instrumenta ab anno
cdxvii ad annum dccli. Deux volumes in-fol.
Prix du volume 3o fr.
TaRLB CnRONOLOGlQl'E DES DIPLÔMES, CHARTES,
TITRES ET ACTES IMPRIMAS CONCERNANT L*HIST0I1IB
DE France. Tomes I à IV épuisés; V à VIU,
in-fol. (L'ouvrage est terminé.) Prix du vo-
lume 3o fr.
Chartes et diplômes. — Recaeil des Actes de
Loikaire et de Louis V. Prix du volume. . . la fr.
— Becaeil des Actes de Philippe F', Prix du
volume 3o fr.
— Recueil des Actes de Henri If. — Intro-
daction (avec un atlas de planches). Prix du
volume 5o fr.
— Recaeil des Actes de Henri // (textes), tome L
Prix du volume 3i fr.
— Recueil des Actes de Louis IV, Prix du
volume 10 fr.
— Recueil des Actes de Philippe Auguste,
tome I. Prix du volume a4 fr-
Ordonnances des rois de Frange db la TROisiàMB
RACB, recueillies par ordre chronologique. To-
mes I à XXI (tomes I à XIX épuisés), et volume
de table, in-foL Prix du volume 3o fr.
Recueil des historiens des Gaules et de la France.
Tomes I à XXUI (épuisés), in-fol. Tome XXIV, en
deux parties. Prix au volume 60 fr.
Nouvelle série in-4* du même Recueil :
1. Documents financiers. Tome I. Inventaire
d'anciens comptes royaux dressé par Robert
Mianon, sous le règne de Philippe de Valois.
Prix du volume aofr.
a. Obituaires. Tome I. Obituaires de la province
de Sens, i'* et a* parties. Prix de chaque
demi-volume a5 fr.
— Tome II. Prix du volume a5 fr.
— Tome III. Prix du volume a5 fr.
1
tKr»ltitmiB «ATIOIALB.
PUBLICATIONS DE L'ACADÉMIE.
3. PouiLLés. Tome I. Ponillés de la province de
Lyon, Prix du volume i5 fr.
— Tome II. Ponillés de la province de Rouen.
Prix du volume a5 fr.
— Tome III. Pouillés de la province de Tours,
Prix du volume : a5 fi%
— Tome IV. Ponillés de la province de Sens.
Prix du volume 3o fi*.
— Tome V. Ponillés de la province de Trêves.
Prix du volume a5 fr.
— Tome VI, i" et a* parties. Pouillés de la
province de Reinis^ Prix de chaque demi-
volume a5 fr.
Recueil des historiens des croisades :
Lois. {Assises de Jérusalem.) Tomes I et II, in-fol.,
épuisés.
Historiens occidentaux. Tome I, en deux parties,
in-fol. Prix du volume 45 fr.
— Tomes II, III et IV, in-fol. Prix du vol. 3o fr.
— T(Hiie V, en deux parties, in-f(4. Prix du vo-
lume 55 fr.
Historiens arabes. Tomes I et III, in-fol. Prix du
volume 45 fr.
— Tome II, 1** et a* parties, in-fol. Prix de chaque
demi-voinme aa fr. 5o
— Tojne IV, in-fol. Prix du volume 5o fr.
— Tome V, in-fol. Prix du volume a5 fr.
Historiens arméniens. Tome I, in-fol. Prix du vo-
lume. 45 fr.
— Tome II , in-foL Prix du volume 6o fr.
Historiens grecs. Tomes I et II, in-fol. Prix du
volume 45 fr.
Histoire littéraire de la France. Tomes XI h
XXXIV [tomes XI à XXIX épuisés), in4'. Prix du
volume a5 fi*.
Gallia Cbristiana. Tome XVI, in-fol. Prix du vo-
lume 37iip. 5o
Œuvres de Borghesi. Tomes VU et VJII, in-4^ Prix
du volume ao fi*.
