Skip to main content

Full text of "Recueil des actes de Henri II, roi d'Angleterre et duc de Normandie, concernant les provinces françaises et les affaires de France;"

See other formats


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  thaï  was  prcscrvod  for  générations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 

to  make  the  world's  bocks  discoverablc  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 

to  copyright  or  whose  légal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  présent  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  the 

publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  hâve  taken  steps  to 
prcvcnt  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  lechnical  restrictions  on  automated  querying. 
We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  files  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  thèse  files  for 
Personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  fivm  automated  querying  Do  nol  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  récognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  thèse  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogX'S  "watermark"  you  see  on  each  file  is essential  for  informingpcoplcabout  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  légal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  légal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countiies.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can'l  offer  guidance  on  whether  any  spécifie  use  of 
any  spécifie  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.   Google  Book  Search  helps  rcaders 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  icxi  of  ihis  book  on  the  web 

at|http: //books.  google  .com/l 


Google 


A  propos  de  ce  livre 

Ceci  est  une  copie  numérique  d'un  ouvrage  conservé  depuis  des  générations  dans  les  rayonnages  d'une  bibliothèque  avant  d'être  numérisé  avec 

précaution  par  Google  dans  le  cadre  d'un  projet  visant  à  permettre  aux  internautes  de  découvrir  l'ensemble  du  patrimoine  littéraire  mondial  en 

ligne. 

Ce  livre  étant  relativement  ancien,  il  n'est  plus  protégé  par  la  loi  sur  les  droits  d'auteur  et  appartient  à  présent  au  domaine  public.  L'expression 

"appartenir  au  domaine  public"  signifie  que  le  livre  en  question  n'a  jamais  été  soumis  aux  droits  d'auteur  ou  que  ses  droits  légaux  sont  arrivés  à 

expiration.  Les  conditions  requises  pour  qu'un  livre  tombe  dans  le  domaine  public  peuvent  varier  d'un  pays  à  l'autre.  Les  livres  libres  de  droit  sont 

autant  de  liens  avec  le  passé.  Ils  sont  les  témoins  de  la  richesse  de  notre  histoire,  de  notre  patrimoine  culturel  et  de  la  connaissance  humaine  et  sont 

trop  souvent  difficilement  accessibles  au  public. 

Les  notes  de  bas  de  page  et  autres  annotations  en  maige  du  texte  présentes  dans  le  volume  original  sont  reprises  dans  ce  fichier,  comme  un  souvenir 

du  long  chemin  parcouru  par  l'ouvrage  depuis  la  maison  d'édition  en  passant  par  la  bibliothèque  pour  finalement  se  retrouver  entre  vos  mains. 

Consignes  d'utilisation 

Google  est  fier  de  travailler  en  partenariat  avec  des  bibliothèques  à  la  numérisation  des  ouvrages  apparienani  au  domaine  public  et  de  les  rendre 
ainsi  accessibles  à  tous.  Ces  livres  sont  en  effet  la  propriété  de  tous  et  de  toutes  et  nous  sommes  tout  simplement  les  gardiens  de  ce  patrimoine. 
Il  s'agit  toutefois  d'un  projet  coûteux.  Par  conséquent  et  en  vue  de  poursuivre  la  diffusion  de  ces  ressources  inépuisables,  nous  avons  pris  les 
dispositions  nécessaires  afin  de  prévenir  les  éventuels  abus  auxquels  pourraient  se  livrer  des  sites  marchands  tiers,  notamment  en  instaurant  des 
contraintes  techniques  relatives  aux  requêtes  automatisées. 
Nous  vous  demandons  également  de: 

+  Ne  pas  utiliser  les  fichiers  à  des  fins  commerciales  Nous  avons  conçu  le  programme  Google  Recherche  de  Livres  à  l'usage  des  particuliers. 
Nous  vous  demandons  donc  d'utiliser  uniquement  ces  fichiers  à  des  fins  personnelles.  Ils  ne  sauraient  en  effet  être  employés  dans  un 
quelconque  but  commercial. 

+  Ne  pas  procéder  à  des  requêtes  automatisées  N'envoyez  aucune  requête  automatisée  quelle  qu'elle  soit  au  système  Google.  Si  vous  effectuez 
des  recherches  concernant  les  logiciels  de  traduction,  la  reconnaissance  optique  de  caractères  ou  tout  autre  domaine  nécessitant  de  disposer 
d'importantes  quantités  de  texte,  n'hésitez  pas  à  nous  contacter  Nous  encourageons  pour  la  réalisation  de  ce  type  de  travaux  l'utilisation  des 
ouvrages  et  documents  appartenant  au  domaine  public  et  serions  heureux  de  vous  être  utile. 

+  Ne  pas  supprimer  l'attribution  Le  filigrane  Google  contenu  dans  chaque  fichier  est  indispensable  pour  informer  les  internautes  de  notre  projet 
et  leur  permettre  d'accéder  à  davantage  de  documents  par  l'intermédiaire  du  Programme  Google  Recherche  de  Livres.  Ne  le  supprimez  en 
aucun  cas. 

+  Rester  dans  la  légalité  Quelle  que  soit  l'utilisation  que  vous  comptez  faire  des  fichiers,  n'oubliez  pas  qu'il  est  de  votre  responsabilité  de 
veiller  à  respecter  la  loi.  Si  un  ouvrage  appartient  au  domaine  public  américain,  n'en  déduisez  pas  pour  autant  qu'il  en  va  de  même  dans 
les  autres  pays.  La  durée  légale  des  droits  d'auteur  d'un  livre  varie  d'un  pays  à  l'autre.  Nous  ne  sommes  donc  pas  en  mesure  de  répertorier 
les  ouvrages  dont  l'utilisation  est  autorisée  et  ceux  dont  elle  ne  l'est  pas.  Ne  croyez  pas  que  le  simple  fait  d'afficher  un  livre  sur  Google 
Recherche  de  Livres  signifie  que  celui-ci  peut  être  utilisé  de  quelque  façon  que  ce  soit  dans  le  monde  entier.  La  condamnation  à  laquelle  vous 
vous  exposeriez  en  cas  de  violation  des  droits  d'auteur  peut  être  sévère. 

A  propos  du  service  Google  Recherche  de  Livres 

En  favorisant  la  recherche  et  l'accès  à  un  nombre  croissant  de  livres  disponibles  dans  de  nombreuses  langues,  dont  le  français,  Google  souhaite 
contribuer  à  promouvoir  la  diversité  culturelle  grâce  à  Google  Recherche  de  Livres.  En  effet,  le  Programme  Google  Recherche  de  Livres  permet 
aux  internautes  de  découvrir  le  patrimoine  littéraire  mondial,  tout  en  aidant  les  auteurs  et  les  éditeurs  à  élargir  leur  public.  Vous  pouvez  effectuer 
des  recherches  en  ligne  dans  le  texte  intégral  de  cet  ouvrage  à  l'adressefhttp:  //book  s  .google .  coïrïl 


PROPERTY     OF 


Jmm. 


»  S»7 


A R T E s      SCIENTIA      VERITAS 


CHARTES  ET  DIPLÔMES 


RELATIFS 


À  L'HISTOIRE  DE  FRANCE 


CHARTES  ET  DIPLÔMES 

RELATIFS 

À  L'HISTOIRE  DE  FRANCE 

PUBLIÉS  PAR  LES  SOINS 

DE   L'ACADÉMIE  DES  INSCRIPTIONS 
ET  BELLES-LETTRES 


PARIS 
IMPRIMERIE  NATIONALE 

LIBRAIRIE  C.  KLINGKSIECK,  RUE  DE  ULLE,   Il 

MDCCCCXVI 


RECUEIL 

DBS 

ACTES  DE   HENRI  II 

ROI  D'ANGLETEHRE  ET  DUC  DE   NORMANDIE 

CONCERNANT 

LES  PROVINCES  FRANÇAISES  ET  LES  AFFAIRES  DE  FRANCE 

CEUTRE  POSTHUME 

DE  M.  LÉOPOLD  DEIISLE 

REVUE  ET  PUBLIÉE 

PAR  M.  ÉLIE   BERGER 
TOME   I 


PARIS 

IMPRIMERIE  NATIONALE 

LIBRAIRIB  C.  KUNGK8IECK,  RUE  DE  LILLE.  Il 
MDCCCCXVI 


CHARTES  ET  DIPLÔMES 

RELATIFS 

À  L'HISTOIRE  DE  FRANCE 

PlMjis  PU  LES  SOCS 

DE   L'ACADÉMIE   DES  INSCRIPTIONS 
ET  BELLES-LETTRES 


PARIS 
IMPRIMERIE  NATIONALE 

Lmunus  c  a.r(CKSUCX.  rde  de  ulle.  <i 

MDCCCCSÏI 


RECUEIL 

DES 

ACTES  DÉ  HENRI  II 

ROI  D'ANGLETERRE  ET  DUC  DE   NORMANDIE 

CONCERNANT 

LES  PROVINCES  FRANÇAISES  ET  LES  AFFAIRES  DE  FRANCE 

OeiJTRE  POSTHUME 

DE  M.  LÉOPOLD  DELISLE 

REVUE  ET  PUBLIÉE 

PAR  M.  ÉLIE  BERGER 


■  EHBIIK    DR  {.■INSTITCT 


TOME    J 


PARIS 
IMPRIMERIE  NATIONALE 

LIBBIIBIE  C.   KLIKCK8IECK,  RUE  DB  LILLE.   11 

MDCCCCXVI 


Y,   i 


u 


;2/^o9Z> 


1^o  "igii 


PRÉFACE. 


Le  volume  qui  sert  d'introduction  à  ce  recueil  était  paru  depuis  un 
an,  quand  M.  Léopold  Delisle  mourut  subitement  à  Chantilly,  le 
22  juillet  1910.  Cest  une  perte  irréparable  que  firent,  en  ce  jour, 
Térudition  et  lliistoire  de  France;  la  disparition  de  ce  grand  savant 
était  à  tous  égards  un  malheur;  parmi  les  œuvres  quil  avait  entre^ 
prises,  il  en  est  une  qui  du  coup  se  trouva  menacée  dans  son  existence 
même.  Dès  son  début  dans  les  études  historiques,  M.  Delisle  s'était 
mis  à  recueillir  les  actes  de  Henri  II  Plantegenêt,  roi  d'Angleterre  et 
duc  de  Normandie,  et  ce  travail  de  recherches,  poursuivi  pendant 
toute  sa  vie  malgré  d'assez  longues  interruptions ,  fut  repris  par  lui, 
dans  ses  dernières  années,  avec  une  activité  qui  ne  s'est  plus  jamais 
ralentie.  C'est  ainsi  qu'il  forma  un  grand  recueH  de  copies,  destinées 
à  l'impression ,  classées  dans  un  ordre  qui  n'était  pas  encore  définitif, 
pourvu  d'indications  bibliographiques,  de  variantes  et  de  notes.  11 
savait  fort  bien  qu'un  ensemble  de  textes,  préparés  dans  de  telles  con- 
ditions, pendant  plus  de  soixante  ans,  ne  pouvait  pas  être  livré  à  la 
publicité  sans  une  revision  générale.  Dans  son  idée,  toutes  ces  chartes 
rassemblées  à  des  époques  souvent  lointaines,  dans  les  conditions  les 
plus  différentes,  devaient  être  revues;  il  fallait  en  vérifier  l'ordre 
chronologique,  laisser  en  dehors  de  la  collection  qudques  pièces  qui 
d'abord  y  avaient  été  admises,  en  chercher  d'autres  dans  des  fonds 
d'archives  encore  mal  explorés  ou  dans  des  publications  de  date 
récente.  Ce  grand  travail,  M.  Delisle  n'était  pas  sûr  de  pouvoir 
l'achever. 

CHARTES  ET  DIPLÔUES.  —   VU.  A 

iiiramcaiB  ratioialb. 


II  PRÉFACE. 

En  attendant  Tédition ,  il  avait  placé  à  la  fin  de  son  Introduction , 
sous  le  titre  de  Table  des  pièces  contenues  dans  ce  recueil,  un  sommaire 
très  bref,  donnant  pour  chacun  des  actes  la  date,  le  lieu  d'émission, 
une  courte  analyse  et  l'indication  de  la  source  la  plus  importante. 

M.  Léopold  Delisle  avait  Tàme  trop  haute  pour  craindre  la  mort, 
mais  il  se  rendait  compte  que,  surtout  à  partir  dun  certain  âge,  on 
doit  s'y  attendre  ;  il  y  avait  plus  de  vingt  ans  que  ses  intimes  l'enten- 
daient répéter  que  ces  années  postérieures  à  la  soixantaine,  si  fécondes 
en  beaux  résultats,  traversées  par  des  épreuves,  mais  malgré  tout 
actives  et  sereines,  étaient  des  années  de  grâce.  Depuis  son  départ  de 
'la  Bibliothèque  nationale  et  la  mort  de  M"*^  Delisle,  il  se  considérait 
plus  que  jamais  comme  n'ayant  devant  lui  qu'un  court  avenir.  Quand 
ses  amis  protestaient  contre  cette  prévision  d'une  fin  prochaine,  il  les 
laissait  dire  pour  ne  pas  les  peiner,  mais  conservait  le  sentiment  de 
réalités  inévitables,  dont  il  n'était  d'ailleurs  nullement  eSrayé.  L'af- 
fection et  la  bonté  constantes  dont  il  m'avait  donné  tant  de  preuves 
le  déterminèrent  à  me  demander  plus  d'une  fois  si,  le  jour  où  il 
viendrait  à  manquer,  je  ne  pourrais  pas  me  charger  de  publier  son 
recueil  des  actes  de  Henri  II.  Sans  se  laisser  décourager  par  mes  pro- 
testations attristées,  il  me  posa  cette  même  question  au  commence- 
ment de  juillet  1910;  la  demande  fut  instante,  formulée  en  termes  si 
a£Pectueux  et  si  pressants  que  je  ne  pus  éviter,  cette  fois,  d'y  répondre 
par  une  promesse  formelle.  C'est  pour  me  conformer  à  cet  engage- 
ment que  je  travaille  depuis  plusieurs  années  à  la  dernière  publica- 
tion de  mon  bon  et  illustre  maître. 

Il  va  sans  dire  que  les  pièces  originales  de  Henri  II  sont  aujourd'hui 
peu  nombreuses,  si  l'on  compare  ce  qui  nous  en  est  parvenu  à  la 
quantité  des*  actes  émis  en  son  nom.  Cependant  on  compte  encore  par 
centaines  celles  de  ses  chartes  que  M.  Delisle  a  copiées  à  Paris  et  dans 


PREFACE.  III 

nos  dépôts  d'archives,  ou  dont  il  a  a  pu  se  procurer  dès  reproduc- 
tions photographiques.  L'Atlas  qu'il  a  joint  à  son  volume  d'Intro- 
duction comprend  à  lui  seul  soixante  fac-similés,  formant  trente 
planches,  empruntés  à  des  fonds  d'archives  français  ou  anglais  et  aux 
collections  de  la  Bibliothèque  nationale.  En  outre  il  a  réuni  une 
soixantaine  de  clichés  photographiques,  dus  à  l'obligeance  des  conser- 
vateurs du  Britbh  Muséum  et  du  Public  Record  Office.  Enfin  une 
aidé  considérable  lui  est  venue  en  dernier  lieu  du  Rév.  H.  Salter, 
qui  a  été  pour  lui  un  véritable  collaborateur.  C'est  après  avoir 
dépouillé  en  Angleterre  les  fonds  d'archives  appartenant  à  un  certain 
nombre  d'établissements  religieux  que  le  savant  diplomatiste  anglais 
a  réuni  une  importante  collection  de  photographies  prises  sur  des 
chartes  originales  de  Henri  II  ;  la  série  de  reproductions  qu'il  a  ainsi 
constituée,  pour  la  mettre  à  la  disposition  de  M.  Delisle,  se  compose, 
au  total ,  de  1 1 8  photographies  ;  elle  a  augmenté  dans  de  notables 
proportions  cet  ensemble  de  pièces  originales  qui  a  pour  l'étude  des 
actes  de  Henri  II  une  valeur  de  premier  ordre.  Je  m'acquitte  d'un 
devoir  qui  m'est  très  agréable  en  témoignant  à  mon  tour  au  Rév. 
Salter  toute  ma  reconnaissance  pour  l'aimable  accueil  qu'il  m'a  fait 
lorsque  j'ai  eu  recours  à  lui.  Sans  doute  c'est  au  souvenir  de  M.  Delisle 
que  je  dois  ces  marques  d'une  bienveillance  très  flatteuse;  je  suis 
heureux  cependant  de  dire  ici  combien  j'en  suis  personnellement 
touché* 

A  côté  des  chartes  originales,  M.  Delisle  a  transcrit  une  quantité 
de  pièces  dans  des  cartulaires  français,  d'après  des  copies  plus  ou 
moins  anciennes,  sur  les  registres  du  Trésor  des  Chartes  conservés 
aux  Archives  nationales;  d'autres  ont  été  empruntées  par  lui  à  des 
ouvrages  imprimés,  en  tète  desquels  il  convient  de  citer  le  Monasticon 
Anglicanum,  les  recueils  anglais  des  Calendars  of  the  Charter  Rolls  et 
des  Calendars  ofthe  Patent  Rolb.  En  général,  les  textes  qu'il  a  recueillis 

A. 


IV  PREFACE. 

ont  été  copiés  de  sa  main;  cependant,  à  diverses  reprises,  il  a  eu 
recours  pour  ce  travail  à  la  collaboration  de  M"*"  Delisle,  qui  était 
très  bonne  paléographe.  Avec  quelle  émotion  j'ai  retrouvé,  dans  plu- 
sieurs des  copies  qui  ont  passé  par  mes  mains,  l'écriture  de  cette 
femme  si  instruite  et  si  modeste,  que  son  grand-père  Jean-Louis 
Burnouf  avait  lui-même  initiée  à  la  grammaire  latine,  et  pour  laquelle 
le  latin  du  moyen  âge  n'avait  pas  de  secrets.  M.  Delisle  parvint  ainsi 
à  former  une  collection  de  plus  de  six  cents  pièces,  qui  ont  été  énu- 
mérées  par  lui  dans  la  table  imprimée  à  la  suite  de  son  Introduction. 

Ceux  à  qui  les  travaux  de  diplomatique  sont  familiers  savent  qu  un 
recueil  de  ce  genre  n'est  jamais  complet  ;  j'avais  donc  le  devoir  de 
chercher  à  réunir  des  actes  nouveaux.  Grâce  aux  indications  qui 
m'ont  été  fournies  et  à  mes  recherches  personnelles,  un  certain 
nombre  de  pièces  ont  été  retrouvées,  aux  Archives  nationales  et  ail- 
leurs. De  plus,  les  tomes  III  et  IV  des  Calendars  of  the  Charter  Rolls  ont 
fourni  une  certaine  quantité  d'actes  que  M.  Delisle  n'avait  pas  pu 
connaître.  Je  ne  prétends  en  aucune  façon  continuer  de  mon  côté  le 
dépouillement  des  Rôles  conservés  au  Record  Office  en  ce  qui  con- 
cerne les  Rôles  des  Lettres  patentes  et  les  Charter  Rolls  ;  ce  soin  doit 
être  laissé  aux  savants  anglais  qui  ont  entrepris  de  publier  ces  magni- 
fiques séries;  je  me  réserve  seulement  de  mentionner  en  appendice, 
s'il  y  a  lieu ,  les  textes  qui  auront  été  mis  en  lumière  par  les  nouveaux 
volumes  de  ces  deux  grands  recueils. 

Ainsi  qu'on  l'a  vu  plus  haut,  le  classement  adopté  par  M.  Defisle 
ne  pouvait  être  que  provisoire;  après  des  corrections  de  dates  qu'un 
derijier  examen  a  rendues  nécessaires,  il  a  fallu  procéder  à  un  nouveau 
numérotage,  et  à  l'heure  présente  le  nouveau  recueil  compte  768  ar- 
ticles. Pour  établir  aussi  exactement  que  possible  les  dates  des  docu- 
ments, les  souscriptions  des  témoins  ont  été  revues  en  détail;  ce 


PRÉFACE.  V 

travail  est  résumé  en  tête  de  chaque  pièce  par  une  notice  chronolo- 
gique; dans  la  rédaction  de  ces  notes,  on  trouvera  souvent  des  répé- 
titions auxquelles  j  ai  dû  me  résoudre,  pour  que  le  lecteur  ne  fût  pas, 
à  chaque  instant,  obligé  de  se  reporter,  à  propos  dun  acte,  aux  autres 
pièces  de  même  date^^'. 

Quant  à  la  correction  des  textes,  les  copies  ont  été  coUationnées 
sur  les  originaux,  sur  les  nombreuses  photographies  que  M.  Delisle 
avait  réunies,  sur  les  cartulaires,  les  autres  copies  ou  les  imprimés 
qui  ont  pu  être  consultés;  cette  revision  a  été  faite  avec  soin,  toutes 
les  fois  qu'il  a  été  possible  d  y  procéder.  Les  copies  de  M.  Delisle  sont 
en  général  excellentes,  mais  elles  ont  été  presque  toujours  exécutées 
au  recto  et  au  verso  du  papier,  sans  que  des  marges  aient  été  réser- 
vées; on  a  donc  été  obligé,  dans  beaucoup  de  cas,  de  recommencer 
la  copie  sur  un  papier  assez  grand,  pour  laisser  la  place  nécessaire 
aux  variantes,  aux  notes,  aux  indications  bibL'ographiques  et  chrono- 
logiques. Malgré  le  soin  avec  lequel  on  a  procédé  à  toutes  ces  correc- 
tions, à  ces  nombreux  remaniements,  le  Recueil  des  actes  de  Henri  II 
ne  sera  certainement  pas  exempt  de  défauts  ;  ceux  qui  seraient  en 
droit  de  m  adresser  des  reproches  voudront  bien,  je  Tespère,  m'ac- 
corder  quelque  indulgence;  ils  savent  combien  il  est  malaisé  d'achever 
une  œuvre  dont  fauteur  est  mort  sans  avoir  pu  donner  les  instructions 
nécessaires  à  la  continuation  de  son  travail. 

Dans  son  Introduction,  M.  Delisle  a  dit  à  plusieurs  reprises  ce 
quil  devait  à  des  travaux  antérieurs,  en  particulier  à  l'itinéraire  de 
Henri  II  dressé  par  le  Rév.  Eyton^^J  et  au  volume  dans  lequel 
M.  J.  Horace  Round  a  réuni  les  analyses  de  tous  les  documents  anglais 

^)  Nous  donnerons    à   la    fin  da  recaeil        table  de  M.  Delisle  et  le  dassement  actuel, 
(tome  II)  ane  table  établissant  la  concordance  ^'^  Court,  hoatehold  and  itinerary  of  King 

entre  les  numéros  des  actes  mentionnés  à  la        Henry  II,  Londres^  1878,  in-4** 


VI  PRÉFACE. 

conservés  en  France  pour  la  période  qui  s'étendjusqu  à  Tannée  1 206'^^ 
Je  suis  heureux  de  rappeler  à  mon  tour  les  services  que  m'ont  rendus 
ces  deux  auteurs  et  leurs  excellents  ouvrages. 

Dans  notre  pays,  l'éditeur  des  actes  de  Henri  II  était  assuré  de  ren- 
contrer chez  toutes  les  personnes  qui  seraient  au  courant  de  son 
entreprise  une  bonne  volonté  absolue  ;  tous  ceux  auxquels  il  pouvait 
demander  des  collations  ou  des  copies  étaient  ses  obligés  ou  ses 
admirateurs.  Tous  lont  aidé  de  leur  mieux  et,  après  sa  mort,  ils  ont 
continué  à  montrer  l'intérêt  qu'ils  portaient  à  son  œuvre.  Connaissant 
leurs  sentiments,  j'ai  recouru  sans  hésitation  à  leur  savoir  et  à  leur 
amitié,  et  c'est  avec  une  inlassable  complaisance  qu'ils  ont  répondu 
à  mes  demandes.  Il  m'est  impossible  de  les  nommer  tous  ici  ;  c'est  en 
souvenir  de  notre  maître  à  tous  et  en  mon  nom  personnel  que  je  leur 
exprime  ma  reconnaissance.  Je  ne  saurais  oublier  ce  qu'ont  fait  pour 
moi ,  au  cours  de  cette  longue  entreprise ,  mes  confrères  de  là  Biblio- 
thèque nationale,  à  commencer  par  M.  Omont,  qui  m'a  constamment 
aidé,  et  de  toutes  façons.  Aux  Archives  nationales,  j'ai  trouvé  chez 
tous  ceux  qui  ont  été  et  sont  encore  mes  collègues  le  concours  le  plus 
aimable;  qu'il  me  soit  permis  de  témoigner  ma  gratitude  toute  spé- 
ciale à  mes  collègues  Soehnée,  Le  Grand  et  Stein,  dont  j'ai  largement 
mis  à  profit  le  savoir  et  la  compétence  technique,  à  mon  vieil  ami 
François  Delaborde ,  qui  est  depuis  plus  de  quarante  ans  le  compa- 
gnon de  tous  mes  travaux. 

Des  séries  de  vérifications  et  de  recherches  ont  été  faites  à  mon 
intention ,  en  France  et  en  Angleterre ,  par  M.  Charles  Bémont.  Enfin 
c'est  avec  un  empressement  tout  à  fait  touchant  que  mes  confrères  les 
archivistes  départementaux  ont  répondu  à  mes  questions,  dont  la 
fréquence  aurait  pu  leur  paraître  indiscrète.  On  sait  que  les  dépôts 

^^^  Caleniar  of  documents  preserved  in  France  iUnftraiive  of  the  kUtory  of  Great  Britaia  and 
Ireland,  vol.  I,  918-1206,  Londres,  1899. 


PRÉFACE.  VII 

d'archives  de  la  Normandie  sont  riches,  entre  tous,  en  chartes  de 
Henri  II,  et  j'ai  dû  mettre  à  contribution  avec  une  insistance  particu- 
lière les  archives  de  la  Seine-Inférieure,  de  TEure,  du  Calvados  et  de 
la  Manche  ;  MM.  Jules  Vernier,  Jean  Verrier,  Georges  Besnier,  René 
Sauvage  et  Paul  Lecacheux  voudront  bien  m'excuser  si  je  les  remercie 
en  termes  trop  brefs  pour  les  longs  et  dévoués  services  qu'ils  m'ont 
rendus  dans  l'accomplissement  de  la  tâche  délicate  que  M.  Léopold 

Delisle  m'a  léguée  ^^', 

Élie  berger. 

^*)  J'ai  reçu,  à  plusieurs  reprises,  de  M.  de        indications  de  pièces  et  des  mentions  bibliogra- 
Font-Réaixlx ,  élève  de  TÉcole  des  Chartes,  des        phiques  pour  lesquelles  je  tiens  à  le  remercier. 


RECUEIL 


BB8 


ACTES  DE  HENRI  II 


ROI  D'ANGLETERRE  ET  DUC  DE  NORMANDIE 


•*-<ÔXJ- 


ACTES   ANTÉRIEURS 
À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE. 


Dam  cette  série  préliminaire  M.  Delisle  avait  admis  un  certain  nombre  de 
pièces  émanées  de  Henri  Plantegenét ,  et  qui  ne  sont  pas  relatives  à  la  France  ; 
nous  n'avons  pas  cru  devoir  les  supprimer,  tenant  à  conserver,  autant  que 
possible,  à  ce  recueil  le  caractère  que  son  auteur  avait  entendu  lui  donner. 
Par  contre,  nous  avons  laissé  en  dehors  de  la  publication  plusieurs  chartes  de 
Geo£Broi  le  Bel,  père  de  Henri  Plantegenét,  et  une  lettre  de  l'impératrice 
Mathilde,  quoiqu'elles  figurent  à  la  Table  des  pièces  contenues  dans  le  Recaeil. 

Les  actes  émanés  de  Geoffroi  le  Bel  trouvent  naturellement  leur  place  dans 
cette  publication  quand  le  prince  Henri  y  est  nommé  à  un  titre  quelconque; 
ceux  où  son  nom  ne  se  rencontre  pas  ne  sont  pas  dans  le  même  cas;  on  ne 
pourrait  les  insérer  dans  le  présent  recueil  sans  lui  enlever  son  caractère 
propre  ;  à  ce  compte ,  il  faudrait  y  faire  entrer  tous  les  actes  de  Geoffroi ,  ce 
qu'on  ne  se  propose  pas  de  faire.  Si  les  actes  de  Geoflroi  devaient  être 
publiés  ici ,  il  faudrait  y  admettre  aussi  ceux  de  sa  femme  l'impératrice  Ma- 
thilde, attendu  que  cette  princesse,  plus  encore  que  son  époux,  appartient  à 
Thistoire  de  la  Normandie;  or  M.  Delisle,  dans  son  classement,  na  pas 
donné  place  aux  chartes  de  Mathilde;  il  a  seulement  indiqué,  sous  le  n**  84*9 

CaAlITBS  BT  DIPLÔMES.  —  YII.  1 


2  ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

le  mandement  de  Timpératrice  à  Osbert  de  la  Heuse,  dont  il  a  donné  le  fac- 
similé  en  tète  de  son  Atlas,  et  le  texte  à  la  page  1 43  de  son  introduction. 

Voici  l'indication  des  pièces  mentionnées  à  la  table,  et  que  nous  n avons 
pas  publiées. 

1.  TabledeM.Delide^n'^S^A. —  i  i47-i  lAg.Saumur. — Acte  de  Geoffroi 
le  Bel,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  confirmant  la  concession  de 
Téglise  de  Saint-Ymer,  faite  à  Tabbaye  du  Bec  par  Amoul,  évéquedelisieux, 
parti  pour  la  croisade.  —  Copie  à  la  Bibliothèque  nationale ,  Nouv.  acq.  lat. , 
2097,  P*  ^^*  Publiée  :  Bréard,  Catiulaire  de  Sainl-Ymer-en-Auge ,  p.  7.  Round, 
Calendar,  n^  3 60.  Mentionnée  par  M.  Charies  H.  Haskins,  Normandy  under 
Geoffrey  Plantagenet  [The  Englîsh  Historical  Review,  juillet  1912),  p.  425. 
Nous  n  avons  pas  à  énumérer  ici  en  détail  les  textes  sur  la  foi  desquels  il  con- 
vient d'assigner  à  cette  pièce  la  date  de  1147-11 49^  de  préférence  à  celle  de 
1 146,  donnée  à  la  table. 

2.  Table,  n**  17  *A.  —  Avant  septembre  1  i5i.  Saint-Lô.  —  Charte  du 
duc  et  comte  Geofiroi,  au  sujet  des  droits  que,  dans  une  assise  tenue  à  Va- 
lognes,  Tévéque  de  Coutances  avait  été  reconnu  posséder  sur  les  é^ses  de 
Cherboiu^  et  de  Tourlaville.  Cartulaire  de  Téglise  de  Coutances,  charte  286. 
—  Cette  pièce  a  été  attribuée  à  Henri  H  par  M.  Round  (n**  960),  mais 

■ 

M.  Delisle  (Introd.,  p.  609,  note)  a  démontré  qu'elle  est  bien  de  Geoffroi, 
et  non  de  son  fils.  TeUe  est  aussi  Topinion  de  M.  Charies  H.  Haskins ,  Nor- 
mandy under  Geoffrey  Plantagenet ,  \.  c, 

3.  Table ,  n**  1 7  *B.  — Avant  septembre  1 1 5 1 .  Saumur.  —  Confirmation  par 
Geoffroi,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  de  la  donation  que  Guillaume 
d'Orval  avait  faite  du  moulin  de  Sainte-Oportune  à  Tabbaye  de  Lessai.  — 
Original  en  très  mauvais  état ,  autrefois  scellé  sur  double  queue  de  parchemin 
et  encore  muni  de  sa  bandelette;  Archives  de  la  Manche,  H  7771  (photo- 
graphie prise  à  la  demande  de  M.  Delisle).  Mentionnée  par  M.  Haskins  (p.  4  2  5  ) , 
qui  l'a  publiée  intégralement  (p.  4^9-430  . 

4.  TaMe,  n**  42  *•  Rapport  adressé  à  Geoffroi  le  Bel  par  Galeran,  comte 
de  Meulan,  touchant  les  droits  respectifs  que  les  évéques  de  Bayeux  et  de 


AU  TBÔNE  D  ANGLETERRE.  3 

Lisieux  avaient,  au  temps  de  Henri  I^«  sur  Téglise  de  Cheffreville.  —  Copie  du 
xiii^  s.  dans  ie  livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibi.  du  chapitre  de  Bayeux, 
ms.  1 93 ,  foL  2  5.  Publiée  par  i*abbé  Bourrienne,  Antiqmu  Cartalarius  ecclesiœ 
Baiocensis,  t.  I,  p.  113,  n®  lxxxix.  M.  le  professeur  Haskins  a  démontré. 
Le,  p.  4^5,  que  cette  pièce  et  la  suivante  sont  bien  de  Greoffiroi,  et  non 
de  Henri  Mantegenét.  H  a  constaté  que  Tinitiale  placée  en  tète  de  ces  docu- 
ments dans  le  Livre  noir  est  un  G  nettement  formé  (the  initial  in  the  cartu- 
lary  is  plainly  G). 

5.  Table,  n^  43*.  Rapport  semblable  au  précédent  et  relatif  à  la  même 
affaire,  adressé  à  Geoffroi  le  Bel  par  Renaud  de  Saint-Valeri.  — ^^  Copie  du 
xiii^s.  dans  le  Livre  noir  de  Bayeux,  foL  25.  PubL  :  Bourrienne,  p.  i  i3v 
n°  XG.  Cette  pièce,  comme  la  précédente,  est  de  Geoffroi,  et  non  de  son  fils 
Henri. 

6.  Table,  n*  54  *•  —  1 1 53- 1 1 54-  —  Confirmation  par  Henri,  duc  de  Nor- 
mandie et  d'Aquitaine,  comte  d*Anjou,  de  la  baronnie  de  Petworth  à  Joscelin, 
frère  de  la  reine  Adelise*  Acte  indiqué  dans  le  Peerage  de  CoUins,  t.  II,  p.  a3 1 . 
Cette  pièce  est  étrangère  à  là  France  (^). 

•  «  .  •  r 

I 

7.  Table,  n^  84*. — Vers  1 1 54-  Le  Pré,  à  Rouen.  —  Mandement  de  Tinipé- 
ratnce  Mathilde  à  Osbert  de  la  Heuse,  connétable  de  Cherboui|p.  —  Original 
aux  Archives  de  la  Manche,  H  1952.  Phototypies:  Ailas  de  M.  Delisle,  pL  I, 
et  BibHothèqne  de  FEcole  des  Chartes,  1 907,  en  r^ârd  de  la  page  3 1 3 ,  fig.  3. 
Texte  pijdidié|»ir  M.  Ddlisle,  Introduction,  p.  i43.  Cette  pièce,  où  Henri  II 
n'est  pas  iioinmé,  doit  rester  en  dehors  du  Recueil  commie  les  autres  chartes 
de  Timpératrice ,  quel  qu'en  soit  d'ailleurs  l'intérêt. 

^*^  M.  D.  T.  B.  Wood,  assistent  keeper  au  Britîsh  Muséum,  a  bien  voulu  faire  à  ma  prière,  au 
sujet  de  cette  pièôe,  des  vérifications  pour  lesquelles  je  tiens  à  lui  exprimer  ma  reconnaissance. 


ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


I.  ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE 

GOMME  DUC  DE  NORMANDIE. 


l* 

Table  de  M.  Ddisle,  n"  i^ 
1 1 38.  —  Garroiiges. 

Apposition  de  la  croix  de  Henri,  encore  enfant,  au  b<u  d'une  charte  de  Geoffroi  le  Bel, 
5  comte  d'Anjou,  $on  père,  relative  au  vin  âge  de  Saumur. 

A.  Original  perdn. 

B,  Copie  dans  le  Livre  d'ai|[ent  de  Saint-florent  de  Sanmnr;  Archives  de  Maine«l-L(Hre,  H  non 

coté,  fol.  58.  —  C.  Antre  copie  dans  le  Livre  ronge  de  la  même  abbaye;  Archives  de  Maine- 
et-Loire,  H  non  eoté,  fol.  a3. 

lo  VoirTIntroduction,  p.  lao. 

C'est  la  confirmation  par  Timpératrioe  Mathilde,  par  ses  fils  Henri  et  Guillanme,  qni  s*est  faite 
à  Carronges.  La  charte  eSe-méme  est  datée  dn  Mans,  •  ante  jannas  Sancti  Pétri  de  Caria»,  Tan  de 
Tincamation  1 138,  première  année  de  Louis  VII,  que  le  rédacteur  a  nommé,  par  erreur,  Louis, 
fils  de  PhSippe.  Les  souscriptions  d*évéqoes  {datées  à  la  fin  de  la  pièce  oonoordent  avec  la  date. 

m 

i5  Ego  Gaufridus  cognomine  Martelius,  Dei  gratia  Andecavorum  cornes,  iilius  FSil- 
conis,  bone  memorie  régis  Jérusalem,  consHio  fidelium  meorum,  ad  reprimendam 
servientum  meorum  perversttatem,  et  ad  Gaptandumbenivoientiamliominum  meorum 
Salmuri,  concède  isdem  hominibus  Salmuri  et  sîgillo  nostri  eonaitàtus  firmari  preci- 
pio  ut  perpetuditer  teueant  et  absque  uUa  revocatione  possideant  vimigia  ommuka 

20  vinearum  Salmuri,  ubicumque  sint,  vei  dira  Ugerim  vdi  uitra  Ugerim,  irdi  [citra] 
Toerium  vei  uitra  Toerium ,  hac  conditione  sdlicet  quod  pro  unoqnoque  arpento 
vinee  unoquoque  anno  in  festo  Sancti  Martini  hyemsdis  IIII  solides  Andecavensis 
menete  recipiam ,  de  vineis  dico  que  vinagia  debeni ,  salve  jure  in  omnibus  m(»ias- 
terii  et  menacborum  Sancti  Florentii.  Dimitte  etiam  bannum  vendendi  vinum  quod 

95  seld[>ant  antecessores  mei  et  ege^*^  ita  tpiod  prepesitus  vd  aliquis  alius  nullum  vinum 
sub  banne  vendat^^^.  Predpio  denuo  né  vinearum  custodes  in  vineis  Sidmuri  amplius 
penantur,  quia  vineas  in  custodia  mea  redpie ,  et  custodem  vinearum  me  fado  et 

^*)  Le  verbe  a  iii  omis.  —  ^)  Sub  banno  vendant  C. 


AD  TRÔNE  D'ANGLETERRE. 


sub  lege  oonfirmo.  Qood  si  qnis  comprobatur  de  fiuto  vinee  extirpande,  de  fintiva 
vinee  vel  vindemie  rapina,  de  fiirto  eliam  lignorum  vd  Ugniccdorum  vineamm, 
absdsionem  unins  membri  luet  aut  quinquaginta  solides  mibi  solvet.  Hanc  oonoes- 
sionem  facit  mecom  Malildis,  vxor  mea,  Henrid  reps  Ahg^nim  filia,  post  moitein 
Henrici  Romanomm  impèratoris  michi  legitimo  contdno  sociata.  Hac  qoippe  occa-  5 
sione  ab  bominibus  nostris  III*  miiia  solidorum  reeepimus,  et  unicoique  filiorum 
nostrorum  sdpbum  ai^enti  tribui  constituimus. 

Hec  Gonoessio  facta  est  Genômannis,  ante  jairaas  Sancli  Pétri  de  Guria,  amio  ab 
incamatione  Domini  M.  G.  XXX.  VUI,  primo  aiuior^niLudôviciiilii  Philippi  {sic), 
Hugone  Genomannensi  episcopo,  Ulgerio  Andecavensi  episoopo;  astantibus  in  pre-  lo 
sentia  comitis  Pagano  de  Vailibus  Glaris,  Andréa  de  Doeto,  Petro  Rotonardo, 
Rrientio  de  Martiniaco  et  Mauritio,  fratre  suo,  Jobanne  Bordio,  Jaqadino  de 
Mdleio,  Fulcbone  forestario,  Rossello  de  Monte  Faiconis,  Aimerico  de  Averio,  Rai- 
nddo  Genômannis  vicario ,  Jossdione ,  Rainaido ,  Frotm[undo] ,  Fuicone  et  Symone 
camerariis,  Robino  Salmuri  preposito.  iS 

Hoc  factnm  est  per  investigationem  Gonstanti  Mincerii,  Adiardi  Arduini^'\  Symo- 
nis  de  Gastello,  Willermi  Heremitdii,  Goscelini  de  Doeto,  Ysemberti,  Stephani, 
Rogerii  Anglid ,  Audeberti  militis ,  Michadis  Rotberti. 

Hec  carta  data  est  per  mamim  Tome  prioris  Locbensis,  notarii  comitis. 


Signum 


eomi 


Matildis 


Signum 


tisse 


Signum 


comitis 


conu 


Weimi  {s  ic) 


Henrici 


so 


tis  filii 


filii 


Corroboratio  bec  signorum  suppositorum  facta  est  apud  Garrogiom,  Normannie 
oppidum,  a  Matiidi  comitissa  et  duobus  filiis  suis  Henrico  et  Guiiidmo,  présente  s 5 
pâtre  ipsorum  consule  Goffi*edo,  videntibus  GuiHelmo  de  Silleio,  Guidone  de  Sa- 
blolio^^  Guiileimo  Goeto ,  Aiexandro  de  Boum ,  cobortis  comitbse  primipilo ,  Roberto 
de  Poceio ,  die  tertio  post  datam  cartam. 


Signum 


comitis 


Goifredi 


filii  W 


3o 


(•}  Hardoini  C  !  *-  (^}  G.  de  Sd>leio  TÎdente   C.  —  (*)  Cette  ionscription  «  étJ  hifée  dans  C. 


G  ACTES  ANTÉRIEURS  A  L'AVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Redeuntes  vero  de  Gairogio,  Stephanus  burgensis  oppidi  Sdmuri  et  Rainaldus  de 
Pinu ,  Sancti  Florentii  monachus  «  digitis  cajus  tota  hec  carU  scruta  est ,  et  Go£Bredum 
comitis  fiiiiun  adeuntes,  qui  in  opidum  Saimuri  apud  Goscelinum  Rotooardi  ntt-* 
triebatur,  scriptam  suom  ei  tradidemnt,  atqae  sua  manu  propiia  ngno  omcis  domi- 
5  nice  cartam  hanc  muniri  fecenint»  vidente  Matheo  Saneli  FlorèBiâi abhate,  Gosodino 
Rotonardif  Guilidmo  Gandriiii,  Aimerico  de  Gastdiomo,  Aimerico  de  Saimeîo» 
Rainaido  de  Monte  Forti ,  Goffiredo  Glarembaudi. 

Innocendo  II  Romanorum  pontifice,  Ghristo  Domino  r^nante,  qui  vivit  et  régnât 
per  omnia  secula  seculorum*  Amen. 


lO  II* 


Delisle  n*  lo. 


Présence  da  prince  Henri  notifiée  dans  une  charte  de  sa  mère  l'impératrice  pour 
l'abbaye  de  Saint-Nicolas  d'Angers. 

\ô  A.  Original  perdu,  mentionné  iparle  Monasticon  Anglicannm;  «ex  autographo  pênes  abbatem  et 
conventnm  S.  Nkxdai  Andegavensis,  anno  BIDGXLVIIIb. 

a.  MotiosHcon  Anglicanum^  t.  VI,  part  II,  p.  iio4- 

Cette  charte  de  Timpératrice  Mathilde  pour  Tabbaye  de  Saint-Nicdas  d'Angers  a  dans  la  table 
de  M.  Ddide  la  date  «avant  i  i5o  t.  E31e  a  pour  témoins,  entre  antres,  le  jeune  prince  Henri,  né 
3o  le  5  mars  1 133,  et  Jean,  abbé  de  Saint-Nicolas,  qu^on  trouve  en  fonctions  dès  1116,  et  qui  était 
encore  abbé  en  11 36  {Gattia  Chistiana»  t.  XIV,  col.  676);  nous  ignorons  la  date  de  sa  mort» 
mais  connaissons  un  acte  de  son  successeur  A  la  date  de  1  i4i*  La  pièce  ne  peut  donc  être  ni  anté> 
rienre  à  1 133 ,  ni  postérieure  à  1 1  il . 

Mathildis,   imperatrix,  régis  Anglie^*^  fiiia,  omnibus  suis  AngUe,  tam  sancte 
95  Ecclesie  quam  secularis potestatis,*prelatis  et  subjectis ,  Frands  ^  Ang^,  et  in  burgo 
et  extra  burgum,  salutem. 

Sciatis  me  gratuite  concedere  et  confirmare  ut  elemosine,  que  in  An^ia  date  sunt 

ecclesie  Sancti  Nicholai  And^vensis,  sint  stabiles,  a  quocunque  fuerint  ei  date, 

sive  tempore  avi  mei  WiUielmi  r^s  Ai^orum ,  sive  succesaoris  ejus  filii  Wiljlelmi] 

3o  avunculi  mei,  Anglorum  régis,  seu  patris  mei  H.,  subsequentis  régis  Anglie^^.  Inter 

(«)  Sic  a.  —  m  5îc  a. 


AU  TRÔNE  D^ANGLETERRE,  7 

qoas  demosinas  majores  habemus  :  eodesia  (sic)  de  Spalingua,  eum  demosims  ei 
datis;  ecdesiadeKirkbeia,  cimideniosinis  d  datis;  et  eodesia  de  Giininuga,  oum 
elemoânis  ei  datis;  et  ecdesia  de  Guilgetona,  cam  elemosinis  ei  datis;  et  ecxdesia 
de  Holbeeha,  oam  demosiiiis  ei  datis;  et  ecdesia  de  SoflBeto,  cam  suis  elemosinis. 
Volo  igitiir  et  oonstanter  predpio  ut  ita  libère  et  honorifice  monachi  prefati  Sancti  5 
Nicherai  eodesie  prememoratas  demosinas,  et  prêter  istas,  ceteras  omnes  d  datas 
in  Anglia  teneant  tempore  meo,  ut  eas  unquam  liboîus  et  honorabilius  et  quietius 
predictorum  antecessorum  meorum  temporibos  tenuerunt,  et  cum  eisdem  consuetu- 
dinibus. 

Presentibus  tune  :  Henrico,  filio  meo,  et  abbate  Johanne,  quo  intercessore  istud  lo 
concessi,  et  Gaufirido  fdio  Garini,  et  Rich.  capdiano,  et  Folcomaro  Gavilla,  et  San- 
sone  camerario,  et  Geraldo  (lovesla ,  et  Herberto  derioo ,  et  Wtilidmo  de  Angerivilla , 
cum  multis  aliis. 

m* 

Ddîsle,  n*  7*.  i5 

11 49- 11 46.  —  Devizes. 

Charte  de  ^impératrice  MathUde  et  de  sonjils  Henri  enfavear  d'Onfroi  de  Bohon. 

A.  Origînd  aa  PnUic  Record  OflSoe,  Daehy  of  Laneasier. 

a,  Walier  de  Gray  Bîrch,  Afascicidat  ùfthe  Charters  ofMatldldis,  empress  ofthe  Romans ^  n*  29, 
d  après  une  pièce  du  Record  Office,  Duchy  of  Laneasier.  <o 

Cette  charte  a  été  souacrite  par  Bernard,  évéque  de  Saint-David*»,  qui  est  mort  en  1 147*  EUe  est 
datée  de  Devises,  en  Angleterre;  or  nous  savons  que  le  premier  séjour  de  Henri  Piantegenét  en 
Angleterre  a  duré  de  11 4a  à  11 46  (Introduction,  p.  lai).  La  date  :  «Avant  ii5o,  peut-être 
avant  1 147  ■,  donnée  par  la  table  de  M.  Ddisie,  doit  donc  être  remplacée  par  la  mention  :  i  i4a- 
ii46.  95 

M.,  imperatrix,  Henrici régis  filia  et  Anglorum  domina,  et  Henricus  fdius  comitis 
And^Tie,  archiq>isc(^is ,  episGopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justidîs, 
vîcecomitibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Frands  et  Anglis  totius  Anglie , 
salutem. 

Sciatis  me  reddidisse  et  conoessisse  Unfrido  de  Buhun  totam  terram  suàm  unde  3o 
iidt  tenons  die  qua  rex  Henricus  fuit  tIyus  et  mortuus,  et  dapiferatum  suum  in  Anglia 
et  Normannia ,  sine  boc  quod  non  ponatur  inde  in  pladtum ,  sicut  melius  tenuit  tem 


8  ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

pore  Henrici  reffs.  Et  prêter  hoc  dedimus  ei  et .  oonoessimus  pro  servido  suo  Mel- 
chesham,  cum  appendioiis  suis,  et  burgum  Mrimesberie  sine  fortitudine  bcieiida 
ibidem,  et  Boezam  que  fuit  Gaufredi  de.  •  • .  sanoeles,  et  Stokes  que  fuit  Ëborardi 
de  Caina.  Hec  omnia  supradicta  dedimus  ei,  et  conoessimus  tenenda  in  feudo  et 

5  hereditate  sibi  et  heredibus  suis  de  nobis  et  de  heredibus  nostris*  Et  pro  hiis  supra- 
dictis  devenit  homo  noster  ligius  contra  omnes  bomines,  Quare  volumus  et  firmito* 
precipimus  quod  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  honorifice  et  plenarie  teneat, 
in  forestis  et  fugaciis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis, 
in  viis  et  semitis,  in  foris  et  feriis,  infra  bui^m  et  extra,  in  civitate  et  extra,  et  in 

10  omnibus  iocis ,  cum  soca  et  saca,  et  toli  et  team  et  in&ngenethef,  et  cum  omnibus 
aiiis  consuetudinibus  et  iibertatibus  et  quietudinibus. 

Testibus  :  Bemardo  episcc^o  de  Sancto  David,  et  Gisleberto  abbate  Gloecestrie^ 
et  Roberto  comité  Gloecestrie,  et  Rogero  comité  Herefordie,  et  Raduifo  Pagandlo, 
etGoseude  Dinan,  et  Wilidmo  de  Beliocampo ,  et  Wiildmo  de  Dovra,  conestabu- 

i5  lario,  et  Unfirido  filio  Odonis,  et  Roberto  de  Dunest[anvilla] ,  et  WiUdmo  Paganelio, 
. . .  Hugone  filio  Ricardi,  [et  Riulfo  de  Sessun]. 
Apud  Divisas. 

IV* 

Delide,  n**  a*. 
30  1 145 ,  man-i  147.  —  [Angers  et  Tours]. 

Notiflcaiion par  Geoffroile Bel f  comie  d'Anjou,  à  Henri,  son  fils  ainéf  £nn  accord 
conclu  y  en  sa  présence,  entre  les  moines  de  Saint-JaUen  de  Tours  et  les  moines  de  Ven* 
dôme. 

A,  Original  perdu,  scellé  sur  lacs  de  cuir,  au  dire  de  Gaignières,  qui  Ta  copié;  le  sceau,  à  cette 
a 5  époque,  avait  déjà  disparu. 

B,  Copie  par  Gaignières,  d'après  loriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  54.i9,p.  101. 

La  Gallia  Chnstiana  attribue  à  cette  pièce  la  date  de  1  iM  (t.  XIV,  col.  a46  ),  et  M.  Delisie, 
dans  sa  Table  des  pièces  comprises  dans  le  recueil,  lui  donne  la  date  :  Vers  1 144*  —  Angers  et  Tours. 
MaisTabbé  de  Vendôme,  Robert,  est  nommé  dans  lacté  et  y  figure  comme  témoin;  or  nous 
3o  savons  par  la  Gallia  Christiana  (t  VIII,  col.  1170}  que  son  prédécesseur  est  mort  le  19  mars 
1 145  ;  d*autre  part,  Geofiroi  le  Bd,  dans  sa  charte,  parle  du  rôle  joué  en  cette  affaire  par  Hugues, 
ardbevéque  de  Tours,  qui  fut  en  fonctions  de  11 33  à  ii47*  L'acte  ne  peut  donc  être  ni  antérieur 
au  mois  de  mars  1 1 45,  ni  postérieur  à  1 147*  L'accord  intervenu  entre  les  parties  intéressées  a  été 
d^abord  condu  à  Angers,  en  présence  du  comte,  puis  ratifié  A  Tours. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  9 

G.,  Andegavonun  comes,  H*>  primc^enito  suo,  salutem. 

Noveris,  fili  karissime,  quod  calumpnia  quam  monachi  Sancti  Juliani  Turonensis 
per  Haimericum,  abbatem  suum,  Vindocinensibus  monachis  faciebant  pro  tribus 
capellis  de  Garcere,  Sancte  viddicet  Marie  Sanctique  Vincentii  et  Beati  Nicolai, 
Andegavis  in  presentia  mea  sedata  fuit.  Prefatus  namque  Haimericus  calumpniam  S 
illam  penitus  dimisit  et  predictas  capellas  Vindocinensi  monasterio  jure  perpetuo  possi- 
dendas  concessit ,  meque  plegium  dédit  Roberto  Vindocinensi  abbati ,  quod  in  capituio 
Sancti  Juliani  Slam  dimitteret ,  et  a  suo  conventu  dimitti  faceret ,  et  predictas  capel- 
las concedi.  Huic  ego  rei  testimonium  perhibeo,  ubi  mecum  interfiierunt  testes 
idonei,  Vaslotus^'^  magister  scolarum  Sancti  Mauridi  Andegavis,  Hugo  Gamotensis  lo 
canonicos  Sancti  Laudi,  Hugo  de  Gleeriis,  Pipinus  Turonensis,  Joslenus  Turonensis. 
Et  ne  rediviva  cidumpnia  litem  deinceps  moveret  inter  Turonenses  et  Vindocinenses 
monachos,  misi  per  dictum  Vaslotum  ad  dominum  Hugonem  Turonensem  archi- 
episcopum,  rogans  eum  ut  de  clericis  suis  mitteret  qui  prefate  caiumpnie  dimission- 
nem  aadirent  et  capellarum  concessionem.  Die  petitioni  mee  difBcilis  non  fuit,  sed  i5 
cum  prefato  Vasloto  misit  in  capitulum  Sancti  Juliani  domnum  Engelbaldum  thesau- 
rarium Sancti Mauricii  Turonensis,  Robertum  arcbipresbitenun ,  GuiUdmum  Rufum 
de  Vindocino ,  in  quo  capitule  predictus  Haimericus  in  sede  abbatis  ut  abbas  resi- 
débat  totique  conventui  potestative  presidebat,  resque  monasterii  ad  libitum  suum 
sine  contradictione  disponebat.  Ibi  in  multOTum  audientia  prefatam  calumpniam  ao 
dimisit,  et  predictas  capdlas  Vindocinensi  monasterio  in  perpetuum  possidendas 
concessit,  sicut  Andegavis  fecerat  in  mea  presentia  et  multorum  clericorum  laico- 
rumque  audientia.  Ejus  dimissioni  caiumpnie  et  capellarum  concessioni  conventus 
qui  aderat  et  ex  multis  partibus  propter  hoc  ipsum  convenerat  assensum  prebuit , 
promittens  quod  deinceps  pro  illis  capellis  nec  per  se  nec  per  alium  calumpniam  «5 
moveret,  nec  calumpnianti  assensum  preberet,  et  ordine  judiciario  calumpnianti 
resisteret;  quod  videront  et  audierunt  suprascripti  Haimericus  abbas  Sancti  Jvdiani, 
Petr[us]  Sîrotusprior  et  totus,  sicut  dixi,  conventus,  Robertus  abbas  Vindocinensis, 
RivalloQus  prior,  Hj^rius  sacrista,  Engelbakfais  thesaurarius,  magister  Vaslotus,  et 
alii  midti.  Et  quoniam  Deo  volente  ad  regimen  terre  mee  michi  te  successurum  3o 
credo,  amicabiliter  te  rogo  quatinus  Vindocinensis  monasterii  monachos  pro  posse 
tuo  defendas  et  in  adversarios  eorum  rigoro[m]  tue  potestatis  extendas.  Antecessores 
enim  nostri  idem  monasterium  fundaverunt  et  usque  ad  tempora  nostra  viriliter 
defenderunt  Ego  etiam  in  suis  necessitatibus  illi  non  defiii,  et  libenter  quotiens 
oportuit  illi  auxilium  et  consilium  prebui.  Tu  quoque,  qui  et  me  et  omnes  anteces-  3S 

('i  Vadatus,  en  cet  endroit,  partoat  ailleurs,  Vadotus. 

CHARTES  BT  DIPLÀUSS.  --    Yfl.  3 


mniacuB  iatiosau. 


10        ACTES  ANTÉRIEURS  À  UAVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

sores  meos  potestate  et  dignitate  per  Dei  graiiam  superabis,  pro  Dei  etmei  diiectionc 
Vindocinensis  monasterii  monachos  et  res  eorum  in  tua  suscipe  custodia ,  nec  illos 
patiaris  alicujus  gravari  malioia. 

V* 

3  Dalide,  n*  3'^. 

4 

Reconnaissance  par  Henri ,  Jils  de  GeoffixA ,  dac  de  Normandie  et  comte  d* Anjou ,  de  toas 
les  droits  dont  la  jouissance  avait  été  reconnue  à  l'abbaye  de  Sain  t-Ouen  aa  temps  de  Henri  1*^, 
roi  d'Angleterre. 

10  A.  Original  perdu. 

B,  Copieduxv*  siède;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  13777*  P*  ^^^'  —  ^*  Copie  moderne 
dans  un  recueil  de  Le  Brasseur-;  BUdiothèque  de  Rouen,  ms.  2192,  fol.  91. 

a.  A.  Du  Monstier,  NeastnapiM,f.  i5. 

L*acte  est  daté  de  1 147,  «în  Pascha  précèdent!  ».  Le  sens  de  ce  terme  ne  nous  est  pas  connu; 

i5  peut-être  s  agît-il  du  dimandie  des  Rameaux,  qui  sappdaît  aussi,  on  le  sait,  Pascha  Jloridam  ou 
Pascha  petitumj  on  d'un  autre  jour  ayant  Pâques,  td  que  le  jeudi  saint  ou  le  samedi  saint.  Dans 
cette  hypothèse,  et  si  Geofiroi  le  Bd  datait  d'après  le  style  de  Pâques,  Tannée  serait  pour  nous 
1  i48t  et  non  1 147*  S'il  suivait  un  autre  style,  par  exemple  cdui de  l'Annonciation  ou  du  a 5  mars, 
le  millésime  1 147  doit  être  maintenu;  en  1 147,  Pâques  tombe  le  ao  avril,  et  le  jour  des  Rameaax 

20  est  par  conséquent  le  i3  avril. 

Henricus,  ducis  Normannorum  et  comitis  Andegavorum  filius,  Hugoni  archi- 
episcopo  et  episcopis,  omnibus  baronibus  suis  et  ministris  et  baiilivis  et  prepositis 
suis  totius  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  reddidisse  et  concessisse  abbati  Sancti  Audoeni  omnes  consuetudines 
95  suas  in  portubus  et  in  terris  et  in  omnibus  maneriîs,  libère  et  quiete>  sicut  ecclesia 
Sancti  Audoeni  unquam  melius  et  liberius  tenuit  tempore  Henrici  régis  Anglorum , 
avi  mei. 

Testes  :  Richardus  cancellarius,  Robertus  de  Novo  Bui^o,  Willelmus  de  Vernone, 
Robertus  de  Corci ,  Warinus  Filius  Geroldi ,  Osbemus  de  Calieio ,  Engerannus  de  Va- 
3o  chivillis,   Robertus   fdius   Hamonis^*).   Caria  data  anno  ab  incamatione  Domini 
MCXLVII,  in  Pascha  precedenti. 

'.')  Hamerii,  B  ;  Hamonis,  confection  de  M.  Ddislé, 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  1 1 


vr 

Ddisle.n'S^ 
iidg-mars  ii5o. 

Donation  faite  par  le  prince  Henri  au  monastère  de  Kingswood. 

A .  Original  perdu.  5 

a.    Monasticon  Anglicanum,  t.  V,  p.  4a 8,  «Ex  registro  abb.  de  Kingeswode  pênes  Johanncm 
Smith  de  Nibley,  in  com.  Giouc.  ar.  i65i  •. 

Cette  lettre,  adressée,  entre  autres,  à  Simon,  évéque  de  Worcester,  ne  peut  pas  être  postérieure 
au  ao  mars  i  i5o,  date  de  sa  mort  [Monasticon  Anglicanum^  I,  57a).  f31e  remonte  sans  doute  au 
second  voyage  de  Henri  Plantegenêt  en  Angleterre,  qui  dura  pendant  qudques  mois  de  l'année  10 
1 149  et  peut-être  de  Tannée  1  i5o  (Introd.,  p.  1  a  1).  E31e  ne  peut  pas  dater  du  premier  voyage  en 
Angleterre  (ii43-ii46),  étant  souscrite  par  Guillaume,  comte  de  Glouoester,  qui  devint  comte 
en  ii47> 

H.,  ducis  Normannonim  et  comitis  Andegavonim^'^  filius ,  S. ,  Wigorniensi  episcopo , 
et  omnibus  baronibus  suis,  vicecomitibus,  justiciis^^^,  et  omnibus  ministris suis  atque  i5 
fidelibus  Francb^*^  et  Ânglis  totius  Gioucestreschire,  salutem. 

Sciatis  me  pro  anima  régis  Henrici ,  avi  mei,  et  Matildis  regine,  dédisse  et  con- 
cessisse  monachis  de  Kingeswode  duodecim  acras   de  iila  terra  que  jacet  inter 
boscum  de  Haga  et  aquam  que  dividit  terram  ipsorum  monachorum  et  terram  de 
Wetona.  Et  ideo  mando  et  precipio  quod  quiète  et  libère  teneant ,  absque  consuetudine  30 
vel  servicio  seculari. 

Testibus^^^  :  WiUielmo  comité  Gloucestrie,  Reginaldo  comité  Gornubie,  Rogero 
comité  Herefordpe]. 

VII* 

Delisle,n'4*.  ^^ 

ii46-ii5o,  et  probablement  vers  iiSo.  —  Argentan. 

Confirmation  par  Henri,  fils  du  duc  et  comte  Geoffroi  le  Bel,  des  droits  d'usage  que 
Vabbaye  à'Almenèches  avait  dans  la  forêt  d'Argentan. 

A,  Original  perdu. 

W  Normannie,  Andegavie  a.  —  W  Justiciariis,   a.  —  W  et  Francis  et  A.,  a.  —  W  Teste 
WiUielmo,  a. 


3. 


l 


12        ACTES  ANTÉRIEURS  A  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

B.  Copie  ancienne  dans  le  cartulaire  de  Normandie;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1335,  fol.  35. 
—  C.  Copie  du  xm*  s.  dans  ie  registre  E  de  Philippe  Auguste,  Archives  nationales,  JJ  26, 
fol.  1 53  Y*. 

Pour  arriver  à  dater,  d*une  manière  approximative,  cette  pièce  et  les  suivantes,  il  faut  tout 
5  d'abord  se  rappeler  que  le  prince  Henri  porte  dans  ces  documents  le  titre  de  fils  du  duc  de  Nor- 
mandie comte  d'Anjou.  M.  Delisle  a  établi  (Introduction,  p.  lai)  que  le  prince,  né  le  5  mars  1 133, 
fut  en  1  i5o  mis  par  son  père  en  possession  du  duché  de  Normandie,  qui  lui  appartenait  du  droit 
de  sa  mère,  l'impératrice.  Le  fait  est  attesté  par  Robert  de  Torigni  (éd.  Ddisle,  t.  I,  p.  a 53); 
Gervais  de  Cantorbéry  (éd.  Stubbs,  t.  I,  p.  1 4a)  dit  bien  que  Henri,  après  avoir  été  fait  chevalier, 

lo  passa  en  Normandie  au  conmiencement  de  janvier  1  i5i-,  mais  cda  ne  prouve  pas  absolument  qu'il 
n'ait  pas  été  mis  en  possession  de  son  titre  de  duc  dès  la  fin  de  l'année  1 1 5o.  Les  pièces  où  il  agit 
sans  porter  encore  le  titre  de  duc  ne  peuvent  guère  être  antérieures  à  cette  date;  cdle  que  nous 
examinons  ici ,  et  qui  est  datée  d'Argentan ,  est  en  tout  cas  postérieure  à  son  premier  voyage  en 
Angleterre  (  1  i4a-i  i46);  on  peut  donc  la  dater  de  1 146  à  1  i5o,  en  admettant  qu'elle  a  pu  être 

1 5  écrite  vers  1 1 5o. 

H.,  ducis  Nonnannorum  et  comitis  Andegavorum^'^  filius,  Fulconi  de  Alnoto^^^ 
et  Roberto  de  Nova  Villa,  et  omnibus  justiciis  suis  et  ministris  et  custodibus  foreste 
de^'^  Argentomo,  in  Domino  saiutem. 

Sciatis  quod  ego  concedo  quod  abbatissa  Almenescharum^^)  habeat  in  foresta  mea 
9o  de  Goffer  omnes  illas  consuetudines  et  libellâtes  bene  et  in  pace,  quas  habebat  ipsa^"^ 
in  tempore  Henrici  régis,  scilicet  ad  calefactionem  suam  et  ad  hospitalitatem,  et 
omnes  dias  consuetudines  qpas  ibi  débet  habere  recte  teneat  et  quiète  ^'). 

Testibus  :  Hismilino  de  Argentomo,  Osberto  camerario,  Aianrardo  camerario. 

Apud  Argentomum. 


25  yill* 

Delisle,  n' 6*. 
1 1 46-1 1 5o.  —  Rouen. 

Charte  de  Geoffroi,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  et  de  Henri,  son  fils,  confir- 
mant à  lahhaye  de  Fécamp  ses  droits  et  ses  possessions. 

^^  A.  Original  aux  Archives  de  la  Seine-Inférieure.  —  Atlas,  pi.  I. 

W  Normannie,  Andegavie  B.  —  (■*)  Alno  C.  —  W  de  omis  dans  C,  —  W  Almeœscar.  C.  — 
M  ipsa  habebat  C.  —  (^)  Ce  qui  suit  est  omis  dans  C. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  13 

B.  Copie  du  xiii*  s.,  dans  le  Cartulaire  de  Fécamp;  BiUiothèque  de  Rouen,  ms.  laio,  fol.  i3, 
n*  34*  —  C  Texte  du  xv*  s.  dans  le  Cartulaire  de  Fécamp ,  copié  sur  le  précédent ,  Bibliothèque 
nationide,  nouv.  acq.  lat.  a4i3,  p.  ag. 

Round,  n"*  126. 

Pour  les  raisons  exposées  jdns  haut,  nous  croyons  que  cet  acte,  où  Henri  n*est  pas  encore  duc    5 
de  Normandie,  mais  où  son  nom  est  associé  à  cdui  de  son  père,  doit  être  daté  de  1 1 46  à  1 1 5o. 

G.,  dux  Norm[annorum]  et  cornes  And[egavorum] ,  et  H.,  filius  ejus,  H.  archi- 
episcopo ,  episcopis ,  baronibus ,  et  omnibus  vicecomitibus  et  ministris  et  fidelibus  et 
justicîis  (')  suis  Normanniç ,  salutem. 

Sciatis  quia  ego  et  Henricus,  filius  meus,  concedimus  et  actoritate  sigilli  nostri  10 
confirmamus  Hemico  abbati  Fiscanni  et  ecclesiç  Fiscamiensi  omnes  consuetudines 
suas  et  dignitates  in  ecdesiis,  in  tems,  in  aquis,  in  portibus,  in  silvis,  impiacitis  [sic] 
et  in  omnibus  diis  rébus  ad  ecdesiam  pertinentibus,  sicut  Ricardi  carta  testatur, 
etiam  in  decimis.  Eapropter  volo  et  precipio  quod  ecclesia  teneat  libère  et  quiète  et 
honorifice,  absque  ulla  inquietatione  vel  imminutione  secularis  vel  juditiar[i]e  potes-  iS 
tatis.  Et  si  diquis  super  hoc  aliquid  presumpserit ,  ego  capiam  emendationem  quam 
cornes  Ricardus  instituit. 

Testibus  :  Ph[ilippo]  episcopo  Baiocensi ,  Ricardo  episcopo  Abrincensi  ^\  Ricardo 
cancellario ,  Raginaldo  de  Sancto  Walerico  dapifiero ,  Roberto  de  Novo  Burgo ,  Os- 
berto  de  Cailleio,  Goffer[io]  de  Bruer.,  Absalon  Roinard[o],  Goisberto  Sine  Terra,  90 
Riddlo  de  Releio,  Engerano  de  Guasculil^'^,  Henrico  de  Ferreris. 

Data  carta  ista  apud  Rothomagum. 


IX* 

Delislcn'^g*. 
ii46-ii5o.  —  Argentan.  o5 

Charte  de  Geoffroi,  duc  de  Normandie  et  comte  d Anjou,  confirmant,  d^ accord  avec  son 
fils  Henri,  les  biens  de  l'abbaye  de  Saint-Wandrille. 

A,  Original  perdu. 

W  En  toutes  lettres  A.  —  0^)  Les  antres  noms  manquent  ions  BC.  —  W  Guascueil,  peut-être,  mais 
la  lettre  1  est  lien  formée. 


14        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

B.  Cofie  du  XIII*  siècle,  dans  le  cartnlaire  de  Saint-Wandrille,  oonsenré  aux  Archives  de  la  Seîne* 
Inférieure,  H  non  coté,  t.  I,  n"*  xxviii,  fol.  Sog  y*. 

•  Henri  Planiegenèt,  né  en  ii33,  a  été  en  Angleterre  de  ii4a  à  ii46  (Introduction,  p.  lai). 
11  a  résidé  en  France,  sauf  un  court  séjour  en  Angleterre,  de  1 146  à  la  fin  de  i  i5o,  époque  à 
5  laqudle  il  a  pris  le  titre  de  duc  de  Normandie.  Les  mots  :  c  consilio  et  conoessu  Henrici  iUn  mei  • , 
dont  Geoffroi  le  Bd  fait  usage  ici,  ne  peuvent  pas  convenir  aux  années  d^enfanœ  de  son  fils.  L'acte 
a  dû  être  rédigé  entre  1 146  et  la  fin  de  i  i5o,  probaUement  vers  i  i5o. 

G.,  dux  Norm[annorum]  et  cornes  And[egavoniin],  Hugoni,  Rothomagensi  ar 
chiepiscopo,  et  omnibus  episcopis  Normannie,  et  omnibus  justiciis  suis  et  baronibus 
10  et  omnibus  fidelibus  suis,  ssdutem. 

Notum  sit  Yobis  atque  omnibus  tam  presentibus  quam  futuris  me,  consilio  et 
concessu  Henrici  filii  mei ,  reddidisse  monachis  Sancti  Wandregisili  omnes  décimas 
et  demosinas  in  bladis^*)  et  denariis  et  in  omnibus  rébus,  sicut  in  tempore  régis 
Henrici  habebant,  soUicet  decimam  et  domadam(?)  telonei  mei  in  Rothomago,  et 
1 5  quicquid  habebant  apud  Archas  et  apud  Deppam  et  apud  Botellas  et  apud  Estruem 
et  apud  Argentomum  et  apud  Faleisiam  et  apud  Oximas  et  apud  Gadomum  in  feria 
Prati,  et  ubicumque  aliquid  haberent  in  anno  quo  rex  Henricus  vivus  et  mortuus 
fuit. 

Testibus  :  Ric[ardo]  canc[eUario] ,  Roberto  de  Novoburgo,  R.  de  Corceio,  Alexan- 
2o  dro  de  Bohun. 

Apud  Argenthomum. 

X* 

Delisle,n'*5*. 
iiàg  ou  ii5o.  —  Devises. 

35       Donation  faite  par  le  prince  Henri  à  Vahhaye  de  Qaarr. 

A.  Original  perdu,  indiqué  dans  le  MonasHcon  Anglicanum;  tex  ipso  autographo,  pênes 

dominum  Vauxi. 

a.  Monasdcon  Anglicannm,  t.  V,  p.  317. 

Cette  charte  est  datée  de  Devizes,  en  Angleterre;  elle  est  antérieure  à  la  fin  de  1  i5o,  époque 

3o  à  laquelle  Henri  a  pris  le  titre  de  duc  de  Normandie.  Lors  de  son  premier  séjour  en'  Angleterre 

(iiiia-l  i46),  le  prince  était  sans  doute  trop  jeune  pour  agir  et  parier  conmie  il  le  fait  ici.  L'acte 

doit  dater  de  son  second  séjour  en  Angleterre,  qui  s'étendit  à  quelques  mob  de  Tannée  iiilQ  et 

peut-être  de  Tannée  1 1 5o. 

(■}  Oasoldis. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  15 

Henri€us,  ducis  Normannorum  et  Andegavorum^*)  filius,  archiepiscopis ,  episcopis, 
comitibus ,  baronibus ,  vîcecomilibus ,  justiciis  ^^  et  omnibus  fideiibus  Francis  et  Anglis , 
salutem. 

Sctatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  Sancte  Marie  de  Quadraria  in  insula  de 
Wich,  in  perpetuam  elemosinam,  Locwellam  ad  faciendam  ibidem  capilalem  abba*  ^ 
tiam ,  pro  salute  et  incolumitate  domini  Gaufridi  Normannie  ducis  et  Andegavie  ^*^ 
comitis,  necnon  pro  sdute  domine  imperatricis  matris  mee  et  mea,  et  pro  statu 
regni  Anglorum,  et  pro  anin^abus  Henrici  régis  avi  mei  et  M.  regine,  omnîumque 
predecessorum  meorum  defunctorum.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipîo  quod  preme* 
morate  abbatie  monadbi  predictum  locum  habeant  libère  .et  quiète  et  hooorifioe  lo 
et  plenarie,  cum  omnibus  iliis  libertatibus  et  consuetudinibus  quas  domina  imperatrix 
mater  mea  et  ego  dedimus  et  conoessimus  domino  Drogoni,  domine  matris  mee 
canierano ,  sicut  nos  donum  illud  eidem  Drogoni  cartis  nostris ,  quas  predicti  mo- 
nachi  habent ,  testamur  et  confirmamus. 

Testibus  :  Roberto  decano  Saresberie ,  magistro  Matheo ,  Gregorio  Day,  Humfrido  1 5 
de  Bohun,  Huberto  de  Vdlibus,  Humfrido  filio  Odonis  constabularii ,  Wiilielmo 
Filio  Hamojiis,  Riolfo  de  Sessuns,  Petro  Boterello. 

Apud  Divisas. 


IL  CHARTES  AU  NOM   DE   HENRI, 

DUC  DE  NORMANDIE.  »^ 


XI* 

Delisle,  n"  il*. 
Fin  de  iiSo-commencement  de  septembre  ii5i.  —  Rouen. 

Charte  de  ^impératrice  Mathilde  et  Je  son  fils  Henri,  duc  de  Normandie,  pour  les 
lépreux  de  BeauUea.prè$  Chartres.  ^^ 

A.  Original;  Archives  d'Eure-et-Loir,  G  agSi.  —  Atlas,  pi.  I. 

o.  Publiée  par  M.  Delisle,  Introduction,  p.  ia6.  —  b.  Meiiet  et  Jusselin,  Carlidaire  de  la  lépro^ 
série  ia  GranârBeaulieu,  t.  Il,  fasc.  I,  190g,  p.  i3,  n"*  a8. 

i")  Normannie,  Andegavie  a.  —  0*)  justitiariis  a.  —  (*")  sic  a. 


16        ACTES  ANTERIEURS  A  L'AVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Henri  Plantegenét,  étant  entré  en  possession  du  duché  de  Normandie  à  la  fin  de  ii5o  (Intro- 
duction ,  p.  1  a  1  ) ,  a  gouverné  œ  duché  pendant  une  année  environ ,  du  vivant  de  son  père  Geoilroi 
ie  Bel;  ce  prince  est  mort  le  7  s^tembre  1  i5i,  et  c'est  seulement  à  partir  de  ce  jour  que  Henri 
a  .été  comte  d'Anjou.  C'est  à  cette  courte  période,  allant  delafinde  iiSoauy  septembre  1  i5i , 
5  qu'appartiennent  la  pièce  XI*  et  les  suivantes,  où  Henri  Plantegenét  s'intitule  duc  de  Normandie 
et  ne  porte  pas  encore  le  titre  de  comte  d'Anjou.  —  La  charte  XI  *  (table  de  M.  Ddide,  n**  1 1  '*') 
doit  être  rapprochée  d'une  charte  similaire,  indiquée  à  la  table  sous  le  n**  43  *  A,  et  à  laquée  nous 
donnons  la  cote  XLV*. 

M. ,  imperatrix ,  Henrici  régis  filia ,  et  Henricus  ejiis  filiiis ,  dux  Nonn[annoram] , 
10  H.,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  comitibus,  abbatibus,  baronibus,  jus- 
ticiis  Normannie,  et  omnibus  fidelibus  per  Normanniam  constitutis,  salutem. 

Scîatis  nos  reddidisse  et  concessîsse  in  perpetuam  elemosinam  [Deo  et]  ^'^  Sancte 
Marie  Magdaiene  de  Bdlo  Loco  Gamoti,  et  infirmis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro 
salute  patrum  nostrorum  atque  matrum  et  nostra ,  et  remissione  peccatorum  nostro- 
i5  mm,  et  statu  et  incolumitate  ducatus  Normannie,  necnon  et  pro  anima  régis  Henrici 
et  aliorum  parentum  nostrorum,  unoquoque  anno,  X.  libras  Rothomagensium,  quas 
prefatus  rex  Henricus  eis  dédit  et  concessit  et  carta  sua  confirmavit.  Precipimus 
igitur  vicecomiti  nostro  Rothomagensi,  quicumque  iUe  fuerit,  quod  eas  ipsis  de 
vicecomitatu  nostro  Rothomagensi  singuiis  annis  ad  Purificationem  Sancte  Marie 
30  sine  disturbatione  et  omni  occasione,  super  nostram  forefacturam,  habere  faciat, 
et  banc  nostram  redditionem  et  concessionem  prememorate  ecdesie  firatribusque  in- 
firmis sine  fine  mansuram,  et  a  Deo  nobis  coliata  potestate  inviolatam  permanere 
bac  carta  nostra  confirmamus. 

Testibus  :  Amulfo  episcopo  Lexoviensi,  Raginaldo  de  Sancto  Walerico  senes- 
35  calio,  ^ex[andro]  deBohun,  Godardo  deVall[ibus],UmfiridofilioOdonisconst[abu- 
larii] ,  Wiiielmo  Filio  Hamonis ,  Amfiredo  filio  Rualdi. 
Apud  Rothomagum. 

XII* 

Ddisle.  n'ia*. 
3o  Fin  de  1 1  So-commencement  de  septembre  ii5i.  —  Le  Bec. 

Donation  d'un  domaine  anglais ,  faite  à  ï abbaye  da  Bec  par  Mathilde  de  fVaUingford 
avec  F  assentiment  de  Henri,  doc  de  Normandie,  et  de  sa  mère  l'impératrice  Mathilde» 

A.  Original  perdu. 
W  Déchirure. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  17 

B.  Copie  insérée,  sons  la  date  de  1 145,  dans  la  complation  de  D.  Bénigne  Thibault;  BiUiothèque 
nationale,  ms.  latin  laSSa,  a*  partie,  p.  3g. 

Ego  Matildis  de  Vailengfort  notum  fieri  volo  omnibus  natis  et  nascituris  quod  de 
hereditate  mea  dedi  ecclesie  Sancte  Marie  Beccî  et  monachis  ibidem  Deo  servien- 
tibus  utramque  Occobumam,  majorem  scilicet  et  minorem,  et  ecclesias  eorumdem    5 
maneriorum,  cum  omnibus  pertinentiis ,  tam  maneriorum  q[uam  ecclesiarum,  ad 
vestiendum  predictos  monachos»  in  liberam  et  peq>etuam  elemosinam. 

Facta  est  autem  bec  donatio  apud  Beccum,  assensu  et  voluntate  Henrici,  ducis 
Normannorum,  filii  Gaufridi  comitis  Andegavie,  qui  banc  donationem  concessit  et 
testimonio  carte  sue  et  sailli  sui  appositione  confirmavit,  et  assensu  et  voluntate  lo 
Matildis  imperatricis ,  matris  ejusdem  Henrici ,  que  et  banc  donationem  concessit  et 
carte  sue  attestatione  et  sigilli  sui  appositione  corroboravit. 

Testibus  bis  :  Ricardo  cancellario,  Roberto  de  Gurceio,  Roberto  de  Novo  Burgo 
et  multis  aliis. 


xiir  i5 

Delide,  n*  i3*. 
Fin  de  i  i5o*commeiicemeiit  de  septembre  i  i5i.  —  Falaise. 

Charte  de  Henri,  doc  de  Normandie,  pour  tk^Ual  de  Falaise. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XV*  s.  ;  Archives  du  Calvados.  Cette  charte  n  a  pas  été  retrouvée.  so 

Round,  n"*  6ia. 

H.,  dux Normannorum,  arcbiepiscopis et  episcopis,  abbatibus,  comitibus  et  omni- 
bus filiis  sancte  ecclesie  per  Normanniam  constitutis,  salutem. 

Sciatis  quoniam  ego  Henricus ,  dux  Normannorum ,  concedo  et  do  Deo  et  bospitali 
Falesie,  et  fratribus  tam  clericis  quam  laicis  in  eo  deservientibus ,  in  elemosinam  a  5 
perpetuam ,  pro  remissione  peccatorum  meorum  et  salute  animarum  parentum  meo- 
rum,  molendina  mea  de  Fdesia  que  Goinfiridus  et  canonici  fecerunt,  et  terram 
ferie.  Et  preterea  concedo  et  confirme  eidem  bospitali  totam  terram  et  omnes  domos 
et  fiimos  et  omnes  redditus  et  res,  cujusctmque  sint  generis,  quas  Goinfridus  ei 
bospitali  et  fratribus  in  elemosinam  concessit  in  Anglia  et  Normannia  et  villa  Falesie ,  3o 
et  quas  ipse  vel  aliquis  aher,  quicunque  sit,  legaliter  eis  dédit  vel  in  (uturo  dederit 

CHAaTES  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  3 

UPMIUmia    MATIOIAUC. 


À 


18        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

in  aitquo  tempore.  Ego  vero  ipsum  hospitale  et  fratres  meos  qui  in  eo  sont  in  custo- 
dia  et  propria  manus  mee  protectione  conservans  tamjuam  meam  propriam  ele- 
mosinam,  eos  et  omnes  eorum  possessiones  et  res  présentes  et  (uturas  quietas  et 
solutas  a  teloneo  et  passagio  et  omni  consaetudine  et  querela  et  occasionibus  et  om- 

5  nibus  exactionibus  nunc  et  in  sempitemum  statuo.  Et  ut  hec  omnia,  ut  supra  mémo- 
ratum  est,  illis  quiète  et  intègre  perdurent  a  Deo  michî  coUata  potestate  concedo 
et  corroboro. 

Testibus  :  W.  cancellario ,  Alexandro  de  Bohun ,  Roberto  de  Curcé ,  Guidpne  de 
Sablé,  Jordano  Tesson,  W.  mariscalco,  Radulpho  de  Pomeria. 

lo      Data  apud  Falesiam. 

XIV* 

*  Ddisle,4iM5*. 

Fin  de  iiSo-commenceineiit  de  septembre  ii5i.  —  Rouen. 

Privilèges  accordés  on  confirmés  par  Henri,  duc  de  Normandie,  aux  bourgeois  de 
i5  Rouen. 

À.  Original  perdu. 

B.  Plasieurs  vidûnns  aux  Aidiives  munieipi^es  de  Rouen,  notamment  B,  un  inspeximus  de 
Tannée  i44&*  -—  C  Gc^e  de  cet  inspeximus;  Bibliothèque  nationale,  ms.  français  535o, 
p.  67. 

90  a,  Chéniel,  Histoire  Je  itoaeft  pendant  Tépoqae  communale,  t.  I,  p.  34i*  ^*  ^«  Ernest  de  Frévilie^ 
Mémoire  sur  le  commerce  maritime  de  Rouen,  t.  II,  p.  10  (avec  des  coupures).  — -  Cf.  Giry> 
Les  Établissements  de  Rouen,  1. 1,  p.  a 6  et  suiv. 

Round,  p.  109,  d'après  Tinspeximas. 

H[enricus],  dux  Normann[orum] ,  Hugoni,  Rothomagensi  archiepiscopo,  et  om- 
35  nibus  episcopb  et  baronibus,  vicecomitibus  et  omnibus  baillivis  et  mini^tris  et 
fiddibus  suis  Normannie ,  salutem. 

Sciatb  quod  ego  concessi  civibus  Rothomagi  quod ,  sicut  unusquisque  eorum  tene- 

bat  in  anno  et  die  quo  rex  Henricus  vivus  fuit  et  mortuus,  ita  teneat.  Itenï  quod 

nullus  eorum  respondeat  pro  appellatione  alicujus  latronis  recognoscentis  »  vel  aliquo 

3o  crimine  convicti  vel  deprehensi,  vel  alicujus  fi^satoris.  Iliem  quod  nuttus  eorum 

adversus  aliquem  placitet  de  aliquo  pladto  extra  Rothomagum,  nisi  ante  ducem 


AU.  TRÔNE  D^GLETERKE.  1§ 

Noniiaim[oriim],  ante  «pieni  ipn  |riacitabuiit  tantiim  ad  Sandam  Wattiui^ni  et 
àpad  Oissel,  et  non  aliki  extra  Rothomagum.  Item  cpiod  nuttus  eorum  eustodiat  pri- 
sonem  vel  m  gaiola  vel  alibi,  et id conoesrit eis  rexHenriciis; Item  qoodnuilils eorum 
det  pro  modiatione,  nisi  vnium,  et  ai  in  die  qua  vinnm  venerit  Rothomagum  obiata 
fiierit  ministris  ducis  modiatio,  et  ipsi  eam  recipere  noluennt,  osque  in  crastinum  S 
«d  honun  tertiun  ei|H»ot«buntur,  et  exinde  iifc  dTis;  ^ 

ad  velie  sumn  sine  forisfiKto ,  sal va  ducis  consuetudine.  Item  quod  nuiius  eorum  duel- 
ium  faciat  contra  aliquem ,  cpn  sit  pugil  conducticius ,  per  sacramentum  decem  ci  vium 
Rothomagi,  quincpie  intra  civitatem  et  quinque  de  burgo;  iiii  autem  cires  sint  in 
dectione  j[usticîe«  Item  ab  iUo  die  quo  cives  Rothomagi  homines  Godoffredi  patrie  lo 
mei  effecti  sunt,  nec  de  factis  nec  de  dictis  preteritis^  pro  èis  qui  recesserunt  a  Rotho- 
magQ  et  de  oommunione  Rothomagi  respondebunt.  Item  ab  eienlem  die,  de  firmis,  de 
debitis,  de  plaeitis,  de  occaaionibus  et  omnibus  quereiis  sini  quieti.  Item  quod  nemo 
intra  Rothomagum  aliquem  hospitetur  ex  preoepto ,  nisi  per  proprium  marescalum 
civitatis.  Item  quod  terras  et  empticia  sua  et  teneuras  et  vadimonia  sua  in  pacé  i5 
teneant,  et  ego  &ciam  eis  réddi  débita  sua,  si  fuerint  in  paee  et  justicia  mea;  et  si 
diquis  post  mortem  régis  H[enriGi]  dissaisitus  fiierit,  fiiciam  eum  ressaisiri,  si  fiierit 
in  pace  et  justida  mea..  Item  quod  reddam  servientibus  Rothomagi  ministeria  sua , 
sicut  habebant  tempore  régis  H[enrici].  Item  quod  Mdhis  eorum  in  mon^a  vel 
vicecomitatu  vel  in  diquo  ministerio  ponatur,  nisi  spontesua*  Item  quod  nec  tàiliiam  96 
faciam  super  eos,  nec  res  eorum  capiam,  nisi  sua  bona  voluntate  prestare  voluerint 
michL  Item  quod  onmes  res  et  consuetudines  que  nocent  eivitati  Rothomagi ,  que 
post  mortem  legis  II[enrici]  sunt  facte  et  attracte  in  civitate  et  extra,  pro  consilio 
dvium  Rothomagi  remanere  faciam.  Item  cpiod  nullus  eoram  de  terra  sua  intersignia 
a  vioecomitata  accipiat  ad  barrarium,  sed  ipse  barrario  aflidet  quod  consuetudinem  s  3 
non  débet,  si  ei  aliter  non  crediderit,  et  nullus  det  aliquid  baiYario,  nisi  sponte  sua. 
Item  quod  de  vino  alicujus  civium  Rothomagi ,  quod  ad  servitium  docis  accipietur, 
qoartus  denarins  non  cadaU  Item  quod  nullus  eorum  det  aiiquam  consuetudinein< 
de  vino  vel  de  alio  quod  de  foris  ad  urbem  veniat,  quod  fecerit  affidare  esse  de  pre-* 
sentatione.  Item  nnlla  navis  de  tota  Normannia  débet  eschippare  ad  Hibemiam  nisi  3o 
de  Rothomago,  excepta  una  solacuilicet  eschippare  de  Cesarisburgo  semel  in  anno. 
Et  quecunque  navis  de  Hibernia  venerit,  ex  quo  capiit  de  Gemes  transierit,  Rotho- 
magum veniat,  unde  ego  habeam  de  unaquaque  navi  unum  tymbrium  de  martu- 
rina^')  aut  decem  libras  Rothom[agensium] ,  si  ejusdem  navis  mercatores  jurare 
pot[u]erint  se  ideo  non  mercatos  fuisse. ilias  marturinas ^),  ut  auferrent  consuetu-  35 


•      • 


H  timbrum  de  martrina  h,  tnarluris  a.  — •  (**)  maririnas  b»  martures  a. 

3, 


20        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

dinem  ducis  Normannîe;  et  vîcecomes  Rothomagi  de  unaqiiaque  habeat  viginti 
solides  Rothomag[ensium]  et  camerarius  Tancarvffle  unam  accipitrem  aut  sexdediii 
soUdos  Rothomag[ensium].  Item  nuiius  extraneus  emat  meroes  iUamm  navium  »ve 
aliarum  que  venerint  de  ultra  mare,  nisi  per  manus  hominum  Rothomagi.  Si  qub 
5  autem  hoc  fecerit,  medietas  mercimonii  erit  mea,  et  alia  medietas  hominum  Rotho- 
magi pro  forisfacto*  Item  consuetudines  Deppe  sint  simiies  oonsuetudinibus  Ro- 
thomagi in  tdoneo.  Item  homines  Rothomagi  qui  de  ghiida  sunt  mercatorum  sint 
quieti  de  omni  consuetudine  apud  Londonium,  nisi  de  idno  et  de  crasso  pisce.  Item 
liceat  eis  ire  cum  mercibus  suis  per  omnes  nundinas  Anglie»  salvis  iegidibus  consue- 

10  tudinibus  régis.  Item  ipsi  cives  Rothomagi  habeant  apud  Londonium  portum  de 
Dunegate,  sicut  habuerunt  a  tempore  Edwardi  régis,  taii  consuetudine  quod  si  in 
portu  ilio  aiiquam  navim  invenerint,  undecumque  sit,  precipiànt  eam  auferri  inde, 
et  expectabunt  unum  fluctum  et  unam  ebbam;  et  si  navis  inde  ablata  non  fiierit, 
cives  Rothomagi  cordas  navis  iilius  rescindent  si  voiuerint,  et  eam  sine  damore  et 

i5  forisfacto  inde  depellent;  et  si  navis  ilia  periditabitur  ex  iUa  depuisione,  nemini 
inde  respondebunt.  Item  nuflus  dvium  Rothomagi  dabit  consuetudinem  de  parmen- 
teria^*)  ad  feriam  vd  ad  forum,  eundo  vd  redeundo  citra  Sequanam.  Item  débita 
et  conventiones  que  facte  fuerint  Rothomagi  ibi  reddantur,  vd  si  negate  fiierint,  ibi 
respondeatur.  Item  nuiius  mercator  transeat  Rothomagum  cum  mercatura  sua  per 

30  viam  Sequane,  vd  sursum  vd  deorsum,  nisi  civis  Rothomagensis  fuerit.  Item  nidius 
extraneus  potest  decarcare  apud  Rothomagum  vinum^^  in  cdario.  Omnes  autem 
predictas  consuetudines  affiduciavit  Godofiredus  dux  Normannorum,  pater  meus, 
se  tenere,  et  pepigit  quod  faceret  afBduciare  uxorem  suam,  matrem  meam,  et  fdios 
suos  loco  competenti,  tempore  opportune  congrue  summonitionis.  Ego  qtae  bas 

a  5  affiduciavi  tenendas;  et  si  forte  contingeret  quod  in  aliquo  a  predicds  conoessionibus 
deviarem ,  infira  XL*^  diem ,  qua  a  predictis  civibus  summonebor,  emendabo  absque 
conventionis  infractione.  Has  etiam  concessiones  tenendas  ceperunt  in  manu  Phi- 
lippus  Baiocensis  episcopus  et  Amulphus  Lexoviensis.episcopus,  et  eas  affiduoiave- 
runt  tenendas  Wderanus^*"^  comes  Mdienti,  Hdias  frater  ducis ,  Willdmus  LupeUus^'^^^ 

3o  Robertus  de  Novo  Burgo,  Richerius  de  Aquila,  WiUdmus  de  Vemone,  Rogerius 
de  Toneio^""),  Baudricus  de  Bosco,  Amalricus  Cre^un ,  Gislebertus  Crétin,  Gosce- 
linus(')  Crespin,  Henriciis  de  Ferrariis,  Robertus  de  Corceio^,  Ricardus  de  Haya, 
Engdgerius  ^)  de  Bofaun ,  Aiexander  de  Bohun ,  Guido  de  Sabldo ,  Absdon  Rongnart , 

4    .  •  •     •  •  '  ,  • 

W  permanencia  h.  —  W  vlnum  h;  ce  mot  est  omis  dans  B  et  dans  a.  —  W  Wdlerus  a,  Walte- 
rios  h.  —  (^)  Wîlleimi  Lupelli  a.  —  (*1  Teneio  a.  — -  (H  Gocfaeias  a;  Goslhel.,  Ruocfaeli.  b.  — 
W  Toroeio  a,  (.  —  0")  Eugenios  a. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  21 

Goffiredus  de  Gleris,  Hugo  de  Monte  Forti;  tesdbus  :  Hugone  archiepiscopo  Rotho- 
magensi,  Reginaldo^*)  de  Sancto  Wallerico,  Pagano  de  Clara  Valle,  Enguerranno 
de  Sayo. 

Apud  Rothomagum. 

XV*  5 

Ddisle^n'  16*. 
Fin  de  tiSo-commencement  de  septembre  ti5i.  —  Rouen. 

Acte  de  Hemif  dac  de  Normandie,  notifiant  la  donation  £une  maison  à  Notre-Dame- 
iorPré,  à  Rouen. 

A.  Original;  Archives  de  la  Seiiie-IiiCkieiire«  fonds  de  Bonne-Noairdle.  M.  DeL'sle  a  drewé  lé  10 
texte  de  cette  charte  d'après  une  photographie  qnll  indique  à  sa  Tabk  de$  pièces,  et  que 
nous  n'avons  pas  retronvëe  dans  ses  papiers. 

H. ,  dux  Normannorum  »  archiepiscopo  Rothomagensi  et  vicecomitibus  et  omnibus 
fidelibus  suis  de  Rothomago ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessbse  Deo  et  ecdesie  Sancte  Marie  de  Prato  Rothoma-  i5 
gensis  et  monachis  in  perpetuam  elemosinam  illam  masuram  quam  Albereda  Wim- 
plana  et  Stephanus,  filius  ejus,  tenent  de  me  in  Rothomago,  cum  censu  quem 
predicta  masura  reddit ,  Ilf .  sciHcet  solidos  ^\  Volo  itaque  et  precipio  quod  terra  iUa 
pro  anima  patris  et  matris  mee  et  pro  salute  mea  amodo  et  usque  in  sempitemum 
Deo  et  Sancte  Marie  de  Prato  quieta  remaneat  de  omni  servido  et  consuetudine,  90 
in  terra  et  in  aqna,  excepta  modiatione  mea. 

Teâtibus  :  WiUelmo  cancellario,  et  Hugone  de  Dovra,  et  Wîllelmo  Trentegeruns , 
tune  temporis  vicecomite  de  Rothomago. 

Apud  Rothomagum. 

XVr  >5 

Ddisle,n'  17*. 
Fin  de  ii5o-commencement  de  septembre  ii5x.  —  Rouen. 

Coi^rmation  aax  cwdonniers  et  corroyeurs  de  Bouen  de  la  gilde  que  leur  avait  accordée 
Henri  /•". 

A.  Original  perdu.  3o 

W  Rogero  (.  —  0>)  IlfavAwi  sohdis. 


22        ACTES  ANTÉRIEURS  A  L'AVÈNEMENT.  DU  PRINCE  HENRI 

B.  G>pîe  dans  le  ms.  latin  9067  de  la  BiUîollièqiie  nationale.  Ad..  i55  v*,  d'après  un  regii|re  nor- 
mand de  la  Chancre  des  Comptes.  —  C.  Vidimns  dans  un  registre  du  Trésor  des  Chartes, 
Archives  nationales,  JJ  10a,  pièce  317. 

a.  La  Roque,  Histoire  de  la  maison  Je  Harconrt,  t.  III,  p.  149,  d  après  une  copie  de  1267.  *** 
5  h.  Ordonnances  des  rois  de  France,  t.  V,  p.  4i7«  d'après  C. 

Dans  le  ms.  latin  9067,  cette  jûèoe  est  suivie  d  un  autre  acte  de  même  teneur,  à  part  des 
variantes  de  médiocre  importance,  mais  commençant  par  les  mots  :  «G.,  dux  Normannorum  et 
comes  Andegavorum •  ;  cette  pièce  figure  à  la  suite  de  celle  de  Henri,  que  nous  donnons  ici,  dans 
f Histoire  de  la  maison  de  Harconrt  de  La  Roque,  t.  m,  p.  i49«  niais  sous  le  nom  de  Henri;  La 
10  Roque  a  fait  une  ccmfnsion,  et  ne  s^est  pas  aperçu  qu'elle  est  de  Geofiroi  Plantegenét,  père  de 
Henri.  Les  deux  pièces,  cdle  de  Geoffiroi  et  celle  de  Henri,  se  trouvent  également,  bout  à  bout, 
dans  le  vidimus  du  Trésor  des  Chartes,  JJ  loa,  pièce  317.  La  publication  des  actes  de  Geoffix>i 
Plantegenét  n^entrant  pas  dans  le  j^an  de  ce  recueil,  nous  nous  bornons  k  signaler  ici  la 
charte  de  Geoffiroi. 


«  • .  1  '    1 1 1  t 


i5  H.,  dux  Nonnannonim,  justiciis^'^  suis  Normannie,  et  vicecomitibus  et  omnibus 
baronibus  et  burgensibus  et  fideiibus  suis  Rothomagensibus,  salutepa. 

Sciatis  quod  ego  concessi  Wilielmo  Canuto  ^^  et  Roberto  de  Gramestede  ^'^  et  Oyno 
de  Fiscano  et  Vivianô  de  Sancto  Audoeno,  et  oomibus  sociis  suis  corduahariis  (''^  et 
corvissariis  ^'^  Rothomagensibus  ut  habeant  gildam  suam  ita  bene  et  honorifice  et  pie- 
3o  narie  de  ministerio  suo,  sicut  eam  unquam^^  melius  et  plenarius  habuerunt  tempore 
régis  Henrici.  Et  nulius  faciat  ministerium  eorum  nisi  pér  eos,  neque  aliqua  eis  fiât 
injuria,  desicut^)  iUam  gUdam  habuerunt  tempore  régis  Henrici. 

Testibus  :  Roberto  de  Corceyo  ^^  et  Roberto  de  Novo  Bùrgo. 

Apud  Rothomagum. 

»5  xvir 

Delisie.n' i4^ 
1 1 5 1 ,  jus^'an  commencement  de  septembre.  —  Mortaio* 

Donation  faiie  à  V abbaye  de  Savigni  par  Henri  ^  dac  de  Nomumdie. 

A,  Original  perdu. 
3o  B.  Copie  dans  le  carUdaire  de  Savigni;  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  n*  ioQ. 

(■)  justicariis  a.  —  0»)  Gomuto  a,  Cannoto  C.  —  H  Grannesle  «.  —  W  cordivariis  a.  ^-  (*)  co 
missariis  a,  conesariis  fi.  — -  ^)  unicuique  a.  —  (s)  desit  a.  —  C*)  Comeyo  a. 


AD  TRÔNE  D^ANGLETERRE.  23 

Henricus,  dùx  Normannordm ,  arohiepifloopo  Rotfaomagensiiim  et  episcopo 
Genomannensium ,  et  comitibus  et  baronibus  et  justiciis  et  omnibus  fiddibus  suis 
totiiis  Noimannie»  sahitem. 

Scîatis  me  dédisse  et  coticessisse  monasterio  Sancte  Tnnitatis  de  Savigneio  et 
Serlom  abbati  et  fratribus  ilndem  Deo  servientibus  in  peipetuam  demosinam  in  s 
foresia  de  Passeio  juxta  Domiium  Petrum  totam  terram  que  est  inter  baia[m]  de 
Golmont  et  viam  de  Gorram  et  inter  le  duiet  de  Croies  et  le  duiet  Guarsin,  et  juxta 
eamdem  foreslam,  apod  Fndsnusiam,  totam  terram  que  est  inter  ipsam  Fndsnusiam 
et  ferestam»  Et  ista  predicta  loca,  scilioet  Domnum  Petmm  et  Fraisnusiam,  que  rex 
Ifenricus  avus  meus  prius  dederat,  do  eis  et  ooncedo  in  perpetuam  demosinam  cum  lo 
omnibus  aj^pendiciis  suis.  Ideoque  mando  et  firmiter  precipto  quod  fratres  predicti 
monasterii  onmia  prememorata  habeant  honorifice,  quiète  et  lîbcare  ab  omni  consué- 
tudine  et  servido.   Hoc  autem  donum  &ctum  est  anno  ab  incamatione  Domini 

M*  e  u. 

Teste  (ac)  :  Alexandro  de  Bobun,  Petro  de  Sancto  Hylario,  Garin[o}  Filio  Geroldi,  i5 
Guifldmo  PBio  Hamonps],  Hugone  RuflTo,  Henrico  de  Domnifronte,  Guillelmo 
Especbeii,  Robeito  Mansdlo,  Gervasio  de  Gbaneeio,  Gaipentario  de  Sanoto  Hylario, 
Radulfo  de  Sancto  Georgio,  Roberto  de  Henceio. 

Apud  Moritomum. 


xvnr.  «o 

Delîsle,  n*  18'*'. 
iiSi,  du  11  jnÎB  «a  commeiiceaient  de  s^tembre. 

Soascnption  de  Henri  Plantegenét  à  une  charte  de  son  père  Geoffroi,  comte  d'Anjou, 
datée  da  lljain  iiSi,  relative  à  l'abolition  des  mauvaises  coutumes  établies  à  Montreuil- 
Bellai  par  Giraad  Berlai.  «5 

A,  Original  perdu,  qui,  à  Fépoqoe  où  il  a  été  vu  par  Gaignîères,  portait  trois  sceaux  appendus  à 

des  lacs  de  soie  rouge  et  blanche. 

B.  G>pie  par  Gaignières,  diaprés  l*origind;  Bibl.  nat.,  ms.  latin  17126,  p.  175. 
«.  Bertrand  de  BroussSlon ,  Corrfa&nre  de  Saint-Anhin  d^ Angers,  t.  U,  p.  337. 

in  nomine  sancte  et  individue  Tnnitatis ,  unde  omne  bonum  procedit.  3o 

Ego  Gausfiridus,  Fulchonis  régis  Jérusalem  filius,  et  Deî  gratia  Andecavorum 


à 


24        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

cornes,  ad  memoriam  sacoessonun  meomm,  ne  traderentur  obliviom,   hec  que 
secuntur  scripto  oommendare  precepi. 

Noverint  présentes  et  fiituri  quod  propter  infideiitatem  et  intoierabilem  sevitiam 
Giraldi  Beriai,  qua  ipse  sup^  omnes  ecdesias  sue  potestatis  et  eanim  possessiones 
5  crudditer  exagitabat,  castrum  Mosteiioli  gratia  Dei  pereuntem  (sic)  obsedi,  magnis- 
que  expensis  et  pennaximis  diutumisque  laboribus  predicti  oastri  menia  destruxi , 
turrem  et  universa  edificia  tocius  castri  penîtus  eradicavî ,  Giraldum  et  qui  cum  eo 
erant  captos  retinui.  Igitur  bis  ita  viriiiter  peractis ,  recognosoens  non  meis  meritis 
nec  mea  potestate,  sed  Deo  agente  ad  laudem  ipsius  et  ad  vindictam  malorum 

10  operum  Giraldi  boc  evenisse,  sano  consilio  baronum  meonun  statui  ego  ipse  et  duo 
filii  mei  Gausfiridus  et  Willelmus  ut  omnes  consuetudines  et  exactiones  quas  Giraldus 
et  antecessoresilliusin  obedientiaMaironisimmiserantradicitusquassarentur.  Preterea 
concessi  ut  predicla  obedientia  secundum  auctenticum  privil^um  antecessoris  mei 
Grisa  Gondla  Gausfiridi  quieta  penitus  ab  omni  consuetudine  remaneret,  retentis 

i5  tribus  tantnmmodo  forfactis  que  predictus  Gauflndus  in  privil^o  suo  de  terra 
Sancti  Albini  retinuit,  scilicet  bomicidium,  raptum,  incendium.  Hoc  autem  totum 
mé  fecisse  divina  gratia  inspirante  novmt  universitas  Ecdesie  pro  sainte  soiumimodo 
anime  mee,  patris  mei  et  matris  mee  et  omnium  anteoessorum  meorum.  Si  quis 
autem,  quodabsit,  exberedibus  meis  vel  de  mea  progenie,  seu  cupiditate  terreni 

90  bonoris  vd  aviditate  alicujus  pecunie,  aut  perse  ipsum  autper  suos  autperextraneos 
contra  banc  donationem  et  confirmationem  ut  ea  infringat  aliquo  ingenîo  venire 
temptaverit,  in  primis  iram  Dei  omnipotentis ,  quisquis  ille  (iierit,  incurrat,  et  cum 
Juda  traditore  dampnationem  accipiat  et  ab  bareditate  mea  alienus  existât.  Actum  in 
capituio  Sancti  Albini ,  in  presentia  Normanni  Andecavensis  pontificis  et  Rotberti 

25  abbatis  Omnium  Sanctorum,  tempore  Rotberti,  Sancti  Albini  abbatis,  anno  ab 
incamatione  Domini  M^  G^  L^  P.,  indictione  XIIII,  m  idus  junii,  videntibus  et 
audientibus  istis  :  Gaufiido  et  Wilielmo  filiis  meis,  Gaufrido  de  Cleeriis,  Hugone 
fratre  ejus,  Fulchone  de  Cleeriis,  Brientio  de  Martiniaco,  Warino  de  Belesmo, 
Gosleno  Turonensi ,  Bareio  de  Saceio ,  Pipino  Turonensi ,  et  aliis  multis  ;  de  clericis  : 

3o  magistro  Vasleto  arcbidiacono ,  Gaufrido  Bibe  vinum ,  Thoma  capdiano ,  Gausfirido 
decano  Sancti  Laudi,  Petro  Fulberti;  de  monacbis  :  abbate  Rotberto  Sancti  Albini^ 
Guarino  prière,  Wilielmo  sacrista,  Johanne  demosinario,  Mainerio  cdlerario, 
Tbeoderico  panetario,  Wilielmo  Dolensi  baiulo  totoque  conventu;  de  famiiia 
monachorum  :  Arraudo,  Pagano  de  Alodiis,  Gaignardo  de  Sartrino,  Bénédicte 

35  famulo,  Brientio. 

+  Signum  Gaufridi  filii  comitis. 
+  Signum  Wiilelmi  fdii  comitis. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  25 

+  Signum  ^^^  Hainrici  ducis  Normannonim  et  comitis  Ândecavorum.  Hoc 
signum  fed  ^o  Hainricus,  et  hanc  cartam  sigilli  mei  impressione  confirinavi 
Goram  his  testibus  :  Widone  de  Sabuleio ,  Gaufirido  nepote  ejus ,  Gosleno  Turonensi , 
Pipino  Turonensi,  Bondlo,  Gualterio  Fraser,  Eudone  summulerio. 

Ego  Gaufiridus  cornes  Andegavorum  hoc  concessi  in  capituio  Sancti  Albini  et    5 
sigiili  mei  impressione  confirmavi. 


XIX* 

1 1 5 1 ,  après  le  7  septembre.  —  Le  Mans. 

Henri,  doc  de  Normandie,  après  la  mort  de  son  père,  concède  aux  chanoines  de  Saint-  10 
Jalien  du  Mans  une  rente  de  cent  soas  qui  hd  était  dae  par  les  pelletiers  de  cette  ville. 

A.  Original  perdu. 

B.  Basson  et  A.  Ledm,  Nécrologe-OUtuairedelacathédrcde  du  Mans  [Archives  historiques  da  Maine, 

t.  VII) ,  p.  237. 

Qnem  ^^)   nobilissimus  dux   Normannorum  Henricus,  fiiius   ejus,   in  presenti  t5 
honorifice  sepultum  videns   ecclesia,  G.  soiidos,  qui  ex  peliipariorum  consuetudi- 
nibus  sibi  quotannis  reddebantur,  beatissimi  Jidiani  canonicis  in  perpetuum  dédit 
optinendos. 

Et  notandum  est  quod  predicti  peliiparii  liberi  sunt  et  immunes  ab  omni  consue- 
tudine  quam  ecclesia  ista,  per  très  dies  nundinarum  circa  dedicacionem ,  perciperc  20 
consuevit. 

^*'  Cette  confirmation  de  Henri  devait  avoir  été  ajoutée  après  coup  sur  la  charte  originale  de 
Geoffroi.  —  ^*^  Gaufrîdum. 


CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  TU.  à 


IHPSIHCIIIE    XATIOXALB 


À 


26    ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


m.  CHARTES  AU  NON  DE  HENRI, 

DUC  DE  NORMANDIE  ET  COMTE  DANJOU. 


XX* 

Ddlsle,  n*  ao*. 
5  Novembre  ii5i.  —  Bayeux. 

Charte  de  protection  et  de  franchise,  accordée  par  Henri,  doc  de  Normandie  et  comte 
d'Anjou,  à  V abbaye  de  Savigni. 

A,  Original  perdu. 

B,  Copie  dans  lecartulaire  de  Savigni,  conservé  aux  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  n"  565. 
lo  —  C.  Vidimus  donné  sous  les  sceaux  de  Tévèque  et  du  chapitre  dAvranches,  le  mardi  après 

Toctave  de  la  Pentecôte  i  aSy;  Archives  de  la  Manche,  série  H,  fonds  de  Savigni  (non  dassé). 
Cf.  le  n-  XXXn*. 

Round,  n"  8a o. 

M.  Ddisle,  dans  son  volume  d'introduction,  a  donné  d'abord  un  extrait  de  cette  pièce  (p.  laa], 

i5  puis  il  Ta  publiée  en  entier  (p.  a8a).  —  Le  titre  de  comte  d'Anjou,  que  pcHrte  dans  l'acte  Henri 

Plantegenét,  a  été  pris  par  lui  à  la  mort  de  son  père  Geoffroi  le  Bel,  arrivée  le  7  septembre  1  i5i. 

Henricus,  Dei  gratia  dux  Normannorum  et  cornes  Andegavorum ,  archiepiscopis, 
episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius 
terre  sue,  salutem. 

30  Sciatis  me,  pro  amore  Dei  et  saiute  anime  mee  et  anime  patris  ac  matris  mee  et 
fratrum  meorum  et  omnium  antecessorum  ac  successorum  nostrorum  ^'^  atque 
omnium  fidelium  christianorum,  assumpsisse  ac  firmiter  retinuisse  in  manu  et 
custodia  ac  defensione  mea,  sicut  propriam  abbatiam  et  dominicam  elemosinam 
meam ,  abbatiam  Sancte  Trinitatis  Sancteque  Marie  de  Savigneio ,  et  abbatem  et 

35  monachos  et  conversos  et  eorum  famulos,  et  omnes  terras  et  omnes  possessiones  et 
omnesres  adipsam  abbatiam  pertinentes,  ubicumque  sint  et  de  cujuscunque  dono 
sint  in  tota  terra  mea.  Et  ideo  precipio  ac  firmiter  constituo  quatinus  ipsa  abbatia 
et  omnes  res  ad  ipsam  pertinentes  habeant  firmam  pacem  et  perfectam  libertatem  et 

W  Sic  B  C. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  .      27 

omnem  qoietanciain  pertotam  terram  meam,  in  mari  et  in  terra,  in  bosco  et  in 
piano,  ab  omni  consuetiidine  et  servitio  et  exactione,  sicut  demosina  Deo  dedicata. 
Hec  autem  mea  constitutio  ac  confirmatio  facta  est  anno  ab  incamatione  Domini 
M"*  G"  quinquagesimo  P,  anno  scilicet  ducatus  mei  Normannie  [sic)  IP,  anno  vero 
comitatus  mei  And^;avie  [sic]  P,  mense  novembri ,  apud  Baiocas.  5 

Testibus  :  Pbilippo  Baiocensi  episcopo ,  et  Ricardo  decano ,  et  Mauricio  de  Sigilio , 
etHerberto  capdiano,  et  Guilldmo  Filio  Hainonis,  et  Guilieimo  de  Paceio,  et  Gau- 
frido  de  Sabiuii,  et  Jordano  Taisson,  et  Guilieimo  Patricio,  et  Petro  de  Sancto 
Hyiario,  et  Gisleberto  de  Saieio,  et  Ricardo  de  Homez,  et  Johanne  de  Soligneio,  et 
Garino  Filio  Giroudi,  et  Rogerio  de  Goviz,  et  Guilldmo  fdio  ejus,  et  Rag.  Malfil-  lo 
lastre,  et  GoiBdmo  de  Gmtseio,  et  Roberto  de  Sancto  Remigio,  et  Ricardo  et  Johanne 
fratribus  ejus,  et  multis  aliis. 

xxr 

Ddisle,  n*  ai'*'. 

ii5i.  —  Baugé.  i5 

Cof^rmaiion  par  Henri 9  iac  de  Normandie  et  comte  d' Anjou  ^  d'ane  rente  donnée  par 
Geoffroi,  son  père,  aax  reUgieases  de  FontaineSaint-Martin. 

A.  Onpnal  perda. 

B.  Copie  omtemporaine;  Archives  de  la  Sarthe,  H  i53o  (n**  ySo  des  analyses  de  BBard).  — 

Photographib»  30 

C.  G>pie  faite  pour  Gaignières;  Bibliothèqae  nationale,  ms.  latin  170^8,  p.  61^.  —  i).  G>pie; 

Archives  nationales,  K  186,  n**  69. 

Round,  n*  io5i. 

La  date  de  1  i5i  a  été  intercdée,  à  la  fin  de  lacté,  avant  les  souscriptions.  Gomme  il  est  fort 
probable  que  Henri  Pkntegenét,  comme  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  a  suivi  dans  ses  3 5 
actes  le  style  du  a 5  mars  ou  odui  de  Pâques,  cette  pièce  peut  être  aussi  bien  des  premiers  mois 
de  1  i5a  que  des  derniers  mois  de  1  i5i.  Pâques,  en  1  i5a,  est  tombé  le  3o  mars. 

Henricus ,  dux  Normannorum  et  comes  Andegav[orum]  ^'^ ,  archiepiscopo  Turon[en- 
sium] ,  episcopo  Cenomannensium ,  episcopo  Andegavensium ,  et  omnibus  bominibus 
et  fidelibus  suis,  salutem  et  sanitatem.  3o 

(')  Trou  dCun  ceniimkre  et  demi 

4. 


28        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Quoniam  veridica  voce  Salvatoris  nobis  dicitur  :  t  Operamini  non  cibum  qui  périt , 
sed  qui  pennanet  in  vitam  etemam  »  ^'),  et  apostolus  ait  :  «  Operamini  bonum  [ad]  (^^ 
omnes,  maxime  autem  ad  domesticos  fidei»^*^  ego  Henricus  Andega[ven]sium 
consul ,  intdiigens  hoc  et  veraciter  credens ,  tam  futuris  qua[m  pre]sentibus  notifico 
5  me  concessisse  et  carta  mea  in  perpetuam  conf[irmasse]  eleniosinam,  pro  amore  Dei 
et  anima  Gaufiridi  patris  mei,  monialibus  [de  Fonte]  Sancti  Martini  LX,  iibras  Andega- 
vensis  monete ,  quas  pater  meus  e[is  dederat].  Et  ideo  mando  et  firmiter  precipio 
quod  ministri  mei  eas  ipsis  in  pace  et  in  bono  et  sine  omni  impedimento  habere 
faciant  ad  festum  Sancti  Nicholai  de  redditu  meo ,  Andegavi^'^)  XX.  iibras  Andegavensis 
1  o  monete ,  ad  Pentecosten ,  Cenomanni ,  XX.  iibras  Andegavensis  monete ,  de  redditu 
meo ,  ad  festivitatem  Béate  Marie ,  que  est  in  septenbri ,  apud  Turonim ,  XX.  iibras 
Andegavensis  monete  de  redditu  meo  Turon[is].  Factum  est  hoc  apud  Baugeium , 
anno  ab  incamatione  Domini  M.  C.  L""  P. 

Testibus  :  E '.  .W  archiepiscopo  Turonensium  ^^\  Wiiieimo  episcopo  Ceno- 

i5  mannensium,  Norm[anno]  episcopo  Andegavensium ,  Widonede  Sableio,  Gaufrido 
et  Wiiieimo  [de  Sillia]co ,  nepotibus  ejus ,  Thoma  capeliano ,  Josieno  de  Turonis, 
WiUelmo  [Filio]  Hamonis,  Gaufrido  de  Cleeriis,  Hugone  de  Cleeriis,  Pipino  de 
T[uronis],  Simone  de  Gastdl[ione],  Durando  Burell.,  Burchardo  de  Mareii. 

[Apud]  Baug[eium]. 


xxir. 

Ddisle,  n"  2à*. 
i"  janvier  iiSa.  —  Bangé. 

Déclaration  faîte  par  Enjubaud,  archevêque  de  Tours,  au  duc  Henri,  des  dommages 
causés  par  son  père  Geoffroi  aux  moines  de  Saint-Florent 

^^  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  le  Livre  d'argent  de  Saint-Florent,  conservé  aux  Archives  de  Maine-et-Loire,  H  pon 
coté,  fol.  7a.  —  C.  Copie  moderne;  Bibl.  nat.,  collection  de  Tonraine  (D.  Honssean),  t.  V, 
n*  1754. 

(*)  S,  Johan,  ri,  S7.  —  ^)  La  charte  a  été  déchirée  en  deux  endroits  et  les  derniers  mots  de  plusîeui^s 
lignes  ont  ainsi  disparu,  nous  les  rétablissons  entre  crochets*  —  (^}  Gai.,  ri,  iO  :  Ergo  dam  tempus 
habemus,  operemnr  bonum,  etc.  —  (^)  En  toutes  lettres.  —  (**)  Déchirure;  la  fin  du  nom  manque;  il 
faut  sans  doute  restituer  :  Engebaldo.  —  ^  Toronon  B. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  29 

Cette  charte  émane  d^Enjubaud,  archevêque  de  Tours  (ii47~ii56);  elle  a  été  rédigée  en 
présence  de  Guillaume  de  Passavant,  évéque  du  Mans,  et  de  Norman,  évéque  d'Angers,  sacré  le 
6  mars  ii5o,etmort  le  27  avrU  11 53.  Mathieu,  abbé  de  Saint-Florent,  q^on  y  trouve  cité 
comme  étant  présent,  est  devenu  évéque  d*Ângers  en  1 145  (Introduction,  p.  4o4)-  Elle  est  datée 
du  1*' janvier,  jour  de  la  Grconcision,  et  parle  de  la  mort  def  Geoffroi  leBd  (mort  le  7  sep-  5 
tembre  iiSi);  elle  parait  donc  être  du  i**  janvier  11 5a.  Henri  Plantegenêt,  également  présent  a 
lacté,  a  fait  son  troisième  séjour  en  Angleterre  de  janvier  11 53  au  mois  d  avril  11 54  (Intro- 
duction, p.  lai] ,  ce  qui  parait  exclure  la  date  du  1"  janvier  1 153. 

Ego  Enjobaudus,  Dei  gratia  Turonorum  archiepiscopus ,  presentibus  venerabilibus 
Iratribus  nostris  G.,  Genomannensi,  N.,  Andegavensi  episcopis,  in  kalendis  januarii,  10 
dievidelicet  Gircumcisionis  dominice,  cum  Aenrico,  venerabili  duce  Nonnannorum 
et  comité   Ândegavorum ,  ac   curia  sibi  assistente,   apud  Balgeium  convenimus, 
tractaturi  qpomodo  illa,  que  ecclesiis  ablatafuerant,  restituerentur,  sicut  pater  suus, 
G.  scilicet  Martellus,  Fulconis  régis  Jerosolimorum  filius,  positus  in  extremis,  michi 
et  jam  dicto  Genomannensi  in[j]unxerat,  et  nos,  secundum  patris  preceptum  et  iS 
Yoluntatem ,  prenominato  duci ,  filiô  suo ,  ut  patris  adimpleret  mandatum ,  instanter 
contestât!   fueramus.   Gum  autem  apud  predictum  castrum  Balgeium  multitudo 
clamancium  convenisset,  afimt  inter  eos  venerabills  abbas  ecclesie  Sancti  Florencii 
M.,  cum  firatribus  suis,  conquerens  et  damans  quod  nundine  Sancti  Florentii,  qpe 
ab  antique  de  jure  ecclesie  Beati  Florentii  ex  integro  fuerant,  nunc  sibi  et  firatribus  90 
sois  violenter  auferrentur,  asserens  etiam  quod ,  cum  jam  dicta  ecclesia  Beati  Florentii 
cum  omni  integritate  nundinas  illas  in  pace  possedisset,  antecessores  propria  volun- 
tate  comitem  Ândegavensem  consortem  sibi  et  participem  fecissent ,  ita  scilicet  ut , 
propter  custodiam  nundinarum  que  comiti  incumbebat ,  reditus  etiam  ipsarum  inter 
monachos  et  comitem  per  médium  equali  sorte  dividerentur ,  nunc  vero,  tam  ex  9  5 
voluntate  comitis  quam  ex  malicia  prepositorum  Saimurensium,  ad  hoc  devenisse, 
ut,  cum  multa  sibi  de  jam  dictis  reditibus  retineant,  monachis  nullam  aut  parvam 
portionem  relinquant  ^^K  Dicebat  etiam  abbas  quod ,  ex  consuetudine ,  ad  opus  ecclesie 
sue  boscum  mortuum  in  Valeia  tolieret ,  persolvendo  comiti  et  prepositis  suis  consue- 
tudines  illas  que  in  antiquis  scriptis  comitum  Andegavensium  continebantur,   nunc  3o 
vero  tdem  sustinere  repulsam ,  ut  neque  mortuum  neque  vivum  tangere  auderet 
Gum  autem  abbas  et  multi  aiii  cum  eo  sic  fiiisse  veraciter  afBrmarent,  et  contra  non 
staret  qui  contradiceret,  medîante  justicia,  visum  est  mihi  et  £ratribus  meis  jam 
dictis  episcopis ,  necnon  prenominato  duci  et  comiti  Aenrico  ac  curie  sibi  assistent! , 
ut  pactio  illa  de  reditibus  nundinarum ,  jam  pridem  inter  monachos  et  comitem  3$ 

(')  Rdiquunt  B. 


30        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

facta  et  violata,  ecclesîe  Sancti  Florentii  cum  omni  integritate  justicie  reforma- 
retur,  et  usque  in  evum  sepedictî  reditus  nundinarum  inter  eos  equaiiter  partiren- 
tur.  Similiter  etiam  affiroiavimus  ut,  secundum  antiquam  consuetudinem,  suas 
consuetudines  comiti  persolvendo,  boscum  mortuum  in  Vaieia  ad  opus  ecciesie  sue 
5  sufficienter  acciperent.  Hoc  autem  vidimus  et  audivimus  et  universe  posteritati 
testamur  ego  et  G.  ^'\  Genomannensis,  et  N.,  Andegavensis  episcopi. 


xxnr 

Ddisle,  à  la  suite  de  la  pièce  ^2*. 
97  mai  1  i5a.  -»  Poitiers. 

10  Charte  d'AUénor,  dachesse  d'Aquitaine  et  de  Normandie,  pmr  Vàibaye  de  Saint- 
Maixent 9  faisant  aUasion  à  son  récent  mario/ge  avec  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte 
d'Anjou, 

A.  Original  perdu,  décrit  par  D.  Fonteneau,  jadis  sodilé  d*un  sceau  en  cire  blanche,  sans  contre- 
sceau,  appendn  sur  lacs  de  soie  rouge;  cette  pièce  était  autrefou  oonsenrée  dans  les  Areliives 
i5  des  religieux  de  Satnt-liaixent,  layette  a,  ooavent. 

jB.  G>pie  à  la  Bibliothèque  de  Poitiers  dans  la  G>llection  de  Dom  Fonteneau,  t.  XVI,  p.  ai.'-— 
Copie  par  P.  de  Flenry,  d*après  B;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  iSSgi ,  fol.  3. 

a.  Edition  partidle  :  L.  Ddisle,  Chronique  de  Robert  de  Torigid,  1. 1,  p.  2160,  note  1,  —  b.  Alfred 
Richard,  Chartes  de  Saint-Ataijcent,  Archives  historiques  du.  Poitou,  t.  XVI,  p.  35a.  —  Cf. 
30  A.  hîàiSLTdj  Histoire  des  comtes  de  Poitou,  i,TI y  ip.  log.  ' 

Cette  jHèœ  a  un  intérêt  particulier  par  le  fait  qu^Aliénor  y  fait  allusion  à  son  mariage  avec 
Louis  VU,  puis  i  son  second  mariage.  E31e  est  à  peine  postérieure  à  cet  événement,  étant  datée,  à 
la  fin,  du  37  mai  (sexto  kalendas  junii)  1  i5a.  YUe  est  mentionnée,  dans  la  table  de  M.  Ddisle,  k 
la  suite  du  n*  aa*,  auqud  die  est  peut-être  antérieure. 

35  In  nomîne  sancte  Trinitatis.  Ne  obiivionis  leto  deleatur,  et  ob  hoc  inter  posteros 
altercationîs  scrupuius  oriatur,  ego  Aliehôrs,  Dei  gratia  ducissa  Aquitanorum  et 
Normannorum ,  significo  tam  presentibiis  quam  (iituris  quod,  cum  essem  cum 
rege  Francorum  regina ,  rege  dante  et  concedente  boscum  de  Sauria  cam  pertir 
nenciis  ejus  ecciesie  Sancti  Maxencii  in  manu  Pétri  abbati[s]  ipsius  ecciesie ,  predic* 

3o  tum  boscum  et  ego  dedi  et  concessi.  A  rege  vero  judicio  Ecciesie  divisa^  donum 

W  J.,  B. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  31 

factum  ad  me  revocavi.  Postea  vero  prudentium  virorum  consilio ,  precibus  predicti 
abbatis ,  donum  qaod  prius  quasi  nolens  feoeram  «  ex  bona  voluntate  ecclesie  dedi  et 
Goncessi,  et,  super  altare  missdi  superposito ,  Sauriam  cum  omnibus  pertinenciis 
suis  beato  Maxentio  obtuii  et  donavi,  Metuli  primo  facta  permissione  Petro  abbati  et 
donacione.  Juncta  vero  Haierico  dudi  Normannorum,  comiti  Andegavonim  {sic)^  5 
saivo  jure  meo,  videlicet  procuracione  et  expedicione,  acta  egi,  donata  donavi, 
Goncessa  ooncessi,  duce  vidente,  voiente  et  concedente.  Boscum  igitur  de  Sauria 
cum  pertinenciis  suis  ecclesie  Sancti  Maxentîi ,  et  Petro  ejusdem  ecclesie  abbati ,  et 
sucoessoribus  ejus  damus  et  concedimus  habendum  in  perpetuum  et  possidendum* 

Hujus  vero  donadonis  et  concessionis  testes  sunt  :  Hugo  vicecomes  Gastri  Airaudi  lo 
et  Radulphus  firater  ejus,  et  Segebrandus  Ghabot,  et  Maigotus  de  Metuio,  et  Hugo 
de  Rodiaforti,  et  Saldebrol  constabularius ,  et  Briencibs  Ghabot,  et  aliipluresderici, 
milites,  bui^enses.  Ut  autem  bec  carta  rata  et  illibata  permaneat,  sigilli  mei  muni- 
mine  confirme. 

Hec  autem  carta  data  est  Pictavi,  per  manum  Bemardi  cancellarii  mei,  anno  i5 
miilesimo  centesimo  quinquagesimo  secundo  ab  incarnatione  Domini,  sexto  kdendas 
junii,  Eugenio    papa   résidente,  Lodovico  rege  régnante,  Gaufiido  Burdegalensi 
archiepiscopo ,  Gisleberto  Pictavensi  episcopo. 


XXIV* 

Dellsle,  n*  aa*.  »o 

1  iSi.  —  Fontevrauit. 

Charte  d'Aliénor^  comtesse  de  Poitiers ,  pour  l'abbaye  de  FontevraaU,  dans  laquelle  cette 
princesse  fait  aUasion  à  son  mariage  avec  Henri  ^  comte  dî  Anjou. 

A,  Original  communiqué  en  1870  à  M.  Delisle  par  M.  Hucher,  du  Mans;  le  sceau  d'Aliéner, 
autrefois  appendua  cette  jÂèce,  était  détruit  quand  M.  Delisle  la  copiée  (4  avril  1870);  il  a  aS 
été  dessiné  pour  Gaignières;  voir  l'Introduction ,  p.  ia8,  note. 

«.  Publié  par  M.  DeUale;  Introduction,  p.  127,  note  a. 

Cette  charte  d'Aliénor,  comtesse  de  Poitou ,  dans  laquelle  elle  fait  allusion  à  l'annulation  de  son 
mariage  avec  Lous  VU,  et  à  son  mariage  avec  le  comte  d'Anjou,  est  probablement  peu  postérieure 
à  ce  second  événement.  Elle  a  été  donnée  à  Fontevrauit,  au  chapitre  de  l'ordre,  en  présence  de  3o 
Mahant  d'Anjou,  deuxième  abbessè  de  Fontevrauit,  ûlle  du  roi  Foulques  de  Jérusalem  et  tante 
de  Henri  Plantegenèt. 


32        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Sciant  universi  sancte  matris  Ecdesie  fiiii ,  tam  présentes  qdam  futuri ,  quod  ego 
Alienord[is] ,  gratia  Dei  Pictavonim  comitissa ,  postquam  a  domino  meo  Lodovico , 
videlicet  serenissimo  rege  Franconim,  causa  parenteie  disjuncta  fui,  et  domino  meo 
Henrico,  nobflissimo  Andegavorum  consuli,  màtrimonio  copulata,  divina  illustra-' 

5  tione  tacta ,  sanctanim  virginum  Fontis  Ebraudi  congregationem  visitare  concupivi , 
et  quod  mente  habui,  opituiante  gratia  Dei,  opère  complevî.  Veni  enim,  Deo 
ducente ,  apud  Fontem  Ebraudum ,  et  capitulum  supradictarum  virginum  ingressa 
sum ,  ibique  corde  compuncta ,  laudavi ,  concessi  et  confirmavi  quicquid  pater  meus 
et  antecessores  mei  Deo  et  ecclesie  Fontis  Ebraudi  dederant ,  et  preciptîe  iUam  elemosi- 

lo  nam  quingentorum  solidorum  Pictavensis  monete,  sicut  dominus  meus  Ludoricus, 

Francorum  rex ,  timc  temporis  msuritus  meus ,  et  ego  quondam  dederamus ,  secundum 

quod  sua  et  mea  scripta  preiocuntur  et  ostendunt,  omni  prorsus  occasione  remota 

et  absque  uHa  contradictione,  deinceps  imperpetuum  habendam  simiiiter  concessi. 

Hujus  rei  testes  sunt  :  Saildebroil  dapifer  meus ,  Josbertus  Absque  terra ,  Paganus 

1 5  de  Rocha  Forti  et  firater  ejus  Nivardus ,  Ugo  de  Longo  Campo ,  Petrus  Roognardus , 
Robertus  de  Monte  Forti,  Radulfiis  de  Faia,  magister  Matheus. 

Actum  est  hoc  in  presentia  domine  Mathildk  abbatisse,  in  communi  capitulo 
sanctimonialium ,  anno  ab  incamatione  Domini  M  C  L  I^,  régnante  Lodovico  rege 
Francorum ,  Gisleberto  Pictavorum  epîscopo ,  et  Henrico  Pictavorum  et  Andegavo- 

2o  rum  imperium  gubemante. 

XXV* 

Ddisle,n**a3*  et  27*  A. 
11 53.  —  Amboîse. 

Charte  de  Geoffroi^Jils  de  GeoffroiPlantegenêt,  comte  d'Anjou,  confirmant,  en  présence 
iS  de  son  frère  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  ainsi  que  de  son  frère  Guillaume, 
et  avec  leur  approbation,  la  donation  des  églises  de  Bougé ,  faite  à  l'abbaye  de  Saint-Serge 
par  les  sires  de  Beaapréau. 

A.  Original  portant  le  seing  de  Geoffroi  d'Anjou;  Archives  de  Maine-et-Loire,  fonds  de  Saint- 
Serge,  prieuré  du  Vieil  Baugé,  H  ia4o,  coté  par  M.  Delîsle  H  497.  —  Photographie. 

3o  B.  G>pie  par  Gaignières,  d'après  Torigmal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  5446,  p.  189. 

Round,  n"  1160. 

Cette  pièce  est  représentée,  dans  la  table  de  M.  Ddisle,  par  les  articles  aS"*"  et  27*  A;  ce  dernier    ' 
numéro,  faisant  double  emploi,  doit  être  supprimé.  La  date  de  1  i5a ,  donnée  aumîlieu  de  Facte,  peut 


!  AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  33 

s'étendre  aux  premiers  mois  de  1 153,  si  h  <jianiodlerie  de  Henri  Pkntegenét,  dac  de  Normandie 
et  comte  d'Anjou,  a  suivi,  comme  c'est  probable,  le  stjle  du  21 5  mars  ou  le  style  de  Pâques. 
En  11 53,  Pâques  est  tombé  le  ig  avril.  Les  souscriptions  des  témoins  autorisent  cette  hypothèse, 
tdle  la  mention  de  Norman ,  évèque  d'Angers,  sacré  le  6  mars  1 1 5o  et  mort  le  ay  avril  1 1 53. 

Notum  sit  omnibus  honodnibus  tam  presentibus  quam  futuris  quod  ego  Gaufiridus,  5 
fiiius  Gaufiridi  comitis  Andegavonim  ('),  concessi  in  manu  Willelmi  abbatis  çcclesiç 
Sancti  Sergii  et  Bachi,  abbatibus  atque  monachis  ibi  Dec  servientibus  et  servituris, 
donum  çcdesiarum  Baugiacensium ,  scilicet  çcciesiç  Sancti  Laurentii ,  que  in  ipso 
Castro  sita  est,  et  çcciesiç  Sancti  Simphoriani,  quç  est  in  veteri  Baugeio,  et  çcclesiç 
Sancti  Suppicii  (51c},  cum  omnibus  possessionibus  eisdem  ecclesiis  pertinentibus,  10 
quod  donum  fecerant  prius  domini  de  Bdlo  Pratello,  sicut  concessit  dominus 
Henricus  frater  meus,  dux  Normannorum  et  cornes  And[egavorum] ,  me  présente, 
et  firatre  meo  Willelmo  juniore  présente  et  concedente. 

Hoc  autem  factum  est  in  Castro  Ambaciensi,  in  caméra  monacborum  Sancti 
Thome  apostoii,  anno  ab  incamatione  Domini  M.  G"*  quinquagesimo  Ii^  Lodovico  i5 
in  FVantia  régnante,  Henrico  duce  Norm[annorum]  et  comité  Andegavonim ^^  En. 
Turonensi  archiepiscopo ,  Normanno  Andegavensi  episcopo,  vîdentibus  et  audienti- 
bus  istis  quorum  nomina  bic  sunt  subscripta  :  Henricus  dux  Norm[annorum] ,  ego 
Gaufridus  et  Willelmus  junior  frater  meus ,  Bartholomeus  abbas  Sancti  Nicholai , 
Aimericus  prior  Gamiliaci,  Angerius  et  Raignaudus  monachi  Sancti  Sergii,  Gaufridus  so 
Beivin  canonicus  Sancti  Mauricii  Andegavensis ,  Goslenus  de  Turoni^"")  dapifer  comitis 
And[egavomm] ,  Briencius  de  Martiniaco  constabuiarius ,  Simon  de  Gasteilione 
camerarius,  Aimericus  de  Avero,  et  dii  quam  piures. 

+  Hoc  est  signum  Gaufridi. 

xxvr  «5 

Ddide,  n*  27*. 
11  Sa.  —  Amboîse. 

Charte  de  Henri,  dac  de  Normandie  et  comte  étAnjoa,  par  laquelle,  Raccord  avec  ses 
frères  Geoffroi  et  Guillaame,  il  déclare  avoir  concédé  à  V abbaye  de  Saint-Serge  d^ Angers 
les  églises  de  Baagé,  qai  avaient  été  données  à  cette  abbaye  par  les  sires  de  Beaupréaa.       3o 

A.  OriginiJ  antref<Hs  sodlé  sur  douUe  queue;  Archives  de  llaine-et-Loire,  fonds  de  Saint-Serge, 
prieuré  du  Vieil  Baugé,  H  ia4o,  coté  par  M.  DeUsle  H  497.  —  Atlas,  pi.  II. 

(*)  Sic  A.  —  0»)  En  toutes  lettres  ^4.  —  (•)  Sic  A. 

CBASTES  ET  DIPLÔMES.  —  TH.  5 


iwanoBu  «âmiAu. 


.  34        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

B.  G>pîe;  Bîbliothèqae  nationale,  ms.  latin  5d46,  p.  i8g.  —  C  Copie  d*aprés  le  ms.  latin  54^6; 
Bibliothèqae  nationale,  Collection  Moreaa,  yoI.  65,  fol.  3o. 

Round,  n**  ii6i. 

Cette  pièce  ne  doit  pas  être  confondue  avec  la  précédente  (XXV*),  qai  figure  à  la  table  de 
5  M.  Delisle  sons  le  n""  27'*'  A.  Comme  cette  dernière,  die  est  datée  d^Amboise;  le  sujet  est  le  même, 
k  cela  près  qu'ici  c'est  le  duc  Henri  qui  paiie,  au  lien  de  son  frère  Geoffroi.  Nous  lui  laissons  la 
date  de  1 1 5a ,  tout  en  rappdant  que  suivant  les  styles  de  TAnnondation  et  de  Pâques,  dont  Tun  a 
sans  doute  été  suivi.  Tannée  1  i.5a  peut  s'arrêter,  soit  au  a5  mars  1 153,  soit  au  19  avril  1 153, 
date  de  Pâques. 

10  Sciant  omnes  tam  futori  quam  présentes  quod  ego  Henricus,  dux  Normannorum^*) 
et  cornes  Andegavonim  ^'  et  firatres  mei  Gaufiridus  et  Willelmus ,  pro  anima  patris 
nostri  Gaufiridi  comitis  Andegavorum  ^^\  concessimus  Deo  et  Santo  Seigio  de  Ande- 
gavis  et  ejus  monachis  çcdesias  de  Baugeio,  sicut  domini  de  Bello  Pratello  easdem 
çcclesias  ipsb  antea  dederant. 

i5       Teste  ^''^  Bartholomeo  Sancti  Nicholai  Andegavis  abbate,  Haimerico  priore  de 
Ghemilleio,  Josleno  de  Turonis,  Brientio  de  M artigneio ,  Guferio  de  Brueria,  Simone 
de  Gastellione ,  PhUippo  de  Pontuin. 
Apud  Ambaziam. 

xxvir 

20  Ddisle,  n'  a5*. 

Septembre  11  Si-Janvier  11 53.  —  Angers. 

Restitation  par  Henri,  doc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou ,  à  Vabbc^e  de  Saint-Florent 
d'une  terre  que  Geoffroi  le  Bel  bd  avait  enlevée. 

A.  Original,  scellé  en  dre  rouge  sur  une  courroie  blanche;  Archives  de  Maineet-Loire,  chartes 
95  originales  du  Livre  noir  de  Saint-Florent.  —  Photographie. 

B.  Copie  authentique  de  novembre  i3ao,  au  Trésor  des  Chartes;  Archives  nationales,  J  178, 

Anjou,  n°  60.  —  C.  Copie  dans  le  Livre  rouge  de  Saint-Florent,  aux  Archives  de  Maine  et- 
Loire,  H  non  coté,  fol.  a3  v°.  —  D.  Copie  dans  le  Livre  d^argent  de  Saint-Florent,  Archives 
de  Maine-et-Loire,  H  non  coté,  fol.  5a  v'. 

3o  a.  Extrait  dans  Teidet,  Layettes  da  Trésor  des  Chartes^  1. 1,  p.  73,  n**  137,  d'après  la  copie 
de  i3ao. 

W  Sic  A.  —  ^)  Sic.  —  W  Sic.  —  (»')  Sic  A. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE,  35 

Round,  n""  11 55. 

M.  Ddisle  A  démontré  (Introdaction,  p.  ia7-i3i  )  qae  le  duc  Henri,  devenu  comte  d'Anjou  par 
la  mort  de  son  père  Geofiroî  le  Bd,  le  7  septembre  1  i5i ,  n  a  pas  pris  le  titre  de  duc  d'Aquitaine 
aussitôt  après  son  mariage  avec  Aiiénor  (mai  11 5a).  C'est  pendant  son  troisième  voyage  en 
Angleterre  (janvier  1  i53-avril  1 1 54)  «  et  au  cours  de  Tannée  1 153,  qu'il  a  introduit  ce  titre  dans  5 
le  protocole  de  ses  actes.  Nous  datons  donc  de  septembre  ii5i  à  janvier  11 53  tous  les  actes  de 
Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  qui  ont  été  émis  en  France.  En  ce  qui  concerne 
la  pièce  XXVII*,  les  souscriptiona  jdacées  à  la  fin  de  cet  acte  ne  permettent  pas  d'arriver  à  une 
donnée  jdus  précise.  Le  passage  de  Henri  en  Angleterre,  en  11 53,  eut  lieu,  sdon  Robert  de 
Torigni  (éd.  Delide,  t.  I,  p.  371),  dans  la  semaine  qui  suivit  TEpiphanie,  soit  entre  le  10 
6  et  le  i3  janvier*  Gervais  de  Gtntoibéry  assigne  à  ce  même  événement  la  date  du  6  janvier 
(éd.  Stubbs,  1. 1,  p.  t5i). 

Notum  sit  omnibus  fidelibus,  tam  futuris  quam  presentibus,  quod  ego  Henricus, 
dux  Nonnannorum  ^')  et  cornes  Àndegavorum^^,  reddidi  Matheo,  abbati  •  Sancti 
Florencii,  et  fratribus  ibidem  Dec  servientibus,  terram  de  Molli,  ita  liberam  et  i5 
quietam  sicut  erat  quando  pater  meus  Gaufridus ,  cornes  Andeg[avorum] ,  eam  cepit 
ad  opus  saum.  Item  reddidi  eis  mortuum  boscum  in  Vaieia,  et  prepositus  meqs  de 
Bdle  Fort[i]  débet  habere  propter  hoc  in  abbatia  Sancti  Florencii  imum  modium 
framentî  Salmm'ensem;  et  procurabitur  in  abbatia  in  vigiiia  festivitatis  Sancti 
Florencii,  et  in  die,  de  tribus  ferculis  cum  IlII'*  equis  et  VIII  hominibus.  Habet  30 
etiam  mittendo  nwicium  suum,  in  Pasca ,  XIIU  micas  et  duas  summas  vini,  et  très 
solides  et  dimidium  ad  camem. 

Testibus  :  Barthomeo  (^ic)  abbate  Sancti  Nicholiâ,  Josleno  de  Turonis,  Gaufirido 
de  Cleer[iis],  Hugone  de  Cleer[iis],  Emerpco]  de  Treverpis],  Pipino  de  Turonis, 
Briencio  de  Martiniaco.  a 5 

Apud  Ândegavim. 

xxvni* 

-      .  Delisle,  n^  a8*. 

Septembre  ii5i-janvier  11 53.  —  Argentan. 

Charte  de  franchise  accordée  par  Heinri/dac  de  Normandie  et  comte  d'Anjaa,  à  3o 
Vabbave  de  Fontenai. 

A.  Original,  autrefois  scellé  sur  double  queue;  Archives  du  Calvados,  H  56o3.  -—  Atlas,  pL  H. 

W  En,  toates  lettres  A.  —  W  Idem. 

5, 


36       ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

B.  G>pie;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10069,  fol.  6. 

Round,  n"  616. 

Table  de  M.  Ddisle,  ii5i-ii53.  Pour  la  date  de  cette  pièce,  voir  la  note  chronologique  du 
n°  XXVII'*'.  Cette  pièce  ne  doit  pas  être  confondue  avec  la  charte  de  Henri  II,  cotée  101  à  la  table 
5  de  M.  Delisle. 

H.,  Deî  gratia  dux  Norm[annie],  cornes  AndegavîeW,  justiciis,  vicecomîtibus  et 
ministris  tocius  terre  sue ,  salutem. 

Concedo  atque^^  precipio  quod  omnes  res  abbatie  et  monachonim  de  Fonteneto 
sint  quiète  de  passagio  et  theloneo ,  et  pontagio ,  et  cadrig[agiQ] ,  et  ab  omnibus 
10  consuetudinibus ,  tam  in  Normannia  quanoi  Ândegavia  et  Ânglia,  per  omnia  domi- 
nîca  mea ,  quas  homines  sui  affidare  poterint  [sic)  suas  esse  proprias.  Et  prohibeo 
quod  nullus  eis  inde  injuriam  vei  contumeliam  faciat,  vel  eos  injuste  disturbet, 
super  X.  iib[ras]  forifacture. 

Testibus  bis  :  canceilario  Ricardo ,  Jordano  Tax[on] ,  Roberto  Fliio  Em. ,  Raduifo 
i5  de  Pomeria,  Ricardo  de  Haeia,  Engelgero  de  Boh[un]. 

Âpud  Ârgent[omum]. 

XXIX* 

Septembre  iiSi-janvier  n53.  —  ArgenUn. 

Confirmation  de  biens  accordée  aa  prieuré  étBéaaviUe  et  aux  moines  de  Marmoutier 
20  qui  sy  trouvent. 


A.  Original  perdu,  décrit  dans  le  vidimus  ci-dessous  désigné  :  tseellée  ladicte  lettre  en  queue 

simple  d*un  viel  seel  qui  semble  estre  de  paste  blanche,  ouquel  a  en  impression  de  chascun 
costé  ung  homme  à  cheval,  et  est  ledict  seel  assez  grant». 

B.  Vidimus  délivré  le  g  juillet  i5a4  par  Jacques  de  Beaune  de  Semblançay,  bailli  royal  et  gou- 
9  5  vemeur  de  Touraine  ;  Bibliothèque  nationale ,  Touraine  XXXI ,  pièce  87, 7*  document  transcrit 

dans  le  vidimus.  Cette  pièce  a  été  retrouvée  par  M.  le  professeur  Haskins,  de  Harvard  Uni- 
versity,  qui  a  bien  voulu  m^en  donner  communication.  Le  document  suivant,  n**  8  du  même 
vidimus,  est  une  lettre  de  Geoffroi  le  Bd,  «  G.  dux  Norm.  et  com.  And.  » ,  à  Tévèque  de  Cou- 
tances  sur  le  méiue  sujet  :  «  Teste  Thoma  canceilario.  Apud  Argent.  »  ;  le  vidimus  de  cette 
3o  8*  pièce  a  été  pris  d  après  un  original  scellé,  «  fort  consumé,  en  queue  simple  ». 

Pour  la  date  de  cette  pièce,  voir  la  note  chronologique  du  n'  XXVII  *. 
W  Sic  A.  —  W  acque  A* 


AD  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  37 

H.,  diix  Nonii[annomm]  et  cornes  An<l[egavoruin] ,  episcopo  Gonstantiensi  et 
jasticiis  et  Yicecomitibus  et  baronibos  Gonstantin[i] ,  salutem. 

Precipio  et  voio  quod  monachi  Sancti  Martini  Majoris  Monasterii  de  Heavilla 
tenèant  omnes  terras  et  eociesias  et  décimas  et  omnes  res  suas  que  pertinent  ad  ele- 
mosinam  meam  de  HeaYifl[a],  ita  bene  et  in  pace,  et  honorifice  et  juste  et  quiète,    5 
sicut  melius  et  quietius  tenuerunt  tempore  régis  H. ,  avi  mei;  et  nemo  eis  vel  rébus 
eorum  uliam  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

Testibus  :  Willelmo  de  Angerviil[a]  et  Hugone  de  Longo  Gampo. 

Apud  Argent[omum]. 

XXX*  >o 

Delisle,  n*a6*. 

■ 

Septembre  iiSi-janvîer  ii53  (peut-être  vers  le  i"  janvier  iiSa).  —  Baugé. 

Charte  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d^ Anjou,  par  laquelle  il  concède  à  l'abbaye 
de FontevrauU^une  maison  sise  à  Saamar,  que  son  père  Geoffroi  le  Bel  avait  saisie,  et 
seize  autres  maisons  de  ladite  ville,  données  à  cette  abbaye  par  diverses  personnes.  i  s 

A,  Original  perdu,  antrefois  décrit  par  Gaignières» scellé  en  dre  blanche  sur  lacs  de  cuir,  portant 
à  lavera  Timage  d*im  cavalier  armé  d'une  lance  et  le  mot:  HENRIG. ..,  au  revers  un  cavalier 
armé  d'une  épée,  avec  le  fragment  de  légende  :  . . .  ANORVM. 

jB.  Copie  d après  l'original,  faite  pour  Gaignières;  BiUioihèque  nationale,  ms.  Ia6n  5d8o,  1. 1, 
p.  7a.  — -  C  Copie  dans  le  oartuiaife  de  Fontevranlt,  foL  a&  v*.  -^  D.  Cc^ie  d'après  le  car-  ao 
»    tulaire;  Bibliothèque  nationde,  ms.  latin  548o,  t.  II,  p.dg. 

Round, n* loSg. 

lyble de  M.  DeUsle,  1 1 5a.  Pour  la  date,  même  observation  qu'à  propos  des  pièces  précédentes; 
on  remarquera  pourtant  que  Henri  Plant^;enet  parait  avoir  été  à  Baugé  le  i**  janvier  1  i5a. 

• 

Sciant  tam  présentes  quam  fiituri  quod  ego  Henricus,  dux  Normannonun»  cornes  35 
Ândegavorum,  do  et  concède  im  perpetuam  elemosinam ,  pro  anima  patris  mei 
Gaufiridi  Andegavensiscomitis,  et  pro  mea  meorumque  salute,  Matildi  abbatisse, 
amitemee,  et  toti  conventui  Fontis  Ebraldi,  domum  de  Salmuro  que  de  meo  do- 
minio  erat,  et  quam  pater  meus  sassierat,  quietam;  et  prêter  hoc  sexdecim  domos 
in  villa  de  Salmuro,  quas  homines  mei  eis  dederunt,  similiter  eis  concède,  salvis  rec-  3o 
titudinibus  et  consuetudinibus  meis ,  quas  antecesseres  mei  in  illis  habuerunt  ;  et  si 
aiiqua.  istarum  supradictarum  sexdecim  domorum  recognita  fiierit  esse  de  meo 


38        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

dominio ,  ad  meum  dominium  redeat.  Concedo  simfliter  ei$  ut  pona»t  in  domo  foriii 
sui  de  Salmuro  decem  homines,  qoi  non  sint  consuetudinarit  meî»  et  sint  cpiiefi  dé 
omni  exercitu  et  expeditione  et  de  omni  taiilagio. 

Teste ('^  Thoma  dechano^^  de  Lochis,  Josleno  de  Turoni[B],  Ugone^*)  de  Glaiers, 
.  5  Wilieimo  Filio  Hamonis ,  Johanne  Bûche  de  Lu  ^^\  Raginaudo  Gblart 
Apud  Balgeium. 

xxxr 

Ddide»  n*  39*. 
Septembre  1 1 5  i^janYier  1 1 53.  <^-  Ghâteaa'dii-Loîr. 

10       Charte  de  protection  accordée  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  J^Anjo^,  à 
Vabbaye  de  Savignù 

A,  Original  perdu. 

B.  Copiej  dans  le  cartulaîre  de  Savigni,  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  pièce  56^. 
Date  donnée  à  la  table,  1  i5i-ii53.  Voir  la  note  chrondo^qne dn  n*  XXVn^« 

i5       Henricus,    dux   Normannorum  et  cornes  Andeg[avorum] ,  justiciis  et  omnibus 
homînibus  suis  totius  terre  sue ,  salutem« 

Sciatis  me  accepisse  in  manu  et  protectione  mea  abbatiam  Sayigneii ,  cum  omnibus 
hominibus  suis  et  terris  atque  subslanciis.  Et  ideo  voio  et  precipio  ut  sint  in  pace  et 
quiète  ab  onmi  querela  et  senritio  et  exactione.  Si  quis  autem  huic  preceplo  mep^ 
90  visis  bis  literis,  contraire  presumpserit,  decem  librarum  fori&cto  subjaoebit. 

Testibus  :  Guidone  de  Safalofio,  atque  ]Vfanass[ero]  Biset,  et  Johanne  de  Soligneio. 
Apud  Castrum  Liddi. 

XXXII* 

Ddisle,  n*  3o*« 
t5  Septembre  1 1  Si-janvier  1 153.  —  ]X)mfiront. 

Mandement  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  £  Anjou  ^  ordonnant  à  ses  officiers  de 
justice,  en  Normandie,  d'assurer  à  Vabbaye  de  Savigni  la  possession  d'une  terre  ^  £une 
dime  sur  lesquelles  Us  venaient  JtétaUir  leurs  droits  en  sa  cour  et  par  devant  lui. 

A.  Original  autrefois  sodlé  sur  simple  queue;  Archives  nationales,  L  968. 

M  Sic  B.  —  (>»)  decano  C.  ~  C«)  Ugoni  B.  —  W  deBuehe  de  Lu  fi;  BadiedeLup  C. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE,  39 

B,  Cape  dans  ie  caiiulaire  de  Sftvigm,  Archives  de  la  Manche,  H  non  ooté,  pièce  383.  — 
C.  Copie;  BiUiothèqœ  nationale,  ms.  latin  10078,  p.  !i43. 

Round ,  n*  8a6 ,  avec  attribution  k  Henri ,  roi  d*Angleterre ,  et  classement  à  la  date  probable  de  1 1  Syé 

.  Date  donnera  la  table,  ii5i-ii53.  Voir  la  note  chronologique  du  n"*  XXVII*. 

H.,  dux  Nonn[aiinorum]  et  cornes  Ând[egavoruin] ,  justiciis  suis  Normannie,    5 
salutem. 

Sciatis  abbatem  et  monachos  de  Savigneio  disrationavisse  in  curia  mea  apud 
Doninifrontem ,  me  présente ,  terram  et  decimam  de  quibus  inter  ces  et  Robertum 
FUium  Radulfi  erat  dissensio.  Ideo<{ue  mando  et  firmiter  precipio  quod  habeant  illa 
et  teneant  in  bono  et  inpace  et  juste,  sicut  iliî  in  curia  mea  hoc  disrationaverunt.  10 

Testibus  :  V^îUelmo  Filio  Hamonis  et  Petro  de  Sancto  Ilario. 

Apud  Domnifrontem. 

xxxiir 

Ddisle,n*  3i  *. 
S^tembre  1 1 5 1  -janvier  1 1 53.  —  Falaise.  1 5 

Confirmation  des  biens  appartenant  à  réglise  de  Bayeax. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xm*  s.  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux, 

ms.  193,  fol  5,  n*  ik^ 

o.  Ed.  Bonrrienne,  1. 1,  p.  ao,  n*  i4*  so 

Cté  par  Eyton,  p.  aa ,  à  Lannée  1 167,  comme  étant  une  charte  de  Henri  II,  roi. 
Date  donnée  à  la  taUe,  i  i5i-i  i53.  Voir  la  note  chronologique  du  n*  XXVII '*'• 

Henricus ,  dux  Normannorum  et  cornes  Andegavorum ,  Hugoni ,  Dei  gratia  Rotho- 
magensi  archiepiscopo ,  et  omnibus  episcopis ,  comitibus  et  baronibus  suis  de  Nor- 
mannia,  saiutem.  s5 

Quoniam  eoclesia  Baiocensis,  post  mortem  Odonis^iscopi,  per  subsequentium 
episcoporum  inpotentiam,  cum  per  eorundem  negligenciam  et  per  venditiones  et 
donationes  et  commutationes  ab  ipsis  factas  fere  ad  nichiium  redacta  erat ,  ne  funditus 
«cclesia  predictà  destrueretur,  provide  Henricus  rex  avus  meus  instituit  ut  juramento 


40        ACTES  ANTÉRIEURS  À  KAVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

antiquorum  hominum,  qui  rem  norant,  recognoscerentur  tenedûre  jam  dicte 
ecclesie,  sicut  fuerant  in  tempore  predicti  Odonis,  tam  in  dominicis  quam  in  feodis 
/nilitum,  vavasorum  et  rusticorum.  Ipsiùs  equidem  tempore,  hec  omnia  jurata  sunt 
et  recognita  et  sepedicte  ecclesie  precepto  ejus  resignata  et  munimine  carte  sue , 

5  quocumque  modo  a  possessione  ecdesie  alienata  essent,  reddita  sunt  et  confirmata. 
SubindeGaufiridus,  cornes  Andeg[avorum],  pater  meus,  commonitione  et  precepto 
apostoiicorum  virorum  Lucii  et  Eugenii ,  qui  omnium  episcoporum  Baiocensium ,  ab 
Odone  usque  ad  Philippum  succedentium ,  donationes  et  venditiones  et  commuta- 
tiones  et  omnes  alienationes  quas  de  predicte  ecclesie  beneficiis  fecerant  irritas  esse 

lo  preceperunt,  item  dominica  et  feoda  et  omnes  Baiocensis  ecclesie  teneduras,  sicut 
fuerant  in  tempore  Henrici  régis  jurata,  juramento  fecit  recognosci,  et  sicut  Baiocen* 
sis  ecclesia  in  tempore  Odonis  episcopi  tenuerat,  ea  ex  integro  eidem  ecclesie  resi- 
gnavit  et  carta  sua  confirmavit.  Vestigiis  igitur  antecessorum  nostrorum' ,  avi  scilicet 
et  patris,  inherere  concupiscentes,  et  patrum  nostrorum  apostoiicorum  Lucii  et 

1 5  Eugenii  commonitioni  et  precepto  obtemperare  voientes  et  debentes ,  mandamus  et 
precepimus  ut  dominica  et  feoda  et  possessiones,  libertates  et  consuetudines  Baiocen- 
sis ecclesie ,  et  omnes  tenedûre  quas  habuit  in  tempore  Odonis  episcopi ,  sicut  unquam 
ea  melius  et  liberius  in  tempore  ejus  habuit,  juramento  legitimorum  et  antiquorum 
hominum  qui  rem  norint  recognoscantur,  sicut  fuerunt  jurata  et  recognita  in  tempore 

3o  avi  mei  et  patris.  Ela  itaque  omnia  sepe  memorate  ecclesie  reddimus,  concedimus  et 
confirmamus. 

Testibus  :  Garino  Filio  Gir[oldi] ,  Willelmo  Filio  Hamonis ,  Manessero  Biset. 
Apud  Falesiam. 

XXXIV* 

35  Ddisle,  n*  Sa  '*'. 

Septembre  ii5i«jftnvier  ii53.  — -Lisîeox* 

Mandemeni  de  Henri,  duc  de  Nornumdie  et  comte  d'Anjoa,  à  l^évéqae  de  Lisieax  et  à 
Robert  de  Montfort,  leur  enjoignant  défaire  reconnaître  certains  liens  (joi  appartiennent 
à  l'église  de  Saint-lmer. 

3o  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xviii*  s.,  dans  le  cartidaire  du  prieuré  de  Saint-Imer;  BiUiothèque  nationale,  nouv . 
acq.  lat.,  ms.  1097,  p.  la ,  n""  VI  (publié  par  M.  Bréard,  pour  la  Société  de  f  Histoire  de  Nor^ 
mandie,  in-8%  1908). 

Date  donnée  à  la  table,  1  i5i-i  i53.  Voir  la  note  chronologique  du  n*  XXVII*. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  41 

Henricus,  dux  Normannonim  et  cornes  Andegavorum ,  Arnulpho,  episcopo 
Lexoviensi ,  et  Roberto  de  Monte  Forti ,  saiutem. 

Mando  vobis  et  precipio  qood  faciatis  recognoscl  per  légales  homines  que  sint  iile 
qae  pertinent  ad  eoclesiam  Sancti  Imerii  de  rébus  illius  qoas  Thomas  de  Ponte 
Episcopi  tenait,  et  iilam  (?)  monachis  de  Becco  bene  et  in  pace  et  juste  tenere    5 
faciatis. 

Teste  WiHdmo  Filio  Hamonis. 

Apud  Lexovium. 

XXXV* 

Ddisle,  n*33*  lo 

Septembre  i  i5i-j«nYier  1 153.  —  Rouen. 

Restitatioh,  par  Vimpératrice  Maihildeet  sonjib  Henri,  dac  de  Normandie  et  comte 
d Anjou,  aux  lépreux  de  Beaaliea,  près  Chartres,  d^une  rente  qui  leur  avait  été  constituée 
par  Henri  t^. 

A,  Onginai;  Archives  d'Eare-et-Loir,  G  2984.  ^^ 

a.  Ed.  Delisle,  Introduction,  p.  ia6,  col.  a. 

Cette  pièce  figure,  dans  la  table  de  M.  DdUle,  à  deox  endroits  différents,  sous  les  n""  33*  et 
43*  A,  avec  la  date  de  1  i5i-i  i53.  La  mention  du  n*  43*  A  doit  donc  être  supprimée.  Nous  la 
datons,  comme  odles  qui  Tentourent,  de  septembre  1  i5i  à  janvier  1 153.  Elle  est  rédigée  dans  les 
mêmes  termes  qu'une  autre  charte  (n*  XI*),  conservée,  elle  aussi,  aux  Archives  d'Eure-et-Loir.  30 
Dans  la  a*  charte  (n*  XXXV*),  Henri  Plant^nét  ajoute  à  son  titre  de  duc  de  Normandie  cdui 
de  comte  d'Anjou;  en  outre,  les  témoins  ne  sont  pas  tous  les  mêmes. 

M. ,  imperatrix,  Henrici  régis  [filia,  et  Henricus  ejus  fdius,  dux  Normannorum  et 
cornes]  Andegavorum,  Hugoni,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  [episcopis,abbatibus, 
comitibus,  baronibus,]  justiciis,  [vicecomitibus,]  et  omnibus  fideiibus  per  Norman-  iS 
niam  [constitutis],  sidutem. 

Sciatis  nos  reddidisse  et  concessise  [sic)  in  perpetuam  eiemosinam  Deo  et  Sancte 
Marie  Magdalene  de  Bello  Loco  Gamoti ,  et  infirmis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro 
saiute  patrum  nostrorum  atque  matrum  et  nostra  et  remissione  peccatorum  nostro- 
rum  et  statu  et  incolumitate  ducatus  Normannie,  neçnon  et  pro  anima  régis  Henrici  3o 
et  aliorum  parentum  nostrorum  y  unoquoque  anno ,  X.  libras  Rothomagensium ,  quas 
prefatus  rex  Henricus  eis  dédit  et  concessit  et  carta  sua  confirmavit.  Precipimus 
igitur  vicecomiti  nostro  Rothomag[ensi] ,  qiiicumque  iile  fuerit ,  quod  eas  ipsb  de 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VII.  6 

mrSIMEIlIC    XATIOXltl. 


42        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

redditibus  vicecomitatus  nostri  Rothom[agensis]  singnlis  annb  ad  festum  Sancti  Mi- 
chaelis  sine  disturbatione  et  omni  occasione  super  nostram  forefacturam  babere  faciat. 
Et  banc  nostram  redditionem  et  concessionem  prememorate  ecdesie  fratribusque 
infirmis  sine  fine  mansuram  et  a  Deo  nobis  coliata  potestate  inviolatam  permanere 
5  bac  carta  nostra  confirmamus. 

Testibus  :  Amidfo  episcopo  Lexoviensi,  Ricardo  episcopo  Constantiensi,  Pbiiippo 
episcopo  Baiocensi,  Walerano  comité  Meiiendino  (?),  Rodberto  de  Novo  Burgo, 
Raginaido  de  Sancto  Waierico  senescallo , Wiileimo  Fiiio  Hamonis ,  Stephano  de  Beiio 
Campo,  Godardo  de  Vall[ibus] ,  Amfredofilio  Rualdi. 
lo      Apud  Rotbomagum. 

* 

XXXVl* 

Delble.  n"  34  *. 

m  « 

Septembre  iiSi^janvier  ii53.  —  Roaea. 

Charte  par  laquelle  Henri ,  duc  de  Normandie  et  comte  d! Anjou ,  concède  diverses  terres 
i5  à  tabbaye  de  Mortemer,  et  lai  cot^irme  d'aatres  concessions  de  terres  faites  par  Geoffrdi 
leBel. 

A.  Original  perdu.  .    . 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Mortemer;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  18369,  P'  ^^- 

Round,  n*  i4o6. 

20  Gïtte  pièce,  dont  Tonginal  est  perdu,  ne  nous  est  connue  que  par  le  cartulaire  de  Mortemer, 
où  elle  se  termine  par  la  date  :  ■  Actum  apudRothomagum,  annoabincamatione  Domini  M''G*L'' >. 
Cette  date  a  dû  être  ajoutée  par  le  copiste  du  cartulaire;  Henri  Plant^nenèt,  dès  cette  époque, 
n^avait  pas  Thabitude  de  dater  ainsi  ;  en  outre,  en  1 1 5o,  il  ne  pouvait  pas  encore  porter  le  titre  de 
comte  d'Anjou,  que  son  père  lui  laissa  en  mourant  (7  septembre  i  i5i).  Date  donnée  par  la  table 

35  de  M.  Delisle,  ii5i-ii53;  voir  la  note  chronologique  du  n**  XX  VIF. 

Henricus ,  dux  Norm[annorum]  et  cornes  Andeg[aYorum] ,  arcbiepiscopo  Rotboma- 
gensi  et  episcopis  Normannie,  et  omnibus  baronibus,  baillivis  et  amicis  et  fidelibus 
suis,  salutem. 

Sciatis  quod  ego  concessi  ecclesie  Béate  Marie  Virginis  de  Mortuo  Mari ,  et  fratri- 

3o  bus  ordinis  Gisterciensis  ibidem  Deo  servientibus ,  in  ipsa  vidle  Mortui  Maris  XXX. 

acras  terre  pro  safaite  anime  mee  Bt  pro  salute  animanim  parentum  et  omnium  ami- 

corum  meorum,  ad  libitum  suum  excolendas,  et  apud  Bosquentin  C.XL.IIL,  et  in 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE,  43 

landa  de  Belfuisse}  CL.  VU.,  que  omnîa  pater  meus  iliis  donaverai,  concedente 
Mathilde  impératrice,  maire  mea,  et  me  ipso ,  et  Gaufrido  atque  Wiileimo  fratribus 
meis.  Et  prêter  hoc  ex  mea  propria  donatione  superaddidi  eisdem  fratribus  de  Mor- 
tue  Mari  LXXX**  acras  terre  in  supradicta  landa  de  Belfiiissel,  concedente  item 
Mathîkle  impératrice ,  matre  mea ,  et  prenominatis  fratribus  meis  ;  pastnras  etiam  ^5 
suas  et  pasnagia  omnesqne  aisantias  suas  in  omnibus  sibi  necessariis,  tam 
edificiis  suis  agendis  quam  etiam  ceteris  actionibus  suis,  per.  tbtam  forestam  meam 
de  Leons,  libère  et  quiète  in  perpetuum  possidendas,  ita  tamen  si  terra  supramemo- 
rata  fossatis  fiierit  terminata.  Quod  totum  ut  in  perpetuum  ratum  permaneat^  sigilli 
mei  impressione  confirme.  ../.:.  lo 

T[estibus]  :  Amulfo  Lexoviensi  episcopô ,  Wiileimo  êancèHàrio ,  Rainaldo  dé  Sancto 
Waierico  dapifero  meo,  Waltero  Giffart  comité  de  Longavilla,  Alexandre  de  Bohun, 
Osberto  de  Cailieio ,  Robertade  Wénnesval,  Rogëro  de  Pauiiaco ,  Ricardo  de  Hummez, 
Wiileimo  Filio  Hamonis,  Warino  Filio  Geroldi,  Hugone  de  Dovera,.  Wachelino  Ma- 
minot,  Herveio  de  Novilla,  Engerranno  Portario.  .     y5 

Actum  apud  Rothomagum ,  anno  ab  incamatione  Domini  M"*  G"*  L". 


XXXVII* 


Delisle,  n'35*. 


Septembre  ii Si-janvier  ii53.  —  Rouen. 

Charte  par  Uuiaelle  Henri,  dac  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  donne  aux  moines  de  20 
Mortemer  tous  les  essaims  quils  pourront  trouver  en  sa  forêt  de  Lions,  en  leur  assurant 
à  nouveau  sa  protection. 

A.  Original  perdu. 

...I         •'  ■"■  «...Il         ■■ 

B.  G>pie  dans  le  cartulaire  de  Mortemer;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  iSSGg,  p.  54* 

.      -  .  .  ,  ^ 

Round,  n**  1407.  a5 

Date  donnée  i  la  fable,  1  i5i-i  i53'.  Voir  la  note  chronologique  du  n***  XXVII*. 

»  ...  ■  ».    _  .  ...  , 

I  ■>-.<  •  ••  ■•-.  ••  •• 

Henricus,  dux  Norm[annorum]  et  cornes  And[egavorum] ,  archiepiscopo  Rotho^ 

magensi  et  omnibus  episcopis  Normannie,  abbatibus,  comitibus,  vicecomitibus,  ' 

baronibus,  justic[iis]  et  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Normannie,  salutem. 

G. 


à 


44        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Sciatis  me  dédisse  Deo  et  Béate  Marie  et  conventui  fratnim  de  Mortao  Mari 
omnia  vasa  apum  que  fratres  eorum  invenerint  per  totam  forestam  meam  de  Leons 
in  elemosinam  perpetuam  ad  luminaria  ecdesie,  pro  saiute  anime  mee  et  parentum 
atque  omnium  amicorum  meorum.  Et  precipio  ne  quis  super  hoc,  aut  super  ulla  re 

5  que  iilis  a  me  coilata  est  aut  concessa  eos  inquietare  vei  quamcumque  molestiam  iliis 
inferre  présumât ,  quia  tam  ipsos  quam  que  ipsorum  sunt  in  mea  manu  retinui  et  in 
mea  defensione  illos  habeo  et  semper  habere  volo,  nec  portare  uliatenus  possem  si 
quis  eos  vei  bona  ipsorum  vexaret,  turbaret  seu  quocumque  modo  minueret,  aut 
iibertates  a  me  concessas  interdiceret.  Preterea  quecumque  auctoritas  apostolica  iUis 

lo  confirmavit,  intégra  et  illibata  eorum  usibus  profutura  summopere  conservari  voio 
et  precipio,  tam  in  decimis  qHam  in  ceteris  quibuscunque  rébus. 
Actum  apud  Rotomagum. 

T[estibus]  :  Amulfo  Lexoviensi  episcopo ,  Mauricio  capellano ,  Reginaido  de  Sancto 
Walerico  dapifero  meo ,  Aiexandro  de  Bohun ,  Wilieimo  Fiiio  Haimonis ,  Nichoiao  de 

1 5  Stotaviila ,  Osberto  de  Hosa. 


xxxviir 

Ddide,  n*36*. 
Septembre  ii Si-janvier  iiS3.  —  Rouen. 

Donation  de  dix  acres  de  terre,  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  à 
20  Vahbaye  de  Mortemer. 

A.  Original  perdn. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Mortemer;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  18369,  p.  53. 
Date  donnée  à  la  table,  1 1 5i-i  1 53.  Voir  la  note  chronologique  du  n"  XXVir. 

Henricus,  dux  Norm[annorum]  et  comes  And[egavorum] ,  Engelranno  portitori  et 
35  baillivis  suis  de  Leons,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  Oeo  et  Sancte  Marie  de  Mortuo  Mari  et  fratri  Jordano  X.  acras 
de  foresta  mea  de  valie  de  Mortuo  Mari ,  vei  ad  virgultum  faciendum ,  vei  ad  dandum 
in  decambium  pro  terra  ubi  fiât. 
Teste  Odone  bostiario. 
3o       Apud  Rothomagum. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  45 


XXXIX* 

Ddide,  n'37*. 
Septembre  ii Si-janvier  ii53.  —  Rouen. 

Charte  de  Henri,  dac  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  relative  à  la  reconnaissance  des 
droits  qm  appartiennent  en  la  forêt  d^Aliermont  aa  doyen  de  la  cathédrale  de  Rouen  et    5 
au  chanoine  de  la  prébende  d'Angerville. 

A,  Original  perdu. 

B,  Cariulaire  de  Philippe  d'Alençon,  archevêque  de  Rouen;  Archives  de  la  Seine-Inférieure, G  7, 

foi.  349. 

Table  de  M.  Ddisle,  1  i5i-i  i53.  Voir  la  note  chronologique  du  n*  XX VU*.  Le  nom  du  duc  10 
n'ayant  pas  été  ècrii^  en  téie  de  cette  pièce,  dans  le  cartulaire  de  Philippe  d*Âlençon,il  se  pourrait 
à  la  rigueur,  comme  M.  Delisle  Tobserve  en  marge  de  sa  copie,  qu'elle  fût  de  Geoffiroi  le  Bel. 
M.  Qiaries  H.  Haskins  est  d'avis  qu'elle  doit  être  attribuée  à  Geoffiroi,  en  raison  des  termes  dans 
lesquds  le  roi  Henri  I"  y  est  désigné  :  ■  tempore  H.  régis  AngUe >  ;  il  ajoute. que,  si  elle  émanait  de 
Henri  nantegenét,  on  y  trouverait  la  fomrale  habituelle  :  «tempore  H.  régis  avi  met».  English  iS 
hisloricel  review,  juillet  1 91  a ,  p.  4^6. 

[Henricus],  dux  Nonnann[orum] ,  cornes  Andegav[orum] ,  archiepiscopo  Rotho- 
magensi,  episcopis,  comitibus,  baronibus  et  omnibus  justiciis^*)  suis  Normaiinie« 
salutem. 

Sciatis  quod  recognitum  fuit  coram  me  in  curia  mea,  per  juramentum  legitimo-  90 
ram  militum ,  Willelmi  sciiicet  de  Evremodio ,  Rogerii  de  Briquegny,  Bartholomei 
de  Berengervilla ,  quod  decanus  Béate  Marie  Rothomagensis  et  canonicus  ejusdem 
ecclesie  de  prebenda  de  Angerviila  habuerunt  tempore  H.  régis  Anglie  in  foresta 
d*Alibermont  omnes  consuetudines  suas  libéras  et  quietas,  de  vivo  jacente  et  de  mor- 
tuostante,  et  ligna  ad  berberg[agium] ,  et  vii^s  ad  dausturam,  et  pasnagium  et  «5 
herbagium,  et  omnes  alios  redditus  foreste,  et  omnia  placita,  et  omnia  cautalla  fores- 
facta,  et  omnes  misericordias ,  et  quicquid  pertinebat'ad  regem  de  hominibus  eorum 
de  Sancto  Vedasto  et  de  Angerviila ,  et  quod  non  debent  mitti  in  placitum  de  occa- 
sionibus  foreste  super  hoc  quod  possent  affidare. 

Testibus  :  Gauirido  de  Clees,  Roberto  de  Gurci.  3o 

Apud  Rothomagum. 

^*'  Justidariis  B. 


A 


46        ACTES  ANTÉRIEURS  À  LAYÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


XL* 

Delide,  n''38*. 
Septembre  iiSi-janvier  ii53.  —  Rouen. 

Acte  par  lequel  Henri  ^  duc  de  Normandie  et  comte  d'Aigou,  donne  à  Roscelin^  fils  de 
hClairemboud,nnet€rresûeàlaUsièredèhfprétdeRomuxre. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xiii*  s. ,  dans  le  cartulaire  de  Saint-Georges  de  Boscherville;  Bibliothèque  de  Rouen,. 

ms.   1037,  fol.  63. —  C  Copie  d'après  le  cartulaire;  Bibliothèque  nationale,  collection 
Moreau,  vol.  67,  fol.  i53. 
10  Round,  n""  aoi. 

Date  donnée  à  la  table,  1 1 5i-i  1 53.  Voir  la  note  chronologique  du  n"*  XXVII *• 


I        • 


H. ,  dux  Normann[oruin]  et  cornes  Andegav[orum] ,  archiepiscopo  Rothbniagensi , 
episcopis,  baronibus,  vicecomitibus ,  justiciis  et  ministris  tociusNormanniQ,  salutem. 

Notmn  sit  oamibus,  tao[i  presentibus  quam  fîitaris,  me  dédisse  et  concesâsse 

i5  Roscelino  filio  Claremboudi,  pro  servitio  suo,  totam  terrain  de  Lôngo  CampOi-  que 

in  orailla  foreste  est  de  Roummare ,  cum  Holebusc  et  hospite  vicino ,  a  via  Grandis 

Mare  usque  ad  cheminum  Rothomagi  sub  Sàncto  Georgiô ,  u^que  aVl  terram  arabilem , 

r 

ita  qtiod  ipse  etberedes  sui  teneant  de  me  et  de  héredibus  meis  in  Jus  hereditariunrï 
bene  et  in  pace,  libère  et  quiète.  Et  homines  sui  de  ilia  terra  habeant  mortuuni 
ao  boscum  sine  Consuetudine,  et  sint  quieti  de  omni  forestagio  et 'berbagio  et  consuetu- 
dine  de  foresta.'  ' 

Testibus  :  Ricardo  cancellarîo,  Willèlttio  dé  Sabruel,  Joslefio  de  Turohîs,  Mexan- 
dro  de  Bohon,  Gaiifrido  de  Bruecuria. 

Apud  Rothomagum. 

Ddisle,  n'So* 

« 

Septembre  1 1  Si-janvier  ii53.  —  Rouen.  , 

•   ■      '      :  .  •  .  .  .        ■      .    •  • 

Concession  à  G.  Mauclerc  d'une'  terré  ayant  apparienu  à  Renaud  de'  Saint- fValeri ,  et 

sise  à  l'aitre  Notre-Dame,  à  Rouen,  pour  y  bâtir  une  maison. 

3o  A,  Original  perdu. 


AU  TRÔNE  D  ANGLETERRE.  47 

B.  G>pié  dans  le  cartolaire  de  TéglUe  de  Rouen;  BiUiothèqae  d^  Roaen,  ms.  iigS,  fol.  iio, 
charte  180. 

Round,  n"  la. 
Date  donnée  à  la  table,  1  i5i-i  i53.  Voir  la  note  chronologique  du  n**  XXVII*. 

»  t 

H. ,  dux  Normann[oruin]  et  comes  An({egav[orum] ,  H. ,  Rothomagensi  archiepi*    S 
scopo,  et  omnibus  justidis  suis  et  probis  bominibus  Rothomagensibus,  saiutem. 

Sciatis  quod  conceàsi  G.  IVlaio  Gierico  terram  Reinaldi  de  Sancto  Waierico  de 
atrio  Sancte  Marie ,  et  prece  et  concessu  Reinaldi ,  pro  servitio  suc ,  ad  faciendam 
domum  suam  de  petra  et  fiisto  ad  placitum  suum. 

Testibus  :  Godardo  de  Vallibus  et  Warino  Filio  Geroidi,  et  teste  Wilienno  Filio  10 
Hamonis. 

Apud  Rothomagum.  Valete. 


/         • 


XLir 

Delisle,  n•4o* 
Septembre  iiSi-jtnvier  ii53.  —  Rouen*.  i5 

Confirmation  pcw  Henri ,  duc  de  Normandie  et  comte  d' Anjou ^  des  donations  faites  à 

tabhaye  de  Fontenai par  les  ancêtres  de  Jourdain  Taisson,  fondateurs  de  ladite  abbaye. 

*   '  *     . 

I 

A,  Original  perda. 

B,  Copie  dans  nn  recueil  de  chartes  normandes  formé  par  Le  Brassear;  Bibliothèque  de  Rouen, 

ms.  2193,  p.  101.  ^^  C,  Copie  informe,  du  xviii*  s.,  sur  papier;  Archives  du  Calvados,  so 
H56o3. 

«.  Publiée  par  Du  Monstier,  Neastria  pia,  p.  80^  d'après  une  confirmation  de  Henri  V. 

É  a         .  >  *  • 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  du  n*  XXVII "*". 

Henricus,  Deigratia  duxNormannorum^'),  oomes  Andegavorum  ^^^  archiepiscopis , 
episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiçiis  ^""^  viceconiitibus  atque  omnibus  fidelibus  3  5 
suis,  sakitem. 

Notum  sit  vobis  atque  omnibus  tam  presentibus  quam  futuris  quod  ego,  ad  peti* 
tionem  Jordani  Taxonis ,  confirmavi  ^^^  abbati  et  monachis  Sancti  Stephani  de  Fonte- 

W  Nonnanie  C.  —  0»)  Andegavensis  C.  —  W  jnsticiariis  B  C.-^  ^^  cumQrmavi  C. 


48        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

neto^*)  omnes  donationes  et  deemosynas  ^''^  quas  antecessores  dicti  Jordani  Taxonis, 
qui  fundaverunt  ^*)  abbatiam  de  Fonteneto  ^^^^  fecerunt  et  dederunt  in  perpetuam 
eleemosy nam ,  nutu  et^*^  consilio  Willelmi,  tune  ducis  Normannie^*^,  predicto^^ 
abbati  et  monacbis ,  pro  saiute  animanim  suarum ,  videiicet  in  ecclesiis ,  decimis , 
5  terris ,  hominibus ,  in  pratis  ^\  aquis ,  molendinis ,  in  sylvis  et  ^'^  nemonbus ,  in  iiber- 
tatibus,  usagiis,  consuetudinibus  qaas  iidem^^  monachi  habent  in  forésta  de  Cinga- 
lesio  ^^^  et  in  cunotis  aliis  nemonbus  suis ,  de  quibus  habent  omines  décimas ,  et  in 
omnibus,  sicut  continetur  in  carta  fundatoris  et  dUorum  antecessorum  predicti 
Jordani  Taxonis,  que  incipit  :  «  Quisquis  Deo,  etc.  ^^^  »,  et  in  carta  confirmationis 

10  quam  predicti  abbas  et  monachi  habent  a  Wiiidmo,  tune  duce  Normannie  (""^ 
si:q)er  ^''^  predictis  donationibus ,  que  incipit  :  «  In  nomine  sancte  et  individue  Trini- 
tatis,  etc.^''^  »  que  carte  crucibus  sunt  signate  secundum  antiquamconsuetudinem, 
quas  recognovit  Jordanus  Taxonis  ^^^  coram^^i)  me  et  baronibus  meis,  apud  Rotho- 
magum.  Et  ego  predictas  cartas  et  omnes  donationes  et  elemosinationes  de  ^'^  verbo 

1 5  ad  verbum ,  sicut  continetur  in  eisdem  cartis ,  et  omnia  aiia  que  postea  donata  sunt , 
tam  a  Jordano  Taxonis ^'^  quam  ab  antecessoribus  suis,  in  omnibus  confirmavi,  in 
pura  et  libéra  elemosina ,  cum  omni  ea  iibertate  et  quietantia  quam  elemosina  potest 
et  débet  habere.  Quod  ut  ratum  sit  et  stabile  in  perpetuum ,  presenti  scripto  et  sigiili 
mei  munimine  confirmavi. 

3o       Testibus  bis  :  Amulpho  Lexoviensi  episcopo,  Richardo  canceiiario,  Willelmo  de 
Rolmare  ^*^  conestabili  ^"J,  Willelmo  de  Vemone ,  Richardo  de  Haiia  ^''\  Guferio  de 
Bruere^*\  Radulfo  de  Pomeria^^^  Willelmo  Rossel^"^ 
Apud  Rothomagum. 

XLIIl* 

95  Ddîsie,  n*'  ài  *' 

Septembre  iiSi-janvier  ii53.  —  Rouen. 

Interdiction  du  marché  de  Crévecœar. 
A.  Original  perdu. 

W  Fonteneto  C;  Fonteneio  B.  —  W  elemosinas  C  —  W  fondaverunt  C  —  (**)  Fonteneio  B. — 
î*')  ac  C.  —  (*)  Normanie  C.  —  W  predictis  C.  —  W  pratis  C;  prefecturis  B,  —  P)  et  omis  ions  C. 
—  U)  eidem  C.  —  O')  Gngalesio  B;  Cingdiis  C;  Gngoio  a.  —  W  etc.  omis  dans  C.  —  W  Norma- 
nie C.  —  W  snpra  C.  —  W  etc.  omis  dans  C.  —  W  Taxo  C.  —  W  quoram  C.  —  W  de  omis 
dansa  —  W  Taxone  C.  —  W  Rolmara  C.  —  W  comité  Linc  (?)  C.  —  W  Hacia  C,  a.  —  W  Gof- 
frerio  de  Bnier.  C;  Gifrerio  de  Bruere  a.  —  (y)  Radulpho  de  Pommeria  C.  —  (")  Rocel  C. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  49 

B.  G>pie  du  zin*  s. ,  dans  le  livre  noir  dn  chapitre  de  Bayeux ,  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux , 
nu.  193,  foL  10  v%  n*  ào. 

a.  Éd.  Bourrienne,  1. 1,  p.  48. 

Round,  n*  i44o. 

Date  donnée  à  la  table»  Ii5i-ii53;  voir  la  note  chronologique  du  n*  XXVII*.  5 

H.,  dux  Nonnannonim  et  cornes  Andegavonim,  Wilielmo  de  Ansgervilla  et  Si- 
moni  de  Bosvilla  et  Aitardo  Polcino  et  ballivis  suis  de  Oxomensi  et  Algensi  patiia 
omnibus,  salutem. 

Mando  vobis  et  precipio  ut  prohibeatis  onames  homines  de  balliis  vestris  ne  ipsi 
eant  ad  forum  de  Grevecor,  nec  permittatis  quod  ibi  mercatum  teneatur,  nisi  ^;o  10 
prius  vobis  precepero. 

Teste  Guarino  Filio  Geroidi. 

Apud  Rothomagum. 

XLIV* 

Delî»Ie,n*44*.  i5 

Sqiteaidire  iiSi-janvier  ii53.  —  Timn* 

Confirmation  jkit  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d' Anjou,  d'une  rente  que  Renaad 
de  Saint-Valeri  avait  donnée  à  t abbaye  de  Fontevrault  sur  les  revenus  da  port  de  Dieffe. 

A.  Original  autrefois  scdlé  sur  double  queue;  Archives  de  Maine-et-Loire,  fonds  de  Fontevrault , 

titres  d'Angleterre,  liasse  I,  charte  i4.  —  Photographus.  20 

B,  G)pie  d'après  lorîginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  54So,  t.  I,  p.  358;  avec  description 

du  sceau. 

a.  E.  de  FréviUe,  Mémoires  sur  le  commerce  maritime  de  Rouen,  t.  II,  p.  8,  d'après  Toriginal, 
Date  donnée  à  la  table,  1  i5i-i  i53.  Voir  la  note  chrondbgiqne  du  n""  XXVII*. 

Notum  sit  onmibus  fidelibus,  tam  futuris  quam  presentibus,  quod  ego  Henricus,  «5 
dox  Nonn[annonun]  et  cornes  Aiideg[avorum] ,  diligenter  concçdo  et  si^illi  mei  aucto- 
ritate  stabiliter  confirmo  quoddam  donum  quod  Raginaldus  de  Santo  Waierico  in 
capituio  Fontis  Ebraudi  conventui  prefatç  abbatiç  in  presentia  patris  mei  et  mea 
fratrisque  mei  Willeimi  fecit,  qaod  et  Bemardus  ejus  fiiius  postea  libenter  concessit. 
Proinde  determinatum  fait  quod,  quandiu  predictus  Raginaldus  sive  fiiius  ejus  Ber-  3o 

OÊAKm  KT  DIPLÔXIS.  —  VII.  7 


bi>       ACTES  ANTÉWEURS  À  L'AVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

nardus  redditus  portus  Depç  habebuht,  conventui  prenominati  monasierii  viginti. 
libras  Rothomagensis  monetç  ad  emendum  pisces  qui  vulgaliter  harenchi  dicuntur 
singulis  annis  ad  festum  Sancti  Michaeiis prebebunt.  Gum  autem,I)eo  juvante,  bere- 
ditarium  jus  suum  in  Anglia  recuperaverint,  et  redditus  portus  prefati  ad  me 
5  redierint,  idem  Raginaidus  et  Bemardus  ejus  fiiius,  ad  faciendum  prescriptam 
piscium  emptionem ,  ad  festum  sîmiiiter  Sancti  Michaeiis  loco  predictarum  XX**  li- 
brarum  decem  libras  Steriinorum  [sic)  in  perpetuam  elemosinam  annuatim  tnbuent. 

Testibus  :  Gosleno  de  Turoni  [sic),  Gaufrido  de  Cleers  et  Hugone  fratre  ejus, 

Gosberto  Sine  Terra ,  Brientio  de  Martiniaco ,  Gofario  de  Brueria ,  Batbolomeo  Frestel , 

10  Hugone  de  Bello  Ranio,  Matheo  doctore  meo,  Mauricio  cancellarii  mei  clerico, 

Ârchenulfo,  Gastinello,  Raduifo  Garde  Roba,  Matbilde  amita  mea  Fontis  Ebraudi 

àbbatissa. 

Apud  Turonini. 

XLV* 

i5  Delisle,;n''43*  A. 

Septembre  iiSi  janvier  ii53.  —  Rouen. 

■ 

Charte  de  l'impérairiee  MathUie  et  de  son  fils  Henri,  dac  de  Normandie  et  comte 
d'Anjou,  pour  la  léproserie  du  Grand-BeauUeu  près  Chartres. 

•  •  • 

•  .  '  I  * 

•  •  •  ê  • 

A,  Ori^al  ;  Archives  d*£ure«t-Loir,  G  3984* 
30  a.  Publiée  par  M.  Dellsle,  bitroduction,  p.  ia6.     . 

« 

Cette  pièce  est,  pour  le  fond,  identique  à  celle  que  nous  donnons  plus  haut,  n""  XI*  (table  de 
M.  Delble,  n^  11*).  Elle  n^ep  diflene  que  par  le  titre  de  comte  d'Anjou,  porté  en  tète  de  Tacte 
par  Henri  Plantegcnét,  par  quelques  mots  du  texte,  et  par  une  partie  des  souscriptions.  Pour  la 
date,  nous  pensons  qu^die  doit  se  placer  entre  septembre  1  i5i  et  janvier  1 153,  comme  les  autres 
a 5  actes  où  Henri  porte  les  titres  de  duc.de  Nonnandie  et  de  comte  d'Anjaur.  Nous  reproduisons  ici 
cette  pièce,  telle  que  M.  Delisle  Ta  donnée  dans  son  Introduction;  les  passages  en  italiques  sont 
ceux  par  lesquels,  la  pièce  XLV  *  difFère  de  la  pièce-  XI  *.      • 

M.,  imperatiîx,  Henrici  régis  fijia»  6t  Henricus,  ejus  fiiius,  dux  Nor^iaïuioruai 
et  cornes  Anieyavoram ,  Hugoni  arcbiepiscopo  Rothoftiagensi ,  episcopis,  abbatibus, 
3o  comitibus,  baronibus,  jdsticiis  Nohnanivie  et  oninibùs  fidelibus  per  Normanniam 
con$titutisv  saiutem.  :  - 

Sciatis  nos  réddidisse  et*  ooncessisse  in  perpetuam  eletnOsmàm  I>eo  et  Sàncte 
Marie  Magdàiene  de  Bello  LoCo  Garaoti,  et  infiraiis  ibidem  Deo  servientibùs ,  pro 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  51 

salute  patrum  nostronini  âtque  matrum  .(51c.)  et  nostra,  et  remissione  peccatorum 
nostronùn,  et  stataet  incolutaiitate  ducatus  Normannie,  nection  et  pro  anima  régis 
Heniici  et  alioriim  parentum  nostrorum ,  unoquoqae  anno ,  X.  libras  Rothomagensium 
quas  prefatus  rex  Henricus  eis  dédit  et  concessit  et  carta  sua  confirmavit.  Plnecipiinus 
igitur  vicecomiti.  nostro  Rotkomagensi,  quicumque  iiie  fuerit,  qiiod  éas  ipsis  de  réà-  5 
âiiibus  vicecomitatas  nostri  Roihomagensis  singulis  annis  adfestam  sancti  Michaelis, 
sine  disturbatione  et  omni  occasione,  super  nostram  forefacturam,  habere  faciat.  Et 
hanc  nostram  redditionem  et  concessionen?  prenominate  ecclesie  fratribusque  infirmis 
sine  fine  mansuram,  et  a  Deo  nobis  collata  potestate  inviolatam  permanere  bac 
carta  nostra  confirmamus. 

Testibus  :  Amidfo  episcopo  Lexoviensi,  Ricuù^o  episcopo  Constantiensi ,  Philippo 
episcopo  Baiocensif  fValerano  comité  Mellendino  ^  Rodberto  de  Novo  Bargo,  Raginaldo  de 
Sanoto  Walerico  senescalio  ^  WiUelmp  Pilio  Hamonis ,  l^ephano  de  Bello  Catnpo , 
Godardo  de  Valiibus,  Amfiredo  Piiio  Rualdi. 

Apud  Rothomagum.  ih 

XLYl* 

Ddisle,nM4*A. 
ii53. 

Charte  de  Bugaes,  arckevéqae  de  Rouen,  poar  tabboye  de  Sàvigni,  faisant  mention 
àapnnciiiat  de  Henri  comme  dac  de  Normandie.  ,o 

A,  Original  sodle  sur  double  queue;  Archives  de  la  Manche,  H,  fonds  de  Savigni  (non  classé). 
• — Photographib. 

JB.  G>pie  dans  le  cartulaîre  de  Savigni,  conservé  aux  Archives  de  la  Manche,  H  non  coié, 
charie  ao3. 

VoirTIntroductictn,  p.  116.  30 

H.,  Dei  gratià  Rothomagensis  archiepiscopus ,  karissimo  fdio  suo  Ricardo 
Savign[eii]  abbati»  ejusque  successoribus  canonice  substituendis  in  perpetui^m..    * 

Habet  ecciesiastice  régula  sanctionis  et  ipsius  forma  justicie  ut  ea  que  legittima 
-donatiône  ecdesiis  Dei  collata  sùnt  attestàtionis  nostre  debeant  munimine  roboi^. 
Eaproptér  apostolice  jussionis  auctoritati  obedientiam  et  conventus  SaYign[eii]  digne  5» 
peticioni  favôrem  exhibentes,  donationem  illam  quam  frater  noster  Ph.,  Baiocensis 
opiscdpQs,  prefato  monâsterio  de  Savign[éîo]  êôntidit  et  scripti  sui  robore  éonfirafiavit 


52        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

nos  ratam  manere  decemimus,  et  perpetuam  censemus  habere  firmitatem,  videlioet 
terram  de  Scuris ,  et  cuituram  1111""  acrarum ,  que  est  ante  portam  grande  mona- 
chorum  de  Scuris,  quam  excambiavit  eisdem  monachis  Ricardus  Filius  Sansonis, 
episcopus  Baiocensis.  Actum  est  hoc  anno  incamati  Verbi  M""  G"*  L""  m"*,  régnante  in 
5  Francia  illustri  rege  Ludovico ,  principante  in  Normannia  nobilissimo  duce  Henrico. 


XLVir 

Delisle,  n'45*. 
Janvier-août  1 153.  —  BristoL 

Restitution  et  concession  de  biens  accordées  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte 
lo  d'Anjou,  à  Robert,  fils  de  Robert  comte  de  Leicester. 

A.  Original  scellé  sur  double  queue  de  parchemin  ;  Archives  nationales,  J  219,  Conches  et  Bre- 
tenil,  n"*  1.  —  Atlas,  pi.  III. 

a.  Teulet,  Layettes,  t.  I,  p.  78,  n"*  i38.  —  Delisle,  Cartulaire Normand,  p.  a,  n^  7. 

Round,  n"*  1279. 

i5  Henri  Plantegenét  a  passé  en  Angleterre,  d  après  Robert  de  Torignî,  dans  la  semaine  qui  suivit 
r^iphanie  (7-1 3  janvier  1 153],  d  après  Gervais  de  Cantorbéry,Ie  jour  derÉpiphame  (C  Janvier)  ; 
il  en  est  reparti  vers  Pâques  1 154  »  soit  vers  le  4  avril  1 154*  C'est  au  cours  de  ce  séjour  qn*il  in- 
troduisit dans  la  formule  de  suscription  de  ses  actes  son  nouveau  titre  de  duc  d'Aquitaine;  M.  De- 
lisle avait  déjà  établi  ce  fait  dans  son  Introduction  (p.  i3o-i3i},  quand  il  reçut  de  son  savant  cor- 
so respondant,  leRév.  Salter,  l'indication  d'une  pièce  datée  du  3i  août  11 53,  où  le  duc  Henri 
smtitule  duc  d'Aquitaine  (LVI*).  Cette  charte  est  ainsi  datée  :  «Facta  fuit  bec  conventîo  quadam 
die  Lune,  in  vigilia  Sancti  Egidii,  in  obsidione  Stanford[e].  1  On  lit  encore,  après  les  souscriptions 
des  témoins  :  «  Apud  Stanford.,  in  obsidione.  1  La  fête  de  Saint-Gilles  se  célèbre  le  1"  septembre; 
en  1 1 53  la  veille  de  cette  fête,  le  3i  août,  est  tombée  un  lundi.  Nous  avons  donc  la  preuve  que  la 
35  formule  Henricus,  daw  Normannorum  et  Aqnitanorum  et  cornes  Andegavoram,  était  en  usage  dès  le 
3i  août  11 53.  Par  suite,  les  chartes  datées  de  localités  anglaises,  dans  lesqudles  le  duc  smtitule 
seulement  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  se  placent  entre  le  commencement  de  janvier  et 
la  fin  d'août  1 1 53  au  plus  tard. 

H.  Y  dux  Norm[annorum]   et  cornes  And[egavorum] ,   omnibus  archiepiscopis , 
3o  epÂscopis,  comitibus,  baronibus,  vicecomitibus  et  omnibus  fidelibus  et  amicis  suis 
Norm[annie]  et  Anglie,  salutem. 

Sciatis  me  i*eddidisse  et  concessisse  in  feudo  et  hereditate  Rodbeito  filio  comitb 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  53 

Legrec[estrie]  et  heredibm  suis  totam  terram  Rodberti  comitis,  patris  sui,  de  Anglia, 
sicat  cornes  Rodbertus  de  MeUend,  avus  suus,  die  qiia  fîiit  vivus  et  mortuos  eam 
melîas  et  liberios  tenait.  Insuper  reddidi  ei  et  concessi  Britolium  cum  toto  honore 
et  cum  omnibus  pertinentiis ,  sicut  Wilielmus  de  Britolio  melius  et  liberius  et  quietius 
tenuit  die  qua  fuit  vivus  et  mortuus.  Preterea  dedi  ei  et  concessi  in  feudo  et  heredi-  5 
tate  Pasci  cum  toto  honore  et  totam  terram  quam  WiUeimus  de  Pasci  in  Ang^  et 
in  Normannia  tenuit  in  feudo  de  me  et  de  quocumque  eam  tenuisset,  et  dapiferatum 
An^e  et  Normannie.  Quare  voio  et  precipio  quod  predictus  Rodbertus  et  heredes 
soi  omnia  ista  predicta  de  me  et  de  heredibus  meis  teneant  ita  bene  et  libère  et 
quiète  et  honorifice ,  cum  omnibus  libertatibus  et  consuetudinibus ,  in  terris ,  in  aquis ,  i  o 
in  bosco,  in  piano,  in  pratis,  in  pascuis,  in  viis,  in  semitis,  et  in  omnibus  idiis 
rébus ,  sicuti  antecessores  sui  de  antecessoribus  meis  unquam  mdius  tenuerunt. 

Testibus  :  Willelmo  comité  Gioec[estrie] ,  R.  comité  Gomubie,  R.  de  Humez,  Phi* 
lippo  de  Goiumbers,  R.  de  Dunstamvilia,  Willdmo  Fllio  Johanms,  R.  de  Govitio, 
Waitero  de  Heref[ordia] ,  Guarino  Filio  Geroidi,  Henrico  suo  firatre,  Maneser  Biseth  i5 
dapifero,  Willelmo  filio  Hamundi  et  Willelmo  Patricio,  Willdmo  de  Grevecor, 
Willelmo  de  Angervilla ,  Galfirido  de  Briencurd ,  Rogero  de  Gratepance ,  Rodberto 
de  Watendlla ,  Raginiddo  de  Bordinneio ,  Gaufrido  abbate. 

Apud  Bristou. 

XLVIII*  >o 

Ddûde,n«46*. 
Janvier-aoAt  tt53.  —  Brbtol. 

Coi^rmation  de  donations  faites  par  Robert  de  Chandos  et  autres  au  prifiuré  de  Sainte- 
Marie-Madeleine  de  GcUcUfff  dépendance  de  l'ahhaye  du  Bec. 

A.  Original  perdu.  9  5 

h.  Copie  de  1290,  au  Public  Record  Office,  dans  un  inspeximus  d^Edonard  I*'. 
a. I Edition  de  cet  in^ximus.  Cdendar  ofthe  Charter  Rolls,  t.  Il,  p.  363,  n**  a. 

Voir  la  note  chronologique  du  n*"  JJLVH*^ 

Pour  les  raisons  exposées  dans  cette  note,  la  pièce  ne  peut  être  antérieure,  ni  à  la  mort  de 
Geoflroy  le  Bel  (7  septembre  1  i5i] ,  ni  au  troisième  passage  de  Henri  en  Angleterre  (janvier  1 153).  3o 
Or  die  porte  la  souscription  de  Robert ,  comte  de  Gloucester,  mort  en  octobre  1  i47t  et  remplacé 
comme  comte  par  son  fib  Guillaume  (Introduction,  p.  àSi;  Eyton,  p.  3ai).  La  présente  pièce 
n'existe  pas  en  original;  il  y  a  évidemment  ici  une  erreur  de  copia 


54        ACTES  ANTÉRIEURS  A  L'AVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Henricus,  dux  Norihaimorum  et  comes  Andegavonim,  archiepiscopis ,  episoopis, 
abbatibus,  prioribus,  comitibus,  baronibus,  jttstîciarib^*^  vicecomitibus ,  prqK)siti$, 
ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  et  Walensibus  totius  Nonnannie 
et  An^ie  et  Waliie ,  salutem. 

5  Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  pro  anima  patris  mei  G,,  comitis  Andega- 
vorma,  et  matris  mee  MatiUidis,  imperatricis,  et  Hanici  régis,  avi  mei,  et  ante^ 
cessoram  et  heredum  meonm.  in  puram  et  peipetuam  elemosimm.  ooinia  ill. 
que  Robertus  de  Candos  et  ceteri  fideies  eoclesie  Sancte  Marie  matris  Domini 
nostri  Jesu  Christi  <le  Beoco  et  Sancte  Marie  Magdalene  de  Goldiva  dederùnt 

lo  in  terris,  in  ecdesiis,  in  dedmis,  in  dignitatibus,  in  adquietationibus,  in  consue- 
tudinibus  et  in  omnibus  rébus,  in  aqua,  in  terra  et  nemore  et  in  omnibus  ceteris 
rébus  [que]  presentis  scripti  munimine  confirmo.  Hec  sunt  autem  que  Robertus  de 
Candos  concessione  et  confirmatione  Henrici  régis  avi  mei  dédit  et  concessit  predicte 
ecclesie  Sancte  Marie  Magdidene  de  Goicliva  pro  anima  sua  et  uxoris  sue  Isabd  et 

i5  fdiorum  suorum,  videiicet  moram  de  Goldiva,  sicut  Pulmeia  vadit  usque  in  Oscam 
per  divisiones  aquarum  et  fossaiium,  terram  de  Nova  Villa  que  fuit  Eugueni  Wa- 
lensis ,  terram  que  fuit  Isabel  uxoris  sue  in  eadem  mora.  Rannulfiis  ^^  dédit  conces- 
sione Roberti  de  Candos  terram  quam  habuit  in  eadem  mora  apud  Emesnesse , 
totam  decimam  terre  sue  de  Wides  omnium  reddituum  denariorum  suorum ,  deci- 

20  mam  dominii  sui,  decimam  meliis  in  bosco  et  in  piscationibus  et  decimam  moien- 
dini  sui  et  pomorum  pomerii  sui  de  Kariiun  et  ecciesiam  Sanctorum  Julii  et  Aaron 
atqué  Albani  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  ecciesiam  Sancte  Marie  Magdalene 
de  Goicliva  cum  décima  ad  eam  pertinente,  id  est  a  Sambrina  usque  Pulcric.  In 
An^ia  quoque  dédit  manerium  quod  vocatur  Siluria  cum  appendiciis  suis ,  et  juxta 

9  5  Siluriam  terram  de  Redehewis  et  de  Demeford,  et  ecciesiam  de  Peritona  cum 
terra  et  décima  que  ad  eam  pertinet,  et  redecimam  dominii  ejusdem  ville.  Item 
ecciesiam  de  Staveia  cum  omnibus. pertinentiis  suis  et  redecimam  dominii  ejusdem 
ville  et  redecimam  de  Bura;  et  in  terra  Sancti  Edmundi  in  Suffolchia  decimam 
dominii  de  Beteford  et  de  Acolt  et  de  Gretingbam.  Rogerus  vero  de  Candos  dédit 

3o  prefate  ecclesie  Goldive  terram  duarum  carucarum  ad  Clivam  in  Wiltesira;  Isabel 
autem  uxor  predicti  Roberti  de  Candos  dédit  terram  suam  in  predicta  mora  Gol- 
clive.  Ranulphus  vero  de  Strengestane  dédit  terram  suam  in  eadem  mora.  Willelmus 
etiam  de  Batpalmes  dédit  terram  suam  in  eadem  mora  concessu  Walteri  de  Candos, 
et  ipse  Wallerus  de  Candos  dédit  maneriolum  nomine  Pùlpen  et  terram  Walteri  in 

35  predicta  mora ,  et  extra  moram  Golclive  juxta  Kariiun  ecciesiam  Sancte  Trinitatis. 

ê 

W  Sic  a.  —  W  Raunulfas  a. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  55 

Isàbel  êtiam  de  Candos  et  Robertus  filius  ejus  dedenint ,  concessiône  Walteri  filii 
predicte  Isabei,  Rrestonam  in  Siunerseta  et  Membr.  in  Devensira  prenôminàte 
ecdesie  Goiçlive,  ubi  corpora  sua  requiescunt.  Item  Walter[u5]  de  Candos  dédit 
tinam  canicatam  terre  apud  Stàveiam  juxta  nemus,  et  aliam  carucatam  terre  juxta 
càsteUum.  Robertus  etiam  filius  Martini  dédit  predicte  ecciesie  Goidive  dimidiam  5 
faidam  terre  in  Gomtcma,  et  aliâm  dimidiam  bidam  terre  super  Menedipp.  Môrganus 
fiiius  Owèni  et  Jorwerd  firater  ejus  dedenint  predicte  ecciesie  Golclive  in  Oscam 
unam  piscariam  que  vocatur  Quinque  Piscarie ,  et  in  predicta  mora  unàm  terram 
et  aliam  piscariam  transversam  in  Osca  apnd  Karliim. 

Testibus  :  Roberto  comité  Gioucestrie,  Milo[ne]  comité  Herefordie^  Manassero  lo 
Bisset  dapifero ,  Warino  Filio  Geroldi  camsîrario ,  Willelmo  Fiiio  Uamonis ,  Roberto 
deJurénio. 

Apùd  BristoUiam. 

XLIX* 

Delisle,  n' 47*.  i5 

Janvier-août  ii53.  —  [Bristol.  ] 

Confirmation  de  biens  accordée  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjoa,  à 
l'église  de  Saint-Augustin  de  Bristol. 

.^.  Origiiul  perdo. ..  . 

B>  G)nfirmatîon  de  cette  charte  par  Edouard  II,  6  mars  i3i8,  Public  Record  Office,  Patent  90 
Rolb,  Edw.  n,  11*  année,  part,  a,  membrane  29;  mentionnée  dans  le  Cakndar  of  the 
Patent  Botts,  Edward  II',  yol.  III,  page  ii6.  —  C,  Autre  confirmation  par  Edonard  IV, 
1^73;  Public  Record  Office;  Patent  KoUs,  Edw.  IV,  la*  année,  part,  a,  membrane  16; 
mentionnée  dans  le  Calendar  ofthe  Patent  Rolls,  Edward  IV-Henry  VI,  1467-1^77,  (1900), 
page  370.  M.  Ddisle  a  emprunté  le  commencement  et  la  fm  de  cette  pièce  à  Tédition  du  iS 
Monasticon. 

■ 

o.  Monasticon  Anglkannm,  t.  VI,  part.  I,  p.   366,   d  après   des  inspeximus  d'Edouard  II  et 
-'  '  d*£doaardIV. 

Voir  la  note  chronologique  du  n*"  XL  VII'*'. 
.;  Quoique  cette  pièce  ne  porte  aucune  date  de  lieu ,'  il  est  probable  qu  elle  a  été  donnée  à  Bristol,  3o 
comme  la  précédente;  c  est  à  Téglise  Saint-Augustin  de  Bristol  qu  elle  se  rapporte.  Elle  a  été.  écrite 
«n  An^eterre,  en  ii5î;  le  comté  Guillaume  de  Gloucester,  qui  Ta  souscrite,  figure  également, 
tomme  témoin,  au  bas  de  la  pièce  XL VIII*,  donnée  à  Bristol  en  janvier-août  ii53;  seulement, 
*Ans  la  pièce  XLVffl'on  lui  a  donné,  par  erreur,  le  nom  de  Robert. 


56        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

H.,  Dei  gratia  dox  Norixi[aiinoruin]  et  cornes  Ândeg[avorum] ,  archiepiscopis, 
episcopis,  abbatîbus,  consulibus  [sic),  baronibus,  et  omnibus  fidelSbus  et  amicis  suis 
Francis  et  Anglicis,  sdutem  et  diiectionem. 

Notum  vobis  facio,  tam  presentibus  quam  fiituris,  me  conoessisse  et  presentis 

5  mee  carte  munimine  confirmasse  ecciesie  Beati  Augustini  de  Bristou  de  canoniob 
regularibus,  quam  inido  juventutis  mee  benefidis  et  protectione  cepi  juvare  et  fo- 
vere,  causa  et  amore  Dei,  omnes  iiias  terras  et  redditus  pertinentes  ad  coronam 
Anglie  qui  prefate  ecciesie  SancU  Augustini  et  canonicis  prenominatb  in  elemosinam 
a  me  vei  ab  alio  dati  sunt  vei  in  futurum  dabuntur,  et  nominatim  :  Aimodesbu- 

10  riam alias  quoque  X.  libratas  reddituum  suppieturus,  cum  bereditatem  meam  » 

Dei  gratia,  adquisitus  fiiero. 

Testibus  hiis  subscriptis  :  Wiiieimo  comité  Giouc[estrie] ,  Regnaudo  comité  Cor- 
nubie,  Roberto  de  Dunstanvilia,  Roberto  fiiio  Ardingi,  Henrico  et  Mauricio  filiis 
ejus ,  Ricardo  de  Humez  constabulario ,  Manasero  Biset  dapifero ,  Guarino  fiiio  Ge- 

i5  roldi  camerario,  Huberto  dapifero. 


L* 


Ddide,  n«48*. 
Janvier-août  ii53.  —  Deviies. 


Concession  à  Renouf,  comte  de  Chester,  de  tous  ses  domaines ,  sis  en  Normandie  et  en 
ao  Angleterre. 

A.  Original  aa  Musée  Britannique,  dont  il  existe  un  faiHttmaé  gravé,  publié  par  rancienne 
commission  des  Public  Records  :  Appeniix  ta  Reports  • .  •  respecting  the  puhUc  records  ofthe 
kingdom,  in-folio,  1819,  pi.  XL  Vil,  fig.  a,  avec  transcription  en  r^ard. 

a.  Bymer,  Fondera,  éd.  de  La  Haye,  1. 1,  part.  I,  p.  4«  d'après  une  pièce  de  la  bibliothèque  G>t- 
35  tonienne,  Carim  Antiqaw,  XVII,  3.  -—  b.  Rymer,  Fctdera,  éd.  de  1816, 1. 1,  part.  I,  p.  i6. 

Pour  la  date,  voir  n*  XL VII*,  note  chronologique.  -—  Renouf,  comte  de  Qiester,  est  mort  en 
ii53  (Eyton,  p.  317). 

H.,  dux Norm[annorum]  et comes  Ând[egavorum] ,  omnibus  archiepiscopis ,  epi- 
scopis, comitibus,  baronibus,  vicecomitibus,  et  omnibus  amicis  et  fidelîbus  suis 
3o  Norm[annie]  et  Anglie ,  salutem, 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Ran[uIfo]  comiti  Cestr[ie]  onmem  bereditatem 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  57 

suam  Nonn[annie]  et  Ang^[ie],  sicut  unquam  aliquis  antecessonun  suonim  eam 
melius  et  tiberius  tenuit,  et  nominatim  castelium  de  Vira  et  Barbifluvium,  cum  tali 
libertate  quod  per  totam  banieugam  possit  capere  forisfactum  saum ,  et  Brultium  de 
Fosftis,  et  Alebec.,  et  hoc  unde  erat  vicecomes  [in]  Abrinciis  (*)»  et  in  Sancto  Jaoobo; 
de  hoc  fed  eum  comitem  ;  et  quioquid  habui  in  Abrinchein  ^^  ei  dedi ,  prêter  epi*  5 
scopatum  et  abbaciam  de  Monte  [Saneti  M ichjaelis  et  quod  eis  perlinet  (*' 

Testibus  :  Wilielmo  cancellario,  R.  comité  Cornubie,  R,  comité  Herf[ordie], 
Patrido  comité  Saiisberie  ^^\  Umfrido  de  Buh[mi]  dapifero,  J.  Fiiio  Gileberti,  R.  de 
Humetis  constabulario,  Guarino  Fiiio  Ger[oldi],  Roberto  de  Gw*cey  dapifero, 
Ma[nassero  Biset]  dapifero,  Phiiippo  de  Goiumb[ariis].  Ex  parte  comitis  Ran[uifi]  :  lo 
Wili[eimus]  cornes  Lincoln[ie] ,  Hugo  Wac. ,  G.  casteilanus  de  Fines ,  Simone  fiiio 
[sic)  Wiilelmi,  Turst[anno]W  de  Monte  Forti,  Gauf[rido]  de  Costentin,  Wiii[elmo] 
de  Verd[mi],  Ric[ardo]  Pincerna,  Rogero  [sic)  Wac,  Simone  fiiio  [sic)  Osberti. 

Apud  Divisas. 

Ll*  i5 

Delisle,n<*49^ 
Janvier-août  ii53.  —  Evesham. 

Charte  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  pour  l'abbaye  de  Flexley. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Copie  du  xin*  s.,  Cartm  Antiqnœ,  X,  n"*  4-  lo 

a.  Monastieon  AngUcanum,  t.  V,  p.  Sgo,  daprès  Cartœ  Antîqaœ,  X,  n°  4. 

Pour  la  date,  voir  n**  XL  VIT'*',  note  chronologique. 

Nous  ne  donnona  qa*un  extrait  de  cette  charte,  étrangère  à  la  Normandie.  Si  M.  Ddisle  lui  a 
donné  une  {dace  dans  son  recueU,  c'est  sans  doute  à  cause  de  Tintérèt  qu'il  peut  y  avoir  à  relever 
les  pièces  où  Henri  s'intitule  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  et  pas  encore  duc  d'Aquitaine.  35 

H.,  dux  Normannonim  et  comes  Andegavorum ^'^^  archiepiscopis ,  etc.,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie,  et  monachis  ordinis 

Gisterciensis,  pro  sainte  antecessorum  meorum  et  mea  propria,  in  elemosinam  per- 

(>)  de  Abrindis  a.  -*  (^)  Adrindiein  ah.  —  (^)  Ce  qui  sait  ne  concerne  que  les  domaines  anglais,  — 
^^  S.,  fac-similé;  Salisb.  a.  —  ^*)  Tarst.,  fac-s.  —  (')  Normannie  et  comes  Andegavie  a. 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  TU.  8 

iiir*jiis*M  MnoiAU. 


58        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

petuam,  omnes  illas  donationes  quas  Rogems  cornes  Herefordie  eisdem  monachis 
in  elemosinam  dédit,  juxta  testimonium  cartarum  suarum,  sdlicet  :  iocum  quendani 
in  vdle  Castiart,  que  dicitur  Fiexleia,  ad  constniendam  abbatiam 

Testibus  :  Rogero  comité  Herefordie,  Wiliieimo  de  Grivecuer,  Ricardo  de  Hume- 
5  t[is]  constabulario ,  Philippe  de  Coiumbariîs,  Roberto  de  Ivigum,  WiUielmo  de 
AngerviU[a],  Wiliieimo  Cumin. 

Apud  Evesham. 

LU* 

Deiisle,  n'5o*. 
lo  Janvier-août  ii53.  —  Glouccster. 

Charte  de  Henri,  dac  de  Normandie ,  confirmant  la  fondation  de  l'abbaye  Cistercienne 
de  Radmore. 

A,  Original  percin. 

B.  Copie  publiée  par  les  éditeurs  du  Monasticon  Anglicannm,  tex  registro  de  Stoneiey,  pênes 
1 5  Thomam  Leigh ,  mil.  et  bar. ,  1 6&o  ». 

a,  Monasticon  Anglicanum,  t.  V,  p.  447 ;  n""  5,  ex  registro  de  Stoneiey. 

Pour  la  date,  voir  n°  XLVII'*',  note  chronologique. 

Cette  pièce,  quoique  étrangère  a  la  Normandie,  a  dû  être  admise  par  M.  Delisle  dans  son  recueil 
à  cause  de  i adresse,  où  les  Normands  sont  nommés  à  côté  des  Anglais. 

3  0  Henricus,  dux  Normannonim^*^  etc.,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baro- 
nibus,  vicecomitibus,  et  omnibus  fidelibus  et  amicis  suis  Normannie  et  Anglie, 
salutem. 

Sciatis  me  concesstsse  in  perpetuum  Iocum  et  fundationem  abbatie  ordinis  Cister- 
ciensis  in  foresta  mea  de  Canoc  apud  Rademoram ,  cum  omnibus  appendiciis  suis , 
a  5  scilicet  :  Melesho  et  Wirleiam  in  culturam  et  pasturam,  et  Hedenesford  in  pasturam 
et  quicionem  pasnagu  sui.  Quare  volo ,  etc. 

Testibus  :  WiUielmo  cancellario,  Willidmo  Gum[in],  R.  comité  Cestrie,  R.  comité 
Legecest[rie] ,  R.  comité  Hereford[ie] ,  Sozone  de  Dinam,  Emaldo  de  Bosco. 
Apud  Gloucestrianu 

(')  Normannie  a. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  59 


LUI* 

Ddide,  n'  5i*. 
Janvier-août  ii53. 

Cei^rmation  par  Henri ^  duc  de  Normandie  et  comte  d'Anjou,  de  L'acte  par  lequel 
Hagaes  «  Talemasche  »  avait  donné  au  monastère  de  Saint-Pierre  de  Gbucester  la  moitié    5 
de  Hampton  et  l'église  dudit  lieu. 

A,  Oiîgînal  perdu. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Saint-Pierre  de  Glouœster. 

a.  Haii,  Historia  et  cartalariurm  monasterii  Sancti  Pétri  Œoacestiiœ,  t.  I,  p.  33a. 

Pour  la  date,  voir  n**  XL VII'*',  note  chronologique.  Pièce  étrangère  à  la  Normandie,  retenue  par  lo 
M.  Ddide,  sans  doute  à  cause  des  titres  portés  par  Henri  Plantegenét. 

Henricus,  dux  Normannorum  et  cornes  Andegavomm  ^'\  omnibus  archiepiscopis , 
episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis^^^  vicecomitibus  et  baliivis  suis  de  Glou- 
cestresyra ,  et  omnibus  amicis  et  fidelibus  suis ,  Normannis  et  Anglis ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  donationem  quam  Hugo  Talemasche  fecit  i5 
Deo  et  ecclesie  Sancti  Pétri  de  Glouoestria  de  medîetate  Hamptone  in  Gloucestre- 
syra,  cum  eoclesia  ejusdem  ville,  cum  assensu  Thome  de  Sancto  Johanne  domini 
siii,  excepto  feodo  Clarembaldi  in  eadem  villa.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  qua- 
tinus  monachi  predicte  ecclesie  Gloucestrie  illam  terram  et  ecclesiam  cum  onmibus 
pertinentiis  suis  in  omnibus  rébus,  libère  et  quiète  et  honorifice,  ut  liberam  elemo-  30 
^nam,  possideant,  sicut  carta  predicti  Thome  de  Sancto  Johanne  testatur,  et  sicut 
ipse  Hugo  illa  eis  dédit  et  filius  et  hères  suus  Petrus  concessit  et  carta  sua  confir- 
mavit.  Nullus  igitur  eis  injuriam  vel  damnum  vel  molestiam  sdiquam  facere  présumât. 
Hiis  testibus^*^. 


W  Normannis  et  Andegaviae  a,  —  C»)  justiciariis  a.  —  W  Ni  souscriptions  de  témoins  ni  date  de 
f^ca  dans  le  cartulaire. 


« 


60        ACTES  ANTERIEURS  A  L'AVENEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


LIV* 

Ddble^n^Sa*. 
Janvier-août  ii53. 

CoT^rmation  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d!  Anjou,  d'une  donation  faite  aux 
5  moines  de  Saint-Pierre  de  Gloucester  par  Roger,  comte  de  Hereford. 

A,  Original  perdu. 

Bm  G)pie  dans  le  cartulaire  de  Saint-Pierre  de  Gloucester. 

a.  Hart,  Hist.  et  cctrinlarium  monasterii  S.  Pétri  Gloucestriœ,  t.  I,  p.  369,  et  t.  II,  p.  7a. 

Pour  la  date,  voir  le  n'  XLVtl^,  note  chronologique.  Cette  pièce,  quoique  étrangère  à  la  Nor- 
lo  mandie,  a  été  retenue  par  M.  Ddisle,  sans  doute  à  cause  de  la  formule  :  tdux  Normannorum  et 
cornes  Andegavorum»,  et  du  fait  que  Henri  ne  s'intitule  pas  encore  duc  d'Aquitaine. 

Heiiricus,  dux  Normannorum  et  cornes  Andegavonim(^),  omnibus  episcopis,  co- 
mitibus ,  baronibus  atque  ministris  suis ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  donationem  Rogerii  comitis  Herefordie  de 
10  piscaria  de  Dunie^'^^  quam  idem  comes  dédit  et  reddidit  Deo  et  Sancto  Petro  et  mo- 
nachis  Gloucestrie ,  que  de  jure  ejusdem  ecclesie  iuerat ,  sicut  carta  comitis  testatur. 
Hanc  igitur  donatidnem  ^^K 


Vf.  CHARTES  AU  NOM  DE  HENRI, 
DUC  DE  NORMANDIE  ET  D'AQUITAINE,  COMTE  D'ANJOU. 


LV* 

Lundi  3i  août  11 53.  —  Au  siège  de^Stafford. 

Confirmation  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  d^ Aquitaine,  comte  d'Anjou,  d'une 
convention  passée,  en  sa  présence,  entre  Renonf,  comte  de  Chester,  et  Vévéque  de 
Lincoln. 

35  A.  Original  perdu. 

W  Sic  a,  /.  /,  p.  259.  —  W  Dunye,  t.  //,  p.  72. —  W  Ces  trois  nu>U  dans  le  tome  II,  p.  72;  Us 
manquent  dans  le  tome  I,  p.  259.  Ni  souscriptions  ni  date  dans  aucun  des  deux  textes. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  61 

B.  Linooln  CadiednJ,  Caiinlary  n*  6,  fol.  37. 

Texte  communiqué  à  M.  Delisle  par  le  Rév.  Salter. 

Nous  ne  donnons  pas  le  texte  oomfdet  de  cette  diarte,  qui  est  étrangère  à  la  France,  mais  il  est 
nécessaire  de  la  mentionner  id,  parce  qu'elle  sert  à  préciser  la  date  des  pièces  voisines.  Henri  Plan- 
tegcnét  y  figure  avec  son  titre  de  duc  d'Aquitaine,  et  die  est  datée  du  lundi  [3 1  août  1 1 53] ,  veille    5 
de  la  fête  de  Saint-GSles,  au  si^  de  «  Stanford».  Nous  devons  donc  admettre  que  les  pièces  où  le 
duc  Henri  ne  se  qualifie  pas  duc  d'Aquitaine  sont  en  tout  cas  antérieures  à  cette  date.  La  Saint- 
Gilles  est  au  1**  septembre;  la  veille  de  la  Saint-Gilles,  3i  août,  est  tombée  un  lundi  en  1 153.  Le 
si^  dont  il  est  question  est  rdaté  par  Robert  de  Torigni  (éd.  Delisle,  t.  I,  p.  377)  à  Tannée 
1 1 53  :  «  Dux  Normannorum  cepit  castrum  munitissimum  et  divitiis  opulentum  et  cnjusdam  oomi*  10 
tatus  caput,  scîlioet  Stanford.»  Le  chroniqueur  désigne  évidemment  ici  Stoffi>rd,  chef-lieu  du 
comté  de  ce  nom,  et  c'est  à  cette  opinion  que  se  range  M.  Delisle.  Gervais  de  Cantorbéry  (éd. 
Stubbs,  t.  I,  p.  1 55)  parle  de  ce  même  siège,  à  l'année  1 1 53  ;  M.  Stubbs,  à  la  table  de  son  édition , 
garde  la  forme  Stanford  et  ajoute  que  cette  localité  est  sise  dans  le  Lincolnshire.  S'il  s'agit  de  ce 
Stanford,  ou  d'un  autre,  car  il  y  en  a  plusieurs  en  Angleterre,  on  doit  admettre  que  Robert  de  i5 
Torigni  a  employé  à  tort  le  terme  •  cnjusdam  comitatus  caput  » ,  ce  qui  parait  douteux. 

H. ,  dnx  Norniaii[nonun]  et  Âquit[anonun] ,  et  cornes  Andegavorum  ^'^ 

Facta  fait  hec  conventio  qnadam  die  Lune,  in  vigilia  Sancti  Egidii,  in  obsidione 
Stanford[e].  Testibus  :  Bicardo  de  Hulmez,  Waitero  Hereford.,  Waltero  Wahelle 
constabulariis ,  Hngone  Waac ,  Gervasio  Pagandl. ,  Waichdino  Maminot ,  Roberto  [de]  so 
DunstanTÎUe ,  Warino  et  Henrico  Fiiiis  Geroldi ,  WiUelmo  de  Goleville ,  Simone  filio 
Wilielmi,  Jocdino  de  Baillol,  Gossoino  castellano  de  Fives,  Roberto  Filio  Walteri, 
Pagano  de  Cheyerci,  Ricardo  Pincema,  Osberto  Malebissa,  Hugone  Hameslape 
derico. 

Apud  Standford,  in  obsidione.  '^ 

Lvr 

Ddisie,  n*  61  ♦. 
6  novembre  11 53.  —  Westmioster. 

Traité  par  lequel  Etienne,  roi  d'Angleterre,  reconnaît  Henri,  duc  de  Normandie,  pour 
son  successeur  et  son  héritier.  3o 

A.  Original  perdu. 
'*)  Norman. ,  Aquit. ,  Andegavie  B. 


62        ACTES  ANTERIEURS  À  UAVKNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

a.  Dumont,  Corps  diplomatique,  I,  SyS.  —  i.  Rymer,  Fœàera,  éd.  de  La  Haye,  17^5,  t.  I,  p.  5. 
—  c.  Id.,  éd.  de  i8i6,  t.  I,  part.  I,  p.  i8.  (Lib.  Rub.  Scaoc.  Westm.  i64.)  —  à.  Becutil 
des  Historiens  de  France,  t.  XIII,  p.  loo,  note. 

La  date  da  traité  de  paix  conclu  entre  Etienne  de  Bloîs  et  Henri  Mantegenét,  6  novembre  1 1 53 , 
5  est  donnée  par  Robert  de  Torigni  (éd.  Ddisle,  1. 1,  p.  a8o).  Dans  la  deaxième  édition  de  Rymer, 
Fœiera,  la  date  de  lieu  :  «Apud  Westmonasterium»,  est  suivie  de  la  mention  :  tuano  ab  incai'^ 
natione  Domini  nostri  Jesu  Giristi  M.C.LIIII.  •  Cette  date  n  a  aucune  valeur.  D'après  Gervais  de 
(^torbéry  (éd.  Stubbs,  t.  I,  p.  i56),  lacoord  fut  définitivement  conclu  à  Winchester  à  la  fin 
de  novembre  1 153. 

lo  Stephanus,  rex  Anglie,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justicia- 
riis,  vicecomitibus,  baronibus,  et  omnibus  fidelibus  suis  Anglie,  salutem. 

Sciatis  quod  ego  rex  Anglie  Stephanus  Henricum  ducem  Normannie  post  me  suc- 
cessorem  Angiie  regni  et  beredem  meum  jure  hereditario  constitui,  et  sic  ei  et  here^ 
dibus  suis  regnum  Anglie  donavi  et  confirmavi*  Dux  vero ,  propter  hune  honorem , 

i5  et  donationem  et  confinnationem  sibi  a  me  factam,  homs^um  mihi  et  sacramento 
securitatem  fecit ,  sciiicet  quod  fidelis  mibi  erit ,  et  vitam  et  honorem  meum  pro  suo 
posse  custodiet  per  conventiones  inter  nos  preiooutas,  que  in  bac  carta  continentur. 
Ego  etiam  securitatem  sacramento  duci  feci  quod  vitam  et  honorem  ejus  pro  posse 
meo  custodiam,  et  sicut  filium  et  beredem  meum  in  omnibus,  in  quibus  potero, 

so  eum  manutenebo,  et  custodiam  contra  oumes  quos  potero.  Wiliielmus  autem-fiiius 
meus  ligium  homagium  et  securitatem  duci  Normannie  fedt ,  et  dux  ei  concessit  ad 
tenendum  de  se  omnes  tenuras  quas  ego  tenui,  antequam  regnum  Anglie  adeptus 
essem,  sive  in  Anglia,  sive  in  Normannia,  sive  in  aliis  iocis;  et  quicquid  cum  fdia 
Warennie  comitis^'^  accepit,  sive  in  Anglia,  sive  in  Normannia,  et  quicquid ^^^  ad 

35  honores  illos  pertinet;  et  de  oumibus  terris,  et^*")  viliis  et  burgis,  et  redditibus,  quos 
dux  in  dominio  suo  nunc^^^  habet,  et  nominatim  de  illis  que  pertinent  ad  hono> 
rem  comitis  de  Warennia^'\  Willielmum  filium  meum  et  homines  illius,  qui  de 
honore  iUo  sunt,  plenarie  saysiet,  et  nominatim  de  castello  de  Belencumbre  et  cas- 
tre ^^  Mortui  Maris,  ita  sciiicet  quod  Reginaldus  de  Warennia  castrum  de  Belen- 

3o  cumbre  et  castrum^'-  Mortui  Maris  custodiet,  si  voluerit,  et  dabit  inde  duci  obsides; 
si  vero  noluerit,  illi  de  ligiis  hominibus  comitis  de  Warennia ^^\  quos  dux  voluerit, 
similiter  per  salvos  obsides  et  salvam  custodiam  eadem  castra  custodient.  Alia  vero 
castra,  que  pertinent  ad  comitem  Moretonie^*^,  dux  ei  reddet  ad  voluntatem  meam, 
cum  poterit,  per  salvam  custodiam  et  per  salvos  obsides,  ita  quod  omnes  obsides 

{•)  cum  filia  de  Waren.  accepit  c.  —  (*•)  quicquid  omis  dans  c.  —  W  et  omis  dans  b.  —  t**)  inde 
nunc  h.  —  W  Warennie  6.  —  (0  castro  omis  dans  c.  —  W  castrum  omis  dans  c.  —  (^  Warennie  b, 
—  {')  comitem  de  Waren.  Moretoniae  c. 


AU  TRÔNE  D  ANGLETERRE.  63 

reddantur  filio  meo  quiète,  quarido  dux  habebit^'^  regnum  Anglie.  Incrementum 
etiam ,  quod  ego  Willielmo  filio  meo  dedi ,  ipse  dux  ei  concessit ,  castra  sciiicet  et 
villas  de  Norwico^^^  cum  s^tingentis  libratis  terre,  ita  quod  redditus  de  Norwico 
infi*a  iUas  septingentas  Ubratas  computentur;  et  totum  comitatum  de  Northfolk^'^ 
prêter  illa  ^^^  que  pertinent  ad  ecclesias  et  episcopos  ^"^  et  abbates  et  comités ,  et  nomi-  5 
natim  prêter  tertium  denarium^^^  unde  Hugo  Bygotus  est  cornes  ^\  salva  et  reservata 
in  onmibus  regali  justitia.  Item,  ad  roborandam  gratiam  meam  et  dilectionem, 
dédit  ei  dux  et  Concessit  omnia  que  ^^  Richerus  de  Aquiia  habebat  de  honore  Peve- 
neselli^^.  Et  prêter  hoc  castrum  et  viUam  Pevenesselli  ^^^  et  servitium  Faramusi^^^, 
prêter  castrum  et  villani  de  Dovre^^  et  quod  ad  honorem  de  Dovre  pertinet,  eccle-  lo 
siam  de  Fauresham^")  cum  pertinentiis  suis  dux  oonfirînavit,  et  alia  aliis  ecclesiis  a 
me  data  vel  reddita  consiiio  sancte  Ecclesie  et  meo  confirmabit.  Comités  et  barones 
ducis,  qui  homines  mei  nunquam^*")  fuenmt,  pro  honore  quem  domino  suo  feci, 
homagium  et  sacramentum  mihi  fecerant,  saivis  conventionibus  inter  me  et  duoem 
facds;  ceteri  vero  qui  antea  homagium  mihi  fecerant,  fidelitatem  mihi  fecerunt  sicut  i5 
domino.  Et  si  dux  a  premissis  recederet  (""^  omnino  a  servitio  ejus  ipsi  cessarent, 
quousque  errata  corrigeret;  filius  meus  etiam,  secundum  consilium  sancte  Ecclesie, 
se  inde  contineret ,  si  dux  a  predictis  reoederet.  Comités  etiam  et  barones  mei  ligium 
homagium  duci  fecerunt ,  salva  mea  fidelitate  quamdiu  vixero  et  regnum  tenuero , 
simili  lege  quod  si  ego  a  premissis  recederem,  omnino  a  servitio  meo  cessarent,  90 
quousque  errata  corrigerem.  Cives  etiam  civitatum ,  et  homines  castrorum ,  que  in 
domûiio  meo  habebo,  ex  prec^to  meo  homagium  et  securitatem  duci  fecerunt, 
salva  fidditate  mea  quamdiu  yixen)  et  regnum  tenuero;  iUi  autem  qui  castrum  Wa- 
lingeford^)  custodiunt  homagium  mihi  fecerunt,  et  dederunt  mihi  obsides  de  fide* 
litate  mihi^^  servanda.  Ego  vero  de  caslris  et  munitionibus  ^'^  meis  securitatem  taiem  95 
duci,  consiiio  sancte  Ecclesie,  feci,  ne  dux,  me  decedènte,  per  hoc  dampûum  aut 
iropedimentum  regni  incurrat.  Etiam  turris  London[iensis]  et  mota  de  Windesor[es] , 
consiiio  sancte  Ecclesie,  Ricardo  de  Luceio^'^  ad  custodiendum  tradite  sunt;  Ricai*- 
dus  autem  de  Luceio^'^  juravit  in  manuf"*)  archiepiscopi,  et  in  custodia^'')  filium 
suum  obsidem  dédit ,  quod  post  meum  decessum  castra  predicto  duci  redderet.  Si-  3o 
militer  consiiio  sancte  Ecclesie  Rogerus  de  Luceio  motam  de  Qxoneford ,  et  Jordanus 

(')  regn.  A.  habebit  b,  —  W  solicet  castram  de  Norwic.  c.  —  W  de  Norwic  c.  —  (<*)  illas  c.  — 
W  prdaios  b.  —  (0  denariam  nominatim  c.  —  te)  cornes  e^t  c,  —  W  concessit  quicquid  c.  — 
^)  Pevenessdli  b.  —  0)  hec  castra  et  villas  P.  b.  —  (^)  Faramosi  c.  —  (0  castra  et  villas  de  Dovre  6. 
—  H  Fearesham  c.  —  W  Dunq.  hom.  mei  c.  —  W  recederit  b,  —  (p)  Walynford  b.  —  W  mihi 
omis  dans  c.  —  (')  nrarationibus  6.  —  (*)  Lcnadon,  Rich.  de  Luceio  et  mota  Windesores,  cons. 
sanc.  Ec. ,  ad  custod.  tradite  sunt  b,  —  W  Lucy  c.  —  (")  manum  c.  —  W  et  custodiam  c. 


64        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

de  Busseio^')  firmitatem  lincolnie  custodiunt,  et  ligii  homines  ducis^^  sont,  et  jura- 
verunt,  et  obsides  inde  dederunt  in  manu^'^  archiepiscopi ,  quod  si  ego  deoederem, 
dud  munitiones  sine  impedimento  redderent.  Episcopus  Wintoniensis  in  manu  ^^^ 
archiepiscopi  Gantuariensis  coram  episcopis  affidavit  quod ,  si  ego  decederem ,  cas- 

5  tnim  Wintonie  et  munitionem  (*)  Hamptonie  duci  redderet.  Quod  si  diquis  eorum, 
quibus  munitionum  custodia  commissa  iuerit^^^  moreretur,  aut  a  custodia  sibi  d^u- 
tata  recederet,  consiiio  sancte  Ecciesie  alius  custos  ibi  statueretur,  postquam  ilie 
recederet.  Si  vero  aliquis  de  ^'^  hiis ,  qui  meas  munitiones  custodiunt ,  contumax  vei 
rebellis  fiierit^^  de  castris  sdlicet  que  ad  coronam  pertinent,  communi  consiiio 

10  ego  et  dux  nos  inde  continebimus,  donec^*)  ad  voiuntatem  utriusque^^  cc^atur 
satisfacere.  Archiepiscopi,  episcopi  atque  abbates  de  r^^o  Anglie  ex  precepto  meo 
fideiitatem  sacramento  duci  fecerunt.  Bli  quoque ,  qui  in  regno  Anglie  deinceps  fient 
episcopi^)  vei  abbates,  idem  facient.  Archiepiscopi  vero^^  et  episcopi,  ab  utraque 
parte ,  in  manu  c^erunt  quod ,  si  quis  nostrum  a  predictis  conventionibus  recede- 

i5  ret,  tamdiu  eum^")  ecciesiastica  justitia  cohercebunt,  quousque  errata  corrigat,  et  ad 
predictam  pactionem  observandam  redeat.  Mater ^^^  etiam  ducis,  et  uxor^**^  et  firatres 
ipsius  ducis,  et  omnes  quos  ad  hoc ^^  appiicare  poterit,  bec  assecurabunt.  In  negotiis 
autem  regni  ego  consiiio  ducis  operabor.  Ego  vero  in  toto  regno  Anglie,  tam  in  parte' 
ducis  quam  in  mea^^,  regaiem  justidam  exercebo^'^ 

ao  Testibus  hiis^'^  :  Theobaido  Gantuariensi  archiepiscopo  ^*\  Henrico  Wintoniensi, 
Roberto  Exoniensi,  Roberto  Bathoniensi,  Jocelino  Sarresberiensi  ^*\  Roberto  Lin- 
colniensi,  Yiario^'')  Gicestrensi,  Wîilieimo  Norwicensi,  Ricardo  Londoniensi,  Nigello 
Heliensi^*\  Gyleberto  Herefordensi  ^^  Waltero  Gestrensi,  Waitero  RoflFensiW,  Gai- 
frido  de  Sancto  Asaph  episcopis^*),  Roberto  priore  de  Beremundesey e ,  Otone^^ 

35  milite  Templi,  Wiiiielmo  comité  Gestrensi  ^*^  Roberto  comité  Legecestrensi  ^^^  Wii- 
iielmo  comité  Gloucestrie,  R^in[aldo]  comité  Gomvall[ie],  Baldewino  comité  De- 
veniez, Rogero  comité  Herefordie^,  Patricio  Sarr[esberiensi]  W,  Wiiiielmo  de  Alba 
Maria,  Alberico  comité ^^  Rogero  comité  de  Glara,  Ricardo  comité  de  Penbroc[ia], 

(•)  Buselo  h.  —  W  duci  c,  —  W  manum  c.  —  W  manum  c.  —  W  munitiones  c.  —  W  fuerat  h,  — 
^)  aliquis  de  omis  dans  b.  —  W  extiterit  h,  —  W  quisque  6.  —  (i)  utriusqne  nostrum  h.  —  W  episcopi 
deinceps  fient  b,  —  W  vero  omis  dans  c,  —  W  eum  cum  h.  —  W  Pater  6.  —  W  et  ejus  uxor  h,  — 
(p)  onmes  sui,  quos  in  hac  (.  —  i*Ù  parte  mea  (.  —  i')  just.  exerc.  r^alem  (.  — -  (*)  Testibas  hiis 
omnibus  h, —  (0  Gant,  omis  dans  h.  —  (^  Gooelino  Salesbnriensi  h,  —  (^)  Hilarioo  h,  — M  Elyensift. 
—  (y)  Hardefordensi  h,  —  (■)  Walt.  Cestr. ,  Walt.  Roff.  omis  dans  h.  **  (')  episcopo  après  chaque 
nom  d'évêtfoe  dans  Rym,  h,  —  W  Otun  b,  —  W  Gicestrensi  i,  c.  —  W  Leyoestrensi  6.  —  (•)  Balde- 
wino de  Donyngton  h.  —  0  Rogero  Harfordie  6.  -—  d)  Salysberiensi  h.  —  (W  Rog.  com.  de  Glara» 
Rie.  com.  de  Penbroc.  omis  dans  h. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  65 

Ricardo  de  Lucy^*^  Willielmo  Martel,  Richardo  de  Humez,  Reginaldo  de  Wa~ 
ren[nia],  Manafl9er[o]  Biset,  Johanne  de  Norwic.  ^^  Ricardo  de  Camvilla^*^  Hen- 
rico  de  Essexe^'^. 

Apud  Westmonasterium  ^*). 

LVir  5 

Deiisle,  n«55* 
1 1 53-cominencement  d'avril  ii54*  —  Goventry. 

Confirmalion  à  l'abbaye  de  Radmore  delà  ft  villa  de  Canoc  » ,  par  Henri ,  dac  de  Nor- 
mandie et  Jt Aquitaine,  comte  d'Anjou, 

A.  Original  perdu.  lo 

JB.  G>pie  dans  un  ancien  registre,  utilisé  par  les  éditeurs  du  Monasticon  Anglicanum. 
a.  Monasticon  AngUcannm,  t.  V,  p.  447,  n"  4«  «ex  reg^tro  de  Stondey  >. 

Les  pièces  LVII  *  à  LXV  *,  écrites  en  Angleterre  et  dans  lesquelles  Henri  Plantegenét  prend  le 
titre  de  duc  d'Aquitaine,  ne  peuvent  pas  être  antérieures  à  1 153  ;  c'est  au  cours  de  cette  année  que 
le  titre  de  duc  d'Aquitaine  apparaît  dans  les  actes  (n**  LV,  acte  du  3i  août  1 153).  E31es  ne  peuvent  i5 
pas  être  postérieures  aux  praniers  jours  d'avril  1 1 549  date  de  son  retour  en  France.  On  lit  en  effet 
dans  la  chronique  de  Robert  de  Torigni  (éd.  Ddisle,  1. 1,  p.  a83,  aimée  1 154)  :  «  circa  Pascha  Hen* 
ricus  dux  Normannorum  transfretavit  in  Normanniam».  En  i  i54i  Pâques  tomba  le  4  avril.  Les 
docameots  en  question  doivent  donc  être  datés  du  3i  août  ii53  (au  plus  tard)  au  oommoice- 
ment  d'avril  1 154.  -^  Cette  (nèoe  et  plusieurs  des  suivantes»  quoique  étrangères  à  la  France,  ont  so 
été  introduites  par  M.  Delisle  dans  son  recueil,  à  cause  des  titres  portés,  pendant  cette  courte  pé- 
riode, par  Henri  Plantegenét. 

Henricas,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andegavorum  (^),  archi- 
episcopis,  episcopis,  baronibus,  justiciis^,  vicecomitibus,  et  omnibus  fidelibus  et 
amicis  suis  Francis  et  Anglis,  salutem.  ,5 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  ecclesie 
Sancte  Marie  de  Rademore ,  et  Willielmo  abbati  et  monachis  in  Gisterciensi  ordine 
ibidem  Deo  servientibus ,  ad  ecclesiam  faciendam  et  officinas  construendas ,  viUam 
de  Canoc,  cum  omnibus  redditibus  et  pertinentiis  suis,  cum  molendino  de  Wyrleya 
et  omnibus  aliis  rébus  eidem  ville  pertinentibus,  sicut  Ranulphus  comes  Cestrie  3o 

M  Luceio  h.  —  ^)  Johanne  de  Port  h.  —  (')  GimaviUa  6.  —  (^)  Extexe  6»  —  (')  Dans  la  2*  édition 
<k  Rymer,  la  date  de  lien  est  suivie  de  la  mention  :  •  anno  ab  incamatione  Domini  nostri  Jesu  Christi 
M.CLim.  »  Cette  date  n*a  aucune  valeur,  —  CO  Normannie,  Aquitanie,  Andegavie  a.  —  te)  justi* 
ciariua. 

CHAETES  KT  DIPLÛMKS.  —  VII.  9 


IMtUimiS    lATIOaALB. 


60        ACTES  ANTÉRIEURS  À  LAVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

eandem  villam  eis  dédit  et  cpncessit  et  caita  sua  confiruiavit.  Quare  volo  et  firmiter 
precipio  ut  prefata  ecclesia,  et  abba^  et  mpuachi,  predictam  villam  cum  omnibus 
pertinentiis  suis,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  honoiifice  teneant  et  possi- 
deant. 
5  Testibus  :  Rogero  comité  Herefordpe] ,  Walt.  Maminot ,  Guarpno]  Filio  Ger[oldi] 
camerario,  Hugone  de  Pirie^'^  Rogero  Klîo  Ricardi. 
Apud  Coventriam. 

Lviir 

Delisle,  n*56*. 
lo  ii53-€oinmencement  d*avril  ti54*  —  IKidley. 

Cliarte  de  franchise  accordée  par  Henri,  doc  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte 
d'Anjou,  à  V église  de  fVolverhampton. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  on  inspeximus  publié  par  le  Monasticon, 
i5  a.  Monasticon  Anglicanuni ,  i.  VI,  part.  Ill,  p.  i446. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  du  n""  LVII  *. 

H.,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andegavorum ^^'^  omnibus 
archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis^''^  vicecomitibus,  et  om- 
nibus amicis  et  fîdelibus  suis  Normannis  et  Anglis ,  sidutem. 

3o  Sciatis  me  concessisse  ecdesie  de  Wlvronehamptona,  capelle  mee,  omnem  illam 
libertatem  quam  habujt  in  tempore  H.  régis ,  avi  mei ,  et  omnem  illam  quietanciam 
in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  extra,  in  viis  et  semitis  et  omnibus 
locis;  et  canonicis  ejusdem  ecclesie  eandem  concedo  libertatem  et  quietanciam. 
Quare  mando  et  firmiter  precipio  ut  eadem  ecclesia,  capdla  mea,  libéra  sit  et  quieta 

90  ab  omnibus  consuetudinibus  et  exactionibus  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  ca- 
nonici  omnia  sua  libère  et  quiète  possideant ,  ne^*')  quis  eis  dampnum  vel  molestiam  vel 
injuriam  idiquam  facere  présumât. 

Testibus  :  Rogero  comité  Herefordie ,  Waltero  Iratre  suo  constabulario ,  Henrico 
fratre  suo,  Gervasio  Paganell.  germano. 

3o       Apud  Dudeleg[iam^. 

(•)  Sec  a.  —  (^)  Normannîe,  Aquitanie,  And^avie  a.  —  W  justiciariis  a.  —  (''^  nec  a. 


AU  tRÔNÈ  D'ANGLETERRE.  67 


LIX* 

Ddide,  n*57*. 
I  iSS-commencement  d'avril  i  i5i  ?  —  Gloucester. 

Mcuidement  de  Henri^^\  doc  de  Nomumdie  et  d'Aquitaine,  comte  d'Anjoa,  à  Guil- 
laume, évéque  de  Norwich,  et  à  Hugaes,  comte  de  Norfolk,  pour  le  maintien  des  moines    5 
de  GUmcester  en  possession  de  leurs  terres,  de  leurs  églises  et  de  leurs  dîmes. 

A.  Original  perdu. 

*  p 

JB.  Cojiie  dans  le  cariuUire  de  Glouoester. 
a.  Hart,  Hist.  et  cta^tiûarin.m ,  etc.,  Gloucestriœ,  t.  II,  p.  34* 
Voir  )k  noie  cfaronologicpe  du  n*"  LVII  '*',  i  o 

Henricus,  dux  Nonnannorum  et  Âquitanonim ,  et  comes  Ândegavorum^'^  Wil- 
Idmo,  Dei  gratia  Norwicensi  episcopo,  et  Hugoni,  comiti  de  Norfoicia,  saiuteiu. 

Mando  vobis  et  predpio ,  et  diiigenter  precor,  (juatinus  monachis  Gioucestrie  ha- 
bere  &ciatis  omnes  terras  et  eoclesias  et  décimas  ecdesie  Sancti  Pétri  Gioucestrie 

m 

pertinentes ,  que  apud  vos  sunt ,  ne  aiiquid  in  partibus  vestris  auxiiii  vestri  vei  justitie  1 5 
penuria  amittant. 

Testibus  :  comité  Herefordîe  et  Manaser  Bisetlu 

Âpud  Gloucestriam. 

LX* 

Ddislc,  n'SS*.  ao 

1 1 53-cominenceiiient  d^avril  1 1 54. 

Mandement  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  d* Aquitaine,  comte  ^ Anjou,  à  Eastache 
Fils  de  Jean  et  à  Josselin,  «  casteUanus  Fruarii  9,  touchant  les  biens  donnés  à  l'athaye  de 

(*)  Nonnannie,  Aqnitannie,  Andegavîé  a. 

^^  Ceat  par  errenr  que  rédileur  a  mis  ici,  entre  crochets,  les  mots  :  «rex  AngUseï».  11  a  cru,  à 
tort,  qii*il  s'agissait  de  la  période  postérieure  à  1 154. 


68        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Gloucester  par  Renouf,  comte  de  Chester,  et  par  sa  scgar  Alix,  veuve  de  Richard  Fils  de 
Gilbert. 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  le  cartidaire  de  Saint-Pierre  de  Gloucester. 

5  a.  Hart,  Hist.  et  cartnlarînm,  etc.,  Gioucestriœ,  t.  I,  p.  a^i* 
Voir  la  note  chronologique  du  n^  LVII  *, 

Henricus ,  dux  Normannorum  et  Aquitanoram ,  et  cornes  Andegavorum  ^*\  Eus- 
tachio  Filio  Johannis  et  Jocdino  castdlano  Fniarii ,  salutem. 

Mando  vobis  et  precipio  quod,  sicut  me  diligitis,  monachis  Glouoestrie  habere 
lo  faciatis  omnia  que  de  jure  eorum  sunt  apud  vos  et  nominatim  quoddam  molen- 
dinum  suuai  apud  CNneyam  ex  dono  Ranulphi  comitis  Cestrie  pro  XL.  solidis, 
et  aliud  molendinum  apud  Taddewelle  ex  dono  Aliz  sororis  ejusdem  comitis  pro 
anima  Ricardi  Filii  Gileberti,  viri  sui,  et  terram  suam  apud  Coleby ,  ne  auxilii  ve^tri 
penuria  monachi  predicti  amittant^^.  Hiis  testibus^*^ 


i3  LXI 

Ddisle,  n'53*  A. 
ii53-cooimeiicement  d*avri!  ii5i. 

Mandement  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  d' Aquitaine,  comte  d'Anjou,  confirmant 
la  donation  £une  terre  à  Vahhaye  de  Gloucester  par  Renaud  de  Coches. 

3o  A.  Original  perdu. 

B.  G>pîe  dans  le  cartnlaire  de  Gloucester. 

a.  Hart,  HisL  et  cartulanamj  etc.,  Gloncestrtm,  t.  II,  p.  i8a. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  du  n*  LVII  '*'. 

Cette  pièce  n*a  pas  de  date  topographique;  nous  la  plains  ici  parce  qu*dle  a  été  rédigée  à  la 
35  même  époque  que  les  précédentes,  et  se  rapporte  au  même  établissement. 

(■)  Normannie,  Aquitannie,  Andegavie  «.  «—  ^)  omittant  a.  —  H  Ni  lOMcr^îanj  ni  iute  de  lieu 
dans  le  carinieire. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  69 

Henrious,  dux  Nonnaimonun  et  Âqnîtaiioruin,  et  cornes  Andeganorum ^'^  archi- 
episoopb,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justieiis^^^  vicecomitibus,  ministris  et 
fiddibas  mis,  sdutém. 

Sciatis  me  oonœssisse  et  ooi^HrmaBse  abbati  et  monachis  Glouoestrte  qtiandam 
terram  in  Gloucestresira  tpie  Thaneworthe  vocatur,  quam  Rainaldus  de  Coches  m»-   5 
dem  monachis  dédit  in  demosinam  et  carta  sua  confinnavit.  Quare  precipio  ut 
iidem  monachi  eandem  terram  in  perpetuum  habeant 

Teste,  etc.W. 


LXII* 

1 1 53-coininenceinent  d*avril  ii54*  —  Leicester. 

Charte  de  Henri  ^  dac  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte  £  Anjou,  pour  l'abbctye  de 
•  Bitlesden  ». 

A.  Origîiial  sceBé;  Brilûh  Muséum,  Hariey,  84>  c.  3. 

a.  Ed.  Walter  de  Gray  Bircfa,  On  the  seais  ofKing  Henry  ihe  second  (p.  6),  avec  des  renseignements  i5 
sur  les  firagments  de  sceau  qui  subsistent. 

PoUication  par  extraits  :  Ddisle,  Introduction,  p.  i33,  note  3. 

Voir  la  note  dironologique  du  n'  LVII  *. 

Henricus ,  dux  N<Mtn[annorum]  et  Aquit[anonim] ,  et  cornes  And[egaTorum] ,  om- 
nibus archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus ,  justidis ^^^  vicecomitibus ,  et  ao 
omnibus  amids  et  fideiibus  suis  Normannicis  (*)  et  Anglis ,  sdutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  confirmasse  donationem  illam  quam  Emaldus  de  Bosco 
fech  Deo  et  monachis  de  ordine  Gisterciensi  de  manerio  de  Bedesdena  cmn  omnibus 
appendiciis  suis,  ad  (undandam  ibidem  abbatiam  ordinis  Gbterciensis ,  et  de  tribus 
earrucatis  terre  in  Sigeresham  que  vocatur  MarieUmd,  et  quicquid  ad  eas  pertinet,  s  5 
et  totam  terram  de  Witefeld  et  de  Dodeford ,  et  quicquid  ad  iilas  pertinet ,  et  totam 
terram  de  Westcote  et  terram  Osberti  de  Wanci  et  Willelmi  de  Bolebec,  sciiicet 
Blacaham,  et  quicquid  ad  illas  pertinet;  et  confirmo  omnia  illa  que  eis  in  demosina 

H  Normannie,  Aquitannîe,  Andegavie  «.  —  ^)  justiciariis  a.  —  H  Ni  souêcripiions  ni  date  de  Uea 
dmn$  le  cm'îwlebe»  *-•  (')  justiciariis  a.  —  (*)  Sic  «. 


70        ACTES  ANTERIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

data  sunt  vel  que  ipsi  mercati  sunt.  Quam  firimter  precipio  quod  sapradiGti  lino- 
nacfai  predictas  terras  bene  et  in  pace  et 'libère  et  qmete  et  hononfice  tenemt  et 
habeant  in  perpetuam  eiemosinam ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  el-  paseuis  et  om* 
nibus  aliis  rdbus  et  iocis ,  cum  omnibus  libertatibos  «t  ttb^is  consaetudinibus  eisdiem 

5  terris  pertinentibus,  sicut  alie  ecdesie  ejusdetn  ordinis  sive  in  Anglia  sîve  in  Nor- 
manniia  melius  et  liberius  tenent;  et  voio  et  firmiter  precipio  ut  sint  qmete  de  sciris 
et  de  hundretis ,  et  placitis  et  querelis  el  ooomonibus  et  auxiliis  et  opEeralionibus ,  et 
murdris  et  denegeld.,  et  omnibus  aliis  geldis  et  hidagiis,  et  omnibus  consaetudi- 
nibus corone  mee  pertinentibus.  Et  precipio  quod  monachi,  qui  ibidem  Dec  ser- 

lo  viunt,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  teneant,  quietas  et  solutas  omni  seculari 
servitio ,  ne  aliquando  aliquis  inde  requii*at  consuetudinem  uUam. 

Testibus  :  Roberto  comité  Legecestrensi ,  Emaldo  de  Bosco ,  Gisleberto  de  Laceio  » 
Hugone  de  Pir.,  Wigano  de  Walengef[ord] ,  Roberto  de  Juvineio,  Godefirido  de 
Quatremar.,  Herveo  marescallo. 

i5       Apud  Legecestriam  ('^ 

Lxiir 

Ddisie,  n*59*. 
ii53-commencement  dVvril  ii54.  —  Warwick. 

Donation  faite  par  Henri,  dac  de  Normandie  et  d^ Aquitaine,  à  V église  de  Saint- 
30  Ceadda. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  18"  année  d^Edooard  I*',  inspeximus  de  1190. 

a.  Inspeximus  d'Edouard  I^;  CaiendarofChMrîer  Rolls,  t.  Il,  p.  347* 

Potir  la  ^date,  voir  le  n*"  LVII*,  note  chronologique.  Guillaume,  abbé  de  Reading,  inscrit,  a  la 
s5  fin  de  cette  pèoB^  en  tète  des  lémohis,  ne  figàre  pa»  duâs  la  liste  des  abbés  de  Reâding;  donnée 
par  Dugdak,  Monoiticon  AngUtanam,  t  IV,  p.  3i. 

Henricus,  dux  Normannorum  et  Acpiitanorum ,  et  cornes  Andegavorum,- omnibus 
archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis^*),  vicecomiti- 
bus,  et  omnibus  amicis  et  fidelibus  suis,  Normannis  et  Anglicis,  safaitem. 


Wi 


, •  .    •• 


juftticianis  a. 
')  An  dos  :  t  G>nfirmatio  ducis  Henrid  de  Bydesden.  »  *—  «  Pour  on  ch^on  de  Bytlèiden.  » 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE-  71 


Sciatis  1)16  conoessisse  et  dédisse  Deo  et  ecdesie  Sandi  Geadde  et  Waltero  epbcopo 
et  omnibus  successoribus  suis,  in  elemosinam  perpetuam,  omnes  terras  de  assartis 
de  foresta  Ganoci  de  Langedona  et  de  omnibu»  pertinentibus  ^'^  suis  e|t  de  omnibus 
terris  episcopi,  ubicuuque  sint  in  foresta  mea,  qnicquid  videlicet  assarlatum  fiiit  ab 
(Àkm  usque  ad  Pentecosten  quo  fui  apud  Legreoeâlrtam ,  anno  viddioet  incamationis  5 
Domini  nûliesioM)  eentesimo  quinquageaiaio  tercio.  Quare  volo  •  eA  finniter  precipio 
ut  predictus  Walierus  episcopus  et  suceessores  sui  omnes  terras  ilias  in  bona  pace 
et  qoîete  et  libère  et  honorifioe  teneant ,  ne  quis  eis  injuriam  vd  molestiam  aliquam 
vel  dampnum  aiiquod  &câre  présumât. 

Testibus  :  i^>bate  Wiiielmo  Rading[ie]^  Laurencio  priore  Goventrensi,  Wiiieimo  lo 
Cumin,  Ricardo  de  Humez  conestabulario ,  Roberto  de  Dunestanvîiia ,  Manesero 
Biset  dapifero,  Petro  Fiiio  WîUelmi  dap[ifeip]  Duddi[eie]. 

Apud  Warwik. 


LXIV* 

Delisle,  n»  6o*.  i5 

1 1 55-oammeDcement  d^avril  iiS4.  —  Westminster. 

Coi^rmation  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  ^Aquitaine y  comte  d'Anjou,  da  manoir 
de  ■  Leddecumbe  »  à  ïabhaye  de  Cbtni. 

A.  Origînai  jwdié  en  cire  verte  sar  cordonnet  vert;  Bibliothèque  nationale,  Boui^ogne  8o, 

Qnni  aiy.  lo 

B.  Copie  on  expédition  contemporaine,  en  écriture  ang^se,  portant  à  sa  base  une  double  incision 

qui  semble  indiquer  l'intention  de  sceller  sur  double  queue,  Bourgogne  8o,  Cluny  ai8. 

■a.  Ed.  Bernard  et  Brud,  Recueil  des  chartes  de  Vahhaye  de  Clany,  n"  4i66,  t.  V,  p.  5ao.  — 
h.  Duckett,  Charters  of  tJie  andent  ahbey  ofQuni^  vol.  i ,  p.  5a ,  d'après  loriginal. 

Voir  la  note  chronologigne  du  n"*  LVII*.  Josselin,  évéque  de  Salisbury,  qui  figure  ici  comme  a 5 
témoin,  n'est  devenu  évéque  qu'en  1 152. 

H. ,  Oei  gratia  dux  Nonn[annorum]  et  Aquit[anorum] ,  et  cornes  Ând[egavorum] , 
archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronïbus,  justiciis,  vîcecomîtîbus,  et  omnibus 
fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  tocius  Anglîe ,  salutem. 

W  Sic  a. 


à 


72        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Sdatis  qood  ego  concedo  et  confirmo  Deo  et  ecciesiç  Sancti  Pétri  Cluniac[eiisis] , 
et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  manerium  de  Leddecumbe  ^^^  in  perpetuam 
elemosinam ,  pro  saiute  Henr[ichi]  régis,  avi  mei,  et  omnium  anteoessonim  meo- 
mm,  et  pro  propria  sdute  mea;  quod  manerium  Stephanus  rex  dédit  et  assedit  eis 

5  pro  centom  marcis ,  quas  pre&tus  rex  Henr[ichus]  rex  solebat  dare  annuadm  eideni 
ecclesiç  Ciun[iaoensi].  Quare  volo  et  firmiter  preoipio  quod  predicta  çcdesia  et 
monachi  idem  manerium  bene  et  in  pace  et  libère  et  quietç  et  honorificç  in  peqpe- 
tuum  teneant ,  cum  onmibus  pertinentiis  suis ,  in  bosco  et  piano  et  pratis  et  pasturis 
et  aquis  et  moiendinis  et  hominibus  et  teneuris  eorum^  et  cum  omnibus  libertatibus 

lo  suis,  sicut  unquam  melius  et  plenius  et  liberius  tenuit  iliud  Henrichus  rex  in  manu 
sua. 

Testes  :  Teobaldus  archiepiscopus  Cantuariensis,  Henricus  episcopus  Wintonien- 
sis ,  Richardus  episcopus  Lundoniensis ,  Robertus  episcopus  Lincoi[iensis] ,  Jocelinus 
episcopus  Saresberiensis ,  W[i]lieimus  comes  Gloocestrie ,  Rainddus  cornes  Comubie , 

iS  Robertus  comes  Legrecestrie,  Richardus  de  Humet,  Richardus  de  Luci,  Wilielmus 
Mart[el] ,  Manesses  Bis[et]. 
Apud  Westmonasterium. 

LXV* 

Delisle,  n»  74*. 
20  1 1 53-commeDcement  d*avrii  1 154  ? 

Ca^rmation  des  biens  possédés  en  Angleterre  par  l'abbaye  de  Troarn,  accordée  à  ce 
monastère  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aqvdtaine,  comte  d'Anjoa. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Inspeximus  de  Richard  II,  en  date  du  g  novembre  iSSy,  mentionné  par  a  et  (.  —  C.  Copie  au 
^^  Public  Record  Office,  Exchequer,  Transcript  of  charters,  n*"  a3. 

a.  Monasticon  Anglicanam,  t.  VI,  part.  II,  p.  1  io5,  d'après  un  rôle  de  Richard  H.  —  (.  Qdendar 
ofihe  Patent  Rolls,  Richard  II,  1 385-1 38g  (igoo),  p.  373;  Inspexlmus  du  g  novembre  1387. 

Cf.  Bruion  cartniary,  Somerset  record  Society' s  publications,  vol.  8,  p.  7g-8i. 

La  présence  de  plusieurs  comtes  an{|^ab  auprès  de  Henri  Plantegenèt  semble  Indiquer  que  cette 
3o  charte  a  été  expédiée  pendant  le  séjour  du  duc  en  Angleterre  ;  le  duc  porte  Id  le  titre  de  duc  d'Aqui- 
taine, qu'il  a  pris  dans  un  acte  du  3i  août  1 153;  U  semble  donc  que  la  date  de  la  pièce  doive  se 

(■)  Leddecumbœ  fi. 


AD  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  73 

phcer  entre  le  3i  août  1 153  an  plas  tard»  et  le  commenœment  d avril  1 154.  Il  est  peu  probable 
qu^dUe  ait  été  rédigée  en  Franee;  en  ce  cas,  die  pourrait  être  aussi  de  la  partie  de  1 154  qui  s'étend 
entre  les  mois  d'avril  et  de  décembre. 

Henricas,  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavorum,  archi- 
episcopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  vicecomitibus,  ministris  et    5 
omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Ang^  totius  Anglie ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancto  Martino  Troarni ,  et  monachis 
ibidem  Deo  servientibus  vel  servituris ,  pro  anima  mea  et  pro  animabus  patris  mei 
et  matris  mee  et  omnium  antecessorum  et  amicorum  meorum ,  elemosinas  q[uas  ha- 
buerunt  in  toto  regno  Âng^ie  tempore  Henrici  régis,  ftvi  mei,  scilicet  Rogentonam  lo 
et  Horringeiam  W  et  Horsleyam ,  que  omnia  Rogerus  cornes  Seroberiensis  ^^  predicto 
sancto  dédit.  Goncedo  etiam  très  hidas  terre,  quas  Heiiuinus  apud  Waltdn^*'^  et 
décimas  de  Grafton  ^'^^  et  de  Estretementon  ^'^  et  duas  nuisuras  in  Gicestria  ^^^  et  deci- 
mam  de  Mersetona,  quam  Orsmelinus  dédit,  et  ecclesiam  de  M undreham ^^^  q[uam 
Torstinus  de  Fontanis  dédit,  et  decimam  de  Norbuma^^^  quam  Raduiphus  Bastar-  i5 
dus  dédit,  et  decimam  de  Olfam^^^  quam  Âlscio^)  dédit.  Goncedo  etiam  hoc  quod 
Robertus  de  Rom^oio  dédit ,  scilicet  ecclesiam  Sancti  Andrée  de  Witeneher ,  cum 
terra  sacerdotum  et  decimis  que  ad  ipsam  villam  pertinent,  et  ecdesiam  de  Ma- 
peldra,  cum  terra  presbyteri  et  terra  unius  caruce,  cum  pratis  adjacentibus  ipsi 
terre  et  decimis  ipsius  ville,  et  ecclesiam  de  Molanda^^^  cum  sacerdote,  et  decimis  90 
ipsius  mansionis  et  terra  ad  unam  carucam ,  cum  pratis ,  et  très  hospites  cum  terra 
sua;  et  in  Espicevric^^^  unum  hospitem,  et  ecclesiam  de  Warode,  cum  decimis  quas 
ipse  Robertus  predicto  sancto  dédit.  Et  prêter  hoc  volo  et  precipio  quod  decem  hide 
de  Horsleya  se  acquietent  pro  septem  hidis  de  omnibus  geldis  et  omnibus  rébus , 
sicut  rexHenricus  confirmavit  per  cartam  suam.  Et  prêter  hec  precipio  quod  ecclesia  25 
Sancti  Martini  de  Troamo  teneat  bene  et  in  pace  terram  et  domos  quas  Johannes 
filius  Gilberti^"^  predicte  ecclesie  dédit,  que  sunt  apud  WyntonamW  de  feudo  Sancti 
Pétri  de  Hida. 

Testibus  :  Willelmo  cancellario,  Reginaldo  comité  Gomubie^'*^  comité  Gloeces- 
trie^'^  Roberto  comité  Leycestrie^*"^,  Rogero  comité  Herfordie,  Patricio  comité  Wil-  3o 
tescire,  Humfiido  de  Buhun  dapifero,  Ricardo  de  Humez  constabulario ,  Elia^"' 
Gifiard. 

W  Haringeiam  h.  —  W  Seroberiensis  h;  Seroberiensis  a,  —  W  Waltan  h.  —  W  Grafan  6.  — 
(«)  Estretementona  h.  —  (0  Gcestra  h.  —  ^)  Mundrehan  (.  —  0>)  Notbuma  h.  —  CO  Olfam  6; 
Olfani  a.  —  (i)  Alscio  a;  Ascio  h.  —  W  Mollanda  t.  —  W  Espicewic  b;  Espiœmut  a.  —  (")  Gil- 
l[ebert]i  6.  —  W  Wintoniam.  —  W  cancdlario  régis  comité  Comubie  h.  —  W  Willelmo  comité 
Gloeoestrie  (.  —  (1)  Leercestrie  (.  —  M  Elîe  &. 

CHAVTES  KT  DIPLÔUES.  —  VII.  I« 

la#«nw»IK    XATIOXALB. 


74        ACTES  ANTÉRIEURS  À  UAVÈNEMENT 


Lxvr 

Dellsle,  n'6a*. 
Avril-décembre  ii54«  —  Caen. 

Mcmdement  de  Henri,  dac  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte  d'Anjou,  ordonnant 
5  à  Robert  Fils  de  Bernard  et  à  ses  hommes  de  Caen  d'assurer  au  prieur  d'Ardenne  la  jouis- 
sance de  la  maison  qu'il  possède  à  Caen, 

A.  Original  perdu. 

jB.  Copie  du  xiv*  s.,  dans  le  cartulaire  d'Ardenne,  conservé  aux  Archives  du  Calvados,  H  117, 

fol.  281  V'. 
10  Round,  n**  5i6. 

V 

Henri  Plantegenêt  ayant  pris,  dans  sa  formule  de  suscrîption,  le  titre  de  duc  d'Aquitaine,  au 
cours  du  séjour  qu'il  fit  en  Angleterre  (1  i55-i  1 54),  et  au  plus  tard  le  3i  août  1 153,  les  chartes 
où  il  porte  ce  titre  et  qu'il  a  datées  de  localités  françaises  avant  son  avènement  au  trône  doivent 
être  datées  d'avril  à  décembre  1 154.  D'après  Robert  de  Torigni  (éd.  Dellsle,  t.  I,  p.  :i35),  Henri 
1 5  a  rqNissé  en  France  vers  Pàqœs ,  soit  dans  les  environs  du  A  avril  1 1 54.  Qtieniie  de  Blois ,  itH  d'An- 
gleterre, qui  avait  reconnu  Henri  pour  son  successeur,  est  mort  à  Cantorbéry  le  a  5  octobre  1 154, 
mais  Henri  n'est  pas  reparti  aussitôt  pour  prendre  possession  de  ses  nouveaux  états  ;  il  s'est  em- 
barqué pour  l'Angleterre  à  Barfleur,  le  7  décembre  11 54,  et  n'a  été  couronné,  à  Westminster, 
que  le  ig  décembre. 

20      Heoiicus,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum,  Roberto 
Filio  Bernard!  et  hominibus  de  Gadomo ,  salutem. 

Mando  vobis  et  precipio  quod  faciatis  priorem  de  Ardena  tenere  domum  suam 
de  Gadomo  liberam  et  quietam ,  sicut  carta  mea ,  quam  inde  habet ,  testatur.  Et  si 
quid  inde  captum  est,  sine  dilatione  reddatur.  Et  si  non  fecerit,  WiUelinus  Filius 
35  Johannis  faciat,  ne  amplius  clamoren  audiam. 
Teste  Ricardo  de  Hummez  constabulario. 
Apud  Gadomum. 

LXVir 

Delisle,  n'  63  *. 
3o  Avril-décembre  ii5à.  —  Caen. 

Mandement  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte  d'Anjou,  ordonnant 
le  maintien  de  Tabbé  d'Aulnay  en  possession  des  églises  de  Cenilty. 

A,  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  la  Manche,  H  ao. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  75 

Pour  la  date,  voir  le  b"*  LXVI  '*',  note  cfaronologiqae. 

H. ,  dux  Normannorum  et  Aquitanôrum ,  et  cornes  Andegavorum ,  P.  de  Sai  sa- 
lutem. 

Precipio  tibi  ut  facias  abbatem  de  Alneto  bene  et  in  pace  et  juste  tenere  ecclesias 
deCenilleio,  sicut  eas  in  curia  mea  disracionavit  apud  Rothomagum,  et  facias  ei  red-    5 
dere  quicquid  Willelmus  de  Bruilleio  inde  cepit  postquam  illas  disracionavit.  Et  si 
non  feceris,  Ricardus  de  Haia  illud  faciat  sine  mora. 

Teste  Ricardo  de  Humetis  constabulario. 

Fer  Rogerum  archidiaconum. 

Apud  Gadomum.  ■<> 

Lxviir 

Delisle,  n*  64*. 
Avril-décembre  iiSà-  —  Caen. 

Concession  à  vie,  faite  sous  certaines  réserves  par  Henri ,  doc  de  Normandie  et  d'Aqui- 
tmne,  comte  d^ Anjou ,  à   Guillaume  d'Harcourt,  trésorier  de  Bayeax,  dune  maison  i5 
avec  jardin,  sise  à  Beyeux,  qui,  après  avoir  appartenuaa  trésorier  Conan,  était  tombée ,  en 
raison  dune  dette,  entre  les  mains  du  roi  Henri  i'^  puis  de  son  petit-jïls  le  duc  Henri. 

A.  Original  perdu. 

B.  G>pie  du  xin*  s.  dans  le  Livre  noir  de  Téglise  de  Bayeux;  Bibliothèque  du  chapitre  deBayeux, 

ms.  ig3,  fol.  5,  n*  i3.  ao 

a.  Bourrienne,  Antiquus  cartularîns  ecclesiœ  Baiocensis,  1. 1,  p.  ig,  n*  i3. 
Pour  la  date,  voir  le  n*  LXVI*,  note  chronologique. 

Henr[icus],  dux  Norm[annorum]  et  Aq[uitanorum]  et  cornes  And[egavorum] , 
H.,  archiepiscopo  Rothomagensi,  et  onmibus  episcopis,  comitibus,  baronibus, 
justiciis ,  vicecomitibus ,  et  omnibus  suis  fidelibus ,  salutem.  a  S 

Sciatis  quod  quando  dominia  mea  de  Baiocis  apud  Gadomum  recognita  fiierunt 
per  sacramenta  legalium  hominum  de  Baiocb ,  inter  alia  recognitum  fiiit  regem 
Henricum ,  avum  meum ,  domum  lapideam  que  fuit  Gonani  thesaurarii  et  virgultum 
ejusdem  post  mortem  ipsius  Gonani  in  dominio  suo  habuisse  propter  trecentas 
marcas  argenti  quas  Gonanus,  die  qua  fuit  vivus  et  mortuus,  ipsi  régi  Henrico  3o 
debebat.  Et  quia  predicta  pecunia  régi  Henrico  vei  suo  heredi  a  nullo  Gonani  herede 


10. 


76        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

postea  reddita  fuit,  consideratione  baronum  meoram  et  domus  et  virgultum  in 
dominio  meo  remansit  donec  pecunia  illa  a  justo  Gonani  herede  michi  redderetur. 
Ego  vero  et  domum  iliam  et  virgultum  Wilielmo  de  Herecuria,  thesaurario 
Baiocensi ,  tota  vita  sua  habendam  concessi ,  nisi  supradicta  pecunia  a  justo  Gonani 

5  herede  intérim  sibi  redderetur.  Post  mortem  vero  Wiiielmi,  Baiocensb  episcopus 
quicumque  fuerit  domum  iiiam  et  virgultum  libère  et  quiète  perpetuo  possideat, 
donec  sibi  pecunia  illa  a  justo  Gonani  herede  reddatur.  Quare  volo  et  precipio  ut 
Willelmus  thesaurarius  domum  illam  cum  virgulto  tota  sua  vita  libère  et  quiète  et 
honorifice  modo  supradicto  teneat. 

lo  Testibus  :  Amulfo  Lexoviensi  episcopo,  Ricardo  de  Humez  constabulario,  Ma- 
nessero  Biset  dapifero ,  Roberto  de  Dunstanvilla,  Jocelino  de  Bauliolo,  Wilielmo  Filio 
Johannis. 

Apud  Cadomum. 

Apud  Cadomum  facta  est  recognitio ,  sed  apud  Rothomagum  concessio  facta  est 

i5  Wilielmo  thesaurario,  et  carta  ibidem  data. 


LXIX* 

Ddîsle,n*65*. 
AvrilHlécembre  ii54.  —  Fontevrault.   , 

Confirmation  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte  d'Anjou,  d'une 
20  donation  faite  à  V abbaye  de  FontevrauU  par  Jean  Lecomie  [Consule). 

A,  Original  perdu,  et  dont  le  sceau  n*existait  plus,  quand  a  été  pris  1  extrait  ci-dessous  désigné; 
conservé  autrefois  dans  les  Archives  de  Fontevrauit ,  liasse  :  titres  de  Saint-Jean-de-Villiers. 

fi.  Copie  d après  l'original,  extrait;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o,  cartulairc  de  Fonte- 
vrauit, 1. 1,  p.  log. 

35  Round,  io6o. 

Pour  la  date,  voir  le  n*  LXVP,  note  chrondogique. 

H.,  dux  Norman[norum]  et  Aq[uitan[orum]  «  cornes  Andeg[avorum] , 

Sciatis  me ,  pro  animabus  patris  mei  et  amite  mee  Matildis ,  abbatisse  Fontis 

Ebr[audi] , confirmasse  Deo  et  ecdesie  Sancte  Marie  de  Fonte  Elbr[audi] 

3o  quoddam  furnerium  de  Vieriis ,  aJohanne  cognomento  Consule  pre&teabbatie 

datum 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  77 

Testibus  :  Bemerio  abbate  Noer[iensi],  Guillelmo  abbate  Sancti  Mauri,  Girario  de 
Bello  Pratello,  Matheo  doctore  ducis,  Petro  Guam.,  Mauricio  de  Ghorrun. 
Apud  Fontem  Ebraudi. 


LXX* 

Ddisle,  n-  66*  et  67*.  5 

Avril-dëcembre  1 154.  *-  Le  Lîerra. 

Charte  de  franchise  accordée  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte 
Jt Anjou,  à  l'abbaye  de  Lire. 

Deux  originaux  :  A.  Original  autrefois  sceiié  sur  douUe  qaeae;  en  bon  état;  daté  :  ■  Apad  Lemi  >; 
Archives  de  TEore,  H  ^38.  —  Photographjb.  10 

J3  Original  autrefois  scellé  9nr  double  qnene,  de  la  même  dimension  qae  le  précédent,  et  écrit 
de  la  même  main  ^  mais  entamé  à  droite  par  mie  dédûmre;  daté  :  ■  Apnd  Lerm,  in  foresta 
Conchiaram»  ;  ArchiTes  de  TEmie,  H  &38.  —  Photogiuphib. 

Pour  la  date,  Toir  le  n*  LXVI'*',  note  chronologique. 

H.,  dux  Norm[annoram]  et  Aquit[anorain] ,  et  cornes  And[egaYoruin] ,  omnibus  i& 
comitibns ,  baronibus ,  justic[iis] ,  vicecomitibus ,  ministris  et  ^'^  fidelibus  suis  Anglie 
et  Normannie ,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  abbati  de  Lira  et  monachis  ibidem  Deo  servien* 
tibus^)  q[uietantiam  omnium  rerum  suarum  propriarum  per  totam  terram  meam  in 
dominiis  meis^'^  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  nulius  eos  vei  homines  suos  90 
alicubi  in  dominiis  meis  disturbet  propter  aliquam  consuetudinem  quam  dare  debeant 
(le  rébus  propriis  abbacie  de  Lira.  Voloenîm  quod  inde  quieti  sintubique  in  dominiis 
meis,  et  in^**)  terra  et  in  mari  et  in  portu  et  in  aliis  locis. 

Testibus  :  Roberto  de  Novo  Burgo,  Roberto  de  Dunstanvilla»  Jocelino  de  Baill[o- 
lio],  Radulfo  de  Toeneio,  Henrico  de  NovoBurgo,  Hugone  de  Pins,  Hugone  de  95 
HamosIap[e]. 

Apud  Lerru  in  foresta  Conchiarum^*^ 

M  et  omnibus  B»  — -  0*)  famulantibus  B»  —  (')  in  dominiis  meis  omis  dans  B.  —  (**)  et  omis 
dans  B.  — .  (*)  in  foresta  G>nchiarum  omis  dans  A. 


78        ACTES  ANTÉRIEURS  À  LAVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


LXXr 

Ddide,  n"  68*. 
Avril-décembre  1 154.  —  Le  Lierni. 

Confirmation  des  biens  de  V abbaye  de  Lire  par  Henri  y  duc  de  Normandie  et  JtAqaitaine, 

5  comte  d'Anjoa. 

i 

A.  Original  perdu. 

B.  Vidimus  de  iÂ2a;  Archives  deTEure;  Lire,  cfa.  I,  art.  i,  layette  a,  n*'XLVIb»  (indîcatioa 

de  M.  Benêt). 

Pour  la  date,  voir  le  n**  LXVI*,  note  chronologique. 

10      Henr[icus] ,  dux  Norm[annorum]  et  Aq[uitanorum] ,  et  cornes  Andeg[ayoram].  • .  • 
Testibus  :  Roberto  de  Novoburgo,  Henrico  firatre  ipsius  et  Henrico  filio  ejus,  et 
Radulfo  de  Toenio,  et  Roberto  de  Dunestanvilla  «  et  Josoelino  de  Baliolio,  et  Hun- 
frido  et  Hugone  de  Pirariis,  et  Hugone  de  Haumeslapai ,  et  Roberto  de  Tumutte. 
Apud  Lerru. 

i5  LXXII* 

Ddisle,  n*  69*. 
Avril-décembre  ii5â.  —  Le  Mans. 

Confirmation  à  V abbaye  de  Tiron,   far  Henri,  duc  de  Normandie  et  d' Aquitaine , 
comte  d'Anjou ,  d'une  rente  de  vingt  marcs  d'argent  à  toucher  sur  le  trésor  de  Winchester. 

30  ^«  Original  scellé  sur  simple  queue,  muni  de  sa  banddette;  Winchester  Collège,  Hamble,  n"*  a. 
Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  1 10. 

fi.  Copie  de  la  fin  du  xii'  s.  dans  le  Cartdaire  de  Tiron;  Archives  d'Eure-et-Loir,  H  13749  charte 
188.  —  C.  Copie  de  ce  cartulaire;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10107,  p.  aoi. 

a.  Lucien  Meriet,  Cartulaire  de  f  abbaye  de  la  Sainte-Trinité  de  Tiron,  t.  II,  p.  87 

7b  Round,  n""  1000. 

Pour  la  dale,  voir  le  n''  LXVI*,  note  chronologique. 


AU  TRÔNE  D  ANGLETERRE.  79 

Henricus ,  dux  Nonn[annoram]  et  Aquit[anoniin] ,  et  cornes  And[egayorum] , 
omnibus  archiepiscopis ,  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  viceeomitibas ,  et 
omnibus  fidelibus  suis  et  amicis  Francis  et  Anglis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  monachis  de  Tirun ,  in  perpetuam  elemosi- 
nam,  XX.  marcas  argenti  annuatim  de  thesauro  Winton[ie]  illis  reddendas,  videiicet  5 
XV.  marcas  qnas  rex  Henricus  eis  dédît  et  uiater  mea  confirmavit,  et  alias  V.  marcas 
quas  Matiil[idis]  imperatrix,  mater  mea,  eis  in  incrementum  dédit,  sicut  carta  ipsius 
testatur.  Quare  volo  et  firmiter  preeipio  ut  ipsi  singulis  annis  de  firma  Winton[ie] 
iilashabeant,  infesto  Sancti  Michaelis  X.  marcas  et  in  Pascha  X.  marcas.  Et  qui 
firmam  Wint[onie]  tenuerit,  illas  sine  omni  disturbatione  eis  in  predictis  terminis  lo 
reddat. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi  ^iscopo ,  Amidfo  Lexoviensi  episcopo ,  Guilidmo 
Genom[annensi]  episcopo,  Ricardo  deHumetis  constabulario ,  Gaufrido  de  Glaers. 

Apud  Genom[annis]. 


LXXIir  i5 

Ddisle,  n*  70*. 
Avril-décembre  1 154.  —  Lisieox. 

•  •  I 

Maniement  de  Henri ^  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine,  comte  d'Anjoa,  aux  barons 
et  justiciers  da  Bessin,  au  sujet  d*une  terre  qui  avait  été  rachetée  par  l'évéque  de 
Bayeux.  90 

A,  Original  perdu.' 

B.  Copie  du  xm*  s.,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de 

Bayeax,  nu.  193,  fol.  5  v%  n**  i5. 

a.  Bourrienne,  Aniiqnns  cartulanns  ecclesîœ  BaiocensU,  1. 1,  p.  a  a. 
Pour  la  date,  voir  le  n^  LXVP,  note  chronologique.  a 5 

H. ,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum ,  omnibus  baro- 
nibus  et  justiciis  suis  de  Baiocasino ,  salutem. 

Sciatis  quod  Willelmus  Grassus  clamavit  quietam  terram  de  Ancariis  Philippo , 
opiscopo  Baiocensi ,  que  est  de  feodo  suo ,  pro  XX.  marcis  quas  dédit  ei  Gadomi , 


80        ACTES  ANTÉRIEURS  À  LAVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

quam  habuit  pater  ejus  de  Roberto  comité  Gioecestrie,  qui  eam  habuerat  in  vadi- 
monio  pro  XX.  marcis. 

Teste  Roberto  de  Novo  Bui^. 

Apud  Lex[ovium]. 

5  LXXIV* 

Delide,  n*  76*. 
Avril-décembre  ii5â.  •—  Périguenx. 

Mandement  de  Henri,  doc  £  Aquitaine  et  de  Normandie,  comte  d'Anjou,  pour  l'abbaye 
de  Notre-Dame  de  Saintes,  mentionnant  une  charte  de  la  duchesse  AUénor. 

10  A,  Original  perdu. 

a,  Grasilier,  Cartulaîre  de  Notre-Dame  de  Séantes,  p.  37,  n**  3o. 
Pour  la  date,  voir  le  n**  LXVP,  note  dironologiqae. 

Henricus,  dux  Aqaitanonun  et  Normannorum ,  et  cornes  Andegavorum ,  senes- 
calco  Pictavie  et  preposito  Xanctonensi,  et  omnibus  servientibus  et  ministris  suis, 
i5  salutem. 

Mando  vobis  et  predpio  ut  omnes  res  et  possessiones  ad  abbatiam  Sancte  Marie 
de  Xanctonis  pertinentes  in  pace  et  libère  et  quiète  esse  permittatis ,  sicut  carte 
quas  a  (undatione  ecdesie  sue  sanctimoniales  habent  et  carta  Alienordis  ducisse  uxoris 
mee  testantur,  nec  aliquis  in  possessionibus  earum  herbergamentum  aut  questam 
,0  aut  procurationem  aut  cabalcatam  aut  exercitum  aut  quidlibet  aliud  vî  aut  terrore 
ulterius  exigat,  set  et  vigeriam  de  homicidio,  de  furto,  de  raptu,  de  incendio  prorsus 
dimittatis.  Precipio  insuper  vobis  quatinus  contra  omnes  qui  possessiones  earum 
inquietaverint  eas  manuteneatis  et  defendatis ,  sicut  res  meas  proprias.  Si  vero  super 
hoc  amplius  de  vobis  querimoniam  audiero,  gravem  inde  vindictam  sine  dubio 
35  accipiam. 

Testibus  :  Gaufrido  Burdegalensi  archiepiscopo ,  Phiiippo  Baiocensi  episcopo, 
Amulfo  episcopo  Lexoviensi  (*\  episcopo  Agennensi,  Gaufndo  de  Claers,  Embione 
de  Malleone,  Saldebrolio  ^^  constabulario ,  magistro  Bemardo. 

Apud  Petragoras. 

(*}  Lemoricemi  a.  —  O»)  Sddeberto  a. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  81 


LXXV* 

Delisie,  n*  71*. 
Avril-déoembre  ii54.  —  Rouen. 

Mandement  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine^  comte  d'Anjou,  aax  cultiva- 
ieurs  de  la  forêt  de  Fécamp^  leur  notifiant  une  sentence  de  sa  cour^  en  vertu  de  kufuelle  la    5 
dime  de  la  terre,  en  cette  forêt,  doit  appartenir  à  Vahbé  de  Fécamp. 

A,  Original  autrefois  scdlé,  encore  muni  de  sa  simple  queue  et  de  son  ligament;  Archives  de  la 
Seine-Inférieure,  Série  H,  fonds  de  Tabbaye  de  Fécamp.  —  Atlas,  pi.  III. 

Round,  n"  127. 

Pour  la  date,  voir  le  n"*  LXVI*,  note  chronologique.  lo 

H.,  dux  Norm[annoram]  et  Aqpt[anoruin] ,  et  cornes  And[egavonim] ,  omnibus 
illis  qui  in  foresta  Fiscanni  terram  colunt,  sdutem. 

Sciatis  quod  in  curia  mea  oonsideratum  est  quod  abbas  de  Fiscanno  habeat  deci- 
mam  de  terra  foreste  Fiscanni ,  sicut  prius  habuit  de  pasnagio  et  feris.  Quare  precipio 
firmiter  ut  eam  ei  pienarie  reddatis.  Et  si  non  feceritis,  Robertus  de  Novo  Burgo  i5 
iUud  fieri  faciat. 

Teste  Arn[ulfo]  ^iscopo  Lexoviensi. 

Apud  Rothomagum. 

LXXVl* 

Delisle,  n*  7a*.  so 

Avril-décembre  11 54.  —  Rouen. 

Ratification  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  â^ Aquitaine,  comte  d'Anjou,  de  l'acte  par 
lequel  Philippe,  évêque  de  Bayeux,  a  concédé  à  vie  au  trésorier  Gaillaame  d'Harcourt 
f  ancienne  maison  du  trésorier  Conan  et  son  jardin  à  Bayeux. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  cordonnet;  Archives  du  Calvados,  6,  Evéché  de  Bayeux.  —  Photo-  25 

GRAPHIE. 

jB.  Copie  du  xin*  s.,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de 
Bayeux,  ms.  ig3,  fol.  36  v",  n*  i36  bis.  -—  C,  Copie  d  après  l'original  des  Archives  du  Cal- 
vados; BiMiothèque  nationale,  ms.  latin  ioo64t  fol.  i5. 

GHABTBS  KT  DIPI.ÔIIE8.  —  VII.^  1 1 


mpftnixui  «irioxALi. 


82        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRESCE  HENRI 

a.  Bourrienne,  Antiquus  cartularius  ecdesiœ  Baiocensîs,  1. 1,  p.  166,  n**  i38. 
Pour  la  date,  voir  le  n**  LXVI*,  note  chronologique. 

H. ,  dux  Nonn[annorum]  et  Aqiiit[anonim] ,  et  cornes  And[egayorum] ,  Hugoni , 
archiepiscopo  Rothomagensi ,  et  omnibus  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis , 
5  vicecomitibus ,  et  omnibus  fidelibus  suis  et  amicis  Normannie ,  saiutem. 

Sciatis  quod ,  quando  dominia  mea  de  Baiocis  Cadomi  recognita  sunt  per  sacra- 
mentum  legitimorum  hominum,  quomodo  tempore  H.  régis  fuerant,  inter  cetera 
ibi  recognitum  fuit  quod  rex  H. ,  post  mortem  Gonani  thesaurarii ,  domum  ejus 
lapideam  cum  toto  masnagio  et  virgultum  ejusdem  Gonani ,  quod  est  extra  murum 
10  Baioc[arum],  in  dominio  suo  habuit,  propter  trecentas  marcas  argenti  quas  idem 
Gonanus  ei  debebat  in  die  qua  fuit  vivus  et  mortuus.  Predictam  vero  pecuniam 
Ricardus  Baioc[ensis]  episcopus  postea  régi  reddidit,  et  rex  concessit  ei  domum  et 
virgultum  predictum  cum  pertinentiis  »  tenenda  donec  predicta  pecunia  a  juste  Go- 
nani herede  episcopo  redderetur.  Quapropter  ego ,  consideratione  baronum  meorum , 
1 5  predictam  domum  et  virgultum  cum  pertinentiis  Philippo  episcopo ,  qui  de  jure  suo 
illam  esse  dicebat,  libère  reddidi  et  concessi,  tenenda  sibi  vei  illî  cui  ea  daret,  donec 
pecunia  predicta  a  justo  Gonani  herede  episcopo  vel  illi  reddatur,  cui  ea  dederit. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  Willelmus  de  Herowcur[ia]  thesaurarius ,  cui 
episcopus  predicta  donavit ,  domum  illam  et  virgultum  cum  pertinentiis  bene  et  in 
30  pace ,  intègre  et  honorifice  tota  vita  sua  teneat  »  niai  sibi  intérim  pecunia  prefata  red- 
dita  fuerit  a  justo  Gonani  herede.  Post  obitum  vero  Willelmi ,  domus  et  virgultum  et 
pertinentia  in  jus  cujusque  episcopi  Baiocensis  redeat,  et  sic  illa  Baiocensis  episcopus 
possideat,  donec  a  justo  Gonani  herede  pecunia  supradicta  sibi  reddatur. 

Testes  vero  recognitionis  Gadomi  facte  et  redditionis  ibidem  facte  episcopo  cousi- 
ns deratione  baronum  hii  sunt  :  Ricardus  de  Humez  constabulus  ^'^  Ricardus  de  Haia, 
W.  Filius  Johannis,  M.  Biset  dapifer,  G.  Filius  Ger[oldi]  camerarius,  Robertus  de 
Dunstanvilia ,  Jocdinus  de  Baill[oIio],  Ëudo  Filius  Gotberti^^^,  R.  Filius  Exsuperii, 
G.  Filius  Mabil..  Testes  donationis  thesaurario  facte  et  carte  sunt  :  M.  imperatrix, 
Am[u]fus]  episcopus  Lexoviensis ,  Man[asserus]  Biset  dapifer,  Guar[inus]  Filius  Geroldi 
3o  camerarius,  Robertus  de  Dunstan[villa]  »  Jocelinus  de  BaiIl[olio]. 
Apud  Rothomagum. 

(*)  constabFs  A,  —  ^)  On  avait  écrit  :  Gobberti,  puis  an  a  gratté  la  liaste  da  premier  b,  de  façon 
à  faire  an  i  ;  lecture  incertaine. 


AU  TRÔNE  JO'ANGLETERRE.  83 


LXXVir 

Ddisle,  n'  yS*. 
Avril-décembre  ii5à. 

Confirmation  par  Henri,  dac  de  Normandie  et  d'Atiuitaine,  comte  iV Anjou ,  des  biens 
ojppartenant  aux  religieuses  de  Haute  Bruyère.  ^ 

A,  Original  perdu. 

* 
a.  Lebeurîer,  Notice  historique  sur  la  commune  iAcqvÀgny  avant  1190,  Kvreux,  i86a,  in-8%  p.  88. 

Texte  défectueux. 
Pour  la  date,  voir  le  n**  LXVI*,  note  chronologique. 

Henricus,  dux  Normannorum  et  Aquitanoram ,  et  cornes  Andegavorum,  archi-  lo 
episcopis  et  omnibus  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus ,  mi* 
nistris  et  omnibus  fidelibus  et  amicis  suis  Normannis ,  ssdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  sanctimonialibus  de  ^ta  Bruiera  omnes 
elemosinas  que  eis  in  Normannia  rationabiliter  date  sunt,  quicunque  eas  îUb  dederit, 
videlicet  centum  libras  de  reditu  Guaraville,  quas  Amalricus,  cornes  Ebroicensis,  i5 
iliis  dédit  «  et  decem  modios  annone  et  centum  soiidos  de  redditu  [Achinneii], 

et  dono  Isabellis  de  [Monteforti  et  Radulfi] ,  fiiii  sui ,  et  Rogerii  de et  gortum 

unum  apud  Achinneium  ex  dono  eorumdem.  Quare  volo  et  firAiiter  precipio  ut 
ecdesia  de  Aita  Bruiera  et  sanctimoniales  ibi  Deo  servientes  omnia  supradicta  bene  et 
in  pace,  libère,  quiète  et  honorifice  teneant  et  posstdeant  sicut  liberam  et  perpetuam  ao 
elemosinam. 

Testibus  Ph**"  episcopo  Camotensi  ^*\  Roberto  de  Novoburgo ,  et  aliis. 

LXXVIII* 

I^clisle,  n-  76*. 
31  mat  11 5^.  —  Fontevraalt.  a5 

Confirmation  par  Henri ^  duc  de  Normandie  et  d! Aquitaine ,  comte  d' Anjou ^  des  dona- 
tions faites  à  l'abbaye  de  Fontevraalt  par  les  comtes  d'Anjou. 

A.  Artide  final  d*une  grande  pancarte  sur  laquelle  sont  transcrites  plusieurs  chartes  des  comtes 

(')  La  fausseté  de  cette  souscription  est  évidente.  Uévèque  de  Chartres  ^  en  HSà,  était  Gosséin;  son 
successeur,  Robert,  a  pris  possession  de  ses  fonctions  épiscopales  alors  que  Henri  H  était  déjà  roi. 


II 


à 


84        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


d'Anjou  pour  1  abbaye  de  Fontevrault.  Original;  Archives  nationales,  L  1018,  dossier   1, 
pièce  a^  (olim  i6o3). 

Et  ego  Henricus ,  Dei  gratia  dux  Normannonim  et  Aquitanorum  comesque  Ande- 
gavonim,  anno  ab  incamatione  Domini  MCLIIII,  xn  kdendas  junii,  concessi  et 
5  confinnavi  apud  Fontem  Ebraudi  omnes  donationes  et  confirmationes  prescriptas  ab 
avo  meo  factas. 

Testibus  his  :  Engelbaudo  Turonensi  arcbiepiscopo ,  Phylippo  Baîocensi ,  Ârnuifo 

Luxoviensi  episcopis,  Matheo  Sancti  Florentii,  Bemerio  Nogeriensi  abbatibus,  Guil- 

lebno  fratre  meo,  Gaufrido  de  Rancone,  Guidone  de  Sabloio,  Ricardo  de  Homez, 

1  o  Guillelmo  Filio  Hamonis ,  Jordano  Taxone ,  Fulqoueio  (510)  Paganelii ,  Hugone  de  Pocé. 

Cette  grande  pancarte  fait  suite  à  deux  autres  qui  sont  conservées  dans*  le  même  carton 

(L  1018,  dossier  1 ,  pièces  1  et  a).  La  note  ajoutée  par  ordre  de  Henri  Plantegenêt  est  placée  à  la 

fin  de  la  deuxième  colonne,  à  droite;  elle  est  d'une  autre  écriture  que  les  documents  transcrits  sur 

la  pancarte.  Tout  en  bas  de  cette  grande  pièce,  et  au  milieu,  se  trouvent  quatre  croix,  accompa- 

i5  gnées  de  noms  : 


Fuloonis 


oomitis 


crux 


Heliae 


Si 


bma 


Go 


fredi  primogeniti 


Ces  noms  sont  ceux  de  Foulques,  comte  d'Anjou,  qui  mourut  roi  de  Jérusalem,  de  son  fils 
aine,  GeofTroi  le  Bel,  ou  Plantegenêt,  de  son  fils  Hélie  et  de  sa  fille  Sibille.  Inmiédiatement  aur 
ao  dessous  ont  été  tracées  la  croix  et  la  souscription  de  Henri  Plantegenêt  : 


Crux 


Henrici  ducis 


Norm[annorum]  et  Aquitanorum 
oomitisque  Andegavorum 

Les  mots  Aquitanoram  et  Andegavorum  sont  en  toutes  lettres;  le  mot  Norm  n'a  pas  de  termi- 
90  naison. 

La  pancarte  n"  a^*,  qui  se  termine  par  la  confirmation  du  duc  Henri ,  est  décrite  dans  un  voliune 
des  Archives  de  Maine-et-Loire  qui  date  du  xvii*  s.  et  qui  est  intitulé,  au  dos  :  Fontevrault,  extrait 
des  cartvlaires,  chartes,  obituaires,  registres (p.  355).  Voir  Tlntroduction,  p.  i3a. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  85 


LXXIX* 

Delisle,  n'  78*. 

Acte  de  Geaffroi,  archevétiue  de  Bordeaux ,  pour  le  monastère  de ,Fontaine-le-Comte , 
mentionnant  le  principat  de  Henri  comme  duc  d'Aquitaine.  ^ 

Cité  par  M.  Alfred  Richard,  Histoire  des  comtes  de  Poitou,  t.  II,  p.  11g,  d'après  un  original  con- 
servé anx  Archives  de  la  Vienne,  Fontaine-le-Comte,  n"*  7. 

Nons  ne  donnons  pas  le  texte  de  cette  pièce,  qui  n'est  pas  de  Henri  II  et  ne  mentionne  aucun 
acte  de  lui.  Dans  un  autre  acte  du  même  archevêque,  en  date  du  2a  octobre  11 53,  la  duchesse 
Aliénor  est  seule  mentionnée  :  «Alienordi  autem  ducatum  Aquitanie  obtinente».  Alf.  Richard,  10 
Hist,  des  comtes  de  Poitou,  t.  Il,  p.  116. 

t  Domino  Enrico  ducatum  Aq[uitanie  obtinente.  » 


LXXX* 

Delisle,  n"*  77*. 
Octobre  11 54. — TorignL  i5 

Notification  faite  au  siège  de  Torigni  par  Henri,  duc  de  Normandie  et  d'Aquitaine, 
comte  d'Anjou,  de  l'acte  par  lequel  Geoffroi  de  Clinton  a  engagé  la  terre  de  Douvres  à 
Philippe,  évéque  de  Bayeax,  et  reconnu  au  trésorier  de  Bctyeax  la  terre  de  «  Conion  ». 

A.  Original  perdu. 

B;  Copie  du  xm*  s.,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de  ao 
Bayeux,  ms.  ig3,  fol.  3  v%  n*  7.  —  C.  Autre  copie  dans  le  Livre  noir,  fol.  8,  n*  a6. 

41.  Bourrienne,  Antlqwu  cartularias  ecdesiœ  Baiocensis,  t.  I,  p.  i3. 

Round,  n**  i44i- 

Henri  Plant^nét  a  par  deux  fob  assiégé  le  château  de  Torigni-sur-Vire,  en  1  i5i  et  en  octobre 
1 154,  ainsi  que  l'atteste  Robert  de  Torigni;  Henri  prenant  ici  le  titre  de  duc  d'Aquitaine,  la  pré-  3 5 
sente  charte  a  été  donnée  lors  du  second  siège  (Robert  de  Torigni,  éd.  Delisle,  t.  I,  p.  286), 


86        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

Henricus ,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavonim ,  Amulfo , 
Lexoviensi  episcopo ,  et  Ricardo  de  Haia  dapifero ,  et  omnibus  aliis  justiciis  suis , 
salutem. 

Sciatis  quod  Gaufndus  de  Clintonia  recognovit  coram  me  in  exercitu  Torigneii  ^"^ 
5  quod  ipse  posuit  terram  suam  de  Dovera  in  vadio  Philippo,  Baiocensi  episcopo, 
pro  XXX.  iibris  Andegavensis  monete,  donec  ipse  Gaufridus  vei  justus  hères  suus 
reddat  predictas  XXX.  libras  Baiocensi  episcopo.  Recognovit  etiam  quod  terra  de 
Conion  remansit  thesaurario  Baiocensi  quieta  a  festo  Sancti  Michaelis  quod  est  in 
anno  quo  pax  facta  est^^  inter  regem  Francorum  et  ducem  Normannorum  in  tribus 
lo  annis;  et  postea,  si  ipse  Gaufridus  inde  aiiquid  reclamaverit,  episcopus  Baiocensis 
vei  thesaurarius  ei  inde  rectum  teneant. 

Testibus  :  Roherto  comité  Leicestrie  ^^\  et  Rogero  archidiacono  Baiocensi. 

Apud  Torineium. 

Lxxxr 

i5  Ddisle,  n"  80*. 

Vers  le  7  décembre  11 54.  —  Barfleor. 

Notice  des  conditions  dans  lesquelles  Henri,  comte  d'Anjou  et  dac  de  Normandie,  se 
préparant  à  passer  en  Angleterre  pour  prendre  la  couronne,  maintint  l'abbaye  da  Roncerai 
dans  la  jouissance  de  ses  droits  sur  le  bois  de  Laiai. 

ao  A»  Original  perda. 

B,  Transcription  faite,  au  xn'  s.,  sur  le  rôle  I  du  cartuiaire  du  Roncerai,  charte  64. 

C.  Copie  de  Dom  Housseau;  Bibliothèque  nationale,  collection  de  Tooraine,  vol.  V,  1773* 

a.  Marchegay,  Carttdaire  de  Vahbaye  du  Ronceray  [Archives  t Anjou,  t.  III),  p.  ia3,  n^  glxxxv. 

C'est  le  7  décembre  1 1 54  que  Heuri  Plantegenét  s'est  embarqué  à  Barfleur  pour  aller  se  faire 
a 5  couronner  en  Angleterre.  La  présente  notice  a  dû  être  rédigée  au  mom^it  de  son  départ,  ou  peu 
après  cet  événement. 

Quoniam  homines  et  eorum  memoriam  more  fluentis  aq[ue  de  die  in  diem  pre* 
terire  conspicimus,  res  gestas  ad  memoriam  diutumiorem  scripbere  disposuimus. 
Modemorum  igitur  scientie  et  posterorum  noticie  cognitum  fieri  volumus  moniides 

W  Torineii  C.  —  W  Fuit  C.  —  («^  Legr.  C. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  87 

Sancte  Marie  Garitatis  damorem  fecisse  Gaufirido  comiti  Andegavensium  (*^  de  Ni- 
vardo  Rupis  Fortis  »  qui  injuriam  eis  inferebat  de  suo  bosco  de  Lateio.  Cornes ,  audito 
clamore,  terminum  posuit  apud  Brachesac.  Ad  terminum  prefixum  convenerunt  in 
curiam  Th.  abba[ti5sa]  cum  amicis  et  adjutoribus  suis ,  et  Nivardus  simiiiter.  In  pri- 
mis  fecit  questionem  suam  abbatissa  et  cartam  suam  indicavit ,  in  qua  continebatur  5 
unde  et  a  quo  et  quomodo  habebat  et  tenebat  ecclesia  Sancte  Marie  boscum  iilum. 
Postea  cornes  accepit  cartam  iliam  de  manu  abbatisse  et  legit  ;  deinde  comes  quesivit 
a  Nivardo  a  quo  et  per  quem  clamabat  jus  in  bosco  ilio  de  Lateio.  Respondit  Nivar- 
dus comiti  :  «Domine,  hoc  quod  juris  habeo  a  vobis  et  per  vos  habeo».  Ad  hec 
comes  :  tErgo  nichil  juris  est  tibi  in  bosco  iiio,  quia  nuilum  jus  habeo  in  bosco  lo 
«  ilio  ».  Postremo  comes  Nivardum  considerans  nidlum  jus  habere  in  bosco  iilo,  pre- 
cepit  abbatisse  et  monialibus  habere  boscum  iUum  solidum  et  quietum,  exceptis 
palis  ad  exclusas  faciendas,  et  interdixit  Nivardo  ne  de  bosco  iilo  presumeret,  nisi 
soium  ad  turrem  calefaciendam.  Huic  rei  interiuerunt  Gosfridus  de  Gleeriis,  Gosienus 
de  Turon. ,  Pipinus  de  Turono  {sic)\  Garinus  de  Belemo,  Ghoan  de  Brachesac ,  Fri-  i5 
sonus  de  Brachesac,  Mauritius  de  Lorré,  Hugo  decanus,  magister  Ruvallonus,  Pa- 
ganus  Singe,  Petrus  Eudeiin,  Turpinus,  Garinus  de  Turono  {sic)y  Bertelotus  Biet 
Solem ,  Johannes  Bachelotus  et  plures  alii.  In  pace  tenuerunt  moniales  Sancte  Marie 
boscum  de  Lateio  vivente  comité.  Post  obitum  comitis,  Nivardus  caiumpniam  fecit 
super  boscum  de  Lateio,  et  homines  Sancte  Marie  cepit  et  captos  in  turre.  posuit;  ao 
monides  vero  Sancte  Marie,  audita  injuria  Nivardi,  conquestum  suum  Henrico, 
comiti  Andegavis  {sic)  et  duci  Normannorum  apud  Barbiflodium  retulemnt.  Uiic 
enim  iter  suum  parabat  ad  transfiretandum  in  Angliam  ad  suscipiendam  coronam 
regni  Anglonim ,  hereditatem  suam.  Comes  vero ,  ut  audivit  conquestum  moniaiium 
et  injuriam  Nivardi,  mandavit  [et]  Gosleno  dapifero  suo  commendavit  ut,  sicut  s5 
pater  ejus  boscum  de  Lateio  liberaverat,  ita  et  ipse  proborum  hominum  qui  affue- 
runt  testimonio  eis  iiberaret.  Gosienus  vero  dapifer ,  acceptis  litteris  comitis ,  posuit 
terminum  Nivardo  jurisfactendî  monialibus.  Ad  terminum  convenerunt  Nivardus  et 
abbatissa  Th. ,  cum  testimonio  proborum  hominum  in  supèrioribus  prenominato- 
ram.  Hii  testes  adducti  [juxta]  preceptum  comitis  boscum  de  Lateio  liberum  et  3o 
quietum  monialibus  attestati  sunt  :  Gosfredus  de  Cleeriis,  Gosienus  de  Turono  (51c), 
Pipinus  de  Turono  {sic)j  Garinus  de  Belesmo,  Choan  de  Brachesac,  Frisonus  de 
Brachesac,  Mauricius  de  Lorré,  Hugo  decanus,  Magister  Ruvellonus,  Paganus 
Singe,  Pétrus  Eudeiin,  Turpinus,  Garinus  de  Turono,  Bertelotus  Bet  Solem, 
Johannes  Bachelotus,  et  plures  alii.  35 

<•>  Sic.  B. 


à 


88        ACTES  ANTÉRIEURS  À  L'AVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 


LXXXII* 

Ddisle,  n*8i*. 
Vers  le  7  décembre  1 154.  —  Barfleor. 

Charte  de  protection  accordée  par  Henri,  doc  de  Nomumdie  et  d'A^vdiaine,  comte 
5  d'Anjou,  à  ïahhaye  de  Savigni. 

A,  Original  perdu. 

B,  Copie  dans  le  cartolaire  de  Savigni,  exécaté  à  la  fin  du  xii*  s.  ou  dans  les  premières  années  du 

xm*,  et  conservé  aux  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  pièce  563.  —  C.  Copie  diaprés  le 
cartulaire;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10078,  p.  237*. 

10  Round,  n'usai. 

C  est  le  7  décembre  1 1 54  qi:^  le  duc  s^est  embarqué  à  Barfleur,  pour  aller  prendre  la  couronne 
en  Angleterre. 

Henricus,  dux  Nonn[annoriun]  et  Aquitan[orum]  ('),  et  cornes  And[egavoruin]  » 
omnibus  justiciis  et  baronibus  suis  Nonn[annie]  et  Passeis,  salutem. 

i5  Sdatis  me  récépissé  et  retinuisse  in  protectione  et  manu  mea  propria  abbatiam 
de  Savigneio,  cum  hominibus  et  possessionibus  et  omnibus  pertinentiis  suis,  me 
etiam  Deo  fidditer  promisisse  et  vovîsse  q[uod  eandem  abbatiam  et  omnia  sua,  ubi- 
cunque  in  mea  potestate  sint,  defendam  et  in  pace  et  quiète  et  libertate  custodiam. 
Mando  itaque  vobis  et  firmiter  predpio  quatinus  ipsam  abbatiam  et  monachos  et 

3o  homines  et  omnes  res  ad  eam  pertinentes,  sicut  res  meas  dominicas,  ab  omni  mo- 
iestia  et  inquietudine  et  injuria  tueamini  et  defendatis.  Precipio  etiam  et  prohibée 
ne  aUquo  modo  paciamini  predicte  abbatie  monachos  vel  homines  sucs  in  placitum 
vei  querelam  mi[t]ti  de  re  aliqua  unde  fuerunt  saisiti  die  iilo  quo  in  Ang^am  tran»- 
fretavi.  Quod  si  aliquis  siq>er  hoc  meum  preceptum  illos  inquietare  vei  quolibet 

35  modo  molestare  presumpserit,  tune  vobis  mando  et,  sicut  me  et  mandatum  meum 
diligitis,  precipio  ut  tam  propere  et  tam  pienarie  de  eo  justiciam  faciatis,  sicut  [si] 
in  me  aut  res  mei  dominii  ipsam  contumeliam  faceret. 
Teste  Guillelmo  Filio  Ham[onis]. 
Apud  Barbefluctum. 

(*)  Aquitanîe  fi. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  80 


LXXXIir 

Ddûle«  n*  79*. 
Vers  11 54. 

Notification  de  l'acte  par  lequel,  en  la  cour  da  dac,  avaient  été  reconnus  les  droits  de 
Vabbctye  da  Boncerai  sur  le  bois  de  Latai.  ^ 

A.  Origiiud  perdiL 

B.  Transcription  faîte,  au  xii*  s.,  sur  le  rôle  VI  du  cartulaire  da  Roncerai;  Bibliothèque  d*Angers , 

ms.  &18  B,  charte  65. 

a.  Marcfaegay,  CartvMre  de  Vahhaye  da  Ronceray  [Archives  J^ Anjou,  t.  III),  p.  laa,  n"*  CLXXxnr. 

Sciatis  reoognitam  et  recordatum  fuisse  in  ciiria  mea  per  légales  vavassores  de  10 
Brachesac  qaod  fuit  recoguitum  et  concessum  coram  domino  et  pâtre  meo  comité 
Andeg[aYorum]  GaufHdo,  quod  boschum  de  Lateio  est  dominicum  ecclesie  Béate 
Marie  de  Cantate  Ând[egavensi]  ad  omnes  usus  necessarios ,  sine  sartatione  bosci  et 
sine  palis  ad  exclusas  faciendas  in  Ligeri  ;  et  mortuum  boscum  est  hominibus  pre- 
dicte  ecclesie  de  Guria  Petre,  et  pasnagium  prefate  ecdesie  monialibus  quietum.  Et  i5 
ideo  voie  et  presenti  carta  confirmo  qaod  predicta  ecolesia  et  moniales  ibidem  Deo 
servientes  predictum  boscum  habeant  et  teneant  cum  pasnagio  et  omnibus  aiiis 
libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis ,  ita  bene  et  in  pace  et  quiète  et  plenarie 
et  intègre  et  honorifice,  sicut  recognitum  fuit  coram  domino  et  pâtre  meo  comité 
Ândeg[avorum] ,  et  postea  recordatum  in  curia  mea  per  eosdem  yavasores  qui  inter-  ao 
(iierunt  ilii  recognitioni ,  scilicet  :  Ghoan  de  Brachesac,  et  Garinus  de  Beleme ,  et  Encres 

de  Sorel,  Radulfîis  de  Sâncto  Saturnine,  Raann vicarios,  Friso  mestivarius  de 

la  Varenna;  isti  omnes  sunt  homines  mei  ligii  et  jurati. 

Hiis  testibus  :  Guiii[elmo]  Filio  Ham[onis],  Matheo  de  Baugeio,  Fulcone  de 
Cleer[iis],  Raginaldo  Rufo.  95 

LXXXIV* 

Ddisle,  n'  8a*. 
Vers  11 54.  —  Rouen. 

Notice  de  l'acte  par  lequel  Philippe,  évéqae  de  Bayeux,  Gaillaame  de  t  Braiosan  et 
GuiUaame  d^Harcourt,  à  la  demande  de  Henri,  doc  de  Normandie,  ont  donné  aux  Tem-  3o 
pUers  VégUse  de  a  Samtinges  ». 

A.  OrigîndL  perdu. 

GHAHTE8  KT  DlfLÔMES.  —  TIl.  1 2 


iwamniB  SAnmiAu. 


90       ACTES  ANTÉRIEURS  À  LAVÈNEMENT  DU  PRINCE  HENRI 

B.  Copie  au  British  Muséum,  dans  le  cartulaire  des  Templiers  et  des  Hospitaliers  d*Ang^eterre,  ms. 
Cottonien,  Nero  £  6,  f<d.  i43. 

a.  Monasticon  Angticanum,  t.  VI,  part.  II,  p.  8ao,  d'après  B. 

Noscant  omnes  Sancte  Ecclesie  fiiii,  tam  futuri  quam  présentes,  quod  Philippus, 

5  Baiocensis  episcopus,  et  ego  Wiiielmus  de  Braiosa  et  Wiilelmus  de  Harecourt, 

dedimus  et  concessimus  Dec  et  Béate  Marie  et  firatribus  Templi  Saiomonis  ecciesiam 

de  Sumtinges,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  liberam  et  ab  omni  secuiari  consue- 

tudine  absoiutam ,  in  perpetuam  elemosinam. 

Testibus  :  Hiiario  Gicestrensi  episcopo,  in  cujus  manu  hoc  donum  eis  dedimus, 

lo  qui  petitione  et  assensu  nostro  prefatam  ecciesiam  eisdem  fratribus  dédit  atque 

[jure]  elemosine  imperpetuum  habere  concessit,  et  teste  Henrioo,  duce  Normannie , 

cujus  rogatu  hanc  donatiohem  eis  fecimus,  et  Gilberto  episcopo  Herefordie,  et 

Simone  de  Tomabu,  et  fratrè  Radulpho  de  Valtort,  et  fratre  Henrico  Malbane 

.  et  fratre  Henrico  Anglîcô. 

i5       Apud  Rothomagum. 


LXXXV* 

Delisle,  n''  83*. 
11 54.  —  [Rooen.] 

Notificatibn  par  Philippe,  évéfue  de  Bceyeax,  à  Thibaud,  archevéiiae  de  Canterbury, 
30  et  à  Hilaire,  évéque  de  Chichester,  de  la  donation  faite  par  lài  aax  Templiers  Jt  Angle- 

» 

terre  (ti*  82*),  et  souscrite,  entre  autres  témoins,  par  le  duc  Henri  et  sa  mère  Vimpératrice 
Mathilde. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  des  Templiers  et  des  Hospitaliers  d'Angleterre;  ms.  Cottonien,  Nero 
aS  E  6,  fol.  i54-  —  Texte  indiqué  à  M.  Delisle  par  M.  le  marquis  d'Albon. 

Theobaldo,  Dei  gratia  Gant[uariensi]  archiepiscopo ,  et  Hillerio,  eadem  gratia 

Gicestrensi  episcopo, Philippus,  Dei  gratia  Baiocensis  episcopus,  salutem. 

(De  eadem  donatione.) 

Testes  :  Henricus  dux  Norm[annorum]  ;  Matildis  imperatrix,  mater  ejus;  Gilbertus 
3o  episcopus  Heref[ordensis]. 


AU  TRÔNE  D'ANGLETERRE.  91 


LXXXVI* 

[83*  A.] 

Il  54?  —  Rouen. 

Nouvelle  not^cation  de  la  même  donation,  faite  à  Thibaad,  archevêque  de  Caniorbéry, 
et  à  Hilaire ,  évéque  de  Chichester,  par  Philippe ,  évéque  de  Bayeux ,  rappelant  que  la    5 
ilonation  a  été  faite  en  présence  du  roi  Henri,  qui  à  ce  moment  était  encore  comte. 

A.  Original  perdu. 

B.  G>pie  dans  le  cartulaire  des  Templiers  et  des  Hospitaliers  d'Angleterre;  ms.  Gottonien,  Nero 

£  6,  fol.  1 54.  —  Texte  indiqaé  à  M.  Delisie  par  M.  le  marquis  d'Albon.  Coté  83*  A  dans  les 
copies  de  M.  Delisie.  lo 

Theobaldo ,  Dei  gratia  Gant[uariensi]  archiepiscopo ,  I[lario] ,  eadem  gratia  Gices- 
trensi  episcopo, (aliae  litterœ  de  eadem  donatione). 

Hanc  donationem  feci  apud  Rotomagum,  in  presentia  régis  Henrici,  qui 

adhuc  erat  cornes,  et  in  presentia  episcopi  Gicestr[ensis] ,  et  Wiiielmi  de  Braiosa,  et 
WiUelmi  de  Harecourt i5 

T[estes]  :  Simon  de  Tumebu ,  Willeimus  de  ManneviUa. 


19 


•      »       • 


ACTES   DU  RÈGNE   DE   HENRI  IL 


(1154-1189). 


■  t 


I 

Deliflle,  n*"  i. 
11 54* —  Féeamp. 

Notice  constatant  qu'à  la  demande  da  roi  Henri,  deHugaes,  archevêque  de  Rouen,  de 
f  impératrice  Maikilde  et  des  bourgeois  de  Rouen ,  Henri,  abbé  de  Pécamp ,  a  donné  quatre   5 
acres  de  tetre  aux  lépreux  de  Rouen. 

« 

A.  Original.  Parchemin,  très  détérioré.  •*-  Archives  nationales,  S  dSSg,  liasse  rdative  à  la  mala- 

drerie  du  Mont-anx-Malades ,  près  Rouen ,  n*^  4-  An  dos  la  mention  :  «  de  terra  vinee  Fiskampi  » 
(xu*  on  XIII*  s.). 

B.  Copie  dn  XTii*  s.  Papier.  Archives  nationales,  S.  4889,  liasse  Mont-aux-Malades,  n**  5.  10 

Cette  donation,  datée  de  11 54,  a  été  faite  à  la  prière  dn  roi  Henri,  tpreoe  et  petitione  régis 
Henri  juniorisi,  et  de  sa  mère  Timpératrioe  Mathilde^  sans  doute  pendantlesjours  que  le  nouveau 
roi  passa  en  Normandie,  après  la  mort  de  son  prédécesseur  Etienne  de  Blois,  arrivée  le  25  oc- 
tobre 1 1 54 ,  et  avant  son  embarquement  pour  l'Angleterre  «  qui  eut  lieu  à  Barfleur,  le  7  décembre 
suivant.  Il  y  a  donc  lieu  de  croire  que  Tacte  a  été  rendu  entre  la  fin  d*octobreet  le  commencement  iS 
de  décembre  11 54*  Cependant,  la  date  de  1 154  pourrait  aussi  s^appliquer  aux  premiers  mois  de 
notre  année  1 1 55 ,  si  le  rédacteur  de  lacté  a  suivi  le  style  de  Pâques  ou  celui  de  TAnnonciation. 

« 

GTEOGRAPHUM . 

(')  quod  Henricus  abbas  Fiscanni  quintos,  consensu  et  assensu 

totins  capituli,  prece  et  petitione   régis    Henrici   junioris    domnique    Hugonis  ao 
venerabilis  archiepiscopi  Rothomagensis ,  Mathildis  quoque  imperatricis ,  necnon 
bominum    et    burgensium     Roth[oinagi] ,    II.    acras    terre    concessit    leprosis 
Roth[oinagi] ,  duas  inquam  ex  dono  suo ,  duas  quoque  ex  dono  abbatis  Rog[eri]  pre- 

^*}  Les  premiers  mots  ne  sont  plus  lidUes  . 


94  HENRI  IL 

decessoris  sui,  quietas  omnino  a  decimis  [a  parochianis]  (*' [et  ab]  omni  con- 

suetudine  libéras,  et  contulit  absolute,  ea  tamen  convenientia  ut,  antequam  hoc 
confirmatum  fuisset,  priori  de  Sancto  Gervasio  II.  libre  piperis  ad  Natàie^^^  Domini 
pro  censu  prius  reddebantur.  Et  ut  sigilli  confirmatione  ratum  id  foret  et  firmum , 

5  Willeimus  clericus,  capellanus  eorum,  II.  cereos  de  II.  solidis  per  ^ingulos  annos 
ad  festum  Sancti  Gervasii  ejusdem  loci  priori  pepigit  reddere ,  et  unam  iibram  in- 
censi,  dimid[iam]  ad  festum  Sancti  Gervasii  [et  dimidiam]  ad  festum  Sancti  Egidîi  ; 
porro  II.  alias  acras  terre  de  feodo  Sancti  Gervasii ,  quas  predictus  clericus  ....  abbas 
et  monachi  solam  et  quietam  et  ab  onmi  consuetudine  liberam ^'^  eidem  con- 

0  cedunt,  eo  tamen  tenore  ut  et  idem  Willeimus  cuilibet  ecciesie  pro  infirmaria  vei 

ecclesie  Fiscanni  et  non  alibi predictis  miseris^''^  unum  panem  in de 

Sancto  Gervasio  misericorditer  in  eiemosinam  concédant.  Pro  bac  itaque  favoris 
gratia,  terre  dico,  non  elemosine,  II.  sextarios  olei  ecclesie  idoneum  (^ic),  ad  Natale 
Domini  unum  et  ad  festum  Sancti  Gervasii  unum ,  per  singidos  annos  clericus  vel 

1 5  qui  tenuerit  reddere  débet*  Hoc  eciam  concedit  Rogerus  presbiter  dé  Safoctô  G^rva&iôu 

Actum  est  apud  Fiscannum ,  anno  ab  incamatione  Domini  ^X^Xf.  UU'',  in  jNre- 

sentia  domni  Roberti  prioris  et  totius  conventus.  Ex  utraque  parte  testes  extiterunt  : 

Willeimus  de  Idmotvilla  et  Rogerus  abbas  firater  ejus^*)  et  Gaufridus  de  Cremi  et 

Hugo  de  Hai'd[on]vîllaî^^  et  alii  quamplurimi  +. 


ao  II 

Delîftle,  n'  4. 
Il 55,  fin  de  mars.  —  Londres. 

Concession  à  V archevêque  de  Rouen  du  manoir  de  Kilham  en  échange  de  revenus  A 
•   Gisors. 

iS  A.  Original  autrefois  sodlé,  aux  Archives  de  la  Seine*Inférieure,  G  ioà'j  ;  ia  queue  de  parchemin 
et  la  petite  attadie  ont  été  arrachées.  —  Atlas,  pi.  IV. 

B*  Girtttlaire  de  Téglise  de  Rouen,  conunencenient  du  xii^  siècle;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms. 
1193,  fol.  a6v%B'8. 

Round,  n*"  id. 

(■)  Les  mots  ta  parochianis»,  {115  autrefois  par  un  archiviste  grâce  à  Femploi  de  réactifs,  ne  sont 
plus  visibles  aujourd'hui, —  ^)  Ce  mot,  déchiffré  autrefois,  n'est  plus  lisiUe.  — -  (*)  un  mot  Ulisihle.  — 
î*^)  miseris  B.  —  W  et  Rogerius  presbyter  ejus  B,  —  (0  Harieviila  B, 


HENRI  IL  95 

Dans  son  Inlvodociioii  (p.  67),  M.  Delîsfe  ofaMTve  qoe  oet  «de,  par  ieqael  Henri  U  doom  à 
Hugues,  ardievéqne  de  Rouen,  le  manoir  de  KJIham,  en  Yorkshire,  en  échange  du  domaine  de 
Gisors,  fut  conclu  tout  au  commencement  du  règne,  en  effet,  t Tarclievéque  touchait  les  revenus 
àe  Kilham  pendant  les  années  II,  III  et  IV  du  règne,  c'est-À-dire  déji^  en  1  i55-i  187  ».  Et  il  ajoute 
(p.  58)  :  tLa  charte  de  donation  est  datée  de  Londres;  elle  a  dû  être  faîte  dans  cette  ville  à  la  fin  5 
du  mois  de  mars  1 155,  lors  de  la  réunion  d*évèques  qui  se  tint  à  Londres  peu  de  temps  après  le 
couronnement  du  roi,  auquel  Tarchevèque  de  Rouen  avait  assisté».  La  a*  année  du  règne  pour 
laquelle  les  revenus  de  Kilham  furent  touchés  par  Tarchevéque,  oommen^t  le  19  décembre  1 155 , 
la  date  :  fin  de  mars  1 155,  parait  devoir  être  substituée  à  celle  de  1  i55-i  i58,  portée  à  la  table. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannoruai  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândegavorum ,  10 
R.,  archiepiscopo  Eboracensi,  et  omnibus  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et  om- 
nibus ministris  et  fidelibus  suis  Elboracesire ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  H. ,  arcbiepiscopo  Rothomagensi,  pro  redditu  suc  de  Gisor- 
cio ,  quicquid  rex  H.,  avus  meus,  habuit  in  manerio  de Kilum,  omnibus  diebus  vite 
sue  bonorîfice  tenendum.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quatinus  ipse  tota  vita  sua  i5 
bene  et  in  pace ,  libère ,  quiète  et  honorifice  predictum  manerium  teneat  et  habeat 
cum  omnibus  rébus  et  consuetudinibus  et  libertatibus  ad  illud  pertinentibus. 

Testibus  :  Ârnulfo  episcopo  Lexoviensi,  Phiiippo  episcopo  Baiocensi,  Reginaldo 
comité  Gornubie. 

■ 

Apud  Lond[oniain].  *<> 

III 

I>eUsle,  n**  a. 
1 1 55 ,  vers  le  7  juillet.  —  Brtdgnorth. 

Concession  à  Vahhé  de  Jamièges  d'an  droit  de  garenne  dans  sa  terre  de  Hayling. 

A.  Origittid  perdu.  a 5 

B,  Cartulaire  de  Jumièges  (en  papier).  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  H  non  coté,  fol.  35  v"". 

—  C.  Inspeximns  dlBdouard  I*^,  eh  date  du  ai  mai  ia83,  cité  par  Round,  n*  i5i.  —  D. 
Inspeximus  d'Édooaid  II  {i}i8),  au  PéMIc  Record  Office,  Charter  Rolls,  Éd.  II, 
1 1*  aimée,  menlbr*  3. 

41.  Calendar  ofthe  Charter  Roik,  t.  III,  p.  38a ,  d  après  D.  3o 

Round,  n"*  i54. 

Ainsi  que  la  démontré  M.  Ddisie  (Introduction,  p.  64),  Bragia,  ou  Bridgnorth  (comté  de 
Shrewsbury),  fut  assiégée,  en  1 155,  par  Henri  II,  et  défendue  par  Hugues  de  Mortimer,  qui,  sui- 
vant Robert  de  Torigni,  la  rendit  le  7  juillet  de  cette  année. 


96  HENRI  IL 

-  H. ,  rex  Angloram ,  et  dux  Normannoram  et  Aqaitanorum ,  et  coine»  Âodegavoram  « 
justiciis ,  vîcecomitibus  et  ministris  suis  de  Suthantonscyra ,  salutem. 

Goncedo  quod  abbas  de  Gemetico  habeat  warennam  in  terra  sua  de  Halingeiai 
sicut  in  eadem  terra  fuit  tempore  régis  Henrici  avi  mei.  Et  prohibeo  ne  quis  in  ea 
5  fuget  vel  leporem  capiat  sine  licentia  ejus,  super  [X.]  iibras  forifacture^ 

Teste  Roberto  de  Dunestanvilia  ^^K 

Apud  Brugiam  ^\  in  obsidione. 


IV 

Ddisle,  n**  %  A, 
1  o  Probablement  1 1 S5 ,  vers  le  7  jafflet  —  Bridgnorth. 

* 

Exemption  de  droits  de  tonUea  dans  les  ports  et  Angleterre  et  de  Normandie  pour  Vabhctfe 
de  Tintem* 

A.  Orignal  perdu, 

B,  Inspeximus  d'Edouard  I**  (iSoy)  aa  Pobiic  Record  OflSce,  Charter  Rdis,  Ed.  I*',  35*  année, 
i5  membr.  11. 

a.  Calendar  ofthe  Charter  MU,  t.  III,  p.  88,  d'après  B. 

Cette  pièce,  datée  de  Bridgnortli,  qoi  fut  assiégée  par  Henri  II  en  1 155  et  se  rendit  le  7  juillet, 

a  sans  doute  été  rédigée  à  la  même  époque  que  la  précédente.  Notons  cependant  que  le  Rév.  Eyton, 

p.  36,  mentionne  un  séjour  du  roi  à  Salop  (Shrewsbury)  en  1 1 58,  et  que  la  date  de  lieu,  ici,  ne 

20  parle  pas  du  siège,  tin  obsidione ■.  La  date  :  vers  le  7  juillet  1 155  nous  parait,  malgré  tout,  pins 

vraisemblable.  Les  souscriptions  ne  fournissent  aucune  indication  utile. 

H. ,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andegavorum, 

« 

justiciis  suis,  vicecomitibus  et  ministris  portuuoi  maris  de Hantona,  de  Hastingis,  de 
Dovra,  de  Depa,  de  Oistreham  et  de  Barbefluctu,  salutem. 
3^      Precipio  quod  equi  et  omnes  res  monachorum  de  Tintema  sint  qoieti  de  theloneo 
et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine,  ne  quis  super  hoc  eos  vel  res  suas 
injuste  disturbet ,  super  decem  librb  forisfacture. 

Testibus  :  Thoma  cancdlario ,  Rie.  de  Humez  constabulario. 

Apud  Brug[iam]. 

(•)  Donestr.  B.  ~  (>»)  Drug.  [lisez  hrug.)  B\ 


■^■.   ■■ '    iJ---— ^ 


HENRI  IL  97 


Dellsle,  n*  3. 
11 55,  vers  le  7  juilleL  —  Bridgnorth. 

Con/irmaiion  de  f  église  de  Throwley  à  l'abbaye  de  Saint-Bertin. 

A.  Original  perdu.  5 

B.  Copie  du  xni*  s.,  dans  le  cartolaîre  de  Saint-Berlin,  à  la  Bibliothèque  de  Boulogne,  ms  i46  A, 

diarte  348. 

a.  Haigneré,  Les  chartes  de  SaiiU-Bertin,  t.  I,  p.  ^67,  n*  6i4  (Tauteur  attribue  la  charte  au  roi 
Henri  lU). 

Round,  n**  i333.  10 

Cette  pièce  est  à  peu  près  dans  le  même  cas  que  la  précédente,  en  ce  qui  concerne  sa  date  ;  die 
a  probablement  été  rédigée  vers  le  7  juillet  ii55, plutôt  quen  ii58.  GuérinFlIsdeGéroud,quon 
y  voit  figurer  comme  témcnn,  est  mort,  sdonH.  Ddi8le(Introducti<m,  p.  46g),  dans  Tété  de  11 58* 

H. ,  rex  Ânglonim ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanonim ,  et  cornes  Andegavonim , 
archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  i5 
ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis ,  salutem. 

Sciatîs  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  abbati  de  Sancto  Bertino  ecclesiam 
de  Tmllega  cum  pertinentiis  suis,  sicut  Hamo  de  Trullega  eam  illi  dédit  et  concessit  . 
in  perpétua  m  elemosinam,  et  sicut  archiepiscopus  Gantuariensb  eam  carta  sua  illi 
confirmavit.  Quare  precipio  firmiter  quod  predictus  abbas  et  monachi  de  Sancto  so 
Bertino  predictam  ecclesiam  cum  pertinentiis  sub  teneant  bene  et  in  pace,  quiète  et 
honorifice,  sicut  eam  aliqpiis  melius  et  liberius  tenuit  tempore  régis  Henrici  avi  mei. 

Testibus  :  Thoma  cancellario ,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Guarino  Filio 
Geroldi  camerario. 

Apud  Brug[iam].  aS 

VI 

Delisle,  n**  10. 
1 1 55 ,  septembre.  —  Windiesler. 

Confirmation  des  biens  et  des  privilèges  des  HospiUdiers  en  Angleterre.  . 
A.  Original  perdu.  3o 

CHARTES  BT  DVLÔMES.  —  VU*  l3 


à 


98  HENRI  IL 

B.  Copie  du  xiii*  s.  ;  Public  Record  Office,  Cartœ  Antufoœ,  CC  12.  —  Photographie. 

a.  Edition  d'après  cet  exemplaire  :  DelaviUe  le  Roulx,  Carinlaire  général  des  Hospitaliers,  t.  I, 
p.  180,  n*  238. 

Eyton,  p.  12. 

5       L'indication  :  «  Apud  Wintoniam  in  concilio  >  prouve  que  cette  pièce  et  la  suivante  sont  de  sep- 
tembre 1 155.  Voir  rintroduction ,  p.  64- 

H. ,  rex  Angloruin ,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquitanoruoi ,  et  cornes  Ândegavorum , 
archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis,  vicecomitibus,  baronibus, 
ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Ang^s  tocius  Ang^ie,  salutem. 

10  Sciatis  me  concessise  et  confirmasse  Deo  et  firatribus  sancti  Ho^italis  Jérusalem 
omnes  donationes  terrarum  et  hominum  et  elemosinarum  que  eis  rationabiliter 
facte  sunt,  tam  in  ecclesiis  quam  in  rébus  et  possessionibus  mundanis.  Quare  volo 
et  firmiter  precipio  quod  predicti  fratres  et  eonwx  ministri  omnes  possessiones  et 
ecclesias  suas  habeant  et  teneant,  cum  soca  et  saca,  et  toii  et  theam  et  infan- 

i5  geneth[eof],  et  cum  aliis  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  et  quietanciis  suis, 
in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis ,  in  viis  et  semitis,  in 
stagnis  etvivariis  et  mariscis  et  piscariis  et  grangiis  et  virgultis,  infra  burgum  et 
extra,  et  in  omnibus  locis  et  in  omnibus  rébus,  solutas  et  libéras,  et  quietas  de  sciris 
et  hundr[edis] ,  et  placitis  et  querelis ,  et  murdris  et  wapent[acîîs] ,  et  scutag[iis]  et 

20  geldps]  et  danegeldps]  et  hydag[iis]  et  assisis,  et  de  operationibus  castellorum  et  pon- 

*  tîum ,  et  de  ferdwita  et  de  hengewita  et  de  flemene  fremthe ,  et  de  warpeni  et  aure- 

peni,  et  de  blodwita  et  de  fihctwita,  et  de  hundrepeni  et  de  tethîncpeni,  et  quietas 

de  omni  theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  lestagio  et  stallagio ,  et  de  omni  seculari 

servitio  et  opère  servili  et  exactione,  et  de  omnibus  aliis  occasionibus  et  consuetudi- 

a5  nibus  secularibus,  excepta  sola  justicia  ^'^  mortis  et  menbrorum.  Hec  omnia  eis 
concessi  in  perpetuam  elemosinam ,  pro  Dei  amore  et  pro  anima  régis  H.  avi  mei,  et 
pro  anima  patris  mei  et  pro  salute  mea  et  matris  mee  imperatricis,  et  A[iienore] 
regine  et  puerorum, 

Testibus  :  Toma  cancellario ,  R[ogero]  Eboracensi  archiepiscopo ,  Ricardo  Lundo- 

3o  niensi  episcopo,  R[oberto]  Lincolniensi,  Gpleberto]  Herefordensi,  W[illelmo]  fratre 
régis,  R[oberto]  comité  Legrecestrie,  R[eginaldo]  comité  Comubie,  W[illelmo]  co- 
mité Waren[nie],  Wpllelmo]  comité  Gloec[estrie] ,  H[ugone]  comité  Norfolcpe], 
comité  Patricio,  R[oberto]  de  Novo  Burgo,  H[enrico]  de  Essex[ia]  constabulario , 

(')  justicic  B. 


HENRI  IL  99 

Ricardo  de  Hamez  constabulario ,  Guarino  Filio  Geroldi  camerario ,  Man[assero]  Biset 
dapifero ,  W[iiklmo]  Filio  Ham[oms] ,  Ricardo  de  Luci ,  Ricardo  de  Gampivilla. 
Apud  Wintonîam  in  concilie. 


VU 

Delisle,  n^  ii.  5 

11 55,  septembre.  —  Winclicstcr. 

Confirmation  générale  des  biens  de  l'église  Sainte-Foi  de  Longueville, 

A.  Original  scdlé;  Ardiives  de  la  Seine-Inférieure,  fonds  du  prieuré  de  Longueville.  Sceau  en  cira 

verte,  à  moitié  brisé,  sur  cordonnet  de  soie  rouge  et  verte.  —  Phototypib  réduite,  Atlas, 
pi.  VI.  —  Autre  FAG-smiLÉ,  Qievreux  et  Vemier,  Les  Archives  de  Normandie,  pi.  XIII.  lo 

B.  Second  exemplaire  original,  autrefois  scellé;  Oxford,  New-College,  Newington-Longuevîlle, 

n*"  i56.  —  Photographie  réduite,  n"*  i  des  fac-similés  du  Rev.  Salter.  Le  sceau  n'existe  plus. 

C.  Copie  du  xvr  s.  ;  Bibliothèque  nationale ,  ms.  latin  1 0069 ,  fol.  8.  —  D,  Copie  du  xviii*  s. , 

Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  fol.  ia5. 

Round,  n**  3a5.  i5 

Pour  la  date  de  cette  pièce,  voir  Tlntroduciion ,  p.  64* 

Henricus ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannoruoi  et  Aquitanonim ,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comiUbus,  justiciis,  vicecomitibus, 
rainistris  et  onmibus  fiddibus  suis  tocius  Anglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatb  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  monachis  de  Karitate  Deo  servien-  ao 
tibus  in  ecclesia  Sancte  Fidis  de  Longa  Villa  duas  carretas  in  bosco  meo  de  Awi , 
et  mortuam  boscum  in  jacendo  sive  stando ,  et  duas  masiuras  terre  in  villa  de  Dimo , 
quas  Columba  tenuit,  quas  rex  H[enricus]  avus  meus  eis  concessit,  et  preterea 
quicquid  eis  rationabiliter  datum  est,  scilicet  :  £x  dono  régis  Willelmi  Secundi  duas 
bennas  apud  Boscum  Rohardi ,  solutas  et  quietas  ab  omni  exactione.  Ex  dono  Walteri  -*■  3 
Giffardi ,  apud  Longam  ViUam ,  terram  ad  unam  carrucam  et  feriam  unam  in  die 
Gonceptionis  sancte  Marie.  Apud  Sanctam  Fidem  de  Bosco ,  ecclesiam  et  omnes  pre- 
bendas  ad  ipsam  pertinentes,  et  feriam  unam  ad  festivitatem  sancte  Fides  [sic),  Apud 
Unfi*an\illam  feriam  unam  in  die  sancti  Audoeni,  et  ecclesiam,  et  quicquid  idem 
Waiterus  babebat  in  suo  dominio,  in  terris  et  molendinis.  Apud  Groiseium,  quicquid  3o  ' 
habebat  excepto  feodo  Willelmi  de  Bosco  Burdelli.  Apud  Hoskevillam,  ecclesiam 

i3. 


À 


100  HENRI  IL 

cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  unam  camicatam  terre.  Apud  Loram,  ecclesiam 
et  IIU.  pondéra  salis.  Âpud  Parvam  Viilam,  ecclesiam  et  duos  hospites.  Apud 
Utrisportum,  très  burgenses  cum  consuetudinibus  suis.  Et  ecdesiam  Sancti  Pétri  de 
Longa  Villa  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  unum  molendinum  infra  curiam  mo- 
5  nachorum ,  et  alterum  in  villa ,  et  decimam  molendinorum  comitis  et  telonei  et 
totius  census  ejusdem  ville,  et  modium  unum  vini  in  cellario  comitis  per  annum  ad 
missas ,  et  capellam  de  Colemaisnillo.  Apud  Longolium  décimas  molendinorum  co- 
mitis. Apud  Loram,  duas  salinas  et  duas  ambras  salis.  Inter  Monasterium  Villare  et 
Espovillam ,  terram  quam  comes  Giffardus  dédit  Roberto  Filio  Gisleberti ,  que  solebat 

lo  reddere  LX.  solidos.  Ecclesiam  de  Bosco  Wielini.  Ecclesiam  de  Nova  Villa ,  et  quicquid 
monachi  babent  in  eadem  villa.  Ecclesiam  de  Alpigardo  et  feriam  unam,  et  quicquid 
ibidem  babent.  Ecclesiam  Sancti  Medardi.  Ecclesiam  Sancte  Genoveve  et  homines 
suos  de  eadem  villa  et  unam  camicatam  terre.  Ecclesiam  de  Ovilla  et  duos  homines. 
Ecclesiam  de  Herbervilla  et  terram  que  foit  Radulfi  de  Wiliker,  et  quicquid  Willel- 

1 5  mus  Ruendel  et  heredes  sui  eis  in  eadem  villa  dederunt.  Ecclesiam  de  Angens  cum 
pertinentiis  suis.  Ecclesiam  de  Ansketevilla  et  IIII'*  homines  ibidem.  Ecdesiam  Sancti 
Jovini  cum  pertinentiis  suis.  Ecclesiam  de  Sancto  Germano  de  Magna  Ecclesia. 
Ecclesiam  de  Bosco  Rohardi  cum  pertinentiis  suis  et  cum  décima  telonei,  et  cum 
décima  molendini  et  panis  domini.  Ex  dono  Radulfi  de  Bosco  Rohardi ,  ecclesiam 

30  de  Parva  Prata,  et  très  carrucatas  terre.  Ecclesiam  de  Groiseio  et  ecclesiam  Sancti 
Pétri  de  Valle  cum  pertinentiis  suis.  Ecclesiam  de  Bello  Monte  cum  pertinentiis  suis. 
Ecclesiam  de  Canteleu.  Decimam  rusticorum  de  Hotot  et  decimam  de  terra  Joscelini 
de  Cruvill[a]  apud  Sanctum  Grispinum,  et  ibidem  decimam  molendini  Osberti 
Buffli.  Decimam  de  Spineto,  de  feodo  Walteri  Giffardi.  Decimam  de  Gurrel,  de 

25  terra  Willelmi  Galcetensis  et  Antelmi  de  Monteneio.  Decimam  de  terra  Gisleberti 
de  Hotot.  Elx  dono  Radulfi  de  Gantel[eu]  ibidem  unum  hominem.  Apud  Sanctum 
Audoenum  super  Elnam ,  decimam  de  terra  Gisleberti  de  Hotot  et  Antelmi  de  Risbot. 
Decimam  rusticorum  E^ye  Haket  apud  Tilium  et  apud  Dodilinvillam.  Apud  Gerber- 
viilam,  decimam  de  feodo  Walteri  de  Cantel[eu],  et  duos  bonites  apud  Oskevillam. 

3o  Apud  Dunum ,  ex  dono  Willelmi  Filii  Istanni  et  Radulfi  filii  sui ,  de  feodo  comitis 
Warenne ,  duos  homines.  Apud  Gerbervillam,  terram  Willelmi  dapiferi,  de  dono 
Walterii.  Apud  Osmundivillam,  unum  hominem  de  dono  Willdmi  de  Sancto  Au- 
doeno.  Apud  Lambervillam ,  III.  solidos,  de  dono  Gaufridi  de  Fs^heriund[a].  Apud 
Ermencivillam ,  terram  et  duas  partes  saline,  de  dono  Roberti  de  Buteill[is];  et 

35  ibidem,  de  dono  Roberti  Claudi,  I.  salinam,  et  ibidem,  de  dono  Ernolfi,  domum 
suam  et  unam  salinam.  Apud  Sotevillam ,  terram  quam  Radulfus  de  Wiieker  eis 
dédit.  Apud  Auteneium,  IL  homines,  de  dono  Hugonis  de  Auteneio  et  Eudonis  de 


HENRI  IL  101 

Ovilla.  Âpud  Hermetviilam ,  m.  acras  terre,  de  dono  Willelmi  Filii  Herberti.  Âpud 
Maisnillam  Bemardi,  L.  acras  terre,  de  dono  Bernardi  de  Fossato.  Âpud  Boscum 
Wiel[ini] ,  X.  acras  terre ,  de  dono  Jordani  de  Griketot.  In  molendino  Âldolfi  de  Gerris , 
X.  soiidos.  Âpud  Fuletot,  unum  hominem,  de  dono  Willelmi  de  Gantd[eu].  Âpud 
Monasterium  ViUare ,  XX.  soiidos ,  de  dono  Willelmi  de  ^[eiYilla ,  in  molendino ,  et  5 
unum  hominem  apnd  Reibertot ,  et  L  apud  EschenviUam ,  de  dono  Roberti  de  Nelvilla , 
pro  anima  Matildis  uxoris  sue ,  XL.  soiidos.  Âpud  Boscum  Rohardi ,  II.  acras  terre ,  de 
dono  Lamberti.  Âpud  Âidesyillam ,  I.  masuram ,  de  dono  Hermeri ,  et  ibidem  alte- 
ram  terram  de  dono  Walteri.  Âpud  Brametot ,  III.  homines ,  de  dono  Âldolfi  de  Braci. 
Âpud  Escurmaisnillum ,  quicquid  Jordanus  de  Saukevilla  ibi  habebat  in  terra  et  pra-  lo 
tis.  Âpud  Ric[ardi]  Vill[am] ,  totam  terram  quam  ibi  habuit  Willelmus  de  Maucumble. 
Âpud  Torci ,  U.  homines ,  de  dono  Thome ,  et  decimam  molendini  Hugonis ,  de  dono 
ejusdem  Hugonis.  In  molendino  de  Âpevilla ,  L  modium  frumenti ,  de  dono  Ântelmi , 
pro  anima  uxoris  sue.  Terciam  partem  molendini  Stabularum  pro  Ricardo  de 
Ric[ardi]villa.  In  molendino  de  Nigdla,  dimidium  modium  firumenti,  vel  decimam.  i5 
Âpud  Sanctum  Âudoenum  super  Elnam  decimam  Walteri  Soldarii ,  de  dono  ipsius. 
Âpud  Ric[ardi]villam ,  decimam  tocius  terre  Willelmi  Âvenel ,  quam  tenebat  de  Ri- 
cardo de  Ric[ardi]Yilla.  Duas  garbas  de  tota  terra  quam  Robertus ,  filius  Hugonis  de 
Gundevilla ,  tenuit  de  feodo  Walteri  GiiTardi ,  quas  idem  Robertus  reddidit  Sancto 
Âudoeno.  Âpud  Gundevillam,  terram  quam  ibi  habebat  Walterus  filius  Baldrici,  et  ao 
ibidem  decimam  terre  quam  Gislebertus  de  Gundevilla  dédit.  Âpud  HameUum ,  III. 
minas  ordei  et  H.  soiidos,  de  dono  Reinerii  de  Evermou.  Âpud  Fleinvillam,  dimi- 
diam  masuram  terre,  de  dono  Gaufiridi  de  Fleinvilla.  Âpud  Crovillam,  de  décima 
molendini ,  XX.  soiidos ,  et  V.  soiidos  de  redditu  de  Radulfo  de  Trubleviila.  Âpud 
BaskeviUam,  unum  hominem  de  dono  Ântelmi  de  Hotot.  Âpud  Longam  ViUam,  35 
terram  Hugonis  Boyenec ,  quam  dédit  Sancte  Fidei ,  concessione  Gisleberti  Watselini. 
Âpud  Ârcas ,  terram  Willelmi  filii  Laudomari.  Âpud  Bemermeisnil ,  L  acram  terre , 
de  dono  Walteri  de  Grivilla.  Âpud  Ârchas ,  unam  masui^am*  Âpud  Parvam  Villam , 
IIII.  masuras ,  de  dono  Radidfi  de  Willeker,  quas  tenebat  de  Gisleberto  de  Gantd[eu] 
ipso  concedente.  Âpud  Fraisnetum,  II.  masuras.  Âpud  Drosei,  masuram  Gaufiridi  3o 
Enveisi ,  de  dono  Radulfi  de  Villeker.  Âpud  Barivillam ,  I.  masuram.  Âpud  Oskevil- 
iam,  L  masuram.  Âpud  Guncevillam,  L  masuram,  quam  mater  Willelmi  deHerber- 
villa  concessit ,  quando  factus  est  monachus,  concessu  Willelmi  firatris  ejus.  Âpud 
Bretevillam ,  I.  hominem ,  reddentem  IIII.  libras ,  de  dono  Walkelini  de  Becco ,  con- 
cessu Roberti  nepotissui.  In  foresta  de  Âlihermunt,  capellam  Sancti  Remigii  cum  35 
hermitagio  adjacente.  Âpud  les  Bans  Gomitis,  L  hominem,  de  dono  Widonis  de 
Becco.  ÂpudDunum,  decimam  molendini  Gisleberti  Ridelli.  Âpud  Herbervillam, 


102  HENRI  IL 

III.  solidos  et  VI.  denarios  in  uno  homine ,  de  dono  Eustachii.  In  Ângiia ,  de  dono 
Walteri  Giffardi,  Horewdam  cum  omnibus  pertinentiis,  excepto  feodo  Durandi. 
Newetonam  totam,  excepto  feodo  Odonis.  Âpud  Weston[ani],  quicquid  Walteiiis 
Giffardi  habebat ,  cum  ecclesia  et  pertinentiis  suis.  Similiter  quicquid  habebat  in  do- 

5  minio  apud  Wichingham,  excepto  feodo  Willelmiet  Baduifi  de  Leonibus  etBotreci, 
ita  quod  monacbi  sint  quieti  de  conredio  quod  ibidem  retinuerat  Waltenis  Giffiutli , 
quod  fiiius  ejus  postea  quietum  damavit.  Et  terram  de  Retolvehagh  et  ecciesiam ,  et 
decimam  de  dominio  de  Solebum[a]  et  de  Merselai,  et  Singlesbergh[a]  et  Badeles- 
don[a],  et  Brikella,  et  Blacchelai,  Bulehov[a],  Lugtona,  Litecota,  Bukingham,  Mor- 

1  o  tuna ,  Lamport[a]  ^"K  Lilîngestan ,  Âkeleia ,  Becbantona ,  Bradewella ,  Fuchowrda , 
Policota,  Chiltona,  Uttona,  Dortona,*Wikendona,  Lechamsteda,  Crendona,  Kame- 
tona ,  Chikisham ,  Âchetona ,  Elitona ,  Edingrava ,  Jerdislaia ,  Bodingesham ,  cum  uno 
hospite ,  quem  ibi  babent.  Ecciesiam  de  HertIent[ona] ,  et  decimam  dominii  cum 
uno  hospite.  Ecciesiam  de  Strattona  ad  opus  bostelarîe.  Gapellam  Sancte  Trinitatis 

i5  de  Norwico.  Decimam  de  dominio  de  Caveresham.  Âpud  Hanneiam  II.  homines. 
Terram  de  Reppis ,  que  reddit  X.  miliia  allecium.  Âkaleiam  cum  omnibus  pertinentiis 
suis.  Decimam  terre  de  dominio  Hugonis  Mascherelti.  Preterea  hospitale  de  Longa 
Villa,  quod  Wdterus  Giffardi  et  Ermeng[ardis]  uxor  sua  fundaverunt  et  dederunt 
monachis  cum  omnibus  pertinentibus  hospitali  ad  hospitandum  pauperes ,  sciiicet 

ao  cum  una  camicata  terre  apud  LongeYill[am] ,  et  molendinum  Tanerez,  et  dimidium 
molendinum  de  Vaudrevilla ,  et  boscum  juxta  hospitale ,  a  via  Gobin  usque  ad  viam 
que  vadit  de  Waudrevilla  in  Âwi.  Decimam  quoque  allecium  suorum  et  piscium  de 
eweis  suis  de  Longolio  et  de  Nova  Villa  et  de  Puteis.  Âpud  Novam  Villam ,  III.  modios 
salis.  Juxta  Monasterium  Villare  dimidium  molendinum  quod  Paganus  de  Turefrei- 

25  villa  tenuit.  Decimam  molendini  de  Harefiuctu.  In  Ângiia,  ecciesiam  de  Stokebi  cum 
omnibus  pertinentiis  suis ,  et  decimam  de  dominio ,  que  omnia  pertinent  ad  predic- 
tum  hospitale.  Preterea  terram  Ysabelle  apud  Guncevillam ,  quam  dédit  Sancte  Fidi 
[sic)  concessu  Nicolai  et  Roberti  dominorum  feodi.  Decimam  terre  de  Ânglekevilla, 
quam  Jordanus  de  Saukevilla  dédit  filie  sue  in  maritag[ium].  Preterea  ad  infirmariam 

3o  monachorum  ecciesiam  [de]  Witreham  cum  pertinentiis  suis  et  decimam  de  dominio  ; 
ecciesiam  de  Greendona  cum  pertinentiis  suis,  et  unam  feriam  apud  Longieun Villam 
in  die  Âscensionis  Domini.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  monachi 
omnia  hec  predicta  teneant  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  bonorifice, 
in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pascuis ,  in  viis  et  semitis ,  in  piscariis  et  molendinis , 

35  in  aquis  et  mariscis,  in  burgis  et  extra,  in  decimis  et  ecclesiis,  et  in  omnibus  rébus, 

(•)  Lam|K>rl\  A. 


HENRI  11.  103 

cum  soca  et  saca  et  toll  et  team  et  infiuigintheof  et  flemanesrevithe ,  et  cuni  omnibus 
libertatibus  et  liberis  consaetudînibus  predictis  tenementis  pertinentibus ,  salvis  rectitu- 
dinibus  episcopalibus  et  adiiis  quas  predicte  ecclesie  debent.  Precipio  etiam  quod  ipsi  et 
ministri  sui  sint  quieti  per  totam  Ângliara  et  Normanniam  de  telon[eo]  et  passag[io] 
et  pasnag[io]  et  omni  consuetudine  de  rébus  que  ad  proprios  usus  eorum  peili-  S 
nuerint. 

Testibos  :  Teobaido  archiepiscopo  Gantuariensi,  Rogero  arcbiepiscopo  Eboracensi, 
Ricardo  epîscopo  Lundonîensi ,  Roberto  episcopo  Lincohiiensi ,  Hylario  episcopo 
Gicestrensi,  Gisleberto  Her^ordensi,  Willdmo  Norwicensi  episcopis,  Thoma  cancel- 
lario,  Reginaldo  abbate  de  Radingis,  Clémente  abbate  de  Scireb[uma],  Reginaldo  to 
abbate  de  Per8or[ia] ,  Roberto  comité  Legrecestrie ,  Hugone  Bigot  comité ,  Gaufirido 
de  Mangnavilla  comité ,  H.  de  Essexa ,  Roberto  de  Nova  Burgo ,  Ricardo  de  Humes 
constabulario ,  Roberto  de  Sancte  Marie  Ecclesia. 

Âpud  Wintoniam,  in  concilio. 


VIII  '5 

Ddisle,  n**  i3. 
ii5S-ii56. 

Donation  du  manoir  de  Clère  à  l'église  de  Rouen. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  de  la  fin  du  xiii*  s. ,  dans  le  cartulaire  de  l'église  de  Rouen  ;  Bibliothèque  de  Rouen ,  so 

ms.  1193,  fol.  iiSfU^'aoS. 

Round,  n**  22. 

Cest  fSLT  suite  d'une  faute  typographique  cpic  cette  pièce,  à  la  table,  est  datée  de  ii5i-ii36; 
il  faut  lire  ii55-ii56.  Ce  qui  est  certain,  c'est  que  Tacte  ne  peut  pas  être  postérieur  à  11 57, 
puisqu'il  porte  la  souscription  du  connétable  Henri  d'Essex,  disgracié  cette  année,  à  la  suite  d'un  95 
combat  contre  les  Gallois.  Ce  même  Henri  d'&sex  figure  dans  un  compte  de  11 55- 11 56. 
Nous  laissons  donc  subsister  la  date  de  1 1 55-56 ,  tout  en  admettant  qu'a  la  rigueur  l'acte  pourrait 
être  de  1157. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
mm,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus  et  3o 
omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Ânglis  totius  Ânglie ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  Deo  et  Sancte  Marie  Rothomagensb  ecclesie  ad  opus  cano- 


104  HENRI  IL 

nicorum  suorum  in  commune  totum  manerimn  de  Glera ,  ita  Uberum  et  quietum  et 
solutmn  ab  omnibus  geldis  et  danegeldis  et  hidagiis  et  piacitis  et  auxiliis  et  omnibus 
rébus  et  consuetudinibus ,  sicut  rex  Henricus  avus  meus  habuit  iilud  in  suo  dominio , 
in  bosco  et  piano ,  ita  quod  ad  opus  meum  nichil  inde  retineo.  Et  si  quis  inde  aliquid 

5  tenuerit ,  dissaisiatur,  nisi  ex  dono  régis  Henrici  vel  per  brève  suum  iliud  habuerit. 
Goncedo  etiam  eis  mercatum  ejusdem  ville  et  hundretum  et  forifacturam  et  justiciam 
propriorum  bominum  suorum.  Et  hoc  donum  concedo  ego  perpetuaiiter  in  eiemo- 
sinam  pro  anima  patris  mei  et  régis  Henrici  avi  mei ,  et  matris  mee  et  antecessorum 
et  successorum  meorum,  et  pro  salute  mea  et  statu  regni  md.  Et  volo  et  firmiter 

10  precipio  ut  bene  et  in  pace  et  honorifice  teneant,  et  quiète  de  siris  et  hundretis,  cum 
saca  et  soca  et  toli  et  theam  et  infangenethief  et  omnibus  aliis  consuetudinibus,  sicut 
rex  Henricus  tenuit  et  habuit  illud  in  dominio  suo. 

Testibus  :  Thbma  cancdlario,  Reginaldo  comité  Gomubie,  Henrico  de  Exssexa 
constabulario,  Riccardo  de  Humetis  constabulario ,  Wilielmo  Filio  Hamonis,  Gua- 

i5  rino  Filio  Giroldi  camerario^*^ 


IX 

Delisle,  n*  a4  B. 
11 55-11 56. 

Concession  à  Sohier  de  Qaenci  delà*  villa  de  Dakebi  ». 

3o  A .  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIII*  8.  ;  Public  Record  Office,  Cartm  aniiquœ,  n*  K  lo.  —  Photographib. 

Nous  ne  connaissons  cette  pièce  que  par  une  copie  du  xiil*  s.  Le  scribe  a  dû  ajouter,  par  erreur, 

après  le  nom  du  roi,  la  formule  Dei  gratia,  étant  habitué  à  la  voir  dans  les  actes  de  la  fin  du  règne. 

—  Dans  la  table  de  M.  Ddisie,  la  date  1 1 5 1- 1 1 56  doit  être  corrigée  en  1 1 55- 1 1 56.  L*acte  pourrait 

35  être,  a  la  rigueur,  de  1 157,  année  à  kquelle  remonte  la  disgrâce  encourue  par  Henri  d'Essex,  qui 

figure  ici  comme  témoin. 

CARTA  SEUERI  DE  QUSNa. 

Henr[icus] ,  Dei  gratia  rex  Ângl[orum] ,  etc. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  Seihero  de  Quenci  rillam  de  Dukebi  cum  omni- 
3o  bus  apendiciis  et  pertinenciis  suis ,  que  Ânsdmus  de  Gonchis  in  eadem  villa  habuit , 

(")  Pas  de  date  de  lieu  dans  le  cariatatre. 


HENRI  IL  105 

ipsi  et  heredibus  suis  tenendam  de  me  et  heredibus  meis  in  feodo  et  hereditate  pro 
servicio  unius  miiitis.  Quare  yoIo  et  firmiter  precipio  quodipse  etheredessui  teneant 
predictam  terram  bene  et  in  pace ,  libère  et  quiète  et  honorifice ,  cum  soka  et  saka 
et  toi  et  them  et  infongenethef,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et 
stagnis,  in  molendinis  et  piscinis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis  libertatibus 
et  liberis  oonsuetudinibus. 

Testibus  :  Roberto  episcopo  Lincol[niensi] ,  Toma  cancellario ,  comité  Reginaido 
et  comité  Hereford. ,  Henrico  de  Essex. ,  et  pluribus  aliis. 


Delisle,  n'63  B.  lo 

Janvier  1 156.  —  Douvres. 

Donation  de  l'église  et*  Erlingeham  »  ou  priearé  de  Saini-Léonard  de  Stanley. 

A,  Original  autrefois  scdlé  sur  double  queue;  Bibliothèque  Bodiéienne,  Gloueestershire  charter, 
n*  2.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n*"  ag. 

Pièce  datée,  à  la  table,  de  1 156  ou  1 158.  Henri  II  sW  embarqué  pour  la  France,  a  Douvres,  i5 
en  janvier  1 1 56  (Eyton ,  p.  1 5  ) ,  et  à  Southampton  ou  Portsmouth ,  le  1 4  août  1 1 58  (Eyton ,  p.  4o). 
La  date  de  janvier  ii56  est  donc  la  seule  qui  puisse  convenir  ici.  La  souscription  de  Thomas 
Becket,  comme  chancelier,  prouve  que  Tacte  ne  peut  pas  être  postérieur  à  1 158. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Ândegavo- 
rum,  J.  episcopo  Wigorniensi  et  omnibus  baronibus  et  justicus  et  yicecomitibus ,  ao 
et  omnibus  fidelibus  suis  de  Gloec[estre]scyra  et  de  honore  de  Berchelaio  Francis  et 
Ânglis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  in  liberam  et  perpetuam  elemosinam  ecclesie  Sancti  Leonardi 
de  Stanlegha  ecclesiam  Sancte  Marie  de  Erlingeham  cum  omnibus  decimis  ejusdem 
ville,  in  pratis  et  bladis  et  piscaturis  et  omnibus  rébus,  etunam  virgatam  terre apud  a 5 
Maismoram ,  quam  Rogerus  de  Berchelaio  dédit  predicte  ecclesie  in  elemosinam , 
liberam  et  quietam  de  geldo  et  omni  consuetudine.  Preterea  concedo  eidem  ecclesie 
sexaginta  solidos  per  annum,  scilicet  hardacr[am]  de  Berchelaio,  quam  idem  Roge- 
rus ei  dédit  de  redditibus  suis ,  sicut  carte  régis  H.  avi  mei  testantur.  Quare  volo  et 
firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  Sancti  Leonardi  et  monachi  ibidem  Deo  3o 
servientes  bec  predicta  libère  et  quiète  et  honorifice  teneant ,  cum  omnibus  liberta- 
tibus et  liberis  oonsuetudinibus  suis. 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  1  4 

iiii>r.:Msaii  satiosau. 


106  HENRI  IL 

Tcstibus  :  T.  canceliario ,  comité  Regin[ddo] ,  Ricardo  de  Hum[etb]  constabulaiio  » 
M.  Biset  dapifero,  W.  Filio  Geroldi  camerario. 
Âpud  Dovr[ani] ,  in  transitu  régis. 


XI 

5  Delisle,  n'  63  G. 

Janvier  1 1 56.  —  Douvres. 

Donation  du  domaine  de  «  fVateberga  »  à  Foulques  Fik  de  Guérin. 

A,  Original  scellé  sur  simple  queue;  Oxford,  Ail  Soûls  Collège,  Whadborough ,  charte  n**  i.  — 
Photographie  du  Rév.  Salter,  n**  a 8. 

lo       Voir  la  note  chronologicpie  de  la  pièce  précédente. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanoruni ,  et  cornes  Andegavo- 
mm,  episcopo  Lincolniensi ,  et  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  et  omnibus  fide- 
libus  suis  de  Legrec[estre]scir[a] ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Fulconi Filio  Guarini  et  heredibus  suis,  ad  tenen- 
i5  dum  de  me  et  de  heredibus  meis,  Watebergam  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  que 
solebat  reddere  per  annum  régi  H.  avo  meo  X.  libras.  Quare  volo  et  precipio  quod 
eam  teneat  per  servitium  co[r]poris  sui  ipse  et  heredes  sui,  ad  tenendum  de  me 
et  de  heredibus  meis  in  feodum  et  hereditatem  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et 
honorifice. 
9o  Testibus  :  T.  canceliario ,  et  Ricardo  de  Hum[etis]  conestabulario ,  et  Jocelino  de 
Bailiolio* 

Apud  Dovram ,  in  transitu  régis. 

XII 

Ddisle,  n*  i&, 
3J  1 156.  —  Saint-Omer. 

Donation  à  l  hôpital  de  Saint-lnglevert,  près  ffissant,  de  la  terre  «  de  Ferleyajuxta 
Lectonam  » ,  et  de  divers  aut'es  biens, 

A .  Original  perdu. 


HENRI  IL  107 

B.  Inspeximus  d'Edouard  V  (ia85),  au  Public  Record  Office,  Charler  Rolls,  i3*  année  d'Ed.  1*% 
membr.  a 4-  —  C  Inspeximus  de  Henri  IV«  au  Public  Record  Office,  French  Rolls,  i'*  année 
de  Henri  IV,  membr.  la.  —  D.  Inspeximus  de  Henri  V,  au  Publ.  Rec.  Off.,  Patent  Rolls, 
1**  année  de  Henri  V,  part.  I,  membr.  1 1,  d*après  un  autre  inspeximus,  donné  lui-même  par 
Henri  III,  à  Wissant,  le  i8  décembre,  la  4?*  année  de  son  règne;  «Data  apnd  Sanctum  5 
Audemalum.  b  —  E,  Inspeximus  d*Edouard  IV,  au  Publ.  Rec.  Off. ,  Patent  Rolls  ;  1 3*  année 
d*Ed.  IV,  part,  i,  membr.  6. 

a.  Manasdcon  anglicanum,  t.  VI,  part.  II,  p.  63g,  diaprés  C.  Texte  reproduit,  avec  corrections 
par  M.  Delisle.  —  h,  Calendar  ofthe  Charler  Rolls ,  vol.  II,  p.  396,  d  après  B, 

Ikdiq.  :  Cakndar  of  Hie  Patent  RoUs,  Henry  V,  vol.  I,  p.  3o,  d*après  D.  —  Cal.  oftlie  Pat,  Rolls  ,  10 
Edw.  IV-Henry  VI,  p.  398,  d'après  E. 

Eyton,  p.  16. 

Sur  le  passage  de  Henri  II  à  Saint-Omer,  en  1 156,  voir  l'Introduction,  p.  64* 

H. ,  rex  Ânglonim ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum , 
episcopo  lincolniensi,  et  justiciis  et  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris  et  omni-  iS 
bus  fidelibus  suis  de  Bedefordscire  et  Buckinghamscyre ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuam  elemosinam  hospitali  de  Santin- 
gefelda  juxta  Witsand  et  fratribus  ibidem  Deo  servientibus  terram  de  Ferieya  juxta 
Lectonam,  usque  ad  terram  ecclesie  de  Lectona,  et  usque  ad  terram  Ricardi  Filii 
Wulwardi,  et  usque  ad  terram  Gaufridi  Mercatoris,  et  totam  terram  de  Wyperleya  ao 
usque  ad  viam  de  Presteleya,  et  sicut  via  dividit  usque  ad  Harpendenam,  et  in 
manerio  de  Luttegersahala  très  hidas  terre  et  decem  acras  foreste  ad  edificia  sua 
facienda.  Et  volo  et  firmiter  precipio  quod  bec  omnia  predicta  habeant  et  teneant 
in  pace  et  libère  et  quiète,  in  bosco  et  in  piano,  in  pratis  et  pascuis  et  in  omnibus 
locis,  cum  omnibus  libertatibus  et  consuetudinibus  suis.  a  5 

Testibus  :  Thoma  cancellario,  et  Willielmo  firatre  régis,  et  Ricardo  de  Humetps] 
constabulario,  et  Warino  Filio  Geroldi  camerario,  et  Manassero  Byset  dapifero. 

Âpud  Sanctum  Âudomarum. 

xir" 

Il  56.  —  SaintrOmer.  3o 

Mandement  adressé  aux  agents  des  districts  de  «  Lectona  ^etde^  BrehoUa  »,  en  faveur 
de  l'hôpital  de  Saini-Ingleveri. 

A.  Original  perdu. 


i4 


t 


108  HENRI  IL 

B.  Inspeximus  d*Édoiiard  II  (iSig),  an  Public  Record  Office,  Charter  Rolis,  i3*  année  d*Ed.  II, 
membr.  8. 

a.  Ccihndar  oftlie  Charter  RoUs,  vol.  III,  p.  4i4«  diaprés  B, 

H.,  rex  Ângloruni,  et  dux  Nonnannonim  et  Aquitanoriun ,  et  cornes  Ândega- 
5  vorum ,  toti  halimoto  de  Lectona  et  halimoto  de  Breholla ,  sdutem. 

Precipiovcpiod  fratres  de  hospitaii  de  Santingefdda  juxta  Witsandam  teneant 
terram  suam  totam  quam  eis  dedi  in  elemosinam ,  ita  bene  et  in  pace  et  juste  et 
libère  sicut  carta  mea  eis  testatur.  Et  probibeo  ne  quis  eis  injuriam  vel  contume- 
liam  faciat. 
lo       Teste  Thoma  canceliario. 
Âpud  Sanctum  Audemarum. 

XIII 

Ddisle,n*  i5. 
i  i56.  —  Au  siège  de  Mirebeau. 

1 5       Ordre  à  Étard  Poussin  de  veiller  à  ce  que  Vévéque  de  Bixyeax  jouisse  tibremeiU  de  la 
lieue  de  Cambremer. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xin*  s.;  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  BiUiothècpe  du  chapitre  de  Bayeux, 

ms.  193,  fol.  4  Y%  n*"  la. 

30  a.  Bourrienne,  Antùinus  cartularius  eeelesim  Bahceiuîs,  t.  I,  p.  18. 

Eyton,  p.  17.  —  Round,  n*  i&H^, 

Sur  le  siège  de  Mirebeau  en  1 1.56,  voir  l'Introduction,  p.  65;  ibidem j  note  5,  renvoi  aux  pièces 
]  a  et  36  de  la  table,  corr.  pièces  i5  et  16. 

H.,  rex  Anglonun,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
25  Yonim,  Etardo  Pulcino,  salutem. 

Precipio  quod  episcopus  Baiocensis  teneat  in  pace  et  quiète  et  libère  leugatam 
suam  de  Cambremer,  sicut  jurata  fuit  tempore  Gaufiridi  comitis  patris  mei  et  pré- 
cepte ipsius ,  et  sicut  carta  sua  et  mea  testantur.  Et  si  quis  forisfecerit  infira  ter- 
mines qui  nominati  sunt  in  cartis  nostris ,  predicto  episcopo  plenam  justiciam  sine 
3o  dilacione  facias.  Quod  nisi  feceris,  justicia  mea  Normannie  faciat  fieri. 
Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 
Apud  Mirebellum  in  obsidione. 


HENRI  IL  109 


XIV 

Delisle,  n**  16. 
1 156.  —  An  siège  de  Mirabeau 

Ordre  à  Guillamne  Fils  de  Jean  défaire  reconnaître  les  forêts  de  Vévé(fne  de  Bayenx, 
et  de  lai  faire  à  cet  égard  les  restitutions  auxquelles  il  peut  avoir  droit.  5 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xiii*  s.;  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibtiothèque  du  chapitre  de  Bayeux, 

ms.  193,  fol.  9  v%  n""  36. 

a.  Bonrrienne,  1. 1,  p.  43. 
Sur  le  siège  de  Mirebeau  en  1 156,  voir  l'Introduction,  p.  65.  10 

H.,  rex  Âng^oram,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
Yomm,  Willelmo  Filio  Johannis,  salutem. 

Precipio  tibi  quod ,  ex  quo  Baiocensis  episcopus  te  requisierit ,  videas  forestas  suas 
et  facias  recognosci  quomodo  fuerunt  recognite  tempore  comitis  Gaufridi  patris  mei 
etprecepto  suo»  et  sicut  carta  ipsius  testatur.  Et  si  quid  injuste  inde  occupatum  i5 
[fuerit]  super  eum,  totum  ei  facias  reddi,  et  in  eadem  defensione  de  vasto  et  vena- 
tione  facias  esse  easdem  forestas,  in  qua  fuerunt  meiius  et  iiberius  tempore  Henrici 
régis  avi  mei.  Quod  nisi  feceris,  justicia  mea  Normannie  faciat  fieri. 

Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 

Âpud  Mirebellum  in  obsidione.  90 

XV 

Delîsle,  n'  17. 
1 156.  —  Au  siège  de  Cfainon. 

Charte  de  sauvegarde  pour  les  biens  de  l'abbaye  d'Aunai. 

A,  Original  perdu;  signalé  dans  les  inventaires  des  titres  de  Tabbaye  d'Aunai  faits  au  xvin*  s.  35 
(Archives  du  Calvados,  H  661,  p.  3o,  H  663,  p.  47)*  Cette  pièce  n'existe  plus  dans  le  fonds 
d'Aunai. 


110  HENRI  II. 

B,  Copie  à  la  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  ioo63,  fol.  i34  et  147,  d'après  la  pièce  des  Ar- 
chives du  Calvados  mentionnée  ci-dessus. 

Eyton,  p.  17.  —  Round,  n*  5a4. 

Sur  le  siège  de  Chinon  en  1 156,  voir  Tlntroduction,  p.  65. 

5       H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum ,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  Normannie,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  et  monachi  de  Âlneto  babeant  et  teneant  in  pace  et  libère  et 
juste  et  quiète  omnes  tenuras  et  eiemosinas  suas  in  terris  et  decimis  et  moiendinis 
et  in  omnibus  rébus,  ita  quod  nulius  eis  injuriam  vei  contumeliam  faciat,  quia  ipsi  et 
10  omnes  res  sue  sunt  in  mea  custodia  et  protectione. 
Teste  Ricardo  de  Humetis,  constabuiario. 
Âpud  Chinonem  in  exercitu. 


XVI 

Delisle,  n'  18. 
i5  1 156.  —  Au  siège  de  Cbînon. 

Concession  de  terres  à  Henri  d'Oxford. 

A.  Original  perdu. 

B,  Ancienne  copie  du  xin*  siède  au  Public  Record  Office,  Cartœ  AntUjuœ,  D  n*"  4a«  —  Photogra- 

pniE. 

20       Sur  le  siège  de  Chinon  en  1 1 56,  voir  Tlntroduction ,  p.  65. 

Garta  Henrigi  de  Oxneford[a]. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andega- 
vorum,  arcbiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis,  baronibus,  vice- 
comitibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  An^ie ,  salutem. 
25  Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Henrico  de  Oxeneforda  et 
heredibus  suis  in  feodo  et  hereditate  omnia  tenementa  et  jura  et  acata  sua  que  tenet 
de  me  in  capite,  de  quocunque  teneat,  et  nominatim  infira  civitatem  Oxeneforde, 
terram  Godwini  avi  sui,  et*Eitwi  fiiii  sui,  et  terram  Roberti  avunculi  sui,  et  terram 
Willelmi  Pictavensis  avunculi  sui ,  et  terram  Rogeri  filii  Wîgeri  cognati  sui ,  et  terram 


HENRI  IL  111 

Gaufiridi  de  Glintona  camerarii  cum  una  hida  terre  que  ad  eam  pertinet  que  est  apud 
Waitonam  extra  civitatem  Qxeneforde,  quam  Gaufndus  filius  predicti  Gaufridi 
camerarii  ei  dédit  et  hereditarie  tenendam  concessit,  pro  vadio  suo  de  Gyflelai  et 
Gouelai;  et  extra  civitatem  Oxeneforde,  exdono  imperatricis  domine  et  matris  mee 
et  meo ,  Kinges  molendinum  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  in  Wottesdune  XX*^.  5 
libratas  terre  cum  pertinentiis  suis  Hbei*e  et  quiète  habendas  et  tenendas  donec 
warisonem  suam  sibi  vel  heredibus  suis  donem  de  dominio  meo  vel  de  alia  re  sibi 
et  heredibus  suis  finaliter  rémanente.  Et  terram  quam  Brientius  filius  comitis  ei  dédit 
inGiopcote,  per  servicium  quarte  partis  unius  militis,  ita  tamen  quod  excambium 
ei  inde  dabo  ad  valentiam,  si  terram  illam  de  Giopcota  in  meum  dominium  capere  lo 
Yoluero.  Et  molendinum  de  Sillingeforda,  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  omnes 
terras  suas  et  omnia  acata  sua  infra  civitatem  Oxeneforde  et  burgum  Warengeforde 
et  ubicunque  sint  alibi  et  de  quocunque  ea  teneat.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
quod  ipse  et  heredes  sui  habeant  et  teneant  bec  omnia  predicta  bene  et  in  pace  et 
libère  et  hereditarie  et  quiète  et  honorifice ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pascuis ,  in  i5 
aquis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis,  in  feriis  et  mercatis,  infra  burgum  et  extra,  et 
in  omnibus  locis  et  in  omnibus  rébus ,  cum  soca  et  saca  et  toll  et  team  et  infongene- 
theof  «  et  cum  omnibus  aliis  iibertatibus  et  liberis  consuetudinibus  et  quietantiis  pre- 
dictis  terris  et  tenementis  pertinentibus. 

Testibus  :  Willelmo  fratre  Régis ,  et  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Roberto  so 
Filio  Reg. ,  Raginaldo  de  Sancto  Walerico ,  Warino  Filio  Geroldi  camerario ,  Mann- 
[assero]  Biset  dapifero,  Henrico  de  Oilli  constabulario,  Roberto  de  Dunstanvilla , 
Willelmo  de  Lianvalai,  Ricardo  de  Sancto  Remigio,  Philippo  de  Golumberiis,  et 
Roberto  de  WateviUa. 

Âpud  Ghinonem  in  exercitu.  aS 

XVII 

1 1 56.  —  Au  siège  de  Chinon. 

Confirmation  à  Guitlaame,  comte  de  Ghvu:ester,  cousin  du  roi,  des  biens  jadis  tenas  par 
son  père  le  comte ,  et  des  coutumes  concédées  aux  bourgeois  de  «  Bureford  »  et  d'Oxford. 

A.  Original  perdu.  3o 

B.  Inspeximiu  d'Édonard  Ui  (i35o),  aa  Public  Record  Office,  Patent  Rolls,  a4*  année  d  Éd.  III, 

part.  II,  memb.  sS. 

«.  Calendar  ofthe  Paient  BoUt,  Edward  UI,  vol.  VIII,  i348-i35o,  p.  546,  d  après  B. 


112  HENRI  IL 

Sur  le  siège  de  Ghinon  en  1 156«  voir  Tlntrodaction,  p.  65. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  elÂquitannorum,  et  cornes  Ânde- 
gavonim,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  Anglie,  salutem. 

Precipio  quod  WiUelmus,  cornes  Glovecestrie ,  cognatus  meus,  teneat  omnes 
5  terras  suas  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  sicut  comes  Robertus , 
pater  suus,  eas  tenuit  tempore  Henrici  régis ,  avi  mei,  et  habeant  in  pace  et  intègre 
et  plenarie  in  omnibus  locis  et  in  omnibus  rébus  omnes  illas  libertates  et  quietancias 
et  libéras  consuetudines  quas  habuerunt  tempore  comitis  Roberti.  Et  sciatis  me  con- 
cessisse  liberis  burgensibus  ville  comitis  Willelmi  de  Bureford  omnes  libéras  consuetu- 
lo  dines  illas,  quas  habere  solebant tempore  comitis  Roberti  et  tempore  Willelmi  co- 
mitis, sicut  carte  illorum  plenius  testantur,  et  gildam  et  consuetudines  quas  habent 
liberî  burgenses  de  Oxenford  in  gilda  mercatoria ,  quia  volo  ut  ita  sit. 

Testibus  :  Ricardo  de  Hum[etis]  constabulario,  et  Warino  Filiô  Geroldi. 

Âpud  Cbinonem  in  exercitu  régis. 


.5  XVIII 

Delisle,  n**  ig. 
11 56.  —  Ghinon. 

Concession  de  quatre  manoirs  à  Vahhaye  de  Chertsey. 

A.  Original  perdu. 

3o  B,  Ancienne  copie  du  xiii*  s..    Public  Record  Office,  Cartœ  Andquœ,  D  n*  i6.  —  Photo- 
graphie. —  C.  Autre  copie  du  xin*  s.,  Cartœ  Antiqam,  00  n*"  5.  —  Photographie. 

Sur  le  siège  de  Ghinon  en  ii56,  voir  l'Introduction,  p.  65.  —  La  date  doit  être  maintenue 
(Eyton,  p.  i8),  malgré  la  souscription  de  R. ,  archevêque  de  Rouen,  donnée  par  la  copie  des  Cartœ 
Antiquœ^  D.  1 6  ;  U  faudrait  H. ,  Hugues  d'Amiens,  archevêque  de  Rouen  jusqu'au  1 1  novembre  1 1 64. 

a  5  H. ,  rex  Anglorum ,  [et]  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  [et]  comes  Andegavo- 
rum,  arcbiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus, et  omnibus  ministris  et  fîdelibus  suis,  salutem. 

Sciatis  me  concessbse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  Deo  et  Sancto  Petro  et 
abbati  et  monachis  de  Gertesia  quod  habeant  [et]  teneant  ista  IIII''  maneria ,  Gerte- 

3o  siam ,  Egeham ,  Torp.  et  Gebbeham ,  quieta  ab  omni  geldo  et  danegeldo  et  murdro 
et  omni  comitatu  et  placito  et  querela ,  et  ne  placitent  neque  alicui  respondeant  nisi 


HENRI  IL  113 

in  hundredo  suo.  Et  prc^iibeo  ne  qui»  viceoomes  ibi  placitet  nisi  per  abbatem ,  set  ita 
sint  qoieta  ab  omnibus  coosiietudinibus  que  ad  me  pertîneot,  cum  soca  et  saca  et 
toi  et  tem  et  infangenetheof,  et  gridbrucb.,  et  forestel.,  ethamsocna,  et  flemenrfor- 
vith[e],  in  festo  et  sine  festo,  et  oum  omnibus  aliis  consuetudinibus  suis,  infira  bur- 
gum  et  extra,  tam  de  nemoribus  que  pertinent  ad  predicta  maneija.  quam  de  alib  5 
rébus.  E^  de  omnibus  nemoribus  suis,  ubicunque  sint,  habeant potestatem  utiiitatem 
ecdesie  sue  &cere  sine  alicujus  contradicttome.  Preterea  Goncedo  eis  libertatem  curie 
sue  in  oninibus  tenementis  suis ,  et  habeant  canes  suos  et-  &Giant  capere  lepores  et 
vuipes  tantum  per  totain  terram  suam  »  infra  forestam  et  extra.  Et  prohibeo  et  firmi- 
ter  predpio  ne  aiiquis  minister  meus,  sive  forestarius  sive  aiius,predictos  monachos  lo 
inde  gravet  neque  inquietet,  neque  molestiam  tel  injuriam  faciat  neque  in  placitum 
ponat ,  set  habeant  omnes  libertates  et  libéras  consuetudines  in  omnibus  tehementis 
et  hominibus  et  rébus  suis ,  ubicunque  sint ,  quas  rex  Eadwardus  et  rex  WiUdmus  et 
rex.  H.  a\us  meus  eis  concesserunt  et  cartis  suis  confirmaverunt ,  sicut  carte  eorum 
quas  inde  habent  eis  testantur.  i& 

Testibus  :  R.  Rothomagensi  archiepiscopo  {sic),  Toma  cancellario,  Ricardo  de 
Luci. 

Âpud  Chinonem ,  post  pacem  factam  inter  regem  et  fratrem  suum. 


XIX 

Ddisle,  n*  ao.  ao 

ii56?  —  Bangé. 

Notification  de  franchises  dont  les  religieuses  du  Roncerai  devaient  jouir,  ainsi  qae 
«  Bahertas  de  Campania  »  l'avait  reconnu  en  la  cour  du  roi  à  Angers. 

A.  OrigÎDal  perdu. 

BJ  Copie  du  xii'  s.,  dans  le  carfolaire  du  Rctooend  d'Angers,  en^ix  rouleaux,  contèné  à  la  Bibiio-  i5 
théque  de  U  ville  d*Angen,  mat.  8M  à  818  ir« 


>    1 1 


a.  PuUiée  par  Mardiegay,  Cartmianum  Beatœ  Marks  Caritatis  Andegavensis  [Archives  d'Anjou, 
%.  ni),  p.  1 1,  rôle  VI,  diarte  a4. 

La  date  de  1 1 56  est  justifiée,  dans  une  certaine  mesure,  par  la  présence  de. Henri  U  en  Anjou 
et  en  Touraine  de  février  A  septembre  1 156  (Eyton,  p.  17-1  g),  mais  nous  ne  pouvons  pas  affirmer  3o 
que  Tade  n*est  pas  postérieur  a  cette  année. 

CBAmTIS  ET  DIPLÔMES.  —  VIT.  l5 


IXVBiXEKII    XATIOSAIB. 


114  HENRI  II; 

H. ,  rex  Anglomm^'^  et  dux  Normannonim  et  Âqiiit[anorum] ,  et  cornes  Andega- 
vorom ,  jttsticiis  et  vicecomitibus  et  mmistris  et  omnibus  homkiibus et  fidelibus  suis» 
sahitem^ 

Sciatis  quod  Hubertus  de  Gampania  damavit  quietas  sanctimoniales  Sancte  Marie 
5  de  Garitate  coram  me  in  cnria  mea  apud  Ândeg[avim]  de  omnibus  consuetudinibus 
quas  exigebat  ab  eis  in  fiimis  et  molendinis,  in  vendis,  in  pedagiis,  in  yiariis,  in  de- 
cimis,  in  viis  terrarum  et  aquarum.  Qoare  voio  et  firmiter  preeipio  quod  ifie  de 
omnibus  illis  consuetudinibus  sint  quiète,  et  hoc  carta  mea  oonfirmo.  Et  prohibeo 
ne  quis  eas  deinceps  super  hoc  vexare  présumât,  et  ne  quis  eis  injuriam  aut  conta- 
lo  meliam  faciat. 

Testibus  :  Gosieno  Turon[ensiJ,  Hugone  de  Cieers,  Briento  (sic)  de  Mart^eio, 
Ghalone  preposito ,  Roberta  de  Sableio ,  Matheo  de  Baugdo. 

Apud  Baugeium. 

XX 

i5  Ddisle,  n*"  9a. 

ii56.  —  MeHe. 

Confirmation  d'un  accord  entre  le  trésorier  et  le  chapitre  de  Saint-Hilaire  de  Poitiers. 

A,  Original  perdu. 

• 

B.  Analyse  dans  la  collection  de  Dom  Fonteneau,  d'après  le  cartuIairedeSaint-Hilairede  Poitiers  « 
30  publiée  par  Redet,  Documents  pour  l'histoire  de  Saint-HUaire  de  Poitiers  [Mémoires  de  ta  5o- 

clété  des  Antiquaires  de  l'Ouest,  t.  XJV,  184.7), t.  ^«  P*  ^^^«  note. 

Souscrif)tion  de  Chalon,  évèque  de  Poitiers  de  1 155  an  4  novembre  ixSy.  DaAS  cet  intenrdle 
Henri  II  a  séjourné  en  France  de  janvier  1 156  an  mois  d'avril  1 167  environ.  Nous  savons  qu'il  a 
été  à  Loudun  et  à  Limoges  en  1 156  (Ëyton,  p.  18  et  19).  La  présente  charte  est  donc  de  1 156 
3  5  et  non  de  1 169,  ainsi  que  le  porte  la  table. 

Henricus  rex  conventionem  confirmât  quae  inter  Gervasium ,  thesaurarium  ecclesiœ 
Sancti  Hyiarii ,  et  ejusdem  ecclesiae  capitulum  intervenit. 

Testibus  :  Ghalone  episcopo  Pictavensî ,  et  Thoma  cancellario ,  et  Ricardo  de  Hu- 
metb  constabulario ,  et  Saidebrol.  cônstabulario ,  .et  WiUelmo  Filîo  Hamonis,  et 
3o  Herveo  panetario  preposito  Pictavensi. 

Apud  MeUam. 


I 


(■)  Angliea. 


HENRI  II.  1 15 


XXI 

Ddide,n*  si. 
11 56. — limoges. 

Ordre  à  Guillaame  PïU  de  Jean  défaire  recorniaître  par  les  anciens  de  Caen  quelles 
maisons  de  cette  ville  devaient  payer  le  cens  à  l'évêque  de  Bayeax.  5 

A.  Original  perchi. 

B.  Go^  du  xai* s.;  Liyre  noir  du  chapHre"  de  Bayeiu,  BiUiotliiqae  èà  diapitre  de  Bayeax, 

xns.  ig3,  fcJ.  8»  a^  37. 

a.  Bourrienne,  Anitijuas  Carîalarîus  eccksiœ  Baiocensis,  t.  I,  p.  54* 

Eyton,  p.  ao.  —  Round,  n*"  i443.  10 

M.  Ddiflle  étaUit  (Introdnciion,  p.  65)  que  œUe  charte  et  ]a  suivante  doivent  être  de  1 156. 

H. ,  rex  Ân^onim  «  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum , 
WiUelmo  Fllio  Johannis ,  salutem. 

Precipio  tibi  quod  facias  recognosci  per  antiquos  homines  Gadomi  quot  et  quarum 
domonun  in  Gadomo  episcopi  Baiocenses  solebant  habere  censum  et  redditus  tem-  i5 
pore  Henrici  régis  avi  mei ,  et  que  seryicia  et  qcudes  consaetadines  inde  tune  habe- 
bant  ;  et  sicut  foerit  recognitum,  ita  in  pace  et  juste  et  intègre  eas  facias  habere  Phi- 
lippo,  episcopo  Baiocensi;  et  plénum  rectum  ei  facias  de  terra  arabili  que  est  juxta 

aquam  secundum  assisam  meam  ;  et  plénum  rectum  ei  facias  de  decimis ^'^  et 

ianificionim  de  Gadomo  secundum  assisam  meam.  Et  nisi  feceris,  Robertus  deNovo  90 
Burgo  &ciat* 

Teste  Toma  cancdlario. 

Apud  Lemovic[as]. 

XXII 

Ddisle,  n^'  aa-a3.  i5 

ii56.  —  limoges. 

Ordre  à  GmUaame  Fïls  de  Jean  défaire  une  enquête  sur  le  droit  de  motUe  perça  par  les 
évéques  de  Bayeax  depuis  Henri  t%  et  sur  leurs  droits  forestiers. 

A*  Ori^ndl  peidu. 
(*)  '  Place  ^un'mot  laissé  en  hlanc  dans  B. 

*  .  .  .  • 

i5. 


U6  HENRI  IL 

fi.  G>pie  du  XIII*  s.  ;  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  foi.  8,  n*  a8. 

a.  Bonrrienne,  t.  I,  p.  35. 

Round,  n"*  iM4- 

Pour  la  date,  voir  l'Introduction,  p.  65. 

».  '  . 

5       H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum , 
Willelmo  Fliio  Johannis,  salutem. 

Precipio  tibi  quod  facias  recognosci  per  antiques  homines  de  Baiocis  qoiditer 
Odo  episcopus  habuit  moltam  de  Baiocis ,  et  qualiter  Ricardos  episcc^pus  eam  habuit 
tempore  Henrici  régis  avi  mei,  et  sicut  recognitum  fiierit,  ita  Phiiippo  episcopo 

lo  Baiocensi  eam  juste  habere  facias.  Et  similiter  facias  recognosci  quas  cpnsuetudines 
episcopi  Baiocenses  solebant  habere  predicti  Henrici  régis  tempore  in  forestis 
Baiocassini ,  et  facias  Phiiippo  episcopo  juste  habere ,  et  tôt  asinos  et  taies  consuetu- 
dkfies  quaies  recognitum  foerit'episcc^os  Baiocenses  in  forestis  istis  halniisse.  Et  nbi 
feceris ,  Robcatus  de  Novo  Bureo  faciat  fieri. 

iS       Teste  Toma  canceilario. 


I  ^ 


Apud  Lemovicas. 

XXIII 

Ddisle,  n"*  a4- 

•  '  iiS6. -^  Boitieaax. 

I  ,  .. 

so       Ordre  aux  officiers  de  Guyenne  de  maintenir  Vimmunité  accordée  par,  GûiUaamef 
comte  de  Poitou ,  aux  églises  de  Sablonceaux  et  de  Fontaine-rle-Comte. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Vidimus  de  iSao,  en  très  mauvais  état;  Archives  de  la  Vienne,  abbaye  de  Fontaine-ie-Comte, 
liasse  i  ;  copie  communiquée  par  M.  A.  Richard.  Le  vidimus  indique  qn*À  i  acte  émané  du  roi 
35  Henri  pendait  un  sceau  en  cire  blanche. 

a.  Redet,  Vahhaye  de  Foniaine4e^mte  pris  Poitiers  (Soc.  des  Aniiqnmres  de  FOuest,  t.  III, 

p.  a35). 

Sur  remploi  de  la  formule  Dei  gratia  dans  œ  vidimus,  voir  Tlntroduction,  p.  iy-  —  M.  Deiisle 
a  donné  (p.  66)  les  raisons  pour  lesquelles  cette  diarte  doit  appartenir  à  la  fin  de  1 156.  —  Geof- 
3o  froi,  archevêque  de  Bordeaux,  mentionné  ici  comme  témoin,  mourut  le  i8  juSlet  ii58. 


HENRI  IL  H7 

H.,  Dei  gratia  rex  Anglonim,  et  dux  Normannonutt  et  Aquitanonmit  et  cornes 
Andegavonun ,  prepositis  de  PictUvi  et  de  Chiseio  et  de  Benaon  et  de  Rodidla ,  et 
ceteris  omnibus  prepositis  et  servientibus  suis  de  Âquitania,  salutem. 

Mando  vobis  et  fn^ecipio  ut  inmunitatem  quam  pater  regine  WiUdmus  comes 
IHctavensis  dédit  ecdesie  Sabluncdlmsi  et  ec^esie  de  Fonte  Gomitis  et  lods  ad  5 
easd^n  ecdesias  pertinentibiis  per  totam  terram  suam  ilUbatam  servetis,  ut  viddicet 
in  yendendo  sua  vel  emendo  aliéna ,  neque  pedagia  neque  alias  costumas  ^'^  seu 
exactiones  aliquàs  ab  eb  capiatis  vel  ex^;atis,  sed  sint  immun^  ab  omnibus  biis, 
sicnt  a  prefato  comité  illis  concessùm  fuisse  et  ipsius  sciipto  firmatuià  esse  dignos- 
citur.  lo 

Teste  Gtauffirido  Burdegalensi  archiepiscopo. 

Âpud  Burdegala[m]. 

XXIV 

Ddisie,  pièce  citée  k  la  snte  da  n""  gS  A. 

Vers  ii56?  iS 

Charte  de  la  reine  AUénor  attestant  que  d'accord  avec  le  roi  son  époux  elle  a  confirmé 
un  arrangement  intervenu  entre  Gervais,  ttésorier  de  Saint-HiUdre  de  Poitiers,  et  le 
chapitre  de  Saint-HUaire. 


A.  Original  perda* 

jB.  G>pie  de  Dom  Fonteneaa,  ci-dessous  désignée.  so 

a.  Publié  par  Redet,  î^ocmment»  poixr  rkisioire  de  Téyfye  SaiR^HHmre  de  Poitiers  [Ménmres  de  la 
Société  des  Antiquaires  de  V Ouest,  t.  XTV),  p.  160,  diaprés  le  recueil  de  Dom  Fenteneau, 
conservé  k  la  BiUiothéfjue  nationale,  t.  X,  p.  563  (extrait  du  cartulaire  de  Saint-HSaire). 

M.  Ddisk  admet  (Inirodndion ,  p.  35a ,  noie  4)  qiia cette  diarie  à^M  wpa  Atiéaor, -comme 
la  diarte  de  Henri  II  relalîva  au  même  sujet,  tété  donnée  très  probablement  en  11 59.  Du  moment  «5 
où  il  est  démontré  que  la  charte  de  Henri  II  (n"*  XX)  eat  de  1 156,  â  y  a  lien  de  croire  que  la 
confirmation  accordée  par  h  reine  remoBle..enxiron  à  la^iliéme  époque.  . 

■      •    •  '  » 

A.,  regina.Angiie,  et  ducissa  Aquitanie  et  oomitîssa  Andegavie,  ardiiepiscopis , 
episcopis,  baronibos,  dapîferis  et  omnâMis  fidèlibus  et  miiristris  régis  et^ms  totius 
Aquitanie,  salutem.  3o 

^*)  Copie  :  cosdupnas. 


i 


us  HENRI  IL 

Scîati^  regem  domihum  meum  et  .me  cQi)€e»isse  et  confirniasse  convdntioneHi  et 
finem  que  fada  fiiit  intei*  GervasiUm,  thesatrarium'ecciesie  Sanoti  Hylarii,  et  cjuè- 
dem  ecclesie  capitohun,  acîHcet  quod  idem  Gervasius  concessit  capiUilo  pi^ulioto 
quiocpid  ad  éum  et  ad  digoitatem  et  .officium  thèsaurarie  sue  pertinebat,  et  quic- 
5;quid  in  molèDdinis  et  edificiis  de  jure  thesàurarie  habebat,  sh  aqua  Sancti  Porcaûrii 
viddicet  et  usque  subtus  Rocham  Sancti  Poroarii,  in  aqua  et  sti^is,  et  in  pdludibus 
et  ortis  et  pratis  et  oeteris  circuD[iadjacentibus  terris  ex  utraque  ripa,  ita  qupd 
annuatim  capitulum  Sancti  Hylarii  supranominato  Gervasio  sive  suçcessoribos  suis 
reddèt  trecentes  solides.  Ândegavensis  monete,  sicut  in  carta  archiepiscopi  Burdega- 
lo  lensis  et  in  carta  ejusdem  Gervasii  thesaurarii  continetur. 