— Tome IX, i" partie. Prix du demi-vol. la fi*.
— Tome IX, a" partie. Prix du demi-vol... 8fr.
— Tome IX, 3* partie (contenant la table des
tomes VI, VII et VIU). Prix du fascicule. 4 fi*.
— Tome X, i" et a* parties. Prix de chaque demi-
volume i5 fi*.
Corpus inscriptjonumi Sbmiticarum.
Impartie, Inscriptions phéniciennes :
— Tome I, fasc. i et ii, in-fol. Prix du fiisci-
cule a5 fi*.
— Tome I, fasc. m et iv. Prix du fascicule. 37fi'.5o
— Tome II , fasc: i. Prix du fascicule a5 fr.
— Tome II, fasc. ii. Prix du fascicule. . . 5ofi*.
— Tome II , fasc. ni. Prix du fascicule ... a5 fi*.
— Tome II, fasc iv. Prix du fascicule. . . 5o fr.
a* partie. Inscriptions araméennes :
— Tome I, fasc. i et ii. Prix du fascicule. 5ofr.
— Tome I , fasc. m. Prix du fiiscicule .... 6o fr.
— Tome II, fasc. i. Prix du fascicule. ... 8o fr.
4* partie, Inscriptions himyarites :
— Tome I, fiisc. i. Prix du fascicule. .
— Tome I, fasc. ii. Prix du fascicule. .
— Tome I, fasc. m. Prix du fascicule.
— Tome I, fasc. iv. Prix du fascicule. .
— Tome II, fasc. i. Prix du fascicule. . •
— Tome II, fasc. n; Prix du fascicule. .
37fir.5o
a5fi'.
bot.
. 4ofi'.
. 36 fr.
. 35 fi*.
EN PRÉPARATION .
Mémoires de l* Académie. Tome XLI.
Mémoires présentés par divers savants étrangers
X L*ÂGADÉMiE. Tome XIII.
Notices et extrafts des manuscrits de la Birlio-
THÈQUE NATIONALE, etC. TomO XL.
Gbartes et DIPLOMES. — Jiecueil des actes des rois de
Provence.
Recueil des historiens des Gaules et de la France.
Nouvelle série in-4* : Oritoaires, tome IV. Obi-
tuaires de la province de Sens. — Pouillés, tome VII.
PouiUés de la provmcede Bourges. — Pouillés,
tome VUI. Pouillés des provinces d'Aix, d^ Arles,
d'Avignon, d^Embrun et de Taretitaise.
Histoire littéraire. Tome XXXV.
Corpus inscriptionou Sbmiticarum , i"* partie,
tome II, fasc. v; — a* partie, tome II, &so. n.
TIRAGES A PART
DBS
PIIBLIGATIONS DE L'ACADÉMIE DES INSCRIPTIONS ET BELLES-LETTRES
EN VENTE
À LA LIBRAIRIE C. KLINGKSIECK, RUE DE LILLE, 11, À PARIS.
AMÉLINEÂU [£.].. Notices des manuscrits coptes
de la Bibliothèque nationale renfermant des
textes bilingues du Nouveau Testament, avec
6 planches ( 189Ô) 4 &• 70
BABELON. La théorie féodale de la monnaie
( igo8) 3 fr. 20
— Moneta (iQiS] a fr. 3o
BÂBIN (C). Rapport sur les fouilles de M. Schlie-
mann k Hissarlik (Troie), avec a planches
(189Q]. afr.
BARTHELEMY (A. de). Note sur Torigine de la mon-
naie tournois (1896) o fr. 80
BERGER (Ph.). Mémoire sur la grande inscription
dédicatoire et sur plusieurs autres inscriptions
néo-puniques du temple d'Hathor-Miskar à
Maktar (1899) ^^^'
— Mémoire sur les inscriptions de fondation du
temple d'Esmoun , à Sidon ( 1 90a ) . . • 3 fr. ao
RERGER (S.). Notice sur quelques textes latins
inédits de TAncien Test ament ( 1 893 ] . 1 fr. 70
— Un ancien texte latin des Actes des Apôtres, re-
trouvé dans un manuscrit provenant de Per-
pignan (1895) a fr.