Testibus  :  Matheo  cancellario,  et  Rad.  de  Hasting.  dapifero,  et  Saldebrol.  consta- 
bulario ,  et  Willelmo  Filio  Hamonis ,  et  Herveo  panetario  preposito  Pictavensi. 

Apud  Rofiacum. 

.■* 

XXV 

i5  i3  décembre  iiS6.  —  La  Saave-Majeare. 

Confirmation  des  privilèges  accordés  à  ïabhaye  de  la  Sauve-Majeure. 

A.  Original  perda,  scellé  «  mentionné  dans  le  vidimus  ci-dessous  indiqué. 

B.  Vidimus  du  mardi  lo  mars  ia8i-ia8a,  conservé  aux  Ardiives  départementales  de  la  Gironde, 

fonds  de  la  Sauve,  H  12  ;  original,  pardiemin.  Ce  vidimus  a  été  retrouvé  et  transcrit  par 
ao  M.  Alfred  Leroux,  archiviste  honoraire  de  la  Haute-Vienne,  qui  a  bien  voulu  m'en  communi- 

quer une  copie,  avant  même  que  le  texte  en  fût  puMié  dans  les  Archives  hisUniques  de  la 
Gironde,  Voici  le  commencement  et  la  fin  de  ce  vidimus  :  «  Unîversis  présentes  litteras  inspoo- 
turis  aithidiacomift  Meduleensis  arcfaîpreslHler  de  Interdoomaria,  salutem  in  Domino  sempi- 
temam.  Noveritis  nos  anno  Domini  M*  GC*  octogesimo  P,  videiioet  die  Martis  post  dominicani 
sS  Letare  Jhenuelem,  vidisse,  legisse  et  diligenter  inspexisse  qnoddam  [mdumu  :  quondam) 

privilegium  sigillatum  sigilio  illustrissimi  domini  Henrici,  régis  Anglie,  non  abolitnm,  non 
cancellatQm  neo  rasum,  nec  in  parte  sui  aliqua  viciatom,  ciijtts  ténor  de  verbo  ad  verbum 
seqnitur  in  bnnc  modmn.  -^  Henricns  [ici  se  place  la  charte  de  Henri  II).  In  cujus  ret  lestim»- 
nium  nos  ardiidiaconus  et  ardiipresbiter  predictns,  ad  preoes  et  instanciam  revmndi  patris 
3o  domni  Flor[encii],  abbatis  ^ve  Majoris,  sigilla  curie  nostre  presen^us  duximui  apponeoda. 

Datum  ut  superius.  ■  On  remarquera,  ainsi  que  me  le  fait  observer  M.  Leroux,  que  ce  vidi- 
mus, daté  de  1181-1 18a,  lait  mention  de  Florent,  abbé  de  la  Sauve^Majeure,  dont  les  auteurs 
de  la  Gallia  Ckrisiiana  (t.  Il,  cpL  87})  placent  Téiectian  au  i3  février  ia86.  D  parait  donc 
fournir  la  matière  d'une  correction  k  la  liste  des  abbés  de  la  Sauve-Majeure. 

35  a.  Imprimé  par  M.  Alfred  Leroux  dans  les  Archives  historiques  de  la  Gironde,  t.  XLIII,  année  191 3  » 
p.  566,  ..  * 


i 


HENRriL  119 

i.  Mention  dans  h  Gd/ui  Christiami,  i.  Il,  eoL  869-^70;  t>n  Ik  dans  oet  aavrage,  à  propos  de^ 
.  Pierre  de  Didonne,  abbé  de  la  Sauve-Majeure  :  «Petrus  II  de  Didonia. . .  •.•  ex  monacho. 
factus  est  abbas  anno  'saltem  1 1 55 ,  que  Henricum  II  AngU»  regem  Aquitanîaeque  ducem 
cum  ip^ius  conjuge  Eleonora  seu  Aliehorde  excepît  în  suo  mônasterio;  hi  Vero,  precîbas' 
abbatîs  tam  bona  quam  privilégia  eîdem  cœnobîo  ab  antecessoribus  aliisve  proceribns  cdnoessa  5 
firmaverunt  litteris  sois  1 3  et  ai  decembris  ejnsdem  anni,  quBKis  S.  Thomas  Cantuariensis, 
eoramdem  tnm  canoeilarins,  signam  apposait.  »  Ceci  ne  prouve  pas  <pie  la  reine \Mienor  ait. 
pris  part  À  TaCte  promulgné  par  Henri  II  le  1 3  décembre;  cest  sans  d<^te  à  racte.decon&r-* 
.    mation  donné  par  la  reine  que  se  rapporte  la  seconde  date  «  œllç  du  ai  décembre,  indiquée 

dans  la  Gallia,  10 

I  .•  •  •• 

a  • 

€.  Menlkm  par  le  chanoine  Cirot  de  la  V3fe,  dans  son  HîMre  de  tkhiaye  io  la  Grûnde^uve,  t.  H, 
p.  8ii,  diaprés  la.Grotfta. 

La  date  du- 13  décembre  11 56,  donnée  par  le  vidimus  de  Bordeaux,  est  certainement  exacte; 
nous  savons  en  eUet  que  Henri  II  s'est  trouvé  à  Bordeaux  à  la  fin  de  décembre  1 1 56  (  Eyton ,  p.  ao) , 
et  les  souscriptions  écrites  à  la  fin  de  l'acte  sont  d'acCord  avec  dette  attribution  chronologique:  Cest  ^S 
par  erreur  que  te^  auteurs  de  la  GaHia  Cwi^iana  ont  parié  de  décembre  iï55;  à  ce  moment, 
Hearill  était  enmré  en  Angleterre.  On  sait  que  les  actes  de  Henii  H,  rtkigés  à  sa  àunâilime^  ne 
portttM^t  aucune  date  ;  d'autre  part,  le  style  de  l'acte  et  les  forraides  qui  accompagnent  les  souscrip- 
tions ne  sont  pas  conformes  à  Tusage  ;  on  est  donc  obligé  d'admettre  que  Li, pièce,  dressée  en  dehors 
de  la  chancellerie  n^^ale,  conformément  à  une  minute  fournie  par  les  moines  de  la  Sauve-Majeure,  so 
a  été  acceptée  et  expédiée  teDe  qudle  par  le  roi.  Ce  n^est  pas  là,  on  le  sait,  un  fait  unique,  et  la 
charte  dans 'son  ensemble,  malgré  les  anomaKes  qu'elle  présente,  n'a  pas  les  allures  d*un  faux  ;  lious 
la  considénnis  oramne  avihentique.  ' 


Henricoft,  rex  Ang^orum,  et  dux  Nonna[n]nonun  et  Aquitanonini ,  et  cornes  An* 
d^Yorom,  Ganffiîdo,  Burdigalensi  ardiiepiscopo ,  et  onmibiis  episcopis,  abbatibiis^  sS 
eomitibas,  Yicecomitibus,  baronibns,  justiciis,   preposîtis,   ministris  et  omnibus  ^ 
fidelibiis  suis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  ecclesie  Sancte  Marie  SilTe  Mi^otîs  et 
monaohis  ibidem  Deo  servientibus  omnem  sidvititem  et  onmes  libertatés  quâs  mei 
{Hredecessores  duc^  Aquit[anomm]  predicte  eedesie  oonoesseruht^  et  donaciones  3o 
iilorum  qui  suum  ailodium  illi  eedesie  dédérunt,  sicuti  abbati  Geraldo  traditôm 
fiiit  et  undique  discriminatum.  Goncedo  eetam  eidem  ecclesie  totam  justiciam  et 
quicqnid  duces  Aquit[anorum]  in  terra  vel  in  rébus  eorum  habere  debebant,  sicut 
eciam  predecessores  mei  concesserunt ,  îta  quod  Ibcns  ëôrum  et.popnlds^')  ibi  babi^^ 
tans  ab  omiri  iaicali  potestate  sit  absohitus ,  ut  nemo  ibi  cornes  nec  Vicecoiiies ,  nec  35 
pr^ositus ,  nec  vicarius ,  nec  miles ,  nullaque  prorsus  persona  quicquid  ^^^  juris  vel 


•  •  • 


':    '^  ■  ;  : .         .  i   »   i   '•*  .    ••  '^'^^ 


W  popullus  B.  —  W  Corr.  quicquam. 


À 


120  HENRI  IL 

advocacionis  sive  dominacionb  audeat  eiibe^e,  nec  violenciam  cail3>et  inferre  nec 
theloneam  vd  Tadimonium  capere ,  nec  judicium  aud[eat]  investigationis  juste  vd 
injuste,  absque  assensu  al>batis  et  conventus,  ibi  exercere,  nuliamque  omnino 
calumpniam  9g^e,  set  si  quid  fuerit  corrigendum ,  ad  monachos  vei  ad  quos  ipsi 

5  voluerint  refferatur.  Quicunque  autem  illuc  fugiens  pervenerit,  nemo  inter  terminos 
iflius  salvitatis  présumât  illuin  insectari;  in  omnibus  quoque,  quecnnque  Siive 
Majoris  monachi  in  toto  ducatu  Âquitanie  possederint,  comitale  jus  et  justiciam 
ad  duces  Aquit[anorum]  pertinentem  monachi  in  perpetuum  habebunt,  set  et  qui- 
cunque huic  loco  ex  comitali  feodo  aiiquid  rationabîliter  contiil[er]it,  monachi  illud 

lo  sen^per  allodiaiiter  possideant.  Si  quis  vero  salvitatem  Silye  Majoris  aiiqua  teaieril;ate 
vioiaverit ,  nongentos  ^'^  solides  ipsi  ecdesie  persolvat  ;  insuper  eciam  onmes  peregrini 
et  quicunque  ad  orationem  vei  mercatum  aut  rogati  ab  abbate  vd  a  monachis  illuc 
venerint,  sive  sint  milites  sive  rustici,  sive  mercatores  vei  quilibet  alii  homines,  in 
tota  via  eundo  et  redeundo  sint  securi.  Goncedo  eciam  loco  Silve  Majoris  septimanale 

i5  mercatum  atque  an^^alem  feriam  in  festo,  Omnium  Sanctorum,  et  mêrcatpribus 
illuc  venientibus  per  totam  terram  meam  securitatem.  Precipio  eciam  prepositis  et 
ministris  meis  ut  ubicunque  res  predicte  ecclesie  fiierint ,  illas  pro  posse  suo  eusto- 
diant  et  deffendant,  ut  non  illîs  injuriam  aliquam  vei  violentiam  inférant  ^^  neque  ab 
aliquibus  inferri  permittant;  set  hoc  perpétua  stabilitate  concedo  abbati  Silve  Majo- 

o  ris  ut,  quandocunque  ad  curiam  meam  venerit  et  quandiu  mecum  morari  voluerit, 
omnes  sibi  suisque  necessarios  sumptus  ab  expensis  meis  habeat.  Goncedo  insuper  (*^ 
predictis  monachis  ut  singulis  annis  liceat  eis  per  Geronnam  fluvium  navigio  trans- 
vehere  quo  liboerit  decem  modios  salis  pro  adquirenda  annona  ceterisque  sibi 
neoessariis  absque  omni  consuetudine.  Similiter  eisdem  monachis  concessi  [quod] ,  si 

a  S  quando  apud  Burdegalam  vd  Boias  septas  vd  dios  quoslibet  pisces  emerint^*'^  nul- 
lam  inde  consuetudinem  reddant.  Preterea  notum  fieri  volo  tam  fîituris  quam  pre 
sentibus  controversiam  que  erat  inter  monaéhos  siq>radictos  et  Bemardum  d'Escutsan 
et  firatres  ejus  Gdhardum  et  Rdbbértum  in  presencta  nostra  fuiase  tractatam  et 
terminatam  :  dicebat  enim  Bemardus,  et  firatres  sui,  se  id  juris  in  predicta  salvitale 

3o  habere»  quod  si  quis  inventus  in  crimine  potestati  seculari  tradendus  esset,  ipsis 
predpue  puniendus  tradi  debereL  Insuper  eciam  dicebat  quod  si  monachi  veBent  ^*^ 
manum  suam  agravare  super  burgenses  sucs  propter  aliquod  forefactum,  idem  Ber- 
nardus  et  firatres  sni  iUos  ad  justiciam  exibere  et  arramire  deberent;  quibus  in  curia 
nostra  discussis ,  Bemardus  et  firatres  sui  omnes  predictas  calumpnias  dimiserunt  et 

(')  nongenti  fi.  —  0»)  inferatur  fi.  —  i^)  Au  liea  de  insaper,  dans  B^on  avait  iahcrd  mis  :  edanu 
—  W  emenint  fi.  —  W  vdlerent  fi. 


HENRI  IL  121 

in  manu  nostra  totum  hoc  quictum  eoclesie  in  perpetaum  concesserunt.  Insuper 
eciam  donum ,  quod  pater  eorum  Guiliermus  Seguini  de  Escutzan  predicte  ecclesie 
fecerat,  concesserunt,  videlicet  paduenciam  omnium  nemorum  suorum  atque 
espletum  et  pacherium  porcorum  a[tque]  ceterorum  animalium  sine  omni  precio , 
ita  scilicet  quod  ad  opus  ignium  suorum  liceat  monachis  capere  omne  gen[us  IJigno-  5 
mm  quantum  eis  opus  fiierit ,  viride  et  siccum ,  prêter  quercus  et  fagos  virent!  stipite 
stantes  ;  quercus  autem  et  fagos  virides  de  omni  nemore  ittorum  tam  vetito  quam  non 
vetito  liceat  monachis  capere  ad  opus  ecdesie  et  omnis  domus,  daustrorum,  reffec- 
torarii,  dormitorii  et  omnium  oflBcinarum  et  vineanim  et  ad  omnia  cetera  usualia 
sua,  set  de  vetito  tantum  nemore  primum  forestario  nemoris  monstrabunt,  postea  lo 
vero  absolute  et  libère  et  sine  uiia  contrâdixioné  et  sine  precio  inde  capient  quantum 
sibi  fiierit  necessarium. 

Hujus  autem  carte  testes  sunt  :  Gauffridus  Burdegalensis  ardiiepiscopus ,  Gale 
Pictaviensis  episcopus,  Raymundus  Petri^ricensis ,  Phiiippus  Baiociensis,  Amul- 
phus  Lexoviensis ('^  episcopi,  Thomas  canceliarius,  Gauffiîdus  frater  régis,  comes  tS 
Gauffridus  de  MagnaviUa,  Audebertus  comes  de  Marchia,  Boso  comes  Petragori- 
censis,  Ricardus  de  Humes  constabùlarius ,  Manasserus  ^^^  Bizet  dapifer,  Guarinus^*) 
F3ius  Geraudi  camerarius ,  Huguo  de  Lezinhano ,  Hugo  ^^^  de  Sancta  Maura ,  Amane- 
vus  vicecomes  de  Onyaco,  Guiliermus  Ainay  vicecomes  Bidosin[ensis] ,  Ainanevus 
de  Lebreto ,  Petrus  de  M ota ,  Guiliermus  de  Monte  Andronis ,  Petrus  prepositus  fiur-  •<> 
degalensis,  et  alii  plures. 

Aclum  est  autem  hoc  anno  ab  incamatione  Domini  M"  G""  L"^  VI^,  mense  de- 
cembri  in  festo  die  Sancte  Lucie,  présente  Petro  de  Didona,  ejusdem  loci  abbate, 
apud  Silvam  Majorem. 


XXVI  «5 

Delîsle,  n**  5  A. 
ii55  ou  11 57  (probaMement  janvier  11 55).  —  Oiford. 

Concession  da  «  ministeriam  de  esnecca  »  à  Gidllaame  et  Nicolas  ^  fils  de  Roger ^  gendre 
d'Albert. 

A,  Original  au  Bristîsh  Muséum,  Campbell,  XXIX,  g.  Double  queue  de  jMirchemin;  le  sceau  3o 
n^existe  plus.  -»  Photogbaph». 

(*)  Lexoviencis  B,  •—  ^)  Manssareos  B*  — •  (*')  Gaurinos  B.  —  (^  Huggo  B. 

CHARTSS  BT  DIPLÔMBS.  TH.  I  6 


»P»lin»ll    HATIOXALB. 


122  HENRI  II. 

Henri  II  a  séjourné  en  France  de  janvier  1 156  au  oommencemeiit  d'avril  i  iSy.  L'itinéraire  du 
Rev.  Eyton  nous  le  montre  à  Oxford  en  janvier  ii55,  puis  vers  le  mois  d'octobre  1 157.  Or  la 
présente  pièce  porte  la  souscription  du  connétable  Henri  d'Essex,  qui  a  la  suite  d'un  combat  mal> 
heureux  contre  les  Gallois  fut  disgracié  en  1187  (Guillaume  de  Newburgh,  éd.  Howlett,  1. 1, 
5  p.  108;  Gervaîs  de  Cantorbéry,  éd.  Stubbs,  1 1,  p.  i65).  Cet  acte  {)eut  donc  être  de  1 1 55  ou  1 157  ; 
il  est  probablement  de  janvier  1 155. 

H.,  rex  Angioram,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorom,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  archi^isoopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibos,  josticiis,  vioe- 
conûtibus  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  An^is  tocius  AngUe  et  Normannie , 

10  salutem. 

Sciatis  me  reddidissé  et  concessisse  Willelmo  et  Nicholao ,  iiliis  Rogeri  generi 
Alberti,  et  beredibus  Bonefadi  et  Azonis  et  Roberti  et  Radulfi  fratram  ipsorum. 
ministerium  meum  de  esnecca  mea  cum  liberatione  que  pertinet,  et  totam  terram 
Rogeri  generi  Alberti,  et  feoda  omnia  que  ipse  Rogerus  tenuit  in  capite  de  rege  H. 

1 5  a¥o  meo  et  de  quocumque  tenuisaet  die  qua  fiiit  vivus  et  mortuus.  Quare  volo  et 
precipio  quod  bene  et  in  pace  et  libère  teneant,  cum  soca  et  saca  et  toi  et  team 
et  infangeneteof  ,  et  cum  omnibus  iliis  quietanciis  et  consuetudinibus  et  libertatibus 
suis,  cum  quibus  Rogerus  gêner  AU>erti  melius  et  quietius  tenuit  tempore  régis  H. 
avi  mei,  in  boseo  et  piano,  in  burgo  et  extra,  in  feodis  et  firmis  feodalibus,  in  aqua 

30  et  extra,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semitis  et  in  omnibus  locis. 

Testibus  :  T.  Cant[uariensi]  archiepiscopo ,  H.  Wintoniensi  episcopo,  N.  Eliensi 
episcopo,  Ph.  Baiocensi  ^iscopo,  A.  Luxoviensi  ^iscopo,  H.  Abrincensi  q[iiscopo^ 
T.  cancellario,  Reginaldo  comité  Gomubie,  H.  de  Essexa  constabulario ,  Ricardo  de 
Humetis  constabulario ,  Warino  Filio  Geroidi  camerario,  Man[assero]  Biset  dapifero» 

95  Roberto  de  Dunest[anvilla] ,  Ricardo  de  Ganvilla,  Goc[elino]  de  Baillolio. 
Apud  Oxînefordam. 


XXVII 

Delisle,  n""  a5. 
11 55- 1157.  —  \^o^cesler. 

3o       Confirmation  des  biens  de  r abbaye  d'Ardenne. 

A.  Original  perdu. 

B,  Vidimus  de  i3i6,  mentionné,  sous  le  n**  4i4«  dans  Y  Extrait  des  chartes de  Lécbaudé 

d'Anisy,  t.  I,  p.  36;  indiqué  par  M.  Delisle  comme  se  trouvant  aux  Arcbives  du  Calvados,  fonds 


HENRI  IL  123 

d^Ardeniie.  11  a  été  vaioement  recherché,  en  janvier  et  mai  igiS;  Tinventaire  publié  par 
M.  Bénet  n  en  fait  pas  mention.  —  C.  Copie  partielle  de  la  main  de  M.  Delisle. 

(Jette  pièce  porte,  entre  autres,  les  souscriptions  de  Jean,  évèque  de  Worcester,  mort  en  1 167, 
et  de  Henri  d^Essex,  connétable,  disgracié  la  même  année. 

Henricus,  rex  Âng^omm, 5 

Testibus  :  Teobaido  Ganthuariensi  archiepiscopo ,  et  Johanne  Wirecestr^si 
episcopo,  et  Gilieberto  Herefordensi  episcopo,  et  Thoma  cancellario,  et  Willelmo 
fratre  régis,  et  Roberto  comité  L^;reoestrie,  et  Willelmo  cooiite  Gloecestrie,  et 
R^inaido  comité  Comubie,  et  Hemico  de  Ëssexa  constabulario ,  et  Ricardo  de 
Humetb  constabulario,  et  Ricardo  de  Luci,  et  Roberto  filio  coaûtis  Legrecestrie ,  et  10 
Manesser  Biset  dapifero ,  et  Warino  Filio  Geroldi  camei*ario ,  et  Roberto  de  Dunestan- 
>i)la,  et  Jocellino  de  Baillolio,  et  Hemico  de  Ollli,  et  Willelmo  de  Lanvalai,  et 
Willelmo  de  BeHo  Campo. 
Apud  Wirecestriam. 


XXVIIl  '^ 

Delisle,  n"*  !i6. 

Il  55- 1187.  —  Worcester, 

Cor^rmation  des  Uens  de  Vahhaye  de  Saint-Martin  de  Troarn. 
A.  Original  perdu,  indiqué  par  Léchaudé  d'Anisy,  Entrait,  t.  11,  p.  a3.4,  n"*  3. 

£.  Copie  d  après  Toriginal,  dont  le  sceau  était  perdu,  par  Dom  Muley,  1779;  Ardiives  du  Calva-  20 
dos,  H.  Troam.  —  C  Copie  dans  le  Liber  ruhens  Trùorni,  Archives  du  Calvados,  H.  Troam, 
fol.  4'7  V.  -—  D.  Copie  dans  le  Chartrier  hUmc,  fol.  5-6,  n*  3.  — -  E,  Vidimus  royaux  de 
1269,  i3i6,  1338;  Archives  du  Calvados,  H.  Troam.  *-  J^.  Copie  du  xm*  s.  dans  le  Carta" 
laîre  de  Ncrmandie,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  ia35,  fol.  71  v%  —  G.  Copie  fragmentaire 
dans  le  cartulaire  de  Troam  de  i338,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10086,  fol.  7  V*.  —  a 5 
//.  Vidimus  de  saint  Louis,  dont  il  reste  une  copie  moderne  et  défectueuse.  Archives  natio- 
nales, carton  jadis  coté  L  1 146,  n*  ao,  aujourd'hui  L  981,  abbaye  S.-Martin  de  Troam. 

«.  Delisle,  Cartulaire  Nortnand,  p.  173,  d'après  le  vidimus  de  1269.  *—  b.  René  Sauvage,  L'abbaye 
de  S.'Martin  de  Troarn,  Caen,  1911,  in-4%  p*  376.  —  Texte  établi  d*après  a  et  i. 

Eyton,  p   11.  —  Round,  n""  48o.  3o 

Cette  pièce  porte  les  mêmes  souscriptions  que  la  précédente  ;  die  doit  être  datée  de  même. 

iG. 


124  HENRI  IL 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis,  baronibus,  vicecomi- 
tibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Angiie  et  Normannie,  saiutem. 
Sciatis  me  concessisse  ecclesie  Beati  Martini  de  Troamo  et  monacbis  in  eadem 
5  ecdesia  Deo  servientibus ,  omnes  donationes  que  els  rationabiliter  facte  sunt  in  terris 
et  ecclesiis  et  decimis  et  in  omnibus  rébus ,  tam  in  ÂngUa  quam  in  Normannia ,  sicut 
illas  melius  et  quietius  et  liberius  habuerunt  tempore  antecessorum  meorum  regum 
Angiie ,  videlicet  Willelmi  proavi  mei  et  Henrici  avi  mei.  Ex  dono  comitis  Rogeri  de 
Monte  Gomerio,  qui  abbatiam  de  Troamo  fundavit,  totum  ipsum  Troamum,  et 

lo  totum  alodium  de  Buris,  cum  omnibus  appendiciis  suis  et  consuetudinibus  et  reddi- 
tibus ,  tam  in  terra  quam  in  aqua ,  in  pratis  et  molendinis ,  in  piscariis ,  siivis ,  vineis , 
hominibus ,  ecclesiis  et  decimis ,  quorum  appendiciorum  nomina  bec  sunt  :  Turfredi- 
viiia  ^*\  Salneriivilla,  excepta  terra  Fulconis  W,  Foletot,  Sanctus  Patemus,  Johannis- 
villa  ^'\  Gatavilla  cum  Ramata  et  omni  consuetudine  de  marisco  et  herbatura  tocius 

i5  vicinitatis;  totam  Ledrosam  cum  ecclesia  sua;  terram  Gaufridi  et  Rogeri  in  RanvHla; 
Huldestot  et  Emoltot,  sicut  habuerat  Hugo  Pincema;  exdusam  totam  predicti 
Troami ,  a  terra  usque  ad  terram  ;  et  ecclesiam  Sancti  Sansonis^^"*'  cum  burgo  et  terra 
Goisberti ,  Ingulfi  et  Heroidi  et  Ansgoti  ^"^  et  Willelmi  cierici  de  Sancto  Sansone  ^^^  quam 
tenebant  in  Sancto  Sansone  ;  et  in  Bamevilla  totum  vicum  qui  vocatur  Grepicor,  et 

20  duas  piscarias«  et  ecclesiam  de  Guleto,  cum  tota  décima,  tam  in  terra  quam  in 
aqua ,  et  décimas  de  theloneis  suis  de  Monte  Gommerio ,  et  décimas  de  molendinis 
suis ,  et  de  pecudibus  suis  et  de  fiructu  earum  ;  in  Trumo  ^'^  decimam  thelonei  et  mo- 
lendini ,  et  ecdesias  ejusdem  ville ,  videlicet  Sancti  Pétri  ecclesiam ,  et  Sancti  Germani 
et  Sancti  Vulfiranni^^  cum  terra  presbiteri,  et  decimam  nutrimenti,  et  terram  Sancti 

30  Ipoliti  et  Geborei  cum  bonore  Ursi  militis  de  Molinis,  et  ecclesias  de  Groceio  ex 
integro ,  cum  terra  quam  Osbertus  tenuit  in  Sancto  Germano ,  et  quam  tenuit  Radul- 
fas  in  servitio  Sancti  Hilarii ,  et  decimam  molendini  et  decimam  de  nutrimento  et 
fiructu  de  Vitreio^*^  et  decimam  de  foresta  de  Gulfer,  in  denariis  qui  consuetudinaliter 
inde  exeunt ,  et  decimam  piscium  ^  de  Grusillis  cum  uno  hospite ,  et  totam  terram 

3o  Renaldi  Malleart,  et  ecclesiam  Sancti  Silvini  cum  omni  décima,  et  cum  omni  allodio 
suo  et  moltura  (^)  ipsius  viUe,  et  terram  Morini  carpentarii,  quam  tenebat  in  burgo 
Sancti  Silvini,  cum  omnibus  redditibus  suis,  et  terram  Gisleberti  Berbium  quam 
habebat  in  eadem  villa,  et  decimam  de  tbeloneo  et  nutrimento  quod  erit  in  Sancto 

!•)  Toafrevilla  C.  —  0^)  Fulchonis  C.  —  («)  Jobanvilla  C—  (•>)  Sampsonis  D.  —  i')  Angosti  C. 
—  0  Sampsone  D.  —  «  Tronc  CF.  —  0»)  Wifrani  C.  —  W  Vitreo  C.  —  0)  piscium  omis  C.  — 
(M  mooltiira  C. 


HENRI  IL  125 

Silvino ,  et  eoclesiam  Bainerii  Mansioli  cum  ecclesia  Sancti  Pétri ,  cum  toU  décima 
earum ,  et  terram  Rogeri  Tanetin  quam  idem  Rogerus  eis  dédit  et  concessit  cum  tercia 
parte  molendini  et  aqae ,  et  arpento  vinee  in  Âiram ,  et  terram  Ursi  filii  Rainardi  de 
Molins,  et  qoicquid  Gaufridus  dericus  tenuit  in  Reivilla  cum  décima  et  ecclesia 
Sancti  Martini ,  et  cum  uno  piscatore  et  terra  ejus ,  et  terram  quam  dédit  ^'^  Anschetiiius    5 
clericus ,  et  decimam  unius  molendini  et  decimam  foreste  de  Monte  Âcuto ,  et  quod 
habeant  omnes  porcos  soos  quietos  sine  pasnagio  et  omni  consuetudine  in  predicta 
foresta,  et  ligna  suffîcienter  ad  ignem  suum  et  ad  domoà  suas  faciendas,  et  quicquid 
homines  predicti  comitis  Rogeri  eis  rationabiliter  dederunt  in  Retisvilla  et  alibi.  Ex 
dono  régis  Willdmi  ^^  proavi  mei,  in  Gadomo,  domum  Mauri  cum  alodio  suo  et  lo 
omnibus  consuetudinibus  suis,  in GoisbertiviUa  terram  Âlveredi  Malbehenc ^'\  et  ter^ 
ram  Theroldi  ^'^^  clerici  cum  consuetudinibus  que  inde  ad  reeem  pertinent ,  et  decimam  ; 
in  DunH>Wivffl.(.)  tem«n  RamdfiO  et  oonsuVtadines «1  i^m^Zpertinentes . cum 
dedma  et  parte  ecclesie;  in  BUleio^  terram  Radidfi  Guerout^'^  et  fratrum  ejus,  cum 
consuetudinibus  que  ad  regem  pertinent  et  decimam  eorum,  et  in  Fumo  terram  iS 
duorum  hominum  ;  in  Falesîa  totam  terram  Wesmanni  et  consuetudines  ejusdem  ad 
regem  pertinentes;  in  Retisvilla  decimam  de  crasso  pisce.  Ex  dono  Henrici  régis, 
avi  mei ,  et  Ricardi  comitis  Cestrensis ,  ecdesiam  de  Castro  Vire  cum  omnibus  que 
ad  illam  pertinent,  et  decimam  omnium  reddituum  ad  idem  castrum  pertinendum , 
ridelieet  decimam  molendinorum ,  fumorum ,  tbelonei  et  terrarum.  Ex  dono  baro-  ao 
num ,  concessu  predicti  régis  WiUelmi ,  Rogerus  de  BeUo  Monte  dédit  ebunum  quarrum 
in  foresta  de  Broctona,  et  pasnagium  poroorum  suorum  in  eadem  foresta  quietum. 
Ex  dono  Herberti  de  Spineto  et  Matildis  sororis  ^us ,  in  Diva  totam  ecclesiam  cum 
XV.  biurgensibas  et  quinque  salinis,  et  quartam  partem  terre  sue  in  Galvo  Monte. 
Ex  dono  WiHdmi  comitis  Ebroicensis  et  Helewisie  uxoris  sue,  duas  salinas  inWara*  s 5 
viila,qaas  GîllebertusWenchenel^)  tune  tenuit  cum  tota  terra  sua,  que  est  de  honore 
de  Bavent.  Ex  dono  Roberti  de  Bello  Fago^^  concessu  predicti  comids  Eluroicensis, 
eedesiam.de  Waravilla  cum  tota  décima;  et  ex  dono  heredum  ^  predicti  Roberti  unam 
salinam  in  Divis  ^K  Ex  dono  Bemardi  saoerdotis  im"^  sextarios  salis.  Ex  dono  Hugonis 
Luveti ,  unum  hominem  quietum  de  omnibus  consuetudinibus  in  Waravilla.  Ex  dono  3o 
Gualteri  de  Mara  duas  summas  salis.  Ex  dono  Durandi  unam  summam  salis,  et  ex 
dono  Warini  filîi  Adelide  unam.  Ex  dono  Roberti  et  firatris  sui ,  in  Salindlis  ^\  totam 
terram  soam ,  et  in  eadem  viUa  XX.  summas  salis.  Ex  dono  Willelmi  de  Golumberiis, 


(-}  dedil  dsC—  (I»)  Willelmi  ragis  C—  («)  Malbeheiift  C—  (<*)  TeUioldi  k—  («)  Démou- 

TÎlh  C—  (0  lUddfi  D (1)  Querdt  &.—  (>>)  Wenchend  BD.—  CO  BeUafago  A;  BeUa  Fago  a. 

—  'i)  keradnm  amb  C.  —  t^)  disis  (.  —  ^9  Sameilis  C. 


126  HENRI  IL 

in  Lingnina  ^*\  totam  écclesiam  et  terd«m  partem  décime ,  ubicuiMjae  ipseœet  habebi^t 
duas  partes.  In  eadem  villa,  ex  dono  Roberti  Goudraîn ,. totam  decimam  deVII** acris 
tçrre.  Ex  dono  Rochonis  ^\  totam  decimam  de  XVIII.  acris  de  terra  Patricii,  deci- 
mam de  XXini.  acris  de  feodo  Bmtiici,  decimam  de  XVIII.  acris,  et  terciam 

5  partem  décime  ejusdem  ville,  ubicmique  monadii  de  Sando  Gabriele  aodpiuQt 
duas  partes ,  et  quicquid  eis  rationabiliter  datum  est  in  eadem  villa  de  Lingnina  ^''^  de 
feodo  et  dono  Willelmi  de  Colmnberiis  et  hominum  suorum ,  et  de  feodo  et  dono 
Roberti  Filii  Hamonis  et  hominum  suorum,  et  de  feodo  et  dono  Jordani  de  Sai  et 
hominum  suorum,  et  de  feodo  et  dono  Gaufiidi  de  Gonstantioo  et  hominum  suo* 

lo  rum.  In  Bemerib,  ex  dono  Rogeri  de  Gurcella  et  heredum  et  hominum  suorum» 
terram  presbiteri  et  ecdesiam  de  Taillevilla,  et  quiccpiîd  rationabiliter  hahent  in 
eadem  villa.  Ex  dono  Adelicie  sororis  Roberti  de  Rumilleio ,  quinque  acras  ienre  in 
Ânaeriis^*^^  et  quatuor  acras  inter  TaiUeviUam  et  Sanctum  Âlbiimm,  et  quatuor  acras 
quas  Gunterius  tenebat  de  eadem  AdeUcia,  et  quicquid  habent  de  feodo  Uogronie 

i5  et  Bemeriarum.  Ex  dono  Rainaldi  Burgevin,  in  Lione,  unum  piscatorem  cum  toia 
terra  sua.  In  Beneio  eodesiam  cum  tota  décima.  Ex  dono  Willelmi  Filii  RainoJdi,  in 
Marescals  ^*^  et  in  Insulis ,  duas  partes  décime  de  tota  terra  quam  habebat  in  dominio 
suo  et  de  terra  quom  vavassores  sui  tenebant ,  et  totam  rectam  decimam  de  terris  iliis 
que  postea  fuerunt  culte.  Ex  dono  Gaufridi  Garud  (^,  totam  decimam  terre  sue,  in 

3o  Alteio  et  in  Cuisseio.  Ex  dono  Wâlelmi  Grassi  duas  partes  décime  de  blado  et  canabe 
et  lino,  de  feodo  undecim  vavassorum,  videlicet  Unfridi  de  Guisset,  Walteri  de 
Alteio,  Rogeri  de  Alteio,  Herioerti  filii  Amis,  Turgisi  filii  Ricardi,  Drogoms  patrui 
ejusdem,  Fuldieredi,  Alani,  Serionis  Gomefol^'^  IngerranaietTurtini  de  Guisseiô.  Ex 
dono  baronum,  concessu  régis  Henrici  avi  mei  :  ex  dono  WiUelim  Grassi  in  Alteio 

i5  duas  partes  décime  IIIP  rusticorum  et  dimidii,  videlicet  Gaufridi  Heri(»i,  Roberti 
de  Sancto  Laudo,  Walteri  de  Garpichet,  Herberti  filii  Gaufi*idi,  Roberti  fdii  Gois- 
leni,  et  decimam  IIU'*  borderiorum,  videlicet  Wimundi,  RainoUi^^  Turgisil  filii 
Reimburge  et  Turoldi  fdii  Goisleni,  et  terram  in  eadem  villa  ad  unam  granceam 
fadendam.  Ex  dono  Rannulfi  de  Praeriis,  quicquid  habebat  in  Mansiolo  Breheri, 

3o  videlicet  écclesiam  et  totam  terram ,  et  quod  suum  erat  in  ecdesia  de  Burceio  et  in 
ecclesia  de  Prateriis ,  et  dimidium  molendinum  ejusdem  ^'^  viUe ,  et  terram  Hucemanni , 
et  unàm  niasuram  quam  habebat  in  Gavinnoliis  ^\  et  medietatem  ecdesie  dé  Mus- 
campis  et  landam  ^^  que  est  juxta  écclesiam ,  et  oriptam  Bumelli  ^^  cum  duabus  acris  terre 


(*)'  liDgroDia  h.  «—  (W  RochoBit  donc  C.  -^  (')  Lingrania  h.  -—  ^^)  Aneriu  a;  Ancieriis  JB;  Ve- 
riis  C.  —  (')  MaraKauk  a.  —  (0  Carvd  h.  —  (cT  Gornefol  h.  —  (i>)  Raioaldi  Z>.  -r-.O)  efus  C.  -^ 
(i)  CavîmoUis  C.  —  ^}  londamfiiD.  —0)  quinUm  Balnellt  C.     .  .>     •    » 


HENRI  IL  127 

jaxta  pontem,  et  masuram  Avicie,  et  decimam  omnium  molendinorum  suorum  et 
omnium  pecorom  et  caseommet  veiieruun,  et  in  Ânglia  apudDalbeiametHolesbeiam^'^ 
duas  partes  dedme  in  s^etâkis  et  deciaaam  de  lana  ^  et  de  peooribus  et  caseis  et  vel- 
lerifaus  que  in  dominio  ejus  erant ,  et  masuram  Sewardi  ^'^  Braciatoris.  Ex  dono  Ra* 
dalfi  vioecomitis  ecclesiam  de  Gampinnoliis  et  totam  decimam.  Ex  dono  Willelmi  de  5 
MiUeio«  eodesiam  de  Milleio,  cubi  XL.  acris  terre,  et  ecdesias  de  Calido  Loco  et 
totum  l'Essarbois.  Ex  dono  Rannuifi  filii  Tustini  de  Praleriis  et  hominum  suorum 
XX.  aéras  terre.  Ex  dono  Aheredi  de  Gumbraio ,  dedmam  tocius  panis  de  annona  sua 
facti,  et  decimam  predi  de  frumento  suo  vendito,  et  iUam  partem  quam  habebat  in 
ccdesia  de  Agemeio.  Ex  dono  ^Rannuifi  de  Prateriis  ^''^ .  terram  Willelmi  presbiteri  et  lo 
Radulfi  de  Couvert  et  Herlewini  firatram  ;  et  prêter  terram  quam  eodesia  de  Muscam- 
pis  prius  habebat^  dédit  idem  Rannulfiis  predictus  sexaginta  acras  terre  et  locum 
ad  faciendum  vùmm  molendinum  et  moltûram  de  hominibus  suis  in  illa  parrochia 
inanentibus ,  et  decimam  de  suis  moiendinis ,  et  in  sflvis  suis  ligna  sufficîenter  ad 
odificia  sua  fadenda,  et  pasturam  porcorum  suorum  quietam,  et  dedmam  todus  i5 
pasnagîi  sui.  Ex  dono  Walteri  de  M eduana  ;  et  uxoris  sue  et  filiorum  suorum  Hame- 
lim  et  Juhefli ,  qnicc[uid  habebant  in  ecdesia  de  Muscampis  et  in  ecclesia  de  Burceio 
et  in  eodesia  de  Troitemer,  et  decimam  de  moiendinis  de  Agun  (*\  et  in  Muscampis 
terram  Nîgelli filii  SnaVis,  et  terram  Atilliorum^^,  et  terram  Gomardi,  et  terram  Golli 
Anseris,  et  terram  de  Landa,  et  commumtatem  de  bosco  de  Muscampis;  et  in  so 
tH)dem  bosco ,  ex  dono  filiorum  Oitonis ,  sufficienter  ligna  ad  ignem  monachorum  et 
porcos  sttos  quietos  de  pasnagio.  Ex  dono  Ottonis  de  Tilido ,  quicquid  babebat  in 
ncdesia  de  Muscampis ,  cum  domibuis  ^^  que  sunt  drca  eodesiam ,  que  fiierant  Gomi- 
tisse,  et  cum  sua  parte  terre  illius  que  vocatur  Landa,  que  est  sita  inter  ecdesiam  et 
publicam  viam  a  meridie,  et  quicquid  habebat  in  cimiteriot  et  terram  Rogeri  Ginet  «5 
et  terram  Golli  Anseris  «  et  pasturam  pecoribus  et  bestiis  eorum  in  bosoo  et  piano  cum 
suis  propriis  pecoribus ,  et  dedmam  molendini  sui ,  et  totam  terram  Rabel  cum  sua 
psurte  ecdesie  de  Burceio.  Ex  dono  Radulfi  Guz  et  Roberti  nepotis  ejus ,  ecdesiam  de 
Venjuns  et  dedmam.  Ex  dono  Ricardi  de  Garevilla  suam  partem  ecdesie  et  décime  que 
pertinet  ad  feddum  Engerninni  de  Vedado.  Ex  dono  Ricardi  Malbehenc  ^K  ecdesiam  3o 
de  Beneio  cum  iota  dedma  et  sexaginta  araras  terre.  Ex  dono  Hugonis  Britonis ,  de- 
cimam thelonei  de  Stolvio ,  et  dedmam  molendini  et  terram  unius  burgensis.  Ex 
dono  WiHdmi  de  Traceio,  molendinum  de  Trebuchet,  et  decimam  molendinorum 
suorum  de  Sancto  Vigore.  Ex  dono  Ricardi  de  Novilla  et  Willelmi,  ecdesiam  de 

•     W  Hdebeibm  Ca.  —  W  mata  h.  —  W  Se^'e^a^di  a.  —  W  Pi*aerHs  C  —  W  Agum  C.  — 
i^  Atiller  a.  —  ^)  omnibus  C.  —  (■>)  Malbeenc  a. 


128  HENRI  IL 

Novilla.  Ex  dono  Radalfi  de  Prateriis^'^  ecdesiam  de  Âi^estonia^^  et  totam  décimant 
et  totam  teiram  presbiteri ,  et  mium  hominem  in  eadem  villa  cum  quatuor  boTatis 
terre,  et  in  Chindentrona  duas  partes  dedme,  et  decimam  de  molendinis  suis  et  pis- 
cariis  et  de  bosco  suo  et  de  lana  ovium  suanim  et  caseorum  suorum  et  decimam 
5  omnium  reddituum  et  censuum  suorum.  Ex  dono  Rogeri  de  Laceio ,  ecdesiam  Sancti 
Stephani  de  Rupe  et  unum  rusticum  cum  sexaginta  acris  terre.  Ex  dono  Gualteri  de 
M eduana ,  decimam  de  fumo  et  de  molendino  de  Fonten^  Pàganelli.  Ex  dono  Ra- 
dulfi  Guz,  decimam  de  Beebec^'^.  Ex  dono  WiUelmi  de  Capella  ecclesiam  deCHnebac 
cum  omnibus  redditibus  et  pertinenciis  suis  et  sexaginta  acras  terre  in  eadem  viilu  • 

lo  et  unam  masuram  cum  gardino  et  terra  que  ad  ipsam  pertinet.  Ex  dono  Rogeri  de 
Burgeelviila  ^'^\  quindecim  acras  terre ,  quas  Wilidmus  de  Oinebac^*'  ei  dédit  in  eadem 
villa  pro  pace  et  concordia  de  morte  patris  sui.  Ex  dono  Hdie  (^  de  Gagneio ,  ecdesias 
Sancte  Marie  et  Sancti  Martini  et  Sancti  Vigoris  et  medietatem  altaris  Sancti  Ger- 
mani ,  cum  tota  décima  de  feodo  comitis ,  et  ex  dono  ejusdem  Hdie  ^  et  hominum 

i5  suorum  et  aliorum  dominorum  ejusdem  ville,  terram  et  pratum.  Ex  donb  Rogeri 
Tanetin ,  totam  partem  suam  de  ecclesia  de  Gillervilla  ^\  et  totam  terram  suam;  et  in 
Husmdinivilla ,  decimam  de  feodo  comitis.  Ex  dono  Hugonis  de  Crepicor  et  bere- 
dum  suorum,  ecclesiam  de  Glivifla,  cum  tota  décima,  et  terram  Willelmi  presbit^» 
et  decimam  trium  molendinorum.  Ex  dono  Rainaldi  Pulcini,  decimam  molendini 

30  sui  de  Capella  vel  in  biado  ^'^  vel  in  denariis ,  concessu  heredum  suorum.  Ex  dono 
Lancelini  de  Âiram  et  heredum  suorum ,  totam  ecclesiam  de  Âiram  et  totam  deci- 
mam de  feodo  de  Grentemaisnil  quod  tenebat  de  Willelmo  de  ÂnsjgeriviUa ,  et  très 
acras  terre  et  dimidiam  cum  comparatione  tmius  arpenti  vinee.  Ex  dono  Hugonis 
Britonis,  in  Felgeriis  terram  trium  hospitum  et  decimam  molendini,  et  in  Stouvy  U) 

25  decimam  thelonei  et  molendini  et  terram  unius  burgensis.  Ex  dono  Roberti  de  Mar- 
tinowas,  triginta  âcras  terre  in  Ramata,  et  totam  decimam  de  molendino  suo  de 
RoUo.  Ex  dono  Ricardi  de  AnsgeriviUa ,  decimam  de  tribus  partibus  de  molendino 
de  AneviUa.  Et  in  Âng^a ,  ex  dono  predicti  comitis  Rogeri  de  Monte  Gomerio ,  totam 
terram  de  Rogentona «,  cum  bominibus  ejusdem  ville  et  omnibus  pertinentib  suis;  et 

3o  in  Harengeria^)  terram  et  homines;  et  in  Waltebam  très  hydas  terre,  et  in  Gra&n 
et  Estremetona  décimas;  et  in  Cicestria  duas  masuras,  et  ecclesiam  Sancti  Giriaci;  et 
in  Mersetona  decimam  ;  et  in  CHCatm^"*)  décimas.  Quare  volo  et  fu*miter  predpio  quod 
predicta  abbatia  de  Troamo  et  moiiachi  in  eadem  Dek)  servièntes  onmià  predicta,  que 


(')  Praeriis  C.  —  W  Aîgkntona  C;  Anglefttonia  a.  —  W  Becbec  a.  —  W  Ragevilla  C  — 
i^)  Ohiebauc  a.  —  (0  ESie  BD.  —  (f)  Elye  BD.  —  (>>)  Gillerivilla  BD.—  C^)  bladio  b.—  Q)  Skd* 
vii  C;  SUmvii  Da.  —  ^)  Rogentone  C.  —  0)  Harengia  C.  —  H  (HTan  C. 


HENRI  IL  129 

eis  rationabiliter  data  sunt,  habeant  et  in  perpetuam  elemosinam  teneant,  cam 
omnibus  libertatibus  et  iiberis  consuetudinibus  et  quietanciis  sois,  prenominatis 
terris  et  ecdesiis  et  tenementis  pertinentibus,  cam  quibus  predicti  donatores  ea 
unquam  mdius  et  liberius  tenuerunt,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in 
terris,  ecclesiis  et  decimis,  inaquis  et  moiendinis,  in  viis  et  semitb,  in  vivariis  et  pis-  5 
cariis,  et  in  omnibus  rébus  et  in  omnibus  locis ,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète 
et  honorifice ,  sicut  predicti  donatores  ea  tenuerunt  et  sicut  carte  donatorum  et  carte 
regum  Ânglie  Willelmi  proavi  mei  et  Henrici  avi  mei  testantur  eis  et  confirmant, 
et  sicut  ipsa  abbatia  et  monachi  predicti  ea  unquam  melius,  liberius,  quietius  et 
honorificentius  tenuerunt,  tempore  prenominatorum  antecessorum  meorum  regum  lo 
Ânglie. 

Testibus  :  Teobaldo  Cantuariensi  archiepiscopo ,  et  Johanne  Wirecestrensi  epi- 
scopo ,  et  GiUeberto  Herefordensi  episcopo ,  et  Thoma  cancellario ,  et  Willdmo  inXre 
régis ,  et  Roberto  comité  Legrecestrie ,  et  Willelmo  comité  Gloecestrie ,  et  Reginaldo 
[comité]  Gomubie,  etHenrico  de  Essexa  constabulario ,  et  Ricardo  de  Humeto  con«  i5 
stabulario ,  et  Ricardo  de  Lud ,  et  Roberto  filio  comitis  Legrecestrie ,  et  Mannessero 
Biset  dapifero ,  et  Warîno  Filîo  Geroldi  camerario ,  et  Roberto  de  DunestanviUa ,  et 
Goscelino  de  Baillolio,  et  Henrico  de  Oilli^'^  et  Willelmo  de  Lanvaleio  ^\  et  Wil- 
lelmo de  Bello  Campo. 

Apud  Wirecestriam  ^"K  ao 

XXIX 

ii55-ii37? 

Coï^rmation  de  biens  sis  en  Angleterre  accordée  à  l'abbaye  de  Troarn. 

A,  Original  perdo. 

B,  Inspeximuft  de  i333,  ci-déssoas  désigné.  s  5 

a.  Calendar  ofthe  Charter  RoUs,  t.  IV;  Edward  III,  i3a7-i34i  ;  page  a83,  pièce  2;  inspeximus  de 
i33a.  G>pie  incomplète. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux Noinnannorum  [et  Aquitanorum ] ,  [et]  cornes  Ândega- 
vorum,  omnibus  justitiis,  vicecomitibus  et  ministris  suis  An^ie  et  Normannie, 
salutem.  3o 

W  UaU  a.  —  W  Lanvalein  h.  —  W  Wircestriam  h. 

CHARTES  ET  DIPLÔUES.  —  YII.  17 


iBraniimia  «atiosau. 


130  HENRI  II. 

Sciatis  me  conoessisse  ecdeme  Beati  Martini  de  Troam[o] ,  et  oionachis  ibidem  Deo 
servientibus ,  omnes  donationes  que  eis  fiaicte  sunt  in  terris  et  ecclesiis  et  dedmis  et 
in  omnibos  rébus ,  tam  in  Anglia  quam  Normannia ,  etc. ,  videlioet  :  totam  terram  de 
Rungentone  cum  hominibus  et  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  in  Waitham  très  hidas 
5  terre ,  etc.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  omnia  predicta  habeant  et  in  pecpe- 
tuam  eiemosinam  teneant,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ac 
quietantiis,  in  bosco  et  pkqio,  in  pratis,  pasturis,  terris,  ecdesiis,  in  omnibus  rébus 
et  omnibus  locis^,  pacifice,  libère  et  bene  et  honorifice ,  etc.  Et  sint  quieti  de  sciris  et 
hundredis  et  placitis  et  querdis ,  etc. 


XXX 

I 

Delisie^  n*  27. 
1  iSoiri  157.  —  Worcester. 

Exemption  des  droits  de  tonUea  pour  l'abbaye  de  Tro^m; 

A,  Ongioal  autrefois  scellé;  Archives  du  Calvados,  H.  Troam;  pièce  écrite  en  lettres  de  forme 
iS  en  dehors  de  la  chancdierie.  —  Photographie. 

B.  Inspeximas  de  i33a,  ci-dessous  désigné. 

a.  René  Sauvage,  L' abbaye  de  Saint-Martin  de  Troam,  p.  63,  noie  1 ,  d  après  A.  —  b,  Calendar  of 
the  Charter  RoUs,  U  IV,  p.  a83,  d  après  un  inspeximus  de  i33!i.  Sans  soascriptions  ni  date  de 
lien  (ii55>ii57)* 
30  Round,  n*"  48i. 

Souscription  de  Jean,  évèque  de  Worcester,  mort  en  1 157. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andegavo- 
mm,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  Anglie  et  Normannie, 
salutem. 

35  Precipio  quod  omnes  res  monachorum  de  Troarno  quas  emerint  vei  vendiderint , 
et  quas  homines  sui  poterunt  affidare  suas  esse  proprias ,  sint  quiète  de  theloneo  et 
omni  consuetudine  per  totam  terram  meam,  sicut  fuerunt  tempore  régis  H.  avi  mei, 
et  sicut  carta  sua  testatur.  Et  prohibée  ne  quis  eos  inde  super  hoc  injuste  disturbet 
super  X.  libras  forisfacture. 

3o  Testibus  :  Theobaldo  Cantuariensi  archiepiscopo  et  Johanne  Wigomiensi  episcopo. 
Apud  Wirecestr[iam]. 


HENBI  IL  131 


XXXI 

Deiitle,  n""  3o  C. 

11 56  ou  1167. 

Donation  à  Notre-Dame  de  Gonffem  [abbaye  de  Silli). 

A.  Original  perda.  5 

JB.  Copie  du  xiii*  s.  dans  le  cartulaire  de  Silll;  Bibliothèqae  nationale,  ms.  latin  1  io5g,  foL  a 4  v**. 
—  C.  Fragment  dans  le  registre  de  Philippe  Auguste.  Archives  nationides,  JJ  a6  (Reg.  E  de 
M.  Delide),  fol.  i53  v^ 

a.  Stapleton,  Magni  rotuli  Scaccarii,  t.  I,  p.  lxxxix.  —  b,  Delisle,  Ctu^tulaire  Normand,  p.  3, 
n*  8.  10 

Eyton,  p.  a3.  —  Round,  n**  68i. 

Nous  conservcNos  à  cette  pièce  la  date  de  1 156  on  1 167,  que  M.  Delisle  lui  a  donnée  à  sa  table, 
mais  sans  oser  rien  aflBrmer.  M.  Round  est  du  même  avis.  Le  Rev.  Eyton  (p.  a3)  Ta  classée  a  1 1 67. 
Le  chancelier  Thomas,  qui  la  souscrite,  est  devenu  archevêque  de  Cantorbéry  le  a3  mai  1  iGa. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanonun,  et  cornes  Andegavo-  i5 
rum,  archiepiacopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  vicecomitibus ,  prepositis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Nor- 
maniûe,  et  nominatim  illis  de  Argentomo ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuam  elemosiham  Deo  et  Sancte  Marie  de 
Guffer,  et  domino  Drogoni  ejusdem  loci  fondatori,  et  omnibus  fratribus  ibidem  Deo  90 
servientibus ,  iUam  vastam  terram  que  est  inter  magnam  forestam  et  aquam  Ure ,  et 
inter  Mesos  WiUelmi  et  vadum  Arenarii,  pro  anima  Heniici  regb  avi  mei,  Gaufridi 
comitis  Andegavie  patris  mei,  necnon  et  pro  salute  domine  împeratricis  matris  mee 
^t  mea,  liberam  et  quietam  ab  omni  consuetudîne ,  et  in  predicta  fbresta  erbagium  et 
pasnagium  ad  propria  animalia  sua  et  mortuum  boscum  ad  ardendum  et  iriride  ad  3:> 
domos  et  edificia  sua  facienda ,  et  vendere  et  emere  in  omnibus  vâlis  et  castris  meis 
libère  et  quiète  ;  et  propter  hoc  dedi  ets  et  concessi  totum  redditum  omnium  bigro- 
rum  quos  ibi  habebam ,  ut  eum  amodo  eis  reddant  sicut  michi  reddere  solebânt. 
Dedi  etiam  eis  et  concessi  hoc  quod  habebam  in  dominico  ex  utraque  parte  aque  a 
Meso  Wiilelmi  i^sque  ad  domum  Roberti  filii  Udonis  et  usque  ad  spineta  de  Veizuro  3o 
ex  alia  parte  aque.  Dedi  etiam  eis  et  concessi  apud  Argentomum  terram  et  domum 
Columbelii  et  terram  Sancti  Leonardi  de  Goffer  quam  domina  imperatrix  mater  mea 

«7- 


132  HENRI  IL 

émit  de  monachis  Sancti  Pétri  desuper  Divam ,  sicut  eonim  caria  testatur.  Quare 
volo  et  firmiier  precipio  quod  ita  bene  et  in  paoe  et  libère  et  quiète  et  honorifice  et 
plenarie  in  omnibus  bec  omnia  supradicta  babeant  et  teneant ,  sicut  aliqui  elemosinas 
suas  melius  et  liberius  et  quietius  et  plenarius  tenent. 
5  Testibus  :  Matilde  impératrice  matre  régis ,  et  Thoma  canceilario ,  et  Gaufirido  et 
Willelmo  fratribus  régis ,  et  Huberto  de  Valiibus ,  et  Huberto  de  Helyun. 
Âpud  Rotbomagum. 

XXXII 

Delîsie,  n**  66. 
lo  ii56ouii57. — Giéci. 

Donation  du  «  predium  Paludense  »  aux  moines  de  Notre-Dame  de  Luçon. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  de  D.  Fonteneau,  XIV,  a5i. 

a.  Arcère,  Histoire  de  la  Bochelie,  t.  Il,  p.  635  ;  en  marge  :  Archives  de  Tévéché  de  Luçon. 

iS  Indication  d  après  la  copie  de  D.  Fontenean,  Soc.  des  Antiquaires  de  fOaest,  t.  IV,  p.  i4o. 

Cette  pièce,  datée  de  Chéd,  au  canton  d^Oriéans,  a  été  rapportée  par  M.  Delisle  (n*  66]  A  Tété 
on  à  Tautomue  de  1 1 58,  époque  k  laqudle,  d*après  Robert  de  Torigni,  Henri  II  est  venu  trouver 
Louis  VII  à  Paris  ;  et  il  ajoute  :  «  c'est  au  cours  de  ce  voyaga  que  forent  faites  deux  chartes  datées 
d'Orléans  et  de  Chéd  près  d'Oriéans»  (Introduction,  p.  68).  Or  le  jurésent  acte  est  souscrit  par 
30  Geofiroy,  archevêque  de  Bordeaux,  mort  le  1 8  juillet  1 158,  et  Henri  II  n  a  passé  en  France  que  le 
1 4  août  de  cette  année.  L'acte  ne  peut  donc  pas  être  de  1 1 58.  Un  autre  témoin  de  cette  charte  est 
Chfldon,  évéque  de  Poitiers  de  1 155  au  4  novembre  ii57  ^^  ii58;  il  parait  donc  vraisemUable 
que  la  pièce  en  question  est  de  1 1 56  ou  du  début  de  1 1 57. 

Henricus ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Norma[n]nonun  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ande* 
95  gavorum^'^  omnibus  arcbiepiscopis,  [episcopis,]  abbatibus,  baronibus  et  onuiibus 
dapiferis  et  ministris  et  fidelibus  suis  Aquitanie,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  monacbis  Sancte  Marie  Lucionensis  predium  quod  dicitur 

Paludense,  scilicet  mariscum  consulare,  ubi  sita  est  villa  Cadupellis.  Goncedo  etiam 

eis  vicariam  in  predicta  villa  Cadupellis,  que^^  de  porcis  et  de  ovibus  exigitur.  Do 

3o  etiam  eis  quittanciam  et  libertatem  omnium  consuetudinum  que  ibi  pertinebant  ante- 

(*)  Andegavensis  a.  «—  0>)  qui  a. 


HENRI  II.  133 

cessoribus  nostris  [rie).  Et  hoc  iUis  conoedo  ut  idium  communicationè  (^ic)^*^  vadum 
Âlerid  causa  mee  venationis  ab  omiûbus  habitant)  désistât,  terram  tamen  arabiiem 
libère  et  qmete  babeant.  Quod  si  forte  aliqua  ratione  contigerit  ut  ipse  locus  ab 
omnibus  habitetur,  concedo  quod  locum  illum  babeant  et  teneant,  ita  ut  libellâtes  et 
quittancâas  suas  de  Cadupellis  [uropter  boc  non  amittant.  Hoc^'^  autem  in  Gadupellis  5 
meo  jure  tantum  retinui ,  ut  si  necessarii  fîierint  babitatores  lod  iilius ,  ad  publicum 
bdlum  maun  commoniti  veniant.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  monacbi 
predicti  omnia  bec  prenominata  babeant  et  teneant  libère  et  quiète  et  bonorifice 
et  intègre,  in  bosco  et  piano,  in  pratis,  in  aquis  et  mariscis,  et  in  omnibus  rébus  et 
possessionibus  predicto  loco  adjacentibus.  Et  probibeo  ne  aliqui  contra  banc  cartam  lo 
meam  aliquam  eis  violentiam  vel  exactionem  inférant. 

Testibus  istis  :  Gofredo  archiepiscopo  Burd^alensi,  Cbalone  episcopo  Pictavensi, 
Phii^po  episcopo  Baiocensi ,  Âmulpbo  episcopo  Lexoviensi  ^^\  Thoma  cancellario , 
Ebuione  deMalleone,  Saldebrorio^*)  constabulario. 

Apud  Gbesiacum.  iS 

XXXIII 

Janvier  iiS6-avriI  1157.  —  Roueo. 

Cor^rmalion  des  biens  appartenant  à  l'abbaye  de  Reading. 

A.  Original  scdié;  British  Hiueiini,  Add.  ch.  igSgi.  —  FAC-snm^B,  Warner  et  ESlis,  Facsimiles 
of  royal  and  oiher  charters  in  the  British  Muséum^  Londres,  1903,  in-folio,  pi.  XXVI,  90 
pièce  4o.  ^ 

41.  PnUiée  par  M.  Warner,  /.  c. 

La  date  de  janvier  1  iSG-avril  1 157,  donnée  par  MM.  Warner  et  Ellis,  a  pour  elle  toutes  les 
YraisemUanees.  La  pièce  a  été  souscrite  par  Robert  du  Neubourg,  qui  s'est  retiré  k  Tabbaye  du  Bec 
le  i*'  août  1 169,  et  y  est  mort  le  3o  du  même  mois.  Henri  II,  qui  avait  séjourné  en  France  du  aS 
oommencement  de  1 1 56  au  début  d  avril  1 1 67,  a  ensuite  résidé  en  Angleterre;  il  n  a  rqpassé  sur  le 
continent  c{u  au  mois  d  aoCit  1 1 58. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andegavo- 
rum,  omnibus  arcbiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis,  baronibus, 
vicecomitibus,  ministris,  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Anglie,  salutem.  3o 

Sciatîs  me  in  perpetuam  elemosinam  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Deo 

(*)  Les  mots  aliom  communicationè,  donnés  par  a,  sont  inintefRgitlês ;  il  y  a  certainement  ici  une 
erreur  de  lecture.  —  W  babitare  a.  —  W  Hic  a.  —  W  Lexonensi  a.  —  W  sic  a. 


134  HENRI  IL 

et  Sancte  Marie  et  monacfais  de  Rading[ia]  omnes  terras  et  ténuras  quas  rex  Hênricus 
avus  meus  eis  dédit  et  concessit,  videlicet  totam  villam  de  Badingia  cum  eodesiis,  et 
terram  quam  Robertus  de  Ferrariis  in  eadem  villa  hid>uit,  et  Liministriam  cum 
ecclesiis  et  capellis  et  omnibus  ad  eam  pertinentibus ,  et  Tacheham  et  Gheiseiam 
5  cum  centum  solidis  quos  WîHélmus  Fiiius  Geroldi  reddebat  de  firma  prediolo  régi 
Henrico  avo  mec,  et  Wichebmâm  cum  ecclesia  ejusdem  ville,  et Rokintun[am]  cum 
occlesia  ejusdem  ville,  et  Wigestanam  que  fuit  terra  Willdmi  elemosinarii,  et  terram 
Roberti  sacerdotis  de  Hamtona,  et  terram  MK>di  de  Hoctona,  et  hidam  terre  de 
Undesovra.  Preterea  concedo  eis  et  confirmo  quicquid  post  mortem  régis  H.  avi  mei 

]  o  eis  dédit  et  concessit  in  eiemosinam  domina  mea  imperatrix ,  scilicet  Bidi>eriam  et 
Henredam ,  et  terram  Herberti  fiiîi  Fulcherii  de  Merieberga,  et  ecdesiam  de  Bercbe- 
laia  cum  onmibus  pertina&tiis  suis ,  et  ecclesiam  de  Stantona  cum  pertinentiis  suis ,  et 
ecclesîam  de  Tacheham  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  ex  dono  predicti  régis  H. 
avi  mei  concedo  eis  et  confirmo  unam  feriam  ad  festum  Sandi  Laurentii,  scilicet 

i5  ipsa  die  Sancti  Laurentii  et  per  très  dies  sequentes,  et  monetam  cum  uno  monetario 
apud  London[ias]  vel  apud  Rading[iam].  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
monachi  predicti  habeant  et  teneant  in  perpetuam  eiemosinam  bec  omnia  supradicta 
cum  omnibus  pertinentiis  suis,  soluta  et  quieta  de  theloneo  et  passagio  et  pontagio 
et  omni  geldo  et  danegeldo  et  omni  alla  exactione  et  consuetudine,  in  bosco  et 

!io  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis,  in  jvivariis  et 
piscariis  et  marischis ,  infira  burgum  et  extra ,  et  in  omnibus  locis  et  in  omnibus  rébus. 
Et  sint  ipsi  et  terre  sue  et  homines  eorum  soluti  et  quieti  theloneo  de  seins  et  hun- 
dredis  et  placitis  et  omnibus  querelis ,  sintque  abbatis  et  monachorum  ejus  de  homi- 
nibus  suis  et  de  tota  possessione  sua  et  de  alienis  in  ea  forisfacientibus  vel  ibi  cum 

35  forisfacto  interceptis,  hundreda  etplacita  omnia  cum  socca  et  saca  et  toU  et  team  et 
infangeneth[ef|  et  utfangenethef  et  hamsocna  infra  burgum  et  extra  burgum,  in  viis 
et  semitis  et  in  omnibus  locis,  cum  omnibus  causis  que  sunt  vel  esse  possunt. 
Habeantque  abbas  et  monachi  Rading[ie]  in  tota  possessione  sua  omnem  justidam 
de  assaltu  et  furtis  et  murdris  et  de  sanguinis  effiisione  et  pacis  infiractione  et  de 

3o  omnibus  forisfactis  quantum  ad  regiam  pertinet  potestatem.  Et  teneant  ita  bene  et  in 
pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice ,  sicut  rex  H.  avus  meus  unquam  melius  et  Ube- 
nus  et  quietius  tenuit  in  suo  proprio  dominio ,  et  sicut  ejusdem  régis  H.  avi  mei  carta 
testatur,  et  sicut  eis  testatur  carta  domine  mee  imperatricis  et  mea. 

Testibus  :  domina  impératrice,  et  Philippo  Baiocensi  episcopo,  et  comité  Régi- 

35  naido,  et  Roberto  de  Novo  Burgo,  et  Man[assero]  Biset  dapifero,  et  Stephano  de 
Bello  Campo. 

Apud  Rothomagum. 


HENRI  IL  135 


XXXIV 

■ 

Delisle,  n*  38. 

« 

1157. 

Confirmation  des  biens  de  l'abbaye  de  Blanchelande . 

A.  Original  perdu. 

7).  Copie  authentique  de  Taimée  1671;  Archives  de  la  Manche,  fonds  de  Tabbaye  de  Blanchelande. 
—  C  Fragment  d après  cette  copie;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1006 5,  fol.  91.  — 
Acte  suspect;  voir  Tlntroduction,  p.  a 95. 

a.  Pétri  fiieseoMS  opéra,  édit.  de  1667,  P*  777»  ^^M>n  reproduite  par  Higne,  Pairohgie,  t.  307, 
col.  1166.  T—  6.  Fragment  dans  la  GaUia  Ckristiuna,  t.  XI,  instr.,  col.  ai4.  10 

Datée,  après  les  souscriptions,  de  Tannée  1 167.  A  la  fin  de  Tacte,  le  roi  recommande  à  ses  suc» 
cessenrs  de  protéger  f  abbaye  de  Blanchelande,  ce  qui  est  oontraire  aux  usages  de  la  chanoellerie 
à  cette  époque.  Si  la  pièce  est  authentique,  die  doit  tout  %n  moins  atoir  été  remaniée.  Voir  Tin* 
troduction,  p.  %gb*  L*addition  de  la  date  ne  peut  pas  non  {dus  être  le  fait  de  la  dbancdlerie 
royale.  *5 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  ilux  Normannoruoi  et  Aquitanoram ,  et  cornes  Andega- 
\onim,  ardiiepisoopis,  episoopis,  abbatibas,  eomitibas,  Yicecomitibos ,  baronibus 
et  justiciis  omnibus  suis  et  onmibus  iiclelibus  suis,  salutem. 

Sdatis  me  conoessisse  et  confirmtfMe  in  perpetuam  eiemosinam  Deo  et  eoclesie 
Sancti  Nicolai  de  Blanca  Landa ,  et  canonicis  ibidem  sub  aUmte  in  ordine  Premons-  *o 
tratensi  Deo  servientibus,  quicquid  eis  rationabiiiter  et  juste  collatom  est,  videlicet 
bas  subscriptas  elemosinas  quas  Ricardus  de  Haya  et  Matildis  uxor  ejus,  predicte 
ecdesie  fiindatores ,  et  Raduifus  de  Haya ,  Ricardi  nepos ,  et  Wiflelmus  de  Vemone 
et  Ricardus ,  ejus  fiiius ,  eidem  ecdesie  contuierunt ,  ipsum  videlicet  locum  qui  Blanca 
Ijanda  didtur,  in  quo  fundata  est  ecclesia,  cum  omnibus  adjacentibus  suis,  terra  s5 
fhictuosa  et  infiiictuosa ,  landa  et  foresta ,  a  Bella  Vaile  usque  ad  Montem  Estenclin , 
sicut  terminorum  désignât  appositio.  In  Cretevilia,  ecclesiam  ejusdem  ville  libe- 
ram  et  quietam ,  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  sicut  carta  Ricardi  Gonstantiensis 
episcopi  testatur,  et  pisces  excluse,  quoquo  modo  capiantur,  et  unam  acram  terre 
ibi  juxta  ad  hospitandum  piscatorem,  et  terram  Hugonis  Tauri.  In  Bosevilla,  eccle-  3o 
siam  ejusdem  ville,  et  terram  Pamier.  Ad  Essartz,  duas  masuras  terre.  In  Varen- 
quebec,  terram  Gobe.  In  Dovilia,  terram  Nigelli  filii   Emme.  In  Haya,  teiram 


136  HENRI  IL 

Gomart,  et  quadraginta  solidos  in  theloneo.  In  Ânfiremaisnil ,  decem  acras  terre,  et 
terrain  Gaufrîdi  firatris  sacerdotis ,  que  est  de  elemosina.  In  ecclesia  de  Monte  Gardo , 
quîcquid  ad  feodum  ipsius  Ricardi  pertinet ,  sicut  scriptiun  Ricardi ,  Gonstantiensis 
episcopi,  déclarât,  et  unam  piscatoram  in  mari,  et  salinam  Gosberti,  et  terram 
5  Richerii  de  Fenouilières.  In  forestis  suis  omnes  costumas,  videlicet  ad  omnia  edi- 
ficia  sua  facienda  et  reficienda,  et  ad  ignem  et  pasturam  animaiium,  et  pasnagium 
porcorum  suorum  et  porcorum  suorum  hominum,  ab  ipsis  hominibus  canonicis 
persolvendum;  in  parco  porcis  canonicorum  communem  cum  porcis  domini  iiber- 
tatem;  et  abrosturam  boum;  et  decimam  pasnagii  et  careii  et  ferine  ibidem  capte, 

lo  et  coria  cervorum  et  aliarum  bestiarum.  In  Ânglia,  manerium  de  Gambringueham , 
cum  omnibus  ad  iilud  pertinentibus.  In  Popevilla  et  Varevilla ,  que  maneria  ipse  Ri- 
cardus  de  me  pro  servitio  suo  habebat,  concedo  et  confirmo  illa  que  ipse  Ricardus 
prefate  ecdesie  contulit.  videUcet  decînuun  grangianun  eommdem  inanerioram. 
et  decimam  garbagii  et  omnium  denariorum ,  excepte  theloneo ,  et  decimam  cam- 

i5  parti,  crassi  piscis,  et  decimam  ferie  Gampanie.  Similiter  confirmo  et  bec  alia  dona 
que  subscripti  bene&ctores  predicte  ecclesie  donaverunt  :  Willelmus  de  Vemone, 
tria  quarteria  frumenti  in  molendinis  de  Nigeili  Humo  ;  Willelmus  de  Sancto  Johanne , 
mium  hominem  reddentem  miam  minam  frumenti  ad  Torevillam;  Engelgerius  de 
Bohon ,  terram  de  Bouhenet  ad  Bohon  ;  Ricardus  Avenel ,  ecclesiam  Sancti  Georgii 

3o  de  Bauteis,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  excepta  parte  iUa  que  ad  feodum  IHaisseii 
pertinet;  dédit  etiam  unum  hominem  reddentem  très  bussellos  frumenti  et  centum 
anguillas  in  piscatoria  molendini  Guerout;  Doon  Bardouf  et  Thomas  frater  ejus, 
decimam  molendini  de  Bresillevast  et  decimam  molendini  de  Monte  Martini  ;  Hugo 
Vuach,  unam  minam  frumenti  ad  Gathevillam;  Robertus  de  Pretot,  unam  acram 

s 5  terre  et  unum  quarterium  frumenti;  Radulfiis  dericus,  suam  terram  de  Anfire- 
maisnil cum  hominibus;  Ricardus  de  Glatigneio,  terram  Blanque  Lande,  adjacen- 
tem  Rogerio  de  Monasteriis,  et  unam  minam  salis.  Ut  autem  hec  omnia  supra 
scripta ,  et  quecumque  in  fîiturum  et  a  quibuscumque  rationabiliter  et  juste  pre- 
dicte ecclesie  fîierint  coUata,  firma  et  illibata  permaneant,  regia  auctoritate  con- 

3o  firmo,  et  confirmata  in  regnum  post  me  venturis  protegenda  et  confirmanda 
reliqui  et  commendo. 
Testibus,  etc. 

Datum  anno  ab  incarnatione  Domini  millesimo  centesimo  quinquagesimo  sep- 
timo. 


HENRI  IL  137 


XXXV 

1157.  ■—  Falaise. 

Confirmation  des  biens  de  f  abbaye  de  Saint-Jean  de  Falaise. 

A.  Anden  exemplaire;  Archives  du  CalTados,  H  4o34-  -*-  Photogbaphib.  5 

B.  Guiolaîre de  Normaiidie ;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  i235,  fol.  3a  et  64.  —  C.  Fragments 

dans  les  R^fistres  de  PhSij^  Auguste,  Archives  nationales,  JJ  26  (registre  E  de  M.  Delisle) , 
foL  i53  ir".  — •  D*  Copies/  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10068,  fol.  1 16  et  188.  — 
E.  Copie  authentique  dn  18  mars  i65i,  daprès  Toriginal,  Arehives  du  Calvados,  H  ioii. 

a.  Edit.  firagmentaire,  Léchaudé,  Grands  Râks,  p.  167.  10 

Cf.  Lai^gevin,  RBckerckes  histonqaes  sur  Falaise,  Falaise,  i8i4»  in-ia,  p.  66-67,  note. 

Eyton,  p.  ai.  —  Round,  n*  6i3. 

M.  Ddisle  a  relevé  (Introduction ,  p.  ag5)  les  incorrections  et  les  anonoudies  que  présente  cet  acte. 
11  n  a  pas  pu  être  rédigé  k  la  chancdlerie,  quoiqu'il  ait  bien  les  apparences  d'un  document  écrit  au 
milieu  du  xii*  s.  La  date,  1 157,  est  elle-même  une  interpolation.  Si  le  fond  de  cette  pièce  est  vrai,  i5 
on  doit  an  moins  la  considérer  comme  ayant  subi  de  nombreux  remaniements. 

H. ,  rex  Ang^orum ,  et  dux  Normaimorum  et  Âquitanomm ,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis,  abfaatibus,  comitibiis,  baronibos  et 
omnibus  filiis  sanctç  ecdesiç  per  Angliam  et  Normanniam  constitulç,  salutem. 

Sciatis  quoniam  ego  Henricus,  divina  miseratione  rex  Anglonim,  et  dux  Norman-  20 
norum  et  Aquitanomm,  et  cornes  And^vorum,  pro  salute  animanim  patris  et 
matris  mee  et  parentum  et  filiorum  meorum,  et  pro  remissione  peccatorum  meo- 
mm,  pro  statu  quoque  et  incolumitate  regni  mei,  dedi  et  concessi  in  elemosinam 
perpetuam  Deo  et  çcclesiç  Sancti  Johannis  Baptistç  de  hospitali  Falesiç,  cujus 
fimdator  Gunfiridus  extitit,  et  clericis  in  ea  Deo  secundum  regulam  beati  Augus-  a  S 
tini  servientibus,  ad  usum  eorum  et  pauperum  Christi  quos  in  illo  hospitali  sus- 
ceperint,  molendina  mea  de  Falesia  quç  Gunfridus  fecit,  et  terram  ferie,  et  tan- 
tum  nemoris  Gufemi  apud  Argentomum,  quantum  eis  ad  ignem  proprium  et 
ad  domorum  çdificationem  suffecerit ,  et  unam  feriam  per  annum  ad  festum  Sancti 
Michaelis  cum  passagio,  quç  tribus  diebus  ante  festum  incq>iat  et  post  festum  3o 
tribus  diebus  duret,  ad  consuetudinem  meç  ferie  in  festo  Sancti  Gervasii,  soluta 

CHARTES  KT  DIPLÛMBS.  —  TH.  l8 

M#BniSBU    lATIOIAU. 


138  ,       HENRI  IL 

et  quieta ,  infra  casteilum  FsJesiç  et  extra ,  et  in  eundo  et  in  redeundo ,  et  capdiam 
de  Vilers ,  et  terrain  quam  Hugo  de  Meriaio  et  Gwiiielmus  de  Grentemeinnii  et  dii 
probi  homines  iilius  ville  in  elemosinam  eisdem  contuieront ,  et  terram  plantationis 
quam  Rog[erus]  de  Molbraio  et  Philipus  de  Basochis  et  Fulco  frater  ejus  ipsis  in 
5  elemosinam  dederunt,  et  ecclesiam  de  Gouvirinno,  et  terram  ab  Erveiso  Âriete  et 
Willelmo  filio  ejus  ibidem  eis  in  elemosinam  collatam ,  et  terras  et  domos  Willelmi 
Broldi  fratris  nostri  et  uxoris  ejus  apud  Falesiam  et  Gondeium ,  et  terram  Willelmi  de 
Maigneio,  quam  eis  in  elemosinam  dédit.  Et  pi'eterea  concedo  et  confirmo  eisdem 
totam  terram  et  domos  et  fiimum,  et  omnes  redditos  et  res»  cujuscomque  sint 
lo  generiSf  quas  Gunfridus  eis  dédit  et  concessit  in  villa  Faiesie  et  Normannia,  et  om- 
nia  que  ille  vel  alter  quicumque  sit  legaliter  eis  dédit  vel  in  fîituro  dederit  in  aliquo 
tempore.  Ego  vero  prefatam  ecclesiam  et  hospitale  et  illos  fratres  meos  in  custodia 
et  propria  manu  régie  protectionis  conservans ,  tanquam  meam  elemosinam  propriam 
eos  et  omnes  eorum  possessiones  et  res  présentes  et  futuras,  quietas  et  solutas  a 
i5  teloneo  et  passagio  et  pasnagio,  et  omni  consuetudine  et  querela  et  oocasionibus , 
et  ommbus  exaetionibus  nunc  et  in  sempitemum  statuo.  Et  ut  bec  omnia,  ut  supra 
memoratum  est ,  illis  quiète  et  intègre  perdurent  regia  auctoritate  concedo  et  a  Deo 
mihi  coHata  potestate  predpio,  collaudata  omnium  subscriptorum  consilio. 
'  Testibus  :  Pbilippo  episcopo  Baiocensi ,  Emulfo  episcopo  Luxoviardm ,  Girardo 
so  episcopo  Sag[iensi],  Rotro  episcopo  Ebroicensi,  Thomas  cancell[arius] ,  Ricardo 
conest[abulario] ,  Garino  Filio  Geroldi,  Maneser  Biset  «  Roberto  de  Novo  Burgo, 
Ricardo  de  Luceio ,  Henrico  de  Pomeria ,  Willelmo  Patric[io] ,  Roberto  de  Gurceio , 
Willelmo  de  AngeriviBa. 

Apud  Falesiam,  a^no  ab  IncamatioNe  domiNica  M^G.L.VII.  In  Christo  consum- 
as matum,  felicitcR. 

XXXVI 

Delisle,  n*'  3i  et  3i  bis. 
iib'j.  —  MorUin. 

Exemption  des  droits  de  tonlieu  pour  Vabhaye  du  Mont-Saint-MicheL 

3o  A.  3i.  Original  sodlé;  Archives  de  la  Mandie,  H/i5ooo.  —  Atlas,  jd.  VOL  Ecriture  de  la 
chancellerie.  Fragment  de  sceau  sur  simple  queue. 

AA*  3i  bis.  G>pîe  contemporaine,  qui  a  dû  être  faite  par  un  moine  du  Mont-Saint-Michel; 
Archives  de  la  Manche,  fl  i5ooi.  —  Atlas,  pi.  VIII.  Écriture  étrangère  a  la  chancellerie; 
simple  queue  détadiée  au  bas  de  Tacte,  sans  doute  pour  lui  donner  Tapparence  d*un  original. 


HENRI  IL  130 

B.  G)pîe  du  XII*  8. ,  iaite  d'après  roriginal,  dans  le  caiiniaice  du  Mont-Saint-liicbd,  conservé  à  la 
BiUîothèqoe  d'Avrandhes ,  ms.  a  i  o ,  fol.  1 1 4* 

a.  Robert  de  Torigni,  Ed.  Ddidie,  t.  II,  p.  ad?,  d'après  le  cartulaire  du  MontrSaintrMichel.  — 
h.  Ed.  Howlet,  Chronides  of  the  rdgns  of  Siephen,  Henry  II  and  Richard  I  (Rolb  séries)^ 
t.  IV,  p.  387.  —  c.  Publié  dans  llntroduction,  p.  a  77-378.  5 

Eyton,  p.  ai.  —  Round,  n*  734,  p.  367  (en  bas). 

Le  Rév.  Eyton  (p.  ai)  admet  que  Henri  II  s'est  trouvé  à  Mortain  au  commencement  de  1 167; 
c'est  sans  doute  pour  cette  raison  que  U  date  de  1 167  a  été  donnée  à  celte  pièce  par  M.  Ddisle. 
L'acte  ne  peut  en  tout  cas  pas  être  postérieur  au  3o  août  1 1 5g ,  Robert  du  Neubourg,  qui  figure  ici 
comme  témoin,  étant  mort  à  cette  date.  —  L'exemple  de  cette  pièce  originale,  où  la  formule  Dei  10 
yratîa  ne  se  rencontre  pas*,  et  de  sa  copie  peu  postérieure,  où  la  même  formule  a  été  insérée,  montre 
comment  le  Dei  gratia  s'est  irrégulièrement  introduit  dans  certains  actes  de  Henri  U.  Voir  l'Intro- 
duction, p.  377-378. 

H. ,  rex  (')  Ânglonim ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ând^- 
vonim,  justiciis  et  vicecomitibus  et  prq>ositis  et  omnibus  ^^^  ministris  suis  Ânglie  et  iS 
Nonnannie  et  portuum  maris,  salutem. 

Predpio  quod  omnes  res  monachônim  de  Monte  Sancti  Michadis ,  quas  homines 
eorum  poterunt  affidare  suas  esse  proprias,  sint  quiète  de  theloneo  et  passagio  et 
pontagio,  et  omni^'^  oonsuetudine  per  totam  terram  meam  Anglie  et  Nonnannie  (''^ 
et  per  portus  maris.  Et  prohibée  ne  quis  eos  inde  disturbet  injuste,  super  X.  Itbras  ^o 
forifactureW. 

Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 
Apud  Moritonium. 

XXXVII 

Delisle,  n*  33.  sS 

1 1 57.  -^  Barfleur. 

» 

Ordre  de  laisser  jouir  de  leurs  franchises  les  frères  de  Noire-Dame  de  Châteaux-VErmi- 
toge,  aa  diocèse  da  Mans. 

A.  Original  perdu. 

B.  G>pîe  d'après  un  registre  de  la  Chambre  des  Comptes;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  9067,  5o 

fol.  a 53.  —  C.  Copie  du  xvii*  s.;  Bibliothèque  nationide,  ms.  latin  1  igoo,  fol.  i3o. 

a.  Eugène  VdQée,  Cartulaire  de  Chàteaa-du'Loir,  p.  A^^ 


(*)  H.,  Dû  gratia  rex  AA.  —  ^)  omnibus,  onds  dans  AA.  —  (')  omni  alia  AA.  —  (^  per  totam 
Angliam  et  Norm.  AA.  -^  (^)  forisfiM^ure  AA. 

18. 


140  HENRI  IL 

La  date  de  1 167  parait  justifiée  par  le  s^onr  qne  Henri  H  fit  à  Barflenr  avant  le  8  avril  de  cette 
année.  Voir  Eyton,  p.  a5. 

H. ,  rex  Angiorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
rum ,  carissimo  fratri  suo  G. ,  Nannetensi  comiti ,  et  Guidoni  de  Gortirant  dapifero , 
5  et  forestariis  et  omnibus  ministris  suis  Genomanie  et  Ândegavie ,  salutem. 

Precipio  quod  ecclesia  Sancte  Marie  de  Gasteliis  et  fratres  ibidem  Deo  servientes 

habeant  onmes  libellâtes  et  libéras  consuetudines  suas ,  in  bosco  et  piano ,  et  panagio 

et  pasturis,  ita  in  pace  et  plenarie  et  juste,  sicut  melius  habuerunt  tempore  patris 

mei,  et  sicut  carta  ejus  et  carta  firatris  mei  testantur.  Et  prohibeo  ne  quis  eis  vel 

10  rébus  suis  aut  hominibus  suis  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

Testibus  Guiilelmo  fratre  meo  et  magistro  Âlveredo. 

Âpud  Barbefluctum» 


XXXVIII 

Delisle,  n**  34. 
i5  1157.  —  BaHleor. 

Ordre  de  maintenir  VévAfne  de  Bayeux  en  jouissance  de  ses  usages  dans  la  forêt  de 
Vemai  et  de  son  droit  de  monte  à  Bayeax. 

A.  Original  perdu. 

JB.  Copie  du  xiii*  s.;  Liwe  noir  du  chapitre  Je  Bayeux,  BiUiothèque  du  chapitre  de  Bayeux, 
90  ms.  193,  fol.  9,  n*  35. 

o.  Bourrienne,  Antiquns  Cartularîus  ecdesiœ  Baiocensis,  t.  I,  p.  4a. 

Eyton,  p.  a&  et  a5. 

L'embarquement  de  Henri  II  à  Barfleur  eut  lieu  le  8  avril  1167  (Eyton,  p.  a5).  Rolmi  du 
Neubourg,  qui  a  souscrit  cet  acte,  est  mort  le  3o  août  1 159« 

95  H.,  rex  Angiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum ,  Willelmo  Filio  Johannis  et  ministris  et  onmibus  baillivis  suis  de  Baiocassino , 
et  forestariis  suis  de  Vemeio ,  salutem. 

Precipio  \obis  quod  faciatis  habere  Philippo ,  episcopo  Baiocensi ,  onmes  consue- 
tudines suas  in  foresta  de  Vemeio,  et  moltas  suas  in  civitate  de  Baiods,  sicut  reco- 

3o  gnitum  fuit,  precepto  meo,  coram  Roberto  de  NovoBurgo  et  Wilidmo Filio  Jdiannts 


HENRI  IL  141 

et  Go  dardo  de  Vallibm  et  Petro  de  Lacon.  et  Etardo  Pidcino ,  per  sacramenta  jura- 
toram  qui  sunt  constituti  ad  jorandum  consuetudines  meas  et  dominica  mea  de 
Baiocensi ,  scSioet  DU.  asinos  in  foresta  de  Vemeio  ad  focom  suum  ad  omnia  ligna 
prêter  ligias  arbores,  et  totam  moham  de  Baioc[is]  ad  molendina  sua,  hoc  solo 
retento  ut  possim  molere  dominicum  biadum  meum  quietum  sine  moltura,  quia  S 
ita  recc^itnm  fîiit  quod  cornes  WiUeimus  dédit  dominica  molendina  sua  de  Baiods 
ecclesie  Baiocensi,  cum  tota  molta  Baioc[arum].  Ët'nisi  feceritis,  justicia  mea  facîat 
fieri. 

Teste  Rd[>erto  de  Noto  Burgo. 

Apud  Barbefluctum  in  transfretatione  régis.  lo 


XXXIX 

Ddisle,  n*  35. 
1 167 ,  avant  le  8  avril  >  —  Barfleur. 

Confirmation  des  Ueia  de  Pàbbaye  de  Hanéie. 

A.  Original  perdu.   .  i5 

* 

JB.  Acte  indiqué  par  A.  du  Monstier,  Neastria  jna,  p.  8aa ,  Ex  ehartwlario  ûihhatim  Hamheyœ.    . 

On  a  m  plus  haut  que  le  roi  prit  la  mer  k  Barfleur  le  8  avril  1 1 67,  et  c*est  probaUement  entre  le 
1*  et  le  8  avrâ  de  œtte  année  qu*a  été  expédiée  la  charte  andiysée  dans  la  Neustria  jm.  Cependant, 
Henri  II  ayant  été  à  Barfleur  en  décembre  1 16a ,  il  se  pourrait  à  la  rigueur  que  Tacte  fût  de  cette 
date  (  vmr  Eyt<Ni ,  p.  58  ).  Henri  n*ayant  pas  été  en  France  an  cours  de  Tannée  1 1 63 ,  nous  ne  pouvons  90 
pu  conserver  la  date  1157  on  ii63,  donnée  paria  table. (Philippe,  évéqne  de  Bayenx,  qui  figure 
au  bas  de  la  pièce,  comme  témoin,  étant  mort  le  7  février  1 1 64«  Tacte  ne  peut  en  tout  cas  pas  être 
postérieur  à  décembre  1 16a  ;  le  roî  d'Angleterre  ne  revint  en  France  que  de  février  k  mai  1 165  - 
(£yton,p.  77.79). 

Tum  deni^pie  Henricns  II ,  Ang^ie  rex  dnxque  Normanie  et  cornes  Andegavie  ea  aS 
omnia  (sdlicet  priyilegia  Hambeye  monasterii)  confirmavit. 
Testibus  Âmulfo  LexoTiensi  et  Phifippo  Baiocensi  episcopis. 
Apud  Barbefluctum. 


142  HENRI  II. 


XL 

Ddisle,  n*  3a. 
Vers  1157. 

Ordre  de  rembourser  le  droit  de  pontcye  payé  à  SoiUhampton  par  l'abbé  du  MontSaiiUr 
5  MicheL 

A.  Original  perdu. 

B.  Notice  insérée  dans  le  carinlaire  du  Mont-Saint-Midiel,  Bibliothèque  d'AvraDclies,  ma.  210» 

foL  ii4  V*. 

0.  Robert  de  Torigni,  éd.  Deiisle,  t.  Il,  p.  a47- 

10  '  Round,  n*  734,  p.  a68  {1157). 

A  défaut  de  données  précises,  nous  laissons  à  cette  pièce  la  date  de  ■  vers  1 167  >,  qu*dle  porte 
k  la  taUe.  Rolmi  du  Neubourg,  qui  Ta  souscrite,  est  mort  le  3o  août  1 169. 

Jussit  itenim  idem  rex  per  brève  suum  ministris  suis  de  Hamtona  ut  pontagium 
quod  acceperant  de  ecpiis  abbatis  redderent. 
i5       Testes  :  Robertus  de  Novo  Burgo ,  Philippus  episcopus  Baiocensb,  Johannçs  FUius 
Bigot,  Boso  de  Thorignaco. 

XLI 

DelisIe,  n*  36. 
1  r55»  1  &  58.  —  Cantoribéry. 

so      Donation  à  tabhaye  de  Saint-Jeanrd'AnyeU  de  biens  sùaés  en  Angleterre. 

A.  Originil  perdu. 

B.  Copie  du  xni*  s.,  au  Public  Record  Office,  Chartœ  Anti^nœ,  X,  n*  18.  —  Photographie. 

■ 

Eyton,  p.  ibm 

Cette  pièce  a  été  souscrite  par  le  dbambrier  Guérin,  Fils  de  Géroud,  qui,  d'après  le  Rév.  Eyton 

s5  (p.  3i5},  a  été  en  fonctions  de  1 155  à  ii58,  et  qui,  d'après  M.  Warner,  est  mort  dans  Tété  de 

ii58  (voir  rintroduction,  p.  469).  M.  Eyton  la  place  vers  le  1*  janner  ii56,  date  à  laquelle 


HENRI  IL  143 

.  Henri  II  s*est  trouvé  à  ûoitorbéry,  et  ritinéraire  ne  mentionne  pas  d  autre  séjour  du  roi  dans  cette 
ville  jusqn*en  1 158.  La  date  de  janvier  1 156  est  donc  probaUe,  maïs  non  certaine;  tout  ce  qu  on 
peut  affirmer,  c^est  que  l^acte  est  antérieur  à  l*été  de  1 158. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonmï,  et  cornes  Ândega- 
vorom,  archiepiscopo  '  Gantuariensi ,  et  justiciis  et  baronibus  et  vicecooiitibus  et    5 
ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  de  Caht.,  salutem. 

Sdatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  ecclesie  Beati  Johannis  Baptiste  Ângelia- 
censis,  et  abbati  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  in  liberam  helemosinam,  pro 
salute  mea  et  meorum  tam  antecessoram  quam  posterorum,  Wtdwich  et  Moddin- 
geham,  cum  onmibus  pertinenciis  suis,  habendas  et  possideAdas  in  perpetuum,  ita  lo 
libère  et  quiète  sicut  ^o  eas  in  meo  dominio  habebam.  Quare  volo  et  firmiter  pre- 
cipio  quod  ecclesia  predicta  et  abbas  et  monachi  maneria  illa,  cum  onmibus  rébus 
et  libertatibus  dsdem  pertinentibus ,  babeant  et  teneant  bene  et  in  pace ,  libère  et 
honorifice  et  qniete,  sicut  ego  melius  et  honorificentius  tenui  quando  in  dominio  meo 
erant.  Et  nolo  quod  homines  sui  de  predictis  villis  alicui  servidum  vel  consuetudinem  1 5 
ullam  fitdant  de  terris  suis ,  sive  alicui  inde  respondeant  nisi  abbati  et  monachis  pre- 
dictis vel  baillivis  eorum,  sed  sint  terre  ille  quiète  de  siris  et  hundredis  et  placitis  et 
querdis  et  de  lestagiis  et  omnibus  consuetudinibus. 

Testibus  :  R.  episcopo  Linc[olniensi] ,  T.  cancellario ,  comité  Reginaldo ,  Hugone 
comité  Nor([olcie],  Rog[ero]  comité  de  Clara,  Ricardo  de  Humetis  ^constabuiario «  so 
Man.  Biset  dapifero,  Warino  Filio  Geroidi  camerario,  Walchel[ino]  Maminot,  Ra- 
dulfo  de  Hastingb. 

Apud  Gantuariam. 

XLII 

Delisle,  n*  87 .  i5 

iiS5-ii5S.  —  Cantorbéry. 

Concession  du  manoir  ^l  de  Lillehercha  *  à  Marie,  fille  du,  roi  Etienne,  et  à  ses  reli- 
gieuses [de  SaintSalfice  de  Rennes]. 

A.  Original  perdn. 

jB.  Copie  de  Tannée  i5g8;  Archives  d'IUe^t-Vîlaine.  3o 

c,  D.  Auger,  Cartfdaire  de  Vahhaye  de Saini'Sulpice'enrForit  (191 1),  p.  i45-i46,  n"*  LXV.  * 

'  M.  Ddisie  a  étaUi  dans  son  Introduction  (p.  89)  que  les  actes  de  Henri  II,  datés  de  localités 
anglaises  et  souscrits  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peuvent  pas  être  postérieurs  au  mois  d*aoùt  1 158. 


14&  HENRI  IL 

H. ,  rex  Anglorum,  dux  Normannonim  et  Aquitanomm,  et  cornes  Andegavomm  » 
jastîciis,  Ticecomitibus ,  ministris  et  fiddibus  suis  de  Qae[n]t,  salutem. 

Sciatis  me  conoessisse  Marie,  filie  régis  Stephani,  et  moniaiibus  suis,  manerium 
de  Liiiehercha,  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  cpod 
5  ipsa  et  moniales  sue  manerium  predictum  teneant,  cum  omnibus  pertinentiis  suis, 
ita  bene  et  in  paoe  et  libère  et  honorifice,  et  ita  quiète  de  omnibus  querdis  sicut 
cornes  Eustachius  illud  melius  et  liberius  et  quietius  tenuit  tempore  Henrici  regb 
avi  mei. 

Testibus  :  Toma  cancellario  et  comité  Reginaldo  et  Ricardo  de  Luci  ^'). 
lo      Apud  Ganthuariam. 

XLIII 

Ddisie,  n'  5g. 
11 55- 11 58.  —  ClarendoD. 

Charte  de  franchise  accordée  aux  moines  de  Saint-Georges-de-BoschervUle. 
ib  A.  Original  perdu. 

■ 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Saint-Georges-de-Boscherville,  un*  s.;  Bibliothèque  de  Rouen, 
ZDS.  1227,  foi.  63. 

Round,  n*  ao8. 

D  après  le  Rév.  Eyion  (p.  35  et  37),  Henri  II  t^est  trouvé  à  Glarendon  vers  février  ou  mars 

ao  1 1 58,  et  entre  avril  et  août  de  la  même  année.  La  pièce  est  souscrite  par  Geoflroi,  doyen  d'^Angers, 

dont  le  successeur,  Mathieu,  était  déjà  en  fonctions  en  1162  (Introduction,  p.  370);  à  cette 

époque,  le  roi  n'était  plus  en  Angleterre;  il  avait  passé  en  France  le  i4  août  1 158.  —  Tout  ce 

qu'on  peut  affirmer  au  sujet  de  la  date  du  présent  acte,  c'est  qu'il  a  été  rédigé  avant  août  1 158. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanomm,  et  cornes  Andega- 
a5  vorum,  omnibus  justiciis,  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris  et  fidelibus  suis 
Ang^ie  et  Normannie ,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  et  monachi  de  Sancto  Geôrgio  de  Bauquervilla  et  omnes  ser- 

vientes  eorum  et  res  sue  proprie  sint  quieti  de  passagiis  et  pasnagiis  et  herbagiis,  per 

omnia  dominia  mea  et  per  foréstas  et  per  mercata  et  per  aquam  Sequane  et  in  por- 

3o  tibus  maris,  sicut  quietiores  fuerunt  tempore  régis  Henrici  avi  mei.  Precipio  etiam 

(•}  M.  Delisle  a  restitué  ainsi  les  sosucnpttons ,  très  mal  transcrites  par  le  scrihe  de  1598  :  P.  ooram 
Canr.,  et  com.  Reginœ,  et  vie  de  Luci. 


HENRI  IL  145 

quod  homines  ipsias  abbatîs  habeant  in  Ân^a  quietancîas  et  libellâtes  suas  de 
seins  et  hundredis  et  hidrage  (ne)  et  omnibus  aliis  querelis  quas  habuerunt  tem- 
pore  r^s  avi  mei  et  tempore  Willeimi  camerarii  de  Tancarvilla ,  quando  Aveberia 
et  Vestona  in  manu  ejus  erant  et  easdem  villas  de  dono  ejus  accepit  et  postea 
abbacie  Sancti  Georgii  dédit  per  concessionem  ipsius  régis ,  quia  nolo  quod  abbatia  5 
Sancti  Georgii  aliquid  admittat  [sic)  injuste  quod  iOo  tempore  habuisset. 

Testibus  :  P[atricio]  com[ite],  Manasser  Biset  dapifero,  et  Gaufirido  decano  An- 
degavensi,  magistro  Âlveredo. 

Âpud  Glarendonam. 

XLIV  io 

Ddisle,  n'  38. 
1 1 55-1 158.  —  Lincoln. 

Mandement  aux  officiers  des  ports  d'Angleterre  et  de  Normandie,  leur  enjoignant  de 
laisser  joair  les  religieux  de  Saint-Laurent  [de  Revesby]  de  leur  exemption  de  droits 
de  tonUeu.  i5 

A.  Original  appartenant  à  la  collection  du  marquis  d*£xeter,  â  BurgUey  hoiue,  Stamford. 

a.  SixA  Bepori  qfthe  Royd  Commission  on  historiad  manuscripts;  App.,  p.  a 33;  d après  loriginal. 

Cette  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancdier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieure  au 
mois  d*aoàt  1 158.  Voir  la  note  dironologique  de  la  pièce  XLU. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  comes  Andegavo-  20 
rum,  justiciis,  baronibus,  vicecomitibus  et  omnibus  minbtris  tam  Anglie  quam 
Normannie  ac  portuum  maris  et  nominatim  prepositis  de  Hamtona  et  de  Hastinges 
et  de  Dovra  et  de  Barbefluctu  et  de  Gadomo  et  de  Ostrebam  et  de  Diepa  ^*\  salutem. 

Precipio  quod  homines  et  equi  et  omnes  res  abbatie  de  Sancto  Laurentio  et  mo- 
nachorum  ibidem  Deo  servientium  sint  quieti  de  theloneo  et  passagio  et  pontagio  9  5 
et  omni  alla  consuetudine  quocunque  venerint.  Et  nullus  eos  injuste  vexet  nec  dis- 
turbet  saper  X,  libras  forisfacture. 

Testibus  :  Theobaldo  Gantuariensi  archiepiscopo ,  Hugone  Dunelmensi  episcopo , 
Roberto  Lincolnensi  episcopo,  Philippo  Baiocensi  episcopo,  Emulfo^^^  Lisiacensi 
episcopo,  Thoma  cancellario,  Reginaldo  comité  Gornubie.  3o 

Apud  Lincolnam. 


M 


Dropa  a,  -^  ^^  Ëmald  Lisiacens.  a. 


CHARTES  BT  DIPLÔMES.  —  TH.  19 


À 


I4ô  HENRI  IL 


XLV 

1  i55-i  i5S.  —  Londres. 

Coj^rmation  à  Simon  de  Felstede  des  biens  qu'il  tient  de  l'abbaye  de  la  Trinité  de 
Caen  et  d'une  tenure  qu'il  tient,  à  Londres,  de  la  reine  Aliénor. 

5  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIV*  s.  au  Public  Record  OflSoe;  Patent  Rolls,  3'  année  d^Edouard  III,  part.  I,  mem- 
brane 17.  La  copie  de  cette  pièce  a  été  faite,  en  191 3,  par  miss  Edith  Salisbury.  Voici  le 
texte  du  vidimus,  où  se  trouve  également  reproduite  une  charte  de  labbaye  de  la  Trinité  en 
faveur  audit  Simon  de  Felstede  : 

10  tPro  Âlex[andr]o  de  Walsfaam,  de  donacionibus  confirmandis.  —  Rex,  omnibus  ad  qaos,  etc., 
salutem.  Inspeximus  cartam  quam  Dameta(*),  quondam  Sancte  Trinitatis  de  Gidamo  abbatissa,  et 
ejusdem  loci  conventus  fecerunt  Simoni  de  Fdstede  et  herodibus  suis  in  hec  verba. 

«DametaO»},  Dei  gratia  Sancte  Trinitatis  de  Cadamo  abbatissa,  totusque  conventus  ejusdem  loci, 
vicinb  suis  et  ministris  et  hominibns  suis  de  Fdstede,  derids  suis  et  laids,  presentibus  et  futuris, 

i5  salutem.  Sdatis  nos  ooncessisse  [et]  dédisse  consilio  et  assensu  H.,  régis  Angl[orum],  Simoni  de 
Fdsted[e]  et  heredibus  suis  quod  habeat  et  teneat  visîonem  liberi  p)egg[ii]  de  hominibus  suis  in 
villa  de  Fdstede.  Prêter  hoc  conœdimus  eidem  Simoni  et  heredibus  suis  quod  cnm  canibus  suis 
ubicumqne  et  qnandocumqne  placuerit  in  nostra  warenna^^)  possit  venari  de  Felstede  [sic)  sine 
aliqua  contradictione  seu  impedimento  ex  nostra  parte.  Concedimns  edam  eîdem  Simoni  de  Felstede 

30  et  heredibus  suis  quod  ubicumqne  et  qnandocumqne  placuerit  acerlos  (?)  suos  et  terras  suas  dandere, 
quod  hoc  sibi  liceat  fieri  sine  aliqua  oontradicdone  ex  parte  nostra.  Et  ut  ista  supradicta  rata  et 
firma  imperpetuum  habeantur,  huic  présent!  scripto  sigillum  nostrum  apposuimus.  Testes  :  Ste- 
phanus  de  Remes  efHscopus,  magister  H.  capellanns,  Robertus  capelianns,  Johannes  capdlanus, 
WiUdmus  capellanus,  Wmdmus  de  Maundevile  cornes  Elssexie,  Galfr[idus]  de  Sai,  Heustadus 

35  de  Mert.,  Wilcardus  Leîdet,  Robertus  de  Hotot,  Willdmus  de  Caluz,  Robertus  armiger,  Ricardus 
de  Wdeham,  et  multi  alii. 

«  Inspeximus  eciam  quandam  aliam  cartam  quam  dominus  H. ,  quondam  rex  AngI[orum] ,  proge- 
nitor  noster,  fecit  prefato  Simoni  et  heredibus  suis  in  hec  verba  :  H.,  rex  Angl[orum] . . .  [Suit  la 
charte  publiée  ci'-dessotts,)  Apud  London[ias]. 

3o       «  Nos  autem  oonoessiones  et  donadonem  predictas  ratas  habentes  et  gratas,  eas  pro  nobîs  et  hère 
dibus  nostris  quantum  in  nobis  est  dilecto  et  fiddi  nostro  AIex[andr]o  de  Walsfaam,  nunc  tenenti 
tenementa  predicta,  et  heredibus  suis  concedimus  et  confirmamus,  sicut  carte  predicte  raticmabiliter 
testantur,  et  prout  idem  Alex[ander]  et  antecessores  sui,  tenementa  predicta  nuper  tenentes,  ea 
hactenus  tenuerunt  et  libertatibns  predictis  usi  sunt  et  gavisi.  In  cujus,  etc.  T[este]  R[ege]  apud 

35  Ëltham,  XVI  die  Maii.  —  Per  fmem  quadraginta  solidorum.  » 

W  Dom.  B.  —  W  Dom.  B.  —  W  in  nostro  Warenn.  B. 


HENRI  IL  U7 

a.  (kUntiar  tfthe  Pateat  BiMs,  Edward  UI,  i3a7-i33o;  i6gi,  p.  393.  Analyse  en  anglais. 

•  •  • 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  XLII.  .     .   . 

« 

H. ,  rex  Angl[orum] ,  et  dux  Norman[noruni]  et  Aquit[anorum] ,  et  cornes  And[ega- 
vorum],  epîscopo  London[iensi]  et  aliis  episcopis  et  justicpis]  et  baronibus  et  viceco-  ' 
mitibus  et  ministris  in  quorum  potestate  terre  de  abbatia  Sancte  Trinitatis  de  Cadamo    S 
sunt,  saiutem. 

Goncedo  quod  Siin[on]  de  Felsted  et  beredes  sui  babeant  et  teneant  bene  et  in 
pace  et  honorifice  et  quiète  et  libère  omnia  tenementa  sua  que  sunt  de  abbatia 
Sancte  Trinitatis  de  Cadamo,  in  feod[is]  et  in  firmis  et  in  omnibus  rébus,  sicut  carte 
Damete  abbatisse  testantur.  Preterea  concedo  ei  iiiud  tenementum  quod  de  regina  lo 
Aliannor[a]  tenet  in  Lond[onus] ,  sicut  carta  ejusdem  regine  testatur.  Quare  volo  et 
fimûter  precipio  quod  ipse  omnia  illa  teneat  et  habeat  bene  et  in  pace  et  honorifice, 
cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ad  ea  pertinentibus. 

Testibus  :  canceliario  Thoma,  et  Ricardo  de  Luci,  et  Wilieimo  Filio  Hamonis. 

Apud  Liondon[ias].  iS 


XLVI 

Délisle,  n*  89. 
1 1 55- 1 1 58.  •*-  Newnham. 

Ordre  aux  officiers  âejasdce  ei  haillis  de  Normandie,  à  Jean,  comte  d'En,  et  aa  comte 
Gautier  Giffard^  de  mettre  tatbaye  de  Fécamp  en  possession  de  la  terre  ^ue  Nicolas  de  ao 
Criel  lui  avait  donnée. 

A,  Origîndi  sodlé  sur  simple  queue,  dont  le  sceau  n'existe  plus,  et  dont  la  partie  supérieure 
a  été  rognée;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  H.,  fonds  de  Fécamp.  —  Photographie.  ' 

JB.  G>pie  du  xni*  s.,  dans  le  cartidaire  de  Fécamp;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1110,  fol.  8, 
n*  1 6.  —  C  Copie  du  xv*  s. ,  dans  la  copie  de  ce  cartulaire  provenant  de  la  bibliothèque  de  i5 
sir  Thomas  Philipps;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  a4ia,  p.  18. 

Bpund,  n°  i3i. 
■  •  .    .  • 

SonacripCion  du  diambrier  Guérin  Fils  de  Gérood,  ea  fonctions  de  11 55  à  11 58;  séjour  de 
Henri  II  k  Newnham  entre  avril  et  août  1 158  (Eyton,  p.  38).  .1 

19- 


148  HENRI  II. 

[H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonun,  et  cornes  Andega- 
vomm,  justiciis  et  ballivis  suis  Normannie,  et  J.  comiti  Augi  et  comiti  Waltero 
Giffardo,  salutemjf*^ 

[Volo]  et  precipio  quod  [ecciesia  de  Fiscanno  sine  dilatione  saisiatur  de  tota 
5  terra  illa]  quam  Nicoiaus  de  Gruei  [sic]  eidem  ecciesie  dédit ,  sciiicet  de  Buiviiia  et  de 
Novilla  et  de  Sancta  Columba,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  die  cpia  se  reddidit  ad 
eandem  ecciesiam,  sicut  idem  Nicoiaus  inde  saisitus  fuit  eodem  die,  et  sicut  iilud 
dirationare  poterunt  ^'^  abbas  et  monachi  de  Fiscanno  per  abbatem  de  Bordesieia  ^^^ 
et  per  Wilieimum  Malnevod  et  per  alios  testes  sucs.  Et  eadem  ecdesia  teneat  totam 
lo  terram  iiiam  bene  et  in  pace  et  quiète,  saivo  jure  meo  et  eorum  qui  domini  sunt 
terre  iilius.  Et  nisi  feceritis ,  domina  et  mater  mea  imperatrix  fadat  fieri. 

Teste  Warino  Fiiio  Geroidi  camerario. 

Apud  Niweham,  per  Wilieimum  de  Haia. 


XLVII 

i5  Delisle,  n*  4  A. 

ii5S-ii58,  —  Northampton. 

Lettres  de  sauvegarde  poar  Vabhaye  de  BordesUy. 

A.  Original,  dont  ie  scean  n'existe  plus,  mais  qui  est  encore  niiini  de  sa  simple  qneoe  de  par- 
chemin et  de  la  bandelette  servant  d'attadie,  British  Mnsenm,  Additional  diarters,  GoSg.  -» 
2o  Photottpib,  BiUiothèque  ie  f École  des  Chartes,  ^9^1^  planche  II.  — -  Atlas,  pi.  V. 

a.  Delisle,  notes  sur  les  chartes  originales  de  Henri  U,  BiUtùthèqne  de  f École  des  Chartes,  1907, 
p.  298-299. 

Cette  pièce,  relative  à  Tabbaye  anglaise  de  Bordediey,  a  été  introduite  par  H.  Delide  dans  son 

recueil,  ainsi  que  plusieurs  autres  documents  rdatifs  à  cette  abbaye.  On  y  rdève  la  fomnde  Dei 

25  gratia,  insolite  dans  les  actes  de  Henri  II  pendant  les  premières  années  du  règne.  L'^acte,  souscrit 

en  Angleterre  par  le  chancdier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieur  au  mois  d'août  1 158.  Voir  la 

W  poterint  A. 

(')  Entre  crochets  les  passages  qui  n'existent  las  de  Criel  est  adressée  au  roi  Henri,  i  Tim- 

plus  dans  Toriginal.  pératrice  Mathilde,  et  à  Hugues,  archevêque  de 

^)  La  lettre  par  laqndle  •  H. ,  hnmiiis  Bor-  Rouen.  L'original  en  est  conservé  aux  Archives 

desleie  abbas,  ■  annonce  la  renonciation  de  Nico-  de  la  Seiiie-Inférieare.  Note  de  M.  Ddiâe. 


HENRI  IL  149 

note  chroBologiqiie  de  h  pièce  XLII.  Le  Rév.  Eyton  sîgiude  des  aéjoars  de  Henri  II  à  Northampton 
en  janvier  et  février  ii55,  pois  en  jnillel  1157. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes 
Andegavorum ,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  Anglîe,  salutem. 

Sciatis  quod  abbacia  de  Bordesleia  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  manu  mea    5 
est  et  custodia.  Quare  yoIo  et  finniter  precipîo  quod  omnes  possessiones  et  res  sue 
sint  bene  et  in  pace,  et  quod  monachi  predicte  abbacie  non  ponantur  in  placitum 
de  aliqua  tenura  sua  nisi  ante  me. 

Teste  Thoma  cancdlario. 

Apud  Norbant[onam].  10 

XLVIII 

Delide,  n*  5. 
1 1 55- 1 1 58.  ^—  NortlMimptoD. 

Concession  da  manoir  de  Bentworth  à  Hagaes,  archevéiiae  de  Rouen, 

A.  Original  scdlé  en  cire  verie,  sur  cordonnets  de  soie  rouge.  Arcfaivet  de  la  SeiBe4nférieure,  t5 
G.  4482.  ~r  Atlas,  {d.  IV.  —  Autre  fac-similé  dans  le  recueil  de  MM.  Paul  Chevreux  et  Jules 
Vemier,  Les  Archives  de  Normandie  et  de  la  Seine-Infériewre»  Rouen,  191 1,  in-folio,  pi.  XV. 
-—  Nouveau  Fac-Similb,  d*après  le  précédent  :  Abbé  J.  Touflet,  Le  MiUénaire  de  la  Nor- 
mandie, 1913.  * 

* 
fi.  Copie  d'après  l'original ,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  ia46,  fol.  78  et  74.  —  C.  Car-  so 

tulaire  de  Phili{^  d'Alen^n,  aux  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  p.  680,  dans  un  vidimus 

d'Edouard  I*',  daté  de  Paris,  le  1 1  juillet  1 386.  — -  JD.  Copie  au  Publie  Record  Office,  Cartœ 

Antiquœ^  P  ao,  d'après  le  Rév.  Eytop. 

41.  Chevreux  et  Vemier,  Les  Archives  de  Normandie,  en  regard  du  facHÛmilé.  ^-  6.  Touflet, 
Le  MiRénaire,  etCé,  page  85.  ,5 

Round,  n*  i3.  -—  Cité  par  Eyton,  p.  3,  d'après  Cartœ  Antiqaœ,  P  20. 

Le  Rév.  Eyton  (p.  5)  dasae  cette  pièce  k  janvier  1 1 55 ,  ce  qui  est  sa  date  probaUe;  die  pourrait 
être  aussi  de  juillet  1 1 57  ;  en  tout  cas,  la  souscription  du  chancdîer  Thomas  prouve  qu'elle  ne  peut 
pas  être  postérieure  au  mois  d'août  1 1 58.  Voir  la  note  dironologique  de  la  pièce  XLII. 

H. 9  rex  Anglorum,  et  diu  Normannorum  et  Aquitanormn,  et  cornes  Andegavo-  3o 
rum ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  viceco- 
mitibus et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis,  salutem. 


i 


150  HENRI  IL 

Sciatis  me  concessisse  Deo  et  Sancte  Marie  de  Rothomago  et  Hugoni  archiepi- 
scopo  suisque  successoribus  totum  manerium  de  Bintheworda^*'  in  perpetuam  elemo- 
sinam ,  ita  liberum  et  quietum  et  solutum  ab  omnibus  geldis  et  danegeidis  et  hidagiis 
et  piacitb  et  auxiiiis  et  sciris  et  bmidredis  et  murdris  et  omnibus  rébus  et  consuetu- 
5  dinibus,  sicut  rex  H[enricus]y  avus  meus,  iiiud  unquam  melius  et  liberius  habuit 
in  dominico  suo,  in  bosco  et  piano  et  aiiis  iocis.  Goncedo  etiam  eis  forisfacturam 
et  justiciam  propriorum  hominum.  Et  volo  et  firmiter  precipio  ut  bene  et  in  pace  et 
honorifice  teneat  et  quiète,  cum  socha  et  sacha  et  toli  et  theam  et  in&ngenethef 
et  omnibus  aliis  consuetudinibus. 
lo       Testibus  :  Phiiippo  episcopo  Baiocensi,  Rotroldo  Ebroicensi  episcopo,  Thoma 
cancellario ,  Wiiieimo  Fiiio  Hamonis ,  Guarino  Fiiio  Geroldi  camerario. 
Âpud  Northant[onam]. 

XLIX 

Delisle,  n"*  g. 
i5  ii55-ii58.  —  NorthamptoD. 

Concession  du,  domaine  de  Ledecombe  à  Vaihaye  de  Clani. 

A,  Exemplaire  du  temps,  écrit  en  d^ors  de  la  chanodlerie;  Bibliothèque  nationale,  cdlection  de 

Bourgogne,  vol.  80,  pièce  a5i.  —  Photographie. 

B,  Inspeximiis  par  le  roi  Henri  III;  Bibliothèque  nationale,  collection  de  Bourgogne,  vol.  81^ 
9o  jnèce  3 18.  —  C.  Girtulaire  B.  de  Quni;  Bibliothèque  nationde,  nouv.  acq.  lat.,  ms.  1498» 

fd.  8i,n"3i. 

a.  Duckett,  Charters  afihe  ancient  ahbey  of  Qani^  1. 1,  p.  83.  —  h.  Bernard  et  Bruel,  Chartes  de 
Onny,  t.  V,  p.  689. 

Round,  n*  1398. 

95  L*écriture  et  la  déposition  matérielle  de  cette  charte  ne  présentent  aucune  analogie  avec  celles 
des  actes  de  Henri  II.  Cette  pièce  ne  peut  être  considérée  comme  un  original,  quoique  le  texte  soit 
correct  et  de  bon  style.  —  Les  séjours  du  roi  à  Northampton,  tek  que  les  établit  le  Rév.  Eyton, 
s^accOTdent  asses  bien  avec  la  date  un  peu  vague  de  1  i55-i  1 58  ;  on  peut  la  garder,  fiiute  de  données 
{dus  précises. 

3o  Henricus  ,  rex  Ang][orum] ,  et  dux  Normanniç  et  Aquitaniç  et  cornes  Ândeg. ,  archi- 
episcopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,yicecomitibus,  justic[iis],  baronibus  et 
ministris  suis,  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  tocius  Angliç,  saiutem. 

-  » 

^)  Bindiewarde  a 


HENRI  II.  151 

.  Sciatis  me  conoessisse  et  confirmasse  et  dedûse  Deo  et  sancto  Petro  et  mobachis 
apud  GluniaGiim  Deo  et  sancto  Petro  servientibus,  pro  sdute  animç  meç  et  regb 
Henrid  avi  mei  et  omnium  antecessorum  meonim ,  totam  Ledeca[m]bam  »  cum  om* 
nibos  partinentib  sois,  pro  centum  marcis  ai^^enti  quos  {sic)  prefatus  rex  avus  meus 
Henricus  solebat  dare  prefatç  çcdesiç  Giuniaci  annuatim.  Quare  voio  et  firmiter  pre-  & 
dpio  ut  bene  et  honorifice  et  quiète  et  libère  teneant.  Et  sint  liberi  et  quieti  de  syris 
et  de  bundradis  [sic)  et  de  {riacitis  omnibus  justicie  régis,  et  de  murdro  et  de  iatro- 
cinio  et  de  daneget,  et  de  omnâ>us  gealdis,  et  de  omnibus  aiiis  consuetudinibus 
quç  ad  regem  et  ad  minisfaros  éjus  pertinent»  et  teneant  infra  burgum  et  extra  bur- 
gum,  in  bosco  et  iii  piano;  in  straet  et  in  straem,  cum  soca  et  saca  et  toU  et  theam  lo 
et  infangentheof  et  omnibus  aliis  consuetudinibus  suis,  sicut  umquam  meUus  et 
honorabilius  tenuit  rex  Henricus  avus  meus  in  dominio  suo»  et  nemo  ponat  eos 
neque  homines  suos  in  piacito  nisi  coram  me ,  quoniam  de  corona  mea  est  et  ele- 
mosina. 


L  «5 

Delisle,  n°  4o. 
ii55-ii58.  -*  Northampton. 

Confirmation  des  biens  <jue  l'église  d'Évreux  possédcdl  en  Angleterre. 

A,  Original  perdu. 

fi.  Premier  cartulaire  du  chapitre  d'Evreux ,  xin*  s. ,  aux  Archives  de  l'Eure,  fol.  1 6.  — -  C  Deuxième  lo 
cartidaire  d'Évreux ,  xv*  s. ,.  ibid.  ,p,  ai. 

Round,  n*  398. 

Cette  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieure  an 
mois  d  août  1 158.  Voir  la  note  dironolog^que  de  la  pièce  XLII.  D'après  le  Rév.  Eyton  (p.  3  et  37), 
Henri  II  s^est  trouvé  à  Northampton  en  janvier  1 1 55  et  le  1 7  juillet  1 1 67.  s  5 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andegavo-' 
rum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus  et 
omnibus  (idelibus  suis  tocius  Anglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  Deo  et  ecclesie  Sancte  Marie  Ëbroicensis  in  elemosinam 
perpetuam  manerium  de  Branfort  in  Suthfolc,  cum  omnibus  que  illi  pertinent,  et  3o 


152  HENRI  IL 

XL.  solidatas  in  sochemannis  in  Glaudone  hundredo  et  in  Bosemere  hundredo ,  que 
rex  Henricus  avos  meus  Oino  episcopo  et  ecdesie  Ebroioensi  dédit.  Quare  volo  et 
firmiter  predpio  quod  predicta  ecdesia  bene  et  in  pace  et  quiète  et  honorifioe 
téneat  manerium  iilud,  cum  omnibus  rébus  que  iiii  pertinent,  cum  soca  et  sadia 
5  et  thol  et  tean  et  infangenetchief  et  omnibus  consuetudinibus  suis ,  sicut  avus  meus 
rex  Henricus  iliud  unquam  meiius  tenuit  in  dominio  suo ,  et  cum  omnibus  iiberta- 
tibus  et  quietanciis  quas  idem  manerium  habuit  ten^ore  régis  Henrici  avi  mei  de 
sciris  et  hundredis  et  geldis  et  danegeldis  et  piacitis  et  auxiiiis. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi  episcopo,  Jocelino  Saresberiensi  episcopo,  Hilario 
io  Cicestrensi  episcq^,  Th.  cancellario,  Reginaido  comité  Gomubie,  Roberto  comité 
Legrecestrie. 

Âpud  North[antonam]. 

LI 

Ddisie,  n""  Ho  his, 
1 5  1 1 55-1 1 58.  —  Northampton. 

Sauvegarde  pour  l'abbaye  de  Bordesley. 

A,  Original  scellé,  encore  muni  de  sa  simjde  qaeue  et  de  son  attache;  le  sceau  n  existe  plus;  British 
Muséum,  Addit.  6089.  —  Atlas,  pi.  V,  n"*  7  ter. 

La  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancdier  Thomas,  est  en  tout  cas  antérieure  au  mob 
90  d'août  11 58.  Voir  la  note  cfarondogique  de  la  pièce  XLII.  —  On  remarquera  la  formule  Dei 
gratia,  qui  se  trouve  en  tète  de  cet  acte,  après  le  nom  du  roi,  contrairement  à  Tusage  observé  pen 
dant  les  premières  années  du  règne  ;  c'est  k  cause  de  cette  particularité  que  H.  Ddide  a  inséré  U 
charte  en  question  dans  son  recudl,  quoiqn*dle  ne  concerne  pas  la  France. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes 
35  Ândegavorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  Ânglie,  salutem. 
Sciatis  quod  abbada  de  Bordesleia,  cum  onmibus  pertinentiis  suis,  in  manu  mea 
est  et  custodia.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  omnes  possessiones  et  res  sue  sint 
bene  et  in  pace,  et  quod  monachi  predicte  abbacie  non  ponantur  in  placitum  de 
aliqua  tenura  sua  nisi  ante  me. 
3o       Teste  :  Thoma  cancellario. 
Apud  Norhant[onam]. 


HENRI  IL  153 


LU 

Delûle,  n^  4i. 
11 55- Il  58.  —  Reading. 

Donation  de  la  moitié  du  manoir  de  «  Kihn  »  aa  chapitre  de  Roaen. 
A»  Original  perdu.  ^ 

fi.  Copie  du  commencement  du  xiii*  s.;  cartulaire  de  la  cathédrale  de  Rouen;  Bibliothèque  de 
Rouen,  ms.  1193,  n"*  i3,  fol.  37  verso. 

Round,  n*  16. 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Tlùbaud,  archevêque  de  Cantorbéry,  mort  le  18  avril  1 161  ; 
à  cette  époque,  Henri  II  se  trouvait  en  France  depuis  le  mois  daoùt  1 158;  elle  ne  peut  donc  pas  ^o 
être  postérieure  au  mois  d  août  1 158. 

H.,  rex  Ânglonun,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vonim,  archiepiscopo  Ëboracensi  et  justiciis  et  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris 
et  fidelibus  suis  de  Eboracescyra  Francis  et  Anglis,  salutem. 

Sciatb  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  ecclesie  Béate  ^^ 
Marie  de  Rothomago,  ad  victum  canonicorum  ibidem  Deo  servientium,  medietatem 
maneiii  de  Kilon.  Et  volo  et  firmiter  precipio  quod  ecclesia  predicta  et  canonici 
terram  illam  habeant  et  teneant  in  perpetuum  sicut  iiberam  elemosinam,  bene  et 
in  pace,  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum  omnibus  ad  eam  pertinentibus,  in  bosco 
et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semitis,  in  aquis  et  molendinis  et  in  om-  ><> 
nibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ad  eam  pertinen- 
tibus ,  sicut  Henricus  rex ,  avus  meus ,  eam  in  dominio  suo  tenuit. 

Testibus  :  Teobaldo  Gantuariensi  ardiiepiscopo ,  Nigello  Eliensi  episcopo ,  Joceiino 
Saresberiensi ,  et  multis  aliis  ^^\ 

Apud  Radingas.  25 

LUI 

Delisle,  n'  4a. 
1  i55-i  i58.  —  Reading. 

Donation  de  la  moitié  da  manoir  de  «  Killam  »  à  rarchevéqae  de  Rouen, 
A.  Original  perdu.  3o 

« 

^'^  Voir  les  noms  des  autres  témoins  au  n*  LUI. 

CHABTES  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  30 

MPKnUUB    ■ATtOIAl.B. 


154  HENRI  H. 

fi.  Copie  du  xiii*  s.  au  PnbUc  Record  Office,  Charter  Rdls,  1 1*  année  de  Henri  III,  3*  partie, 
membrane  a.  —  C  Copie  du  commencement  du  xui*  s.  ;  cartulaire  de  la  cathédrale  de  Rouen  ; 
Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  iigS,  n**  la  et  aoOf  fol.  37  v"  et  116.  —  D.  Inspeximus 
de  1 375  ;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  4o53. 

5  a.  Cdeniar  qfthe  Charter  Rolls,  t.  I,  p.  61,  d*aprés  fi. 

Round,  n*  i5. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  précédente. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  archiepiscopo  Ëboracensi  et  justiciis  et  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris 

1  o  et  fidelibus  suis  de  Eboraciscyra  Francis  et  Anglis ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuam  elemosinam  H.  Rothomagensi  archi- 
episcopo et  successoribus  suis,  pro  escambio^'^  de  Gisorciis,  médietatem  manerii 
de  Kiilum^',  cujus  alteram  medietatem  canonicis  Rothomagi  dedi.  Et  volo  et 
firmiter  precipio  quod  ipse  et  successores  sui  iiiam  in  perpetuum  sicut  liberam  eie- 

i5  mosinam  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et^*'  quiète  et  honorifice,  cum 
omnibus  ad  eam  pertinentibus ,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semi- 
tis,  in  aquis  et  moiendinis  et  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis 
consuetudinibus  ad  eam  pertinentibus,  sicut  rex  Henricus  avus  meus  eam  in  do- 
minio  suo  tenuit. 

ao       Testibus  :  T.  Cantuariensi  archiepiscopo ,  Nigello  f^yensi ,  Jocelino  Saresberiensi^''^ 
R.  Exoniensi  episcopis,  Reginaido  comité  Comubie,  Galfiîdo  comité  de  Magnavilla, 
Manassero  Biset  dapifero,  Ricardo  de  Gamvilia,  Wilieimo  Fiiio  Johannis. 
Apud  Radingas. 


LIV 

a 5  Delisle,  n*"  43. 

1 1 55-1 1 58.  —  Salisbury. 

Charte  pour  les  moines  de  SainURemi  de  Reims  établis  «  apud  Lapeleiam  ». 
A.  Original  perdu. 

W  fi  et  C,  nr  200  :  escambio;  cambio,  C,  n'  12.  —  W  Killum.  B  et  C,  «•  200;  Kilon,  C, 
n*  12.  —  (*)  et  omis  dans  B.  —  ^^^  La  charte  C,  n'  200,  ne  donne  qne  les  trois  premiers  témoins. 


HENRI  IL  155 

fi.  Gope  du  XIV*  s.  an  Public  Record  Office,  Patent  RoUs,  6*  année  d'Edonard  Ifl,  i*  partie, 
membrane  8* 

a.  Monasticon  Anglicanum,  t.  VI,  vol.  u,  p.  1099,  ^*V^  ^* 

Eyton,p.  35. 

La  date  de  1  i5&-i  i58  est  jiulifiée  par  la  souscription  du. chancelier  Thomas,  devenu  aixhevéque  5 
le  a3  mai  116a,  par  celle  de  Gnérin  Fils  de  Géroud,  chambrier  (ii55-ii58),  par  le  départ  de 
Henri  II  pour  la  France  en  août  1 158.  Le  Rév.  Eyton  indique  des  séjours  du  roi  à  Salisbury,  entre 
juillet  et  septembre  1 1 55 ,  puis  vers  février  ou  mars  1 1 58.  C^est  à  ce  dernier  séjour  qu*îl  rapporte 
la  présente  pièce.  -*-  D'après  une  note  adressée  à  M.  Delisie  par  M.  Louis  Demaison,  archiviste  de 
la  ville  de  Reims,  cette  lettre  de  Henri  II  ne  se  trouve  ni  dans  le  cartulaire  B  de  Saint-Remi,  écrit  10 
vers  laoo,  ni  dans  le  cartulaire  A,  écrit  au  uv*  s.  Elle  n'est  pas  non  plus  mentionnée  dans 
un  inventaire  des  archives  de  Tabbaye,  rédigé  au  xiv*  s.  et  conservé  aux  archives  de  Reims;  on  y 
rdève  seulement  la  mention  suivante  :  •  Privilegium  régis  Anglorum  pro  mercato  et  feria  quas  ha- 
bemus  apud  manerium  nostrum  et  de  warannia  nostra.  ■ 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavo-  i5 
mm,  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Stafibrdscire  et  de  Salopescire, 
salutem. 

Sciatis  quod  ego  volo  ut  monachi  Sancti  Remigii  de  Remis  qui  morantur  apud 
Lapeleiam  teneant  omnes  terras  et  tenuras  suas  bene  et  in  pace  et  quiète  et  juste, 
in bosco  et  in  piano,  et  in  pasturis  et  in  aquis,  et  in  aliis  locis,  et  nominatim  illam  90 
terram  de  Merstone,  quam  rex  Henricus,  avus  meus,  eis  dédit  in  elemosinam,  sicut 
eas  tenuerunt  die  qua  rex  Henricus,  avus  meus,  fuit  vivus  et  mortuus,  et  non  eant 
ad  sciras  et  ad  hundreta  nisi  sicut  soiebant  tempore  régis  Henrici. 

Testibus  :  Toma  cancdlario,  comité  Gancie ,  Ricardo  de  Humet[is]  constabulario, 
Warino  Filio  Geroidi  camerario.  i5 

Apud  Sarisberiam. 

LV 

Delisie,  n""  44- 
ii55-ii58.  —  Salîsbury. 

Donation  de  Vile  d'Erm  aux  chanoines  de  [Cherbourg],  qui  s'y  étaient  installés.  3o 

A,  Original  perdu. 

B.  G)pie  insérée  dans  les  procès-verbaux  d'une  enquête  de  iSog.  Placita  de  quo  voaranto,  p.  823. 

—  RoUs  ofassizes  held  in  ihe  Channel  islands  a,  D.  1309,  p.  17* 

se. 


À 


156  HENRI  IL 

Pièce  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas,  et  qni  ne  peut  pas  être  postérieure  au 
mois  d^août  ii58. 

H.,  Dei  gratia  rex  Ân^orum,  [et]  dux  Normannorum et  Âquitanonim ,  et  cornes 
Ândegavorum ,  H.  Rothomagensi  archiepiscopo ,  et  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus , 
^  justiciis^*^  baronibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  canonicis  Deo  servituris  in  insula  que 
Tocatur  Elrm  totam  insulam  cum  onmibus  pertinenciis  suis,  ad  ponendum  ibidem 
conventum  unum  canonicorum  regularium ,  et  quicquid  ego  habui  in  predicta  insula , 
cum  piscatione  ad  eandem  insulam  pertinente.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod 
10  canonici  qui  ibidem  mansuri  sunt  teneant  in  pace  et  quiète  et  libère  et  bonorifîce 
et  intègre  insulam  predictam ,  cum  piscatione  et  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  cum 
omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  quas  alie  religiose  domus  de  Nor- 
mannia  babent. 

Testibus  :  T.  cancellario,  et  Willelmo  Filio  Hamonis,  et  Folcone  Filio  Warini. 
1  ^       Âpud  Saresbiriam . 


LVI 

Delisle,  n'  6. 
1 1 55- Il  58.  —  Westminster. 

CoT^rmation  par  Henri  II  à  son  cousin  Henri,  abbé  de  Fécamp,  et  à  V abbaye  de 
3o  Fécamp ,  des  biens  de  ladite  abbaye. 

A.  Original  autrefois  scellé;  douUe  queue,  le  sceau  est  détruit.  Archives  de  la  Seine-Inférieure. 

Atlas,  pL  IV.  —  Autre  fac-similé;  Cfaevreux  et  Vemier,  Les  Archives  de  Normandie,  pi.  XVI. 

B.  Copie  diaprés  Torigînal,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  1246,  fol.  126.  —  C.  Cartu* 

laire  de  Fécamp,  à  la  BiUiothèqne  de  Rouen,  ms.  1207,  fol.  3  v*,  n*"  3,  et  ms.  lat.  nouv. 
3^  acq.  24i2,  p.  6. 

Eyton,  p.  8,  diaprés  les  Cariœ  Antiquœ,  —  Round,  n"*  i3o. 

Cette  pièce  est  un  des  très  rares  documents  appartenant  aux  premières  années  du  règne  dans 

lesquds  Henri  II  s'intitide  Dei  graiia  rex.  M.  Ddide  observe  (Introduction,  p.  286]  qu'die  est 

Tœuvre  d'un  habile  calligraphe,  étranger  à  la  chanodlerie.  Ce  fait,  qui  est  certain,  n'empêche  pas 

•^o  Tacte  d'être  authentique.  —  Le  Rév.  Eyton  (p.  8,  pièce  10]  dasse  ce  document  avec  les  autres 

(*)  justiciar.  B. 


HENRI  IL  157 

chartes  qui,  diaprés  loi,  ont  été  données  an  moment  de  k  réonion  d^évôqoes  et  d*abbés  qui  se  tint 
à  Londres,  le  37  mars  1 155.  Parmi  les  témoins  de  lacté,  B  faut  dter  le  diamlnier  Goérin  Fils  de 
Gérond,  qoi  parait  avoir  été  en  fonctions  de  1 155  à  1 158  (Eyton,  p.  3i5),  et  Robert  da  Neu- 
bonrg,  qni  n*a  été  avec  le  roi  en  Angleterre  qœ  de  décembre  1  i5d  à  janvier  1 156,  et  qoi  monnit 
an  BeCf  le  3o  août  1  iSg.  On  pent  donc  considérer  cette  lettre  comme  écrite  de  1 155  à  1 158,  et  5 
probablement  vers  le  27  mars  1 155. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Ânglomm ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes 
Ândegavorum ,  omnibus  archiepiscopis ,  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  et  justiciis , 
vicecomitibus  et  omnibus  fideiibus  suis  Francis  et  An^ ,  salutem. 

Sciatis  quod  ego  rex  H.  concède  Henrico  abbati  Fiscan[nensi] ,  cognato  mec,  et  10 
auctoritate  sigilli  mei  confirmo,  ipsi  videlicet  et  çcclesiç  Fiscannensi,  omnes  posses- 
siones  suas  et  terras  suas  Anglie  et  Normannie  et  omnes  consuetudines  suas  et  omnes 
dignitates  suas  in  ecclesib ,  in  terris ,  in  aquis ,  in  portibus  et  in  portuum  consuetu- 
dinibus,  in  decimis,  in  silvis,  in  placitis,  et  in  onmibus  aliis  rébus  ad  ecclesiam  de 
Fiscanno  pertinenibus,  sicut  Ricardi  ducis  Norm[annoram] ,  predecessoris  mei,  carta  i5 
testatur  et  confirmât,  et  sicut  carte  régis  ifldwardi  et  Wiildmi  et  régis  Henrici  avi 
mei  testantur  et  confirmant.  Quare  vole  et  firmiter  predpio  quod  Henricus  abbas 
et  ecclesia  Fiscamn[ensis]  teneat  libère  et  quiète  et  bonorifice,  absque  ulla  inquie- 
tatione  vel  imminutione  secularis  vel  judiciarie  potestatis;  et  si  aliquis  super  boc  ali- 
quid  presumpserit,  ego  capiam  emendationem  quam  comes  Ricardus  instituit,  20 
videlicet  auri  libras  centum,  ut  confiisus  discat  improborum  temeritate  non  esse 
violanda  que  ob  amorem  Dei  majorum  statuent  auctoritas. 

Testîbus  :   Amuifo  Lexoviensi,  Philippo  Baiocensi   et  Ricardo   Lund[oniensi] 
episcopis,  Willelmo  filtre  régis,  Thoma  cancellario,  Ricardo  de  Humetis,  Garino 
Filio  Geroldi,  Manasses  Biset ,  Rodberto  de  Noveb[urgo],  Rodberto  de  DunstanviHa ,  2  S 
Jocelino  de  Baillciio,  Nicholao  de  Stuttevilla. 

Apud  Westmonasterium. 


Lvn 

Delisle,  n"  7. 
1 1 5  S- 1 1 58.  —  Westminster.  3o 

Confirmation  par  le  roi,  à  son  cousin  Vabhé  Henri,  et  à  l'abbaye  de  Fécamp,  des  biens 
que  ses  prédécesseurs  avaient  donnés  à  ladite  abbaye. 

A,  Original,  k  la  Bénédictine  de  Fécamp.  —  Atlas,  pi.  V. 


à 


158  HENRI  IL 

B,  Plusieurs  copies  du  xiv*  s.,  Archives  de  la  Seine-Inférieure.  —  C.  GarUdaire  de  Fécamp,  a  la 

Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1 207,  fol.  18  v',  n"*  lO,  et  fol.  4^  n°  4.  -*-  D*  BiUiothèque  natio> 

nide,  nouv.  acq.  lat.  a4i3 ,  p.  7,  et  p.  43,  n"*  5o.  -— -  E,  G)pie  d'^aprèa  un  vidimm  de  saint 

Louis,  dans  un  registre  normand  de  la  Chambre  des  Comptes,  BiUiothèque  nationale,  ms, 

5  latin  9067,  f<d.  i56. 

a.  Arthur  du  Monstier,  Neastria  pia,  p.  a5a,  diaprés  la  confirmation  de  saint  Louis  en  1269.  — 
h.  La  Roque,  Histoire  de  la  maison  d'Hareoart,  t.  III,  p.  147.  —  c.  Delisle,  Cartulaire  Nor- 
mand, p.  180,  n*  787. 

Round,  n°  139. 

10  Acte  donné,  comme  le  précédent,  à  Westminster,  et  souscrit  par  les  mêmes  témoins.  D  doit 
évidemment  avoir  la  même  date. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes 
Andegavonim,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,. 
vicecomitibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  1  saiutem. 

1 5  Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Henrico  abbati  Fiscann[ensi] , 
cognato  meo ,  et  ecclesie  Fiscann[ensi]  omnes  terras  suas  Ang^e  et  Normannie  quas 
cornes  Ricardus  dux  Normannorum  et  Wiilelmus  rex  Anglorum  et  omnes  aiii  pre^ 
decessores  mei  in  elemosinam  predicte  ecclesie  dederunt  et  sigilii  sui  impressione 
confirmaverunt.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  abbas  et  ecclesia  Fiscann[ensis] 

90  amodo  predictas  terras  cum  omnibus  omnino  earum  appenditiis  teneant  bene  et  in 
pace ,  libère  quiète  et  honorifice  cum  omnibus  legibus  et  libertatibus  et  iiberîs  con- 
suetudinibus  et  quitanciis,  placitis  et  quereiis  et  causas  omnibus,  absque  omni 
subjectione  et  dominatione  baronum  vei  principum  et  omnium  ^liorum  et  absque 
omni  inquiet[at]ione  cujuslibet  judiciarie  potestatis  vel  inminutione  dignitatis ,  sicuti 

95  res  ad  fiscum  dominicum  pertinentes.  Et  quia  diligenter  inspexi  cartas  Ricardi  ducis 
Normannorum  et  Willelmi  régis  Anglorum  et  aliorum  predecessorum  meorum,  ite- 
rum  precipio  quod  monachi  Fiscann[enses]  vel  eorum  bomines  non  respondeant  de 
aiiquo  tenemento  suo  vel  de  aliqua  alia  re ,  nisi  coram  me  vel  coram  mea  capitali 
justicia ,  sed  habeant  omnem  regiam  libertatem  et  justidam  de  omnibus  rébus  que 

3o  in  terris  suis  evenient  vel  poterunt  evenire. 

Testibus  :  Aemulfo  Lexoviensi,  Philippo  Baiocensi,  Ricardo  Londoniensi  epi- 
scopis, Willelmo  fratre  régis,  Thoma  cancellario,  Ricardo  de  Humetis,  Guarino 
Filio  Giroldi,  Manasses  Biset,  Roberto  de  Noveb[urgo],  Roberto  de  Dunstanvili[a], 
Jocelino  de  Baiil[olio] ,  Nicolao  de  Stutevill[a]. 

35       Apud  Westmonasterium  ^'^ 

^')  Les  pièces  cotées  7  bis  et  7  ter  sur  la  planche  V  auraient  dû  recevoir  les  cotes  4  A  (t  ter) 
et  436  A  (7615). 


HENRI  IL  159 


LVIII 

Delûle,  n*  8. 
ii55-ii58.  —  Westmiaster. 

Confirmation  par  Henri  II  à  son  cousin  Henri,  abbé  de  Fécamp,  et  à  son  abbaye,  des 
biens  de  tabbiJtye  situés  en  Angleterre,  5 

A.  Original,  autrefois  sodlé  sur  double  queue;  Archives  de  la  Seine-Inférieure.  —  Photographie. 

—  Fac-similé;  Chevreux  et  Vemier,  Le$  Archives  de  Nornumdie,  pL  XVIF. 

B.  Copie d après loriginal;  BiUiothèque nationale,  collection  Moreau,  vol.  68,  fol.  i56.  —  C  An- 

cienne copie  au  Record  Office,  Cartœ  Antiqaw,  S;  citée  par  Eyton,  p.  8.  —  D.  Cartulaire  de 
Fécamp,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1207,  fol.  4i  n"*  5.  —  £.  BiUiothèque  nationale,  to 
nouv.  acq.  lat.  24i3,  p.  8. 

Round,  n""  i35. 

Acte  donné,  comme  les  deux  précédents,  à  Westminster,  et  souscrit  par  les  mêmes  témoins.  Il 
doit  avoir  la  même  date. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannonun  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavo-  i5 
mm,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus ,  justiciis ,  vicecomi- 
tibus,  ministris  et  omnibus  fideiibus  suis  Franc[is]  et  Angl[is] ,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  pro  sidute  anime  mee  et 
predecessorum  meorum  Henrioo  abbati  Fiscann[ensi] ,  cognato  meo,  et  eccksie 
Fiscannensi  omnes  terras  suas  Anglie  quas  rex  Willelmus  predecessor  meus  eidem  90 
ecclesie  concessit  et  sigilli  sui  impressione  confirmavit,  terram  scilicet  de  Staningis 
et  terram  de  Bereministra ,   cum  omnibus .  omnino  appenditiis  tarrarum ,  cum 
omnibus  consuetudinibus  et  libertatibus  et  quitanciis,  sicut  carta  regb  Willelmi 
testatur  et  confirmât.  Quare  toIo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Henricus  abbas , 
cognatus  meus,  et  ecdiesia  Fiscannensis  predidas  terras  teneant  bene  et  in  pace,  25 
libère ,  quiète  et  honorifice ,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  et 
quitanciis ,  piacitis  et  querefis  et  cai»is  oirnûbos  absque  omni  subjectione  et  domi- 
natione  baronumrel  principum  et  omnium  alionim,  et  absque  omni  inquiet[at]ione 
vel  inminutione  cujuslibet  secularis  vel  judiciarie  potestatis,  sicuti  res  ad  fiscum 
dominicum  pertinentes.  Et  quia  inspexi  diligenter  cartas  régis  Willelmi  et  aliorum  3o 
predecessorum  meorum,  ego,  non  minus  misericordia  Dei  indigens,  iterum  precipio 
quod  monaohi  Fiscannenses  vel  eorum  homines  non  respondeant  de  aliquo  tenemento 


160  HENRI  IL 

suo  vel  alicpia  dia  re,  nisi  coram  me  vel  coram  capital!  justicia,  sed  habeant  plena- 
riam  justidam  suam  et  omnes  alias  rectitudines  suas  de  omnibus  rébus  que  in  terris 
suis  vd  in  earum  pertinenciis  evenient. 

Testibus  :  Phiiippo  Baiocensi  episcopo,  Hemuifo  Lexoviensi  episcopo,  Ricardo 

5  episcopo  Londoniensi ,   Willelmo  fratre   régis,   Thoma  cancellario,  Ricardo   de 

Humetis  constabulario ,  Guarino  Filio  Ger[oidi]  cam[erario],  Mann[assero]  Biset 

dapifero ,  R.  de  Novo  Burgo ,  R.  de  Dummest[anvilla] ,  Joc[elino]  de  Baiilolio  ,  Nico- 

iao  de  Stutevill[a]. 

Âpud  Westmonasterium. 

»o  LIX 

11 55- Il  58.  —  Westminster. 

Confirmation  par  Henri  11,  roi  d'Angleterre,  de  la  donation  faite  par  Ernaad  da  Bois 
à  Vabhaye  de  Biddlesdon. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue  de  parchemin;  British  Muséum,  Harley,  84,  c.  4. 
i5  —  Photographie. 

Cette  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas  Becket,  ne  peut  pas  être  posté- 
rieure au  milieu  d^août  1 1 58. 

H.,  rex  Ângl[orum],  et  dux  Norm[annorum]  et  Aquit[anorum] ,  et  cornes  And[egap 
vorum] ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  vicecomitibus ,  et 

9o  omnibus  amicis  et  fiddibus  suis  Norm[annie]  et  Âng^[ie] ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  donacionem  illam  quam  Ern[aldus]  de  Bosco 
fecit  Deo  et  monachis  de  ordine  Gisterciensi  de  manerio  de  Betlesdena  cum  omnibus 
appendiciis  suis ,  ad  fimdandam  ibidem  abbatiam  ordinis  Gisterciensis ,  et  de  tribus 
carrugatis  terre  in  Sigresbam  que  vocatur  Marieland,  et  quicquid  ad  eas  pertinet ,  et 

^3  totam  terram  de  Witefeld.  et  de  Dodeford.,  et  quicquid  ad  illas  pertinet,  et  totam 
terram  de  Westcota,  et  terram  Osberti  de  Wanci  et  Willeimi  de  Boiebec,  scilicet 
Blachabam ,  et  quicquid  ad  illas  pertinet.  Et  confirmo  onmia  illa  que  eis  in  demosi- 
nam  data  sunt  vel  que  ipsi  mercati  sunt.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  supra- 
dicti  monachi  pre&tas  terras  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  bonorifice  teneant 

3o  et  babeant  in  perpetuam  elemosinam ,  in  bosco  et  in  piano ,  in  pratis  et  pascub  et 
omnibus  aliis  rébus  et  locis,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus 
cisdem  terris  pertinentibus,  sicut  alie  ecclesie  ejusdem  ordinis,  sive  in  Ânglia  sive  in 
Normannia ,  melius  et  liberius  tenent.  Et  volo  et  firmiter  precipio  ut  sint  quieti  de 


HENRI  II.  161 

seins  et  hundredis ,  et  placitis  et  querdis ,  et  occasionibus  et  ausiiiis ,  et  operatio- 
nibus  et  iuurdr[is],  et  danegel[dis]  et  omnibus  aliis  geldis,  et  hidagiis,  et  thol.,  et 
omnibus  consuetudinibus  corone  mee  pertinentibus.  Et  precipio  quod  monachi  qui 
ibidem  Deo  serviunt  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  teneant,  quieti  et  spluti  omni 
servido  secvdari,  ne  quis  aiiquando  inde  consuetudinem  ullam  requirat.  5 

Testibus  :  Thoma  canceliario ,  R.  comité  Gorn[ubie] ,  comité  Legr[ecestrie] ,  Ro- 
berto  de  DunstanYill[a] ,  Em.  de  Mandevill[a] ,  Hugone  de  Perr. ,  Roberto  de  Juvemin , 
God[efiido]  de  Quatremar. ,  Galf[rido]  abbate ,  Ivone  de  Haruecur,  Herveio  Le  Ma- 
rescal,  Reg[inaido]  de  Bordigni,  Wiiieimo  de  Diva,  W.  de  La  Haia. 

Âpud  Westmust[er] .  i  o 

LX 

Delisle,  n"*  44  A. 

11 55-11 58.  *-  Westminster. 

Confirmation  de  droits  qui  avaient  été,  du  temps  de  Guillaume  le  Conquérant,  reconnus 
appartenir  à  l'église  d'Ely  par  les  barons  du  roi,  notamment  par  Geoffroy ,  évéque  de  i5 
Coutances. 

A»  Original;  Ely  charter,  n*  lo.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n**  3i.   . 

Souscriptions  de  Thibaad,  archevêque  de  Cantorbéry ,  mort  le  i8  avril  i  i6i ,  et  du  chancelier 
Thomas,  devenu  archevêque  le  a3  mai  1 162.  Départ  du  roi  pour  la  France  en  août  11 58.  La  pièce 
ne  peut  être  postérieure  à  cette  dernière  date.  Voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  XLII.  so 

H. ,  rex  Âng^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Ândegavo- 
mm ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis  et  vicecomitibus  suis , 
et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis,  saiutem. 

Precipio  quod  ecclesia  de  Heli,  et  Nigelius  ejusdem  loci  episcopus,  bene  et 
quiète  et  honorifice  teneat  et  habeat  omnes  consuetudines  suas,  scilicet  socam  3 5 
et  sacam,  et  toli  et  team,  et  infangenetheof ,  et  hamsocne,  et  grithbrice,  et  fihtv^te,  et 
ferdwite  et  omnes  alias  forisfacturas  in  quinque  hundredis  et  dimid[io]  de  Wiclawa, 
sicut  ipsa  ecclesia  de  Heli  melius  habuit  die  qua  rex  Ëdwardus  fuit  vivus  et  mortuus , 
et  sicut  dirationatum  fuit  tempore  régis  Willelmi  proavi  mei  apud  Keneteforth  testi- 
monio  plurium  scirarum  et  coram  baronibus  ejus,  videlicet  coram  Gaufrido  episcopo  3a 
Constanciensi,  et  Walchelino  episcopo  Wintoniensi,  et  Baldwino  abbate  de  Sancto 
Eadmundo,  etPetro  de  Valoniis,  et  aliis  pluribus,  sicut  carta  H.  régis  avi  mei  tes- 
tatur.  Et  sciatis  quia  non  waranto  alîcui  neque  socam  neque  sacam ,  neque  aliquam 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  Vit.  3 1 


162  HENRI  IL 

aiiarum  consuetodinum  predictarum ,  quod  eam  habeat  in  predictis  hundredis ,  nisi 
per  Ëliensem  episcopum ,  sicut  rex  H.  avus  meus  nuUi  warantizavit ,  nisi  per  Ëiiensem 
episcopum,  quod  in  carta  ejus  continetur. 

Testibus  :  Teobaido  archiepiscopo  Gant[uariensi] ,  Waitero  episcopo  Gestr[efisi] , 
5  Toma  canceiiario ,  Reg[inaldo]  comité  Com[ubie]. 
Âpud  Westmonasterium. 

LXI 

Delisle,  n'45. 
11 55- 11 58.  — Westminster. 

lo       Affranchissement  des  droits  de  tonliea  accordé  aa  monastère  de  Saint-Oaen. 

A.  Original  perdu. 

B.  Vidimus  de  Charles  V;  registre  loo  du  Trésor  des  Chartes,  n*  io4*  —  Le  même  vidimus,  en 

original,  aux  Archives  delà  Seine-Inférieure.  —  C.  Copie  du  xv*  s.,  Bibliothèque  nationale» 
ms.  latin  12,777,  P*  ^^^* 

i5       Cette  pièce  doit  être  datée  comme  la  précédente,  pour  les  mêmes  raisons. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquîtanonim,  et  cornes  Ândegavo- 
mm,  justiciis,  baronibus,  vicecomitibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius 
Ânglie  et  Normannie  et  portuum  maris,  salutem.  ^ 

Precipio  quod  navis  et  homines  et  omnes  res  Sancti  Âudoeiu  de  Rothomago  sîht 
3o  omnino  quieti  ab  omni  theloneo  et  consuetudine ,  ubicumque  venerint.  Et  prohibeo 
ut  nullus  eos  injuste  disturbet  nec  contumeliam  faciat,  super  decem  libras  fori- 
facture. 

Testibus  :  Thoma  canceiiario,  comité  Regînaldo. 

Âpud  Westmonasterium. 

25  LXII 

Delisle,  n°  46. 
ii55-ii58.  —  Westminster. 

Concession  à  Vabbaye  de  Saint-Sanvear  d'un  moulin  du  manoir  «  de  Bovia  »  donné  par 
la  reine  Adelise  et  par  Guillaume,  comte  de  Chichester. 

3o  A,  Original  perdu. 


HENRI  II.  163 

fi.  Copie  du  XIII*  s.  ;  Ardûves  de  la  Manche,  H  non  coté,  cartulaîre  de  Saint-Sauveur-le-^Vicomte, 
n*"  a.  —  C.  Copie  d  après  le  caitulaire,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10076,  fol.  69. 

Eyton,  p.  9.  —  Round,  n"  974. 

Cette  pièce  ne  peut  être  postérieure  au  mois  d  août  1 1 58,  à  cause  des  souscriptions  qu'elle  porte 
et  du  départ  de  Henri  11  pour  la  France.  5 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  vicecomitibus,  jùsticiis  et  ministris  suis , 
Francis  et  Anglis,  An^e  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  pro  anima  avi  mei  régis  Henrici  et  pro  ani- 
mabus  patris  et  matris  mee  et  pro  mea  infantimnque  meorum  salute  ad  honorem  Dei  10 
et  sancte  Marie  et  sancte  Dei  ecclesie  donationem  quam  Adeliz  regina  et  Willelmus 
cornes  Gicestrie  fecit  perhenniter  in  eIemosina[m]  abbatie  Sancti  Salvatoris  de  Gonsten- 
tino^de  molendino  vivarii  in  manerio  de  Bovia,  quod  molendinum  reddit  viginti 
solides ,  et  de  molendino  quod  Godwinus  Beva  tenuit ,  quod  reddit  quindecim  solidos , 
et  de  terra  ilia  in  eodem  m^tnerio  quam  Endricus  moiendinarius  et  Mabilia  tenuerunt  i5 
pro  quinque  solidis  et  quatuor  denariis.  Et  volo  et  precipio  et  carta  mea  confirmo  ut 
monachi  banc  elemosinam  perhempniter  teneant  libère  et  quiète. 

Testibus  :  Tedbaldo  arcbiepiscopo  Gantuarie ,  H.  episcopo  Vincestre ,  Raginaldo 
comité  Gomubie,  Willelmo  comité  Gicestre,  Ricardo  de  Hommet,  Manassero  Biset, 
Guarino  Filio  Geroldi.  30 

Apud  Westmonasterium. 

LXIII 

Delisle,  n*  47. 
1 1 55-1 1 58.  —  Westminster. 

Mandement  aux  officiers  du  comté  de  Norfolk  aa  sujet  des  franchises  accordées  à  aS 
l'ahhaye  de  Préaux, 

A.  Original  perdu. 

fi.  Copie  du  XIII*  s.  ;  Archives  de  TEure,  H  711 ,  Cartulaîre  de  Préaux,  n*"  63.  —  C.  Copie  de  ce 

cartulaîre,  exécutée  au  xv*  s.,  et  venue  de  Cheltenham;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq. 

lat.,  1920,  fol.  22  Y^  3o 

Round,  n**  SSq. 

A  dater  de  1  i55-i  i58;  souscription  du  chancelier  Thomas  et  départ  de  Henri  II  pour  la  France 
en  août  11 58. 


31. 


164  HENRI  IL 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âqoitanoram,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  justiciis  et  vîcecomitibus  et  ministris  suis  de  Norfolca,  salutem. 

Precipio  quod  monachi  de  Pratellis  teneant  terras  et  homines  et  omnes  res  suas  ita 

bene  et  in  pace  et  honorifice  et  juste,  solutas  et  quietas  de  sciris  et  hundredis  et  pia- 

5  citis  et  querelis  et  aliis  consuetudinibu^,  cum  soca  et  saca  et  toll  et  team' et  infan- 

genetheof ,  et  cum  omnibus  aliis  libertatibus  suis ,  sicut  Robertus  comes  de  M eilent 

eis  dédit  et  sicut  ipsemet  in  vita  sua  tenuit. 

Testibus  :  Thoma  canceliario,  et  Roberto  comité  Legrecestrie. 

Apud  Westmonasterium. 


LXIV 

Delîslc,  n*"  48. 
11 55-11 58.  —  Westminster. 

Confirmation  des  biens  appartenant  à  Vahhaye  de  Saint-Florent  de  Saamur  en 
Angleterre, 

i5  i4.  Original  scellé  sur  donUe  queue;  Oxford,  Magdalen collège^  Sele  charter  67.  —  Photographib 
du  Rév.  Salter,  n'  44. 

JB.  Copie  au  Public  Record  OiSce,  Patent  Rolls,  i**  année  de  Henri  IV,  7*  partie,  membrane  3 a. 

a.  Monasiicon  Anglicanum,  t.  VI,  vol.  11,  p.  io83,  d  après  B,  —  &.  Cdendar  ofthe  Paient  Rolls: 
Henri  IV,  vol.  1,  page  292,  d*après  B. 

20  Eyton,  p.  7. 

Cette  pièce  a  été  dassée  par  le  Rév.  [Eyton  aux  environs  du  27  mars  11 55,  date  k  laqudUe 

Henri  II  fut  à  Westminster;  il  s*y  trouva  encore  au  a 5  décembre  de  la  même  année.  Elle  porte  la 

souscription  de  Philippe,  évéque  de  Bayeux,  mort  le  7  février  1 164.  Henri  II  ayant  séjourné  en 

Prance  d^août  1 158  à  la  fin  de  décembre  116a,  il  est  plus  que  probable  que  la  présente  charte 

35  n^est  pas  postérieure  à  1 158. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andegavo- 
rum ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  justiciis ,  baronibus ,  vicecomi- 
tibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Anglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  eiemosinam  confirmasse  Dec  et  ecdesie 

3o  Sancti  Florencii  de  Salmur[o] ,  et  monachis  ibidem  Dec  servientibus ,  omnes  donationes 

que  eis  rationabiliter  facte  sunt ,  sicut  carte  et  scripta  donatorum  testantur,  videlicet 


HENRI  II.  165 

ex  dono  Willelmi  deBraosa,  et  ex  concessione  Philippi  filii  ejus,  ecclesiam  Sanctorum 
Gervasii  et  Protasii  de  Braosa,  et  ecclesiam  Sancti  Pétri  de  Sela,  et  ecclesiam  Sancti 
Nicolai  de  Bremla ,  et  ecdesiam  Sancti  Nicolai  de  Soreham ,  et  ecclesiam  Sancte  Marie 
de  Portu,  et  ecclesiam  de  Veteri  Ponte,  et  ecclesiam  de  Wassinghetona ,  et  donum 
quod  predictus  Philippus  eis  fecit  de  prebenda  Gaufridi  de  Bremla.  Quare  voio  et  5 
firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  predicti  habeant  et  teneant  hec 
omnia  predicta ,  cum  omnibus  pertinentiis  et  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus 
suis,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis, 
et  in  omnibus  locis,  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  ita  quod  nemo  eis  inde 
injuriam  vel  contumeliam  faciat,  quia  ipsi  et  omnes  res  et  possessiones  eorum  sunt  lo 
in  mea  propria  custodia  et  protectione. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi ,  et  Amulfo  Lexoviensi  episcopis ,  et  Willelmo  Filio 
Hamonis ,  et  Roberto  de  Dunestanvilla. 

Apud  Westmonasterium. 


LXV  i5 

Delîsle,  n**  49,  5o  ci  5t. 

11 55- Il  58.  —   Westminster, 

Con^rmation  générale  des  biens  appartenant  à  l'abbaye  de  Lire. 

Cette  charte  est  représentée  par  trois  textes,  auxquels  M.  Delîsle  a  donné,  dans  sa  taUe  provi- 
soire, les  n**  499  5o  et  5i.  90 

A.  Original  perdu. 

B  (n""  49  de  la  table).  Texte  qui  a  passé  pour  être  un  original,  mais  qui  n*a  pas  été  écrit  à  la  chan- 
cellerie de  Henri  II.  La  douMe  incision  pratiquée  an  bas  de  Tacte  semble  indiquer  qu'il  a  été 
scdlé  sur  double  queue  ;  peut-être  cette  charte  n'est-elle  qu'une  copie  ;  le  scribe  y  a  mis  à  pro- 
fusion des  e  cédilles  (f).  —  Archives  de  l'Eure,  H  438.  —  Photographie.  a5 

C.  Gypie  par  Dom  Le  Noir,  d'après  un  cartulaîre  du  xiii'  s.;  Bibliothèque  nationale,  collection 
Moreau,  vol.  67,  fol.  io4.  —  D,  Copie  dans  la  collection  Le  Noir,  possédée  par  le  marquis 
de  Mathan,  vol.  a3,  p.  453.  —  E.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Carisbrooke  (Ile  de  Wight), 
utilisée  par  le  Monasticon  Anglîcanum,  t.  VI,  vol.  n,  p.  io4i.  —  F,  Copie  conservée  dans 
un  ancien  cartulaire  de  l'abbaye  de  Lire,  autrefois  possédé  par  André  Du  Chesne,  utilisée  par  3o 
le  Monasticon  Anglicanam,  t.  VI,  vol.  11,  p.  109a.  Ce  texte,  intéressant  pour  la  forme  des 
noms  de  lieux  aurais,  présente  des  interversions  et  des  lacunes. 


166  HENRI  IL 

a.  Monasticon  Anglicanam,  t.  VI,  vol.  ii,  p.  io4i  «  d après  le  airtalairede  Carisbrooke.  —  b.  Ma- 
nasticoa  Anglicanam,  VI,  il,  p.  109a,  d'après  le  cartulaire  de  Lire  conna  par  André 
Du  Chesne. 

G  (n"*  5o  de  la  table).  Fragments  [d'un   exemplaire  original  ou  contemporain,  conservés  aux 
5  Archives  de  TEure,  H  438,  et  signalés  à  M.  Delisle  par  M.  G.  Besnîer.  Us  proviennent  d  un 

exemplaire  plus  ancien  peut-être  que  le  précédent  (n**  49  de  la  table) ,  et  différent  de  lui  en 
plusieurs  endroits,  malgré  les  analogies  qui  existent  entre  les  deux  textes.  Ce  que  M.  Besnier 
a  pu  en  tirer  appartient  au  commencement  de  la  charte  avec  des  lambeaux  dVrtides  dont 
l'équivalent  n'est  pas  dans  le  n°  49.  —  Photographie. 

io  H  (n**  5i  de  la  table).  Commencement  d'une  charte  de  Henri  II,  écrit  au  xii'  s.,  à  la  fin  du 
ms.  1 10  de  la  Bibliothèque  d'Evrenx  (épitres  de  saint  Grégoire).  Les  premières  lignes  de  ce 
texte  sont  semblables  au  commencement  de  la  pièce  B  (n""  49  de  la  taUe) ,  jusqu'aux  mots  : 
«et  décimas  septimanas  Britolii,  Lire,  Paceii  et  Glotut,  indusîvement.  Le  fragment  contient 
trois  petits  articles  qui  ne  sont  pas  dans  le  texte  de  la  charte  complète. 

1 5  La  souscription  du  chambrier  Guéri  n  Fils  de  Géroud  semble  indiquer  que  la  pièce  a  été  expé- 
diée entre  1 1 55  et  1 158.  Le  Rév.  Eyton  dasse  cette  charte  parmi  celles  qui  ont  dû  être  rédigées 
vers  le  37  mars  1 155,  ce  qui  n'implique  pas  une  certitude;  Henri  II  a  encore  été  à  Westminster 
vers  le  35  décembre  1 1 55,  et  vers  les  mois  d'avril  à  août  1 1 58;  an  milieu  d'août  1 1 58  il  a  passé 
en  France,  pour  y  rester  jusqu'à  la  fin  de  décembre  116a.  L'acte  est  souscrit  par  Philippe,  évéque 

ao  de  Bayeux,  qui  est  mort  le  7  février  1 164- 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomi- 
tibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Âng^e  et  Normannie ,  salutem. 
Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  elemosinam  confirmasse  çcdesiç  Lirensi, 

»5  et  monachis  ibidem  Dec  servientibus ,  quicquid  eis  rationabiliter  datum  est,  et  tene- 
menta  sua,  et  quicquid  juste  et  rationabiliter  posséderont  tempore  régis  H[enrici] 
avi  mei  et  tempore  patris  mei.  In  episcopatu  Ebroicensi,  in  loco  qui  Vêtus  Lira 
dicitur,  ex  dono  Willelmi  comitis ,  terram  de  eadem  villa  quam  tenebat  in  dominio , 
et  duo  molendina  in  eadem  villa,  et  quartam  partem  Novç  Lirç,  et  molendinum 

3o  ejusdem  villç,  et  molendinum  Taneret^'^,  et  totam  aquam'ab  Nova  Lira^*")  usque  ad 
Galet,  et  totam  decimam forestç  Britolii,  et  décimas  septimanas  Britolii,  Lire,  Paceii 
et  Glotis^')  et  Pontis  Sancti  Pétri  ^'^^;  çcclesias  Britolii  cum  feodo  Walonis,  çoclesias 
Glotii,  ecdesias  de  utraque  Lira^*^  çcclesiam  Sancti  Ândreç  de  Barra,  çcclesiam  de 
Gornuii,  çcclesiam  de  Gandamind,  çcclesiam  de  Boterellis,  çcclesiam  de  Noeria^*^^ 

(')  Foleret  E,  —  ^)  et  aquam  a  ponte  de  Nova  Lira  E,  —  (')  et  moitam  de  Novo  Burgo,  addi- 
tion dans  H.  —  (^)  et  villam  que  dicitur  Boscus  Hugonis,  add,  dans  H,  —  (')  Liria  B.  —  0  sexaginta 
solidos  in  teloneo  Britolii  pro  Raynaldo  de  Bordineyo  et  derimam  molendinonim  ipsius,  et  decem 
solides  pro  Balduino  de  Gunellis,  débris  de  la  charte  G  (n*  50), 


HENRI  IL  167 

çcdesiam  de  Alvemiaco  ;  preterea  dotem  eomitisse  Âdeliciç ,  scilicet  Trisaicum  cum 
molendino ,  et  Marneras ,  et  Rubramont  (*^  Et  in  episcopata  Rothomagensi ,  Scanna 
comitis;  in  eodem  episcopatu  Rothomagensi,  çcdesias  Pontis  Sancti  Pétri,  scilicet 
Sancti  Nichoiai ,  Sancti  Georgii  et  Sancti  Grispini ,  cum  appendidis  suis ,  et  redecimam 
ville  Pistris  ^K  In  Anglia  :  in  ^iscopatu  Wintoniç ,  ex  dono  predicti  Willeimi  comitis ,  5 
in  ipsa  ci\itate  duos  burgenses,  çcoiesiam  de  Glaford[e]  (^),  cum  appendiciis  suis;  in 
Hantonia  novem  librâs  et  V^"*^  sdidos  et  unum  bui^nsem,  et  çcdesiam  Sancti  Johan- 
nis;  çcdesiam  de  CarelH*oc^*)  cum  appendiciis  suis,  et  totam  decimam  de  dominio 
comitis;  ecclesiafti  de  Âretona^'^,  et  totam  dedmam  de  dominio  domini  ejusdem  ville, 

et  de  Baselee  et  de et  de  Condecomba;  ecdesiam  de  Fresquequatre  ^\  et  totam  lo 

decimam  de  dominio  domini;  çcdesiam  de  Godesella^^^  cum  omnibus  pertinentes 
suis;  çcdesiam  de  Winpingeham^'^;  çcdesiam  de  Neucherche;  ecdesiam  de  Neutona 
cum  appenditiis  suis;  [qoinquaginta  solidos  pro  decimis  nummorum  domini  de 
Insula;]^^)  decimam  dominii  de  Brunlega.  In  episcopatu  Herefordiç,  in  ipsa  villa 
duodecim  libras  et  unum  burgensem,  acram^*^);  çcdesiam  de  Tedeham  oum  appen-  i5 
ditiis  suis;  çcdesiam  de  Lindeneia  ^\  çcdesiam  de  Lintona,  çcdesiam  de  Wittona^''^ 
çcdesiam  de  Merkelai^*^,  cum  appendiciis  suis;  çcdesiam  de  Westeurde^"");  decimam 
de  Unre ^'^;  çcdesiam  de  Lena,  çcdesiam  de  Thamebere ^'^  çcdesiam  de  Hopa,  cum 
appenditiis  suis;  [XII  denarios  in  terra  Radulfi  de  Monte]  ^'^  decimam  de  Pultona 
de  dominio  domini ,  et  decimam  de  Chingecaples  ^'^  de  toto  dominio ,  et  decimam  de  so 
dominio  domini  de  Gredhella,  et  decimam  dominii  de  Chislet,  et  unum  hominem 
cum  terra  sua^^^  In  episcopatu  de  Landaf^"\  manerium  de  Languivai^*^  et  decimam 
totius  forestç  de  Grossomonte,  et  medietatem  decimç  thetonei  de  Strigulio,  et  me- 
dietatem  totius  decimç  quç  est  inter  Guaiam  et  Oscam^'^  sdlicet  vaccarum,  porco- 

(*)  Des  débris  de  la  charte  G  (n*  50  de  la  tahle).  M,  Besnier  a  pu  tirer  ces  passages  qui  ne 
paraissent  pas  exister  ailleurs  dans  les  mêmes  termes  :  t  Ecdesiam  de  Passeyo  cum  appenditiis 

suis;  ecdesiam  de Britolii  pro   Rainaldo   de  Bordineyo  et  decimam  molendinorum 

ipsius pertinentiis  suis,  et  nominatim  feodo  Gadonis,  ecdesiam  de  Roeman  iib 

qoietum  ab  omni  consuetudine,  et  vineam  Pagani  de  GIos,  moltam  de  Novo unum 

hospitem  liherum,  apud  Chambresium  aiium   hospitem  liberum,  apud  Pontem — 

W  de  vafle  Pistris  B.  —  W  Clatford  F.  —  W  XV.  F,  —  W  in  insula  de  Wiht  ecdesiam  de 
Caresbrodi  F.  —  (H  Arretona  F.  —  (s)  et  de  Luvecomba  et  de  Scaldeoomba  ;  ecdesiam  de  Fres- 
chewalre  F.  —  W  Godeshdla  F.  —  P)  Wipingeham  F.  —  (J)  Cette  phrase  dans  F.  —  W  Adam  F. 
—  0  Lidenai  F.  —  0-)  Wiltona  F;  Wîtona  B.  —  (")  Merchdai  F.  —  H  Westeorda  F.  — 
(p)  Dunre  F.  —  W  Tameteberi  F.  —  (')  Passage  fourni  par  la  copie  de  Du  Chesne  F.  —  W  Chîn- 
gestaples  F.  —  l*)  A  partir  de  cet  endroit,  le  texte  F,  copie  de  Du  Chesne,  présente  des  interver- 
sions de  plus  en  plus  nomhreases.  —  H  Landat  B,  •'—  (^}  Langmaî  F.  —-  i^)  décime  inter  Oscam  et 
WaiamF. 


168  HENRI  IL 

rum,  nummorum,  piscium  et  meilis.  Et  decimam  dominii  de  Stanfort^*)  et  unum 
hominem;  et  decimam  dominii  de  Tornebere  et  unum  hominem,  et  decimam  de 
dominio  de  Logordine^^  et  unum  hominem,  et  Suttonç^"")  unam  virgatam  terrç.  Que 
omnia  sunt  in  episcopatu  Herfordiç,  scilicet  Stanfort  et  sequentia.  In  episcopatu 

5  Wigomiç,  çcclesiam  de  Hanieia^^^  cum  aj^enditiis  suis,  et  decimam  forestç  Mal- 
vemiç ,  prêter  venationem ,  et  decimam  totius  dominii  de  Cuhelle  ^''\  et  decimam 
totius  dominii  deBisseleia^^^ et  unum  hominem,  et  decimam  totius  dominii  de  Forte- 
iintona^^)  et  unum  hominem,  et  decimam  tocius  dominii  de  Edrefeld^^^  et  unum 
hominem;  ecclesiam  de  Fecheham  cum  appendiciis  suis,  et  unam  carruca[ta]m  terre; 

lo  ecclesiam  de  Ghedhorde^'^  cum  appenditiis  suis;  in  villa  de  Âuvrintona  ^  decimam 
tocius  dominii  et  unum  rusticum;  Duntesbumie  duas  hidas  terre,  et  decimam  tocius 
dominii  de  Estamestede^\  et  duos  burgenses  in  villa  Gloecestriç  et  unum  pratum.  In 
episcopatu  Saresberiç  ^\  çcclesiam  de  Bastendena  cum  appenditiis  suis  ;  çcciesiam  de 
Essamestede  ^""^  çcdesiam  de  Sunningefeld  ^''^  et  çcciesiam  de  Sarefeld,  cum  appen- 

i5  ditiis  suis^"").  Ex  dono  comitis  Leecestriç,  ecclesias  de  Warham  cum  appenditiis  suis, 
çcclesiam  de  Guersit  et  centum  solidatas  terrç ,  et  çcclesiam  de  Rincheorde ,  cum 
appenditiis  suis.  In  episcopatu  Lincolniç^^,  ecdesiam  de  Hinkelai^^^  cum  appenditiis 
suis.  In  episcopatu  Gestrensi ,  ecclesiam  de  Ettona ,  cum  appenditiis  suis ,  et  unum 
hospitem  apud  Leecestriam  ^'K  Ex  dono  comitis  M elienti ,  unum  burgensem  liberum 

9o  ad  Pontem  Âudomari.  Ex  dono  Henrici  de  Ferrariis ,  unum  hospitem  liberum  apud 
Canbrest.  Ex  dono  Richerii  in  [sic)  Âquila,  unum  hospitem  liberum.  Ex  dono  Rai- 
naldi  de  Bordineio,  LX.  solides  in  fossa  forestç,  et  decimam  molendinorum  ipsius. 
Preterea  çcclesiam  de  Gutteriis  et  ecclesiam  de  M orenvilla ,  et  ecclesiam  de  Paceio 
cum  appenditiis  suis;  in  introitu  Quadragesimç  duo  millia  ailectiorum.  Ex  dono 

95  comitis  Mellent[i].  Ex  feodo  de  Boterellis,  apud  Loreiam,  unum  hominem  et  XXI"^ 
summam  salis.  Ex  feodo  Britolii,  dono  Willelmi  comitis  et  Hugonis  venatoris 
sui,  villam  que  dicitur  Boscus  Hugonis.  Ex  dono  Ricardi  de  Redvers,  in  insula  de 
Wiht,  L.  solides  per  annum.  Ex  dono  Willelmi  [de]  Waimuta,  unam  hildam  terre 
apud  Warham.  [Ex  dono  Willelmi  de  Waimuta,  unam  unciam  auri  in  prepositura 

3o  de  Warham  ^*\]  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  in 
ea  Deo  servientes  omnia  supradicta  teneant,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  bene  et 
in  pace ,  libère  et  quiète  et  honorifice ,  in  perpetuam  et  iiberam  elemosinam ,  sicut 

(•)  Stanford  F.  —  0>)  Lagordine  F.  —  W  In  Sutona  F.  —  W  Hanfcga  F.  —  W  Cohella  F.  — 
(0  Briasdeia  F.  —  W  Fortdmetona  F.  —  W  EldresfddF.  —  W  Caiedeorda  F.  —  0)  Alvrintona  F. 
—  (■"}  Hebamstede  F.  —  (i)  Salesburie  F.  —  H  Essamesteda  F.  —  (-)  Siumingefeld  F;  Sounmge- 
fach  B.  —  (°)  Cet  article  passé  dans  F.  —  (p)  Linconie  jB.  —  (h)  Hinchelai  F.  —  ('3  Les  articles 
suivants  manqaent  dans  F.  —  (*)  Cet  article  dans  F. 


HENRI  IL  169 

cartç  donatonim  eis  rationabiliter  testantur,  et  sicut  melius  et  liberius  tenuerunt  tenbt 
pore  régis  H[enrici]  avi  mei. 

Testibus  :  Philippe  Baiocensi  episcopo,  et  Arnulfo  Lexoviensi  episcopo,  et  Roberto 
comité  Legercestrie ,  et  Willelmo  comité  Gloecestrie ,  et  Ricardo  de  Humetis  consta- 
bulario,  Mamiassero  Biset  dapifero,  et  Warino  Piiîo  Geroldi  camerario,  et  Roberto    5 
de  Dunstanvilla. 

Apud  Westmonasterium. 

LXVI 

Delisie,  n*  52. 
11 55- Il  58.  —  Weitminster.  lo 

Droits  reconnus  à  Vabhaye  de  la  Trinité  de  Caen  dans  ses  domaines  de  Hamp-- 
ton,  etc. 

m 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  do  xin*  s. ,  CotUb  Aniiqam,  F.  m.  a ,  pièce  1 1 .  Photographie.  —  C.  Copie  d^irn  inspexU 

mus  d'Edouard  II -/Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10077,  fol.  91  v^  i5 

La  souscription  du  chanceKer  Thomas  et  le  fait  que  Henri  II  a  passé  en  France  au  milieu  d'août 
1 158  prouvent  que  la  pièce  ne  peut  pas  être  postérieure  à  cette  dernière  date.  —  Dans  la  copie  des 
Cartœ  Antùfum  (B) ,  rinitiale  du  roi  est  suivie  de  la  formule  c Dei  gratîa  ; 

H.,  rex  Anglorum  W,  et  dux  [Normannonim  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis  et  vicecomitibus  et]  ministris  suis  de  Glowecestrescyra,  salutem.         *<> 

Sciatis  me  concessisse  terre  Sancte  Trinitatis  de  Gadomo,  scilicet  Hamtone  et 
Avelingarum  et  Pamebm*[ie] ,  [soccam  et  saccam]  et  toU  et  theam  et  infangentheof 
et  omnes  consuetadines ,  infira  bwgum  et  extra.  Et  precipio  ut  tota  terra  Sancte 
Trinitatis  de  Gadomo  et  homines  ejus  sint  quieti  ab  omnibus  placitis  et  sciris  et 
hundretis  et  aliis  rébus  hujusmodi.  Et  defendo  super  X.  libras  forisfacture  ne  35 
aliquis  super  hoc  eis  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi  episcopo,  [  Arnulfo  ]^^  episcopo  Lexoviensi,  et  Thoma 
cancellario,  et  Willelmo  Filio  Hamonis. 

Apud  Westmonasterium. 

(*)  H.,  Dei  gratîa  rex  Ang^.  B,  —  ^^  Aem[ulfo]  B.  D€uu  ce  même  texte,  la  charte  est  précédée 
de  la  mention:  Carta  ejusdem ,  qai  ne  convient  pas,  puisque  la  pièce  iO  qui  précède  est  da  roi  Richard  t^* 

CHARTES  ET  DIPLOMES.  —  TH.  3  2 


larsnnui  «atxobau. 


170  HENRI  IL 


LXVII 

Ddisle,n^53. 
Il  55- Il  58.  —  Westminster. 

Droits  reconnus  à  Vahhaye  de  la  Trinité  de  Caen  dans  son  domaine  de  Horsted. 

5  A .  Original  })erdu. 

B.  Inspeximus  du  xiv*  s.,  aux  Archives  du  ûdvados.  H,  Trinité.  ^-  C.  Vidimus  du  37  février 

i4iO,  n.  st.,  ibidem.  —  D.  Vidimus  du  11  mars  i4io,  n.  st.,  ibidem,  —  E.  Vidimus  du 

i3  novembre  i447i  ibidem.  —  F.  Vidimus  du  ao  mai  i5ii,  ibidem,  —  G.  Copie  d'un 

inspeximus  d'Edouard  II,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10077,  fol.   91,  sans  doute 

10  d'après  B. 

Cette  charte,  datée,  comme  la  précédente,  de  Westminster,  poiie  les  mêmes  souscriptions,  à 
part  odle  du  chancdier  Thomas  ;  eQe  intéresse  de  même  Tabbaye  de  la  Trinité  de  Caen  ;  tout  porte 
à  croire  qu  elle  est  de  la  même  époque. 

H.,  rex  Ânglorum,  [et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
i5  rum ,  justiciis  et  vicecomitibus  et]  ministris  suis  de  Nortfulk,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  terre  Sancte  Trinitatis  de  Cadomo  de  Horsteda  soccam  et 
saccain  et  toU  et  theam  et  infangentheof  et  omnes  consuetadines ,  infra  burgam 
et  extra.  Et  precipio  ut  tota  terra  Sancte  Trinitatis  de  Cadomo  et  homines  ejus  sint 
quieti  ab  omnibus  placitis ,  sciris  et  hundredis  et  aliis  rébus  hujusmodi.  Et  defendo 
30  super  X.  libras  forisfacture  ne  [aliquis]  aliquo  nomine  super  hoc  injuriam  vel  contu- 
meliam  eis  faciat. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi  episcopo,  et  Amulfo  episcopo  Lexoviensi,  et  Guii- 
lelmo  Fiiio  Hamonis. 

Apud  Westmonasterium. 

»5  LXVIII 

Ddide,  n"  5/i. 
11 55-11 58.  —  Westminster. 

Droits  reconnus  à  V abbaye  de  la  Trinité  de  Caen  dans  son  domaine  de  Felstead. 
A.  Original  perdu. 


HENRI  IL  171 

B.  Copie  du  xiii*  s.,  au  Public  Record  Office,  Ctuiêb  Antiqaœ,  F.  m.  a,  pièce  g.  — Photographie. 
En  tête  de  la  pièce  se  trouve  une  rubrique  :  Carta  terre  Sancte  Trinitatis  de  Cadomo.  Ge&i 
d'après  ce  texte  que  nous  publions  le  document. 

« 

C  Inspeximus  du  xrv*  s.,  aux  Archives  du  Calvados,  H,  Trinité.  —  D.  Vidimus  du  27  février 
i4io,  n.  st.,  ibidem.  —  E.  Vidimus  du  11  mars  i4iO,  n.  st.,  ibidem,  —  F.  Vidimus  du    5 
i3  novembre  làà^^  ibidem,  —  G.  Vidimus 'du  ao  mai  i5ii,  ibidem.  —  JET.  Copie  d  un 
inspeximus  d'Edouard  11,  Bibliothèque  nationde,  ms.  latin  10077,  ^^^'  9^*  d  après  une  pièce 
des  Archives  du  Calvados,  sans  doute  C. 

Gtée  par  Eyton,  p.  7,  avec  renvoi  à  B.     . 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo-  10 
nim^*\  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Essex[e]  ^\  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  terre  Sancte  Trinitatis  de  Gadomo  de  Feiestede  socam  et 
sacham  et  thoi  et  theam  et  infangenethief  et  omnes  consuetudines,  intra  burgum 
et  extra.  Et  precipio  ut  tota  terra  Sancte  Trinitatis  de  Gadomo  et  homines  ejus  sint 
quieti  ab  onmibus  placitis  et  sdris  et  hundredis  et  rébus  hujusmodi.  Et  defendo  i5 
super  X.  libras  forisfacture  ne  aliquis  eis  super  hoc  injuriam  faciat  vei  contumeliam. 

Testibus  :  Philippo  episcopo  Baiocensi,  et  Emuifo  episcopo  Lexoviensi^'^,  et 
Thoma  cancellario  ^^,  et  Wilieimo  Filio  Hamonis. 

Âpud  Westmonasterium. 


LXIX 

Delisie,  n*  &5. 
Il  55- 11 58?  —  Westminster. 

Droits  de  garenne  reconnus  à  Vahhaye  de  la  Trinité  de  Caen  sar  son  domaine  de 
Felstead. 

A.  Original  perdu.  >5 

B.  Vidimus  du  xiv*  s.,  aux  Archives  du  Calvados,  H,  Trinité.  —  C.  Vidimus  du  27  février  i4io, 

n.  st.,  ibidem.  —  D.  Vidimus  du  11  mars  i^io,  n.  st.,  ibidem.  — ^  E.  Vidimus  du  i3  no- 
vembre 1447,  ibidem,  — -  F.  Vidimus  du  ao  mai  i5i  1 ,  ibidem.  —  G.  Copie  d*un  inspeximus 
•d^Edouard  H,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10077,  fol.  91 ,  sans  doute  d  après  B. 

(*)  Anglie  et  dux  Norm.  et  Aquitann.  et  cornes  Andeg.  B.  —  ^)  Essex.  B.  —  (*)  Lexon.  B.  — 
('')  Thom.  cane,  répété  B. 

32. 


172  HENRI  II. 


Round,  n*"  437- 


La  date  ii55-ii58  est  incertaine,  mais  peut  être  admise.  Guillaume  Fils  Aymon,  id  seul 
témoin,  a  souscrit  avec  d'autres  les  deux  actes  précédents,  également  datés  de  Westminster  et 
relatifs  à  la  Trinité  de  Caen. 

5       H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  justiciis,  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Essex,  salutem. 

Precipio  quod  abbatissa  de  Gadomo  Jiabeat  guarenam  suam  apud  Feldstedam, 
sicut  eam  habuit  tempore  régis  Henrici  avi  mei ,  ita  libère  et  quiète  ne  quis  in  ea 
fiiget  nisi  per  eam  vel  per  ministros  suos,  neque  leporem  capiat,  super  X.  libras 
10  forisfacture. 

Teste  Wilielmo  Filio  Hamonis. 
Apud  Westoionasterium. 

LXX 

Delisle,  n*  la. 
Il  55- 11 58.  —  Winchester. 


10 


Donation  d'une  rente  de  quarante  livres,  monnaie  d'Angers,  à  l'église  Saint-Julien  da 
Mans. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIII*  s.,  dans  le  Livre  blanc  de  Téglise  du  Mans,  Bibliothèque  de  la  ville  du  Mans, 
ao  ms.  aSg.  —  C.  G)pie  de  Gaignières,  BiUiothèque  nationale,  ms.  latin  5a  11  B,  p.  a. 

a.  Lottin,  Chartularium  insignis  ecclesiœ  Cenomanensis  quod  dicitur  Liher  albas  capitalL  Le  Mans, 
1869,  in-4%  p.  5,  n*VlI. 

Round,  n*  1019. 

Cette  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancdier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieure  au 
a 5  mois  d*août  11 58.  Robert  du  Neubourg,  qui  a  souscrit  lacté  comme  témoin,  parait  n avoir  accom- 
pagné le  roi  en  Angleterre  que  de  iibH  k  janvier  11 56;  Tacte  est  donc  probablement  de  11 55. 
Les  séjours  de  Henri  II  à  Winchester  s  accordent  assez  bien  avec  cette  hypothèse. 

H. ,  rex  Angiorum ,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andegavo- 
rum,  archiepiscopo  Turonensi,  et  episcopo  Genomanensi,  et  episcopis,  abbatibus, 
3o  comitibus,  baronibus,  justiciis,  dapiferis,  ministris  et  omnibus  fidelibus suis  totius 
terre  sue,  salutem. 


HENRI  IL  173 

Sciatis  me  dédisse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  ecciesie  Beati  Juliani  Geno- 
mannensis ,  pro  anima  patris  mei  et  pro  animabus  omnium  antecessôrum  meorum , 
et  pro  salute  matris  mee  et  mea  et  uxoris  mee  et  filionim  meonim  et  omnimn  suc- 
cessoram  meorum ,  XL.  libras  Ândegavensis  monete ,  hac  conditione  quod  duo  pres- 
byteri  inde  sustententur  in  servitio  ejusdem  ecciesie ,  et  iilas  habeant  ut  serviant  cotidie  s 
ad  ahare  iilud  quod  est  ante  sçpuldirum  patris  mei,  pro  anima  patris  mei.  Et  hii 
duo  presbiteri  digantur  in  presentia  episcopi  Genomannensis ,  viri  honesti,  jura- 
mento  trium  bonestiorum  personaram  Genomannensîs  ecciesie  quas  ad  boc  episco- 
pus  Genomannensis  degerit.  Et  cum  unus  eorum  vel  uterque  decesserit,  juramento 
trium  personarum  ad  boc  electarum  substituantur  alie  bonestiores  persone  que  10 
inveniri  poterunt.  Et  bas  XL.  libras  assigne  eis  annuatim  de  redditu  meo  Genoman- 
nensi,  donec  alibi  eas  illis  constituam.  Gum  autem  unus  eorum  vel  uterque 
decesserit,  infra  primes  XV.  dies  substituantur  alii. 

Testibus  :  Josceiino  episcopo  Sarisburiensi,  Toma  cancellario,  Roberto  comité 
Legrecestrie ^'^  Gaufndo  decano  Andegavensi,  magistro  Âlveredo,  Roberto  de  Novo  i5 
Burgo,  Roberto  de  Dunstanvilla,  Josc[elino]  de  BaiUoUo,  Willelmo  Filio  Hamonis. 

Apud  Wintoniam. 

LXXI 

Delisie,  n*  56. 
ii55-ii58.  —  Windsor.  so 

Autorisation  de  commercer  à  Londres,  accordée  aux  bourgeois  de  Saint-Omer. 

A,  Original  scellé;  Archives  de  Saint-Omer;  copie  communiquée  par  M.  Giry. 

Round,  n"  i35;i. 

Le  Rév.  Eyton  indique  des  passages  de  Henri  II  à  Windsor  en  11 55,  1157  et  11 58  (p.  i4< 
3o,  38).  Le  chancelier  Thomas  a  souscrit  cet  acte,  qui  ne  peut  pas  être  plus  récent  que  le  mois  s 5 
daoùt  1 158,  date  à  laquelle  Henri  II  a  passé  en  France  pour  y  rester  jnsqu^à  la  fin  de  décembre 
1 16a.  Voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  XL1I. 

H.  y  rex  An^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andegavo- 
mm,  arcbiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis  et  vice- 
comitibus  et  omnibus  fidebbus  suis  Anglie,  salutem.  3o 

^  Legercestrie  a. 


174  HENRI  IL 

Sciatis  me  concessisse  burgensibus  de  Sancto  Âudomaro  quod  habeant  in  civitate 
London[i]ensi  hospida  ad  vohmtatem  et  arbitrimn  suom ,  et  quod  vendant  ibi  res 
suas  cui  voluerint  sine  visu  justicie  vei  vicecomitis  et  sine  scawinga ,  et  dissolvant  sine 
licencia  trussellos  suos ,  et  eant  ad  nundinas  et  mercata ,  et  ferant  et  ducant  res  suas 

5  ad  vendendum  et  emendum  per  totam  Angliam  in  mea  fiitna  pace ,  et  sint  quieti  per 
totam  Ângliam,  undecumque  venerint,  de  iestagio.  Et  prohibeo  ne  quis  super  hoc 
forisfaciat  neque  disturbet  injuste  sive  res  eorum  super  X.  libris^*'  foris&cture. 

Testibus  :  T.  cancellario ,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Reginaido  de  Sancto 
Walerico,  Warino  Filio  Geroldi  camerario,  Josceiino  de  BaiUolo. 

»o       Apud  Wildesor. 


LXXIl 

Ddisie,  n*  67. 
11 55- Il  58.  —  Woodstock. 

Mandement  adressé  à  Robert  du  Neubourg,  lui  enjoignant  de  mainienir  ïévéque  de 
i5  Bayeax  dans  la  jouissance  des  coutumes  de  la  banlieue  de  Cambremer. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xiii*  s.;   Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux;  Bibliothèque  du  cbipitre  de  Bayeux, 

ms.  195,  fol.  8  v^,  n*  3a. 

a,  Bourrienne,  t.  I,  p.  38. 
30  Round,  n*  i445. 

Sur  la  date  de  cette  pièce  et  le  séjour  de  Henri  II  à  Woodstock  en  1 158,  voir  rintroductîoDf 
p.  67.  L^acte  est  adressé  à  Robert  du  Neubourg,  mort  le  3o  août  1 159,  â  Tabbaye  du  Bec.  A  ce 
moment,  Henri  II  était  en  France  depuis  un  an. 

H.  f  rex  Ânglorum  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
35  rum,  R.  de  Novo  Burgo  et  omnibus  baillivis  suis  Normannie,  salutem. 

Precipio  quod  faciatis  Philippum,  Baiocensem  episcopum,  tenere  banleuvam 
suam  de  Cambremario  et  omnes  consuetudines  suas  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et 
juste  et  plenarie ,  sicut  recognitum  fuit  coram  vobis  et  coram  Roberto  de  Gurceio ,  ex 
precepto  patris  mei ,  per  sacramentum  legalium  hominum ,  et  sicut  carte  régis  Hen  - 

(*}  Il  faudrait  libras. 


HENRI  IL  175 

rici  avi  mei  et  comitis  GaufHdi  psltris  mei  et  vestra ,  in  quorum  presentia  hoc  factum 
est,  testantur,  et  sicut  postea  per  litteras  meas  precepi.  Et  si  quis  ejus  consuetudines 
in  sdiquo  diminuere  voluerit,  finnam  ei  justiciani  sine  diiacioiie  faciatis. 

Teste  Gregorio  de  L#oiid[oma]. 

Apud  Wudestocam.  5 

LXXIII 

Ddiisle,  n*  55  A. 

1 1 55-1 1 58.  —  Worcester. 

Acte  approuvant  la  fondation,  à  0^estwoody  JCun  monastère  de  reli^eases  appartenant 
à  V ordre  de  FonievfmtU.  lo 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  un  înspeximus  d'Edouard  I*',  vidimant  un  înspeximus  de  Henri  lU  (Calendar  qf 

the  CL  Mb).  —  C.  Copie  au  Public  Record  Office,  Patent  Rblis,  17*  année  d*Édonard  IV, 
part.  II ,  membrane  1 1 . 

û.  Calendar  of  the  Charter  Rcils,  t.  Il,  p.  Sic,  d'après  B.  —  6.  Monasiicon  Anglicanam,  t.  VI,   i5 
p.  ioo4,  extrait,  d après  C. 

Le  texte  n'étant  connu  que  par  un  double  inspexîmus  de  Henri  III  et  d'Edouard  I",  on  ne  doit 
attadier  aucune  importance  à  la  formule  Dei  gratin,  qu'un  copiste  a  du  ajouter  par  habitude.  L'iti- 
néraire du  Rév.  Eyton  mentionne  la  présence  de  Henri  II  à  Worcester,  entre  juillet  et  septembre 
11 55,  puis  le  ao  avril  11 58.  L'^acte,  souscrit  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  pas  so 
être  postérieur  au  mois  d^aoùt  1 1 58.  Voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  XLII. 

Henricus,  Dei  gratia  (5Îc)  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  [et]  Âquitano- 
mm,  [et]  cornes  Ândegavorum ,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus, 
baronibus,  justiciis^'^  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  suis  per  Ân^iam  consti- 
tutis,  salutem.  >5 

Sdatis  me  concessisse  quod  in  loco  de  Westwode  in  Wygomiensi  comitatu  sit 
conventus  sanctimonialium  de  ecdesia  Fontis  f^raudi ,  et  quod  in  pace  et  libère  et 
honorifice,  intègre  et  plenarie  habeant  omnia  sua  tenementa,  que  Osbertus  fiiius 
Hugonis  et  Eustachia  de  Say,  mater  sua,  dederunt  in  elemosinas  ecdesie  Fontis 
Ebraudi ,  scilicet  V^estwudam  ad  assartandum  et  ad  parcum ,  si  voluerint ,  faciendura ,  3o 

W  justiciariis  B. 


176  HENRI  II. 

et  Gnichiam,  scilicet  duas  hidas,  et  salinarium  de  Wichiot  et  ecclesiam  de  God^nig- 
gia  oum  omnibus  pertinentiis  suis.  Goncedo  eciam  et  hac  presenti  carta  mea  confirmo 
ut  eedem  sanctimoniales  de  Westwud  habeant  et  teneant  omnia  hec  predicta  et 
omnia  alla  que  adhuc  adipisci  poterunt  in  perpetuam  demosinam  cum  omnibus 

5  pertinentiis  suis.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod  moniales  de  Westwud  de  Fonte 
flbraudi,  et  fratres  et  ministri  et  homines  et  conversi,  servientes  et  mercatores 
earum ,  tene[a]nt  omnes  possessiones  suas  et  elemosinas  quiète  «  intègre ,  libère  et  in 
pace ,  honorifice  et  plenarie ,  et  cum  onmibus  iibertatibus  et  liberis  consuetudinibus , 
in  bosco  et  piano  et  foresta,  in  pratis  et  pasturis  {sic),  in  aquis  et  molendinis,  infra 

10  burgum  et  extra,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  locis  et  in  omnibus  rébus,  solutas» 
libéras  et  quietas  de  shiris  et  hundredis,  et  placitis  et  quereUs,  et  latrocinio  et 
murdro  et  blodwyta ,  de  forstall  et  hamsoke  et  tle  hidagiis  et  scutagiis ,  geidis  et  dane- 
geldis,  et  assisis  et  donis  et  homgeldis  et  forchtgeldis,  et  auxiliis  vicecomitum  et 
ministrorum  eorum  et  nostrorum,  et  de  tethingepeny  et  de  hundredepeny,  et  sint 

i5  quiète  et  libère  de  omni  taiiliata  et  excercitu,  et  de  omni  exactione  et  consuetudine 
que  ad  heredes  meos  vel  successores  meos  pertinent  vel  pertinere  possunt.  Nec 
ponantur  in  placitum  de  aiiqua  possessione  sua  nisi  in  presencia  mea  corporali  vel 
heredum  meorum. 

Testibus  :  Thoma  canceiiario ,  et  Ricardo  de  Lucy ,  et  Mansero  Biset  dapifero ,  et 

îo  Bernardo  de  Sancto  Walerico,  et  Wiilelmo  de  Bello  Campo. 
Âpud  Wygomiam. 

LXXIV 

11 55- 11 58.  —  Worcester. 

ConfirmaJdon  des  biens  appcurtenant  à  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Troarn. 

25  il.  Original  perdu. 

B,  Inspeximus  de  1 33 a,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  6*  année  d*Edouard  III,  mem- 
brane 8. 

a.  Cdenàar  of  the  Charter  BoUs,  t.  IV;  Edward  III,  i3a7-i34i  ;  page  a83,  pi^ce  3;  d après  B, 

Cet  acte,  souscrit  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieur  au  mois 
3o  d  août  1 158  (voir  Tlntroduction ,  p.  89). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vonim,  archiepisGopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justitiis,  baronibus,  vice- 


HENRI  IL  177 

comitibus,  ministris  et  omnibus  fideiibus  suis  totius  An^e,  Francis  et  Ânglis, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancto  Martino  de  Troarno,  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro  sdute  anime  mee  et  omnium  antecessorum 
meorum,  omnes  terras  suas  et  libertates  et  consuetudines  quas  habuerunt  in  regno  5 
Anglie  tempore  Wilielmi  régis  et  Henrici  régis  predecessorum  meorum,  scilicet  : 
Horsleiam  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  quam  predictus  rex  Wiilelmus  proavus 
meus  eis  in  elemosinam  dédit,  ita  soiutam  et  quietam  ne  servientes  mei  de  Girecestria 
aliquid  in  illa  percipiant,  sicut  idem  rex  Wiilelmus  per  litteras  suas  iilud  idem 
prohibuit;  et  Rochentonam  et  Haringeiam  cum  pertinentiis,  quas  cornes  Rogerus  lo 
Saiopesberiensis  eis  dédit;  et  très  hidas  terre,  quas  Herlewinus  eb  dédit  apud  Wal- 
teham,  et  décimas  de  Grafan  et  de  Estrementona,  et  II.  mansuras  in  Gicestria,  et 
decimam  de  Mersetona,  quam  Oismelinus  eis  dédit;  et  ecciesiam  de  Mundreham 
quam  Turstinus  de  Fontanis  eis  dédit;  et  décimas  de  Notbuma,  quas  Radulfus 
Bastardus  eis  dédit  ;  et  décimas  de  Olfan ,  quas  Âtso  eis  dédit  ;  et  ecciesiam  Sancti  i  S 
Andrée  de  Witeneber  cum  terra  sacerdotum  et  decimis  que  ad  ipsam  viilam  perti- 
nent; et  ecciesiam  de  Mapeldra  cum  terra  presbiteri  et  terra  unius  carruce  cum  pratis 
eidem  terre  adjacentibus  et  decimis  ejusdem  ville;  et  ecciesiam  de  MoUanda  cum 
sacerdote  et  decimis  ipsius  mansionis  et  terra  ad  unam  carrucam  terre  cum  pra- 
tis, et  très  hospites  cum  terra  sua,  et  in  Espichewich  I.  hospitem,  et  ecciesiam  de  ao 
Warocleia  cum  decimis,  que  omnia  Robertus  de  Romeilleio  eis  in  elemosinam 
dédit.  Et  prêter  hoc  volo  et  predpio  quod  X.  bide  de  Horseleia  se  adquietent  pro 
VIL  hidis  de  omnibus  gddis  et  omnibus  rébus ,  sicut  rex  H.  eis  concessit  et  carta  sua 
confirmavit.  Preterea  concedo  eidem  ecclesie  Sancti  Martini  de  Troarno  terram  et 
domos  in  Wintonia,  quas  Johannes  M arescailus  eis  dédit  in  elemosinam,  quas  idem  «5 
Johannes  tenebat  de  feodo  Sancti  Pétri  de  Hida.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
predicta  ecdesia  Sancti  Martini  de  Troart. ,  et  mouachi  ibidem  Deo  servientes ,  bec 
omnia  predicta  habeant  et  teneant,  ita  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  hono- 
rifice ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pascuis ,  in  viis  et  semitis ,  in  aquis  et  molen- 
dinis,  in  burgo  et  extra  et  in  omnibus  locis,  cum  omnibus  libertatibus  et  consuetu-  3o 
dinibus  et  quietantiis  predictis  terris  et  tenementis  pertinentibus ,  sicut  unquam 
mdius,  liberius,  quietius,  honorificentius  tenuerunt  tempore  Wilielmi  régis  proavi 
mei  et  Henrici  régis  avi  mei,  et  sicut  eorum  carte  testantur  et  sicut  carte  predictorum 
donatorum  testantur.  Et  sint  ita  quieti  de  sciris  et  hundredis  et  piacitis  ^^^  et  querelis , 
sicut  fuerunt  tempore  predictorum  antecessorum  meorum  regum  Anglie,  35 

{*}  placctis  a. 

CHARTES  ET  DIPLâlIES.   —  MI.  a  3 


iKrriiitr.iE  KATioxitR. 


178  HENRI  II. 

Testibus  :  T.  cancellario,  R.  comité  Gomubie,  H.  de  Essex  constabulario ,  Ricardo 

« 

de  Humez  constabulario,  Warino  Filio  Geroldi  camerario,  Manassero  Biset  dapifero, 
Jocelino  de  Bailolio. 
Âpud  Wigomîam. 

^  ,  LXXV 

Delisle,  n*  58. 
1 1 55- 1 1 58.  —  York. 

Confirmation  générale  des  biens  appartenant  au  prieuré  da  Plessis-Grimoult.  —  Cliarte 
falsifiée. 

lo  A.  Original  dans  le  recueil  des  chartes  normandes  de  lord  Beaumont,  collection  Stapleton,  au 
château  de  drlton. 

B.  Copie  diaprés  loriginal,  faite  en  i88i  par  M.  Léon  Maître;  Bibliothèque  natipnaie,  nouv.aoq. 
lat.  i4a8,  n*  849*  —  C,  Copie  authentique,  faite  en  i483,  dans  le  cartulaire  du  Plessis- 
Grimoult;  Archives  du  Calvados,  H  non  coté,  1. 1,  charte  17,  fol.  10  v*  de  la  i"*  division. 

i5  Eyton,  p.  5.  — ^  Round,  n"  543. 

Voir  dans  Tlntroduction,  p.  3o6,  les  raisons  qui  donnent  lieu  de  susjiecter  Tauthenticité  de  ce 
document.  S'il  était  authentique,  il  ne  pourrait  pas  être  postérieur  au  milieu  daoùt  1 158,  ayant 
été  souscrit  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas.  D'après  le  Rév.  Eyton,  le  roi  s*est  trouvé  à 
York  vers  février  1 1 55 ,  et  a  traversé  le  Yorkshire  vers  janvier  1 1 58. 

30  Ego  H.,  Dei  gratia  rex  Anglorum,  et  dux  Normannoram  et  Aquitanorum ,  et 
cornes  Andegavensium,  divine  caritatis  instinctu  commonitus,  religiosarum  etiam 
personarum  intercessione  rogatus,  pro  mea  pariter  et  uxoris  meeet  fdiorum  meorum 
et  patris  et  matris  mee  et  omnium  fidelium  Dei  salute  concedo  et  presentis  astipula- 
tione  carte  confirmo  canonicis  regularibus  de  Plaissicio  omnes  elemosinas  quas 

35  largitione  pontificum  et  (idelium  laicorum  donatione  possident  in  ecclesiis,  decimis, 
terris,  hospitibus,  molendinis  et  cdiis  possessionibus,  nullusque  eis  injurius^*^  sive 
contumeliosus  contra  presentem  auctoritatis  nostre  paginam  esse  présumât.  Nomina 
vero  ecclesiarum ,  decimarum ,  terrarum  sive  reddituum  que  ad  ecclesiam  supradio- 
torum  canonicorum  spectant  presentibus  litteris  denotari  precipimus ,  ut  neque  pre- 

3o  sentes  neque  futuri  possint  ambigere  quod  inconvulsum  presenti  mandamus  precep- 

(*)  Il  y  a  injurius  sur  l'original  et  dans  le  cartulaire. 


HENRI  IL  179 

tione  permanere.  Confirmo  igitur  supradictis  canonicis  ecclesiam  Sancti  Stephani  de 
Plaissicio  ^*\  quam  Riéardus  Baiocensis  episcopus  fiiius  Samsonis  dédit  eis  petitione 
et  consensu  Samsonis  sacerdotis  ad  quem  ecciesia  eadem  pertinebat ,  cum  decimis  et 
omnibus  appendiciis  suis.  Ad  ecciesiam  vero  pertinet  tota  et  plena  ejusdem  parrochie 
décima,  et  foreste  similiter  et  très  burgenses  in  eadem  Wila,  et  mansum  sacerdotis  5 
antiquum ,  et  Buisnou  et  Sauscetum  et  le  Hamel  et  terra  de  Cruce  Emeline  ^\  Ex  dono 
autem  memorati  Ricardi  Baiocensis  episcopi  quatuor  acre  terre  juxta  castrum  et 
viginti  acre  in  eadem  parrochia,  quas  idem  episcopus  dédit  in  dedicatione  ecciesie,  et 
terra  Rogerii  filii  Dode  et  Willeimi  de  Fdgeroto  et  Odonis  Ferrarii  et  Emuifi  pretoris. 
Dédit  etiam  predictus  episcopus  eisdem  canonicis  ecclesiam  de  Estupefumo  cum  10 
capella  de  Fontanis  et  cum  omnibus  earum  appendiciis,  ecclesiam  de  Ruilos  cum 
decimis  et  appendiciis  suis,  ecclesiam  de  Campo  Andrée  cum  decimis  et  appendiciis 
suis,  ecclesiam  de  Monte  Galveto  cum  decimis  et  appendiciis  suis.  Secundus  Ricardus 
Baiocensis  episcopus  consensu  et  rogatu  omnium  canonicorum  Baiocensis  ecciesie 
dédit  Gampum  Osberti  antedictis  canonicis  immunem  et  liberum  ab  omni  servitio  i5 
seculari  ad  ecclesiam  eorum  transferendam,  ut  secretius  ibi  deservîre  Deo  possent, 
et  moiendinum  de  Escuris,  et  masuram  Godefredi  burgensis  de  Sancto  Johanne,  et 
terram  cujusdam  mediatoris  et  Rogeri  filii  Marie  et  ecclesiam  de  Bretevilla  Rabel  et 
capellam  de  Gomuto,  et  quicquid  habent  in  ecciesia  Sancti  Vigoris  de  Maiseretis.  Ex 
dono  quoque  Phiiippi  Baiocensis  episcopi  consensu  et  interventu  canonicorum  Baio-  ao 
eensium  prebendam  de  Sancto  Johanne  le  Blanc  cum  omnibus  appendiciis  suis 
habent  prefati  canonici  de  Plaissicio  im  perpetuum  possidendam,  et  ecciesiam  de 
Gampellis  cum  omnibus  appendiciis  suis,  et  ecclesiam  Gahendole  cum  omnibus 
appendiciis  suis,  et  ecclesiam  de  Trutimerio  cum  capella  de  EfTemet  et  cum  earum 
appendiciis,  et  ecclesiam  de  Felgerolis,  et  ecclesiam  de  Burleio  cum  earum  appendi-  tS 
ciis,  exoepto  quod  de  eisdem  ad  prebendas  pertinet.  Preterea  Rogerius  de  Vetida 
dédit  prescriptis  canonicis  de  Plaissicio  quinque  virgas  vinee  apud  Argencias  et  deci- 
mam  molendini  de  Lesheidun.  Et  Willelmus  Sapiens  decimam  molendini  de 
Marsenges.  Et  Willelmus  Tanatin  viginti  acras  terre  in  Reineri  maisnello  et  duas  in 
Hairain  ^*K  Et  RaduUus  Bigot.terram  cujusdam  vavassoris  apud  Maiestree.  Et  Radulfus  3o 
dapifer  terram  Durandi  de  Rufavilla  cum  duabus  acris  prati.  Et  Helto  conestabularius 
terram  suam  de  Hamel ,  quam  ipse  et  filii  ejus  dederunt  memoratis  canonicis  cum 
Graelendo  filio  suo  im  perpetuam  elemosinam.  Sed  et  hoc  concedo  et  flrmiter 
precipio   quod  totum  corredium  et  omnes  res  proprie  eorumdem  canonicorum 

(•)  Plesseîcîo  C  —  0»)  Emmeline  C  —  ^^)  Airain  Jlans  le  carlul.  Je  crois  que  Voriginal  doit  porter 
Haïrai  avec  un  signe  JT abréviation  [note  de  M.  Delisle). 

!l3. 


180  HENRI  IL 

quas  homines  sui  affidaverint  suas  esse  proprias  sint  quiète  per  totam  terram  meam 
de  teloneo  et  passagio  et  omni  oonsuetudine  quocunque  venerint  tanquam  demosina 
mea  propria.  Si  quis  autem  hanc  libertatis  nostre  diffinitionem  minuere  vel  in  aliqno 
temerare  presumpserit,  in  presenti  principal!  (isco  centum  iibras  argenti  po'solyet  et 
5  in  iuturo  divinum  judicium  non  evadet. 

Testibus  :  Amuipho  Lexoviensi  et  Philippo  Baiocensi  episcopis,  et  Roberto 
episcopo  Lincolniensi ,  et  Thoma  cancellario ,  et  Ricardo  de  Hummetis. 
Âpud  Eboracum. 


LXXVl 

lo  Delislc,  n*  58  A. 

ii55-ii58.  — York. 

Mandement  adressé  par  Henri  11  à  ses  officiers  des  ports  d'Angleterre  et  de  Normandie 
pour  l'exemption  des  droits  de  ionlieu  accordée  aux  religieux  de  Wohum. 

A,  Original  perdu. 

i5  Z^.  iDspexîmus  de  i3i5  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolis,  9'  année  d'£doaard  II,  mem- 
brane 16. 

a,  Cakndar  of  ihe  Charter  Rolb,  t.  III,  p.  a86,  n*  3. 

Cette  pièce,  souscrite  en  Angleterre  par  le  chancelier  Thomas,  est  au  plus  tard  d  août  1 158.  Voir 
la  note  chronologique  de  la  pièce  XLI1. 

90  H.,  rex  Angionim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  justiciis,  baronibus,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  totius  Anglie  et  Nor- 
mannie  et  portuum  maris ,  et  nominatim  prepositis  de  Hamtona  et  de  Hastingis  et 
de  Dovra  et  de  Barbefluctu  et  de  Gadomo  et  de  Ostreham  et  de  Diepa,  saiutem. 
Precipio  quod  homines  et  equi  et  omnes  res  abbatie  de  Woboma  et  monachonim 
35  ibidem  Deo  servientium  sint  quieti  de  thelonio  et  passagio  et  pontagio  et  omni  alia . 
consuetudine  quocunque  venerint,  et  nuilus  eos  injuste  vexet  nec  disturbet  super 
X.     librasfbrisfeciure. 

Testibus  :  Theobaldo  Cantuariensi  archiepiscopo ,  Hugone  Dunelmensi  episcopo , 
Roberto  Lincolniensi  episcopo,  Philippo  Baiocensi  episcopo,  Em[tdfo]  Lisiacensi 
3o  episcopo,  Thoma  cancellario ,  Reginsddo  comité  Comubie. 
Apud  Eboracum. 


HENRI  IL  181 


LXXVII 

Dèlisle,  n*  58  B. 
Il  55- 11 58.  —  York. 

Mandement  adressé  par  Henri  11  à  ses  officiers  des  ports  d'Angleterre  et  de  Normandie 
pour  V exemption  des  droits  de  tonliea  accordée  anx  religieux  de  Louth-Park.  5 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspeximns  de  i3iil  an  Public  Record  Office,  Charter  RoUs,  8*  année  d*Édouard  II,  mem- 

brane  lO. 

û.  Colndar  ofthe  Charter  RoUs,  t.  III,  p.  a68,  n*  i,  diaprés  B. 

Thibaud,  archevéqne  de  Cantorbéry,  qui  a  sonscrit  cette  pièce,  datée  d'York,  est  mort  le  i8  lo 
avril  ii6i  ;  à  cette  époque,  Henri  II  était  en  France,  ayant  quitté  l'Angleterre  pour  le  continent 
an  milieu  d*aoùt  1 1 58. 

H. ,  rex  Ang^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis,  baronibus,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  totius  Anglie  et 
Normannie  et  portuum  maris,  et  nominatim  prepositis  de  Hantona  et  de  Hastingis  i5 
et  de  DoTera  et  Barbefluctu  et  Cadumo  et  Ostreham  etDepa,  salutem. 

Precipio  quod  equi  et  homines  et  omnes  res  abbatie  de  Parco  Lude  et  monacho- 
rum  ibidem  Deo  serviencium  sint  quieti  de  theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni 
alia  consuetudine,  quocunque  venerint,  et  nuUus  eos  super  hoc  injuste  disturbet  nec 
yexet  super  decem  libra^  forisfacture.  30 

Testibus  :  Theobaldo  archiepiscc^o  Cantuariensi,  Roberto  Lincolniensi,  Hugone 
Dunelmensi ,  Philippo  Baiocensi^  Amulfo  Lexoviensi  episcopis  «  Thoma  cancellario , 
comité  RaginaIdo  Comubie. 

Apud  Eboracum. 

LXXVIII  25 

Delisle,  n*  101  A. 
Il  56-1 1 58.  —  Argentan. 

Donation  du  manoir  de  Lenton  à  Richard  Talbot. 
A.  Original  perdu. 


182  HENRI  IL 

B.  G)pie  du  XIII*  s. ;  Public  Record  Office,  Cw*Ub  AntiqtuB,  t.  ii .  —  Photogbaphie. 

C.  Inspeximus  de  i3a8  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  a*  année  d*Edouard  m,  mem- 

brane 17. 

a,  Calendar  ofthe  Chea^tei^  Rolls,  t.  IV;  Edward  III,  i3!i7-i3ili  ;  p.  83;  d'après  C. 

5  Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Guérin  Fils  de  Géroud ,  chambrier,  qui ,  d'après  le  Rév.  Eyton , 
fut  en  fonctions  de  1 155  à  1 158.  D*après  M.  Warner,  ce  haut  fonctionbaife- parait  être  mortiianft 
1  été  de  11 58  (Voir  Tlntroduction,  p.  469}.  Henri  II  ^'a  pas  résidé  en  France;  en  1 155. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannontm  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum» 
episcopo  Herefordensi,  abbatibus,  baronibus,  justitie,  vicecomiti^'^  et  omnibus  fide- 

10  libUs  suis  de  Herefordscire  ^^  Francis  et  Anglis^*^  et  Walensibus,  saiutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Ricardo  Talebot  pro  servitio  suo  manerium  de 

Lintona^^)  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  feodum  ethereditatem,  ipsiet  heredibus 

'suis  tenendum  de  me  et  heredibus  meis,  prêter  LX.  solidatas  terre  quas  Hugo  de 

Longocampo  habet  in  eodem  manerio.  Concedo  etiam  eidem  Ricardo  et  confirmo 

i5  terramde  Gottona^'^  cum  omnibus  suis  adjacentiis.  Quare  volo  et  firmitcr  precipio 
quod  idem  Ricai*dus  Taiebot  etheredes  sui  hec  omnia  prenominatahabeantet  teneant 
de  me  et  heredibus  meis,  cum  omnibus  pertinentiis  suiâ,  in  bosco  et  piano,  inpratis 
et  pascuis,  in  vils  et  semitis,  in  aquis  et  molendinis  et  in  mineriis  et  in  omnibus 
rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  terris  illis  pertinentibus. 

ao       Testibus  :  Hilario  episcopo  Cicestrensi,  et  R.  episcopo  Ebroicensi,  et  Thoma^'^ 
cancellario  et  V^illelmo  fratre régis,  et  Manassero  Biset  dapifero,  et  Warino  Filio 
Geroldi  camerario ,  et  Ricardo  de  Canvilla^^  Henrico  de  Essexe^^^  juniore,  et  Wil- 
lelmo  de  Lanvaleio,  et  Hugone  de  Per[riers]. 
Apud  Argentomum  ^'l 

»5  LXXIX 

Delisle,  n*  3o. 
1 1 56- 1 1 58  ?  -—  Rfoutons. 

Sauvegarde  pour  Vahhaye  de  Savignù 
A.  Original  perdu. 

(*)  justitie  «  vicecomiti  a;  justiciis,  vicecomitibus  fi.  — •  (^)  Herefordscire  a  ;  Hereforscyr.  fi.  — 
(0  Anglis  a;  Angliâs  B,  —  (^)  Lîniona  a;  Linton.  B.  —  (*)  Cottona  a;  Goctona  B,  —  ^  Ce  nom 
est  en  gros  caractères  dans  B,  —  (ff)  Camvilla  a.  —  (**)  Essexia  a.  —  ^^  Argentonium,  a. 


HENRI  IL  183 

B.  Gartalaire  de  Savignî,  aux  Archives  de  la  Manche,  H  non  ooté,  n*  568. 

Il  est  fort  difficile,  pour  ne  pas  dire  impossible,  d*9issigner  une  date  précise  à  cette  pièce  et  à  la 
suivante.  Toutd^abord,  il  convient  d*observer  que  ces  deux  textes  proviennent  du  cartulaîre  de 
Savigni,  oà  des  dates  de  rincarnatioiî  et  des  années  de  règne  ont  été  plusieurs  fois  intercalées  dans 
des  actes  de  Henri  H;  oe'qmeftt  contraiile  à  Tosage  suivi  par  la  chancdierie.  Noos  avons  publié  plus  5 
haut  (n'XX*)  un  acte  de  Henri,  duc  de  Normandie  et  comte  d*  Anjou,  où  Ton  relève,  avant  !<>& 
noms  des  témoins,  la  date  suivante  :  i  Hec  autem  mea  constitutio  ac  confirmatio  facta  est  anno  ab 
incamatione  Domlni  M*  C**  quinquagesimo  I*,  anno  scilicet  ducatus  mei  Normannie  H*,  anno  vero 
oomîtatus  mei  Andegavie  I*,  mense  novembri ,  apud  Baiocas  ».  La  pièce  que  nous  examinons  ici  (n**  3o 
delà  table]  est  datée  d après  le  même  système  :  iHec  autem  mea  constitutio  ac  confirmatio  facta  lo 
est  anno  ab  incamatione  Domini'Af*  C"  qufinquag^imo  Vif,  anno  scilicet  regni  mei  Anglic  III*, 
docatds  véro  NbrmaôinieVin*».  La  pièce  suivante  (n*  3o  A  de  la  table]  est  identiquement  sem- 
blable, en  ce  qui  concerne  la  date,  sauf  le  mot  nostra,  au  lieu  de  mea,  dans  le  membre  de  phrase  : 
•  Hec  autem.  Bostra  con.cesaîoji.  On  voit  que  ces  textes  transcrits  dans  le  cartukire  de  Savigni  sont 
interpolés.  De  plus,  si  le  scribe  du  cartulaire  s^est  trompé  en  datant  la  première  pièce  (n*  Se  de  la  i5 
taUe),  H  est  naturel  qu*il  ait  répété  son  erreur  à  pix>pos  de  la  seconde  (n*  3o  A].  Or  il  y  a  dans 
ces  deux  dates  an  moins  une  erreur,  sinon  deux.  La  troisième  année  du  règne  de  Henri  II  com- 
mence an  1 9  décembre  1 1 56 ,  et  finit  au  1 8  décembre  1 1 57  ;  la  huitième  année  de  ce  prince  comme 
duc  de  Normandie  commence  vers  la  fin  de  1 167  (Introduction',  p.  1  a  1],  et  se  termine  vers  h  fin 
de  1 158.  En  rapprochant  ces  deux  données,  on  pourrait  admettre  que  les  deux  pièces  sont  de  la  ao 
fin  de  1 167,  avant  le  18  décembre.  Mais  l'itinéraire  d*Eyton  nous  apprend  qu^au  cours  de  Tannée 
1 187  Henri  II  n*a  ré«dé  en  France  que  du  mois  de  janvier  au  mois  d*avril  ;  parti  pour  l'Angleterre 
vers  le  8  avril  1 167,  il  y  est  resté  jusqu'au  li  août  1 158.  Il  na  donc  pas  été  en  France  vers  la  fin 
de  1157;  or  la  première  de  nos  pièces  (n*  3o  de  la  table]  est  datée  de  Moutons,  au  diocèse 
d^Avranches,  et  la  deuxième  est  datée  de  Domfront.  En  outre,  si  Henri  II  a  suivi  le  style  de  9 5 
Pâques  ou  cdni  de  rAnncmriatioh,  éë  qui  est  bien  probaUe,  les  premiers  mois  de  notre  année 
1 157  a{^>artenaient  pour  lui  à  Tannée  1 156.  Il  y  a  donc  dans  ces  deux  dates  des  termes  qu  on  ne 
peut  faire  accorder,  et  nous  en  sommes  réduits  à  une  date  très  vague,  1 156  à  1 158,  pour  ne  pas 
trop  nous  écarter  des  déments  chronologiques  fournis  par  le  cartulaire  de  Savigni.  Les  doms  des 
témoins  ne  fournissent  aucune  donnée  permettant  de  préciser  davantage.  ^ 

Henricus,  Dei  gratia  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et 
cornes  Andegavorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  mi- 
nistris,  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  terre  sue,  salutem. 

Sciatis  me  pro  amore  Dei  et  salute  anime  mee  et  anime  patris  ac  matris  mee  et 
uxoris  mee  etliberorum,  firatrum  meorum  et  omnium  antecessorum  ac  successorum  35 
nostroram  [sic)  leitque  onîmdm  fidelium  christianorum ,  assumpsisse  ac  firmiter 
retinuidse  in  manu  et  custodia  ac  defensione  niea ,  sicut  abbatiam  et  dominicam  ele* 
mosinam  meam ,  abbatiam  Sancte  Trinitatis  de  Savigneio  et  abbatem  et  monachos 
et  conversos  et  eoram  famulos  et  omnes  terras  et  omnes  possessiones  et  onmes  res 
ad  ipsam  aU>atiam  pertinentes,  ubicunque  sint  et  de  cujuscunque  dono  sint,  in  tota  ho 


184  HENRI  IL 

terra  mea.  Et  ideo  precipio  ac  fiimiter  constituo  quatinus  ipsa  abbatia  et  omnes  res 
ad  ipsam  pertinentes  habeant  firmam  pacem  et  perfectam  libertatem  et  omnem 
quietanciam  per  totam  terrain  meam,  in  mari  et  in  terra,  in  bosco  et  in  piano,  ab 
omni  consuetudine  et  servitio  et  exactione,  sicut  elemosine  Deo  dedicate^^l 

5  Hec  autem  mea  constitutio  ac  confirmatio  facta  est  anno  ab  incarnatioae  Do- 
mini  M""  G*^  quinquagesimo  VII ,  anno  sciiicet  regni  mei  Ânglie  IQ^  ducatus  vero 
Normannie  VIU-W. 

Teste  [sic)  :  Herberto  Abrincarum  episcopo,  et  Bermundo  abbate  de  Lonleio,  et 
Godefrido  Âbrincensi  archidiacono,  et  Henrico  decano  Moretonii,  et  Manasse  Biset 

o  dapiferoi  et  Ricardo  de  Luceio,  et  Roberto  Âveneilo,  et  Gisieberto  de  Mont  Ficbet , 
et  Osbemo  Marcel ,  et  Hasculfo  de  Soligneio ,  et  Hugone  Rafo ,  et  Henrico*  de  Dam- 
front  ,  et  Johanne  filio  ejus ,  et  GuUlelmo  Rofo ,  et  Roberto  Bocherel ,  et  Jordano  de 
Guvis,  etEngerranno  de  Toschet,  et  Roberto  filio  ejus,  et  Rogero  de  Heucon,  et 
Hugone  de  Parrigneio ,  et  Andréa  de  Apilleio. 

'  ^       Apud  Moston  in  Landa  Putrida. 


LXXX 

Ddisle,  n*  3o  A. 
11 56-11 58?  —  Domfront 

Confirmation  des  biens  et  des  droits  de  l'abbaye  de  Savigni. 

3o  A,  Originid  perdu. 

B.  Cartulaire  de  Savigni,  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  n*  669. 

a.  Pétri  Blesen$i$  opéra,  éd.  de  1667,  n*  776. 

Round,  n*8a4. 

Voir  rintroduction,  p.  laa  (extrait),  et  p.  279  (extrait).  ^  Ponr  la  date,  voir  la  note  ehrono- 
35  logique  de  la  pièce  précédente. 

Henricus,  Dei  gratia  rex  Ângiorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  [et] 
cornes  Ândegavorum,  archiepiscopis,   episcopis,  comitibus,  baronibus,  josticib, 

(')  Ce  dernier  membre  de  phrase  n'est  pas  con*  (*)  Autre  anomalie;  cet  acte  n^a  pas  pu  être 

forme  au  style  ordinaire  des  actes  de  Henri  II.        expédié,  en  cette  forme,  à  la  chanccUerîe. 


HENRI  IL  185 

baillivis,  ricecomitibus,  prepositis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  terre 
sue,  saiutem. 

In  nomine  Domini  nostri  Jesu  Christi. 

Notomsit  vobis,presentibus  atque  futuris,  quod  ego,  pro  amore  Dei  et  sainte 
anime  mee  et  anime  patris  ac  matris  mee  et  uxoris  mee  et  liberonim  ac  fratrum    5 
meorum  et  omnium  antecessorum  ac  successorum  nostrorum  atque  omnium  fide- 
iium  christianorum ,  concessi  ecclesie  Sancte  Trinitatis  de  Savigneio  et  Richardo 
abbati  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  in  perpetuam  eiemosinam,  omnes  terras 
omnesque  elemosinas  atque  quietantias  quas  antecessores  mei  et  homines  eorum 
donaverant  eidem  ecclesie  atque  concesserant.  Et  eandem  ecclesiam  cum  omnibus  lo 
rébus  ad  ipsam  pertinentibus  assumpsi  in  manu  et  custodia  ac  defensione  mea ,  sicut 
propriam  abbatiam  et  dominicam  eiemosinam  meam.  Et  ut  omnes  possessiones  ad 
eandem  ecclesiam  pertinentes  firmiter  ac  stabiliter  et  absque  ômhi  dubitatione  in 
perpetuum  confirmarentur  et  in  presenti  tempore  atque  futuro  libère  et  quiète  ac 
secure  ab  eadem  ecdesia  tenerentur  ac  possiderentur,  volui  ut  in  hac  presenti  carta  i5 
nominatim  ascriberentur  atque  confirmarentur,   et  sic  ad  noticiam   successorum 
nostrorum  et  ad  utilitatem  possidentium  sidve  et  intègre  in  perpetuum  conservarentur. 
Concessi  itaque  forestam  Savigneii ,  sicut  cingitur  tribus  aquis ,  Camba  scilicet  et 
Gbambesna  ac  Nigra  aqua,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  que  foresta  est  prima 
possessio  ejusdem  ecclesie,  unde  et  ipse  locus  nomen  accepit  ut  Savigneium  voca-  so 
retur;  quam  forestam  possidet  eadem  ecclesia  ex  dono  Radulfi  de  Filgeriis  et  Henrici 
filii  ejus,  et  ex  concessione  avi  mei  Henrici  régis  Anglie;  et  dimidium  molendinum 
de  Romagneio ,  cum  masura  et  terra  molendinarii  et  aliis  pertinentiis  suis  ;  et  in  par- 
rochia  Savigneii  terram  que  ap[p]ellatur  masura  Bemerii  de  Coumailleria  cum  per- 
tinentiis suis.  Ex  dono  Henrici  régis,  juxta  Abrincas,  vineam  de  Gampo  Botri,  2 5 
cum  pertinentiis  suis,  et  in  foresta  de  Passeio,  locum  de  Sancto  Alveio  et  locum  de 
Dofnno  Petro,  cum  pertinentiis  eorum;  et  juxta  forestam  locum  de  Fraisnusia  et 
terram  deBello  Gampo,  cum  pertinentiis  suis,  et  in  eadem  foresta  ligna  ad  edifîcia 
et  focos  eorumdem  locorum  et  pasturam  animalibus  eorum  et  pastionem  et  pasna- 
gium  porcis  ecclesie  et  monacboriim  ;  et  in  aliis  forestis  régis  pastionem  et  pasnagium  3o 
similiter  porcis  ipsorum;  et  in  tota  terra  ipsius  régis  quietanciam  ab  omni  consuetu- 
dine  onmibus  rébus  ejusdem  ecclesie  et  monachorum.  Ex  dono  meo ,  in  predicta 
foresta  de  Passeio,  totam  terram  que  est  inter  ductum  de  Gulis  et  ductum  Garnerii, 
et  inter  viam  de  Gorram  et  haiam  de  Gomont,  et  totam  terram  que  est  inter  Fraisnu- 
siam  et  eandem  forestam,  cum  pertin^itiis  earum.  Ex  dono  Roberti  filii  Martini  et  35 
Mathildis  uxoris  ejus ,  et  ex  concessione  Ricardi  comitis  Gestrie ,  et  Stephani  comitis 
Moretonii,  terram  de  Venjusis,  cum  molendino  et  molta  ejusdem  ville  et  aliis  perti* 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VII.  2^ 

mvuanuB  lAnoxAU. 


186  HENRI  II. 

nentiis  suis.  Ex  donc  Guillelmi  de  Sancto  Claï^o  et  Haimonis  firatris  ejus,  et  conces- 
sione  Stephani  comitis  M oretonii  et  Ricardi  Baiocarum  episcopi ,  sextam  partem  de 
Taon,  cum  omnibus pertinenciis  suis,  tam.secularibus  quam  ecciesiasticis  rébus,  et 
terram  de  Villers,  cum  ecclesia  ejusdem  ville  et  décima,  et  cum  molendîno  et  molta 
5  totius  terre  que  fuit  Ricardi  de  Villers ,  et  aliis  pertinentiis  suis.  Ex  donc  Gaufridi 
camerariide  Glintona  et  Gaufridi  filii  ejus,  molendinum  de  Breneîa,  cum  masura 
juxla  molendinum  et  aliis  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Roberti  filii  Emesii,  et  con- 
cessione  Roberti  comitis  de  Gloecestria,  terram  de  Basenvilla  cum  pertinentiis  suis. 
Ex  dono  Roberti  de  Âppenticio,  et  concessione  Henrici  Filgmarum  et  Stephani 

lo  comitis Moretonii ,  et  Turgisii  Âbrincarum  episcopi,  ecdesiam  de  Âppenticiis  cum 
cimiterio  et  terra  elemosine  ipsius  ecclesie  et  décima  totius  parrochie  et  aliis  perti- 
nentiis suis.  Ex  dono  Roberti  de  Tostis  et  concessione  Ricardi  episcopi  et  capituli 
Baiocarum ,  terram  de  Escuris  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Radulii  Golumbe 
et  concessione  Ricardi  Baiocarum  episcopi  et  Odonis  de  Âgrandio  et  Rogeri  de 

i5  Matnem,  dimidiam  ecclesiam  de  Karun  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Guillelmi 
Patrici  et  concessione  Ric^di  Baiocarum  episcopi,  in  Landisac  medietariam  de  Nuoe 
cum  pertinentiis  suis ,  et  molendinum  et  ecclesiam  cum  molta  et  décima  ipsius  par- 
rochie  et  aliis  pertinentiis  suis.  Ex  dono  ipsius  et  concessione  Stephani  comitis 
Moretonii,  in  Proceio,  medietariam  de  Haiis  cum  pertinentiis  sub.  Ex  dono  Guil* 

ao  lelmi  de  Ruperia  et  concessione  Guilldbû  comitis  de  Pontif ,  terram  de  Wimunt  cum 
pertinentiis  suis.  Ex  dono  Rogerii  fratris  ejus  et  concessione  Gisleberti  de  Abrincis 
et  Radulii  Taisson,  terram  de  Gomaio  cum  pertinentiis  suis*  Ex  dono  Roberti 
de  Galigneio  et  concessione  Ranulfi  comitis  Gestrie,  teiram  de  Fontibus  et  terram  de 
Cawaneria  cum  pertinentiis  earum.   Ex  dono  RannuUi  de  Meset  et  concessione 

35  Rannulfi  de  Vileriis  et  Ricardi  Baiocarum  episcopi,  terram  de  Fraisneia  cum  per* 
tinentiis  suis.  Ex  dono  Roberti  filii  Pagani  et  concessione  Henrici  de  Filgeriis, 
terram  de  Romaigneio  cum  pertinentus  suis.  Ex  dono  Ricardi  Bacon  et  conces- 
sione Ranulfi  comitis  Gestrie,  terram  de  Plena  Silva  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono 
Radulfi  de  Vireio  et  generorum  ejus  GuiUelmi  et  CHiveri  et  hominum  ipsorum  et 

3o  concessione  Jordani  filii  ^ani  et  Âlani  filii  ejus ,  elemoaînas  de  Terra  Guasta  cum 
pertinentiis  suis.  Elx  dono  Rogerii  de  Vireio  et  Jacobi  et  Pétri  de  Sancto  Hylario 
Landam  Gefireit  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Eudonis  de  Logis  et  concessione 
Rogerii  de  Vireio  et  Jacobi  et  Pétri  de  Sancto  Hylario ,  terram  de  Logis  cum  perti- 
nentiis suis.  Ex  dono  Roberti  M armiun  et  concessione  Galeranni  comitis  de  Mellent 

35  et  RicarcK  Baiocarum  episcopi,  terram  de  Barbereio  et  nemus  et  molendinum  et 
ecclesiam ,  et  quiccpûd  idem  Robertus  habebat  in  eadem  villa ,  et  terram  de  Jorkes 
et  molendinum  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Mathei  de  Praeriis  et  Roberti  fra- 


HENRI  IL  187 

tris  ejus  et  Petrose  matris  eonim ,  et  concessione  Rannulfî  comitis  Cestrie ,  terram 
de  Yenjons  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  RadaUi  de  Rovrecestria  et  cbnoessione 
Ricardi  Baiocamm  episcôpi,  terram  de  Sanda  Maria  Lemost  cuhi  pertinentiis  suis. 
Ex  dono  Jacobi  de  Sanoto  Hylario,  in  Norfonc,  terram  de  Daiingis  cum  perti* 
nentiis  sois.  Ex  dono  Roberti  comitis  de  Ferreriis,  in  Norhantonesire,  terram  de  5 
Pétri  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Hascidfi  de  Soligneio ,  terram  de  Vacua  Valie 
cum  pertinentiis  suis.  Elx  dono  Guilielmi  de  Castanis  et  Galteri  filii  Emme  et 
hominum  eorum ,  et  concessione  Rogeri  de  Vireio  et  Pbilippi  de  Landavi  et  Pétri 
de  Sancto  H^ario ,  terram  de  Castanis  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Guiileimi  de 
Kemet  et  Odeline  uxoris  ejus,  et  concessione  Pétri  de  Sancto  Hylario,  terram  lo 
de  Mundaigneio  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Oliveri  fiiii  ^ani  et  Marie  uxoris 
ejus,  et  concessione  Rannuifi  Âvenelii,  dimidium  moiendinum  de  Pasbran  et  unam 
masuram  in  burgo  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  eorumdem,  et  concessione 
Pétri  de  Sancto  Hylario,  terram  de  Surda  Valle.  Ex  dono  Roberti  de  Helceio  et 
Gaufndi  firatris  ejus,  et  concessione  Pbilippi  de  Landavi  et  Ranulfi  Avenelii,  terram  i5 
de  Helceio  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Guilielmi  de  Ferreriis  et  homûimn 
suorum,  et  concessione  Roberti  Avenelii,  terram  Delbredoet  cum  pertinentiis  suis. 
Ex  dono  Guilielmi  camerarii  de  Tancharvilla,  landam  de  Tor  cum  pertinentiis 
suis.  Ex  dono  Roberti  Piscis,  et  concessione  Engerrandi  de  Veaoeo,  terram  de 
Yeaceo  cum  pertinentiis  suis.  Omnes  bas  terras  omnesque  elemosinas  que  bic  20 
enumerate  sunt,  et  omnes  alias  quas  omnibus  justis  modis  poterunt  adquirere,  con- 
cessi,  utdictum  est,  ecclesie  et  monacbis  Savigneii,  libéras  et  quietas  et  ab  omni 
servitio  et  consuetudine  absolutas ,  et  ipsam  abbatiam  et  omnes  possessiones  ad  eam 
pertinentes ,  ubicunque  sint  in  tota  terra  mea ,  sicut  dominicas  et  proprias  elemosinas 
mcas.  Etideo  volo  et  precipio  ac  firmiter  constituo  ut  eadem  abbatia  et  omnes  res  aS 
ad  ipsam  pertinentes  per  totam  terram  meam  habeant  firmam  pacem  et  perfectam 
libertatem  et  omnem  quietanciam  in  mari  et  in  terra,  in  bosco  et  in  piano,  ab  omni 
consuetudine  et  servitio  et  exactione ,  sicut  elemosine  Deo  dedicate  pro  remissione 
peccatorum  nostrorum  et  redemptione  animarum  nostrarum. 

Hec  autem  nostra  concessio  atque  confirmatio  facta  est  anno  ab  incamatione  3o 
Domini  M'*G''L'' VII^  anno  sciiicet  regni  mei  Anglie  III,  ducatus  vèro  Normannie  VIII. 
Quarc  volo  et  firmiter  precipio  quod  abbatia  predicta  de  Savigneio  et  monacfai  in  ea 
Deo  servientes  hec  omniajpredicta  que  eis  rationabiiiter  data  sunt,  et  ea  que  in  fcitu- 
rum  rationabilibus  modis  Deo  propicio  poterunt  adquirere,  babeant  et  in  perpetuam 
elemosinam  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  et  quietanciis  suis  35 
soiuta  et  quieta  de  omni  theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  alia  consuetudine 
per  totam  terram  meam  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice  teneant. 

24. 


188  HENRI  IL 

Testibus  :  Nigello  episcopo  Eliensi,  et  Hilario  episcopo  Cioestrensi,  et  Herberto 
Âbrincensi  episcopo ,  et  Emuifo  Lexoviensi  episcopo ,  et  Thoma  canceiiario ,  et  Gau- 
frido  et  Guiiielmo  fratribus  régis,  et  comité  Raginaldo,  et  Roberto  de  Novo  Burgo 
tune  dapifero  Normannie ,  et  Ricardo  de  Humez  constabidario ,  et  Ricardo  de  Luceio , 
5  et  Jordano  Taxone ,  Manassero  Biset  dapifero ,  et  Garino  Fiiio  Giroidi  camerario ,  et 
Guiiielmo  Filio  Haimonis ,  et  Petro  de  Sancto  H^ario ,  et  Hascidfo  de  Soligneio , 
et  Fulcone  Paganello ,  et  Guiiielmo  Âvenello ,  et  Hugone  Rufo ,  et  Rogero  de  Milieio ,  et 
Henrico  de  Domno  Fronte ,  et  Guiiielmo  Rufo ,  et  Fulcone  Cambiatore. 

Apud  Danfrontem. 

LXXXI 

Deliftle,  n"  3o  B. 
1  i56*i  i58?  —  Domfront. 

Affranchissement  des  droits  de  tonliea  pour  iabbaye  d'Eymham. 
A.  Original  perdu. 

i5  £.  Copie  ancienne,  dans  un  registre  de  Tabbaye  d'Eynsham,  conservé  à  la  Bibliothèque  Cotto- 
niennc,  ms.  Vespasien,  B.  i5,  fol.  8. 

a.  Monasticum  Anglicanum,  t.  III,  p.  ao,  d'après  B, 

Eyion,  p.  19. 

Ce  document  porte,  à  la  table,  la  date  de  1 167  ?  Sans  doute  M.  Delîsle  a  cm  devoir  le  rappro- 
30  cher  du  précédent,  également  daté  de  Domfront.  Ce  rapprochement  parait  fondé;  mais  comme  les 
deux  actes  qui  précèdent  la  présente  pièce  nous  semblent  avoir  été  écrits  entre  11 56  et  11 58, 
sans  que  nous  puissions  avoir  à  cet  égard  une  opinion  formelle,  nous  adoptons,  ici  encore,  la  date 
probable  de  1 1 56-i  1 58  ?  En  tout  cas,  la  date  ne  peut  pas  être  postérieure  au  a 3  mai  1 1 6a ,  puisque 
à  ce  jour  le  chancelier  Thomas  Becket,  qui  a  souscrit  ici  comme  témoin,  a  été  âevé  au  siège  métro- 
35  politain  de  Cantorbéry. 

H.,  rex  Ânglie,  et  dux,  etc. 

Precipio  quod  totus  victus  et  vestitus  monachorum  de  Egnesham,  et  quicquid 
pertinet  ad  necessarios  usus  suos ,  sint  quieta  de  thelonio  et  passagio  et  omni  consuetu- 
diae ,  ubicumque  emerint  ea  infra  burgum  et  extra. 
3o       Teste  [sic  )  :  M  igello ,  episcopo  Eliensi ,  et  Thoma  canceiiario ,  et  Man.  Biset  dapifet) , 
et  Warino  Filio  Ger[oldi]. 

Apud  Danfront. 


HENRI  IL  189 


LXXXII 

Delisle,  n*  76. 
1 1 56-1 158.  —  Domfront. 

Notification  aux  officiers  des  ports  d'Angleterre  et  de  Normandie  des  franchises  concé-    5 
dées  à  V abbaye  de  Savigni. 

A,  Original  perdu. 

fi.  Archives  delà  Manche,  H  non  coté,  cartulaire  de  Savîgni,  fin  da  xii*  ou  premières  années  du 
XIII*  s. ,  n*  567. 

Cette  pièce  figure  à  la  taUe  sous  le  n*  78;  M.  Ddisle  a  joint  à  sa  copie  une  note  portant  que  le  10 
n*  7^  (lisez  78)  doit  devenir  le  n*  3o  Alû.  On  comprond  qu'il  ait  voulu  rapprocher  ce  document 
du  n*  3o  A,  daté,  comme  lui,  de  Domfront,  et  relatif  à  Savigni.  Nous  lui  donnons  la  date  1  iSG- 
iiSS;  il  ne  peut  en  tout  cas  pas  être  postérieur  à  1169,  Robert  du  Neubourg,  qui  Ta  souscrit 
comme  témoin,  étant  mort  le  5o  août  11  Sg,  à  labbaye  du  Bec,  où  il  s'était  retiré  le  1"  août  de  la 
même  année  (Introduction,  p.  àà^)'  *^ 

Henricus^'^  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  An- 

degavorum ,  omnibus  justiciis  et  baronibus  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius 

Ânglie  et  Nonrannie  et  portuum  maris,  et  nominatim  prepositis  de  Hamtona  et  de 

Hastingis  et  deDovera  et  deBarbefluctu^^'^et  deCadomo  et  de  Ostreham  et  de  Diepa^''^ 

salutem.  «o 

Precipio  quod  homines  et  equi  et  omnes  res  abbatie  et  monachorum  meorum  de 
Savigneio  sint  quieti  de  tbeloneo  et  passagio  et  pontagio,  et  omni  alla  consuetudine, 
quocunque  venerint  per  totam  terram  meam.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  injuste  vexet 
neque  disturbet,  super  X.  libras^"*)  forisfacture. 

Testibus  :  Roberto  de  Novo  Burgo  et  WiUelmo  Filio  Hamonis.  a5 

Apud  Damfironte[m]. 

W  En  toutes  lettres  dans  le  cariidaire.  —  W  Barbdflutu.  B.  —  W  Diopa  B,  —  C^)  libris  B. 


190  HENRI  IL 


LXXXIII 

Delide,  n'64A. 
1 1 56-1 1 58.  —  Pont-Audemer. 

Don  à  Roger  de  WalUngford  de  l'office  d'huissier  de  Téchiquier  da  roi. 

5  A,  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIII'  s.  ;  Public  Record  Office,  Carlœ  AnHquœ,  I,  a5.  —  Photographie. 

L'itinéraire  du  Rëv.  £yton  (p.  19)  mentionne  un  séjour  de  Henri  II  à  PonUAudemer,  sur  la 

foi  de  la  présente  charte,  dans  lautomne  de  11 56 ;  mais  rien  ne  prouve  que  le  roi  n*a  pas  passé  à 

Pont-Audemer  lors  de  son  seoond  voyage  en  France,  en  particalier  dans  1  aoloimie  de  11 58;  la 

10  date  11 56- Il 58,  donnée  par  M.  Delisle,  peut  donc  être  maintenue.  Les  souscriptions  placées  à 

la  fin  de  la  charte  ne  permettent  pas  de  choisir  entre  les  deux  années. 

Garta  Rogeri  de  Walim6efori>[e]« 

H. ,  rex  Anglorum ,  etc. 

Sciatis  quod  ego  dedi  Rogero  de  Warenguefort  servienti  meo  ministerium  de 
i5  hostieria  de  scaccario  meo  pro  servicio  suo,  cum  omnibus  pertinentUs  eidem  mi- 
nisterio  [sic).  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  idem  Rogerus  et  heredes  sui 
habeant  et  teneant  predictum  ministerium  de  magistratu  hostierie  de  scaccario  meo 
bene  et  in  pace,  et  honorifice  et  libère  et  quiète,  skut  aliquis fllud melius  habuittem- 
pore  H.  régis  avi  mei ,  et  nuUus  de  eodem  ministerio  se  intromittal  nisi  per  eum. 
so  Testibus  :  Warino  Filio  Geroldi,  Man.  Biset,  Wilidmo  Fiiio  Hamonis,  magisiro 
-^veredo. 

Apud  Pontem  Aldomari. 

LXXXIV 

Delisle,  n""  ia5. 
^^  ii56*ii58.  —  Rouen. 

Don  à  Raoul  Vaspail  de  trois  cents  acres  de  terre  dans  la  forêt  de  Roumare. 

A.  Original  perdu. 

B.  Ancienne  traduction  française,  dans  le  livre  des  jurés  de  Saint-Ouen  de  Rouen,  fin  du 

XIII*  s.,  Archives  de  la  Seine-Inféiieui*e,  H,  fonds  de  Tabbaye  de  Saint-Ouen,  fol.  A  v*. 


HENRI  IL  191 

Dwns  la  tradàdMHd  que  nons  possédons  de- cet  acte,  on  ivoave,  à  côté  d autres  souscriptions, 
cdlede  tWarin  fils  Genn.  chambdlenct,  qui  désigne  évidemment  Guérin  Fils  de  Géroad,  ainsi 
que  M.  Delisle  Tobserve  en  marge  de  sa  copie.  Or  ce  personnage,  d  après  M.  Eyton,  a  été  cham- 
brier  de  1 155  à  1 158,  et  M.  Warner  admet  qu'il  a  dû  mourir  dans  Tété  de  1 158  (voir  Tlntro- 
duction,  p.  469).  La  pièce  doit  donc  être  datée  de  1  i56-i  i58.  ^ 

H. ,  roy  d'Engleterre ,  et  duc  de  Normendie  et  de  Âquitanîe ,  et  conte  de  Anyou ,  à 
H.,  archevesque  de  Rouan,  ad  evesques,  contes,  barons,  justises,  vicontes  et  à  tous 
ses  ministres  de  Normendie  et  à  tous  ses  forestiers  de  Roumare ,  salut. 

Sachiés  moy  aver  donné  et  aver  octroyé  à  Raoul  Waspail  et  à  ses  hoirs  CGC.  acres 
de  terre  eu  waste  de  ma  forest  de  Roumare ,  à  la  perche  de  XXX.  pies ,  entre  le  val  de  10 
la  Fontaine  et  le  vsd  de  Maromne  entre  le  grant  chemin  de  Saint  Wandrille  et  Henou- 
ville.  Outre  ichés  choses,  j  ay  donné  à  icheli  et  à  ses  hoirs  ad  Saint  Joire  de  Bau- 
quierville  GG.  acres  ad  la  perche  de  XXX.  pies  entre  les  aines  de  Saint  Joire  et  la  fon- 
taine sus  la  rive  de  Saigne.  Pourquoy  je  vuel  et  fermement  quemant  que  icheli  et  ses 
hoirs  les  devant  dictes  terres  tiennent  de  moy  et  de  mes  hers  bien  et  em  pés,  franque-  i5 
ment  et  paisiblement  et  honnorablement ,  en  tel  manière  que  mes  hoirs  de  ichés  terres 
ou  de  ses  choses  qui  seront  sus  icheles  [ne]  se  entremaite  fors  par  Raoul  ou  par  ses 
hoirs  ne  ou  bosc  dichelle  terre  ne  en  plain,  ne  mes  forestiers  ne  mes  aultres  serjans. 
Quer  je  li  ay  donné  pour  son  service  ichés  terres,  et  vuel  et  quemant  que  il  tiengne 
ichés  terres  bien  et  en  pés,  et  que  li  [et]  ses  hommes  qui  en  ches  terres  demouront  ao 
soient  si  firans  et  si  quites  en  mes  forés  comme  nid  en  ma  terre  est  plus  franc  et  plus 
quite  en  idhides ,  et  si  comme  à  icheli  ichés  terre[s]  j  en  donnay  eins  que  je  fusse  roy, 
je  li  ai  confermé  par  ma  charte. 

Tesmoins  :  Thomas  chanselier,  Willaume  frère  Renaut ,  Richart  de  Hmnet  constable, 
Manasses  Biset  dapifer,  Warin  Fis  Germ.^'^   chambellenc,  Guillaume  Fis  Hamon,  s5 
Willaume  de  Lanvdein ,  Hue  de  OUi ,  Hue  de  Pirriers ,  Godart  de  Vaus ,  Nichole 
d'Estouteviiie ,  Robert  Fis  Haineri. 

Ad  Rouen. 

LXXXV 

ii56-iiS8.  —  Tours.  ,  3o 

Concession  à  Thomas  de  ColeviUe  des  terres  (jue  Ro^r  de  «  Moubray  p  lai  avait  données 
ponr  son  service. 

A,  Original  perdu. 
0>  Warinns,  FOins  Geroldi. 


192  HENRLIL 

B.  Tnspeximiis  dm*'  déeembre  i355  ao  Public  Record  OflBce,  19*  année  d^Edooard  III,  part,  m , 
membrane  9. 

a.  Oilendar  ofthe  Patent  RolU»  Edouard III,  vol.  X  (1909),  p.  3i6,  d'après  fi. 

Souscription  de  Guérîn,  Fils  de  Géroud,  qui,  d'après  le  Rév.  Eyton  (p.  3 15),  a  été  diambrier 
5  de  11 55  à  ii58,  et  qui,  d'après  M.  Warner,  est  mort  dans  Tété  de  ii58  (voir  l'Introduction  « 
p.  469). 

Henricus,  rex  Angiorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitannorum,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  archîepiscopo  Eboracensi  et  justiciariis  {sic)  et  vicecomitibus  et  mînistris 
et  omnibus  fidelibus  suis  deEboraciscira,  salutem. 
10  Sciatis  me  concessisse  Thome  de  Golevilla  totam  terram  quam  Rogerus  de  Mou- 
bray  ei  dédit  pro  servitio  suo,  scilicet  Gucuwalt  et  Olveston  et  Evreslai.  Et  volo  et 
firmiterprecipio  quod  ipse  et  heredes  sui  teneant  predictam  terram  cum  omnibus 
pertinentiis  suis  de  Rogero  de  Moubray  et  de  heredibus  suis  per  servitium  unius  mi- 
iitis,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  honorifice  sicut  carta  ipsius  Rogeri  de  Moubray 
i5  testatur. 

Testibus  :  Ricardo  de  Humez  conestabulario,  et  Ricardo  de  Luci,  et  Warino  Fiiio 
Gerardi  camerario,  et  Man[assero]  Biset W  dapifero,  et  Willelmo  de  Golevilla,  et  Ri- 
cardo de  Gampvilla. 
Apud  Turonim. 


ao  LXXXVI 

1  i56-i  i58.  —  Toort. 

Concession  à  Hamon  Bélier  des  terres  que  Roger  de  «  Mouhrai  »  lui  avait  données  pour 
son  service. 

A,  Original  perdu. 

* 
35  fi.  Inspezimus  de  iil63  an  Public  Record  OflBce,  Patent  Rolls,  3*  année  d'Edouard  IV,  part,  m, 

membrane  a3. 

a.  Cdendar  of  ihe  Patent  Rotts,  EdwaidlV,  1^61-1^67;  1897;  p.3o6,  d'après  fi. 

La  souscription  de  Guérin,  Fils  de  Géroud,  chambrier,  et  la  date  de  lieu  nous  permettent  dé 
dater  cette  pièce  de  i  i56-i  i58. 

(•)  Bisota. 


HENRI  IL  193 

H. ,  rex  Ânglie,  et  dux  Normannie  et  Âquitanie,  et  cornes  Andegavie ,  archiepiscopo 
Eboracensi  et  episcopo  Lincolniensi  et  omnibus  justiciariis  [sic)  et  vicecomitibus  et 
ministris  et  fiddibus  suis  de  Eboracscira  et  Legrecsira ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  Hamoni  Belario  totam  tenram  quam  Rogenis  de  Moubrai 
ei  dédit  pro  servicio  suo ,  scilicet  in  Kettelby  Vil.  carrucatas  terre  et  dimidiam ,  et  in  5 
Bmitona  UI.  carrucatas  terre  et  molendinum  de  Northeby.  Quare  volo  et  firmiter 
predpio  quod  ipse  et  lieredes  sui  predictam  terram  totam  habeant  et  teneant  cum 
pertinentiis  suis  de  Rogero  de  Moubrai  et  de  heredibus  suis  per  servicium  unius  mi- 
iitis,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  sicut  carta  ipsius  Rogeri  de 
Moubrai  testatur.  lo 

Testibus  :  Ricardo  de  Humez  conestabuiario ,  et  Ricardo  de  Luci ,  et  Warino  Fflio 
Geraldi  camerario,  et  Manassero  Biset  dapifero,  et  WiUdmo  de  GoleviUa,  et  Ri- 
cardo de  GampviUa. 

Apud  Turoniam. 

LXXXVli  »5 

Ddide,  n*  65. 
ii58« 

Acte  de  Henri  II  notifiant  que  le  roi  de  France,  à  Orléans,  hd  a  reconnu  le  droit  de 
garde  sar  Vabhaye  de  Saint-Jvdien  de  Tours ,  en  raison  de  son  sénéchalat ,  et  à  charge  da 
service  quHl  doit  comme  comte  d'Anjou.  ^^ 

A,  Originid  perda. 

6  et  C.  G>pies  du  xin*  siède  dans  les  registres  E  et  F  de  Philippe  Auguste,  mentionnées  par 
M.  Ddisle.  Je  n'ai  retroavé  lacté  ni  dans  le  registre  de  Philippe  Auguste  dénommé  E  par 
M.  Ddisle,  et  |oonservé  aux  Archives  Nationales  sous  la  cote  JJ  a6,  ni  *dans  le  registre 
coté  F  par  M.  Ddisle,  Bibliothèque  Nationale,  ms.  latin  9778  (ancien  ms.  français gSSa  ,3].  9 5 
M.  Delisle  dit  encore  :  tle  copiste  du  registre  de  Fliilippe  Auguste  a  ajouté  cette  note  :  t  Istud 
•  transcriptum  attulit  R.  Barbou,  ballivus  Turonensis,  et  procuravit  sub  sigillo  prepositure 
•Turonensis  haberi,  anno  Domîni  MCGLXXXVUI,  die  mercurii  ante  festum  beati  Georgii». 
Cette  note  mal  lue,  mutilée  et  mal  interprétée,  a  fait  croire  que  la  charte  de  Henri  II  était  de 
11881  (Note  manuscrite  de  M.  Ddisle,  jointe  à  la  copie  de  ce  texte,  établie  par  lui  pour  3o 
llmpression). —  M.  Ddiale  a  également  observé,  ce  qui  est  exact,  qu'au  oommenoonent  du 
ms.  latin  9778  se  trouve  un  cahier  de  papier  contenant  une  table  du  registre;  à  la  dernière 
page  de  cette  table,  et  k  Tartide  final  se  trouve  l'analyse  suivante  :  iDe  custodia  abbatie 
S.  Juiliani  TWonensîs,  ultime  folio  coUato  in  asseribusi,  ce  qui  veut  dire  :  coUé  sar  la  coa- 
vertare  en  hais.  —  Des  observations  qui  précèdent  il  faut  oondure  :  1*  que  le  texte  établi  par  35 

CHAETIS  BT  DIPLOMES.  —  VH.  35 


IMFUHBiaS    lATIOIAU. 


194  HENRI  IL 

M.  Ddisle  n'a  Jusq[a'à  présent  pas  été  retrouvé,  et  qu'il  doit  avoir  été  emprunté  k  un  registre 
de  Philippe  Auguste;  c*est  ce  texte  que  nous  donnons  ici;  a**  que  la  pièce  a  été  autrefois 
transcrite  à  la  fin  du  registre  coté  F  (Bibliothèque  Nationale,  ms.  latin  9778)  sur  un  feuillet 
collé  contre  le  plat  en  bois.  -—  La  note  rdative  à  la  transcription  faite  sous  le  sceau  de  la  pré- 
5  v6té  de  Tours  en  ia88  a  été  transcrite  par  Balnze,  à  la  suite  du  texte  de  la  charte. 

D.  G>pie  défectueuse  par  Dom  Estiennot,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12765,  p.  98  et  96. 

a.  Mabillon,  De  Re  DijlomaJdca,  p.  6o5,  d'après  D.  Estiennot.  —  h.  Bntssd,  Usage  ie$  fiefs  »  t.  I, 
p.  63o,  d'après  Mabillon.  —  c.  Baluze,  Miscedanea,  t.  IV,  p.  la ,  d'après  le  registre  de  Phi- 
lippe Auguste  (peut-être  le  registre  F,  ms.  latin  9778).  —  à.  Recueil  des  Historiens  de  France, 
,0  t.  XVI,  p.  17,  note,  et  p.  656,  d'après  Baluze. 

Cette  pièce  ne  porte  pas  de  date  de  lieu.  Le  Rév.  Eyton,  p.  a3 ,  suppose  qu'en  1 167,  en  hiver, 
Louis  Vn  a  tenu  sa  cour  k  Oriéans  ;  c'est  à  cette  date  qull  aurait  reconnu  à  Henri  II  le  droit  de 
garde  sur  l'abbaye  de  Saint-Julien  de  Tours.  La  souscription  de  Josse,  devenu  archevêque  de  Tours 
en  1 167,  n'est  pas  contraire  k  cette  hypothèse.  M.  Delisle,  se  fondant  sur  un  passage  de  Robert  de 
i5  Torigni,  d'après  lequel  Henri  II  serait  venu  trouver  Louis  Vil  à  Paris,  dans  l'été  on  l'autonme 
de  1 158,  croit  que  l'acte  est  de  1 158. 

H.,  rex  Anglorum,  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes Ândegavorum , 
omnibus  fidelibus  suis,  sdutem. 

Sciatis  quod  rex  Franconim,  Aurelianis,  in  communi  audientia,  recognovit  quod 

ao  custodia  abbatie  Sancti  Juiiani  Turonensis  ad  me  pertinet  ex  dignitate  dapiferatus 

mei ,  unde  servire  debeo  régi  Frande  sicut  cornes  Ândegavorum ,  ita  quod  archiepi- 

scopus  Turonensis  nuUam  habeat  in  ea  potestatem  prêter  episcopaiia ,  sicut  in  ceteris 

habet  abbatiis. 

His  audientibus  :  Joscio  scilicet  Turonensi  archiepiscopo ,  abbate  Sancti  Euvertii , 
95  abbate  Sancti  Benedicti  super  Ldgerim ,  Gaufrido  et  H.  capellanis,  Richardo  thesau- 
rario ,  Johanne  comité  Vindocinensi ,  R[oberto]  fratre  régis  Francorum ,  Vl^iilelmo 
Filio  Hamonis,  Roberto  de  Novoburgo,  Hugone  de  Cieeriis. 


LXXXVIII 

Delisle,  n- 66  A. 
3o  it58. 

Hommage  fait  aa  roi  de  France  et  engagement  de  s'entendre  avec  Jliibaud,  comte  de 
Bbis. 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  1 6,  d'après  un  recueil  épbtolaire  de  la  Bibliothèque 
de  Saint-Victor,  conservé  au  Vatican. 


HENRI  II.  195 

Cette  pièce  est  probablement  de  Tété  ou  de  raatomiie  de  ii58,  époque  à  laqudle,  diaprés 
Robert  de  Torigni,  Henri  II^  sur  une  convocation  de  Louis  VII,  est  venu  le  trouver  à  Paru 
(Introd.,  p.  68). 

Ego  rex  Henricus  assecurabo  régi  Francorum  sicut  domino  vitam  suam  et  membra 
sua  et  terrenum  honorem  suum ,  si  mihi  assecuraverit  sicut  homini  suc  vitam  méam  5 
et  membra  mea  et  terras  meas,  quas  mibi  conventionavit,  de  quibushomo  suussum. 
Et  pro  dominio  et  bonore  et  amore  domini  régis  Francorum  finidem  finem  etpacem 
capiam  cum  comité  Theobaldo,  ita  quod,  de  querelis  que  inter  nos  sunt,  mittam  me 
in  consideratione  archiepiscopi  Remensis  et  episcopi  de  Noione  et  comitis  Flandrie 
et  comitis  Saxonie.  Et  si  hoc  non  piacuerit,  pro  honore  domini  régis,  mittam  me  in  lo 
hoc  quod  jurabunt  quatuor  homines  de  mea  parte,  et  quatuor  de  sua  parte,  qui  bene 
sciant  quereias  que  inter  nos  sunt.  Et  postea,  si  ei  debeo  aliquid  servitii,  faciam  ei. 

Cetera  manifestabo  expressius  viva  voce. 


LXXXIX 

Deiisie,a*6o.  i5 

VenitSS.  — Oxfikfd. 

Not^catim  de  Vahtmdtmfaà  par  GmUamne Mansêl  à  Bernard,  abbédeSaint-Évroal, 
de  ses  prétentions  sur  les  domaines  de  ïabhaye  situés  ■  m  MiddeUon[cL\  et  Melreia  ». 

A*  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xnt  s.  ;  Publie  Record  Office,  CarUs  AnnUiums  W  a  i,  n*  5.  —  Photograpiiib.  ao 

Eyton,  p.  3. 

L  acte  n'étant  connu  que  par  une  copie  des  C€aim  Antiqum,  la  formule  Dei  gratia,  qu'on  y  relève, 
ne  doit  pas  être  prise  en  considération.  Henri  II,  d'après  le  Rév.  Eyton  «  a  séjourné  à  Oxford  en 
janvier  ii55,  puis  lors  de  la  naissance  du  prince  Richard,  ou  dans  les  jours  qui  suivirent,  en 
septembre  ou  octobre  i  iSy.  M.  Eyton  (p.  5)  a  rattaché  cette  pièce  au  premier  de  ces  deux  séjours;  3& 
or  Bernard,  abbé  de  Saint-Evroul,  dont  il  est  ici  question,  a  été  déposé  en  1169,  après  un  très 
court  abbatiat  (GaUia,  XI,  p.  8aa);  c'est  évidemment  cette  raison  qui  a  déterminé  M.  Ddisle  à 
dasser  le  document  sous  la  date  :  vers  1 1 58. 

H.,  Dei  gratia,  etc.  Sciatisquod  cum  Wilieimus  Mansellus  ciamaret  ad  firmam 
hereditariam  totum  tenementum  quod  habent  abbas  et  monachi  Sancti  Ebrulfi  in  3o 
Middelton[a]  et  Melreia,  et  inde  eos  in  piacitum  traxisset  coram  me  et  coram  [R.] 

aS. 


196  HENRI  IL 

comité  Leicestrie ,  tune  temporis  capitali  justic[ia]  mea  todus  Ânglie ,  eundem  Wil- 
lelmum  habito  sano  consilio  totam  placitum  iUud  dimisisse,  et  quicquid  damabat 
in  toto  tenemento  duarum  predictarum  viUarum  quietasse  Bemardo  abbati  et  mona- 
chis  Sancti  Eb[r]uifi  coram  me  apud  Oxoniam,  mide  dictus  abbas  donavit  ei  decem 
5  libras  Steriingonim  de  bonis  monasterii  sui.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod 
prefati  abbas  et  monachi  Sancti  Eb[r]uifi  totnm  tenementum  predictarmn  viiiarum 
de  cetero  pacifiée  et  quiète  teneant  ab  omni  reciamacione  predicti  Wilielmi  vei  hère- 
dum  suorum,  née  inde  ab  ipsis  ponantur  in  piacit[o],  set  bec  omnia  tenementa,  que 
bac  presenti  carta  mea  continentur,  ita  pacifiée  et  quiète  teneant  in  liberam  et  quietam 
lo  elemosinam,  sicut  unquam  aliquis  homo  melius  et  honorificencius  aliquid  de  me 
tenuit  vei  de  antecessoribus  meis. 

Teste  meipso^^^  H.  episcopo  Wintoniensi ,  Hyliario  episcopo  Cycestrie,  Roberto 
comité  Leie[estrie] ,  Ricardo  de  Luey,  Emaido  de  Bosco. 

Âpud  QiLoniam. 

*5  XC 

Ddisie,  n*  6i. 
Il  58.  —  Brockenhant. 

Ordre  donné  à  Jaslein  de  Toars  de  mamienir  Tahbé  de  Saornsur  en  jouissance  de  la 
terre  «  de  Espacis  ■. 

3o  A.  Original  perdu. 

JB.  G>pie  andemie;  Archives  de  Maine^-Loire,  H  non  coté;  IdTre  d argent  de  Saint-Florent, 
foi.  AS.  —  C.  Antre  copie  ancienne,  même  dépôt.  Livre  ronge  de  Saint-Florent,  H.  non 
coté,  fol.  a4  V*. 

Le  séjoar  du  roi  k  Brockenhnrst  est  mentionné  dans  le  Pipe  Roll  de  la  quatrième  année  du  règne 
95  (Introduction,  p.  67;  Eyton,  p.  5A). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  comes  Andega- 
vonim,  JoslenoW  de  Turonis,  saiutem. 

Precipio  quod  facias  abbatem  de  Saimuro  ^^  et  monachos  suos  tenere  bene  et  in 

(•)  JoMmo  B.  —  0>)  SaimurB. 

(^)  Formule  inusitée  à  Tépoque  de  Henri  IL 


•r     j — M-  ■aua 


HENRI  IL  197 

paoe  et  juste  et  honorifice  terram  de  Espacis,  quam  in  curia  mea  coram  te  diratio- 
navit^*^  nec  inde  disturbentur  vel  in  piacito  ponantur  injuste. 

Teste  Bicardo  de  Humetis  constabuiario. 

Apud  Brocheh[erst]. 

XCI  5 

Ddisie,  n*  6a. 
II 58.  —  Brockoiharst 

Ordre  donné  à  Hagues  «  de  Poceio  •  de  ne  pas  mettre  la  nudn  sur  des  pâturages  dont 
les  moines  de  Saint-Florent  avaient  été  mis  en  saisine  en  la  cour  du  roi  en  présence  de 
Joslein  de  Tours.  lo 

A,  Originai  perdu. 

B.  Copie  ancienne;  Archives  de  Haine-ei-Loire,  litre  d^argenl  de  Saini-FloreDl,  H  non  coté, 
.  foi.  ^7  V*.  —  C.  Antre  copie,  Livre  ronge,  H  non  coté,  fid.  a4  v^* 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândegavorum , 
Hugoni  de  Poceio ,  saiutem.  >  ^ 

Precipio  tlbi  firmiter  ne  manum  mittas  in  pascuis  unde  monachi  de  Sancto  Flo- 
rentio  saisiti  fuerunt  in  curia  mea  conun  Josleno  de  Turonis,  dapifero  meo;  sedbene 
et  in  pace  et  juste  eos  tenere  permittas.  Et  de  aliis  tenementis  que  de  eis  tenes,  eis 
fadas  quod  antecessores  tui  eis  inde  fecerunt.  Et  nisi  feceris  justida  mea  fadat,  ne  a 
modo  damorem  audiam  pro  penuria  recti.  30 

Teste  Bicardo  de  Humetis  ^^  constabuiario. 

Apud  Brocheh[erst]  ^'^ 

xcn 

Deliaie,n*630). 
11 58.  —  Brockenhorst.  35 

Ordre  aux  officiers  anglais  défaire  rendre  aux  moines  de  Jumièges  ceux  de  lewrs  serfs , 
•fugitivos  et  nativos  suos  ■ ,  ^aî  s  étaient  enfuis  depuis  la  mort  de  Henri  1*^. 

A.  Original  perdu. 

W  sic  B.  —  (k)  Rob.  de  Homcit  C.  —  W  Brocheh.  B;  Broch*eb*.  C. 

(']  Cette  pièce  figure  une  seconde  fois,  à  la  table  de  M.  Delisle,  sous  ie  n*  aoa  A. 


198  HENRI  IL 

B.  Copie  dans  le  tCartnlaira  (sur  papier)!  de  Jumièges,  Ardiîves  de  la  SeineJnférieiire,  H  non 
coté,  fol.  35  v^  —  C.  Inspeximai  de  i3i8  an  Publie  Beoord  OflBce,  Charter  R0II3, 
1 1*  année  d*£douard  II,  membrane  3. 

a.  Calendar  qfthe  Charter  RoBs,  t  III,  p.  3821,  d'après  C 

5  Romid,  n*  iSi,  d  après  xm  inspeximns  de  I2i83. 

Le  séjom*  de  Henri  II  à  Brockenhm^t  remonte  A  1 158  (Eyton»  p.  34).  -—  Cette  pièce  a  été  re- 
jdacée  par  erreor  A  la  table,  an  n**  21021  A. 

H.,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normaimonim  et  Aqoitanorum»  et  cornes  Andegavo- 
rum ,  justiciis ,  vicecomitibus  et  ministris  suis  Anglie,  salutem. 
10       Precipio  quod  sine  diiacione  et  juste  faciatb  habere  abbati  et  monadiis  de  Gem- 
metico  omnes  fugitivos  et  nativos  suos,  cum  catallis  suis,  qui  fugerunt  post  mortem 
regb  Henrici  avi  mei,  ubicunque  inventi  fiierint.  Et  prohibeo  quod  nulius  eos  injuste 
retineat  super  [X]  libris  (sic)  fcnwtcture» 
Teste  Reginaldo  comité  Gomubie. 
1 5       Apud  Brokeherst  W, 

XGIII 

Deli8le,n*63A. 
1 158.  —  Soatbamplon. 

Ch  arte  pour  les  paavres  de  Monijoa  étahUs  «  apwi  Avrincas  •• 

90  A.  Origind  sodlé,  Oxford,  New  collège,  Homcharcfa,  168.  •—  Atlas,  pi.  Tii,  sons  randeiL 
n*  ad  A  (d  après  une  photographie  du  Bév.  Salter). 

M.  Eyton,  p.  ào,  établit  que  Henri  II,  lors  de  son  second  passage  sur  le  continent,  prit  la  mer 
le  li  août  1 158,  k  Portsmouth  ou  à  Southampton.  L^original  ayant  été  déchiré,  il  ne  restait  à  la 
fin  que  :  «Apud  Suhanton.,  i.  •  •  •  Le  Rév.  Salter  a  proposé  de  rétablir  la  formule  ainsi  :  ti[n 
95  transitn  régis]  •. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andegavo- 
rum ,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris  suis  tocius  Anglie, 
et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis,  saiutem. 

Sciatis  quod  ego  dono  et  concedo  et  carta  mea  presenti  confirmo  pauperibus 

W  Drokeherst  JB. 


HENRI  II.  199 

Montis  Jovis  in  eoclesia  Sancti  Ntcholai  et  Sancti  Beraardi  d^entibus  apud  Âvrin- 
cas  XXV.  iibratas  terre  in  Esteriingis,  et  apud  Gheseladam  VIII.  libratas,  tenendas 
honorifice  et  libère  et  quiète  de  omnibus  oonsuetudinibus  in  bosco  et  piano.  Quare 
precipio  quod  eos  et  omnes  res  suas  manuteneatis  et  defendatis ,  et  non  patiamini  eis 
«Uquam  fieri  injuriam  aut  contumdiam.  Qui  cnim  ei»  forifeceret.  meam  incurreret  5 
nudivolentiam. 

Testibus  :  Thebaido  archiepiscopo  Gantuar[iensi] ,  Âlveredo  Wigo[r]n[iensi]  epi- 
scopo ,  Raginddo  comité  Gornubie,  Roberto  comité  Liegr[ecestrie] ,  Richardo  de  Luci, 
Joscelino  deBailiuoi,  Ric[hardo]  deGamviiia,  Froger[io]  archidiacono.  Et  quicquid 

eis  rationabiiiter  dabitur  in  tota  terra  mea,  ego  conf[irmo]  et  concedo,  et ^^^  ^o 

protectione  erit,  eisdem  testibus. 

Apud  Suhanton[am]  i[n  transitu  régis]. 


XCIV 

Ddisle,n*  6à' 
Fm  septembre  oa  octobre  ii5$.  —  Saint- James.  i5 

Concession  des  églises  de  Pontorson  aux  moines  da  Mont-Saint-Michel. 

A.  Origind  autrefois  sodlé  sur  simple  qaeae,  aux  Archives  de  la  Manche.  —  Photograph  ib. 

B.  C.  G>pie9À  la  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  543o  A,  p.  79  et  aga.  —  D.  Bibliothèque 

nationale,  ms.  laiîn  1007a,  fol.  6g. 

Lors  de  son  second  voyage  en  France,  Henri  II  passa,  dît-on,  à  SainiJames,  vers  le  mois  d'oc-  90 
tobre  1 158  (Eyton,  p.  /li)  ou  vers  la  Saint-l^chd,  19  septembre.  Robert  du  Neubourg,  qui  figure 
comme  témoin  dans  cet  acte,  étant  mort  le  3o  août  iiSg  (Introd.,  p.  M5),  il  ne  peut  être  ici 
question  d'un  autre  passage  du  roi  à  Saint-James.  La  date  doit  donc  être  :  fin  septembre  ou 
octobre  1 158.  —  Voici  le  passage  consacré  par  Robert  de  Torigni  à  cette  concession  (éd.  Delisle, 
t.  I,  p.  3i3)  :  «Postea,  in  nova  caméra  abbatis,  concessit  ecclesias  Pontis  Ursonis  Sancto  Michadi  a 5 
et  abbaii  et  monachis  ejusdem  lod,  praesente  Roberto  abbate,  et  Ranulfo  priore,  et  Manerio  mo- 
nacho,  et  Gervasio  derico'  Thomœ  cancellarii  et  Adam  scriba  Roberti  abbatis  ». 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Nonnannorum  et  Acjuitanorum ,  et  oomes  Andegavo* 
rum,  Hugoni  archiepiscopo  Aothomagensi ,  salutem. 

Sciatis  quod  concessi  abbàti  et  monachis  Sancti  Michaelis  de  Monte  ecclesias  meas  3o 

(')  Déchirure;  deux  mots  enlevés. 


200  HENRI  IL 

de  Ponte  Ursonis ,  sicat  rex  U.  avos  meus  eas  illis  concessit.  Qaare  mando  vobis 
quod  si  episcopus  Âbrincensis  eis  aquam  benedictam  ad  opus  illanim  ecdesiaram 
dare  noluerit,  vos  ipse^*^  eis  iflam  date  {sk)^  ne  ecdesie  castelii  mei,  quod  noviter 
firmavi,  sine  offido  divino  remaneant. 
5       Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 

Âpud  Sanctum  Jacobum. 

Per  Gervasinm ,  clericam  canceUarii. 


lO 


xcv 

lisle,  11*67. 
I  i56-i  1 59.  —  Argeataa. 

Confirmation  des  biens  de  l'abbaye  de  Bernai. 

A.  Origiiui  perdu. 

B.  Vidimus  anx  ArdiiTes  nationdes  dans  le  rq;isire  JJ  ni,  pièce  84.  —  C  G>pie de oe^dûnus 

Bibliothèque  nationale,  collection  Horeau,  toL  1707,  fol.  i84. 

i5  Round,  n*  di3« 

Cette  pièce,  souscrite  par  Robert  du  Nenbourg,  ne  peut  pas  être  postérieure  au  mois  d'août  11  Sg. 
Entre  1 156  et  1  iSq,  le  Rév.  Eyton  signale  trois  séjours  de  Henri  U  à  Argentan. 

H. ,  rex  Ân^orum ,  et  dux  Nonnannoram  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavonun , 
archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus , 

30  ininistris  et  omnibus  fiddibus  sois  Francis  et  Âng^  tocius  Âng^e  et  Normannie, 
sahitem. 

.  Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Santé  Marie  de  Bemayo  et  monachis 
ibidem  Deo  servientibus  omnes  terras  et  tenem*as  suas  quas  tempore  régis  Henrici  avi 
mei  tenuerunt,  et  quas  postea  racionabiiiter  aoquisierunt ,  videlicet  dimidietatem 

95  ejusdem  ville  de  Bemayo,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  silvis  et  pratis  et  omni- 
bus rébus,  sicut  diyisum  est,  et  omnes  ecciesias  ejusdem  ville,  Torsuam,  Tilioium, 
Vallelias,  vUlam  que  didtur  Sancti  Albini  et  eoclesiam  ejusdem  ville,  Fagetum, 
Logias ,  Gurtonam  cum  suis  appendidis ,  ecclesiam  cujusdam  ville  que  didtur  Fraxines 

(')  Ipse,  sur  /'orijfîfia/. 


HENRI  IL  201 

et  decimam,  Claigias^'\  Fontanas  cum  campo  qui  dicitur  Campus  Ermenoldi  ^^ 
Sanctam  Margaritam  et  decimam  Spineti,  Sanctam  Mariam  de  Broseyo  cum  suis 
appendenciis ,  ecdesiam  Sancti  Marcelli  de  Longa  Villa  cum  vinea  et  quadam  parte 
décime,  ecdesiam  Prissignetî  cum  decimîs  et  appendiciis  suis.  Ecclesiam  de  Bole- 
bec  cum  suis  appendiciis,  et  in  villa  Sancti  Albini  que  dicitur  Serlonis  particulam  5 
terre  et  décime;  ecdesiam  de  Moiax  cumdedmis  et  appendiciis  suis;  villam  que 
dicitur  Sancti  Nicolai,  Boscum  Ricardi,  ecclesiam  de  Vilers  cum  parte  décime  et 
terre;  înterritorioOximensi,  qulcquid^*' juris  habet  in  ecclesia  de  Gamin,  et  dimi- 
dium  molendinum ,  etvineasin  eadem  villa,  et  dimidiam  terram  que  est  de  feodo 
Bigoti;  apud  Fraxinum,  unum  hospitem  et  vineas;  in  Bievilla,  terram  et  hospites,  lo 
et  partem  décime;  et  in  vsdle  Morin,  capellam  Sancti  Jacobi,  et  alnetum  et  aquam 
et  terram.  In  Ânglia,  manerium  quod  vocatur  Gratingis,  et  aliud  quod  vocatur 
Ebredona  ;  et  in  Wigomensi  territorio ,  terram  que  dicitur  Mora  ;  prioratum  Eye  cum 
omnibus  pertinentiis  suis,  sicut  possedit,  et  onmia  tenementa  illa  que  Galeranus 
comes  MeUendis  et  Robertus  dominus  Britolii  et  Gachelinus  de  Ferrariis,  sive  alii,  i5 
de  ecclesia  in  feodo  tenent,  et  quinque  arpenta  terre  et  vinee  apud  Toneyum;  et 
multas  particulas  terre  in  multis  locis  dispersas,  concedo  eis  et  confirme  imper- 
petuum  tenere,  sicut  carte  donatorum  eis  testantur.  Quare  volo  et  firmiter  precl- 
pio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  de  Bemayo  habeant  et  teneant  omnia  bec 
predicta  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  et  cum  omnibus  iibertatibus  et  liberis  con-  90 
suetudinibus  et  quietanciis  suis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  ecclesiis 
et  capellis,  in  terris  et  decimis  et  silvis,  in  aquis  et  stagnis  et  molendinis  folariciis  et 
in  aiiis  molendinis  et  puliis,  in  vivariis  et  piscariis,  in  onmibus  locis,  ita  bene  et  in 
pace  et  libère  et  quiète,  et  intègre  et  bonorifice  et  plenarie,  sicut  unquam  melius  et 
liberius  et  quiecius  tenuerunt  tempore  Henrici  régis  avi  mei,  et  cum  omnibus  illis  35 
Iibertatibus  et  dignitatibus,  et  quieta^'^Me  gravaria  et  placitis  et  aliis  rébus  cum  quibus 
tune  tenuerunt,  et  sicut  comes  Ricardus,  qui  eandem  ecclesiam  fundavit,  illas  ei 
dédit  et  conoessit,  et  sicut  carte  sue  testantur. 

Testibus  :  Hiilippo  episcopo  Baiocensi,  Thoma  cancellario^*^  Roberto  de  Novo 
Burco,  Ricardo  de  Humetb  constabulario  ^'',  Ricardo^^^  de  Luci,  Manassero  Biset  3o 
dapifero,  Ricardo  ^^  de  Ganvilla,  Willelmo  Filio  Johannis,  Nigello^'^  de  Broe. 

Apud  Ârgentomum. 

W  Qairgias  B.  —  W  Ernenoldi  B.  —  W  quîcquic  B.  —  W  quietan.  JB.  —  W  hom.  cantor  JB. 
--  (0  R.  de  Damis,  Constancio.  —  te)  Ricardi  B.  —  P>}  Ricardi  fi.  —  CO  NIgri  fi. 


CBAfiTES  ET  DIPLÔMES.  —  TU.  36 

mrUXBMI    RlTtOVAU. 


À 


202  HENRI  IL 


XCVI 

Ddûle,  n'  68. 
1 1 S6-2 1  Sg.  «—  Argentan. 

Confirmation  des  biens  des  religieuses  de  la  Chaise-Dieu  y  au,  diocèse  d'Évreax. 

^  A.  Original  perda. 

B.  Copie  moderne  d'un  vidimus  de  1279;  Archives  de  TEnre,  H  i437«  p.  86. 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Robert  du  Nenboorg,  mort  en  août  1  iSg.  Elle  ne  nous  est 
connue  que  par  une  copie  moderne,  provenant  elle-même  d^un  vidimus,  et  rien  ne  prouve  que  la 
formide  Dei  gratia  se  soit  trouvée  dans  Toriginal.  Remarquer,  dans  la  souscription  du  chancelier, 
10  la  forme  insolite  canctMario  meo.  Voir  l'Introduction,  p.  2187. 

H.,  Dei  gratia  rex  Ân^orum,  et  dux  Nonnaimoram  et  Aqaitanonun,  et  oomes 
And^vorum,  episcopo  Ebroicensi  et  baronibus  et  justiciis  et  vicecooiitibus  et  omni- 
bus fidelibus  suis  de  Normannia ,  salutem. 

Sciatis  me  confirmasse  Deo  et  eccleate  Sancte  Marie  de  Casa  Dei  et  monialibus 

1 5  ibidem  Deo  servientibus  sedem  ecdesie  de  Casa  Dei.  Goncedo  etiam  eb  et  confirmo 
ecclesiam  de  Bosco  Mahiard,  et  quadraginta  solides  quos  habent  in  molendino  de 
Taneto  pro  excambio  terre  de  la  Heze,  et  locum  de  Bdla  Fago  cum  pertinentiissuis, 
et  molendinum  de  Rouillard  cum  molta  ad  iliud  pertinente,  salva  parte  Garini 
Roillard,  et  omnes  terras  et  teneuras  suas  quas  ex  dono  vel  ex  emptione  vel  ex  aliqua 

90  acquisitione  habent  et  quas  habiture  sunt  et  adipisci  poterunt  in  futurum.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  predicte  moniales  de  Casa  Dei  bec  omnia  prenomi- 
nata  habeant  et  teneant  cum  pertinentiis  suis  omnibus ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis 
et  pascuis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis  et  redditibus,  infi*a  burgum  et  extra,  et  in 
omnibus  locis ,  cum  onmibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus ,  ita  in  pace  et 

95  quiète  sicut  mea  dominica. 

Testibus  :  Thoma  cancellario  meo ,  et  Willelmo  de  Hometis ,  Roberto  de  Novo 
Burgo,  Richerio  de  Âquila,  GUleberto  de  Tilleriis,  Guillelmo  de  Gorceio,  Roberto 
comité  Legrecestrie,  Vauquelino  de  Ferrariis,  Guillelmo  de  Querceto,  Adam  de 
Centreio,  Ricardo  Frenel,  Sanchio  de  Ghesnebruno,  Simone  de  Grandivileria  et  plu- 

3o  ribus  sdiis. 

Apud  Argentomum. 


HENRI  IL  203 


XCVII 

Delide,  n*  69. 
11 56-11 5g.  —  Argentan. 

Charte  de  franchise  accordée  aux  bourgeois  de  Domfront. 

A.  Original  perdu.  5 

R.  Mdimxis;  Archives  nationales,  Reg.  JJ  6a,  n*  131. 

a,  Indiqaé,  avec  renvoi  an  premier  cartolaire  d*Artois,  dans  T/iiveiifam  des  Archives  de  la  Chambre 
des  comptes  à  Lille  (Paris,  i865,  in-4*)t  p*  6^7,  n*  1670. 

Round,  n'  i36o. 

Souscription  de  Robert  da  Neoboorg,  mort  an  mois  d^août  1 169.  10 

IL,  rex  Anglorom,  et  dux  Nonnannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andegavo- 
rum,  archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus,  baiii- 
vis,  prepositis,  viariis  terrarum  suarum,  salutem.  Sciatis  me  dédisse  et  concessisse 
burgensibus  meis  de  Damfronte ,  omnibus  infra  muros  castelli  sive  eictra  muros  in 
burgesia  manentibus ,  quietandam  consuetudinum  suarum  per  terras  meas  in  omni-  1 5 
bus  dominiis  meis.  Et  prohibeo  ne  quis  eis  injuriam  &ciat  nec  injuste  disturbet 
pro  aliqua  consuetudine,  nec  in  terra,  nec  in  mari,  nec  in  portu,  nec  alicubi  in 
dominiis  meis,  super  X.  libras  forisfacture. 

Testibus  Ph.  episcopo  Baiocensi,  et  T.  cancellario,  et  Roberto  de  Novo  Burgo,  et 
Manassero  Biset  dapifero ,  et  Bemardo  de  Sancto  Wderico.  90 

Apud  Argentomum. 

XCVIII 

Delisle,  n*  70. 
1 1 56-1 159.  —  Argentan. 

Acte  de  Henri  11  attestant  que,  par  devant  lui,  Jean,  comte  de  Ponthiea,  a  reconnu  a 5 
devoir  annuellement  à  V église  d'Évreux  un  cierge  de  la  valeur  de  vingt  sous  pour  sonfiej 
de  Montgommery. 

A.  Original  perdu. 

36. 


204  HENRI  II. 

B.  Copie  du  xiii*  s.;  Archives  de  TEore,  G  laa,  premiercaiiiiIairederéglised*Evreiix,n'*  i85. 
—  C.  G)pie  du  xv*  s.  ;  second  cartulaire  de  l'église  d'Evrenx,  Archives  de  l*Eiire,  G.  laS. 

Round,  n*  299. 

Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1 159. 

5       H.,  rex  Anglorum,  [etc.],  episcopo  Lexoviensi,  et  justiciis,  vicecomitibus  et  mi- 
nistris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie,  saiutem. 

Sciatis  quod  recognitum  fuit  coram  me  apud  Argent[om]um  quod  Johannes,  cornes 
de  Pontivo,  débet  annis  singuiis  Deo  et  ecclesie  Sancte  Marie  Ebroicensis  unum 
cereum  de  XX.  solidis ,  talis  monete  qualis  curret  per  Normanniam ,  pro  feodo  de 
10  Monte  Gommeri  quod  ipse  tenet  de  predicta  ecclesia  et  de  episcopo  Ebroicensi.  Quare 
voio  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Johannes,  comes  de  Pontivo,  et  heredes 
sui,  eumdem  cereum  ecclesie  Ebroicensi  singuiis  annis  reddant  in  pace. 

Testibus  :  Philippe  Baiocensi  et  Amulfo  Lexoviensi  etHylario  Gicestrensi  episcopis, 
et  Thoma  cancellario ,  et  comité  de  Mellento ,  et  Roberto  de  Novo  Burgo ,  et  Willeimo 
iS  Filio  Johannis,  et  Wilielmo  de  ÂnsgerviUa. 
Apud  Argent[om]um. 


XCIX 

Delîsle ,  n*  70  A. 
1  i5G-i  iSg.  —  Argentan. 

30       Ordre  à  R(wul  de  la  Faie  de  laisser  les  moines  de  Lire  en  possession  de  leurs  dîmes  de 
«  Branleigia  ». 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  la  collection  de  Dom  Le  Noir  (chez  le  marquis  de  Mathan) ,  vol.  a3 ,  p.  48i,  d  après 

le  cartulaire  de  Lire,  qui  était  dans  la  BiUiothèque  du  collège  de  Oermont. 

35       Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1  i5g. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andega- 
vorum,  Radulfo  de  Faia,  saiutem. 

Precipio  tibi  quod  permittas  monachos  de  Lira  habere  in  pace  et  libère  et  juste 
décimas  suas  de  Branleigia,  sicut  eas  meiius  habuerunt  tempore  Henrici  régis  avi 


HENRI  IL  205 

mei;  et  nisi  feceris,  justicia  mea  faciat  fieri,  ne  ampiius  inde  damorem  audiam  pro 
penuria  recti  et  justicie. 

Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 

Apud  Ârgentomum. 


C  5 

11 56-11 59.  —  Argentan. 

Concession  de  terres  labaarables  à  VigUse  de  Lincoln. 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  de  iSag,  an  Pnblic  Reoord^Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d*Edouard  III,  mem- 

brane aa. —  C.  G>pie  ancienne  dans  le  cartnlaire  de  linadn  (R^;istnim  antiquissimum} ,  10 
pièce  ia8,  signalée  en  igiS  par  le  Réy.  Salter. 

a.  Calendar  ofthe  Charter RoUs,  t.  IV;  Edward  111,  i32i7-i34i;  page  107,  pièce  4;  d*après  B. 

Cette  pièce,  datée  d*Argentan,  a  été  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  qui  s^est  trouvé  en 
France,  avec  Henri  II,  de  11 56  à  1157  et  de  11 58  à  1 16a,  et  par  Robert  du  Nenbourg,  mort  au 
Bec  en  août  1159.  i5 

H.,  rex  ÂDglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,baronibus^justitiis,  vicecomi- 
tibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Ânglie ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  ecclesie  Lincolnîe  XII.  bovatas  teire, 
quas  Radulfus  Basset  disrationavit  esse  in  dominio  meo ,  viddicet  VI.  bovatas  in  Burgo  90 
et  VI.  bovatas  in  Welingeham.  Quare  volo  et  finniter  precipio  quod  eas  teneat 
bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum  soca  et  saca  et  toi  et  team 
et  in&ngenetbef  ,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  cum  quibus 
tenet  alias  terras  suas ,  sicut  carta  régis  H.  avi  mei  testatur. 

Testibus^')  :  Philippo  episcopp  Baiocensi,  Emulfo  episcopo  Lexoviensi,  Thoma  3  s 
cancellario ,  Roberto  de  Novo  Burgo ,  Wilielmo  Fiiio  Hamonis. 

Âpud  Ârgentomum  ^l 

0")  Teste  a.  —  0>)  Ai^^entonium  a. 


I 


I 


206  HENRI  IL 


CI 

Delisle,  n*  71. 
1 1 56-1 1 69.  —  Bayeux. 

Confirmation  des  biens  de  f abbaye  de  Mortemer,  fondée  par  timpératrice  Mathilde. 

5  il.  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  le  cartnlaire  de  Tabbaye  de  Mortemer,  xif^mi*  s.;  BiUicthèqne  nationale,  ms* 
latin  18369,  p.  27. 

Eyton,  p.  a  a.  —  Round,  n*  i4o8. 

Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1  iSg. 

10  H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannie  [sic)  et  Âquit.,  et  cornes  Andegavensis, 
archiepiscopo  Rothomagensi  et  omnibus  episcopis  Normannie,  abbatibus,  comi- 
tibus,  vicecomitibus,  justiciis,  ministris,  baronibus  et  omnibus  fidelibus  suis, 
salutem. 

Sdatis  dominam  matrem  meam  M.  imperatricem,  Henrici  régis  filiam,  et  me 

i5  fondasse  abbatiam  Mortui  Maris  de  ordine  Gisterciensi  in  honore  Sancte  Dei  geni- 
tricis  semperque  virginis  Marie,  pro  anima  predicti  régis  Henrici  avi  mei,  qui 
ejusdem  abbatie  primus  hmdator  extitit,  et  pro  anima  Gaufridi  comitis  Ânde- 
gav[orum],  patris  mei,  et  aliorum  parentum  et  antecessorum  nostrorum,  et  pro 
ssdute  nostra  et  heredum  nostrorum,  et  pro  stabilitate  et  pace  regni  Âng^e.  Et  huic 

3o  abbatie  et  monachis  in  ea  Deo  servientibus  confirmamus  (juecumque  tam  ex  nostra 
quam  ex  antecessorum  nostrorum  donatione  possident  in  ipsa  vaile  Mortui  Mans,  et 
circa  ipsam  vallem,  et  in  Landa  de  Belfuissel,  et  apud  Bosquentin,  omnes  terras 
istas  ad  libitum  suum  excolendas.  Preterea,  ad  luminaria  ecdesie,  concedimus  eis 
omnia  vasa  apum  quecunque  fratres  eorum  invenire  poterunt  per  totam  forestam 

35  meam  de  Leons,  pasturas  etiam  suas  et  pasnagia,  omnesque  aisentias  suas  in 
omnibus  sibi  necessarias,  tam  edificiis  suis  agendis  quam  ceteris  actionibus  suis, 
per  totam  eandem  forestam,  libère  et  quiète  in  perpetuum.  Goncedimus  etiam  eis 
et  in  perpetuum  confirmamus  libertatem  et  quietanciam  a  theloneo  et  passagio  et 
omnibus  consuetudinibus  in  omni  loco  potestatis  nostre,  tam  in  terris  quam  in 

3o  aqua,  de  omnibus  rébus  quas  emerint  vel  vendiderint  vel  deportare  fecerint  ad  pro- 
prium  opus  suum.  Goncedimus  etiam  eis  in  perpetuam  elemosinam,  ad  eos  susd- 
piendum  et  hospitandum,  et  ad  eorum  agenda  négocia,  Âcardum  super  Renellam, 


HENRI  IL  207 

tam  îpsum  quam  heredes  ipsius,  et  domum  suam  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et 
omnia  que  sua  sunt,  in  perpetuum,  libéra  et  quieta  ab  omnibus  consuetudinibus , 
auxiliis,  querelis  et  exactionibus,  in  aqua  et  in  terra.  Preterea  concedimus  eis  et 
confirmamus  quecumque  ex  aliorum  justa  possident  donatione,  Rollum  scilicet, 
Bremidiam,  Mesengeriam  etPomeriam,  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Volo  itaque  5 
ut  bec  omnia  predicta  babeant  et  in  elemosinam  perpetuam  teneant  in  pace  et  libère 
et  quiète  et  intègre  et  bonoriBoe.  Et  precipio  super  forisfacturam  meam  ne  quis 
super  bis  aut  super  ulla  re  que  eis  a  me  collata  fîierit  aut  concessa  eos  inquietare  vel 
quamcumque  molestiam  eis  inferre  présumât,  quia  tam  ipsos  quam  que  ipsorum 
sunt  in  manu  mea  retinui,  et  in  mea  defensione  iUos  babeo  et  semper  babere  volo ,  lo 
nec  portare  uliatenus  possem  si  quis  eos  vel  bona  ipsorum  vexaret,  turbaret  seu 
quocumque  modo  minueret,  aut  libertates  a  me  concessas  interdiceret. 

Testibus  :  Amulfo  episcopo  Lexoviensi,  Philippo  episcopo  Baiocensi,  Rothrodo 
episcopo  Ebroicensi,  Roberto  de  Novo  Burgo,  Willelmo  Filio  Haimonis. 

Âpud  Baiocas.  i5 


GII 

Ddisle,  n*  7a. 
1166-1159.  —  Bayeux. 

Affranchissement  des  droits  de  tontiea  accordé  à  Vahhaye  de  Mortemer. 

A,  Original  perda.  90 

jB.  Cartniaire  deTabbaye  de  Mortemer;  Bibliothèque  nationale,  nu.  latin  18369,  p.  69. 
a.  La  Roque,  Histoire  de  la  maison  de  Harcourt,  t.  lY,  p.  1396. 
Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1 169. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ândega- 
Torum,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  Ânglie  et  Normannie  et  35 
porluum  maris,  salutem. 

Precipio  quod  onmes  res  monachorum  de  Mortuo  Mari,  quas  emerint  vel  vendi- 
derint  vd  ad  opus  suum  deportare  fecerint,  sint  quiète  de  thdoneo  et  passagio  et 
omni  consuetudine  per  totam  terram  meam.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  inde  injuste 
disturbet  super  forisfactura.  3o 

Testibus  :  episcopo  Lexoviensi,  et  Roberto  de  Novo  Bui^o. 

Âpud  Baiocas. 


208  HENRI  II. 


cm 

Delisle,  n'  7a  A. 
iiSS-iiSg.  —  Bayeui. 

Ckdre  de  ramener  les  moaUns  de  Caniorbéry  A  la  lumtear  qa'Us  aiment  aUeinte  oa 
5  temps  de  Henri  I',  comme  V avait  déjà  fait  reconnaître  une  j orée  de  vingt-quatre  témoins. 

A.  Original,  Archives  de  Gantorbéry,  G.  a 3.  —  Photographib  du  Rév.  Salter,  n*  35. 
Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort«n  août  1 169. 

H. ,  rex  Anglomm ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim ,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  prepositis  Gantuarie,  saiutem. 

10  Predpio  qaod  omnia  molendina  intra  muros  Gantuarie  et  extra  muros  civitati 
vicina,  cujusconque  sint,  ita  attemperentur  sicut  recognosci  poterit  per  sacramenta 
XXUn  legsdium  hominum  qui  jam  juravenint  illa  molendina  attemperata  fiiisse 
tempore  régis  H.  avi  mei,  et  ea  que  levata  altius  sunt  postea  ad  dampnum  mona- 
chorum  Gantuariensium ,  ad  eam  mensuram  ad  quam  erant  tempore  régis  H. ,  anno 

i5  quo  fuit  vivus  et  mortuus,  dimittantur,  ut  molendina  ecclesie  Ghristi  ita  bene  et 
plenarie  molere  possint  sicut  molebant  tempore  régis  Henrici,  et  dampnum  quod 
inde  monachi  habuerunt  juste  eis  restaurari  faciatis  ab  iUis  per  quos  dampnum 
contigit.  Et  nisi  feceritis,  vicecomes  meus  de  Kent  faciat  fieri,  ne  inde  amplius 
clamorem  audiam  pro  penuria  pleni  recti  vel  firme  justicie. 

20      Teste  Rob.  de  Novo  Burgo. 
Apud  Baiocas. 

CIV 

Delisle,  n'  74. 
iiSS-iiSg.  —  Caen. 

35  Ordre  de  maintenir  Vabbaye  de  Saint-Étienne  de  Caen  dans  la  jouissance  de  ses  biens 
à  Rouen,  à  Avranches,  à  Dives  et  à  Caen. 

A,  Original  autrefois  scellé,  Archives  du  Galvados,  H.  i835.  —  Atlas,  pi.  VII.  Simple  queue 

et  ligament;  le  sceau  est  détruit. 

B.  Gopie,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10074 1  fol.  197  v*. 


HENRI  IL  209 


Round,  n*  d54. 


Henri  II,  qui  a  sëjonmé  à  Gaen  de  1 156  à  1 158,  a  encore  été  en  Normandie  en  i  i5g.  Robert 
dn  Nenbonrg,  mort  le  3o  août  i  iSg ,  est  nommé  dans  cette  pièce,  sans  que  rien  indique  qu*il  soit 
déjà  mort 

H.,  rex  Ânglonun,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorom ,  €t  comes  Andiega-    5 
Yoram,  justiciis  et  ministris  suis  totius  Normannie,  sdutem. 

Precipio  quod  monachi  Sancti  Stephani  de  Gadumo  teneant  bene  et  in  pace 
et  juste  quietancias  suas  et  libellâtes  et  domos  et  redditus  de  Rothomago  et  de 
Âbrinds  et  de  Diva,  sicut  carta  Roberti  de  Novo  Burgo  testatur  quod  disratiodna- 
verunt  eas  in  curia  mea  coram  eo  et  baronîbus  meis»  et  apud  Gadomum  teneant  lo 
easdem  quietandas  in  domibus  et  aliis  rébus,  «icut  carta  Ebroicensis  episcopi  tes- 
tatur quod  etiam  disratiocinant  in  çuria  mea.  Et  nulius  eis  inde  faciat  aliquam 
injuriam  vei  contumdiam. 

Teste  Philippo  Baiocensi  episoopo. 

Per  Rogerium  de  Warvic.  i5 

Âpud  Gadumum. 

cv 

.      Ddiflle,  n*  73* 
Il  56-1159.  —  DomfiNMiL 

•  •  •  •  •  ■ 

Confirmation  des  biens  de  l'abbaye  d'Aanai.  ao 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  de  1  année  i655;  Archives  de  la  Manche,  H.  1.  —  C.  <Iopie  du  xvin*  s.;  BiUiothèqne 

nationale,  ioo63,fol.  i3a. 

Round,  n'  5a5. 
Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1  iSg.  9  5 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  onmibus  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  jus- 
ticiis, vicecomitibus,  ministris  et  fidelibus  suis  Anglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  elemosinam  confirmasse  Deo  et  ecdesie 
Sancte  Trinitatis  et  Sancte  Marie  de  Alneto,  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus,  3^ 
omnes  ilias  donationes  et  terras  et  tenuras  et  elemosinas  queque  eis  rationabiliter 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  TH.  S  7 


210  HENRI  IL 

facte  sunt ,  sicut  donatonim  carte  testantur,  videlicet  :  Ex  dono  Jordani  de  Saio  et 
heredum  suorum,  ad  Alnetum  partem  foreste,  sicut  via  descendit  versus  domum 
Osberti  Carpentarii  et  terram  de  Repentio,  concessu  Radulfi  de  Burone  et  heredum 
suorum,  et  nemus  quod  ipse  Radidfus  habebat  juxta  nemus  Ânschetiiii,  et  decimam 
5  molendinorum  et  telonei  et  virgidtorum  et  pecorum  de  Âlneto  et  Romilleio,  et 
decimam  anguillarum,  et  duas  garbas  décime  de  Bacheio,  et  ecdesiam  de  H^ovilla, 
et  quicquid  habebant  in  ecclesia  de  Ranvilla  et  in  décima,  et  decimam  molendini 
de  Deserto;  et  in  Balerio  ecclesiam  cum  tota  décima,  et  decimam  molendini  et 
decimam  dominii  de  Cormolain,  et  decimam  dominii  de  Deserto,  et  ecclesias  de 

lo  GeniUeio  cum  decimis  et  terram  elemosinarum  ^*)  eisdem  ecclesiis  pertinentem,  sicut 
Guiileimus  filius  Guidonis  illas  habuit;  item  terram  de  Âneriis;  item  in  Ân^a 
ecclesiam  de  Gurcuntona  cum  terra  elemosine  et  cum  omnibus  aliis  pertinendis 
suis,  et  in  Bemecestria ^^  decimam  dominii,  et  capellam  de  Giiia  cum  decimis 
dominii.  Ex  dono  Roberti  de  M attonno  ^'^  decimam  duorum  molendinorum  [suo- 

i5  rum]  ^'^^  super  Oudonem,  et  decem  acras  terré  de  dominio  suo  apud  Sanctum  Geor- 
gium,  solutas  et  quietas  ab  omni  consuetudine  et  servicio.  Ex  dono  Unfiredi  de 
Bumovilla,  quatuor  acras  terre.  Ex  dono  Roberti  filiastri  Othonis,  totam  terram 
suam ,  inter  M ontem  Mère  ^"^  et  fluvium  Odonis.  Ex  dono  Anschetiiii  de  Monte  de 
Lencheio,  duas  acras  terre.  Elx  dono  Serlonis  de  Burdel  et  GuUlelmi  nepotis  ejus, 

3o  totam  terram  suam  et  homines  suos  de  parrochia  Sancti  Georgii.  Ex  dono  Guillelmi 
de  Maisnillo,  L.  acras  terre  in  landa  juxta  Balcheium.  Ex  dono  Roberti  Britonis, 
totam  terram  suam  super  Montem  Mere^^  in  Villula.  Ex  dono  Jordani  Taxonis, 
unum  m[illiare]  anguillarum  apud  Sanctum  Salvatorem.  Ex  dono  Radulfi  fiiii  Ra- 
didfi  de  Grennevilla,  feodum  Godefi*idi  de  Grahun.  Ex  dono  GiUeberti  de  Sai,  totam 

25  terram  suam  de  Vennis,  et  ex  proprio  dono  domine  Lucie,  G.  acras  terre  de  heredi- 
tate  sua.  Ex  dono  Rogerii  Mali  Filiastri  et  Walterii  ^^^  Peilevilein ,  decimam  de 
marescheto  in  parrochia  de  Ranvilla.  Ex  dono  Giarembaidi,  unam  acram  terre. 
Ex  dono  Engerranni  de  Port,  XX.  acras  terre  in  parrochia  de  Undefontana  et  deci- 
mam molendinorum.  Ex  dono  Roberti  Britonis  predicti  et  Gecilie  uxoris   sue, 

3o  decimam  de  Maiset  ^^  concessu  Guilleberti  de  Vilers.  Elx  dono  Roberti  Escorchebeef, 
decimam  suam  de  Maldreio.  Ex  dono  Radidfi  Parvi  et  fratrum  suorum,  sex  acras 
terre  apud  Fierevillam.  Ex  dono  Roberti  de  Haya,  XXX.  acras  terre  apud  Mesnillum 
Gildewini,  concessu  Hugonis  fratris  sui.  Ex  dono  Fulgerii  ^  derici,  decimam  quam- 


^■î  eiemosinariam  B.  —  t"»)  Bemestria  B.  —  w  Matthonio  B.  —  ^^^  Sic  B.  —  î*^  Montem 
Enche  B,  —  tn  Montem  Enche  B.  —  ^)  Walterii  B;  Walentis  C.  —  <«  Maizet  B,  — 
C»)  Fulgerii  B;  Tolgerii   C. 


HENRI  IL  211 

dam  apud  Sanctam  Gnicem,  concessu  Gilleberti  de  Viliers.  £x  dono  Geroldi  de 
Logiis,  unam  acram  terre  apud  Logias.  Ex  dono  Guillelmi  de  Sula  capdlam  Boni 
Fossati,  cum  LXXH.  acris  terre,  et  decimam  molendini  sui,  et  decimairi  hominum (') 
suorum  de  Maisnilio  Hascidpki,  et  terciam  garbam  de  parodiia  Boni  Fossati.  Ex 
dono  Pétri  de  Sancto  Hilario,  qninque  acras  terre  apud  Fraxinum.  Ex  dono  I^-  5 
lippi  de  Salterviila  ^\  unam  aoram  vînee  in  Rameia.  Ex  dono  Roberti  de  Sancto 
Remigio  senis,  iocum  intra^*^  Torineium  qui  vocatur  Sanctus  Nicolaus,  cum  prato 
et  boscho  quod  pertinet,  et  decimam  molendini  sui  de  Golumbers  ^^^.  Ex  dono 
Roberti  de  TrimoviUa  ^^\  duas  garbas  dedme  de  dominio  suo  in  villa  de  Gondeio  in 
Hausset.  Ex  dono  Roberti  comitis  Gloecestrie,  molendinum  de  Sancto  Nicolao,  et  lo 
exclusam  in  terra  sua^'^  et  molturam  de  hominibus  qui  âluc  veniunt^^  molere. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  monachi  habeant  et  teneant  omnia 
bec  predicta  in  perpetuun  elemosinam  cum  omnibus  pertinenciis  suis,  libertatibus 
et  consuetudinibus  et  quitationibus  suis ,  in  boscho  et  piano ,  in  pratis  et  pasturis 
et  in  aquia  et  molendinis,  in  viiset  semitis,  infra  burgum  et  extra,  et  in  omnibus  i5 
\ocis  et  in  omnibus  rébus,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  sicut 
carte  donatorum  bec  testantur,  et  sicut  testantur  carte  régis  Henrici ,  avi  mei. 

Testibus  :  Nigdio  Eliensi  episcopo,  et  Hilario  Gioestrensi  episcopo,  et  comité 
Raginaldo ,  et  Roberto  de  Novo  Burgo ,  et  Ricfaardo  de  Humetis  constabulario ,  et 
Manasser  Biset  dapifero.  ao 

Apud  Damfrontem. 

CVI 

Delisie,  n*  76. 
ii56-ii59.  —  La  Flèche. 

Confirmation  des  biens  appartenant  aux  lépreux  de  La  Flèche.  a  5 

A,  Original  perdu. 

fi.  Copie  moderne  aux  Archives  de  la  Sarthe,  communiquée  par  M.  Hncher;  n*  676  des  analyses 
de  M.  Biiard. 

Round,  n*  lO^Q- 


•    •  «     » 


La  pièce  a  été  souscrite  par  Tarchidiacre  Froger,  devenu  évéque  de  Sëei  en  1  i5g.  Voir  Tlntro-  3o 
ducttOD,  p.  567-568. 

(*)  hominum  B;  molendinorum  C.  —  ^^^  Saluervilia  fi.  —  ^*)  juxta  B,  —  ^^^  Columberiis  B. 
—  (e)  Fmmvilla  B.  --^  ^^^  exolnsamin  tersa  sua  B;  ecdesiam  in  terra  ipsa  C.  —  ^  venient  B. 

»7- 


212  HENRI  IL 

H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
Yorum,  omnibuis  hominibus  et  amicb  et  fidelibu&  suis,  tam  presentibus  quam 
futuris,  saiutem. 

Sciatis  me  ooncessisse  et  presenti  carta  confirmasse  leprosis  de  Fixa,  qaorum 
5  domum  pater  meus  et  Gaufiidus  de  Claris,  dapifer  suus,  fimdaverunt,  omnes 
dotationes  quas  eis  dederunt  in  terris  et  dedmis  et  redditiims  et  emptionibus,  et  in 
omnibus  rébus  et  omnibus  iods,  sicut  charta  patris  mei  et  charta  ipsius  Gaufredi 
de  Claris,  quas  oculis  meis  vidi,  testantur.  Preterea,  pro  anima  patris  mei  et  ante- 
cessorum  meorum ,  et  pro  salute  mea  et  regine  et  liberorum  nostrorum ,  do  eis  et 

lo  concedo  et  charta  presenti  confirmo  in  puram  et  perpetuam  elemosinam  fumum 
meum  de  Fixa,  cum  omnibus  que  ad  ipsum  fumum  pertinent,  ita  quod  neque  meo 
tempore,  neque  tempore  heredum  meorum,  aliquis  possit  facere  fîimum  novum 
qui  disturbet  pertinencias  fumi  illius,  neque  aliquis  auferre  présumât  aliquid  quod 
ad  fumum  illum  pertineat,  et  totam  aquam  et  aque  piscariam  a  molendinis  meis  de 

i5  Fixa  usque  ad  molendinum  de  Pinceyo,  ita  quod  nuHus  ibi  possit  piscari  nisi  ipsi(?)  ; 
quando  ego  venero  ad  Fixam  et  voluero,  faciam  ibi  piscari  ad  voluntatem  meam. 
Et  in  nemoribus  meis  de  Cusseyo  et  de  Donevalio  do  eis  et  concedo  ad  usus  eorum 
totum  mortuum  boscum  jacentem  et  ramos  siccos,  et  per  omnes  forestas  meas 
pasnagium  eorum  quietum,  et  singulis  annis  unam  feriam  in  die  festo  apostoloram 

jo  Simonis  et  Jude,  que  duret  per  diem  unum,  ad  luminare  ecdesie  sue;  et  omnes 
donationes  que  eis  rationabiliter  facte  fuerunt,  tam  in  terris  quam  in  emptionibus 
et  in  omnibus  aliis  modis,  teneant  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  ita  quod 
nulius  eis  inde  faciat  injuriam  aut  contumdiam. 

Testibus  :  Fulcone  abbate  de  Veron  (5Îc),  Gaufiîdo  decano  Ândegavensi,  Frogero 

30  archidiacono ,  Hugone  de  Claris,  Girardo  et  Richardo  capellanis,  Richardo  scriba. 
Âpud  F'ixam. 

CVII 

Delble,  n*  77. 
11 56-1 169.  —  La  Flèche. 

3o  Confirmation  d'un  accord  conch  entre  les  chanoines  de  Saint-Julien  da  Mans  et  Herbert 
Bérenger. 

A*  Original  perdu. 

h»  Copie  da  xin'  s.,  dans  le  Livre  blanc  de  Féglise  da  Mani;  BiUiothèque  da  Mans,  a:s.  aSg. 


HENRI  II.  213 

a.  Lottin,  Chartularium  insignis  eccleiiœ  Cenomanensis  quod  iicitur  Liher  albvu  capituli,  p.  3» 
n'A. 

Round,  n*  loao. 

Henri  II  ponmit  à  la  rigueur  être  revenu  à  la  Flèche  en  1 160,  mais  il  est  probable  que  cette 
pièce  est  oontemp<mdne  de  la  précédente  ;  Hardouin ,  doyen  du  Mans ,  qui  Ta  souscrite ,  est  devenu    S 
archevêque  de  Bordeaux  en  1 160. 

H.,  rex  Ânj^onim,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vonim,  Willdmo»  Cenomanensi  episcopo,  et  capitulo  Beati  Juliani  Genomanensis» 
justidis  et  ministris  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis,  salutem. 

Sdatis  quod  ego  concedo  et  carta  mea  presenti  confinno  concordiam  et  conven-  la 
tionem  âlam  que  facta  fuit  in  presentia  mea  apud  Fissam  inter  canonicos  Beati 
Juliani  et  Herbertum  Berengarii,  banc  videlicet,  qua^'^  predictus  Herbertus  con- 
cessit  partidonem  illam  de  terra  iUa  de  Âoeio  et  de  vicaria  quam  ipse  prius  canonicis 
concesserat.  Hoc  etiam  modo  quod»  si  aliqua  de  particione  illa  inter  canonicos  et 
ipsum  Herbertum  oriretur  contentio,  canonid  per  sacramentum  trium  hominum  iS 
qui  particioni  iUi  interfuissent,  particionem,  tam  de  terra  quam  de  vicaria  ejusdem 
terre,  probatam  obtinerent.  Similiter  et  de  forragio,  quod  ipse  Herbertus  concessit 
se  deinceps  accipere,  per  manmn  canonicorum,  de  propria  grangia  eorum,  non  ab 
hominibus  ipsorum  sicut  solebat,  ea  etiam  lege  quod  si  ad  constitutum  terminum 
non  fuerit  sibi  redditum  forragium,  Herbertus  eos  vel  bomines  suos  in  causam  vel  sa 
emendam  super  boc  ponere  lîon  possit,  sed  tantum  accipiat  forragium  suum.  Hujus 
vero  rei  sic  tenende  inviolabiliter  ipse  Herbertus  in  manu  Harduini,  decani  ecdesie 
Beati  Juliani,  fidem  dédit.  Hoc  etiam  prius  eum  Gervasius  de  Nova  Villula  af&davit. 
Quod  si  Herbertus  de  bac  concordia  et  coiiventione  aliquo  modo  exiret,  ipse  Ger- 
vasius se  in  cnstodiam  canonicorum  captum  redderet,  donec  canonicis  eisdem  }ÇX.  sS 
libras  Genomanensis  monete  persolveret.  Hanc  etiam  conventiohem  sic  tenendam 
afBdavit  Robertus  de  Gontest.  Herbertus  etiam  fidem  dédit  quod  hanc  conventionem 
uxori  sue  et  Fromundo  et  aliis  filiis  suis  et  fratribus  concedere  faceret.  Quare  volo  et 
firmiter  predpio  quod  bec  conventio  firmiter  et  inviolabiliter  teneatur. 

Testibus  :  Matheo  Ândegavensi  episcopo,  Tboma  régis  Ang^orum  cancdiario,  3a 
Harduino  decano,  Gosleno  de  Turonis  dapifero,  Hugone  de  Gleers,  Wilidmo  Filio 
Hamonis,  Raginaldo  de  GasteUo  Gunteri,  Lysiardo  de  Salgia. 

Apud  Fissam. 

^*^  quam,  a. 


2U  HENRI  II. 


CVIII 

Ddisle ,  n*  78. 
11 56-11 5g.  —  Le  Mans. 

Confirmation  de  la  donation  d'une  rente  de  quinze  matées  S  argent,  faite  par  Henri  V' 
5  aux  moines  de  Tiron  pour  leurs  chaussures. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue;  Winchester  Collège,  HamUe,  n*  a.  —  Photo- 

graphie du  Bév.  Salter,  n*  1  lA. 

B.  Copie  de  la  fin  du  xii*  s.;  Archives  d*Enre-et-Loir,  H.  li'ji,  cartolaire  de  Tiron,  fol.  5o, 

p.  107,  charte  19  t. 

10  a.  Merlet,  Cartulaire  de  Tahhaye  de  Tiron,  t  II,  p.  81,  diaprés  le  cartulaire  manuscrit,  fol.  5o. 

Round,  n*  1001. 
Souscription  de  Robert  du  Nenbourg,  mort  en  août  1  i5g. 

H.,  rex  Ânj^orom,  et  diix  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 

vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 

i5  comitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Ânglie  et  Normamiie,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  monachis  de  Tyron  in  perpetuam 

elemosinam,  pro  salute  anime  mee  et  antecessorum  et  successorum  meorum,  quin- 

decim  marcas  argenti,  ad  calciamenta  eorum,  accipiendas  de  thesauro  meo  ad 

scaccarium  meum  in  festo  sancti  Michaeiis  annuatim  in  perpetuum,   sicut  rex 

90  H[enricus] ,  avus  meus ,  ilks  eis  dédit  et  carta  sua  confirmavit.  Quare  volo  et  firmiter 

predpio  quod  ipsi  singuiis  annis  illas  habeant  bene  et  in  pace,  ad  predictum  ter- 

minum,  absque  omni  disturbacione. 

Testibus  :  Philippo  episcopo  Baiocensi,  Emuifo  episcopo  Lexoviensi,  Toma  can- 
cellario ,  Roberto  de  Novo  Burgo ,  Jollano  dapifero ,  Hugone  de  Glaers. 
aS       Apud  Genomannim. 

CIX 

Ddisle ,  n'  79. 
11 56-1 159.  —  Rouen. 

Acte  notifiant  que  le  prieur  de  Perrières  a  établi  ses  droits  sur  la  dime  d'Épanei. 
3o  A,  Original  perdu. 


HENRI  II.  215 

B,  Copte  d*aprèftl*oiigiiial;  Bibliothèque  lutioiiaie,  coHection  Moreau,  vol.  67,  fol.  i5o. 

Souscription  de  Robert  du  Neoboorg,  mort  en  août  1 169.  —  «  Cette  charte  se  trouve  dans  le 
cartolaire  du  prieuré  de  Perrières  :  voir  H.  de  Gaumont,  Statistique  monumentale  da  Calvados, 
t.  II,  p.  33o.  J*ai  entrevu  œ  eartidaire  entre  les  nudns  d'un  particulier  qui  Tavait  apporté  à  la 
Bibliothèque  Impériale  vers  1860.  M.  de  Gaumont  la  cite  comme  appartenant  à  M.  de  Boismorand    5 
à  Poitiers  >  (Note  de  M.  Delide), 

H. ,  rex  Ânj^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
Toruin,  archiepîscopo,  episcopis,  justiciis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Nor- 
mannie,  salutem. 

Precipio  quod  Philippus,  prior  de  Perriris,  teneat  bene  et  in  pace  et  quiète  et  10 
juste  totam  decimam  suam  de  Espanaio,  sicut  eam  dirationavit  in  curia  mea  coram 
justiciis  meis,  et  in  curia  archiepiscopi  Rothomagensis. 

Teste  Roberto  de  Novo  Burgo. 

Âpud  Rothomagum. 


ex  t5 

Delisie,  n*  80. 
11 56- 11 59.  —  Rouen. 

Concession  à  Vahhaye  de  Scànt-Greorges  de  Boscherville  de  terrains  compris  dans  les 
forêts  de  Fécamp  et  de  Rownare. 

A.  Original  perdu.  90 

B.  Copie  du  xin*  s.  dans  le  cartulaire  de  Saint-Georges  de  Boscherville,  à  la  Bibliothèque  de 

Rouen,  ms.  1237,  fol.  6a  v*.  —  C.  Copie  d*un  vidimus  de  1379;  Bibliothèque  nationale, 
collection  Moreau,  vol.  68,  fol.  a4o. 

Round,  n*  ao4. 
Souscription  de  Robert  du  Nenbourg,  mort  en  août  1 1  Sg.»  iS 

H.,  rex  Angiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega  ■ 
Yorum  ^*^  archiepiscopo  Rothomagensi,  épisoopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus  et  omnibus  ballivis  suis  Normaniiie,  salutem. 

^  Aquitanie  et  cornes  Andegavis,  B. 


2IÔ  HENRI  IL 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbatie  Sancti  Georgii  de  Bauqaervffla 
elemosinam  quam  Godardus  de  Vas^'^  eidem  ecdesie  dédit,  sdlicet  sexaginta  acras 
terre  de  terra  foreste  Fiscanni  quam  ego  dederam  ipsi  Godardo.  Et  simiiiter  do  et 
concedo  eidem  abbatie  illam  demosinam  quam  Roscdinus  filius  Qaremboudi  dédit 
5  illi,  scilicet  terram  de  Longo  Gampo  que  est  in  orailla  foreste  de  Roumara,  a  via 
Grandis  Mare  usque  ad  cheminum  Rothomagi,  sub  Sancto  Georgio,  cum  Holebusc, 
usque  ad  arabilem  terram.  Et  volo  et  precipio  quod  prefata  abbatia  habeat  in  per- 
petuum  illam  terram  cum  bosco,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  ita  quod  homines 
sui  habeant  mortuum  boscum  sine  consuetudine,  et  sint  quieti  de  forestagio  et 
lo  consuetudine  de  foresta. 

Testibus  :  Roberto  de  Novo  Burgo,  Manasse  Biset,  Godardo  de  Vas  ^K 

Âpud  Rothomagum. 


CXI 

Deiide,  n*  80  A. 
*S  iiS6-ii59.  —  Rouen. 

Don  de  quarante  acres  d'essarts  aux  chanoines  de  Merton. 

A,  Original  perda. 

0.  Copie  du  xni*  s.  aa  PnUic  Record  Office,  CarUg  antù/nm^  00.8.  —  Photographib. 
Souscription  de  Robert  du  Neoboorg,  mort  en  août  1 1 69. 

*0  GARTA  GANONICORUM  DE  MERTOn[a]. 

E  foresta  in  comitatu  Suthànton[e]. 

Henricus,  Dei  gratia  rex  Ang^orum,  [et]  dux  Normannorum  [et]  Aquitanorum,  et 
comes  Ândegavorum,  justiciis,  vicecomitibus ,  ministris  et  forestariis  suis  et  viso 
ribus  forestarum  de  Sudhanto[ne]scir[a] ,  salutem. 
«5  Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuam  demosinam  canonicis  meis  de 
Mereton[a]  apud  Heordegam  et  apud  Poocam(?)  et  apud  Hesdbam  et  apud  Hupe- 
ton[am],  quadraginta  acras  essartorum,  quietas  de  essartis  et  de  placitis  et  omnibus 
auxiliis  et  assisis  essartorum;  et  amplius  non  numerentur  inter  essarta. 

<•)  Waus,  B.  —  «w  Waus,  B. 


■  V       ■  ■ 


HENRI  ïï.  217 

Testibus  :  Thoma  cancellario  et  Roberto  de  Novo  Borgo  et  Mannes[sero]  Biset 
(lapifero. 

Apud  Rothomagum. 

CXII 

Ddide,  n"*  80  B.  5 

1 1 56- 1 1 59.  —  Rouen. 

Franchise  de  droits  accordée  aux  moines  de  fVohum. 

A,  Original  p^a. 

B.  Inspexiimis  de  i3i5  an  Public  Record  Office,  Charter  RoUs,  9*  année  dMonardll,  mem' 

braae  i6«  10 

a.  Cakniar  ofthe  Charter  RoUs^  t.  III,  p.  aSS,  n"*  a. 

Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1  i5g. 

H. ,  rex  An^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vonim,  omnibus  justiciis^'^  et  vicecomitibus  et  ministris  et  fidelibus  suis  Anglis, 
salutem.  iS 

Precipio  quod  monachi  mei  de  Woboma  et  omnes  terre  et  possessîones  sue  sint 
quieti  de  sciris  et  hundredis  et  placitis  et  querdis  et  geldis  et  danegeldis  et  assisis  et 
auxiliis  et  murdris  et  scutagiis  et  omnibus  tallagiis  et  omnibus  aliis  rébus ,  quia  ipsi 
et  omnes  terre  et  res  et  possessiones  sue  sunt  in  mea  propria  manu  et  custodia. 

Testibus  :  Philippe  Baiocensi  et  Arnidfo  Lexoviensi  episcopis,  et  Thoma  cancel-  so 
lario ,  et  Roberto  de  Novo  Burgo. 

Apud  Rotomagum. 

CXIII 

Delide,  n*  80  C. 
ii56-ii59.  —  Ronen.  aS 

Concession  da  manoir  de  Wohwrn  à  l'église  de  fVoburn,  et  confirmation  des  autres 
possessions  de  cette  église. 

A.  Original  perdu. 
^*)  justidariis  a, 

CHARTES  KT  DIPLÔUBS.  —  Yn.  98 


ni^BnUUB    XATIOIAU. 


218  HENRI  IL 

B.  Inspexlmus  de  i3i5  a^  Public  Record  0£Bce,'Giarter  Rolls,  9'  année  d^Ëdouard  II,  mem- 
brane 16. 

a.  Calendar  ofthe  Charter  Rolls,  t.  III,  p.  a85,  n*"  1,  d*après  rinspexioolàs.   . 

Souscriptions  de  Tarcfaidiacre  Froger,  devenu  évéque  de  Séez  en  1 1 5g  ;  de  Robert  du  Neubourg, 
5  mort  à  l*abbaye  du  Bec  le  3o  août  1 1 5g;  de  Guérin,  Fils  de  Géroud,  chambrier,  qui,  d'après  le 
Rév.  Eyton  (table,  p.  3i5),  est  resté  eni  fonctions  jusqu'en  11 58.  La  pièce  peut  donc  être  de 
1 156  à  1 158,  on  tout  au  plus  de  1  i5g. 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannonim  et  Âquîtanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis  ^*^,  baronibus,  vice- 

10  comitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  Âng^e,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  elemosinam  confirmasse  Deo  et  ecclesie 
de  Woboma  et  monachis  de  ordine  Gisterciensi  ibidem  Deo  servientibus  totum 
manerium  de  Woboma,  quod  Hugo  de  Boiebec  eis  in  elemosinam  dédit,  et  locum 
in  quo  ecdesia  ilia  fundata  est,  et  omnes  alias  donationes  et  demosinas  et  posses- 

i5  siones  suas  que  eis  rationabiliter  date  et  &cte  sunt,  sicul  carte  et  scripta  donatorum 
et  fundatorum  ecclesie  sue  testantur  :  Ex  dono  Hugonis  de  Boiebec  totum  predictum 
manerium  de  Woboma  cum  omnibus  pertinentiis  ^^  suis  et  no^inatim  cum  illa 
virgata  terre  que  vocatur  Baghehella.  Ex  dono  Radidfi  Pyrot  totam  terram  quam  de 
feodo  ipsius  tenent,  sicut  carta  sua  testatur;  et  totam  terram  quam  tenent  ex  dono 

3o  Hugonis  de  Lucellis,  cum  tota  terra  quam  de]  eodem  feodo  tenent  de  Willelmo  de 
Luceliis  ;  et  totam  terram  quam  tenent  ex  dono  WiBelmi  ^'^  de  FTitt.  ;  et  totam  terram 
quam  tenent  ex  dono  Stephani  de  Pulocheshella;  et  totam  terram  quam  tenent  ex 
dono  Piroti  Binnuon;  et  totam  terram  quam  tenent  ex  dono  Henrici  de  Pullo- 
cheshella  ;  et  totam  terram  quam  tenent  ex  dono  Walteri  de  Gaisneto ,  cum  communi 

35  pastura  \iUe  sue  de  Pottesgrava.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod]  ecdesia  de 
Woboma  et  monachi  predicti  hec  omnia  predicta  et  omnes  alias  eiemosinas  et 
possessiones  suas  habeant  et  teneant  in  perpetuam  elemosinam  in  pace  et  libère 
et  quiète  et  honorifice,  sicut  donatorum  carte  et  scripta  ^^^  testantur,  cum  soca  et 
saca  et  toll  et  team  et  infangenethef ,  et  cum  omnibus  aliis  libertatibus  et  liberis 

5o  consuetudinibus  et  quietanciis  suis,  quietas  de  seins  et  himdredis  et  placitis  et 
geldis  et  danegeldis  et  auxiliis  et  assisis  et  scutagiis  et  murdris  et  omnibus  querelis 
et  omnibus  rébus,  solutas  et  quietas  ab  omni  seculari  servicio  et  exactions 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi  et  Amulfo  Lexoviensi  episcopis,  et  Thoma  cancel- 
lario,  et  Frogero  archidiacono,  et  Ricardo  de  Humez  conestabulario,  et  Roberlo  de 

^■î  justiciariis  a.  —  ^^^  pertinentibus,  a.  —  î«>  Willelmo,  a.  —  ^^^  scripts,  a. 


HENRI  IL  219 

Novo  Burgo,  et  Warino  Filio  Geroldi  camerario,  et  Magnassero  Biset  dapifero, 
et  Waltero  de  Herefordia,  et  Roberto  de  Done8t[anvilla]. 
Âpud  Rotomagum. 


CXIV 

Ddiflle,  n*  81. 


1 1 56-1  iSg,  —  Rouen. 


.»» 


Concession  à  Roscelin,  fih  de  Clairemboud,  d'un  terrain  appelé  Ltongchamp,  en 
ïoraiUe  de  la  forêt  de  Roamare. 

■  ■  • 

A.  Original  perda. 

B.  Copie  dn  xiii'  s.  ;  cartnlaire  de  Saint-Georges  de  Boscfaerville  ;  Bibliothèque  de  Rouen ,  ms.  1227,  10 

fol.  63  V'. 

Round,  n*  202. 
Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1 169. 

H.,  rex  Ânj^onun,  et  aux  Nonnannorum  et  Aquitanoram,  et  cornes  Ândega- 
vonim,  archiepiscopo  Rothomagensi,    episcopis,  comitibu3«  baronibus,  justicii&«  iS 
vicecomitibus  et  omnibus  ministiis  suis  Normannie,  saiutem. 

Sdatis  quod  dedi  et  concessi  Roscelino  filio  Glareaiboudi  pro  servicio  suo  terram 
de  ordla  foreste  de  Ronmara  que  appeUiatur  loogus  campus  a  via  Grandis  M ai^e 
usque  ad  cheminum  Rothomagi  sub  Sancto  Georgîo,  cum  toto  Golebosc  quod 
adjacet  iili  terre  usque  ad  terram  arabilem  cum  hospite  vicino.  Et  volo  et  precipio  30 
quod  illam  terram  teneat  libère  et  quiète  de  me  et  de  heredibus  meis  in  jure  here- 
ditario  pro  servicio  quo  inde  servivit  mihi  et  patri  meo ,  ita  quod  homines  sui  mor- 
tuum  boscum  habeant  foreste  de  Ronmarà  sine  consuetudine  et  quod  sint  quieti 
de  herbagio  et  de  omni  forestagio  et  consuetudine  de  foresta,  sicut  carta  patris  mei 
testatur.  a  5 

Testibus  :  Thoma  canceliario ,  episcopo  Ebroicensi ,  Roberto  de  Novo  Burgo , 
Alexandro  de  Bohun. 

Âpud  Rothomagum. 


3$. 


à 


220  HENRI  IL 


CXV 

Delûie,  dT  8a. 
Vers  Ii56-ii59. 

ConfirmaJdon  de  la  donation  d'an  terrain  sar  le  galet  de  Dieppe,  que  Vimpératrice 
5  Mathilde  avait  faîte  à  RosceUnjib  de  Clairemboad. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  dans  le  coatumier  de  Dieppe,  rédigé  en  1896;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i, 

fol.  56. 

Nous  conservons  la  date  donnée  à  cette  pièce  par  la  table,  tout  en  faisant  observer  qu*eUe  est 
10  probable,  mais  non  certaine. 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
Yonim,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis  et 
vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Frande  et  Âng^e,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Rocellino  filio  Glaremboudi 
i5  camerarii  mei  et  heredibus  suis  terram  quam  Matbildis  imperatrix,  mater  mea, 
dédit  ei  pro  servido  suc  in  galeto  Deppe.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
idem  Rocdinus  et  sui  heredes  habeant  et  teneant  âlam  liberam  et  quietam  ab  omni 
consuetudine ,  et  omnes  in  ilia  manentes  sint  liberi  et  quieti  ab  omni  consuetudine, 
sicut  carta  Matbildis  imperatricis  matris  mee  confirmât  et  testatur,  et  edificent  iliam 
30  de  lapide  et  de  ligno  sicut  eis  placebit. 

Testibus  biis,  etc. 


CXVI 

Delisle,  n*  81  A. 
11 56-11 59.  —  Rouen. 

35       Càharte  pour  r abbaye  de  Reading,  lui  donnant  cor^rmation  du  manoir  ^Eston  avec 
ses  appartenances  et  de  tégUse  duâit  Ueu. 

A,  Original  scellé  sur  cordonnet;  British  Muséum,  Add.  19693.  —  Photographib. 


•    m      ^v  Vf 


HENRI  II.  221 

B.  Inspeximns  de  i3id  an  PnUic  Record  Offiee,  Charter  Rolk,  8*  année  d*Edoaard  II,  mem- 
brane 1. 

a.  Cdendar  cfthe  Chwrter  Rolls,  t.  III,  p.  379,  pièce  3;  d'après  Tinspeximus  de  i3i4* 

Sonscription  de  Robert  du  Neuboarg,  mort  en  août  1  iSg. 

H. ,  rex  Âng^orum ,  dux  Normannorum  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Andegavorum ,    5 
archiepiscopis,  epîscopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  Ticecomitibus 
et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Ânglis,  salutem. 

Sciatis  me  pro  animabus  Henrici  régis  iUustris,  avi  mei,  ejusque  uxoris  Matil- 
lidis^')  regine,  avie  mee,  et  omnium  antecessorum  et  successonim  meorum  et  mea, 
in  perpetuam  demosinam  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie  et  mona-  10 
chis  meis  de  Radingis  Eston  manerium  meum  in  Herfordsir[e] ,  cum  omnibus  appen- 
diciis  suis  et  cum  ecdesia  ejusdem  viUe,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et 
honorifice  et  plaiarîe  tenendum,  in  boscis  et  pianis  et  pastoris,  in  stagnis  et  aquis, 
piscaidis  et  moiendinis,  et  omnibus  aliis  rébus  ad  idem  manerium  pertinentibus , 
sicut  melius  et  liberius  et  quietius  aliquid  tenent  ex  dono  Henrici  régis,  avi  mei,  et  iS 
mec.  Sintque  homines  ejusdem  viUe  liberi  et  quieti  de  siris  et  hundredis  et  omnibus 
piadtis  et  querdis,  de  auxiliis  et  careagiis  et  omnibus  exaccionibus ,  de  theloniis  et 
passagiis  et  omnibus  aliis  consuetudinibus ,  habeantque  omnem  libertatem  quam 
habent  vel  habere  debent  homines  de  Rading[is]  vei  Geais.  ^^  ex  concessione  Henrici 
régis,  avi  mei,  vel  mea.  30 

Testibus  :  domina  impératrice,  Hiilippo  Baiocensi  episcopo,  Reginaldo  comité, 
Roberto  de  Novo  Burgo,  Manaser  W  Biset  dapifero,  Jocelino  de  Balliolo,  Roberto  de 
Curci,  Thoma  de  Sancto  Johanne,  Driu  de  Munci,  WiUelmo  de  Crevecuer,  Wîl- 
lelmo  de  Ângervilla,  et  G.  Filio  Pag[ani]. 

Âpud  Rothomagum.  9  5 

CXVII 

Ddisle,  n*  96  A. 
Il  56- Il  59.  —  Rouen. 

Charte  de  fondation  de  t abbaye  cistercienne  de  Bordesley. 
A,  Original;  Britisk  MoBeam,  Gotton,  III,  f.  176.  —  Photographie.  3o 

w  Mat'L,  i4.  —  *)  Ceal*.,  A:  Cale,  B.  —  w  Manassero,  B. 


222  HENRI  IL 

Cette  pièce,  souscrite  jpar  Robert  da  Neuboorg,  ne  peut  pu  être  ^KMtérieare  à  sa  mort 
(août  1  i5g).  Rien  ne  prouve  quelle  n*est  pas  antërieure  à  1 158. 

H.,  rex  Ânglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
vonim,  archiepiscopb,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  jus^ticiis,  baronibus,  vice- 

5  comitibus,  ministris  et  omnibus  fîdelibus  suis  Ângi[is]  et  Norm[anms],  tam  presen- 
tibus  quam  futuris,  saiutem. 

Sciatis  dominam  et  matrem  meam  Matili[idim]  imperatricem  et  me  iundasse  abba* 
tiam  de  Bordesiegha,  de  ordine  Gisterciensi,  in  honorem  béate  Virginis  Marie,  pro 
amore  Dei  et  pro  anima  régis  H.  avi  mei»  et  comitis  G.  Ând[egavorum]  patris  mei, 

lo  et  aiiorum  parentum.  et  antecessorum  nostrorum,  et  pro  sdute  nostra  et  heredum 
nostrorum,  et  pro  stabiiitate  et  pace  regni  Ânglie.  Et  huic  abbatie  et  monachis  in  ea 
Deo  servientibus  dedimus  in  perpetuam  demosinam  et  confirmavimus  totam  terram 
de  Bordesiegha  et  de  Theneshaia  et  Terdebig^  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  jus 
advocationis  et  dominationis  ecdesie  ejusdem  ville  de  Terdebigga,  et  totam  terram  de 

i5  Holeweia  cum  onmibus  pertinentiis  suis,  cum  essartis  eidem  terre  conjunctis,  que 
sunt  de  feudo  episcopi  Wigomiensis,  prêter  terram  parcharii,  et  omnia  aisiamenta  sua 
in  foresta  de  Feccheam,  cum  omni  libertate  pasnagii  et  pasture,  et  ligna  et  materiem 
ad  domos  suas  fadendas  et  ad  alias  res  usui  suo  necessarias  ;  et  in  eadem  foresta  unam 
porchariam  aput  Feccheam  cum  dimidia  virgata  terre,  et  totum  dominium  de  Budi- 

so  fordia  cum  II'^  molendinis,  et  cum  omnibus  aliis  pertinentiis  suis,  donec  eb  de  eodem 
dominio  de  Budif[ordia]  escambium  donem  ad  valentiam  ;  et  totum  dominium  de 
Nortona  cum  terra  forestarii  et  bedelli  et  Godrici  de  Hundesfeid*,  et  cum  onmibus 
pertinentiis  suis;  et  novum  puteum  de  Wich,  de  proprio  labore  suo  ad  proprios  usus 
suos  sine  venditione  quam  inde  faciant  ibi;  et  unam  piscariam  aput  Emel. ,  cum  terra 

2  5  que  ad  eam  pertinet.  Preterea  concedimus  eîs  et  confirmamus  omnes  donationes  que 

.  eis  racionabiliter  facte  sunt,  sicut  carte  donatorum  vel  cyrog[rafa]  testantur.  Ex  dono 

S.  episcopi  Wigomiensb  quandam  terram  aput  Wich  juxta  Golevillam ,  que  fuît  insula 

quedam  in  qua  predicti  monachi  de  proprio  labore  suo  suum  habent  puteum.  Et 

quedam  essarta  juxta  terram  de  Bolew. ,  que  ipsi  essartaverunt.  Ex  dono  R.  comitis 

3o  Gestrie  totam  terram  de  Gumba  cum  pertinentiis  suis.  Ex  dono  R.  comitis  de  War. , 
totam  terram  de  Suthonga^'^  et  I.  hidam  terre  apud  Octhessdvam,  que  fuit  R.  Filîi 
G[re]g[orii] ,  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Willelmi  et  Stephani  de  Belio- 
campo ,  Osmeresl.  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Ex  dono  Pétri  de  Stodl. ,  X.  acras 
terre  apud  Hilbuthewrthe.  Ex  dono  Nicholai  Filii  Bem. ,  XII.  acras  terre  juxta  por- 

35  chariam  de  Feccheam.  Ex  dono  E.  Strech. ,  I.  virgatam  terre.  Quare  volo  et  fîrmiter 

<-)  Suthong*il. 


HENRI  IL  223 

precipk)  qaod  abbatia  predicta  et  monachi  in  ea  Deo  servientes  hec  omnia  predicta 
habeant  et  in  perpetuam  demosinam  teneant  in  pace ,  et  libère  et  quiète  et  intègre 
et  honorifioe,  cum  soca  et  saca  et  toii  et  team  et  infangeneth[eof] ,  et  cum  omnibus 
aiiis  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  et  quietantiis  sois,  in  bosco  et  piano ,  in 
pratis  etpascois,  in  viis  et  semitis,  in  aqois  et  moiendinis,  in  essartis  et  pasnagiis,  5 
in  yivariis  et  piscariis,  infina  burgum  et  extra,  et  in  omnibus  locis  et  in  omnibus 
rébus,  soluta  et  quieta  de  sciris  et  liundredis,  et  piacitis  et  querelis,  et  geldis  et 
denegddis,  et  murdris  et  auxiliis  et  assisis,  et  operationibus,  et  hidagiis,  et  scutagiis 
et  wardpeni,  et  auxdiis  vicec[omitatuum]  et  theloneis  et  passagiis,  et  omnibus  aiiis 
eonsuetudinibus  oorone  mee  pertinentibus.  lo 

Testibus  :  H.  archiepiscopo  Rothomagensi,  et  Philippo  Baiocensi  et  Âmulp[ho] 
Lexoviensi  et  Roth.  Ebroicensi  episcopis,  et  T.  canceiiario,  et  G.  comité  M eH[enti] , 
et  W.  comité  Giow[ecestrie],  et  G.  comité  Giffard,  et  R.  de  Novoburgo,  et  R.  de 
Sancto  Waieri,  et  Rich[erio]  de  Âquiia. 

Âput  RothoMaGUM.  i5 

CXVIII 

Ddisie,  n*  83. 
11 56-1 169.  —  Saumor. 

Notification  de  la  preuve  que  les  moines  de  Saint-Aubin  de  Méron  ont  faite  en  la  cour 
du  roi,  pour  établir  certains  droits  contrairement  aux  prétentions  de  Berlai,fils  de  Giraud.  20 

A.  Original  perda. 

B.  Copie  de  Gaignières,  d'après  Toriginal,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  17136,  p.  181. 

a.  Edition,  d'après  cette  copie,  dans  le  cartolaire  de  Saint-Aubin,  par  M.  Bertrand  de  Brous ^ 
sillon,  t.  II,  p.  339. 

Souscription  de  Rc^rt  du  Neubourg,  mort  en  août  1  iSg.  s 5 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ândega- 
vorum,  omnibus  baronibus  et  justiciis  et  dapiferis  et  vicecomitibus  et  prepositis  et 
viariis  et  fidelibus  suis  todus  Ândegavie ,  saiutem. 

Sciatis  quod  de  eonsuetudinibus  quas  Berlaius  fdius  Giraldi  exigebat  a  monachis 
Sancti  Albini  de  Mairone  et  ab  hominibus  eorum  dedi  et  nominavi  diem  eidem  3o 
Berlaio  et  predictis  monachis ,  et  venerunt  ad  diem  nominatum  apud  Salmurum ,  et 


224  HENRI  IL 

idem  monachi  disracionaverunt  per  cartam  patris  mei  et  per  judicium  curie  mec 
quod  îpsi  vel  homines  sui  nuUam  consuetudinem  debebant  Berlaio  predicto  ad 
castellum  suum  nec  per  terram  suam,  et  disrationavenmt  quod  debebant  babere 
vineas  suas  quas  habuerant  tempore  patris  mei,  et  quod  homines  sui  dd[>ebant 
5  habere  prata  sua  et  omnia  patrimonia  sua  sicut  tempore  patris  mei  habuerunt. 
Quare  volo  et  precipio  quod  ita  sint  quieti  de  predictis  consuetudinibus  sicut  eas  in 
curia  mea  disracionaverunt  ;  et  prohibeo  ne  quis  eis  inde  injiiriam  vel  molestiam 
faciat. 

Testibus  :  Gosieno  de  Turonis  dapifero ,  et  Gaufiido  de  Gleeriis ,  et  Hugone  firatre 
lo  ejusdem,  et  Roberto  de  Novo  Burgo,  et  Brienâo  de  Martineio,  et  Guarino  de  Be- 
lesmo,  et  Buchardo  de  Maroiliio. 

Âpud  Saimurum. 


CXIX 

Delide ,  n«  Sa. 
i5  11 56- 11 59.  —  Valognes. 

Concession  à  l'abbaye  de  Blanchelande  d'un  terrain  sitaé  à  Picaaville,  avec  un  droit 
de  foire  et  de  marché.  —  Acte  faux  ou  falsifié. 

A.  Original  perda. 

so  B.  Vidimos  de  Tannée  iSSg  au  Tréior  des  Chartes,  Reg.  JJ  LXXV,  pièce  207.  —  C.  Copie 
moderne  aux  Archives  de  la  Manche,  H  5a3,  d'après  un  cartolaire  où  ce  document  portait 
la  cote  XXVI.  —  D.  Cette  copie  a  été  reproduite  par  Léchaudé  d^Anisy  dans  le  ms.  latin  i6o65 
de  la  Bibliothèque  nationale,  fol.  gi  v*.  —  Cet  acte  a  été  cité  avec  beaucoup  de  réserves  par 
H.  Ejton,  p.  a 3  et  a 54,  et  par  M.  Round,  n"  870;  c^est  un  acte  faux  on  tout  an  moins 

a5  falsifié;  voir  à  cet  égard  l'Introduction,  p.  ag^. 

A  la  copie  conservée  aux  Archives  de  la  Manche  est  jointe  la  copie  d*une  lettre  de  reconunan- 
dation,  adressée  à  Henri  II  par  son  fils  Jean,  comte  de  Mortain,  pour  le  prier  de  concéder  la 
foire  aux  religieux  de  Blanchelande;  cette  lettre  de  Jean  Sans-Terre,  qui  se  trouvait,  avant  celle 
de  Henri  II,  sous  le  n*  XXV,  dans  un  cartulaire  de  Blanchelande  aujourd'hui  perdu,  est  peut-être 
3o  authentique,  mais  elle  ne  se  rapporte  qu'indirectement  à  la  confirmation  de  Henri  II.  Voir  Tiutro- 
duction,  p.  agd-agS.  Nous  la  donnons  en  note,  d*aprés  la  transcription  de  Léchaudé  d*Anisy, 
Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  ioo65,  fol.  gi. 

La  date  extrême  de  11 5g  est  donnée  par  la  souscription  de  Robert  du  Neubourg.  Ainsi  que 
M.  Delisle  Ta  démontré,  la  date  d'année  du  règne,  donnée  à  la  fin  de  Tacte,  n*a  aucune  valeur. 


HENRI  IL 


225 


H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  baronibus,  justiciis,  comitibus,  viceco- 
mitibus,  baillivis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis,  salutem  et  diiectionem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  Deo  et  abbatie  Sancti  Nicolai  de  Blanca  Landa, 
et  canonicis  ibidem  in  ordine  Premonstratensi  Deo  servientibus,  quod  ipsi  habeant    5 
super  unam  plateam  (piam  ipsi  habent  de  dono  et  feodo  Roberti  de  Sancta  Maria 
Ecclesia,  prope  Buscum,  in  parrochia  de  Piqueauviiia,  unam  feriam  annuatim  in 
DecoIIatione  Sancti  Johannis  Baptiste,  et  mercatum  quaiibet  die  Veneris  cujusiibet 
septimane   per  annum,   cum  omnibus  libertatibus    et   iiberis    consuetudinibus, 
exceptis  tantummodo  murdro  et  rapo;  et  confirmo  auctoritate  regia  eisdem  cano-  lo 
nicis,  pro  salute  anime  mee,  univcrsa  et  singuia  que  iidem  canonici  adquisierunt  et 
que  ipsi  poterunt  in  (uturum  acquirere,  construere,  edificare  in  feodo  de  Busco 
et  in  dicta  platea  et  circa,  tam  in  aquis  quam  in  vivariis,  pratis,  mariscis,  caiceis, 
molendinis,  viîs,  semitis,  domibus  et  aliis  edificiis,  jardinis,  aiodiis,  terris,  pascuis, 
iandis,  hominibus,  redditibus,  querelis,  piacitis,  consuetudinibus,  libertatibus  et  i5 
omnibus  aiiis  adventuris.  Quare  voio  et  precipio  quod  dicti  abbacia  et  canonici 
habeant  omnia  supradicta,  in  omnibus  locis  et  rébus  supradictb,  intègre  et  quiète, 
libère  et  honorifice,  cum  omni  jure  et  justicia,  dominio  et  iibertate,  exceptis  soium- 
modo  murdro  et  rapo,  si  forte  evenerint  in  rébus  supradictis.  Simiiiter  confirmo 
dictis  abbacie  et  canonicis  omnes  donationes  quas  fecit  eisdem  Ricardus  de  Haya,  so 
miles  meus,  tam  in  Anglia  quam  Normannia,  sicut  in  cartis  ejusdem  Ricardi  plenius 
continetur. 

Datum  apud  Vaionias. 

Testibus  :  Jordano  Taisson ,  Guillelmo  de  Lanvale  W,  Roberto  de  Novo  Burgo , 
Engelgero  de  Bouhon,  Reginaido  de  Sancto  Vaierico,  teste  etiam  meipso.  35 

Actum  anno  regni  mei  XXIX  ^^K 

(*)  Lanvallë  C;  Âurea  Valle  D. 


^'^  Lettre  de  Jeau,  comte  de  Mortain  :  «Ex- 
cellentîssiiDO  domino  Henrico,  régi  Anglonim 
et  dnci  Normannorum  et  Aquitanorum,  Jo- 
hannes,  filius  suas,  comes  Moretonii,  tanqoam 
domino  et  patri. 

«Exceiienciam  yestram  reqniro,  cam  omni 
devotîone,  pro  fratre  Petro  abbate,  et  pro  sids 
pauperibus  confratribus  et  conventu ,  qui  in  looo 
qaî  in  Blanca  Landa  dicitnr  degunt  in  habita 
Premonstratensis  ordînb  :  vos  exoro  qoatinus, 

CaARTES  ET  DIPLÛUES.  TU. 


pro  amore  Dei  et  pro  salute  anime  vestre ,  onam 
feriam  in  DecoIIatione  Sancti  Johannb  Baptiste, 
et  mercatum  in  qualibet  die  Veneris  cujudibet 
septimane,  super  quandam  plateam  que  est  in 
Piqueauviiia  prope  Bnscum,  eisdem  pauperibus 
canonicis,  cum  omnibus  libertatibos  et  consue- 
tudinibus iiberis ,  libère  et  honorifice  couferatis , 
confirmando  eisdem,  caritatis  intuita  et  pieta- 
tis,  amore  meo  mediante,  adquisitiones  qaas 
fecerunt  et  facient  in  tenemeûto  de  Busco  et 

lUPRtasmil    HATIOXALS. 


226  HENRI  II. 


CXX 

Ddide,  n*  85. 
ttSG-ttSg. 

I 

Reconnaissance  des  droits  que  l'abbaye  de  Fécamp  avait  sur  le  port  de  Fécamp ,  et  qui 
5  lui  avaient  été  contestés  par  les  bourgeois. 

A,  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xiii*  s.,  cartolaire  de  Fécamp;  BiUiothèqae  de  Roaen,  ms.  laio,  fol.  7,  n*  la.  — 

C.  Exemplaire  de  ce  caiiidaire,  écrit  an  xv*  s.,  Bibliothèqae  nationale,  nOQY.  acq.  lat., 
n*  a4ia»  p.  i5. 

*^  Round,  n*  i3a. 

Souscription  de  Robert  dn  Nenboorg,  mort  en  août  1 169. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
Yorom,  archiepiscopb  ^*^  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibos,  justictis,  vioe- 
comitibos,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie,  sdutem. 

i5  Sciatîs  me  concessisse  et  confirmasse  Henrico  abbati  de  Fiscanno  et  ecdesie 
Fiscannensi  portum  de  Fiscanno,  tenendum  libère,  plenarie  et  honorifice,  sicut  eum 
disradonavit  in  curia  patris  mei  et  postea  in  curia  mea,  coram  episcopo  Baiocensî 
Philippo  et  coram  Roberto  de  Novo  Burgo,  apud  Rothomagum,  versus  burgenses 
de  Fiscanno ,  qui  in  eodem  portu  consuetudines  contra  eum  damabanL  Quare  volo 

3o  et  precipio  quod  ipse  et  ecclesia  predicta  portum  illum  libère  et  quiète  et  honorifice 
teneat. 

Testibus  :  T.  canceUario,  Roberto  de  Novo  Burgo  et  muitis  aliis. 


U) 


Il  faudrait  :  archiepiscopo. 


carta  (51c)  quam  iidem  canonici  habent  de  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  ioo65, 

dono  dominorum  de  Sancte  Marie  Ecclesia.  f(d.  g i.  Transcription,  par  M.  Lécliaudéd*Ani- 

Excellentia  vestra  valeat  per  longum  tempus.  sy,  de  la  copie  conservée  aux  Archives  de  la 

tt  Datum  apud  Verundium  {forte  legendam  :  Manche  et  faite  d'après  le  cartnlaire  de  Blan- 

Vemolium).   Testibus  :  Waltero  de  Ver,  Ro-  chdande,  aujourd'hui  perdu,  où  la  pièce  portait 

gerio  de  Amondevilla,  Henrico  de  Clara.  »  le  n*  xxv. 


HENRI  IL  227 


cm 

Deiide,  n*  86. 
11 56-11 5g?  —  Ronen. 

Accord  conclu,  en  présence  de  Henri  11,  entre  Vabhaye  de  Fécamp  et  les  hommes  de 
Veules,  sur  les  coutumes  de  la  pèche  dans  cette  localité.  5 

A,  Original  perdu. 

fi.  G)pie  dn  xiii*  s.,  cartnlaire  de  Fécamp;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1210,  foi.  7^  v%  n"*  3o. 

Peut-être  les  mots  :  «  fane  senescallo  Normannie,  »  s'appliquant  à  Robert  du  Neubourg,  indiquent- 
ils  que  Robert  n'était  plus  en  vie  lorsque  la  pièce  a  été  faite.  Eln  ce  cas,  ce  document  pourrait   . 
être  postérieur  à  1  iSg.  10 

Noverint  présentes  et  futuri  quod  talis  fuit  compositio  tnter  abbatem  Henricum 
et  homines  suos  de  Wellîs,  coram  rege  Henrico,  apud  Rothomagum,  a[s]sistentibus 
coram  rege  Roberto  de  Novo  Burgo,  tune  senescallo  Normannie,  Roberto  filio 
Hamerici  et  aliis  baronibus  multis,  quod  abbas  Fiscannensis  et  conventus  de  una- 
quaque  navi  de  terra  sua  debent  habere  lothos  dlectium  et  makerellorum  omni  i5 
tempère  quo  piscari  possunt.  Et  si  piscatores  partiri  voluerint  de  allecte  vel  make- 
rello  plusquam  unum  centum,  baiilivi  abbatis  habebunt  de  residuo  lothum  suum. 
Et  ubicumque  terrarum  piscabuntur,  predicta  ecclesia  Fiscannensis  lothum  suum 
plenarium  et  integrum  de  predicta  piscatione  habebit  de  unaquaque  navi.  Et  si  forte 
aliquis  de  terra  abbatis  conduxerit  navem  suam  alicui  piscatori  qui  non  sit  homo  ao 
abbatis,  nec  ideo  ecclesia  Fiscannensis  minus  habebit  lothum  suum.  Si  vero  aliquis 
de  terra  abbatis  feodum  suum  reliquerit  ut  ad  alienum  transeat  dominium,  abbas 
totum  feodum  in  manu  sua  capere  potest.  Et  si  aliquis  piscabitur  piscem  qui  dicitur 
sus  maris  vel  flatus,  baiilivi  abbatis,  cujuscunque  magnitudinis  et  vaioris  fuerit, 
illum  pro  tribus  solidis  habebunt.  Et  si  forte  aliquis  hominum  de  Wellis  obierit,  s5 
ecclesia  Fiscannensis  totam  portionem  suam,  salvo  jure  parrochiali,  habebit.  Et 
pro  hiis  onmibus  in  pace  habendis,  relaxavit  eis  abbas  consuetudinem  que  vocatur 
bannum  et  consuetudinem  flotarum  et  aliectium  que  habebunt  de  piscatione  sua,  si 
in  alienam  terram  per  mare  déferre  voluerint;  sed  si  per  terram  portaverint,  vel 
alius  pro  eis,  plenariam  costumam  dabunt.  Si  forte  tempore  piscationis  aliectium  3o 
vel  makerellorum  Fiscannum  venerint,  unaqueque  navis  unum  sextarium  cervesie 
et  duodecim  panes  habebit.  Johannes  vero  filius  Thoroldi  débet  habere  per  annum 
semel  dimidium  sextarium  vini  et  duos  panes  et  duos  mensales  coquine  et  pre- 

»9- 


228  HENRI  IL 

bendam  unius  equi.  Omnes  autem  homines  ville  dd>ent  esse  fratres  ecdesie  suces- 
sive,  ad  conservandas  ecclesie  Fiscannensis  {sic)  omnes  predictas  consuetudines. 

Testibus  :  Willelmo  Bruncoste,  Radulfo  filio  Liccelin,  Radulfo  Morel,  Johanne 
filio  Thoroldi,  et  aliis. 

5  CXXII 

Deiisle,  n*  87. 

Confrmaiion  d'un  accord  entre  l'abbé  de  Saint-Étienne  de  Caen  et  Jourdain  «r/e 
Veeris9^  au  sujet  desfiejs  de  Robert  de  Villy  et  de  Raoul  de  Hotot, 

10  i4.  Original  perda. 

B.  Analyse  empruntée  à  un  index  d*un  ancien  cartnlaîre  de  Tabbaye  de  Saint-Etienne  de  Caen; 
Bibliothèque  Sainte-Geneviève,  ms.  i656  (papier,  10a  pages,  fin  du  xvii*  s.),  c Index  car- 
tularii  pervetusti  abbatiœ  Sancti  Stephani  pro[to]martyri8  Cadomensis»,  page  60.  On  a  perdu 
la  trace  de  ce  cartuiaire,  dont  les  pièces  étaient  toutes  du  xi*  et  du  xu*  s. 

i5  a*  Etienne  Deville,  Notice  sur  quelques  manuscrits  normands  conservés  à  la  BiUiothèque  Sainte- 
Geneviève,  Évreux,  igod-igoG,  dix  fascicules  in-8*;  Analyse  d^un  ancien  cartuiaire  de  Vahhaye 
de  Saint-Etienne  de  Caen,  igoS,  p*  A^. 

Souscription  de  Robert  du  Neubourg,  mort  en  août  1  i5g. 

Carta  Henrici  régis  Ângiiae  et  ducis  Normanniae  et  Âquitaniae  et  comitis  Ândega- 
90  vensis,  qua  concedit  concordiam  quœ  facta  fuit  coram  se  inter  abbatem  de  Gadomo 
et  Jordanum  de  Veeris  et  Heldesendem  uxorem  ejus,  de  feodis  Roberti  de  Villeio  et 
Radulfi  de  Hotot. 

Testes  :  Philippus  episcopus  Baiocensis ,  Robertus  de  Novoburgo ,  Jordanus  Taisso , 
Engelgerîus  de  Bohon,  Ricardus  de  Haia,  Godardus  de  Vallibus. 


^5  CXXIII 

Deiisle ,  n^  88. 
1 1 57-1 1 59.  —  Le  Mans. 

Concession  des  églises  d'Illiers  à  l'église  Notre-Dame  de  Chartres  et  à  l'abbaye  de  Saint- 
Père,  de  la  même  ville. 

3o  A.  Original  perdu. 


HENRI  IL  229 

DevoL  copies  dans  ies  deux  exemplaires  dn  Livre  des  privil^^es  de  T^Iise  de  Chartres  : 

fi.  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1009/I,  fol.  19  v%  xiii*  s.  —  C  BiUiothèqne  nationale» 
TDB,  latin  10095,  p.  ii5,  xin*  s. 

Edition  fragmentaire  :  L.  Merlet  et  E.  de  TÉpinois,  Cartulaire  de  Notre-Dame  de  Chartres,  1. 1, 
p.  166,  note  a.  5 

Sooscriptions  de  Robert  dn  Neobonrg,  mort  en  août  1 1 69 ,  et  de  Josse  on  Josselin,  archevêque 
de  Tours  de  1 167  à  1 1 78  00  1 1 7/I. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  elemosinam  confirmasse  ecdesie  Sancte  10 
Marie  Gamotensis  et  monasterio  Sancti  Pétri  Gamoti  ecdesias  de  Ilieiis  et  décimas , 
ita  libère  et  plene  et  intègre  possidendas  sicut  Rotroldus ,  Ëbroicensis  episcopus ,  ilias 
eis  per  cartam  suam  confirmavit. 

Testibus  :  Jocelino  Turonensi  archiepiscopo,  et  Philippo  Baiocensi,  et  Âmulfo 
Lexoviensi,  et  Willelmo  Genomannensi,  et  Jocelino  Saresberiensi ,  et  Matheo  Ânde-  i5 
gavensi  episcopis ,  et  Thoma  cancellario ,  et  Roberto  de  Novo  Burgo ,  et  Ricardo  de 
Luci. 

Âpud  Genomannim. 

CXXIV 

Delisle,  n*  90.  2  a 

11 59.  —  Ghînon. 

Donation  à  ï  abbaye  de  Saint-Florent  de  la  moitié  de  la  foire  tenae  à  Saumar  aa  mois 
de  mai. 

A,  Original  perdn. 

fi.  G>pie  dans  le  Livre  noir  de  Saint-Florent;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat  1980,  3 S 
dernier  feuiUet  (texte  incomplet).  —  C.  Livre  d*argent  de  Saint-Florent;  Archives  de  Biaine^ 
et-Loire,  H  non  coté,  fol.  53.  «-  D.  Livre  rouge  de  Saint-Florent;  mêmes  archives,  H  non 
coté ,  fol.  a4. 

Round,  n*  11 56. 

L^annaliste  de  Saint-Florent  de  Sanmur  nous  apprend  que  la  concession  d'une  foire  à  f  abbé  3o 
Philippe  est  de  1 169  (Introduction,  p.  83). 


032  HENRI  IL 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquîtanomm,  et  cornes  And^- 
Yorum^*),  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis 
Ândegavie,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  abbatie  Sancti  Flo- 
5  rencii  Saimurensis  dimidiam  feriam  que  est  ifi  Maio  apud  Sabnurum,  quamdiu 
durabit  feria  illa  ante  festum  Sancti  Florencii  et  post  festum,  cum  omnibus  reddi- 
tibus  pertinentibus  ad  dimidietatem  ferie  predicte.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
quod  predicta  abbatia  in  perpetuum  habeat  et  teneat  iliam  dimidietatem  predicte 
ferie,  bene  et  in  pace,  libère,  quiète  et  honorifice  et  intègre.  Et  prohibeo  ne  quis 
lo  eidem  abbatie  inde  aiiquam  injuriam  aut  contumeiiam  faciat. 

Testibus  :  Gaufrido  decanô  Andegavensi,  Frogero  archidiacono,  Gosleno  de 
Turonis  ^^  senescsddo  Andegavie,  Hùgone  de  Cleers  ^"\  Briencio  de  Martineio, 
Simone  de  Castellione,  Buccardo  de  Mardiio,  Matheo  de  Baugeio. 

Apud  Ghinum  ('*). 


i5  CXXIV"* 

11 59?  —  Ghinon. 

Notification  du  fait  quEbes  de  Déok  a  reconnu  Henri  II  comme  étant  le  fondateur  de 
VégUse  de  Varennes. 

A .  Original  perdn ,  mentionné  par  la  copie  ci-dessoos  désignée  :  «  ex  ipso  diplomate  •. 

20  B.  Copie  de  Dom  Esiiennot;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1^743,  p.  33g;  c commanicavit 
venerabilis  et  eruditus  dominas  de  la  Thamnassière  t.  Je  dois  Tindication  de  ce  document  à 
M.  de  Font-Réaulx,  âève  de  TÉcole  des  Chartes  (1913). 

a.  Publié  en  partie  par  Raynal,  Histoire  du  Berry,  t.  II,  p.  178,  note  1,  d'après  la  copie  de  Donoi 
Esiiennot.  —  h.  Idem,  d*après  Raynal,  par  Chénon,  noies  sur  le  Bas-Berry,  XXXVIII,  lues 
a5  seigneurs  de  Boassac  et  Tahhaye  de  Préhenott  (Mémoires  de  la  Sodété  des  Antiquaires  du  Centre, 

i.  XXXn,  p.  83,  note  a). 

Indiq.  :  (xaUia  Christiana,  t.  II,  coL  ai  1. 

La  Thaumassière,  Histoire  du  Berry,  p.  806,  mentionne  une  charte  du  même  prince  sur  le 
même  objet,  datée  de  Chàteauroux. 

^")  Rex  Anglie  et  dux  Normannie  D;  Haenricus  rex  Aaglomm  et  dux  Normandorum  et  AqaiL , 
cl  comes  Andegavorum  JB.  —  ^*»ï  Turoni  D,  —  ^*î  de  Deers  D,  —  ^*  Ghinon  D. 


HENRI  IL  231 

Souscription  de  Froger,  archidiacre;  il  s^agit  de  Froger,  archidiacre  de  Séez,  qui  fut  ordonné 
évèqne  de  Séez  le  ao  décembre  i  iSg;  or,  nous  ayons  (n""  GXXIV)  on  acte  de  Henri  II,  daté  de 
Ghinon,  et  qni  est  de  iiSg;  la  présente  pièce  est  donc,  selon  tonte  vraisemblance,  de  cette 
année;  étant  donnée  en  France,  die  ne  peat  en  tont  cas  pas  être  antérieure  à  ii56.  «-  Sur 
Tabbaye  de  Varennes  (Indre,  eommane  de  FougeroUes),  de  Tordre  de  Gteanx,  voir  Eugène  5 
Hubert,  Didiomudre  Aiffonfoe^  géogrtfhùiae  et  statistique  de  V Indre»  1889,  in-8%  au  mot  :  Va- 
rennes. 

H.,  rex  Ân^omm,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
vorom  ('^  Gamerio  de  Gluys  et  omnibus  heredibus  et  cognatis  ejus,  salutem. 

Sciatis  quod  Ebo  de  Dolis  concessit  mihi  quod  facerem  removeii  lapidem  quem  10 
ipse  posuit  in  fundamento  ecdesie  Varennensis,  de  quo  erat  dissensio^l  Quare  ego 
ipse  volo  esse  fundator  ecdesie  predicte  et  custos  et  deffensor . . .  ^^K 

Testibus  ^''^  Frogerio  archidiacono ,  Hugone  de ... ,  Gaufrido  de  Pralieio ,  Fulcone 
de  Praellb. 

Âpud  Ghinon  (*^.  i5 


cxxv 

Delisle,  n*  gS. 
11 59?  —  Poitiers. 

Confirmation  de  certaines  dîmes  et  d' cotres  biens  aax  retigieuses  de  Notre-Dame  de 
Saintes. 


so 


A.  Original  perdu. 

B,  Cartnlaire  de  Notre-Dame  de  Saintes,  pnUié  en  1871  par  Tabbé  Grasilîer,  détruit  dans  Tin- 

cendie  de  la  bibliothèques  de  Saintes. 


a.  Grasilier,  Cartulatre  de  Notre-Dame  de  SmnUs»  p.  34«  n*  27. 

La  présence  de  Henri  II  à  Poitiers  est  attestée,  dans  Titinéraire  du  Rev.  Eyton,  en  arril  1  iSg,  a 5 
puis  le  a4  jtiin  de  la  même  année.  G'est  pour  cette  raison  que  M.  Ddiisb  adopte  ici  la  date 
de  1169;  au  surplus,  la  souscription  du  chancelier,  sans  autre  indication  que  son  titre,  doit 
sapj^quer  à  Thomas  Becket,  qui  n'a  pas  souscrit,  en  France,  les  actes  de  Henri  II  après  la 
fin  de  1 161  ou  le  commencement  de  116a  (Introduction,  p.  89-90),  et  le  roi  ne  parait  pas  s'être 
trouvé  à  Poitiers  enii6oetit6i.  3o 

^*>  Anglise,  Normannis,  Aquitaniffi,  Andegavensis  B.  — -  ^^^  Il  doit  manqaer  ici  une  fin  de  phrase. 
^*)  Une  ligne  de  points  B.  -«  ^^^  ooram  testibus  B.  —  ^«^  Datum  apud  Ghinon  B, 


232  HENRI  II. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  oomes  Ândega- 
vorum,  episcopo  Xanctonensi  et  baronibus  et  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis 
Xanctonensibus ,  saiutem. 

Sciatis  me  conoessisse  et  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  ecdesie 
5  Sancte  Marie  de  Xanctonis,  et  monialibus  ibidem  Deo  serviehtibus,  in  perpetuam 
helemosinam,  decimam  de  Brolio  Sancti  Supplidi,  et  decimam  ortorum  de  Lillea, 
et  decimam  fumi  et  ecdesiam  de  Liliea.  Et  preterea  non  recipiam  aliquem  homi- 
nem  de  omnibus  hominibus  monialium  a  modo  in  herbergamentum  de  Lillea.  Nec 
volo  quod  de  Castro  meo  de  Lillea  amodo  eis ,  vd  hominibus  vei  rd>us  suis ,  aliquod 
lo  malum  vei  dampnum  eveniat,  vel  aiiqua  injuria  vel  molestia  vel  contumelia  fiât. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecdesia  et  sanctimoniales  bec  predicta 
habeant  et  teneânt  bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  intègre  et  honorifice. 

Testibus  :  canceUario,  Hugone  de  Cleers,  Erveo  panetario,  Hugone  preposito 
Xanctonensi,  et  Johanne  preposito  de  Holerone. 
i5       Âpud  Pictavim. 

CXXVI 

Delisle,  n*  gd. 
11 59.  —  Saintes. 

Concession  de  terres,  en  Angleterre,  à  Herbert  le  Roux,  sergent  da  roi. 

ao  Copie  du  xiii*  s.;  Public  Record  Office,  Cartœ  Antiquœ,  P.  33. 

Eyton,  p.  46. 

Cette  pièce  porte  la  souscription  du  chancelier  Thomas ,  qui  n*a  plus  exercé  sa  chai^^e  à  partir 
du  a 3  mai  11  6q.  Antérieurement  à  cette  date,  Henri  II  s'est  trouvé  à  Poitiers  le  a4  juin  iiSg. 
C*est  sans  doute  vers  le  même  temps  qu*il  a  été  à  Saintes.  La  souscription  de  Henri  Fils  de 
j5  Géroud ,  chambrier  à  partir  de  1 1 58,  vient  à  Tappui  de  cette  hypothèse. 

IL,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  An^ie,  saiutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  et  confirmasse  Hereberto  Ruffo,  servienti  meo, 

3^  et  heredibus  suis,  Waleshala  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  reddendo  inde  michi 

IlII'*  libras  per  annum  ad  custodiam  et  compotum  pro  omnibus  serviciis.  Quare 

volo  et  firmiter  precipio  quod  idem  Herebertus  et  heredes  sui  post  eum  predictam 


HENRI  IL  233 

terram  habeant  bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  honorifice  et  intègre,  cum  omnibus 
pertinentiis  sois,  in  bosoo  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semitis,  in  aquis 
et  molendinis,  et  in  omnibus  lods  et  in  omnibus  rébus,  et  cum  omnibus  iiberta- 
tibus  et  liberis  consuetudinibus  eidem  terre  pertinentibus. 

Testibus  :  Thoma  cancdlario,  et  Ricardo  de  Lucî,  et  Henrico  Fiiio  Geroldi    s 
camerario,  et  Ricardo  de  Ganvilia,  et  Roberto  de  Dunstanviiia. 

Apud  Santon[as]. 

CXXVII 

94  A. 

1 169.  —  Au  camp  devant  Auvillars.  i^ 

Cmcession  in  droit  de  garenne  à  févéque  de  Rochester. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  da  %nf  s.  au  Pdblic  Record  Office,  Caria  AniU/Rœ,  F.  n*  1  q.  —  Photographib. 
Le  Rév.  Eyton  (p.  47)  met  le  si^e  d^Aavillars  an  oommenoement  de  juillet  1  iSg. 

CARTA  EPISCOPI  ROFEMSIS  ET  EGCLESIE.  i5 

H-,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  Ang^e  et  forestariis,  salutem. 

Goncedo  quod  episcopus  Rofensis  et  eodesia  sua  habeant  warennam  suam  in 
omnibus  maneriis  et  terris  suis,  sicut  melius  habuerunt  tempore  H.  régis  avi  mei. 
Et  prohibeo  ne  quis  in  ea  venetur  vel  leporem  capiat  sine  licentia  eorum  super  so 
decem  iibras  forisfacture. 

Teste  cancellario. 

Apud  Auvilar  in  castris. 

CXXVIII 

Deiisle,  n*  g4  B«  ,5 

1 1  Sg.  — -  Au  camp  devant  YiUemor. 

Don  aax  Templiers  (fan  emplacement  sar  la  rivière  de  Fleet  {?),    FUeta^  ^jaxta 
castellam  Bainardi  s ,  pour  y  établir  un  moulin. 

A.  Original  perdu. 

CnARTBS  ST  DIPLÔMES.  —  VU.  3o 


iupamcmit  aâTioiiAU. 


à 


234  HENRI  IL 

B.  Copie  du  xv*  s.  au  Brîtish  Muséum,  Coiton,  Nero  E.  VI,  fol.  5a  verso.  Une  transcription  de 
cette  pièce,  faite  pour  feu  M.  le  marquis  d*Albon,  m*a  été  gracieusement  oommuniqiiée  par 
sa  famille  (EL  B.). 

Le  siège  de  Villemur  eut  certainement  lieu,  comme  celui  d'AuvilIars,  dans  la  campagne 
5  de  1 169.  M.  Delisle,  qui  avait  eu  connaissance  de  cette  pièce  par  M.  le  marquis  d*Albon,  et  qui 
en  possédait  un  extrait,  la  pla^t,  pour  d*eicellentes  raisons,  en  1  iSg,  sans  tenir  compte  de  la 
formule  Dei  gratia,  ajoutée,  selon  lui,  par  le  copiste  du  xv*  siède. 

H.,  Dei  gratia  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanomm,  et  cornes 
Andegavorum  W.  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis,  salutem. 

10  Sciatis  quod  ego  dedi  et  concessi  militibus  Templi  Jérusalem  locum  apud  Flie- 
tam,  juxta  castellum  Bainardi,  et  totum  cursum  aque  de  Fliete,  ad  fadendum  ibi 
molendinum,  et  unum  masagium  apud  Plietam  juxta  pontem  de  Fliete,  pro  sdute 
anime  mee  et  pro  stabilitate  regni  mei,  et  pro  anima  régis  Henrici  avi  mei  et 
onmium  antecessorum  meorum.  Quare  vole  et  firmiter  precipio  quod  ipsi  babeant 

i5  et  teneant  prefatum  locum  cum  toto  cursu  aque,  et  predictum  masagium  liberum 
et  quietum  de  omni  servitio  et  de  omnibus  consuetudinibus  secularibus  et  exactio- 
nibus.  Et  prohibeo  super  decem  libras  de  forisfacto  quod  nullus  inde  aliquid  occupet 
vel  eis  molestiam  aut  injuriam  inde  faciat. 

Testibus  :  Thoma  canc[ellario],  Ricardo  de  Luci,  Ricardo  de  GamvUla. 

ao       Âpud  Vilemur  in  castris. 


CXXIX 

•  .  '  *  ■ 

Delide,  n""  95. 
1 1 59.  —  Tours. 

Accord  ménagé  par  Henri  11  entre  Guérin,  abbé  de  Saint-Jalien  de  Tours,  et  Robert, 
s5  ahbé  de  la  Trinité  de  Vendôme,  au  sujet  des  chapelles  de  la  Châtre^^K 

A,  Original  autrefois  scellé  en  cire  blanche  sur  lacs  de  soie  rouge,  décrit  par  Gaignières,  commu- 
niqué en  1871  par  M.  Hucher,  du  Mans,  marqué  depuis  comme  appartenant  à  M.  J.  Qiap- 
pée,  du  Mans;  voir  Archives  du  Cogner,  série  H.,  p.  127  ^*K 

(")  Anglie,  et  dux  Normannie  et  Aqdtanie,  oomes  Andegavie  B. 

(*)  Voir  le  n"  IV*.  —  ^*^  D'après  une  communication  de  M.  de  Font-Réaulx,  en  avril  191^, 
cette  charte  est  en  la  possession  de  M.  Bourguin,  3,  rue  d*HauteviUe,  au  Mans. 


HENRI  IL  235 

fi.  Copie  de  GaignièreSt  BiblîothiqQe  nationale,  ms.  latin  5419»  p«  io3. 
a.  L*abbë  llëtais,  Cartulaîre  de  la  Trinité  de  Vendôme,  t.  II,  p.  4i3,  n""  556. 

Round,  n*  11 54. 

Le  pape  Adrien  IV,  nommé  à  la  fin  de  cette  pièce,  est  mort  le  1*'  septembre  1 1 5g. 

» 

Âctus  hominum  transeunt  in  momento,  et  omnia  delet  antiquitas,  ideoque  qood  5 
tenaciter  voluimus  observari  litteranim  noticiç  commendavimus.  Notum  sit  igitur 
tam  fîxturis  quam  presentibus  quod,  cum  super  capellis  de  Garoere,  Sanctç  Mariç 
scilicet  et  Sancti  Vincêncii  et  Beati  Nicholai,  inter  abbacias  Sancti  sdlicet  Juliani 
Turon[enftis]  et  Sanctç  Trinitatis  Vindocinensis  questio  agitata  diudus  extitisset, 
dominus  Henricus,  rex  Ânglorum,  dux  Nonnannorum  et  Âquitanoram ,  et  cornes  10 
Ândegavorum,  utriuscpie  abbadç  utilitati  cupiens  providere,  ut  diutine  liti  finetn 
imponeret,  in  capdla  sua  Turouus  {sic)  me  Garinum  abbatem  Sancti  Juliani  et 
Robertum  Vindocinensem  abbatem  vocavit,  ibique  rationibus  utriusque  partis^dili- 
genter  exquisitis  et  inspectis ,  consilio  ipsius  domini  régis  Ânglorum ,  et  episcoporum 
qui  cum  eo  erant,  Philippi  scilicet  Baiocensis,  Emulfi  Lexoviensis,  Rotroci  Ebroi-  i5 
censis,  et  religiosarum  personarum  Philippi  abbatis  Elemosine,  et  Fuloonis  de 
Laureorio  abbatb,  et  baronum  Roberti  de  Novo  Burgo  Normannie  senescalli,  et 
Gosl[eni]  Ândeg[ayensis]  senescalli,  et  Ugonis  de  Sancta  Maura,  et  Hugonis  de  Glee- 
riis,  et  Brienn.  de  Martin.,  et  alionim  plurium  virorum  sapientum,  inter  nos 
abbates  et  abbacias  nostras  facta  est  pax  in  hune  modum,  quod  Robertus,  abbas  so 
Vindocinensis,  et  ejus  abbacia  prenominatas  capellas  de  Garcere  sine  reciamatione 
et  absque  contradictione  aliqua  et  omnino  quiète  de  cetero  possideret.  Fuit  insuper 
et  statutum  quod  ego  Garinus  abbas  Sancti  Jidiani  et  Robertus  abbas  Vindocinensis 
in  capitule  Beati  Juliani  conveniremus,  ut  prefata  pax  ibidem  cum  assensu  tocius 
capituli  firmaretur.  Gonvenimus  itaque  nos  abbates;  venit  et  Hugo  de  Gleeriis  loco  ^5 
domini  régis  Ân^orum,  et  ibi  iterum  pax  formata  est,  universo  capitulo  nostro 
consenciente  et  annuente,  et  concessimus  omnes,  tam  ego  Garinus  abbas  Sancti 
Juliani  quam  monachi  [mei,  quod]  in  capdlis  pretaxatis  nichil  amplius  damaremus, 
testibus  his  qui  prefate  compositioni  ex  parte  nostra  interfuerunt  :  ego  Garinus  abbas 
Sancti  Juliani,  Philippus  prior,  [Petrus]  Sirot,  Guido  Brito,  Teobaldus  Gilonis,  3o 
Symon  de  Garcere,  Bernardus  Grevans  terram,  Girbertus  elemosinarius,  GuiUelmus 
Tipes,  GuiUelmus  Herbute,  Robinus  cantor,  Matheos  de  Marsun,  He[r]veus  suc- 
centor,  Gauterius  de  Ghedun,  Lambertus  de  Gamot[o],  Gosbertus  cdlerarius, 
Robinus  Par  vus,  Guilldmus  de  Bruil(?),  Guido,  Andréas,  Philippus  Juvenis,  Valli- 
nulus,  Harduinus,  Stephanus  Tortus.  Ex  parte  vero  abbacie  Vindocinensis  :  ipse  35 

3o. 


236  HENRI  IL 

Robertus  abbas  Vindocinensis ,  Petras  Daniel,  (kiiUehoius  Me&nil,  sui  monachi,  et 
clericî  isti  :  Bartholomeus  decanus  Beati  Mauricii  Turonensis,  Gillebertus  cantor, 
Gosleuus  cellexarius,  Bartholomeus  prepositus  de  Sodobr.,  magister  Philippus, 
magister  Gamerius,  Frodo  de  Sancto  Antonio,  Âibericus  nepos  ceUerarii,  Matheus 

5  de  Sancta  Maura,  magister  Rainardus,  Theobaldus.  Laici  vero  hi  :  Algerus  Faciens 
malum,  Johannes  Lemoz.,  Odo  Mainer[ii],  Emaldus  de  Âsneriis,  Burcardus  de 
Comis,  Salomon  frater  ejus,  Sirotus.  flx  utraque  parte,  Hugo  de  Gleeriis,  missus 
a  domino  rege  Anglorum,  et  cum  eo  Maletus  de  Rupibus,  Andréas  de  Taidn. .  Ut 
autem  pax  ista  firma  et  ilUbata  perpetuis  in   temporibus  permaneret,  sigiilum 

10  nostrum  presenti  pagine  apposuimus.  Face  autem  sic  formata  et  firmata,  carta  ista 
in  capitido  Sancti  Juliani  recitata  est,  universo  capitulo  audiente  et  annuente.  Hujus 
recitationis  testes  sunt  :  ego  Garinus  abbas  et  capitulum  nostrum,  et  Robertus 
abbas,  Bartholomeus  decanus  et  Godenus  cellerarius,  magist[er]  Philippus,  Gar- 
nerius,  Ugo  Peloquin,  Frodo,  Aibericus,   Teobaldus,  can[omGi]  Beati  Mauricii. 

i5  Act«m  est  anno  ab  incamatione  Domini  M'*G''L''IX^  présidente  Romano  pontifice 
Adriano  IIU^  regnantibus  Ludovico  rege  Francorum,  et  Henrico  rege  Anglorum  et 
duce  Normannorum  et  Aquitanorum  et  comité  Andegavorum,  Joscio  Turonensi 
metropolitano ,  Guilldmo  Cenomannensi  episcopo. 


cxxx 

90  Ddisie,  n**  89. 

11 59,  95  mars. 

Accord  conclu  f  en  présence  du  roi,  entre  l'abbaye  de  Fécamp  et  Mathieu  de  Graville, 
au  sujet  de  terrains  situés  entre  Graville  et  Harjleur. 

A*  Original  perdu. 

s5  B.  Copie  d'après  Toriginal;  Bibliothèqae  nationde,  collection  Moreau,  vol.  6g,  fol.  1. 

Noverint  omnes  tam  présentes  quam  fiituri  quod  Henricus  abbas  et  eodesia 
Fiscanni  habebant  in  dominio  inter  Gerartvillam  et  Harefluet  areas  sdinarum  a  salina 
Radulfi  Postd  que  est  ecdesie  et  abbatis  lisque  ad  vicum  Arundel.  Harum  autem 
salinarum  medietatem  concedunt  abbas  et  conventus  Matheo  de  Gerarvilla,  prêter 


HENRI  IL  237 

feodum  Roberti  filii  Mobert  quod  retinent  in  dominio ,  eo  pacto  quod  ipse  Matheus 
omnes  omnino  salînas  de  suo  proprio  fadet,  et  si  quandoque  Aierit  necesse  denuo 
refidet,  et  medietatem  ex  omnibus  habebit,  ita  scilicet  ut  de  ipsius  parte  ecdesie 
Fiscannensi  dabit  omnimodam  dedmam.  Si  quis  vero  calumpniam  fecerit  in  bis  et 
de  bis  erga  Matheum  vei  abbatem,  et  disrationare  potuerit,  ad  jus  ecdesie  speda-  5 
iiter  absque  Mathei  partidpatîone  vel  excambio  revertetur.  Quando  vero  saiinarii 
ponentur  ad  salinas,  ante  abbatem  Fiscanni  vel  cellerarium  apud  Fiscannum,  vel 
ubicunque  abbati  placuerit,  jurejurando  firmabunt  se  redditus  in  fidelitate  ecclesie 
Sancte  Trinitatis  légitime  servaturos,  nec  aliquid  de  redditibus  ministro  Mathei  sine 
ministro  abbatis  reddetur,  nec  e  converso.  Denique  cum  partiti  Aierint  redditus,  de  lo 
parte  Matbei  protinus  et  absque  dilatione  ecclesie  Sancte  Trinitatis  reddetur  décima. 
Has  vero  conventiones  heredi  suo,  antequam  finiat  vitam,  jurare  faciet,  si  talis 
etatis  Aient  quod  sacramentum  et  facere  et  intelligere  possit.  Hec  igitur  omnia  ante 
régis  presentiam  assensu  ipsius  confirmata  et  corroborata  sunt.  Per  has  itaque 
pactiones,  quas  hec  carta  testatur,  Matheus  homagium  fecit  abbati  in  salva  fidelitate  i5 
régis,  et  hec  coram  omni  capituio  se  tenere  juravit.  Juraverunt  et  cum  eo  Robertus 
de  Esmalemaisnil,  Willdmus  de  Brealté,  Radulfiis  de  Chenolvflla,  Robertus  frater 
ipÙQS  Mathei,  Wilielmus  Waste,  Gi&rdus  de  Fontanis,  Willelmus  de  Turfreivilla, 
eo  utique  modo  quod,  si  Matheus  prescriptas  transgrederetur  conventiones,  coram 
omnibus,  in  curia  et  in  piadto,  testes  isti  eas,  sicut  sunt,  certa  notificatione  cognos-  ao 
cerent  et  propalarent,  si  summonerentur  ab  abbate  vd  a  quolibet  cui  jusserit  ipse, 
nec  aliquid  ad  hoc  dis&dendum  vel  pervertendum  Matheo  vel  ejus  heredi  inferrent 
auxilium.  Post  mortem  vero  Mathd,  suus  hères  nullam  habebit  inde  saisinam, 
donec  has  conventiones  se  ad  tenendum  jurejurando  firmaverit;  ipso  quoque 
superstite,  heredi  suo  sic  se  ad  tenendum  jurare  fadet,  et  ita  in  heredum  poste-  ^5 
ritate.  Ex  quo  enim  hères  Mathd,  vel  sui  heredis  hères,  et  sic  in  posterum,  has 
conventiones  obtulerit  ad  jurandum,  non  negabit  d  ecdesia  quin  saisinam  habeat. 
Matheus  vero  et  supradicti  milites  firatres  ecdesie  die  quo  hec  acta  sunt  devenerunt. 
Ex  parte  ecdesie  testes  :  Robertus  prior  et  conventus,  Ricardus  de  Fiscanno, 
Rogerus  abbas,  Gaufridus  de  Grem.,  Gaufridus  de  Sancto  Nicholao,  Johannes  fdius  3o 
Qini. 

Acta  sunt  hec  anno  ab  incamatione  Domini  M""  C"^  L"^  VIII^^,  die  Annunciationis 
Domini  nostri  Jhesu  Ghristi  ^^K 


^^)  £n  mars  i  iSg,  d  après  le  style  de  Pâques,  Henri  II  était  en  Normandie;  en  mars  1 158,  il 
était  en  Angleterre. 


238  HENRI  II. 


CXXXI 

Ddide,  n*  96  A. 
Avril  11 59. 

Notice  du  jugement  rendu  par  Henri  II  pour  faire  restituer  aux  religieuses  du  Ron- 
5  cerai  les  revenus  du  bourg  de  Seiches  et  de  Mathefebn,  dont  Hubert  «  de  Campania  » 
s'était  indûment  emparé. 

A.  Original  perdu. 

jB.  Copie  da  xii*  s.,  dans  le  cartulaire  du  Roncerai  d'Angers,  Bibliothèque  d'Angers,  rôle  5, 
charte  3. 

10   a.  Marchegay,  Carinlarium  JB.  Mariœ  Carii€Uis  Andegavensis  (Archives  et  Anjou,  i.  II]  ),  p.  96, 
pièce  CXXXn. 

Notum  sit  omnibus  hominibus,  tam  presentibus  quam  fiituris,  quod  Hubertus 
de  Campania  omnes  redditus  burgi  Gepie  et  dedmam  totius  castellarie  Matefdionis, 
viddicet  de  vendis,  de  pedagiis,  de  fumis,  de  molendinis,  de  omni  via  tam  aqae 
,  5  quam  terre,  sanctimonialibus  Sancte  Marie  Garitatb  vi  abstidit  diuque  injuste  tenuit. 
De  qua  violenta  injuria  sibi  a  prefieito  Huberto  iflata  tandem  coram  Hemioo,  rege 
Angiie  et  comité  Andegavonim,  querimoniam  deposuerunt.  Qui  earum  querimo- 
niam  bénigne  susdpiens,  utrisque  terminum  veniendi  in  curiam  posuit,  Auditis 
itaque  utriusque  partis  rationibus  in  termino  a[b]  Henrico  rc^  benignissimo  impo- 
se sito ,  sdlicet  die  crastino  Pasche,  USX!*  kalendas  maii  t^,  cum  sanctimoniales  decimam 
p«&«M  « .rflie-ioneM  b«^  Cp»  «  .ptapid  .ap™,ooùn«™  Hubert.,  ta  «, 
damabat,  scriptis  suis  et  aliis  pluribus  rationibus,  sua  justa  esse  oomprobando 
ostenderent,  ipse  Hubertus,   recognoscens  se  contra  eas  prave  egisse,  simulque 
sanctimoniadium  juris  esse,  tam  decimam  castellarie,  ut  prediotum  est,  quam  villi- 
sS  cationem  burgi  Gepie  et  quicquid  in  eo  suum  esse  dicd>at,  in  curia  régis,  ut  id 
quod  suum  non  erat,  dimisit  et  sanctimonialibus  quiète  et  absoiute  dereliquit. 

Isti  videront  et  audierunt  :  Robertus  de  Sableio,  Raginaudus  Rufus,  Briehtius  de 

Martineio,  Goslenus  dapifer  régis,  Hugo  de  Gleiers,  Fuico  de  CSeiers,  Matheus 

de  Baugeio,  Chalo  prefectus  Andegavis,  Gofiridus  de  Ramo  Forti,  Go£Bridus  de 

3o  Bdla  Noa;  isti  erant  in  curia.  Ex  parte  autem  Huberti  :  Philippus  de  Sauconeio, 

^'^  Cette  date  n*est  pas  correctement  exprimée;  le  19  des  calendes  de  mai  correspondrait 
au  jour  des  ides,  i3  avril,  qui  en  efiet  tomba,  en  1 159,  le  lundi  de  Pâques. 


HENRI  n.  239 

Pilans  Viomnm,  Gaufiridus  Roliant;  ex  parte  sancâmonialiuin  :  Horsandis  abba« 
tissa,  CKtia  sacrista,  Rustica  elemosinaria,  Menardos  canonicus,  Tesso  canonicus, 
kembeitiis  dapifer  tune  temporis  abbatisse,  Ghristianus  prepositus  de  Spihat,  Gau« 
terios  de  Redone,  Radcdfbs,  et  plures  alii. 

Hoc  factum  est  tempore  quo  rex  Henricus  Nannetas  habuit  et  Toarcium  cepit 
primo  Pasdia  post  {sic),  anno  ab  incarnaitione  Domini  M  G  L IX"". 


CXXXII 

Ddisle,  n*  91. 
7  jum  1  iSg.  —  Le  Mans. 

Charte  de  fondation  de  la  maison  de  Monncds,  ordre  de  Grammont  —  Acte  faux.  10 

A,  Pas  d^originid  connu. 

B.  Cartalaire  da  prieuré  de  Mcxmais;  Archives  de  Mâine-et4ioire,  fol.  i.  •**•  C.  Gartnlaire  de 

Tordre  de  Grammont,  Archives  de  Maine-et-Loire,  H.  non  cotét  p.  5.  -—  fi.  Gartnlaire 
de  la  Haie-anx-Bonshommes;  Bibliothèque  d'Angers ,  ms.  856,  fol.  a 3 2,  fin  du  xv*  s.  — 
E,  Copie,  d après  le  cartulaire  de  la  Haie-aux-Bonshommes;  Bibliothèque  nationale,  coi-  i5 
lectio  ndeDom  Housseau,  vol.  V,  n""  i835.  —  F,  Autre  copie,  Archives  nationales,  K.  186, 
n'74. 

a.  Deliale,  Examen  de  treize  chartes  de  Tordre  de  Grammont,  p.  27,  n*  V. 

La  date  du  7  juin  iiSq,  tanno  quinto  regni  nostri»,  ne  s^aooorde  pas  avec  la  souscription  da 
Froger,  évèque  de  Séee,  qui  fut  ordonné  évèque  le  ao  décembre  suivant  (Introd.,p.  368).  Pour  ao 
la  critique  de  ce  document,  voir  Tlntrodaction,  p.  297. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vonim,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus  , 
justidis,  senescallis,  prepositis  et  omnibus  fidelibus  suis,  salutem. 

Sdatis  quod  ego,  pro  amore  Dei  et  salute  ac  remedio  anime  mee  et  animarum  95 
illustris  memorie  Henrici  régis,  avi  mei,  et  patris  et  matris  mee  et  omnium  ante- 
cessorum  et  successorum  meomm,  dedi,  concessi  et  confirmavi  Deo  et  béate  Marie 
et  priori  et  fratribus  Grandimontis  ordinis  locum  de  Mosnès  et  totum  nemus,  sîcut 
exterior  clausura  et  fossata  que  propriis  expensis  meis  facta  sunt  claudunt,  dividunt 
et  distinguant,  liberum  et  quietum,  perpetuis  temporibus  padfice  possidendum  et  3o 
habendum,  ad  fadendum,  sine  alicujus  contradictione,  inquietatione,  contrarietate 
et  violentia,  quidquid  inde  de  eo  et  in  eo  illis  facere  placuerit,  et  quidquid  de  eo 
facere  voluerint,  et  quandocunque  et  quotiescunque  facere  voluerint,  et  per  totam 


240  HENRI  IL 

aliam  forestam  omnia  necessaria  ad  edificationem  et  usas  ejiisdem  lodi  et  firatrum 
habitantium  in  eo,  quandocanque  et  quotiesdinque  voluerit  et  eis  capere  placuerit. 
Goncessi  insaper,  dedi  et  confirmavi  fratribus  de  Mosnès  daos  soiidos  Ândegaven- 
sium  singulis  diebus  apud  Saknurom,  de  reddita  nostro  singcdis  annis  in  perpe- 

5  taum,  sine  contradictione  diqua  et  disceptacione  padfice  perdpîendos ,  et  apud 
predictom  castrum  et  singula  castra  et  villas  nostras,  juxta  quas  domos  eorum  est 
sita  et  posita,  unùm  hominem  quietum,  liberum  et  immunem  ab  omni  tallagio, 
pontagio,  thdoneo,  pasnagio,  foragio,  exercitu  et  omni  consuetudine  et  exactione, 
et  de  omnibus  rébus  et  exactionibus  ad  me  et  suocessores  meos  pertinentibus. 

10  Preterea  nominatis  fratribus  dedi,  conoessi  et  oonfirmavi  ut  omnes  homines,  quos- 
cunque  ex  dono  quorumlibet  hominum  habent  vel  habuerint,  ab  omni  pasnagio 
quieti  sint,  liberi  et  immunes,  iUî  et  omnes  aiii  homines,  quos  ex  dono  meo  et 
successonim  meorum  habent  in  presenti,  vd  habebunt  in  posterom,  sine  contra- 
dictione aliqua  per  totam  forestam  meam  de  Mosnès  et  de  Valea  ad  usas  proprios 

i5  capiant  de  nemore  mortuo,  quotiescunque  voluerint  et  eis  necesse  Aierit.  Hec 
omnia,  que  predictis  fratribus  ex  dono  meo  et  successorum  meorum  veL  ex  dono 
quorumlibet  hominum  data  sunt  vel  fiierint  et  concessa,  libère  et  quiète,  plenarie 
et  pacifice  in  perpetuum  habenda,  tenenda  et  possidenda  eis  concessi  et  presenti 
carta  confirmavi,  et  in  manu  et  protectione  atque  custodia  mea  et  successorum 

3o  meorum  posui  et  suscepi,  et  sicut  res  proprias,  dominicas  et  spéciales  custodiri 
firmiter  precepi ,  et  statui  defensione  perpétua  conservari. 