— Les préfaces jointes aux livres de la Bible
dans les manuscrits de la Yulgate (mémoire
posthume) [190a] 3 fr. 5o
GAGNAT (R.). Les bibliothèques municipales dans
TEmpire romain (1906) a fr. 10
— Les deux campi de la légion m* Auguste à
Lambése d'après les fouilles récentes (1908)
4fr.
— La frontière militaire de la Tripoli taine k Te-
poque romaine (191a) 3 fr.
— Uannone d^Afrique (1910) • . • 1 f r. 5o
CAPITAN (ir). Quelques caractéristiques de Tar-
chitecture maya dans le Yucatan ancien
(1912) 3 fr.
GARRA DE VAUX (Baron). Le Livre des appareib
pneumatiques et des machines hydrauliques
parPhiion deByzance, édité d*après les ver-
sions arabes et traduit en français (190a).
'^ 8fr. 5o
CARTON (D'). Le théâtre romain de Doûgga, avec
18 phinches (looa) 10 fr.
^ Le sanctuaire de Tanît à El-Kénissia (1006).
9 n*. ao
GHABOT (Abbé J.-B.). Synodicon orientale ou Recueil
de synodes nestoriens (190a) 3olr.
GHAVANNËS (Éd.). Dix inscriptions chinoises de
l'Asie centrale, d'après les estampages de
M. Gh.-E. Bonin (190a) 6fr.
GOLLIGNON (Maxime). Le consul Jean Giraud et sa
relation de TAttique au xvii* siècle, a fir. 60
GORDIER (H.). Un interprète du général Brune
et la un de TÉcole des Jeunes de langues
(19» 0 4 fr.
GROISET (Maurice). Observations sur la légende
primitive d'Ulysse (1910) a fr.
CUMONT (Franz). La théologie solaire du paganisme
romain (1909) 1 fr. 70
GUQ ( Ed. ). Le colonat partiairc dans l'Afrique ro-
maine, d'après l'inscription d'tienchir-Mettich
U897) •••• ; 3fr.
— Le sénatus-consulte de Délos de l'an 166 avant
notre ère (191a) 1 Ir. 70
— Un nouveau document sur l'Apokèryxis (1913). .
a fr. 60
— Une statistique de locaux affectés à l'habitation
dans la Rome impériale (191 5) a fr. 5o
DELABORDE (H.-F.). Les inventaires du Trésor des
Ghartes, dressés par Gérard de Montaigu
(1900) 3fr. 60
DELISLE (L.). Notice sur un psautier latin-francais
du XII* siècle (ms. latin 1670 des Nouvelles
Acquisitions de la Bibliothèque nationale),
avec fac-similé (1891) 1 fr. 10
— Anciennes traductions françaises du traité de
Pétrarque swr les Remèdes de l'une et Vautre for-
tune (1091) 1 fr. 4o
— Notice sur la chronique d'un anonyme de
Béthune du temps de Philippe Auguste
(1891) 1 fr. 70
— Fragments inédits de l'histoire de Louis XI par
Thomas Basin, tirés d'un manuscrit do Gœfc-
lingue, avec 3 planches (1893) a fr. 60
— Notice sur les manuscrits originaux d'Adémar de
Ghabannes , avec 6 planches ( 1 896) . . 6 fr. 5o
— Notice sur la chronique d'un dominicain de
Parme, avec fiic-similé (1896) a fr.
— Notice sur un livre annoté par Pétraraue ( ms.
latin aaoi de la Bibh'olhèque nationale), avec
a planches (1896) .^ 1 fr. 70
— Notice sur les Sept psaumes allégorisés de Ghris-
tine de Pisan (1896) ' o fr. 80
I.