Testibus  :  Frogerio  Sagiensi  et  Stephano  Redonensi  episcopis ,  comité  Willeimo 
de  Mandevilla,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  et  Willeimo  de  Sancto  Johanne, 
Hugone  de  Sancta  Maura ,  Geldewino  de  Dreio  ^'^  et  Stephano  de  Marzai. 

35  Datum  apud  Cenomannim,  per  manus  magistri  Radulfi  cancellarii,  septima  die 
junii  {sic),  anno  quinto  regni  nostri. 

CXXXIII 

Delisle,  n*  109. 
ii56*it6o.  —  BonneYffle-sar-Toncpies. 

3o       Confirmation  à  Osbert,Jib  de  Roger  de  Cailli,  des  biens  qu'avait  possédés  son  grand 
père  Osbert  de  CailU. 

A.  Original  sodlé;  Trésor  des  Chartes,  J.  aia,  Rouen,  I,  n*  1. 
W  Gildewino  de  Noeio,  B 


HENRI  IL  241 

a.  L.  Deliste,  Cartalaire  normand,  p.  3,  n*  9.  — -  h.  Teulet,  Layettes  da  Trésor  des  Chartes,  t.  I, 
p.  i5i,  n*  355. 

Round,  n*  ia83. 

D'après  Robert  de  Torigni  (éd.  Ddisie,  t.  I,  p.  339),  Raoul  «de  Toenî  (aujourd'hui  Tosni),  qui 
figure  ici  Gomme  témoin ,  est  mort  en  1 1 60.  5 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  ardiiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justidis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Nonnannie,  salutem. 

Sdatis  me  reddidisse  et  concessisse  Osberto  filio  Rogeri  de  Gailliaco  omnia  jura 
sua  et  hereditatem  suam  et  omnia  tenementa  sua  que  Osbertus  de  Gailliaco,  avus  10 
ejus,  tenuit  tempore  régis  H.  avi  mei  et  die  qua  idem  Osbertus  de  Gailliaco  fuit 
vivus  et  mortuus  et  Rog[erus]  pater  suus  post  eum.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
quod  predictus  Osbertus  filius  Rogeri  de  Gailliaco  et  heredes  ejus  teneant  iUa  bene 
et  in  pace,  libère,  quiète,  intègre  et  honorifice,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pas- 
cuis,  in  burgo  et  extra,  in  aquis  et  vivariis,  in  molendinis  et  in  transversis  et  in  1 5 
omnibus  aliis  rébus,  cum  omnibus  lîbertatibus  et  consuetudinibus  cum  quibus 
Osbertus  avus  suus  tenuit  tempore  régis  H.  avi  mei  et  Rogerus  pater  suus  post  eum 
et  sicut  carte  eorum  testantur. 

Testibus  :  Thoma  canceUario ,  et  comité  GiiFardo ,  Hugone  de  Gumaio ,  Radulfo 
de  Toineio,  comité  de  Âugo,  Wilielmo  camerario  de  TancarviUa,  Nicolao  de  Ëstu-  30 
tevilla. 

Apud  Bonam  ViUam  supra  Tocham. 


CXXXIV 

Ddisle,  n*  96. 
11 56-1 160.  —  Rouen.  3  5 

Remise  à  Vahbaye  de  Saint'André-en'Croaffern  d'ane  redevance  annaeUe  quelle  devait 
à  la  vicomte  d'Argentan  pour  la  «  graveria  »  de  Montgaroult. 

A,  Original  perdu,  scellé  sur  lacs  de  soie,  ainsi  que  l'atteste  le  vidimus  de  i3ia,  ci-dessous 

indiqué. 

B.  Copie  de  la  fin  du  xin*  s. ,  dans  le  cartulaîre  de  Saint-André-en-Gouffem ,  Archives  du  Calva- 

dos, H  non  coté,  pièce  71.  -—  C,  Vidimus  par  Pierre  Hennoré,  bailli  d'Alençon,  donné  à  3o 

CHARTES  BT  DIPLÔMES.  —  ?II.  3l 

nraasui  nânomàMM» 


242  HENRI  IL 

Falaise  y  en  i3ia,  le  vendredi  après  Pâques;  ce  vidimus,  en  parchemm,  était  autrefois  scellé 
sur  douMe  queue,  d*nn  sceau  qui  a  dbparu;  il  est  conservé  aux  Archives  du  Calvados, 
H  6519;  le  bailli  atteste  avoir  vu  les  lettres  de  c Henri,  par  la  grâce  de  Dieu,  jadis  roy  d'En- 
gfeterre,  duc  de  Normandie  et  de  Aquitaine  et  conte  d'Anjou,  sedlées  en  laz  de  soiei.  Je  dois 
5  Tindication  de  ce  vidimus  à  M»  René  Sauvage. 

Round,  n*  59 a« 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Herbert,  évéque  d*Avranches,  mort  en  1 160. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Nonnaimorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
voruinH  archiepiscopo  Rothomagensi  et  omnibus  episcopis,  abbatibus,  comitibus, 

10  baronibus,  justiciis^^  vicecomitibus,  ministris  et  fiddibus  suis  tocius  Nonnannie, 
et  nominatim  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Ai^entomo,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  in  perpetuam  demosinam  confirmasse  Deo  et  monachis 
Sancti  Andrée  de  Guffer  '*'  juxta  Faiesiam  XLVI.  solides  et  VI.  denarios  Romesino* 
rum.  «pios  annuatim  solebant  reddere  vic[ecomiti]  de  Ai«entomo  de  graveria  de 

i5  Monte  Garulfi,  de  sua  propria  terra  quam  ibi  habent,  sicut  domina  mea  impera- 
trix  ^'^  illos  eis  in  elemosinam  dédit  et  per  cartam  suam  confirmavit.  Et  volo  quod 
in  perpetuum^*)  inde  sint  liberi  et  quieti,  ita  quod  neque  ab  eis  exigantur,  neque 
ab  aliquo  inde  ulterius  ^^^  inquietentur.  Preterea  concedo  eis  quicquid  Willdmus , 
comes  de  Pontiaco^^  et  Johannes,  filius  ipsius,  et  ceteri  barones  et  fidèles  mei 

20  Normannie  eis  rationabiliter  dederunt,  sicut  donatorum  carte  testantur.  Et  precipio 
quod  totum  corredium  et  omnes  res  eorum  quas  homines  sui  poterunt  affidare  suas 
esse  proprias,  et  nominatim  res  que  pertinent  ad  victum  et  vestitum  eorum,  sint 
quiète  de  theloneo  et  passagio  et  omnibus  consuetudinibus.  Et  prohibeo  ne  quis  eos 
injuste  disturbet ,  super  X.  libris  forifacture ,  quia  ipsi  et  omnes  res  sue  sunt  in  mea 

95  propria  manu  et  custodia  sicut  mea  propria  elemosina. 

Testibus  :  domina  impératrice  ^^\  et  Philippo  Baiocensi  et  Amulfo  Lexoviensi  ^*^ 
et  R.  Ebroicensi  et  H.  Abrincensi  episcopis,  et  Willelmo  Gum[inJ,  et  Vdler[anno] 
comité  de  Mel[lentoJ  et  Man[assero]  Biset  dapifero  ^^,  et  Willelmo  de  Helione. 
Apud  Rothomagum. 

• 

(*)  Angl.,  •  • .  Normannie  et  Aquitanie,  . . .  Andegavie  B,  C.'~^  ^)  justidariis  C.  —  (*)  Guffer 
C;  Goffer  B.  —  (^)  antea  mea  imperatrix  B.  —  (*)  imperpetuum  C.  —  (H  ulterius  inde  B.  — 
W  sic  B,  C.  —  W  imperatrix  B.  —  P)  et  Am.  Lex.,  omis  dans  B.  —  (i)  et  Valler,  comité  de  Mel., 
et  Man.  Biset  dapifero,  omis  dans  B. 


HENRI  IL  243 


CXXXV 

Ddisle,  n*  97. 
11 56- 1160.  —  Rouen. 

Donation  à  Vimpércttrice  de  la  chapellenie  de  Vahgnes  et  du  domaine  de  Neuville, 
membre  da  domaine  de  Sainte-Mè-Ég    ise ,  pour  servir  de  dotation  à  l'abbaye  de  Notre-    5 
Dame  da  Vœa,  près  Cherbourg. 

A.  Origindi  perdu. 

B.  Vidimus  de  1898;  Archives  de  la  Manche,  H.  1966.  —  C  Copies  modernes  :  Bibliothèque 

nationale,  ms.  latin  10068,  fol.  A9  et  5a. 

a.  Pétri  Blesensis  opéra,  éd.  de  1667,  p.  77a.  -—  Monasticon  Anglicanum,  t.  VI,  vol.  11,  p.  ma.  10 

Round,  n*  935. 

Voir  rintroduction,  p.  17,  note.  La  pièce  est  souscrite  par  Herbert,  évêque  d'Avranches,  mort 
en  1160. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Angiorum ,  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  [et]  cornes  An- 
degavorum ,  archiepiscopo ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus ,  vicecomitibus  1 5 
et  ommbus  ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  domine  matri  mee  Mathildi  imperatrici  concessisse  capeUariam  de  Val- 
loniis  cum  omnibus  appendidis  suis,  ita  bene,  intègre  et  plenarie  sicut  unquam 
meUus  fuit  tempore  Henrici  avi  mei  régis.  Prêter  hoc  etiam  (juoddam  membrum 
manerii  de  Sancte  Marie  Ecclesia,  scilicet  Novam  Villetam,  ad  dandum  in  perpetuam  30 
elemosinam  abbatie  Sancte  Marie  de  Voto ,  que  est  juxta  Gesaris  Burgum  ab  ipsa 
domina  mea  fundata.  Similiter  et  locum  me  concessisse  sciatis,  scilicet  insukm  Ulmi 
in  qua  ipsam  abbatiam  sitam  esse  constat,  pro  animabus  Henrici  régis  avi  mei  et 
domini  patris  mei  Gaufiridi  ducis  Normannie  et  Andegavorum  comitis  omniumque 
antecessorum  nostrorum,  pro  salute  nostra  et  statu  regni  nostri.  Volo  itaque  et  pre-  35 
cipio  ut  prefata  abbatia  ita  honorifice  et  quiète  et  libère  cum  omnibus  consuetudini- 
bus  et  libertatibus  suis  suprascripta  teneat ,  sicut  ulla  abbatia  totius  Normannie  meiius 
et  quietius  et  liberius  tenet. 

Testibus  :  Herberto  Abrîncensi  episcopo,  Thoma  canceliario  régis,  Mannasserio 
Biseth  dapifero  régis,  Rogerio  de  Galleio.  3o 

Apud  Rothomagum. 

3i. 


244  HENRI  II. 


CXXXVI 

Ddisie,  n*  98  A. 
1160. 

Accord  conclu  par  les  soins  du  roi  Henri  entre  deux  chapelains  de  tégUse  Notre-Dame 
^  de  la  Charité  d^ Angers  [le  Roncerai)  et  tahhesse  et  le  sacristain  de  cette  église. 

A.  Original  perda. 

B.  Copie  da  xii*  s.,  dans  le  cartulaîre  du  Roncerai  d*Angers;  Bibliothèque  d'Angers,  rôle  5, 

charte  56. 

eu  Marchegay,  CarUdarium  Beatm  Marim  Caritatis  Andegavensis  (Archives  d Anjou,  t.  III},  p.  26, 
10  pièce  XXXI. 

La  pièce  est  datée  de  1 160.  Cette  date  concorde  avec  les  souscriptions  de  Laurent,  évéque  de 
Poitiers  du  a6  mars  1 169  an  a8  mars  1 161,  et  de  Jean,  évéque  élu  de  Périguenx,  qui  liit  élu  en 
1 1 60  et  mourut  le  3  mai  1 169. 

Universis  sancte  Dei  eoclesie  filiis  pateat  controversiam  fuisse  inter  sanctimoniales 

i5  Béate  Marie  Andegavensis  et  sacristam  ejusdem  ecdesie,  qui  unum  sunt,  et  duos 
capeUanos  predicte  ecclesie,  Enchenoldum  scilicet  et  Zachariam,  super  missa  pro 
defunctis  celebrata,  id  est  Requiem  etemam,  et  oblatione  que  in  die  Pasche  ad  corpus 
Domini  offertur,  que  predicti  duo  capellani  sua  esse  dicebant,  sanctimoniales  vero 
et  sacrista  bec  ad  jus  suum  perlinere  ajQirmabant,  super  quibus  pluribus  in  locis 

20  muitotiens  altercatum  est  nec  diffînitum.  Tandem  vero,  cum  ad  noticiam  Henrici 
régis  Anglie  et  duds  Normannorum  et  Aquitanorum,  comitis  vero  Andegavorum 
et  Nannetensium,  bec  altercatio  pervenisset,  quia  ecclesia  Béate  Marie  Andegavensis 
de  jure  suo  erat  et  elemosina,  utramque  partem  ante  suam  presentiam  apud  Caîno- 
num  castrum,  domno  Joscio  Turonensi,  Matbeo  Andegavensi,  Laurentio  Pictavensi, 

35  Jobanne  Petragoricensi  episcopo  presentibus  et  Gosleno  dapifero  et  muitis  baronibus, 
jussit  presentari.  Quibus  coram  suis  et  rationibus  bine  et  inde  auditis,  habito  cum 
Turonensi  arcbiepiscopo  et  prenominatis  episcopis  et  baronibus  et  Grosleno  dapifero 
consilio,  banc  inter  moniales  et  sacristam  et  duos  capellanos  Elngenoldum  etZacba- 
riam  statuit  concordiam,  ut  sepenominati  duo  capellani  Engenoldus  et  Zacharias 

3o  oblationem,  ad  Requiem  etemam  propriis  duobus  capeUanis  oblatam,  vita  comité 
baberent,  omnes  vero  cetere  oblationes  ad  jus  ecclesie  Sancte  Marie  et  sanctimonia- 


HENRI  IL  245 

lium  redigerentur.  Qaod  cum  utrimque  ooncessum  fuisset,  statuit  idem  rex  Henricus 
et  jussit  in  pérpetuum  teneri  quod  cam  duo  capdlani  Engenoldus  et  Zadiarias ,  qui 
tanc  superstites  erant,  et  quatuor  canonid,  Mainardus,  GuiUermus»  Radulfus  et 
Guido,  viam  universe  camis  intrarent,  abl>atissa  Sancte  Marie  et  sanctimoniales 
licenciam  haberent  ordinandi  ecdesiun  suam  et  servitores  mittendi  in  ea  quot  5 
vdlent  et  ad  quantum  redditum  eidem  abbatisse  et  sanctimoniaiibus  placeret,  ad 
honorem  tamen  ecdesie  et  utilitatem.  His  ita  [factis],  très  canonici,  Mainardus, 
Guiilermus  et  Radulfus,  qui  présentes  aderant,  et  duo  capdlani  Engenoldus  et 
Zacharias  fidelitatem  ecdesie  Béate  Marie  et  sanctimonialium,  jussu  ejusdem  régis 
Henrid,  super  saerosanctum  evangelium  juraverunt  ante  corpus  et  sdtare  Beati  lo 
Maximi,  sidvo  in  omnibus  jure  ecdesie  Béate  Marie  et  sanctimonialium.  Precepit 
etiam  rex  Henricus  ut  quartus  canonicus  qui  aberat,  Guido  sdlicet,  banc  eandem 
fidelitatem  juraret. 

Actum  est  hoc  anno  ab  incarnatione  Domini  MGLX%  régnante  Henrico  rege  in 
An^a,  duce  Normannorum  et  Âquitanorum,  comité  vero  Andegavensium  et  Nan-  i5 
netensium,  qui  banc  cartam  attestatione  sigilli  sui  precepit  muniri,  et  quorum 
nomina  subscribuntur  adbiberi  :  Joscius  Turonensis  arcbiepiscopus,  Matheus  Ande- 
gavensis  episcopus,  Laurentius  Pictavensis  episcopus,  Jobannes  Petragoricensis 
electus,  Tuonus  Turonensis  arcbidiaconus,  Stephanus  Andegavensis  archidiaconus , 
Godenufl  dapifer,  Simon  de  Gastellione  et  magister  Meschinus,  et  idii  plures.  ao 


CXXXVII 

Delisle,  n*  9g. 
1160.  —  Lions. 

Vidimus  et  confirmation  d'une  charte  de  Guillaume,  duc  de  Normandie,  datée  de  Bonne -^ 
ville,  en  1063,  pour  t abbaye  de  Saint-Malien  de  Tours.  25 

A,  Original  perdu. 

fi.  Copie  d'un  vidimus  de  lagS;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  5443,  p.  49.—*  C.  Autre 
copie  de  ce  même  vidimus;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12677,  fol.  198.  —  D,  G)ple 
d'im  vidimus  confirmatif  émané  de  Philippe  VI  en  janvier  i33i;  BiUiothèque  nationale, 
ms.  latin  10081,  p.  laS.  3o 

La  Roque,  Histoire  de  la  maison  de  Harconrt,  t.  III,  p.  a6  et  i3oi. 

Acte  rédigé  en  dehors  de  la  chancellerie.  Voir  Tlntroduction,  p.  17*  note. 


246  HENRI  IL 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis. 

Henricus,  Deî  gratia  rex  Ângiorum,  et  diix  Normahnonim  et  Aquitanorum,  et 
comes  Ândegavorum ,  concédo  et  in  peipetuam  demosinam  oonfirmo  et  auctoritaté 
mei  sigilli  commumo  quecumque  in  Normannia  possident  monachi  Sancti  Juiiani 
5  Turonensis  ex  dono  et  assensu  Wilielmi  ducis  et  comitis  Normannorum  et  jpostea 
régis  Ângiorum  aiiorumque  plurium,  sicut  propriis  eorum  verbis  ex  veteribos  mona- 
chorum  cartulis  in  presenti  carta  translatum  et  subscriptum  est. 

Dum  unusquisque  in  hac  vita  subsistit,  totis  nisibus  dd>et  celestia  requirere,  et  de 
caducis  et  perituris  rébus  etema  atque  mansura  mercari.  Quod  ego  Willebnus  dux 

10  et  comes  Nortmannorum  sollicite  pertractans,  notum  volo  fieri  sancte  Dei  fidelibus 
et  filiis  catholice  ecclesie  quod  ego ,  prc»  redemptione  anime  mee  atque  meorum 
progenitoruni  et  Normannie  principum ,  pro  salute  quoque  mee  nxoris  atque  meo- 
rum fdiorum,  dono  Sancto  Juliano  Turonensi  et  monachis  ejus  perpetualiter  ad 
possidendum  Runoevillam  cum  terra  ad  eam  pertinente  omni,  et  cum  omnibus 

i5  ipsius  cultoribus  ipsius  terre,  et  cum  omnibus  consuetudinibus  que  in  ea  sunt 
omnibusque  utilitatibus  et  adjacentiis  ejus,  et  insuper  omnibus  rébus,  ubicomque 
fuerint,  sive  prope  seu  longe;  trado  autem  predicto  Sancto  Juliano  ipsum  alo- 
dum  perpetualiter  ad  possidendum,  ex  concessione  Adam  dé  Sancto  Bricdo,  vas- 
salli  mei,  qui  eam  prîus  tenuit.  Hic  autem  Adam  cum  a  me  exheredita[tus]  fuisset, 

90  et  inter  eundum^ac  redeundum  per  civitatem  Turonim  ab  abbate  Roberto  et 
monachis  prescripti  martiris  Juiiani  honorifice  multodens  susciperetur  ac  honeste 
procuraretur  et  XU.  librarum  equo  donaretur,  Dei  tandem  inspiratione  in  capi- 
tulum  ipsorum  venit  ibique  prenominato  sancto  ejusque  monachis  predictam  sui 
juris    villulam,    scilicet   Runcevillam  prope  Bavent  sitam,  in  manum  predicti 

s  5  Roberti  abbatis  dédit  et  super  altare  ipsius  sancti  propria  manu  firmavit,  ita 
tamen  si  ullo  modo  impetrare  a  me  eam  possent  monachi.  Deinde  venit  abbas 
Robertus  in  Normanniam,  supradictam  villulam  a  me  impetrare  cupiens.  Igitur 
ego  supradictam  terram ,  sicut  ipsa  die  in  manu  mea  eam  tenebam ,  Sancto  Juliano 
ejusdemque  monachis,  ipso  Adam,  jam  mecum  padficato,  présente,  volente,  conce* 

3o  dente  et  orante,  dedi,  ita  scilicet  ut  ab  ipsa  die  et  deinceps  per  omne  tempus 
monachi  ejusdem  sancti  quiète  et  libère  eam  possideant,  habentes  licentiam  in  eam 
terram  plantandi  et  edificandi  prout  mdius  potuerinU  Dono  etiam  eidem  sancto  et 
monachis  ejus  pascua  ad  eorum  pecora  in  piano  et  bosco  quiète  et  sicut  ego  teneo. 
Addo  quoque  eis  ligna,  quotiens  monachus  sive  abbas  afiierit»  ad  calefadendum, 

35  talique  conventione  hoc  de  meo  in  eorum  donationem  transfiindo ,  quatinus  et  in 
vita  et  post  meum  obitum  in  sacris  orationibus  mei  memores  semper  sint.  Sunt 
preterea  in  eadem  terra  très  aripennes  prati  optimi;  in  marisco  ssdùias  duas  et 


HENRI  IL  247 

dimidiam  habet  ibi  Sanctus  Julianus , - reddentes  ei  XV.  ambras  salis,  et  de  II.  asinis 
de  teioneo  unum  denarium  de  biis  qui  sai  emerint  de  ipsis  ssdinis;  et  si  monachus 
vel  homo  sancti  sai  emere  voiuerint ,  midto  levius  accipiat  quam  quiiibet  extraneus. 
Habet  item  sanctus  unam  aream  ad  Divam  minorem.  Equités  hujus  terre  qui  ser- 
vierunt  Adam  serviant  Sancto  Jidiano.  Dbtat  bec  terra  a  mari  IHI.  miliibus,  ubi  $ 
Diva  flumen  in  oceanum  influit.  Vicaria  terra  Sancto  Juiiano  est.  Testes  hujus  rei 
Odo  Baiocensis  episcopus,  Wiildmus  filius  Qsberti,  Rogerius  de  Belmonte,  WiUel- 
mus  Grispinus,  GiMebertus  firater  ejus,  Gaufiridus  Gatus,  Robertus  Bertranus,  Hugo 
de  Monte  Forti,  Robertus  Moritonii  comes,  Rogerius  de  Monte  Gummerii,  Hugo 
botillarius,  llnfredus  prepositus  de  Badvento,  Gosmarus  serriens  oomitis,  Robertus  lo 
Yitelius,  Wiliebnus  de  Monte  Wanilfi,  Rogerius  de  Vedd^oles;  hix  très  erant 
homines  Adam.  Acta  sunt  bec  anne  MLXIII  ab  incamatione  Domini ,  apud  Bonam 
Viliam,  régnante  Philippe  rege  anno  III. 

Preterea  concedo  Qt  confirmo  eisdem  monachis  quiète  et  libère  in  perpetuum 
possidendum  quicquid  apud  Asnerias  in  terris  et  decimis  aliisque  rébus  in  démo-  i5 
sinam  possident,  et  quecunque  in  terris  similiter  ac  decimis  apud  Mevaniam  tenent 
ex  dono  Huberti  de  Ria  et  Willelmi  de  Britolio  ^'\  similiter  et  ea  que  possident  in 
demosinam  apud  Fresneium  ;  in  hune  modum  eciam  concedo  atque  confirmo  sepe- 
dictis  monachis  in  pace  et  quiète  possidenda  quecunque  in  demosinam  tenent  apud 
Beiloium  et  Belvaig  et  Jacel  et  Hablovillam.  Hec  omnia,  ut  supradicta  sunt,  per-  lo 
petua  pace  tenenda  Mpedictis  monachis  in  demosinam  concedo. 

Acta  sunt  hec  anno  MGLX  ab  incamatione  Domini,  apud  Leuns. 

Testes  hujus  rd  :  I%ilipus  episcopus  Baiocensis,  Hiomas  cancdlarius  régis, 
Willdmus  Filius  Hamonis,  Manasses  Biset  dapifer,  présente  Garino  abbate.  Gui- 
done  bajulo,  Acardo  Runceville  priore;  de  famulis,  Teobaudo  Girardi,  Rabaste,  ^5 
Gosleno. 

CXXXVIII 

Ddisle,  n*  loo. 
1 160.  —  Roueiu 

Charte  de  Hugues,  archevêque  de  Baaen,  touchant  l'accord  conch,  en  présence  de 
Henri  II,  entre  l'église  d'Avranches,  l'abbaye  du  MontSaint-Michel  et  le  cwré  de  Boucei,  3o 
au  sujet  des  églises  de  Pontorson. 

■ 

A,  Original,  Archives  de  la  Manche;  H,  fonds  du  Moni-Saint^Michel  (non  répertorié). 
<*)  Britonio  B;  Brittonio  C. 


248  HENRI  IL 

B.  G>pie  du  XII*  s.,  dans  le  cartolaire  dn  liont-Saint-Mîcihd,  fol.  1 18  v*.  -*-  C  G>pies,  Biblio- 
thèque nationale,  ms.  latin  543o  A,  p.  7g, et  (D)  ms.  latin  1007a,  fol.  45. 

a.  Ddide,  Robert  de  Torigni^  t.  II,  p.  a66. 

Round,  n*  743. 
5        VoirTIntroduction,  p.  43. 

Universis  matris  ecdesie  filiis,  Hugo,  Dei  gratia  Rothomagensb  apchi^iscopos , 
salutem,  gratiam  et  benedictionem. 

Noverint  cuncti  présentes  apices  vel  lectori  vel  audituri  controversiam  inter 
Âbrincensem  ecdesiam  et  monasterium  Sancti  Michaeiis  de  Monte  siq>er  ecdesiis 

10  Pontis  Ursonis  exortam  in  presentia  regii»  Anglorum  se<mndi  Henrici  nostraque  et 
episcoporum  Philippi  Baiocensis,  Rotrodi  Ëbroicensis,  Herberti  Âbrincensis, 
Hugonis  Dunelmensis ,  Thème  cancdlarii,  Ricardi  oonestabidi,  alionunque  plori- 
morum  proceram,  Rothomagi,  hoc  modo  esse  sopitam,  quod  donum  primi  et 
secundi  Henrici  regum  Anglorum  de  predictis  ecdesiis  predîcto  monasterio  factum 

i5  de  cetero  ratum  haberetur  et  inconcussum,  atque  presbitero  de  Bocé,  Alano,  in 
cujus  parrochia  predictum  castram,  ut  ferebat,  edificatum  erat,  pro  tota  querela 
sua  decidenda  et  compescenda,  optio  daretur,  vel  tune  viginti  libras  Andegavensium 
finaliter  accipiendi,  vel  tune  etiam  decem  et  annuatim  dum  adviveret  decem  soiidos 
predicte  monete  habendi. 

30  Testes  autem  supradicte  transactionis  sive  concordie  sunt  donunus  noster  Hen- 
ricus  rex  Anglorum,  Philippus  Baiocensis.  Rotrodus  Ebroicensis,  Herbertus  Abrin- 
censis,  Hugo  Dunelmensis  episcopi,  Thomas  cancellarius  régis,  Ricardus  de 
Hugmeth,  Guilldmus  Filius  Haimonis,  et  alii  multi  qui  huic  negotio  interfiiemnt. 
Quod  sigilli  nostri  munimine  confirmamus,  ne  aliqua  occasione  vel  fraude  iterum 

35  in  controversiam  veniant  que  finem  legitimum  sunt  sortita.  Actum  Rothomagi,  anno 
ab  incamatione  Domini  M""  G"*  LX**. 


CXXXIX 

Ddisle,  n""  100  A. 
1166.  —  Rouen. 

3o       Lettre  de  Henri  11  an  pape  Alexandre  111,  par  laquelle  il  V assure  de  son  dévouement, 
à  l'occasion  de  son  élection  au  Saint-Siège. 

a.  Recueil  des  Historiens  des  Gaules  et  de  la  France,  t.  XV,  p.  76a,  d'après  Tengnagel,  Vetera  mo- 
numenta,  p.  4 il* 


HENRI  II.  240 

H.  Ddide  a  conservé  à  cette  lettre  la  date  de  1 160,  acceptée  par  Dotn  Brial.  Alexandre  m,  élu 
le  7  septembre  1 169 «  a  été  consacré  et  couronné  le  ao  septembre;  on  a  pensé  que  le  roi  d'Angle- 
terre n'a  pas  pu  adresser  ses  félicitations  au  nouveau  pape  avant  le  commencement  de  1 1 60.  Il  faut 
remarquer  cependant  qu^il  était  en  Normandie  à  la  fin  de  1  iSg  (Eyton,  p.  ^9) ,  et  que  la  lettre  est 
datée  de  Rouen.  «  5 

Garissimo  domino  et  patri  suo  Alexandro,  Dei  gratia  summo  pontifici,  Henricus 
rex  Angiie,  et  dnx  Normannie  et  Aquitanie,  et  cornes  Andegavensis,  salutem  et 
debitam  in  Ghristo  subjectionem. 

Novit  satis  vestra  discretio  q[uam  fidèles  sancte  Romane  ecdesie  antecessores 
nostri  semper  exstiterint,  qaod  in  simfli  casa  nonnmiqaam  probaverunt,  cum  in  10 
sancta  ecdesia,  peceatis  exigentibus,  exorto  schismate,  catholicam  sunt  secuti  uni- 
tatem.  Hanc  ei^o  patrum  meorom  approbans  et  sequens  devotionem,  quia  vestram 
eiectionem  veritate  credo  subnixam,  vos  in  patrem  et  dominum,  vos  in  summum 
pontificem  et  catholicum ,  cum  universis  tam  dero  quam  populo  mee  potestati  a  Deo 
commissis,  in  vestris  legatis  recepi  solemnitate*  débita  et  veneratione.  Vos  igitur  i5 
clementissime  rogo,  et  cum  omni  humilitate  obsecro,  ut  me  in  proprium  et  spiri* 
talem  filium  recipiatis,  me,  si  vobis  piacet,  exaudiatis,  latorem  presentium  fra- 
trem  R.,  in  cujus  ore  mea  negotia  posui  pienius  vobis  exprimenda,  bénigne  susci- 
piatis,  et  bis  que  ex  parte  mea  vobis  dixerit  assensum  et  effectum  exhibeatis.  Ego  ad 
vestram  voiuntatem  sum  paratus,  et  me  et  mea  vobis  expono,  arbitrio  vestro  penitus  10 
exponenda. 

Teste  cancellario,  apud  Rotomagum. 


GXL 

Delisle,  n*  98. 
1160,  6  avril.  —  Ghinon.  95 

Confirmation  cT an  accord  concla  entre  les  abhés  de  Montierneaf  et  de  Bourgaeil,  au 
sujet  de  l'église  de  Migné. 

A.  Original  perdu,  décrit  dans  B. 

B,  Vidimus  de  i3o5;  Archives  de  la  Vienne;  série  H,  abbaye  de  Montierneuf,  liasse  i3;  copie 

communiquée  par  M.  A.  Richard.  (Voir  Tlntroduction,  p.  287.)  3o 

a 

Universis  présentes  fitteras  inspecturis,  Michaei  Amici,  canonicus  Béate  Marie 
Majoris  et  Béate  Radegundis  ecdesiarum  Pictavis,  custos  sigilli  régis  apud  Pictavim 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  39 


250  HENRI  IL 

constitati,  saiutem  in  Domino.  Noveritis  nos  vidisse  ac  diligenter  inspexisse  quasdam 
litteras  sigillo  magno  bone  memorie  Henrici,  quondam  régis  Ânglorum,  ducis  Nor- 
mannorum  et  Âquitanorum,  comitisque  Andegavorum,  in  filo  sirico  sigiliatas,  non 
abolitas,  ut  prima  fade  apparebat,  sub  hac  forma. 
5  Litterarum  notida,  fida  memorie  famulatrix  et  geste  rd  simulacrum  ad  exciu- 
dendas  quorumlibet  calumpnias  ad  veritatis  prevalet  testimonium.  Qaodrca  ego 
Henricus,  Dei  grada  rex  Angiormn,  et  dox  Normannoram  et  Âquitanomm,  et 
comes  Andegavorum,  universitati  fidelium  per  scripti  et  sigilli  nostri  presenciam 
signifiico  inter  Âymericum  Burguliensb  et  Heliam  Novi  Monasterii  abbates  et  sua- 

.0  rum  ecdesiaram  conventos  super  ecdeàa  Magniaci  et  eju»  pertinentiis  habitam  dia 
controversiam  ad  pacem  et  concordiam  nostra  auctoritate  perductam  hoc  modo. 
Predietorum  siquidem  abbatum  eo  quod  nobis  digne  dispiiceret  iitigium,  ne  utraque 
ecdesia,  de  nostrîs  et  antecessorum  nostrorum  dotata  et  iocupietata  lai^donibus, 
ulterius  super  hoc  detrimentum  pateretur,  utrumque  nostram  vocavimus  ad  pre- 

i5  senciam,  et  sapientibus  Tins  Joscio  Turonensi  archiepiscopo ,  Laurendo  Pictavensi, 
GuiHehno  Cenomanensi,  Matheo  Andegavensi  episoopis,  Johanne  Petragorensi 
derico  et  multis  aliis  personis  religiosis  nobiscum  adsistentibus,  benignissime  eos 
commonuimus  ut  inter  se  formarent  pacem,  que,  Deo  annuente,  nostra  commoni- 
done  nostraque  auctoritate,  sic  inter  eos  formata  est  :  quod  in  Magniad  ecdesia  et 

9o  ejus  pertinenciis  Burguliensis  abbas  ad  jus  sui  monasterii,  parte  alia  hoc  negante, 
pertinere  asserebat,  abbati  et  ecdesie  Novi  Monasterii  perpétue  possidendum  quiète 
dimisit,  pro  qua  dimissione  octo  libras  Ândegavensis  monete  sub  annua  pensione 
in  pedagio  Sancti  Nicolai  Pictavensis  abbas  Monasterii  Novi  et  ejus  conventus  Bur- 
guliensi  monasterio  perpetuo  sibi  quiète  habendas  ascripsit,  ita  ut  ad  voluntatem 

95  Burguliensis  abbatis  vel  cui  precipiet,  et  ad  voluntatem  prions  Sancti  Nicolai,  qui 
illud  pedagium  recipiat  consignatum,  quolibet  anno  sub  annua  pensione,  sive  iUud 
sub  ministerio,  securitatem  prestabit  abbati  Burguliensi  vel  priori  Sancti  Porcarii 
quod  de  primo  redditu  pedagii  annuatim  reddat  monasterio  Burguliensi  predicte 
monete  libras  octo,  de  reliquo  similiter  securitatem  prestabit  priori  Sancti  Nicolai 

3o  sibi  reddendo.  Si  vero  predicti  pedagii  redditus  ad  predictam  forte  non  suffecerit 
pensionem,  vel  si  omnino  quoquo  modo  diffecerit  [sic),  abbas  et  conventus  Novi 
Monasterii  Burgidiensi  monasterio  in  locis  et  redditibus  competentibus  et  certis 
assignabunt  quod  deerit  ad  predicte  pensionis  perfectionem.  Hanc  composicionem, 
factam  per  manum  nostram,  nostro  sigillo  et  predietorum  episcoporum  testimonio 

35  communiri  fecimus,  et  Deo  auctore  firmam  teneri  faciemus. 

Testes  sunt  :  Joscius  Turonensis  archiepiscopus,  Laurendus  Pictavensis,  Guillel- 
mus  Genomannensis ,  Matheus  Ândegavensis  episcopi ,  Johannes  Petragoricensis  de- 


HENRI  IL  251 

ricus,  Faioo  de  Oratorio,  Robertus  de  Nobiliaco,  Gamerius  Sancti  Juliani  abbates, 
magister  Emaldus,  Petrus  arcbidiaconus  Pictavensis,  Guillelmus  cantor,  magister 
Meschinus,  Fidco  prepositus,  Hugo  thesaurarius,  Ghoivinus^*'  arch.,  Raginaldus 
capeilanus  Turonensis,  Gauffiridus  decanus,  Gaufiridus  thesaurarius,  Gauffiridus 
archipresbyter  Ândegavis»  Petrus  prior  Saneti  Nicolai,  Hugo  prior  Novi  Monasterii,  5 
Michael  prior  Paie,  Johannes  prepositus,  Petrus  granetarius,  Reginaldus  saoîsta, 
Petrus  elemosinarius,  Âimo  prior  Ansberie,  Willeimus  prior  Lolaii;  isti  fuerunt 
monachi  Novi  Monasterii.  Ex  parte  autem  Burguliensis  ecdesie.  Hemericus  sub- 
prior,  Petrus  sacrista,  Guamerius  demosinarius,  magister  Petrus  (^iverius  prior 
Miribdli,  Benediotus  monachus,  Stqihanus,  Philippus,  Fulco,  Bonus  Infans;  hoc  lo 
firmiter  coneesserunt  capitula  utriusque  monasterii.  Actum  est  hoc  Gainoni,  anno 
ab  incamacione  Domini  iJt  O*  LX^  epacta  XI,  concurrente  V,  indictione  octava, 
octavo  idus  aprilis,  sexto  anno  regni  nostri. 

In  cujus  visionis  et  inspectionis  testimonium  sigUlum  predictum  regium  huic 
presenti  vidisse  seu  transoripto  duximus  apponendum.  Actum  et  datum  die  kme  i5 
post  festum  Beati  Martini  yemale,  anno  Domini  M"*  CGC"*  quinto.  •—  Goilatio  facta 
est  per  Johannem  de  Seys. 


CXLI 

Delisle,  n*  loo  B. 

Mai  ii6o*  30 

Traité  conclu  avec  Loais  VU ,  roi  de  France. 

a,  Lyttelton,  Hîstory  of  ihe  life  ofking  Henry  ike  second,  1767,  t.  IV,  p*  ao3.  -~  &.  Recueil 
des  Historiens  des  Gaules  et  de  la  France,  t.  XVI,  p.  ai  (ex.  ms.  oodioe  BiMîothec»  Haiieien- 
sis  3i5,  foL  a  v*). 

Eyton,  p.  5o,  d'après  Lyttdton.  iS 

Notum  sit  omnibus  tam  presentibus  quam  futuris  quod  hoc  modo  facta  [est]  pax 
inter  Ludowicum  regem  FVancie  et  regem  Ang^e  Henricum. 

Rex  Ludowicus  reddidit  régi  Anglie  omnia  jura  et  tenementa  Henrici  régis  avi 
sui,  que  tenebat  die  qua  fuit  vivus  et  mortuus,  plene  et  intègre,  excepto  Wiicassino; 
et  de  Wiicassino  remansit  régi  Anglie  feodum  archiepiscopi  Rotomagensis,  et  feo-  So 

W  h  barré, 

32 


252  HENRI  IL 

dum  comitis  Legecestrie  (*)  de  feodo  Britolii,  et  feodum  comitis  Ebroicensis;  et  totum 
remanens  Wilcassini  [remanetj  régi  Francorum»  hoc  modo  quod  ipse  illud  rema- 
nens  dédit  et  concessit  [in]  maritagium  cum  filia  sua  filio  régis  Âng^e,  habendum 
et  eum  inde  seisiendum  ab  Âssumptione  Béate  Marie  proidina  post  pacem  factam  in 
5  très  annos.  Et  si  infra  hune  terminum  filia  régis  Francie  filio  régis  Anglie  despon- 
sata  filent  assensu  et  consensu  sancte  ecdesie,  tum  erit  rex  Âng^  seisitus  de  toto 
Wiicassino  et  de  castellis  Wilcassini  ad  opus  fiiii  sui.  Et  si  filia  régis  Francie  infira 
hune  tenninum  obierit»  castdla  et  Wilcassinum  redibunt  ad  manum  régis  Francie; 
exceptis  tribus  feodis  que  semper  remanebunt  régi  Ân^e  soluta  et  quieta ,  et  ista 

10  conventione,  quod  castella  remanebunt  in  custodia  militum  Templi  usque  ad  pre 
dictum  terminum,  et  habebunt  redditus  ad  castelia  custodienda,  quos  rex  Francie 
in  dominio  habebat;  et  intérim  rex  Francie  habebit  inde  justitiam  et  homagia  et 
servitium.  Gocelinus  Crispinus  et  Goellius  de  Baudemonte  reversi  sunt  in  homagia 
régis  Francie  de  eo  quod  habent  in  Wiicassino  et  debent  habere  de  ipso.  Et  si  rex 

i5  Francie  habuerit  querelam  versus  eos,  <{ue  sit  ad  justitiam  corporis  vd  membro- 
nim,  sive  exheredationem ,  sive  magnum  gravamen  pecunie,  per  consilium  régis 
Âng^e  deducetur.  Per  istam  conventionem  castellum  Stripennei  prostemetur  infira 
festum  Sancti  Johannis.  Comes  Ebroicends  Simon  reversus  est  in  homagium  régis 
Francis  et  servitium  quiète  in  hominibus  et  castellis  suis,  et  castella  sua  ei  quieta 

90  remanebunt,  sicut  ceteri  barones  Francie  castella  sua  quieta  habent.  Et  rex  solvit 
et  quietos  damavit  homines  ejusdem  comitis  omnes  a  juramento  quod  ei  fecerunt ,  et 
ipsum  comitem  similiter  absolvit  de  eo  quod  ad  regem  Francie  pertinet.  Et  idem 
comes  Ebroicensis  habebit  omnia  jura  sua  de  foresta  Aquiline,  sicut  jurata  fiierunt 
per  servientes  régis  Francie  et  ipsius  comitis.  Sed  si  inter  eos  orta  fiierit  quereia 

35  pro  juramento  hominum  et  régis  et  comitis,  [per  eos]  qui  hoc  juraverunt,  ex 
précepte  régis  et  sine  mala  voluntate  jus  recognitum  erit.  Et  de  domo  Sancti  Léo- 
degarii,  si  comes  eum  requisierit  de  custodia  ejusdem  domus,  rex  ei  rectum  tenebit. 
Preterea  rex  Francie  reddidit  régi  Anglie  omnia  jura  et  tenementa  comitis  Picta* 
vensis,  excepta  Toiosa,  hoc  modo  quod  rex  Anglie  concessit  de  Tolosa  trewias 

3o  usque  a  die  primo  Pentecostes  post  pacem  in  unum  annum ,  pro  amore  régis  Fran- 
cie, comiti  Sancti  Egidii»  salvo  honore  suo,  sine  maio  ingenio,  sine  sua  et  suorum 
heredmn  exheredatione.  Et  quidquid  rex  Anglie  habebat  de  honore  Tolose  et 
Gadurco  et  Cadurcino,  ea  die  qua  pax  facta  fiiit,  eidem  régi  Anglie  remanebit*  Et  si 
comes  Sancti  Egidii  infi*a  hune  terminum  régi  Anglie  vel  suis  hominibus  de  predicto 

35  honore  Tolose  vel  Cadurci  forisfecerit ,  et  ad  marchià^^  in  termino  conyenienti  non 

W  Legicanim  b.  —  W  sic  h. 


HENRI  IL  253 

emendaverit,  rex  Francie  inde  ulterins  se  non  intromittet.  Et  si  cornes  Bai^lini  et 
Trencavei»  et  ceteri  homines  régis  Ânglie  iilius  patrie,  noiuerint  in  trewiis  istis  esse, 
et  guerrain  fecerint  comiti  Sancti  Egidii ,  rex  Ang^e  non  juvabit  eos  infra  hune  ter- 

minum  contra  istam  conventionem. ^çoncedo  et  confirmo,  iis  testibus  :  Petro 

Parisiacensi,  Hugone  Suessionensi ,  RotrJ*^  Ebroicensi,  Emulfo  Lexoviensi  ^),  Phi-  5 
lippo  Baiocensi,  Frogerio  Sagiensi,  Hugone  Dundmensi  episcopis,  Thoma  cancdi- 
lario,  comité  Flandrensi  Theoderico,  comité  Henrico^^^  comité  Suessionensi,  comité 
Bellimontis,  comité  Melienti  Waleranno  ^^^^  Willehno  Pavet  magistro  Tempii,  et 
firatribus  Ottone  de  Sancto  Âudomaro  ^^^  Gilberto  de  Laceio  (*\  Ricardo  de  Hasting[is] , 
Petro  Episcopo,  Roberto  de  Piro,  Willelmo  fratre  régis  ('),  Ricardo  de  Humet[is]^'\  lo 
Jordano  Taxo. 

CXLII 

ii56-ii6i.  —  Saint'Jea]i-d*Aiigdi. 

Reconnaissance  d'un  droit  de  passage  à  Robert,  évéqne  de  Lincoln. 

A,  Origîndi  perdu.  i5 

B.  hispeximns  de  i3ag,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d'Edouard  III,  mem- 

brane ia.  —  C  Copie  ancienne  dans  le  cartulaîre  de  Lincoln  (Registnim  Antîquiaaimum), 
pièce  i4o,  signalée  en  igi3  par  le  Aév.  Saiter. 

a.  Calendar  ofthe  Charter  BoUs,  t.  IV;  Edward  lil,  i3a7-i34i;  page  iio,  pièce  1 5,  d'après  B. 

Souscription  du  chancelier  Thomas  prouvant  que  la  pièce  est  au  plus  tard  de  i  i6i.  Voir  la  note  ao 
chronologique  du  n*  CXLIII.  L'édition  des  Charter  RoUs  donne  pour  la  date  de  lieu  la  forme  Aage- 
riacam,  et  en  note  la  conjecture  Angeriacum,  qui  parait  bonne. 

H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
Yorum,  justitie  et  vicecomiti  et  ministris  suis  de  Lincoiscyra,  salutem. 

Precipio  quod  Robertus  episcopus  Lincoiniensis  teneat  bene  et  in  pace  et  quiète  iS 
et  juste  passagium  suum  de  Newentona,  sicut  ahtecessores  sui  melius  tenuerunl 
tempore  régis  Henrici  avi  mei ,  et  sicut  recognitum  est  in  comitatu. 

Teste  Thoma  canceiiario. 

Âpud  Angeriacum  ^\ 

(•)  Roberlo  h,  —  0>)  Emaldo  Legioasi  h.  —  (*)  Hdleniino  Wilerianno  6.  —  (<>)  Lodonûr.  a.  — 
^*)  Giliberto  de  Lad  h.  —  (^)  régis  Anglie  h.  —  (s)  Richardo  de  Hume  i.  —  ^)  Angeriacum  a. 

^')  Soi. ,  comité  Trecensi. 


25&  HENRI  II. 


GXLIII 

Ddide,  n*  loi. 

ii56-ii6i.  —  ArgenUa. 

Exemption  du  droit  de  tonUea  accordée  à  tabhaye  de  Fontenai. 

5  A,  Original  perdu. 

0»  A.  du  Monstier,  Neustria  pia,  p.  8o. 

Eyton,  p.  M« 

Cette  charte,  et  un  certain  nombre  des  pièces  qni  ia  suivent,  souscrites  ponr  la  pfaipart  par  le 
chancelier  Thomas  Becket,  ont  été  datées  par  M.  Ddisie  des  années  i  i56-i  161.  On  sait  que  Hio- 

10  nus  a  cessé  d*ètre  chancdier  lorsqu'il  a  été  âevé,  le  a3  mai  1 16a,  au  si^  métropolitain  de  Can- 
torbéry.  Cest  à  la  suite  de  la  mort  de  Thiband,  archevêque  de  ûmtorbéry,  décédé  ie  18  avril 
1161,  que  Henri  II  conçut  la  pensée  d'assurer  à  son  dianceiier  la  succession  de  l'aidievèque 
défunt;  à  cet  effet,  il  renvoya  Thomas  en  Angleterre,  vraisemUaUement  après  la  fête  de  No€l, 
a5  décembre  1161.  Les  pièces  en  question,  ayant  toutes  été  données  en  France,  ne  peuvent  pas 

i5  être  postérieures  à  1161. 

H.,  rex  Anglonun»  et  dux  Normannomm  et  Aquitanomm,  et  ccxoies  And^- 
Yonim,  justiciis,  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  terre  siie,  adntem. 

Concède  qaod  omnes  res  abbatû  et  monachoruin  de  FonteDeio  «int  qukte  de 

passagio,  teloneo  et  pontagio  et  omni  consnetudine  per  onmia  doniinica  mea, 

9o  quas  homines  8ui  potenint  a£Bdare  saas  ease  jH^oprias.  Et  prohibeo  quod  nidios  eis 

inde  injuriam  vel  contumdiam  faciat  vd  injuste  eos  diatorbet  super  X.  libras^*^  fori> 

facture. 

Testibus  :  cancdlario ,  Manasserio  Biset  ^^  dapifero ,  Unfiredo  ^'^  de  Bohun. 

Apud  Argentomum^''^ 

>5  CXLIV 

Ddisie,  n*  101  B. 
ii56-ii6i. — Argentan. 

Lettre  de  Henri  II  à  Thiband,  archevêque  de  Cantorhéry^  à  Gautier,  évêqu/e  de 
Rochester,  à  ses  barons,  vicomtes  et  féaux  du  comté  de  Kent,  pour  l'église  de  la  Trinité 
3o  de  Cantorbéry. 

A.  Original  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  T^^ise  de  Cantorbéry,  71.  —  PHOTOOBàPHiB  du 
Rév.  Salter,  n*  36. 

W  libris  a.  —  W  Juniobilet  a.  —  W  Vuinifredo  a,  —  (•*)  Argentonium. 


HENRI  IL  255 

saoscrite  par  le  chancdîer  Thomas  Becket,  qui  a  résigné  ses  fonctions  pour  devenir  arche* 
vèqne  de  Gintorbéry^  le  a 3  mai  i  i6a ,  et  qui  n  a  plus  résidé  en  France,  avec  le  titre  de  chancelier, 
après  les  derniers  jours  de  1161. 

H.,  rex  Ânglomm,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanonim ,  et  cornes  Andega- 
vonim,  T[heobaldo]  archiepiscopo  Gant[uariensi]  et  W.  episcopo  Roffe[nsi],  et  baro-    5 
nibus  et  vicecomitibus  et  omnibus  fiddibus  suis  de  Kent,  salutem. 

Precipio  quod  prier  et  monachi  ecdesie  Sancte  Trinitatis  Gant[uariensis]  habeant 
et  teneant  terram  suam  de  Broc  cum  pertinentiis  suis,  ita  honorifîce  et  libère  et 
quiète  in  dominio  suo,  sicut  alias  terras  suas  teoent,  et  sicut  rex  H.  avus  meus  illis 
concessit  et  carta  sua  confirmavit.  *o 

Testibus  :  T.  canc^ario,  et  M.  Biset  dapifero,  et  Ricardo  de  Ganvilla. 

Âpud  Ârgent[omum]. 


CXLV 

Delisle,  n*  10a. 
ii56-ii6i.  —  Argentan.  i5 

Charte  de  protection  poar  l'abbaye  de  La  Roê,  aa  diocèse  d'Angers. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  dans  le  cartulaire  de  la  Roë,  xii*  s.;  Archives  de  la  Mayenne,  H  i5&  (provisoire), 

fol.  i5,  charte  ai. 

a.  Planté,  Cartalaire  de  fahhaye  royale  des  chanoines  de  Saint-Augustin  de  Notre-Dame-de-La-Boi »  90 
Mamers,   1888,  in-8*.  —  (.  Musée  des  Archives  départementales,  texte  imprimé,  p.  98; 
Atlas,  pi.  XXIX.  —  c.  Edition  photographique  publiée,  en  1904,  par  Tabbé  Angot;  Biblio- 
thèque nationde,  département  des  manuscrits,  fac-similés,  8*,  139,  fol.  i5. 

Pièce  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  qui  n'a  pas  résidé  en  France,  avec  le  titre  de  chance- 
lier, après  la  fin  de  1161.  aS 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorumW,  justidis,  dapiferis^^  prepositis  et  omnibus  ministris  suis  Andegavie  et 
Genomannie,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  et  canonici  de  Rota  habeant  et  teneant  omnia  tenementa 

(')  Anglie,  et  dux  Normannie  et  Aquitanie,  et  cornes  Andecavis  b,  c.  —  0»)  dapibus  h,  c. 


256  HENRI  II. 

saa  in  pace,  et  juste  et  qoiete.  Et  prohibeo  ne  qois  eis  vd  rebns  suis  in  aiiquo  foris- 
fatiat.  Et  si  qois  eb  forisfecerit,  vos  sine  diiatione  justiciam  inde  fadatis,  quia  ipsi  et 
omnia  sua  sunt  in  mea  manu  et  protectione  teneo  [sic). 
Teste  Toma  cancellario  ^*\ 
5       Apud  Argentomum  ^\ 


CXLVI 

Ddisle,  n*  io3. 
11S6-1161.  —  Argentan. 

Concession  de  terre  à  Vahhaye  de  Silti  [Sancta  Maria  de  Gaffer). 

10  il.  Original  perdu,  indiqué  à  la  table  des  pièces  comme  conservé  aux  Archives  du  Calvados;  nous 
Tavons  vainement  recherché  dans  ces  archives  et  dans  ceUes  de  TOme.  N^ayant  pas  pu  colla- 
tionner  ce  texte  sur  Toriginai,  nous  le  puUions  td  que  H.  Delisle  Ta  dressé. 

B.  Copie  du  xin*  s.,  cartulaire  de  Silli,  BiUiothèque  nationale,  1  loSg,  fol.  a 5.  —  C.  Fragment, 
cartulaire  de  Normandie,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  ia35,  fol.  87  v*.  —  D.  Copie  de 
i5  1659,  d'après  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1007^!,  fol.  6.  —  £.  Autre  copie, 

ms.  latin  10079,  ^^^'  '* 

Eyton,  p.  M-  *—  Round,  n*  Sgi. 

Pièce  souscrite  par  le  chancdier  Thomas,  en  France,  et  qui,  par  conséquent,  ne  peut  pas  être 
postérieure  à  la  fin  de  1161. 

20       Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  cornes  Andega- 

vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopîs,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 

justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  (idelibus  totius  Normannie,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie 

de  Guffer  et  domino  Drogoni,  ejusdem  loci  fundatori,  et  omnibus  fratribus  ibidem 

35  Deo  servientibus,  in  perpetuam  elemosinam,  iiiam  vastam  terram  que  est  intra 
magnam  forestam  et  aquam  Ure  et  intra  Mesos  Willelmi  et  Vadmn  Ârenarii,  libe- 
ram  et  quietam  ab  omni  consuetudine,  et  in  predicta  foresta  erbagium  et  pasnagium 
ad  propria  animalia  sua,  et  mortuum  boscum  ad  ardendum,  et  viride  ad  domos  et 
edificia  sua  facienda,  et  vendere  et  emere  in  omnibus  viUis  et  castdlis  meis  Nor- 

{■)  Tomas  cancellarius  («  c.  — -  (^}  Argentum  h,  c. 


HENRI  IL  257 

mannie  qaiete  et  libère.  Prêter  hoc  dedi  eis  et  concessi ,  de  redditu  meo  de  Ârgen- 
tomo,  singcdis  annis  X.  libras,  et  de  foresta  mea  de  Goffer  singulis  annis  X.  libras. 
Dedi  etiam  eis  hoc  qaod  habebam  in  dominio  ab  tttraqae  parte  aqae  a  Meso 
WiUdnii  usqae  ad  domum  Roberti  Uii  Udoms,  et  usqae  ad  spineta  de  Veizuro  ex 
dia  parte  aqae;  apud  Argentomum,  terram  et  domum  Colmnbelli,  et  terram  Sancti    5 
Leonardi  de  Goffer,  qaam  imperatrix  mater  mea  émit  de  monachis  Sancti  Pétri  de 
saper  Divam ,  sicat  carta  eortun  testatm*.  Quare  volo  et  firmiter  precîpio  quod  hec 
sapradicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  plenarie,  honorifice 
et  intègre,  sicut  aliqua  ecdesia  demosinas  suas  mdius  et  liberius  et  quietius  tenet. 
Testibus  :  Thoma  cancellario,  et  Manasserîo  Biset  dapifero,  et  Richardo  de  Lud,  et  lo 
Roberto  de  Donstanvilla,  et  Stephano  de  BeHo  Gampo. 
Âpud  Argentomum. 


CXLVII 

Delirie,  n*  lOil. 
ii56-ii6i. — Argentan.  i5 

Ordre  de  maintenir  les  moines  de  Saint- André  de  Gouffern  en  jouissance  de  lewr  aamône 
de  Montgarovdl  et  de  Sarceaax. 

A .  Original  perdu. 

B.  Copie  de  la  fin  du  xni*  s.;  cartulaire  de  Saint-André  de  Gpa£Eem;  Archives  du  Calvados, 

H  non  coté,  pièce  67.  20 

Pièce  souscrite,  en  France,  par  le  chancelier  Thomas  Beclet,  et  qui,  par  conséquent,  ne  peut 
pas  être  postérieure  à  la  fin  de  1161. 

H.,  rex  Anglohim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
▼orum,  omnibus  ballivis  et  ministrîs  suis  de  Argentomo,  salutem. 

Precîpio  vobis  quod  permittatis  abbatem  et  monachos  Sancti  Andrée  tenere  in  95 
pace  et  libère  et  quiète  et  juste  elemosinam  suam  de  Monte  Warou  et  de  Sarcellis, 
sicut  eam  mdius  et  liberius  tenuerunt  tempore  H.  régis  avi  mei.  Et  prohibée  ne  quis 
super  hoc  eos  vexet,  vel  injuriam  aut  contumeliam  faciat.  Et  nisi  feceritis,  justicia 
mea  faciat  fieri. 

Teste  canceUario.  Se 

Apud  Argentomum. 

GHARTBS  ET  DIPLÔMES.  —  vn.  33 


ivrMinmtB  ninaaiu. 


258  HENRI  IL 


CXLYIII 

Ddisie,  n*  io5. 
iiS6-ii6i.  —  Argeetan. 

Cor^rmation  des  donations  faites  à  Vahhaye  de  La  Luzerne. 

5  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  par  Gaignières,  BiUiotbAqae  natioiudle,  ms.  latin  17049,  p.  85»  d*après  une  oopie  de 
Du  Foumy  (fragment). 

d.  Dubosc,  CartttUdrt  de  la  Manche;  La  Luzerne,  p.  3.  —  (•  Fragment  dans  un  mémoire  de 
Tannée  1765,  aux  Archives  de  la  Manche,  H  8076.  — -  c.  Indication  :  La  Roque,  Histoire  de 
1  o  la  maison  de  Harcourt,  L  IV,  p*  1 399  et  1 3oi . 

Round,  n*  776. 

Pièce  souscrite  par  le  chancdier  Thomas,  qui  n'a  pas  figuré  avec  son  titre  de  chancelier,  dans  les 
actes  rédigés  en  France ,  après  la  fin  de  1161. 

H.,  rex  Anglorum,  dux  Nonnannorum  et  Âquitanorum,  cornes  Ândegavorum, 
i5  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justiciis,  baronibus, 
vîcecomitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  totius  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  ecdesie 
Sancte  Trinitatis  de  Lucema  et  regularibus  canonicis  ibidem  Deo  servientibus  quid  - 
quid  eis  rationabiiiter  datum  est,  scilicet  :  ex  dono  Hasculphi  de  SuUigneio,  qui 
30  prefatam  ecclesiam  fundavit,  quicquid  in  villa  de  Lucerna  dictas  [Hasculphus]  pos- 
sidebat,  molendinum  scilicet  cmn  moita,  et  totam  terram  cum  hominibus,  et  duas 
garbas  décime,  et  partem  nemoris  in  dominio,  et  in  reliquo  decimam,  sive  in  pas- 
cuis  sive  in  venditione  lignorum;  et  in  Gripone  decimam  de  omnibus  ad  dominum 

castri  pertinentibus,  et  duos  burgenses;  in  Merceyo  masuram  Osberni  dapiferi 

25  [Ex  donoW  Philippi  de  Sancto  Petro  l'Angier,  Âiani  filii,  et  firatris  ejusdem,  et 
Henrici  firatris  ejusdem  Philippi,  decimam  de  omnibus  moiendinis  suis  de  Sancto 
Petro  de  Montviron ,  et  quicquid  in  ecdesia  de  Montviron  ad  ipsos  perti- 

W  Le  passage  entre  crochets  j  relatif  aux  biens  de  Montviron,  nous  est  fourni  par  le  fragment  des 
Archives  de  la  Manche,  h. 


HENRI  IL  259 

ncbat, Ex  dono  Richardi,  Abrincensis  episcopi,  ecdesiam  de  Montviron, 

cum  omnibus  pertinenciis  suis, ]  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  pre- 

dietos  canonicos  nulius  pesturbare  audeat  nec  de  hiis  omnibiis  in  placitum  mittere, 
nisi  ego  precq>ero,  sed  hec  omnia  predicta  habeant  et  teneant,  cum  omnibus  perti- 
nentiis  et  libertatibua  et  liberis  oonsuetudinibus  et  quietandis  suis,  in  bosco  et  piano,  5 
in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  senûtis,  in  aquis  et  molendinis,  in  bui^  et  extra,  et  in 
omnibus  rébus  et  m  omnibus  locb,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  bono- 
rifice^  sicut  carte  eorum  eis  rationabîliter  testantur. 

Testibus  :  Philippo  Baiocensi,  Âmidfo  Lexoviensi,  Rotrodo  Ebroicensi  [episcopis], 
Thoma  cancdlario,  Richardo  de  Humetis  constabulario,  et  pluribus  aliis.  lo 

Apud  Argentomum  W, 


CXLIX 

Ddiale,  n*  106. 
1 1 56-1 1 6 1 .  —  Bayeni. 

Confirmation  des  donations  faites  aux  lépreux  de  Dieppe  par  ï impératrice  Mathilde  1 5 
et  par  Gmllaame  Longue  Épée ,  frère  da  roi. 

A»  Original  perdu* 

B.  Copie  du  XIV*  s.,  dans  le  Coutumier  de  Dieppe;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i, 
fd.  5o  v'. 

a.  Edition  fautive  dans  Goquelle,  La  maladrerie  de  Janvd  (Sotteville-le»-Rouen,  1908),  p.  a.  ao 

Pièce  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  qui  ne  figure  pas,  oomme  tel,  dans  les  actes  rédigés 
en  France,  après  la  fin  de  1161. 

H.,  rex  Ânglorum,  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,   et  comes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  justidis,  vicecomitîbus  et 
omnibus  justiciis  et  fidelibus  suis  Anglie  et  Normannie  et  Âquitanie,  tam  presentibus  95 
quam  futuris,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  in  perpetuum  confirmasse  leprosis  de  Deppa  omnia  bona 

(')  La  date  de  liea,  qui  manque  dans  les  fragments  de  la  Bibliothèque  nationale  et  des  Archives  de 
la  Manche,  nous  est  révélée  j>ar  deux  notes  insérées  dans  {'Histoire  de  la  maison  de  Harcourt,  ^.  1299 
etiSOi. 

33. 


260  HENRI  IL 

quecunque  Mathildis  imperatrix,  mater  mea»  et  Wâlelmus,  frater  meus,  eis  dédit, 
videlicet  decimam  piscium  omnium  de  Deppa  qui  ad  viceoomitatom  venerint,  et 
masuras  suas  de  Deppa  quietas ,  et  masuram  de  Bouteilles  quam  Aiveredus  Frohart 
eîs  dédit  quietam ,  et  nundinas  trium  dierum  in  nativitate  Sancte  Marie,  et  astdlam 
5  summariiy  et  g^oam  quadrige  ad  portam  Archarum,  et  mortuum  nemus  de  forestis 
meis  ad  eos  calefaciendos,  et  per  deliberationem  vieecomitis  mei  vivum  nemus  ad 
eos  hospitandos.  Hec  omnia  predicta  eis  in  perpetuum  concedo  libéra  et  quieta  per 
terram  et  per  aquam ,  in  omni  terra  mea ,  ab  omnibus  consuetudinibus.  Gonôedo  eis 
insuper  curiam  sûam  et  dignitatem ,  et  precipio  ut  onmia  sua  sint  in  patrodnio  cas- 
lo  teiiani  Archarum,  ne  quis  eis  injuriam  vei  contumdiam  fadat  super  decem  libris 
de  forefacto. 

Testibus  :  Thoma  canceliario ,  Ricardo  de  Homez. 

Apud  Baiocas. 

CL 

i5  Delîsie,  n*  107. 

ii56-ii6i? 

Concession  de  franchise  des  droits  de  tonUea  à  une  masure  tenue  des  lépreux  de  Dieppe 
par  Jean  d'*  Héricourt  ». 

A.  Original  perdu. 

30  B.  Copie  du  xiv*  s.,  dans  le  Coutumier  de  Dieppe;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i, 

fol.  5o  V*. 

. 

a.  Coquelle,  La  maladrene  de  Janval,  p.  il 

Cette  pièce  est  probablement  contemporaine  de  la  précédente.  La  suppression  des  mentions  de 
témoins  ne  permet  pourtant  pas  de  TafiBnuer. 

95  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  An^e,  Normannie,  Aquitanie  et 
Andegavie,  tam  presentibus  quam  futuris,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  in  perpetuum  leprosis  de  Deppa  masuram  quam 

3o  Johannes  de  Héricourt  tenet  de  leprosis  de  Deppa,  liberam  et  quietam  ab  omni 
teloneo,  pontagio,  lestagio,  exercitu,  dica,  fouagio  et  onmi  alia  consuetudine  et 
exaccione  seculari,  ut  hii  qui  manserint  in  masura  predicta  per  leprosos  de  Deppa» 


HENRI  IL  261 

nominatim  Johannes  de  Hericourt^*)  et  heredes  ejus,  concedo  ut  sint  [sic)  liberi  et 
quieti  a  rébus  prenominatis ,  per  terram  et  per  aquam ,  in  An^a  et  Normannia  et  in 
omnibus  aliis  terris  meis.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  de  consuetudine  vei  sdiis  occasio- 
nibus  vel  aliquo  modo  disturbet,  super  forefactum  X.  librarum. 
Testibus  hiis,  etc. 


5 


CLI 

Ddiflle,  n*  107  A. 

ii56-ii6i? 

Ordre  de  protéger  les  quêteurs  de  la  léproserie  de  Di^pe. 

A.  Original  peidii.  10 

B.  G>pie  de  Tannée  1766  »  Archives  de  Dieppe,  d'après  les  rôles  de  Henri  VI. 

a.  Coqoelie,  La  ntaladrerie  de  Jauval,  p^  a. 

n  est  pfobaUe  que  cette  pièce  est  contemporaine  des  denx  précédentes,  mais  on  ne  peut  pas 
TaflEainer,  Je  copiste  ayant  omis  de  transcrire  les  noms  des  témoins. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega-  i5 
vomm ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  archidiaconis  et  omnibus  ecdesie  pre- 
latis  per  totam  terram  nostram,  salutem. 

Precipio  quatinus  clericos  et  servientes  leprosorum  de  Depa  permittatis  per 
parrochias  yestras  bona  perquirere  ad  opus  ipsorum  infirmorum.  Et  precipio  justi- 
ciariis  [sic),  et  ministris  meis  quod,  si  quis  eis  injuriam  vel  contumdiam  fecerit,  lo 
visis  litteris  istis,  ita  eis  emendari  faciant  ne  inde  eos  ad  me  venire  oporteat.  Et  fina- 
iiter  probibeo  ne  aliquis  super  bec  eos  disturbare  in  aliquo  audeat,  quia^^  ipsi 
infirmi  et  eorum  hospites  sunt  in  custodia  et  protectione  mea. 

CLII 

Delisle,  n*  108.  ^5 

11 56-1 161.  — Bayeox. 

Confirmation  de  donations  faites  en  Angleterre  à  f  abbaye  de  Samt-Étienne  de  Caen, 

A,  Original  écrit  sur  deux  colonnes,  scellé;  le  sceau  est  détruit,  mais  son  attache  existe  encore; 
sur  le  repli  :  lûirta  H,  II  b;  Archives  du  Calvados,  H  i855.  —  Atlas,  pi.  IX. 

W  Harecourt  B.  —  0>)  quod  B, 


262  HENRI  II 

JB.  Copie  de  Toriginal,  Bibliothèque  nationale  «  ms.  latin  10074»  fol.  197. 

Eyton,  p.  aa.  ^  Round,  n*  45a. 

La  souscription  du  chancdier  Thomas,  au  bas  de  cette  pièce  donnée  en  France,  prouve  qu^elle 
ne  peut  être  postérieure  àlafinde  1161. 

S  Henricus,  rex  Ângl[iç],  et  dux  Normanniç  et  Âquitaniç,  et  cornes  Ândeg[aviç] , 
archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitU)Us,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus , 
ministris  et  omnibus  fiddibus  suis  totius  Nonnanniç  et  Ângliç,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  et  reddidisse  Deo  et  Sancto  Stepbano  de 
Cadomo,  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro  salute  animç  meç,  patris  ac 

10  matris,  uxoris,  filiorum  ac  parentum,  antecessorum  et  successorum  meorum,  qoic- 
quid  rex  Wilielmus  proavus  meus  vei  rex  Henricus  avus  meus  ecdesiç  predictç  dede- 
runt  et  concesserunt  et  cartç  iliorum  testantur,  et  quicquid  rationabiliter  tenuerunt 
temporibus  prefatorum  regum,  Willelmi  viddicet  et  Henrici  avi  mei,  et  quicquid 
datione  vel  emptione  seu  commutatione  vel  quibuscumque  rationabflibus  modis 

t5  adquisiverunt  temporibus  iliorum  et  meo.  Quare  firmiter  prçdipio  et  volo  quod 
omnia  31a  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum  omnibus 
pertinentiis  suis ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  paschuis ,  in  viis  et  semitis ,  in  aquis 
et  molendinis,  in  piscanis  et  in  omnibus  rébus,  cum  onmibus  libertatibus  et  digni- 
tatibus  et  consuetudinibus  cum  quibus  melius  et  liberius  tenuerunt  temporibus 

30  regum  Willelmi  videlicet  et  Henrici,  avorum  meorum,  et  meo  :  manerium  scilicet 
de  Northam  cum  Âisserugia,  membre  sibi  pertinente,  in  Ânglia  situm,  in  comitatu 
Devenessirç  ('\  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  terris  et  aquis  etsalinis,  ita  soli- 
dum,  liberum  et  quietum  et  de  werecco  et  de  scyra  et  hundreto,  cum  consuetudine 
navium  ibidem  venientium ,  et  cum  omnibus  appenditiis  et  consuetudinibus  quç  ad 

95  ipsum  manerium  pertinent,  reddo  Deo  et  Sancto  Stéphane  et  monachis,  sicut 
Matildis  regina,  uxor  régis  Willelmi  ^^  proavi  mei  illud  tenebat,  quando  Sancto 
Stéphane  illud  dédit ,  sicut  carta  régis  Willelmi  proavi  mei  testatur,  et  ego  concedo , 
do,  reddo  et  confirme.  Concède  etiam  et  confirme  due  maneria  in  Dorsetha  de  dono 
régis  Willelmi,  Framtonam  videlicet,  cum  membris  et  appenditiis  suis,  in  bosco  et 

3o  piano,  et  Biemcominam,  et  in  Berchesira  apud  Heinreit  septem  hyddas  terrç.  Gon* 
cède  etiam  Bridetonam  in  Dorsetha  dono  régis  Henrici  avi  mei,  quam  videlicet 
Bridetenam  rex  predictus  Henricus  avus  meus  dédit  Sancto  Stéphane  et  monachis 
etjconcessit ,  solidum,  liberum  et  quietum,  cum  secco  [sic)  et  sacca,  et  thol  et  them 

W  Deneuessire  A.  —  W  Colonne  2. 


HENRI  II. 


263 


et  învaiiganetheof  ,  et  cum  omnibus  aliis  consuetudinibus  ad  idem  maneiimn  de 
Bridetona  perdnentibus,  pro  redemptione  animç  suç  et  omnium  parentum  suorum, 
et  partim  pro  corona  cçterisque  omamentis  eidem  coronç  adjacentibus ,  quç  pater 
suus  W.  rex  proavus  meus  moriens  Sancto  Stephano  dimisit  ^^K  Et  in  Essessa  mane- 
rioium  de  Penfeida  cum  bosco  et  lundis  sibi  adjacentibus ,  soiidtun  et  quietum  ab  5 
omnibus  consuetudinibus,  quod  dédit  Walerannus  Filius  Rannuifi,  cum  tota  décima 
suç  alterius  terrç ,  viddicet  de  Tiedesham  et  de  Esingesham  et  de  Foleboma  et  de 
Almdeia  et  de  Buris,  et  cum  mansione  terrç  infra  Lundoniam  Wodestrata,  quieta 
de  gelt  et  de  escot  et  de  omni  consuetudine  alia  ;  et  ecciesiam  de  M ortona  cum  vir- 
guito  et  terra  et  dedma  eidem  pertinentibus  de  dono  W.  de  Escoeis;  et  in  Norfolc  lo 
Welies  cum  suis  appenditiis  in  Gaitona  et  cum  çcdesia  et  décima  quç  sibi  pertinent 
dono  ejusdem  W.  de  Escoeis. 

Testibus  :  Rothrodo  Ebroicensi  episcopo ,  Philippo  Baiocensi  episcopo ,  iErnvdfo 


(')  Dans  une  collection  de  pièces  normandes , 
venue  de  Tabbé  de  La  Rue^  au  chàtean  de 
Gariton,  se  trouve,  sous  le  n*  3,  une  notice 
des  donations  fiâtes  par  le  roi  Guillaume  le 
Roux  pour  racheter  la  couronne  et  les  autres 
ornements  que  GuiUaume  le  Conquérant,  sur 
son  lit  de  mort,  avait  laissés  à  Tabbaye  de 
Saint-Etienne.  Cette  notice,  vidimée  en  là^A 
par  le  vicomte  de  Caen,  se  trouve  à  la  Biblio- 
thèque nationale,  Nouv.  aoq.  lat,  14^8,  fol.  4. 
En  voici  la  partie  la  plus  importante  : 

t  A  tous  ceulx  qui  ces  lettres  verront  ou  or- 
ront, Raoul  d'Estampes,  vicomte  <fe  Caen, 
salut.  Savoir  faisons  que  aujourduy  sixième 
jourde  juing,  Tan  de  grâce  mil  quatre  cens 
vingt  quatre,  avons  veu  et  diliigeanment  re- 
gardé ung  livre  au  chartrier  d'ancienne  escrip- 
ture,  contenant  mot-à-mot  la  fourme  qui 
ensuit. 

tAnno  ab  incamatione  Domini  millesimo 
octogesimo  octavo,  gloriosus  Anglorum  rex 
Willelmus,  cum  vite  terminum  sibi  adesse 
videret,  ut  mundo  moriens  Deo  viveret,  inter 
cetera  egregie  caritatis  bénéficia  Cadumensi 
Beati  Stephani  cenobio  a  se  pro  sua  et  uxoris 
sue,  suorumque  predecessorum  ac  successorum 


sainte  constructo,  coronam  qua  in  ceiehrioribus 
festivitatibus  inter  sacra  miasarum  soUenpnia 
coronabatur  cum  sceptre  et  virga  preciosi  lapi- 
dis,  calice  aureisqne  candeiabris  et  ceteris  ad 
coronam  pertinentibus  regalium  insignium  or- 
namentis  dédit,  id  ninûrum  sidubri  consiiio 
disponens  ut,  ubi  carius  sepulturam  habiturus 
erat,  ibidem  tanta  caritatis  sue  munificencia 
prodesset.  Glorioso  deinde  patri  gloriosus  filius 
ejus  Willelmus  in  regnum  snocessit,  et  hic 
quidem  predicti  cenobii  utilitati  prospiciens, 
habito  procerum  et  religiosarum  personarum 
Anglie  et  Normannie  consiiio ,  conoessu  quoque 
Gisleberti  abbatis  et  monachorum  in  predicto 
cenobio  Deo  et  Sancto  Stephano  serviencium, 
pro  corona  et  prefatis  régie  dignitatis  omamen- 
tis eidem  c^iobio  dédit  manerium  quoddam 
nomine  Cocre,  situm  in  comitatu  Summer- 
sete,  cum  omnibus  eidem  manerio  pertinen- 
tibus, et  cum  soca  et  saca  et  toi  et  theam  et 
omnibus  aliis  consuetudinibus,  ita  liberum 
et  quietum,  sicut  ipse  rex  sua  dominica  mane- 
ria  habebat. 

(  Lajin  de  la  pièce  est  relative  à  la  confirmation 
d'autres  biens,  faite  par  Gaillaame  le  Roax  à 
t  abbaye,  ) 


26&  HENRI  IL 

Luxoviensi^')  episcopo,  Jordano  Taixon,  W.  Fâio  Johannis,  Thoma  cancefiario, 
.Gaufiido  Riddlo. 
Âpud  Baiocas. 

GLIII 

5  Ddide,n*  iio. 

ii56-ii6i.  —  Caen. 

CoT^rmation  des  biens  de  l'abbaye  Saint-Étienne  de  Caen  et  ratification  de  divers  droits 
reconnus  à  cette  abbaye. 

A,  Original  perdu, 
lo  £•  Cartulaire  de  Normandie ,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  ia55*  fol.  18  v*. 

Eyton,p.  aa. 

Pièce  datée  d*nne  localité  française,  et  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  qui,  par  conséquent, 
«st  an  plus  tard  de  1 161. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannoram  et  Aqaitanoram,  et  cornes  Andega- 

i5  vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibiis,  justicîis,  vice- 

comitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  tocius  Anglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  et  reddidisse  Deo  et  Sancto  Stéphane  de 

Gadomo  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro  saiute  anime  mee,  patris  ac 

matris,  uxoris,  filiorum  ac  parentum  meorum,  antecessomm  et  successorom,  quic- 

3o  quid  rex  Wilielmus,  proavus  meus,  vel  rex  Henricus,  avus  meus,  ecdesie  predicte 
dederunt  et  concesserunt  ut  carte  eorum  testantur,  et  quicquid  rationabiliter  tenue- 
runt  tempore  régis  W.  proavi  mei  vel  Henrici  i|^  mei,  et  quicquid  datione  vel 
emptione  seu  commutatione  vel  quibuscumque  rationabilibus  modis  adquisiverunt 
temporibus  illorum  et  mec.  Quare  voie  et  firmiter  precipio  quod  onmia  ilia  teneant 

25  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in 
bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pascuis ,  in  viis  et  semitis ,  in  aquis  et  molendinis ,  in  pis- 
cariis  et  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  dignitatibus  et  consuetu- 
dinibus  cum  quibus  melius  et  liberius  tenuerunt,  tempore  régis  W.  vél  régis  Henrict 
avorum  meorum  et  meo  :  manerium  scilicet  de  Northam  in  Anglia,  situm  in  comi- 

3o  tatu  de  Devenesira,  ita  soiidum,  liberum  et  quietum,  cum  omnibus  appenditiis  et 
consuetudinibus  que  ad  ipsum  manerium  pertinent,  reddo  sicut  Mathildis  regina, 

(*)  Luxovienso  A. 


HENRI  II.  265 

uxor  régis  Willelmi  proari  mei,  illud  tenebat  qaando  iflud  Sancto  Stephano  pre- 
dicto  dédit,  sicat  carta  régis  W.  proavi  mei  testatur.  Et  in  comitatu  de  Dorse- 
tha  ooncedo  duo  maneria,  nnum  quod  vocatur  Franthona,  et  aliud  qaod  vocatur 
Biencomme;  in  «omitatu  de  Summersetha,  in  territorio  Cruche,  hyddas  X.  terre, 
et  eodesiam  cum  onmi  décima  ejusdem  territorii;  in  comitatu  de  Wiithesira,  ecde-  5 
siam  de  Gosham,  cinn  omni  terra  et  dedma  ad  eam  pertinente;  in  comitatu  de 
Northfolc,  maneriom  quod  vocatur  Welles,  quod  dédit  predicto  cenobio  Willelmus 
de  Goeib,  cum  ecdesia  de  Morthona  et  terra,  cum  décima  eidem  ecdesie  pertinente; 
in  Essessa,  in  comitatu  de  Essessa,  maneriolum  quod  vocatur  Panfdta,  solidum  et 
quietnm  ab  omnibus  consuetudinibus  ;  et  in  Lundonia  quandam  terram  que  fuit  lo 
Leivret,  sitam  prope  ecdesiam  Sancti  Pétri,  quietam  de  deth  et  de  scoth  et  de  omni 
aiia  consuetudine»  que  dédit  Walerannus  filius  Rannulfi,  cum  décima  tocius  terre 
sue  quam  habuit  in  Anglia;  in  comitatu  de  Dorsetha,  manerium  de  Briditona,  quod 
rex  Henricus  avus  meus  predicto  Sancto  Stephano  dédit  et  concessit  cum  soco  [sic] 
et  saca  et  thol  et  them,  et  cum  omnibus  aiiis  consuetudinibus  ad  idem  manerium  i5 
pertinentibus,  pro  redemptione  anime  sue  et  omnium  parentum  suorum,  et  partim 
pro  corona  ceterisque  omamentis  eidem  corone  adjacentibus,  quepater  suus  Wil- 
lelmus rex,  proavus  meus,  moriens  predicto  sancto  dimisit,  et  partim  pro  ecdesiis 
de  Grucha  et  de  Gosseham,  sicut  rex  Henricus  avus  meus  per  suam  cartam  testatur 
et  confirmât;  in  comitatu  de  Berchesira,  terram  quam  Willelmus  proavus  meus  ao 
dédit  Sancto  Stephano  in  Hemreth.  Sciatis  me  concordiam  concessisse  que  facta 
fuit  coram  me  inter  abbatem  de  Gadomo  et  Jordanum  de  Veeus  et  Helisendem , 
uxorem  ejus,  de  feodiis  {sic)  Roberti  de  WiUeio  et  Radulfi  de  Hotot,  ita  scilicet  quod 
dimidium  illorum  feudorum  remanebit  in  perpetuum  in  dominio  abbatis  de  Ga- 
domo, et  dimidium  in  m^nu  et  dominio  predicti  Jordani,  ad  tenendum  hereditârie  s  5 
de  predicto  abbate  per  servitium  quod  terra  illa  débet ,  et  in  illa  medietate  que  in 
donûmo  abbatis  erit  remanebit  maritagium  Emme  «xori»  Radulfi  Gulafii.  «piod  de 
feodis  illis  est,  sic  quod  predictus  Jordanus  ad  valentiam  habebit  de  parte  abbatis 
contra  illud  maritagium.  Et  volo  et  firmiter  precipio  quod  hec  conventio  et  con- 
cordia  firma  et  stabilis  imperpetuum  permaneat.  Goncedo  vilanagium  de  Brathevilla,  3o 
quod  Robertus  de  Mattonio  dédit  in  elemosinam  Sancto  Stephano ,  quando  mona- 
chus  ibi  effectus  est,  et  comes  Gaufridus  de  MandeviUa  illud  sancto  coram  me 
reddidit  et  per  cartam  suam  fh*mavit,  consilio  Warini  Filii  Gerout,  apud  Gadomum. 
Goncedo  etiam  reoognitionem  factam  per  juramentum  decem  legitimorum  homi- 
num,  coram  Roberto  de  Novobni^o  dapifero  Normannie  et  aliis  mimstris  meis,  55 
présente  abbate  et  Ânselino  présente  et  assentiente,  cum  firatribus  suis  et  amicis  de 
quibus  abbas  conquerebatur,  quod  portus  Dive  proprius  est  Sancti  Stephani  totus, 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  TU.  34 

nraonau  BAtMaAU, 


266  HENRI  IL 

eum  omnibus  oonsuetudinibue  venientium  et  recedentiuin  per  mare.  Si  aatem 
Ânsdinus  et  homines  soi  naves  proprias  habuerint ,  lioet  per  portum  DiVe  intrare  et 
exire,  cum  suis  propriis  catallis  tantum,  sine  consuetudine,  si  ad  Gadburgum  redie- 
rint  vel  inde  exierint.  Licet  etiam  Anselino  et  hominibus  ejus  emere  ultra  aquam 
5  ex  parte  Dive,  sine  consuetudine,  ea  tantum  que  ad  yictum  pertinent,  et  ligna  tan- 
tum que  sufficere  possint  ad  salinas ,  unde  abbas  habet  quater  XX*^  et  VIII^  quar- 
teria  salis  per  annum ,  sicut  ibidem  coram  justiciis  recognitiun  ixnL  Recognitum  est 
etiam  quod  tota  aqua,  cum  piscariis  usque  ad  tofîun  Sancti  Michadis  de  Gadburc, 
propria  est  Sancti  Stephani.  Licet  autem  Ansdino  in  eodem  tofo  palos  figere  et  pis- 

.10  cariam  facere;  ibidem  etiam  recognitum  est  quod  totum  warac  de  mari  proprium 
est  Sancti  Stephani.  Recognitum  est  etiam  quod  tota  terra  Durandi  de  Diva  est  con 
suetudinaria,  unde  ipse  consuetudines  retinuerat  et  de  dominio  Sancti  Stephani  Vil. 
mansuras  occupaverat.  Recognitum  est  etiam  quod  Ânsdinus  débet  unum  presen  - 
tum  afferre  ad  festum  Sancti  Stephani  in  Augosto  de  piscibus  et  lacté  et  butyro. 

i5  Recognitum  est  etiam  quod  omnes  mans\u*e  de  Diva  consuetudinarie  sunt  excep- 
tis  duabus  mansuris,  sciiicet  mansura  Hugonis  filii  Rohais  et  mansura  Gitteberti 
Garbonee.  Recognitum  etiam  fuit  in  plena  assisia,  apud  Abrincas,  per  légales 
homines  provinâe*,  quod  homines  abbatis  Gadomi  de  manerio  de  Veim  quietan* 
tiam  suam  habent  de  omnibus  rébus  venditis  et  emptis  in  Abrincîs,  exc^o  die 

30  mercati.  Recognitum  etiam  fuit,  apud  Rothomagum,  coram  Roberto  dapifero  et 
baronibus  N(»rmannie,  quod  Stephanus  fidius  Walteri  de  Rothomago  débet  reddere 
per  annum  abbati  et  monachis  Sancti  Stephani  de  Gadomo  L.  solides  Rothomagen- 
sium  pro  cellario  quod  rex  Willelmus  dédit  Sancto  Stéphane  apud  Rothomagum , 
et  recognitum  fuit  quod  predictis  monachis  remanserunt  sua  prata  de  Abapalmis 

95  quieta,  unde  Willelmus  filius  Thetionis  de  Fonte,  qui  in  illis  damabat  jus,  defecit 
se  de  jure  et  de  consideratione  recti,  coram  Roberto  et  coram  baronibus  Ncnrmannie 
in  curia  régis,  et  de  assisia  quam  inde  requisierat.  Recognitum  etiam  fiiit  coram 
Rothrodo  Ebroicensi  episcopo,  dapifero  Normannie,  et  coram  Philippe  Baiocensi 
episcopo ,  et  aliis  justiciis ,  quod  Willelmus  filius  Gerowart  et  Rogerus  filius  Hen- 

3o  rici  et  Robertus  filius  Gislemer  debent  reddere  consuetudines  de  domibus  quas 
habent  in  burgo  Sancti  Stephani,  et  domos  Hugonis  Fabri  esse  consuetudinarias, 
excepta  una,  et  domos  Radulfi  Vituli,  nisi  carta  régis  WiUelmi  testaretur  unam 
esse  quietam,  et  domos  servientium  de  Vileriis  similiter  esse  consuetudinarias,  nisi 
quod  unusquisque  habet  unam  quietam,  et  simfliter  domos  pratarii,  excepta  una, 

35  similiter  domos  -  fadentium  sotulares  monachorum  esse  consuetudinarias,  prêter 
unam  ;  et  est  judicatum  nidlam  quietarum  domuum  habere  nisi  unam  familiam  et 
unam  fenestram.  Goncedo  emptionem  quam  fecit  Wïldmus  abbas  a  Johanne  filio 


HENRI  II.  267 

Conani  canonico  Baiocensi,  sdlicet  totam  terram  suam  de  Gensio,  que  est  de  fedio 
Sancti  Stephani,  pro  XXUI.  librîs  Ândegavensium.  Hanc  terram  posuit  super  aitare 
Sancti  Stephani,  et  sacramento  fidei  confinnavit  eandem  terram,  in  presentia  régis 
Henrici,  concedere  ut  convenit  contra  omnes  [et]  ab  omni  clamore  însurgente 
defensare  quamdîu  yixerit.  Concedo  donum  quod  fecit  Radulphus  Maio  Sancto  Ste-  5 
phano  in  vita  sua,  scilicet  VTI.  acras  de  terra  sua,  et  post  decessum  suum  totum 
quod  remans[er]it  concessit.  Goncessit  etiam  Golda  domum  suam  post  obitum  suum 
et  omnia  quecumque  haberet,  et  Radtdfus  de  Bonesboz  concessit  Sancto  Stephano 
duas  partes  décime  tocius  terre  sue  de  Fontaneto,  concedente  domino  suo.  Goncedo 
emptionem  quam  fecit  Willeimus  abbas  a  Raduifo  fratre  Vitaiis,  scilicet  VI.  acras  lo 
terre  quas  tenebat  in  fedium  de  predicto  sancto  in  Geus,  pro  quibus  faciebat  ser- 
raturas  portarum  Geusii  pro  G.  solidis  Genomanensium.  Goncedo  concordiam 
factam  inter  monachos  Sancti  Stephani  et  ministros  régis  de  terra  de  Brideport  et 
de  Bridetona,  et  concordiam  abbatis  et  Ricardi  Fiiii  Esdiz  apud  Londoniam.  Gon- 
cedo etiam  donationem  quam  fecit  Robertus  de  Meltiz  Sancto  Stephano,  ecde-  i5 
siam  scilicet  Sancti  Hylarii  que  est  sita  in  villa  Meltiz,  cum  IX.  acris  terre,  quod 
est  alodium  ejus,  cum  decimis,  oblationibus,  sepulturis  et  omnibus  que  ad  ejusdem 
ecdesie  jus  pertinent.  Dédit  etiam  de  alodio  suo  in  eadem  vidla  LX.  acras  terre,  qua- 
rum  XXX.  ex  una  sunt  parte,  in  altéra  vero  XXX.  ex  altéra. 

Hec  omnia  prescripta  predicte  ecdesie  et  monadiis  ibidem  Deo  servientibus  con-  so 
cedo  et  confirmo  habenda  et  tenenda  in  pei^petuam  elemosinam  ita  libère  et  quiète 
sicut  carte  régis  WiUelmi  et  régis  Henrici  avi  mei  eîs  confirmant  et  testantur,  et 
quecumque  hic  prescripta  sunt,  que  rationabiliter  adquisiverunt  et  que  eis  rationa- 
biliter  data  sunt. 

Testibus  :  Rothroco  Ebroicensi  episcopo,  Philippo  Baiocensi  episcopo,  Ârnulfo  a  5 
Lexoviensi  episcopo,  Thoma  cancellario,  Gaufrido  Ridel,  Gaufrido  capellano,  Wil- 
lelmo  Filio  Martini,  Ricardo  de  Humetis,  Manassei  Biseit,  Willelmo  Filio  Johannis, 
Godart  de  Vaus,  Jordan  Taixon,  Ricardo  de  Haya. 

Apud  Gadomum. 

CLIV  3o 

Delisle,  n*  m. 
ii56-ii6i.  -^  Gaen. 

Confirmation  générale  des  biens  de  V abbaye  Saint-Etienne  de  Gaen. 
A.  Original  scellé,  écrit  sur  deux  colonnes;  Archives  du  Calvados,  H  i835.  —  Photographik. 


2Ô8  HENRI  IL 

B.  Autre  original  scdlé,  égdement  écrit  sur  deux  colonnes;  Archives  du  Calvados,  H  i835.  -~ 

Photographib. 

C.  G>pie  sur  parchemin,  ooilationnée  à  Toriginal,  6  joiHet  i4g8;  Archives  du  Calvados,  H  i835. 

— -  D.  Copies  informes  snr  papier,  d*après  Toriginal,  xvii*  ••;  Archives  du  Calvados,  H  i8a5. 
5  —  E.  Copie  dun  des  originaux;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10074,  fol.  198. — 

F.  Ancienne  copie;  Archives  nationales,  J  73i,  indiquée  par  Round,  n*  ia8i. 

a.  A.  du  Monstier,  Nenstria  Pia,  p.  638-638;  cette  édition  parait  reproduire  le  texte  B. 

Bound,n*'453  et  ia8i. 

M.  Delisle  a  signalé ,  dans  son  Introduction  (p.  i46  et  a88),  les  deux  exemplaires  originaux  de 
10  cette  pièce,  tout  à  fait  extraordinaire  par  sa  disposition  en  deux  colonnes  et  ses  dimensions  consi- 
dérables ,  qui  lui  ont  valu  d*être  qualifiée  par  lui  de  Charte  gigantesque»  —  Le  texte  A  offre  une 
particularité  paléographique   qu'on  rencontre    dans  quelques-unes    des   chartes   originales  de 
Henri  II ,  et  qui  mérite  d*éire  relevée  :  le  mot  que,  dans  le  sens  de  qnm,  y  est  constamment  écrit  gi , 
par  un  q  surmonté  d'une  barre  d'abréviation  et  souscrit  d'une  cédSle,  représentant  la  oédSle  fré- 
i5  qnemment  tracée,  à  cette  époque,  sous  la  lettre  e  prise  pour  œ.  Le  même  texte,  il,  présoite  en 
général  le  mot  parrochiani  écrit  avec  deux  r,  tandis  que  dans  B  on  écrit  le  plus  souvent  parochiani 
avec  un  seul  r.  —  Dans  B  on  a  rejeté  tout  à  la  fin  deux  articles  qui,  dans  A,  sont  placés  un  peu 
avant  la  fin  de  la  première  colonne.  A  part  cette  différence,  le  texte  B  est  à  peu  près  aussi  hoc 
que  le  texte  A,  L'écriture  est  plus  noire  dans  B,  un  peu  plus  pâle  et  plus  archaïque  dans  A, 
20  quoique  très  lisiUe.  -*-  Quoique  le  roi,  dans  cette  grande  charte,  parie  en  son  nom,  il  y  a  des 
cas  où  les  moines  de  Saint-Etienne  parient  en  emjdoyant  la  forme  nos,  preuve  que  le  texte  sou- 
mis au  roi  a  été  copié  avec  une  certaine  servilité. 

La  charte,  datée  de  Caen,  est  souscrite,  entre  autres  témoins,  par  le  chancdier  Thomas,  qui 
a  quitté  la  France  à  la  fin  de  1 161  et  a  été  élevé  aux  fonctions  d'archevêque  de  Cantort)éry  le 
25  a3  mai  1 16a  ;  die  ne  peut  donc  pas  être  postérieure  A  1  i6i. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanoram,  et  cornes  Andega- 
vorum,  ar chiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibus  lidelibus  suis  totius  Anglie  et  Normannie,  salutem. 
Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancto  Stéphane  de  Gadomo  et  mo- 
do nachis  ibidem  Deo  servientibus,  pro  salute  animç  meç,  patris  ac  matris,  uxoris, 
filiorum  ac  parentum  meorum  et  antecessorum,  quicquid  rex  Wilielmus,  proavus 
meus,  vel  rex  Henricus,  avus  meus,  çcclesiç  predictç  dederunt  et  concesserunt, 
sicut  cartç  illorum  testantur,  et  quicquid  rationabiliter  tenuerunt  tempore  régis 
Henrici ,  avi  mei ,  vel  Wilielmi ,  proavi  mei ,  et  quicquid  datione  vd  emptione  seu 
35  commutatione  vel  quibuscumque  rationabHibus  modis  adquisiverunt  temporibus 
illorum  et  meo.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  illa  omnia  teneant  bene  et  in 


HENRI  IL  269 

pace,  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  bosco  et 
jdano,  in  pratis  et  paschuis^'^,  in  viis  et  semitis,  in  aquis  et  molendinis,  in  piscariis 
et  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  dignitatibus  et  consuetudinibus , 
Gum  quibus  melius  et  liberius  tenuerunt  tempore  régis  Wilielmi  vdi  régis  Henrici, 
avorum  meomm ,  et  meo ,  scilicet  Sceus ,  Ros ,  Alamanniam ,  cum  membris  suis ,  5 
sciiicet  Stavell[is],  Ido,  Fulberthfolia  ^),  Boi^esbu,  Bracio,  cum  terra  quam  ibi 
tenuit  Wiliebnus  de  Landa,  et  in  Goisbervilla,  Pontem  Dive,  Gathburgum,  partem 
quoque  burgi  in  qua  prefatum  monasterium  constructum  est,  a  muro  in  directum, 
occidentem  versus,  sicut  via  protenditur,  qua  a  veteri  Beati  Stephani  monasterio  ad 
urbem  Baiooensem  itur,  et  ea  quoque  via,  qua  itur  ad  BritiviUam  Sancti  Michaeiis,  lo 
cum  terris  et  omnibus  consuetudinibus  de  eodem  bui^o  ad  me  pertinentibus , 
excepto  quod  extranei  mercatores  de  onmibus,  quç  secunda  feria  ibi  ement  et 
venundabunt ,  tamdiu  quamdiu  thelonearius  ad  stationem  suam  sedebit  et  merca- 
tores in  communi  mercato  erunt,  theioneum  ministris  qui  majori  burgo  preerunt 
apportabunt,  de  singulis  plaustris  et  asinis  quç  venalia  ligna  ferent,  lignum  unum.  i5 
Villarium  cum  omni  territorio  suo,  et  de  eodem  bominum  servitia,  ut  servientes 
mei  qui  ibi  manent  micfai  serviant  et  propter  servitium  monachorum  servitium 
meum  non  remaneat.  In  magno  quoque  burgo  domum  Turstini  Legrini,  quietam 
ab  onmi  consuetudine,  cum  tribus  jugeribus  terrç,  et  medietatem  molendini  quam 
habebat  apud  Montem  Acutum ,  et  domum  molendini  de  Damestal  cum  ipso  mo-  so 
lendino ,  et  molendinum  quod  luit  Rainardi  ;  hec  omnia  quieta  ab  omni  consuetu- 
dine, et  de  pratis  juris  mei  tria  jugera  ad  Htdmum,  pratum  de  Berendac,  preterea 
que  ad  supradictas  villas,  scilicet  Ros  et  Sceus,  pertinent;  dveum  veteris  Ulduni  a 
viUa  Venundo  usque  in  Obiam  JBuvium,  cum  tribus  molendinis  in  eodem  factis; 
terram  WiUelmi  Pavotb,  quam  tenuit  Gadomi  et  Glivillç.  In  territorio  Gadomi,  aS 
feriam  trium  dierum,  ita  ut  quotiens  quilibet  horum  trium  dierum  in  secunda  feria 
evenerit,  totum  mercatum  magni  burgi  sit  Sancti  Stephani,  et  ecclesiam  Sancti 
Nicholai  iiberam  et  quietam  ;  ecclesiam  Sancti  Âudoeni  de  Vileriis ,  cum  tota  terra 
quam  dédit  Milo  Marescallus  in  maridagio  cum  filia  sua  if^rfasto^*^  in  territorio 
Venuntii  et  Gadomi  et  Vdcdlarum;  totam  terram  cum  pratis  Osbemi  Masculi;  5o 
totam  etiam  terram  quam  tenuit  Girardus  Marescallus  Gadomi,  tam  in  alodio  quam 
in  foedio.  Medietatem  quoque  ecdesie  Sancti  Michaeiis,  cum  medietate  decimç 
ad  eandem  ecclesiam  pertinente,  quam  dédit  cenobio  jamdicto  Radulfîis  presbiter 
ut  monachus  fieret,  concedente  Hugone  de  Grentemaisnil,  de  cujus  foedio  erat; 
terram  etiam  Grentonis  Haterel,  quietam  ab  omni  consuetudine;  terram  quoque  35 

W  pascuis  B.  —  (»»)  Fdbelbfol.  A  ;  Fdbcrfol.  B.  —  W  Erfasto  B. 


270  HENRI  IL 

quç  fuit  Guncdini  presbiteri ,  et  tria  jugera  terrç  que  dédit  Oddiiras  Sutor  pro  prêt 
benda  sua;  domum  quoque,  quam  dédit  Rannidfus  moiendinarius,  post  obitum 
suum,  cum  duobus  jugeribus  terrç,  quç  a  Radidfo  Infante  emerat;  partem  quoque 
terrç  quam  habebat  WiUelmus  fiiius  Harderedi,  circa  fossatum  per  quod  naves 

5  ascendunt  in  hortum  Sancti  Stephani,  quam  émit  ab  eo.  Gidebertus  abbas,  et  scis- 
suram  ejusdem  fossati ,  quam  émit  idem  ab  eodem  ;  aliam  quoque  partem  ejusdem 
terrç  ultra  fossatum,  quam  emerat  ante  WiUelmus  abbas  ab  eodem  ad  alveum 
molendini.  Concedo  etiam  ut  omnes  naves  in  quibus  res  Sancti  Stephani  erunt 
vd  famulorum  monasterii,  sive  ipsç  res  empte  sint  ad  pontem  Cadomi,  sive  unde- 

lo  cunque  advecte,  secure  et  sine  omni  licentia  ministrorum  meorum  et  sine  omni 
disturbatiône  cujuscunque  occasionis  ducantur  in  predictum  fossatum ,  et  reducan- 
tur  juxta  commoditatem  monachorum ,  res  vero  burgensium  Sancti  Stephani  eodem 
modo  ducantur  et  reducantur,  non  in  navibus,  sed  in  bateilis;  homini  quoque  qui 
navem  Sancti  Stephani  dudt  concedo  unam  navem  ire  et  redire  sicut  navem  Sancti 

i5  Stephani.  Burgum  autem,  quod  (sic)  eidem  sancto  proavus  meus  dédit,  concedo 
ut  ita  sit  liberum,  solidum  et  quietum, sicut  habeo  meum,  et  omnes  consuetudines , 
quas  habeo  in  meo ,  habeat  sanctus  in  suo ,  nec  prohibeatur  unquam  aliquis  mer- 
cator,  undecunque  veniat,  cum  omnibus  mercibus  vel  negotiationibus  suis  venire 
in  ipsum  burgum,  hospitari,  aut  redire  inde  secure  et  sine  onmi  disturbamento 

90  meorum  ministrorum ,  reddito  ministris  Sancti  Stephani  theloneo  negotiationis  suç. 
Similiter  eant  securi  homines  de  eodem  burgo,  cum  transierint  mare,  quicquid 
portent,  et  ubicunque  illud  accipiant  quod  portent.  Concedo  etiam  Sancto 
Stephano  homines  de  Ros  et  de  Geus  liberos ,  solides  (*)  et  quietos  ab  onmi  exercitu 
et  carrugio  et  gelth  et  collecta,  ut  expediti  sint  ad  paranda  et  portanda  cibaria  et 

95  omnia  alia  necessaria  monachis  inibi  Deo  servientibus,  et  ut  omnis  qui  aliquid  ad 
proprium  opus  Sancti  Stephani  vendiderit  quietus  sit  a  theloneo  ipsius  rei  quam 
vendiderit,  et  ad  vendendum  non  attendat  hcentiam  cujuslibet  ministri  mei;  eodem 
modo  sit  quietus  a  theloneo  qui  aliquid  emerit  de  propria  re  Sancti  Stephani  vel 
famulorum  monasterii,  et  cui  datum  fuerit  aliquid  de  propria  re  ipsius  sancti,  si 

3o  oportuerît  eum  transire  per  Gadomum ,  transeat  libère  sine  omni  impedimento  the* 
lonei.  Similiter  sint  quieti  ab  omni  theloneo  et  consuetudine  omnes  qui  sunt  de 
proprio  victu  Sancti  Stephani  et  clmci  de  àSancto  Nicholao.  In  territorio  BritiviUe 
concedo  alodium  quod  Rogerius  Galvus  ibi  tenuit ,  dodium  quoque  quod  Lupus 
tenuit  in  Bilieto  et  in  Walmereto ,  cum  parte  ecdesie  ad  eum  pertinente  ;  centum 

S5  quoque  jugera  terrç ,  quç  tenuit  Hunfredus  de  Solariis  in  Grentivilla ,  in  alodio ,  de 

^•)  sic  A.  B,;  COÏT,  solutos. 


HENRI  IL  271 

proavo  meo,  quîeta  ab  omni  consuetadine  ;  alodium  etiam  Rogerii  die  Borgesbu, 
in  quo  sita  fuit  domns  sua,  cum  toto  amaisimento  suo,  et  VI.  jugera  alodii  que 
temiit  WiUelnnis  frater  ejus  in  eodem  territorio ,  quieta  ab  omni  consuetudine  ; 
et  terram  quam  tenuit  Godelboudus  de  Maigneio  in  Bracio ,  totum  etiam  alodium 
Anfiidi  de  Poloeio  et  nepotum  ejus,  quod  est  in  ^gia,  tam  apud  Sanctum  Petrum  5 
ad  Ivos  quam  in  aliis  iocis,  quietum  ab  omni  gravaria  et  bemagio;  et  très  domos 
Odonis  Saifadtra  ^'\  quas  tenuit  Baiocis  et  Gadomi ,  quarum  due  sunt  quiète  ab  omni 
consuetudine,  îlla  videlicet  quç  est  Baiocis  et  illa  quç.  est  in  castdlo  Gadomi. 
Goncedo  etiam  décem  jugera  terre,  quç  tenuit  de  proavo  meo  in  aiodio  Anfridus 
Bos  in  Gressetot;  concedo  quoqué  idodium  quod  tenuit  de  proavo  meo  Hamelinus  to 
de  Galemancia^^^inGambis,  ecdesiam  etiam  et  terram  Hugonis  de  Matrevilla,  quam 
dédit  Hugo  Gîveii  Sancto  Stephano  ;  in  territorio  Gurleii  terram  Willelmi  Gamerarii  ; 
in  territorio  Badrenti  ^'^  vineam  cum  domo  vinitoris ,  quam  Hubertus  Dapifer  habuit  ; 
in  Barbefloth,  duas  mansuras  terrç;  in  territorio  de  Boseval,  alodium  Radtdfi 
filii  Anseredi;  in  Vileriis  et  in  Mara,  terram  quam  ibi  tenuit  WiUelmus  Grassus.  i5 
Goncedo  silvam  de  Malo  Pertuso  et  de  Torta  Vafle  et  de  Folonia  et  de  Caisneto, 
cum  aquis  et  terris  seu  omnibus  ad  eas  pertinentibus ,  bac  conditione  servata  ut 
monacbi  ipsius  cenobii  ipsas  silvas  nuUo  tempore  destruant  propter  ipsam  terram 
colendam  sive  inhabitandam ,  retentis  in  meo  dominio  cervis,  capreolis  et  apris 
silvestribus;  dedunam  de  Fredemacho,  servitimn  de  terra  quam  Boselinus  de  Diva  ao 
tenuit  in  Vileriis  et  Guarinvilla.  Givitate  Rotbomagi,  cellarium  unum  super  Sequa- 
nam,  quietum  ab  omni  consuetudine,  et  habitantes  in  eo,  quietos  tam  in  terra 
quam  in  aqua  per  totam  terram  meam  ;  domum  quoque  cum  viridario ,  quam  dédit 
eidem  cenobio,  in  eadem  dvitate,  Bemardus  filius  Ospaci,  et  sex  jugera  prati  quç 
idem  dédit  ad  Bathpalmas,  et  domum  quam  dédit  Willdmus  canonicus,  filius  <5 
Sueni;  in  territorio  Lireti,  hospitem  uniun,  cum  terra  sua,  et  quatuor  arpentos  et 
dimidium  de  vinea ,  et  imam  acram  terre  intra  idem  territorium  ;  in  Audura  fluvio , 
molendina  duo ,  facta  ita  ut  tantum  spacium  de  aqua  remaneat  liberum ,  quatinus 
quoquo  modo  aqua  se  habeat,  convenienter  possint  per  iUud  spacium  ascendere  et 
descendere  tam  naves  quam  pisces.  Gommutationem  confirmo  quam  fecit  Gisle-  3o 
bertus  abbas  Gadomensis  cum  Willelmo  de  Tomebu ,  de  bis  quç  habebat  Sanctus 
Stephanos  in  territorio  Lireti  pro  eo  quod  habebat  idem  WiUelmus  de  Tomebu 
in  territorio  de  Lu,  in  comîtatu  Baiocensi,  supra  mare;  totum  etiam  isdodium  quod 
tenuerunt  Osmundus  Aculeus,  Ricardus  et  Rogerus,  in  territorio  Galvimontis  super 
Divam,  et  etiam  totum  iliud  quod  tenuerunt  quicunque  alodiarii  infra  leugam  Pontis  35 

(•)  Salultra  A.  —  9>)  Gdemanoe  B.  —  (<)  Bathventi  B. 


272  HENRI  IL 

Divç^'^  In  terra  Ângiorum^^^  in  comitata  de  Dorsetha,  concedo  duo  maneria» 
unum  quod  vocatur  Franthona,  et  aliud  quod  vocatur  Biencomme;  in  comitata  de 
Summersetha,  in  territorio  Cruche,  hidas  ^'^  X.  terrç,  et  ecciesiam  cum  omni  décima 
ejusdem  territorii;  in  comitatu  de  Wilthesira  ^'^^  ecdesiam  de  Gosham^'^  cum  omni 
5  terra  et  décima  ad  eam  pertinente;  in  comitata  de  Norfolch,  manerium  quod 
vocatur  Welles,  quod  dédit  predicto  cenobio  Willdmus  de  Scoeiis»  cum  ecclesia  de 
Morthona  et  terra ,  cum  décima  eidem  çcdesiç  pertinente  in  Essessa  ;  in  comitatu 
de  Essessa,  maneriolum  quod  vocatur  Panfdla,  et  in  Lundonia^^'  quandam  terram 
quç  fuit  Leivreth,  sitam  prope  çcdesiam  Sancti  Pétri,  quietam  de  gdth  et  scoth 

lo  et  de  omni  alia  consuetudine ,  quç  dédit  Walerannus  Fiiius  Rannulfi,  cum  dedma 
totius  terrç  suç  quam  habuit  in  Ân^a;  in  Henreth,  terram  quam  Sanctas  Ste- 
phanus  kabet  ibi  de  fçdio  Marmiun.  Gonfirmo,  concedo  et  corroboro  et  reddo 
Notham^  quod,  situm  in  Devenessira  ^\  Mathiidis  ^'^  regina  in  infirmitate  qua 
defîmcta  est,  dédit  eidem  cenobio,  ita  solidum,  liberum  et  quietum,  sicut  ipsa 

i5  tenebat,  et  cum  omnibus  appenditiis  et  consuetudinibus  quç  ad  ipsum  manerium 
pertinent  Concedo  terram  soiidam  et  quietam  ^  quam  dédit  Robertus  de  Grente- 
maisnii  et  Agnes  uxor  ejus  Sancto  Stephano  in  manerio  Bernardi  filii  Ospaci  apud 
Rothomagum.  Confirmo  etiam  quod  confirmât  avus  meus  Henricus  rex  Âi^o- 
rum,  manerium  sciiicet  de  Briditona,  situm  in  Dorsetha,  Sancto  Stephano,  solidum 

10  et  quietum,  cum  soca^^  et  saca,  et  thol  et  them,  et  cum  ouuiibus  aliis  consuetudi- 
nibus ad  idem  manerium  pertînentibus ,  pro  redempdone  anime  suç  uxorisque 
suç,  necnon  patris  sui  et  matris  onmiumque  suorum  parentum  sainte.  Hoc  autem 
fecit  partim  pro  corona  ceterisque  omamentis  eidem  coronç  adjacentibus,  quç  pater 
ejus  moriens  dimbit  predicto  sancto,  partimque  pro   ecdesiarum  excambitione 

s 5  terrarumque  de  Grucha  videlicet  et  de  Cosseham^^  Concedo  etiam  quod  totum 
corredium  et  omnes  res  monachorum  de  Sancto  Stephano  Cadomi  et  servientium 
suorum  dominicorum,  quas  poterint  [sic)  affidare  suas  res  dominicas,  sint  quiète 
de  theloneo  et  passagio  et  omni  consuetudine,  ubicunque  venerint,  sicut  precepit 
avus  meus  rex  Henricus,  et  prohibeo,  sicut  ipse  prohibuit,  ne  monachi  vel  ser- 

3o  vientes  eorum  injuste  disturbentur,  super  X.  libras  forisfacturç.  Precipio  etiam  quod 
precepit  avus  meus  rex  Henricus,  quod  marescallus  de  Venuntio  nullam  faciat 
prohibitionem  abbati  Cadomi  nec  pratario  suo  de  dominicis  pratis  falcandis,  nec 
peccunias^)  suas  propter  hoc  capiat,  nec  aliquam  injuriam  vel  contumdiam  inde 

(•)  Pontîdivç  A.  —(»en  tonUs  lettra.  —  («)  hiddas  A.  —  i^)  WUtesire  J3.  —  (•)  Cosdbam  J3. 

—  (n  Londonia  B.  —  (v)  Northan  JB.  —  i^)  Devenessire  B.  —  CO  Matildis  B.  —  U)  soco  i4.  B. 

—  (^}  Chosehan  B.  —  (')  pecanias  B. 


HENRI  IL  273 

eis  faciat*  Et  omnes  homines  qui  venient  ad  feriam  abbatis  Gadomi  de  Sancto  Lau- 
rentio,  eundo  et  inde  redenndo,  firmam  pacem  meam  habeant,  et  abbas  habeat 
bene  et  plene  omnes  consaetudines  suas,  sicat  rex  ei  concessit  per  cartam  soam, 
et  super  hoc  nulkis  mercatores  iUuc  venientes  vel  inde  redeuntes  injuste  disturbet, 
super  X.  libras  forisfactnrç  ;  et  celiarium  quod  rex  Wifldmus  dédit  Sancto  Stephano  5 
apud  Rothomagnm,  super  Sequanam,  sit  lîberum  et  quietum  ab  omni  consuetudine 
per  totam  terram  meam  et  per  aquas,  sicut  Sanctos  Stephanus  mdius  et  liberius  et 
quiethis  eum  habuit  tempore  régis  Wilidmi.  Precipio  iterum  quod  tota  terra 
Sancti  Stephahi  de  Beessino^*^  et  de  Chdmis  sit  quieta  et  libéra  de  gravaria,  de  opera- 
tionibus  et  de  omnibus  aiiis  consuetudinibus,  et  ne  homines  Sancti  Stephani  vei  lo 
peccunia^'*^  in  via  moiendini  de  Leisia  capiantur,  nec  terra  ejus,  ubicunque  sit,  sine 
recto  damore  exnammetur,  nec  dominica  peccunia  Sancti  Stephani  exnammetur 
pro  alicujus  debito  vel  forisfacto ,  nisi  pro  suo  proprio.  Giamo  etiam  quietam  totam 
terram  Sancti  Stephani  de  operatione  parci  mei  de  Rothomago,  et  de  carreio  vini 
mei  de  Ârgentiis,  sicut  damavit  quietam  avus  meus;  et  terra  et  herbagium  de  bosco  ^5 
de  Bavent  ^*^  sit  in  pace  et  in  quietudine^  sicut  mdius  fuit  tempore  proavi  mei,  et 
abbas  de  Gadomo  ita  bene  habeat  et  in  pace  teneat  excambium  suum ,  sicut  excam- 
biatnm  fîiit  adversus  Wilieimum  Fiiium  Ârturi  ^'^  et  ita  habeat  piscationem  suam  de 
aqua  de  Veim  ^%  sicut  rex  Wilielmus  habebat  iliam ,  vd  iiie  qui  tenebat  manerium 
de  ipso.  Et  mater  ecclesia  abbatis  Gadomi  de  Âiemannia  ^^  non  amittat  quicquam  ao 
injuste  de  parrochianis  suis,  nec  de  decimis,  nec  de  oblationibus,  nec  de  aliis 
rébus  çcdesiç  pertinentibus,  propter  dedicationem  capelle  de  StavelUs,  quç  in  par- 
rochia  prçdictç  çcdesiç  dedicata  est.  Gonfirmo  quoque  donationem  quam  fecit^^^ 
Raduifus  filius  Herberti  Sancto  Stephano  de  terra  quam  dédit  in  territorio  de 
Bavent ^\  et  donationem  quam  fecit^*^  Gaufridus  de  Bosvilia  Sancto  Stephano,  ^5 
scihcet  duas  partes  totius  dedmç  de  prefata  villa ,  tam  in  blado  quam  in  vino  et 
sicera,  et  in  aliis  que  decimam  reddunt,  cum  una  acra  terrç  in  cultura  sua  ad  gran- 
ciam  faciendam.  Et  donationem  quam  Willdmus  Paganellus  fecit  Sancto  Ste- 
phano ,  scilicet  decimam  de  Fontaneto ,  ita  solidam ,  liberam ,  ihtegram  et  quietam , 
cum  una  acra  terrç ,  sicut  antecessores  sui  melius  unquam  eam  ^^  habuerunt ,  et  3o 
donationem  quam  fecit  Willdmus  dé  Âudreio  ^^  Sancto  Stephano  de  çcdesia  de 
Locellis,  cum  demosinis^^  et  benefidis  eidem  çcdesiç  pertinentibus*  Et  donationem 
quam  fedt  Gaufridus  de  Mannevilla  de  terra  de  Serovilla,  quam  antea  fecerant 

W  Beenno  A.  —  W  pecania  B.  —  W  Batveni  B.  —  W  Arlor  A.  —  W  Vein  il.  —  W  Alaman- 
jdàB.  —  te)  ffdt  fi.  —  (^}  Bathvent  fi.  —  r>)  f|cit  fi;  idem  B  en  plasieurs  endroUs.  —  0)  eam 
manque  dans  B.  —  ^)  Aldreîo  B.  —  (0  elemonis  B, 

GHABTES  ET  DIPLÔMES.  —  TH.  S5 


larUMSUB    ■ATIOSILB. 


274  HENRI  IL 

Godefndus  de  Tilleio  et  Radulfiis  frater  ejas«  cam  terra  de  Sancto  Germano ,  et  cum 
uno  campe  terrç  in  VeerroU»,  de  qao  habebant  unum  sextarium  fhunenti. 
Gonfirmo  etiam,  sicat  confinnavit  avas  meus  rex  Henricus,  mercatum  et  feriam  de 
Geus,  sicuti  Robertas  frater  ipsius  concessit  et  propria  manu  sua  affirmavit  apud 
5  Sanctum  Petnim  de  Diva,  ut  çcdesia  Sancti  Stephani  finniter  habeat  et  in  pace 
teneat.  Item^*^  confirmo  donam,  quod  fecit  WiUdmns  proavns  meus,  5cilicet  omni 
anno  in  silvis  sois  duos  cervos  et  duos  capreolos  ad  festivitatem  de  inventione  cor- 
poris  ejusdem  sancti,  et  quod  Wifldmus  de  Maigneio  dédit  in  elemosina  Sancto 
Stephano  de  foedio  Roberti  comitis  Gioecestrie,  concessu  ejusdem  et  WHleimi  filii 

lo  sui,  scilicet  duo  molendina  apud  Montem  Âcutum.  Goncedo  donum  quod  fedt 
Gislebertus  abbas  in  foedium  Hugoni  de  Rosd  de  terra  quam  pater  ejus  dédit  Sancto 
Stephano,  quando  in  eodem  ioco  monachus  ipse  effectus  est,  tali  conditione  ut  ipse 
Hugo  inde  faceret  cum  alio  foedio,  quod  de  eodem  sancto  tenet,  conveniens  servi* 
tium  ;  et  ob  hoc  dédit  idem  Hugo  Sancto  Stephano  in  elemosina  unam  virgatam 

1 5  terrç  et  duas  partes  decimç  de  tota  terra  sua  de  Rose!  et  de  Groceio.  Gonvenit  etiam 
idem  Hugo  quod  ipsam  decimam  faceret  ac  domos  reddi  dedmatori  Sancti  Stephani 
et  eam  adquietaret  de  omni  cdumpnia^^;  et  de  bis  supradictis  foediis,  scilicet  de 
Grainvilla  et  de  Groceio,  fedt  homimum  çcclesiç.  Gonfirmo  donum  de  manerio 
de  Veim  (*^,  quod  Wiflelmus  rex,  proavus  meus,  in  ^'^^  infirmitate  qua  defimctus  est, 

3o  Sancto  Stephano  fecit,  ita  intègre,  solide,  libère  et  quiète,  sicut  ipse  ea  die,  qua 
defunctus  est,  idem  manerium  tenebat.  Retineo  tamen  in  manu  mea  theloneum 
alivum ,  theloneum  vero  residens  cum  guaita  quietum  et  liberum  rdinquo  et  concède 
predictç  çcdesiç.  Has  autem  supradictas  villas,  possessiones  et  terras  cum  colonis 
et  condicionariis  seu  liberis  hominibus,  cum  molendinis,  aquis,  pratis,  paschuis^'^ 

35  silvb  seu  omnibus  redditibus  et  consuetudinibus  ad  eas  pertinentibus  confirmo 
et  concedo ,  sicut  in  suo  dominio  habuerunt  antecessores  mei.  Goncedo  etiam  et 
confirmo  quod  Odo,  dispensante  Deo  Baiocensis  çcdesiç  autistes,  dédit  conce- 
dente  capitule  suo,  cenobio  Sancti  Stephani,  sdlicet  de  bis  soiis  çcdesiis,  domibus, 
terris,  quç  prefatç  abbatiç  datç  sunt  ante  dedicationem  vel  in  dedicatione,  id  est  de 

3o  eo  quod  habebat  ipsa  die  in  Gadomo  de  toto  villario,  de  tota  terra  quam  Mile  dédit 
filiç  suç  B.  in  conjugium  Venuntio,  de  XII.  jugeribus  terrç,  quam  émit  abbas  Lan* 
francus  in  eodem  Venuntio  de  pratis  quç  vendidit  Willelmus  (^  de  Gorodiis  predicto 
abbati  de  fçdio  prefati  episcepi  de  toto  Ros,  prêter  çcclesiam  de  toto  Geus  cum 
çcclesia,  de  eo  quod  tenuit  Grimaldus  in  Âlemannia  et  in  membris  ejus,  scilicet 

(*)  Iterum  B.  —  00  calomnia  fi.  — «  ^)  Veîn  A*  *-  i^)  in,  omis  dans  A ,  4yovié  après  coup  dantB^ 
—  W  pascob  B.  —  (f)  W.  A  ;  WiU.  JB. 


HENRI  IL  275 

Stavdlis,  Icio,  Fulbertfolia^*^  Borgesbu,  de  domo  Rogerîi  et  dimidia  acra  terrç  de 
Hoga ,  de  eo  quod  tenuit  Wilielmus  de  Landa  in  Bracio ,  de  toto  Gadburgo ,  de  burgo 
EHve  corn  antiqua  capdla  usque  ad  pontellum  qui  dividit  Baiocensem  episcopatmn 
a  Luxoviensi,  et  de  silvis  de  Mdpertus,  de  TortavsJie,  Folon[ia],  Gaisneto,  cum 
terris  et  aqois  et  çcdesiis  que  eisdem  silvis  pertinent,  de  duobus  moiendinis  in  ma-    5 
jori  burgo  Cadomi,  de  vinea,  cum  domo  vinitoris,  in  Badvent,  de  eo  quod  tenuit 
Ricardus  Goiz  in  RuscaviUa,  de  eo  quod  tenuit  Wilielmus  Gamerarius  in  Gurleio, 
et  de  Xn.  jugeribus  terrç  quam  Serio  monachis  vendidit  in  eodem  Gurleio ,  de  eo 
quod  tenuerunt  Robertus  Bertram  et  Rannulfus  vicecomes  in  Britivilla  Orgul[osa]  » 
de  1111"*  domibus  in  civitate  Baioc[ensi]  ^^  una  videlicet  quç  fuit  Odonis  Gapellani  lo 
et  in***  Theobaldi  quondam  derid  iEvremeri^^  de  domo  et  terra  Anchetilli  ^^'^ 
Waragnon[is]  in  Houetot^''^  de  molendino  uno  super  Leisiam  cum  dimidia  acra 
terrç  et  insula  modica  quç  eidem  molendino  proxima  est.  De  tota  terra  Rogerii 
Galvi  de  Britivilla  super  Leisiam»  et  de  dimidia  acra  quam  dédit  Rogerius  filius 
Hersent,  de  tota  terra  Lovet,  quam  vendidit  Lanfranco  in  Bilieto  et  Walmereto,  i5 
cum  parte  çcclesiç  quç  ad  ipsum  pertinebat;  de  terra  Hugonis,  quç  est  unius  car- 
rucç,  et  çcdesia  Sanctç  Mariç  in  Matrevilla;  de  terra  quam  dédit  Raduifiis  filius 
Herfredi  in  Badvent  et  terra  unius  carruce,  quam  vendidit  Radulfiis  filius  Herfredi 
in  Badvent  ('^  et  terra  unius  carruce  quam  vendidit  RaduUus  filius  Gonstantini  in 
^odem,  de  XX^  jugeribus  terrç,  quç  dédit  Âscdinus  de  AbonelviHa ^^'  in  eodem,  et  so 
de  V.  jugeribus  terrç  quam  dédit  Serio  Mariscallus  in  eodem,  et  de  XII.  jugeribus 
terrç  quam  dédit  uxor  Roberti  Balistarii  in  Siccavilla,  de  terra  quam  tenebat  Hugo 
de  Rosel  in  GrainviUa;  de  bis,  inquam,  predictis,  de  jure  ecdesie  Sancte  Marie 
Baiocensis  confirme  ista  que  hic  determinantur,  videlicet  de  omnibus  in  prefatis 
ecclesiis,  domibus,  terris,  habitatoribus,  omnium  forisfacturarum  de  criminalibus  95 
peccatis  vd  non  criminalibus  prodeuntium  peccuniam,  et  de  ipsis  omnibus  habita- 
toribus de  non  criminalibus  peccatis  penitentie  injunctionem.  Goncedo  etiam, 
sicut  concessit  prefatus  Odo,  ut  ex  ipsis  criminalibus  peccatis,  quandocunque  in 
prefatis  ecclesiis,  domibus,  terris  audiri  contigerint^^  ab  archidiacono  Baiocensi, 
abbas  vd  prior  predicti  cenobii,  non  ipse  super  quo  crimen  auditum  fiierit,  mo-  3o 
neatur,  et  ibidem  ab  utroque  disposito  termine  congruo  ac  prefixo  die ,  conveniant 
monachus  et  archidiaconus,  et  in  ipsa  parrochia^,  in  qua  crimen  auditum  fiierit, 
predictis  presentibus  inquiratur,  inquisito  discutiatur  ^\  et  discusso ,  si  inde  judicium 


W  Fnlbertiblia  A  ;  Fidberfolia  B.  —  (»»)  Baioca  B.  —  W  Evremeri  B.  —  W  AnschetHli  B.  — 
W  Houctoth  B.  —  (0  Bathvent  B.  —  fe)  Albonelviila  B.]—  W  contingerintJB.  —  P)  parochia  B. 
(j)  discuciatur  B. 

35. 


276  HENRI  II. 

portandum  prodierit^'^  vel  cognitio  peccati  patnerit,  Baiocensis  çodesia,  ut  decet, 
requiratur*  vel  causa  examinationis  vei  gratia  consequende  reconciliationis.  De  pre- 
fatis  ^)  ecclesiis  sinodoticam  ^*)  debitum  et  circatam  et  in  Pentecoste  prooessiones  et 
alias  ecdesiasticas  consuetudines ,  et  ut  prescriptarum  ecclesianim  derici  sic  iegi- 
5  time  statutis  temporibus  ad  sinodum  veniant,  ne  sub  aiiqua  occasione  ab  eis  pec- 
cunia  requiratur.  Gonfirmo  etiam  consuetudinem  plaustrorum,  quç  de  Besatia  ad 
Gadomum  venaiia  ligna  ferunt,  postquam  intra  leugam  predicti  burg^  intraverint; 
censum  et  omnem  consuetudinem  omnium  domorum,  ad  Baiocensis  çcclesiç  jus 
pertinentium ,  que  in  burgo  monasterii  sitç  sunt;  duas  partes  decimarum  de  terris 

10  quas  predictum  cenobium  habet  in  territorio  Gadomi  et  ViUarii,  Villariensem  école- 
siam  et  ecclesiam  Sancti  Nicholai.  Quicunque  vero  de  majori  burgo,  cujus  sépulture 
ad  jus  episcopii  Sancte  Marie  Baiocensis  pertinent,  in  cimiterio  prefati  cenobii 
sepeliri  petierit,  liberrimam  ex  nostra  concessione  absque  omni  contradictione 
habeat  potestatem.  Si  autem  mortuum  quis  illuc  transferre  vcduerit,  qui  vivens  non 

i5  requisierit,  hoc  concessit  fieri,  cum  licentia  tamen  minbtri  sui.  Pro  qua  ista  tradî- 
tione,  ne  quis  eam  successorum  suorum  quandoque  valeat  dissolvere,  dédit  proavus 
meus  Willdmus,  rex  Ân^[orum],  Norm[annorum]  et  Genom[annormn]  princeps, 
in  dedicatione  ecdesie  Sancte  Marie  Baiocensb  perpetuo  jure  possidendam  silvam, 
quam  Etam  vocant,  pro  sdute  quoque  animç  suç,  uxoris,  parentum  ac  filiorum 

3o  suomm.  Gonfirmo  etiam  donationes  et  libertates  quas  fecerunt  Saneto  Stéphane 
Willelmus,  Gaufridus  et  Hugo,  Rothomagenses  archiepiscopi,  et  Gaufiidus,  Gon- 
stantîensis  episcopus,  de  ecclesiis  quç  sunt  in  parrochiis  eorum,  çcdesiam  sdlicet 
Sancti  Martini  de  Longo  Gampo  ^^\  et  çcdesiam  de  Glivilla  cum  capdla  de  Aivimara, 
que  ei  subjacet,  ecclesiam  Balte  et  de  HultiviUa  ^'^  et  de  Meltis.  Gonfirmo  et  con- 

ii5  cedo  commutationes,  quas  fecerunt  Gislebertus  ^^  abbas  Gadomi  et  Grerento^^ 
abbas  Divionensis  cenobii  patronus,  de  terra  quam  habebat  Sanctus  Benignus  în 
Normannia  et  de  Gurbeltalt^^  quam  possidebat  Sanctus  Stephanus  Gadomi  ^'^ 
in  Burgundia,  et  in  Âmblia  G.  acras  terrç,  et  in  Pierrepont^  XXIII;  et  in  Broeio^' 
unum  foedium  et  unum  alodium.  Goncedo  ^  emptionem,  quam  fecit  W.  abbas 

3o  a  Johanne  filio  Gonani,  canonico  Baiocensi,  sdlicet  totam  terram  suam  de  Geusio, 
que  est  de  fçdio  Sancti  Stephani,  pro  XXIII.  libris  Ândegavensium,  et  emptionem 
quam  fedt  W.  abbas  a  Radulfo  fratre  Vitdis,  sdlicet  VI.  acras  terre,  quas  tenebat 

(>}  portandnm  fuerit  B.  —  0>)  vero  J3.  —  («)  sic,  A  et  B.  —  W  B.  ont.  Sancti  Martini.  — 
(•)  Hnltevilla  B.  —  (H  A.  abbas  A;  Gislebertns  B.  —  (ff)  Gefent.  A.  —  ^)  Curbertalt  B.  — 
(')  Cadomi  omis  dans  B.  —  Ci)  Pirrepont  A.  —  (^}  Broieto  A.  —  ^  La  phrase  :  Gonoedo  emptio- 
nem, a  élé  rejelée,  dans  B,  tout  à  lafn  de  la  charte,  immédiatement  avant  la  phrase  :  Hec  omnia 
suprascripta. 


HENRI  IL  277 

in  fedium  de  predieto  sancto  in  Geus,  pro  quibus  faciebat  serratoras  portaruin 
Geusii  pro  G.  solidis  Genomanensium  (*).  Goncedo  et  confirmo  donationes  quas 
fecerunt  barones  Normannie  Sancto  Stephano  de  Gadomo,  illam  scilioet  quam  fecit 
Rogeras  de  Mungomerico  de  burgo  de  Truum  ^^  cum  silva  de  Âigia,  cum  terris  et 
lundis  et  omnibus  ad  ipsum  burgum  pertinentibus,  exceptis  molendinis  et  decimis,  5 
quç  jam  aliis  eccleûis  concesserat,  et  in  memoria  hujus  donationis  viam  que  extra 
burgum  ducebat  rex  Wilielmus  per  burgum  ire  concessit;  et  donatîonem,  quam 
fecit  Robertus  cornes  de  Moretonio  ^^^  predictç  abbatiç,  scilicet  viliam  juris  sui, 
quam  Hultiviliam  vocant,  cum  colonis  et  conditionariis  ac  liberis  hominibus,  seu 
omnibus  redditibus  et  consuetudinibus  ad  eam  pertinentibus»  presbiterum  etiam  lo 
cum  tota  terra  sua,  çcclesiam  quoque  cum  décima;  et  donationem,  quam  fecit 
Ricardus  fîiius  Turstîni^''),  vicecomes  Âbrincensis,  Sancto  Stephano,  scilicet  terram 
juris  sui ,  quâm  habebat  in  Ruschivilla  de  foedio  ^"^  Turstini  filii  Ricardi ,  ccmcedente 
ipso  Turstino  ;  et  donationem ,  quam  fecit  Rannulfiis  vicecomes  Baiocensis  Sancto 
Stephano,  scilicet  ecclesiam  de  Boiaviiia  cum  alodio  et  omni  décima  ad  eam  perti-  iS 
nente,  et  totam  terram  quam  in  BritiviUa  Orgulosa  habebat,  cum  parte  ecdesie  ad 
eam  pertinente,  cum  colonis  et  liberis  hominibus  ad  eam  pertinentibus;  et  dona- 
tionem quam  fedt  Robertus  Bertram,  scflicet  quicquid  terre  habebat  in  Britivilia 
Orgulosa,  cum  parte  sue  ecdesie,  cum  colonis  et  liberis  hominibus  et  omnibus  ad 
eam  pertinentibus  ;  et  ^'^  donationem ,  quam  fecit  Eudo  dapifer,  scilicet  totam  partem  20 
que  ad  eum  pertinebat,  de  villa  cui  Bdtha^^  nomen  est,  cum  terris  cultis  et  incultis, 
pratis,  paschuis^^  decimis,  molendinis,  aquis  et  omnibus  sui  juris  ad  ipsam  viliam 
pertinentibus;  terram  quoque  de  Hotot,  cujus  unam  medietatem  ipse  habebat  in 
suo  dominio ,  alteram  tenebat  W.  de  foedio  suo  ;  de  silva  vero ,  que  in  suo  remansit 
dominio,  banc  monachis  et  monachorum  hominibus,  in  prefatis  terris  degentibus,  2S 
consuetudinem  concessit,  pasturam  videlicet  et  pastionem,  porcis  et  reliquis  ani- 
mantibus  eonim ,  ligna  ad  focos  et  domos  faciendas  seu  reficiendas  ^'^  et  ad  omne 
eorum  necesse  et  usum^,  tamen  si  ligna  viridia  excidi^^^  oportuerit,  monachi  sou 
homines  pétant  licentiam  a  forestariis,  quatinus  ipsi  eant  et  ubi  competenter  incidi  ^ 
possint  ostendant.  Quod  si  forte  ire  renuerint,  seu  dolo  seu  aliiqua  calliditate  mon-  3o 
strare  despexerint,  tonc  liceat  monachis  et  eorum  hominibus  in  silvam  ire  et  ubi 
voluerint  ad  prefatos  usus  ligna  incidere.  Et  donationem  quam  fecit  Robert[us] 

(")  A  ce  mot  se  termine  la  première  colonne  de  f exemplaire  il.  —  0»)  Tm.,  aoec  vme  abréviation 
dans  B.  —  (^)  Moritonio  B.  — -  W  Tustîni  B.  •—  M  fedio  B.  *—  (')  Ici  commence  la  seconde 
colonne  de  f exemplaire  B,  qui  porte  :  Concède  etiam  donationem  qnam  fecit  Endo  dapifer  Sancto 
Stephano,  scilicet  — -  ^  Balta  B.  •—  (^)  pascnis  B.  —  CO  sen  reficiendas  omis  dans  A.  — 
<]}  omnem  eorum  necessarium  nsimi  B«  —  (^)  exscidi  B.  -—  ^)  excidi  B. 


278  HENRI  IL 

de  Moubrai  ^^\  cornes  de  Northumbeiiant ^^,  Sancto  Stéphane,  sdiicet  quod  habebat 

in  territorio  de  Yileirs  ^'\  que  sunt  in  Âlge  juxta  Boseval  ^^,  in  elemosina  sine  ulio 

servitio.  Et  donationem  quam  fecit  Ingiirannus^*)  cum  Âgnete  uxore  sua  de  eodesia, 

cum  tota  décima  de  villa  quam  vocant  Âlnetum ,  ab  omni  episcopali  consuetudine 

5  quietam  et  liberam,  et  una  acra  terre,  ubi  possit  grancia  fieri;  dabit  autem  chrisma 
ecciesia  Âlneti  ecdesie  de  Bauche.  Et  donationem  quam  fecit  Radulfus  filius  Ânsere 
Sancto  Stephano,  scilicet^^^  LXXIII.  acras  dodii  in  territorio  de  Boseval^,  et  quar- 
tam  partem  in  duobus  molendinis  et  octavam  in  tercio.  Et  donationem  quam  fecit 
Radulfus  filius  Herfiredi  Sancto  Stephano,  sciiicet  medietatem  terre  quam  juxta 

lo  Badventum  ^^'^  habebat,  sicut  dividebat  domus  Normanni^'^  et  crux  que  erat  in  bivio. 
Et  donationem  quam  fecit  Serlo  de  Lingevreio  Sancto  Stephano,  sdiicet  ecdesiam 
de  Buxede&o  ^^  cum  tribus  acris  terre  et  dimidia ,  cum  tota  recta  décima  de  dominio 
suo  et  villanis  suis,  cum  tercia  quoque  parte  décime  de  militibus  suis  jamdicte  ville 
et  de  aliis  parrochianis  ^^  qui  ad  ecdesiam  conveniunt.  Et  donationem  quam  fecit 

i5  WiUelmus  Goiz  Sancto  Stephano,  sciiicet  terram  quam  tenebat  Robertus  medicus 
de  illo  in  Starvilla  et  Columbeio.  Et  donum  quod  fedt  Willdmus  de  Sola^^  Sancto 
Stephano ,  sciiicet  totum  hoc  quod  Hugo  de  Diva  tenebat  de  eo  in  territorio  Dive  et 
Calvi  Montis.  Et  libertatem  quam  concessit  W[illelmus]  comes  Pontivi  abbati 
Sancti  Stephani  et  omni  conventui ,  sciiicet  costumam  suam  et  passagium  de  Alen- 

9o  çon  ^"^  in  elemosina  imperpetuum  quiète  et  libère.  Goncedo  etiam  et  confirmo 
subscriptas  emptiones  et  commutationes  quas  Lanfrancus,  W[illelmus] ,  Gislebertus, 
Eudo,  Petrus,  W[illdmus]  abbates  Sancti  Stephani  de  Cadomo  fecerunt.  Emit  Lan- 
francus ab  Hersenda  et  filiis  ejus  duo  jugera  terre  non  longe  ab  Olna  fluvio,  sub 
hac  conditione  ut  liceat  omni  tempore  ad  reparandum  alveum  Ulduni  terram  proici 

s  S  supra  (""^  terram  quam  ipsi  habent  juxta  utrumque  fluvium.  Emit  Lanfrancus  ab 
Arturo  sedem  molendini  de  Becco  cum  alveo  suo  et  ripis  utriusque  partis,  quantum 
ad  jus  suum  pertinebat.  Emit  Lanfrancus  a  Waleranno  sex  jugera  prati  non  longe 
ab  CMna  fluvio.  Emit  Lanfrancus  a  Milone  quicquid  terre  alveus  Ulduni  habet  ab  eo 
loco  quo  exit  de  veteri  alveo ,  quantum  ad  jus  suum  pertinebat  cum  utrisque  ripis. 

3o  Emit  Lanfrancus  a  Radulfo  Cocherel  duo  jugera  terrç ,  et  in  eadem  terra  concessit 
sibi  domum  liberam  ab  omnibus  consuetudinibus  que  ad  thelonearios  pertinere 
soient.  Commutavit  Lanfrancus  a  Radulfo  Taillebosc  VIU.  jugera  terrç,  que  ipse 
habebat  ante  monasterium,  et  tantumdem  dédit  in  territorio  Villariensi  (""^  Elmit 

(•)  Molbrai  fi.  —  0>)  Northfaanberiant  B.  —  (•)  Vilers  B.  —  i^  Bueaevid  fi.  —  (•)  Ingdrannas  B. 
—  (f)  '  sciHcet  manque  dans  B.  —  W  Bnesevid  B.  —  W  Bathventnm  B.  —  W  Northmanni  B.  — 
(j)  Buftseddlo  B.  —  ^)  parochianis  B,  —  O)  W.  de  Scia  B.  —  H  Dans  B,  la  lettre  o  du  vu^ 
Alençon  est  surmontée  de  deux  traits  analogues  à  des  points  cTt.  —  H  super  B.  -^  (*^)  Vilariensi  A* 


HENRI  II.  279 

Lanfrancus  a  Crodefiido  Coco  V.  jugera  terre  que  sita  eraat  inter  ocdtaras  ecdesie. 
Elmit  Lanfrancus  a  Maingiso  terram  quam  habebat  in  territorio  VillariensL  Emit 
Lanfrancus  a  Rannulfo  et  fratre  ejus  hortum  qaem  tenebat  Walterius  et  mater  ejus. 
Vendidit  Lanfranco  Godefridus  pratarius  duo  jugera  prati  non  longe  a  prato  Geusii. 
Emit  Lanfrancus  a  Golda  et  filio  ejus  aream  domus  juxta  Uldunum  fluvium  sitam  s 
eum  pomerio  et  horto  ad  ipsam  aream  pertinentibus.  Vendidit  Lanfranco  Godefridus 
presbiter  aream  domus  juxta  Uldunum  fluvium  sitam  cum  pomerio  et  horto  ad 
ipsam  aream  pertinentibus.  Vendidit  Lanfranco  W[illelmus]  de  Gorcdi[is]  VI. 
jugera  prati*  Vendidit  Lanfranco  Durandus  terram  quam  habebat  juxta  maceriam 
dmiterii  et  terram  quam  habebat  infra  macerias  horti.  Vendidit  Lanfranco  Âlbinus  %o 
aream  domus  sue  cum  omnibus  ad  eam  pertinentibus.  Vendidit  Lanfranco  Gois- 
fridus  partem  horti  sui  a  ripa  alvei  que  est  juxta  domum  suam  versus  hortum 
monasterii.  Emit  Lanfrancus  terram  RainardU  in  territorio  Viliarii  sitam.  Vendide- 
runt  Lanfranco  filii  Miionis  culturam  inter  duos  Uidinos  Venundi  sitam  et  ho^i- 
tem  unum  in  eodem  territorio  ^'l  Gommutavit  Lanfrancus  Wilielmo  presbitero  duo  i5 
jugera  terre  pro  terra  sua ,  que  duo  jugera  post  mortem  suam  idem  Wiileimus  Sancto 
Stéphane  habenda  rdiquit.  Emit  Wiileimus  abbas  a  Roberto  Marmione,  conce- 
dentibus  ejusdem  uxore  ac  liberis,  molendinum  super  Leisiam^^  fluvium  cum  me- 
dietate  unius  jugeri  terrç  ubi  domus  molendinarii  posset  fieri,  ea  conditione  ne 
liceat  molendinariis  predicti  Roberti  consuetudinarios  nostros  subtrahere,  nec  nostro  ao 
ipsius  consuetudinarios  auferre;  sponte  ergo  advenientes  ubi  voluerint  molendi 
habebunt  licentiam.  Emit  Wiileimus  ab  Heriuino  partem  insulç  quam  habebat  juxta 
idem  molendinum.  Emit  Wiileimus  a  MoreUo  reliquam  ejusdem  insulç  partem. 
Emit  Willdmus  ab  Hunfredo  mariscallo  duo  jugera  prati  juxta  pratum  quondam 
Waleranni.  Emit  Willdmus  a  Rogero  Arundel  unum  jugerum  prati  et  dimidium.  *^ 
Emit  Wiileimus  terram  Rodulfi^'^  Pitot  in  Badvento^"*)  juxta  terram  Rodulfi^'^  filii 
Herfredi.  Emit  Wiileimus  a  Sarione  de  Gurieio  XII.  jugera  terrç  in  eodem  Gurieio. 
Emit  Wiileimus  cellarium  Rothomagi  super  Secanam^'^  situm,  ab  Osmundo  et 
nepote  ejus  Hugone.  Emit  Wiileimus  ab  Osmundo  Àculeo,  Ricardo  et  Rogero  alo- 
dium  quod  habebant  in  Galvomonte  supra  Divam.  Hujus  terre  L.  jugera  postea  3o 
dédit  Boselino  in  fçdio,  recepta  ab  eo  peccunia  quam  pro  ipsa  terra  dederat,  ea 
condidone  ut  post  obitum  Anserici  presbiteri  avunculi  ipsius  Bosdini  due  partes 
décime  ejusdem  terre  Sancto  Stephano  senper  reddantur;  si  vero  maris  sevitia 
oportuerit  burgum  mutari ,  super  prefatam  terram  licebit  abbati  transferre.  Vaididit 

('}  teniioritorio  B.  —  ^)  Ldsam  B.  —  («)  Radulfi  B.  —  (*>)  Bathvenio  JB.  —  («)  Radulfi  B.  — 
(^  Seqaanam  B. 


280  HENRI  IL 

Rannulfas  filios  Asoelini  Wifldmo  abbati  Sandi  Stephani  omn^n  terram  sui  juris 
intra  ecdesiam  et  circa  et  qaicquid  ab  eo  ecclesia^*'  emerat  in  omnibas  iocis,  tali 
conditione  ut  non  lioeat  vel  ipsi  vd  alicoi  suo  heredi  in  rébus  predictis  aiiquem 
quandoque  clamorem  facere*  In  hac  venditione  comprehensa  est  omnis  terra  quam 

.  S  habuerat,  prêter  domum  proprîam  et  duo  jugera  prati  et  unum  jugerum  terre  cum 
tribus  virgis.  Hec  quidem  omnia  ita  di£Einivit  et  firmavit  coram  dtare  Sancti  Ste- 
phani et  coram  abbate  et  magna  parte  conventus,  présente  uxore  sua,  et  presentibus 
liberis  et  ooncedentibus  atque  cum  pâtre  donantîbus.  Emit  Wilielmus  ab  Ernosto 
derico  de  Biileio  quicquid  terrç  habebat  de  foedio  quondam  Luponis  in  eodem 

lo  Bilieio.  Emit  Willdmus  a  Mainardo  fiiio  Durandi  duo  jugera  terrç  ultra  montem  et 
unum  jugerum  prati  juxta  ea  que  fîierunt  Ranntdfi  filii  Ascelini.  Elmit  Wilidmus 
très  virgas  terre  a  Willdmo  fiiio  Thedbaldi  ^^  inter  duos  Uldones  sitas,  juxta  hortum 
nostrum.  Emit  Willeimus  a  Girardo  fiiio  Brune  in  Aiamannia  (*^  XXX.  jugera  terrç 
cum  V.  virgis  prati;  ceteram  autem  terram  filiç  suç  rdiquit,  ea  conditione  ut,  si 

i5  legaliter  non  vixerit  vel  absque  herede  obierit,  in  dominium^*')  Sancti  Stephani  deve- 
niât.  Vendidit  Lupus  Lanfranco  terram  quam  Bilieto  et  Walmereto  habebat, 
^um  parte  ecdesie  quç  ad  eum  pertinebat.  Vendidit  Lanfranco  Gida  uxor  Wilielmi 
Patricii  et  fiiius  ejus  Wilielmus  V.  jugera  terrae  (*)  in  territorio  Gadomi.  Vendidit 
Lanfiranco  Rannulfiis  fiiius  Ascelini  IIII*'  jugera  terre,  unde  lapides  extrahuntur  ad 

9o  opus  monasterii.  Emit  Wilielmus  a  Godefirido  fiiio  Wimundi  de  Icio  unum  jugerum 
terrç.  Emit  WiUdmus  a  Durando  fiiio  Fulcheran  IIII*  jugera  terre  et  dimidium. 
Accepit  Wilielmus  a  Godefirido  Malsaveir  mi'*  jugera  terre  pro  anima  sua.  Recupe- 
ravit  Wilidmus  duo  jugera  prati  quondam  Odonis  de  Garpichdt  ^^^  et  sdia  duo  jugera 
prati  quondam  Odonis  Gobiani  ;  item  duo  jugera  que  tenuit  Goisfiridus  Balistarius. 

35  Gommutavit  Willeimus  ab  Ansfirida^'^  uxore  Roberti  Doisnei  unum  jugerum  terre 
de  tribus  jugeribus  quç  erant  infi*a  viridiarium  Sancti  Stephani,  pro  terra  quç  erat 
ante  portam  ejusdem  Ansfiride,  rdiquorum  vero  duum^^^  jugerum  dédit  unum 
Sancto  Stéphane  vir  ejusdem  uxoris  Robertus ,  et  aliud  tenuit  fiiius  ejus  Philippus 
pro  animabus  suis.  Accepit  Wilielmus  super  aitare  Sancti  Stephani  a  Gaufirido 

3o  Mariscallo  donationem  terre  in  qua  monachi  dveum  Dlduni  fecerant,  et  cdumniam 
quam  inde  adversus  monasterium  habuerat  omnino  dimisit  et  super  eandem  teiram 
ad  reparandum  dv^mi  ire  et  redire  et  terram  proid^'^  onmi  tempore  concessit, 
propter  quod  rectitudinem  de  lignagio,  quod  Rannulfiis  fiiius  Ascelini  de  eo  tenere 
debuerat,  jam  dictus  abbas  ei  concessit,  ita  ut  Gaufiidus  de  abbate  et  Rannulfiis  de 

M  ecdesia  ab  eo  JB.  — >  9")  Thebddi  B»  «^  (p)  Alemannîa  £•  —  l^'  dooiido  £•  — •  («)  ae,  en 
tontes  lettres,  A.  —  i^)  Garpicheth  fi.  —  (k)  Anfiida  B.J-^J")  duum  il  et  fi.  —  ^  prohict  A. 


HENRI  IL  281 

Gaufrido  teneret.  Gommutavit  Willeimus  a  Rodulfo  ^'^  fiiio  Durandi  domum  suam 
qaç  ocGupata  fuit  ad  oflicinas  monasterii  pro  alia  domo  in  Grapoldaria  cum  tali 
consuetudine ,  quaiem  habuit  in  priore  domo,  et  X.  libris.  Emit  Gislebertus 
abbas  a  Wimarc  et  fiiiis  ejus  V.  virgas  vinee  XVI.  libris.  Emit  Gislebertus  a  Buterico 
acram  et  dimidiam  XX.  libris,  V.  solidis  minus.  Elmit  Gislebertus  a  Lancelina  et  Fre-  5 
derico  filio  ejus  IX.  virgas  XXX.  libris.  Emit  Gislebertus  a  Malgero  UI.  virgas  XII. 
libris.  Emit  Gislebertus  a  Mahummeit  ^^  et  Arturo  UI.  virgas  et  terciam  partem  unius 
virge  XIU.  libris  et  X.  solidis.  Emit  Gislebertus  a  Rannulfo  clerico,  filio  Serede, 
III.  virgas  XII.  libris  et  X.  solidis.  Emit  Gislebertus  a  Gaufrido  et  Fulchone  filio  ejus 
acram  et  dimidiam  XXX.  libris.  Emit  Gislebertus  ab  Ansgoto,  genero  Planeti,  lo 
UI.  villas  XV.  libris.  Emit  Gislebertus  a  Rodulpho^''^  filio  Roberti,  V.  virgas  XV. 
libris.  Emit  Gislebertus  abbas  a  Rainaldo  de  Oireval^**)  CCL.  libris  totam  partem 
quam  habebat  in  manerio  Balthe^*^  liberam,  solidam  et  quietam  cum  universis 
quç  ad  eam  pertinent.  Godefridus  de  Veedeues  ^^^  vendidit  Sancto  Stephano  VI.  acras 
terre  in  Alemannia.  Robertus  de  Belfou  concessit  Sancto  Stephano,  in  elemosinam,  i5 
totam  terram  quam  Hugo  de  Diva  tenebat  de  illo  apud  Divam  et  circa  Divam,  ut 
eam  sanctus  habeat  in  peipetuum  solidam  et  quietam.  Rogerius  de  Ivreio  reddidit 
Sancto  Stephano  totam  terram  quam  Hugo,  avunculus  ejus,  tenuerat  in  Ceusio, 
sicut  eam  Hugo  habebat,  ea  die  qua  mortuus  fîiit,  pro  qua  redditione  dédit  ei  abbas 
XIU.  marcas  argenti  et  V.  solidos.  Anfridus  de  Polceio  vendidit  Sancto  Stephano  XX.  ao 
acras  terre  ad  perticam  de  XX.  pedibus  in  Alge.  Gislebertus  abbas  émit  ab  Hunfredo 
Torto  lU.  virgatas  vinee  in  Modol^^  IX.  libris  Cenomannensium.  Willeimus  Bacun  ^^^ 
dédit  Sancto  Stephano  illam  partem  quam  habebat  in  ecclesus  de  Setvans  et  XX. 
acras  terre,  sitas  in  circuitu  ecdesie  Sancti  Laurentii.  Osmundus  Froulant,  homo 
ejusdem  Willelmi ,  dédit  Sancto  Stephano  V.  acras  terre.  Robertus  de  Toriwasth  ^'^  t5 
dédit  Sancto  Stephano  in  elemosinam  partem  quam  habebat  in  ecclesiis  de  Setvans 
cum  decimis,  et  unam  mansuram  terrç  quç  vocatur  Viana,  liberam  et  quietam. 
Anchitillus^^)  de  Usseio  dédit  Sancto  Stephano  terram  de  Locellis,  quam  Grento  de 
illo  tenebat,  ob  hoc  scilicet  ut  frater  esset  loci  et  post  mortem  suam  sepeliretur  in 
cimiterio  Sancti  Stephani,  quo  defuncto  et  in  cimiterio  sancti  sepulto,  Ricardus  3o 
filius  ejus  concessit  donationem,  quam  pater  suus  fecerat  de  predicta  terra,  et  posuit 
super  altare.  Ricardus  ^^  de  Meltiz  concessit  Sancto  Stephano  venditionem ,  quam 
fecerat  pater  ipsius^^  de  décima  totius  parrochiç^")  et  ecclesiam  ejusdem  ville. 

W  Radulfo  B.  —  0>)  Mahumet  B.  —  (•)  Radulfo  B.  —  i^)  d  Oîreval  B.  —  H  Balte  B.  — 
if)  Veeoes  B.  —  te)  Mool  B.  —  0>)  Bacon  B.  —  i^)  Torwast  B.  —  (J)  AnschitîUus  B.  —  (^3  Rog.  B. 
—  W  squs  b.  —  H  parochie  B. 

CHARTES  BT  DIPLÀVES.  —  VIT.  36 


»r«niKBIB    «ATIOXALC. 


282  HENRI  IL 

Gisiebertus  fiiius  Fabri  vendidit  Sancto  Stephano  III.  vii^s  vinee  sitas  in  Modoi  ^*K 
Hugo  de  Rovres  dédit  Sancto  Stephano  totam  terram  et  pratiun,  qae  sont  inter 
domum  Sancti  Stephani  de  Modoi  ^^  et  rivmn  ibidem  decurrentem,  excepto  iiio 
tantillo  ubi  pressorium  ipsius  est,  et  terram  Waiterii  hominis  sui,  et  dangerium  et 
5  pressoragiwn  de  tribus  virgatis  vineç  dédit  eidem  sancto  Fulcheredus  qui  accepit 
uxorem  fiiiam  Wilielnii  fdii  Ârturi,  devenit  Homo  ligis^'^  Gisieberti  abbatis, 
accepitque  in  foedium  ab  eodem  abbate  domum  ipsius  Wilielmi  filii  Arturi.  Petrus 
fiiius  Godefridi  Infantis  de  Fonteneto  vendidit  Sancto  Stephano  pro  X.  libris  Rotho- 
magensium  duas  partes  decimç  de  toto  dominio  W[illeimi]  Paganelii,  duas  quoque 

lo  partes  decimç  lUI*'  vavassorum  suonim,  Rogerii  sciiicet  Flambait,  et  WiUdmi 
vitrici  ipsius  Pétri,  de  mansura  dotis  matris  ejusdem  Pétri  et  mansure  Bolonii  et 
Grodefridi  filii  Pétri,  duas  quoque  acras  terrç  in  territorio  Fontaneti  juxta  granciam 
Sancti  Stephani,  convenitque  quod  banc  venditionem  concedere  faceret  omnes 
heredes  suos,  et  si  qua  inde  caiumnia^*')  moveretur,  totum  hoc  adquietaret,  et  duas 

i5  acras  terre  adquietaret  Sancto  Stephano  usquedum  W[illelmus]  Paganellus  ipsam 
venditionem  concederet,  quod  et  fecit.  Emit  Gisiebertus  abbas  ab  Amuifo  Falco- 
nario  très  acras  terrç  sitas  in  territorio  de  Sahnellis,  concedente  Wilielmo  filio  ipsius; 
convenit  autem  quod  hoc  ipsiun  concedere  faceret  dominum  suum,  et  quod  ipsam 
terram  bene  semper  manuteneret  contra  omnes  homines  ad  opus  Sancti  Stephani  (''}. 

90  Robertus  de  Pointel  dédit  in  elemosinam  Sancto  Stephano ,  concedente  uxore  sua 
et  filiis,  totum  quod  habebat  in  ecclesia  de  Siccavilla,  et  unam  domum  et  unam 
acram  terre  in  eadem  villa.  Hugo  de  Diva  et  Boselinus,  firater  ejus,  dederunt 
Sancto  Stephano,  in  territorio  de  Modol^^\  IIU.  acras  et  dimidiam  vineç^'^,  solutas 
et  quietas  ab  omnibus  consuetudinibus,  excepta  tercia  parte  decimç.  Débet  etiam 

t5  idem  Hugo  vel  suus  hères  per  singulos  annos  reddere  monachis,  tempore  vindemie, 
VI.  modios  vini.  Pro  bis  vero  ante  W[illelmum]  regem  dedimus  ei  in  excambio  ter- 
ram quam  habet  a  nobis  apud  Divam.  Gauterius^^^  Beneventanus  dédit  Sancto  Ste- 
phano, quando  ad  monachatum  receptus  est,  III.  virgas  vinee,  solutas  ab  omni 
consuetudine ,  prêter  decimam  et  VI.  denarios.  Emit  Gisiebertus  abbas  duas  virgatas 

3o  vineç  juxta  eandem  vineam  a  Simone  nepote  ejusdem  Waiterii  ^'^  similiter  quietas, 
prêter  decimam  et  IIlI*  denarios.  Gisiebertus  cognominatus  Fiiius  Episcopi  dedtt 
Sancto  Stephano  pressoragium  ^J)  et  decimam  de  toto  vino  quod  premitur  in  torculari 
nostro ,  et  omne  dangerimn  et  consuetudines  quas  habebat  in  vineis  Sancti  Stephani , 

W  Mool  B.  —  W  Mool  B.  —  W  ligis  A  et  B.  —  W  calumpiiia  B.  —  W  ad  opus  S.  St  contra 
o.  homines  B.  —  (^)  Mo<d  B,  —  («)  acras  vinee  et  dim.  B.  —  W  Gualterins  B.  —  W  Gualterii  B. 
— •  0)  prensoragiam  A. 


HENRI  IL  283 

quç  erant  in  terra  sua,  excepta  recta  comparatione  eanimdem  vinearum  et  décima 
de  toto  vino  quod  non  premitur  in  torculari  nostro.  Wiiielmus  filius  Gozonis  ven- 
didit  Gisleberto  abbati  decimam  et  comparationem  et  omnes  consuetudines  de    ■ 
tribus  yirgatis  vineç,  quam  ante  habebamus.  Robertus  filius  Waichelini^'^  de  Âr- 
gentiis  dédit  Deo  et  Sancto  Stéphane  de  suo  proprio  patrimonio  V.  acras  terre  una    5 
virgata  minus  et  duas  acras  vinee,  ut  ad  ordinem  monachi  reciperetur,  et  receptus 
est.  Robertus  filius  Bemart  incendit  1111""  domus  Sancti  Stephani  et  unum  torcular 
cum  omnibus  vinariis,  quorum  magna  copia  erat  apud  Modol^^^  in  tempore  vinde* 
miarum,  et  sic  cum  predicto  dampno  fuit  aiiud  magnum  dampnum,  de  vino  scilicet 
necnon  et  de  cabailis,  de  bobus  et  de  aliis  pluribus  rébus,  pro  quibus  dampnis  lo 
dédit  ipse  Robertus  XL.  soiidos  Genomannensium  et  decimam  de  Moem  juxta  Geus 
et  omnes  illas  consuetudines  et  vadimonia  et  emptiones  atque  elemosinas  quas  ipsi 
monachi  tenebant  ad  Modol^'^  de  Hugone   de  Rovres  et  de  Emma  uxore  sua. 
Rogerius  de  Rosel  vendidit  Gisleberto  abbati,  concedentc  Norm[annorum]  comité, 
pro  XV.  iibns  Genomannensium,  alodium  suum  totum  quod  habebat  in  Rosel,  taii  i5 
conditione  ut  eum  [sic)  de  sancto  teneret  per  taie  servitium  quale  ante  ex  eo  comiti 
reddebat,  concedente  Roberto  filio  suo.  Ricardus  filius  Godescai  de  Aiemannia  cum 
firatre  suo  dédit  Sancto  Stephano  in  elemosinam  ^^^  IIIP'  acras  terre  quam  habebat 
in  marisco,  et  medietatem  suorum  pratorum  in  eodem  marisco.  Tustinus  de  Gondé 
dédit  Sancto  Stephano  terram  de  Gantepie^^^  pro  anima  sua;  hanc  donationem  con-  so 
cesseront  filii  ejus  Rannuifus  et  Hugo ,  et  posuerunt  super  altare.  Gisiebertus  abbas 
concessit  in  foedium  ^'^  Rannulfo  ^^^  filio  Erfast  totum  quicquid  pater  et  mater  ipsius 
Rannuifi  habuerunt  in  Venuncio  ^^^  ;  ipse  vero  ob  hoc  devenit  homo  ligis  (51c)  ejusdem 
abbatis  et  XXX.  libras  dédit  ei;  concessit  etiam  idem  Rannulius  venditionem  quam 
mater  ipsius  fecerat  de  rustico  de  Valceolis  et  donationem  terrç  sitç  in  territorio  a5 
Gadomi,  quam  eadem  mater  ejus  fecerat.  Et  concordiam  confirmo  factam  inter 
utrasque  abbatias  Gadomi  de  parrochianis  ^^  Sancti  Nicholai  et  Sancti  Martini  et 
Sancti  Stephani  Veteris  et  de  ecclesia  Sancti  Michaelis  ^  \  sicut  scripta  iilorum  tes- 
tantur;  et  concordiam  factam  inter  abbatem  Gisiebertum  et  Bendengei  de  terra  de 
GliviUa.  Emit  Eudo  abbas  a  WiUelmo  de  Gapella  molendinum  de  Drocion  juxta  So 
Divam  XLIUI.  libris,  quod  molendinum  recognitum  fiiit  in  presentia  régis  esse  de 
fçdio  régis  Henrici.  Emit  Eudo  a  Durando  Malopacto  de  Bathvent ,  filiis  suis  conce- 
dentibus,  XX.  acras  terre  in  uno  campo  qui  vocatur  cuitura  Fuithberti  ^^\  et  postea 

(•)  Waicherii  B.  —  0>)  Mool  B.  —  (<)  Mool  B.  —  W  elemosiaa  B.  —  («)  CaotepU  A.  --  (0  io 
fedio  B.  —  W  Ranulfo  A.  —  0»)  Venutio  A»  —  W  parochlaab  B.  —  ^)  de  ecclesia,  omis  dans  B. 
—  W  FuibcrU  B. 

36. 


284  HENRI  IL 

dédit  idem  in  eiemosina  Sancto  Stephano  IIU'*  acras  terre  ad  caput  prefatç  culture. 
W[illelinus]  cornes  Ebroicensis  et  uxor  ejus  dederunt  Sancto  Stephano  in  Badvent  ^*^ 
IL  acras  terre,  pro  salute  animarum  suarum,  sitas  ante  portam  domus  nostre,  et 
concesserunt  in  nemore  Badventi^^^  dominio  obedientie  nostre  dausuram,  ignem, 
5  pasturam,  quç  tamen  omnia  a  tempore  W[ilielmi]  régis  ipsa  obçdientia  habuerat; 
banc  donationem  et  concessionem  per  quendam  ramum  prefato  abbati  tradiderunt 
et  concesserunt  çtemaiiter  babendam.  Herbertus  de  Briviila  dédit  Sancto  Stephano  V. 
acras  terre  et  dimidiam  in  valle  de  Irevilia,  concedente  Roberto  domino  suo;  et 
Rannulfus  et  W.  filius  ejus  dederunt  in  Badvent  ^'^  U.  acras  optime  terre.  Emit  Eudo 

lo  in  eodem  Badvento  ^''^  a  Raduifo  filio  Popeline  et  a  Rogero  filio  ejus  IL  acras  terre 
que  vocatur  Vicus  Monachi.  Emit  Eudo  a  fiiiis  Gisleberti  Molarii  unam  mansuram 
terre,  quam  habebant  super  Olnam,  LX.  solidis;  pro  concessione  hujus  venditionis 
habuerunt  très  filii  Rogerii  fdii  Hersendis^'^  quia  mansura  illa  inter  terras  illorum 
erat,  Hugo  primogenitus  unum  equum,  reliqui  duo  unusquisque^^^  fustanium^^^ 

i5  unùm.  W.  filius  Thedbout^\  sua  sibi  penitus  déficiente  substantia,  dédit  tali  tenore 
Sancto  Stephano  terram  quam  habebat  de  supra  Sanctmn  Nicholaum,  et  dimidiam 
acram  prati  et  quicquid  terrç  in  FrancaviHa  habebat,  ut,  quamdiu  viveret,  victum 
suum  de  ecclesia  haberet,  et  in  fine  vite  sue  monachus  fieret,  quod  et  factum  fiiit. 
Emit  Eudo  a  Raduifo  filio  Anschitilli  de  Icio  VIL  acras  terrç.  Fiiii  Thegrin,  Radulfus 

so  videlicet  et  Wiguen^'^  et  alii  duo,  vendiderunt  Eudoni  abbati  quicquid  jure  heredi- 
tario  ad  Thruum  ^^^  de  fedio  Sancti  Stephani  habebant,  domum  scilicet  quam  postea 
habuit  Gislebertus  de  Wimonasterio,  et  unum  bordeilum  et  V.  acras  terre  arabilis 
in  uno  campo.  Robertus  filius  Mabile  et  fi*atres  ejus  vendiderunt  Eudoni  unum 
campum  quem  habebant  inter  duos  campos  Sancti  Stephani  in  via  qua  itur  ad 

95  Thrum  <'''  de  Baisseria  ^^  in  sinistra  parte  viç.  W.  Pincema  de  Albigneio  ^"^  dédit 
Sancto  Stephano  quicquid  in  Stavell[is]  jure  heredi tario  ab  ipso  sancto  tenebat; 
banc  autem  donationem  idem  W.  jam  antea  in  castello  Gadomi,  in  presentia  régis 
et  baronum  ejus,  eidem  sancto  fecerat,  quando  abbas  et  monachi  obedientiam 
de  Moritonio^")  reddiderunt  domno  Vitali  heremite,  quam  ab  eodem  Vitale  hère- 

3o  mita^"")  habuerant,  nulla  tamen  necessitate  coacti,  immo  vero  ejus  inopie  et  pau> 
pertati  compassi.  Emit  Eudo  in  Starvilia  L.  acras  terre,  libéras,  solutas  et  quietas 
ab  omni  servitio  et  auxilio,  a  duobus  firatribus,  Adelulfo  videlicet  et  Âianno, 
XXX.  libris  Rothomagensium  et  X.  solidis,   de  quibus  Âdeiuifiis  primogenitus 

(■)  Batvent  JB.  —  W  Batventi  B.  —  W  Batvent  B.  —  i^)  Batvento  B.  —  W  Hersent  B.  — 
(0  unusquis  i4.  —  fe)  fiistannicium  B.  —  W  Tieboat  B.  —  (0  Wigon  B.  —  (J)  Trum  B.  — 
W  Trum  B.  —  W  Basseria  B.  —  N  Albinneîo  B.  —  W  Moretonio  B.  —  W  heremite  A. 


HENRI  II.  285 

habuit  XII.  libras  et  unum  equum  XX.  soiidonim;  filii  ipsias,  W.  videiicet  et 
Osmundus,  habuerunt  pro  concessione,  unus  XX.  solidos  et  alter  unum  [sic)  clami- 
dem,  mater  vero  ipsorum  II.  sext[arios]  ordei;  Âlannus  autem  XV.  libras,  Thomas 
filius  ejus  pro  concessione  mium  equum  XX.  solidorum,  mater  ipsius  X.  solidos  et 
U.  sext[arios]  frumenti  et  unum  ordei;  Willelmus  autem  Bacon,  de  cujus  foedio  bec    5 
ipsa  terra  erat,  pro  concessione  et  ut  ipsa  terra  Sancto  Stephano  libéra,  soluta  et 
quieta  remaneret,  ut  ab  ipso  vel  ab  illis  qui  eam  vendiderant,  sive  a  successoribus 
eorum ,  nunquam  deinceps  in  futuro  tempore  servitium  aliquod  vel  auxilium  requi- 
reretur,  recepit^'^  a  prefato  abbate  XVI.  libras,  XI.  libras  in  lorica  quç  fuit  Roberti 
de  Tresgoz,  G.  solidos  in  denariis;  Rogerus  filius  ejus  habuit  pro  eadem  conces-  lo 
sione  XL.  solidos  pro  uno  palefrido.  Robertus  de  Tresgoz  habitum  monachilem^^) 
in  monasterio  Sancti  Stephani  suscipiens,  dédit  apud  Sanctam  Grucem  eidem  sancto 
unum  vavassorium  XX.  acrarum  terrç  et  parlem  illam  quaim  habebat  in  eadem 
çcdesia  cum  recta  décima  totius  terre  quam  habebat  in  eadem  villa.  Robertus  de 
Agnis  dédit  Sancto  Stephano  unam  culturam  IX.  acrarum  in  territorio  Sancti  Con-  lâ 
testi^''^  concedentibus  filiis  suis,  pro  excambiatione^'^)  décime  cpiam  pater  ejus  dederat 
predicto  sancto  in  Burun  (').  Gaufridus  filius  Hadvis  ^^^  et  Nigellus  firater  ejus  dede- 
runt  Sancto  Stephano  pro  salute  animarum  suarum  II.  acras  terrç  sitas  in  territorio 
Baiocénsi.  Emit  Eudo  in  Loucellis^^^  UI.  acras  optimç  terrç  ad  faciendam  granciam 
LX.  solidis  (^)  a  Hugone  de  Fai.  Homines  de  Siccavilla  recepti  in  societate  monasterii  30 
Sancti  Stephani  dederunt  eidem  sancto  duas  partes  dedmarum  suarum;  hujus 
autem  villç  çcclesiam,  quam  Sanctus  Stephanus  antiquitus  in  magna  pace  tenuerat, 
Herbertus  quidam  clericus  ei  modis.quibuscunque  poterat  auferre  querens,  abbatem 
etmonachos  inde  diu  fortiter  vexavit;  quorum  vexationi  Henricus  rex  finem  impo- 
nere  decemens,  utrisque  ante  se  in  castello  Gadomi  diem  constituit  piacitandi.  Die  25 
igitur  constituto,  abbas  et  monachi  cum  omnibus,  quç  eis  neccessaria ^'^  erant,  ipsi 
régi  et  justiciç  suum  pladtiim  obtulerunt.  Herberto  autem  ibi  in  audientia  régis  et 
totius  justiciç  necnon  et  baronum  déficiente,  de  prefata  ecclesia  ipsius  régis  et  justicie 
judicio  Sanctus  Stephanus  saisitus  remansit,  nemini  deinceps  amplius  inde  respon- 
surus.  Rogerius  filius  Pétri  de  Fontaneto  ^^  in  presentia  totius  justiciç  reddidit  3o 
Sancto  Stephano  terram  illam  et  omnes  décimas,  quas  ipse  sanctus  a  Godeûido  avo 
illhis  et  a  pâtre  suo  habuerat,  easque  eidem  sancto  deinceps  firmiter  imperpetHum^*"^ 
tenendas  concessit.  Dédit  Robertus  de  Meltiz^^  Sancto  Stephano  ecclesiam  scilicet 

M  reoepit  idem  W.  JB.  — ^  0>)  monachi  B.  —  (")  in  territorio  S.  Contesti  omis  dans  B.  — 
(<>)  excambiiione  B.  —  («)  Boron  B.  ^  (H  Hadvise  B.  —  te)  Loceliis  B.  —  ^)  LX  solidis  omù 
dans  A.  —  W  necessaria  fi.  —  Ci)  Fonteneto  B.  —  W  in  perpetuum  B,  —  0)  Tout  ce  passade, 
depuis  :  De^i,  jusqu'à  Widilinus,  ne  se  trouve  que  dans  B, 


286  HENRI  II. 

Sancti  Hylarii,  que  est  sita  in  villa  Meltiz,  cum  IX.  aciis  terre,  quod  est  alodium 
ejus,  cum  decimis,  oblationibus,  sepulturis,  et  omnibus  que  ad  ejusdem  ecclesie 
jus  pertinent.  Dédit  etiam  de  alodio  suo  in  eadem  villa  LX.  acras  terre,  quarum 
XXX.  ex  una  sunt  parte  viç,  alia  [sic)  XXX.  ex  altéra.  Dédit  etiam  monachis  et 

5  eorum  hominibus  omnem  pasturam,  quam  in  prefata  vUla  habebat,  habere  commu- 
nem.  Habet  autem  ecclesia  de  Meltiz  medietatem  sépulture  ecdesie  de  Donvilla, 
quoniam  in  ipsius  cimiterio  sepeliuntur  omnes  parochiani  çcclesiç  de  Donvilla. 
Goncessit  etiam  predictus  Rob[ertus]  ut  liceret  suis  melioribus  hominibus  usque  ad 
X.  acras  de  suis  terris  quas  de  eo  tenebant  prefato  cenobio  dare,  minoribus  vero 

lo  unam  tantummodo.  Ista  sunt  membra  que  ad  prefatam  ecclesiam  Sancti  Hylarii 
pertinent  :  Rainaltmaisnil,  Tusteinmaisnil,  Malepalu,  Warinmaisnil,  Rotorium, 
Widilinus  ^*K  —  Hubertus  filius  Serlonis  dédit  Sancto  Stephano  capitalem  domum 
suam  et  aliam  juxta  illam  que  erat  duarum  stationum  in  Gatehola,  ea  conditione 
habita  quod  uxor  sua  Gisla  et  heredes  ejus  haberent  easdem  domos  a  monachis  per 

i5  annimi  pro  X.  solidis^^^;  et  prêter  hoc  dédit  terram  illam  qu§  est  inter  predictas 
domos  et  murum  usque  ad  quarrariam.  Goncedo  concordiam  abbatis  et  Ricardi  filii 
Eddiz  factam  apud  Lundon[iam]  ^"^  Goncedo  concordiam  factam  inter  monachos 
Sancti  Stephani  et  ministros  régis  de  terra  de  Brideport  et  de  Bridetona^*^^. 

Hec^"^  omnia  prescripta  predictç  çcclesiç  Sancti  Stephani  et  monachis  ibidem 

9o  Deo  servientibus  concedo  et  confirmo  habenda  et  tenenda  in  perpetuam  demosinam, 
ita^*^^  libère  et  quiète,  sicut  ^^^  carte  régis  W[illdmi]  et  régis  Henrici,  avi  mei,  eis  con- 
firmant et  testantur,  et  quecumque  hic  prescripta  sunt,  quç  rationabiliter  adquisive- 
runt  et  que  eis  rationabiliter  data  ^^  sunt  temporibus  antecessorum  meorumet  meo^^. 
Testibus  :  Rothroco  Ebroicensi  episcopo,  justic[iario]  Norm[annie]  ^J^,    Philippe 

25  Baiocensi^^  episcopo,  Arnulfo  Lexoviensi  episcopo,  Thoma  cancellario,  Gaufrido 
RideUo^^,   Gaufrido  capellano,  Willelmo  filio  Martini,  Ricardo  de  Hum[etis]  ^"^ 
Manasseir  Biseit^"^  Willelmo  Filio  Johannis,  Godart  de  Vaus,  Jordan  TalKun^""), 
Ricardo  de  Haia. 
Âpud  Gadomum. 

(■)  Ici  s^arréte  le  passage  qai  ne  se  trouve  qae  dans  B.  —  (**)  pro  X.  solîdîs  per  annum  jB.  — 
C*^)  London  B,  —  (^)  Dans  A ,  le  mot  Bridetona  a  été  attongé  par  des  traits  horizontaux,  pour 
atteindre  la  fin  de  la  ligne.  A  la  suite  de  ce  mot  se  trouve  dans  B  le  passage  :  c  Concedo  emptionem 
—  pro  c.  solidis  Genoaiannensiuin  »y  qui  dans  le  texte  A  se  trouve  beaucoup  plus  haut,  vers  la  fin  de 
la  première  colonne,  —  (*)  Sur  l'exemplaire  A,  ce  qui  suit  est  écrit  en  trois  lignes,  occupant  toute  la 
largeur  de  la  pièce,  —  (^}  ita  manque  dans  A,  —  ^)  Ce  qui  suit,  depuis  :  Sicat,  est  écrit  à  longues 
lignes  sur  l'exemplaire  B.  —  i^)  date  B.  —  CO  B  omet  les  mots  :  temporibot  —  meo.  —  (i)  justic. 
Norm.  omis  dans  B,  —  W  Baicensi  B,  —  W  ÏUdel  B.  —  W  Hom.  B.  —  W  Manessier  Biset  B.  — 
(**)  Jordan.  Taîson  B. 


HENRI  IL  287 


CLV 

Ddisle,  n""  113. 
11 56-1 161.  —  Caen. 

Charte  de  sauvegarde  poar  Vabbaye  de  l'Estrée. 

A,  Original  perdu.  5 

B,  Copie  de  la  fin  du  xv*  s.  ;  Archives  de  TEure,  H.  3i 9 ,  cariulaire  de  Tabbaye  de  TElstrée,  fol.  1 2 , 

n'  18. 

Souscription  du  chancelier  Thomas,  qui  a  passé  en  Angleterre  à  la  fin  de  1 161,  et  a  quitté  ses 
fonctions  au  mois  de  mai  suivant. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega-  10 
vorum,  senescallo  de  Nonancourt,  salutem. 

Scias  quod  monachi  de  Strata  et  omnes  tenure  et  possessiones  eorum  sunt  in  mea 
manu  et  custodia  et  protectione.  Et  ideo  precipio  tibi  quod  nullam  eis  vel  rébus 
suis  facias  injuriam  vel  fieri  permittas.  Et  nisi  feceris,  justicia  mea  facîat. 

Teste  cancellario.  i5 

Apud  Gadomum. 

CLVI 

Delisle,  n**  1 13. 
ii56-iiGi.  —  Carentan. 

Gortjirmaiion  des  donations  faites  aax  lépreux  de  Bolleville.  30 

A,  Original  perdu. 

B.  G>pîe  du  XV*  s.;  cartulaire  de  la  léproserie  de  Bolleville,  British  Muséum,  ms.  addit.  17307, 

foL  9. 

a.  Gilles  de  la  Roque,  Histoire  de  la  maison  de  Harcourt,  t.  IV,  p.  i4o5. 

Cette  pièce,  donnée  en  France,  et  souscrite  par  le  chancdier  Thomas,  est  au  plus  tard  de  1 161 .  35 
Elle  porte  également  la  souscription  de  Richard  du  Neubourg;  peut-être  a-t-on  commis  une  erreur 
avec  Tintention  d'inscrire  ici  le  nom  de  Robert  du  Neubourg,  qui  figure  très  souvent,  à  cette 
époque,  comme  témoin  des  actes  de  Henri  II ;  en  ce  cas  Tacte  ne  pourrait  pas  être  postérieur  au 
mois  d'août  11 69. 


288  HENRI  IL 

•  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Gostentino,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  infirmis  de  Boieviila  quidquid  eis  rationabi- 
liter  datum  est.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  inlirmi  teneant  et 
5  habeant  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice  in  terris  et  decimis  et  pratis 
ctpascuis,  in  bosco  et  piano  et  in  omnibus  rébus,  sicut  carte  eorum  testantur. 

Testibus  :  Thoma  cancellario,  Richardo  de  Novo  Burgo,  Willebno  Fiiio  Johannis, 
Nigeiio  de  Bosc,  Phiiippo  de  Golumberiis. 
Apud  Garentomium. 

Ci.VII 

Dellsie,  n*  ii4. 
1 1 56-1 1 6 1 .  —  DomFront. 

Charte  de  sauvegarde  pour  l'abbaye  de  Savigni. 

A.  Original  un  peu  mutilé,  autrefois  scellé  sur  simple  queue,  Archives  nationales,  L.  966,  abbaye 
i5  de  Savigni,  généralités,  pièce  a4;  coté  968  à  Tépoque  où  M.  Ddisle  Ta  utilisé. 

B.  Copie,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10078,  p.  243. 

Round,  n*"  8a5. 
L'acte,  souscrit  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  pas  être  postérieur  à  1161. 

[H.],  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
20  vorum,  omnibus  justiciis ^'^  et  [ballijvis  suis  et  vicecomitibus  et  prepositis  et  mi- 
nistris totius  terre  sue  et  omnium  por[tuum]  maris,  saiutem. 

Sciatis  quod  abbatia  Savigneii  est  in  mea  propria  custodia  [et  defenjsione,  sicut 
propria  abbatia  et  dominica  elemosina  mea,  et  omnia  ad  ipsam  pertinen[tia  sunt] 
libéra  et  quieta  ab  omni  servicio  et  consuetudine  in  tota  terra  mea.  Et  ideo  pre[cipio 
20  u]t  omnes  res  abbatis  et  monachorum  Savigneii  sint  libère  et  quiète  in  bono  et.  .  .  ^^ 
ab  omni  theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine.  Et  nemo  [audjeat 
eos  disturbare  super  X.  libras  forisfacture. 

Teste  Thoma  cancellario. 

Apud  Damfrontem. 

(*}  justiciis  en  tontes  lettres  A,  —  ^^^  La  déchirure  da  parchemin  a  enlevé  environ  six  on,  huit  lettres* 


HENRI  IL  289 


CLVIII J») 

Delisle,  n*'  loo  ۥ  et  1 16  A. 
ii56-ii6i.  —  Le  Mu». 

Ordre  donné  aa  vicomte  du  Lincolnshire  et  à  ses  agents  d'assurer  à  Raoul  de  Caen , 
clerc  du  roi,  la  jouissance  de  sa  prébende  d\  Asgerbi  ».  5 

A,  Original  scellé  autrefois  sur  simple  queue,  aux  Archives  de  Téglise  de  Lincoln,  D.  II,  65.  1. 
—  Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  87. 

fi.  Copie  ancienne  dans  le  cartulaire  de  Lincoln  (Registrum  Antiqnissimum),  pièce  90,  signalée 
en  1913  par  le  Rév.  Salter» 

La  souscription  :  Teste  canceliario,  sans  indication  de  nom,  désigne  certainement  Thomas  10 
Becket,  qui  a  cessé  d'être  chancdier  lorsqu'il  fut  élevé  au  siège  métropolitain  de  Cantorbéry,  le     • 
a 3  mai  116a.  Antérieurement  à  cette  date,  Tltinéraire  du  Rév.  Eyton  mentionne  divers  séjours 
de  Henri  II  au  Mans,  de  1 156  k  1 161.  —  Thomas  Becket  avait  été  roivoyé  en  Angleterre  à  la  fin 
de  1161,  sans  doute  après  la  f%te  de  Noél. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega-  i5 
Yorum,  vicecomiti  Linc[olne]scir[e]  et  ministris  suis,  salutem. 

Precipio  quod  magister  Radulfus  de  Gadomo,  clericus  meus,  habeat  et  teneat 
bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  intègre,  plenarie,  honorifice,  prebendam  suam  de 
Asgerbi  ^'',  cum  pertinentiis  suis  et  cum  omnibus  libertatibus  suis ,  sicut  carte  domi- 
norum  feodi  testantur,  et  sicut  illam  confirmavi  Linc[olnie]  per  cartam  meam.  Et  30 
prohibeo  quod  nullus  ei  inde  aliquam  injuriam  vd  contumeliam  faciat,  qiiia  ipse 
et  omnes  res  sue  sunt  i[n  mea]  manu  et  custodia  et  protectione. 

Teste  canceliario . 

Apud  Genom[annim]. 

(•)  Asgerby  B. 

^^)  Le  n*  CLn,  qui  faisait  double  emploi,  a  été  supprimé. 


GHAinS  R  DIPLÀMIS.  —  VII.  37 

taranna  ■msoia&i. 


290  HENRI  II. 


CLX 

Delisle,  n*  116. 
11 56-1 161?  —  [Le  Mans]. 

Notice  attestant  la  restitution  de  féglise  de  Fay  à  la  chapelle  de  Saint-Pierre  de  la 
5  Cour,  obtenue  de  Vévêqne  du  Mans  à  la  suite  de  démarches  faites  par  Henri  IL 

A,  Fragment  du  cartulaire  de  Saint-Pierre  de  la  Cour,  an  Mans. 

a.  Menjot  d*£3benne,  tome  IV  des  Archives  historiques  du  Maine,  p.  33  et  27. 

Cette  notice  fait  suite  à  une  première  notice  constatant  l'abandon  que  Richard  de  Cré  avait  fait 

de  i*église  de  Fay  aux  chanoines  de  Saint-Pierre  de  la  G)ur,  du  temps  de  Foulques  le  Jeune,  comte 

10  d* Anjou,  et  de  Hildebert,  évéque  du  Mans,  c*est4-dire  entre  les  années  1109  et  iia5.  — -  Elle 

porte  la  souscription  du  chancelier  Thomas,  qui,  après  avoir  quitté  la  France  à  la  fin  de  1161,  a 

cessé  d'exercer  ses  fonctions  en  mai  116a,  pour  devenir  archevêque  de  Cantorbéiy. 

...  De  eadem  vero  ecdesia  de  Phayo  orta  est  ingens  contentio  inter  Guillelmum 
episcopum  Genomannensem  et  canonicos  Beati  Pétri,  tempore  videiicet  Âdriani 

i5  pape  et  Henrici,  régis  Ânglie,  filii  Mathildis  imperatricis  et  comitis  Goffiredi,  cujus 
coipus  requiescit  in  ecclesia  beatissimi  Juliani  ante  crucem,  qui  Henricus  rex 
Angliam,  Normaniam,  Ândegaviam,  Turonicam,  Cenomanicam,  Âquitaniam, 
Vasconiam  simul  in  pace  regebat.  Ventilata  ergo  contentio  diuque  tractata  de  ter- 
mino  per  terminum,  usque  in  presentiam  Henrici  régis  venimus,  et  causam  nostram 

3o  suscipiens,  per  duos  dies  cum  prefato  Guillelmo  episcopo  placitans,  adductis  testibus 
nostris  ad  probandum ,  ecclesiam  omnino  liberavit  et  nobis  eam  reddidit.  Episcopus 
enim  noiens  regem  contristari,  ecclesiam  illam  reddidit  et  cum  annulo  aureo  quem 
digito  habebat  regem  saisivît,  et  sic  sopita  contentio  et  finita  requievit. 

Testes  sunt  :  episcopus  Gicestrensis  EOdarius  nomine,  Thomas  cancellarius  régis, 

95  Grofiridus  et  Hugo  de  Gieeriis,  Joslenus  Turonensis,  Eustachius  archidiaconus, 
Esgaredus  archipresbiter,  Robertus  decanus  Beati  Pétri,  Gervasius  cantor,  Simon 
canonicus. 


HENRI  IL  291 


GLXI 

Ddide   n*  117. 
11 56-1 161.  —  Le  Neubourg. 

Sauvegarde  pour  Vabhaye  de  VEstrée. 
A.  Original  perdu*  5 

B»  Copie  de  la  fin  du  xv*  s«,  dans  le  cartulaire  de  TEstrée,  aux  Archives  de  TEnre,  H.  3 19, 
foL  12,  n*  17. 

En  œ  qui  concerne  la  date,  même  observation  que  ponr  la  pièce  précédente. 

H.,  rex  ÂDglomin,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega* 
vonim,  Symoni  de  Aneto  et  G.  de  Teleres  et  R.  de  Museio,  salatem*  io 

Sciatis  quod  domus  de  Strata  et  omnia  catalla  sua  in  mea  manu  sunt  et  in  mea 
custodia.  Quare  precipio  vobis  ut  eam  manu  teneatis  et  defendatis,  et  ne  patiamini 
aliquam  ei  fieri  violentiam  aut  injuriam. 

Teste  canceilario. 

Apud  Novum  Burgum.  i5 

CLXII 

Ddisle,  n"  118. 
ii56-ii6i.  —  Lions. 

Confirmation  de  T accord  intervenu  entre  Philippe,  évéque  de  Bayeax,  et  Philippe  de 
Colombières,  au  sujet  du  meurtre  de  Béairix,  nièce  de  ïévêque.  30 

A,  Original  perdu. 

£.  Copie  du  xin*  s.,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de 
Bayeux,  ms.  igS,  n~  33  et  436. 

a,  Bourrienne,  AntiqavLs  Cartularias  ecclesiœ  Baiocensis^  t«  I,  p.  39. 

En^ce  qui  concerne  la  date,  même  observation  que  pour  la  pièce  précédente.  3 5 

87. 


292  HENRI  IL 

H.,  rex  Ângioram,  et  dux  Nonnannomm  et  Aquitanonim»  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopo  et  episcopis  et  justiciis  et  baronibus  et  ministris  suis  todus 
Nonnannie,  salutem. 

Sciatis  quod  ego  concedo  et  carta  mea  presenti  confirmo  oompositionem  iUam 

5  que  facta  fîiit  coram  me  inter  Philippum  Baiocensem  episcopum  et  Philippum  de 

Golumbariis  de  morte  Beatricis,  neptis  predicti  episcopi^  quam  Rotbertus  nepos 

Philippi  de  Golumbariis  interfecerat,  banc  videlicet  quod  Pbiiippus  de  Golumbariis 

predictum  Robertum  abjuravit,  et  pacem  firmam  episcopo  Baiocensi  et  Wilielmo 

Britoni  et  toti  cognacioni  eorum  juravit.  Preterea  ecciesiam  de  Golumbariis,  cum 

lo  duabus  garbis  et  tercia  et  aliis  pertinenciis  ejus,  cuidam  prébende  Baiocensis  ecdesie, 

pro  anima  Beatricis  predicte,  et  pro  restauratione  dampnî  quod  eidem  prébende 

fecerat,  in  perpetuam  elemosinam  dédit  et  concessit.  Dédit  etiam  ecdesie  Baioo^si 

nil.  modios  ordei»  quos  jure  hereditario  in  molendino  de  Manerio  possidebat,  ad 

dispositionem  episcopi,  aut  predicte  prébende,  aut  communi  ecdesie,  aut  oui  vellet 

i5  in  demosinam  donandos.  Pro  X.  etiam  libratis  terre  quas  coram  me  ecdesie  de 

Haisitio  se  dare  promiserat,  eidem  ecdesie  assignavit  ecdesiam  de  Plancheré  intègre 

cum  duabus  garbis  et  tertia  et  aliis  pertinentiis  suis,  que  erat  de  feodo  Rogeri  Bacon 

fratris  sui,  et  pro  qua  etiam  ipse  Rogero  ad  valens  et  ad  ejus  voluntatem  dédit 

excambium.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  bec  compositio  firmiter  et  inoon- 

9o  eusse  (')  teneatur. 

Testibus  :  Thoma  canceliario ,  Rogero  archidiacono ,  Ricardo  de  Humetis  consta- 
bulario. 

Âpud  Leones. 

GLXin 

35  Ddide,  n*  1 14  B. 

ii56-ii6i.  —  Lions. 

Confirmation  £ane  donation  faite,  à  Herting,  aux  chanoines  réguliers  dadit  lieu. 

A,  Originai  perdu. 

B.  G>pie  au  British  Muséum,  dans  le  ms.  du  fonds  G)ttoiiien  Vespasien  E  xxin,  Begistrum  car- 
3o  tarum  prioratus  Je  Dureford  in  comitata  Smregiœ,  foL  i  v*.   Le  scribe  a  pointé  la  plupart 

des  î  et  parfois  même  les  e^  comme  dans  le  mot  mee.  En  marge,  en  regard  de  la  mention 
rétive  an  chancdier,  ont  été  tracés  les  mots  :  t  Sanctus  Thomas  canodiarius  Ânglie.  — 

• 

^  discusse  a. 


HENia  IL  293 

Hugo  de  MoreviU.  •  ;  suivent  deux  ou  trou  mots  qui  Mmt  aujourd'hui  illisiUes.  Ce  document 
avait  été  indiqué  par  le  Rév.  Eyton,  p.. 53;  il  a  été  copié  à  L<mdres,  en  1918 ,  par  M.  Qiaries 
Bémont. 

La  pièce,  souscrite  en  France  par  le  dhanodier  Thomas,  est  au  plus  tard  de  1161. 

GaATA  h.  REGIS  DE  TERRIS  NOfilS  DATIS  PER  DOIUNOS  DE  HeRTING.  5 

[H. ,]  W  rex  Angl[orum] ,  et  dux  Norm[annoruin]  et  Aquit[anonim] ,  et  cornes  An- 
deg[aYoruin] ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis  ^\ 
vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Ânglic[is]  tocius 
Ânglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  canonicis  regularibus  de  Her-  10 
ting  terram  quam  Henr[icus]  Hosatus  eis  rationabiliter  dédit  in  Herting  ^'^  in  eiemo- 
sinam.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  canonici  ejusdem  loci  eandem  terram 
habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  intègre  (fol.  a],  cum 
omnibus  pertinenciis  suis  et  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus 
eidem  terre  pertinentibus.  Et  concedo  iliis  in  elemosinam  et  confirmo  quicquid  eis  i5 
rationabiliter  dabitur.  Hoc  eciam  iliis  concedo  pro  salute  anime  mee  et  uxoris  mee 
et  omnium  antecessorum  meorum  immo  et  successonim  et  prece  ejusdem  Henr[ici], 
sicut  carta  sua  eis  testatur, 

Testibus  :  cancdlario  Thoma,  W.  de  Braosa,  W.  de  Lanvalein,  W.  Âguilon, 
Hugone  de  Morevill[a]  ^^y  Roberto  de  Sancte  Marie  Ecdesia.  20 

Âpud  Leon[es]. 


CLXIV 

Ddisie,  n*  ii4  C. 
ii56-ii6i.  —  Lions. 

Lettres  de  Henri  II  en  faveur  de  Guillaume,  boulanger  de  t archevêque  de  Cantorbéry.  a  s 

A,  Original  perdu,  désigné  par  la  note  de  provenance  donnée  dans  le  Formulare  de  Madox. 

a.  Thomas  Madox,  Formulare  anglicannm,  London,  170a ,  in-folio,  p.  44,  n*  lxxx,  ex  autographe. 
G)Yentrensi. 

Thibaud,  archevêque  de  Cantorbéry,  nommé  dans  cet  acte,  est  mort  le  18  avril  1 161. 

^^  Pes  tvnHde  B.  —  ^^  justiciar.  B.  ~-  ^^^  abréviation  au-dessus  da  g  B.  —  (^}  Merevill.  B. 


294  HENRI  IL 

H. ,  rex  Ânglie ,  et  dux  Normannie  et  Âqaitanie ,  et  cornes  Ândegavie ,  episcopo 
Cestrie,  justiciis  ^*\  baronibus,  vicecomîtibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis 
Francis  et  Ânglis  de  episcopatu  Gestrensi,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Wilielmo  pistori  Teobaldi  archiepiscopi 
5  Gant[uariensîs]  moiendinum  de  Liga.,  cum  omnibus  pertinendis  suis,  quod  Galte- 
rius  episcopus  Gestrensis  ei  dédit  pro  servicio  suo,  et  carta  sua  confirmavit,  red- 
dendo  inde  singulis  annis  II.  solidos,  et  molendo  quiète  biadum  de  propria  mensa 
episcopi  Gestrensis  de  Tachebroc.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod  idem  Wil- 
Idmus  pistor  et  heredes  sui  habeant  et  teneant  illud  predictum  moiendinum  bene 
lo  et  in  pace,  libère  et  quiète,  honorifice,  intègre  et  pienarie,  sicut  carta  predicii 
episcopi  ei  testatur,  et  sicut  Theobaidus  archiepiscopus  Gantuariensis  Uiud  moien- 
dinum Wilielmo  pistori  et  heredibus  suis  confirmavit. 

Testibus  :  Hugone  de  Perers,  et  Wilielmo  de  Grevecor,  et  Hugone  Priore,  et 
Roberto  de  Juvigneio  ^^\ 
»5       Apud  Leon[es]. 

CLXV 

11 56-1 161.  —  Lions. 

Confirmation  des  biens  appartenant  à  l'église  de  la  Sainte-Trinité  ilpswich. 

A.  Original  perdu. 

90  B.  Inspeximus  de  i33i,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  5*  année  d'Edouard  llf,  mem- 
brane 39. 

a.  Cclendar  ofihe  Charter  Rolls,  t.  IV;  Edward  III,  iSay-iS^i  ;  p.  ai5;  d'après  B. 

Henri  II,  parti  de  France  à  son  avènement,  n'y  est  revenu  qu'en  1 156.  Souscription  du  dian- 
ceiier  Thomas. 

95  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justitiis,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis, 
saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  présent!  confirmasse  ecclesie  Sancte  Trinitatis 

3o  de  Gippeswico  et  canonicis  in  eadem  ecclesia  Deo  servientibus  quicquid  rationabi- 
liter  eis  datum  est,  sicut  carte  donatonim  testantur,  videlicet  :  ex  dono  Alanni  Filii 

W  Justidariis  a.  —  W  Ivingneio  a. 


HENRI  IL  295 

Eadgary  ecdesiam  Sancti  Laurentii,  ecclesiam  Sancte  Marie  de  Benetlia  ex  dono 
Hervei  de  Dodenes,  ex  dono  comitis  Hugonis  Bigoti  terram  quandam  in  hundreto 
Golenese  reddentem  annuatim  iinam  marcam  argenti  eisdem  canonicis,  et  terram 
quam  dédit  eis  Robertus  de  Ver  in  Nachetonia,  et  terram  quam  dédit  eis  Fuico 
concanonicus  eorum  in  Heimingueham  et  Hemmingestune,  scilicet  terram  patris  s 
sui  et  terram  Baichi,  et  terram  quam  dédit  eis  Emaidus  concanonicus  eorum  in 
Bercham,  et  terram  quam  dédit  eis  Normannus  Fiiius  Eadnory  concanonicus  eorum 
infra  Gipeswycum  et  extra,  et  terram  Biathere,  et  terram  Osberti  Fiiii  Godeheve  in 
Branfordia,  et  terram  quam  idem  Normannus  de  feodo  régis  et  comitis  Britannie 
de  Wyca  et  Delf  quod  idem  Normannus  eis  dédit,  et  terram  ex  dono  ejusdem  in  \o 
Oeidune  Hundret,  et  terram  quam  dédit  eis  in  Broches  de  feodo  Roberti  Filii  Gau- 
fridi,  et  terram  que  fait  Ormari  et  Cheteberti  fratrum  in  Neubrounia,  et  terram 
quam  Wiilelnms  TEnvesiet  W  eis  donavit  in  Ghodenhan  ^\  scilicet  tresdecem  acras  et 
redditum  annuatim  duodecim  nummorum,  et  terram  quam  Osbertus  de  Raimes 
donavit  eis  in  Bentieia,  scilicet  terram  Sueni  et  terram  Roberti  de  Ponte  in  Bran-  i5 
fordia,  et  terram  Turquiiii  de  Hundredo,  et  duas  partes  décime  cujusdam  quas 
Wiiielmus  sacerdos  et  Adam  clericus  dederunt  in  Tonstaiiia,  et  terram  quam  dédit 
eis  Âlanus  de  Mendeham.  Ex  dono  meo  nundinas  trium  dierum  ad  festum  Sancte 
Grucis  in  septembri,  et  terram  quam  dédit  eis  Herveus  de  Dodeneis  in  Bentieia. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  canonici  teneant  bec  predicta  et  quic-  20 
quid  rationabiiiter  acquirere  poterunt,  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  hono- 
riHce,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  molendinis,  in  viis  et 
semîtis,  cum  soca  et  saca  et  thol  et  them  et  infangenethef  et  hutfangenethef. 

Testibus  :    Rogero    Eboracensi    archiepiscopo ,    Rotrone  Elbroicensi   episcopo, 
Roberto  Lincolniensi  episcopo,  Thoma  cancellario  régis,  abbate  Sancti  Âudoeni,  25 
Jobanne  de  Oxenfort,  Willelmo  de  Caisneto,  Willelmo  de  Hastingues. 

Apud  Leones. 

CLXVI 

Delisle,  n""  ii4  A. 
11 56-1 161.  —  Paeî.  3o 

Cliarte  confirmant  à  Jl  église  de  la  Trinité  de  Chichester  la  chapellenie  de  Pevensey. 
A,  Original  perdu. 

^  Lennesiet  a.  —  ('>'  Chodenhau  a. 


296  HENRI  IL 

J3.  Inspezimiis  de  laay,  an  Public  Record  Office,  Charter  RoUs,  ii*  année  de  Henri  Ul,  mem» 
brane  lo. 

a.  Calendar  ofthe  Charter  Roils,  1. 1,  p.  3i,  d'après  J3. 

Cette  pièce,  sotiscrite  par  le  chancelier  Thomas,  et  datée  d'une  localité  française,  est  an  plus 
5  tard  de  1 1 6 1 . 

Henricus,  rex  Anglorum,  etc. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  ecclesie 
Sancte  Trinitatis  Cicestrie  et  Hilario  episcopo  et  successoribus  suis  capeliariam  de 
Pevenesello  quam  cornes  Moritonie  statuit,  cmn  pertinentiis  suis  omnibus.  Quare 
lo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  illam  capeliariam  habeat  et  teneat 
cum  omnibus  pertinentiis  suis  bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  intègre,  plenarie  et 
honorifice,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semitis,  in  aquis  et  mo- 
lendinis,  in  stagnis  et  vivariis  et  in  omnibus  locis,  in  ecclesiis  et  decimis  et  pannagiis, 
et  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus,  sicut 
i5  unquam  aliquis  illam  capeliariam  melius  et  liberius  et  quietius  tenuit  tempore 
régis  H.  avi  mei,  ita  quod  ipse  episcopus  et  successores  ejus  sint  capellani  mei  et 
successorum  meorum  et  reginarum  Angjiorum  de  eadem  capdlaria. 

Testibus  :  R.  archiepiscopo  Eboracensi,  R.  episcopo  Blboricensi  [sic)^  A.  episcopo 
Lexoviensi,  R.  episcopo  Lincolniensi,  Hugone  episcopo  Dunolmensi  (^îc),  Thoma 
3o  cancellario,  Manassero  Biset,  R.  dapifero  de  Dunstanvilla,  Ricardo  de  GamviUa, 
Radulfo  Filio  Stephani. 

Apud  Pascy. 

CLXVII 

Delisle,  n*  ii4  D. 
^*>  ii56-ii6i?  —  Rouen. 

Amvdation  des  aliénations  indâment  faites  par  les  abbés  de  Saint-Valeri. 

A.  Original  scellé;  Oxford,  New  Collège,  Takdey  deed,  n*  i36.  —  Atlas,  pL  VII,  photographie 
communiquée  par  le  Rév.  Salter  (porte  sur  la  plandie  le  n*  107  A]. 

Date  incertaine. 

3o      H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis  et  vicecomitibus  sais  AngUe,  salutem. 


HENRI  IL  297 

Prohibeo  ne  quicquam  teneatur  de  donationibus  que  per  non  sapientes  abbates 
facte  sunt  de  terris  Sancti  Walerici,  nisi  precepero  nominatim. 
Teste  Raginaldo  de  Sancto  Walerico. 
Âpud  Rothomagum. 

CLXVIII  5 

Delisle,  n*  ii4E. 
11 56-1 161?  —  Rouen. 

Confirmation  de  la  donation  de  la  «  terra  de  Fautewellani,  faite  à  l'abbaye  de  Beaahec 
par  Hagues  Talbot. 

A.  Original  scellé  sur  double  queue;  Britîsh  Muséum,  Harley,  111,  B.  d8.  —  Photographie.  10 

Date  incertaine. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonun,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  episcopo  Norwicensi,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomi- 
libus,  ministris,  bailUvis  et  omnibus  (idelibus  suis  de  Norfolc.  et  de  Sudfolc. ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  Sancte  Marie  et  Sancti  i5 
Laurentii  de  Beibecco  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  terram  de  Fautewelia 
quam  Hugo  Taiebot  eis  donavit  in  elemosinam,  ita  libère  et  quiète  et  rationabiiiter 
habendam  et  tenendam,  sicut  carta  sua  eis  testatur.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
quod  predicta  ecdesia  et  predicti  monachi  predictam  terram  habeant  et  teneant  cum 
omnibus  pertinendis  suis  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  plenarie  et  intègre,  30 
rationabiiiter  et  honorifice,  cum  omnibus  iibertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ad 
eam  pertinentibus ,  sicut  carta  predicti  Hugonis  testatur. 

Testibus  :  magistro  Gaufrido  Rideiio,  Giione  archidiacono ,  Man[assero]  Biset 
dapifero,  Reginaldo  de  Gerpunvilia. 

Apud  Rothomagum.  35 

CLXIX 

Delisle,  n°  11 5. 
ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Grande  charte  de  confirmation  des  biens  du  prieuré  de  Sainte-Barbe^n-Auge. 

A .  Original  autrefois  scellé  sur  douUe  queue;  le  sceau  et  la  double  queue  n'existent  plus;  Archives  3o 
du  Cdvados,  D,  Sainte-Barbe.  —  Atlas,  pi.  X. 

CHAITBS  BT  DIPLÔMES.  —  VU.  38 


IHVBniimM    lATIOMU. 


298  HENRI  II. 

B*  Inspexioras  de  i3i6  an  Pafallc  Record  Office,  Charter  Rolls,  9*  année  d*Ëdoaard  II,  mem- 
brane A. 

a.  Calendar  oftlie  Charter  Rolb,  t.  III,  p.  3o8,  d*après  B. 

■ 

Cette  pièce,  souscrite  en  France  par  le  chancelier  Thomas,  est  au  plus  tard  de  1161. 

5  H.,  rex  Ân^onim,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Andega- 
vonim,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  ministris,  bailiivis  et  omnibus  fideiibus  suis  Francis  et  Ângiicis  totius 
Anglie  et  Normanhie,  sidutem. 

Sciatis  nie  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecciesie  Sancti  Martini  et 

10  Sancte  Barbare  de  Eschaioiet  et  canonicis  in  eadem  Deo  servientibus  in  perpetuam 
eieniosinam  quicquid  eis  rationabiliter  datmn  est,  sicut  carta  régis  H.  avi  mei  et  carta 
Rabeili  camerarii  et  ceterorum  donatorum  suorum  eis  testantur,  sdiicet  :  ex  dono 
Odonis  Stig.,  terras  et  prata  cum  décima  parrochie  predicte  ecciesie  adjacentis  et 
totius  dominici  sui,  quod  est  apud  Mansum  Odonis  tam  in  terris  quam  in  vineis 

i5  et  moiendinis  et  virguitis,  et  velieribus  et  vitulis  et  agnis  et  caseis  et  porcis  et  pisci- 
bus,  et  piscariam  inter  Mansum  Odonis  et  Eschaioiet.  Ex  dono  Wilieimi  de  Mirebel 
et  Osmundi  Boenot  de  Sacuanna^*)  décimas  suas,  quarum  duas  partes  primitus  reti- 
nebant.  Terram  etiam  quam  idem  Odo  habebat  apud  Sanctam  Mariam  Gaiidam 
cum  média  parte  ecciesie  et  décime,  ita  libère  sicut  in  dominio  suo  habebat.  Ex 

30  dono  Serionis  de  Mansione  Maig[is],  terram  quam  apud  Brolium  de  alodio  suo 
habebat.  Item  ex  dono  predicti  Odonis  décimas  telonei  de  Mansione  Odonis  ad 
luminare  ecciesie,  et  terram  Safredi  Wambasarii  et  terram  Anschetiili  Baconis. 
In  Gonstantiensi  pago  apud  Seoviliam  terram  cum  décima  unius  molendini  et  cura 
décima  vilianorum  ejusdem  vici  quam  tenebat  in  suo  dominio,  et  insuper  oblationes 

95  capelle  sue.  Item  ex  dono  Rabelii  camerarii  in  Noinon  totam  terram  quam  habebat 
in  suo  dominio  apud  Mansum  Odonis  ultra  Divam  ex  parte  ejusdem  ecciesie,  et 
prata  et  londam  propinquam,  et  hospitari  burgenses  in  tota  terra  sua  libère  et  quiète, 
exceptis  burgensibus  residentibus  in  Manso  Odonis.  Moltam  etiam  suam  et  omnium 
hominum  suorum  et  totius  terre  sue  quietam,  et  locum  in  Diva  ad  faciendum 

3o  molendinum ,  placitaque  omnium  hominmn  suorum  libéra  in  curia  sua ,  ita  quod  si 
ipsi  vel  eorum  homines  querelam  habuerint  versus  homines  illius,  in  curia  ipsorum 
teneri  eam  concessit,  salvo  sibi  jure  de  suis  hominibus  sicut  in  curia  sua;  et  redee- 
miam  vini  sui  ad  cellarium  suum,  prêter  primam  decimam,  que  solito  more  datur 

(*)  Les  lettres  eu  sont  douteuses;  pli  dans  le  parchemin. 


HENRI  IL  299 

ad  torcularia.  Decimatn  etiam  totius  curedii  sui  apud  tria  maneria  citra  Secanam, 
scilicet  apud  Mansum  Odonis  et  Oistreham  et  Thomum ,  et  decimam  dominici  sui 
de  Gadomo,  exceptis  DII"  solidis  quos  habet  ibi  Sanctus  Georgius.  Apud  Sanctam 
Mariam  Galidam  terram  quam  Âecelinus  de  M onasterio  tenebat  de  illo  ad  firmani 
per  unam  minam  fhimenti,  et  campum  de  vinea.  Âpud  Hoistrehacu  unum  borda-    5 
rium,  Hugonem  scilicet  de  Gardino,  et  unam  acram  terre  ex  dono  Roberti  filii 
Alani,  et  libertatem  quam  eis  concessit  piscandi  in  aqua  et  licentiam  capiendi  iepores 
in  warenna  sua  propter  infirmos  et  hospites,  et  quietationem  omnium  peccorum 
suorum  in  pastione  sicut  suorum  dominicorum  ubicumque  habuerit,  et  unam  vir- 
gatam  terre  in  cuitura  sua  pro  escambio  terre  Safredi  que  fuit  necessaria  exciuse  lo 
molendini  sui,  et  X.  libratas  terre  quas  eis  dédit  in  Angiia  in  soca  de  Graham, 
scilicet  apud  Gelesteord.,  G.  soiidos,  apud  Hocheston.  et  Summerdebi  IIU''  libras, 
et  in  molendino  de  Estoches  XX.  solides;  in  valle  de  Gloecestr. ,  totum  manerium  de 
Becebef.  et  de  Aissetona,  unde  nichii  sibi  retinuit  nisi  pro  amore  Dei  tutelam  et 
defensionem.  Totum  etiam  manerium  de  Mainiigeroit  cum  pertinenciis  suis,  scilicet  i5 
feodum  de  Huchemaine  quod  tenebat  Ricardus  de  Altaribus,  et  feodum  quod  Fuico 
filius  Teob[aldi]  tenet  in  predicto  manerio,  excepta  buxeria,  ita  libère  sicut  ipse 
Rabellus  et  pater  suus  et  antecessores  sui  melius  et  liberius  iliud  tenuerunt  de  ante 
cessoribus  meis,  et  precarias  de  ipsa  buxeria,  sicut  semper  pertinuehint  ad  Mainii- 
geroit, et  vivarium  suum  desuper  Mansum  Odonis  et  totum  boscum  suum  de  Sancta  »o 
Maria  Galida  sine  omni  retinemento,  et  in  Galeto  capellam  de  Sancto  Michaele 
quam  tenuerat  in  suo  dominio.  Preterea  quecumque  predicte  ecclesie  a  quocumque 
suorum  hominum  dabuntur  vel  venundabuntur  vel  escambientur,  salvo  jure  domini 
nisi  ultro  concesserit.  Pacem  etiam  factam  inter  canonicos  et  Adam  de  Maigneio 
de  quadam  terra  quam  Rabellus  dederat  super  Divam  versus  Maigneium  prefate  25 
ecclesie,  ita  ut  dimidia  remaneret  in  dominico  canonicorum^et  dimidiam  teneret 
Adam  de  ipsis  in  feodo  per  servitium  prestandi  unum  equum  bis  in  anno  ad  neces- 
saria itinera  eorum  infra  Normanniam  et  eundi  ad  placita  eorum  et  alia  negotia 
circa  V.  vel  VII.  leugas  convenienter.  Terram  etiam  quam  Leza  uxor  Roberti  de 
Albotot  dédit  predicte  ecclesie  et  ipsi  Roberto  posuit  super  altare,  et  mansuram  3o 
Ricardi  Frechet  cum  terra  sua,  et  eschambium  quod  factum  est  inter  ipsos  canonicos 
et  Odonem  Decanum  cum  filiis  suis  Thoma  et  Willelmo.  Preterea  ex  dono  Theode- 
rid  de  Meinil  Maug[is]  capellariam  suam  de  Meinil  Maug[is]  et  totam  tenuram 
Roberti  de  Hotot  quam  tenebat  de  eo.  Ex  dono  Rogeri  de  Pilevilla  libertatem 
capiendi  terram  in  maresco.  de  Pilevilla  ad  focum  suum  in  perpetuum,  sicut  ad  35 
proprium  focum  ipsius  Rabelli  et  ipsorum  canoniconim,  burgensibus  libertatem 
eandem  ut  ibidem  capiant  terram  ad  focum  suum  sicut  burgenses  de  Manso  Odonis 

38. 


300  HENRI  IL 

et  Ëschaioleti  quod  fecit  Hugo  de  Manso  Odonis(?)  cum  predictis  canonicis,  scilicet 
per  totain(?)  terram  suam  quam  habebat  juxta  viam  versus  Londam,  pro  qua  ipsi 
dederunt  Hugonî  duas  acras  terre  super  Divam  et  dimidiam  acram  ad  veterem 
calciatam  subter  Londam  et  XIIIl.  solidos  Sterlingorum  et  IIII.  denarios.  De  dono 
5  Marie  fdie  Herbert!  Freschet  dimidiam  acram  terre.  De  dono  Riculfi  de  Perceio 
unam  virgatam  terre  ad  Quadrariam.  fbc  dono  Mathei  Buscardi  terram  quam 
habebat  inter  boscum  de  Sancta  Maria  Galida  et  Gachechenviiia,  sciiicet  Valiem 
Buscardi  et  Le  Faiel  et  terram  de  Fonte  Vulpis  et  totam  tenuram  Gaufr[idi]  ^ 
Gualdin  cum  toto  redditu  et  serviciis  liberam  et  quietam  in  perpetuum.  Ex  dono 

lo  Anfiride  Dee  unam  virgatam  terre  super  Divam.  Ex  dono  Eremburgis  comitisse 
dimidiam  acram  terre  de  burgagio  sub  Londa.  De  dono  Willelmi  filii  Hugonis  Lovel 
terram  quam  Gill[ebertus]  Galius  tenebat  de  ipso ,  et  unam  acram  terre  apud  Mon> 
tem  Boterel  quam  Fantelinus  de  ipso  tenebat.  Ex  dono  Thome  fiiii  Odonis  Decani 
unam  virgatam  terre  in  Monte  Decani  pro  pâtre  suo.  Ex  dono  Buschardi  fdii  Baid. 

i5  imam  virgatam  terre  juxta  pratum  canoniconim.  Preterea  ex  dono  WiHelmi  Game- 
rarii  fdii  Rabeili  dimidiam  terram  nemoris  de  Rahaia  apud  Golestevord.  que  fiiit 
Willelmi  Githariste ,  et  totam  terram  Basirie  quam  Rogerus  presbiter  de  pâtre  suo 
et  de  iUo  tenuit.  Ex  dono  Radulfi  de  Insula  acram  et  dimidiam  terre  cum  linaria  et 
domo  quam  Hugo  presbiter  tenebat  de  eo,  et  terram  quam  Rog[erus]  presbiter 

3o  de  eo  tenebat  ad  fossatum  Timer,  et  UI.  virgatas  que  terminantur  cum  terra  Gau- 
fr[idi]  de  Mercato  ad  valiem,  et  dimidiam  acram  ad  fossam  Marieriam.  De  dono 
Roberti  de  Torno  unam  acram  terre  et  DI"  virgatas.  De  dono  Gaufi:[idi]  de  Mercato 
unam  mansuram  apud  Tomum.  £x  dono  Gaufr[idi]  filii  Mabire  et  Reginaldi  filii 
Anfride  unam  mansuram  quam  Reginaldus  de  Viana  tenebat.  De  dono  Willelmi  de 

95  Monte  Galvo  apud  Oistreham  unam  mansuram  et  unam  acram  terre.  Ek  dono 
Radulfi  Gorbet  unam  acram  terre  apud  Tomum.  Ex  dono  GiU[eberti]  de  Ebroicis 
et  filiorum  ejus,  confirmatione  Baiocensium  episcoporum,  Ricardi  sciiicet  et  Phi- 
lippi,  terram  quam  idem  Gill[ebertus]  et  fdii  tenebant  sui  in  Ageio  âicut  alodium 
suum  de  Sancte  Marie  feodo,  et  dimidium  ecclesie  ejusdem  ville  cum  omnibus  que 

3o  ad  eandem  terram  pertinent  in  molendino  et  hominibus  et  omnimodo  redditu, 
liberam  et  quietam  ab  omni  servitio  et  exactione.  Ex  dono  Roberti  Âgnel  décimas 
quas  dédit  canonicis  in  parrochia  de  Gan^^^.  Elx  dono  Roberti  de  Eschaiol  decimam 
dimidii  molendini  apud  Gan.  Ex  dono  Willelmi  filii  Mabire  décimas  quas  tenebat 
apud  Gheteviliam;  et  escambium  quod  factum  est  inter  canonicos  et  Willelmum 

35  Lovel  de  terra  Gilleberti  Galli,  et  escambium  quod  factum  est  de  terra  Radulfi  de 

W  Gnufr.  A.  —  0»)  Decan.  A. 


HENRI  II.  301 

Belismo  que  est  super  Divam.  Ex  donc  Lucie  filie  Willelmi  Gamerarii  in  molendino 
de  ScolviUa  unum  sextarium  fnimenti.  Ex  dono  Rogeri  fiiii  Ricardi  pasnagium 
omnino  quietum  in  forestis  suis  de  Qrbec  et  de  Benefacta.  Ex  dono  Gualer[anni] 
com[itis]  de  Mell[ento],  quitanciam  de  tdoneo  et  passagio  et  omni  consuetudine  per 
totam  terram  suam.  Preterea  compositionem  factam  inter  monachos  Beccenses  et  5 
predictos  canonicos  de  decimis  feodi  Ttiruifi  de  Maigneio,  quod  est  in  parrochia 
de  Maisnil  Simont,  que  talis  est  quod  monachi  reddunt  annuatim  canonicis  unum 
sextarium  firumenti  et  duos  sextarios  avene,  décima  monachis  rémanente.  Ex  dono 
Willelmi  de  Olvilla  ecclesiam  de  Olvilla  cum  omnibus  pertinenciis  suis.  Ex  dono  Ra- 
dulfi  filii  Serlonis  et  Willelmi  fdii  sui  dimidium  ecclesie  Sancte  Marie  Galide.  Ex  lo 
dono  Gaufr[idi]  filii  Teoderici  de  Maisnil  Maug[is]  quicquid  pertinet  ad  ecclesiam 
Sancti  Stephani  de  Maisnil  Maug[is],  scilicet  de  feodo  camerarii  de  Tan[carYilla]  et 
de  feodo  Roberti  de  Monteforti  totam  tenuram  Roberti  de  Hotot,  et  partem  illam 
quam  tenebat  Willelmus  Burg.  missam  (?) ,  et  illam  quam  tenebat  magister  Rogerus  ; 
et  ex  dono  Radulfi  de  Mesheldin  elemosinam  quam  habebat  in  manu  sua  cum  duabus  i3 
acris  terre  et  tribus  virgatis;  et  ex  dono  Willelnii  Lovel  in  eadem  ecclesia  partem 
illam  quam  tenebat  Robertus  Tendepedem,  et  decimam  dimidii  molendini.  Ex  dono 
Philippi  Baiocensis  episcopi  ecclesiam  Sancti  Laurencii  de  Montibus  cum  perti- 
nenciis suis.  Elx  dono  Willelmi  Tanetin  et  Durandi  de  Diva  apud  Braium  ecclesiam 
Sancti  Albini  cum  capella  et  decimis  cantarie  et  elemosinis  ad  eam  pertinentibus.  30 
Elx  dono  Ricardi  de  Tomai  et  Gaufr[idi]  filii  sui  capellam  Sancti  Benedicti  juxta 
forestam  de  Gofer  cum  terris  ad  eam  pertinentibus  et  decimam  molendini  sui;  et 
ex  dono  ejusdem  Gaufr[idi]  et  Willelmi  de  Tornai  capellam  de  Tertu  cum  omnibus 
pertinenciis  suis.  Ex  dono  Willelmi  com[itis]  de  Pont[ivo]  locum  de  Saltacocheria, 
et  herbagium  et  pasnagium  et  omnem  consuetudinem  solutam  et  liberam.  Ex  dono  35 
Frogerii  Sagiensis  episcopi  assensu  Willelmi  de  Sola  et  Rogeri  de  Gumbrai  ecclesiam 
de  Elsnes  cum  omnibus  pertinenciis  suis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  pre- 
dicti  canonici  omnia  bec  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace  et  rationa- 
biliter,  libère  et  quiète,  plenarie,  intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  pertinenciis 
suis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  molendinis,  in  vivariis  et  3o 
piscariis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aliis  rébus,  cum  omnibus 
libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ad  ea  pertinentibus,  sicut  carta  régis  H.  avi 
mei  et  carta  Rabelli  camerarii  et  ceterorum  donatorum  suorum  carte  testantur. 

Testibus  :  Thoma  cancellario  et  Ricardo  de  Humetis  conestabulario ,  et  Ricardo 
de  Luci.  35 

Apud  Rothomagum. 


302  HENRI  II. 


CLXX 

Delisle,  n*  119. 
11 56-1 161.  —  Rouen. 

Confirmation  de  la  commune  ctEa. 

5  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  incomplète,  du  xui*  s.,  dans  le  cartulaire  du  comté  d'Eu,  Bibliothèque  nationale, 
ms.  latin  iSgo^,  fol.  1  v\  La  partie  extérieure  du  feuillet  a  été  déchirée;  M.  Deliile  a 
rétabli  le  texte  et  la  publié  dans  son  Introduction,  p.  a  55. 

Round,  i4i8,  d'après  le  même  ms. 

10  Le  chancelier  qui  a  souscrit  cette  pièce  est  certainement  Thomas  Becket,  qui,  après  avoir  quitté 
la  France  à  la  fin  de  1161,  a  résigné  ses  fonctions  en  mai  1 16a ,  pour  devenir  archevêque  de  Can- 
torbéry. 

[H.,]W  rex  Anglonim^'*^  et  dux  Normannorum W  et  Aquit[anorum,  et  cornes] 
Andegavorum ^""^  H.,  archiepiscopo  [Rothomagensi],  et  omnibus  baronibus  [et  fide- 
i5  libus]  suisNormannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  biir[gensibus]  Âugi  quod  habeant  ita  [in]  pace  et  juste  et 

libère  [et  paci]fice   communiam  suam,  [sicut  co]mes  Johannes  illam  eis  [dédit 

t]empore  patris  mei,  et  [sum  in]de  plegius  inter  comitem  et  eos,  sicut  pater  [meus 

fu]it  et  sicut  carta  sua  testatur.  Ëtprohibeo  ne  quis  eis  inde  injuriam  vel  contume- 

30  liam  faciat. 

Testibus  :  cancellario ,  et  M anassero  Biset  dapifero ,  et  Roberto  de  Donestanvilla. 

Apud  Rothomagum. 

CLXXI 

Delisle,  n*  lao. 
35  11 56-1 161.  —  Rouen. 

Donation,  à  titre  d'échcmge,  à  Anselme,  panjuier  du  roi,  de  trente  acres  de  terre  dans 
la  forêt  de  Roamare. 

A.  Original  vu  par  M.  Delisle,  en  i848,  entre  les  mains  de  M"*  Ricard,  au  château  du  Parquet. 
W  L'initiale  manque  dans  le  ms.  —  ^^  Ang^ie  B.  —  ^'^^  Normannie  B.  —  ^^^  Andeg.  B. 


HENRI  IL  303 

B.  Vidimus  au  Trésor  des  Chartes,  reg.  JJ  70,  n*  98.  —   C.  Aatre  vidimns,  au  Trésor  des 
Chartes»  JJ  96 ,  n*"  80. 

Round,  n*  ia8a,  d  après  le  registre  JJ  96,  n**  80. 

Thomas  Becket ,  qui  a  souscrit  cette  pièce  comme  chancelier,  a  quitté  la  France  à  la  fin  de  1 16 1 , 
et  a  résigné  ses  fonctions  en  mai  1 16a.  5 

H.,  rex  Anglorum ^*^,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum^^,  comitibus,  baronibus^*\  justiciis^^^  ministrîs  et  omnibus  hominibus  et 
fiddibus  suis  tocius  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  carta  mea  confirmasse  Anselmo^*^  parcario  meo,  XXX. 
acras  terre  in  Romara,  pro  excambio  terre  sue  quam  inclusi  in  parco  meo.  Quare  10 
Yolo  et  firmiter  precipio  quod  ipse  et  heredes  sui  habeant  et  teneant  illas  bene  et 
in  pace,  et  quiète  de  omnibus  consuetudinibus  et  serviciis. 

Testibus  :  cancellario,  Man[assero]  Biset,  Roberto  de  Donstanvilla,  Roberto  Filio 

■ 

Haimerici  ^'^,  Willelmo  de  Mala  Palude,  Martino  de  Hosa,  Radulfo  de  Tamewerda^^^ 
Apud  Rothomagum.  1^ 


CLXXII 

DeUsle,  n"*  lai. 
11 56- 1161.  —  Rouen. 

Concession  à  Anselme,  parqmer  du  roi,  de  droits  d^ usage  dans  les  forêts  de  Rouvrai  et 
de  Roamare.  30 

A.  Original  perdu. 

jB.  Vidimus  de  Charles  V,  en  i364;  Bibliothèque  nationale,  Chartes  Royales,  t.  VI,  pièce  i5.  — 
C.  Exemplaire  original  de  ce  vidimus,  venu  du  château  du  Parquet,  communiqué  en  1906  à 
M.  Delisle  par  M.  Charles  de  Beaurepaire.  —  D,  Vidimus  au  Trésor  des  Chartes ,  JJ.  96 , 
n*  82.  »^ 

*  Round,  n*  ia8a,  d'après  JJ  96,  n**  82. 

Si  le  chanodier  qui  a  souscrit  cette  pièce  est  Thomas  Becket,  ce  qui  parait  certain,  die  ne  peut 
pas  être  postérieure  à  1161. 

W  An^  BC.  —  tW  Andegaven.  C.  —  W  cornes  baron.  C.  —  <*>>  justiciariis  BC.  —  W  An- 
odmo  J3.  —  (0  (ratre  Hauterici  B,  —  (?)  Damdlvyd  B;  Thamewrd  C. 


M 


304  HENRI  II. 

H.,  rex  Anglorum^'\  et  dux  Normannorum  et  Aquitanoram,  et  cornes  Andega- 
vorum^^),  comitibus,  baronibus,  justiciis,  ministris  et  omnibus  hominibus  siiis  et 
fidelibus  tocius  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  hac  carta.  mea  confirmasse  imperpetuum  Anselmo ,  parcario 
5  meo,  quietanciam  in  Rovrei  et  in  Romara  de  herbagiis  et  de  usagiis,  et  quietanciam 
de  omnibus  consuetudinibus  et  serviciis  in  omnibus  viliis  et  civitatibus  meis.  Quare 
voio  et  firmiter  precipio  quod  ipse  et  heredes  sui  habeant  et  teneant  illas  bene  et 
in  pace,  libère,  quiète  et  hereditarie  omnibus  diebus,  et  unum  sexterium  bladi  in 
meis  molendinis  apud  Rothomagum. 
lo  Testibus  :  canceliario,  Manasserio  Biset,  Roberto  de  Donstanviiia,  Roberto  Filio 
Hamerici,  Willeimo  de  Mala  Paiude,  Martino  de  Hosa,  Raduipho  de  Thamewerda  ^^K 

Apud  Rothomagum. 


GLXXIII 

11 56-1 161?  —  Rouen. 

i5  Exemption  du  droit  d'herbage  accordée,  à  une  date  incertaine,  à  Anselme  le  parqaier, 
pour  sept  vaches,  dans  la  forêt  de  Rouvray.  Pièce  dont  l'attribution  à  Henri  11  est  dou- 
teuse. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Vidimus  de  Charles  V,  daté  de  juin  i36d,  provenant  du  chartrier  du  château  du  Parquet, 
30  communiqué  en  1906  à  M.  Delisle  par  M.  Charles  de  Beaurepaire.  —  C.  Vidimus  transcrit 

au  registre  96  du  Trésor  des  Chartes,  n*"  81. 

Round,  n*  laSa,  d après  C. 

Le  roi  ne  prenant  dans  cette  pièce  que  le  titre  de  «  rex  Anglie  »,  il  y  a  lieu  de  se  demander  si 
elle  n'est  pas  de  Henri  I*';  il  est  cependant  plus  probable  que  la  formule  initiale  a  été  tronquée; 
20  la  souscription  de  Robert  de  Courci  est  d'accord  avec  Tattribution  a  Henri  II.  ^L  acte  porte,  dans 
les  copies  de  M.  Delisle ,  le  n*  1  a  1  A,  mais  il  ne  figure  pas  à  la  table. 

H.,  rex  Anglorum ^*^),  Hugoni  Gommin  et  ministris  suis  de  Rovreio,  salutem. 
Precipio  quod  Anselmus  parcarius  habeat  septem  vacas  in  mea  foresta  de  Rovreio , 

(•)  Ang^e,  dux  D.  ^  W  Andegaven.,  cornes  Barr.,  justîcîariis  D.  —  W  Thamewerd  D.  — 
(J)  Anglie  BC. 


HENRI  IL  305 

quietas  de  herbagio  et  omni  consuetudine,  et  gratuito^*^  eant  per  dictam  totam 
forestam,  et  si  eas  cepistis  vel  detinetis,  reddite  eas  quiète. 

Teste  :  R[oberto]  de  Gurci. 

Âpud  Rothomagum. 

CLXXIV  s 

Delisle,  n*  laa. 
11 56-1 161.  —  Rouen. 

Ordre  de  maintenir  Philippe,  chanoine  de  Bayeax,  dans  la  jouissance  des  libertés  et 
coutumes  concédées  aux  chanoines  de  cette  église. 

A.  Original  perdu.  10 

B.  G>pie  du  XIII*  s.,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitré  de 

Bayeux,  ms.  198,  fol.  8  v%  n*  3]. 

a.  Éd.  Bourrienne,  t.  I,  p.  87. 

Souscription  du  chancelier,  qui  est  certainement  Thomas  Becket;  en  ce  cas,  la  pièce  est  au  plus 
tard  de  1161.  i5 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vonim,  justiciis  suis  de  Beissin  et  prepositis  suis  de  Baiocis,  sidutem. 

Precipio  quod  Phiiippus,  canonicus  Baiocensis,  clericus  meus,  et  homines  sui  qui 
in  prebenda  sua  manent,  habeant  easdem  libertates  et  consuetudines  justas  quas  sui 
antecessores  habuerunt  tempore  régis  Henrici  avi  mei,  et  quas  habent  ceteri  cano-  20 
nici  et  eorum  homines  in  prebendis  suis. 

Teste  cancellario. 


Âpud  Rothomagum. 

CLXXV 

Ddisle,  n*  laS.  25 

ii56-ii6i.  —  Rouen 

Exemption  des  droits  de  tonlieu  accordée  aux  moines  de  Foucarmont. 
A.  Original  perdu. 

(*}  et  quietas  eani  C 

CHARTBS  ET  DIPLÔMES.  —   Vif.  ^9 


ivrtmERic  !iân««AU. 


306  HENRI  IL 

B,  Copie  dn  xiii*  ».,  dans  le  ctrtohire  de  Foocannont,  Bifaliothèqne  de  Rovai,  ms.  laad» 

fol  35  y\ 

Round,  n*  187. 

Souscription  du  chancelier,  qui  est  certainement  Thomas  Becket;  en  ce  cas,  la  pièce  est  au  plus 
5  tard  de  1161. 

H.,  Dei  gratia  rex  Angjtorum,  et  dux  Normannomm  et  Âquitanorum ,  et  cornes 
Andegavorum,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus suis  Francis  et 
Anglis  totius  Ângiie  et  Normannie  et  nominatim  portuum  maris,  saiutem. 

Goncedo  quod  omnes  res  monachorum  de  Fulcardi  Monte,  quas  homines  sui 
1  o  poterint  affidare  suas  esse  proprias ,  sint  quiète  per  omnia  dominia  mea  de  theioneo 
et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine,  et  nuilus  eos  super  hoc  injuste 
disturbet  super  X.  libras  forisfacture. 

Teste  cancellario  ^*K 

Apud  Rothomagum. 

15  CLXXVI 

Delisle,  n*  lad. 
ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Confirnuttion  des  biens  de  Vabbaye  de  Foacarmonl. 

A.  Original  autrefois  scellé,  aux  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  Fonds  de  Tabbaye  de  Foucarmont. 
10  ^  Atlas,  pi.  XT.  —  Autre  FAC-SiMiLé,  Gherreus  et  Vemîer,  Les  Archives  de  Nomumiie^ 

pi.  XVJII. 

fi.  Cartulaire  de  Foncarmont,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  laad,  fol.  33. 

a.  Editée  et  reproduite  en  fac-similé  par  M.  Vemier. 

Round,  n'  186. 

Souscription  du  chancdier  Thomas,  qui  a  quitté  la  France  à  la  fin  de  1 161,  avant  de  résigner 
s5  ses  fonctions  en  mai  1 16a. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum, archiepiscopis ,  episcopis,  justiâis,   comitibus,  vicecomitibus,  baronibus» 

(')  T.  canonic.  fi. 


HENRI  II.  307 

ministris,  iMifllivû  et  oamibus  hominibus  et  fidelibus  suis  totius  Normanoiç  et 
Ai^ç,  salutem. 

Scîatis  me  concessisse  et  carta  mea  presenti  confirmavidse  omnes  donationes  que 
in  eiemosinam  rationabiiiter  datç  5unt  çcclesie  Sancte  Mariç  et  Sancti  Johannis  de 
Fulcardimonte  et  monachis  ibidem  Deo  sementibus ,  et  nominatim  :  Ex  dono    5 
Hemidi  comitis  Âugi  et  Johannis  comitis  filii  ejus,  Bariisartiun,  Engueriliisartum , 
Novam  landam  ;  per  totam  forestam  Augi  pasnagium ,  herbagium ,  ignem  •  çdificium  ; 
decimam  annoiiç  et  denariorum  in  mirmterio  de  Fulcardimonte;  molendinum  de 
Escenla  cum  pratis  adjacentibus;  in  molendino  Casteiii  VII*  modios  frumenti,  très 
modios  avenç  ad  horreum;  apud  Septem  Molas  medietatem  pratorum  suorum;  lo 
maeriam  Âugi;  omnes  cuituras  suas  de  Fulcardimonte,  cum  corveiis  carrucarum, 
pro  suprapositis  sqptem  modiis  frumenti  et  tribus  avene;  decimam  viceconutatus 
ejusdem  villç;  totam  beeieiam  inter  eandem  villam  et  forestam  ad  ^tirpandum; 
maeriam  de  Biangeio  totam  ;  procuratorem  quoque  ipsius ,  sicut  et  maerie  de  Àugo , 
ab  omni  consuetudine  iiberum;  sartum  justa  Novam  landam  ad  excoiendum;  a^l  i5 
extirpandum  quoque,  quicquid  nemoris  est  a  Nova  landa  usque  ad  agros  foris- 
positos;  in  foresta  Âugi  V.  acras  ad  grangiam  de  Barilsarto  transferendam  ;  ad 
grangiam  quoque  de  Gariniprato  in  eadem  foresta  construendam  V.  acras;  terciam 
partem  molendini  de  Maisneels.  Fratribus  quoque  ecdesie  et  famulis  et  quibuslibet 
mercenariis  suis  per  totam  terram  suam  in  omnibus  vendendis  et  emendis  quietan-  ao 
ciam,  et  de  omnibits  que  in  curte  abbatie  vel  in  grangiis  vendentur  quieti  sint 
vendentes  et  émeutes*  Griolii,  hospitem  unum;  S^tem  MoUs,  alterum,  ab^omni 
consuetudine  utrumque  Iiberum.  Omnes  messes  eorum  et  marcedes  triturantium  a 
mokura  et  alia  consuetudine  qoietas.  Quod  si  inter  fratrum  famidos  vel  mercenarios 
aliqua  contigerit  querimonia,  vel  dam(M*  auditus  fuerit,  per  se  seu  per  alios  quos  35 
voiuerint  terminetur.  Curies  etiam  et  mansiones  ad  grangias  in  foresta  ubiounque 
neoessarium  fuerit  construendas.  Âd  Campanesiam  vîUam,  in  foresta,  locum  ad 
grangiam  construendam,  et  quioquîd  nemoris  est  cîrca  ipsam,  a  via  qua  ad  eam 
venitur  de  Fulcardimonte  usque  ad  angulum  Saocti  Martini  uitra  ipsam  grangiam  « 
quousque  terra  fratrum  proteoditur,  et  usque  ad  fundum  vallb  subtus  eandem  3o 
grangiam  jaoentis.  Decimam  oomium  que  in  Ânglia  Johannes  cornes  Augi  acqui- 
sierit  Hec  omnia  quieta  et  ab  omni  consuetudine  libéra,  et  igx  peipetuam  ^emo- 
sinam  a  fratribus  possidenda.  Porro  ad  Campanesiam  villam  duas  carrucatâs  terrç 
{MTorsus  quîe^as,  unam  ex  dono  Roberti  de  Fanencort,  alieram  ex  dono  Roberti  de 
Restovalet  Oelardi  filii  sui,  assensu  Roberti  de  Fatiencot1;.JE^  dono  Radulfi  Rasftel  35 
et  Beatrîeis  uxoris  ejos,  totum  feodum  suum  pnoprium  de  Gampanesia  villa,  etiam 
doarinm  uxoris  Engenranni  de  Scoteîgniis,  aid  campartum  soluiu,  terram  etiam 

39. 


308  HENRI  IL 

vavassorum  ad  firmam,  vel  campartum,  in  presentia  sua  suscipiendam ,  omni  alia 
consuetudine  et  exactione  remota.  Cum  vero  doarium  ad  ipsos  redierit,  quod  in 
campo  de  Beroumonta  fratribus  mariatum  non  fuerit,  ipsorum  erit;  quicquid  vero 
a  monachis  mariatum  fuerit,  monachis  ad  solum  campartum  remanebit.  Quod  si 
5  vavassores  a  servicio  defecerint,  nichii  a  fratribus  exigi  poterit  prêter  firmam  vel 
campartum  vavassoribus  debitum;  terras  etiam  cultas  et  a  cuitoribus  désertas  ad 
campartum  soium  concesserunt,  quoadusque  cuitores  earum  redeant  vei  pro  eis 
aiii  succédant.  Cum  vero  tempus  afiîierit  quo  campartum  reddi  debebit,  predicte 
ecdesie  fratres  Raduifum  vei  ejus  famuium  in  Gampanesia  viiia  semel  submone- 

lo  bimt,  et  in  ejus  presentia,  si  venerit,  campartum  dabunt;  quod  si  inventus  non 
fuerit,  vei  inventus  venire  distuierit,  ipsi  fratres  per  se  campartum  dabunt.  Hoc 
totum  concessit  Guido  de  Âvesnb,  et  Berhesia  uxor  ejus,  prêter  terram  Eustachli 
Harenc,  qui  tamen  prêter  predictam  pactionem  X.  acras  terre  Eustachii  Harenc, 
grangiç  fratrum  viciniores,  commutaverunt  pro  aiiis  X.  in  dominico  fratrum.  Elx 

i5  dono  Engerranni  et  Willeimi  de  Gislemariviiia,  assensumatris  eorum,  totam  terram 
ad  Gampanesiam  viliam,  ab  anguio  Fanencort  usque  ad  metas  juxta  campum 
Evrardi  afHxas,  ad  campartum  soium.  Ex  dono  Roberti  de  Restoival  et  Oeiardi  filii 
sui,  totam  terram  suam  incuitam  apud  eandem  viliam,  et  in  terra  a  rusticis  mariata 
campartum  solum,  et  prêter  bec  ortum  unum.  Hçc  omnia  ab  omni  consuetudine 

7o  libéra  prêter  firmam  Xll.  minarum  frumenti  et  totidem  avenç.  Quod  si  rusticani  vel 
manentes  vel  inde  recedentes  terram  suam  incuitam  reliquerint,  liceat  monadiis 
eam  colère  ad  predictam  firmam.  Si  vero  rusticani  terram  suam  marlatam  monacbis 
vendere  voluerint,  possunt  monachi  emere,  nichii  inde  dominis  tribuentes.  Ex  dono 
Walteri  Pevrel  et  Pagani  fdii  sui,  cuituram  de  Prato,  et  illam  de  Busco  Renardi, 

35  et  campum  supra  viam  de  Predosavilla,  et  duas  acras  in  pomerium  ecdesie.  Hçc 
omnia  quieta,  et  assensu  Gisleberti  Galetot  donata.  Item  ex  eorundem  dono,  très 
acras  in  Gampo  Terrici,  et  quod  habent  ad  Buscum  Noberti,  et  sartum  fratris 
Gisleberti,  et  supra  acram  unam  nemoris,  et  très  juxta  campum  Willeimi  fiiii 
Seburgis,  et  campum  ante  domum  infirmorum,  et  alterum  supra  istum,  a  Willeimo 

3o  fiUo  Seburgis  olim  excuitum;  terdum  quoque  juxta  domum  infirmorum ,  et  quicquid 
habent  pratorum  inter  abbatiam  et  Fanencort,  Omnia  quoque  avesna  sua  supra 
abbatiam,  et  quicquid  habent  nemoris  inter  Montem  et  Gampum  Terrici,  et  duas 
acras  juxta  cuituram  monachorum.  Hec  omnia  quieta,  prêter  annuum  censum  V. 
solidorum ,  et  a  Richoide  et  Gecilia  sororibus  concessa.  Ex  dono  Bemardi  M olendi- 

35  narii  et  fratrum  ejus ,  et  Âlberee  matris  eorum ,  concedentibus  Gecilia  et  Ricolde 
cum  filiis  suis,  quicquid  habent  ad  Maisnil  Ranuichon  quietum,  et  très  acras  terrç 
nemorosç  libéras.  Ex  dono  WiUdmi  filii  Nichoiai ,  et  Gisleberti  Galetot  et  Walteri 


HENRI  II.  309 

Pevrel,  et  Ricoldis  et  Ceciliç  sororum,  et  Albereç  et  Bernardi  filii  ejus,  omnia  prata 
inter  abbatiam  et  Fanencort.  Ex  dono  Ângerii  Longi,  concedentibus  Radulfo  Rastel 
cum  uxore  sua  et  Guidone  de  Âvesnis  cum  sua,  et  Lamberto  Girardi  filio,  sex  acras 
ex  una  parte  abbatiç,  et  IIII.  ex  altéra,  quietas.  Ex  dono  Gisleberti  filii  Soliciç  et 
Ricardi  filii  ejus,  concedente  Thoma  de  Sancto  Leodegario,  canipum  unum  ad  r> 
nemus  Noberti,  et  alterum  juxta  culturam  çcclesiç,  tercium  in  monte  super  abba- 
tiam, omnia  bec  quieta.  Elx  dono  Hugonis  Machonis  et  Radulfi  filii  ejus,  predicto 
Thoma  concedente,  très  acras  terre  supra  abbatiam  quietas.  Ex  dono  ejusdem 
Tbome  nemus  Noberti  ad  campartum  solum.  Ex  dono  Rogeri  de  Sauceio,  unam 
acram  terrç  foris  Osbernimaisnil,  et  totam  ejus  terram  in  Monte  Hastreie,  utranque  lo 
liberam.  Ex  dono  Osbemi  de  Piio  Gervino  et  Widonis  filii  ejus,  quicquid  habent 
inter  maiieriam  suam  et  abbatiam,  et  ipsam  marleriam,  et  parum  nemoris  ultra 
eam,  prêter  bec  unam  acram  terre,  omnia  quieta.  Elx  dono  Rainaldi  et  Rogeri  de 
Septem  Molis  et  Âmabilis  matris  eorum,  très  acras  libéras.  Ek  dono  Roberti  sacer- 
dotis,  prefato  Rainaldo  concedente,  très  acras  quietas.  Ex  dono  Hervei  de  Sancto  ih 
Sulpicio  et  Willelmi  filii  sui,  in  molendini  sui  décima,  VIII.  minas  firumenti  et 
IHI.  bustellos  et  III.  nummos  et  obolum.  Ex  dono  Gauteri  de  Sancto  Âniano  Tor- 
fi*escalis,  III.  acras  terrç  libéras ,  et  totam  decimam  illius  feodi,  prêter  terciam 
partem;  post  obitum  suum,  totum  feodum  cum  décima  liberum.  Ex  dono  Roberti 
Augi,  duas  salinas  apud  Briencon  quietas.  Ex  dono  Lamberti  filii  Girardi,  conce-  ao 
dente  Radulfo  Rastel  cum  uxore  sua,  III.  acras  terrç  quietas,  et  IIII.  ad  nemus 
Noberti  ad  campartum  solum.  flx  dono  Radulfi  filii  Tustini,  campum  unum  supra 
abbatiam ,  quietum.  Ex  dono  Johannis  comitis  Âugi ,  totam  bedeam  inter  Fulcardi 
Montem  et  nemus  Gaufiridi,  ad  extirpandum.  Ex  dono  Widonis  de  Bevencort  et 
Gedlie  uxoris  ejus,  dimidium  territorii  nemoris  Ulberti  cum  décima,  ab  omni  2» 
consuetudine  quietum,  prêter  annuum  censum  LX.  solidorum  Romesinorum;  resi- 
duum  quoque  ejusdem  territorii  totum.  Ex  dono  Thome  et  Rainaldi  de  Sancto 
Leodegario,  sedem  villç  nemoris  Ulberti,  cum  dimidio  ejusdem  villç  territorio,  et 
ecclesiam  cum  tota  décima,  assensu  Rogeri  de  Freelvilla  et  Rogonis  filii  ejus,  omnia 
(|uieta,  prêter  annuum  censum  LX.  solidorum  Proviniensium.  Ex  dono  Rogeri  3o 
Baillol,  IIII.  minas  firumenti  in  molendinis  de  Fanencort,  de  décima,  concedente 
Roberto  de  Fanencort.  Elx  dono  Roberti  de  Hastinguis,  et  Isabel  uxoris  suç,  et 
Avelinç  matris  Isabel,  quicquid  habebant  et  clamabant  in  territorio  nemoris  Ulberti. 
Ex  dono  Hugonis  de  Hisleis,  XII.  acras  terre  in  Fraitûs  libéras,  et  dimidiam  cultu- 
ram ad  campartum  solum;  reliquum  vero  ejusdem  culturç  liberum,  ex  dono  Roberti  3 s 
de  Caneceris  et  uxoris  ejus ,  assensu  Ansoldi  et  Henrici  Biset.  Ex  dono  Ingelranni  de 
Hisleis,  decimam  IIII.  acrarum.  Ex  dono  Willdmi  de  Pormort  et  Girardi  filii  ejus, 


310  HENRI  IL 

terram  suain  de  Fraitiz,  et  X.  acras  in  Haisencia,  totidem  ad  Fosatum  Régis,  omnia 
quieta,  concedente  Roberto  de  Âineto.  Ex  dono  Ricardi  de  Hoigueviiia  et  Rogeri 
fratris  ejus,  Galteri  quoque  et  Radiiifi  de  Salsosa  Mara,  XVIII.  acras  quietas;  resi- 
duucn  vero  ejusdem  feodi,  usque  ad  viam  Mortui  Maris,  totum  cum  décima;  cam- 

5  pum  quoque  Walteri  Franchelin,  assensu  ipsius  et  fiiiorum  ejus,  ad  campartuni 
solum,  et  decimam  per  totum  feodum.  Ex  dono  Hugonis  de  Bosco,  ad  Fossatum 
Régis,  XII.  acras  quietas.  Ex  dono  Ricardi  Galemel,  X.  acras  libéras.  Ex  dono  Ingel- 
ranni  deHisleis,  XII.  acras  ad  campartum  soium;  que  omnia  concesserunt  Robertus 
de  Aineto  et  Hugo  de  Bosco.  Ex  dono  Radulfi  de  Novavilia,  unam  acram  liberam,  et 

lo  ({uicquid  ab  illa  est  usque  ad  viam  Mortui  Maris  liberum,  concedente  Waltero  de 
Barc.  Ex  dono  Baldrici  de  Flamens ,  unam  acram  liberam ,  concedentibus  Gautero 
de  Barc.  et  Raduifo  de  Novavilia.  Hec  omnia  de  feodo  et  dono  Willelmi  comitis 
Âlbç  Marlç.  Ex  dono  Ricardi  fdii  comitis  Gisleberti,  quicquid  predicta  çcclesia  jam 
acquisivit  vd  rationabiliter  acquirere  poterit,  ad  firmam  vel  campartum,  in  feodo 

i5  de  Gariniprato  vel  Frasneello  et  in  territorio  parrochiç  de  Fesquis,  a  molturis  et 
corveis  et  omni  consuetudine  liberum  et  quietum,  retento  solo  servicio  vavassorum; 
a  quo  si  ipsi  defecerint,  a  fratribus  nichil  exigi  poterit,  prêter  firmam  et  campartum 
debitum  ;  predictam  quietantiam  de  moltura  concessit  Radulfus  Presbiteri  filius.  Ex 
dono  Willelmi  camerarii  de  Tancarvilla,  apud  Ârculas,  LXXX.  solidos  annuatim. 

ao  Eix  dono  Hugonis  de  Sancto  Germano  et  Willelmi  fratris  ejus,  concedente  Hugone 
de  Mortuo  Mari,  quietantiam  de  moltura  in  terris  fratrum  de  Onemaisnil.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  çcclesia  teneat  hec  omnia  bene  et  in  pace ,  et 
libère  et  quiète  et  honorifice,  in  bosco  et  in  piano,  in  terris  et  in  aquis,  in  vus 
et  semitis,  in  stagnis  et  vivariis,  in  pisoariis  et  molendinis,  in  decimb  et  elemosinis,  et 

35  in  omnibus  rébus  et  locis,  sicut  carte  donatorum  testantur,  et  quicquid  deinceps 
rationabiliter  acquirere  poterit. 

Teste  (*^  Hugone  Dunelmensi  episcopo,  Tboma  canceliario,  Ranulfo  abbate  de 
Billewes,  Gaufiido  régis  capellano,  Girardo  vicedomino  de  Pinchonio,  Ricardo 
scriptore. 

3o       Per  manum  Stepbani  de  Fulgeris  scriptoris. 
Apud  Rothomagum. 

(•)  Sic. 


HENRI  IL  311 


CLXXVII 

Delisle,  n*  135  B. 
ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Concession  à  l'évêque  de  Lincoln  et  à  son  chapitre  d'an  droit  de  foire  à  Banbury. 

A.  Original;  Archives  de  Tég^se  de  Lincoln,  A.  1. 1,  n""  16.  —  Photographie  du  Rëv.  Salter     5 
n*38. 

Souscription  du  chancdier  Thomas,  qui,  après  avoir  quitté  la  France  àlafindeii6i,a  résigné 
ses  fonctions  en  mai  1 16a ,  pour  devenir  archevêque  de  Cantorbéry. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justidis,  vicecomitibus,  10 
ministris,  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  An^is  totius  Anglie, 
saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  [et  carta  mea  prejsenti  ^'^  confirmasse  çcciesiç  Beatç  Mariç 
Linc[olniensi]  et  Roberto  de  Kaisneto  Lincolniensi  episcopo  [et  canonicis  ecdesie] 
Lincolniensis,  quod  babeant  forum  in  villa;  de  Banneberi^^  unaquaque  die  Jovis  i5 
totius  anni.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  çcclesia  Lincolniensis  et  Robertos 
episcopus  et  successores  sui  episcopi  Lincolnienses  babeant  et  teneant  predictum 
forum  de  Banneb[erî]  bene  et  in  pace,  honorîfice  et  quiète. 

Testibus  :  Hilario  Cicestrensi,  Hugone  Dunelmensi  episcopis,  Thoma  cancellario. 

Apud  Rothomagum.  *o 


CLXXVIII 

Il  56-1 161.  —  Rouen. 

Ordre  A  tévéque  de  Lincoln  d'assurer  à  Raoul  de  Caen  sa  prébende  «Te  Asgerbi  ». 

A.  Original  perdu. 

fi.  Copie  anrienne  dans  le  cartulaire  de  Lincoln  (Registrum  Antiquîssimum),  pièce  ga,  indiquée  35 
en  1913  par  le  Rév.  ISaher. 

W  Déchirare.  —  W  Bannebr.  A.  .      . 


312  HENRI  II. 

Le  chanœlicr  qui  a  souscrit  celle  pièce  étant  selon  toute  vraisemblance  Thomas  Beckct,  elle  ne 
peut  pas  être  postérieure  à  la  un  de  1 1 6 1 . 

H.,  rex  [Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum],  episcopo  Linc[olniensi,  salutem]. 
5       ...    quod  facias  Radulfum  de   Gadomo   tenere,    etc.,    prebendam   suam   de 
Asgerbi.  .  . 

[Teste]  T.  canceliario. 

Apud  Rothomagum. 

CLXXIX 

10  Delisle,  n*  ia5  C. 

ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Concession  à  V église  de  Lincoln  de  maisons  sises  à  Londres ,  acquises  sur  les  Templiers, 

A.  Original;  Archives  de  Téglise  de  Lincoln,  A.  LI,  n*  35.  —  Photographie  du  Rév.  Salter, 
n*  4o. 

i5  a.  Monaslicon  Anglicanam ^  t.  VI,  vol.  m,  n**  35,  p.  1275,  n"  liv. 

•  ■  " 

Souscription  du  chancelier  Thomas ,  parti  de  France  à  la  fin  de  1161,  et  devenu  ardievêque  le 
a3  mai  1 162. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus, 

so  ministris  et  omnibus  bominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  An^is  totius  Angliç, 
salutem. 

Sciatîs  me  concessisse  et  carta  mea  presenti  confirmasse  ecclesîç  Beatç  Mariç 
Linc[oIniensis]  et  Roberto  ejusdem  çcclesiç  episcopo  et  successoribus  suis  episcopis 
ejusdem  çcciesiç  domos  quç  fuerunt  fratrum  Templi  in  London. ,  in  parrochia  Sancti 

^5  Andrée  de  Holeburn.,  cum  capella  et  gardinis  et  omnibus  earum  pertinentiis,  quas 
idem  Robertus  de  Kaisneto  Lincoiniensis  episcopus  G.  marcis  émit  de  fratribus 
Templi,  reddendo  inde  eisdem  fratribus  Templi  annuatim  très  aureos  pro  omni 
servicio.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  çcdesia  Lincoiniensis  et  predictus 
Robertus  episcopus  et  successores  ejus  episcopi  habeant  et  teneant  predictas  domos 

3o  cum  capeiia  et  gardinis  et  omnibus  earum  pertinentiis,  sicut  fi*atres  Templi  eidem 
Roberto  episcopo  et  ejus  successoribus  in  perpetuum  concesserunt  et  carta  sua 
confirmaverunt. 


HENRI  IL  313 

Testibus  :  Rogero  Ëboracensi  archiepiscopo ,  Hylario  Cicestrensi,  Hugone  Dunelr 
mensi  episcopis,  Thoma  cancellario. 
Âpud  Rotomagum. 


CLXXX 

Delisle,  n*  ia6.  5 

Il  56- 1161.  —  Rouen. 

Charte  de  protection  poar  l'abbaye  de  Notre-Dame-da-Pré  de  Leicester. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xia*  s.,  Public  Record  Office,  Cartœ  Antiqua,  X,  n*  ig.  —  Photographie. 

Pièce  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  qui  a  quitté  la  France  à  la  fin  de  1 161,  et  a  résigné  sa  10 
fonction  le  a 3  mai  116a,  quand  il  est  devenu  archevêque  de  Gintorbéry. 

Gartâ  ecclesië  sancte  marie  leirc[estrie]  de  prato. 

H. ,  rex  Ân^orum ,  [et]  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  [et]  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  baillivis,  mi- 
nistris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  etÂnglis,  salutem.  i5 

Sciatis  me  récépissé  in  mea  propria  manu  et  custodia  et  protectione,  sicut  unam 
de  propriis  meis  elemosinis,  ecclesiam  Sancte  Marie  Leirces[trie]  de  Prato  cum 
omnibus  pertinentiis  suis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  canonici  in  predicta 
ecdesia  Deo  servientes  omnia  tenementa  sua  teneant  bene  et  in  pace,  et  libère  et 
quiète  et  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  in  bosco  et  piano,  et  pratis  et  pascuis,  ao 
et  aquis  et  mariscis,  in  piscariis,  in  loftis  et  croftis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus 
locis,  tam  in  burgo  quam  extra  burgum,  libéra  et  quieta  de  gdd[is]  et  dene- 
geld[is],  et  auxiliis  et  wapentac[is] ,  et  hundredis  et  schiris  et  levemanuetale  et 
murdr[o]  et  scuage  et  assisis  et  summonitionibus ,  et  de  omnibus  placitîs  et  querelis 
et  occasionibus  et  consuetudinibus,  et  de  omni  terreno  servicio  et  secidari  exaccione,  35 
cum  saca  et  socha,  et  toU  et  theam  et  infangenetheof,  et  aliis  omnibus  consuetudi- 
nibus et  libertatibus,  et  volo  ut  predicti  canonici  et  homines  sui  habeant  salvum 
conductum  meum,  et  sint  liberi  et  quieti  a  passagio  et  pontagio  et  teloneo  et  stallagio 
per  omnes  civitates  meas  et  burgos,  et  vendant  et  emant  libère  et  quiète,  et  volo  ut 
sint  quieti  a  traverso  per  omnes  portus  meos;  et  si  quis  versus  domum  illam  sdiquid  3o 

CHARTES  ET  DIPLOMES.  —  Vif.  ào 


IHPKlirBUS    BATIONALX. 


314  HENRI  II. 

de  possessionibus  ejus  damaverit,  prohibeo  ne  pro  aliqao  respondeant  nec  in  pla- 
citum  ponantur  nisi  per  me  et  in  presentia  mea. 

Testibus  :  Toma  cancellario,  Philippo  episcopo  Baiocensi,  Rîcardo  de  Hum[etis], 

Manes[sero]  Biset. 
5       Âpud  Rothomagum. 


CLXXXI 

Delisie,  n*  1^7. 
11S6-1161.  —  Rouen. 

Dan  à  l'abbaye  de  SilU  d'une  renie  sur  les  moaUns  d'Argentan. 

10  A.  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xiii*  s.,  cartulaire  de  Silli,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1 1069,  fol.  a5  v*.  -— 
C.  Autre  copie,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1007g,  ^'^l*  ^  ^''- 

Eyton,  p.  44.  —  Round,  n"  684. 

Cette  pièce,  souscrite  par  le  chancdlier '^Thomas,  ne  peut  pas  être  antérieure  k  la  fin  de  1 161» 
i5  époque  k  laqudle  Thomas  a  quitté  la  France. 

H. ,  rex  Ân^orom ,  et  dm  Normannorum  et  Âquitanoram ,  et  cornes  Ândega- 
Torom,  justiciis,  vicecomitibus  et  ministris  suis  et  fid^ibus  de  yicecomitata  de 
Argentomo,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  in  perpetuam  elemosinam  Deo  et  Sancte 
90  Marie  de  Goffer  et  Drogoni  ejusdem  loci  fundatori  et  canonicis  ibidem  servientibns 
daos  modios  frumenti  et  mium  modium  ordei  singidis  annis  de  molendinis  meb  de 
Argentomo ,  sicut  imperatrix  mater  et  domina  mea  eis  dédit  et  carta  sua  confirmavit. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  canonici  ffli  habeant  et  teneant  bec  predicta 
bene  et  in  pace  et  libère  et  qiiiete  et  honorifice. 
«5  Testibus  :  Thoma  cancellario,  Stephano  de  Bdlo  Gampo,  Manasserio  Biset  dtpi- 
fero,  Richardo  scriptore. 

Apud  Rothomagum. 


HENRI  IL  315 


GLXXXII 

Ddide,  n*  aSç. 
ii56-ii6i.  —  Rouen. 

* 

Franchise  des  droits  de  tonUea  pour  Tabhaye  de  FEstrée. 

A.  Original  perda.  5 

B,  G>pîe  da  xyi*  s.,  dans  k  caiiuiaire  de  Tabbaye  de  TEstrée;  Archives  de  TEure,  H.  3ig, 

fol.  1 1  V*,  n*  1 6. 

IXoger  da  Hommet,  archidiacre  de  Bayeux,  fut  élu  évèqae  de  Dol  en  i  i6i  ;  la  pièce  ne  peut 
donc  pas  être  postérieare  à  cette  date,  et  c'est  par  suite  d'une  erreur  qu'dle  porte,  à  la  taUe,  la 
date  de  :  1 156  à  1 173^.  Voir  l'Introduction,  p.  45a.  10 

H.,  rex  Âng^onim,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis,  salutem. 

GoDcedo  quod  omnes  res  monachorum  de  Strata,  quas  homines  sui  emerint  vel 
vendiderint  ad  victum  vel  vestitum  eorum,  et  quas  aflidaverint  suas  esse  proprias, 
sint  quiète  de  tdoneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine  per  omnia  dominia  >  5 
mea ,  et  prohibeo  quod  nudlus  eos  vel  res  suas  super  hoc  injuste  vexet  vd  disturbet 
super  X.  libras  forisfacture. 

Testibus  :  Rogerio  de  Humetis  archidiacono  Baiocensi ,  et  Manasserio  Biset  dapi- 
fero ,  et  GuUlelmo  Filio  Hammonis ,  et  Guiliermo  de  Bellocampo. 

Âpud  Rothomagum.  30 


CLXXXIII 

ii56-ii6i    —  Rouen. 

Exemption  de  droits  powr  l'abbaye  da  Valasse, 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  insérée  dans  une  charte  de  Rolrou,  archevêque  de  Rouen,  Archives  de  la  Seine-Infé-  3 5 

rienre,  fonds  du  Valasse,  botte  G^  Je  dois  Tindication  de  cette  pièce,  et  sa  copie,  à  M.  le  pro- 
fesseur Haskins,  de  rUniversité  de  Harvard. 

4o. 


316  HENRI  IL 

La  souscription  du  chancelier  Thomas  prouve  que  cet  acte  ne  doit  pas  être  postérieur  à  la  fin 
de  1161. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  W  et  Âquitanorum  ^\  et  cornes  Ândega- 
vonim,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis,  et  nominatim  portuum 
5  maris  totius  Ang^e  et  Normannie,  salutem. 

Goncedo  quod  omnes  res  monacorum  Sancte  Marie  de  Voto,  quas  homines  sui 

poterint  [sic)  aflidare  suas  esse  proprias,  sint  quiète  de  modiatione  vini  et  de  tdoneo 

et  passagio  et  pontagio  et  onmi  consuetudine  per  totam  terram  meam  et  per  omnia 

dominia  mea;  et  prohibeo  ne  quis  eos  vel  res  suas  injuste  disturbet,  super  L.  libras 

10  forisfact\u*e. 

Testibus  :  Toma  cancellario,  et  Manasse  Biset  dapifero,  et  Willelmo  Fllio  Ha- 
m[onis]. 

Âpud  Rothomagum. 


CLXXXIV 

i5  ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Confirmation  à  Vhôpital  de  Chichester  de  ses  terres,  dîmes  et  autres  biens. 

A,  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  du  ao   septembre   i5/l3  au  Public  Record  Office,   Patent  RoUa,    17*  année 

d'Edouard  m,  membrane  a 7. 

9o  a.  Cakndar  ofihe  Patent  Rolb,  Edward  III,  i3/l3-i545,  190a,  p.  119,  d'après  B. 
Souscription  du  chancelier  Thomas. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  comes  Ândegavo- 
rum,  episcopo  Gicestriensi  et  justiciis  (""^  et  vicecomitibus  et  ministris  de  Suthsexia  et 
civibus  Gicestrie,  salutem. 
95  Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  infirmis  de  Gicestria  quicquid  eis  rationa- 
biliter  datum  est  et  concessum  in  terris  et  dedmis  et  omnibus  rébus.  Et  toIo  et 
firmiter  precipio  quod  îpsi  fllud  teneant  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète,  ne 
aliquis  eis  aliquam  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

(■)  Normannie  B,  —  0»)  Aquitanie  B.  —  (')  Anglie. .  •  Normannie.  •  •  Aqnitanie. .  •  Ande 
gavie. . .  justiciariîs  a. 


HENRI  IL  317 

Testibus  :  T.  câncdlario^  Ricardo  de  Humez  constabulario ,  Man.  Riset  {sic) 
dapifero. 

Âpud  Rothomagum. 

CLXXXV 

ii56-ii6i.  —  Rouen.  5 

Concession  à  l'abbaye  cistercienne  de  Coggeskale  da  manoir  de  ce  nom,  oà  elle  est 
établie,  et  confirmation  à  ladite  abbaye  de  divers  biens  sis  en  Angleterre. 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  de  i58g,  an  PuMic  Record  Office,  Patent  Rolls,  i3'  année  de  Richard  II,  mem- 

brane  33. 


lO 


a.  CdenJar  of  the  Patent  Rolls,  Richard  II,  vol.  IV,  1 388- 1393,  1903,  p.  79,  d'après  B. 
Souscription  du  chancelier  Thomas. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes 
Andegavorum ,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justicia- 
riis(5zc),  vicecomitibus ,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis,  salutem.  i5 

Sciatis  me  suscepisse  in  manu  et  proteccione  et  propria  demosina  mea  abbaciam 
de  Gokeshale  et  omnes  res  et  possessiones  suas  pro  salute  anime  mee  et  parentum, 
antecessorum  et  successorum  meorum  et  regni  mei  stabilitate ,  unde  presentis  scripli 
communione  confirmo  Deo  et  Sancte  Dei  genitrici  Marie  et  monachis  Gisterciensibus 
manerium  de  Gokeshale,  ubi  abbacia  sita  est,  totum  cum  pertinenciis  suis  in  terris  !io 
et  hominibus,  in  bosco  et  piano,  et  aqua  et  extra  aquam,  et  via  et  extra  riam,  et  in 
omnibus  aliis  rébus  ad  ipsum  manerium  antiquitus  pertinentibus,  solutum  scilicet 
et  quietum  de  placitis  et  querelis,  de  scottis  et  auxiliis,  de  siris  et  hundredis,  de 
danegeldis  et  onmibus  geldis,  de  exercitu  et  equitatu,  de  opère  parci  et  custodia 
castelli,  de  omni  opère  et  génère  servicii,  de  murdre  et  omnibus  exaccionibus,  cum  25 
sache  and  {sic)  soche  and  toi  and  tem  et  infangenethief ,  et  cum  omnibus  liberta- 
tibus  suis.  Gonfirmo  eciam  eidem  ecclesie  hoc  quod  habet  apud  Tholeshunte  de 
feudo  Galfridi  de  Tregoz  et  de  feudo  Roberti  Filii  Hugonis ,  apud  Rud  de  feudo 
Henrici  de  Scaliers ,  apud  Berqueie  de  feudo  Galfridi  de  Magna  Villa ,  apud  Newe- 
seles  de  feudo  Balduini  de  Ronec,  et  quod  in  terris  de  Meldebuma  possidet  et  in  3o 
mariscis  de  Hely,  Preterea  quicquid  juste  adquisitum  cartis  vel  testibus  poterit  osten- 
dere  in  ea  in  perpetuum  possideat  confirmacione ,  cum  omnibus  consuetudinibus  et 


318  HENRI  IL 

libertatibus  suis,  sicut  liberius  vei  melius  alie  ecdesie  mee  ang^Uce  demosinas  suas 
habent.  Quod  si  quis  super  hanc  confirmacionem  meam  in  aiiquo  predictam  eode* 
siam  de  Gokeshale  vexare  presumpserit,  forisfacture  mee  subjaœat. 

Testibus  :  comité  Willeimo  fratre  meo,  Thoma  cancellario,  Henrico  de  Ekesseia, 
5  Willeimo  Filio  Hamonis,  Manassero  Biset  dapifero. 

Âpud  Rothomagum. 


CLXXXVI 

11 56-1 161.  —  Rouen. 

CoT^maixon  S^un  marché  qui  doit  se  tenir  tous  les  jeudis,  à  Eyneshury,  accordée  aa 
10  prieuré  de  Saint-Neot,  établi  dans  ladite  localité  et  dépendant  de  l'abbaye  da  Bec. 

A .  Origind  perdu. 

B.  Inspeximus  du  i*' juillet  i438,  au  Public  Record  Office,  Patent  Rolls,  16*  année  de  Henri  VI, 

membrane  a8. 

a.  Calendar  ofthe  Patent  Rolls,  Henri  VI,  vol.  III,  i436-iMi,  1907,  p.  174,  pièce  :»,  d''après  B. 
i5       Cette  pièce,  souscrite  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  être  postérieure  à  1161. 

Hemîcus,  rex  Angiorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ande- 
gavorum ,  episcopo  lincolniensi  et  justiciis  ^'^  et  baronibus  et  vioecomitibus  et  mi- 
nistris  et  omnibus  fiddibus  suis,  Francis  et  Ânglis,  de  Hunted[on]scira,  sdutem. 

Sdatis  me  eoncessisse  et  confirmasse  in  perpetuam  demosinam  Deo  et  ecdesie 
90  Béate  Marie  Becd ,  et  priori  et  monachis  Sancti  Neoti ,  qui  manent  in  \ifla  que  Yoca* 
tur  Elmulfiberia,  ut  in  eadem  Tflla  de  Emulfiberia  faabeant  singulis  septimanis 
unum  mercatum  ad  diem  Jovis.  Quare  volo  et  firmiter  predpio  quod  omnes  illi  qui 
ad  illud  mercatum  venerint,  eundo  et  redeundo,  habeant  meam  firmam  pacem, 
fadendo  ibi  suas  rectitudines.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  inde  injuste  vexet  vd  distnr- 
95  bet,  super  X.  iibras  forisfacture. 

Testibus  :  impératrice ,  et  Toma  cancellario ,  et  Willekno  fratre  Rogeri ,  et  Roberto 
de  Dunest[anvilla]. 

Apud  Rothomagum. 

(*)  jusliciariîs  a. 


HENRI  IL  31» 


CLXXXVII 

11 56-1 161.  —  Bouen. 

Confirmation  à  l'église  de  Sainte-Marie  de  Lincoln  da  manoir  de  Kildeshy. 

A,  Origuml  perdu. 

B,  Inspeximus  de  iSag  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d'Edouard  III,  mem-    5 

brane  a4.  —  C.  Copie  ancienne  dans  le  cartulaîre  de  Lincoln  (Registrum  Antîqnissinium), 
pièce  111,  signalée  en  191 3  par  le  Rév.  Salter. 

a,  Ctdendar  of  ihe  Charter  RoUs,  t.  IV;  Edward  III,  iSsy-iSdi  ;  p.  io4,  pièce  34,  daprès  B.  — 
b,  MoncLsticon  Anglicanum,  t.  VI,  vol  in,  p.  1276. 

Cette  charte,  datée  de  Rouen  et  souscrite  par  le  chancelier  Thomas  Becket,  peut  être  de  10 
11 56  à  1167  ou  de  ii58  à  1161. 

H.,  rex  Ânglonim,  et  dux  Normannomm  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  vicecomitibus,  justitiis, 
ministris  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Ânglie, 
salutem.  ^^ 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  confirmasse  ecclesie  Béate  Marie  Lincolnie 
manerium  de  Kiidesby  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Quare  volo  et  firmiter  pre- 
cipio  quod  predicta  ecclesia  Lincolnie  habeat  predictum  manerium  bene  et  in  pace , 
honorifice,  libère  et  q[uiete  et  intègre,  in  bosco  et  in  piano,  in  pratis  et  pascuis,  et 
in  omnibus  locis  et  rébus  eidem  manerio  pertinentibus^  sicut  H.  rex  avus  meus  illud  20 
manerium  ei  dédit  et  carta  sua  confirmavit. 

Testibus  :  Rogero  Eboracensi  archiepiscopo ,  Hilario  Gicestrensi,  Hugone  Dunel- 
mensi^')  episcopis ,  Thoma  cancellario. 

Âpud  Rothomagum. 

CLXXXVIII  ^^ 

ii56-ii6i.  —  Rouen. 

Concession  aux  religieuses  de  Noire-Dame^a-Pré ,  à  Lisieax,  de  dix  livres  Angevines, 
à  prendre  à  Bonnevitte-sur-Tougae ,  en  attendant  une  autre  assiette. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  une  double  queue  de  parchemin,  qui  existe  encore;  Archives  du 
Calvados.  —  Photographie.  3o 

<*)  Dnnolmensi  a. 


320  HENRI  II. 

Celte  pièce,  i-ctrouvce  aux  Arciilves  du  Calvados,  en  septembre  1913,  par  M.  Besnîer,  qni  a 
bien  voulu  nous  en  envoyer  une  photographie  prise  par  M.  Huart,  ne  peut  pas  être  postérienrc 
à  la  fin  de  1161,  puisqu'elle  porte  la  souscription  du  chancelier  Thomas.  E31e  ne  peut  pas  être 
antérieure  à  1 1 56 ,  Henri  II  ayant  passé  Tannée  1 1 55  en  Angleterre. 

5  H. ,  rex  Angl[orum] ,  et  dux  Nonn[annorum]  et  Aquit[anorum] ,  et  cornes  Ând[ega- 
Yorum],  archiepiscopo  Rothomagensi ,  epîscopis,  comitibus,  baronibus,  justic[iis], 
vicecoinitibus,  ministris,  et  omnibus  honoinibus  et  fidelibus  suis  totius  l^ormannie, 
salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  carta  mea  confirmasse  monialibus  LexoY[iensibus]  X.  libras 

1  o  And[egavensium]  in  Bona  Villa  super  Tocbam ,  donec  assignem  eas  eisdem  alibi.  Has 

autem  eis  dedi  in  die  dedicationis  ecclesiç  suç.  Quare  volo  et  (irmiter  precipio  quod 

predictç  moniales  habeant  annuatim  has  X.  libras  intègre  et  quiète,  et  nullus  eas 

super  hoc  vexare  vel  disturbare  présumât. 

Testibus  :  Arnulfo  Lexoviensi,  Rot[rodo]  Ebroicensi,  Philippo  Baiocensi  episcopis, 
i.>  canceliario  Thoma,  Ricardo  de  Hum[etis]  constabtdario,  Man[as8ero]  Biset  dapi- 
fero. 

Apud  Rothomagum. 

CLXXXIX 

ii56-ii6i.  —  Rouen. 

3u  Confirmation  à  l'église  de  Lincoln  de  maisons  achetées  à  Londres,  aux  Templiers ,  par 
l'évêqne  Robert  du  Chesnay,  sises  en  la  paroisse  de  Saint- André  de  Holborn,  avec  leur 
chapelle,  leurs  jardins  et  les  dépendances, 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  de  iSsg,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d*£douard  III,  mem- 
35  brane  aa. 

a.  Calendar  of  the  Charter  RolU,  t.  IV;  Edward  III,  i3a7-i34i;  p.  108,  n*  9,  d'après  B.  •— 
h,  Monasticon,  t.  VI,  p.  ia75,  publication  partidle.  —  c.  English  historicd  Review,  1909, 
p.  309. 

Cette  pièce,  souscrite  en  France  par  le  chancelier  Thomas,  ne  peut  être  ni  antérieure  à  1 156 
3u  ni  postérieure  à  1161. 

Henricus ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Ande- 
gavorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justitiis,  vicecomitibus, 


HENRI  11.  321 

ministris,  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  An^s  totius  Ân^e, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  presenti  confirmasse  ecdesie  Béate  Mario 
Lincolnie  et  Roberto  ejusdem  ecdesie  episcopo  et  successoribus  suis  episcopis 
ejusdem  ecciesie  domos  que  fuerunt  firatrum  Templi  in  Londoniis  in  parochia  Sancti  5 
Andrée  de  Holebum,  cum  capeila  et  gardinis  et  omnibus  earum  pertinentiis,  quas 
idem  Robertus  de  Kaisneto  Lincobiiensis  episcopus  G.  marcis  émit  de  fi:*atribus 
Templi,  reddendo  inde  eisdem  fratribus  Templi  annuatim  très  aureos  pro  omni 
servicio.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  ecclesia  Lincobiie  et  predictus  Robertus 
episcopus  et  successores  ejus  episcopi  habeant  et  teneant  predictas  domos  cum  capeila  >o 
et  gardinis  et  omnibus  earum  pertinentiis,  sicut  fratres  Templi  eidem  Roberto  epi- 
scopo et  ejus  successoribus  imperpetuum  concesserunt  et  carta  sua  confirmaverunt. 

Testibus  :  Rogero  Eboracensi  archiepiscopo ,  Hylario  Gicestrensi ,  Hugone  Dunel- 
mensi  episcopis,  Thoma  cancellario. 

Apud  Rothomagum.  i5 

cxc 

Deiisle,  n'  ia8. 
ii56-ii6i.  —  Saumur. 

Acte  noiifiant  que  Renaud  Espeudri  a  reconnu,  en  présence  de  Henri  II,  n'avoir  aucun 
droit  sur  Te  obedientia  »  de  Fontcher,  qui  appartient  à  l'abbaye  de  Mamwuiier.  so 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  de  Dotii  Martène  d'après  Toriginal,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12879,  foi.  \^'yt 

—  C  Autre  copie;  collection  de  Touraine  (Dom  Housseau),  vol.  V,  n*  176a. 

Round,  n*  118a. 

Souscription  du  chancelier  Thomas,  qui  a  quitté  la  France  àlafindeiiGi,  eta  résigne  ses  2  5 
fonctions,  en  devenant  archevêque,  le  a3  mai  116a. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  comes  Ânde- 

gavorum,  archiepiscopo  Turonensi,  et  omnibus  baronibus  et  justiciis  et et 

bailivis,  et  omnibus  (idelibus  suis  de  Turonia,  salutem. 

Sciatis  quod  Reginaldus  Espeudri  ^'^  venit  in  presentiam  meam  apud  Salmurum,  3o 

<*)  Sea  Rainaldus  de  Columbarib.  C. 

CHARTSS  II  DIPLÔMES.  —  Vfl.  k  1 


mrmnpBia  iaiwia». 


322 


HENRI  II. 


O 


lO 


10 


et  ibi  coram  me  recognovit  quod  nuUum  jus  habebat  in  obedientia  de  Fonte  Caro, 
neque  in  aliquo  quod  ad  eamdem  obedientiam  [pertineat,  videlicet  née  in  aqua,  nec 
in  piscaria,  nec  in  viaria,  nec  in  bosco,  neque  in  terris,  neque  in  vineis,  neque  in 
sanguine,  neque  in  raptu,  neque  in  incendio,  neque  in  banno,  neque  in  furto, 
neque  in  aliquo  omnino  quod  ad  eamdem  obedienciam  pertineat.  Hoc  idem  etiam 
coram  me  recognovit  se  recognovisse,  in  capitido  Sancti  Martini  Majoris  Monasterii, 
coram  Malet  preposito  meo  de  Turonis,  et  coram  Uigerio  Ânguiila,  et  Huberto 
camerario,  et  Pagano  Ruillant,  et  coram  aliis  multis.  Quare  volo  et  (irmiter  precipio 
quod  monachi  in  predicta  abbatia  Majoris  Monasterii  Domino  servientes,  ad  quam 
predicta  obedientia  pertinet,  eamdem  obedientiam  libère  et  quiète  et  intègre  et  hono- 
rifice  teneant,  in  bosco  et  piano,  et  in  omnibus  rébus  et  consuetudinibus  supradictis, 
ita  quod  Reginaldus  predictus  vel  heredes  sui  vel  alius  aliquis  nullam  eis  super  hoc 
injuriam  vel  contumeliam  inde  faciat. 

Testibus  :  cancellario  Toma,  et  Ricardo  de  Humez  constabulario ,  Josleno  de 
Tiu'onis  dapifero,  et  Gaufrido  de  Cleieriis,  et  Hugone  fratre  suo. 

Apud  Salmurum  ^^K 


^*^  La  collection  Dom  Housseau  contient, 
sur  la  même  affaire ,  une  antre  pièce  qu'il  peut 
être  utile  de  connaître.  Bibliothèque  nationale, 
D.  Housseau  (Touraine),  t.  V,  n'  1766  : 

«  Domino  suo  kai*issimo  Henrico ,  Dei  gratia 
illustri  régi  Ang^orum,  Maletus,  prepositus 
ejus  Turonensis,  et  sui  fidèles  jurati  ipsius 
civitatis,  salutem. 

«  Auctoritate  litterarum  vestrarum  et  conques- 
tione  monachorum  Majoiis  Monaslerii  Rainaldo 
Elspeldrl  et  Hersende  uxori  ejus  diem  assigna- 
vimus  standi  juri  super  possessione  et  decimis 
Fontis  Kari;  diei  auiem  statuto  pars  utraque 
afiîiit  juri  paritura.  Primo  uxor  Rainaldi  Her- 
senda  et  filius  ejus  Hamdinus  omne  jus  quod 
in  decimis  Fontis  Kari  reclamabant  saper  Rai- 
naldum  maritum  suum  ad  finem  posuerunt, 
judicium  curie  super  hiis  ratum  habituri.  Tune 
monachi  Majoris  Monasterii  proposuerunt  pos> 
sessionem  Fontis  Kari  et  décimas  totius  pasnagii 
herbagii et  exemplorum (?)  in  aquis ,  pratis et  ne- 
moribus ,  de  dono  et  elemosina  Fulconis  comitis 
Andegavorum  et  Bertrade  matris  sue  a  longe 
rétro   temporibus   cum  omnibus  pertinenciis 


suis  se  in  pace  possedisse,  et  hec  testibus  et 
instrumentis  parati  erant  probare,  asserentes 
jamdictam  possessionem  et  décimas  ad  jurisdic- 
tionem  de  Columbers  dominorum  vel  etiam 
parrochiam  nulla  ratione  pertinere,  nec  inde 
aliquid  emolumenti  de  jure  habere,  justitiam 
vcro  possessionis  predicte  ad  preposituram 
Turonice  dvitatis  pertinere.  Conquesti  sunt 
etiam  cpiod  jamdictus  Raginaldus  portam  domus 
sue  lapideam  de  Fonte  Karo  injuste  subvertit, 
et  lapides  quadratos  asportavit,  vineam  etiam 
ipsorum  dominicam  occasione  décime  superlx^ 
et  injuste  manu  violenta  vindemiavit  et  devas- 
tavit ,  aquas  etiam  ipsoi*um  proprias  et  brelas  (  ?  ) 
assidub  piscationibus  vastavit  et  prata  violenter 
falcare  fecit,  que  omnia  monachi  secondum 
regalis  curie  oonsiderationem  parati  erant  pro- 
bare, super  hiis  omnibus  justitiam  expetentes. 
Ad  hec  Rainaldus  opponebat  terram  ipaam  in 
aquis,  pratis  et  nemoribus,  vicarias  etiam, 
bannum,  furtum  et  latronem  [sic)^  raptum  ^ 
inoendium  totius  fundi  sui  juris  esse;  asserebat 
etiam  decimam  totius  fundi  ad  jurisdi tionem 
uxoris  et  fiiii  sui  Hamelini  de  jure  pertinere,  et 


HENRI  IL 


323 


CXCI 

Delisle,  n*  139. 

» 

11 56- 1161.  —  Valognes. 

Garantie  par  Henri  II  des  conditions  auxquelles  Robert,  abbé  du  Mont-Saint-Michel ^ 
a  baillé  la  jouissance  viagère  de  V église  de  Basing  à  Gervais  de  Chichester,  clerc  du  roi  et    5 
du  chancelier. 

A,  Original,  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  la  Manche,  H.  i5oo4.  —  Atlas, 

pL  XI. 

B,  Copie,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1007a, fol.  174* 

ff.  Robert  de  Torigni,  éd.  Delisle,  t.  II,  p.  368.  —  Ed.  Howlett,  p.  346.  10 


hoc  probare  paratus  erat,  insuper  et  quidquid 
objidebatur  ei  a  monachis  injuste  perpétrasse 
in  suo  proprio  se  asserebat  egîsse.  Auditis 
itaque  rationibus  utriusque  partis,  judices, 
habito  super  hiis  consilio  sapienter  et  provide 
decreverunt  ut  Hainaldus  sacramento  firmaret 
ea  que  proposuerat;  quod  ut  audierunt  mona- 

dû ,  statîm  sacramento ^*^  pars  utraque 

campionibus  diei  (sic)  statuto  alFuit,  et  dum 
campîones  [de]  more  jussi  essent  insimul  oon- 
venire,  Rainaldus  tremefactus,  sapientiori  usus 
consilio,  jura  monachorum,  sicut  superius 
denotata  sunt,  intègre  et  plenarie  recognovit, 
et  nullam  jurisditionem  vel  decimam  nec  ipse 
nec  suus  hères  Hamelinus  (sic)  in  predicto 
fnndo  Fontis  Kari  se  de  jure  habere  recognovit; 
et  hec  coram  onmibus  nobis  in  presentia  curie 
finnavit  sacramento,  addens  quod  deinceps 
super  hiis  possessionibus  et  decimis  per  se  nec 
per  filium  suum  Hamdinum  predictis  mona- 
chis molestiam  vel  gravamen  inferret.  Ego  vero 
Maletus   prepositus   et  fiddes  jurati  domini 


régis,  oognoscentes  quod  fiscDi  ille  Fontis  Kari 
de  domo  et  demosina  Fulconis  comitis  Ande- 
gavorum  et  matris  ejus  Bertrade  processisset, 
finem  hujus  controversie  sub  cyrographo  feci- 
mus  describi,  et  unam  partem  per  manum 
Rainaldi  Espddri  et  Ulgerii  Anguille  atque 
Pagani  Roilant  domino  régi  Henrico  apud  Sai- 
murum  misimus  confirmandam,  aliam  vero 
monachis  Majoris  Monasterii  tradidimus  con- 
servandam,  ne  forte  eis  itenim  altéra  super- 
veniens  oriretur  questio;  nomina  vero  testium 
qui  his  finibus  interfuerunt  subter  annotari 
censuimus  :  Rainaldus  de  Columbariis,  Jagu- 
dinus  major,  Petrus  filius  majoris,  Maletus 
prepositus,  Hugo  Galodii,  Ulgerius  Anguilla, 
Petrus  et  Rivallonius  presbiteri,  Paganus  Ron- 
naunt,  Paganus  Balorgia,  Hugo  Golodii, 
Bruno  vicarius,  Petrus  vicarius  de  Burgo, 
Petrus  filius  majoris,  Salomo  dericus,  Rai- 
naldus major,  Helivardus  (?),  Hubertus  came- 
rarius,  Rossindlus,  etc.  (^).  > 


(*)  La  fin  de  la  ligne  en  blane,  —  (**)  Etc.  ou  testes. 


il 


324  HENRI  II. 


Round,  n*  74a. 


Souscription  du  chancelier  Thomas,  parti  de  France  à  la  fin  de  1161,  devenu  archevêque  le 
a3  mai  116a. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
5  vorum,  archiepiscopis  et  episcopis  suis  Ânglie,  et  omnibus  Sancte  Matris  Ecdesie 
fidelibus,  salutem. 

Sciatis  quod  Robertus  abbas  et  totus   conventus  Sancti   Michaelis  de  Monte 
dederunt  et  in  eiemosinam  concesserunt  Gervasio  de  Cicestr[ia] ,  clerico  canceliaril 
et  meo,  ecclesiam  suam  de  Basingis  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  ad  tenendum  de 
10  eis  in  vita  sua,  ita  quod  singulis  annis  eis  inde  persolvat  septem  libras  et  octo  solidos 
Steriingorum ,  et  ita  quod  idem  Gervasius  predictam  ecclesiam  vei  aiiquid  de  perti- 
nenciis  suis  in  vita  sua  non  impediet  quare  predicti  monachi  post  decessum  ipsius 
in  aliquo  sint  perdentes.  Et  voio  et  firmiter  precipio  quod  idem  Gervasius  istam 
conventionem  legaliter  teneat,  et  si  eam  legaliter  non  tenuerit,  perdat.  Hujus  autem 
i5  concessionis  et  conventionis  testis  sum  ego  et  utrinque  piegius. 
Testibus  :  Thoma  cancellario  et  Ricardo  de  GampivUla. 
Âpud  Valonias. 


CXCII 

Delîsle,  n*  lag  A. 
10  ii56-ii6i.  —  Vaiognes. 

Mandement  adi^essé  aux  officiers  da  comté  de  Kent  pour  maintenir  le  prieur  et  les 
moines  de  la  Trinité  de  Cantorbéry  en  jouissance  de  leur  terre  située  «  supra  montes  de 
HoUngebum  ». 

A.  Original  aodlé  sur  simple  queue.  Archives  de  Canterbury,  H.  66.  —  Photographib  du  Rév. 
95  Salter,  n*4i. 

Souscription  du  chanoeUer  Thomas,  qui  a  passé  en  Angleterre  à  la  fin  de  1 161,  et  est  devenu 
archevêque  le  a 3  mai  1 16a. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  vicecomiti  et  ministris  suis  de  Kent,  salutem. 
3o      Precipio  vobis  quod  faciatis  priorem  et  monachos  Sancte  Trinitatis  Gantuariensis 


HENRI  II.  325 

tenere  bene  et  in  pace  et  honorifice  et  juste  terrain  suam  supra  montes  de  Hoiin- 
gebum.,  sicut  eadem  terra  eis  diracionata  fuit  per  sacramentum  iegalium  hominum 
de  Kent.  Et  nisi  feceritis,  justicia  mea  faciat. 

Teste  T.  canceliario. 

Âpud  Valonias.  5 

CXCIII 

Deiisie,  n*  i3o. 
1 1 56- 1 1 6 1 .  —  «  Apud  Vasinias  » .  Valognes  ? 

Ordre  de  maintenir  les  moines  de  Monteboarg  en  possession  de  l'église  de  Benoiiville. 

A.  Original  perdu.  lo 

B,  G)pie  du  XIII*  s.  (lay/l),  cariulaire  de  Montebourg;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12087, 

p.  i3,  charte  aa. 

La  (nèœ  est  sonscrite  par  le  chanodier  Thomas,  parti  de  France  àlafinde  1161,  devenu  arche- 
vêque de  ûuntorbéry  le  a3  mai  1 16a. 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega-  iS 
vonim,  Osberdo  de  Hosa  et  justiciis  Normannie,  saiutem. 

Precipio  qaod  monachi  Sancte  Marie  de  Monteburgo  habeant  et  teneant  bene  et 
in  pace  et  juste  terram  presbiteri  Thome  et  ecciesiam  de  Benedicta  Villa,  sicut  dira- 
cionaverunt  judicio  curie  mee.  Et  prohibeo  ne  super  judicium  curie  mee  inde  injuste 
in  placitum  ponantur.  90 

Teste  Thoma  canceliario. 

Apud  Vasinias  ^'l 

CXCIV 

Delisle,  n*  i3i. 

ii56-iiGi.  35 

Concession  aa  prieuré  du  Plessis-GrimoaU  de  l'église  de  Planqueri,  qui  avait  été 
donnée  à  l'évéifue  de  BayeuXy  à  V occasion  da  meurtre  de  Béatrix,  sa  nièce. 

A.  Original  perdu. 

{•)  Le  ms.  porte  très  lisiblement  :  t Vasinias  »,  mais  c'est  sans  doute  une  faute  pour  :c Valonias  ». 


326  HENRI  IL 

I 

fi.  Copie  du  XV*  s.  (  id83},  dans  le  cartulaire  du  Plessis-Grimoult,  Archives  du  Calvados,  H.  non 
coté,  t.  m,  chartes  i364  et  i365,  fol.  i  et  i  v*  du  chapitre  Pianquery. 

Round,  n*  5d5. 

Quoique  le  copiste  du  cartulaire  n'ait  pas  reproduit  la  mention  du  nom  de  lieu,  il  y  a  lien  de 
5  croire  que  cette  charte  a  été  donnée  en  Normandie  comme  les  précédentes.  S'il  en  est  ainsi,  on 
doit  la  dater  de  ii56  à  1161,  le  chancelier,  qu'on  y  voit  figurer  conune  témoin,  ayant  quitté 
la  France  à  la  fin  de  1 161. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim,  et  cornes  Andega- 
vonim ,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  omnibus  episcopis ,  justiciis  et  baronibus  et 

10  ministris  suis  totius  Normannie  salutem. 

Sciatis  quod  ego  concedo  et  carta  mea  presenti  confirmo  ecclesie  Beati  Stephani 
de  FHaisitio  Grimoldi  ecclesiam  de  FHanchereio  cum  duabus  jarbis  et  tercia  de 
décima  et  cum  aiiis  decimis  et  pertinenciis  omnibus  ejusdem  ecclesie  quam  Rogerus 
Bacon  dédit  in  manum  Philippi  Baiocensis  episcopi  pro  pace  quam  Philippus  de 

i5  Golumbariis  frater  predicti  Rogeri  fecit  cum  predicto  episcopo  de  morte  Beatricis 
neptis  sue  et  Philippus  de  Golumberiis  dédit  fratri  suo  Rogero  excambium  ad 
valens.  Philippus  deinde  Baiocensis  episcopus  predrctam  ecclesiam  dédit  pro  anima 
neptis  sue  ecclesie  Beati  Stephani  de  Haiscitio  in  perpetuam  elemosinam  conce- 
dente  Rogero  Bacon  et  abjurante  et  Philippo  de  Golumberiis.  Quare  volo  et  (irmiter 

9o  precipio  quod  ecclesia  Beati  Stephani  de  Plaisicio  ecclesiam  illam  de  Plandiereio 
habeat  et  teneat  bene  et  in  pace,  libère,  intègre,  honorifice  et  quiète,  cum  omnibus 
pertinenciis  suis. 

Testibus  :  cancellario,  Rogerio  de  Humetis  archidiacono ,  Ricardo  de  Humetis 
constabulario. 

»5  cxcv 

Delisle,  n*  iSa. 
ii56-ii6i. 

Confirmation  des  biens  possédés  par  les  lépreux  de  Saint-Gilles  de  Pont-Audemer. 

A,  Original  perdu.       . 

do  B.  Copie  du  XIII*  s. ,  dans  le  cartulaire  de  Saint-Gilles  de  Pont-Audemcr,  Bibliothèque  de  Rouen , 
ms.  ia3a ,  fol.  9  v*.  —  C.  Vidimus  de  Tannée  i3a5,  au  Trésor  des  Chartes;  Archives  natio- 
nales, JJ  63,  n*  di6.  —  D,  Autre  copie;  Archives  nationales,  S  48^7,  n*  3. 

a.  La  Roque,  Histoire  de  la  maison  de  Harcoart,  t.  III,  p.  3g.   - 


HENRI  IL  327. 

La  date  de  lieu  n'a  pas  été  conservée;  mènie  observation  que  pour  la  pièce  précédente. 

H.,  rex  Angiorum,  et  dux  Nomiannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega* 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus, 
ministris,  baiilivis,  et  omnibus  (idelibus  suis  Francis  et  Ânglis  tocius  Anglie  et  Nor- 
mannie,  ssdutem.  5 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  infirmis  fratribus  Sancti  Egidii 
de  Ponte  Audomari  quicquid  eis  racionabiliter  datum  est  vei  ab  eis  emptum,  sciiicet  : 
ex  donc  comitis  Melienti ,  XXX.  libras  hujusmodi  monete  quam  ipse  comes  recipiet 
de  prepositura  sua  in  Ponte  Audomari;  in  Anglia,  in  viiia  que  vocatur  Gelientona, 
unam  carrucatam  terre  cum  omnibus  instauramentis  et  communi  pastura  ad  nutri-  'o 
turam  pecunie  (P)  sue;  item  ecciesiam  de  Ësturministria,  assensu  et  consensu  Rogeri 
Saresberiensis  episcopi,  cum  decimis  et  omnibus  pertinenciis  suis,  ad  vestimenta 
suonim  sacerdotum  concessam,  et  XL.  carratas  lignorum  adducendas  usque  ad 
Pontem  Audomari;  item  X.  acras  de  aineto  suo  ad  hortos  sive  pascua,  et  duas  acras 
suorum  pratorum  juxta  fossam  Vetuiarum;  item  unam  carrucatam  terre  desuper  i5 
boscum  Ardearum;  et  de  toto  vino  suo  quod  veniet  ei  de  Beiio  Monte,  et  de  vinea 
sua  de  Sauhus,  et  de  clauso  suo  de  Gruce,  pienariam  decimam;  item  de  toto  vino 
suo  quod  veniet  ei  de  Francia,  sive  per  terram  sive  per  aquam,  duas  partes  décime, 
et  duos  burgenses  apud  Pontem  Audomari,  quietos  ab  omni  consuetudine ;  item 
medietatem  tocius  décime  corrediorum  domus  sue,  sive  in  Normannia  sive  in  Ang^a;  ^o 
item  tria  miiia  harengorum  apud  Pontem  Audomari;  in  Brotona,  duas  quadrigas 
ad  ligna  eonim  adducenda,  quietas  a  consuetudine;  item  unam  carrucatam  terre 
apud  Brionnium,  et  hospitem  unum  apud  Brionium  [sic)^  ad  facienda  eorum 
négocia;  item  unam  masuram  terre  in  prato  apud  Monfort,  solutam  et  quietam  ab 
omni  consuetudine;  apud  Boscum  Goiet  terram  quam  ipsi  emerunt  a  Normanno,  25 
armigero  comitis.  Ex  dono  Roberti  de  Formoviila,  terram  sub  bosco  Ardearum. 
Terram  quam  emerunt  de  Raduifo  Croc  XIL  soiidis  Garnotensium ,  et  molituram 
ejusdem  terre,  ex  dono  Raduifi  EKHanc.  Ex  dono  Willelmi  de  Wanescrot  et  Hugo- 
nis  Harenc,  terram  juxta  domum  suam ,  unde  ex  recognitione  habuerunt  très  marchas 
argenti  et  dimidiam ,  et  XXVIIL  denarios  Stellingorum.  Item  terram  quam  dédit  3o 
eis  Petrus  (ilius  Ansgeri.  Et  apud  Sanctum  Sansonem,  terram  quam  emerunt  de 
Ricardo  Broc  et  fratre  ejus,  et  Roberto  presbitero  filio  Feroudi,  et  terram  Beatricis 
(ilie  AnschetiUi,  quam  ipsa  vendidit  VII.  marchas  argenti;  item  terram  Radulfi  Bir- 
bote,  quam  ipse  eis  vendidit  duas  marchas.  Ex  dono  Thome  de  Bello  Monte  et  filii 
ejus,  XX.  acras  terre  in  villa  que  dicitur  Hispania,  et  pascua  ovibus  et  animalibus  35 
ipsorum,  et  ejus  terre  adquietationem  que  ad  ipsum  pertinet,  et  prêter  hoc  terram 


328  HENRI  IL 

ipsius  Thome  de  Goldreio,  in  bosco  et  piano  et  pratis,  assensu  Radulfi  Efflanc.  Ex 
dono  ipsius  (')  Radulfi  Efflanc,  haiam  unam  cum  fossa  juxta  pratum,  et  molituram 
ejusdem  terre.  Ex  dono  Radulfi  Parvi,  masuram  unam  terre  in  Bulgerua;  ibidem 
unam  masuram  terre  ex  dono  Radulfi  filii  Gilberti.  Vûl  dono  Willelmi  de  Tibouvilla^ 
5  terram  de  Fonte.  Ex  dono  Pagani ,  unam  acram  terre.  Domum  etiam  et  terras  quas 
dédit  eis  Geroldus  Puella.  Ex  dono  Willelmi  de  (Mnebac^\  XXII.  acras  terre  et 
domum  Rogeri  quietas,  et  communem  pascuam  ejus,  ubicunque  fuerit,  quietain 
et  liberam,  ad  nutrituram  pecunie  ipsorum,  et  licenciam  hominum  suorum  qui 
domum  Sancti  Eligii  accrescere  voluerint  de  terris  suis,  salvis  suis  rectitudinibus. 

lo  Ex  dono  Ricardi  Âbbatis ,  duas  acras  apud  Olnebac^'^l  Ex  dono  Godefridi  Landerici 
et  Wiïlelmi  fratris  sui,  dimidiam  acram  ibidem.  Ex  dono  Roberti  de  Wasvic^''^ 
m.  summas  salis  ad  mensuram  de  Wasvic,  annuatim  ad  domum  illorum  propriis 
suis  expensis  deferendas.  Et  prêter  bec,  ecclesiam  Sancti  Jacobi  desiq)er  Monfort, 
et  ipsam  feriam  ex  meo  dono  eis  concedo  et  bac  carta  confirmo,  similiter  et  feriam 

■  5  Sancti  Egidii  de  Ponte  Âudomari.  Item  ex  dono  Roberti  filii  Richeldis,  duas 
domos  cum  acquietanciis  ^*^  illarum  domorum  quas  Odo  Malviel  dédit  ecclesie  Sancti 
Egidii  quantum  ad  ipsum  pertinebat.  Ex  dono  Rogeri  de  Hantona^^^,  domum 
Roberti  de  Tolcha^*^  cum  libertate  sua,  quam  ipse  comes  de  Meliento  predictis 
fratribus  concessit.  Ex  dono  Roberti  Potier,  IIII.  acras  terre  apud  Poteriam.  Ex 

^o  dono   Celse,  unam  domum   cum   areis  appendentibus.  Quare  volo    et   firmîter 

precipio  quod  predicti  infirmi  bec  omnia  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in 

pace,  libère  et  quiète,  plenarie  et  honorifice,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis, 

cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis  ^^\  sicut  carte  sue  testantur. 

Testibus  (')  :  cancellario ,  et  Nicolao  de  Sigillo ,  et  Ricardo  de  Luci ,  et  Willelmo 

2  0  Maleti  dapifero,  et  Roberto  de  Sancte  Marie  Ecclesia,  et  Ham.  Boterello,  et  Regi- 
naldo  de  Curtenayo. 

CXCVI 

Ddisle,  n**  i33. 
ii56-ii6i. 

3o  Concession  à  l'abbaye  (le  Sainl-Sanveur  de  franchises  et  de  droits  d' usage,  avec  an 
moulin  sur  fOuve. 

A.  Original  perdu. 

W  ipsius  manqae  dans  B.  —  0»)  Honebauc  B.  —  W  Onebauc  B.  —  t*)  Wasoic  B.  —  (*)  asquie- 
lanciis  B,  —  (^)  Hantone  B.  —  (k)  Touca  B.  —  (*')  suis  manqae  dans  B.  —  TO  Les  souscriptions 
manquent  dans  B. 


HENRI  11.  329 

B.  Copie  da  xiii*  s.;  Archives  de  ia  Manche,  cartulaire  de  i abbaye  de  Saint-Sauveur,  H.  non  coté , 
n*  3.  —  C.  Vidimus  de  i3ao,  Archives  de  la  Manche.  -   • 

•  «  « 

Round,  n*  975. 

Pour  ia  date,  même  observation  qu'au  sujet  de  la  pièce  précédente. 

H. ,  rex  Ang^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega-    5 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  vicecomitibus,  et  omnibus 
fidelibus  suis  Francis  et  Angiis,  saiutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbatie  Sancti  Salvatoris  de  Constantin  o 
omnem  quietanciam,  pro  anima  Gaufridi  patris  mei,  de  omnibus  rébus  propriis 
ejusdem  ecciesie  ubique  per  totam  terram  meam  et  in  portubus  maris  et  in  omnibus  10 
mercatis^'J  meis,  et  nundinis  et  civitatibus  et  casteiiis  et  viiiis,  et  do  eîs  pasnagîum 
suum  de  propriis  ^^  suis  in  onmibus  haiis  et  nemoribus  meis.  Hanc  quietanciam  eîs 
concessi  de  propriis  suis  rébus  in  theloneis  et  in  omnibus  aliis  consuetudinibus 
michi  pertinentibus.  Item  do  iilis  et  predicte  abbatie  ut  habeant  moiendinum  ad 
Sanctum  Petrum  de  Lutumeria  in  perpétua  elemosina.  Goncedo  iterum  monachis  1 5 
apud  ipsum  Sanctum  Petrum  Deo  servientibus  ut  habeant  de  ipsis  haiis  ligna  ad 
monasterium  et  moiendinum  et  domos  suas  omnes  tenendas  et  pasnagium  suum  et 
omnes  consuetudines  suas  quiet  as  omnium  possessionum  suarum.  Item  do  et  concedo 
eidem  abbatie  Sancti  Salvatoris  ut  habeant  mercatum  perpetualiter  apud  Sanctam 
Mariam  de  Podiis  die  quo  voluerint  in  ebdomada,  ita  ut  ab  omnibus  in  illo  venden-  30 
tibus  et  ementibus  rectas  et  plenas  consuetudines  accipiant.  Goncedo  iterum  et  do 
eidem  abbatie  in  perpetuum  possidendam  omnem  greveriam  f*"^  meam  de  Torgistorp , 
et  quietam  facio  a  consuetudine  thesauri  aliisque  consuetudinibus  michi  pertinen- 
tibus pro  salute  mea  in  perpetuum.  Goncedo  eidem  abbatie  ecciesiam  Sancte  Marie 
de  Hulmo.  Goncedo  etiam  et  confirmo  donum  Guiilelmi  Soini^**^  quod  fecit  eidem  2 5 
abbatie  de  terra  sua  de  Lutumeria,  de  terra  quam  habebat  in  insula  de  Gerseio  ^'^  in 
parrocliia  Sancti  Johannis ,  et  de  tercia  parte  de  Ansleville  ^^K  Goncedo  et  do  predicte 
abbatie  singulis  annis  nundinas  ad  festivitatem  Sancti  Michaeiis  de  Torgistorp  et  ad 
festivitatem  Sancti  Georgii  et  in  quarta  feria  Rogationum ,  ita  ut  capiat  plenas  con- 
suetudines ab  omtiibus  vendentibus  et  ementibus.  Goncedo  et  do  predicte  abbatie  3o 
iterum  nundinas  ad  Sanctum  Leodegarium  et  in  siiva  de  Verneio  ad  ignem  mona- 
chorum  ejusdem  loci  de  mortuo  bosco  singulis  diebus.  Goncedo  item  ^^  donum  quod 

W  mercatibus  C.  —  ^^^  sappL ,  pords.  —  ^*ï  gravarlam  C  —  ^'^^  Soni  C.  —  ^*^  insula  Gersut  C. 
«>  Annevilla  C.  —  ^^  iterum  C. 

CHARTES  BT  DIPLÔMES.  VII.  4  3 


330  HENRI  II. 

fecit  Robertus  de  Valumpniis  de  feodo  regii  [sic)  et  de  meo.  Similiter  do  et  confirma 
eidem  abbatie  de  Sancto  Salvatore  ecclesias  de  Bruis  et  de  Gouviiia  et  Sancti  Martini 
de  Girat  [sic)  et  de  Sancto  Christoforo. 

Hiis  testibus  :   Thoma  cancellario,  Ricardo  Constanciensi  episcopo,  Wiilelmo 
5  Hamonis  Filio. 


CXCVIl 

Delisle,  n*  i33A. 
ii56-ii6i. 

Concession  anabgae  à  la  précédente,  avec  des  articles  s'appli<iuant  particulièrement  aa 
lo  prieuré  de  Saint-Pierre  de  la  Luthumière. 

A*  Original  perda. 

B.  Copie  du  xiii'  s.  ;  Archives  de  la  Mancbe,  cartulaire  de  Tabbaye  de  Saint-Sauveur,  H.  non  ooté^ 
n*^  d.  —  C.  Cartulaire  du  prieuré  de  la  Luthumière,  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté, 
n*3. 

i5       Même  observation,  au  sujet  de  la  date,  que  pour  les  pièces  précédentes. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  omnibus  archiepiscopis,  [episcopis],  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus, 
et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbatie  Sancti  Salvatoris  de  Gonstantino 

ao  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  omnem  quietanciam  pro  anima  Gaufridi 
patris  mei  de  omnibus  rébus  et  de  werech  et  rébus  propriis  ejusdem  ecclesie  ubique 
per  totam  terram  et  in  portubus  maris  et  in  omnibus  mercatis  meis  et  nundinis  et 
civitatibus  et  castellis  et  villis;  et  similiter  do  eis  pasnagium  suum  de  propriis  suis^'^ 
in  omnibus  haiis  et  nemoribus  meis.  Hanc  quietanciam  eis  concessi  de  propriis  suLs 

95  rébus  in  theloneis  et  in  omnibus  aliis  consuetudinibus  michi  pertinentibus.  Item 
notum  sit  omnibus  fidelibus  meis  Francis  et  Ânglis  me  dédisse  predicte  abbatie  ut 
habeant  moiendinum  in  aqua  que  vocatur  Unva  ad  Sanctum  Petrum  de  Lutumeria. 
perpetualiter  in  eiemosina.  Goncedo  etiam  monachis  apud  ipsum  Sanctum  Petrum 
Deo  servientibus  ut  habeant  perpetualiter  in  eiemosina  de  ipsis  haiis  ligna  ad  mo- 

^*)  suppl,  pords. 


HENRI  IL  331 

nasteriiim  et  molendinum  et  domos  suas  omnes  tenendas,  et  pasnagium  et  omnes 
consuetudines  suas  quietas  omnium  possessionum  suanim.  Item  sciatis  me  dédisse  et 
conœssisse  pro  Dei  amore  et  anima  régis  Henrici  avi  mei,  patrisque  mei  Gaufridi, 
eidem  abbatie  Sancti  Saivatoris  de  Constantino  ut  habeant  forum  perpetualiter  in 
demosina  die  dominico  apud  ecdesiam  Sancte  Marie  de  Podiis ,  ita  ut  omnes  in  îHo  5 
foro  vendentes  et  émeutes  rectas  consuetudines  predictis  monachis  reddant.  Item 
ego  Henricus  rex  Ânglorum  do  et  concedo  in  perpetuum  possidendam  Deo  et  pre- 
dicte  abbatie  Sancti  Saivatoris  omnem  graveriam  meam  de  Torgistorp  juxta  Barbe - 
fluvium.  Concedo  et  confirmo  donum  Guâieimi  Soini  quod  abbatie  Sancti  Saivatoris 
ex  suo  impendit,  terram  videiicet  suam  de  Lutumeria  juxta  Bruis  et  terram  quam  lo 
habebat  in  parrochia  Sancti  Johannis  de  Quercubus  in  insuia  Gersoii.  Item  do  et  con- 
cedo abbatie  de  Sancto  Saivatore  singulis  annis  nundinas  in  festivitate  Sancti  Michadis 
apud  eundem  Sanctum  Michaeiem  de  Toi^istorp  perpetualiter  in  eiemosina,  ita  ut 
monachi  in  eis  capiant  rectas  consuetudines  ab  omnibus  ementibus  in  eis  et  venden- 
tibus.  Item  do  et  concedo  predicte  abbatie  singulis  annis  nundinas  perpetualiter  in  i5 
demosina  in  feria  quarta  Rogacionum  apud  Sanctam  Mariam  de  Podiis ,  ita  ut  mo- 
nachi sine  aliqua  disturbatione  rectas  consuetudines  capiant  ab  omnibus  vendentibus 
in  eis  et  ementibus,  undecumque  fuerint.  Item  ego  Henricus  rex  do  et  concedo 
abbatie  de  Sancto  Saivatore  omnem  terram  de  Torgistorp  in  perpetuum  quietam  ab 
omnibus  rébus  et  consuetudinibus  michi  pertinentibus,  pro  salute  mea  et  pro  anima  30 
patris  mei  Gaufridi  regisque  Henrici  avi  mei,  omniumque  antecessorum  meorum« 
Ego  Henricus  rex  do  et  concedo  abbatie  de  Sancto  Saivatore  feriam  apud  Sanctum 
Leodegarium  de  Martrineio ,  ita  ut  monachi  capiant  in  ea  plenarias  consuetudines , 
iUumque  locum  acdpio  in  manu  mea  cum  omnibus  terris  et  elemosinis  eidem  loco 
servientibus.  Similiter  do  et  concedo  eidem  abbatie  ecciesias  de  Bruis  et  de  CouviUa  «5 
et  de  Girart  et  de  Sancto  Ghristoforo ,  sicut  Adam  de  Bruis  dédit  illis. 

Testibus  :  Ricardo  Constanciensi  episcopo,  Thoma  cancellaino,  Wilielmo  Hamonis 
Filio. 

CXCVIII 

Delisle,n*  ia5  D.  3o 

30  décembre  ii  59-1161.  —  Rouen. 

Confirmation  des  biens  de  Vabbaye  d'Eynsham. 

A.  Original;  Archives  de  l'église  de  Lincoln,  A.  I.  I.,  n*  i5.  —  Photographie  du  Rév.  Salter, 
n*39. 


332  HENRI  IL 

La  pièce  porte  la  souscription  de  Froger,  évéque  de  Séez ,  devenu  évèque  le  20  décembre  1 1 59. 
E^e  ne  peut  pas  être  antérieure  à  cette  date.  D'autre  part,  die  n'est  pas  postérieure  à  la  fin  de  1 161» 
époque  à  laquelle  le  chancelier  Thomas ,  qui  Ta  souscrite  comme  témoin ,  a  passé  de  France  en 
Angleterre;  on  sait  que  Thomas  est  devenu  archevêque  de  Cantorbéry  le  a 3  mai  1 16a. 

5  H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanoruiu ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibus  hominibus  et  (îdelibus  suis  totius  Angliç,  Francis  et 
Anglis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  presenti  confirmasse  abbatiç  de  Einegsham 

10  quicquid  datum  est  ei  rationabiliter,  videlicet  :  villam  de  Einegsham  cum  omnibus 
pertinentiis  ejus,  et  Rolindricd.,  cum  omnibus  pertinentiis  ejus,  et  Schiford.  simi- 
liter,  et  in  Gloec[estre]sir[a]  Micheietunam  cum  pertinentiis  suis;  et  in  ChLeneford[a] 
çcclesiam  Sanctç  Elbbç  cum  omnibus  pertinentiis  ejus,  et  duo  moiendina  juxta 
Oxineford[am] ,  et  prata  et  quicquid  Robertus  Lincoiniensis  episcopus  dédit  pro  com- 

i5  mutatione  Newerc.  et  Stowie,  videlicet  Geriebiriam,  ita  solidam  et  quietam  ut  epi- 
scopus Robertus  tenuit,  in  bosco  et  piano,  et  in  omnibus  pertinentiis  ejus;  similiter 
Stoches  cum  omnibus  pertinentiis,  similiter  Wdecotam  cum  siiva  quç  ad  eam 
pertinet;  et  in  Gantebrugesir[a] ,  in  Histona,  XV.  hidas  et  très  virgatas  terrç,  et 
decimam  de  Thama,  in  annona,  in  pecudibus  et  lana  et  caseis,  et  unum  bordarium 

9C)  cum  duabus  acris ,  et  decimam  de  Banneber.  et  de  Groperia  cum  bordariis  ;  similiter 
Middeltonç  decimam,  et  decimam  cerç  aitaris  de  Stowa;  et  ex  dono  Nigeiii  de  Oill. 
unam  hidam  terrç  quam  tenebat  de  çcciesia  de  Einegsham  et  ciamavit  quietam 
concessu  Roberti  predicti  Lincoiniensis  episcopi;  et  ex  dono  ejusdem  très  hidas  et 
dimidiam  in  Mideicumba.  Ex  dono  Ric[ardi]  de  Graio,  decimam  de  Darneford.  et 

25  de  Widei.  et  de  Gomewell.,  videlicet  omnium  iliorum  quç  ad  easdem  villas  perti- 
nent ,  tam  de  annona  quam  de  lana  et  caseis  et  ceteris  pecuniis.  Ex  dono  Rogeri 
de  Kesneto  decimam  terrç  suç  de  Ministr.  et  de  tota  lana  sua  de  C)xinefordesir[a]. 
Ex  dono  Gisleberti  Basset  decimam  de  Stratona ,  videlicet  duas  partes  et  de  tota  lana 
sua  et  caseis  de  tota  terra  sua.  Ex  dono  Radulfi  Basset  decimam  suam  de  una  hida 

3o  de  Estiaia,  et  de  tota  lana  sua.  Ex  dono  Roberti  Fiiii  Walquelini  totam  decimam 
suam  de  Wicheham.  Ex  dono  Gaufridi  de  Groper  duas  partes  decimç  suç.  Ex  dono 
Ricardi  de  Newerc.  duas  partes  decimç  suç  de  Giaindona.  Ex  dono  Wilieimi  Fiiii 
Nigeiii  unam  domum  in  Oxeneford[a].  Ex  dono  Hardine  de  Qxeneford[a]  duas 
domos,  unam  intra  burgum  et  aliam  extra.  Ex  dono  Gisleberti  de  Almereio  unam 

35  domum  extra  burgum,  excepta  consuetudine  regia.  Ex  dono  Wiilelmi  Fiiii  Bemardi 
decimam  suam.  Hec  autem  abbatia  tota  est  in  manu  et  potestate  Lincoiniensis 
episcopi  constituendi  abbatem  canonice,  consilio  et  assensu  régis.  Quare  voio  et 


HENRI  II.  333 

firmiter  precipîo  quod  abbatia  predicta  habeat  et  teneat  hec  predicta  bene  et  in 
pace,  et  honorifice  et  intègre  et  libère  et  quiète,  et  episcopus  lincolniensis  habeat 
eandem  libertatem  et  dignitatem  constituendi  abbatem  in  eadem  abbatia ,  consilio 
et  assensu  regio ,  sicut  carta  H.  régis  avi  mei  testatur,  quam  vidi  oculis  meis. 

Testibus  :  Rotr[odo]  Elbroicensi,  Ârhulfo  Lexoviensi,  Philippo  Baiocensi,  Hilario    :^ 
Cicestrensi,  Fr(^[erio]  Sagiensi  episcopis,  Thoma  cancellario,  Wilieimo  Fiiio  Ha- 
monis,  Wifldmo  de  Kesneto,  Man[assero]  Biset  dapifero,  Ricardo  de  Humet  consta- 
buiario,  Joselino  deBailioi,  Stephano  deBeicampo,  Roberto  de  Donstanvilla. 

Âpud  Rotomagum. 


CXCIX 

Delisle,  n"  1 15  A. 
Vers  1161. 

Confirmation  des  domaines  de  l'abbaye  de  Marmoatier,  et  noUmmenl  da  prieuré  de 
Boire  f  avec  le  droit  exclusif  d'y  avoir  un  pressoir, 

A.  Original  perdu.  1» 

B.  Copie  diaprés  Toriginal,  Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  80,  fol.  178.   — 

C.  Autre  copie  d'après  l'original ,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12679,  ^^^'  ^^7-  — 

D.  Vidimus  de  idSo;  Archives  de  la  Sarthe,  H.  871. 

a.  E.  Laurain,  Cartalaire  manceaa  de  Marmoutier,  t.  I,  Laval,  1911,  in-8*,  p.  65.  Datée,  par 
M.  Laurain,  de  :  1 165 ,  après  le  a3  juin.  lo 

Round,  n*  1 183,  d*après  le  vidimus  conservé  aux  Archives  de  la  Sarthe. 

Indiq.  :  Bilard,  Analyse  des  documents  historiifoes  conservés  dans  les  Archives  du,  département  de  la 
Sarthe  s  t.  I,  n*  307. 

Dans  son  Introduction,  p.  93«^4f  M.  Delisle  expose  les  raisons  pour  lesqudles  il  croit  que  la 
souscription  du  chancelier,  placée  au  bas  de  cette  pièce,  est  celle  de  Thomas  Becket,  et  que  le.  mot  3» 
•  canodlarioi  ne  s  applique  pas  à  Geoifroi  Ridel,  dont  le  nom  suit.  Becket  n'ayant  plus  été  chan- 
celier depuis  116a,  M.  Ddisle  en  conclut  que  la  présente  charte  a  dû  être  rédigée  vers  1161.  Il 
subsiste  à  cet  égard  une  certaine  incertitude;  M.  Laurain  croit  la  pièce  postérieure  au  a 3  juin  1 165, 
et  cela,  pour  des  raisons  plausiUes,  mais  non  convaincantes. 

H. ,  rex  Anglorum ,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  cornes  Andegavorum ,  3o 
archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  et  omnibus  ballivis  suis,  salutem. 


334  HENRI  IL 

Sciatis  quod  omnia  quecamque  habet  ecciesia  Majoris  Monasterii  in  terra  mea 
in  manu  mea  capio  tanquam  mea  propria  et  dominica ,  ad  habendmn^'^  conservan- 
dum,  protegendum,  et  maxime  dommn  Boerie,  cum  omnibus  appenditiis  suis. 
Sciatis  etiam  quod  diradonatum  est  in  curia  mea  Ândegavis,  jure  et  judicio,  quod 

5  nulius  potest  habere  pressorium  in  Boeria,  nisi  nionachi  vei  per  monachos  Majoris 
Monasterii.  Unde,  ad  preces  Roberti  venerabiiis  abbatis  Majoris  Monasterii,  et 
Richardi  prioris  Boerie  et  Hamdini  de  Alla  Nosia,  jure  et  judicio,  statuimus  quod 
nuUus  possit  habere  pressorium  in  Boeria,  nec  in  vineis  adjacentibus  Boerie,  nisi 
monachi  vei  per  monacos.  Judicium  enim  curie  mee  perpetuum  et  integrum  débet 

lo  esse.  Et  si  quis  attentaverit  facere  pressorium  in  Boeria,  amodo  et  deinceps,  con- 
dempnabitur  in  X.  marcas  argenti,  reddendas  baliivo  meo  de  Castro  Novo,  et  ipse 
ballivus  pressorium  destruet.  Et  ut  hoc  perpetuitatis  robur  habeat,  sigiili  mei 
munimine  confirmo. 

Testibus  :  cancellario,  Gaufirido  Ridei,  Guillermo  Martini  et  magistro  Germano, 

i5  scriptoribus  meis,  Gaufrido  Ângiico  et  magistro  Stephano  Fuigeriense  (?),  capel- 
ianis  meis,  Guillermo  episcopo  Cenomannensi,  Gaufredo  Ândegavensi,  Rotrodo 
Ebroicensi,  Petro  Filio  Guidonis,  custode  turris  Genomannensis,  Guillermo  Filio 
Haimonis,  et  Guillermo  de  Lanvalaio. 


ce 

30  Vers  ii6i. 

Notice  du  jugement  auquel  le  sénéchal  d'Anjou  a  procédé,  par  ordre  de  Henri  II,  pour 
faire  reconnaître  les  droits  de  l'abbaye  de  Marmoutier  sur  le  pressoir  de  Boire, 

m 

A.  Original  perdu,  décrit  par  Gaignières,  autrefois  scellé  d'un  sceau  où  le  sénéchal  était  repré- 
senté à  cheval,  tenant  un  faucon  sur  le  poing  gauche;  légende  :  sigillum  stephani  de  mar- 

9$  THAIO  SENESCAL. 

fi.  Copie  incomplète  d*après  Torigind ,  avec  dessin  du  sceau  ;  BiUiothèque  nationale ,  ms.  latin  bii  i , 
t.  II,  p.  ààS.  —  C.  Autre  copie,  complète,  diaprés  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms. 
latin  12679,  fol.  117. 

Cette  pièce  a  été  citée  dans  Tintroduction  sous  le  n^  1 80  B ,  et  c'est  sous  cette  cote  qu'elle  figure 
3o  à  la  table;  M.  Delisle,  dans  ses  copies,  lui  a  donné  la  cote  1 15  B ,  lui  attribuant  la  même  date  qu'à 
la  pièce  1 1 5  A. 

(*)  amandum  fiC 


HENRI  IL  335 

Stephanus  de  Marthaio  ^*K  domini  Henricî  régis  Ânglie  senescallus  Andegavensis» 
universis  fiddibus  satutem.  Notum  vobis  fieri  yoluinus  quod  totum  pressoragiuih 
Boerie  et  omnium  vinearum  circa  Boeriam  adjacentimn ,  cujuscumque  feodi  sint  et 
quicumque  eas  teneat,  sive  miles,  sive  burgensis,  sive  agrestris  {sic)^  sive  monacus, 
sive  Templarius  sive  Hospitalarius,  totum  est  monacborum  Majoris  Monasterii  apud    5 
Boeriam  manentium.  Hoc  enim  disresnaverunt  in  curia  domini  Henrici  régis  Âng^o- 
rum  coram  me  jure  et  judicio  in  hune  modum.  Hamelinus  de  Autenosia  erexit 
pressorium  in  Boeria  in  injuriam  et  damnum  monacborum,  plus  in  fortitudine 
sua  quam  in  jure  confidens;  quod  monacbi  graviter  ferentes,  ostenderunt  domino 
Henrico  régi  Ang^orum,  qui  mihi  precepit  ut  nullo  modo  eos  sustinerem  a  jure  suo  lo 
privari,  sed  cogerem  Hamelinum  ad  parendum  jmî,  et  justo  fine  terminarem  causam 
inter  ipsum  et  monachos,  ordine  juris  in  omnibus  conservato.  Inde  citavi  Hame- 
linum ut  coram  me  appareret,  monachis  jure  responsurus,  qui  nec  venit,  nec 
responsaiem  misit.  Et  cum  multotiens  citatus  nollet  venire,  nec  responsalem  mittere, 
propter  nobilitatem  ejus  dissimulavi,  minus  juste  monachis  faciens.  Quod  cum  i*> 
vidissent  monachi,  dixerunt  domino  régi  quod  nullus  eram  eis  in  jure,  nonnidius 
in  injuria.  Quod  audiens  dominus  rex  iratus  ultra  modum  erga  me,  non  abstinuit 
a  durissimis  minis.  Ego   vero  perterritus  recedens  ab  eo,  citavi  Hamelinum  per 
litteras  meas  et  per  duos  prudentes  viros,  qui  nec  venit,  nec  responsalem  misit. 
Monachi  vero,  instructi  testibus  et  advocatis,  petierunt  judicium;  quod  cum  tra*  20 
derem  judicibus  ad  faciendum ,  Robertus  de  Sabolio ,  qui  presens  erat ,  supplicavit 
mihi  quod  adhuc  semel  citarem  eum,  quod  nolui  facere  sine  consensu  monacborum, 
qui  et  consensum  monacborum  et  meum  habuit.  Iterum  citavi  eum  per  duos  pru- 
dentes viros  et  per  litteras  meas,  prefigens  ei  diem  peremptorium  in  vigilia  Sancti 
Johannis  Baptiste,  et  consilio  prudentium  virorum  ibi  manentium  mandavi  ei  quod  ^S 
non  minus  procederem  in  causa,  si  non  veniret,  quam  si  presens  esset.  Ipse  vero 
nec  venit,  nec  responsalem  misit.  Monachi  vero  venerunt  et  judicium  petierunt.  Et 
quoniam  contumacis  absentia  Dei  presentia  débet  repleri,  disputavit  tota  curia 
contra  monachos,  querens  quo  jure  vellent  habere  pressoragium  iliud;  monachi 
vero  dixerunt  quod  illi,  ad  quorum  jiu*isdictionem  pressoragium  pertinebat,  dederunt  3o 
eis  pressoragium  jure  perpetuo  possidendum  in  elemosyna;  inde  produxerunt  testes, 
qui  jurati  et  examinati  dixerunt  quod  sexaginta  annis  viderunt  monachos  in  pace 
tenentes  pressoragium,  et  a  fratribus  suis  audierunt  quod  similiter  viderant  eos 
pressoragium  possidentes.  Tune  judices  fecerunt  servientes  meos  jurare  quod  Hame- 
linum citassent,  quibus  juratis  (51c}  judicaverunt  barones  quod  ecdesia  in  perpetuum  35 

(■)  Nous  saivons  le  texte  C. 


336  HENRI  IL 

possideat  quod  LX.  annis  in  pace  jure  possedit.  Isti  sunt  testes  et  judices  :  Ego  Ste- 
phanus  senescdlus,  Gaufredus  Andegavensis  episcopus,  Stephanus  decanus  Ânde- 
gavensis,  Bartholomeus  de  Castro  Gunterii,  Robertus  de  Sabolio,  Mauricius  de 
Greonio,  Paganus  de  Vegia,  Brientius  de  Varezia,  Rainaldus  de  Vo,  et  muiti  abbates 
5  et  milites  et  burgenses.  Et  ut  omnis  materia  maiignandi  erga  monachos  in  perpe- 
tuum  amputetur,  hujus  rei  veritatem  sigiiii  mei  confirmatione  roboravi,  banc  rei 
veritatem  cunctis  manifestans. 


CCI 

Delisle,  II*  i33  C. 
lo  1161. 

Notice  relative  à  l'accensement  d'ane  vigne,  consenti  par  Orsande,  abbesse  du  Roncerai. 
L'acte  est  daté  de  l'année  oà  le  roi  Henri  II  prit  le  château  de  Chaamont  et  conclut  la 
paix  avec  le  roi  de  France. 

A.  Original  perdu. 

i5  jB.  Copie  du  xii*  s.  dans  le  cartulaire  du  Roncerai  d'Angers,  Bibliothèque  d'Angers,  ms.  8^8, 
rôle  V,  charte  98. 

a.  Marchegay,  Cartalariam  Beatœ  Mariœ  Caritatis  Andegavensis,  Archives  et  Anjou,  t.  III,  p.  aoo 
et  aoi,  n*  CCCXX,  d  après  B. 

Quoniam  mens  humana  brevi  tempore  déficit  et  labitur,  ideo  quod  firmiter  et 
-îo  diu  retinere  desideratur,  vivaci  memorie  iitterarum  perhenniter  commendatur.  Ne 
ergo  quod  facimus  per  ne^igentiam  obscuretur  aut  per  ignorantiam  oblivioni  done- 
tur,  voiumus  iitteris  enucleare  quatinus  Orsandis  abbatissa,  assensu  et  voluntate 
capituli  ecdesie  Béate  Marie  de  Caritate,  III.  vinearum  arpenta  cum  torculari  ad  XII. 
denarios  de  censu  [dederat]^'^  que  Goffridus  de  Cepia  longo  tempore  tenuerat;  post 
35  mortem  vero  ipsius,  Isemberto  de  Portu  heredibusque  ejus,  ad  vendendum  vel  ad 
dispendendum  et  ad  suam  voluntatem  faciendam,  propter  M.  solidos  vendiderunt 
et  in  communi  capitulo  predicte  ecclesie  banc  emptionem  concesserunt,  et,  ut 
firmius  duraret,  propriis  abbatie  sigiiiis  sigillare  fecerunt;  et  isti  testes  afiuerunt  : 
Orsandis  abbatissa,  Hildegardis  celieraria,  Tbeophania   decana,  Qiscia  sacrista, 

(•)  Mot  ajouté  par  l'éditeur. 


HENRI  IL  337 

Guiburgis  Parva,  Ridiildis  de  Jalla,  Milesendis  de  Gholeto,  Milesendis  de  GamUleio 
etplures  die;  et  ex  hominibus  :  Teson  canonicus,  Sechardus  presbiter,  magister 
Menardus,  Matheus  presbiter,  Moriher  presbiter,  Petrus  Martinus,  Hugo  nepos 
Menardi ,  Gauterius  filins  Johannis ,  Borser ,  Raduifus  Isemberti  filius ,  Laurentius  de 
Leone,  Garinus  de  Tur,  Gaufndus  Buchardus,  Robertus  de  Vallibus,  Guiiiermus  5 
Gdlarius,  Ghristianus  de  Ëspinatio  prepositus,  Raginaudus  Bisquenel  et  cumplures. 
Hoc  factum  est  anno  ilio  quo  rex  Ângiie  super  comitem  Teobaidum  castrum  Ghau- 
munt  cepit  et  cum  Ludovico  rege  Francorum  pacem  firmavit;  et  boc  factum  fuit 
consilio  domni  Gosieni,  régis  dapiferi ,  atque  Hugonis  de  Fixa  senescalli,  anno  ab 
incamatione  Domini  MGLXP. 


CCII 

Delisle.  n*  i33  B. 
Mars  1161  (date  fausse). 

Lettre  à  Pierre  Bernard  pour  approuver  son  élection  comme  prieur  de  l'ordre  de  Gram- 
vfiont.  —  Lettre  falsifiée  ou  exercice  de  rhétorique.  "^ 

a.  Martène,  Thesavurus  Anecdotorum,  t.  I,  col.  455,  ex  ms.  Grandimonten^i.  —  (.  Recueil  des 
Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  63g. 

M.  Ddtsie  a  exposé  dans  son  introduction ,  p.  299 ,  les  raisons  pour  lesquelles  Tanthenticité  de 
ce  document  doit  être  considérée  comme  douteuse;  il  a  certainement  subi  de  graves  altérations, 
si  tant  est  qu'on  ne  doive  pas  le  considérer  comme  entièrement  faux.  La  date  est  d'une  fausseté  10 
manifeste,  Henri  II  n'ayant  pas  pu  être  à  Londres  au  mois  de  mars  de  sa  septième  année  de  règne. 

Rdigioso  sacerdoti  et  excelso  in  Verbe  glorie  P.  Petro  Bemardi  priori  fratrum 
nostrorum  de  Grandimonte,  justa  desideria  principis  christiani  {sic)^  Henricus,'  Dei 
gratia  Anglorum  rex,  filius  et  frater. 

Bonus  homo  de  bono  cordis  sui  thesauro  duo  protulit  bona  :  primum,  quando  iS 
assensum  prebuisti  tue  ëlectioni,  quam  credimus  factam  esse* a  Dec,  quia  tante 
cerrectorum  et  curiesorum  censensu,  uti  et  concessu,  celebratam  fuisse  accepimus, 
sicut  vestri  retulere;  secundum,  cum  memeriam  in  tuis  precibus  centinuam  repro- 
misisti.  Satis  est,  si  fiât.  Fiet,  crede;  at  continuetiu*.  Per  eratienes  vestras  multum 
speramus  in  Démine  et  in  potentia  majestatis  ejus,  nec  parvipendimus  eratienes  3o 
vestras;  fiant,  precer,  sine  intermissiene  in  ecclesia  vestra  ad  Deum  pre  nebis,  ad 
solatium  vestrum  et  jucundum  diem  adventus  vestri  in  sedem  prieris  generalis. 

CHABTBS  KT  DIPLÔMES.  —  TH.  43 


338  HENftI  IJ. 

Hisce  patentibus  notnm  vobis  facimas  nos  reoordari  adhuc  hodîe,  quod  hostie 
catida  et  capnt  Deo  debebatur.  Non  incipimus  (')  vobis  benefincere,  ut  vos  de  nobis 
bene  meritos  abjioeremus.  Tunicam  Eociesie,  Dei  gratia  jam  polymîtam,  coramos 
facere  et  talarem;  tantummodo  pro  me  orate,  et  de  ten^ralibus  nihil  soUiciti; 

5  Dominus  providebit  per  manus  nostras.  Regium  attestor  pectus,  provideo  in  oon- 
specta,  et  utinam  semperl  regem  celi  et  terre  inunortaiem  regnum  nobis  in  tara 
donasse,  daturum  et  in  celo,  si  quod  de  adoranda  dextera  ejus  acoepimus,  juste  el 
sapienter  administraverimus.  Ât  quis,  putas,  est  fiddis  servus  et  prudens?  Utinam 
sic  appaream  in  conspectu  ejus,  ut  et  hic  fideliter,  et  ibi  feliciier  regnare 

lo  Sed  et  hoc  speramus,  si,  bonorum  vestrorum  spirituaiium  partioqis  nos 

inclinaveritis  ad  nos  magnam  misericordiam  Régis  regum  et  Domini  dominantium. 
Datum  Londini,  per  manus  magistri  Thome  cancellarii  nostri,  mense  martio, 
regni  nostri  [anno]  VU. 


i:i},^;m  un  k^ 


ecni 

i5  Delisle,  n*  ia4  A« 

Septenibre(?)-déceinbn  ii6i.  —  Roueiu 

Gàarle  d' exemption  et  de  protection  pour  les  chanoines  de  Saint- Barthélemi  de 
Londres, 

A.  Original  perda. 

so  B.  Copie  du  xin*  s.  au  Public  Record  Office,  Cartae  Antique,  L,  citée  par  le  Rév.  Eyton,  p.  53.  ** 
C  Inspeximos  du  lo  juillet  1290  au  Public  Record  Office,  Charter  HoRs,  18*  année 
d'Edouard  P',  membrane  4. 

a.  Calendar  ofAe  Onarkr  RoUs,  t.  II,  p.  368,  d*apnè8  C.  Nous  tnravoos  imtfiie  de  reprodun  ici 
le  terte  de  cette  langoe  pièce;  eUe  neconceme  qœ  rAngteterre,  et  noms  iatéreite  iwyqBwiMPi 

30  parce  qu'eQe  est  datée  de  Rouen. 

Adiard,  évèque  d'Avranches,  qui  figure  ici  comme  témoin ,  a  été  élu  le  a  7  mars  1 161  ;  la  même 
année,  étant  déjà  évéqœ  d'ATrandiet,  3  a  été,  d*appès  Robert  de  Torigm,  Ton  dm  parnaii 
d*Aiiéiior,  fille  de  Henri  H,  née  k  Doaifrcmt  v«n  ie  mob  de  t^lembre  iifii  (E^ton,  p.  54}- 
A  U  fin  de  cette  même  année,  le  chaacdlier  Thomas,  qui  a  également  souacrift  Pacte,  a  passé  de 
3o  France  en  Angleterre,  ou  il  a  quitté  ses  fonctions,  étMit  devenu  le  a 3  mai  1 16a  archevêque  de 
Cantorbéry.  La  date  de  cette  pièce  doit  donc  être  cherchée  avant  décembre  1 161,  et  probablement 
entre  les  mois  de  septembre  et  de  décembre. 

^  Ilfandrak  :  inoepîmus. 


mv 


HENRI  IL  339 


H.,  rex  Angloromy  et  aux  Normannomm  et  ÂquHânoram,  et  cornes  Ândega- 
T(»Tim,  archiq[Nscopi8,  episcopis,  abbatibus,  comitilNis,  baronibus,  justiciis,  viee- 
comhîbos ,  ministns  et  omnibus  hominibiis  et  fiddibus  suis  Francis  et  Ang^s  totius 
Anglie,  sahitem. 

Sdatîs  me  concessisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  eodesie  Beati  Bartho-    5 
lomei  Londonie,  que  est  dominica  capdia  mea,  et  canonids  meis  dominicis  in  ea 
Deo  servientibiis,  quod  sint  ab  omni  snbjectione  et  terrena  servitute  et  potestate 
liberi...:. 

Testibus  :  Rotrodo  Ebroicensi,  A.  Abrinœnsi ^'^  episcopis,  Tboma  canceilario, 
W.  Comité  Albemarie^^  Hngcme  comité,  [comité]  Arondeliie,  comité  de  Qare,  lo 
Ricardo  de  Hmnes  constabidario,  M.  Biset  dapifero,  W.  de  Keysneto,  Stephano  de 
Toronis  camerario,  per  manum  Stepbani  de  Fidgeriis* 

Apud  Rothomagum. 


CCIV 

Ddide,  n*"  1^7  B.  i5 

iiSC-iiSgou  11S6-1163.  — Andeli. 

Confirmation  de  deux  églises  et  protection  accordées  à  l'ahhaye  de  Newhouse. 

An  Original,  autrefois  scdlé  sur  lacs  de  soie,  British  Muséum,  Harley  43,  c.  18.  —  Atlas, 
pi;  XXX. 

£•  loflpeximus  du  a5  juin  i3i8  au  Public  Record  OfFice,  Charter  Rolls,  11*  année  d'£douai^  II,  30 
membrane  1. 

a.  CakmdMrcfthe  Chmrt^  BMs,  t.  III,  p.  384*  daprès  B. 

h.  Ed.  Delisle,  Bibliothèque  de  F  École  des  Chartes,  année  1907,  p.  3o3,  d*après  Toriginal. — 
c.  Publication  partidle,  ihid,,  p.  aSo,  n*  a4. 

Cette  pièce  ne  peut  pas  élre  postérieure  à  1  i€a ;  Philippe,  évèque  de  Bayeux,  et  Rotrou,  évèque  20 
d*E¥reux,  qui  Toni  souscrite,  n'ayant  pas  pu  se  rencontrer  avec  Henri  II,  en  Normandie,  après  la 
fin  de  cette  année.  Si  Tarchidiacre  Froger,  qui  figure  également  ici  comme  témoin ,  est  Froger, 
archidiacre  de  Séez,  qui  fiit  ordonné  évèque  de  Séez  le  ao  décembre  1 169,  Tacte  ne  pourrait  pas 
être  postérieur  à  11 59. 

W  Aylbrincensi  C.  —  W  Albemartie  C. 

A3. 


340  HENRI  IL 

H.,  rex  Anglîe^'\  et  dux  Nonn[annie]  et  Aquit[anie],  et  cornes  Andeg[avie], 
archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  justiciis,  comitibus,  bàronibus  et  omnibus 
ministris  et  baiivis  et  omnibus  hominibus  et  (idelibus  suis  Francis  et  Anglis»  salutem. 
Sciatis  me  dédisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  Deo  et  abbatie  Sancti  Mar- 
5  dalis  de  Neuhus  et  abbati  Geiioni  et  canonicis  ibidem  in  ordine  Premonstratensi 
Deo  servientibus,  ad  sustentationem  eorum,  ut  ibidem  in  servitio  Dei  permaneant, 
ecclesiam  Sancti  Michaelis  de  Glenteworthe  et  ecclesiam  Sancte  Hélène  de  Kiring- 
t[un],  que  sunt  de  meo  demenio,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  puram  et  per- 
petuam  elemosinam,  pro  anima  Henrici  régis  avi  mei  et  aliorum  atitecessorum  meo- 

lo  rum  regum  Ang^e,  et  pro  sainte  anime  mee  et  pro  statu  regni  mei  et  pro  saiute 
iUiorum  meorum  ;  et  recepi  in  meam  propriam  manum  et  custodiam  et  protectionem 
et  defenssionem  ipsam  abbatiam  et  abbatom,  et  canonicos  et  fratres  et  sorores  et 
homines  eorum  et  servientes  et  terras  et  possessiones  et  omnes  res  suas,  sicut  domi- 
nicam  et  speciaiem  elemosinam  meam  in  perpetuum.  Preterea  concedo  et  presenti 

i5  carta  mea  confirmo  omnes  donationes  que  rationabiliter  date  sunt  predicte  abbatie 
et  de  cetero  dabuntur,  et  quas  per  se  vel  per  alios  rationabiliter  adquirere  poterunt. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  jam  dicti  canonici  omnes  terras  suas  et  tenuras 
et  omnes  possessiones  suas  et  homines  suos  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace, 
libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et 

ao  pascuis,  in  aquis  et  piscariis,  in  marescis  et  turbariis,  in  molendinis  et  stagnis,  in 
toftis  et  croftis,  in  viis  et  semitis,  in  civitate  et  burgo,  in  foris  et  nundinis,  quorum- 
cumque  sint,  in  transitu  pontium  et  maris  portuum,  et  in  omnibus  locis  et  per 
omnes  terras  meas  sint  quieti,  tam  ipsi  quam  homines  sui,  de  teloneo  et  pontagio 
et  lestagio  et  stallagio  et  hidagio  et  wardis  et  operibus  castellorum  et  pontium  et  par- 

35  eorum  et  sumagiis,  et  de  omnibus  geldis  et  danegeldis  et  fengeldis  et  horngeldis  et 
peningeldis  et  misericordiis  et  forisfacturis  et  auxiliis  et  wapentac[is]  et  hundr[edis] 
thrithing[is]  et  schiris  et  murdre,  et  de  omnibus  auxiliis  vicecomitum  et  ministrorum 
suorum,  et  scutagus  et  assîsis  et  summonitionibus  et  tallag[iis] ,  et  de  omnibus  occa- 
sionibus  et  consuetudinibus,  et  de  averiis  suis  in  namum  capiendis,  et  de  omnr 

3o  terreno  servitio  et  seculari  exactione.  Habeant  predicti  canonici  curiam  suam  et  jus- 
ticiam ,  cum  sacha  et  socha  et  toi  et  them  et  infangenetheof ,  et  cum  omnibus  aliis 
libertatibus.  Et  si  quis  versus  predictos  canonicos  de  tenementb  suis  aut  rébus  suis 
aliquid  clamaverit,  seu  eos  in  aliquo  vexare  vel  in  placitum  ponere  voluerit,  prohi- 


(■)  Ce  mot  est  écrit  en  tontes  lettres.  M.  Delisle  a  relevé  cette  anomalie,  en  même  temps  qoê  les  autres 
caractères  da  présent  acte,  aa  cours  de  ïexamen  qu'il  a  consacré  aux  chartes  expédiées  pour  Tahhaye 
de  Newhouse,  Bibliothèque  de  TEcole  des  Chartes,  1907,  pages  3oi-3o4* 


HENRI  IL  341 

beo  ne  pro  aliquo  respondeant  nec  in  placitum  intrent,  nec  aliquis  eos  placitare 
faciat,  nisi  coram  me  vd  coram  capitali  justicia  mea. 

Testibus  :   Phiiippo   episcopo  Baiocensi,  Rotro  Ebroicensi  episcopo,  Frogero 
archidiacono,  Galfrido  régis  capeliano,  Wiiielmo  de  sigilio,  Wilielmo  fratre  régis, 
comité  Hugone,  Wilielmo  conûte  de  Ârmidei,  Ricardo  de  Luc[eio],  Ricardo  de    5 
Humez  constabuiario ,  Ricardo  de  Gamvilla ,  Hugone  de  Baiocis. 

Apud  Ânddium. 


iiSG-iiSg  ou  ii56-ii63.  —  Anddi. 

Autre  charte  de  confirmation  accordée  à  Vahhaye  de  Newhouse.  lo 

A.  Original  ou  copie  contemporaine,  British  Maseum,  Haiiey  5i,  H.  i.  —  Photographib 

RBDUITB. 

Cette  charte  porte  de  nombreuses  souscriptions  de  témoins,  identiques  à  cdies  de  la  pièce  pré- 
cédente (CCIV).  E31e  est  datée  d'Andeli,  et  se  rapporte  au  même  établissement;  il  est  évident 
qu'elle  a  été  rédigée  au  même  moment.  1 5 

H.,  rex  Anglie^*^  et  dux  Norm[annie]  et  Âquit[anie],  et  cornes  Andeg[avieJ, 
archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  justiciis,  comitibus,  baronibus,  et  omnibus 
ministris  et  ballivis,  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis, 
salutem. 

Sdatis  me  dédisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  Deo  et  abbatie  Sancti  Mar-  20 
cialis  de  Nehus,  et  abbati  et  canonicis  ibidem  in  ordine  Premonstrat[ensi]  Deo  ser- 
vientibus,  ad  sustentationem  eorum,  ut  ibidem  in  servitio  Dei  permaneant,  ecde- 
siam  Sancti  Michaelis  de  Glenteworthe  in  socha  de  Kirketun  et  ecclesiam  Sancte 
Hélène  de  Kiringt[un]  in  socha  de  Castre,  que  sunt  de  meo  demenio,  cum  omnibus 
pertinentiis  suis,  in  puram  et  perpetuam  elemosinam.  Do  etiam  et  concedo  predicte  aS 
abbatie  liberam  facultatem  eligendi  abbatem  secundum  Romana  privilégia  et  insti- 
tutiones  patrum  generalis  capituli  Premonstrat[ensis].  Hec  omnia  dedi  et  concessi 
prefate  abbatie  pro  anima  Henrici  régis,  avi  mei,  et  aliorum  antecessorum  meorum 

(*)  Anglie,  comme  dans  la  pièce  CCIV. 

^''  Celte  pièce  ne  figure  pas  à  la  table;  M.  Delisle  Ta  insérée  dans  ses  copies  sous  la  cote  1^7  C. 


342  HENRI  IL 

regum  Ângiie,  et  pro  salute  anime  mee  et  pro  statu  regni  mei  et  pro  salute  fiHo- 
nim  meorum  ;  et  recepi  in  meam  propriam  manum  et  custodiam  et  protectionem 
et  defensionem  ipsam  abbatiam  et  abbatem  et  canonicos  et  firatres  et  sorores  et 
homines  eonim  et  servientes,  et  terras  et  possessîones  et  omnes  res  suas,  âcot  domi- 
5  nica  et  speciatem  elemosinam  meam  in  perpetuum»  Et  ideoprecipio  quod  abbatiam 
iiiam  et  abbatem  et  canonicos  ejusdem  abbatie  et  omnes  res  et  possessiones  suas 
custodiatis  et  manuteneatis  et  protegatis  sicut  reas  meas  proprias,  ita  quod  eîsvel 
rébus  suis  nuiiam  injuriam  aut  moiestiam  vei  gravamen  faciatis  vel  ab  alio  fieri  per- 
mittatis.  Et  si  quis  eis  in  aliquo  forisfacere  presumpserit,  id  sine  dilatione  eis  emen- 

lo  dari  faciatis.  Preterea  concedo  et  presenti  carta  mea  confirmo  omnes  donationes 
que  rationabiiiter  date  sunt  dicte  abbatie  et  de  cetero  dabuntur,  et  quas  per  se  vei 
per  aiios  rationabiiiter  adquirere  poterunt,  videlicet  terram  quam  Petrus  de  Gausla 
habuit  in  Nehus  et  eis  dédit,  cum  rusticis,  hominibus,  molendinis,  stagnis,  pratis, 
marescis,  pasturis,  turbariis,  terris  cultis,  et  cum  terris  de  Warnoche,  et  omnibus 

i5  rébus  que  in  eadem  villa  ad  dominium  ejusdem  Pétri  pertinuerant,  et  sextam  par- 
tem  ecciesie  Omnium  Sanctorum  de  Broclosebi,  ecclesiam  Sancte  Margarete  de 
Haburc,  et  unam  bovatam  terre  cum  mansuris  et  omnibus  aliis  appendiciis  et  cum 
quînquaginta  duabus  acris  in  Kilvingholm,  cum  dedma  acra  pratonim  ejusdem 
Pétri  et  cum  piscatorio  in  Humbre,  et  unam  mansuram  în  maresco  de  Gausla  cum 

30  sex  acris  prati  et  piscatorio  alio  in  Humbre  ;  unam  bovatam  terre  in  Alesbi  cum  una 
mansara;  ecdestam  Sancti  Botuifi  de  Saielbi  cum  omnibus  pertinentiis  suis;  terram 
de  ]%t)dholm  que  pertinet  ad  feudum  Willelmi  de  Perceio  cum  duobus  nemoribus 
ultra  Fossedic  et  quadraginta  acris  prati  cum  omnibus  eidem  terre  pertinentibos. 
EiX   donatione   Ranulfi    de  Baiocis   et  Hugonis   filii  et  heredis   ejus,    servîtium 

35  unius  imlitis  quod  ad  predictam  terram  de  Nehus  pertinet,  que  fuit  Pétri  de 
Gausla,  quod  servitium  Hugo  de  Baiocis  coram  me  apud  Anddeium  dédit  abbatie 
de  Nehus  et  quietum  clamavit  in  perpetuum.  Sîmiliter  in  Nehus,  de  feudo  Gau- 
fridi  de  Turs,  homagium  Willelmi  filii  Gaufndi  de  Nehus;  terram  Redwi  cum 
rosticb,  molendinis,  stagnis,  pratis,  marescis,   pasturis,  turbariis,  terris  cultis, 

3o  terris  de  Wamothe  cum  omnibus  pertinentiis  suis.  Et  hec  dédit  abbatie  de  Nehus 
predictus  Willelmus,  filius  Gaufridi  de  Nehus,  assensu  domini  sui  Gaufridi  de 
Turs.  In  Northkilingholm ,  ex  donatione  Radulfi  de  Haltone  et  Gervasi,  fratris  et 
heredis  ejus,  ecclesiam  Sancti  Pétri  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  dedmam 
molendini  de  Schitere.  In  Suthkilingholm,  ex  donatione  Nicholai  de  Hareci,  in 

33  eadem  villa,  ex  donatione  Willelmi  de  Seilli,  culturam  de  Branztost  totam,  cum 
terra  culta  et  prato  quod  ad  eam  pertinet;  in  Haburg,  ex  donatione  Hugonis  Berner 
et  Willelmi  fUii  et  heredis  ejus,  unam  bovatam  terre  cum  una  mansura  in  marescis 


HENRI  IL  343 

de  Haburc,  et  pasturam  trescentamm  ovium,  et  omnes  terras  et  mansuras  quas 
habent  de  feudo  ejusdem  Wilielmi ,  cum  omnibus  pertineatiis  suis.  In  eadem  viUa , 
ex  donatione  Hervei,  unam  saiinam.  In  Ib^ociosebi,  de  feado  Gileberti  Filii  Nigeili, 
dnas  bovatas  terre  cum  mia  mansm*a  et  commmii  pastura  ejusdeni  ville  et  ciun 
duabas  acris  terre,  ex  donatione  Henrici  cierici.  In  Kilîngholm,  ex  donatione  5 
Nicolai  de  Âreci,  ecciesiam  Sancti  Dionisii  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  très 
bovàtas  terre  cum  prato  adjacenti  et  pastura  duœntaruni  ovium.  In  magna  Lîm- 
bei^,  de  feudo  Hugonis  de  Sooteni,  duas  bovatas  terre  cmn  una  masura,  et 
quicquîd  ad  terram  suam  pertinet  in  Hennedide.  In  Kiringt[un],  de  feudo  Alani 
de  la  Mare,  duas  bovatas  terre  cum  una  mansura.  In  Kaburnia,  de  feudo  Gaufridi  de  lo 
Turs,  octoginta  acras  terre,  et  prêter  eas  très  bovatas  terre  cum  mansura  juxta 
Restedich  et  mansura  que  fuit  Garpolf ,  cum  pastura  septingentarum  ovîum  cum 
agnis  5uis,  et  de  feudo  Ramnulfi  de  Baiocis  unam  bovatam  terre  cum  una  man* 
sura.  In  campis  de  Clakesbi,  Acreholes  cum  appendicus  suis,  iam  ex  feudo  Wilidmi 
de  Braibo  quam  ex  feudo  Godardi  de  Glakesbi.  In  Rothewefle,  ex  donatione  Alani  iS 
Filii  Glai,  sex  bovatas  terre  cum  una  mansura.  In  campis  de  Bemecebi,  ex  dona- 
tione Haket  de  Rideford,  octoginta  acras  terre  cum  situ  bercarie  sue  quatuor  acrarum 
et  pastura  trescentarum  ovium.  In  campis  de  Nortunia ,  iocum  qui  vocatur  Rode- 
milne,  ubi  est  capella  Sancti  Jaod>i,  cum  decem  bovatis  terne  et  tribus  mansuris 
in  eadem  Nortunia,  cum  duabus  culturîs,  Kirkehii  et  Briggedeile,  et  <piatuor  acris  to 
et  quatuor  selionibus,  ex  donatione  Roberti  Filii  Turketini  cum  décima  panis  et 
cervisie  domus  ejus.  Juxta  Ancolne,  iocum  qui  vocatur  Ruholm  cum  omnibus 
pertinentiis  suis  que  pertinent  ad  feudum  Alani  de  la  Mare.  In  Brodholm  cimite- 
rium,  quantum  pertinet  ad  feudum  Wilielmi  de  Albenico,  et  de  eodem  feudo 
duas  bovatas  terre,  quas  Haccus^tenuit,  in  nemoribus,  planis  terris  cultis,  pratis,  25 
pascuis,  a([uis  et  omnibus  pertinentiis  suis^  In  Hireford,  ex  donatione  Roberti  de 
Toini  et  Radulfi  de  Albenico,  ecciesiam  Sancti  Michaelis  cum  omnibus  pertinentiis 
suis,  et  omnes  terras  et  mansuras  et  pasturas  quas  habent  de  feudo  eorum,  tam 
intra  vUlam  de  Hyreford  quam  extra.  De  feudo  Walteri  Filii  Alfredi,  terram 
que  fuit  Morcarii  cum  pertinentiis  suis.  De  feudo  Wilielmi  Beket,  in  campis  Sa 
de  Grokesbi,  molendinum  quod  dicitur  Duvemilne  cum  terra  adjacenti  et  cum 
decem  acris  terre  versus  divisam  de  Hireford.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
jam  dicti  canonici  onmes  terras  suas  et  tenuras,  et  omnes  possessiones  suas  et  ho- 
mines  suos  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie 
et  honorifice,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  aquis  et  piscariis,  in  ma-  35 
resds  «t  turbariis ,  in  molendinis  et  stagnis ,  in  toftis  et  croftis ,  in  viis  et  semitis ,  in 
civitate  et  burgo,  in  foris  et  nundinis,  quorumcnnque  sint,  in  transilu  pontium  et 


344  HENRI  IL 

maris  portumn ,  et  in  omnibus  locis  et  per  totam  Ângliam  et  Normanniam  et  per 
omnes  meas  terras  sint  quieti,  tam  ipsi  quam  homines  sui,  de  teloneo  et  pontagio 
et  lestagio  et  stallagio  et  hydagio  et  wardis,  et  operibus  casteilonim  et  pontium  et 
parcorum,  et  sumagiis,  et  de  omnibus  geidis  et  danegeidis  et  fengeidis  et  homgddis 

5  et  peniggeldis  et  misericordiis  et  forisfacturis  et  auxiliis  et  wapentacis  et  hundredis  et 
thriching[is]  et  schiris  et  murdre,  et  de  omnibus  auxiliis  vicecomitum  et  ministro- 
rum  suorum ,  et  scutagiis  et  assisis  et  summunitionibus  et  taliagiis ,  et  de  omnibus 
occasionibus  et  consuetudinibus  et  de  averiis  suis  in  namum  [sic)  capiendis,  et  de 
omni  terreno  servitio  et  seculari  exactione.  Habeant  vero  predicti  canonici  curiam 

lo  suam  et  justiciam  cum  sacha  et  socha,  et  thol.,  et  them.,  et  infangenetheof,  et  cum 
omnibus  aliis  libertatibus,  nec  habeant  vicecomites  vel  ministri  eorum  aiiquam 
potestatem  in  feudis  aut  terris  seu  hominibus  vei  possessionibus  predictorum  cano- 
nicorum.  Et  prohibeo  ne  predicti  canonici  ponantur  in  piacitum  de  ullo  tenemento 
unde  cartas  habent  donatorum  vei  vinditorum  aut  dominorum  suorum,  nisi  conun 

1 5  me  vel  coram  capitali  justicia  mea. 

Testibus^:  Philippe  episcopo  Baiocensi,  Rotro  (sic)  Ebroicensi  episcopo,  Rogero^' 
archidiacono ,  Gaufrido  reg[is]  capeliano,  Wiiielmo  de  sigilio,  Wiiielmo  fratre 
reg[is],  comité  Hugone,  Willeimo  comité  de  Arundel.,  Ricardo  de  Luci,  Ricardo  de 
Humez  constabulario ,  Ricardo  de  Gamviila,  Hugone  de  Baiocis. 

3o       Apud  Andeleium. 


CCVI 

Delisle,  n*  i34> 
11 56- 1163.  —  Argentan. 

,    Ordre  de  maintenir  Nicolas^  prieur  da  Plessis,  en  jouissance  de  l'aumône  de  «  Moles- 
25  irea: 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XV*  9.;  Archives  du  Calvados,  H  non  coté,  cartulaire  du  Plessis-Grimoidt ,  t.  1, 

n*  567  lis,  fol  i&  V*  du  chapitre  Lacy, 

Round,  n*  54 4< 

3o       (•)  En  toutes  lettres,  —  0>}  Noter  que  la  pièce  CCIV  porte  à  la  mime  place  la  souscription  :  Frogero 
archidiacono;  il  faut  sans  doute  lire  ici  «Frogero  t. 


HENRI  IL  345 

Cette  pièce  est  souscrite  par  Philippe,  évdque  de  Bayenx,  qoi  est  mort  en  1 163;  or  Henri  II  a 
quitté  la  France  vers  le  a5  décembre  ii6a,  et  ny  est  pas  revenu  Tannée  suivante;  Tacte  ne  peut 
donc  pas  être  postérieur  à  i  i6a. 

H.,  rex  Ângiorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum ,  Willermo  Puinant  et  Radulpho  Bigot ,  salutem.  5 

Precipio  quod  Nicholaus,  prior  de  Plaiseiz,  teneat  in  pace  et  juste  et  quiète  elo- 
mosinam  de  Malestrea,  quam  Âlverus  Bigot  dédit  ei,  et  nullus  ei  inde  super  hoc 
injuriam  fadat.  Et  nisi  feceritis ,  justicia  mea  faciat. 

Teste  Phiiippo,  episcopo  Baiocensi. 

ÂpudÂrgentomum.  .      lo 


CCVII 

Ddisie,  n*  i35. 
1  i56-i  169.  —  Argentan. 

Ordre  de  ne  pas  troubler  les  moines  de  Marsai  dans  la  jouissance  de  leurs  terres. 

il.  Original  perdu.  ,5 

B,  Traduction  en  français  du  cartidaire  de  Cerisi,  Archives  de  la  Manche,  H  iAo4i  p.  648 
et  64g- 

L'évéque  d'Évreux  qui  a  souscrit  cette  pièce  est  sans  aucun  doute  Rotrou ,  qui  a  quitté  Tévéché 
d'Evreux  en  1 1 64  pour  passer  à  Tarchevêché  de  Rouen.  Henri  II  n'étant  pas  revenu  en  Normandie 
de  décembre  1 16a  à  février  1 1 65,  la  présente  charte  est  au  plus  tard  de  1 16a.  to 

H.,  roy  d'Angleterre,  duc  de  Normandie  et  Aquitaine,  comte  d'Anjou,  à  Faulcon 
du  Han,  salut. 

Je  ordonnes  que  tu  permettes  aux  moines  de  Marsay  de  tenir  leurs  terres  et  autres 
tenemens  bien  paisiblement,  franchement,  quictement  et  justement,  comme  ils  les 
ont  mieux  et  plus  franchement  tenues  au  temps  du  roy  Henry,  mon  grand  [père] ,  95 
et  comme  il  est  tesmoigné  par  leurs  chartres.  Et  vous  defFends  et  prohibes  sur  ce 
de  les  troubler  injustement  ou  mettre  en  amende.  Et  où  vous  ne  le  feriez,  que  ma 
justice  le  face. 

Tesmoin  l'evesque  d'Evreux. 

Par  Daniel,  chappelain.  3o 

A  Argenten. 

CHAITES  ET  DIPLÀMBS.  —  VII.  hà 

ia»nnBt«  iiiTtovAi.B. 


346  HENRI  II. 


CCVIII 

MsuÊdemmU  «a  vicomte  »  aux  frMU  M,  ^guden  royatLX  de  LincoUp  leur  mtifiemJ  la 
sauvegarde  aecordée  par  le  roiàson  chapelain  Gee^^roL 

5  A.  Original  perdu. 

fi»  G)pie  dans  Tancien  cartulaire  de  Lincoln  (Registmm  Antiquissimian),  pièœ  7&,  ligmléff  en 
1913  par  le  Rév.  Salter« 

La  date  de  1 1 56- 1 16a  est  établie  par  les  souscriptions  de  Rotrou,  évéque  d*Evreux,  et  de  Phi- 
lippe, évèque  de  Bayeux. 

10       H.,  rex  [Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega* 
vorum,]  vicecomiti  et  prepositû  et  aûnistiis  rais  lincolnie,  [salutem]. 

Sciatis  quod  Gaufridus  dominicus  capellanus  meus,  et  homines  et  omnes  res  sue, 
sunt  in  mea  manu  et  protectione,  etc. 

Testibus  :  Rotr[odo]  episcopo  Ebroic[ensi] ,  Philippo  episcopo  Baioc[ensi] ,  Em[ulfo] 
i5  episcopo  Lexovriensi] ,  Ricardo  de  Humfetisl  constabidario. 
Apudadcmmn. 

CCIX 

Ddfisle»  0*  i3& 
1 1 56-1 163«  —  Étr^pagny, 

to       Reconnaissance  des  droits  (foi  appartiennent  à  Tahhaye  de  Préaax  sur  VempiacemetA  <ià 
est  établie  la  cuisine  du  comte  Gantier  Giffixrd,  à  Roaen. 


At  OngiMi  perdu* 

fi.  Copie  du  XIII*  s.,  dans  le  cartidaire  de  Préaux,  Archives  de  l%ire,  H  71 1,  foL  3o  t*,  n*  6a. 
-^  C,  Copte  du  XT*  s. ,  transcription  du  mèaae  cartnhire,  BiliKoUièqiw  aationaie,  Nb«nr.  aeq. 
s5  lat.,  igao,  fol.  aa. 

Round,  n*  34o. 

Souscription  de  Rotrou,  évéque  d'Evreux,  qui,  en  1 164,  quitta  ce  siège  pour  passer  à  celui  de 
Rouen.  Le  roi  n'étant  pas  venu  en  Normandie  de  décembre  1 16a  à  février  1 16&,  Tâele  ne  peut 


HENU  IL  347 

jMt  étee  ffuàénmr  k  ti$%.  IXftèi  ritindrake  d%  Réi.  Ejton»  Hiwd  II  a  élé  à  É&répufBj  ai 
novembre  11 59. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dùx  Normannorum  et  Âquitanorum  »  et  cornes  Ande- 
gavonim,  justiciîs  et  vicecom[itibus]  Rothomagî,  salutem. 

Sciatis  quod  Waltems  cornes  GifTardus  recognovît  quod  platea  in  qua  est  coquina    5 
sua  apud  Rothomagum  est  de  jure  ecclesie  PrateOensîs ,  et  post  niortem  suam  con- 
cessit  eam  ecdesie  predicte  coram  me  et  coram  baronibus  suis ,  Eustachio  de  Graki- 
villa,  Matheo  de  Girardi  Villa,  Gisleberto  de  Hotot,  Roberto  de  Nova  Villa. 

Teste  Rotrodo,  Ebroicensi  episcopo. 

Apud  Strepeneium.  10 


ccx 

11 56- 11 63? 

Cen/frmUîw  in  Hem  àotméi  à  l'aibaye  de  HmÊÊe-Bmjèr^  en.  ÂMjtMure  et  en  Nor- 
mandie. 1 5 


vaise  oojne. 

La  fCKUcriplkiii  de  Botimi,  évéque  d'Évrem,  donne  lien  de  croiae  que  oette  pièce^  comme  la 
|^nicédcBte«  ne  pent  pas  âtie  poslérienie  à  1 1 6a. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega-  %o 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciîs,  vice- 
cMutîlm»,  minisi^  et  ommbus'  ftdciîbn»  mi%  Ân|^  et  Nomutniiib ,  salutem. 

Scktis  mer  conoessisée  et  conAB«nai»e  sam^timoiiîalibii»  de  HaltdEMruiera  oiiines 
deemosinas  que  eis  in  Anglia  et  Normannia  ratîenahiliter  date  tunt,  ^knlnqiie  ea5 
iflie  dederit,  videlioet  esntam  VhvdA  de  mUitit  GasvarviBe,  ifm»  ^4w»alriett»,  eômes  35 
Ebroiceiisîs ,  îSHb  dédit,  et  deeem  nuMfios  annone  et  oenitiUfii  sôlidœ  de  veddilû 
Acfaînneii,  ex  dono  Isabelle  de  [Monteforti  et  Raduift,  fiUi  sui,  et  Rogeviî  de..  « .], 
et  gortum  umuxit  apud  Aekemieroni.,  ex  dono  eonsnldem ,  et  tre»  nnodios  fnuttenti 
in  molendinis  suis  castri  Ibrenensis  (?),  ex  dono  Guillernii  Rupeili,  atque  qiieit»dafti 
hospitem  [Drogonem]  nomine,  iiberum  et  q^îeMm  ab  omû  ceniM,  ex  dono  pre-  3o 
dicti  Guillermi  Rupeili,  atque  Matiidis,  uxoris  ipsius,  et  Guaieranni,  fiiii  eorum. 

44. 


348  HENRI  IL 

Qaare  volo  et  firmiter  precipio  quod  ecclesia  de  Haltebruiera  et  sanctimoniales  ibi 
Deo  servientes  omnia  supradicta  bene  et  in  pace,  libère,  quiète  et  bonorifice  teneant 
et  possideant ,  in  culturis ,  in  pratis  et  pascnis ,  in  viis  et  semitis ,  in  aquis  et  molen* 
dinis  et  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus,  sicut 
5  carte  donatorum  suorum  testantur. 

Testibus  :  R.  episcopo  Ebroicensi  et  alîis. 


CCXI 

Ddisle,  n*  i38. 
11 56- 1163.  —  Lions. 

1  o      Exemption  des  drcits  de  ionUea  pour  les  moines  de  Sotnl-Évroul. 

A.  Original  perdu. 

B,  lospeximns  du  8  juillet  i3i8  au  PuMic  Record  Office,  Charter  Rolls,  la*  année  d*Édouard  11, 

membrane  18,  pièce  9a. 

a.  Monasticon  Anglicanmm,  t.  VI,  voL  II,  p.  1079,  d'après  B,  <—  (•  Indiqué  :  Calendar  rf  the 
1  :>  Charter  Rolls,  t.  m,  p.  389 ,  d'après  B. 

Souscription  de  Rotrou,  évoque  d'Evreux  jusqu'en  11 64.  Le  roi  n'a  pas  été  en  Normandie  de 
décembre  116a  à  février  11 65.  La  pièce  est  donc  au  {dus  tard  de  ii6a.  On  observera  que 
Henri  II,  d'après  l'itinéraire  du  Rév.  Eyton  (p.  53),  a  dû  se  trouver  à  lions  vers  le  mois  de 
mars  1161. 

»o  Henricus,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ânde- 
gavorum,  omnibus  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  Ânglie  et  Normannie,  et 
nominatim  portuum  maris,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  victus  et  vestitus  et  omnes  res  monachorum  de  Sancto 

Ebndpho,  et  quicquid  homines  eorum  affidare  poterunt  esse  proprium  abbatis  et 

35  monachorum  Sancti  Ebrulphi,  sit  quietum  ab  omni  theloneo  et  passagio  et  consue- 

tudine.  Et  prohibeo  quod  ntdhis  eos  vei  res  eorum  injuste  disturbet  super  X.  lib[ras] 

forisfacture. 

Teste  Rotrodo  episcopo  Ebroicensi. 

Âpud  Leons. 


HENRI  11.  349 


CCXII 

Delisle,  n*  1.^9. 
1156-1162.  —  Montfort 

Charte  en  faveur  de  Baadry,Jils  de  Gilbert,  sergent  da  roi,  oà  sont  énamérés  les  genres 
d'affaires  ressortissant  aux  métiers  et  sergenteries  [ministeria  et  serjahterie)  dont  il  était    5 
chargé  :  garde  de  la  geôle  de  Rouen,  police  du  passage,  service  de  la  meunerie  et  de  la 
boulangerie  dans  toute  la  Normandie,  etc. 

A,  Original  perda. 

B.  Copie  dans  le  rostre  de  Philippe  Augaste,  Archives  nationales,  JJ  36,  fol.  ^ii»  —  C.  G)pie 

diaprés  un  registre  Normand  de  la  Qiarabre  des  comptes,  BiUiothéque  nationale,  ms.  latin  lo 
9067,  fol.  i48  Y*. 

tf.  Ddiide,  Carivdaire  Normand,  p.  4,  n*  i3,  d'après  le  registre  JJ  a6.  —  h.  Fragment  :  La  Roque, 
Histoire  de  la  maison  de*  Harcowrt,  t.  III,  p.  i5i. 

Cette  pièce,  souscrite  par  Rotrou,  évèque  d'Evi'eux,  ne  peut  pas  être  postérieure  à  la  fin  de 
1 16a;  Henri  II  a  quitté  la  France  vers  la  fin  de  1 16a,  et  ny  était  pas  encore  revenu  quand,  en  iS 
1 164,  Rotrou  a  quitté  son  siège  pour  celui  de  Rouen.  Henri  du  Neubourg,  qui  figure  ici  comme 
témoin,  est  le  fils  de  Robert  du  Neubourg,  mort  le  3o  août  1 159. 

Henricus,  rex  Angionim,  [et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  et  cornes  An- 
degavorum,]  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus  et  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  totius  terre  sue,  salutem.  ao 

Sciatis  me  reddidisse  et  presenti  carta  confirmasse  Baldrico  fiiio  Gisleberti, 
servienti  meo,  totas  serjanterias  suas  et  ministeria  sua,  cum  liberationibus  que  mi- 
nisteriis  et  serjanteriis  pertinent,  ei  et  heredibus  suis  de  me  et  de  meis  heredibus 
tenenda  hereditarie,  videlicet  custodiam  gaiole  mee  Rothomagensis  et  porte  castelli 
mei,  etpro  ista  custodia  habet  unaquaque  die  duos  solidos  usualis  monete  in  meo  35 
redditu  vicecomitatus  mei  Rothomagensis,  pro  custodia  guaiole  mee  decem  et  octo 
denarios,  et  pro  custodia  porte  sex  denarios.  Et^*)  predictus  Baidricus  est  regardator 
et  pasnagator  mearum  forestanim,  habens  tantum  in  donis  et  liberationibus  regardi 
et  pasnagii  quantum  unus  ex  magistris  regardatoribus  et  pasnagatoribus  meis  per 
totam  Normanniam,  et  custos  famulorum  meorum  ad  justiciam  gladii  mei  perti-  3o 
nentium,  et  custos  meretricum  publiée  venalium  in  lupanari  de  Rothomago,  et 
marescalius  meus  quandiu  moror  Rothomagi ,  habens  unaquaque  die  perendinationis 

(*)  La  saitê  de  la  charte,  jas^aanx  noms  des  témoins  exchsivemeni,  manifae  dans  La  Roque, 


350  HENRI  IL 

mee  apud  Rothomagam  de  liberatione  sex  panes  et  sex  fereula  coquine  et  unum 
sextarium  vini,  et  habet.anno  quoque  unum  scutum  in  redditu  scutonim  meorum 
Rothomagi  per  manum  turrensis  nostri  ^'\  et  in  Nataii  duos  porcos  in  meo  lardario 
Rothomagi,  et  unam  fagum  in  qua  vohierit  forestarum  mearum,  et  boscum  ad 

5  herbergagium  suum  faciendum  et  piscaria  sua,  et  ad  totum  usuagium  suum,  et 
hominibus  suis  focum  suum  et  dausuram  suam  et  herber^igia  sua  de  costuma, 
et  herbergagium  suum,  quiète.  Et  concedo  ei  aquam  Marrone  super  caiceiam  de 
Bapalmes,  et  sub  eadem  ealceia  ab  aqua  archiepiscopi  Rothomagensis  usque  ad 
Secanam,  cum  insuiis  eidem  aque  sue  pertinentibus,  ad  faciendum  in  ea  molen- 

10  dinos  et  piscaria  sua  et  quodcunque  voluerit.  Et  concedo  ei  et  heredibus  suis  totum 
pasnagiimi  hominum  suonim  et  focagium,  et  moitam  eorum  infra  Rothomagam  et 
extra  t  quocumque  loco  sint;  et  cacham  duonim  eqaorum  ad  suas  molendinas 
Rothomagi,  Tel  quo  voioMÎt;  et  quod  honûies  sui  de  ipso  tenentes  infira  Rotho- 
magum  et  extra  valeant  boiengare  et  omnia  ministeria  sua  facere,  vendere  et  mercari 

i5  et  moltare  ad  sues  molendinos,  vel  quo  voluerit,  per  totam  Normanniam  ;  et  vpod 
tenentes  sui,  de  quocunque  ipse  Baidridis  feodos  teneat,  si  ei  forisfecerini,  Ycniant 
Rothomagum  ei  satisfacturi  et  juri  parituri  coram  baliivo  meo  Rothomagensi;  et  si 
venîre  noiuerint,  per  ballivos  meos  in  quorum  bàHiis  manserint  venire  Rothomagam 
eqgantur.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  idem  Baldricus  et  anus  hères  teneant 

9o  bene,  in  pace,  libère  et  quiefe,  plenarie  et  honorifice,  in  bosdio,  in  piano,  in  aqnis 

et  molendinis,  in  piscariis  et  passagiis,  in  pastunq[iis,  in  herbagiis,  in  theloneis,  in 

nundinis  et  foris,  in  omnibus  locis,  cum  omnibus  liberationibus  et  quietanciis  suis 

.  et  consuetudinibus ,  et  omnes  homines  sui,  per  predicta  servida,  et  quod  ipse  Baide- 

ricus  et  hères  ejus  sint  in  custodia  mea  cum  omnibus  possessionibus  suis. 

^5       Testibus^*"^  bis  :  Rotrodo  Ebroicensi  €|>iscopo ,  Ricardo  de  Hommetis  constabulario» 
Willelmo  de  Vemone ,  et  Henrico  de  Novo  Burgo. 
Âpud  Montem  Fortem. 

CCXIIl 

EkSsle,  n*  i^o. 

3o  11 56-1 162.  —  Roaen. 

t 

Addition  de  cinq  marcs  aux  (juinze  marcs  de  rente  que  taibhaye  de  Tïroii  frenait  sur  le 
trésor  d'Angleterre. 

A.  Origmri  inconnu. 

(*}  llfmudraii  :  meL —  (^)  Le$  «wu  «bf  témovu  manquent  dmns  le  registre  d&  PkUifpe  AugusU. 


HENRI  IL  351 

B.  Copie  de  la  fin  db  xu*  s.,  Aidôves  d'Eure-et-Loir,  H  i374,  ctrftdaire  de  TiroD,  p.  io5, 
n*  iSi. 

€L  Met^,  Cartaïairê  Jk  l'Jfbaye  de  Tiron,  t.  II,  p.  82. 

Round,  n*  1003. 

Souscription  de  Rotroa,  évéque  d'Évreux  jusqu'en  1 164;  le  roi  avait  passé  en  Angleterre  après    5 
Noël  I  ifia  ;  U  JM  peinit  en  Fnnee  qum  Cerner  116S;  la  pièce  est  donc  au  plus  tard  de  1163. 

Henricus,  rex  An^orum,  et  dux  Normannoram  et  Aquitanoram,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  R.  comiti  Leey[œstrie]  et  baronibus  scaccarii,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  monachis  de  Tinin  quinque  marcas,  super  quindecim  marcas 
quas  eb  dédit  Henricus  rex  avus  meus,  habendas  ad  eundem  terminum  ad  quem  10 
XV.  marcas  habere  solebant,  sciiicet  ad  festum  Sancti  Michaelis.  Quare  volo  et 
precipio  quod  illas  XX.  marcas  semper  habeant  ad  predictum  terminum. 

Testibus  :  Matildi  impératrice,  et  R.  episcopo  Ebroicensi,  et  Ricardo  de  Luci. 

Apud  Rothomagum. 


CCXIV  i5 

Delisie,  n*  lài* 
11S6-1161.  —  Rouea. 

Con/innation  <tun  accord  conclu  entre  F  abbaye  de  Saint-Évroul  el  Roheri  [cfmtte  de 
6&>ace9fer ] ,  oncle  de  Henri  II,  an  mjet  de  fégUse  du  Sap ,  à  la  suite  d'une  reconnais- 
sance faite  par  douze  chevaUers  légalement  commis  à  cet  effet.  Acte  suspect  ou  remanié.  90 

il.  Original  perda. 

B.  G)pie  du  xiu*  s.;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1  io55,  cartulaire  de  Saint-Évroul ,  n*  a^, 
fol.  37  T*.  —  C  Antre  copie,  îhidem,  n*  4^6,  ricEmus  de  Mathitde,  dame  du  Sap.  — 
D.  Vidimos  au  Trésor  des  Qiaiies;  Anfaives  nationales,  reg.  JJ  69,  n*  194. 

a.  PnUiée  par  le  professeur  C.  H.  Haskins,  The  Americau hUtcrical  revie*p,  t.  Vllf ,  p.  634,  d'après  95 
le  cartulaire  de  Saint-Evroui. 

Round,  n*  64i. 

La  pièce  est  souscrite  par  Rotrou,  évéque  d'Evreux  jusqu'en  11 64;  à  cette  date«  Henri  II,  qui 
avait  quitté  la  Normandie  vers  la  fin  de  1 16a ,  n'était  pas  encore  revenu  en  France*  -—  M  Haskins, 
pour  des  raisons  de  forme  et  de  fond,  considère  cette  pièce  comme  fausae;  il  est  certain  que  la  3o 


352  HENRI  IL 

aolatation  «  salutem  et  paoem  >  et  la  souscription  royale  «  Teste  inâpso  »  sont  contraires  aux  usages 
de  la  chancellerie  ang^se  sous  Henri  II.  Le  texte  lui-même  est  rédigé  en  termes  idsolites. 
M.  Haskins  veut  bien  me  signaler  une  charte  de  Rotrou ,  archevêque  de  Rouen ,  rdative  à  la  même 
affaire,  et  conservée,  die  aussi,  dans  le  cartulaire  de  Saint-Evroul ,  Bibliothèque  nationale,  ms. 
5  latin  i  io55,  fol.  88  v*.  M.  Delisle  n*a  pas  émis  d'opinion  sur  l'authenticité  ou  la  fausseté  de  cette 
charte  de  Henri  II. 

H.,  Dei  gratia  rex  Angiorum,  [et]  dux  Normannonim  et  Âquitanoram,  et  cornes 
Andegavorum ,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  vicecomitibus,  ba- 
ronibus,  justiciis,  ballivis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis,  salutem  et  pacem. 

lo  Noverit  universitas  vestra  quod,  cum  ecclesia  Sancti  Pétri  de  Sappo,  cum  capella 
Sancti  Martini  et  decimis  et  hominibus  et  terris  et  aliis  pertinenciis  suis  et  plenis 
atque  integrb  decimis  molendini  ejusdem  ville,  quod  est  apud  Novillam,  et  prepo- 
siture  et  omnium  reddituum  et  emendacionum  atque  augmentacionum  que  modo 
sunt  vel  esse  poterunt  futuris  temporibus  in  vilia  de  Sappo  et  pertinentiis  sub,  cpian- 

i5  tum  durât  parrochia  Sancti  Pétri,  recognita  fuissent  Roberto  abbati  et  monachis 
Sancti  Ebrulfi,  et  décima  fumi  ejusdem  ville,  si  eum  dicti  abbas  et  monachi  cal&re 
non  vellent  (*)  in  elemosinam  sui  monasterii,  per  duodecim  légales  milites  et  aUos 
homines  de  visneto  Sappi,  versus  Robertum  filium  Régis,  avunculum  meum,  et 
Matildim,  uxorem  suam,  qui  supradicta  omnia  ad  suum  laicum  feodum  pertinerc 

2o  clamabant,  die  festo  Sancte  Cecilie,  apud  Rothomagum,  coram  Rotrodo,  Ebroicensi 
episcopo,  tune  temporis  justiciam  meam  per  totam  Normanniam  exercente,  et 
super  hiis  omnibus  memorati  abbas  et  monachi  a  jam  dictis  Roberto  et  Matilde 
postea  multociens  injuste  vexati  fuissent  atque  turbati,  me  tandem,  per  Dei  gratiam, 
auxilium  opemque  multorum  prudentum  et  reiigiosorum  virorum ,  inter  eos  fecisse 

2  5  concordiam,  in  hune  modum  quod  supradicta  omnia  que  in  bac  presenti  carta  mea 
continentur  de  cetero  in  perpetuum  in  puram,  liberam  et  quietam  elemosinam 
remanebunt  abbacie  Sancti  Ebrulfi.  Et  quia  tune  temporis  proprium  sigillum  non 
habebant,  ad  eorum  petitionem  et  instanciam,  presenti  carta  mea  et  sigilii  mei 
munimine  concordiam  istam  confirmavi ,  abbati  et  monachis  Sancti  Ebrulfi  contra 

3o  omnem  calumpniam  et  reclamacionem  predictorum  Roberti  et  Mathildis,  uxoris 
sue,  valitura[m].  Etprohac  concessione et  concordia  observanda  firmiter  et  tenenda, 
habuerunt  sepedicti  Robertus  et  Mathildis  in  presencia  mea  duos  palefi'idos  valentes 
viginti  libras  Andegavensium^^^  de  bonis  abbacie  Sancti  Ebrulfi.  Quare  volo  et  firmiter 

('}  caffare  nec  vdlent  B, 


0) 


Passage  intéressant  pour  le  prix  des  chevaux  au  xii*  siècle. 


HENRI  IL 


353 


predpio  ut  hec  concordia  et  pax  ita  finniter  et  sine  doio  ab  utraque  parte  in  per- 
petuum  iilesa  conservetur  et  intégra,  sicut  ad  preces  utriusque  partis  in  hac  présent! 
carta  mea  continetur  ^'^. 

Teste  meipso,  Rotrodo  Ebroicensi  et  ArnuUb  Lexoviensi  episcopis. 

Apud  Rothomagum  '^^K 

(*)  La  phrase  :  sicat  —  continetur  manifue  dans  B;  eUe  se  trouve  dans  C. 


(')  Void  ie  texte  de  la  pièce  signalée  par 
M.  le  professeur  Haskins,  Bibliothèque  natio- 
nale, ms.  latin  iio55«  cartulaire  de  Saint- 
ÉvTOul,  fol.  88  V*.  On  remarquera  que  Rotrou 
était  alors  archevêque  de  Rouen  ;  la  pièce  est 
donc  au  {dus  tdt  de  ii64.  Galeran,  comte  de 
Meulan,  qui  Ta  souscrite,  est  mort  en  avril 
1 1 66 ,  dans  Tabbaye  de  Préaux ,  où  il  avait  pris 
rhabit  rdigîeux  (Introduction,  p.  466). 

«Rotrodus,  Dei  gratia  Rothomagensis  ar- 
chiepîscopus,  omnibus  ad  quos  presens  scrip- 
tum  pervenerit,  et  precipue  bdUvis  domini 
régis,  salutem.  Sdatis  quod  ex  precepto  do- 
mini régis ,  quando  per  eum  per  totam  Nor- 
manniam  justiciam  secularem  exercebamus, 
miseratione  divina  tune  temporis  Ebrocensem 
episcopatum  régentes,  in  plena  assisia  apud 
Rothomagum ,  die  festo  Sancte  Cecilie,  Garinus 
de  Grandi  Valle,  et  Ricardus  Faiel,  et  Rogerus 
de.Moenaio,  et  Rogems  Goulafre,  et  Robertus 
Cheval[ier],  juraverunt  quod  eoclesia  Sancti 
Ebndfi  et  abbas  et  monachi  ejus,  anno  et  die 
qno  H.  rex,  filius  Willelmi  régis,  fuit  vîvus 
et  mortuus,  et  postea  usque  modo,  présent»- 
tionon  Beati  Pétri  de  Sap  pacifiée  et  quiète 
habuit  in.elemosinam,  cum  oomibns  decimis 
et  âliis  pertinenciis  suis,  et  masnagium  Wil- 
lelmi filii  Hugonis  cum  omnibus  pertinenciis 
suis  tam  in  terris  quam  in  aliis  rébus  possedit. 
Ipsi  vero  milites  se  fecerunt  ignorantes  ntmm 


cultura  que  Ardeneta  noncapatur  ad  jus  Sancti 
flbmlû  vd  ad  jus  domini  de  Sap  vérins  perti- 
neret,  et  tamen  quandam  acram  terre  in  eadem 
cidtura  per  eodesiam  Sancti  flbrulfi  coltam 
fuisse  per  sacramenta  se  vidisse  testât!  sunt. 
Post  obitnm  vero  predicti  H.  régis,  residoum 
predicte  culture  per  abbatem  Sancti  Ebrulfi 
cultum  fuisse  prefati  milites,  necnon  et  totam 
iilam  culturam  ad  abbatiam  Sancti  Ebrulfi 
pocius  quam  ad  dominum  de  Sappo  secundum 
oppinîonon  suam  pertinere  juraverunt.  Nos 
autem,  domini  régis  adimplentes  mandatnm, 
de  consilio  baronum  ipsius  qui  présentes  erant, 
presentationem  predicte  ecdesie  cum  decimis 
et  aliis  pertinenciis  suis ,  necnon  et  masnagium 
jamdictum  cum  cultura  de  Ardeneta  et  aliis 
omnibus  que,  sicut  dictum  est,  secundum  for- 
mam  regii  mandati  abbati  et  monachis  ejus 
recognita  fuerunt,  eisdem  de  cetero  in  pace  et 
quiète  habenda  et  possidenda,  licet  nunqoam 
amisissent,  adjudicavimus.  T[estibus]  :  Ar- 
n[ulfo]  Lexoviensi  episcopo,  H.  abbate  Fis- 
canni,  Victore  abbate  Sancti  Georgiî  de  Bau- 
chervilla,  Galeranno  comité  Mellenti,  comité 
Patricâo,  camerario  de  TancarviUa,  Hugone  de 
Gomaco,  Roberto  Filio  Geroii,  Nicholao  de 
Stotevilla,  Godardo  de  Vall[ibus].  Roberto 
Filio  Hamerici,  Roberto  de  Varvic,  Raginaldo 
de  Gerponvilla,  Ricardo  Beverel,  Adam  de 
Wahievilla.! 


CHARTBS  KT  DIPLÔMES.  —  VII. 


45 

IB««llieaiC    RATIOSALC. 


354  HENRI  H. 


CCXV 

Deiisle,  n""  làj  A. 
11 56-1 161.  —  Rouen. 

Charte  confirmant  aux  chanoines  de  Saint-Denis,  près  Soathamptonf  des  terres  (fat 
5  leur  ont  été  données  tant  dans  cette  ville  qnaax  environs. 

A,  Original  perdu. 

B.  Inspeiimns  de  1 3 17,  au  PoMic  Record  Office  «  Charter  Rolb,  10*  année  d*£doiiard  U,  mem- 

brane 11. 

a.  Calêadar  ofthe  Charter  RoUs,  t.  III,  p.  SSy,  n*  5,  d'après  B. 

10      Cette  pièce*  souscrite  par  Philippe,  évèque  de  Bayeox,  mort  en  1 163  (introd. ,  p,  4i5) ,  ne  peut 
pas  être  postériaire  à  1 16a  ;  Henri  II  avait  rq>assé  en  Angleterre  dans  les  premiers  jours  de  1 165. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  preposito  et  burgensibus  suis  de  Hantona  [sic),  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Dec  «et  ecclesie  Sancti  Dionisii 
i5  juxta  Hantoniam  [sic)  et  canonicis  meis  Deo  ibidem  servientibus  omnes  terras  quas 
habent  infira  burgum  Hantone  et  extra  de  donatione  et  demosina  Rogeri  generi 
Alberti  et  Avizie  uxoris  sue  et  filiorum  suorum.  Quare  toIo  et  firmiter  precipio  cjuod 
illas  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  intègre,  plenarie  et  hono- 
rifice,  cum  soca  et  saca  et  thol  et  theam  et  infanchenetheof,  et  cum  omnibus  illis 
>o  quietanciis  et  consuetudinibus  et  libertatibus  cum  quibus  Rogerus  gêner  Alberti 
melius  et  liberius  eas  tenuit  tempore  régis  H.  avi  mei. 

Testibus  :  Amulfo  Lexoviensi  episcopo ,  et  Philippe  Baiocensi  episcopo ,  et  Hugone 
Dunelmensi  episcopo ,  et  Ricardo  de  Humez  conestabulario ,  et  M an[as]sero  Biset 
dapifero ,  et  Wilielmo  Filio  Hamonis. 
•5       Apud  Rothomagum. 


HENRI  II.  »55 


CCXVI 

Ddide,  n*  i5o. 

.  «         >■  '  •         - 

11 56- 1163.  —  Rouen. 

Concession  d'an  droit  de  foire  à  réglise  et  à  Vévéffue  de  Lincoln  ^  en  leur  manoir  de 
Banbury.  5 

A.  Original  autrefois  sodlé  sur  simple  queue,  eucore  pourvu  de  son  ligament;  Archives  dé  Tégl»* 
de  Lincoln,  A.  1.  1,  n""  18.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n*"  45. 

B*  faupexinius  de  1 5 39,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d*Edouard  III,  mem» 
brane  4. 

41.  Cakndar  qf  ike  Charter  Rdh ,  t.  IV;  Edward  m,  1 337-1 34 1;  p.  i43,  m*  aS.  <—  h..  English  10 
kiftonWi)et>Mt9^  igog,  p.  .307. 

Rotrou,  évéqne  d'Evrenx  jusqu'en  11 64,  ne  s'est  pas  rencontré,  sous  ce  titre,  en  Normandie 
avec  Henri  II,  après  la  fin  de  1 16a.  Il  en  est  de  même  de  PhiUppe,^^  évéque  de  Bayeux,.mort  en 
1  i6à,  avant  que  Henri  H  îùi  revenu  sur  le  continent. 

■ 

H.,  rex  Anglonun,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim ,  et  cornes  .Andega-  i5 
yonun,  justicûs,  vicecomitilms ,  ministris  et  omnibus  fiddibus  suis  FVancis  et  An- 
glicis  totius  Anglie ,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  oonârmasse  Deo  et  ecclesie  Sancte  Marie  Linc[olnie]  et 
Roberto  Liinc[olniensi]  episcopo  et  successoribus  suis  unam  feriam  per  annum  in 
manerio  suo  de  Bannebiria.  Et  concedo  quod  feria  predicta  duret  per  totam  septi-  20 
manam  Pentecostes.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod  iUa  feria  predieta  habeat 
omnes  illas  libertates  et  libéras  consuetudines  et  quietantias  quas  habent  alie  ferie 
mee  per  Ang^am.  Et  prohibeo  quod  nulius  disturbet  euntes  ad  feriam  illam  vel 
redeuntes  de  feria,  super  X.  iibras  forisfacture. 

Testibus  :  Amulfo  Lexoviensi ,  Philippo  Baiocensi,  Rotroldo  Ebroicensi  episcopis,  ^5 
Man[assero]  Biset  dapifero ,  Willelmo  Filio  Hamonis. 

Apud  Rothomagum. 


45. 


356  HENRI  II. 


CCXVII 


ii56-ii62.  —  Roaeii. 


Ordre  aaxjages  et  vicomtes  des  comtés  de  Lincoln  et  de  Nottingham  d'établir  par  la 
déclaration  de  témoins  assermentés  les  droits  de  justice  qui  appartiennent  à  Vévéque  de  Lin- 
5  cobi  en  matière  de  délits  de  chasse. 

A,  Original  perdu. 

U,  Inspeiimus  de  iSag,  au  Public  Record  OflBce,  Charter  Rolis,  3*  année  d'Edouard  III  «  mem- 
brane 4. 

a.  Calendar  of  Ae  Charter  RoUs,  t.  IV;  Edward  m,  i3a7-i3Ai;  pages  i45-til6,  pièce  i^, 
io  d'après  B. 

Henri  II,  parti  de  Normandie  ausdtdt  après  son  avènement,  n'y  est  revenu  qu'en  1 156.  Rotrou, 
évéque  d'Évreux,  témoin  du  présent  acte,  est  devenu  archevêque  de  Rouen  en  ii64;  d'autre 
part,  Henri  II  a  constamment  résidé  en  Angleterre  en  1 163  et  1 164.  La  présente  pièce,  donnée 
à  Rouen,  ne  peut  donc  être  ni  antérieure  k  1 1 56,  ni  postérieure  à  i  i6a. 

i5      H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vomm,  justitiis  et  vicecomitibus  Lincolscire  et  Notinquehamscire,  sdutem. 

Predpio  quod  facintis  recognosci  per  sacramentum  legalium  hominum  qoam 

jufttitiam  habaemnt  episcopi  predecessores  Roberti  LincoLiiensis  epîscopi  tempore 

H.  régis  avi  mei ,  sup^  illos  qui  sine  eoniin  licentia  fugabant  vel  leporem  capiebant 

so  in  warenna  sua,  et  sicut  recOgiiita  fuerit  fadatis  habere  inte^e  et  plenarie  eîdem 

R.  Lincobiiensi  episcopo. 

Teste  Rotrodo  Ëbroicensi  episCopo* 
Apud  RothomlBiguitf.  . 

CCXVIII 

« 

s5  11 56- 11 6s. —-Rouen. 

■    • 

Ordre  aux  juges  et  oa  vicomte  da  comté  de  Lincoln  d'établir  les  droits  de  justice  de 
révAfue  de  Lincoln. 

A.  Original  perdu. 


HENRI  II.  357 

B.  G>{ne  dans  f  ancien  eartulairè  de  Linooln  (Registitim  Antiqoisnmiim),  pîèoe  77,  ngniAée  en 
igi3  par  le  Ré?.  Salter.  Cette  pièce  parait  semblable  à  la  précédente,  &  oda  près  qœ  Tordre 
est  adressé  aux  juges  et  au  vicomte  du  seul  comté  de  Lincoln. 

La  date  :  1 1 56-i  16a  est  établie  par  la  souscription  de  Rotrou,  éréque  d^Evrenx. 

H. ,  rex  [Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim ,  et  cornes  And^a-    5 
vorum,]  justiciis  et  vicecomîti  Lincolnsire,  [ssdutem]. 

Precipio  quod  faciatis  recognosci quam  justiciam  habuerunt  episcopi  pre< 

decessores  Roberti  Linc[o]niensis]  ^iscopi , 

Teste  Rot[rodo]  Ebr[oicensi]  episcopo. 

Apud  Rothomagum.  10 


CCXIX 


ii&6-ii69.  —  Roueo. 


à  Robert 9  évéqae  de  Lincoln,  de  son  droit  de  garenne  entre  Stow  et 
Newwrk* 

i4.  Original  perdu.  1^ 

£.  Indication  et  extrait  de  cette  pièce  dans  le  eartulairè  de  Linccdn  (Registmm  Antiqnissimum), 

n*  79;  pièce  signalée  en  iQiS  par  le  Rév.  Salter. 

« 

H. ,  rex  [Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  comes  Ândega- 
vorum] ,  etc. 

Teste  Rot[rodo]  Ebr[oicensiJ  episcopo.  so 

Apud  Rothomagum. 


ccxx 


1  iSg-i  16s.  —  Loudmu 


Confirmation  Jtnne  donation  faite  ^  en  Angleterre  ^  à  la  Maison  Diea  de  •  Monte 
MaareUojt. 

A,  Origind  au  Public  Record  Office,  Ancîent  Deeds,  n*  6693.  —  Protographib. 


3;> 


358  HENRI  II. 

B,  Inspeiimus  du  i^Davembre  laSd^  «u  PnUlic  Heeord  Office,  Patent  Rolk,  39*  année  de 
Henri  III,  membrane  8. 

a.  Analyse  d'après  1  original,  A  descriptive   catalogue  of  Ancieni   Deeds   in    the  PttUic  Record 
Office,  vol.  IV,  page  70,  n*  669a. 

5  h.  Cakndar  ofthe  Paient  Rolb,  Henry  III,  1908,  p.  38a,  d'après  B. 

Gniliaqme,  comte  de  Boulogne,  à  la  sépulture  duqnd  il  est  fait  allusion  dans  cette  pièce,  est 
mort  en  1 169  (Eyton,  p.  5id);  Guillaume,  frère  du.rpi,  qui  figurq  ici  comme  témoin,  est  mort 
le  5o  janvier  ii6d  (Introduction,  p.  490).  Henri  II  est  resté  en  Angleterre  pendant  les  années 
1 163,  1 164,  et  au  delà.  L'acte  peut  donc  avoir  été  expédié  entre  1 169  et  1 16a. 

10  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  episcopo  Eliensi,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fiddibiu  suis 
Francis  et  Anglicis  totius  Anglie,  sdutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  confirmasse  sigillo  meo  Deo  et  pauperibus  domus  Dei  de 
Monte  Maurelio ,  pro  anima  Willelmi  comitis  de  Bolonia ,  cujus  corpus  jaeet  in  pre* 

i5  fata  domo,  X.  marcatas  terre  in  villa  Gelintonie  (*\  sicut  eas  divisit^^  Turoldus  de 
Borcham^''^  dapifer  predicti  comitis,  jussu  Reginaldi  de  Warehna.  Qnare  volo  et 
(irmiter  precipio  quod  predictas  marcatas  terre  predicti  pauperes  habeant  in  p^pe- 
tvam  elemosinam  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  honorifice» 
Et  prohibeo  quod  nullus  eis  inde  injuriam  fatiat  vei  contumeliam. 

30  Teslibus  :  Willeimo  fratre  régis,  et  Ricardo  de  Lucëio,  et  Man[as5ero]  Biset 
dapifero. 

Apud  Losdunum  ^'^K 


CCXXI 

Delisle,  n*  i46. 
35  1 16a.  —  Lisieux. 

Sauvegarde  pour  les  fidèles  qai  viendront  chaque  année  à  Fécamp,  depuis  les  Rameaux 
jusqu'à  la  Pentecôte ,  [à  f occasion  ie  l'élévation  des  corps  des  comtes  Richard  t"  et 
Richard!!.] 


-.  #    '  :  ' 


A,  Original  perdu. 

(•}  de  Eclinton.  B.  ---  (^Vdiinisit  fi.  —  («JBbreham  fi.  —  (<>)  Logâunum  B. 


HENRI  IL  359 

B.  (>>pie  d*aprè»  foriginal,  BiUiodièqiie  nationale,  ooUection  Moreau,  vol.  67,  fol.  108.  — 
C.  Copie  da  xiu*  s.,  cartnlaire  deFécamp,  Bibliothèque  de  Rouen  «  ms.  laio,  fol.  6  y% 
charte  11.  —  D.  Exemjdaire  du  même  cartulaire,  xv*  s..  Bibliothèque  nationale,  nouv.  accf. 
lat.  a4ia,p.  id. 

Kound,  n*  i33.  5 

L^élévation  des  restes  de  Richard  I*"*  et  de  Richard  H,  à  laquelle  cette  pièce  fait  allusion ,  a  eu  lieu 
à  Fécamp,  en.  116a.  Au  surplus,  die  a  été  souscrite  par  Rotrou,  évèque  d'Evreux,  élevé  ensuite 
à  rarchevéché  de  Rouen,  et  qui  n*a  pas  pu  souscrire,  comme  évéque  d^Evreux,  en  Normandie, 
une  charte  de  Henri  II,  après  Tannée  1 162. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega-  10 
vonim ,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus , 
justidis,  vicecomitibus ,  ministris,  et  omnibus  hominibus  suis  totius  Normannie, 
sahitem. 

Sdatis  me  concessisse  et  carta  mea  confirmasse  quod  omnes  qui  venient  ad  indic- 
tum  Sancte  Trinitatis  de  Fiscanno  singulis  annis,  a  die  dominica  in  Ramis  Paimarum  i5 
usque  ad  daiisum  Pentecostem ,  habeant  meam  firmam  pacem  et  custodiam ,  ut  salvî 
et  securi  eant  et  redeant  per  totam  terram  meam ,  de  quacunque  terra  sint ,  nisi  sint 
fugitivi  de  terra  mea  pro  muldro  vd  fiirto  vel  alio  scdere. 

Testibus  :  Rotrodo  Ebroicensi  episcopo ,  Raginaldo  de  Sancto  Walerico ,  Ricardo 
de  Luci,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Godardo  de  Vallibus.  30 

Per  manum  Stephani  capellani. 

Apud  Lexovium. 


CCXXII 

DeUsle,  n*  lAy. 
1 1C2.  —  Lillebonne.  <i5 

Sauvegarde  pour  ceux  qui  viendront  à  Fécamp,  pour  l*élévation  da  corps  da  comte 
Richard. 

A.  Originai  perdu. 

B.  Copie  d  après  l'original,  Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  fol.  1^9. 
L*âéyation  dés  restes  de  Richard  II,  dont  il  est  ici  question,  a  eu  lieu  à  Fécamp,  en  1 1 6a.  3o 


360  HENRI  IL 

H.,  rex  Ang^oriim,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vonim,  omnibus  hominibus  ad  quos  littere  iste  pervenerint,  cujoscanque  terre  sint, 
salutem. 

Goncedo  quod  omnes  illi  qui  venerînt  apud  Fiscannum  ad  levandum  comitem 
5  Ricardum  habeant  meam  firmam  pacem  in  eundo,  morando,  redeundo,  nisi  nomi- 
nati[m]  caiumpniati  fuerint  de  proditione  vel  felonia. 

Teste  Ricardo  de  Lud. 


Apud  Liliebonam. 


CCXXIII 


lo  Ddisle,  n**  i45. 

1163.  —  Fécamp. 

Donation  du  domaine  des  Hogues  faite  par  Henri  II  à  son  cousin  Henri,  abbé  de 
Fécamp,  et  à  l'abbaye  de  Fécamp,  lorsque  le  roi  présida,  en  cette  abbaye,  à  la  cérémonie 
oà  furent  élevés  les  corps  de  Richard  I*^  et  de  Richard  IL 

iS  A,  Original,  autrefois  sodié  sur  lacs  de  soie,  à  ia  Bénédictine  de  Fécamp,  n*  16.  —  Phoso- 

GRAPHIE. 

B.  Copie  du  xiii*  s.,  cartuiaire  de  Fécamp,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1210,  fol.  5,  charte  8. 
—  C.  Exemplaire  du  même  cartuiaire,  xv*  s..  Bibliothèque  nationale,  noav.  acq.  lat.  aili3, 
p.  10. 

30       Pour  la  date  de  cette  pièce,  voir  l'Introduction,  pages  69  et  85. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus ,  ministris  et  omnibus  hominibus  et  fiddibus  suis  totius  Normannie, 
salutem. 

35  Sciatis  me,  pro  saiute  animç  meç  et  parentum  meorum,  et  pro  honore  comittmi 
Ricardorum  predecessorum  meorum,  dédisse  et  carta  mea  confirmasse  çcclesiç 
Fiscann[ensi] ,  Henrico  videiicet  abbati,  cognato  meo,  et  monachis,  Hogas  et  quic- 
quid  ad  ipsas  pertinet  a  territorio  de  Watetot  usque  ad  territorium  de  .Grichebof , 
et  a  pomerio  Mole  usque  ad  mare  juxta  territorium  de  Herwinevilia  et  de  Frober- 

3o  villa  et  de  Maipertus ,  sicut  fossatum  de  Parco  dividit ,  quod  ibi  abbas  Henricus  fieri 
fecit,  et  sicut  recognitum  fuit  ante  justiciam  meam  per  sacramenta  forestariorum 
meorum  et  aliorum  legalium  hominum  meorum.  Quare  yoIo  et  firmiter  precipio 


HENRI  IL  361 

qood  predicta  çodesia  habeat  et  teneat  hec  omnia  prédicta  bene  et  in  pace  et  honori- 
fice,  libère  et  quiète  et  intègre,  sicut  liberam  elemosinam  meam. 

Testibus  :  Henrico  cardinal!,  R.  Ebroicensi,  Am.  Lexoviensi,  P«  Baiocensi^ 
Â.  Abrincensi  episcopis ,  Raginaldo  de  Sancto  Waierico ,  Ricardo  de  Ham[etis]  con* 
stabuiario,  Man.  Biset  dapifero,  Ricardo  de  Luci,  Nicoiao  de  Stotevilia.  5 

Âpud  Fiscannum. 


CCXXIV 

Ddisle,  n"  ii3. 
Yen  11G3.  —  Angers. 

Batification  par  le  roi  d'une  convention  conclue  entre  les  religieuses  de  FontevrauU  et  <  ^ 
les  hommes  d'Angers  au  sujet  des  coutumes  du  Pont  de  Ce. 

A.  Original  perdu. 

B.  EIxtnàt,  diaprés  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o,  t.  I,  p.  àoA  y%*—  Les 

conditions  de  Taosord  sont  exposées  dans  une  charte  de  Goslein,  sénéchal  d* Anjou,  dont  le 
texte  est  reproduit,  d'après  l'original ,  dans  le  même  ms.  latin  548o,  1. 1,  p.  do3.  i5 

La  date  :  Ters  1 16a ,  donnée  à  la  taUe,  est  possible  et  même  probable.  Elle  concorde  avec  les 
souscriptions  des  témoins,  qui  ne  la  contredisent  pas,  mais  n'indiquent  rien  de  précis.  On  ne 
peut  la  conserver  que  sous  toutes  réserves. 

Henricus,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum,  etc. 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  mea  confirmasse  conventionem  que  facta  fuit  20 
inter  moniales  de  Fonte  Ebraudi  et  homines  Andegavenses  de  consuetudinibus  pontis 
Saeii 

Testibus  :  HugonedeCleers,  Johanne  Josleni  dapifero ,  Galone  preposito. 

Apud  Andegavim  ^^K 

CONDITIONS  DE  L'ACCORD. 

Sciant  présentes  et  eorum  successores  quod  ego  Gosienus  de  [Turonis],  tune  tem-  ^5 
poris  Henrici  régis  senescallus  Andegavie,  per  ipsius  mandatum,  quandam  conten- 
tionem ,  que  diu  inter  sanctimoniales  Fontis  Ebraudi  et  homines  Andegavenses  dura- 

(*)  Apud  Andegavîs  B« 

GBABTBS  Et  DIFLêlIIS.  —  VU.  46 


362  HENRI  IL 


*  «  I  iJi  ts' 


rârat  de  Gonsuetudinibiis  pontis  Saeii,  hoc  modo  audids  et  distmctîs» 
finivi.  Elx  mandate  enim  ipsius  domini  régis  hds  senriaites  antiquos,  qui  m^Qs 
çonsuetudines  pôntis  noyerant ,  antè  me  TMiire  feci ,  qui  et  consuetudines  ex  antiquo 
peoeperant,  et  earum  memoriter  sdentes  erant  :  Girardum  scilioet  Tramebord^ 
5  Estormi  de  Brachesac,  Bassetmn,  Fulcherimn  Raberium,  Fn^erimn  de  listrao. 
Isti,  coram  me  et  Hugone  de  Gleeriis  et  Brientio  de  Martirniiaco,  Symone  quoque 
de  Gastellione,  qui  mecum  loco  régis  residebant,  testificati  sunt,  et  si  opus  esset 
disraciocinare  parati ,  quod  omnes  çonsuetudines  pontis  sunt  proprie  sanctimonia- 
lium  et  in  omnibus  capiunt,  exceptis  in  his  XI.  denariatis  panis,  in  voiucribus  quas 

10  aiiquis  amico  suo  detiderit  vel  miserit,  in  summa  napium,  in  his  que  aliquis  homo 
transligerinus ,  miles  vel  aiius,  dans  mestivam  ponti,  amico  suo  citra  pontem  mise- 
nt, accepta  fiducia  ab  eo  qui  detulerit  quod  dono  mittatur,  in  summa  etiam  fabe 
vel  alterius  leguminis,  in  his  quoque  que  aliquis  filio  suo  ad  victum  pertinencia 
miserit,  came  videlicet  moitua,  pané,  voiucribus,  et  cum  fiducia,  hoc  èxcepto  quod 

i5  nichil  capiant  in  porcis  qui  ad  pasnagium  comitis  solumimodo  transibunt,  tiec  in 
bestiis  que  pro  sola  guerra  comitis  vel  violencia  alia  transierint,  nisi  plus  mense 
uno  eictra  pontem  moram  fecerint.  In  omnibus  sdiis  capiunt  sanctimoniales  çonsue- 
tudines sùàs  libère  in  ponte,  cujus  habent  vicariam,  (nrtum ,  sainguiiiem  et  raptom, 
et  omnem  aliam'  justicîam.  Hoc  audierunt  isti  et  viderunt  :  Kalo  pretor  Andega- 

lo  vensis,  Mâtheus'de  Baugeio,  Radulfus  de  Soz,  Mauricius  pretor  de  Brachesac,  et 
tota  curia,  prout  plena  erat  militibus  et  populo.  Quia  igitur  ex  mandato  domini 
Henrici.  régis  Âng^ônim,  ducis  Normannorum  [et]  Aquitànorum,  comitis  Ândega» 
vorum^*^  supradictorum  et  consilio  bec  contentio  finita  est,  ne  super  ea  uiterius 
renoveturdissensio,  sigilli  mei  testimonio  confirmavi. 


i.i«. 


,5    ■•■  ■  •  ccxxv 

Delisle,  n*  i44. 
ii6«. —  Domfroni. 

Confirmation  d'un  accord  conclu  entte  fdbbayè  de  Savigni  et  Payen  de  Saint-Brice ,. 
aa  saJ£t  du  prieuré  de  Virei. 

3o  A,  Original,  jadis  scellé  sur  double  queue  de  cuir;  Archives  nationales,  K'  sd,  n*  8  .  Giarte 
prépitrée  hors  de  ia  diitncellerie.  -^  f*AG*8iifiLé  puUié  par  M.  IMîsle  dans  sa  lettre  ir 

W  Normannia»  etc.  £. 


HENRI  IL  363 

M.  Hoand,  BMMéf»e  Jk  tEeok  dm  CkarUi,  1907,  en  n^rd  de  la  page  5a8*  -—  Atlas  , 

1^.  xn. 

B,  Cartnlaire  de  Savigni,  Archives  de  la  Manche,  H  non  coté,  p.  532. 

«.  Indiqué  par  Jules  Tardif,  Carions  des  Rois,  p.  298.  —  h.  DeCsle,  întrodactîon ,  p.  aSo  (extrait). 
Voir  Texamen  que  M.  Delisle  a  consacré  à  cette  pièce,  introduction,  p.  aSo  et  aSi.  5 

Henricus  ^'\  rex  Angl[orum] ,  et  dux  Norm[annoruin]  et  Âquit[anorum] ,  et  cornes 
And[egavonim] ,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episçopis,  abbatibus,  comitibus,  ba- 
ronibus,  justic[iis],  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fideiibus  suis  totius  Nor> 
m[annie],  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  bac  presenti  carta  confirmasse,  pro  amore  Deî  et  pro  10 
salute  anime  mee  et  omnium  predecessorum  et  successon;im  meorum ,  conventionem 
quç  inter  monachos  Savigneii  et  Paganum  de  Sancto  Bricio.  et  Gervasiam ,  uxorem . 
«jus,  et  filios  rationabiliter  facta  est,  banc  sciiicet  quod  monachi,  qui  apud  Vireiuiii 
sub  priore  vel  abbate  vivere  debebant,  ad  Savigneiense  cenobium  revocârentur,  et 
quicquid  ipsi  apud  Vireium  babitantes  ex  dono  Ranulfi  de  Vireîo  et  fratrum  suoruni  1  s 
et  uxorum  eorumdem,  Odeline  Ran[nulfi]  et  Isabei  WiUeimi,  seu  ex  dono  alioruiii 
fidelium  rationabiliter  possidebant ,  totum  sine  reclamatione  vel  calumphia  monachi 
Savigneii  in  victum  et  usus  suos  deinceps  in  perpetuum  quiète  et  soluté  possidebunt, 
excepto  quod  locum  in  quo  monachi  apud  Vir[eium]  habitabant  et  circumjacenteni 
terram,  plaissicium  sciiicet  et  molendinum,  et  quod  habebant  in  piscaria,  et  totam  ao 
masuram  de  Montagon,  et  dimidiam  masuram  Jualli  et  campum  de  Quercu  Foliata, 
omnia  solutà  et  quieta  Pagano  et  uxori  ejus  et  beredibus  diipîtterent.  Paganus  vero 
atque  uxor  ipsius  iBt  filii  in  commutationem  istorum  justa  forestam  Savigneii  totam 
terram  de  Meliun  ^^  et  masuram  Auchier  et  Aurineriam  et  campum  Guernunusle , 
et  juxta  cimiterium  Vir[eii]  duas  acras  terre  de  dominio  suo,  omnia  ista  cum  omni-  ^5 
bus  pertinentiis  suis  quieta  et  soluta  monachis  Savigneii  in  perpetuam  ipsorum 
possessionem  darent,  insuper  et  in  parrochia  Maidrei  terram  Marigne  et  totum 
dominium  suum  de  Maretis ,  quç  ^'^  duo  Ranulfus  ^^^  monach[is]  Vir[eii]  antiquitus 
donaverat,  sed  postea  iratus  eis  retraxerat,  monach[is]  Savign[eii]  quiète  et  in  pace 
redderent ,  et  sicut  quieta  erant  et  omnino  soluta  ea  quç  monach[i]  Pagano  et  filiis  3a 
«jus  tradebant,  ita  Paganus  et  Gervasia  uxor  ipsius  atque  filii  et  heredes  ipsorum  ea 
que  monachis  dabant  libéra  penitus  et  quieta  et  ab  omni  jure  et  servitio  alicui 

(*)  En-  tonies  lettres  dans  il.  —  (^  Melion  B,  —  (")  Dans  Vongind,  le  mot  qdç  eit figure  par  un  q 
tumuHUé  d'une  ahréfdation  et  scfuscrii  d'une  cédlUe,  ainsi  que  cela  se  voit  dans  texeifiplaire^  de  la  très 
grande  charte  pour  Saint-Etienne  de  Caen,  —  (^)  Rannulfus  B, 

46. 


364  HENRI  IL 

hominum  impendendo ,  sicat  rêvera  erant  et  esse  debebant,  absoluta  omnino  face- 
rent,  et  si  quis  in  predictis  terris  aliquod  jus  vel  servitium  redamaret,  totum  mona- 
chis  aquietarent.  De  bis  autem  possessionibus  quas  monachi  Vir[eii]  antiquitus 
possidere  soiebant,  quas  et  monachi  Savign[eii]  amodo  possidebunt,  iste  debent  pro- 
5  priis  designari  vocabuiis  :  ecclesia  Sanctorum  Gervasii  et  Prothasii  de  Vir[eio]  et  terra 
quç  ad  eiemosinam  ecciesie  pertinet,  et  décime  totius  parrochie/exceptis  duabus 
partibus  décime  de  Lalua^*^  ecclesia  et  décime  Sancti  Martini  de  Bresceio  ex  integro, 
ecciesia  et  décime  de  Moiinis  ex  integro,  ecclesia  et  décime  de  Maisnillo^^  Touve  ex 
integro ,  ecclesia  et  décime  de  M aidreio  ex  integro ,  excepta  tercia  garba  quam  habent 

10  sanctimoniales  Redon[enses] ,  ecclesia  de  Helduini  Maisnillo^'^  et  tercia  pars  décime, 
ecciesia  et  décime  de  Monte  Martini  ex  integro,  ecclesia  de  Queitelvilla^^^  et  capel- 
lariade  Saie  et  décime  totius  parrochie,  excepto  feodo  Gisleberti  de  Hoga,  ecclesia 
de  Gouv[i]lia  et  décime  totius  parrochie  exceptis  viginti  quarteriis  ordei  que  habet 
inde  Ëxaquiense  cenobium;  insuper  presentatio  et  dispositio  cappellanorum  siqpra- 

i5  dictarum  ecclesiarum  et  im  [sic)  parrocbia  Logiarum  Landa  Gefreet  et  terra  Robai*- 
det  cum  omnibus  ad  ipsas  pertinentibus.  Istam  ergo  conventionem  ratam  fore 
constituo  et  prenominatas  possessiones  utrique  parti  rationabiliter  assignatas  cum 
omnibus  quietantiis  suis  et  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  ab  eis  in  per- 
petuum  possidendas  sicut  supradictum  est  ego  confirmo  et  sigilli  mei  testimonio 

3o  consigno. 

Facta  est  autem  ista  mea  confirmatio  anno  ab  incamatione  Domini  M^  G^  LXII''  ^*l 
Testibus  :  Rotroldo  episcopo  Ëbroicensi ,  Ern[ulfo]  episcopo  Lexoviensi ,  Frogero 
episcopo  Sagiensi,  Ricardo  de  Humet[is]  constabulario ,  Man[assero]  Biset  dapifero, 
Wilielmo  Filio  Ham[onis]. 

a 5       Apud  Domnam  Frontem^^^ 


CCXXVl 

Delisle,  n*  id8. 
1163.  —  Saumur. 

Établissement  des  coûtâmes  da  pont  de  Soii/iuir. 

3o  A»  Original  perdu. 

(*}  Laiua,  corrigé  en  Laioa  i4;  Lalna  B.  —  0»)  Maisnilio  fi.  — >  (*)  Hddnomaismlio  fi.  —  ^)  Qie- 
teviUa  B.  —  (*)  Les  touscriptions^  mr  Tariginal,  ont  éié  écrites  avec  une  antre  encre  et  s<mt  d'une  autre 
main.  —  0  Sic  A* 


HENRI  IL  365 

B.  Copie  dans  le  Livre  rouge  de  Saint-Florent,  Archives  de  Maine-et-Loire,  H  non  coté»  fol.  a4. 
—  C.  Autre  copie  dans  le  Livre  d'argent  de  Saint-Florent,  H  non  coté,  fol.  49*  —  D.  Re- 
gistre B  des  Transcripta  du. Trésor  des  Chartes,  Archives  nationales,  JJ  B,  fol.  76.  —  E,  Copie 
authentique,  Archives  nationales,  J  178,  Anjou,  n°  3.  —  F.  Copies  d'après  le  Livre  d'argent 
de  Saint-Florent,  Bibliothèque  nationale,  collection  de  Touraine  (Dom  Housseau),  vol.  V,  5 
n**  1844  et  1847.  —  G.  Copie  d'après  le  registre  b  des  Transcripta,  Bibliothèque  nationale, 
ms.  français  2ioad,fol.  109. 

a.  Teulet,  Layettes  ia  Trésor  des  Chartes,  1. 1,  p.  86 ,  col.  2 ,  n*  178.  —  h.  Analysé  par  Marchegay, 
Archives  éC Anjou,  t.  II,  p.  i45. 

Round,  n"*  ii84.  10 

Henricus,  rex  Angloruni^'),  et  dux  Normaimonim  et  Aquitanorom ,  et  cornes  An- 
degavorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
noinistris ,  militibus  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis ,  salutem. 

Sdatis  quod  burgenses  et  milites  Salmuri,  pro  remédie  animarum  suarum,  in 
tempore  mec ,  fecerunt  pontem  Salmuri  ligneum  super  Ligerim;  Ego  vero  Salmurum  1  ^ 
veniens,  super  opère  tam  bono  letatus,  predictis  militibus  et  burgensibus  gratias 
egi,  ibique  posttdavit  me  misericorditer  Frogerus  Petitus,  tune  temporis  Ssdmuri 
abbas,  quatinus  divine  respectu  misericordie  abbatiam  Beati  Florentii  de  jure  sue 
fraudari  vel  diminui  non  permittérem;  cumque  jus  illud,  quod  redamabat,  ab  ipso 
audire  vellem,  dixit  michi,  sub  legitimorum  et  sufBcientium  testimonio  virorum,  ao 
quod  Fulco  Jerosolimitanus ,  Andegavorum  ^^^  cornes ,  abbatiam  Sancti  Florentii  de 
castello  in  que  constituta  erat  in  locum  in  quo  nunc  sedet  transtulit;  asserebat  etiam 
f dem  abbas  quod  idem  Fulco ,  qui  predictam  abbatiam  lai^simis  ampliavit  mune- 
ribus,  dédit  eidem  abbatie  transitum  carreriarum  Salmuri  de  transverso  Ligeris. 
Gujus  rei  audita  et  diligenter  cognita  veritate,  quia  per  transitum  ^'^  pontis  facti  35 
pedagium  carreriarum  perdiderat  abbatia ,  nolui  eam  gravari  aut  de  jure  suo  dimi- 
nui. Dedi  itaque  Deo  et  predicte  abbatie  transitum  ejusdem  pontis  et  omnes  costu- 
mas quas  ibidem  baronum  et  proborum  hominum  meorum  consilio  constitui 
perhenniter  habendas.  Sunt  autem  hujusmodi  costume  :  De  mercatura  dabitur  ibi 
pedagium  in  transitu  pontis;  de  asini  sarcina,  si  sit  mercatura,  obolus  unus;  de  3o 
homine  conducto  ad  mercaturam  portandam (''^,  obolus  unus;  si  quis  vero  propriam 
rem  suam  portaverit,  nichil  dabit;  si  vero  non  credetur  hoc  esse  suum,  data  fide 
immunis  transibit;  asinus,  vacca  et  bos  adducti  ad  vendendum,  singuli  dabunt  obo- 
lum  unum ,  et  de  porcis  adductis  ad  vendendum  similiter  ;  sed  si  porci  lactentes  ^'^ 

^*)  Angiie,  et  dux  Nonnannie  et  Aquitanie,  et  oomes  Andegavensis  B.  — •  ^)  And.  BC,  —  W  pro 
transitu  B.—  ^)  portandum  B;  portandam  C.  —  (')  lactentes  C;  lactantes  B. 


366  HENRI  11. 

enint,  pro  sola  maire  dabitur  oboius  unus;  aln  porcelli  nidnl  dabunt;  similiter  de 
aliquo  fétu  animalis  lactente  nichil  dabitur;  de  duabus  ovibus  aut  arietibus  aut 
capris,  oboius  unus;  de  sarcina  equi  portantis  mercaturam  similiter;  de  equo  aut 
equa  ad  vendendum  adductis^*)  similiter;  de  equo  qui  erit  inter  temones,  trahens 
5  quadrigam  cum  mercatura,  dabuntur  denarii  duo;  si  vero  jdures  eront  equi  ad  qua- 
drigam  trahendam,  unusquisque  aliorum  dabit  denarium  unum;  res  vero  mona- 
chorum,.militum,  clericorum,  monialium,  famulorum  feodatorum  seu  alicujus  qui 
mercator  non  fuerit,  nuilum  dabimt  ibi  pedagium.  Judei,  si  dettderint  per  pontem 
vadimonia  sua  ad  vendendum,  dabunt  denarium  unum;  si  non  credetur  Judeus^ 

lo  jurabit  per  legem  suam,  et  sic  immunis  transibit.  Verum  quia,  sicut  supra  dixi, 
milites  et  burgenses  Salmuri  tam  bonum  opus  et  utile  fecerant ,  omnes  mansiones  ^^ 
castelli  de  pedagio  isto  liberavi,  ut  neque  in  eundo  neque  in  redeundo  de  aliqua  re 
sua  pro  transitu  pontis  aliquid  darent.  Ipsi  vero  michi  sicut  domino  suo  concesseront 
quod,  quando  elemosinas  suas  dividerent,  darent  lessam  de  testamento  suo  ad  pon- 

i5  tem  faciendum  congruam  juxta  possessionis  sue  facultatem,  ad  consilium  sacerdotis 
sui  et  elemosinariorum  suorum ,  et  heredes  eorum  perhenniter.  Misi  etiam  ad  capi- 
tulum  Sancti  Florentii  Petrum  Vaslini,  prefectum  Salmuri,  et  Michaelem  Roberti 
et  Briendum  (ilium  Âlonis ,  Nicolaum  de  Sancto  Patemo  et  Hamericum  ^''^  Âchardi  et 
Paganum  Hardi  et  Guidonem  de  Balneolis^"*)  et  plures.  alios,  ut  scirem  si  capiUilum 

90  vellet  et  concederet  petitionem  quam  abbas  suus  michi  (*'  feoerat  et  pactionem  quam 
michi  pepigerat.  Reverso  igitur  abbate  et  probis  hominibus  meis  de  capitulo ,  qui  mi- 
chi dixerunt  quod  capitulum  commune  hoc  idem  postularet  et  pactionem  volebat 
et  concedebat,  statui  quomodo  pons  ille  in  etemum  edificaretur.  Pactio  vero  inter 
me  et  abbatem  et  capitulum  talis  est  :  in  primo  ^^^  anno  preoqii^^)  monachis  quod 

35  pontem  lapideum  non  inciperent,  in  secundo  vero  anno  fadant^^  unam  ardiam 
lapideam  in  Ligerim  in  ponte  illo,  in  tercio  anno  alteram,  et  sic  in  unoquoque  anno 
faciant^')  unam  archam  lapideam,  donec  pons  totus  perfectus  fiierit.  Si  vero  pons 
aliquo  modo  frangeretur  aut  debilitaretur,  monachi  iilum  semper  edificarent  et  emen- 
darent.  Iterum  Judei ,  si  per  pontem  duxerint  equum  ad  vendendum ,  vel  aiiquod 

So  genus  mercature,  dabunt  de  costuma  denarium  unum.  Quare  banc  conventionem 
concedo  et  carta  mea  presenti  conBrmo,  et  volo  et  firmiter  precipio  quatinus  pre- 
dicta  abbatia  habeat  et  teneat  in  perpetuum  redditus  omnes  et  costumas  transitas 
ejusdem  pontis,  bene  et  in  pace,  honorifioe,  intègre  et  quiète  et  libère. 


(*}  add.  ad  vend.  fi.  —  ^)  mansiones  fi;  manxiones  C.  —  (*")  Hamericmn  C;  Aymericiun  fi.  •— 
t*')  Baln€olis  fi;  Bàmeolis  C.  —  (*)  abbas  sons  michi  fi;  abbas  miohi  fiiûfl  d  - —  (0  proximo.fi.  — - 
«  peperci  fi,  C.  —  W  facerent  B.  —  «  fackot  fi. 


HENRI  IL  367 

Testibus  :  Jofaanne  Goaleni  ^'^  dapifero  Andegavensi ,  Hugone  de  Gleers  dapifero 
Fisse,  Beriai^^  de  Mosterol,  Guillermo  Filio  Hamonis^''^  Ogis  Savarî^''^  Goscelino 
Roognardo  (*^'  Matheo  de  Baugi,  Girardo  de  Baugi  ^'\  Vasiet  de  Monceis  ^K 

Anno  ab  incamatione  Domini  MGLXII ,  per  manum  magistri  Stephani  capellani. 

Âpud  Salmumm.  s 

CCXXVII 
DeMsk,  n**  149. 
iiGa.  —  Gbinon. 

Mandement  adressé  à  Thomas ,*  archevêque  de  Cantorbéryy  et  à  d'antres,  pour  le 
maintien  de  tabbé  et  des  moines  dé  Saint-Pierre  de  Gand  en  possession  de  certains  10 
domaines. 

A,  Or^iinai  perdu. 

B.  G)pie  du  XIII*  s.,  au  Public  Record  Office,  Cartœ  AntiifUip,  T  19,  membrane  3.  Une  tran- 

scription partîdle  de  cet  acte  avait  été  adressée  à  M.  Delisle  par  M.  Déprez;  j*en  dois  la  copie 
intégrale  à  II.  Charies  Bémont.  i5 

Acte  adressé  à  Thomas,  archevêque  de  Cantorbéry  depuis  le  a 3  mai  1162,  et  sdon  toute  vrai- 
semUanoe  antérieur  à  rembarquement  de  Henri  II  pour  lAngleterre  en  janvier  1 1 63.  Voir  à  cet 
égard  l'introduction,  p.  38 q. 

H. ,  rex  Angl[onim]  et  dux  Nonn[annonim]  et  Aquit[anorum] ,  et  cornes  Andfega- 
vorum],  Thome,  Cantuariensi  archiepiscopo,  et  omnibus  episcopis  et  abbatibus  et  ao 
baronibus  et  vicecomitibus  de  Lund[onia]  ^  de  Chent,  et^^^  ministris  suis  Francis 
et^)  Ang^  de  Lund[onia]  et  de  Ghent  et  totius  Anglie,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  et  monachi  de  Sancto  Petro  de  Gant  habeant  et  teneant 
manerium  suum  de  Liveseham  et  Grenewic[um]  cum  ecciesiis  suis  et  cimiteriis^^ 
et  decimis,  et  omnibus  terris  et  redditibus  eisdem  ecciesiis  pertinentibus,  et  cum  95 
dedmis^)  de  Anoiredeswald  (?),  cum  consuetudinibus  et  redditibus  suis,  et  cum  om- 
nibus aliis  appenditiis  suis ,  sicut  carte  régis  Edwardi  et  Henrid  avi  mei  testantur, 
et  cum  terra  infra  Lund[oniam]  de  Wermonacra ,  que  pertinet  ad  eundem  Grene- 


W  Josleni  B.  —  W  Bellay  B.  —  W  Herm.  C;  Ham.  B.  —  W  Salvari  C.  —  W  Gosselin  Roignart  B. 
— i>  (H  Gindd.  de  Baugé  fi.  —  %)  Aionoeaus  B.  —  (^)  La  prépadtioti  ^figmrét  par  an  que,  qz  fi.  — 
(*)  que  B,  en  cet  endroit  et  en  jÀadears  uairts.  *—  U)  simiieriis  B.  -—  (M  demiis  oa  dcimîs  B. 


368  HENRI  IL 

wicum,  cum  saca  et  soca('^  toll  et  team  et  infangenetheof,  et  cum  omnibus  aliis 
consuetudinibus ,  legibus  et  libertatibus  suis  et  wergagio  suo  Biiande  et  Bestrande  ; 
et  sint  quieti  de  placitis  et  querelis  et  sciris  et  hundredis,  in  burgo  et  extra,  et  de 
g(ddis  et  de  lot  et  de  scot,  in  aqua  et  extra,  in  bosco  et  extra  et  in  piano,  ita  bene  et 
5  plen[arie],  libère  et  honor[ifice] ,  sicut  imquam  melius  tenuerunt  tempore  régis 
Edwardi  et  régis  Wiiielmi  et  régis  Henrici  avi  mei.  Et  predpio  quod  habeant  de- 
cursus  aquarum  suarum  ad  conducendum  ubi  voluerint ,  et  piscarias  suas  et  stagnum 
et  paiudes  et  volatilia  sua  infra  ambitum  ville,  et  de  molendinis  suis  qui  [sic)  sunt 
super  terras  suas ,  et  de  theloneis  suis  et  de  versuris  (P)  annonç  suç  et  cervisiarum  sua- 

lo  rum  de  omnibus  ministris  meis  firmam  pacem  meam  habeant,  ita  quod  nulli  res- 
pondeant  nisi  abbati  et  monachis;  et  habeant  in  eadem  villa  hutham^^  suam  libe- 
ram  et  quietam,  et  omnes  qui  ibi  advenerint  faciant  abbati  et  monachis  easdem 
consuetudines  omnes  quas  facere  solebant  tempore  régis  Edwardi  et  predecessonun 
meorum.  Et  precipio  quod  habeant  warennam  suam  in  eadem  villa  liberam  et  quie- 

i5  tam,  et  ita  quod  nuUus  in  ea  leporem  vel  aliam  bestiam  fuget  nisi  per  abbatem  et 
monachos.  Et  prohibeo  ne  super  hoc  de  hac  elemosina  mea  aliquis  eis  injuriam 
vel  contumdiam  sive  torturam  ^'^  amodo  faciat  super  forisfacturam  X.  librarum. 

Testibus  :  Reginddo  comité  de  Gornubia,  et  Ricardo  de  Humez,  et  Willelmo 
Filio  Hamonis,  et  Manasir  Biset,  et  Henrico  de  Essexa^'^^  et  Willelmo  de  Braos[a], 

3o  et  Waltero  Filio  Roberti. 
Âpud  Ghinun. 

CCXXVIII 

Ddi8le,n''  i5i. 
Décembre  iiôa*  —  Barflear. 

95  Ordre  à  Ltard  «  Pochin  »  de  maintenir  révéqae  de  Bayeax  en  possession  de  sa  baniieae 
de  Camhremer. 

A.  Originid  perdu. 

B.  Co|ûe  du  XIII*  s.  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux , 

ms.  193,  foL  4«  n*  9. 

3o  <(•  Bourrienne,  1. 1,  p.  i5. 

>  •  •(*}  soena  B.  — -  (^)  Z>  th  Jiguré,  ici  el  ailleurs,  par  un  signe  iuujogue  à  un  d  batré,  —  (''^  sic  Dm 
—  (^}  Sans  doule  Henri  d'Esses  le  jeune;  voir  rintrodaction,  p,  383. 


■"■^■1^ 


HENRI  IL  369 

En  décembre  1 163 ,  Henri  II  et  la  reine  arrivèrent  à  Barfleor,  se  proposant  de  se  rendre  en 
Angleterre;  retenus  par  des  vents  contraires,  ils  passèrent  Noël  à  Cherbourg,  puis  s'embarquèrent 
pour  Southampton  (Eyton,  p.  58).  C'est  à  ce  séjour  à  Barfleur  que  M.  Delisle  rapporte  la  présente 
charte.  Rotrou,  évèque  d'Ëvreux,  qui  Ta  souscrite,  et  qui  a  quitté  son  ég^se  en  1 1 6d  pour  devenir 
archevêque  de  Rouen,  ne  s'est  pas  rencontré,  dans  l'intervalle,  avec  Henri  II  en  Normandie.  5 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  Ectardo  Pochin,  salut em. 

Precipio  tibi  quod  facias  habere  et  tenere  Philippo ,  Baiocensi  episcopo ,  banleucam 
suam  de  Cambremer  ita  bene  et  in  pace  et  plenarie,  sicut  antecessores  sui  tenue- 
runt  et  habuerunt  tempore  régis  Willelmi,  et  die  et  anno  quo  rex  Henricus,  avus  10 
meus,  fuit  vîvus  et  mortuus,  sicut  carta  patris  mei  testatur.  Et  nisi  feceris,  justicia 
mea  faciat. 

Teste  R. ,  Ebroicensi  episcopo. 
^  Âpud  Barbesfl[uvium]. 


CCXXIX  >5 

Ddisle,  n**  i5i  A. 
Décembre  1162.  —  Barfleur. 

Ordre  à  Richard  de  Reviers  de  maintenir  fabbaye  de  Montebourg  en  possession  de  la 
dîme  de  Denneville  et  de  la  moitié  de  l'église  de  Nehoa. 

A.  Original  perdu.  20 

B.  Copie  dans  le  cartuiaire  de  Montebourg  (127^);  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  100879 

p.  i3,  n**  ao. 

Eyton,  p.  35.  —  Round,  n*  882. 

Les  mots  lapud  Barbefluvium,  in  transfretatione  régis,  »  semblent  se  rapporter  au  passage  de 
Henri  II  à  Barfleur,  en  décembre  116a.  Guillaume  de  Vemon,  dont  il  est  question  dans  cette  35 
charte,  est  probablement  le  premier  des  deux  seigneurs  de  ce  nom  mentionnés  à  l'Introduction 
(p.  5o4),  qui  a  dû  disparaître  vers  1 160,  ou  plus  exactement  vers  1 16a.  Dans  son  voyage  suivant 
en  France,  le  roi  s'est  embarqué  pour  Southampton  en  mai  1 165;  mais  il  n'est  pas  certain  que 
son  embarquement  ait  eu  lieu  à  Barfleur. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ândega-  3o 
vorum,  Ricardo  de  Redveriis,  salutem. 

Precipio  tibi  firmiter  quod  in  pace  et  juste  et  libère  facias  monachis  de  Monte 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  Vif.  4  7 


370  HENRI  IL 

Burgi  habere  decimain  de  haia  Daneville^  et  omnia  alia  que  carta  patris  tui  eis  con- 
firmât, et  nominatim  medietatem  ecclesie  de  Niahou,  sicut  carta  Ricardi  de  Redve- 
riis  eis  iiiam  confirmât  ^^^  et  sicut  Sario,  monachus  eorum,  iilam  habuit  et  tenuit 
de  pâtre  tuo  et  de  te  ipso.  Quod  nisi  feceris ,  Willelmus  de  Vemone  vel  ministri 
5  sui  faciant,  et  nisi  fecerint,  justicia  mea  faciat  fieri.  Et  non  remaneat  pro  passagio 
meo. 

Teste  Manassero  Biset  dapifero. 

Âpud  Barbefluvium ,  in  transfîretatione  régis. 


CCXXX 

lo  DdKsle,  n*  i5a  A. 

1 1 55-1 163.  —  Lincoln. 

Concession  de  la*  villa  Asgerbi  »  à  Raoal  de  Gaen,  clianoùie  de  Lincoln. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  Téglise  de  Lincoln,  D.  II,  65,  i.  — 
Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  da. 

i5  Cette  pièce  est  indiquée,  dans  la  table,  comme  donnée  vers  1 163.  Elle  ne  peut  gaère  être  pos- 
térieure à  1 1 65,  puisque  Philippe,  évèque  de  Bayeux,  qui  Ta  souscrite,  est  mort  le  7  février  1  i6d. 
Mab  rien  ne  prouve  qu*elle  n*est  pas  antérieure. 

H.,  rex  [Anglorum,  et  dux  Normannorum  et]  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 

vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  baronibus  et  omnibus  fideiibus  suis ^K 

30  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie  Lincobi[iensi]  ^''^  et 

Radulfo  de  Kadamo  canonico  Lincobi[iensi]  et  successoribus  ejus  canonicis,  viiiam 

Asgerbi  (*\  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  prebendam  et  iiberam  elemosinam. 

Quare  volo  et  firmiter  precipio  quatenus  eandem  viiiam  in  perpetuam  possessioneni 

35  bene  et  in  pace  et  honorifice  teneant,  iiberam  et  quietam  de  siris  et  hundretis  et 

(*)  Déchirure,  —  0>)  il  trois  reprises,  le  ckre,  contrairement  aux  usages  graphiifBtje$  en  honneur  à  la 
chancelierie,  a  terminé  le  mot  Lincoln  par  un  N  majuscule  dont  la  barre  de  droite  s'élève  au  niveau  de- 
là lettre  L  ^aî  précède.  —  (^)  Asgerbi',  surmonté  tune  abréviation. 

^'^  Cette  charte  de  Richard  de  R.  est  dans  le  cartulairc  de  Montebourg,  u°  222. 


HENRI  IL  371 

wap[entacis] ,  cum  socca  et  sacca  et  toi  et  tem  et  infangenethe[o]f ,  et  cum  omnibus 
consuetudinibus  et  libertatibus,  sicut  aliqua  prebenda  Lincolniensis  ecclesie  quietius 
et  liberius  tenet,  et  sicut  Henricus  rex  avus  meus  concessit  per  cartam  suam. 

Testibus  :  Roberto  episcopo  Lincolniensi  et  Philippo  Baiocensi  episcopo. 

Apud  Lincol[niam].  5 


CCXXXI 

Deiisle,n'  i5q  B. 
1 1 55-11 63.  —  Londres. 

Charte  à  peu  près  identiqae  à  la  précédente. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  Téglise  de  Lincoln,  D.  Il,  65,  i.  —  lo 
Photooraph»  du  Rév.  Salter,  n"  43. 

Même  observation,  au  sujet  de  la  date,  que  pour  la  pièce  précédente.  —  Cette  lettre  doit  être 
authentique;  elle  porte  sa  simple  queue  et  a  été  munie  de  la  bandelette  destinée  à  la  maintenir 
pUée,  aujourd'hui  arrachée,  mais  Técriture  n'est  pas  celle  de  la  chancellerie. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normamiorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega*  >5 
vonim ,  justiciis ,  vicecomitibus ,  baronibus  et  omnibus  fidelibus  suis  de  Linc[ol]scira , 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie  Linc[olniensi]  et  Radulfo 
de  Gadomo  canonico  Linc[olniensi]  et  successoribus  ejus  canonicis  villam  Asgerbi, 
cum  omnibus  pertinentes  suis,  in  prebendam  et  liberam  elemosinam.  Quare  volo  et  20 
firmiter  precipio  quod  eandem  villam  in  perpetuam  possessionem  bene  et  in  pace 
et  honorifice,  liberam  et  quietam  de  comitatibus  et  sciris  et  hundr[etis]  et  wap[en- 
tacis]  teneant ,  cum  socca  et  sacca ,  et  thol  et  them  et  infangeneth[eof] ,  et  cum  omni- 
bus consuetudinibus  et  libertatibus,  sicut  aliqua  prebenda  Linc[olniensis]  ecclesie 
quietius  et  liberius  tenet.  2  5 

Teste  W  Roberto  episcopo  Linc[olniensi]  et  Philippo  Baiocensi  episcopo. 

Apud  Luhd[oniam]. 

(*)  En  toutes  lettres. 


47 


372  HENRI  IL 


CCXXXII 

Ddisle,  n*  i54. 
1 163.  —  Rochester. 

Ordre  à  Hanwn  de  Throwley  de  maintenir  l'abbaye  de  Saint-Berlin  en  possession  de 
5  Véglise  de  Throwley, 

A*  Original  perdu,  mentionné  dans  a. 

B.  Copie  d*après  Toriginal;   Bibliothèque  nationale,  collection  Horeau,  vol.  7^1  fol.  9a.  — 
C.  Cartulaire  de  Saint-Bertin ,  xiii'  s. ,  Bibliothèque  de  Boidogne. 

a.  Haigneré,  Les  Chartes  de  Saint-Bertin,  t.  I,  p.  10g,  n**  i4i,  d'après  D.  Dewitte,  qui  a  men- 
10  tionné  un  original  scdlé,  existant  autrefois  dans  les  archives  de  Tabbaye. 

Round,  n"*  i335. 

Dans  cette  pièce ,  datée  de  Rochester,  Henri  II  parle  de  Thomas ,  archevêque  de  Cantorbéry, 
comme  devant  éventuellement  veiller  à  Icxécution  de  ses  ordres.  Or  Thomas  est  devenu  arche- 
vêque le  3 3  mai  1 163 ,  et  le  roi  n'est  revenu  en  Angleterre  qu'en  janvier  1 163  ;  l'acte  est  donc  au 
i5  plus  tôt  de  1 1 63.  Il  ne  peut  guère  être  postérieur  à  cette  année,  à  la  fin  de  laquelle  (Eyton,  p.  65) 
remonte  le  conflit  entre  le  roi  et  son  ancien  chancdier. 

H,,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vonim,  Hamoni  de  Trulea,  salutem. 

Precipio  tibi  quod  permittas  abbatem  Sancti  Bertini  tenere  bene  et  in  pace  et 
90  juste  et  libère  ecclesiam  suam  de  Trullea  sicut  umquam  melius  et  liberius  tenuit 
et  sicut  carta  mea  testatur.  Et  nisi  feceris,  Tomas  archiepiscopus  Cantuaiûensis 
faciat. 

Teste  M.  Biset  dapifero. 

Âpud  Rovcestriam. 


90 


CCXXXIII 

Delisle,  n"*  i53. 
Ver»  11 63.  —Westminster. 

Confirmation  des  biens  anglais  de  l'abbaye  de  Saint-Valeri;  rajeanissement  d'une  charte 
de  Henri  F. 

3o  A.  Original  scellé  sur  soie;  Oxford,  New  CoU^e,  Takeley  deed  n**  65.  —  Photographib  du 
Rév.  Salter,  n"  46. 


HENRI  IL  373 

a.  Extrait  publié  par  M.  Delisle,  Introduction,  p.  289;  voir  ibidem,  p.  290. 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Gilbert  Foliot ,  évéque  de  Londres  à  partir  de  1 1 63  ;  elle  ne 
peut  donc  pas  être  antérieure  à  cette  année.  Elle  a  aussi  été  souscrite  par  Thomas ,  archevêque  de 
Cantorbéry  depuis  le  33  mai  1162,  et  Henri  II  n'est  rentré  en  Angleterre  qu'en  janvier  11 63; 
or  c'est  en  octobre  1 163  (Eyton,  p.  65)  c|ue  se  sont  élevées  les  premières  graves  difficultés  entre  5 
le  roi  et  Thomas  Becket;  la  brouille  n'était  pas  encore  complète  (Eyton,  p.  67  et  71);  elle  s'ag- 
grava infiniment  à  partir  de  septembre  11 64  (Eyton,  p.  73).  Nous  pensons  qu'un  acte  royal 
souscrit  par  Thomas  ne  peut  pas  être  de  beaucoup  postérieur  à  11 63,  et  gardons  la  date  :  vers 
1 163,  adoptée  par  M.  Delisle.  —  On  remarquera  que,  sur  l'original,  le  nom  Henricus  est  écrit 
en  toutes  lettres  ;  la  charte ,  dans  sa  rédaction ,  présente  des  anomalies  ([ue  nous  reproduisons  ;  elle  1  o 
est  authentique,  mais  a  été  écrite  en  dehors  de  la  chancellerie. 

Henricus,  Dei  gratia  rex  Anj^ie,  dux  Normannie  et  Âquitanie,  et  cornes  Ande- 
gavie,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  viceco- 
mitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis,  salutem. 

Sciatis  nos  [sic)  concessisse  et  présent!  carta  confirmavisse  Deo  et  ecclesie  Beatî  i5 
Walerici  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  in  perpetuam  et  liberam  elemosinam 
omnes  terras  et  tenementa  sua,  et  omnes  decimationes  dominicorum  suoinim,  et 
omnes  donationes  que  donate  sunt  eis  in  elemosinam  vel  donabuntur,  videlicet  Tha- 
cheleiam  cum  pertinentiis  suis,  Wallam  et  Daneseiam  cum  pertinentiis  suis,  Withi- 
tun.  et  Lindeshel.  cum  pertinentiis  suis,  Meldeburn.  et  Bireghang.  cum  pertinentiis  20 
suis,  et  quiquid  habent  in  Manghedene  et  in  Bolituna  et  in  Machinges  et  in  Cane- 
velles,  ecclesias  etiam  de  Histeleurde  et  de  Hestim.,  et  de  Twiceham  et  Hantun., 
et  quicquid  habent  apud  Hento[n]  vel  alibi.  NuUa  autem  persoiia  parva  vel  magna 
per  debitum  seu  per  consuetudinem  aut  per  violentiam  aliquid  ab  hominibus  et 
terris  et  possessionibus  predicti  monasterii  exigat,  non  equitationem  seu  expeditio-  3  S 
nem,  non  pontium,  non  castrorum  edificationem,  non  veicula,  non  sumagia,  non 
vectigalia,  non  navigia,  non  opéra,  non  tributa,  non  xenia,  non  lestagia,  non  tiding- 
peni,  non  tunpani;  et  habeant  quietantiam  de  exartis  et  wastis  nemorum.  Nullus 
vero  forestarius  domini  régis  quicquam  se  intromittat  de  boschis  abbatis  et  mona- 
chorum  qui  sunt  in  foresta,  sed  omnem  libertatem  quam  habet  dominus  rex  in  3a 
boschis  suis  habeant  et  monachi  in  omnibus  boschis  suis.  Et  sint  ipsi  et  homines 
eorum  et  res  ipsorum  absoluti  et  liberi  a  danegeldis  et  omnibus  geldis,  et  hidagio  et 
portagio  et  passagio ,  et  theloneo ,  et  auxilio  vicecomitum  et  prepositorum ,  et  ward- 
pani  et  omni  alia  exactione  et  consuetudine,  in  nundinis,  in  foris,  cujuscumque 
sint ,  in  terris ,  in  aquis ,  in  transitibus  pontium  et  maris  portuum  per  totam  Angliam  3S 
et  Normanniam  et  per  totam  terram  meam,  in  omnibus  rébus  et  in  omnibus  locis; 
sintque  abbatis  et  monachorum«de  hominibus  suis  et  de  alienis  in  eis  forifacientibus 


374  HENRI  IL 

vel  ibi  cum  forifacto  interceptis  placita  omnia,  cum  soca  et  saca,  et  thoh^'^  et  theam 
et  infongenetheos  [sic),  et  hutfongenetheos  [sic),  et  hamsocca,  infra^^  burgum  et 
extra,  in  viis,  in  semitis,  et  in  omnibus  iocis;  habeantque  abbas  et  monachi  in  tota 
possessione  sua  omnem  justiciam  de  assaltu  et  sanguinis  efTusione  et  pacb  infrac- 

5  tione;  sintque  liberi  et  quieti  de  schiris  et  hundredis,  et  placitis  et  querdis  et 
omnibus  consuetudinibus.  Prohibemus  etiam  ne  pro  aliqua  causa  ponantur  in  placi- 
tum  de  tenementis  suis,  nisi  coram  me,  nec  quicquam  teneatur  de  donationibus  que 
facte  sunt  per  non  sapientes  abbates  de  terris  et  tenementis  Sancti  Walerici,  nisi 
confirmatione  conventus  et  sigilli  ejus  appositione.  Volumus  igitur  et  firmiter  preci- 

lo  pimus  quod  predicti  monachi  bec  omnia  predicta  in  omnibus  libertatibus  et  liberis 
consuetudinibus  et  quietantiis  predictis  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  intègre 
habeant  in  perpetuum ,  et  honorifice  teneant. 

.  Testibus  :  Ricardo  de  Luci,  Thoma^*^  Gantuariensi  archiq>iscopo ,  Gilieberto 
Londoniensi  episcopo,  Hugone  Dunhoiiniensi  ^''^  episcopo,  Bartholomeo  Exoniensi 

i5  episcopo. 

Apud  Westmonasterium. 


CCXXXIV 

Delisle,  n*"  i5a. 
19  mars  11 63.  —  Douvre». 

îo       Traité  avec  Thieny,  comte  (le  Flandre 

A.  Original  au  Public  Record  Office,  Exchequer,  Diplomatie  Documents,  3;  chirographe,  en 
forme  dendenture,  dont  il  existe  un  facsimilé  fragmentaire  dans  la  deuxième  édition  des 
Fœiera  de  Rymer,  t.  I(i8i6),  entre  les  pages  6  et  7.  Ainsi  que  le  prouve  ce  facsîoailé  par- 
tiel ,  Tacte  était  déjà  en  très  mauvais  état  au  commencement  du  xix*  s. ,  et  c'est  à  coup  sûr 
^5  pour  cette  raison  que  les  éditeurs  ne  Tout  pas  utilisé  à  cette  époque,  et  ont  préféré  avoir 

recours  au  Livre  noir  de  TEchiquier.  D'après  des  renseignements  qu'a  bien  voulu  me  fournir 
miss  Edith  Salisbury,  la  pièce  est  actuellement  si  détériorée  qu'il  faut  renoncer  à  s'en  servir 
pour  l'établissement  du  texte. 

jB.  G)pie  dans  le  Liber  niger  Scaccarii,  utilisée  par  les  éditeurs  des  Fcedera. 

(*)  Sic.  Les  lettres  th.  réunies  en  un  monogramme,  suivant  un  usage  courant,  dans  thoh  (lege  thol) 
et  theam.  —  0»)  Le  scribe,  qui  ne  comprenait  pas  ce  qu'il  écrivait,  a  mis  :  utfra.  —  (*)  Les  lettres  Th. 
réunies,  en  une  seule  haste.  —  (^)  Lege  :  Dunhdmensi.  * 


HENRI  IL  375 

«.  Heame,  Liber  niger  Scaccarii^  Londres,  1774, 1. 1,  p.  a3.  —  b.  Rymer,  Fœdera»  i^  édition, 
1. 1,  page  8.  —  c.  Rymer,  a*  édition,  t.  I  (1816),  p.  aa;  en  marge,  la  mention  :  «Liber 
niger  Scaccarii». 

Date  donnée  à  la  table,  a3  mars  1 16^;  le  i4  des  calendes  d'Avril  correspond  au  19  mars,  et 
non  au  a3.  Sur  le  facsimilé  partiel  donné  par  la  deuxième  édition  de  Rymer,  le  nom  du  comte    5 
Thierry  a  la  forme  :  Teodoricus;  dans  Tédition,  p.  aa-a3,  on  lit  partout  «Theodorusi ,  faute  évi- 
dente, c|ue  nous  corrigeons  d'ofSce.  Pour  faciliter  le  travail  de  ceux  qui  auront  à  considter  ce 
document,  nous  laissons  subsister  la  division  en  paragraphes  établie  dans  les  Fœdera  de  Rymer. 

Hec  conventio  facta  est  et  scripta  apud  Doverham  XIV  kalendas  apriiis  inter 
Henricum  regem  Ânglie ,  et  ducem  Normannie  et  Âquitannie ,  et  comitem  Ândegavie ,  10 
cl  Henricum  filium  et  heredem  suum ,  et  Teodoricum  comitem  Flandrie  et  comitem 
Philippum  filium  et  heredem  suum. 

Teodoricus  comes  Flandrensis,  et  Philippus  filîus  et  hères  suus,  fide  et  sacra- 
mento  assecuravenint  régi  Henrico,  et  Henrico  Filio  et  heredi  suo,  vitam  suam  et 
membra  que  corporibus  suis  pertinent,  et  captionem  corporum  suorum,  ne  rex  vel  i5 
Henricus  filius  suus  eam  habeant  ad  dampnum  suum. 

Et  quod  juvabunt  eos  ad  tenendum  et  ad  defendendum  regnum  Ânglie  contra 
omnes  homines  qui  vivere  et  mori  possint,  sdva  fidelitate  Lodovico  régi  Francorum, 
ita  quod  si  rex  Lodovicus  regnum  Anglie  super  regem  Henricum ,  vel  super  Henri- 
cum filium  suum,  invadere  voluerit,  comes  Theodor[ic]us  ^'^  et  comes  Philippus,  si  ao 
poterint  (sic),  regem  Ludovicum  remanere  facient,  et  querent  quocunque  modo  po- 
terint,  consilio  et  precibus,  per  bonam  fidem,  absque  malo  ingenio,  sine  datione 
pecunie,  ut  remaneat. 

Et  si  rex  Lodovicus  in  Ângliam  venerit,  et  comitem  Theodor[ic]um  vel  comitem 
Philippum  secum  adduxerit,  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus,  uter  eonim  a 5 
cum  eo  venerit,  tam  parvam  fortitudinem  hominum  secum  adducet,  quam  mino- 
rem  poterit ,  ita  tamen ,  ne  inde  feodum  suum  erga  regem  Francie  forisfaciat. 

Et  ante  necessitatem ,  infra  XL.  dies  postquam  comes  Theodor[ic]u$  vel  comes 
Philippus  ex  parte  régis  Henrici,  vel  ex  parte  Henrici  filii  sui,  legato  vel  literis  suis 
summonitus  fiierit,  idem  comes  mille  équités  habebit  ad  portus   suos,  paratos  3o 
transfiretare  in  Ângliam,  in  auxilium  régis  Henrici,  vel  Henrici  filii  sui,  quam  citius 
potuerit. 

Et  rex  Henricus,  vel  Henricus  filius  suus,  inveniet  eis  naves,  et  mittet  eas  vel  ad 
Gravelingas,  vel  ad  Witsand. 

H  A  cet  endroit  et  jusqu'à  la  fin  de  la  pièce,  Tédition  porte  partout  Theodorus  au  lieu  de  Théo- 
doricus. 


376  HENRI  II. 

Et  tôt  naves  mittct ,  quot  sufiiciant  tôt  militibus ,  ita  ut  unusquisque  habeat  secum 

très  equos,  ita  tamen  quod  si  rex  Henricus,  vel  Henricus  fiUus  suus,  bas  naves  simul 

una  vice  non  miserit,  milites  rémanentes  de  mille  expectabunt  ad  portum,  ab  illa 

die,  qua  naves  cum  militibus  de  portu  exibunt,  usque  ad  totum  unum  mensem,  nisi 

ô  infra  ipsum  mensem  transierint. 

Et  naves  istas  salvas  faciet  cornes  Theodor[ic]us ,  vel  cornes  Philippus,  de  omnibus 
hominibus  suis,  et  de  omnibus  aliis  hominibus  a  quibus  eas  salvare  poterit,  eundo, 
morando  et  redeundo. 

Et  postquam  predicti  milites  in  Ângiia  erunt,  iiducias  facient  régi  Henrico,  vel 

lo  Henrico  fdio  suo,  vel  legatis  suis,  si  requisiti  fîierint,  de  boc  quod,  quamdiu  in 
itinere  illo  in  Ângiia  erunt,  ad  proficuum  régis  Henrici  et  Henrici  filii  sui  erunt,  et 
non  querent  quomodo  rex,  vel  Henricus  filius  suus,  perdat  terram  vel  hominem,  set 
juvabunt  eos  per  bonam  fidem  ad  tenendum  et  ad  defendendum  regnum  Âng^ie 
contra  omnes  homines. 

a  5  Et  si  aliqua  sdia  gens  super  regem  vel  super  Henricum  filium  suum  in  Âng^am 
venerit,  si  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Pbilippus  ex  parte  régis  vel  Henrici  filii 
sui,  ut  prediximus,  summonitus  fuerit,  infra  predictum  terminum,  et  ante  necessi- 
tatem,  ipsemet  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Pbilippus  cum  mille  militibus  in  An- 
gliam  veniet,  si  non  remanserit  propter  monstrabilem  sui  corporis  infirmitatem, 

3o  vel  terre  sue  amissionem,  vel  Lodovici  régis  Francorum  expeditionis  summonitionem, 
vel  proper  imperatoris  Romani  expeditionis  summonitionem  per  totam  terram 
suam,  si  ipse  comes  Tbeodor[ic]us  vel  comes  Philippus  tune  temporis  ibi  sit,  et  ita 
quod  nulla  predictarum  summonitionum  inventa  sit  per  dolum,  vel  per  malum 
ingenium,  ad  ejus  adventum  et  mille  militum  suorum  disturbandum. 

^3  Et  si  aliquis  comes  Ânglie,  vel  alii  homines  illius  terre,  régi  vel  Henrico  filio  suo 
boisiaverint,  ita  quod  rex  vel  Henricus  filius  suus  comitatum  vel  valens  comitatum 
amiserit,  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus  cum  mille  militibus  in  Ângliam 
in  auxilium  régis  vel  Henrici  filii  sui  veniet,  nisi  pro  aliqua  predictarum  quatuor 
exoniariun  remanserit. 

3o  Et  si  uterque  comes  propter  hoc  remanserit,  ita  quod  neuter  eorum  venire  possit, 
mittet  mille  milites  in  An^iam  in  auxilium  régis,  vel  Henrici  filii  sui,  ut  supra 
diximus. 

Et  si  per  summonitionem  régis,  vel  Henrici  filii  sui,  plures  quam  mille  milites 
adduxerit  vel  miserit,  de  tôt  erit  quietus  in  proximo  sequenti  servitio,  quot  supra 

35  mille  adduxerit  vel  miserit. 

Quod  si  ex  mille  militibus  defuerint  XX.  vel  XL.  et  usque  ad  centum ,  propter 
hoc  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus  non  amittet  conventionem  suam  erga 


HENRI  IL  377 

regem  yd  HeDricum  filium  suum,  sed  postquam  ex  parte  régis  vel  Henrici  filii  sui 
cornes  Theodor[îc]us  vel  cornes  Philippus  summonitus  fuerit ,  infra  XV.  dies  perfi- 
ciet  numenim. 

Et  homines  qui  ad  regem  vel  Henricum  filium  suum  venerint,  vel  qui  ab  illis 
venient,  salvo  et  quiète  ibunt  et  venient  per  totam  terram  et  per  omnes  portus  comitis    5 
Theodor[ic]i  et  comitis  Philippi ,  et  nominatim  per  totam  terram  et  portus  de  Bolo- 
nesio,  quicunque  ipsi  sint,  vel  undecumcpe  veniant,  nec  naves  defendentur  eis  in 
aliquo  portuum ,  ubi  eas  convenienter  conducere  voluerint. 

Et  nec  cornes  Theodor[îc]us  nec  comes  Philippus  denegabit  licentiam  hominibus 
de  terra  sua,  qui  ad  servitium  régis  Anglie  vel  Henrici  filii  sui  venire  voluerint,  et  lo 
si  venerint,  propter  hoc  non  amittent  terram  nec  feodumi,  nec  conventionem  aliquam 
quam  habeant  de  comité  Theodor[ic]o  vel  de  comité  Philippo. 

Et  si  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus,  vel  homines  sui,  in  auxilium  régis 
vel  Henrici  filii  sui  venerint,  quamdiu  in  An^ia  fuerint,  erunt  ad  victum  régis  vel 
Henrici  filii  sui,  et  rex,  vel  Henricus  filius  suus,  reddet  eis  perdita  sua  facta  in  i5 
Anglia,  sicut  mos  est  reddere  familie  régis  Angb'e, 

Et  quamdiu  illa  nécessitas  duraverit,  erunt  cum  rege  vel  Henrico  filio  suo,  et  ei 
fideliter  servient,  et  finita  necessitate,  permittet  eos  rex  vel  Henricus  filius  suus 
redire,  et  inveniet  eis  naves,  et  comiti  Theodor[ic]o  vel  comiti  Philippo  eas  salvas 
cum  hominibus  suis  et  pecuniis  suis  remittet.  ao 

Et  inimici  régis  vel  Henrici  filii  sui ,  qui  sibi  werram  vel  per  terram  vel  per  mare 
facient,  fiduciam  in  neutre  comitum  habebunt,  nec  receptacula  in  terra  sua,  nec  in 
terra  Bolonesii,  nec  alibi,  que  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus  eis  defen- 
dere  vel  auferre  possit,  absque  omni  dolo  et  malo  ingenio.. 

Et  si  aliquis  hominum  comitis  Theodor[ic]i  vel  comitis  Philippi  régi  vel  Henrico  25 
filio  suo,  vel  hominibus  suis  forisfecerit,  et  rectitudinem  pro  neutro  comitum  régi 
vel  Henrico  filio  suo  vel  hominibus  suis  facere  voluerit,  nec  in  comité  Theodor[ic]o 
nec  in  comité  Philippo  nec  in  hominibus  eorum  fiduciam  habebit,  nisi  consensu 
et  voluntate  régis  vel  Henrici  filii  sui. 

Et  si  rex  vel  Henricus  filius  suus  comitem  Theodor[ic]um  vel  comitem  Philippum  3o 
in  Normannia  vel  Genomannia  secum  habere  voluerit  in  auxilio,  et  eum  inde  siun- 
monuerit,  ipse  comes  cum  mille  militibus  ibit  illuc,  et  regem  vel  Henricum  filium 
suum  per  bonam  fidem  juvabit,  sicut  amicum  et  dominum  de  quo  feodum  tenet, 
nec  dimittet  quin  eat ,  donec  rex  Francie  judicari  faciat  comiti  Theodor[ic]o  vel  co- 
miti Philippe  quod  non  debeat  juvare  dominum  et  amicum  suum  regem  Anglie,  vd  35 
Henricum  filium  suum,  cujus  feodum  tenet,  et  hoc  per  pares  suos,  qui  comitem 
Flandrie  de  jure  debent  judicare. 

CHIATIS  ET  DIPLÔMES.  VU.  hS 

iiipii:me«ik  ration  AVI. 


378  HENRI  II. 

Ël  istas  Batnmonilioties  nec  Mines  Tb6odor[ic]tt5  nec  oomes  Philippas  uHalemis 
dtt^^rit  i  nëc  i8i  if(û  hkftc  sumuïotiitmiiem  fucient  dfttnptium  rd  malum  habdNmt 
per  comitem  Theodor[ic]um  vel  comitem  Philippum ,  nec  per  aliquem  hominem  de 
^^H  ëoê  tMnaités  pftidkiti  dcfettdef 6  pMsint. 
ô  Quod  t4  rm  vel  Henrietti  fiius  comitem  Tbeodor[ic]fiin  vel  comitem  Hiilippwn 
in  Ndmiatiiik  Beoum  habere  voiuerit,  et  eum  literis  vel  legfttt»  suis  snmmomierit, 
(îomes  Mimmonltm  ad  regem  vd  imI  Henric^m  filhim  suum  cum  miHe  militiliii» 
veniet,  qui,  postquam  in  NenfiMiiiA  ftnerint^  och>  diebus  erant  ad  vietmn  coimtis 
ThèDdw[î6]i  vel  comitM  Philippin  El  si  rex  vel  Henrieus  filius  mus  eos  diulku  in  ^er- 
10  yftio  Miô  retinerê  vo^rh,  morabantur  cum  ipéo  in  servitio  sno;  et  qaamdia  eos 
fCftitiëfe  volueritt  tiberatiotiea  Mias  eiê  dsMt,  et  per^a  eoram,  in  servitio  mo  fiicta, 
eis  restaurabit ,  sicut  mot  est  facere  famille  êne. 

Et  9i  illo  tetupore  i^x  Lodovicus  Miper  regem  vel  Henricum  filium  suum  in  Nor- 
manniàm  intravent ,  cornes  Tbeodor[tc]u$  vel  eomes  Philtppus  ad  Lodovioum  regem 
i5  Ftaticie  ibit  cum  XX.  ihilitibiis  tantum,  et  omnes  aliipredicti  milites  remandranl 
cum  rege  vel  cum  Henrico  iilio  suo,  in  servitio  et  (id^tate  sua. 

Ipse  vero  cornes  Theodôi'[fo]us  vel  cornes  Philippus  veniet  ad  regem  vei  Hemîoom 

filium  M!tdm  in  Normanniam,  sicttt  predlotum  est,  nisi  remanserit  propter  appa- 

rekitefti  stii  oorports  infirmltaitem ,  vel  terre  ^le  amissionem ,  vel  suam  expédition 

«0  nem,  vel  régis  Francorum  vel   impefatoris  Romani  expeditionem ,  sicut  sapm 

s^iptutn  est. 

Et  ^i  propter  Ik>c  cornes  summonittis  remanserit,  miHe  mflites,  nt  prediximms, 
in  Nt>rmatiniam  ad  sertitium  régis  vel  Henrici  fiKi  sui  mhiet. 

Et  si  rex  vel  Henrieus  fiiiiis  situs  in  Genomannia  eum  secom  babere  vtrfuerit,  ipse 
95  3^tt  cum  quingehtis  militibus  semel  in  anno,  et  erit  in  familia  régis  v«1  Heniici  filii 
^  per  umim  integnim  mensem  in  Genomannia ,  si  rex  vel  Henrieus  fiBus  mus  eos 
tamdiu  retinere  voluerit,  ad  liberationem  repi  vel  Henrici  filii  sui,  et  ad  perdita 
reddeiMla ,  t^itnit  mo$  est  familie  régis.  Et  hoc  idem  faciet  eis  rex ,  ve!  Henrieus  filius 
suus,  ex  quo  intrabunt  in  Normanniam  ad  eundmn  in  Genomanniam* 
3o      Quod  SI  cornes  Theodor[ic]tts  rA  comes  Philippus  per  summonitionem  r^is  vel 
Henrici  (tlii  sui  plures  quam  mille  milites  in  Normanniam ,  vel  plures  quam  tpiin- 
gèntos  in  Genomanniam  duxerit  vel  miserit,  quot  supra  mille  in  Normanniam,  vel 
sUpra  quingentos  in  Genomanniafn  duxerit  vel  miserit ,  de  tôt  erit  qmettis  in  proiâmo 
séquehti  servitio  horum  duorum  servitiorum  Normannie  vel  Genomannie. 
35      Quôdcumque  cornes  Theodor[ic]us  vdi  comes  Phiiippus  régi  vd  Henrici  fiKo  swiy 
^mel  îtt  anno  feceril ,  per  hoc  quietus  erit  de  altcro  servitio  în  iflo  eodem  «nno  » 
nisi  gratia  amicitie  fecerit. 


HENRI  li  379 


Et  si  oomes  Tb6odbr[ie]w  vel  comes  IHM%piis  in  mqpadHWw  fWurit  ^piandi^  bmc 

summonitionem  habuerit ,  post  reditum  de  expeditione  habebit  respectum  usiipie  ^d 
finitâ»  Ute$  hfibdoaawda»,  el  eundam  refpecUim  habebit»  ii  winmonitw  fiitrU  iii|er(') 
prauBiM  octo  die»  post  reditum  de  esqpeditiooe  ;  et  $i  iafirouis  (mrii,  bubobit  raipe^ 
tum  mittendi  milites  usque  ad  finitos  XV.  dies.  5 

Et  pro  ista  eonventione  et  securitate,  et  pro  «ervitû^  «upradjoto,  d^dit  vm  ifen- 
jrieiu,  et  Henrietui  filiii4  ejus  po«t  eam,  con^lti  Theg4ar[ie]a  ^  comîlîi  jPbiUppo  pM^ 
eum,  quingentas  marcas  unoquoque  anno  in  feodo,  sciiicet  comiti  CCGCt  mafCii^ 
et  coniHime  Flapdrie  C»  ineroi*;  et  «i  eomitvM  deœ^fterU»  tota  pecwiÎM  comiti  per* 
scdvetur.  »/> 

Et  pro  hoe  feodo,  per  istas  eonveotiaoef»  prediotas,  ot  <piia  «Mai»»  Tb^odbrffejus 
iMMimun  feçerat  i^  Henrico»  avo  istiii#  r^gts  Heorici»  cornes  PhîUppw  £mt  ïvwk- 
mmn  iftiregî  Hminoo^ 

Et  de  ommbus  isttf  eonveotionibo»  atteodendi^  dedenvit  eofM»  Tliwdor[î^jiii  #t 
cornes  PhUippus  Heorico  régi  et  Heiirjco  fiiio  rao  Moi  dhiid«#  :  Cooooam  eaitdlia-  »5 
mim  de  Bnigîs,  pro  G.  marcis;  Eustachiiun  de  CSnumntf  ^^  camerariu<n«  |^o  C- 
maroU;  Emoldum  oomîtem  de  Githnîs,  pro  C  warcw;  Widomm  Msteilamw»  (h 
Bergis,  pro  G.  marcis;  Wa{tenim  de  Tenremuot»  pro  C  Hdarmi  B^if^rom  m^- 
iamun  de  Giirtrfû«  pro  G.inarcîs;  Ralhoiiemde<jlaviera>piiicseroi4^  prodfmreis; 
Rogenim  de  Wairerino,  dapî&niia.  pro  G.  marob^  BaUemm  de  BattoUo,  pro  so 
G. marcis;  Robertum  advocatum  Betoniensem,  pro  G.  marcis;  TerricMaade.Aloft^, 
pro  G.  mareis;  Mîehaetem  eoafitabalariiim >  pro  G.  mw^ 

Et  de  i»t«$  XII.  (^sidibus,  debent  «ex  eonu»  oondaeere  prim  djeiofi  milMas  ki  aw- 
TÎtio  régis ,  vel  Henrici  fiiii  sui ,  si  cornes  Theodoi{îo}liJ»  et  OMM#  Phli^jpiKi  ànfymwX 
propter  aii^am  predîotamm  exooiarum;  et  si  aex  de  dwdibw  non  fijurinl  ad  a5 
«ondueendum ,  duo  ad  minus  de  eis  ittos  conduoeat,  et  quatuor  de  baroaibi»s 
comitis ,  loco  iliorum  quatuor  qui  defuerint ,  eque  yaieotctf  lèd  fkerintiLvm  r^Qigia  W^ 
Heniiei  fiiu  rai. 

Et  iftti  predîcti  XII.  obiÂdes  taJi  oonditione  mmi  obsideti  ;  si  eomea  71ieador|i(p]w  ft 
eomes  Pfajlippas  de  predietis  oouveotionibos  exierint,  vel  ajter  eoruai^  et  ipH  W»  Ao 
iofra  très  quarenteuas  roconeiUare  régi  vel  Henriôo  filio  ftuo  wm  pot[u]eiÎ0t«  quod 
HtMisyiisque  de  predîoUs  obsidibifts  dabit  reigi  vel  Henrico  Giio  wo  G«  xaaircas 
argentî,  «t  Adoiit  îcifina  très  quareaiteiAas ,  vel  îa  captione  régis  vei  Henrici  lUîi  mi 
ae  poBKBDt,  pro  predictis  n^unoiai  et  rex,  yA  Heoricus  films  .siu«£,  ab  eis  ow  pfats 
exiget,  quam  quod  predictum  est,  et  ponent  se  in  captione  in  turri  Londw.,  vel  jn  35 

W  leg.  intra.  —  0»)  Gramîms  c.  —  W  Terajlrde  Moà  c, 

^8. 


380  HENRI  II. 

aUo  loco,  ubi  rex,  vel  Henricus  iilius  suus,  eos  libère  possit  retinere  ad  proficuum 
suum. 

Et  si  aliquis  de  istis  obsidibus  mortuus  fuerit,  vel  a  fidelitate  comitis  Flandrie  aut 
a  terra  sua  recesserit,  cornes  alium  equivalentem  in  loco  ejus  ad  summonitionem 
5  régis  vel  Henrîci  filii  sui  restaurabit. 

Et  si,  dura  obsides  jamdictam  pecuniam  régi  miserint  vel  Henrico  filio  suo,  eis 
in  Anglia  ablata  sit  ab  hominibus  quos  rex  ver  Henricus  filius  suus  constringere  pos- 
sint,  quietierui)t. 

Et  si  in  mari  eam  perdiderint,  habebunt  respectum  per  XL.  dies  ad  restaurandain 
lo  pecuniam. 

Et  si  régi  vel  Henrico  filio  suo  placuerit,  comitissa  Flandrensis  assecurabit  régi 
vel  Henrico  fdio  suo ,  fide  sua ,  pro  feodo  suo  predicto ,  quod  ad  omne  posse  suum , 
consilio  suo  et  precibus  suis,  faciet  comitem  omnes  predictas  conventiones  tenere 
intègre ,  et  servitia  fideliter  facere ,  per  bonam  (idem ,  absque  omni  dolo  et  malo  ingenio. 
i5  Rex  vero  assecuravit  comiti  Theodor[ic]o  et  comiti  Philippo  vitam  suam,  et  mem- 
bra  que  corporibus  suis  pertinent,  et  captionem  corporum  suorum,  ne  comités  eam 
habeant  ad  dampnum  suum,  quamdiu  comes  Theodor[ic]us  vel  comes  Philippus 
predictas  conventiones  régi  vel  Henrico  filio  suo  tenuerit. 

Etpropter  predictas  conventiones  et  predictum  servitium  dabit  rex,  vel  Henricus 
ao  filius  suus,  comiti  Theodor[ic]o  vel  comiti  Philippo  predictas  quingentas  marcas  in 
Natalî  Domini. 

Et  si  predicta  pecunia  in  predicto  termino  tota  persoluta  non  (uerit,  infira  XL.  dies 
postquam  ipse  rex  summonitionem  comitis  per  legatum  suum  in  Anglia  vel  in  Nor- 
mannia  susceperit,  illam  persolvet. 
95  Si  vero  in  aliqua  alla  terranim  suarum  summonitionem  inde  a  legatis  comitis 
susceperit,  infra  XL.  dies  postquam  in  Angliam  vel  Normanniam  redierit  pecunia 
persolvetur,  sine  malo  ingenio. 

Hujus  conventionis  ex  parte  régis  et  Henrici  filii  sui  obsides  sunt  :  Richardus  de 
Humez  constabularius ,  pro  C.  marcis;  Reginaldus  de  Sancto  Vcilerico,  pro  C.  mar- 
3o  cis;  Richardus  de  Luscy,  pro  C.  marcis;  Henricus  Filius  Geraldi,  camerarius,  pro 
C.  marcis;  Bernardus  de  Sancto  Walerico,  pro  C.  marcis;  Manasserus  Biset,  dapifer, 
pro  C.  marcis;  Rogerus  de  Cailli,  pro  C.  marcis;  Hugo  comes  de  Norf[olc],  pro 
C.  marcis;  Willielmus  comes  de  Arundel,  pro  C.  marcis;  Robertus  filius  comitis  de 
Legr[ecestri]a,  pro  C.  marcis;  Galfi*idus,  pro  C.  marcis;  Hugo  comes  Cestrie,  pro 
35  G.  marcis. 

Et  isti  tali  conditione  sunt  obsides  erga  comitem,  quali  conditione  comitum 
obsides  erga  regem  et  Henricum  filium  suum. 


HENRI  H.  381 

Et  omnes  obsides  communiter  assecuraverunt  quod  non  diffugient  summonitio- 
nem,  et  quod  summonitores  securi  erunt  ab  eis,  et  ab  omnibus  quos  prohibere 
poterunt  a  nocumento  ipsorum. 

(Dans  les  Ftederd,  le  texte  du  traité  conclu  avec  le  comte  de  Flandre  est  accom- 
pagné de  la  pièce  suivante.)  T) 

DécUiration fournie  par  les  barons ,  châtelains  et  autres  hommes  du  comte  de  Flambe, 
au  sujet  du  service  (fuils  doivent  à  Henri  11  pour  lesfefs  qu'ils  tieiment  de  lui, 

A,  Original  aax  Archives  d'Angleterre,  utilisé  poar  Tédition  des  Fœdera  et  mentionné  ci-dessus. 

a.  Rymer,  Fcdiera,  a*  édition ,  t.  II ,  1816,  p.  a3  :  «Ex  origînali  in  thesauro  curiae  receptorum 
Scaccarii». 


10 


Sciant  omnes ,  tam  présentes  quam  futur! ,  quod  bec  est  recognitio  servitii  quod 
barones  et  castellani  et  ceteri  homines  comitis  Flandrie  debent  Henrico  régi  Anglie , 
sicut  domino,  pro  feudis  que  de  ipso  babent,  quam  recognoverunt  et  assecuraverunt 
tenendam  coram  rege  et  baronibus  suis,  et  coram  comité  Theodor[ic]o  ^'^  et  comité 
Pbilippo  iilio  suo  et  baronibus  suis  apud  Doverbam,  scilicet  quod  ipse  qui  habebit  i5 
triginta  marcas  argenti  de  feodo  veniet  cum  decem  militibus  ad  servitium  régis  in 
sua  summonitione ,  sicut  comes  Flandrie  débet  venire  ad  summonitionem  suam  ad 
faciendum  servitium  quod  ei  débet,  sicut  carte,  que  inter  regem  et  predictos 
comités  facte  sunt,  monstrant  et  testantur.  Et  sicut  ilie,  qui  babet  XXX.  marcas  de 
feodo,  cum  decem  militibus  venire  débet  in  servitium  régis,  ita  venient  alii  in  servi-  ao 
tium  ejus  ad  summonitionem  suam,  cum  pluribus  vel  paucioribus  militibus,  secun- 
dum  quod  babent  majorem  vel  minorem  numerum  marcarum  de  feodo.  Et  pro 
feodis  que  predicti  barones  et  castellani  babent  de  rege,  sunt  homines  sui,  et  debent 
ei  fidelitatem  sicut  domino.  Et  banc  recognitionis  cartam  sigillaverunt  comes  Theo- 
dor[ic]us  et  comes  Pbilippus  fdius  ejus,  petitione  baronum  ipsorum  et  castellanorum ,  35 
ut  ipsa  recognitio,  inter  regem  et  ipsos  barones  de  servitio  quod  ei  debent  facta, 
finna  et  stabilis  permaneat. 

Hujus  rei  testes  sunt  : 

Thomas    Gantuariensis    archiepisco-  Regin[aldus]  de  Sancto  Walerico. 

pus.  .  Ric[ardus]  de  Luci.  3o 

Johannes  comes  de  Puntivo.  Ric[ardus]  de  Humez  constabular[iusl. 

(•)  Théodore  a. 


lO 


i5 


382  HENRI  IL 

Manasser[u9]  Biset  dapifer  ^"K  Rasonb  de  Gavera. 

Bemardus  de  Sancto  Waler[ico]*  Gastdiani  de  BrdM>i^h. 

Henr[icus]  de  Essex.  Gastdiani  de  Beif  hes. 

Walchelin[us]  Maminot.  «^geri  de  Broborg  filii  Jordani. 

Henr[iccis]  FU[ius]   Geroidi  caméra*  •  •  •  •  • 

r[ius].  

Jocelin[us]  de  Baillioio.  Waiteri  de  Denremundo  ^^K 

Hug[o]  de  Dovera.  [advojcati  de  Betunia  ^^. 

Will[elinus]  de  Grevequer.  Gastellani  Sancti  Andomari  ^^K 

Rog[erus]  de  Gailli.  Stephani  de  Soneigeke. 

Hug[o]  com[es]  Gestrie.  Jordani  castdlani 

Will[elmas]  eom[e8]  de  Ferreres.  oamerarii  Flandrîe. 

Hugo  de  Longo  Gampo.  Rogeri  casteliani  de  Cortrai. 

WiU[elmus]  de  Tracî.  Michahelis  constid>i]iar[ii]. 

Wmfelmus]  Filpus]  Adelinî  W.  Theodoricî  de  Alort  «. 

Gono  ^*)  castellanus  de  Bruges.  Guidonis  de  Stemford  ^\ 


ccxxxv 

Delisle,  n*  i55. 
Déeembre  ii63?  -«>  BeiUMmpeteid. 

9o       Confirmation  de  Véglise  de  Havering  aux  frères  de  SaiiU-Bemard  de  MonJ^oa. 

A,  Ori^al  scellé  sur  double  queue;  Oxford ,  New  G>llege,  Homdiurch  deed,  78.  —  Photogra- 
phie du  Rév.  Salter,  n*  £9. 


<t.  MomtUom  Amgtictmwm,  i,  VI,  vol.  11,  p.  6S3»  dapiéf  on  inipeiimoff  d'Edouard  HI  que  nous 
n'avons  pas  pu  identifier. 

7 5  L'itinéraire  d'Eyton  (p.  66)  admet  que  Henri  II  a  passé  la  fête  de  Noël  1 163  li  Berkhampstead. 
C'est  peutrètre  pendant  ce  séjour  que  la  présente  diarte  a  été  donnée.  En  tout  cas,  cUe  ne  peut 
pas  être  postérieure  à  mars  1 166,  époque  k  laqueUe  Henri  II  s'est  trouvé  en  France,  où  il  est  resté 
jusqu'en  février  1 170.  Or  le  comte  GeoArot  de  MandeviBe,  qui  figure  ici  comme  témoin ,  est  mort 
le  ai  octobre  1166.  (kilroduclimi,  p.  373.) 

(•)  dapiferus  a.  —  W  Adelm  a.  —  W  G)n'e  a.  —  (^)  Deuremundo  a,  —  W  Betuma  a.  — 
<n  Audon'i  a.  —  (s)  Alor.  a,  -^  00  A  la  fin  de  la  2'  colonne  :  sigillis  vestutate  dikpm»  c 


HENRI  II.  583 

IL,  rex  Ângloruiii,  el  dux  Normannorum  et  AquitaDorom,  €t  comes  Aiidega' 
vonim«  archi^pisoo{Ms,  episcc^,  abbat^Nis,  oomitîbus,  Woiubus,  justidis,  TÎoe- 
comitibus,  ministris  et  omnibuB  fiddibus  sois  Fraocds  et  AngMft  totkis  Aii|^, 

Sdiatîs  me  eoooeasisse  et  dédisse  et  presenti  carta  oonfirmaase  eodetie  Sandi  Ber*  5 
oardi  de  M onAejovis  et  firatribos  ibidem  Deo  servientibus  eodesiam  de  Hawmngis 
cum  omnibus  perdnentits  suis  ad  faciendiim  sibi  ignem  et  païqperibus.  Et  ideo  vofe 
et  firmiter  preGi|MD  quod  predicdi  firatres  prefatam  ecdesiam  babeant  et  teoeant  cum 
ommbus  pertiimAtiis  sois  bene  et  in  pace»  iibere  et  quiele,  pienarie  et  intègre  et 
homnifioe,  cum  omnibus  libertatibus  et  bberis  oonsnittndinihas  suis.  Et  prdbibeo  ne  lo 
qois  super  boc  eb  ii^uriam  bcere  présumât  vdi  contumdiam. 

Testibus  :  oomite  Ganfirido  de  MandeviUa,  Ricardo  de  Lad»  R^inaldo  de  Sando 
Waierieo,  Gosoi^no  de  Bafeiio,  et  Wiiiefaiio  G^ 

Apod  Berdiriammest[ede]. 


CCXXXVI  -5 


Inin  iiS7-fëvrier  ii64.  —  Rmieii. 

FtwMkfnm  dr  Fabhoye  du  Vfm  [k  Kdimsf }  par  tùmpérairice  MalkiUe  et  mufiU  (e  roi 


JB.  G>pie  dans  «m  manuscrit  de  TaUMiye  dn  Valasse,  vu  par  récfiteur  de  la  Neustria  pia,  p.  85a.  so 

a.  A»  D«i  WwMlier,  NeuOrim  fim,  p.  8Sa, 

Indiquée  par  M.  Delssie,  Introdaction,  p.  i4a»  n"*  ta. 

D^apr^  la  Gallîa  Christiana  (t.  XI,  col.  Si 3],  fade  par  lequel  rîmpératrice  Mathilde  fonda 
fabbaye  du  YdBtsae  est  du  17  ]um  1 1&7.  Llnpéntrioe  rappeHe  ici  que  scmi  fils,  le  rm  Henri,  s^est 
associé  à  dUe  pour  cette  fondation.  Parmi  les  témoins  qui  ont  souscrit  cet  acte  se  trouvent  Uagaes,  25 
archevêque  de  Rouen,  qui  mourut  le  1 1  novembre  1  i64t  Philippe,  évéfne  de  Bayenx,  dont  la 
Séries  episcoporum  de  Gams  rapporte  la  mort  au  7  février  1 1 64,  et  Rotrou,  évécpe  d*Evreux,  qui 
fut  le  successeur  de  Hugues  sur  le  siège  métropolitain  de  Rouen,  enfin  le  comte  Gautier  Gifiard, 
mort  en  1 164-  L'acte  est  également  souscrit  par  Galeran,  comte  de  Meulan,  mort  en  1 166,  et 
qui»  avant  Timpératrice  et  son  fils,  avait  été,  au  Valasse,  Tauteur  d'un  premier  établissement.  3o 
L*acte,  probablem^t  peu  postérieur  à  1 157,  est  en  tout  cas  antérieur  au  7  février  1 164. 


384  HENRI  II. 

Mathildis  imperatrix,  Henrici  régis  fiiia,  ardiiepiscopis,  episcopîs,  abbatibus, 
comitibus,  justiciist*^  baronibus,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fideiibus  sois, 
Anglis  et  Normannis,  tam  presentibus  qaam  fiituris^  salutem. 

Sciatis  me  et  Henricum  regem,  filium  meum,  fundasse  abbatiam  Sancte  Marie 

5  de  Voto,  de  ordine  Gisterciensi,  pro  amore  Dei  et  pro  anima  Henrici  régis,  patris 
mei,  et  Mathildis  regine,  matris  mee,  et  pro  animabus  antecessorum  et  alionmi 
parentmn  meorum,  et  pro  sainte  nostra  et  heredum  nostrorum,  et  pro  stabilitate  el 
pace  Anglie  ac  Normannie.  Et  huic  abbatie  ac  monachis  in  ea  Domino  (sic)  servien- 
tibus  dedimns  in  perpetuam  elemosynam  et  confirmavimus  totam  vallem  inter  Insu- 

lo  lam  Bonam  et  Bolebec,  in  qua  ipsa  fîmdata  est;  et  in  foresta  Fiscanni  octingentas 
acras  terre;  et  Belium  Faiellum  et  boscum,  sicut  via  Gireville  dividit,  que  dirigitur 
per  vallem  que  vocatur  Magna  Vidlis,  usque  Tylliam  Anlupi;  cujus  totius  terre 
divise  sunt  iste  :  vsdlis  predicta,  vadlis  de  Casa  Orgri,  vallis  de  Stemeilo,  usque  ad 
Gantelupum,  et  exinde  per  vallem  que  dicitur  vallis  Sequane,  usque  ad  calceiam 

i5  que  est  in  divisis  de  Thyboutot,  et  sicut  termini  Gireville  dividunt  usque  ad  supra- 
dictam  viam.  Insuper  concedimus  eis  et  in  eleemosynam  confirmamus,  in  utraque 
foresta,  id  est  Insuie  Bone  et  Fiscanni,  omnia  aisiamenta  sua,  cum  omnimoda  iiber- 
tate  pasnagii  et  pasture,  et  ligna  et  materiem  ad  domos  suas  faciendas,  et  alias  res 
usui  suo  necessarias.  Preterea  concedimus  et  confirmamus  omnes  donationes  que 

îîo  eis  rationabiliter  facte  sunt,  sicut  carte  donatorum  testantur  :  ex  dono  Guillelmi 
comitis  Giffardi,  unum  pondus  salis  apud  Juram,  singidis  annis;  ex  dono  Guillelmi, 
comitis  Mellenti,  totam  Hayam  de  Lintot,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  que 
cumque  de  cetero  juste  et  rationabiliter  acquirere  poterunt  eis  concedimus  et  confir- 
mamus. Quare  volumus  et  lîrmiter  precipimus  ut  abbatia  predicta  et  monachi  in  ea 

10  Deo  servientes  hec  omnia  predicta  habeant  et  in  perpetuam  eleemosynam  teneant 
in  pace,  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice,  cum  omnimodis  libertatibus 
et  quietanciis  suis,  et  theloneis,  et  passagiis,  et  omnibus  aliis  consuetudinibus  nobis 
pertinentibus. 

Testibus  :  Hugone  archiepiscopo  Rothomagensi,  Philippo  Baiocensi,  Arnulpho 

3o  Lexoviensi,  Rotrodo  Ebroicensi  episcopis,  Galeranno  ^^'^  comité  Mdlenti,  Gualtero 
comité  Giffardo,  Roberto  de  Novo  Burgo,  Godardo  de  Vals^*^,  Guillermo  de  Her- 
louino. 

Âpud  Rothomagum. 

(■)  justitianis  a.  —  0>)  Guiilelino  a.  —  (""^  Godonc  de  Vais  «. 


HENRI  IL  385 


CCXXXVII 

Ddisle,  n*  iSy  A. 
1 1 64-  -T-  Norihunpton. 

Lettre  de  Henri  11  à  Loais  VU  poar  le  prier  de  ne  pas  recevoir  dans  ses  états  Thomas , 
naguère  archevêque  de  Cantorhéry.  5 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t,  XVI,  p.  107.  —  b.  Robertson,  Materials  for  the  history  of 
Thomas  Becket  [Reram  Briiannicarnm  medii  œvi  scriptores)^  t.  V,  page  i34- 

Cette  lettre  a  dû  être  écrite  aussitôt  après  la  fuite  de  Thomas  Becket  et  sa  condamnation  à  Tas- 
semUée  de  Northampton;  die  remonte  sans  doute  aux  derniers  jours  d*octobre  1  i6d. 

Domino  et  amico  suo  Ludovico,  iiiustri  Francorum  régi,  H.,  rex  An^orum,  10 
et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum,  salutem  et  diiec- 
tionem. 

Sciatis  quod  Thomas ,  qui  Gantuariensis  fuit  archiepiscopus ,  in  curia  mea  a  pie- 
nario  baronum  regni  mei  condlio  ut  iniquus  et  proditor  meus  et  peijurus  publiée 
judicatus  est,  et  sub  manifesto  proditoris  nomine  inique  discessit,  sicut  nuncii  mei  i5 
pienius  vobis  dicent.  Inde  est  quod  precor  vos  diligenter  ne  hominem  tantorum 
scelerum  et  proditionum  infamem  in  regno  vestro,  nec  homines  suos  esse  permit- 
tatis ,  nec  a  vobis  vd  a  vestris  aliquod  consilium  vd  auxilium  tantus  inimicus  meus , 
si  placet ,  percipiat ,  quia  inimicis  vestris  et  regni  vestri  ^'^  nec  a  me ,  nec  a  terra  mea , 
ullatenus  exhiberem,  nec  exhiberi  permitterem.  Immo,  si  placet,  efiicaciter  me  30 
juvetis  ad  dedecus  meum  ulciscendum  de  tanto  inimico  meo,  et  ad  honorem  meum 
perquirendum ,  sicut  velletis  quod  vobb  facerem ,  si  opus  esset. 

Teste  R. ,  comité  Legrecestrie. 

Apud  Northanton[am]. 

CCXXXVIII  25 

Delisle,  n*  iSy. 
ii6d.  —  Westminster. 

Donation  du  manoir  de  Leigkton  à  tabhaye  de  FontevraaU. 

A.  Original  autrefois  scdié  sur  double  queue  de  parchemin;  Archives  de  Maine  et-Loire,  fonds  de 
Fontevrault,  titres  d'Angleterre,  n**  Sg.  —  Atlas,  pi.  XIIJ.  3o 

(■)  regno  vestro  a;  regno  meo  b, 

CHABTES  ET  DIPLÔMBS.  —  Vir.  ^9 

MrBmzmtB  «atioxau. 


380  HENRI  II. 

B.  Autre  exemplaire,  contemporain;  ibid.,  n*  ai.  —  C.  Copie  ancienne  au  Public  Record  Office» 
Cartœ  Antiquœ,  GG,  n°  8,  citée  par  le  Monasticon. 

a    Monasticon  Anglicanum,  t.  VI,  p.  io85,  d'après  C.  —  h,  Delisle,  Introduction,  p.  a63. 

Eyton,  p.  60.  -—Round,  n""  io65. 

ô  Dans  son  introduction,  p.  58,  M.  Delisle  établit,  au  moyen  de  mentions  relevées  dans  les  Pipe 
Rolls  de  la  10*  année  de  Henri  II,  que  cet  acte  doit  être  daté  de  1 164«  A  l'explication  des  planches- 
placée  en  tête  de  T Atlas  (p.  6) ,  il  est  dit  par  erreur  que  lacté  est  daté  de  Tours;  il  est  également 
incorrect  d'affirmer  qu^il  est  daté  de  Londres  (Introd.,  p.  58)  ;  la  seule  mention  de  lieu  exacte  est 
cdle  de  Westminster. 

10       H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andega- 
vorum,  baronibus  suis  de  scaccario,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  monialibus  de  Fonte  Ebraldi  in  perpetuam  elemosinam 
LX.  libratas  terre,  videlicet  in  Bedefortscira  manerium  meum  de  Lectona  pro 
LVI.  libratis,  cum  terra  que  fuit  Waiteri  Pullani,  que  vsdet  XXXII.  soiidos,  quam  eis 
i5  dedi  in  excambio  moiendini  quod  dedi  monachis  de  Woburna  in  eodem  manerio, 
sciiicet  XV.  libratas  terre  pro  demosina  Wiilelmi  fratris  mei,  et  XLV.  libratas  de 
quater  XX*^  libris  quas  habebant  annuatim  ad  scaccarium  ad  festum  Sancti  Mi- 
chaelis  de  elemosîna  régis  Henrici  avi  mei  et  mea.  Et  precipio  vobis  quod  de  predicta 
elemosina  Henrici  régis  avi  mei  et  mea  faciatis  eisdem  monidibus  habere  annuatim 
ao  ad  festum  Sancti  Michaelis  ad  scaccharium  XXXV.  lîbras  que  eis  rétro  sunt  de 
predicta  elemosina. 

Testibus  :  Nigello  episcopo  Eliensi,  Roberto  comité  Legrecestrie,  Ricardo  de  Luci- 
Apud  Westmonasterium. 


CCXXXIX 

îio  Delisle,  n*  i56. 

1 1 6d  ?  —  Westminster. 

Autre  acte  de  Henri  II,  portant  donation  à  l'abbaye  de  Fontevraalt  du  manoir  de 
Leighton,  et  d'une  rente  sur  le  manoir  de  «  Radenai  ». 

A .  Original  perdu ,  autrefois  scellé  en  cire  blanche  sur  attache  de  parchemin ,  décrit  par  Gaignières. 

3o  fi.  Extrait  conservé  à  la  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o  (Gaignières),  t.  I,  p.  270^ 
d'après  A. 


HENRI  II.  387 

Round,  n°  io6/î. 

La  date  de  1 164,  donnée  par  M.  Dellsle  à  Tacte  précédent  en  raison  de  mentions  rdevées  dans 
les  Pipe  Rolls,  parait  s'appliquer  à  la  présente  pièce.  Il  est  à  remarquer  que  le  comte  Geoffroi  de 
Mandeville  (comes  Gaufridus),  qui  Ta  souscrite,  est  mort  le  31  octobre  1166  (Introd.,  p.  SyS); 
Henri  II,  à  cette  date,  était  en  Normandie,  ayant  quitté  TAng^eterre  dans  la  seconde  moitié  de  5 
niars  1 166.  La  pièce  est  donc,  selon  toute  vraisemblance,  de  1 164  ;  elle  est  en  tout  cas  antérieure 
à  mars  1166. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andega- 
vorum .  .  . 

Sciatis  me  dédisse.  .  .  LX.  libratas  terre;  in  Bedefortscira  ^*\  manerium  meum  10 
<le  Lectona.  .  .  ;  in  Buchingehamscira ,  IIU.  libras  in  manerio  de  Radenai, .  .  • 

Testibus  :  Nigello  episcopo  Eliensi,...  Roberto  comité  Legrecestrie,  comité 
■Gaufrido,  Richardo  de  Luci,  Hugone  de  Gundeviïïa,  Hugone  de  Lune  Camp^\ 
Simone  Filio  Pétri,  Alano  de  Neuviiia,  Johanne  Mald. ,  Petro  de  la  Mara. 

Apud  Westmonasterium.  i5 


20 


CCXL 

Delisle,  n*  167  B. 
1 1G4.  • —  Windsor. 

Lettre  de  Henri  11  à  Louis  VU,  pour  lui  réclamer  la  mise  en  liberté  des  comtes  ^Au- 
vergne. 

a.  JHecueîl  des  Historiens  de  France,  t.  XVi,  p.  110;  d'après  le  recueil  épistolaire  de  Saint-Victor. 

La  date  de  1 164,  assignée  à  cette  lettre  dans  le  recueil  des  Historiens  de  France,  doit  être  bonne. 
-C'est  en  11 63  que  se  place  le  conflit  entre  Louis  VII  et  les  comtes  d'Auvergne.  L'itinéraire  du 
Rév.  Eyton  mentionne  des  séjours  de  Henri  II  à  Windsor  vers  août  11 63  (p.  64}  et  à  la  fin 
de  1164  (p.  76).  20 

Domino  et  amico  suo  Ludovico,  iilustri  Franconim  régi,  H.,  rex  Anglie,  et  dux 
Normannie  et  Aquitanie,  et  comes  Andegavensis,  salutem  et  dilectionem. 
^    Quando  a  transmarinis  partibus  discessi  et  in  An^iam  veni,  assensu  et  licentia 
vestra  a  vobis  discessi,   totamque  terram   meam   transmarinam  vobis  tamquam 
•domino  in  custodiam  tradidi  boneque  fidei  vestre  commendavi ,  et  vos  eam  amica-  3o 

W  Hudefortscira  B.  —  (*»)  Hugone  de  Luci  capellano.  Round. 

.19. 


388  HENRI  IL 

biliter  gratia  vestra  recepistis.  Sed  tamen  comités  de  Âivemia  homines  meos ,  quia 
ipsos  vobis  forisfedsse  dicitis,  cum  tamen  de  habendo  eos  ad  justitiam  minime 
defecerim,  sicut  vobis  placuit  cepistis;  et  cum  baliivos  meos  super  hoc  requisivis- 
setis,  ipsi  minime  vobis  defecenint,  sicut  asserunt.  Benivolentiam  itaque  vestram 
5  attentius  rogo  quatinus,  sicut  ego  non  defeci,  nec  bailiivi,  predictos  homines  meos, 
si  placet,  mihi  reddatis,  vel  ssdtim  recredatis,  et  ego  habebo  eos  ad  justitiam  sicut 
debuero,  et  faciam  quicquid  debuero  sicut  domino.  Âlioquin  adjuro  sicut  domi- 
num,  per  fidem  quam  mihi  debetis  sicut  homini  et  amico  vestro,  quatinus  vel  ipsos 
mihi  reddatis,  vel  saltim  sicut  predixi  recredatis,  sicut  homines  mei,  quos  ob  hoc 
lo  vobis  mitto,  plenius  vobis  exponent;  quibus,  si  placet,  credatis  tamquam  mihi 
super  bis  que  vobis  ex  parte  mea  dixerint. 

Teste  archiepiscopo  Cantuariensi. 

Apud  Windesor. 

CCXLI 

i5  Delisle,  n*  167  C. 

1164  ou  11 65.  —  Woodstocl. 

Lettre  de  Henri  II  à  Louis  VU,  pour  le  remercier  Savoir  renia  la  liberté  aux  comtes 
^Auvergne. 

a.  Becueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p»  1 1 1«  d'après  le  recueil  épistolaire  de  Saint-Victor. 

90       Cette  pièce  est  nécessairement  postérieure  à  la  précédente.  L'itinéraire  d'Eyton  mentionne  des 
séjours  de  Henri  II  à  Woodstock,  en  1 164,  puis  en  1 165 ,  à  partir  de  septembre  (p.  8d  et  87). 

Venerabili  et  diiectissimo  domino  Ludovico,  iUustri  Francorum  régi,  H.,  rex 
Âng^orum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andegavorum ,  salutem 
et  veram  dilectionem. 
35  Excellentie  vestre  gratias  refero  super  hoc  quod  homines  meos  tam  bénigne  mihi 
reddidistis ,  et  super  bis  que  mihi  per  Petnim  de  Mdod[uno]  mandastis ,  et  id  ratum 
et  indubitabile  habeatis,  quod  ad  obsequendum  per  omnia  voluntati  vestre  paratus 
sum,  et  in  proximo,  annuente  Domino,  transfretaturus,  vobis  servire  sicut  domino 
carissimo,  ubi  et  quantum  vobis  placuerit,  modis  omnibus  cum  summa  diligentia 
3o  disposui. 

Teste  G. ,  archidiacono  Cantuariensi. 

Apud  Wudestoc. 


HENRI  IL  389 


CCXLII 

Delisle,  n'  167  D. 
Vers  11 65?  —  Bridgnorth. 

Ordre  aux  officiers  des  ports  d'Angleterre  et  de  Normandie  de  maintenir  Vahhaye  de 
Newminster  enjoaissance  de  f  exemption  des  droits  de  tonlieu.  5 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  du  26  mai  1271,  au  Public  Record  OfiSœ,  Charter  Rolls,  55*  année  de  Henri  IIJ, 

membrane  5. 

a,  Cdendar  ofthe  Charter  Rdls,  t.  II,  p.  168,  pièce  1,  d*après  B. 

Nous  ignorons  la  raison  pour  laqudle  la  table  placée  à  la  suite  de  Tlntroduction  date  cette  pièce  :  10 
vers  1 165.  EUe  est  antérieure  à  1 173-1 178,  puisqu'elle  ne  porte  pas  la  formule  Dei  gratta;  dans 
cette  première  période  du  règne,  la  présence  de  Henri  II  à  Bridgnorth  n'est  constatée  qu'au  prin- 
temps de  1 155,  lorsque  cette  place  fut  assiégée  par  le  roi  (Eyton,  p.  10).  N'ayant  pas  de  raisons 
forradles  pour  changer  la  date  donnée  à  la  table,  nous  la  gardons  sous  toutes  réserves. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega-  i5 
vorum,  omnibus  josticiis,  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  Ânglie  et  Normannie 
et  portuum  maris,  et  nominatim  prepositis  de  Hantona  et  de  Hasting[is]  et  de  Do- 
vera  et  de  Diepa  et  de  CMstreham  et  de  Barbefluctu,  ssdutem. 

Precipio  quod  equi  et  omnes  res  monachonim  de  Novo  Monasterio  sint  quieti  de 
theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  super  ^o 
hoc  disturbet  super  X.  libris  {sic)  forisfacti. 

Teste  comité  Reginaldo. 

Âpud  Bruges. 

CCXLIII 

,       Delisle,  n*  i58. 
1165.  —  Blancmouticr  (Oswestry).  25 

Confirmation  âe  la  donation  gae  le  comte  de  Meulan  avait  faite  aux  moines  de  Préaux 
sur  son  revenu  de  Pont-Audemer. 

il.  Original  perdu. 


390  HENRI  II. 

B.  Copie  du  XTii*  s.,  cartulalre  de  Préaux,  aux  Archives  de  TEure,  H.  711,  n*  343,  fol.  3o.  — 
C.  Exemplaire  du  même  cartulalre  conservé  à  la  Bibliothèque  nationale,  xv*  s.,  nouv.  acq. 
lat.,  1920,  fol.  32. 

Roimd,  n**  3/i3. 

5  M.  Delisle  (Introduction,  p.  6g)  date  cette  pièce  de  11 65,  en  se  fondant  sur  ce  que  le  seul 
séjour  de  Henn  II  à  Blancmoutier  dans  le  pays  de  Galles  (aujourd'hui  Oswestiy)  que  mentionne 
le  Rév.  Eyton  semble  devoir  se  placer  au  mois  d'août  1 165 ,  époque  à  laquelle  le  roi  avait  la  garde 
du  château  d'Oswestry,  comme  se  trouvant  dans  la  seigneurie  de  Guillaume  Fils  d'Alain.  La  date 
de  1 165  est  ceilaine  pour  la  pièce  suivante,  également  datée  d'Oswestry,  et  tout  porte  à  croire  que 

io  la  présente  charte  est  de  la  même  époque.  On  remarquera  que  ce  document  porte  la  souscription 
de  Gilbert  FoHot ,  évêque  de  Londres ,  qui ,  d'après  le  Rév.  Eyton  (p.  8a  ] ,  rejoignit  le  roi  à  Oswestry 
vers  le  1*'  août  1 165.  Parmi  les  témoins  figure  aussi  Roger,  évèque  de  Worcester,  qui  fut  sacré  le 
23  août  1  i64i  et  intronisé  le  2  février  1 165. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
i5  vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fiddibus  suis  tocius  Normannie, 
ssdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  hac  mea  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  ecclesie  Sancti 
Pétri  de  Pratellîs  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  hoc  quod  Walerannus  cornes 
20  Mellenti  eis  rationabiliter  dédit  de  redditu  suo  in  villa  de  Ponte  Audomari,  videlicet 
decimam  septimanam  tocius  redditus  Pontis  Audomari,  liberam  et  quietam,  sicut 
idem  comes  novem  septimanas  habet ,  et  sicut  carta  sua  eis  testatur.  Quare  Volo  et 
firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  predicti  predictum  redditum 
kabeant  et  teneant  bene  et  in  pace ,  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice  et  ratio- 
20  nabîliter,  cum  omnibus  que  ad  illum  redditum  pertinent. 

Testibus  :  Rogero  archiepiscopo  Eboracensi,  G.  episcopo  Lundinensi,  R.  episcopo 
W[igorniensi] ,  Roberto  comité  Leicestrie,  Ricardo  de  Lucî,  Alano  de  Neivilla. 

Apud  Album  Monasterium  in  Waliis. 


CCXLIV 

3o  Delisle ,  n°  1 58  A.     * 

1 165.  —  Blancmoutier. 


Acte  d* exemption  par  lequel  les  religieases  de  Fontevraalt  sont  autorisées  à  ne  pas 
contribuer  à  l'aide  levée  pour  l'ost  de  Galles, 

A,  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  British  Muséum,  addit.  47391.  —  Photographie. 


HENRI  II.  391 

Ce  document ,  comme  le  précédent ,  remonte  à  la  fin  de  juillet  ou  au  commencement  d'août  1 1 65  ^ 
c'est-À-dire  aux  joui*s  où  Henri  II,  séjournant  au  château  de  Blancmoutier  [aujourd'hui  Oswestry) , 
se  préparait  à  marcher  contre  les  Gallois.  Ici ,  nous  avons  une  allusion  formelle  k  cette  expédition  : 
-f  propter  defensionem  factam  pro  hoc  exercitu  Gualie». 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega-    s 
vonim,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibas  ministris  suis  totius  Anglie,  salutem. 

Precipio  quod  tota  terra  sanctimonialium  de  Fonte  Ebraadi  sit  in  bona  pace  et 
nichil  exigatur  ab  eis  pro  auxilio  hujus  exercitus  Gualie.  Et  permittatis  ut  caretagio 
possint  deducere  victum  suum  ad  inolend[inum]  et  quo  voluerint  ad  opus  suum 
proprium.  Et  prohibeo  ne  ipse  inde  disturbentm*  propter  defensionem  factam  pro  lo 
hoc  exercitu  Gualie. 

Teste  Ricardo  de  Hastingis. 

Apud  Album  Monasterium. 

CCXLV 

Delisle,  n**  i58  fi.  iS 

1  iG5. 

Bref  relatif  au  payement  d'une  somme  allouée  aux  dépenses  des  ambassadeurs  du  roi  de 
France. 

Mentionné  dans  Tlie  Great  Roll  ofthe  Pipe,  i  i64'i  i65,  p.  68. 

In   conredio  abbatis   de   Sancto    Gennano  de  Pratis  et   militum   de  Templo,  ii> 
XXXIIII  sol.  et  VIII  den. ,  per  brève  régis,  quando  venerunt  de  rege  Franciç. 


CCXLVI 

Delisle,  n*"  169  A. 

1165. 

Lettre  de  Henri  II  aux  cardinaux,  pour  répondre  à  ceux  qui  ^accusaient  d'être  hostile  35 
au  Saint-Siège. 

a,  Becueil  des  Historiens  de  Fiance,  t.  XV,  p.  845.  —  b.  Robertson,  Materials  for  tlie  history  0/ 
Thomas  Becket,  t.  VI,  p.  78. 


392  HENRI  IL 

Super  his  que  dominus  papa  vobis  ^*)  significavit,  scilicet  quod  ab  amore  et  devo* 
tione  Romane  ecdesie  mentem  et  animum  averteramus ,  in  primis  respondemus 
quod  pnidentia  vestra  plenissime  cognovit  quam  sincero  afTectu  ecdesiam  Romanam 
et  personam  domini  pape  semper  dilexerimus,  et  quanta  pro  eo  fecerimus  et  susti- 
3  nuerimus.  Siquidem,  ut  cetera  silentio  pretereamus,  cum  de  ipsius  suscepUone 
controversia  haberetur,  ipsum  non  tracti  recepimus,  sed  ad  eum  recipiendum  alios, 
licet  invitos,  traximus  et  compulimus.  Nec  nos  animum  nostrum  a  diiectionis  don- 
gavimus  plenitudine,  sed  ipse  qui,  ut  vobis  liquet,  a  retroactis  temporibus  nobis 
prêter  modum  moiestus  exstitit,  sicut  operum  in  quampiurimis  déclara  vit  exsecutio, 

lo  et  nunc  maxime  verbo  et  opère,  scripto  etiam,  nostram,  quod  summopere  princi- 
pum  ledit  animos,  non  desistit  infamare  personam,  cum  scripto  suo  et  verbo  nos 
ecclesie  persecutorem  nominet  et  gravatorem  appellet.  Attendat  autem  dominus  papa 
quam  paterne  erga  nos  egerit,  qui  nobis  significavit  quod  summa  principum  débet 
esse  cautela  et  soUicitudo  famam  suam  conservare  illesam;  nec  paternum  circa  nos 

i3  gerere  videtur  affectum,  qui  famé  nostre  adeo  opère  et  sermone  derogat.  Universitati  ! 

itaque  vestre  constare  volumus  quod  quidquid  honoris,  cdsitudinis  et  potestatis 
habemus,  regnum  etiam  et  cetera  que  nostro  commissa  sunt  regimini,  singula  a 
Domino  et  Greatore  nostro  nobis  collata  scimus  et  profitemur,  et  ipsi  soli  non  quantas 
debemus,  quoniam  ad  id  non  sufiicimus,  sed  quas  possumus  gratiarum  referimus 

20  actiones.  Et  utinam  dominus  papa  pro  nobis  Dominum  deprecetur,  ut  Domino  et 
Creatori  nostro  debitam  exhibere  possimus  et  sciamus  devotionem  et  reverentiam, 
et  ut  ipsi  servire  et  ipsum  diligere  in  tertia  ^^  saltem  qua  debemus  portione  valeamus. 
Sane  licet  quantum  ex  debito  tenemur  ipsum  diligere  et  venerari  non  possimus, 
affectum  tamen  et  devotionem  habemus  ipsi  in  singulis  deservire,  in   omnibus 

^5  obsequi,  in  universis  obedire.  In  integritate  autem  gratie  et  diiectionis  domini  pape 
libenter  jperseverare  volumus  et  affectamus,  si  nobis  et  regno  nostro  eundem  hono- 
rem,  et  honoris  et  dignitatis  conservationem  observaverit,  quam  sancti  et  honesti 
Romani  pontifices  viris  nobilibus  et  potentibus  predecessoribus  nostris  exliibuerunt. 
Verumtamen  appellationes,  quas  proponit  nos  prohibuisse,  et  ne  quis  de  regno 

3o  nostro  curiam  Romanam  visitaret,  nos  asserit  inhibuisse,  vestram  nolumus  latere 
prudentiam  quod  [nec]  appellationes  nec  visitationes  aliquatenus  impedivimus,  quin 
eo  modo,  ea  ratione,  eo  ordine  fiant,  quo  temporibus  predecessorum  nostrorum, 
virorum  illustrium,  juxta  regni  nostri  consuetudines  et  dignitates  solebant  fieri,  et 
sicut  antiquiores  et  prûdentiores  regni  nostri,  tam  clerici  quam  laîci,  recolunt 

35  et  retractant. 

(')  nobîs  a.  —  (**)  interna  <?. 


HENRI  IL  393 

Quod  vero  confederationis  facte  cum  excommunicatis  nos  arguit,  in  hoc  non 
estimamus  nos  Deum  offendisse ,  nec  obviasse  rationi,  quia,  sicut  ex  ore  domini  pape 
accepimus,  ipsum  dominum  Fredericum  Romanoram  imperatorem  nunquam  pro 
excommunicato  habuit,  nec  postea  ipsum  excommunicatum  fuisse  alicujus  relatione 
cognovimus.  Venun,  etsi  filiam  nostram  filio  imperatoris  in  matrimonio  conces-  5 
serimus,  nec  in  minimo  nos  deliqoisse  credimus,  sed  id  nobis  licitum  esse  non 
dubitamus,  quoniam,  ut  a  simili  sumamus  exempla,  idem  ^'^  excelientissimo  et 
potentissimo  régi  Henrico  avo  nostro  licuisse  recoiimus,  qui  filiam  suam  Henrico 
bone  memorie  Romano  imperatori  matrimonio  copulaverit.  Nos  etiam  a  predecesso- 
ribus  nostris  sumpta  ratione,  communicato  consilio  prudentium  et  discretorum  lo 
nostri  regni  virorum,  matrimonium  ^^^  inter  fiiium  imperatoris  et  filiam  nostram 
contrahi  concessimus.  Preterea,  quod  vobis^'^  scripsit  ut  Gantuariensem  archiepisco- 
pum,  quem  a  regno  nostro  nos  asserit  expulisse,  in  statum  a  quo  recessit  revocemus, 
et  ad  sedem  suam  reducamus,  evidentissime  novimus  universitati  vestre^^^^  liquido 
constare  quod  ipsum  nunquam  expulinras,  nec  a  regno  nostro  exire  coègimus,  sed  i5 
ipse  ^*\  '  sue  magis  levitatis  et  pravitatis  impulsu  quam  diqua  ratione  ad  hoc  ipsum 
inducente,  fiigam  arripuit,  intentione  et  proposito  adversum  nos  malignandi,  et 
nobis  et  famé  nostre,  quod  nequaquam,  ut  omnibus  liquet,  promerueramus, 
maligne  derogandi.  Si  autem  idem  archiepiscopus,  sicut  ex  propria  voluntate 
aulugit,  eodem  modo  voluntarie  reverti  voluerit  et  nobis  fecerit  quod  domino  et  30 
principi  facere  debuit  ^^,  nos  eidem ,  juxta  clericorum  et  laicorum  consilium  tam 
regni  nostri  quam  transmarinorum ,  quod  debebimus  exequemur .  Verum  ipsum  per 
nos  revocandum  non  censemus,  quem  a  regno  nostro  exire  non  coegimus. 

Jhaque  si  vobis  constiterit  nos  in  aiiquo  deliquisse  et  excessisse ,  consilio  cleri  et 
baronum  nostrorum,  juxta  consuetudines  et  dignitates  et  cdsitudines  regni  nostri,  35 
qmdquid  debuerimus  animo  libenti  faciemus.  Si  vero  aliquis  jura  et  consuetudines 
et  dignitates  regni  nostri  impedire  attentaverit  seu  diminuere,  ipsum  publicum 
hostem  et  manifestum  nominis  nostri  et  honoris  et  regni  estimabimus  inimicum ,  et 
nos  vita  comité  dignitatum  et  consuetudinum  regni  nostri  diminutionem  nuilatenus 
sustinebimus,  quas  illustres  vin  predecessores  nostri  habuerunt  et  tenuerunt  tempo-  3o 
ribus  Sanctorum  Romanorum  pontificum.  De  cetero,  quod  mandavit  per  vos  nobis 
insinuandum,  ne  scilicet  ecclesias  vel  personas  ecclesiasticas  regni  et  terre  nostre 
gravaremus  yel  gravari  permitteremus ,  Deus  nobis  testis  est  et  mera  conscientia, 
quod  id  asque  in  hodiemum  diem  nec  a  nobis  actum  est,  nec  permissum. 

(•)  a  a  —  (**)  et  discretorum  —  matrânonium  omis  dans  a,  —  (*)  nobîs  a.  —  '"^^  veslre  a,  omis 
par  6.  —  (")  qui  sue  h.  —  W  debuerit  h, 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  Vn.  5o 


394  HENRI  11. 


CCXLVII 

Ddisle,n'  169  B. 

11 55  ou  ii63-mars  1166.  — -  Nottingham. 

Concession  d'un  droit  de  foire  aax  religieuses  d' Eaton,  de  l'ordre  de  FontevrtmU. 
5  il.  Original  scellé;  British  Muséum,  Addit.  dS^Sg.  —  Photooraphu. 

Cette  pièce  nlntéresse  la  France  que  fort  indirectement,  conune  relative  à  Tordre  de  FontevraulL 
-^  E31e  porte  la  souscription  de  Robert,  évoque  de  Lincoln,  mort  en  janvier  1 167  (Introduction, 
p.  44i),  alors  que  Henri  II  avait  déjÀ  quitté  TAngleterre  depuis  le  mois  de  mars  1 166;  pendant 
les  années  précédentes,  le  roi  n*a  résidé  en  Angleterre  que  de  décembre  iiS4  aux  premiers  jours 
1 0  de  janvier  1 1 56 ,  du  commencement  d'avril  1 1 67  au  i4  août  1 158 ,  de  janvier  1 16S  à  février  1 165, 
enfin  du  milieu  de  mai  1 1 65  au  mois  de  mars  1 1 66.  —  Cest  à  ces  derniers  séjours  que  M,  Ddide, 
dans  sa  taUe,  rattache  la  rédaction  de  la  présente  pièce;  nous  acceptons,  sous  toutes  réserves,, 
la  date  :  1 1 63- 11 66.  —  Un  séjour  de  Henri  II  à  Nottingham  est  indiqué  par  le  Rév.  Eyton  en 
novembre  ou  décembre  1  i6d  (p.  76]. 

i5  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
voram ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibiïs  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Anglie,. 
salutem. 

Seiatis  me  concessisse  et  dédisse  et  bac  mea  carta  confirmasse  Deo  et  ecdesie 

30  Sancte  Marie  de  Ettona,  et  monialibus  de  ordine  Fontis  Ebraudi  ibidem  Deo  ser- 
vientibus ,  feriam  q[uandam  quatuor  dierum  apud  Etthonam ,  ad  festum  Inventionis 
Sancte  Crucis,  que  încipere  débet  die  iUius  festi.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
quod  predicte  moniales  eam  habeant  ad  prefatum  terminum  et  teneant  bene  et  in 
pace,  libère  et  quiète,  plenarie  et  intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus 

35  et  liberis  consuetudinibus  suis.  Et  prohibeo  ne  qnis  super  hoc  aliquam  eis  inde 
injuriam  faciat  vel  contumeliam. 

Testibus  :  Roberto  episcopo  Lincoll[iensi]  et  Nicholao  de  Sigilio,  Ricardo  the- 
saurario,  Gaufrido  capellano,  Adam  de  Gernem[ue]  ^'^  WîUdmo  FUio  Martini, 
Roberto    comité   Legrecestrie,   Ricardo  de   Hiunetis   constabulario ,  Ricardo  de 

Do  Lu8c[eio],  Willelmo  deBrahosa,  Willelmo  de  Gaisneto^  Johanne  Malduit,  Waltero 

(')  Germein.  A, 


HENRI  IL  395 

de  Amundevilla ,  Ranuiffo  vicecomite,  WUlelmo  Burdet,  Ivone  de  Harecurt,  Roberto 
de  Graft.. 

Apud  Notingeh[am]« 


CCXLVIII 

iiSS-mars  1166.  —  York.  5 

Concession  de  libertés ,  exemptions  et  coatumes,  accordée  au  prieur  et  aux  moines  de 
Saint  CuihbeH  de  Durham  par  toute  r  Angleterre  y  la  Normandie,  et  dans  les  ports  de  mer. 

A,  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  du  3  juin  i464«  au  Public  Record  Office  «  Patent  Rolls,  d*  année  d*Edouard  IV, 

3*  partie,  membrane  27.  10 

a,  Cdendar  ofthe  Patent  Rolls,  Edward  IV,  1461-1467,  1897,  p.  39a,  d'après  B, 

Souscription  de  Robert,  évéque  de  Lincoln,  mort  en  janvier  1 167  (Tntroduction,  p.  444);  le 
roi  avait  quitté  TAngleterre  en  mars  1 166;  antérieurement  à  cette  date,  Titinéraire  d'Eyton  mei^ 
tionne  divers  séjours  de  Henri  II  à  York  et  en  Yorkshire;  le  dernier  se  place  À  la  fin  de  11 64  id 
(Eyton,  p.  76). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciisW^  vicecomitibus,  baronibus,  prepositis,  ministris  et  omnibus  fide- 
libus  suis,  Francis  et  Anglis,  totius  Anglie  et  Normannie  et  portuum  maris,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  priori  et  monachis  ecclesie  Sancti  Guthberti  de  ao 
Dunelmo  omnes  libertates  et  quietancias  et  libéras  consuetudines  suas  per  totam 
terram  meam  totius  Anglie  et  Normannie  et  per  omnes  meos  portus  maris.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  ipsi  et  omnes  res  sue  quas  homines  sui  poterint  afli* 
dare  suas  esse  dominicas,  sint  omnino  quiète  per  totam  terram  meam  in  portubus 
maris  et  in  nundinis  et  in  omnibus  locis  ab  omni  teionio  et  passagio  et  omni  con-  25 
suetudine,  et  ne  quis  eos  vexet  inde  vel  disturbet  super  hoc,  super  X.  libras  foris- 
facture  ^l 

Teste  (51c)  R.  archiepiscopo  Eboracensi,  et  R.  episcopo  Lincolniensi ,  Ricardo  de 
Lucy. 

Apud  Eboracum.  3o 

(*)  Anglie. . .  Normannie. . .  Aquitanie. . .  Andegavie. . .  justiciariis  a.  —  i^)  forisfactas  a. 

5o. 


396  HENRI  IL 


CCXLIX 

Deiisle,  n*  160.  ^ 

ii56-avril  11G6. 

Concession  aux  lépreax  de  Saint-Gilles  de  Pont-Audemer  d'une  foire  de  trois  jowrs  à 
5  Pont'Audemer. 

A.  Original  perdu. 

B,  G>pie  du  XIII*  s. ,  cartulaire  de  Saint-GiUes  de  Pont-Audemer,  Bibliothèque  de  Rouen ,  ms.  1  a3a , 

fol.  1 7  V". 

Cet  acte,  par  leqnel  Henri  II  fait  une  concession  à  la  prière  de  Galeran,  comte  de  Meulan ,  a  dû 
10  être  rédigé  en  France,  au  plus  tôt  en  1 1 56,  et  avant  la  mort  de  Galeran,  arrivée  en  avril  1166 
dans  Tabbaye  de  Préaux. 

H.,  rexÂngloruoi,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus, 
justidis,  vicecomitibus,  baronibus  et  omnibus  fideiibus  suis  tocius  Normannie, 
salutem. 

1 5  Sciatis  me  dédisse  et  concessisse ,  prece  comitis  Galeranni  Mdlenti ,  pro  redemp- 
tione  anime  mee  et  antecessorum  meorum ,  Dec  et  ecclesie  Sancti  Egidii  de  Ponte 
Âudomari  et  infirmis  et  (*)  fratribus  in  ea  Dec  reguiariter  servientibus  singulis  annis 
feriam  unam  trium  dierum  apud  Pontem  Âudomari  que  incipiat  in  vigilia  Sancti 
Blgidii  et  duret  die  festo  et  in  crastino  festi.  Quare  volo  et  precipio  quod  omnes  qui 

90  iUuc  venerint  et  ibi  morati  fuerint  et  inde  redierint  habeant  bene  et  plene  meam 
firmam  pacem  in  eundo  et  redeundo  et  morando,  dando  suas  rectas  consuetudines, 
ne  super  hoc  ab  aliquo  disturbentiu*  vel  injurientur  super  decem  iib[ras]  forifacti. 


CCL 

Ddisle,  n'  161. 
)5  iiS6-avrîl  1166. 

Concession  de  l'église  «  de  Laissis  t»  àla  léproserie  de  Pont-Audemer, 
A.  Original  perdu. 

(■)  Le  mot  et  ajouté  au  xv*  s» 


HENRI  IL  397 

fi.  Copie  du  xin*  s. ,  cartulaire  de  Saiot-GîUes  de  Pont-Audemer,  Bibliothèque  de  Rouen ,  ms.  i  aSa 
fol.  3 a. 

Cet  acte,  probablement  contemporain  du  précédent,  n'est  sans  doute  pas  antérieur  à  ii56,  et 
ne  peut  pas  être  plus  récent  qu'avril  1 166.  t.      . 

Henricus,  rex  Angloruna ,  archiepis^opis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baro-    b 
nibus,  vicecomitibus  et  omnibus  fiddibus  suis  tocius  Ânglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  martiribus  Ghristi  infirmis  fratribus  de 
Ponte  Audomari  ecdesiam  de  Luissis ,  cum  terris  et  decimis  et  omnibus  rectitudi- 
nibus  ei  pertinentibus,  sicut  videlicet  G.  cornes  de  Meiient,  cui  manerium  iUud 
dederam,  me  requisivit.  Hoc  autem  feci. .  .  W  et  anima  avi^**^  mei  régis  Henrici,  qui  10 
lôcum  illum  fundari  et  edificari  persuasit,  et  pro  animabus  predecessorum  meorum, 
et  pro  salute  mea  et  successorum  meorum  in  regno  Anglie.  Volo  itaque  et  fimûter 
precipio  quod  predicti  fratres  bene  et  quiète  et  libère  et  honorifice  predictam  ecde- 
siam habeant  et  teneant  in  perpetuam  elemosinam.  Et  super  hoc  nullus  eos  deinceps 
inde  fatigare  aut  molestare  présumât.  i5 


CCLI 

ii56-ii66.  —  Rouen. 

Reconnaissance  à  Robert,  évêqae  de  Lincoln,  de  son  droit  de  garenne  entre  Stow  et 
Newark. 

A,  Original  perdu.  30 

B    Inspeximus  de  i3ag,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  3*  année  d'Edouard  III,  mem- 
brane 33. 

a.  Cakndar  ofihe  Charter  Rolls,  t.  IV;  Edward  III,  iSay-iS^i*  p.  109,  pièce  i4t  d*après  B. 

Henri  II  n'a  pas  résidé  en  France  en  1 155.  Robert  du  Chesnay,  évèque  de  Lincoln,  à  qui  se 
rapporte  cette  pièce,  est  mort  en  janvier  1167  (Introduction,  p.  à&&)t  ou  peut-être,  d'après  35 
Dugdale  et  Eyton,  en  1 166. 

H.,  rex  Anglorum,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andegavo- 
rum,  justitiis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  totius  Anglie,  salutem. 

(")  Lacune  dans  h  carlalaire.  —  ^^  avunculi  B. 


398 


HENRI  IL 


Goncedo  quod  Robertus  episcopus  Lincolniensis  habeat  warrennam  inter  Stowam 
et  Newercam.  Et  prohibée  ne  quis  in  ea  fîiget  vel  capiat  leporem  sine  iicesitia  ejus, 
super  X.  iibras  forisfacture. 

Testibus  :  episcopo  Gicestrensi  et  Joceiino  de  Bailol. 
5      Âpud  Rotomagum  ^^K 


CCLII 


1 1 56*1 1 66.  «*  Rouen. 


Reconnaissance  à  Robert ,  évéque  de  Lincoln ,  d'un  droit  de  garenne  entre  Lincoln  et 
Newark. 

lo  il.  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  de  iSag,  au  Public  Record  OfBoe,  Charter  RoQs,  3*  année  d'Edouard  III,  mem- 
brane 4.  -—  C  Copie  ancienne  dans  le  cariulaire  de  Lincoln  (Regiatmm  Antiquissimum) , 
pièce  8a,  signalée  en  igiS  par  le  Rév.  Salter. 

» 

a,  Cakndar  ofthe  Charter  RoBss  t.  IV;  Edward  DI,  iSay-iSili,  p.  i45,  pièce  33,  da{Mnès  jB. 

i5       H.,  rex  Anglonim,  dux  Normannorum,  Âquitanorum,  et  cornes  Ândegavonim» 
jnstitiis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  totiu5  Anglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Roberto  episcopo  Lincolniensi  quod  habeat 

warenam  inter  Lincolliam  et  Newercam,  sicut  Robertus  episcopus  vei  Âiexander 

episcopus  eam  melius  et  liberius  tenuerunt  tempore  régis  H.  avi  mei.  Et  prohibeo 

3o  ne  quis  in  ea  fuget  vel  capiat  leporem,  super  decem  Iibras  forisfacture,  sine  ejus 

iicentia. 

Testibus  :  episcopo  Gicestrensi  et  Joceiino  de  Bailol. 
Âpud  Rotomagum. 


^^^  D'après  une  indication  que  je  dois  à  la 
bienveillante  obligeance  du  Rév.  H.  Salter,  le 
cartulaire  de  Lincoln  (Registrum  Antiquissi- 
mum)  contient  sous  son  n*^  7  g  un  acte  de 
Henri  II  (H.,  rex,  etc.)  reconnaissant  à  Robert, 
évèque  de  Lincoln,  un  droit  de  garenne  entre 
Newark  et  Stow;  mais  dans  le  cartulaire  cette 
pièce  a  pour  témoin  Rotrou  évèque  d'Evreux; 


die  est  d'ailleurs  datée  de  Rouen.  La  sou- 
scription de  Rotrou,  comme  évèque  d'Evreux, 
permet  de  placer  la  rédaction  de  cette  pièce 
entre  1 1 56  et  1 16a.  Il  est  possible  que  cet  acte 
et  celui  que  nous  publions  ci-Hlessus,  quoique 
souscrits  par  des  témoins  différents,  soient 
contemporains  Tun  de  Tautre,  mais  nous  ne 
pouvons  pas  laSirmer. 


HENRI  11.  59d 


GGLIII 

ii56-'ii66?  —  Rouen. 

Acte  confirmant  à  l'église  Sainte-Marie  de  Lincoln  V église  de  Bracehridge. 

A .  Original  perdu. 

B.  Indication  de  cette  pièce  dans  Tanden  cartidaire  de  Lincoln  (Registrum  Antiquissimum) ,    5 

n*  1  lo;  communication  du  Hév.  H.  Salter. 

11  y  a  des  raisons  de  croire  que  cette  pièce  doit  être  contemporaine  des  précédentes,  mais  on  ne 
peut  émettre  à  ce  sujet  qu*une  supposition. 

H. ,  rex  [Ânglorum  «  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum  »  et  cornes  Ândega- 
vorum,]etc.  lo 

Confirmât  ecclesie  Sancte  Marie  de  Linc.  ecclesiam  de  Bracebrig. 
Teste  Rog[ero]  Eboraoensi  archiepiscopo ,  H.  Gicestrensi  episcopo. 
Âpud  Rotonoiagum. 


CCLIV 

Delisle,  n""  i6i  A.  i5 

n6G?  —  Rouen. 

Confirmation  des  droits  appartenant  à  l'abbaye  du  Vœa,  à  Cherbourg. 

A.  Original  perdu. 

B,  G>pie  notariée,  de  i6g4,  aux  Archives  de  la  Manche.  H.  196a.  —  C.  Copie,  Bibliothèque 

nationale,  ms.  latin  10068,  fol.  27.  ao 

Round,  n*  937. 

Henri  U,  en  accordant  à  Tabbaye  du  Vœu  une  confirmation  de  ses  droits,  rappdUe  que  cette 
maison  a  été  fondée  par  sa  mère,  {^impératrice  Mathilde,  et  c'est  à  Rouen  qu'il  donne  cette  charte. 
Or  nous  savons  qu'en  novembre  1 166,  tandis  qu'il  se  trouvait  à  Rouen,  sa  mère,  sans  doute  alors 
en  séjour  dans  cette  ville,  lui  adressa  une  i*equète,  qui  d'ailleurs  n'obtint  pas  de  succès  (Eyton,  7S 
p.  100);  c'est  probablemoit  pour  cette  raison  que  la  présente  pièce  a  été  datée  de  1166.  Elile  ne 
semble  pas  postérieure  à  la  mort  de  l'impératrice,  arrivée  le  10  septembre  1 167;  de  toutes  façons. 


&00  HENRI  IL 

la  date  de  1 166,  adoptée  par  M.  Delisle,  ne  peut  pas  être  considérée  comme  certaine.  —  Cet  acte 
ne  nous  étant  connu  que  par  une  copie,  on  n'a  pas  à  tenir  compte  de  la  formule  tDei  gratia  » ,  placée 
au  début. 

H.,  Dei  gratia  rex  Ânglomm,  et  dux  Normannomm  et  Aquitanorum,  et  cornes 
5  Ândegavonim,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baro- 
nibus,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  [sic),  salutem. 

Sciatis  me  pro  amore  Dei  concessisse  et  sigilli  mei  mmiimine  confirmasse  abbatie 
Sancte  Marie  de  Vote,  quam  domina  Mathildis  imperatrix,  mater  mea,  proprio 
censu  fmidavit,  et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus,  onme  jus  in  burgo  aut  in 
10  villa,  in  bosco  aut  in  littore  maris.  Quarevolo  et  firmiter  precipio  ut  prefata  abbatia 
bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  cum  omnibus  consuetudinibus  et  libertatibus  omnia 
teneat,  scilicet  in  bosco,  in  piano,  in  pasnagio  et  in  juribus  meis  juxta  Uttus  maris. 
[Et]  prohibeo  ne  quis  eis  vel  hominibus  vel  rébus  suis  super  hoc  aliquam  injuriam 
vd  gravamen  faciat. 
i3       Teste  [sic)  Radulfo  milite  et  Manasserio  Biseth,  dapifero  régis. 
Apud  Rothomagum.' 


CCLV 

Delisle,  n**  161  B. 
Mardi  10  mai  1166.  —  Le  Mans. 

20       Ordonnance  pour  la  levée  de  deniers  destinés  au  secours  de  la  Terre  Sainte. 

a.  Gervasius  Cantuariensîs ,  Rscueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  64o.  —  h.  Idem,  éd. 
Stubbs,  t.  I,  p.  igS. 

Dans  cette  pièce,  datée  de  1 166,  il  est  question  de  deux  conférences,  tenues  au  Mans  le  3  et  le 
10  mai;  c'est  au  cours  de  la  deuxième  qu'a  été  rendue  la  présente  ordonnance. 

20  Ego  Henricus,  Dei  gratia  rex  Anglie,  dux  Normannie  et  Aquitanie,  et  cornes 
Andegavie,  apud  Genomanniam,  proxima  tertia  feria  post  dominicam  qua  cantatur 
Misericordia  Domwi  ^^\  primo  cum  ibi  adessent  archiepiscopus  Rothomagensis  et  très 
episcopi  Normannie,  et  episcopus  Genomanensis,  et  quidam  barones  mei,  iterato 
apud  Genomanniam,  tertia  feria  post  sequentem  dominicam  (^,  cum  adessent  pariter 

^'J  3  mai  1 166.  —  ^*^  10  mai  1 166, 


HENRI  IL  401 

très  archiepiscopi ,  Rothomagensis,  Turonensis,  Burdegalensis,  et  episcopi  plures, 
Baiocensis,  Luxoviensis,  Sagiensis,  Cenomanensis,  Ândegavensis,  Vanetensis,  Pio 
tavensis,  EngoUsmensis,  Petragoricensis,  Agenensis,  Basacensis  ^'),  et  multi  barones 
mei  de  Normannia,  de  Genomannià,  de  Turonîa,  de  Ândegavia,  de  Brîtannia,  de 
Guasconia,  consilio  et  assensu  omnium,  petitione  et  precibus  domini  régis  Fran-    5 
corum  et  exemplo  suo,  qui  per  terram  suam  similiter  statuit  fieri,  statui  ut  ad 
defensionem  et  juvamen  ecclesie  et  terre  orientalis  unusquisque  de  terris  meis, 
de  omni  mobili  quod  habet,  sive  sit  aurum  sive  argentum,  absque  iapidibus,  sive 
animalia,  sive  nummi,  sive  quicquid  sit  absque  vestibus  incisis,  et  de  redditibus 
similiter,  det  hoc  anno  M*C*LX"VP  de  unaquaque  iibra  duos  denarios,  deinde  lo 
quatuor  sequentibus  annis  de  sîngtdis  iibris  singulos  denarios.  Hoc  quoque  faciat  de 
culturis  et  vineis,  ita  quod  non  computetur  sumptus  et  constamentum  earum;  hoc 
etiam  de  debitîs  de  quibus  recipiendis  certitudinem  habent.  Hoc  faciant  archiepi- 
scopi,  episcopi,  abbates  qui  regale  habent,  et  clerici,  comités,  barones,  vavasores, 
milites,  cives,  burgenses,  rustici.  Omnishomo  domum  habens  et  non  valorem  libre  i5 
det  unum  denarium.  Homo  non  habens  valorem  libre,  et  tamen  aliquod  oflicium 
agens,  det  unum  denarium.  Statutum  hoc  ego  primus  manu  propria  me  obseiTatu- 
rum  ailidavi  in  manu  archiepiscopi  Rothomagensis,  deinde  archiepiscopi,  episcopi, 
comités,  barones,  vavasores,  sub  fide  ponentes  quod  idem  faciemus  affidare  omnes 
sub  potestate  nostra  constitutos.  Hoc  itaque  ab  omnibus  qui  prenominati  sunt  per  30 
omnes  terras  meas  fieri  precipio.  Elemosina  ista  soivetur  a  die  Sancti  Remigii  infîra 
dies  XV.  sequentes.  Et  si  quem  infra  hune  terminummori  contigerit,  prius  solutis 
debitis  suis  decimam  partem  sue  partis  dabit  in  banc  elemosinam.  Et  erit  truncus 
in  omnibus  civitatibus,  et  in  ecclesia  episcopali  et  per  singulas  villas  in  ecclesiis, 
ubi  quisque  post  juramentum  ita  fideliter  mittet,  rébus  suis  diligenter  numeratis,  35 
quicquid  ex  eis  modo  predicto  colligi  poterit,  ita  veraciter  ne  infringat  juramentum, 
neque  incidat  in  excommunicationem ,  que  fiât  super  eos  qui  aliquid  defraudaverint. 
Truncus  vero  habebit  très  daves ,  quarum  unam  custodiet  presbyter,  duas  fideliores 
viri  de  parochia.  Infi^  festum  quidem  Omnium  Sanctorum  pecunia  in  villis  collecta 
ad  episcopatum  deferatur  per  eosdem  qui  coUegerunt  et  per  alios  legitimos  testes.  3o 
Deinde  simul  colligetur  per  terras  meas  ubi  ego  assignavero  per  archiepiscopos  et 
episcopos  qui  mecum  ad  hoc  statuendum  interfuerint.  Gondonata  est  tertia  pars 
penitentie  sue  omnibus  qui  fideliter  de  rébus  suis  banc  elemosinam  persolverint. 
Hec  acta  sunt  anno  ab  incamatione  Domini  MCLXVI. 

(*)  Besacensîs  h. 


CHARTES  ET  DIPLOMES.   —  VII.  5l 

lll»M1ir.«n    SATIOSAU. 


402  HENRI  II. 


CCLVl 

Delisle,  n*  i6a. 
1 3  Juillet  11 66.  —  Fougères. 

Confirmation  d'un  accord  conclu  entre  tabhé  du  MontSaint-Michel  et  RmJnm  de 
5  Genesl  au  sujet  de  la  prévôté  de  Genest. 

A,  Original  scellé  sur  cordonnet  de  soie  rouge  avec  attache  à  six  trous;  Archives  de  la  Mandie, 
H.,  fonds  du  Mont<Saint-Michel  (non  répertoiié).  -—  Photographie. 

0.  Cartulaire  du  Mont-Saint-Michel,  xn*  s.,  Bibliothèque  d*Avranches,  ms.  aïo,  fol.  isa  \*. 

a,  Robert  de  Torigni,  éd.  Ddisle,  t.  II,  p.  a 84.  —  h.  Ed.  Howlett,  p.  Zi'j. 

,o  Ey ton,  p.  96.  —  Round,  n*  745. 

La  date  de  cet  acte  est  donnée  par  une  note  ajoutée  à  la  fin  de  la  pièce,  dans  le  cartulaire  du 
Mont-Saint-Michel.  Voir  en  note.  —  Cf.  Introduction,  p.  45. 

H.,  rex  Anglonun,  et  dux  Nonnannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 

vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopîs,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 

i5  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Nonnannie,  salotem. 

Sdatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  conventionem  que  facta  est 
inter  Robertum  abbatem  de  Monte  Sancti  Micbaelis  et  Ruaionum  de  Glenetio ,  ratio- 
nabiliter,  de  prefectura  Genetii ,  et  etiam  conventionem  que  rationabiliter  facta  est 
inter  predictum  abbatem  et  Grervasium  filium  Helie  de  excambio  pistrini,  sicut 
30  cyrographa  inter  eos  facta  testantur,  que  coram  me  lecta  fuerunt  et  ipsi  coram  me 
concesserunt.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicte  conventiones  firme  et 
stabiles  inter  eos  maneant  et  inconcusse  teneantur  ab  eis  et  successoribus  suis. 

Testibus  :  Ricardo  archidiacono  Pictavensi,  magistro  Jobanne  Gummino,  ma- 
gistro  Radidfo  de  Tam[eword],  Ricardo  de  Humetis  conestabulario,  Jordano 
35  Teissun,  Willelmo  Filio  Hamonis  et  Fulcone  Paenelio  et  WiUelmo  de  Sancto 
Johanne. 

Apud  Fulgeinas  in  exercitu  ^^K 


(*^  Dans  le  cartulaire,  le  copiste  a  ajouté,  à  canno  ab  incamatione  Domini  M"*  C  LX""  Vl% 
la  (m  de  la  charte,  la  note  suivante  :  iData  per  tregni  vero  Henrici  gloriosi  régis  Anglorum 
•  manum  magistri   Stephani,    III    idus  julii,         «Xr  (coir.  XIP)».  Lacté  lui-même,  par  lequel 


HENRI  II.  403 


CCLVII 

Deliide,  n*  i63. 
là  Jiiillel  1166.  —  Fougères. 

Abandon  moyennant  finance  à  Vabhaye  da  Mont-Saini-Michel  de  la  prestation  ijae 
ses  hommes  de  la  baronnie  de  iSaÎTU-Pair  devaient  aa  roi  pour  les  travaux  da  donjon  de    5 
Gavrai. 

A,  Original  perdu. 

B.  G>pie  du  xii*  s. ,  cartolaire  da  Mont-Saint-Michel ,  BiUiothèque  d'Avranches ,  nu.  a  1  o ,  fol.  1  a  a  v*. 

—  C.  Copie  d*après  le  cartolaire,  BiUiothèque  nationale,  ms.  latin  1007a,  fol.  173. 

a.  Robert  de  Torigni,  éd.  Delisle,  t.  II,  p.  a8S.  —  h.  Ed.  Howlett,  p.  3^(7.  ,0 

Eyton,  p.  96.  —  Round,  n*  746. 
Date  ajoutée,  à  la  fin  de  la  pièce,  dans  le  cartulaîre  du  Mont-Saint-MîchdL 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem.  lô 

Sciatis  me  clamasse  quietam  ecdesie  Sancti  Michaelis  de  Monte  et  abbati  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus  operationem  quam  facere  solebant  ad  turrem 
meam  de  Gavreio ,  ita  tamen  quod  abbas  et  barones  de  honore  Sancti  Patemi  daturi 
sunt  singulis  annis  ad  festum  Sancti  Michaelis  conestabulario  ejusdem  castelli 
XX.  solidos  Andegavensium  vel  Romesinorum  si  cucurrerint,  nec  liceat  alicui  graven*  20 
nariorum  vel  bedeUorum  propter  predîctos  XX.  solidos  intrare  terram  abbatis ,  sed 
mittet  abbas  per  ministrum  suum  constabulario  illius  castelli  XX.  solidos  Andegaven- 
sium vel  Romesinorum  si  cucurrerint  ad  festum  Sancti  Michaelis.  Et  propter  banc 
concessionem  dédît  michi  predîctus  abbas  et  barones  de  predîcto  honore  centum 
libras  Andegavensium.  ,5 

Testibus  :  Ricardo  archidiacono  Pictavensi ,  magistro  Johanne  Guminno ,  Willelmo 


Rudion  de  Genest  abandonna  la  prévôté  de        du  Mont-Saint- Michd,  le   la  juillet   1166. 
Genest  à  Tabbé  du  Mont-Saint-Michel,  a  été        (Eyton,  p.  95-96.) 
dressé,  à  Tinstigation  de  Henri  II,  au  chapitre 

01 . 


404  HENRI  IL 

comité  de  Ârundel,  comité  Eudone,  Ricardo  de  Humetis  conestabuiario,  et  Jordano 
Teissun,  Fulcone  Paenello,  Willelmo  de  Sancto  Johanne,  Gaufiido  monacho. 

Âpud  Fidgerias. 

Data  per  manum  magistri  Stephani,  Il  idus  juiii,  anno  ab  incarnatione  Domini 
5  MGLXVI,  présidente  miiversali  catholice  ecclesie  Âlexandro  papa  III,  régnante  vero 
gloriosissimo  rege  Anglie  et  duce  Normannie  et  Aquitanie  et  comité  Ândegavie 
Henrico  anno  Xt[sic)  ^^K 


CCLVIII 

Delisie,  n"*  i64. 
lo  Dimanche  3i  juillel  1166.  —  Angers. 

Notice  de  Henri  II,  attestant  sa  présence  à  la  translation  da  corps  de  saint  Brieuc  dans 
iégtise  Saint-Serge  d* Angers. 

A.  Original  perdu. 

B,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12696  (Monasticon  Benedîctinam ,  t.  XXXIX),  fol.  298.  — 
i5  C«  Même  manuscrit,  fol.  3oo;  ces  deux  premières  copies,  qui  remontent  au  xvin*  s.,  m'ont 

été  indiquées  par  M.  Bémont.  —  D,  Copie  du  xvii*  s.,  provenant  du  cabinet  de  M.  Grille, 
n"*  3i58,  communiquée  à  M.  Ddisle  par  M.  Célestin  Port.  —  E,  Autre  copie.  Bibliothèque 
nationdie,  ms.  latin  5446,  p.  Sg.  —  F,  Autre  copie,  Bibliothèque  nationdie,  collection  de 
Touraine  (D.  Housseau),  vol  V,  n*  i863. 

30  a.  Geslin  et  A.  de  Barthélémy,  Anciens  évickés  de  Bretagne,  1. 1,  p.  371. 

Le  3i  juillet  est  bien  tombé  un  dimanche  en  1 166;  mais  la  date  d  année  de  règne  est  fausse;  la 
dixième  année  de  Henri  II  ne  coïncide  pas  avec  1 1 66. 

Henricus,  rex  Angiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ande- 

gavorum ,  omnibus  Sancte  Dei  Ecclesie  filiis ,  salutem. 

a 5       Noverit  universitas  vestra  quod  anno  ab  incarnatione  Domini  M.  C.  LXVI,  et 

regni  nostri  X^(^îc),  pridie  kalendas  augusti,  luna  XXX,  die  dominica,  me  présente 

translatum  est  corpus  sanctissimi  Briocii  confessons ,  episcopi ,  in  ecclçsia  Beati  ^*^ 

(')  SanctiD. 

(^)  Cette  date  est  une  addition  faite  au  texte        du  règne  est  mal  calculée;  il  faudrait  Xir  au 
original  par  le  rédacteur  du  cartulaire.  L'année        lieu  de  XP. 


HENRI  II.  405 

Sei^i  que  est  Ândegavis,  et  honorifice  répositum  in  eadem  ecclesia,  offîcium  pre- 
bente  Guillelmo  Andegavensi  episcopo ,  assistentibus  Guillelmo  ejusdem  ecdesie 
abbate ,  Guillelmo  Beati  Âlbini ,  Hugone  Sancti  Nicolai ,  Guillelmo  Beati  Mauri 
abbatibus,  cum  multo  clék^i  plebisque  tripudio.  Guillelmus,  Omnium  Sanctorum 
abbas ,  huic  translation!  interfuit  et  Gonanus  comes  Britannie  ^'^  5 


CCLIX 

Delisle,  n*  i65. 
1166.  —  Tbouars. 

Maintenue  de  Vabhaye  de  Redon  dans  la  jouissance  des  biens  quelle  possédait  à  Gué- 
ronde.  »o 

A.  Original  perdu. 

a.  D.  Morice,  Histoire  de  Bretagne,  preuyes,  t.  I,  col.  657.  —  h.  Recueil  des  Historiens  de  France, 
t.  XVI,  p.  637.  —  c.  A.  de  Courson,  Cartulaire  de  Redon,  p.  744,  note  a. 

Guillaume  Fils  de  Hamon,  qui  a  souscrit  cette  pièce,  est  connu  pour  avoir  pris  part  à  la  cam- 
pagne de  Bretagne,  dans  Tété  de  1 166;  il  dut  être  gouverneur  de  la  partie  de  cette  province  dont  1^ 
Henri  II  avait  pris  possession  au  nom  de  son  fds  Geofiroi;  on  est  autorisé  à  le  croire  par  le  titre  de 
•  dapifer  Nannetensis»  qu'il  porte  ici.  (Voir  l'Introduction,  p.  47g.)  —  Au  cours  de  cette  cam- 
pagne, Henri  II  s*est  trouvé  à  Thouars  (Ëyton,  p.  97). 

H. ,  rex  Anglorum ,  [et]  dux  Normannorum  et  Aquitanonim ,  et  comes  Andega- 
vorum,  episcopo  Nannetensi  et  dapifero  et  ministris  suis  et  omnibus  hominibus  et  ^^ 
fidelibua  suis  totius  Medie,  salutem. 

Sciatis  nue  concessisse  et  carta  mea  confirmasse  abbatie  Sancti  Salvatoris  Regisdoni 
omnia  tenemeata  et  possessiones  et  jura  que  predicta  abbatia  rationabiliter  tenuit  in 
Garrandia ,  vel  in  tota  Media ,  tempore  Gonani  Grossi  comitis  Britannie.  Quare  volo 
et  firmiter  precipio  quod  eadem  abbatia  predicta  tenementa  et  possessiones  teneat  ^^ 
bene  et  in  pace  et  libère,  sicut  melius  et  liberius  et  justius  tenuit  tempore  predicti 
Gonani ,  et  sicut  carte  donatorum  suorum  testantur.  Et  prohibeo  ne  aliquis  super 
hoc  ei  injuriam  vel  contumeliam  faciat.  Et  si  quis  ei  super  hoc  forisfecerit,  vos  ei 
plenariam  justitiam  faciatis. 

H  et  oonventus  com.  Britannie  D, 


406  HENRI  IL 

Testes  :  Guillelmus  Filius  Hamonis  dapifer  Nannetensis,  Petnis  de  Bello  Gampo» 
Simon  deTomebu,  Stephanus  de  Turre^'^. 
Âpud  Thoarcium. 


CCLX 

5  Deiisie,  n*  166. 

1166.  —  Thouars. 

Confinnation  à  V abbaye  de  Fontevraali  des  coûtâmes  du  PoiUrde-Céf  telles  quelles 
avaient  été  établies  en  présence  du  sénéchal  Goslein  de  Tours. 

A%  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue;  Archives  de  Maine-et-Loire,  série  H.,  fonds  de 
10  Tabbaye  de  Fontevrault,  domaine  et  péage  des  Ponts-de-Cé.  —  Atlas,  pi.  VIIL 

B.  Girtulaire  de  Fontevrault,  fol.  a 6  v**. 

<h  Marchegay,  Archives  i Anjou,  t.  II,  introduction,  p.  i3. 

Il  s'agit  encore  ici  de  la  campagne  de  Bretagne;  c'est  à  Thouara  que,  dans  Tété  de  1166, 
Henri  II  reçut  Thommage  des  Bretons  (Eyton,  p«  97).  Cette  pièce,  comme  la  précédente,  est 
i5  souscrite  par  Guillaume  Fils  de  Hamon ,  mais  sans  la  qualification  de  «  dapifer  Nannetensis  •. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum ,  dapifero  suo  de  And[egavia] ,  et  ministris  et  omnibus  hominibas  et  fidelibus 
suis  totius  Andegaviç,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  confirmasse  abbatiç  Fontis  Sbraudi  consuetu- 
a  G  dines  Pontis  Saeii,  sicut  recordatç  et  divise  fuenint  coram  Gosleno  de  Turon[is], 
dapifero  meo ,  et  Hugone  de  Gleers  et  B[r]ientio  ^'^  de  Martineio  et  Simone  de  Gas- 
teilione,  et  sicut  carta  ejusdem  Gosieni  testatur.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
predicta  abbatia  teneat  consuetudines  pontis  ejusdem  bene  et  in  paoe  et  quiète,  et 
sicut  carta  Gosieni  de  Turonis  dapiferi  testatur. 
9 5  Testibus  :  Willeimo  Johanne,  Willelmo  Fiiio  Hamonis,  Simone  de  Gasteliionc, 
Rogone  de  Goeio. 

Apud  Toarcum. 

(•)  Peut-être  pour  :  Stephanus  de  Turonis.  —  (*»)  Bient.,  A. 


HENRI  IL  407 


CCLXl 

Delisle,  n""  166  A. 
1166. 

Lettre  de  Henri  II  au  pape  Alexandre  III,  pour  se  plaindie  de  l'appui  donné  par  la 
cour  de  Rome  à  rarchevéque  de  Cantorbéry.  .  5 

a.  Recueil  des  Hutonem  de  France,  t.  XVI,  p.  a 56,  diaprés  le  ms.  latin  SSya  de  la  Bibliothèque 
nationale.  —  (.  Robertaon,  Materials  for  ihe  history  of  Thomas  Becket  [Rerum  Brit  Medii 
jEvi  scriptores)^  t.  V,  p.  363. 

Révérende  domino  et  patri  suo  spirituali  A.,  Dei  gratia  summo  pontifici,  Hen- 
ricus,  eadem  gratia  Rex  Anglie,  dux  Normannie  et  Âquitanie,  et  cornes  Andegavie,  10 
saiutem. 

Literas  vestras,  quas  mihi  per  fratrem  Gaufridum  direxistis,  suscepi,  quibus  visis 
et  intellectis ,  valde  contristatus  sum  et  iratus.  Sciât  autem  discretio  vestra  quod  ulti^ 
id  quam  credi  potest  admiror  curiam  Romanam  ita  manifeste  operari  contra  me  et 
honorem  meum  etregnum  meum,  quod  a  nemine  nisi  a  solo  Deo  advoco.  Prodi-  i5 
tores  etenim  meos ,  qui  nequiter  et  proditiose  adversum  me  egerunt ,  sicut  toti  notum 
est  mundo ,  fovetis  et  sustinetis ,  quos  potius  destruere  deberetis  quam  tueri.  Inaudi- 
tum  est  quod  curia  Romana  proditores  tueatur,  et  nominatim  meos,  quod  non 
menii.  Eo  autem  magis  moveor,  quod  tempore  meo  et  de  proditoribus  meis  incep- 
tum  est.  Id  insuper  est  quo  majori  agitor  fîirore,  quod  non  solum  proditores  meos  30 
sustinet  et  tuetur  curia  Romana,  sed  etiam  de  justitia  mihi  déficit,  quam  quiiibet 
modicus  et  miser  haberet,  et  quam  muiti  clerîci  minimi  momenti  postea  habuerunt, 
sicut  propriis  vidi  ocuHs. 

CCLXII 

Delisle,  n'  166B.  25 

1 166. 

Lettre  de  Henri  II  à  Renaud,  archevéijue  de  Cologne. 

a.  RecaeU  des  Historiens  de  France ,  t.  XVI,  p.  a 55,  diaprés  le  recueil  épistolaire  de  farchevèque 
de  Cantorbéry,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  557a.  —  b,  Rdbertson,  Materials  Jor  the 
history  of  Thomas  Becket,  t.  V,  p.  1  a8.  3o 

Henricus,  rex  Anglie,  Reginaldo,  schismatico  Goloniensi. 

Diu  desideravi  justam  habere  occasionem  recedendi  a  papa  Âlexandro  et  a  per- 
fidis  cardinalibus  suis,  qui  proditorem  meum  Thomam,  quondam  Gantuariensem 


408  HENRI  IL 

archiepiscopum ,  contra  me  manutenere  presumunt.  Unde  cum  consilio  omnium 
baronum  meorum,  et  cum  consensu  cleri,  magnos  viros  de  regno  meo,  scilicet 
Eboracensem,  Londoniensem,  archidiaconum  Pictavensem,  Joannem  deOxeneford, 
Ricardum  de  Luci,  Romam  missurus  sum,  qui  pubiice  et  manifeste  ex  parte  mea  et 
5  totius  regni  mei,  et  omnium  aiiarum  terrarum  quas  habeo,  proponent  et  denuncia- 
bunt  pape  Aiexandro  et  cardinalibus  ejus  ne  uiterius  proditorem  meum  manute- 
néant,  sed  ita  libèrent  me  ab  eo,  ut  alium  cum  consilio  cleri  in  ecclesia  Gantuariensi 
possim  instituere.  Denuntiabunt  etiam  quod  quidquid  Thomas  fecit  in  irritum 
revocent.  Hoc  etiam  postulabunt,  quod  coram  eis  papa  jurari  faciat  publiée  quod 

lo  ipse  et  successores  sui  et  mihi  et  omnibus  successoribus  meis  regias  consuetudines 
Henrici  avi  mei  inconcussas  et  inviolatas,  quantum  ad  se,  conservabunt  in  perpe- 
tuum.  Quod  si  forte  alicui  petitionum  mearum  contradicere  voluerint,  neque  ego, 
neque  barones  mei,  neque  clerus  meus,  aliquam  ei  uiterius  servabimus  pbedien- 
tiam,  immo  manifeste  eum  et  omnes  suos  impugnabimus,  et  quicumque  in  terra 

lô  mea  inventus  fuerit  qui  ei  post  bec  adherere  voluerit,  expelietur.  Eapropter  roga- 
mus  vos,  sicut  carissimum  amicum,  quatenus  fratrem  Ernoldum,  vel  firatrem 
Radulfum,  Hospitalarium ,  omni  occasione  remota,  cito  ad  me  mittatis«  qui  ex  parte 
imperatoris  et  vestra  predictis  nuntiis  meis  ducatum  prebeat,  eundo  et  redeundo 
per  terram  imperatoris. 

!2o  [Statim  sequitar)  Visis  litteris  istis,  consuluit  Goloniensis  imperatorem  quid  régi 
Anglie  sit  respondendum.  Rescripsit  imperator  voluntati  régis  ÂngUe  esse  annuen- 
dum,  quia  quanto  solemnius  ista  fient  «  si  consenserit  papa  Alexander,  tanto  major 
sua  erit  confusio.  Et  forte  in  occidto  per  alium  Templarium  vel  Hospitalarium,  vel 
aliquem  alium  a  quo  caveri  non  possit,  rex  Ang^e  pro  pecunia  sua  idem  obtineret. 

a  5  Missus  itaque  est  frater  Radulfus  Hospitalarius  ad  regem  Ânglie,  qui  nuntiis  quos 
rex  ad  curiam  mittere  disponit  ducatum  prebuit  per  terram  imperatoris. 


CCLXIII 

Deiisie.n*  i66C. 
Ver»  1 1 66  ?  —  Angers. 


■o' 


3o  Notice  relative  à  une  vigne  des  environs  de  La  Flèche,  sar  laquelle  les  droits  de  l'abbaye 
de  Saint-Aubin  d'Angers  et  da  prieuré  de  la  Flèche  furent  reconnus  par  la  cour  du  roi  et 
de  la  reine,  à  Angers. 

A.  Original,  provenant  de  la  collection  Le  Tellier,  commaniqné  en  i853  à  M.  Deilsle  par 
Vrain  Lucas. 


lO 


HENRI  IL  &00 

B.  Origîaal  en  fonne  de  chirographe,  conservé  «ax  Archives  de  la  Sarthe,  H  279,  nT  6. 

a,  Ddîsle,  InstrBctions  adressées  par  le  Comité  des  Travaux  historiques;  littérature  latine  et  histoire  du 
moyen  âge,  1890,  în-S*,  p.  35,  n*  17,  d*après  A.  —  h,  Bertrand  de  Broussillon,  Cartalaire 
de  fahbaye  de  Saint-Aubin  f  Angers,  t.  IT,  p.  a48,  diaprés  B.  —  c.  Deiisle,  Introdaction, 
p.  46,  texte  incomplet,  d*a{Hrès  6.  —  d.  Analyse  déUiDée,  donnant  tontes  les  souscriptions, 
dans  V Inventaire  des  Archives  du  département  de  la  Sarthe,  série  H,  in-4%  1881,  p.  119,  col.  3 
(chirographe). 

Le  texte  B  (chirographe  des  Archives  de  la  Sarthe)  parait  en  plus  d^un  endroit  préférable  au 
texte  A  (collection  Le  Tdlier),  cependant  cest  ce  dernier  texte  (A)  que  M.  Ddisie  a  reproduit 
dans  ses  Instructions,  sans  doute  parce  qu^U  se  termine  par  un  long  et  important  paragraphe,  qni 
ne  se  trouve  pas  dans  B.  Nous  donnons  id  le  texte  A ,  tel  que  la  dressé  M.  Ddisle,  et  reproduisons 
en  note  le  texte  B,  a  cause  des  variantes  importantes  quil  présente. 

Dans  ses  Instructions,  M.  Deiisle  a  cru  pouvoir  rapporter  cette  notice  aux  environs  de  Tannée  1 1 60; 
il  donne,  dans  sa  table,  et  à  Tlntroduction  (p.  46),  la  date  :  vers  1 166;  Henri  II  a  été  à  Angers 
en  1 1 66 ,  à  Pâques ,  avant  la  campagne  de  Bretagne ,  mais  comme  il  s*y  est  trouvé  plus  d*une  fois ,  1  o 
il  ne  nous  semble  pas  possible  d^arriver,  en  ce  qui  concerne  la  date  en  question ,  à  une  affirmation 
précise. 

Et  res  et  ratio  postulat  ut  quicquid  memoria  dignum  agitur  litteris  commendetur. 
Noverint  igitur  présentes  et  futuri  quod  Gaufridus  filius  Guarini  de  Molnat,  quando 
Johannem  clericum,  fratrem  suum,  in  ecclesia  Beati  Albini  monachum  fecit,  ^o 
quatuor  denarios  de  censu  et  IIU''  sextarios  firumentagii  quos  prior  de  Fissa  de 
quadam  vinea  que  erat  ad  Bore  Chevrei  ei  singidis  annis  reddebat ,  insuper  etiam 
quintum  denarium  de  censu ,  et  quintum  sextarium  de  suc  proprio  frumentagio ,  ad 
magnam  mensuram,  annuatim  eidem  ecclesie  perpétue  possidendum  in  elemosinam 
dédit.  Hoc  autem  Adelaiz,  mater  eonim,  in  capitulo  bénigne  concessit,  acceptoque  i5 
ecclesie  bénéficie,  donum  cum  quadam  virgula  super  altare  beati  Albini  posuit, 
videntibus  istis  :  Hylario  priore  de  Fixa ,  Herberto  priore ,  Guarino  armario ,  Sté- 
phane cantore,  Gaufndo  helemesinario ,  Petro,  Gaufrido,  Rotberte,  pueris;  de 
laicis  :  Huberto  cementarie,  Huberto  de  Reca. 

tiquante  vero  tempère  elapse,  idem  Gaufridus  ad  extrema  vite  perductus,  pro  :>o 
remédie  anime  sue  et  parentum  suerum,  UII''  sextarios  firumentagii  jamdicte 
ecdesie  in  elemosinam  delegavit,  et  ut  monacbi  ipsius  ecdesie  supradicta  dona, 
viddicet  V  denarios  annui  census  et  VIIII  sextarios  finimentagii,  deinceps  Ubera  et 
quieta  ab  omni  consuetudine,  exactiene  atque  servicio  im  perpetuum  possiderent 
firmiter  stabilivit.  35 

Jamdicte  siquidem  Guarino  viam  carnis  universe  iiigresso  et  juxta  ccclesiam 
iiepedicti    Albini   humato,    quidam    home   dictus   Harduinus  Gulfiu*in,    sorerius 

CBAaTES  ET  Dn*L6llB8.  —  VIT.  53 


larBisBBia  aârioiAU. 


«10 


HENRI  IL 


defuncti,  supradictàm  elemosinam  calumpniari  et  monachos  inde  inquieiare  cepit; 
sed  in  curia  excellentissimi  régis  Ânglorum  Henrici  et  venerabilis  regine  Aliénons 
ci  adjudicatum  fuit  Andegavis  quod  elemosina  légitima  erat  et  nuUatenus  violari 
debebat.  Quo  audito,  Ilarduinus  eleinosinam  gratanter  concessit,  et  se  eam  mo- 

S  nachis  quoad  viveret  se  conservatunim  (sic)  fideliter  promisit,  videntibus  et  audien- 
tibus  istis  :  Isembardo  priore,  Hilario  priore  de  Fissa,  Herberto  hospitiario, 
monachis,  Hugone  de  Cleeriîs,  Rainaldo  Rufo,  Hugone  de  ïuronis,  Ghalone  pre- 
posito  Andegavensi,  Rainaldo  de  Vool,  et  pluribus  aliis.. 

Item^')  memorie  sequentium  notandum  est  quod  quidam  miles,  nomine  Ghalc- 

o  pinus  de  Valle,  habitum  mpnsLchi  in  ecclesia  Beati  Albini  suscepit  et  in  preseiitiaruni 
et  in  elemosinam  dédit  videlicet  decimam  terre  que  est  inter  duas  vias  prope  Fixam 
vX  decimam  vinee  Herrerie,  decimam  quoque  vinee  Malmeschin  de  Fissa,  et  deci- 
mam vinee  Rotberti  Cheve ,  et  decimam  vinee  que  erat  familie  Gaufridi  Britonis ,  et 
decimam  quarterii  qui  est  subtus  domum  Fromundi  Becce  anseris.  Hoc  donum 

<*>  Girardus  et  Robinus,  fiiii  ejus,  concesserunt,  et  in  obitu  patris  decimam  trium 
cpiarteriorum  prope  tuscham  eidem  ecclesie  dederunt  ^^K 

(')  Ce  dernier  paragraphe,  relatif  à  une  autre  donation ,  et  qae  M,  Bertrand  dç  BrousiUon  a  puhUé 
à  part  (/.  c,  p,  250),  manque  dans  B,  où  le  texte  se  termine  par  la  mention  du  chirographe  {vmr 
ci-dessous,  en  note). 


^'^  Voici  le  texte!  B ,  td  que  M.  Bertrand  de 
Broassillon  Ta  publié  d'après  le  diirographe 
des  Archives  de  k  Sardie,  H  279  [Cartulaire  de 
Vahhaye  de  Saint-Aubin  d'Angers,  t.  Il,  p.  a 48)  : 

Et  res  et  racio  postulat  ut  quîdquid  memoria 
dignum  agitur  litteris  commendetur.  Noverint 
igitor  présentes  et  futuri  quod  Gaulndus  filîus 
Guarini  de  Molnah,  quando  Johannem  deri- 
cum,.  fratrem  suun^,  in  ecclesia  Beati  Albini 
monachum  fedt,  quatuor  sextarios  fnimentagii 
cum  quatuor  denariis  de  censu,  qnos  pripr 
Sancti  Thome  de  Fissa  de  quadam  vinea  que 
erat  ad  Borcherrd  ei  singulis  annis  reddebat, 
insuper  etiam  quintnm  sextarium  de  suc  pro- 
prio  frumentagio ,  cum  qninto  deni^o:  de  censu , 
eidem  ecclesie  perpetuo  possidendum  in  demo- 
sinam  dédit.  Hoc  autem  donum  Adelaiz ,  mater 
eorum,  in  plenario  capitule  bénigne  concessit, 
acoeptoque  ecclesie  bénéficie,  sasinam  doni 
cum  quadam  virgula  super  altare  Beati  Albini 


posuit.  Mdentibos  istis  :  Hylario  priore  de  Fixa ,  - 
Herberto  priore  ^  Guarino  armario,  St^hano. 
c^tore,  Gaufrido  demosinario,  Petro,  Gau- 
frido,  Rotberto,  pueris;  de  laids  :   Huberto 
cementario,  Huberto  de  Rocha,  et  multis  aliis. 

Aliquanto  vero  tempore  elapso,  idem  Gau-' 
fridus,  ad  extrema  vite  perductus,  pro  remedio 
anime  sue  et  jparentum  suorum ,  aiios  quatuor 
sextarios  frumentagii  cum  ipso  censu,  viddicet 
quatuor  denariis,  jamdicte  eodesie  in  demosi- 
nam  delegavit,  et  ut  monachi  ipsius  eodesie 
supradicta  dona,  scilicet  novem  sextarios  fru- 
mentagii, cum  liovem  denariis  de  censu,  ddn- 
ceps  libéra  et  qnieta  ab  omni  consuetàdine, 
exactione  atque  servido  imperpetuum  posside- 
rent  firmiter  stabîlivit. 

Prefato  autem  Gaufrido  viam  universe  camis 
ingresso,  et  juxta  ecdesiam  sepedicti  Albini 
bonorifice  humato ,  quidam  homo ,  dictus  Har- 
duinus  Culfarin,   sororius  defuncti  Gaufridi» 


HENRI  IL 


411 


CCLXIV 

Delisle,  n**  167. 
Vers  1167?  —  Le  Pré,  à  Rouen. 

Accord  conclu,  en  présence  da  roi,  entre  Vabhé  de  Saint-Georges  et  Raoul  Fils  d'Etienne, 
au  sujet  du  bois  de  «  Rispemlla  »• 

A,  Original  perdu. 

B,  Gope  odlatioiuiée  rar  Torigindi  par  Dom  Le  Noir;  Bibliothèque  natioDale,  cdlection  Moreau, 

vol.  73,  foL  168. 

La  date  proposée  par  M.  Delisle,  quoique  incertaine,  est  probable.  Sur  le  séjour  do  Henri  II  à 
Rouen,  en  1 167,  voir  Eyton,  p.  107. 


10 


Sciant  présentes  et  futuri  quod  controyersia ,  que  erat  inter  abbatiam  Sancti 
Georgii  et  Radulfiim  filium  Stephani  de  bosco  de  Rispevilla,  hoc  modo  terminata 
fuit.  Radulfus  venit  ad  capituium  Sancti  Georgii,  et  fecit  taies  conventîones  cum 
abbate  Victore  et  monachis  suis.  Âbbas  dédit  et  concessit  custodiam  totius  bosci  suî 
de  RispeviUa  in  feodum  firmam ,  tdi  modo  quod  Radulfus  reddet  inde  annuatim  1 5 
XL.  solidos,  viginti  ad  Natde  et  XX.  ad  Sancti  Johannis  Baptiste,  et  ita  quod  abbas 
habebit  in  illo  bosco  sicut  dominus  in  suo  quicquid  necessarium  fuerit  ad  totum 
herbergagium  abbatie  faciendum,  videlicet  ad  opus  ecdesie  Sancti  Geoi^,  ad  offi- 
cinas,  ad  salas  et  ad  cetera  edificia  que  pertinent  ad  eandem  abbatiam  et  ad  propria 
edifida  de  Rispevilla,  et  mîttet  abbas  servientes  suos  et  operarios  suos  in  ipsum  «o 
boscum ,  ut  accipiant  ibi ,  in  quacumque  parte  totius  nemoris  viderint  sibi  necessa- 


supradictam  demosinam  calumpniari  et  mona- 
chos  inde  insectare  oepit;  sed  in  curia  ezcellen- 
tissimi  régis  Anglorum  Henrici  et  venerabilis 
reg^ne  Alienoris  adjudicatum  (*)  fuit  Andegavis 
quod  elemosina  supradicta  légitima  erat  et  nul- 
latenus  violari  debebat. 

Qno  audito,  Harduinus  elemosinam  quam 
Gainfridus  donaverat  gratanter  concessit  et  se 
eam  monachis,  quoad  viveret,  contra  omnes 

^*)  eî  adjndicatam  h. 


homines  defensurum  fidditer  promisit,  riden- 
tibus  et  audientibus  istis:  Ysembardo  priore, 
Hylario  priore  de  Fissa,  Herberto  hospiciario, 
monachis,  Hugone  de  Cieeriis,  Rainaido  Rufo, 
Hugone  de  Turonis,  Chalone  preposito  Ande- 
gavis ,  Rainaido  de  Vool  et  pluribus  aliis. 

Quod  ut  in  postenim  ratum  sît  et  inviola- 
bile,  munitum  est  cyrographi  particione. 


53. 


412  HENRI  II. 

rium,  sive  in  essarto  sive  extra  essartum,  et  ad  marrenia  molendinorum  suorum  et 
ad  focum  et  ad  rogum  faciendum  ;  et  ipse  Raduifîis  etiam  habebit  de  bosco  et  ad  se 
hospitandum  et  ad  focum  suum,  ita  tamen  quod  non  poterit  boscum  vendere  nec 
dare  sine  licentia  abbatis;  et  si  deprehensus  fuerit  aliter  facere  et  némus  wastare, 
5  poterit  eum  abbas  dissaisire  et  (irmam  quam  illi  dederat  per  judicium  aufferre. 
Habebit  etiam  abbatia  décimas  omnes  que  pertinent  ad  illud  nemus,  sciiicet  de 
cunctis  terris  que  illi  adjacent  et  de  essartis  et  de  censibus  cunctis  nemoris  et  terra- 
rum  pertinentium  et  de  roardis,  insuper  de  toto  exitu  nemoris  et  terrarum;  et 
quando  Radulfus  voluerit  facere  essartum,  veniet  prius  ad  abbatem  petere  licen- 

10  ciam,  et  cum  abbas  concesserit,  mittet  unum  de  monachis,  per  cujus  visum  erit 
essartum  mensuratum.  Et  ideo  quia  abbas  et  monachi  receperunt  Radulfum  ad 
custodiam  illius  nemoris  in  feodum  firmam  dédit  ipse  Radulfus  et  concessit 
abbatie  ut  haberet  deinceps  illud  jus  quod  Radulfus  clamabat  antea  in  parte  redditus 
nemoris  unde  querela  fuerat  inter  abbatiam  et  ipsum,  ut  deinceps  teneret  Radulfus 

i5  totum  de  jure  ecclesie  Sancti  Georgii,  et  totum  esset  postea  de  jure  et  dominatione 
Sancti  Georgii  sine  controversia  et  sine  querela.  Et  ita  secundum  conventiones  istas 
fecit  Radulfus  homagium  abbati  Victori  de  custodia  totius  nemoris  de  Rispevilla  in 
capitulo,  in  presentia  conventus. 

Hec  autem  conventio  recognita  fuit  et  concessa  coram  rege  Henrico  secundo  et 

^o  coram  domina  impératrice,  apud  Pratum  et  inde  débet  venire  Radulfus  ad  placita 
abbatis,  quando  submonitus  fuerit. 

Testes  ex  parte  abbatie  :  Rainaldus  de  Gerponvilia,  Robertus  de  Is,  Stephanus 
Bordet^  Waltenis  Mard. ,  Farman,  Walterus  Porcus;  ex  parte  Radulfi,  Godardus  de 
Vaz,  Johannes  de  Lunda,  Robertus  de  Freschenis,  Bemardus  Gommin,  Radulfus 

95  filius  Urselini,  Stephanus  filius  ejus  et  Radulfus  alius  filius  ejus,  Robertus  filius 
Clarenbaldi  et  WiUelmus  filius  ejus,  Radulfus  filius  Roberti,  Robertus  et  Laurentius 
filius  ejus,  et  alii. 


CCLXV 

Ddislc,  n'  i68. 
■^(^  1 167,  au  plus  tard.  —  Le  Pré,  à  Rouen. 

Acte  confirmant  la  donation  de  la  terre  de  Gariçvpré  à  l'abbaye  de  Foucarmont  par 
Gilbert  «  de  Sartis  ». 

A,  Original  perdu. 


HENRI  II.  413 

JB.  Cojpie  du  xiii'  s.,  dans  ie  cartaiaire  de  Fouearmoni,  Bibliothèque  de" Rouen,  ms.  iaa4* 
fol.  35  V. 

Round,  n°  188. 

Sur  ie  séjour  de  Timpératrice  au  Pré,  voir  Eyton,  p.  107,  année  1 167.  Maihiide  est  morte  le 
10  septembre  1 167.  Cet  acte  ne  nous  étant  parvenu  que  par  la  copie  du  cartulaire  de  Foucarmont,     5 
il  n*y  a  aucune  indication  chronologique  à  tirer  de  la  formule  «Dei  gratia»,  placée  après  le  nom 
du  roi,  et  qui  a  dû  être  ajoutée  par  un  copiste  mdi  informé  des  usages  diplomatiques. 

H. ,  Dei  gratia  rex  Anglonim ,  et  dux  Normannoruoi  et  Âqiiitanorum ,  et  cornes 
Ândegavorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  comitibus ,  baronibus ,  justi- 
ciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fiddibus  suis  Normannie,  salutem.  10 

Sdatis  me  concessisse  et  hac  mea  carta  confirmasse  donationem  quam  Gillebertus 
de  Sartis  fecit  ecclesie  Béate  Marie  Sanctique  Johannis  de  Fulcardimonte ,  et 
monachis  ibidem  Deo  servîentibus,  de  terra  de  Garimpré,  quam  eis  dédit  in  perpe- 
tuam  demosinam,  et  quicquid  juris  habebat  in  ea,  nichil  sibi  in  ea  retinens  prêter 
redditum  quinquaginta  soiidorum  Rothomagensis  monete,  quem  ei  predicti  monachi  >& 
annuatim  reddituri  sunt,  salvo  servitio  superiorum  dominorum;  quod  si  accident, 
fieri  débet  per  eosdem  monachos.  Quare  volo  et  firmîter  precipio  quod  predicti 
monachi  predictam  terram  habeant  et  teneant  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in 
pascuis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis  iocis  et  aliis  rébus  ad  illam  pertinen- 
tibus,  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  plenarie  et  intègre  et  honorifice,  cum  90 
omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis. 

Testibus  :  M.  impératrice,  Gaufrido  archidiacono  Gantuariensi,  Ricardo  de 
Humetis  constabulario ,  Hugone  de  Longo  Gampo ,  Hugone  de  Pirariis. 


CCLXVI 

Deiisle,  0*169 1»).  «5. 

1 1 67,  au  plus  tard.  —  Rouen. 

Confirmation  des  biens  et  des  franchises  de  t abbaye  du  Vœa ,  près  de  Cherboarg ,  à  la 
demande  de  rimpératrice  MeUhilde. 

«  •  • 

A»  Original  perdu. 

<^'  Celte  pièce  est  cotée  k  la  table  :  169*170;  en  fait,  il  ny  a  pas  de  h*  170. 


414  HENRI  IL 

B.  Vidimus  de  Philippe  le  Hardi,  daté  de  dierixmrg,  en  septembre  1378;  Archives  de  la  Manche» 
H.  1957.  — «•  C,  Copies  de  ce  vidimiis,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10068,  (<d.  aS  et  à'j. 

a.  DeUsle,  Cartnlaire  Normand,  p.  a3i,  n*  gag. 

Round,  n*"  g36. 

5  '  Voir  rintroduction ,  p.  287.  Le  début  de  cette  pièce  indique  une  demande  de  Timpératrice 
Hathilde,  coînddant  avec  un  séjour  du  roi  à  Rouen.  Le  Rév.  Eyton  (p.  107)  met  à  1167  cette 
rencontre  de  Henri  II  et  de  sa  mère,  qui  alors  demeurait  au  Pré. 

H.,  Dei  gratia  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes 
AndegaYorum,  justiciis  et  ballivis  suis  Nonxiannie,  satutem. 
10  Sciatis  me  concessisse,  pro  amore  Dei  et  petitione  domine  mee  M[athildis]  impe- 
ratricis,  abbatie  Sancte  Marie  de  Vote  juxta  Gesaris  Burgum,  et  canonids  ibidem 
Deo  servientibus,  quicqoid  juste  datum  vel  venditum  eis  fuerit  de  meo  dominio,  in 
burgo  vel  in  villa.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  ut  prefata  abbatia  bene  et  in  pace, 
Jibere  et  quiète,  cum  omnibus  consuetudinibus  et  libertatibus  suis  omnia  tenementa 
i5  sua  teneat,  scilicet  in  bosco  et  piano,  in  pasnagio  et  tdoneo  et  tsdlagio,  rouagio  et 
ferîa  et  foro.  Et  prohibeo  ne  quis  eis  vel  hominibus  vel  rébus  suis  super  hoc  aliquam 
injuriam  vel  gravamen  faciat. 

Teste  Mann[assero]  Biseth,  dapifero  régis. 
Apud  Rothomagum. 


CCLXVII 

Ddisle,  n*  171. 
^à  mars  1168.  —  Angers. 

Approbation  d'an  accord  entre  les  moines  de  Saint-Aabin  d'Angers,  iiathieade  la  JaiUc 
et  Gaichard,  son  frère,  aa  sujet  de  la  métairie  «  de  Charreriis  ».  Texte  de  procès-verbal. 

35  i4.  Original  perdu. 

0  * 

B,  Copie  de  Gaignières;  Bibliothèque  nationdie,  ms.  latin  17126,  p.  10g. 

a.  Bertrand  de  Broussillon,  Cartulaîre  de  Saint- Aubin,  t.  Il,  p.  167,  d'après  B.  —  h  Ddisle, 
Introduction,  p.  a84. 

Voir  rintroduction,  p.  47  et  384. 


HENW  II.  415 

La  date  est  ainsi  libellée  :  •  Âctum  in  Ramis  Palmarum ,  Andegavis  in  aula  mea,  anno  ab  incarna- 
tione  Domini  HCLXVII,  indictione  XV.  >  On  a  suivi  le  style  de  Pâques  ou  celui  de  F  Annonciation , 
etTannée  cotée  ici  1167  est  notre  année  1168;  en  effet,  en  1167  Pâques  est  tombé  le  g  avril ,  et  les 
Rameaux  le  a  avril;  or  en  avril  1167  le  roi  fut  en  Gascogne,  puis,  après  Pâques,  en  Auvergne 
(Eyton,  p.  106).  En  1168,  Pâques  est  tombé  le  3i  mars,  et  les  Rameaux  le  a 4  mars.  D^autre  S 
part,  Tindiction  XV  correspond  â  Tannée  1167;  commençant  en  septembre  1167,  elle  durait 
encore  le  a4  mars  1 168.  —  Dans  les  premiers  mois  de  1 168,  le  Rév.  Eyton  indique  la  présence 
du  roi  en  Poitou  et  en  Normandie,  sans  spécifier;  Henri  II  a  fort  bien  pu  se  trouver  â  Angers  à 
cette  époque. 

Ego  Henricus,  Dei  gratia  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonun,  10 
et  cornes  Ândecavorum ,  notum  [facimus]  quod  quedam  controv^sia  inter  monachos 
Sancti  Âlbini  et  Matheum  de  Jallia  Wischardumqae,  fratrem  ejus,  super  medietaria 
de  Charreriis,  quam  Haimericus  de  Jallia,  vir  nobilis,  cujus  terra  Matheo  jure 
hereditario  contingebat,  eisdem  monachis  in  elemosinam  dederat,  et  vir  bone 
iiiemorie,  Fulcho  scilicet  de  Gandeio,  ad  cujus  feodum  terra  illa  respîciebat,  i5 
bénigne  concesserat,  et  ab  eis  inde  CGC.  solidos  habuerat;  de  ista  contentione  sic 
inter  eos  composui  :  Dîcti  fratres  Matheus  et  Wischardus  medietariam  de  Charreriis, 
unde  monachis  calumpniam  inferebant,  totam  cum  nemore  et  pratis  et  oschis 
Giiiarderie  et  terra  quam  prefatus  Haimericus  Judeo  accommodaverat,  liberam 
eisdem  monachis  in  presentia  mea  concesserunt,  et  per  manum  meam  Willelmum  20 
abbatem  Beati  Âlbini  cum  quodam  bacuio  investierunt;  insuper,  ut  ipsi  in  ea 
fideliter  custodienda  monachis  auxiliatores  et  prosecutores  deinceps  existèrent, 
<\\  precepto  meo  cuidam  miiiti  nomine  Alano  de  Roham  manus  dederunt;  monachi 
iiituitu  pacis  Matheo,  qui  erat  primogenitus,  octoginta  solidos,  et  Wischardo  qua- 
draginta  dederunt  ("^  25 

Actum.  in  Ramis  Palmarum,  Andegavis,  in  aula  mea,  anno  ab  incamatione 
Domini  MGLXYII,  indictione  XV,  vîdentibus  Gonano  comité  Britannie,  Alano  de 
Roham,  Simone  Tornabovem,  et  multis  aliis;  de  monachis  :  Willelmo  abbatc, 
Lîsoio  de  Gella,  Herberto  hospitiario,  Bruno[ne]  priore  de  Pinciaco. 

Ego  vero  Henricus,  Dei  gratia  rex  Anglorum,  sigiili  mei  impressione  hoc  robo-  3o 
rans,  ratum  in  perpetuum  haberi  et  irrefragabiliter  observari  precepi,  et  sub  custodia 
mee  defensionis  heredumque  meorum  suscepi. 

(*)  La  copie  (B)  dontw  800  et  ko^  en  chiffres  arabes.  L'édition  {a)  adopte  la  leçon  octoginta  et 
quadraginta,  qui  est  bien  plas  vraisemblable. 


416  HENRI  IL 


CCLXVIII 

Delisle,  n°  172. 
Vers  le  34  mars  1168.  —  Angers. 

Texte  protocolaire  de  cette  approbation. 

5  A.  Original  perdu. 

jB.  Copie  moderne,  d'après  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  Cabinet  des  Titres,  série  des  ori< 
ginaux,  dossier  Chourses. 

a.  Ddisle,  Introduction,  p.  28^. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andc- 

10  gavonim,  episcopo  Ândegavensi,  abbatibus,  baronibus,  justiciis  et  omnibus  ministris 
et  fidelibus  suis  totius  Andegavie ,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  concordiam  et  finem  qui  factus 
fuit  coram  me  Andegavis  inter  monachos  Sancti  Albini  et  Matheum  de  Jallia  et 
Wiscardum  fratrem  ejus.  de  medietaria  de  Carreriis«    quam  Aimericus,  eonun 

i5  cognatus,  ecclesie  Sancti  Albini  et  monachis  dederat  in  perpetuam  elemosinam, 
scilicet  quod  Matheus  de  Jaillia  et  Wiscardus  frater  ejus  coram  me  Andegavis 
concesserunt  ecclesie  Sancti  Albini  et  monachis  predictam  medietariam,  liberam  et 
quietam  ab  omni  consuetudine  et  servitio,  et  quidquid  in  ea  clamabant  dîmiserunt 
cum  bosco  et  pratis  et  oschiis  Gillarderie,  et  cum  terra  quam  prefatus  Aimericus 

Tto  Judeo  accomodaverat.  Et  pro  bac  concessione  dederunt  monachi  Matheo  DGGGG*^ 
solidos,  et  Wiscardo  fratri  suo  L.  solidos  Andegavensium.  Quod^^  volo  et  firmiter 
precipio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  habeant  et  teneant  predictam  medie- 
tariam  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis  et  oschiis,  et  in  omnibus  ad  eandem 
pertinentibus,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  sicut  Aimericus, 

-3 5  cognatus  Mathei  et  Wiscardi,  eis  dédit,  quando  devenit  ecclesie  Sancti  Albini  mona- 
chus,  et  sicut  ipse  Matheus  et  frater  ejus  Wiscardus  concesserunt  coram  me  et 
aflidaverunt. 

Testibus  :  comité  Conano,  Willelmo  Malet  dapifero,  Simone  de  Turnebu,  Alano 
de  Roham,  Reginaldo  Ruffo,  Phiiippo  de  Saloniaco,  et  Philippo  de  Ver. 

3o       Apud  Andegavim. 

W  Cameriis  B,  —  0*)  Sic;  il  faudrait  :  quire. 


HENRI  II. 


417 


CCLXIX 

Ddisle,  n*  lyS. 

1 1 67  ou  1 168.  —  Surgères. 

'.      '      •     \  '       .      '      ■  •  ' 

•  .     •  •  • 

Confirmation  des  coutumes  et  des  franchises  de  Pontorson. 

A.  Original  perdu.  r  •.       •     .     .      •  5 

■  #       • 

B,  Vidimas  de  juin  i366;  Archives  nationales,  JJ  97,  n*  555,  foi.  1/I9  V*. 
a.  Ordonnances,  t.  IV,  p.  637,  d'après  B. 

^itinéraire  de  Henri  II  montre  qu'il  peut  avoir  été  à  Surgères,  soit  en  1167,  soit  en  1168. 
Richard^  archidiacre  de  Poitiers,  qui  a  souscrit  cette  pièce,  a  été  du  évéque  de  Winchester  au 
commencement  de  mai  1173;  un  autre  témoin  de  Tacte,  Robert,  âbbé  du  Mont-Saint-Blîchdi,  10 
a  été  en  fonctions  de  1 156  à  1 17a.  II  ne  semble  pas  que,  de  1 169  à  1 17a,  le  roi  soit  revenu  à 
Surgères  on  dans  le  pays  voisin. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanonim,  [et]  cornes  Andega- 
vorum^*',  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis  et  baronibus,  justiciis,  vicecomi^ 
tibus  et  ministris,  et  omnibus  hominibus  et  fidelibus  suis  Normannie  et  Ândegavie,  i5 
saiutem.  • 

Sciatis  me  concessisse  et  carta  mea  présent!  confirmasse  burgensibus  meis  de 
Ponte  Ursonis  illas  iibertates  et  libéras  consuetudines  et  quietancias  ^^  per  omnia 
dominica  mea,  (juas  habent  burgenses  mei  de  Vemoiio  in  teleneo  et  passagio,  et 
omnibus  consuetudinibus.  Quare  prohibeo  ne  quis  eos  disturbet  vel  vexare  présumât  ^o 
inde  super  forefacturam  meam. 

Testibus  :  Ricardo  archidiacono  Pictavensi,  R.  abbate  Montis  Sancti  Michadis, 
Stephano  capeiiano  régis  et  cantore  Moretonii^'^  Ricardo  de  Humetis  constabu- 
lario  ^^,  Jordano  Taxone. 

Âpad  Surgerias  W.  ^^ 

^)  Norm.  et  Acquitanie,  oomes  Andegaven.  B,  —  (^)  quictancias  B.  —  (0  moretur  B.  — 
^  Rie.  de  Hum.  Constan.  B,  ~  (*)  A  la  saite  de  cet  acte.se  trouvent  transcrites,  dans  le  vidimas,  les 
toutumes  de  Vemeail  visées  par  la  lettre  de  Henri  IL 


CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VH. 


53 


418  HENRI  IL 


CCLXX 

Deltsie,  n*  174. 
XI 68?  —  Beaufort. 

Autorisation  à  Thomas,  prieur  de  Loches,  de  jouir  de  deux  prébendes  en  l'église  de 
5  Loches.  Pièce  suspecte. 

Salmon,  Chroniques  de  Tonraine,  p.  379,  diaprés  les  fragments  de  la  chronique  de  Lodhes; 
Bibliothèque  nationale,  collection  de  Dom  Housseau  (TouFaine),  vol.  XI,  6 1 45-6 1 48. 

Cette  pièce  est  suspecte  sous  tous  les  rapports;  le  roi  s*y  qujdifie  simplement  :  «  rex  Anglomm «. 
La  date:  «millesimo  octuagesimo  octavo»,  dans  une  diarte  du  roi  d*Ângleterre,  au  xn*  s.  ne 
10  peut  être  qu  une  addition;  dlle  ne  convient  d'ailleurs  ni  k  Henri  I*'  ni  à  Henri  II;  M.  Salmon  pro- 
pose de  lire  MCLXVIII,  et  c*est  encore  ce  qu'il  y  a  de  mieux  à  faire,  si  tant  est  qu'on  doive  attribuer 
à  Henri  II  un  acte  dont  le  style  et  le  protocole  sont  en  opposition  avec  les  usages  de  la  chanceilenc 
anglaise  à  cette  époque. 

Henricus,  rex  Âng^orum,  Thome  priori  de  Lochis  et  capitule,  saiutem. 
1 5       Mande  vebis  et  precipie  ut  inter  ves  pacem  habeatis.  Et  tibi  prieri  precipio ,  si 
enus  ecclesie  habere  velueris,  habeas.  Et  quia  multa  bena  ecclesie  centulistî,  habeas 
duas  in  ecdesia  prebendas,  et  bis  sis  cententus,  videlicet  illam  quam  Marco  legavit, 
que  aliis  miner  est  in  redditu,  et  aliam  prebendam  ut  unus  canenicus  residens,  ita 
tamen  (jued  tui  et  iilerum  cemmuni  censilie  et  assensu  disponetur,  et  tu  sis  residens 
3o  in  ecciesia,  quas  antea  nulius  prier  habuerat.  Et  sciatis,  nisi  hec  meum  preceptum 
tenueritis,  qued  ege  manum  correctionis  appenam. 
Teste  Hugene  de  Gieers ,  et  Gaufride  de  Haya. 
Apud  Beaufert,  millésime  ectuagesime  ectavo. 


CCLXXI 

i5  Delisle,  n°  176. 

Vers  1 1 68  ?  —  Mortaîn. 

Confirmation  des  biens  et  des  franchises  des  religieuses  de  Mortain. 

A.  Original  jadis  scellé  sur  double  queue;  Archives  nationide,  K  a5,  n*  3'. 


HENRI  IL  419 

B.j  C,  D.  Cojnes,  BiUiothèciae  naticxiale,  ms.  latin  ioo65«  fol.  1 15  v%  1 17  v*  et  127. 
tu  J.  Tardif,  Monanients  historiques,  p.  3 1 1,  n*  624. 

Eyton,  p.  i33.  —  Round,  n*  790. 

Cette  pièce  porte  à  la  tabie  la  date  :  vers  1 168.  N'ayant  pas  la  formule  Deî  gratia,  elle  est  ea 
tout  cas  antérieure  à  1 172-1 173.  Le  comte  Guâlaume  de  Mandeville,  qui  Ta  souscrite,  a  été  comte  5 
d^Essex  depuis  1167  (Introduction,  p.  493),  et  Robert  de  Vitré,  qu'on  y  rencontre  également 
comme  témoin,  est  mort  en  11 73  (Introduction,  p.  ii^);  la  date  de  sa  rédaction  se  place  donc 
enti'e  1 167  et  1 173.  Nous  ignorons  la  raison  pour  laquelle  M.  Ddisle,  à  sa  table,  lui  a  donné  la 
date  «  vers  1 168  » ,  que  nous  gardons  sous  toutes  réserves. 

H.,  rex  Ânglonim,  et  dux  Normannorom  et  Âqaitanoriim,  et  cornes  Andega^  10 
voram,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
ju^dis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannié,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présent!  carta  confirmasse  ecdesie  Sancle  Marie  de 
Moretonio  et  sanctimonialibus  iluidem  Dec  servientibus  omnia  que  eis  rationabiliter 
data  sunt.  Quare  vole  et  firmiter  precipio  qaod  predicta  ecdesia  et  sanctimoniales  1 5 
ejusdem  lod  habeant  et  teneant  omnia  illa  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  terris, 
in  ecdesiis ,  in  decimis ,  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pasturis ,  in  aquis  et  moleii- 
dinis ,  in  vivariis  et  piscariis ,  in  viis  et  semitis ,  et  in  on^nibus  aliis  locis  et  aliis  rébus 
ad  iUa  pertinentibus ,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  plenarie,  intègre  et  honori- 
fice,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  sicut  carte  dona-  ^o 
torum  suorum  testantur  et  sui  légales  testes.  Et  prohibée  ne  eis  vel  hominibus  vel 
rébus  suis  injuriam  vel  contumeliam  fadatis  vel  fieri  permittatis,  quia  ipse  et  omnia 
sua  sunt  in  manu  mea  et  custodia  et  protectione. 

Testibus  :  Gaufrido  et  Rogero  capellanis,  Hugone  Murdac,  comité  Wilielmo  de 
Mandevilia,  Radulfo  de  Fulgeriis,  Roberto  de  Vitri,  Bemardo  de  Sancto  Valerico,  2  5 
Fulcone  Paendio,  WiUdmo  de  Trad,  Roberto.  de  Briecuria,  Radulfo  Filio  Stephani. 

Âpud  Moretonium. 

CCLXXII 

Delisle,  n*  176. 
1 1 68.  —  SaintrThariaa.  3o 

Confirmation  à  Robert  de  Basoges  d'une  terre  que  le  comte  Conan  lai  avait  donnée  à 
Uinton, 

A,  Ori^al  perdu. 

53. 


420  HENRI  II. 

B.  Copie  du  xiv*  s.;  Bibtiothèque  nationaie,  rà's.  latin  9071,  pièce  i.  '    ^.''  ,   '. 

Saint-Thiirîaa,  d*où  cette  charte  a  été  datée,  se  trouve  dans  le  voisinage  de  Josselin,  dont  lè 
diàteaa  a  été  détruit,  ainsi  que  le  rapporte  Robert  de  Torigni ,  par  Henri  II,  au  cours  de  sa  cain< 
pagne  de  Bretagne,  en  1 168  (voir  l'Introduction,  p.  70).  On  est  donc  en  droit  de  penser  que  la 
5  rédaction  de  Tacte  remonte  à  cette  année. 

Henricus ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ânde- 
gavorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus 
et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Anglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Roberto  de  Basoges  terrani 
10  illam  (juam  comes  Gonanus  ei  rationabiliter  dédit  pro  servicio  suo  in  manerio  de 
Hintona.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  q[uod  predictus  Robertus  terram .  illam 
habeat  et  teneat  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  bosco  et  piano ,  in  pratis  et  pasturis , 
in  aquis  et  mariscis  et  molendinis ,  in  viis  et  semitis ,  et  in  onmibus  aiiis  lods  et  aiiis 
rébus  ad  eandem  pertinentibus ,  ita  bene  et  in  paoe  et  libère  et  qiûete  et  inte^e  et 
i5  honorifice,  sicut  comes  Gonanus  eam  illi  dédit  et  carta  sua  confirmavit. 

Testibus  :  Ricardo  de  Humetis  constabuiario ,  Willelmo  Malet  dapifero ,  Willelmo 
de  Gurci,  Willelmo  Filio  Hamonis;  Willelmo  de  Hastingis,  Willelmo  de  Traci, 
Roberto  de  StùteviUa,  Wille)mo  de  StuteviUa ,  Ricardo  Britone. 

Âpud  Sanctum  Touvianum  ^'^  in  Britannia  in  exercîtu. 


,0  CCLXXIII 

Delisle,  n'  177. 
1168.  —  Saint-Thuriau. 

Confirmation  de  la  donation  que  le  comte  Conan  avait  faite  à  Alain  le  Roux ,  d'une 
terre  située  à  «  Socna  et  Gaitona  ». 

t^  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIV*  s.;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  9071 ,  pièce  1. 

Cette  pièce,  comme  la  précédente,  doit  être  de  1 168.  Voir  ilntroduction ,  p.  70. 

W  ^.  Tounavuni.  ♦ 


HENRI  11.  421 

'  Henricus ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âcjuitanoruin ,  et  cornes  Ande- 
gavorum;  archiepiscopîs ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vîcecomitibus 
et  omnibus  ministris  et  fidelibûs  suis  Ânglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présenti  carta  confirmasse  Âiano  Rupho  totam  terram 
quam  cornes  Gonanus  ei  rationabiliter  dédit  pro  servicio  suo  in  Socna  et  Gaitona.  5 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  ^anus  terram  iiiam  habeat  et  teneat 
cum  omnibus  pertinenciis  suis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et 
mariscis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis,  et  omnibus  aliis  iods  et  aliis  rébus  ad  eam 
pertinentibus,  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice,  sicut 
cornes  Gonanus  eam  illi  dédit  et  carta  sua  confirmavit.  i  o 

Testibus  :  comité  Wilielmo  de  Manneviiia,  Ricardo  de  Humetis  constabulario , 
Guillelmo  Malet  dapifero,  Wilielmo  de  Gurci,  Wilielmo  Filio  Hamonis,  Wilielmo 
de  Hastingis ,  Wilidmo  de  Traci ,  Roberto  de  Stutevilla ,  Wilidmo  •  de  Stutevifla , 
Ricardo  Britone. 

Apud  Sanctum  Touvianum  ^'^  inBritannia,  in  exercitu.  *        i5 


CCLXXIV 

Deiisie,  n*  177  A. 
1 1 68.  —  Guingainp. 

Gonjirmatàon  d'une  donation  de  terre  faite  par  le  œmie  Conan  à  Notre-Dame  de  Ker- 
kestade  «  in  villa  de  Gaitona  ».  sa 

A,  Original  aatrefbis, scellé  sur  un  cordonnet;  British  Muséum,  Haiiey,  43^  C.'  35.'-^  Photo- 
graphie. 

Cette  pièce,  comme  les  deux  précédentes,  doit  être  contemporaine  de  la  campagne  faite  par 
Henri  n  en  Bretagne,  en  1 168  (Introduction,  p.  .70).  • 

'   .  •  '  -  *  . 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega-  3 5 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  et  omnibus  ministris  et'fidelibus  suis  totius  Anglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présenti  carta  confirmasse  ecdesie  Sancte  Marie  de 

W  Sam  doute  pour  Tôuriavum.  —  Je  crois  qu'il  s'agit  de  SairU-Thuriau ,  Câtes-da-Nord,  arr.  de 
iSffin<-0rîeac,  e*"  et  c"  Qainfi/i.  (Note  dé  M.Delisle.)  ■ 


422  HENRI  IL 

Kerkesteda ,  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus ,  duas  carucatas  terre  et  dimidiam 
in  villa  de  Gaituna,  quas  cornes  Gonanus  eis  dédit  in  elemosinam,  coin  eodesia 
cjusdem  ville,  et  iilam  dimidiam  carucatam  terre  in  eadem  villa,  quam  cornes 
Gonanus  retinuerat  in  manu  sua  eo  tempore  quo  eis  dederat  predictas  duas  caru- 

5  catas  terre  et  dimidiam  cum  ecclesia  ejusdem  ville,  sed  postea  illam  ^iMnnûliftwi 
carucatam  t^rre  eis  concessit  de  se  tenendam  per  XX.  solidos  inde  annuatim  redr 
(lendos  sibi  vel  heredibus  suis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  mo* 
nachi  bec  predicta  babeant  et  teneant  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  in  pfatis  et 
pasturis,  in  bosco  et  [in]  piano,  in  aquis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis,  et  in  om> 

lo  nibus  aliis  locis  et  aliis  rébus  ad  ea  pertinentibus,  cum  omnibus  libertatibus  et  libe* 
ris  consuetudinibus  suis,  ita  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  plenarie,  intègre  et 
honorifice,  sicut  carte  comitis  Gonani,  quas  inde  habent,  testantur. 

Testibus  :  Johanne  decaiio  Saresberiensi,  Ricardo  de  Humetis  constabidario, 
Ricardo  de  Ganvilia,  Willelmo  Malet  dapifero,  et  Willelmo  de  Hasting[is]. 

i5       Âpud  Guingamp. 


CGLXXV 

Delisle,  n*  178. 
1 1 68.  —  Tours. 

Confirmation  d'un  accord  conclu  entre  les  chanoines  de  Saint-Martin  de  Toars  et  les 
30  chanoines  de  Saint-Martin  d^ Angers. 

A,  Original  autrefois  scdlé  sur  double  queue;  Archives  de  Maine-et-Loire,  série  G,  Qiapitre 
de  Saint-Martin*d*Angers,  transactions.  —  Atlas,  jd.  XUI.  Au  dos  :  De  pace  ecdesie 
Tur[onensis]. 

Round,  n°  11 63. 

35  Etienne  de  Fougères,  «  dectus  Redonenûs* ,  qcd  figure  ici  comme  témoin,  a  été  élu  évéque  de 
Rennes  en  1168  (Introduction,  p.  97),  et  certainement  sacré  la  même  année.  L*acte  est  donc 
de  1168. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dnx  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopo  Turonensi,  episcopo  [sic)  Genomannensi  et  Andegavensi, 
3o  justidis,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  tocius  terre  patris  sui,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présent!  carta  confirmasse  pacem  et  conventionem  que 
facta  est  inter  canonicos  Sancti  Martini  Turonis  (sic)  et  canonicos  meos  capelle  mee 


HENRI  IL  425 

Sancti  Martini  Ând[egavis]  «  que  faeta  fiiit  preoe  mea  coram  Hugone  de  Cieeris  [sic) , 
de  modio  annone  quem  predicti  canonidi  Sancti  Martini  Tur[onis]  damabant  versus 
eanonicos  meos  Sancti  Martini  Ândeg[avis],  sicut  drografum  inter  eos  factum  testa- 
tur.  Qiiare  volo  et  firmiter  precip[i]o  ut  iila  pads  compositio,  sicat  in  cyrographo 
seripta  continetur,  firma  sit  et  stabiiis  permaneat.  5 

Testibus  :  B.  archiepiscopo  Burdegalensi,  Stephano  eiecto  Redonensi,  B.  decano 
Sancti  Mauridi  Tur[onis] ,  Wiiieimo  Malet  dapifero,  Wiiielmo  de  Hastingis,  Hugone 
de  Cieeris. 

Apud  Turon[im]. 

CCLXXVI  lo 

Delide,  n*  179. 
1168.  —  Valognea. 

Confirmation  de  la  donation  de  l'église  de  Ravenoville  à  l'abbaye  de  Blanclielande  par 
Robert  da  Neaboarg ,  doyen  d'Évreax,  et  Henri  da  Neabourg,  son  frère. 

A.  Original  autrefois  sodlé  sur  double  queue  de  parchemin;  Archives  de  la  Manche,  H  55o.  1 5 

B.  G>pie  d'après  roriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  ioo65t  fol.  98. 

Eyton,  p.  a4.  —  Round,  n*  861. 

Voir  f  Introduction,  p.  44-45.  Etienne  de  Fougères,  qui  figure  ici  comme  témoin  avec  le  titre 
d'évèque  élu  de  Reunes,  fut  élu  en  1 168  et  fut  certainement  sacré  la  même  année.  La  pièce  est 
donc  de  1168.  30 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  episcopo  Constanciensi  et  justiciis  et  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis 
Normannie,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  présent!  carta  confirmasse  ecdesie  Sancti  Nicholai  de 
Blanchelanda ,  et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus ,  ecdesiam  de  Ravenovilla,  cum  35 
pertinendis  suis,  quam  Robertus  de  Novo  Burgo,  decanus  Ebroiocnsis,  et  Henricus 
de  Novo  Burgo,  firater  suus,  eis  dederunt  rationabiliter,  sicut  carta  predicti  Henrici 
et  cyrographum  factum  inter  eos  et  prenominatum  Robertum  testantur.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  eadem  ecdesia  de  Blanchelanda  et  canonici  ibi  Deo 
servientes  predictam  ecdesiam  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace  et  intègre  et  3o 
plenarie  et  honorifice,  cum   omnibus    que    ad  eam   pertinent,  sicut  predictus 


424  HENRI  IL 

Robertus  et  Henrious  eis  dederunt,  et  siciit  carta  Ricardi  episcbpi  Gonstanciensis 
et  carta  predicti.Henrici  et  cyrographum  factum  ihter  eos  et  prefatum  Robertuin 
testantur. 

Testibus:  Ricardo  èpiscopo  Gonstanciensi,  Stephano  eiecto  Redonensi,  Ricardo 
;  5  [abbate  de  Monjteburgi,  Jurdano.Taissun,  Wilielmo  Malet  dapifero,  Willelmo  de 
[Lanvaleio]. 

Apud  Valonias.    *    .  , 

CGLXXVIl 

Delisle,  n**  180. 
10  1166,  1 167  ou  1168.  —  Gbinon. 

Lettre  de  Henri  H  à  ïabbé  de  Citeaux  poar  se  plaindre  de  Uabbé  de  Cercamp,  qui  Im 
avait  apporté  une  lettre  injurieuse  de  l'archevêque  de  Caniorbéry, 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p^  Sog  (Dom  Bnai).  —  h.  Robertson,  Materials  for 
the  history  of  Thomas  Bechet,  t.  V,  page  365 ,  à  la  date  de  1 1 66. 

i5  Le  Rév.  Robertson  assigne  a  cette  pièce  la  date  de  1 166  (t.  V,  p.  365,  note  a).  M.  Ddlisle  lui 
a  conservé  celle  de  1167  ou  1168,  adoptée  par  Dom  Brial;  n'ayant  pas  de  raison  péremptoire 
de  choisir  entre  ces  deux  opinions,  nous  nous  en  tenons  h  la  date  plus  vague  de  1 166,  1 167  ou 
1168. 

Rex  Ânglie  abbati  Gisterciensi. 

20  Quando  domirïus  WiUelmus  Papiensis  et  vos  nostram  apud  Rotomagum  adiistis 
presentiam,  conquesti  sumus  vobis  quod  quidam  monachi  ordinis  vestri,  quos  in 
terra  nostra  prêter  voluntatem  et  assensum  omnium  fere  baronum  et  hominum 
nostrorum  cum  omni  honoré  et  reverentia  manuténueramus  hactenus  et  promove* 
ramus,  quedam  verba  et  mandata  advérsariorum  nostrorum  amaritudinis  plena 

i5  nobis  deferebant,  et  quedam  discordie  seminaria  et  ire  et  odii  incentiva,  que  nulli^*^ 
probo  viro  aliquo  modo  essent  proferenda.  Promisit  itaque*  nobis  dUectio  vértra 
quod  iliùd  corrigerètis  et  monachos  vestros  a  taliimi  mandatorum  delatione  coerce- 
retis.  Pdst  prômissionem  vero  iUam  abbas  vester  de  Gircampo  scriptum  quoddam 
Thome,  qui  fuit  cancellarius  noster,.ex  parte  ejusdem  nobis  atttdit  et  ore  suo  legit, 

3o  in  quo  nos  arguebat,  et  de  fidei  lesione  et  de  schismate  nos  videbatur  accusare; 
et  alia  cônlinebat  scripti  iliius  séries  indignationis  et  superbie  verba/  que  nostro 

W  a  nuUo  a. 


HENRI  IL  425 

derogabant  honori  et  persone.  Inde  est  qnod  vobis  mandando  attentius  fogamus 
quatenus  injuriam  nostram  digna  emendatione  ita  corrigere  non  omittatis ,  ut  hono- 
rem  nostrum  et  etiam  ordinis  vestri  conservetis.  Noveritis  autem'  quod  si  excessus 
monachorum  vestrorom  non  correxeritis ,  uiterius  sustinere  non  poterimus  quin 
injuriarum  nostranim  queramus  remedium. 

Teste  Jocelino  de  BaiU[olio]  W. 

ApudChinunf^). 


CCLXXVIIl 

(Acte  indiqué,  dans  la  table  de  M.  Delisle,  à  la  suite  du  n°  180.) 

Vert  11 58.  —  Poitiers.  10 

Fondation  d'an  anniversaire,  en  l'église  Saint-Uilaire  de  Poitiers ,  par  lu  reine  AUénor, 
avec  V assentiment  du  roi,  son  seigneur,  et  de  son  fils  Richard,  pour  leur  anniversaire  et 
pour  cebd  de  Patrice,  cowie  de  SaUshary. 

A.  Original  perdu. 

iB.  Vidimus  du  maixli  avant  Pâques  ia56  (prot)ablement  3  avril  1^57,  n.  st.);  Archives  de  la  i5 
Vienne,  fonds  de  Saint-Hilaire,  Denassai,  n*  4i* 

a.  Rédet,  Mém.  de  la  Soc,  des  Antiquaires  de  TOuest,  t.  XIV,  p.  180.  —  6.  L.  Delisle,  Intro- 
duction, p.  4ii-4ia. 

La  date  :  vers  1 168«  donnée  à  la  table,  est  vraisemblable.  La  reine  Aliénor,  dans  cette  lettre, 
fait  allusion  à  la  mort  de  Patrice,  comte  de  Salisbury,  tué  le  37  mars  1 168.  La  pièce  a  été  sous-  20 
crite  par  Raoul  de  La  Faye,  un  des  seigneurs  qui  ont  poussé  Henri  Ck>urt-Mantel  à  la  révolte,  en 
1 173.  Ce  fait,  et  la  mention  cpe  la  reine  fait  du  roi  son  époux,  prouvent  que  la  charte  ne  peut, 
en  tout  cas,  pas  être  postérieure  à  1 178.  Aliénor  a  passé  en  Angleterre  en  juillet  1 174,  pour  y 
être  internée;  cet  internement  a  duré  jusqu'en  1 185  (Introduction,  p.  353).  Quand  Aliénor  rede- 
vint libre,  Jean,  évéque  de  Poitiers,  qui  a  souscrit  la  présente  pièce,  avait  quitté  son  église  depuis  35 
1 18a  pour  devenir  archevêque  de  Lyon. 

Â.,  regina  Ânglorum,  et  ducissa  Âquitanorum  et  Normannorum,  et  comitissa 
Andegavorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
ballivis,  prepositis,  et  omnibus  fidelibus  régis  et  suis  tocius  Âquitanie,  salutem. 

W  Baille  a.  —  0»)  Canon,  a. 

ciiARTBs  ET  db^lôhbs.  —  vn.  54 

iiirannui  «atimau. 


426  HENRI  II. 

Sciatis  dominum  meum  regem  et  me  et  Ricarduiu,  fiiium  meum,  pro  sidute 
nostra  et  antecessonun  nostrorum,  et  pro  anima  comitis  Patricii,  qui  in  nostroser- 
vicio  mortuus  fuit,  dédisse  et  concessisse  ecclesie  Beati  Hylarii  omnes  consuetudines 
quas  habebamus  in  curte  de  Benacayo  et  pertinenciis  suis,  eo  retento  quod,  pro 
5  garda  et  deffensione  coloni  iliius  curtis  et  terre,  pro  jugo  boum  arancium  terram 
iliam  Xn.  denarios  Andegavenses ,  pro  jugo  asinorum  VI.  denarios  Ândegavenses 
dabit.  Si  vero  rusticus  habuerit  III.  boves  vei  très  asinos  vei  jumentum  et  duos 
boves  cum  quibus  aret,  pro  uno  animdi  nichii  dabit,  eo  excepto  quod,  si  jumentum 
vei  roncinus  per  se  fecerit  aratrum,  tune  tantumdem  dabit  quantum  et  jugum 

lo  boum.  Pro  hiis  autem  denariis  homines  iliius  terre  iiberi  erunt  ab  omni  consuetudine 
et  taiiiata  et  cavaicata  et  bianno  et  omni  exactione  prepositorum  et  ballivorum  et 
serviencium  nostrorum,  et  omni  submonicione  eorum  et  districtione  et  justicia,  eo 
retento  quod,  quando  dominus  Pictavensis  pugnaturus  exibit,  tune  tantummodo 
sequentur  eum  homines  iilius  terre,  quando  videlicet  submoniti  fuerint  a  canonicis 

10  Beati  Hylarii.  Si  illi  convicti  fuerint  prefatam  cosdmnam  infra  octabas  Beati 
Michaelis  non  reddidisse,  vei  alio  modo  forisfecisse,  unde  gagium  nobisvei  servien- 
tibus  nostris  debeant  donare,  nomine  gagii  non  dabunt  nisi  Vil.  solidos  et  VI.  denarios. 
Si  vero  rusticus  dixerit  se  cosdumam  recte  solvisse,  vei  pacem  ministrorum  nostrorum 
inde  habere,  piano  ejus  sacramento  credetur.  De  nemoribus  Beati  Hylarii  accipient 

30  homines  Beatii  Hylarii  ad  communem  usum  suum,  et  pacem  habebunt  tam  in 
nemoribus  quam  in  terra  plana;  canonici  vero  habebunt  nemora  illa  ad  omneni 
usum  suum  .et  ad  usum  ecclesie,  et  habebunt  in  eis  forestagium  et  pasnagium,  et 
cetera  omnia  que  antecessores  eorum  habebant  temporibus  comitimi  Pictavensium , 
ita  quod  neque  vendent  neque  donabunt.  Preterea  ipsi  canonici  habebunt  tantum 

35  terre  iliius  quantum  poterunt  excolere  tria  juga  boum  sine  omni  consuetudine.  Pro 
hac  autem  libertate  et  consuetudine  a  nobis  concessa,  canonici  ecclesie  Beati  Hylarii 
singulis  annis  soUempniter  celebrabunt  nostrum  anniversarium  post  nostrum  a 
seculo  discessum  ;  similiter  anniversarium  comitis  Patricii  celebrabunt.  Hanc  autem 
donacionem  et  concessionem  inminutam  et  firmam  precepimus  teneri  et  conservai*!, 

3o  et,  ex  voluntate  et  mandato  domini  mei  régis  et  Ricardi  filii  mei,  sigilli  mei  auctori- 
tate  communio  et  confirmo. 

Teste  Johanne  episcopo  Pictavensi,  et  Symone  de  Tornebu,  et  Hugone  vicecomile 
Gastri  Ayraudi,  et  Raduipho  de  Faia,  et  Ricardo  de  Canviila,  et  Saldebrolio,  et 
Aneo  panetario,  et  Johanne  cantore  Beati  Hylarii,  et  Reginaido  magistro  scolaruni, 

35  et  magistro  Mesclûno  priore  Béate  Radegundis,  et  magbtro  Bemardo,  et  Pe.tro  cap- 
pdlano  meo. 
Apud  Pictavim. 


HENRI  IL  42 


CCLXXIX 

Delisie,  n'  180  A. 
1168  ou  1169. 

Lettre  de  Henri  II  à  Gaillaume,  archevêque  de  Sens,  avec  lequel  il  offre  d'avoir  un 
entretien,  5 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVT,  p.  Sag.  ^^  &.  Robertson,  Materials  for  Ûie  kistory  of 
Thomas  Becket,  t.  V,  p.  5a5. 

La  date  de  1 168,  donnée  à  cette  lettre  dans  le  Recueil  des  Historiens  de  France,  et  acceptée  par 
M.  Delisle,  parait  trop  précise.  Guillaume  de  Champagne  fut  consacré,  comme  archevêque,  le 
3a  décembre  1168;  avant  cette  date,  il  n*a  pas  dû  porter,  dans  les  actes,  d'autre  titre  que  cdui  10 
d'élu,  «electus».  Il  est  vrai  que  la  pièce  nous  est  parvenue,  non  par  un  original,  mais  par  un 
recueil  épistolaire,  et  que,  dans  la  pratique,  on  pouvait  fort  bien  donner  le  titre  d'archevêque 
à  un  archevêque  du,  non  encore  consacré;  cda  se  faisait  couramment.  Le  Rév.  Robertson  a  adopté 
la  date  de  1 1 69. 

Henricus,  rex  Ânglie,  Willelmo,  Senonensi  archiepiscopo.  lâ 

Quos  ad  me  misistis  ordinis  Gisterciensis  viros  religiosos  et  venerabiles,  sicut 
decuit,  honorifice  suscepi,  attente  audivi,  diligenter  intellexi.  Verbum  autem,  quod 
ex  parte  vestra  mihi  intimavenint,  bénigne,  secundum  quod  vos  accepisse  ex  domini 
pape  mandato  mihi  significaverunt,  ut  mecum  de  pace  reformanda  inter  me  et 
archiepiscopum  Gantuariensem  loqueremini,  admisi.  Hacet  itaque  mihi  quatenus  30 
super  hoc  mecum  loquamini.  Vobis  enim  ex  magna  parte  innotuit  causa  que  inter 
nos  vertitur ,  sicut  presens  audistis ,  ubi  in  presentia  domini  régis  Francie  inter  nos 
inde  sermo  haberetur.  Ipse  causam  prestitit  discordie,  ab  ipso  concordie  débet  causa 
procedere;  ipse  vulnus  impressit,  ipse  sanare  studeat;  per  ipsum  morbusinvduit, 
in  ipso  est  ut  sanitate  reddita  morbus  evacuetur.  Ego  neque  causam  mali,  neque  <•> 
executionem  excitavi  vel  implevi.  In  quo  itaque  loco  utrique  nostrum,  donec  conve- 
nirepossimus,  [mihi]  significetis  (*^  Gonfido  autem  de  fidelitatis  vestre  integritate  eH 
constantia,  quod  cause  hujus  veritati  favorem  inclinabitisA  Ideoque  affectuosius 
accipio  ut  vestra  discretio  diligentius  meam  circa  hoc  voiuntatem  et  equitatem 
attendat.  Preterea  ad  vos  meam  dirigo  conquestionem  super  hoc,  quod  dominus  3o 

(•)  mihi  h. 

5à. 


À 


428  HENRI  IL 

meus  rex  Francie  nuper,  equum  excedens,  mihi  in  meis  fecit  injuriam.  Vestra  nam- 
que  mediatione,  et  comitis  Theobaldi  fratris  vestri,  posthabito  meorum  consilio. 
super  hoc,  quod  predecessores  mei  nunquam  fecerunt,  pro  bono  pads  me  totum 
nuper  exposui  voiuntati  domini  régis  Francie ,  vestro  acquiescens  consilio  ;  vos  autem 
5  non  credo  iatere  quomodo  mihi  nuper  injuriatus  est.  Vobis  autem  conqueror,  ut 
quod  in  prejudicium  pacis  inter  nos  statute  presumpsit,  transgressio  vobis  dispii- 
ceat,  et  eum  ad  satisfactionem  justam  deducere  satagatis,  quo  auctore  ipsa  facta  est. 


CCLXXX 

1166-1169.  —  Le  Mans. 

10       Confirmation  de  la  terre  de  Catiford  au  prieuré  de  Farleigh. 
A*  Original  scellé  sur  cordonnet;  British  Muséum,  Harley  /13,  C  23. 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Guillaume  Malet ,  avec  le  titre  de  «  dapifer  »  ;  or  on  a  lieu  de 
croire  que  les  documents  dans  lesquds  il  intervient  avec  ce  titre  ont  été  expédiés  entre  les  années 
1 166  et  1 169  (Introduction,  p.  491).  D'autre  part,  on  y  relève  la  présence,  comme  témoin,  du 
i5  comte  Guillaume  de  Mandeville;  or  Guillaume  a  été  comte  d'Essex  depuis  1166  (Eyton,  p.  33  2) 
ou  1 167  (Delisle,  p.  492).  La  date  1 166-1 169  doit  donc  être  adoptée.  —  Le  Rév.  Eyton  (p.  111) 
étabUt  qu*il  s'agit  ici  de  Monkton-Fuileigh ,  en  Wiltshire,  et  pense  que  Tacte  doit  avoir  été  expédié 
vers  le  10  décembre  1 167. 

H.,  rex  Âng^[orum],  et  dux  Norm[annorum]  et  Âquit[anorum] ,  et  cornes  And[e- 
'to  gavorum],   archiepiscopis,   episcopis,   abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justidis^ 
vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Francis  et  Ânglis  totius  AngUe, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  de  Ferlea  et  monachis 
ibidem  Deo  servientibus  totam  terram  de  Gutiford ,  quam  Walterus  de  Dunst.  et 
30  Alanus  frater  suus  eis  rationabiliter  concesserunt  et  dederunt  in  perpetuam  demosi- 
nam  pro  salute  anime  sue  et  pro  anima  Roberti  de  Dunst. ,  avxmculi  sui ,  cum  om- 
nibus pertinentiis  suis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecdesia  et 
monachi  ejusdem  loci  habeant  et  teneant  totam  predictam  terram  cum  omnibus 
pertinentiis  suis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis,  in 
3o  viis  et  semitis ,  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aliis  rébus  ad  eandem  terram  pertinen- 
tibus,  ita  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  plenarie  et  intègre  et  honorifice,  cum 


HENRI  IL  429 

omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  sicut  Waiterus  de  Dunst.  et 
frater  suus  Âianus  et  ipse  Robertus  eciam  avunculus  eorum  illis  dederunt  et  cartis 
suis  confirmayenint. 

Testibus  :  Rotr[odo]  archiepiscopo  Rotbomagensi,  et  Jocelino  episcopo  Saresbe- 
riensi,  et  Hilario  episcopo  Gicestrensi,  comité  Wiiieimo  de  Mand[evilia] ,  WiUeimo    5 
Malet  dapifero,  et  Wiiieimo  de  Curci,  WiHelmo  de  Hasting[es]. 

Âpud  Genom[anim]. 


CCLXXXI 

Ddislc,  n"*  181. 
1169.  —  Argentan.  la 

Concession  da  domaine  de  *  Tcwentefort  •  à  Anselme  Camp-iAvène,  comte  de 
Saint'PoL 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Tonnerre. 

a.  Pérard,  Recueil  servant  à  V histoire  de  Bourgogne,  p.  a55,  d'après  le  cartulaire  de  Tonnerre.         iS 

La  date  de  cette  pièce  a  été  établie  par  M.  Delisle  (Introduction ,  p.  58)  au  moyen  de  mentions 
rdevées  dans  les  Pipe-Rolls. 

Hemicus ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Ande- 
gavorum ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  vicecomitibus ,  et 
omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Anglie«  salutem. 

Sdatis  quod  concedo  et  bac  carta  mea  confirmo  Anseimo  Gandaveine  maneriuni 
de  Tarentefort,  cum  pertinentiis  suis,  ita  libère  et  quiète  tenendum  sicut  ego  iliud 
tenui ,  exceptis  piacitis  et  querelb  q[ue  pertinent  ad  coronam  ^'^  meam. 

Testibus  :  Jobanne  decano ,  Wiiieimo  de  Gurci  dapifero ,  Reginaldo  de  Gurtenay , 
Wiiieimo  de  Lanvaleio ,  Roberto  de  Stutevilla. 

Apud  Argentomum. 


3G 


3> 


\f) 


caponam  a. 


430  HENRI  11. 


CCLXXXII 

Delisle,  nM8oC. 
Vers  1169.  —  Toan. 

Confirmation  de  la  donation  d^ane  renie  à  prendre  sur  le  manoir  de  Coinpton,  qae  GidU 
^    lawne  et  Robert  de  Saint-Jean  avaient  faite  à  l'abbaye  de  Fontevraalt. 

A.  Original  aatrefois  sodlé  sur  cordonnet  ronge;  Archives  de  Uaine-et-Loire ,  fonds  de  Fontevmult, 

titres  d*Angleterre,  liasse  I,  charte  a 3.  —  Photographie. 

B,  Copie  d'après  loriginal,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o,  1. 1,  p.  366.  —  C  Cartnlaire 

de  Fontevrault,  fol.  sS. 

10  Round,  n°  1071. 

M.  Delisle  étaUit  (Introduction,  p.  49)  que  la  confirmation  notifiée  par  cette  charte  a  été 
faite,  comme  la  donation,  du  vivant  d'Hilaire,  évéque  de  Chichester,  c'est-à-dire  au  plus  tard 
en  116g. 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ânde- 
i5  gavorum,  episcopo  Cicestrensi  et  justiciis  et  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus^ 
ministris,  et  omnibus  hominibus  suis  Francis  et  Anglis,  saiutem. 

Sciatis  quod  ego  concedo  donationem  quam  Willelmus  de  Sancto  Johanne  et 
Robertus  frater  suus  donaverunt  abbatiç  de  Fonte  ^*'  Ebraldi,  et  carta  mea  présent  i 
confirmo,  videlicet  X.  libras  Sterlingorum  annuatim  in  manerio  de  Gontona,  quam- 
tio  diu  mater  eorum  vixerit,  et  post  mortem  matris  eorum  de  iliis  X.  libris  habebit 
abbatia  predicta  tantum  très  marcas  argenti ,  sed  liias  habebit  annuatim  in  perpe- 
tuam  elemosinam  in  eodem  manerio.  Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod  bec  dona- 
tio  firmiter  et  indiscusse  teneatur  sicut  carta  Willeimi  et  Robert!  testatur. 

Testibus  :  Symone  de  Castellione,  Gastinel  camerario,  Symone  de  Tornebu» 
«5  Raginaido  de  Gortenaio. 
ApudTuronim. 

W  Fronte  A. 


HENRI  II.  431 


CCLXXXIII 

Delisle.  n"  180  D. 

39  mai  116g. 

Confirmation  par  Henri  11  d'un  accord  conclu  par  devant  le  sénéchal  Etienne  de  Mar- 
chais  entre  les  abbayes  de  Fontevraalt  et  de  Bourgueil,  au  sujet  de  la  terre  des  Loges.  5 

A.  Original,  chirographe  scellé  à  l'endroit  de  la  mention  :  Annuo  Amen  sur  des  lacs  passés  dans 
quatre  trous;  Archives  de  Maine-et-Loire.  —  Atlas,  pL  XIV. 

a.  Delisle  «  édition,  accompagnée  du  même  fac-similé;  Bibliothèque  de  F  École  des  chartes,  1907, 
p.  3ia.  —  (.  Delisle,  Introduction ,  p.  aSg. 

Voir  rintroductlon ,  p.  43.  10 

Quoniam  labilis  est  et  caduca  vita  mortalium ,  rerum  gesta  volubilitate  temporis 
et  novis  successoribus  oblivione  obnubilantur.  Elapropter  a  patribus  xancitum  est 
ut  ea  que  posteris  necessaria  sunt  stilo  ad  memoriam  revocentur.  Sciant  igitur  pré- 
sentes et  posteri  quod  abbatissa  Fontis  Ebraudi  Audeburgis  et  Aimericus  abbas  de 
Burgolio  convenerunt  apud  Andegavim  propter  quereiam  quam  inter  se  habebant  i5 
de  nemore  et  terra  de  Lotgis,  ante  dominum  Henricum  regem  Angliç,  qui  jussit 
Stephano  de  Marchaio  senescallo  suc  ut  banc  quereiam  pacificaret;  et  ille  jussus  a 
rege  accessit  in  capitule  de  Burgolio,  et  accepit  communem  assensum  totius  capituli 
ut  quicquid  ipse  de  bac  querela  diffiniret  ratum  et  iiiibatum  haberetur.  Quid  plura? 
Perpetualiter  concesserunt;  et  facto  pacto,  predictus  Stephanus  ivit  Lotgas,  et  cum  20 
juratis  régis  percalcavit  terram  de  Lotgis  circumquaque  metas  ponendo,  ne  alii 
infra  terminos  aliorum  deinceps  aliquid  usurparent.  Quidquid  vero  infira  ambitum 
metarum  continetur  ex  parte  régis  possidendum  çcciesie  de  Lotgis  pacifice  et  libère 
absque  alicujus  recl[amac]ione  concessit.  Sed  de  boc  quod  continetur  extra  laxos 
qui  sunt  in  nemore  et  Mala  dividit  Semita  usque  ad  fontem  ....  noiii  ^*^  et  usque  35 
ad  magnam  viam  que  tendit  ad  Vernolium  et  ultra,  sicut  a  métis  pro  certo  indicatur, 
reddet  ecclesia  de  Lotgis  censualiter  singulis  annis  X.  solidos  Andegavensium  çcdesie 
de  Burgolio  ad  festum  Sancti  Pétri  ad  vincula.  Facta  est  autem  bec  concordia  pré- 
sente abbatissa  Fontis  Ebraudi  et  abbatç  Burgolii. 

(*)  Les  premières  lettres  du  mot  sont  masquées  par  une  tache,  H  semble  qu'on  doive  lire  Rosmolii , 
ou  quelque  chose  d  analogue,  La  leçon  Mustriolii,  donnée  par  h,  ne  paraH  pas  acceptable. 


A 


432  HENRI  II. 

Hujus  rei  testes  sunt  :  predictus  senescalius ,  W.  de  Montesorel  senex ,  Fuichodius 
Bioi  et  W.  filius  ejus,  Paganus  de  Sancto  Martino,  Otgerius  frater  ejus,  Rainaidus 
de  Montei,  Gervasius  de  Jeries,  Joscelinus  de  Vauzeles,  Âimericus  Mansei  vicarius 
de  ^ona ,  Girardus  de  Serenes ,  Gaufridus  Grafin  ;  et  ex  nostris  :  predicta  abbatissa 

5  Âudeb[urgis],  Petrus  prior  de  Raones,  Gilia  priorissa,  Johannes^*^  de  Verro  sub- 
prior,  et  W.  Johannes^^  prior  de  Lotgis,  Juiiana  priorissa  ejusdem  loci,  Scolastica 
cdlararia;  et  ex  monachis  :  predictus  abbas  Aiin[ericus],  Benedictus  de^'^  Plasait, 
prior  Sancti  Laurentii  Symon,  Ganardus  prior  de  Brolia,  et  multi  alii;  existente 
anno  ab  incamatione  Domini  M.  G.  LX.  VIIII,  Gaufrido  Moschet  episcopo  Ânde- 

o  g[avensi]  présidente;  factum  est  hoc  in  domo  de  Lotgis,  IIII  kalendas  junii^^^. 

ANNUO.  AMEN. 
[sceau). 


CCLXXXIV 

Delisle,  n*  181  A. 
10  Vera  mai  1169.  —  Saint-Macaire  en  Gascogne. 

Lettre  de  Henri  11  à  Gilbert ,  évéque  de  Londres ,  au  sujet  de  rexcommamcation  lancée 
contre  lai  par  Thomas  Becket 

a.  Recœîldes  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  346.  —  h.  Robertson,  Materials  for  the  historj  of 
Thomas  Becket,  t.  VI,  p.  SgS. 

20       L'itinéraire  d'Eyton,  à  propos  du  séjour  de  Henri  II  en  Gascogne  en  1 169,  mentionne  sa  pré- 
sence à  Saint-Macaîre  vers  le  mois  de  mai  de  cette  année  (p.  1 2 1),  et  cite  la  présente  pièce. 

Henricus,  rex  Anglie,  Gileberto,  Londoniens!  episcopo,  dilecto  et  fideli  suo, 
saiutem  et  dflectionenn. 

Audivi  gravamen  quod  iiie  Thomas,  proditor  et  adversarius  meus,  intuiit  in  te 

M  Johc,  avec  une  marque  d'ahréviaiion  A.  —  ^)  idem  A.  —  (*')  avant  :  de,  ait  a  exponetaé, 

^')  En  1 169,  conformément  à  un  ordre  du  Henricum,  regem  Anglie,  qui  jussit  Stephano 

roi,  se  termina  un  procès  que  les  moines  de  de  Marchaio,   senescallo,   ut   hanc   querelam 

Bourgueil  avaient  à  soutenir.  La  charte  de  1 169  pacîficaret  •.  Bibl.  nat. ,  collection  de  Touraine, 

mentionne  ainsi  la  démarche  que  les  religieux  vol.  V,  n*  i864. 
avaient  faite  auprès  du  roi  :  ■  ante  dominum 


HENRI  II.  433 

et  in  alias  personas  regni  mei,  quod  non  minus  egre  de  persona  tua  fero,  quam  si  in 
meam  propriam  personam  virus  suum  evomuisset.  Et  ideo  pro  certo  scias  quod  ego 
omnem  operam  dabo  per  dominum  papam  et  per  regem  Francorum ,  et  per  omnes 
amicos  meos,  qùod  de  cetero  non  poterit  nobis  nec  regno  nostro  nocere.  Unde  voio 
et  oonsulo  quod  tu  intérim  nulio  modo  in  animo  tuo  turbéris ,  sed  tibi  viriiiter  pro-  5 
videas  utrum  magis  tibi  et  mihi  expédiât  quod  ad  me  in  Normanniam  ceieriter 
venias,  vel  quod  in  An^ia  remaneas.  Hoc  enim  totum  tue  committo  disposition! , 
pro  certo  sdturus  quod,  si  ad  me  veneris,  et  Romam  adiré  voiueris,  omnia  neces- 
saria  ad  viam  de  meo  tibi  honorabiiiter  et  suflBicienter  inveniam. 

Teste  6.  derico.  lo 

Âpud  Sanctum  Macharium  in  Gwasconia. 


CCLXXXV 

Delisle,  n"  i8i  B. 
Vers  mai  1 1 69.  —  Saînt-Macaîre. 

Lettre  de  Henri  11  à  Alexandre  Illpoar  se  plaindre  de  Thomas  Becket.  «5 

41.  ReeaeU  des  Hisloriens  de  France,  t.  XVI,  p.  346.  -— >  h,  Robertsbn,  Materials  for  the  kutory  oj 
Thomas  Becket,  t.  VT,  p.  699.    ' 

D'après  Ey ton  (p.  1  a  1  ) ,  Henn  II  fut  à  Saint-Macaire  vers  mai  1 1 69. 

Âiexandro  pape  Henricus,  rex  Anglie,  omnimodis  [sic)  subjectionis  débite  obse- 
quium.  20 

Vestre  satis  innotescit  serenitati  quanta  me  et  terram  meam  affligat  molestia, 
quantis  me  vexaverit  injuriis  Thomas  iiie  Gantuariensis,  adversarius  meus,  cum  teste 
conscientia  nihil  meruerim ,  nil  gesserim  tam  vehementi  et  injuriosa  dignum  contu- 
melia.  A  vestra  siquidem  non  credo  excidisse  memoria  quod  judices  sancte  Romane 
ecciesie  cardinales  a  vestra  impetraverim  patemitate,  ut  super  causa  ista  cognosce-  25 
rent;  sed  plàcuit  Sanctitati  vestre  ut  adversarius  meus  eximeretur  a  cognitione,  nec 
potuit,  vestro  prepedita  precepto,  in  lucis  venire  ciaritatem  innocentie  mee  sinceritas. 
Sepius  etiam,  immo  semper,  paratus  exstiti  in  facie  ecciesie  juri  et  judicio  stare,  si 
vei  in  minimo  deliquissem,  quod  me  fecisse  non  recoio,  prout  ratio  dictaret  satis- 
facere,  et  longe  amplius  quam  antecessores  mei,  qui  me  prestantiores  exstiterunt,  3o 
ecciesie  Gantuariensi  fecerint,  semper  paratus  fui  facere.  Proinde  admirari  non 
sufficio  quod  permittit  prudentia  vestra  devotum  ecciesie  Romane  filium,  juri  sem- 

CHARTBS  IT  DIPLÔMBS.  —  VII.  55 


i 


434  HENRI  II. 

per  staré  paratissimum ,  contra  omnetn  justitiam,  ut  mihi  videtur,  deprimi,  inju- 
riosis  prêter  rationem  contumeliis  mol^stari.  Nunc  itaque  innumeris  precedentibus 
novam  adjecit  injuriam,  qui  ailligere  non  desistit  innocentem.  Vestra  siquidem 
fultus,  ut  asserit,  auctoritate,  devotos  et  fidèles  ecdesie  Romane  filios,  Londonien- 
5  sem  6t  Saresberiensem  episcopos,  post  appellationem  ad  vos  factam,  juri  per  omnia 
parituros,  non  citât  os,  non  vocatos,  non  convictos,  nuiio  modo  commonitos,  excom- 
municationis  de  novo  innodavit  sententia;  quibusdam  etiam  de  famiiiaribus  meis 

anathematis  intentât  severitatem,  nuUam  adversus  eos  habens  rationabilem  causam, 

* 

quod  non  minus  egre  fero  quam  si  in  meam  propriam  personam  lata  foret  sententia. 

lo  Hoc  autem  quam  sit  mihi  intolerabile,  quam  injuriosum  quamque  famé  mee  et 
vestre  generet  lesionem,  vestre  non  credo  incognitum  prudentie.  Videtur  etiam  qnod 
me  quasi  derelictum  abjecerit  patemitas  vestra,  que  filii  non  attendit  nec  curât 
injurias,  sed,  ad  ignominie  et  contumelie  mee  augmentum,  flagitiosum  in  me 
grassari  permittit  inimicum,  nec  reprimit  injuriarum  vehementiam  paterne  correr- 

iS  tionis  moderatio.  Vestram  igitur  suppliciter  obsecro  et  adjuro,  ut  justum  est,  celsi- 
tudinem,  ut  quem  filio  debetis,  operis  exhibitione  monstretis  affectum,  et  illatam 
mihi  et  personis  meis,  et  terre  mee,  absque  ordine  judiciario,  emendare  dignemini 
absque  tardatione  injuriam.  Gum  omnimoda  etiam  devotione  attentius  supplico 
quatenus  quidquid  prenominatus  Thomas,  adversarius  meus,  contra  juris  ordinem, 

3o  post  factam  ad  vos  appellationem  in  personas  regni  mei,  clericos  etlaicos,  statuit, 
irritum  et  vacuum  habeatis. 

Teste  G[arcia]  Vasatensi  episcopo  ^*K 
Apud  Sanctum  Macharium  in  Guasconia. 


CCLXXXVI 

95  Delisle,  n*  i8i  C. 

1169. 

Lettre  de  Henii  II  à  Guillaume ,  archevêque  de  Sens ,  au  sujet  de  ceux  qui  awdent  M 
excommuniés  pour  les  affaires  de  Thomas  Bechet. 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  57a.  —  b.  Robertson,  Materials  for  the  hisiorY  of 
3o  Thomas  Becket,  t.  VII,  p.  9 4* 

Gaillanme,  archevêque  de  Sens,  a  été  consacré  le  a  a  décembre  1 168. 
W  G...  Val...  a. 


HENRI  IL  435 

Rex  Ânglie  WîUelmo ,  Senonensi  archiepiscopo. 

Venientes  ad  me  nuniios  (*)  domini  pape  pro  negotio  quod  inter  me  et  archiepisco- 
pum  Gantuariensem  vertitur,  licet  aspera  et  omni  honori  meo  portarent  contraria, 
pro  domini  pape  reverentia  et  sancte  Romane  ecdesie  débita  devotione  honorifice 
suscepi  et  qua  decuit  audivi  benignitate ,  mandatum  domini  pape  modeste  admodum    5 
admittens  quod  ipsi  deferebant,  lioet  me  in  meis  gravatum  sentirem,  quos  ipsi 
excommmiicatos  babebant,  extraordinarie  precipitata  in  illos  sententia,  magis  ex 
impetu  animi  et  motu  mentis  quam  ex  rationis  iibrata  equitate  vei  deliberationis 
consilio.  Gmn  autem  super  boc  diutius  sermo  duceretur,  petii  ut  absoiverentur  quos 
ipsi  sic  ligatos  babebant.  Ipsi  vero  se  iiios  absoluturos  promittebant  ^^  si  illis  secu-  lo 
ritas  juratoria  prestaretur  ab  eisdem,  quod  absoluti  ipsorum  parèrent  arbitrio.  Hinc 
autem  motus  vehementius,  juravi  quod  nuUatenus  sacramentum  inde  prestarent, 
sed,  si  relient,  a  iaicis  fidei  interpositione,  a  clericis  in  verbo  veritatis  promissione, 
eis  securitatem  fieri  facerem,  ut  mererentur  absolvi.  Ipsi  autem,  esse  hoc  extraneum 
a  consuetudine  asseratïtes,  et  a  sibi  injuncto  tenore  alienum  affirmantes,  dixerunt  lô 
quod  ad  hoc  vestrum  habwe  vdient  consilium,  qui  et  archiepiscopus  et  Apostolice 
Sedis  legatus  estis,  ut  si  hoc  ex  vestro  haberent  consilio,  pro  excusatione  eis  suffi- 
ceret,  si  aliquando  transgressionis  propter  hoc  arguerentur.  Mittunt  itaque  ad  vos, 
et  ego  mitto,  et  precor  quod,  honori  meo  et  commodo  consulentes,  ad  hoc  consi- 
lium vestrum  applicetis.  Gonfido  aut^oi  constanter  de  vobis,  quem  pro  summô  20 
amico  complector  cum  abundantissima  devotione,  quod  in  hoc  et  in  aliis  meis 
negotiis  et  gratiam  uberem  et  diligentiam  vigilantem  et  firmissimam  fidelitatem 
exhibebitis.  Desiderio  meo  plurimum  succesisse  reputarem,  si  vobiscum  loqui  pos- 
sem,  sed  aliorum  negotiorum  instantia  hoc  ad  presens  fieri  prohibet.  Peto  itaque 
quatenus  aliquem  de  vestris  ad  me  mittatis,  per  quem  plenius  vestra  mihi  voluntas  25 
innotescat,  et  mea  vobis  pariter  notificetur. 

ccLxxxvir 

Delisle,  n*  181  D. 
1160. 


Lettre  de  Henri  II  aa  pape  Alexandre  III,  pour  accréditer  aaprès  de  lai  Renaud,  archi-  3o 
diacre  de  Salisbary,  et  Richard  Barré* 

♦  • 

a,  Recneit  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  SyA.  —  h.  Robertson,  Materials  for  the  history  of 
nomas  Becket,  t.  VII,  p.  82. 

(•)  nuncli  ah.  —  W  Ipsi  vero  —  promittebant,  omis  dans  a. 

55. 


à 


â36  HENRI  IL 

Âlexandro  pape  Henricus,  rex  Ân^ie. 

Sepius  nuntios  nostros  ad  pedes  patemitatis  vestre  direximus,  rogantes  et  suppli- 
cantes  quatenus  querelis  que  inter  nos  et  Gantuariensem  vertuntur.  finem  debitum 
justitia  mediante  poneretis.  Et  tandem  plaçait  benignitati  vestre  ut  juxta  petitionem 
5  nostram  de  latere  vestro  legatos  nobis  mitteretis  cum  potestatis  pienitudine,  ut 
omnes  controversias  nostras  plene  decidere  et  difiînire  possent,  remoto  appdiationis 
obstaculo.  Qui  cum  in  hac  potestate,  sicut  nuncii  nostri  ad  nos  reportavenint  et 
litteris  vestris  continebatur  expressum,  quas  adhuc  pênes  nos  habemus,  ndssi  fuis- 
sent, sicut  per  eosdem  legatos,  cum  ad  nos  pervenissent,  accepimus,  potestas  illa  ad 

lo  injuriam  nostram  iilis  subtracta  est.  Unde,  cum  nos  ad  omnem  justitiam  coram  eis 
offerremus,  prefatus  Gantuariensis,  qui  ita  inique  et  malitiose  erga  me  se  habet* 
sicut  vobis  et  toti  mundo  innotuit,  coram  iilis  justitie  parère  omnino  contempsit. 
Ob  cujus  defectum  alios  deinceps  nuntios  ad  majestatem  vestram  transmisimas, 
per  quos  litteras  vestras  recepimus,  quas  et  ipsas  adhuc  pênes  nos  habemus,  in 

i5  quibus  terram  nostram  et  personas  regni  nostri  a  prefati  Gantuariensis  potestate  exi- 
mebatis,  donec  ipse  in  gratiam  nostram  redisset.  Quod  cum  ante  restitutionem  nostre 
gratie,  nescimus  ob  quam  causam,  immutaveritis ,  dum  alii  nuntii  nostri  adhuc  in 
curia  vestra  morarentur,  et  antequam  novissimi  legati  vestri  ad  nos  pervenissent, 
Vivianus  scilicet  et  Gratianus ,  ipse  in  personas  regni  nostri  et  in  quosdam  familiares 

9o  et  servientes  nostros,  qui  singuiis  diebus  nobis  assistebant ,  excommunicationis  sen- 
tentiam  promulgavit.  Gum  vero  nunc  uitimo^'^  prenominatos  nuntios  debito  nos 
honore  suscepissemus,  qui  tam  per  litteras  vestras  quam  viva  voce  protestabantur 
quod  ad  honorem  nostram  et  regni  nostri  exaltationem  v^iissent,  primo  loco  de 
absolvendis  excommunicatis  tractavimus,  qui  non  solum  ad  nostram,  verum  etiam 

95  ad  vestram  et^^^  eorundem  legatorum  injuriam  excommiinicati  videbantur,  petitio- 
nibus  etiam  iilis  quas  ex  parte  vestra  nobis  proponebant,  quantum  poteramus,  ob 
reverentiam  et  amorem  vestrum  pio  assensu  condescendentes.  Proponebant  siquidem 
littere  vestre  quatenus  seprfato  Gantuariensi  archiepiscopatum  suum,  et^'^  pacem  et 
amorem  nostrum  redderemus.  Nos  vero,  postposito  omnino  honore  nostro,  commu- 

3o  nicato  consiUo  Burdegalensis  et  Rotomagensis  archiepiscoporum,  Genomanensis, 
Redonensis,  Baiocensis,  Lexoviensis,  Gonstantiensis  et  Sagiensis  episcoporum» 
Fiscanensis,  Beccensis,  Sancti  Wandregisili,  Gadomensis,  Troamensis  ^'^^  Gère- 
siensis  ^*\  Rievallensis ,  Mortuimaris  ^^^  Tironensis,  Belbeccensis  ^^  et  quorundam  alio- 
rum  abbatum ,  nêcnon  et  Gaufridi  Autisiodorensis  et  quorundam  aliorum  rdigioso- 

^*}  nwic  ultimo,  omis  dans  h,  —  (^)  vestram  et,  oaùs  dans  a.  —  (*)  et,  omis  dans  a.  —  W  Troa- 
œnsis  h,  —  («)  Cerecensis  a.  —  0  Mortcdmarensis  a.  —  te)  Bddecensis  6. 


HENRI  IL  437 

mm  virorum,  concessimus  antedicto  Gantuariensi,  licet  ipse,  sicut  vobis  multotiens 
significavimus ,  absqae  conscientia  nostra  et  coactione  aliqua  a  regno  nostro  exierit , 
ut  in  bono  et  in  pace  rediret,  et  possessiones  suas  omnes  baberet,  sicut  habuit 
quando  a  regno  exivit,  et  ipse  et  omnes  qui  cum  eo  vel  pro  eo  exierunt,  ob  bonorem 
Dei  et  ob  amorem  vestrum,  sdva  dignitate  regni  nostri.  Gumque  nuntii  vestri  coram  s 
supradictis  vins  responsum  hoc  absque  omni  contradictione  recepissent,  excommu- 
nicatos  iiios,  qui  présentes  aderant^*^  absolverunt.  Gonvenit  autem  inter  nos  ut  aiter 
eorum,  Vivianus  sciiicet,  pro  excommunicatis  iiiis  qui  in  Anglia  erant  absolvendis 
transfiretaret,  Gratianus  vero  ad  verba  bec  sepenominato  Gantuariensi  transportanda 
rediret.  Mane  autem  facto,  cum  ab  eis,  quibusdam  negotiis  nos  trabentibus,  accota  lo 
ab  eis  prius  licentia  recessissemus,  nescimus  cujus  instinctu  aut  quo  spiritu,  con- 
cessis  stare  recusaverunt,  causantes  verbum  iiiud  quo  nos  dignitatem  regni  nostri 
sabram  fore  dixeramus,  quod  tam  nobis,  quam  iiiis  qui  nobiscum  aderant,  nuiio 
jure  ab  eis  causari  debere  videbatur.  Nos  autem  bujus  rei  seriem  ad  vestram  con- 
scientîam  referendam  esse  duximus,  de  vestra  semper  discretione  presumentes  quod  iS 
vos  in  nuiio  bonori  nostro  derogare  veiitis,  vel  regni  nostri  dignitati,  obnixe  serenitati 
vestre  supplicantes  quatenus,  attente  considérantes  bonorem  et  utiiitatem  quam 
vobis  et  curie  vestre  ccmtulimus,  et  in  fiiturum,  nisi  per  vos  steterit,  conferemus, 
sic  rem  temperetis,  ne  pênes  vos  tantum  possint  iliius  perfidi  proditoris  nostri  maii- 
tiose  bianditie,  quantum  evidentia  tôt  et  tantorum  virorum  testimoniis  corroborata  so 
cause  nostre  mérita,  sed  juxta  petitionem  nostram  eos  qui  excommunicati  sunt 
absolvatis ,  et  ne  in  nos  et  ^^^  sdios  venenum  sue  excommunicationis  perfundere  possit 
provideatis,  ne,  si  minus  in  hac  justa  petitione  nostra  exauditi  fuerimus,  tanquam 
de  vestra  benevolentia  desperantes ,  aliter  securitati  nostre  et  bonori  prospicere  oom- 
peUamur.  Et  quoniam  singuia  que  a  nobîs  dicta  sunt  et  proposita  difficile  scripto  3  s 
comprehenderentur,  transmittimus  ad  pedes  patemitatis  vestre  ciericos  et  familiares 
nostros  Reginaldum  archidiaconum  Saresberiensem  et  Ricbardum  Barre ,  qui  plenius 
vobis  cuncta  que  bine  inde  agitata  sunt  exponent,  quibus  in  cunctis  que  ex  parte 
nostra  vestre  sanctitati  proponent  fidem  indubitanter  adbibeatis  ;  de  quorum  reditu 
festinanter  maturando  vestra,  precamur  et  consulimua,  sollicite  provideat  discretio,  3» 
quoniam  eorum  mora  diutumior  periculum  et  damnum  intolerabile  Ecclesie  posset 
afferre. 

W  erant  h,  —  W  nos  et,  omis  dans  b.  • 


438  HENRI  II. 


CCLXXXVIII 

Ddlsle,  n*  181  E. 
1169.  —  Bur. 

Lettre  (le  Henri  II  aux  Mes  de  l'ordre  de  Citeaax,  touchant  une  conférence  avec  les 
5  légats  du  Saint-Siège. 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  378.  -^  h.  Robertson,  Materials  for  the  history  of 
Thomas  Becket,  t.  VII,  p.  go. 

Henricus,  rex  Ânglie,  et  dux  Normannie  et  Âquitanie,  et  cornes  Ândegavie,  viris 
venerabilibus  abbati  Gisterciensi  et  universts  abbatibus  Gisterciensis  ordinis,  qui  ad 

10  capituium  Gisterciense  conveniunt,  saiutem  et  sincère  diiectionis  affectum. 

De  vestra  sinceritate  ^'^  et  religione  pienius  ^^  confidens  et  constantius  presumens , 
universitati  vestre  dévote  supplico ,  humiliter  petens  quatenus  mei  et  heredum  meo- 
rum  memoriam  habeatis,  necnon  et  fidelium  meorum,  quatenus  precibus  vestris 
mihi  propensius  inclinetur  divina  clementia,  nobisque  miserationem  ejus  propitiam 

i5  facere  studeatis,  ut  cum  pace  solida  et  continua  nos  dirigat,  et  regnum  meum  et 
alias  terras  mihi  subditas  conservet.  Preterea  vobis  innotescere  volo  quod  nuntios 
domini  pape,  viros  venerabiies,  Gratianum  domini  pape  notarium,  et  magistrum 
Vivianum  sancte  Romane  ecciesie  advocatum,  quos  pro  negotio  archiepiscopi  Gan- 
tuariensis  ad  me  transmisit,  honorifice  suscipere,  petitionem  ejus  per  eosdem  mihi 

^o  porrectam  dévote,  sicut  decuit,  audire  curavi.  Eidem  autem  pelitioni,  adhibito 
consiiio  archiepiscoporum  et  episcoporum  et  abbatum  plurium,  bénigne  et  sufli- 
cienter  respondere  cum  predictonim  nuntiorum  consensu  studui,  sicut  vos  subscripta 
docebunt,  ut  domino  pape  omnimodam  videar  in  hoc  negotio  exhibuisse  reveren- 
tiam,  iicet  semper  juri  stare,  et  quod  inter  nos  jus^*"^  statueret  subire  petiissem  a 

9 5  primordiis  hujus  cause,  et  sepius  postuiassem  ut  a  iatere  domini  pape  transmitte- 
i^ntur  qui,  de  ista  causa  pienius  cognoscentes,  illam  equitatis  fine  concludérent. 
Archiepiscopus  Gantuariensis,  sicut  ad  remotiores  finium^'^  vestrorum^*'  partes  fama 
discurrente  divulgatum  est,  sine  mea  licentia  et  conscientia  exivit  ab  Anglia,  et  post 
exitum  ejus  me  apud^*^  religiosos  viros  crudelitatis  notabilem  haberi  voluit,  in  me 

(•)  sanctitate  a.  —  ^)  pienius  omis  dans  a.  —  (*)  Jus  omis  dans  a.  —  (^)  Francoram  a.  —  M  nos- 
trorum  fc.  —  î^)  ad  a. 


HENRI  II.  43» 

vota  principum  et  clericonim  provocans,  et  odium  gentium  exterarum.  Pro  petitione 
tamen  et  reverentia  et  amore  domini  pape ,  licet  mihi  gravissimum  esset  et  voiuntati 
mee  admodum  repugnans,  et  mihi  molestissimum  videretur,  concedo  quod  ipse 
redeat  in  Ângliam ,  et  habeat  archiepiscopatum  suum  cum  ea  integritate  cum  qua 
illum  habuit,  quando  Ulum  dimisit;  et  sui  simiiiter  sua  habeant,  et  ipse  et  sui  paceni  5 
habeant  ad  honorem  Dei  et  mei,  salvis  dignitatibus  regni  mei.  Quod  autem  brevius 
vobis  de  présent!  negotio ,  quam  solenniter ,  quibus  presentibus  actum  sit ,  ex  litteris 
datur  intelligi ,  vobis  diligentius  et  plenius  intimabunt  venerabiles  fratres  vestri  qui 
aderant,  (rater  Gaufridus  de  Âitisiodoro,  abbas  de  Mortuo  Mari,  abbas  de  Belbec^*^ 
abbas  de  Rievailis^^^  quibus,  ut  decet,  fidem  adhibebitis  ('').  Universitati  autem  vestre  lo 
dissuasum  esse  desidero,  ne  de  cetero  tam  faciiem  adhibeatis  oreduiitatem,  si  quis 
in  pemiciem  meam  ^^^  de  me  vobis  sinistra  predicare  et  persuadere  voluerit.  Preterea 
diiectioni  vestre  grates  uberes  exsolvo,  quod  ad  petitionem  meam  firatrem  Gaufri- 
dum  mihi  misistis.  Et  nunc  iterum  diiigenter  peto  quatenus  eundem  quamcitius 
mihi  remittatis;  necessariam  enim  mihi  ejus  intelligo  discretionem  et  prudentiam,  i5 
at  mihi  presens  adsit  et  aliquamdiu  propinqua  mihi  ejus  sit^*'  conversatio. 

Teste  G.  archidiacono  ^^^ 

Âpud  Burum  ^^K 

CCLXXXIX 

Delisie,  n*  181  F. 
Du  3  mars  an  s  4  join  1170.  — .Gloucester. 

Lettre  de  Henri  lia  Bcuihélemy,  évéqae  d'Exeter,  poar  lui  annoncer  le  pardon  accordé  30 
€Ï  cewc  qui  s  étaient  éloignés  de  l'Angleterre  à  cause  de  l'affaire  de  Icwclievéque  de  Can- 
iorbéry. 

a.  Bâcneil  des  Historiens  de  France,  i,  XVI,  p.  487;  d*après  le  recueil  épistolaire  de  Jean  de  Saiis- 
bury.  — -  h,  Robertson,  Materials  for  the  history  of  Thomas  Becket,  t.  YII|  p.  343. 

Henri  II,  rentré  à  Portsmouth  le  3  mars  1 170,  après  quatre  ans  d'absence,  est  reparti  de  Porls-  35 
niouth  pour  Barfleur  ie  !i4  juin  de  la  même  année. 

Henricus,  rex  Ânglie,  et  dux  Normannie  et  Âquitanie,  et  cornes  Ândegavie,  B. , 
Exoniensi  episcopo ,  saiutem. 

W  Bdlet  a.  —  W  RievaUe  a.  —  W  habebitîs  h.  —  W  meam  omis  dans  a.  —  W  sit  omis  dans  a. 
—  ^)  La  souscription  et  la  date  omises  dans  a,  —  ^)  Rurum  (;  Burum?  (,  in  adnotatîone. 


440  HENRI  IL 

Sciatis  quod  concessi  pacem  meam  omnibus  qui  exierunt  de  Ânglia  propter  Tho- 

mam  Gantuariensem  archiepiscopum,  et  omnes  res  suas,  sicut  eas  melius  habuerunt 

quando  eadem  causa  exierunt  de  Ânglia,  et  bénéficia  que  idem  archiepiscopus  eis 

postea  contulit.  Quare  eos  secure  venire  fadatis ,  et  res  suas  habeant  bene  et  in  pace , 

5  saiva  fidelitate  mea  quam  mihi  facient. 

Testibus  :  Gaufrido  archidiaoono  Gantuariensi,  Bicardo  archidiacono  Pictavensi, 
Ricardo  (?)  de  Hum[etis]  constabulario ,  Ricardo  de  Luci,  Reginaldo  de  Gurtenai. 

Apud  Gioec[estriam]  ^^K 


ccxc 

t 

10  Ddisle,  n*  i8i  G.    ' 

Du  3  mars  au  2  4  juin  1170.  ~  Westminster. 

Lettre  de  Henri  II  à  Rotroa,  archevêque  de  Roaen,  pour  lai  annoncer  qu'il  a  résolu  de 
s'entendre  avec  les  envoyés  du  pape. 

a.  Bessin,  Concilia  Rotomagensis  provinciœ,  I,  p.  8i.  —  h.   Recueil  des  Historiens  de  France, 
lô  t.  XVI,  p.  4ii,  note;  d*après  un  recueii  épistolaire  de  Thomas  Becket.  —  c.  Robertson, 

Materials  for  the  kistory  of  Thomas  Becket,  t.  VII  (i885),  p.  3oo. 

HeNRICUS  REX  AnGLIE  RoTRODO  R0THOIIA6ENSI  ARGHfEPISCOPO. 

De  vestro  aiiorumque  fideiium  baronum  meorum  consilio,  pacis  reformande 
inter  me  et  archiepiscopum  Gantuariensem  susceptam  formam  domino  pape  nunciis 
20  et  litteris  meis  insinuavi.  Ipse,  sicut  per  suas  mihi  litteras  significavit,  eam  cum 
tenore  quo  a  vestro  prodiit  consilio,  eique  ex  parte  vestra  fuerat  significata,  suscepit 
cumgratiarum  actioneplurima,  mandans,  monens  et  supplicans,  et  suadens  atten- 
tius  ut  illam  exequar  mediatione  vestra  et  Nivemensis  episcopi.  Blam  itaque,  vobis 
mediantibus,  plene  et  libenter  complebo,  nuUatenus  declinaturus  formam  vestro 
35  consilio  propositam. 

Teste  Ricardo  de  Luci. 

Apud  W^estmonasterium. 

^')  L'acte  par  lequel  Henri  II  a  notifié  la  lisle  ne  la  pas  inséré  dans  son  recueil,  jugeant 

rentrée  en  grâce  de  Tarchevéque  de  Cantorbéry  superflu  d'y  faire  entrer  ce  nouveau  texte  qui 

et  de  ses  partisans  se  trouve  dans  les  Materials  ne  concernait  pas  directement  la  France,  et 

du  Rév.  Robertson ,  t.  VU ,  p.  343  ;  M.  De-  qui  n  était  pas  daté  d'une  localité  fran^se. 


HENRI  ri.  441 


CCXCI 

Deiisle,  n<*  181  H. 
Vers  1170.  —  Woodslock.  ^ 

Ordre  à  Conan,  comte  de  Richemont,  de  laisser  le  connétable  Ruaad  tenir  en  paix  une 
terre  que  hd  avait  concédée  Etienne  ^  câeul  dudit  Conan.  5 

A,  Original  scellé  sur  simple  quene  et  encore  muni  de  sa  bandelette,  mais  dont  récriture  est  très 
pâlie;  Westminster  ahbey,  XLI,  1.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n"*  55. 

L'itinéraire  d'Eyton  (p.  i36)  indique  un  séjour  de  Henri  II  k  Woodstock  vers  mai  1170.  La 
pièce  ne  peut  pas  être  postérieure  k  la  mort  de  Conan  IV  le  Petit,  duc  de  Bretagne  et  comte  de 
Ridiemont,  mort  le  20  février  1171  (Eyton,  p.  i5^).  10 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannon^n  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  comiti  Gonano,  comiti  (P)  Richemundie  (?),  salutem. 

Precipio  quod  Rualdus  constabularius  teneat  bene  et  in  pace  et  juste  terram  que 
fuit  Henrici  (?)  filii  Morijii  (?),  sicut  cornes  Steph[anus]  avus  tuus  eam  iUi  dédit,  et 
carta  (?)  sua  confumavit;  et  nuUus  eum  inde  vexet  vel  in  placitum  ponat  injuste;  i5 
et  nisi  feceris ,  justicia  vel  vicecomes  meus  faciat  fieri. 

Teste  R.  comité  Gornubie. 

Apud  [Wode]st[oc.]  W. 

CCXCII 

Ddisie,  n*  18a.  30 

Vers  1170.  —  Argentan. 

Confirmation  de  donations  faites  à  l'abhaye  de  Perseigne  par  GaiUajamey  comte  de 
Pontiea. 

A,  Original  perdu. 

B,  Vidimos  du  4  janvier  1^3^;  Archives  de  la  Sarthe,  n*  ^94  des  analyses  de  Bilard.  Copie  com-  20 

muniquée  par  feu  Hucher,  du  Mans. 

(*)  hectare  empruntée  à  une  excellente  copie  que  le  Rév.  Salter  a  jointe  à  sa  photographie. 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VII.  56 


larsniBBiB  lAnoutB. 


À 


442  HENRI  IL 

Tkdiq.  :  Bilard,  Analyse  des  documents.  •  •  de  la  Sgrthe,  t.  I,  n*  494- 

Round,  n*  ia5. 

L*itinéraire  d*Eyton  mentionne  plusieurs  séjours  de  Henri  II  à  Argentan,  en  1170  et  1171; 
c*est  dans  cette  ville  qu'il  se  trouvait  le  1*'  janvier  1171,  quand  il  apprit  le  meurtre  de  Thomas 
5  Becket;  il  y  resta  jusqu'au  10  février. 

Henricus ,  rex  Angloruin ,  et  dux  [Normannonim  et  Aqaitanommj  et  cornes  Ande- 
gavorum,  episcopo  Genomannensi,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et 
omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Cenomannie,  [salutem]. 

âciatis  me  concessisse  et  preseoti  carta  oonfiimasse  eodesîe  Saiicle  Mute  de 

1  o  Persenia  et  monadus  ibidem  Dto  sernentilMas  {omnes  donatiaiMs  ^^uis]  Wffleimus 
de  Pontivo  et  fiiii  ejus  sive  quiiibet^*^  alii  eis  rationabiliter  dedenmt  in  elemosiuam, 
et  omnia  que  rationabiliter  [eis  data  fuerunt  Quare]  volo  et  firmiter  predpio  quod 
predicta  ecclesia  et  monacbi  ejusdem  loci  habeant  et  teneant  omma  illa  oom  ooh 
nibus  pertinenciis  [suis ]  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et 

15  molendims,  in  stannÎ8«t  vmrfis,  in  vus  et  semitis  et  in  onmibus  [alns  loc]is  et  aiiis 
rébus  ad  illa  pertinentâras,  bene  et  in  paoe,  libère  et  quiète,  plenarie  et  int^^  et 
konorifice ,  cum  omnibus  libertatibus  [et  iiberis]  consuetudinibus  suis. 

Test3>a8  :  Wilieimo  de  Mandevilla,  Ricardo  de  Humetîs  oonestabufauio ,  Hugoiie 
de  Pirtoriis,  Roberto  de Stntevilia ,  Hugone  de  [Morerjilla. 

9o      Âpud  Argentomum. 


CCXCIII 

Delisle,  n*  i83. 
Vers  1170.  —  Argentan. 

Concession  de  l'église  de  Saint-Léonard  à  Pahhaye  de  SiUi. 

35  i4.  Original;  Archives  de  rOme,'H  1098.  —  Photographie. 

B,  Cartulaire  de  Silii,  foi.  a6.  —  Copie  d après  Torigind,   Bibliothèque  nationale,  ms.  latin 

10079,  ^^'  ^' 

Eyton,  p.  78.  —  Round,  n*  685. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  précédente. 
M  quisUbet  & 


HENRI  IL  443 

H.  y  rex  Ânglorum  et  dux  Normannomm  et  Aquitanonini,  et  comes  An<I^- 
Toram,  archiepisoopo  Rothomagensi,  et  episoopis,  abbatânis  et  comitibus,  baro- 
nibus,  justiciis,  viceoomitibus  et  omnibns  ministris  et  fiddibus  sais  Normannie, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présent!  carta  confirmasse  ecdeste  Sancte  Marie  de  5 
Guffer  et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus  ecciesiam  Sancti  Leonardi,  quam 
Robertus  de  Sancto  Leonardo  eis  dédit  in  perpetuam  eiemosinam,  cum  omnibus 
pertinentiis  suis.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecciesia  et  canonici 
ejusdem  ioci  habeant  et  teneant  predictam  ecciesiam  cmn  omnibus  pertinentiis  suis , 
bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice,  sicut  aliquis  predecessorum  >o 
suorum  eam  mdius  et  liberius  tenuit  aliquo  tempore. 

Testibos  :  Frogero  ^iscopo  Sagiensi,  Ricbardo  arcbidiacono  I^ctavensi,  Ricbardo 
de  Humetis  constabulario ,  Manassero  Biset  dapifero,  Wflielmo  de  Gurci  dapifero, 
et  Willelmo  de  Hastingis,  Roberto  de  Briecurt,  Hugone  de  Morevilla. 

Âpud  Ârgentomum.  i  o 


CCXCIV 

Dditie,  n*  i8i  L 
1 170.  —  Chinon. 

Lettre  de  Henri  II  à  son  fils  Henri,  poar  lai  annoncer  qail  a  fait  sa  paix  avec  F  arche- 
véffae de  Cantorbéry.  '=<> 

a.  Robartsoii,  tUteriaUfor  Ae kutory  of  Thomas  Beckei  (Rolls  séries),  t.  VU,  p.  3ii6. 

Le  Rév.  Eyton  cite  cette  pièce  (p.  1^7)  à  propos  d'un  séjour  de  Henri  II  à  Chinon,  vers  le 
i5  octobre  1 170.  Thomas  Becket,  dont  il  est  id  question,  a  été  tué  le  29  décembre  de  la  même 
année. 

Henricus,  rex  Anglie,  filio  suc  Henrico,  régi  Ânglorum,  salutem.  35 

Soiatis  quod  Thomas  ardiiepiscopos  Gantaariensis  pacem  mecom  fedt  ad  volun- 
tatem  meanti.  Et  ideo  precipio  quod  ipse  et  omnes  sui  pacem  habeànt;  et  fadatis 
habere  ipsi  archiqpiscopo  et  omnibus  suis ,  qui  pro  eo  exienmt  ab  Ânglia ,  omnes  res 
suas  bene  et  in  pace  et  honorifice,  sicut  habuerunt  tribus  mensibus  antequam  ipse 
archiepiscopus  recessisset  ab  Ânglia,  et  faciatis  venire  coram  vobis  de  legalioribus  et  3o 

56. 


444  HENRI  IL 

antiquioribus  militibus  de  honore  de  Saltwode,  et  eorum  sacramento  faciatis  reco- 
gnosci  quid  ibi  habeatur  de  feudo  archiepiscopatus  Gantuariensis;  et  quod  reoogni 
tum  fîierit  de  feudo  ejus  esse  ipsi  archiepiscopo  habere  faciatis. 
Teste  Rotroco  archiepiscopo  Rothomagehsi. 
5       Âpud  Ghinum. 


ccxcv 

Delisle,  n*  i84. 
1 1 70  ?  —  Cbînon. 

Confirmation  d'une  donation  faite  au  monastère  de  Saint-Georges  de  Bohon  par  Enjuger 
10  de  Bohon  et  par  l'abbé  de  Marmoatier. 

A.  Original  perdu. 

jB.  Copie  d'après  Toriginai;  Bibliothèque  nationale,  nu.  latin  544 1,  t.  II,  p.  29.  —  C  Ibid., 
ms.  latin  12879,  ^^^  ^^^  ^^  P^  I^''^  Martène.  —  D.  Ibid.,  collection  Moreau,  vol.  78, 
fol.  17  a. 
i5  Round,  n""  iai6. 

La  date  de  1 170,  donnée  à  la  table,  reste  incertaine.  Henri  II  s  est  trouvé  à  Chinon  vers  le 
i5  octobre  1 170  (Eyton,  p.  1 46- 147);  c'est  peut-être  à  ce  moment  que  la  présente  charte  a  été 
rédigée.  La  souscription  de  Henri,  évèque  de  Bayeux,  prouve  qu'elle  n'est  pas  antérieure  à  1 165, 
mais  Henri  II  a  également  été  à  Chinon  en  1 166  (Eyton,  p.  10a  ). 

-to  H.,  rex  Ângionim,  et  dox  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  R.  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baro- 
nibus,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  hac  mea  presenti  carta  confirmasse  donationem  quam 

i5  Engogerius  de  Bohun  fecit  rationabiiiter  monasterio  Sancti  Georgii  de  Buhun  et 
monachis  ibidem  Deo  serYientibus,.et  relaxacionem  G.  solidorum  Andegavensis 
monete  quam  fecit  abbas  Majoris  Monasterii  eidem  monasterio,  sicut  commuais 
carta  eorum  testatur,  in  qua  dependet  utriusque  sigilium.  Quare  volo  et  firmiter 
precipio  quod  donatio  predicti  Engogerii  et  prefati  abbatis  relaxatio  ita  intègre  et 

3o  rationabiiiter  rata  et  inconcussa  teneatur,  sicut  eorum  carta  testatur,  et  coram  me 
factum  fuit  apud  Ghinon. 

Testibus  :  Rotrodo  archiepiscopo  Rothomagensi,  et  Henrico  Baiocensi  et  F.  Sa* 


HENRI  lï.  445 

giensi  episcopis,  et  G.  archidiacono  Gantuariensi,  Ricardo  de  Humetis  constabulario , 
Willelmo  Malet  dapifero ,  Reginaldo  de  Gurtena[i] ,  Willelmo  de  Hastingis ,  Hugone 
de  Pirariis,  Hugone  de  Morevilla,  Waltero  de  Dunstan villa. 
Âpud  Ghinun. 


CCXCVI  5 

Delisle,  n*  i84  A. 
Vers  1170.  —  La  Flèche. 

Confirmation  d'un  accord  conclu  entre  Michel  de  Scànte-Marie-da-Bois  et  Henri  «r/e 
Hueceio  ». 

A.  Original  autreTob   scellé  sur   double  queue  de   parchemin;    Archives    nationales,    L  976  10 
(Mortain). 

Dftte  incertaine  qu*on  peut  conserver  sous  toutes  réserves.  Henri  II  s'est  trouvé  dans  la  région 
où  est  La  Flèche,  à  La  Ferté-Bemard,  à  Vendteie  et  à  Fréteval,  en  juillet  1 1 70  (Ëyton,  p.  i4o- 
là^).  Guillaume  de  Traci,  Tun  des  témoins  qui  ont  souscrit  cet  acte,  est  un  des  meurtriers  de 
Thomas  Becket.  Le  meurtre  de  Tarchevèque  ayant  été  accompli  le  ag  décembre  1 1 70 ,  il  n*est  pas  1  > 
possible  qu'entre  cette  date  et  Tépoque du  changement  de  formule  (1172-1173)  Henri  II  ait  admis 
Tun  des  meurtriers  à  souscrire  un  de  ses  actes.  La  présente  pièce  ne  peut  donc  pas  être  posté- 
rieure à  la  fin  de  11 70. 

Henricus,  rex  Angl[oruin],  et  dux  Nonn[annorum]  et  Âquit[anoruin] ,  et  cornes 
Ând[egavorum] ,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  episcopis,  comitibus,  baronibus,  20 
justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  conventionem  factam  coram 
me  înter  Michaelem  de  Sancta  Maria  de  Bosco  et  Henricum  de  Hueceio,  scilicet 
quod  Michael  dat  totam  terram  suam  Henrico  cum  filia  sua  primogenita ,  ita  quod 
alteram  sororem  det  honorabiliter  viro  Henricus  de  propria  pecunia  sua  cum  ad  a.v 
annos  pervenerit  nubUes;  sed  si  contingeret  primogenitam  mori  antequam  nuberet, 
juniorem  ducere  in  uxorem  débet  ipse  Henricus.  De  terra  predicti  Micbaelis.devenit 
homo  meus  Henricus  de  Hueceio,  petitione  et  concessu  ejusdem  Michaelis.  Quare 
volo  et  firmiter  precîpio  quod  bec  convencio  firma  et  stabilis  maneat,  et  inconcusse 
inter  eos  teneatur,  sicut  coram  me  facta  fuit.  3(> 

Testibus  :  Ricardo  de  Humetis  constabulario,  Willdmo  de  Gaineto,  Ricardo  de 
Ganvilla,  Fulcone  Paenello,  Willelmo  Malet,  Willelmo  de  Hasting[is],  Willelmo 


446 


HENRI  IL 


de  Trad,  Thonia  de  Golundis,  et  WiUdmo  Patrie  «  et  Eudone  Filio  Ëmesii»  Wâ- 
IdmoTorel,  Reginaldo  de  Pavilleio. 
Apud  Fissam  f*^ 

CCXCVII 

5  Delisle,  n*  i84  B. 

Vers  1170.  —  La  Flèche. 

Confirniation  à  t abbaye  de  Bordesley  (fnne  donation  de  terre  que  lui  avait  faite  Robert 
de  Stafford. 

A,  Original  perdu. 

10  a.  Madox,  Formvlare  AngKcannm,  Londres,  1701,  in-folio,  p.  43,  n"*  78. 

Date  incertaine;  voir  la  pièce  précédente.  Guillaume  Malet  a  souscrit  cette  charte  avec  le  titre  de 
«dapifen;  or  ii  semble  étabB  (Introduction,  p.  491)  que  les  documents  où  il  porte  cette  quali- 
fication remontent  à  la  période  1 16&-1 16g.  D'après  le  Rév.  Eyton  (p.  319],  il  aurait  exercé  ses 
fonctions  jusqu  en  1 1 70.  La  date  :  vers  1 170,  adoptée  par  M.  Deiisle,  reste  vraisemblaUe. 

i5  H.,  rez  Anglonim^'^  et  dux  Normannorum  et  Aquitanomm ,  et  comes  And<^- 
vorum ,  archiepiscopis ,  episcopîs ,  comitibns ,  baronibus ,  jnsticiis  ^\  vicecomitibas  el 
omnibus  fidelibus  suis  totius  Anglie,  salutem. 


(*)  Anglîae  a.  — —  ^)  justiciariis  a. 

(^)  Le  cartulaire  de  Savigni,  conservé  aux 
Archives  de  la  Manche,  contient  (n*  470)  une 
charte  relative  à  la  même  afimre,  et  dont  nous 
donnons  ici  les  pMsages  les  pios  importanU  : 

c  Henricus  de  Domfront,  fidelis  r^[is  Angiîe 
minister,  omnibus  fidelibus,  saiulem,  vobis 
omnibus  filiisque  vestris  post  vos. 

«  Notum  sît  qnod  Midiael  Sancte  Marie  de 
Bosco  monachis  Savign[eîi]  in  elemosinam 
dédit  pratum  qooddam  qnod  appeliatur  Pne 
tam  Gahardi,  liberum  omoîno  et  qnietnm; 
conupe  monadri  predictum  pratom  per  ali- 
quot  annos  in  pace  tenuissent,  acddit  ut  demi- 
nus  Henricus,  rex  Anglie,  predicti  Michadiis 
filiam  cum  omnibus  terris  et  teneiuis  ipsius 
Henrico  de  Heudion  {sic)  daret  in  uxorem, 
ipso  Uichaele  volenfee.  Henricus  «atem,  accepta 


terrarum  et  filie  Michadis  donatione,  pratom 
predictum  adversus  monachos  cepît  calump- 
niari,  et,  ex  mandato  ngto^  tam  montdiî 
qoun  que  Henricus  in  noslram  venere  preseo- 
tîam,  ut  de  predido  pnito  inter  eos  judianm 
faceremns.  Monachi  autem  cum  adversus  pre- 
dictum Henricnm  placitando  diu  iaborare  re- 
cusarent,  îpsi  Henrico  unum  equum  dederunt, 
hoc  pacto  ut  pratum  snpradîctnm,  quantum 
«d  îpsum  pertindbat,  ipsis  donaret  et  oonee- 
derei  in  perpetouni  omnino  iîbemm  et  qoie- 

tum, 

tHoc  autem  factum  est  apud  Danfront  sub 
testibus  his  :  Johanne  de  Danfront,  Raduifo 
Bretel,  Girardo  Bumolfo,  Thoma  Bumoifo, 
Herberto  Decano ,  Teobaldo  Ruflb ,  Hngone  de 
Moteoorbel,  Acardo  de  Barris,  et  multb  aliis.  • 


HENRI  IL  447 

Scîalîs  loe  concesrâse  et  confirmasse  ecclesie  Soncte  Marie  de  Bordesleia  et  mona- 
diisibidem  Deo  servienAibiis  imam  hidam  terre  in  Boiida,  qaam  Robertas  de  Slai- 
ford  eis  in  elemosinam  dédit,  solutam  et  quietam  ab  omni  secuiari  sarvioao  ad  emn 
pertinente,  sieul  caria  ejoadem  Roberli  m  testatiir.  Qoare  rolo  et  firmiier  precipio 
quatinus  predicti  monachi  de  Bordesleia  eandem  hidam  bene  et  in  pooe,  qmele  et  s 
honorifice  teneant,  in  boscho  et  piano,  et  pratis  et  pasturis,  et  in  omnibus  rébus 
eidem  bide  predicte  pertinentibus. 

Testibus  :  Ricardo  de  Luci,  WiUelmo  fllio  Hamonis,  Rob[erto]  de  Dunestanvilla, 
Hugone  de  Glaeris,  WiUelmo  Maled  dapifero. 

Âpud  Fissam.  lo 


CCXCVIII 

DeUsle,.n*  186. 
1170,  iwÀt  «HP  leptambre^  —  La  Motte  de  G«r. 

Affranchissement  de  coutumes  accordé  à  (abhaye  de  Lonlai. 

*  «         «  * 

A.  Original  perdu.  i5 

6.  Copie;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10071,  fol.  iqS. 

a.  Boberlson«  Hbfmd!»,  t..  Vil,  p.  44o. 

Eyton,  p.  i43,  à  Tannée  1170?  —  Round,  n*  698,  [1 171,  août]. 

La  substitution  du  chiflEre  1171  à  1170  dans  Tlntroduction  (p.  71)  doit  être'  attribuée  à  une 
faute  d*impression.  Robert  de  Torigni,  cité  à  ce  propos  par  M.  Delisle,  est  formel  (éd.  Delide,  ao 
t.  U,  p.  91,  année  1 170)  :  «Mense  septembri,  rex  Henricus  infirmatus  est  pêne  ad  mortem  apud 
Motam  de  Ger.  »  —  L'auteur  des  Geûa  régis  Hemrici  Secundi  confirme  la  date  de  1 1 70  donnée  par 
Robert  (éd.  Stubbs,  1. 1,  p.  6,  année  1 170)  :  <rex  rediit  in  Normanniam,  et  drca  festum  Sancti 
Laurentii  (10  août)  ad  Motam  Gémi,  qu»  parum  distat  a  Damnifronte,  et  ibi  in  gravem  incidit 
înfirmitatem,  ita  quod  dicebatur  per  regnum  GdHiae  quod  mortuus  esset.  •  C'est  bien  de  1 170  qu'il  a  S 
est  ici  question;  le  meurtre  de  Thomas  Bécket  (ag  décembre)  n'est  raconté  par  les  Gesta  que  dans 
les  pages  suivantes. 

Henricus,  etc.,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  ballivis  suis  totius 
Ânglie  et  Normannie,  Cenomanie  et  Ândegavie  et  Turonie  et  Âquitanie,  salutem. 

Sciatis  quod  concessi  et  carta  mea  confirmavi  abbatie  de  Lonlaio  et  monachis  3o 
quittantiam  omnium  oonsuetudinum.  per  omnes  terras  fm$&  et  portus  maris,  de 
omnibus  rébus  quas  homines  sui  potenint  affidare  esse  proprias  monachoinm  eorum , 


4&8  HENRI  IL 

ad  vicium  et  vestitum  eorum.  Quare  yoIo  et  finniter  precipio  quod  predicti  monachi 
predictas  consuetudines  habeant  bene  et  in  pace.  Et  prohibeo  ne  quis  èos  nichil  (?) 
disturbet  injuste ,  super  X.  libras  forifacture. 

Testibus  :  Johanne  de  Oxenefort,  Ricardo  de  Ganvilla,  Simone  de  Tumebu. 
^5      Apud  Motam  de  Ger. 


CCXCIX 

Deiisie,  h*  187. 
1170,  août  ou  septembre.  —  Ger. 

Ordre  adressé  aux  évéques  d'Avranches  et  de  Couiances  pour  faire  droit  ojox  réclama- 
10  lions  de  Vabhaye  de  Saviyni  sur  des  églises  de  leurs  diocèses. 

A,  Original  perdu. 

B.  G)pie  ancienne,  fin  du  xii*  ou  commenoement  du  xili*  s.;  cartulaire  de  Savigni,  Archives  de 

la  Manche,  H  non  coté,  n*  566. 

V(nr  la  note  dironologique  de  la  pièce  précédente. 

1 5       Henricus ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ande- 
gavis  [sic)^  episcopo  Abrincensi  et  episcopo  Gonstantiensi,  salutem. 

Precipio  vobis  quod  sine  dilatione  teneatis  plénum  rectum  moiiacbis  de  Savigheio 
de  omnibus  ecclesiis  quas  clamant  in  parrochiis  vestris ,  sicut  carta  régis  Henrid  avi 
mei  testatur,  ne  de  [h]is  amplius  clamorem  audiam  pro  penuria  recti. 
ao       Teste  magistro  Radulfo. 
ApudGier. 

CGC 

Ddisle,  n*  i85. 
Novembre  1170.  —  Cbâtiilon-en-Berri. 

a  5       Donation  de  Baugerais  aux  frères  qui  habitent  cette  localité,  et  qai  doivent  adopter  h 
règle  de  Sainte^Bfiarbe-^n-Auge. 

A.  Original  vendu  à  Paris  en  189^  ^'^. 

(^)  L*original  a  été  mis  en  vente  en  no-     '  Revaeies  autographes,  noyembre  iS^A^n*  iTi% 
vembre  189^  par  la  maison  Gharavay;  voir        p.  19,  article  a8i. 


HENRI  IL  449 

B.  Cope  d'après  Toriginal,  Bibliothèque  nationale,  collection  de  Toaraine  (Dom  Housseaa], 
vol.  V»  n*  17721  bis.  **  C.  Autres  copies.  Bibliothèque  nationale,  collection  Duchesne,  XXll, 
foL  430  et  4a I. 

a.  Pétri  BksemU  opéra,  éd.  de  1667,  p.  77Q.  — -  i.  J.  Chappée  et  abbé  Denis,  Archives  da  Cogner, 
série  H  (igoS),  art.  38,  p.  ao3;  d'après  Toriginal.  â 

M.  Ddide  a  exposé  (Introduction,  p.  71)  les  raisons  pour  lesquelles  cette  charte  peut  être  datée 
de  novembre  1 1 70.  Lltinéraire  d'Eyton  mentionne  le  voyage  du  roi  en  Berri  à  cette  date  et  n'en 

indique  pas  d'autre  pour  les  années  précédentes. 

Henricus,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ânde- 
gavorum,  archiepiscopo  Turonensi  et  justiciis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  10 
Turonie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  fratribus  de  Baugeseio  locum 
de  Baugeseio  in  que  habitant,  et  quidquid  eis  datum  est  vel  dabitur  rationabiliter. 
Preterea  concède  quod  predicti  fratres  suscipiant  ordinem  et  imitationem  de  ecclesia 
Sancte  Barbare  in  Normannia.  Quare  vole  et  firmiter  precipio  quod  predicti  fratres  1  :» 
predictum  locum  suum  habeant  et  teneant,  et  quicquid  eis  datum  est  vel  datum 
fiierit  rationabiliter,  bene  et  in^  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice. 
Et  prohibée  ne  eis  inde  aliquam  faciatis  injuriam  vel  centumeliam  vel  fieri  permit- 
tatis. 

Testibus  :  Hugene  abbate  de  Landesio,  Ricarde  de  Humetis^'^  censtabularie,  ^o 
Ricardo  de  Ganvilla,  Roberto  de  Briecuria^^  Stéphane  de  Turonis^'^  Gaufrido 
ferestario. 

Âpud  Gastellienem  in  Bituria. 


ceci 

Ddisle,  n""  181  K.  :i5 

Novembre  1170.  —  Loches. 

Lettre  de  Henri  11  à  tarchevéqae  de  Caniorbéry,  pour  s'excuser  de  n'avoir  pa  aller  à 
Rouen  à  sa  rencontre ,  par  suite  des  nouvelles  qu'il  avait  remues  des  préparatifs  da  roi  de 
France  en  vue  d'une  expédition  en  Auvergne. 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  459.  —  b.  Robertson,  Materials,  t.  VII,  p.  4oo.  3o 

Eyton,p.  i48. 

W  Hum«neto  b.  —  W  Brierec  b.  —  («)  Turoni  a. 

CHARTES  KT  DIPLéliaS.  —  TH.  67 


IMfBllUAia    SATtOHiLB. 


450  HENRI  IL 

Thome,  Cantttariensi  archiepiscc^ ,  Henricus  rex  Ai^e^^^ 
Sciatis  quod  obyîara  vobis  Rotbomagam  venire  non  potui  ad  terminmn  quem 
prelocuti  fuimus  inter  nos,  quia  significatum  mihi  fuit  ab  amîcis  meîs  Frande 
regem  Franconmi  jnreptnure  se  ad  eundam  in  jUvcrniam  mifer  homineji  «160!$,  ad 
5  malefaciendum  ipsis  et  terre  mee.  Ipsi  antem  homines  Alvemîe  idem  mihi  signiii- 
caTenmt,  rogantes  ut  ei»  auccarrerem.  Qoapropter  ad  tcfomitBaa  qa%m  staftmmus 
inter  nos  ad  vos  Rothomagum  venire  non  potm;  sed  mitto  vobis  Johannem,  deca- 
num  Saresberiensem,  familiarem  clericum  meum,  vobiscum  în  Ângliam  îturum, 
per  quem  significo  Henrico^  régi  Ân^orum,  iiiîo  meo»  ut  bene  et  in  pace  et  hoiiori- 
lo  fice  habcatis  omnea  re&  vestras,  qui  etiam  emendari  faciat,  si  quid  minus  actum  est 
quam  oportuerit  de  his  que  ad  vos  spectant.  Et  quoniam  mihi  et  fiiio  meo  piuiTi 
referuntur  de  mora  vestra  quam  facitis»  que  forsitan  vera  non  sunt,  vobis,  ut  credo, 
expediret  ne  ire  in  Ângliam  diutius  diflerretis. 
Teste  rege  ipso. 
1 5       Apud  Lochas. 

CCCII 

Delisie,  n**  i8i  J. 

Lettre  de  Henri  II  au  pape  Alexandre  III,  pour  se  plaindre  de  l'archevéfjue  de  Can- 
20  torbéry. 

a.  Robertson,  Materials,  t.  VII ,  p.  4 18. 

Venerabili  patri  summoque  pontifie!  Aiexandro  Henricus,  rex  Ânglie,  dux  Nor- 
mannie  et  Aquitanie,  et  comes  And^vie^  jwialem  et  debitam  venerationem. 

Si  devotionis  mee,  pater,  erga  sanctitatem  vestram  experimentum  queritis,  et  que 
a5  in  vestre  promotionis  initio  ad  honorem  vestrum  fideiiter  a  me  gesta  sunt,  eiapsa 
forsitan  a  memoria»  non  teneti»,  id  sdtlem,  quod  maodato  veitro  a  me  niqper  efiectu 
oûo^^um  est,  jprecor  ut  pre  oeidis  babeaftîs,  et  derotionMn  meam  ei^  vos  ex  ipsa 
mei  operis  attentione  plenissime ,  si  placet ,  advertere  oognoacatîa.  Hosteaa  enim  vùàÀ 
infestissimum,  in  meum  et  meorum,  quod  absit,  exterminium  tota  sua  possibiiitate 

(^}  Cette  rubrique  «  donnée  dans  le  reeodl  flokîres;  die  est  de  fantaisie  et  n'est  nuUemenl 
de  Robertson  et  Sheppard  comme  dans  Tédi-  conforme  aux  adresses  qu'on  trouve  dans  les 
tion  de  Dom  Brial,  provient  des  recueils  épi-        pièces  origîndies. 


HENRI  IL  A51 

proauptiMinuim,  sedeniem  mihi  semper  in  insîiliu  ut  madiine^lur  in  me  nuinm, 

cui  convivere ,  ut  presens  indicat  casus ,  mors  milii  est ,  in  regno  oohabitare  confiisio , 
hune,  mandate  vestro,  vestris  me  totum  substemens  pedibus,  in  pace  suscepi,  et 
de  latere  meo  ducatum  sibi  providens,  ut  cum  pace  deduceretur  ad  propria  sollicite 
procoravi  Que  nimimm  pax  non  wlnm  tihi^  «ed  et  suis  plene  conoeasa  esl,  et    :» 
homsnes qm  meas  jamdiu  cames  amaris ,  ut  aie  dieam,  morsibus  lacerare  non  desti> 
terunt,   qui  per  orbem  discurrentes  sinistris  adversum  me  mundum  rumoribus 
impleverunt,  in  regno  meo  cum  pace  suscepi,  sollicite  providens  ne  lederentur  ab 
bis  quos  leserant,  ne  ab  bis  quos  ofienderant  aliquid  onmino  molest[^e  susiinerent* 
Oportebat  itaque  sanctitatem  vestram,  pater,  et  mihi  prospexisse,  ne  malum  mîhi  lo 
pro  bono  redderetur,  ne  in  ejus  adventu  cui  pacem  dederam,  et  quem  cum  pace 
susceperam ,  regni  mei  pax  illico  turbaretur,  et  ecdesia  regni ,  que  nihil  taie  meruerat , 
absque  audientia  ad  falsas  ejus  suggestiones  tanti  mole  gravanûnis  opprimeretur,  ut 
quidam  suspensîoni,  quidam  anathemati  subjecti  sint,  cum  si  defensionb  sibi  detur 
opportunitas,  se  nîl  taie  meruisse,  juvante  Domino,  per  omniaprobare  parati  sint«  lô 
Unde  sanctitati  vestre  devotus  supplico  ut  si  que  $unt,  aut  esse  possunt,  erga  me 
prirtine  caritatis  reliquie.  sententiam  regni  mei  personis  impositam,  amore  justitie 
meeque  petitionis  intuitu,  relaxetis,  et  si  quis  adversus  eas  querdam  super  quà- 
cumque  re  moverit,  causam  aut  per  vos  aut  per  quos  vestre  discretioni  placuerit 
examinetis,  ut  in  jure  pro  se  quisque  respondeat,  et  judicialem  calculum,  quem  ao 
meruisse  convincetur,  excipiat.  Hoc  alii  non  negaretîs.  Quod  si  mîhi  negatum  fuerit, 
dicam  quod  doleo,  quia  nimia  me  severitate  repellitis,  et  abjectum  reputatîs.  Cetera 
presentium  latori  magistro  David ,  quem  mihi  commendavit  gratia ,  vobis  intimanda 
commisi  ;  quem  si  mihi  compatiendo  exaudieritis ,  corpus  meum  vobis ,  et  animam , 
quam  jam  periditari  metuo,  Deo  consenrare  poteritis.  Valeat  et  suis  exorabilem  se  35 
prebeat  sanctitas  vestra,  pater. 


CCCIII 

Dèlkle,  n*  i8i  C. 

Vers  1170? 

Notice  iuAJugeaunivendÊ,  par  Hmd  3o 

friewré  de  La,  BMe. 

A,  Original  perda. 

67. 


452  HENRI  IL 

B,  Copie  dans  le  cartolaire  de  La  Réole,  aujourd  uiu  perdu.  —  C.  Copie  du  précédent  ^  exécutée 
an  XYiu*  s.,  papier.  Archives  municipales  de  La  Réole,  II,  6,  fol.  38  v\ 

a.  Archives  historiques  de  la  Gironde,  t.  V,  p.  i66,  d'après  C,  avec  la  date  de  1 163. 

Le  prieur  de  La  Réole  dont  il  est  question  dans  cet  acte,  «Geraldus  Foliumi,  est  égal^nent 
5  nommé  dans  un  acte  du  même  cartulaire,  daté  de  1 170  [ibid.,  p.  167,  n**  CXXIX).  C'est  peut-être 
pour  cette  raison  que  M,  Delisle  a  donné  au  présent  acte  la  date  :  vers  1 1 70. 

Tam  présentes  quam  posteri  noverint  evidenter  quod,  cum  dominus  Geraldus 
Folium  prioratum  Régule  possideret,  Sanctius  de  Mirallio,  burgensis  Régule, 
Johanni  Broca  domum  unam  vendidit,  et  idem  venditor  annuum  censum  VI.  dena- 

10  riorum  in  domo  vendita  retinuit,  ut  venditionem  dissimularet  et  priori  jus  suum 
subtraheret,  quod  ipsi  consuevenint  solvere  venditores.  Prefatus  vero  prior,  bur- 
gensis versucia  se  gravarî  considerans,  ad  dominum  Henricum  pridem  venerabilem 
regem  Anglie  accessit,  ut  ei  prescriptum  dolum  exprimeret,  et  super  hoc  casu  regale 
judicium  extorqueret.  Dominus  autem  rex,  prioris  justiciam  recognoscens,  adver- 

i5  sarii  ipsius  causam  propter  injuriam  reprobavit,  et  regali  definivit  examine  quod 
idem  vel  quilibet  venditor,  qui  deinceps  in  domo  vendi[t]a  sive  in  re  alia  retineret 
censum,  jus  prioris  absolute  persolvat,  tali  disposicione  quod  pro  singulis  VL  dena- 
riis  obliarum  de  solucione  vendarum  decem  solidis  minuantur.  Yûl  illo  quidem  teni- 
pore  domus  Regulensis  dispositionem  prescripti  judicii  observavit  .nec  observare 

9o  desinit,  prout  regdis  discretio  promulgavit. 


CCCIV 

Delisle,  n*"  191  B. 
1171? 

Lettre  de  RotroUf  archevêque  de  Rouen,  à  Guillaume  de  Gourd,  par  laquelle  il  le  prie, 
^ô  au  nom  du  roi,  de  s'opposer  à  ce  que  Guillaume  d'Aboville  intente  une  action  judiciaire  à 
t abbaye  de  Saint-Etienne  de  Caen,  au  sujet  de  F  église  de  Bretteville-r  Orgueilleuse,  sur 
laquelle  ladite  abbaye  possède  le  droit  d^avouerie  et  de  présentation. 

A.  Original  ou  copie  contemporaine,  Archives  du  Calvados,  H  i84a;  cette  pièce  a  été  vue  aatre- 
fob,  par  M.  Ddide,  dans  la  collection  Léchaudé.  D'autres  chartes  relatives  à  la  même 
3o  affaire,  et  qui  ne  sont  pas  de  Henri  II,  sont  conservées  aux  Archives  du  Calvados,  sous  la 

même  cote. 


HENRI  II.  453 

Un  accord  (pièce  CCCV)  ayant  été  conclu  en  1171,  an  sujet  de  cette  même  affaire,  par  les  soins 
de  Guillaume  de  Saint-Jean  et  de  GuiUaume  de  Gourci,  qui  agissaient  en  qualité  de  «justices  »  du 
roi,  il  y  a  tout  lieu  de  croire  que  la  présente  lettre  est  un  peu  antérieure  à  Taccord.  Ï31e  doit  être 
aussi  de  1171. 

R. ,  Dei  gratia  Rothomagensis  archiepiscopus,  karissimo  amico  Willelmo  de  Cor-    5 
ceio  salut em,  gratiam  et  benedictionem. 

Ea  que  a  domino  nostro  rege  concessa  sunt  et  carta  sua  confirmata  a  ministris 
suis  debent  inviolabiliter  observari.  Unde  plurimum  miramur  quod  caiissimos  filios 
nostros  a  domino  rege  plurimum  dilectos  abbatem  et  monachos  Sancti  Stephani  de 
Gadomo  patimini  trahi  in  causam  a  Willelmo  de  ÂbouviUa  super  ecclesia  eorum  1  o 
de  Bretevilla  Orguillosa,  cujus  advocationis  et  presentationis  jus  a  domino  nostro 
rege  eis  est  concessum  et  carta  sua  confirmatum  et  pluribus  aliis  cartis.  Unde  vobis 
consulimus  et  ex  parte  domini  régis  et  nostra  precipiendo  mandamus  quatinus  eos 
in  libéra  et  quieta  possessione  dimittatis,  nec  padamini  trahi  in  placitum  sive  in 
quamlibet  causam  usque  ad  aventum  domini  régis.  Valete.  1 5 


CCCV 

Deiisle,  n*  191  A. 
1171. 

Notice  relative  à  l'accord  conclu  entre  Gvdllaame  d'Aboville  et  Vahhaye  de  Saint- 
Étienne  de  Caen  au  sujet  de  ï église  de  BretteviUe-ï Orgueilleuse.  .30 

A.  Exemplaire  original  ou  contemporain;  archives  du  Calvados,  H  i843. 

B.  Copie  informe  du  xvui*  s.;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10074*  fol.  ai4- 

Anno  M.  C.  LXXI,  Willelmus  de  Abovîlla,  concedente  Henrico  filio  primogenito 
suo,  dédit  Willelmo,  abbati  Sancti  Stephani  Gadomensis,  jus  suum  in  ecclesia  Bre- 
teville  OrgoiUose  et  capella  de  Putot a  S 

Hec  autem  facta  sunt  coram  domino  rege  Henrico  juniore,  presentibus  episcopis, 
Amulfo  Luxoviensi,  Frogerio  Sagiensi,  Goscelino  Saresberiensi,  et  presentibus  jus- 
ticiis régis:  Willelmo  de  Sancto  Johanne  et  Willelmo  de  Gorceio,  présente  etiam 
Thoma,  archidiacono  Baiocensi.  Testibus  :  Herberto  precentore  Baiocensi,  Gale- 
ranno  archidiacono  Baiocensi,  Rogerio  de  Girrie,  Johanne  archidiacono  Sagiensi,  3a 


454  HENRI  II. 


Johanne  ardiufiaecmo  Luxoviensî,  ei  dfis,  WHMmo  de  Glanvitte ,  WHielmo  de  Hom- 
met ,  Ricardo  FBio  comitis ,  WîUdmo  Grasso ,  Ranmdfo  de  Perieres ,  Ranntdfb  de 

Grantval ,  Roberto  de  Veîm  et  WîHelmo  fratre  suo ,  Roberto  d*Anîsv. 


CCCVI 

5  Deiislc,  a*  191  CL 

1171. 

Lettre  (le  regrets  adressée  ott  pape  pour  le  meartre  de  Varchevéque  de  Camtorbéry. 

a.  Marténe,  Thesanras  novus  tmecdotorum,  1 1,  coL  SSq.  —  b,  Becaeil  des  Historiens  de  France, 
t.  XVI,  p.  470,  d^^après  a.  —  c.  Robertson,  Materlakfar  the  hîstory  of  Thomas  Bicket, 
10  l.  Vil,  p.  44o. 

Âlexandro ,  Dei  gratia  siimmo  pantifid ,  H. ,  rex  Âi^onim ,  ^  dox  Normaniiomm 

et  Aquîtanorum ,  et  cornes  Andegavorum ,  salutem  et  debitam  devotionem, 

Ob  reverentiam  Romane  ecciesie  et  amorem  vestrum,  quem,  Deo  teste,  fideliter 
quesiviet  constanter  usque  modo  servavi,  Thome  Gantuariensi  archiepiscopo,  juxta 

i5  vestri  formam  mandat! ,  pacem  et  possessionum  suarum  plenam  restitutionem 
induisi ,  et  cum  honesto  commeatu  in  Angliam  transfretare  concessi.  Ipse  vero  in 
ingressu  suo  non  pacis  letitiam ,  sed  ignem  portavit  et  gladimn ,  dum  contra  me  de 
regno  et  corona  proposuit  questionem.  Insuper  meos  servientes  passim  sine  causa 
excommunicare  aggressus  est.  Tantam  igitur  protervitatem  hominis  non  ferentes, 

ao  excommunicati  et  alii  de  Angiia  îmienint  in  eum,  et,  quod  dicere  sine  dolore  non 
vaieo ,  occiderunt.  Quia  igitur  iram ,  quam  contra  illum  dudum  conceperam ,  timeo 
causam  huic  maleficio  prestitisse,  Deo  teste,  graviter  sum  turbatus.  Et  quia  in  hoc 
facto  plus  famé  mee  quam  conscientie  timeo,  rogo  serenitatem  vestram  ut  in  hoc arti- 
culo  me  saiubris  consilB  medicimîiie  foveatift. 


^5  CCCVII 

Delislej  n**  191. 
Jailki  1171.  —  Argentan. 

Confirmation  des  hiens  et  franchises  de  Fabbaye  de  Saint-Sauveur. 
A.  Original  perdu. 


HENRI  II.  455 

B*  GutaUre  de  Sûnt-SMiveiir,  Archives  de  ia  Biandie,  H  non  eolé,  a*"  &.  —  C.  Cope^  Azcluves 
de  la  Manche,  dans  on  acte  de  procédure  de  Tan  i46S,  H,  fonds  de  Sml-^afevr-ie* 
Vicomte. 

Eyton,  p.  lào^k  Tan  1 170.  —  Roand,  n*  984. 

M.i>elisle  observe  (Introdiictioii,p.  65)  que  la  date  de  1171,  traiiserile  à  k  fiode  celaete,    S 
est  sans  doute  une  addition  due  i  f  ardûviste  ou  au  rédacteur  du  cartulaire  de  Saîul-Sauvenr;  elle 
mérite  pourtant  notre  confiance.  Nous  savons  (pie  Henri  II  a  résidé  à  Argentan  pendant  <{uanuite 
jours  au  début  de  1171  (Eyton,  p.  i53);  mais  il  est  plus  probable  qu*il*est  ici  question  d*un 
autre  séjour  du  roi  dans  cette  même  ville,  au  mois  de  juillet  suivant  (Ëyton,  p.  i58). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavo-  10 
rum,  omnibus  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  vicecomitibus,  baronibus,  et 
omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbatie  Sancti  Salvatoris  de  Gonstantino 
et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  omnem  quietanciam,  pro  anima  Gauiridi 
patris  mei  atque  Henrici  avi  mei,  de  omnibus  suis  rébus  et  de  werech,  et  maume  i5 
apud  Hantoniam,  de  pontagio  et  rébus  propriis  ejusdem  ecclesie,  ubique  per  totam 
terram  meam,  in  portubus  maris  et  in  omnibus  mercatis  meis  et  nundinis  et  civita- 
tibus,  viHis  et  castelfis.  Et  similiter  do  eis  pasnagium  suum  de  propriis  suis,  in  om- 
nibus haiis  et  nemoribus  meis.  Hanc  quietanciam  eis  concessi  de  propriis  suis  in 
theloneis  et  in  omnibus  aliis  consuetudinibus  mihi  pertinentibus.  Item  do  et  concedo  so 
monachis  apud  Sanctum  [Petrum]  de  Lutumeria  Deo  servientibus  ut  habeant  per- 
petualiter  in  elemosina  de  ipsis  haiis  ligna  ad  monasterram  et  domos  suas  tenendas , 
et  pasnagium  suum,  et  omnes  consuetudfaies  suas  quietas  onmium  possessionum 
suarum.  Item  sciatis  me  dédisse  et  concessisse  ejusdem  ecclesie  monachis  ut  habeant 
forum  perpetualiter  in  elemosina  die  Veheris  apud  ecclesiam  Sancte  Marie  de  Podiis,  95 
ita  ut  omnes  in  ilio  fore  Tendentes.  et  empâtes  rectas  consuetudines  predîdis  mona 
diis  jreddant»  Goncedo  etiam  et  oor^rmo  donmn  Gmllefani  qued  abbatie  Sancti 
Sairatoris  ex  suo  impendit,  terram  yidelicet  suam  de  Lutumeria  juxta  Bnris,  et  ter- 
ram quam  habebat  in  parrochia  Sancti  Johannis  de  Quercubus  in  insula  Gersoii,  et 
terram  quam  habebat  in  Anslevilla.  Item  do  et  concedo  omnem  graveriam  meam  3o 
et  bernagium  de  Torgistorp  «  et  nundinas  in  festivitate  Sancjti  Michaelis.  Item  do  et 
concedo  predicte  abbatie  nundinas  ad  festum  Sancti  Georgii,  et  in  quarta  feria 
Rogatîonum  apud  ecclesiam  Sancte  Marie  de  Podiis.  Similiter  do  et  eidem  abbatie 
confirmo  ecclesias  de  Bruis ,  et  totam  terram  de  castello  que  est  ab  ecdesia  usqne  ad 
caput  nemoris,  et  ecclesiam  de  Gouvilla,  et  ecdesiam  Sancti  Martini  le  Girait,  et  35 
ecclesiam  Sancti  Ghristofori ,  cum  omnibus  terris  et  elemosinis  eisdem  ecclesiis  per- 
tinentibus. Do  etiam  et  confirmo  nundinas  apud  Sanctum  Hermdandom  de  Bote- 


456  HENRI  IL 

villa ,  in  festivitate  ejusdem  sancti.  Item  autem  do  et  concedo  capeliam  Sancti  Leode- 
garii  de  Martrineio ,  cum  omnibus  terris  eidem  capelle  datis^  et  nmidinas  in  festivitate 
Sancti  Leodegarii.  Do  etiam  et  concedo  eidem  abbatie  Sancti  Salvatoris  omnem 
terram  de  Torgistorp,  quietam  ab  omnibus  consuetudinibus  michi  pertinentibus. 
5  Has  donationes  ego  Henricus  rex  do  et  concedo  abbatie  Sancti  Salvatoris  de  Gonstan- 
tino,  pro  anima  patris  mei  Gaufridi  et  régis  Henrici  avi  mei. 

Testibus  :  Rii^rdo  de  Homet,  W^elmo  Hamonis  Filio,  Jordano  Taisson,  et 
multis  aiiis. 

Hec  carta  facta  apud  Ârgentomum ,  anno  Domini  M"".  G"",  septuagesimo  P. 


CCCVIII 

Dellsle,  n**  189. 
Juillet  1171.  —  VarrevîUe. 

Confirmation  de  la  donation  du  manoir  d'Oavelai,  faite  à  Vahhaye  de  Montebourg  par 
Alice  de  Reviers. 

ih  A.  Original  perdu. 

B.  Copie  da  xiii*  s.  dans  le  cartulaire  de  Montebourg,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10087, 
p.  i4,  n*  a8.  —  C.  Vidimus  de  Pierre  de  Bailleus,  bailli  de  Cotentin,  daté  de  Tannée  ia88, 
le  lundi  avant  la  fête  de  saint  Barnabe,  apôtre  (7  juin);  Archives  de  la  Manche,  fonds  de 
Tabbaye  de  Montebourg  (Angleterre),  H  12768.  Il  existe  dans  le  même  fonds  d*archives, 

3o  sous  le  n*  111772,  une  charte  originale  d^Henri  Conrt-Mantd,  qui  est  calquée  sur  cdle-ct. 

Le  texte  de  cette  charte  du  jeune  roi  Henri  a  été  puUié  par  M.  Ddisle,  dans  son  Introduc- 
tion, p.  a 54,  d'après  le  Cartulaire  de  Montebourg,  n*"  39.  Le  vidimus  de  là  diarte  de 
Henri  II  et  la  charte  originale  du  jeune  roi  Henri  ont  été  retrouvés  en  igiS  par  M.  Paul 
Lecacheux,  archiviste  de  la  Manche,  auquel  nous  devons  le  texte  C  et  les  autres  mentions 

ntô  relatives  à  la  question. 

a.  Publiée  par  M.  Ddisle ,  Introduction ,  p.  a54 ,  en  regard  de  la  charte  du  jeune  m  HenrL 

Dans  son  Introduction  (p.  7a),  M.  Ddisle  expose  les  raisons  pour  lesquelles  on  doit  considérer 
cette  pièce  comme  datant  du  séjour  que  Henri  II  fit  à  Valognes  en  juillet  11 7 1  ;  tdle  est  aussi 
Topinion  du  Rév.  Eyton.  Varreville  est  un  village  voisin  de  Valognes.  Geoilroi ,  archidiacre  de  Can- 
3o  torbéry,  et  Richard,  archidiacre  de  Poitiers,  qui  paraissent  ici  comme  témoins,  ont  également 
souscrit  deux  pièces  données  k  Valognes  (n~  CCCX  et  CCGXl,  Ddisle,  190  A  et  190  B),  qui, 
tontes  deux,  doivent  être  aussi  de  juillet  1171. 


HENRI  II.  457 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopîs,  episcopis,  abbatibas,  comitibus,  baronîbus,  justicîis,  vice- 
comitibus  et  omnibus  ministiis  et  fid^ibus  suis  Ang^e,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  de  Monteborc^'^  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus,  manerium  de  Ouvelai^\  cum  pertinentiis  suis,  5 
quod  Aelicia^^)  de  Riveriis,  mater  comitis  Balduini,  eis  dédit  de  maritagio  suo  in 
perpetuam  elemosinam,  et  Wfllelmus^^^  de  Vemone  juvenis  concessit.  Quare  volo  et 
firmiter  precipio  quod  prefata  ecdesia  et  monachi  ejusdem  ecclesie  habeant 
et  teneant  predictum  manerium,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  bosco  et  piano, 
in  pasturis,  in  viis  et  semitis  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aiiis  rébus  ad  idem  mane-  lo 
Tium  pertinentibus ,  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  intègre  et  honorifice. 

Testibus  G.  archidiacono  Gantuariensi,  R.  archidiacono  ^^^  Pictavensi,  Reginddo 
archidiacono  Saresberiensi,  Johanne  decano  Saresberiensi  (^,  Ricardo  de  Ganvilla, 
Reginaldo  de  Gurtenai,  Willelmo  de  Lanvaleio^^  Hugone  de  Greissi,  Henrico  de 
Bemevalle.  i5 

Apud  Warrevîllam  ^K 

CCCIX 

Ddi^,  n**  190. 
Juillet  1171.  —  Valognes. 

.    Confirmation  d'une  transaction  conclae  entre  Vabbaye  de  Troam  et  Jean,  comte  de  ao 
Pontieu. 

A 9  Original  autrefois  sodié  sur  un  cordonnet  qui  existe  encore;  Archives  du  Calvados,  H,  Troam, 
chartes  de  Henri  II. 

B.  G)pie  informe  de  la  fin  du  xn*  s.;  Archives  du  Calvados,  H,  Troam,  chartes  de  Henri  II.  — 
C.  Vidimus  par  le  roi  Philippe  le  Hardi;  Archives  du  Calvados,  H,  Troam.  —  D.  Vidimus  2 5 
du  16  juin  i5i8,  sous  le  sceau  de  la  prévôté  de  Paris;  Archives  du  Calvados,  A'  et  B''.  — 
E,  Copie  dans  le  Cartulaire  blanc  de  Troam,  rédigé  en  i33g;  Bibliothèque  nationale,  ms. 
latin  10086,  fol.  17;  le  cartulaire  contient  un  distique  qui  rappelle  que  Taccord  fut  conclu 
en  1171  : 

Fer  decas  et  monos  nostros  mutato  patronos  3o 

Octoque  vicesies  C  pariter  decies. 

(•)  Montisburgo  C.  —  W  Ouvelai  C;  Uvelai  B.  —  W  Alîcia  C.  —  (^)  WiUermus  C.  —  W  archi- 
diacono omis  dans  C, —  (0  Johanne  decano  Saresberiensi  omis  dans  C.  —  (k)  Willermo  de  Lanval.  C. 
—  (^)  WareviHam  C. 

CHARTES  ET  DIPLOMES.  —  VIT.  58 

lll«lliar.«tK    RATIOS  AIR. 


458  HENRI  IL 

a.  Ddiflle,  Cartuîaire  Normand,  p.  194,  n""  83d«  d'après  B.  —  i.  René  Sauvage,  L'ahlaye  de  Stdnl" 
Martin  de  Troarn,  p.  386-587. 

Eyton,  p.  1 10,  À  Tannée  1 167,  —  Round,  n*  48^. 

Cette  pièce  doit  être  contemporaine  des  deux  suivantes,  datées,  par  M.  Delisie  et  par  le 
5  Rév.  Eyton,  du  séjour  que  Henri  II  fit  à  Valognes  en  juillet  1171. 

Henricus ,  rex  Ang^orum ,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ande- 
gavorum ,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus , 
justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totîus  Normannie, 
salutem. 
10  Sciatis  controversiam  que  versabatur  inter  abbatiam  Troarni  et  comiteni  Johan- 
nem  hoc  modo  teroGÔnatam  esse,  scilicet  quod  abbas  G.  et  conventus  abbatie 
Troarni  clamaverunt  quieta  comiti  Johanni  et  heredibus  suis  totum  manerium  de 
Reinberthonme,  et  decimam  foreste  Guffemi  de  Vinaz,  et  cornes  Johannes  concessit 
predicte  abbatie  decimam  thelonei  de  Montgumeri,  et  tenementum  filiorum  Roîse 
i5  apud  Troarnum,  et  insuper  omnia  tenementa  que  continentur  in  cartis  ipsius  abba- 
tie, quas  habet  de  comité  Rogero,  antecessore  comitis  Johannis,  in  bosco  et  piano, 
in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis,  et  in  omnibus  aliis  rébus.  Et  idem  cornes 
posuit  prefatam  abbatiam  in  manu  mea  et  custodia  et  protectione,  liberam  et  quie- 
tam  ab  omni  servitio  et  ab  omni  exactione  immunem  ab  ipso  et  heredibus  suis. 
30  Et  ideo  volo  et  firmiter  predpio  quod  hec  compositio  stabilis  inter  eos  maneat  et 
inconcusse  teneatur,  sicut  superius  determinata  est  et  in  presentia  mea  facta. 

Testibus  :  R[otrodo]  archiepiscopo  Rothomagensi,  R.  archiepiscopo  Eboracensi, 
Henrico  episcopo  Baiocensi,  A[rnulfo]  episcopo  Lexoviensi,  R.  episcopo  Con- 
stanciensi,  R.  [sic)  episcopo  Abrincensi,  H.  abbate  Fiscanni,  R.  abbate  de  Monté- 
es burgo,  R.  abbate  Valatie,  V.  {51c)  abbate  Sancti  Georgi[i]  de  Bauchervilla,  Ricardo 
de  Humetis  constabulario ,  Willelmo  de  Curci  dapifero,  Fulcone  Paenello,  Willelmo 
Filio  Hamonis,  Ricardo  de  Ganvilla,  Seihero  de  Quinci. 
Apud  Valonîas. 

cccx 

3o  Ddiale,  n**  190  A. 

Juillet  1171.  ^  Valognes. 

Mission  donnée  en  Irlande  à  Gaillaume  Fik  d^Adelme. 
a.  Rymer,  dernière  édition,  1. 1,  part.  I,  p.  36.  —  h.  Orpen,  Irdand  ander  tke  Normans,  I,  3i5. 


i 


HENRI  IL  459 

Ey ton ,  p.  1 60. 

Cette  pièce  et  la  suivante  sont  de  juillet  1 1 7 1  ;  comme  la  charte  datée  de  Varrevilie  publiée 
ci-dessus  (n**  CCCVIII),  dles  ont  été  souscrites  parles  archidiacres  de  Cantorbéry  et  de  Poitiers. 
Voir  rintroductîon f  p.  7a. 

Henricus ,  rex  Anglie ,  dux  Normannie  et  Âquitanie ,  et  cornes  Ândegavie  ^■^,    5 
archiepiscopis ,  episcopis,  regibus,  comitibus,  baronibus,  et  omnibus  fidelibus  suis 
Hibernie,  salutem. 

Sciatis  me,  Dei  gratia,  salvum  esse  et  incolumem,  et  negotia  mea  bene  et  hono- 
rificeprocedere;  ego  vero  quamcito  potero  vacabo  magnis  negotiis  meis  Hibernie. 
Nunc  autem  ad  vos  mitto  Willielmum  filium  Adelmi,  dapiferum  meum,  cui  com-  10 
misi  negotia  mea  tractanda  et  agenda  mei  loco  et  vice.  Quare  vobis  mando  et  firmiter 
*precipio  quod  ei,  sicut  michimet,  intendatis  de  agendis  meis,  et  faciatis  quicquid 
ipse  vobis  dixerit  ex  parte  mea,  sicut  amorem  meum  habere  desideratis ,-et  per  fidem 
quam  mihi  debetis.  Ego  quoque  ratum  habebo  et  firmum  quicquid  ipse  fecerit , 
tanquam  egomet  fecissem,  et  quicquid  vos  feceritis  erga  eum  stabile  habebo.  1^ 

Testibus  :  Galfrido  archidiacono  Gantuariensi,  Ricardo  archidiacono  Pictaviensi, 
Ricardo  constabulario. 

Apud  Vahinis. 


CCCXI 

Ddisie,  n*"  190  B.  30 

Juillet  n  7 1 .  —  Valognes. 

Concession  à  Richard  de  Lncé  da  village  de  Greenstead  et  autres  biens  sis  en  Angle- 
terre. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xiii*  s.,  Public  Record  Office,  Cartœ  Antiques,  I,  1,  n*"  1 1.  —  Photographie.  aS 

Eyton,  p.  160. 
Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  précédente. 

'*)  Nous  reprodaisons  l'adresse  telle  quelle  est  dans  le  recueil  de  Rjmer. 

58. 


460  HENRI  IL 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  [et]  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus,  et 
omnibus  ministris  suis  et  fidelibus  Ânglie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Ricardo  de  Luci  totam  villam 

5  de  Grenested[a]  cum  omnibus  pertinenciis  suis,*et  servicium  Ricardi  de  Mard,  quod 

debebat  WiUeImo  comiti  Glowec[estrie]  de  quatuor  miiitibus,  et  servicium  RaduUi 

de  Marci,  quod  eidem  debebat  de  duobus  mflitibus,  et  servicium  Mauricii  de 

Tohebam,  quod  eidem  debebat  de  tribus  miiitibus,  et  servicium  Manseri  de  Dan- 

martino,  quod  jamdicto  comiti  debebat  de  uno  milite  et  quarta  parte  unius  militis, 

lo  cum  omnibus  rébus  ad  eundem  inde  pertinentibus ,  que  predictus  comes  dédit 

Ricardo  de  Luci  pro  servido  suo ,  tenenda  sibi  et  heredibus  suis  in  feodo  et  heredi- 

tate  de  ipso  et  heredibus  suis ,  per  servicium  decem  militum  pro  omni  servicio. 

Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  Ricardus  de  Luci  et  heredes  sui  post  eum 

habeant  et  teneant  prenominatam  viilam  cum  omnibus  pertinenciis  suis,  et  predic- 

i5  torum  superius  determinata  servicia,  bene,  in  pace,  libère  et  quiète,  plenarie  et 

honorifice,  sicut  carta  Willelmi  comitis  Glowec[estrie]  testatur. 

Testibus  :  G.  archidiacono  Cantuariensi,  Ricardo  archidiacono  Pictavensi,  comité 
Wilielmo  de  Mand[eviila] ,  Wilielmo  de  Sancto  Johanne,  Ricardo  de  Ganvilla,  R^- 
naldo  de  Gurtenay,  Wilielmo  de  Lanval|leio] ,  Hugone  de  Gressi,  Wilielmo  de^  . .  ^^\ 
^o  Thoma  Bardulfi. 

Apud  Valon[ias]. 


CCCXII 

Delisle,  n*  201. 
Avant  mai  1179.  —  diesier. 

35       Donation  à  Vabbaye  de  Saint-Hélier  de  Jersey  d^un  moulin,  de  l'égUse  de  la  Sainte-Tri- 
nité et  du  marais  de  Saint-Hélier. 

A,  Original  perdu. 

B.  Copie  insérée  dans  les  procès-verbaux  de  1  enquête  de  1809  (Placita  de  qno  waranto),  RoUs  of 

assîtes  held  in  the  Channel  Idands,  a.  D.  iSog,  p.  86  et  87.  —  C,  Copie  du  xt*  s.;  Archives 
3o  de  la  Manche,  H.  i973. 

W  Tache. 


HENRI  IL  461 

On  sait  que  la  formule  Dei  gratia  a  été  introduite  dans  les  actes  de  Henri  II  après  le  mois  de 
mai  117a,  et  au  plus  tard  vers  le  commencement  de  Tannée  1173  (Introduction,  p.  i5).  Or 
Henri  It  a  quitté  TAngleterre  en  mai  1172  pour  passer  en  France,  où  il  est  resté  jusqu'au  7  juillet 
1 1 74  ;  il  résulte  de  ce  fait  qu'une  pièce  portant  la  mention  •  H. ,  rex  Anglorum  > ,  etc. ,  et  datée 
d'une  localité  anglaise,  est,  au  plus  tard,  de  mai  117a.  Henri  II  ayant  passé  Tannée  11 55  en  S 
Angleterre ,  lorsque  les  souscriptions  ne  fournissent  pas  d'indications  précises ,  les  pièces  de  cette 
sorte  doivent  porter  la  date  de  :  avant  mai  117a. 

H. ,  rex  Aoglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justioiis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  saluteni.  10 

Sciatis  me  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  abbade  Sancti  Elerii  de  Gerseio , 
et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus,  pro  salute  mea  et  liberorum  meorum,  in  per- 
petuam  elemosinam,  molendinum  de  viila,  cum  mota  et  debito  servido  ipsius 
molendini ,  et  ecdesiam  Sancte  Trinitatis ,  et  mariscum  Sancti  Elerii.  Quare  volo  et 
firmiter  precipio  quod  eadem  abbatia  et  canonici  bec  predicta  habeant  et  teneant  1 5 
bene  ei  in  pace,  libère  et  quiète  et  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  sicut  ea  tenebam 
in  dominio  meo ,  cum  omnibus  libertatibus  et  iiberis  consuetudinibus  suis. 

Testibus^*^  :  magistro  Jobanne  de  Qxnefordia,  magistro  Radulfo  deTameworda, 
comité  Reginaldo,  Ricardo  de  Luci,  Ricardo  de  Ganviila,  Willeimo  de  Gaumeto(5iV), 
Hugone  de  Gundevilla,  Durando  Luis,  Willeimo  de  Ostilli.  20 

Apud  Gestriam. 


CCCXIII 

Delisle,  n*  aoi  A. 
Atant  mai  117s.  —  Qiesler. 

Concession  à  Vabhaye  de  Saini-HéUer  de  Jersey  d^une  charmée  de  terre  vendue  par  '«5 
Jourdain  de  Bameville. 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspezimus  du  a  novembre   ia35,  au  PuUîc  Record  OflSce,  Charter  Rolls,  20'  année  de 

Henri  III,  membrane  9. 

a.  Cûkndar  ofthe  Charter  RoUs,  vd.  I,  p.  a  1^9  diaprés  B.  3o 

(*)  Les  noms  des  témoins  ne  sont  pas  dans  la  copie  C  conservée  aux  Archives  de  la  Manche. 


462  HENRI  IL 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXII. 

Guillaume  Fils  Hamon,  qui  figure  ici  comme  premier  témoin,  a  fondé  Tabbaye  de  Saint-Hélier 
(Jntrod.,  p.  479). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 

5  vorum,  archiepiscopo 'Rotomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 

justiciis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  caria  confirmasse  abbatie  Sancti  Herii  de  Gere- 

seia ,  et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro  amore  Dei  et  pro  saiute  mea  et  libe- 

rorum  meonim^*),  in  perpetuam  elemosinam,  totam  camicatam  terre,  cum  omni- 

10  bus  pertinentiis  suis ,  quam  Jordanus  de  BameviUa  de  me  tenebat  in  insuia  Grereseie, 

in  confinio  de  Crapondoit,  quam  carucatam  predictus  Jordanus  coram  me  ratioDa- 

biliter  vendidit  B.  abbati  et  canonicis  Sancti  Eierii ,  et  iilam  terram  quam  eis  vendidit 

in  territorio  de  Haya  et  in  territorio  de  Bamevilla.  Quare  voie  et  firmiter  predpio 

quod  eadem  abbatia  et  canonici  bec  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace, 

i5  libère  et  quiète  et  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus  et 

liberis  consuetudinibus  suis. 

Testibus  :  Willelmo  Filio  Hamonis,  Hugone  de  Gundevilia,  magistro  Raduifo  de 
Tamword[a] ,  comité  Reginaldo ,  Ricardo  de  Gamvilia ,  Willelmo  de  Ostilly. 
Apud  Cestriam. 


»o  CCCXIV 

Delisle,  n°  aoa. 
Avant  mai  1 173.  —  Ciarendon. 

Confirmation  des  biens  ei  des  franchises  de  Vabhaye  de  Beaabec, 

A.  Original  perdu. 

35  fi.    Copie  de  1896;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i,  Coutumier  de  Dieppe,  fol.  67  v% 
col.  2 ,  à  58  r*",  col.  1 . 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXII. 

H.,  rex  Anglorum,  [et]  dux  Normannorum  [et]  Aquitanonim,  et  comes  Andega- 
vorum  ^\  omnibus  fidelibus  suis ,  salutem. 

(")  nostrorum  a.  —  (^)  Anglie. . . . ,  Normannie.  • . . ,  Acquitanie  et  cornes  Andegavie  B. 


HENRI  IL  463 

Sciatis  me  dédisse  et  confirmasse  Deo  et  eodesie  de  Belbec  et  monachis  ibidem 
Deo  servientibus  nemus  in  quo  abbatia  fundata  est ,  et  de  M aisnii  Bochet ,  de  Spi- 
neto,  de  Valiet[eria] ,  de  Morimont,  de  Gaudecot,  de  Gom*ceilis,  de  Boteilis,  de  Bosco 
Puteorum,  de  Hadencomt,  de  Âutis,  de  Haia  Gonnor  loca,  domos,  terras,  boscos, 
vineas,  prata,  pascua,  aquas,  vias  et  semitas,  cum  omnibus  pertinenciis  suis,  et  alias  5 
quascumque  res  et  pôssessiones  quas  ego  et  homines  terre  mee  eis  dedimus  et  con- 
cessimus,  et  quas  fidèles  Ghristi  eis  in  futuro  contulerint.  Et  volo  et  precipio  quod 
omnia  predicta  et  singula  habeant  et  possideant  in  puram  et  perpetuam  elemosinam , 
liberam  penitus  et  quietam  ab  omnibus  terrenis  consuetudinibus.  Et  dono  eisdem  et 
servientibus  ac  omnibus  hominibus  ipsorum,  tam  presentibus  quam  futuris,  libe-  lo 
ram  quietanciam  vendendi,  emendi  et  transportandi  per  terram  et  per  aquam  in 
cunctis  locis  mee  potestati  subjectis,  quecunque  voluerint,  absque  passagio,  pon- 
tagio,  aquagio,  theloneo  et  consuetudine  aliqua,  et  suscipio  eos  in  manu  et  protec- 
tione  mea.  Quare  firmiter  precipio  omnibus  bsdiivis  et  ministris  meis  quatinus  ipsos 
et  omnes  res  et  pôssessiones  et  servientes  et  homines  ipsorum  manuteneant,  custo-  i5 
diant  et  deffendant,  sicut  me  et  res  meas  cariores.  Et  prohibeo  ne  de  aliqua  posses- 
sione  sua  trahantur  in  causam  nisi  coram  me  vei  coram  justicia  mea  capitali.  Et  nichil 
retineo  in  aliquo  predictorum  prêter  oraciones  monachorum. 

Testibus  :  episcopo  Bernardo  de  Sancto  David,  W.  de  Tancarvilla  camerario, 
R.  filio  Ricardi.  90 

Âpud  Glarendonam. 

cccxv 

Ddisie,  n**  169. 
Avant  mai  117a.  —  Fordingbridge. 


25 


Saavegarde  ciccordée  à  ïakbaye  de  Saint-Sauveur  pour  des  domaines  quelle  possède  en 
Angleterre. 

A,  Original  perdn. 

B.  Copie  du  xiu'  s.  dans  le  cartulaire  de  Saint-Sauveur,  Ai*chîves  de  la  Manche,  H  non  coté , 

pièce  10.  —   C«  Copie  diaprés  le  cartulaire.  Bibliothèque  nationide,  ms.  latin   10076  , 
fol.  69  v*. 

Round,  n**  981.  3o 

Voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXII.  A  part  Tabsence  de  la  formule  Dei  gralia,  cette 
pièce  ne  présente  aucun  élément  chronologique  permettant  de  la  dater.  Nous  n*avons  pas  pu 
retrouver  le  motif  pour  lequel  elle  a  reçu,  à  la  table,  la  date  :  vers  1 165. 


464  HENRI  IL 

H.,  rex  An^onim,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum,  et  comes  Andega- 
voram,  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Suehantesira  ^'^  saliitem. 

Sciatis  quod  elemosina  de  Âlingueham ,  qoam  Willelmus  de  Soliers  dédit  ecclesie 

Sancti  Saivatoris  de  Gonstantino,  et  elemosina  de  Portesia,  qoam  Baidewinus  de 

5  Portesia  dédit  eidem  ecclesie,  sunt  in  mea  manu  et  custodia  et  protectione.  Et  ideo 

volo  et  firmiter  precipio  quod  illas  demosinas  manuteneatis  et  defendatis,  ne  quis  eis 

aliquam  injuriam  faciat. 

Teste  magistro  Radulfo  de  Tameworda. 

Apud  Fordebr[igiam]. 


CCCXVI 

Delisle,  n*  ao3. 
Avant  mai  1179.  —  Northampton. 

Confirmation  des  tenures  des  moines  de  Barnstaple,  dépendance  de  Saint-Martin-deS' 
Champs. 

ih  A,  Original  autrefois  sodlé  sur  simple  queue;  Archives  nationales ,  R  aS,  n*  Sg. 

B.  Inspeximus  de  i3i6  au  Public  Record  Oi&ce,  Qiarter  Rolls,  10*  année  d'Edouard  II,  mem- 
brane i5. 

a.  Tardif,  Monuments  historiques,  p.  3i  1,  n"*  6a5,  d  après  ^4.  —  i.  Calendar  of  the  Ckarter  Rolls, 
t.  m ,  p.  53 1 . 
!io  Round,  n*  1271. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXII. 

H.,  rex  Angiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum ,  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  suis  Devon[escire] ,  salutem. 

Precipio  quod  monachi  de  Bamestapla  teneant  bene  et  in  pace,  honorifice  et 
35  juste,  omnes  teneuras  suas,  sicut  eas  tenuerunt  melius  tempore  régis  H[enrici]  avi 
mei,  et  [cum]  eisdem  libertatibus,  sicut  carta  ipsius  avi  mei  testatur,  ne  quis  super 
hoc  eis  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

Teste  Ricardo  de  Humetis  constabul[ari]o. 

Apud  Norhant[onam]. 

(*)  Sirehantesira  C. 


HENRI  IL  465 


CCCXVII 

Ddisle,  n*  ao3  Â. 
Avant  mai  117s.  —  Northampton. 

Affranchissement  des  droits  de  tonHea,  en  Angleterre  et  en  Normandie,  accordé  aax 
moines  de  Tiron.  5 

A,  Original,  Winchester  ccdlege,  Hamble,  n*  3.  —  Photographie  du  Rév.  Sidter,  n"*  1 15. 
Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce'  CCCXII. 

H.,  rex  Angjiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ândega- 
vorum ,  justiciis ,  vicecomitibns ,  et  omnibus  bailiivis  suis ,  nominatim  portuum  maris , 
totius  Anglie  et  Normannie,  salutem.  10 

Concède  et  firmiter  precipio  quod  omnes  res  monacborum  de  Tyrun ,  quas  ho- 
mines  sui  poterunt  affidare  eorum  esse  dominicas ,  sint  quietp  de  theloneo  et  passagio 
et  pontagio  et  omni  consuetudine  per  totam  terram  meam  Anglie  et  Normannie.  Et 
prohibeo  ne  quis  super  hoc  eos  disturbet  super  forisfacturam  meam. 

Testibus  :  magbtro  Baduifo  de  Beilo  Monte,  Wilielmo  de  Braosio,  et  Simone  de  i5 
Tumebu. 

Apud  Norii[antunam] . 

CCCXVIII 

Ddide,  n**  ao4. 
Avant  mai  1173.  —  Westminster.  20 

Ordre  de  maintenir  ï abbaye  de  Monteboarg  en  jouissance  de  ses  biens  et  de  ses  fran- 
chises, 

A.  Original  perdu. 

B,  Cartulaire  de  Montebourg  (1274);  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10087,  F*  ^^i  ^^"^  ^8. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXII.  a 5 

Henricus,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ande- 
gavqrum,  Osbemo  de  Hosa  et  justiciis  et  ministris  su3  de  Gostentino,  salutem. 

CUABTES  ET  DIPLÔMES.  —  VII.  5  9 


IM»BIKZaiS    SATtOXAtC. 


466  HENRI  II. 

Precipio  vobis  quod  juste  manuteneatis  et  consenretis  abbatiam  de  Monteburgo  et 
omnes  res  suas,  et  faciatis  ei  habere  et  tenere  omnes  consuetudines  et  libellâtes  suas 
in  bosco  et  in  piano ,  et  nominatim  sicut  carta  Henrici  régis ,  avi  mei ,  et  carta  patris 
mei  testantur,  et  teneat  ista  bene  et  in  pace,  et  libère  et  juste,  sicut  melius  et  libe- 
5  rius  et  justius  tenuit  tempore  Henrici  régis,  ne  super  hoc  inde  clamorem  audiam  pro 
penuria  recti. 

Teste  comité  Reginaido. 

Apud  Westmonasterium. 


CCCXIX 

,0  Ddisle,  n*  ao5. 

Avant  mai  1173.  —  Westminster. 

Confirmation  des  biens  appartenant  en  Angleterre  à  Notre-Dame  de  Cormeilles. 

A»  Original  perdn.  . 

B.  Inspeûmus  de  laSi,  utilisé  par  Madox.  —  C.  laspeximas  du  4  mars  iSog,  au  Public  Record 
i5  Office,  Charter  RoUs,  a'  année  d'Edouard  II,  membrane  8. 

r 

a.  Madox,  Formnlare  Anglicanvm,  p.  8,  n**  16,  d'après  B.  —  h.  MonatHcon  Anglicanum,  t.  VI, 
vol.  u,  p.  1076,  d'après  C. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCGXII. 

IL,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
ao  vorum ,  justiciis  et  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris  suis  totius  AngUe,  salutem. 
Sciatis  me^*^  dédisse  et  concessisse  Deo  et  Sancte  Marie  de  Gormeliis  et  abbati  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus  ecclesias  suas  et  terras  suas  et  elemosinas  et  déci- 
mas et  omnia  tenementa  sua  tenere  ita  bene  et  in  pace  et  juste  et  honorifice  et 
quiète,  sicuti  illa  melius  tenuerunt  tempore  régis  Henrici  avi  mei.  Et  nominatim 
35  totum  manerium  de  Newent,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  scilicet  quinque  hydas 
terre ,  et  ecclesiam  cum  omnibus  decimis  et  oblationibus  et  pratis  et  molendinis  et 
nemoribus  de  Jarclesduna  et  de  Tedeswde;   Gimtonam  et  Lindam  et  Ectham^**^ 
et  Melswikam,  cum  molendino  et  pratis,  et  Gugheleiam ^^^  cum  omnibus  sartis  que 
pertinent  ad  Newent.  Et  Staniing  et  Bulesdun  ^^\  cum  capella,  et  ecclesiam  de  Tedin- 

(■)  nos  6.  —  ^)  Cumtonam  et  Lindum  et  Eadam  b.  —  W  Onghdia  b,  —  W  Bulesduna  b. 


•JiU    «• 


HENRI  IL  467 

tona^*^  et  capellam  de  Pancdeia^^^;  et  ecclesiam  de  Oimoch,  cum  omnibus  perti- 
nenciis  suis  et  decimis,  et  decimam  de  toto  dominio,  et  unam  virgatam  terre  in 
eadem  villa.  Et  ecdiesîain  de  Bekefort^*"),  cum  omnibus  pertinenciis  et  decimis  suis  et 
capellis,  et  decimam  de  toto  dominio  et  in  augmentis  et  in  essartis  et  dimidiam 
hydam  terre.  Et  ecclesiam  de  Estona ,  cum  omnibus  decimis  et  capeliis  et  pertinenciis  s 
suis,  et  unam  virgatam  terre,  et  totam  decimam  de  dominio;  et  ad  Tokintonam ^^^ 
totam  decimam  de  dominio  in  omnibus  rébus,  et  unam  virgatam  terre  in  eadem 
villa.  Et  ad  Guntonam  totam  decimam  de  dominio  et  unam  virgatam  terre.  Et  ad 
Cadibroc  ("^  totam  decimam  de  dominio.  Et  ad  Ouram  ^^  totam  decimam  de  dominio. 
Et  ad  Âlkestan^^^  totam  decimam  de  dominio.  Et  totam  villam  de  Kingestona  ^''^  lo 
cum  omnibus  pertinentiis  suis,  scilicet  duabus  hydis  terre,  et  capellam  ipsius  ville. 
Et  ad  Westkingestonam  ^'^  decimam  de  toto  dominio ,  et  unam  virgatam  terre.  Et 
ecclesiam  de  Mawrdina ^^^  cum  omnibus  decimis  et  pertinentiis  suis,  et  totam  deci- 
mam de  dominio,  et  unam  virgatam  terre.  Et  ecclesiam  de  Kingestona^^  cum 
omnibus  decimis  et  pertinenciis  suis  et  capeUis  et  oblationibus,  et  totam  decimam  iS 
de  dominio ,  et  unam  virgatam  terre.  Et  ad  Pioniam  totam  decimam  de  dominio ,  et 
unam  virgatam  terre.  Et  ecclesiam  de  Sukeleia,  cum  omnibus  capeliis  et  decimis 
et  pertinenciis  suis ,  et  totam  decimam  de  dominio ,  et  unam  virgatam  terre.  Et  eccle- 
siam de  Merleia,  cum  omnibus  capeliis  et  decimis  et  pertinenciis  suis,  et  très  vir- 
gatas  terre,  et  totam  decimam  de  dominio.  Et  ad  Wich  rectum  suum  in  saiinis.  lo 
Et  ad  Holewei  totam  decimam  de  dominio ,  et  unam  virgatam  terre.  Et  ad  Sideham 
decimam  de  dominio ,  et  dimidiam  hydam  terre.  Et  ad  Reineham  ^^^  totam  decimam 
de  dominio ,  et  unam  virgatam  terre.  Et  ad  Turkistonam  totam  decimam  de  domi- 
nio, et  dimidiam  hydam  terre,  et  unum  pratum.  Et  ecclesiam  de  Lidiard^"^  cum 
omnibus  decimis  et  pertinentiis  suis,  et  totam  decimam  de  dominio,  et  unum  pra-  95 
tum.  Et  ecclesiam  de  Bancel^"^  cum  omnibus  decimis  et  pertinenciis  suis,  et  totam 
decimam  de  dominio ,  et  duas  virgatas  terre.  Et  de  villa  Monemute  ^""^  decimam'  de 
redditibus  ville.  Et  de  Troi  et  de  Concarvan  ^p^  et  de  Nova  Villa  medietatem  décime 
de  dominio;  et  de  terra  Ricardi  filii  comitis  Giiberti  ^'^  inter  Uskam^'^  et  Waiam  dimi- 
diam decimam  de  dofninio  suo,'  in  bosco  et  piano  et  in  piscariis  et  melle  et  pasnagio  3o 
et  friaâtis,  et  quartam  partem  décime  Strigulii  (*).  Et  ad'prédictum  manerium  de 
Newent,  imam  blessagham,  et  carbonem  in  nemus  suum  ad  biessagham  sùsii- 

w 

W  Tedingtona  h.  —  0»)  Panteleia  6.  —  W  B^eford  h.  —  W  Tokingtunam  b,  —  W  Cady- 
broc  h.  —  (f)  Euram  h,  —  W  ESkesUm  h.  —  (*•)  Kyngestona  b.  —  P)  Westkyngestunam  b.  — 
(i)  Mawrdia  b.  —  W  Kyngestena  b;  Kingeslena  a.' —  W  Ramaham  a.  —  H  Lidiar  b,  — 
(")  Kanoel  b,  —  W  de  villa  de  Moneninte  b,  —  W  Cumcarvan  b,  —  (*i)  Guillelmi  a.  —  W  in 
Uskam  b,  —  (■)  StniguHi  i, 

59. 


468  HENRI  IL 

nendam ,  et  terram  snam  ad  ollas  (*\  et  boscom  suum  de  ^^  EadidvesheUa  ad  essar 
tandum ,  si  non  est  in  mea  foresta.  Et  ecdesiam  de  Strignlio ,  corn  capeliis  et  omnibus 
decimis  et  redditibns  et  pertinenciis  stiis.  Et  in  villa  Herefordie  daodedm  libras  ad 
scacarium  meum.  Et  ad  Sudhamtunam  norem  libras  et  qninque  solidos;  et  in  eadem 
5  villa  sunt  predicti  monachi  et  homines  soi  de  dominio  suo,  et  domiis  iHorum, 
liberi  et  quietî  de  omnibus  consuetudinibus.  Et  de  dedma  de  Sakdeia  et  de  Mer- 
leia  sexaginta  et  qnindedm  solidos.  Et  ad  Glocestriam  et  ad  Dimoc^*)  quadra- 
ginta  solidos. 

Teste  R.  comité  Gomnbie. 
lo       Apad  Westmonasterimn. 


CCCXX 


liflie,  n*  3o6. 
Avant  mai  1179.  —  Wmclieftter. 

Charte  de  protection  pour  Vabhaye  de  Moniebaurg. 
10  A,  Original  perdu. 

B*  Cartuiaire  de  Monteboorg  (i^'jà);  BîMiothèqne  naticMuJe,  ms.  latin  10087,  P-  '^*  ^*  ^^- 
<i.  Deliale,  lntrodaction,p.  i5. 

Poar  la  date,  Toir  la  note  chronologîqiie  dn  n*  CCCXII. 

H.,  rex  Ânglomm,  et  dnx  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
90  vorum ,  justidis  et  ministris  suis  Anglie  et  Normannie ,  salutem. 

Sdatis  quod  abbatia  de  Monte  Burgi  et  omnes  res  ei  pertinentes  in  manu  ei  pro- 
tectione  mea  sunt ,  et  precipio  Tobis  quod  faciatis  ei  babere  juste  et  plenarie  et  quiète 
et  bonorîfiee  omnes  libertates  et  consuetudines  suas  quas  babutt  tempore  régis  Hen- 
rici  avi  mei ,  sicnt  carta  ejusdem  régis  Henriei  testatnr. 
35       Teste  Willelmo  Fflio  Hamonis. 
Apud  Wintonîam. 

(•)  ad  illas  i.  —  0»)  sanm  ad  EadnlTes  Heik  a.  —  («)  Dimodi  h. 


HENRI  IL  469 


CCCXXI 

Arant  mai  1172.  —  Woodstock. 

Exemption  de  tonlieax  et  autres  droits  pour  les  moines  de  Balances  ^^K 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  de  la  seconde  moitié  du  xiii'  s.  dans  le  cartnlaire  de  Valloires;  Archives  de  la  Somme,  S 

H  non  coté,  p.  96  (autrefois  fol.  LIX  recto),  charte  n*  3o5.  Rubrique  :  iH.  régis  Angl.  de 
consuetudine  non  danda ,  et  per  totam  Normanniam.  VII.  ■  Ce  texte  et  les  suivants  m'ont  été 
indiqués  par  M.  Qovis  Brund,  alors  archiviste  de  la  Lozère.  —  C.  Vidimus  par  Th.,  arche- 
vêque de  Rouen ,  juâlet  1 2  29  ;  le  même  cartulaire ,  charte  3o6. — D,  Confirmation  de  Jean  sans 
Terre,  mentionnant  la  charte  de  son  père;  i6rVfem,  charte  5o4.  ^-  £. Vidimus  par  saint  Louis;  10 
Gisors,  mars  1 256-1 267;  ihiiem,  p.  191,  charte  533. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  ia  pièce  CCCXII. 

H. ,  rex  Ângj[[orain] ,  et  dux  Norman[nortim]  et  Aqiiit[anon]m] ,  et  cornes  Ande- 
g[avorum],  jiistic[iis] ,  vicecomitibus  et  ministris  suis  omnibus  totius  terre  sue, 
salutem.  1 5 

Goncedo  quod  omnes  res  monachorum  de  Balandis,  quas  homines  sui  pote- 
runt  (*)  affidare  suas  esse  proprias ,  sint  qui[e]te  de  teloneo  et  passagio  et  pontagîo  et 
omni  consuetudine.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  vel  res  suas  injuste  disturbet  super  foris- 
facturam  meam. 

Teste  Ricardo  de^^  Luci.  90 

Apud  Wodestok.  W. 

CCCXXII 

Deiisle,  n*  192. 
Avant  117S-1173. 

Confirmation  d*une  donation  de  terre  quEnjuger  de  Bohon  et  Roger, fis  de  Jean  de  ih 
Saini'Marcouf ,  avaient  faite  à  ïahhaye  de  CerisL 

A.  Original  perdu. 

B,  Traduction  française  dans  le  cartulaire  de  Cerisi,  Archives  de  la  Manche,  H  i4oii,  p.  5a3. 

(•}  poterint  B;  potemnt  C.  —  0»)  de,  omis  dans  C.  —  («)  Wodestot.  B. 

^^  L*aM>aye  de  N.-D.  de  Valloires,  fondée  Valloirest^-Balances,  Somme,  arr.  Ahbeville, 
d*abord  à  Balances,  au  diocèse  d^Amîens.  —        cant  Rue,  ocymm.  Argooles. 


470  HENRI  IL 

Cette  pièce  et  les  suivantes  (CCCXXII  à  CCCXXIX)  ne  portait  pas  de  date  de  lien  et  sont, 
presque  toutes,  dépourvues  de  souscriptions.  Elles  ne  peuvent  être  datées  que  d'une  manière 
vague,  au  moyen  de  la  formule  :  t  H. ,  rex  Ânglorum  » ,  comme  antérieures  à  1 1 72-1 1 78. 

[Henry,]  roy  d'Angleterre,  duc  de  Normandie,  Aquitaine,  comte  d'Anjou,  à  ses 
5  justiciers  et  ministres  de  Normandie,  sdut. 

J  ordonne  que  labbaye  de  Gerisy  tienne  bien  et  paisiblement,  firanchement,  quio- 

te  ment  et  honorablement  la  terre  qui  fut  Roger  Filz  Jean  de  Saint  Marcoulpb,  que 

Elngelger  de  Buhun  et  ledit  Roger  ont  donnée  et  concédée  devant  moy  et  de  mon 

consentement.  Et  fais  deffenses  et  inhibicions  à  touttes  personnes  d  y  faire  aucun  tort 

10  ou  injure,  «  nisi  per  brève  meum  in  placitum  mittat  ». 


CCCXXIII 

Deiiflle,  n*  19&. 
Avant  1173-1173. 

.  Sauvegarde  pour  les  moines  de  Saint-Lanrent  JtEnvermeu. 

i5  i4.  Original  perdu. 

B,  Extrait  par  D.  Jacques  Jouvelin;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  i3go5,  fol.  80  v*. 
Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce -CCCXXII. 

Henricus,  rex  Anglorum,  [et]  dux  Normannorum  [et  Aquitanorum^'^  et]  cornes 

Andegavorum 

20       Sciatis  me  divino  admonitu  monadios  Sancti  Laurentii  de  Evremou  in  mea  tutela 
et  protectione  suscepisse 

CCCXXIV 

Delisle,  n**  196. 
Avant  1173-1173. 

25       Donation  aux  moines  de  Fécamp  d'un  revenu  de  vingt  livres  d^ Angevins,  en  échange  de 
terrains  sis  dans  la  forêt  de  BonneviUe'Saï^TouKiues. 

A,  Original  perdu. 

(■)  Ces  mois  ne  se  trouvent  pas  iuu  V extrait  de  Dam  JowoeUn,  dcnU  iei  notes  sont  d  abrégées, 
quon  peut  ie  soupçonner  de  les  avoir  amis,  en  hs  supposant  inutiles. 


HENRI  IL  471 

J3.  Copie  du  xiu*  s.  dans  le  cartubîre  de  Fécamp,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1210,  foi.  S  v% 
n"*  18.  —  C.  Exemplaire  du  même  cartulaire,  xy'  s..  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat. 
a4ia,p.  19. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chrondiogique  de  la  pièce  CCCXXII. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dui:  Noraiannorum  et  Âquitanonun,  et  oomes  Andega-    5 
vor^m,  archiepiscopa  Rothomagensi,  episcopis,  coaiitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus ,  et  omnibus  ministris  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  ecclesie  Sancte  Trinitatis  Fiscanni  et  Henrico  abbati  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus  XX.  Ubratas  redditus  Andegavensis  monete ,  vel  in 
ecclesiavel  in  terra,  pro  saiute  antecessorum  meorum  et  mea,  et  in  excambium  10 
iliius  ioci  qui  dicitur  Sanctus  Martinus  in  foresta-  Bone  Ville  super  Toucam ,  quem 
ipsi  michi  concesserunt  (piiete,  ad  faciendam  in[de]  voiuntatem  meam,  sicut  carta 
ipsorum  quam  habeo  testatur,  salvis  consuetudinibus  quas  predicti  monachi  kabere 
debent  et  soiebant  tempore  régis  Henrici,  avi  mei,  in  eadem  foresta.  Nolui  enim  in 
illo  loco  absque  eorum  assensu  aiiquam  religionis  domum  construere.  i5 

Testibus  :  Â.  episcopo  Lexoviensi  et  aiiis  multis. 


cccxxv 

Delisle,  n"  196. 
Avant  1173-1173. 

Con/irmation  du  douaire  de  Milesend  de  Goumai,  à  Gaillefontaine  et. en  Angletevre.  %o 

A,  Original  perdu. 

a,  D.  Gurney,  The  record  ofihô  house  of  Goumaj,  p.  ai 5. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXXII. 

H.,  rex  Anglorum,  [et]  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  etc.,  salutem.  a5 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Milesenti  de  Gumaco  totum  dotalicium 
suum ,  quod  vir  ejus  Hugo  de  Gumaco  ei  dédit  et  concessit  et  carta  sua  confirmavit , 
videlicet  Goislanam  Fontanam,  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  Normannia,  et  in 
Ang^  omnem  novam  terram  quam  rex  Stephanus  dédit  Hugoni  de  Gurnaco  ad  sue 
hereditatis  augmentum,  et  ipse  Hugo  predicte  uxori  sue,  scilicet  Wendovram  et  3o 


i 


472  HENRI  IL 

Hoctonam,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  omnem  terram  quam  habuit  mater 
Hugonis  Edwa  in  Angjiia.  Insuper  conoedo  ei  et  confirme  quicquid  dominus  et  vir 
suus  Hugo  emerit  vel  aliquo  aiio  modo  adquirere  poterit,  sicut  carta  ipsius  testatur 
et  eidem  confirmât.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  ipsa  omnia  supradicta 
5  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète  et  honorifice  teneat  cum  omnibus  pertinentiis  suis, 
in  bosco  et  in  piano ,  in  pratis  et  pascuis ,  in  viis  et  semitis ,  et  in  aquis  et  molendinis 
et  in  omnibus  rébus ,  cum  omnibus  libertatibus  et  consuetudinibus  ad  terras  illas 
pertinentibus, 


CCCXXVI 

lo  Delisle,  n*  197. 

Avtnt  1173-1173. 

Confimuiiion  des  biens  de  l'abbaye  de  Monteboarg ,  en  Angleterre  et  en  Normandie. 
.4.  Original  perdu. 

i5  B,  Copie  de  1274,  dans  le  cartulaire  de  Montebourg;Bibliothèqae  nationale,  ms.  latin  10087» 
n*  i4a. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXXII. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  vicecomitibus, 

3o  justiciis  ^^\  et  omnibus  Mis  sancte  Ecclesie  per  Angliam  et  Normanniam,  pèr  Ande- 
gaviam  et  Aquitaniam  constituas  ^\  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  ecclesie  Sancte  Marie  de  Monteburgo, 
et  abbati  et  monachis  in  ea  Deo  servientibus  in  perpetuam  elemosinam,  pro  salute 
anime  mee  et  patris  et  matris  mee  et  omnium  antecessorum  sive  successorum  meo- 

3  5  rum,  bas  subscriptas  elemosinas,  quas  antecessores  mei  et  alii  fidèles  eidem  contu- 
lerunt  ecclesie  :  In  Angjiia  scilicet,  ex  dono  Ricardi  de  Revers,  et  concessu  avi 
mei  régis  Henrici,  in  Dorseta,  manerium  de  Lodris,  cum  Bomintona^*^  pro  V 
hidis;  in  Oevenesira,  manerium  de  Auxemua,  pro  dimidia  virgata,  cum  capellis 
Sancti  Pancracii  et  Sancti  Leonardi;  in  insula  de  With,  manerium  de  Wica,  quod 

3o  antiquitus  vocabatur  Saufort,  et  ibidem  terram  de  Witecernia,  quam  dederunt 

(■)  jastidariis  B,  —  (^)  oonstitute  B,  —  («)  A  la  suite  de  ce  mot,  il  y  a  dam  le  ms,  deas  lettres, 
ÎD  oa  ju ,  surmontées  d'un  signe  JCahremation. 


HENRI  IL  473 

Gaufridus  de  MagneviUa  et  Willelihus  filias  Esturi  cam  terra  de  Suéte  ;  et  hec  libéra 
et  quieta  ab  ornnibns  secidaribus  consuetudinibus  et  serviciis,  et  cuai  omnibus  rébus 
eisdem  maneriis  pertinentibns ,  et  côm  soca  et  saca ,  et  toi  et  team  et  infangentheof , 
et  aliis  consuetudinibus  et  tplietanciis ,  si  que  fuerint  in  dominio  avi  mei.  De  Rogerio 
Ârundel,  ecclesiam  de  Poestoc,  cum  capella  et  decimis  quas  hâbuit  in  tempore  avi    5 
mei.  De  Willelmo  [de]  Morevilla,  capellam  de  Bradepol.  De  Amaurrico  ^e  Estver- 
tres ,  capellam  de  Waudig.  De  comité  .Ricardo  Devonie  et  Hadehwisa  sorore  ejus , 
ecclesiam  de  Flueta  apud  Porlant.  De  eodem  Ricardo  et  avia  sua ,  unam  virgatam 
terre  de  manerio  Padre,  quam^'^  tenuit  Chacemoue.  In  Berchesira,  de  Aeliz  de 
Revers,  et  filiis  suis  comité  Balduino  et  Roberto  de  Sancta  Maria,  et  nepote  ejus  lo 
Ricardo  comité,  manerium  quod  vocatur  Ouvelai.  De  Hadehvisa  de  Roumara,  unam 
maisuram  Galterii  trium  solidorum;  in  ecclesia  de.Tuvertona,  XL.  solidos,  qui  reco- 
gniti  fuerunt  per  sacramentum;  item  in  insula  de  With,  dimidiam  decimam  de 
dominio  Torleie,  et  de  comité  Balduino,  ejusdem  ville  ecclesiam.  In  Normannia, 
de  Ricardo  de  Revers,  dimidiam  ecclesiam  ejusdem  ville,  et  decimam  molendino-  i5 
mm  suorum,  et  terram  Huberti  presbiteri,  et  totam  Foucarvillam,  excepta  quarta 
parte  quam  habet  Goisfridus  de  Bruecort,  liberam  et  quietam  sicut  manerium 
Sancti  Marculphi,  et  terram  dimidie  carruce  in  Escoguemeavilla ,  et  mansuram 
unius  villani,  scilicet  Ganuti,  in  Sebevilla,  et  decimam  molendinorum  et  angu^la- 
rum  de  Neauhou,  et  totam  terram  quam  WUlelmus  de  Revers  habuit  in  Monte-  20 
burgo ,  et  ecdesiam  de  Gonnovilla ,  et  décimas  molendinorum ,  et  decimam  molen- 
dini  et  foreste  de  Farmanbruil  et  de  venatione,  et  decimam  molendini  de  TorlaviHa, 
et  unum  ailodium  in  Elrnemua  ex  austradi  parte,  et  decimam  vacariarum  de  Bruis, 
et  totam  Benedictamvillam  quam  habuit  Adheliz  soror   ejusdem  Ricardi  de  Re- 
vers et  Ricardus  de  Angervilla,  et  totam  ecclesiam;  et  totam  terram  de  Montisburgo  a 5 
quam  Willdmus  rex  qui  Angliam  acquisivit  dédit  eidem  ecclesie,  et  eam  que  est 
inter  eos  et  fosetum  propiorem  foreste,  et  mercatum  etferias,  et  in  forestis  de  Mon- 
teburgo  et  de  Bruis  materiem  ad  tenenda  et  facienda  sua  edifida,  et  ligna  ad  focum 
et  elausuram ,  et  de  tôt  arboribus  sint  quieti  forestarii  in  placitis  meis  quot  monachi 
eis  garantizaverint  juste  per  talUas  suas ,  et  pastionem  porcorum ,  et  herbagium  cete-  3o 
rorum  animalium  et  suum  pasnagium,  et  omnes  quietancias  de  omnibus  que  ad  me 
pertinent;  et  maisnillum  Sancti  Cirici  usque  ad  rivum  qui  descendit  de  foresta,  et 
eamdem  ecclesiam;  et  thelonia  quieta  per  totam  terram  meam  de  propriis  rébus 
predicte  abbatie,  ubicunque  emant  vel  conducant  vel  vendant;  et  ut  homines  de 
burgo  abbatie  sint  quieti  ab  omni  expeditione,  excepta  illa  que  sub  nomine  belli  sub-  35 

• 

(■)  quas  B, 

CHàRTES  KT  DIPLÔMES.  —  YII.  Go 


■■ramcmii  iatioialc. 


474  HENRI  IL     . 

monetur;  et  maisniiiuin  Sancti  Girici  sicut  saperius,  et  terram  Rannufi  de  Esdia- 
mecon  que  est  in  Goeres,  et  très  maisuras  in  Sortovilia  de  feado  Turgisi  Grossi,  et 
X.  acras  de  terra  Rosce,  et  terram  unius  carruce  in  eadem  villa  quam  tenuit  Masche* 
ret,  et  XXX.  acras  terre  in  Joganvilla  quas  tenuit  Pelecheu,  et  terram  unius  carruce 
5  in  Amundevilla,  et  de  Ricardo  de  Morevilla  ejusdem  viUe  ecclesiam  et  duas  garbas 
totius  terre  sue. 

Hec  omnia  confirmo  manu  mea ,  et  cetera. 


CCCXXVII 

lo  Delisle,  n*  198» 

Avant  1179-1 173. 

Eocemption  de  droits  accordée  à  Rou)al  le  Véel,  sergent  du  roi. 

Am  Original  perda. 

B,  Vidimus  dans  tin  acte  de  Louis  VIII,  mai  laaS;  Archives  nationales,  Regbtre  de  Philippe 
1 5  Auguste ,  JJ  a 6 ,  fol.  a49  A 

a.  Delide,  Carfolaire  Normand ,  p.  307,  n*  1 136. 

Round,  n**  i4a8. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  GGCXXII. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
ao  vorum,  omnibus  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  viceco- 
mitibus ,  et  omnibus  fiddiibus  suis ,  saiutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  confirmasse  Raduifo  Vitulo,  servienti  meo ,  et  heredibus  suis 
quietanciam  omnium  consuetudinum  per  omnes  terras  meas ,  tam  in  terra  quam  in 
mari  et  in  portu  maris ,  et  nominatim  de  tailagio  et  de  omnibus  consuetudinibus  et 
a5  auxiliis  et  rébus  ad  me  pertinentibus.  Dedi  etiam  eis  quitantiam  terre  quam  Raduifiis 
tenet  de  Hugone  de  Baiona  et  de  Andréa  fratre  suo  et  de  Raduifo  filio  Radulfi. 
Quare  voie  et  predpio  firmiter  quod  ipse  et  beredes  sui  et  omnia  catalla  sua  propria 
quieta  sint  per  omnes  terras  meas  ab  omni  consuetudine.  Et  probibeo  super  forisfac- 
tum  meum  ne  quis  eum  vei  res  suas  propter  adiquam  consuetudinem  disturbet. 


HENRI  IL  475 


CCCXXVIII 

Delisle,  n"*  199. 
Avant  1172-1173. 

I 

Don  à  Gantier  le  Changeur  du  change  et  de  l'orfèvrerie  de  la  châtellenie  d'Arqués  et 
de  Dieppe.  5 

A^  Original  perdu. 

B«  Copie  de  1896;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i,  Coutumier  deDieppe,  fol.  55  v^. 

Pour  la  date,  voir  la  note  chronologique  de  la  pièce  CCCXXIL 

H«,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannoniai  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum ,  justidis  suis  Normannie  et  vicecomitibus ,  archiepiscopo  et  monasterio  Rotho-  10 
magensi,  et  omnibus  servientibus  sak,  salutem. 

Sciatîs  me  dédisse  et  concessisse  et  hac  carta  mea  confirmasse  Waltero  Gambiatori, 
aurifabro,  et  beredibus  suis  totam  terram  Roberti  Cambîatoris,  patris  sui,  sitam 
apud  Archas,  quietam  et  liberam,  et  totum  cambium  et  totam  aurifabricaturain 
totius  castellarie  Archarum  et  totius  Deppe,  tali  vero  condidone  quod  uemo  poteiit  i5 
de  cetero  opa?ari  vel  cambîare  de  auro  vel  argento  in  casteUaiia  née  in  villa  Deppe 
sine  voluntate  et  assensu  predicti  Walteri  et  heredum  suorum.  Et  si  quis  de  cetero 
super  hiis  eidèm  Waltero  yA  beredibus  suis  injuriam  vel  contumeliam  fecerit,  de 
viginti  libris  emendet  michi.  Preterea  dedi  et  concessi  eidem  Waltero  et  suis  bere- 
dibus omnes  consuetudines  et  quittantias  et  libertates  quas  pater  meus  Gàufridus,  30 
cornes  Andegavorum,  dédit  et  concessit  Roberto,  patri  suo,  et  carta  confirmavit. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Walterus  et  beredes  sui  babeant  et 
teneant  de  me  et  beredibus  meis  bec  omnia  supradicta  bene  et  in  pace ,  et  intègre  et 
bonorifice  et  quiète  in  omnibus  rébus,  cum  omnibus  libertatibus  et  omnibus  liberis 
consuetudinibus.  Et  probibeo  ne  aliquis  super  biis  eis  injuriam  vel  contumeliam  a  5 
faciat.  Pro  bac  vero  donacione  et  concessione  et  bujus  libertatis  confirmatione 
babenda  et  in  perpetuum  possidenda  dicto  Waltero  et  beredibus  suis ,  predictus  Wal- 
terus et  beredes  sui  micbi  et  beredibus  meis  debent  annuatim  unum  par  calcarium 
deauratorum. 

Testîbus  biis,  etc. 

(30. 


476  HENRI  II. 


CCCXXIX 

Ddisie,  n*  aoo. 
ÀTant  1179-1173. 

>  • 

Don  à  Gaalier  Cochie  d'une  masure  sur  le  ferré  de  Dieppe. 

5  A,  Original  perdu. 
B,  Copie  de  iSgB  ;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i,  Contumier  de  Dieppe,  foL  43. 
Pour  la  date,  voir  la«ote  chronologique  de  la  pièce  CGCXXII. 

H. ,  rex  Ânglorum,  dux  Normannomm  et  Âquitanorum,  et  cornes  Âadegavorum , 
archiepiscopis ,  episcopis,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus,  prepositis  et  ministris 

10  -suis  tocius  Ang^e,  Normannie,  Âquitanie  et  Andegavîe,  salutem. 

'  Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Waitero  Cochie  unam  masuram  in  perreio 
Deppe,  liberam  et  quietam  ab  omni  consuetudine,  teloneo,  botagîo,  galonagio, 
tailla  et  omni  exactione ,  ubicmique  potestas  mea  attigeiit ,  per  terram  et  per  aquam. 
Et  si  homines  qui  in  illa  masura  manserint  naves  in  mari  piscantes  habuerint,  quic- 

i5  quid  inde  ad  me  pertinet  totum  eis  ooncedo,  viddicet  ut  vendant  et  emant  pisoes 
suos  vel  aUquas  res  ubicmique  et  quibuscunque  voluerint,  nichii  inde  reddendo  bail- 
livis  meis.  Harum  autem  rerum  libertatem  et  quittanciam  predieto  Waitero  Cochie 
et  heredibus  sois ,  tenendam  de  me  et  heredibus  meis ,  concède  et  carte  presentis 
munimine  confirmo.  Et  prohibée  ne  qub  ei  vel  heredibus  ejus  vel  hominibus  eonim 

20  injuriam  vel  contumeham  faciat  super  fore&ctum  quinquagîntalifararum. 
Testibus  hiis,  etc. 


CCCXXX 

■  Defisle,  n*  307. 
1156-1173-1173. —  Angers. 

10       Charte  de  franchise  pour  quatre  hommes  du  fournil  des  religieuses  de  Fontevrault  à 
Loudan. 

A,  Original  perdu. 


HENRI  IL  477 

B.  Cartulaire  de  Fontevranii,  BiUiothèqne  nationale,  nouv.  aeq.  lat.  2àià  (Cheltenham,  n"*  67), 
parcfaeinm ,  xii*  s. ,  f<d.  a4  y*"* 

Dans  la  Table  des  pièces  comprises  dans  le  recueil^  M.  Ddisle  a  classé,  sous  {^indication  :  avant 
1 172-1 173,  nn  certain  nombre  d*actes  en  tète  desquds  le  roi  s'intitule  «  H.,  rex  Anglomm,  »  etc., 
4ans  la  mention  :  «  Dei  gratia  » ,  et  dont  le  texte  ou  les  souscriptions  ne  fournissent  aucune  indica-  5 
tion  chronologique  plus  précise.  Ces  pièces,  lorsqu'efles  sont  datées  de  localités  françaises,  sont, 
au  plus  tôt,  de  1 156,  Henri  II  ayant  passé  Tannée  1 1 55  en  Angleterre;  nous  substituons,  quand 
nous  ne  pouvons  pas  préciser  davantage ,  à  la  mention  :  avant  1172-1173,  la  date  de  :  1 1 56- 1 172-  . 
1 1 73. 

H.,  reK  Angl[oruin],  et  dux  Norm[annorum]  et  Âquit[anorum] ,  et  cornes  Ânde-  10 
g[ayorum],  baronibus,  justic[iis]  et  omnibus  ministris  suis  Ândegavie,  et  nominatini 
prepositis  et  burgensibus  Losdunii ,  salutem. 

.  Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  ecclesie  et  monialibus  Fontis  EIbr[audi]  in  perpe- 
tuam  elemosinam  quatuor  homines  in  fumillo  earum  quod  est  in  casteUo  Losdunii, 
quietos  et  liberos  ab  omni  exercitu  et  equitatu  et  omni  consuetudine  que  ad  me  1 5 
perlinet. 

Testibus  :  Stephano  de  Turoni^'^  Wfllelmo  de  OstUli,  et  Radulfo  Fiiio  Stephani. 

Apud  Ândeg[avim]. 


CCCXXXI 

Ddisle,  n*"  209.  30 

ii56-i  17s- 1173.  — Argentan. 

Charte  de  protection  pour  les  hommes  et  les  biens  de  VahbayfdeJLire. 
A.  Original  autrefois  scdlé  sur  simple  queue;  Archives  de  TEure,  H  i&38.  «-  Photographib. 

Round,  n*4o6. 

H.,  rex  Anglomm,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega-  35 
voram,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  baiUivis  in  quorum  bailliis  abbas  et  mo- 
nachi  de  Lyra  habent  terras  et  tenementa ,  salutem. 

Sdatis  quod  abbas  et  monacfai  de  Lyra  et  omnes  homines  et  terre  et  possessiones 
sue  sunt  de  mea  j»ropria  elemosina ,  et  ideo  sunt  in  mea  dominica  manu  et  custodia 

W  Turoni  B. 


J 


> 


478  HENRI  IL 

et  protectione.  Quare  predpio  vobis  quod  custodiatis  et  manuteneatis  et  protegatis 
homines  et  terras  et  omnes  possessiones  eonim  sicut  meas  dominicas,  ne  in  aliquo 
vexentur,  sed  habeant  omnes  libellâtes  et  libéras  consuetudines  quas  habuerunt  tem- 
pore  régis  H[enrici]  avi  mei,  de  siris  et  hundredis  et  auxUiis  et  scutagiis  et  snmagiis 
5  et  omnibus  aliis  rébus.  Si  quis  autem  super  hoc  eis  vei  hominibus  vel  rébus  suis  foris» 
facere  presumpserit,  vos  plenariam  eis  justiciam  sine  dilatione  fadatisyd  fieripred- 
piatis ,  ne  inde  amplius  damorem  audiam  pro  defectu  justicie. 

Testibus  :  Willelmo  de  Sancto  Johanne  et  Willelmo  de  Gurci  dapifero. 

Âpud  Ârgentomum. 


lo  CCCXXXII 

Delisle,  n*  309  A. 
'  1156-1172-1173.  —  Argentan. 

Exemption  des  droits  de  tonlieu  et  antres,  accordée  aux  moines  de  Farleigh,  en  ce  qai 
co  nceme  les  terres  et  les  tenures  que  le  roi  lear  a  données. 

ib  A»  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xni*  s.;  Public  Record  0£Bce,  Cartœ  Antiqnœ,  M  36.  —  Photogbaphib, 

Carta  monaghorum  de  Ferleg[ia]. 

H.,  rex  Ânglorum,  [et]  dux  Normannorum  [et]  Âquitanorum,  [et]  cornes  Ande- 

gavorum ,  justiciis ,  vicecomitibus  et  omnibus  baUlivis  suis ,  salutem. 

ïo       Precipio  quod  monachi  de  Ferieg[ia]  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace  omnes 

terras  et  tenuras  quas  ego  dedi  [eis  et]  confirmavi  in  liberam  et  perpetuam  elemo- 

sinam  et  omnes  homines  eorum,  et  teneant  pi^edictas  terras  et  tenuras,  [et]  sint  quieti 

de  hundredis  et  schiris  et  de  omni  consuetudine.  Preterea  precipio  quod  predicti 

'    monachi  et  omnes  res  eorum  quas  poterunt  affidare  esse  suas  dominicas,  sint  quiète 

35  de  theloneo  et  de  passagio ,  et  ad  portus  maris  et  per  totam  terram  meam.  Et  prohibée 

ne  aiiquis  eis  inde  contumeiiam  faciat  super  X.  libras  forisfacture,  quia  predicti 

•  monachi  et  omnes  res  eorum  sunt  in  protectione  et  custodia  mea, 

•  Testibus  :  Josc[€lino]  Sar[esberiensi]  episcopo ,  Ricardo  de  Hum[etis] ,  Waltero  de 
Dims[tanvilla]. 

3o       Âpud  Ârgentomum . 


HENRI  II.  479 


CCCXXXIIl 

Delisle,  n*  aïo. 
1156—1179-1173.  —  Argeotan. 

Confirmaiion  £une  renie  de  (/aarante  sous  concédée  à  Vabhaye  de  Saint'JVcmdriUe  par 
Gaillaume  t  de  Calcia  ».  5 

A,  Original,  aux  Archives  de  la  Seine-Inférieare,  H  non  coté. 

B.  G>pie  dn  xrv*  s«,  aux  ardiives  de  la  Seine-Inférieare,  dans  le  cartulaire  de  Saint» WandriUe  « 

H  non  coté,  t.  I,  xx,  foL  3ii  v*.  —  C,  Copie  du  xvii*  s.,  par  Gaignières,  Bibliothèque 
nationale,  ms.  latin  54a 5,  foL  9^,  d*après  A.  —  D,  Bibliothèque  nationale,  coUection 
Moreau,  voL  67,  fol.  lao»  10 

a.  Ferdinand  Lot,  Études  critiques  sur  l' abbaye  de  Saint^Wandritte  (Bibliothèque  de  T  École  des 

BauteS'Étades ,  aod*  fascicule,  19 15,  p.  i55,  pièce  87).  Nous  r^roduisons  le  texte  dressé 

par  M.  Lot« 

Round,  n**  lyS. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Âqmt[anonim] ,  et  cornes  Ând[ega-  i5 
voram],  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Ânglis,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présent!  karta  confirmasse  ecclesie  Beati  Wandregisili  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus  XL*  solidos  annuatim ,  quos  WiUelmus  de  Gdcia , 
concessu  Willelmi  filii  sui  et  Matildis  uxoris  sue,  eidem  ecclesie  et  ipsis  monachis  ao 
rationabiliter  dédit  et  in  perpetuum  dimisit  et  carta  sua  confirmavit.  Quarè  volo  et 
firmiter  precipio  quod  ipsa  ecclesia  et  predicti  monachi  eosdem  XL.  solidos  annua- 
tim habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  hono- 
rifice,  sicut  carta  prenominati  Willelmi  de  Calcia  testatur  quod  eos  habere  debent. 

Testibus  :  Ricardo  de  Hum[etis]  constabulario ,  Willelmo  de  Gurci  dapifero,  35 
Rogero  de  Turre. 

Apud  Ârgentom[um]. 

CCCXXXIV 

1156-1172-1173.  —  Argentan. 

Concession  à  Gaillaame,  comte  JCAumale^  da  droit  de  libre  bourgeoisie  pour  ses  boar-  So 
geois  de  Hedon,  à  l'instar  des  bourgeois  royaux  d'York  et  de  Lincoln,  > 

A,  Original  perdu. 


480  HENRI  IL 

B,  Inftpeximus  du  ao  juillet  idoo,  au  Public  Record  Office,  Patent  Rolls,  i**  année  de  Henri  IV, 
6*  partie,  membrane  i . 

a.  Càlendar  ofihe  Patent  Rotts;  Henry  IV,  vol.  I,  iSgg-idoi,  igoS,  p.  a66,  d après  fi. 

Nous  n'avons,  pour  dater  cette  pièce,  d'autre  élémsnt  chronologique  que  la  formule  :  Heniîcas, 
5  rex,  indiquant  qu'die  est  antérieure  à  117  a- 117  3. 

H.,  rex  Ang^onim,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vonim ,  justiciariis  [sic),  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  totius  Ânglie,  Fran- 
cigenis  et  Anglicis ,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  Wilielmo ,  comiti  Albermarlie ,  liberum  burgagium  in  Hed- 
Lo  duna  sibi  et  heredibus  suis  in  feudo  et  hereditate,  ita  quod  burgenses  ejus  Heddune 
libère  et  quiète  in  libère  burgagio  tene[a]nt  sicut  burgenses  mei'de  Eboraco  vel 
Nicbole  melius  et  liberius  et  qnietius  tenent  illis  consuetudinibus  et  libertatibus. 

Testibus  :  Ricardo  de  Luci  et  Wilielmo  Filio  Hamonis. 

Âpud  Argentom[um]. 


>5  cccxxxv 

Delisle,  n"*  311. 
1 1.56-1172-1 173.  —  Bayeax. 

Ordre  à  Gaillaame  Patri  de  se  présenter  à  la  prochaine  assise  qai  se  tiendra  en  deçà  de 
Lisieax ,  avec  ses  caations  qai  déclareront  à  quoi  il  est  tena  envers  V-évêqae  de  Bayeax. 

^o  Am  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIII*  s.;  livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  cbaj^tre  de  Bayeux, 
ms.  195,  fol.  4*  n*  10. 

a.  Bourrienne,  t.  I,  p.  i5. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
nb  vorum ,  Wilielmo  Patricii ,  saiutem. 

Precipio  tibi  quod  sis  ad  primam  asisam  qi|e  erit  citra  Lexov[ium]  et  habeas  ibt 

guarantos  tuos  qui  guarentizent  tibi  feoda  illa  quetenes  de  feodo  episcopi  Baiocensis 

de  quibus  conqueritur,  scilicet  de  feodo  V^^alchelin  de  Corcella  de  Reingne ,  et  Wal- 

chelini  Maminot  de  Noers,  et  Heltonis  conestabuli  de  Gisetot,  et  Radulfi  de  Rove- 

3o  cestria  de  Mondrevilla,  et  Rogeri  MaUilhastre  de  Monte  Secreto  et  de  Frenesia. 


HENRI  IL  481 

Et  nisi  feceris ,  precipio  quod  justicia  mea  fadat  ei  habere  considerationem  curie 
mee,  secondum  quod  audierit  warantos  tuos,  quid  idem  episcopus  habere  débet  in 
predictis  feodis,  et  pacem  habere  faciat  hominibus  de  feodis  illis  et  terre  predicte 
de  auxiliis  et  omnibus  querelis,  ita  quod  tu  nichil  de  illa  capias,  donec  diffinitum 
sit  quid  episcopus  in  illis  feodis  habere  débet ,  et  faciat  ei  habere  considerationem  in  5 
cujus  manu  feoda  iAla  remanere  debent.  Intérim  et  sine  dilatione  reddas  plenarie 
omnia  cataUa  que  de  his  feodis  cepisti  quando  fui  apud  Baiocas  ad  asisiam  meam. 

Teste  Ëmulfo ,  episcopo  Lexoviensi. 

Apud  Baiocas. 

CCCXXXVI 

Deiisle,  n*  aia. 
ii56—i  171-1173.  —  Bayeox. 

Autorisation  pour  les  religieuses  de  Moriain  d'avoir  un  tourneur  dans  la  forêt  du  roi. 

A,  Original  perdu. 

B,  Vidimos  de  septembre  laSa  par  le  bailli  de  Coutances;  Archives  nationales,  L  979  (abbaye  i5 

Blanche  ou  abbaye  de  Mortain,  diocèse  d'Avranches),  5*  liasse,  n*  i3o;  texte  suivi  par 
M.  Deiide;  parchemin.  —  CL  979,  a*  liasse,  n*  io3;  copie  incorrecte,  du  xvii*  s. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanprum,  et  comes  Andega- 
Yorum ,  justiciis  et  ministris  suis  de  Moretonio,  salutem. 

Precipio  quod  moniales  de  M oretonio  habeant  unum  tomatorem  suum  in  foresta  ao 
mea,  ita  juste  et  in  pace  quietum,  sicut  melius  eum  quietum  habuerunt  tempore 
Henrid  régis ,  avi  mei.  Et  nemo  eis  inde  super  hoc  faciat  injuriam. 

Teste  Manassero  Biset  dapifero. 

Apud  Baiocas. 

CCCXXXVII  ȉ 

Ddisle,  n*  313  A. 
1156-1172-1173.  —  Bayeux. 

Concession  d'un  domaine  à  Guillaume  de  la  Chand>re,  sergent  de  Néel,  évégue  d!Efy. 

A.  Original,  autrefois  scellé  sur  double  queue,  aux  Archives  d'Ely,  E3y  Charter,  n*  1 1;  —  Photo- 
GRAPHie  du  Rév.  Salter,  n*  73.  3o 

CHARTES  BT  DIPLÔMES.  —  TH.  6l 


lltffMliKVIB    «ATIOXAtK. 


482  HENRI  IL 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Ândega* 

Yonim,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice* 

comitîbus,  ministris  et  omnibus  fideiibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Anglie, 

ssdutem. 

5       Sciatis  me  concessisse  et  bac  mea  presenti  carta  confirmasse  Wilielmo  de  Caméra, 

servienti  Nigelli  Ëliensis  episcopi ,  et  heredibus  suis  in  feodo  et  hereditate  partem 

iiiam  de  Hertherst  que  contigit  Nigello  episcopo  Ëliensi ,  quando  vilia  de  Heriherst 

partita  fuit  inter  predictum  Nigellum  episcopum  et  comitem  de  Clara ,  tenendam  de 

predicto  Nigelio  episcopo  et  de  successoribus  suis ,  sicut  carta  Nigelli  ^isoopi  EJiensis 

10  eis  testatur.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Wilielmus  de  Caméra  et 

heredes  sui  illam  partem  predictam  habeant  et  teneant  cum  omnibus  pertinentiis 

suis,  bene  et  in  pace,  libère,  quiète,  intègre,  plenarie  et  honorifice,  in  bosco  et 

piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  viis  et  semitis,  in  [aquijs  et  molendinis,  in  stangnis 

et  vivariis,  et  in  omnibus  aliis  locis,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetu- 

i5  dinibus. 

[Testibus  :  M]an[assero  Biset]  dapifero ,  Wilielmo  Filîo  H[amonis] ,  WiUelmo  Filio 
Jo[hannis]. 

Apud  Baiocas. 

CCCXXXVIII 

90  Delîale,  n*"  ai3. 

1 1 56-1 171-1 173.  —  Bonneville-sar-Touqnes. 

Charte  relative  au  sommier  que  les  hommes  de  la  gilde  des  marchands  de  Fécamp 
doivent  fournir  à  Vost  du  roi,  et  au  droit  qu'ils  ont  de  commercer  sur  terre  et  sur  mer. 

A.  Original  perdu. 

35  B.  Copie  du  xni*  s.,  cartcdaire  de  Fécamp;  Bibliothèqae  de  Rouen,  ms.  1310,  foi.  i5  v*,  n*"  4a* 
—  C.  Cartulaire  de  Fécamp,  xv*  s.;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  aoq.  lat.  adia ,  p.  35. 

a.  Ddisle,  Introduction,  p.  igà.  — •  Cf.  Thomas  Stapleton,  Magni  Rotali  Scaccarii  Normanniœ, 
t.  II,  p.  445. 

Round,  n*  137. 

3o       H. ,  rex  Anglorum ,  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  comes  Andegavorum , 
justiciis  suis  Normannie,  salutem. 

Precipio  quod ,  sicut  recognitum  est  quod  habere  debeo  summarium  unum  ad 


i 


HENRI  IL  483 

«undum  in  exercitum  ^*)  de  hominibus  Fiscannensibus ,  de  gilda  mercatorum ,  cum 
omnibus  instrumentis  et  apparamentis  ad  summarium  pertinentibus ,  et  quod  ipsi 
homines  habere  debent  mercaturam  suam  in  terra  et  in  mari,  et  nominatim  de 
makereiio,  quod  ita  teneatur  secundum  quod  recongnitum  est  et  in  rotuio  meo 
seriptum. 

Teste  Osberto  de  Caméra. 

Apud  Bonam  Viliam  super  Tolcam. 


CCCXXXIX 

Delide,  n**  ig3. 
1156—1173-1173.  —  Bur,  10 

Charte  à* exemption  des  droits  de  tonliea  pour  l'abbaye  de  Cerisi, 

A.  Oiiginal  sodié  sur  simple  qaeue,  au  Collège  de  la  Reine ^  à  Oxford,  cité  dans  Fonrth  report  of 
the  Royal  commission  on  historical  manuscripts,  iS'jà ,  p.  455.  —  Photogbaphie  du  Rév.  Sal- 
ter,  n*  118. 

H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum^  et  cornes  Ândegavo-  i5 
rum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis,  et  nominatim  portuum 
maris,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  res  monacborum  de  Gereseio ,  quas  homines  eorum  pote- 
nint  affidare  suas  esse  proprias,  sint  quiète  de  theloneo  et  passagio  et  omni  consue- 
tudine.  Et  prohibeo  ne  qnis  eis  super  hoc  in  aiiquo  forisfaciat  super  forisfacturam  so 
meam. 

Teste  Manessero  Biset  dapifero. 

Apud  Burum. 

.  •     •  •  •       •  -  ■ 

'  Delislé,  n*  2i4.  a5 

1156-1172-1173.  —  But. 


.      ■     > 


Ordre  à  Osbert  de  la  Hease,   connétable  de  Cherbourg,  de  mettre  les   chanoines 
d'ÉqaeardreviUe  en  saisine  du  «  Fay  £Ocieville  ». 

'  «  •  •  •  •     ,        . 

A.  Original  perdu. 

H  Rot.  Scacc.  :  t  Prô  uno  sùmmario  cum  apparatu  quem  burgeiises  Fiscauni  debent  regi'quando 
eiereituiNormannîe  submonitus.est;»  •  

61. 


484  HENRI  IL 

£•  Vidimus  de  Tannée  i4di  ;  Archives  de  la  Manche,  fonda  de  Tahbaye  de  Cherbourg,  H  ig&d. 
—  C.  Copie;  Bibtiothèque  nationale,  ms.  latin  10068,  fol.  5a. 

Round,  n*  gSg. 

H.,  rex  Ang^orum,  dux  Normannorum  et  Aquitanonim ,  cornes  Andegavorum, 
5  Hosberto  de  Hosa ,  conestabulario  suo  de  Gesaris  Burgo ,  saiutem. 

Mandamus  tibi  precipientes  quatinus  mittas  in  saisinam  canonicos  mecs  de  Esqueu- 
drevilla  de  bosco  quod  dicitur  le  Fay  d'Otteville ,  quod  dedi  et  concessi  eisdem  cano- 
nicis  cum  terris  eidem  nemori  pertinentibus. 
Teste  meipso. 
to      Apud  Biuiim. 

CCCXLI 

Delisle,  n*  ai 5. 
1156-1172-1173.  —  Bur. 

Ordre  d'assurer  aax  religieux  de  Cerisi  la  jouissance  des  dîmes  qu'ils  devaient  avoir 
1 5  dans  les  forêts  et  les  domaines  du  roù 

A.  Original  perdu. 

fi.  Traduction  française  dans  le  cartulaire  de  Cerisi,  Archives  de  la  Manche,  H  i4od*  p.  7^7 
et  85a. 

H. ,  roy  d'Angleterre ,  duc  de  Normandie  et  Aquitaine ,  comte  d'Anjou ,  à  ses  ofii- 
9o  ciers  Normans,  salut. 

Je  vous  ordonne  que  vous  faciez  en  sorte  que  à  Tabbé  et  abbaye  de  Cerisy  soient 
rendues  leurs  dixmes  qu'ils  doibvent  avoir  en  mes  forests  et  vicomtez,  comme  ladite 
abbaye  en  a  joui  du  temps  du  roy  Henry,  mon  aieul,  et  aux  termes  qu'elle  avoit 
accoustumé  de  les  percevoir  du  vivant  dudit  roy  mon  aieul ,  et  ainsi  que  le  tesmoigne 
^^  la  chartre  dudit  roy  que  ils  les  doibvent  avoir. 
Tesmoin  le  roy  mesmes. 
A  Bures. 

H.,  roy  d'Angleterre,  duc  de  Normandie  et  Aquitaine,  comte  d'Anjou,  à  ses  justi- 
ciers, salut. 
So      Je  vous  ordonne  que  vous  faciez  rendre  à  l'abbaye  de  Cerisy  les  dixmes  qu'ils 
doibvent  avoir  en  mes  forestz  et  en  mes  vicomtez ,  comme  ladite  abbaye  les  a  eues 


HENRI  a  485 

au  temps  et  du  vivant  du  roy  Henry  mon  ayeul,  comme  le  tesmoigne  la  chartre 
dudit  roy  par  laquelle  ils  les  doibvent  avoir. 

Tesmoin  le  roy  mesmes. 

  Bures. 

CCCXLII  5 

1156-117S-1173.  —  Caen. 

Donation  à  Saiat-Étieme  de  Caen  d'une  pêcherie  à  Vains,  dans  l'Avnmchin. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xv*  s.  ;  Archives  du  Calvados,  H  5697,  dossier  :  Titres  et  privilèges  de  Tabbaye  Saint- 

Etienne  à  Vains.  Communication  de  M.  René  Sauvage.  10 

Cette  pièce,  indiquée  à  M.  Ddîsle  après  la  publication  du  tome  I,  a  reçu  de  lui  le  n*  i85  C 
dans  le  classement  de  ses  copies.  La  date  :  vers  1 170,  donnée  par  lui,  est  incertaine;  Henri  II 
a  bien  été  à  Caen  en  février  1 170,  mais  on  sait  qu'il  a  séjourné  dans  cette  ville  à  plusieurs  re- 
prises. Ce  qui  est  sûr,  c'est  que  l'acte  est  antérieur  à  1 1 72-1 178 ,  puisqu'il  ne  porte  pas  la  formule 
Dei  gratia,  et  qu'il  ne  peut  pas  être  antérieur  à  1 156 ,  ayant  été  donné  à  Caen.  i5 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega 
vorum  ^'\  vicecomitibus  et  ministris  suis  de  Abrincino ,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  de  Sancto  Stephano  de  Gadomo  ita  babeat  piscariam  de  aqua 
de  Vehein,  sicut  pertinebat  ad  manerium  de  Vebin ,  quando  rex  W[illelmus]  proavus 
meus  iUud  monachis  de  Sancto  Stephano  dédit ,  et  sicut  rex  H[enricus]  avus  meus  20 
illam  eis  concessit.  Et  nisi  feceritis ,  justicia  mea  faciat. 

Teste  M[anassero]  Bis[et]  dapifero. 

Apud  Cadomum. 

CCCXLIII 

Deiisle,  n*"  316.  3S 

ii56-ii7a-ii73.  —  Caen. 

Ordre  aax  forestier  s  de  Montehoarg  d'assurer  à  ïabhaye  de  Montebourg  la  libre  joais 
sance  de  ses  droits  d^usage  dans  laforét  de  ce  nom. 

il.  Original  perdu. 

(*]  Henricus,  rex  Angl. ,  et  dux  Norm.  et  Aquit. ,  et  comex  And.  B. 


486  HENRI  II. 

B.  G>pie  de  1  a 7^4,  dans  le  caitniaire  de  Montebonrg;  Bibiiothèqœ  natioDale,  ms.  latin  10087» 
p.  i3,n*  26.    . 

H.,  rex  Ângloruin,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum  y  forestariis  suis  de  Montebui^ ,  saiutem. 
5  Precipio  quod  monachi  de  Monteburgo  habeant  in  pace  et  juste  et  libère  omnes 
illas  consuetudines  et  libellâtes  in  foresta  mea  quas  solebant  habere  ten^ore  regb 
Henrici  avi  mei,  et  illas  consuetudines  quas  ego  eis  in  foresta  mea  dedi  et  concessi 
per  cartam  meam. 

Teste  Manassero  Biset  dapifero. 
10       Âpud  Gadomum. 

CCCXLIV 

Delisle,  n*  ai 7. 

ii56~ii7a-ii73. — Gaen. 

f 

Confirmation  d'une  renie  sur  la  dîmede  Langrane,  qne  Roger  Bacon  avait  donnée  aax 
i5  religieuses  de  Mortain,  du  consentement  de  son  frère  Philippe  de  Colombiers,  lequel  avait 
reçu  en  échange  Véglise  de  Planqueri. 

A.  Original  perdu.,  vu  autrefois  k  Mortain  par  Léchaudé  d'Anisy. 

B,  Vidimus  de  septembre  laSa,  parle  bailli' de  Coutances;  Archiyes  nationales  «  L  979  (abbaye 

Blanche  oa  abbaye* de  Mortain),  3*  liasse,  n*  i3o;  parchemin.  —  C»  Copie  médiocre,  du 
lo  XVII*  s.  ;  L  979 ,  3*  liasse,  n*  11 3,  d'après  un  original  scellé  en  cire  rouge. 

Round,  n*  791;  mention  d'un  original  qui  a  été  conservé  aux  Archives  nationdei  et  qui  na  pas 
été  retrouvé  (now  missing).  Cet  original  ne  nous  est  pas  connu. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie, 
a5  saluteni.  •  . 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  çarta  confiiinasse  monialibus  de  Moretonio 

XXV.  sextarios  frumenti  in  décima  de  Lengrunne,  quos  Rogenis  Bacon  eis  rationa- 

biiiter  dédit  in  perpetuam  elemosinam,  consensu  etassensu  Phîlipbde  Golumbiers> 

fratris  sui ,  cui  Rogerus  dédit  in  excambio  ecclesiam  sùam  de  Piancheré^*)  pro  predictis 

3o  XXV,  sextariis  frumenti.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicte  inonifdes 

(•)  LanchereB;  PlanchereC 


HENRI  IL  487 

iilos  predictos  firumenti  s^xtarios  habèant  et  teneant  îta  bene  et  in  pace ,  plenarie  et 
intègre ,  sicut  Rogeros  Bacon  eis  dédit  et  carta  sua  confirmavit. 

Testibus  :  Ricardo  de  HumetU  constabulario ,  W.  Fiiio  Johannis ,  Wiilelmo  de 
Curci. 

Apud  Gadomum.  5 

CCCXLV 

Delide,  n*  318. 
1156--117S-1173.  —  Caen. 

Maintenae  de  tabhaye  de  Troam  en  jouissance  de  l'oamône  de  Presles. 

m 

A.  Original  perdu.  10 

B,  Copie  dn  xiv*  s.;  cartalaire  de  Troam,  Bîbtiothèque  nationale,  ms.  latin  10086,  foL  61  v*. 
a,  René  Sauvage,  L'ahlMye  de  Saint'Mariin'^Troarn ,  p.  i56,  note. 

H.,  rex  Âng^omm,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis  et  omnibus  ministris  suis  Normannie,  salutem. 

Precipio  vobis  quod  faciatis  abbatem  et  monachos  de  Tniharz  tenere  bene  et  in  i5 
pace  et  juste  elemosinam  suam  de  Prateriis ,  sicut  tenuerunt  melius  et  liberius  tem- 
pore  régis  Henrici  avi  mei,  et  nullus  eis  inde  super  hoc  injuriam  vel  contumeliam 
faciat,  et  nullus  eos  inde  injuste  vexet. 

Teste  Manassero  Biset  dapifero. 

Apud  Gadomum.  20 

CCCXLVI 

Ddisle,  n*  a  18  A. 

ii56— 1172-1 173,  —  Caen. 

Ordre  aux  officiers  de  Varaville  de  servir  cuix  moines  de  Troam  lear  rente  de  sel  sur 
le  produit  des  scdines  de  Varaville  et  de  Sallenelles.  2  5 

A,  Original  autrefois  sodlé  sur  simjde  queue,  et  portant  encore  sa  banddette;  Archives  du  Calva- 
dos, H,  Troam,  chartes  de  Henri  II.  — •  Atlas,  pi.  XV.  Au  dos,  l'adresse  :  «Ministris 
Wareville  ». 

a.  Publié  dans  Flntroduction ,  p.  1 79. 


488  HENRI  IL 

H. ,  rex  Ânglorum  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim  et  cornes  Andegavonim , 
vicecomiti  et  ministris  de  WarravîUa,  salutem. 

Precipio  vobis  qaod  sine  dilatione  et  juste  faciatis  habere  pienarie  abbati  et  mo- 
nacbis  de  Truharc[io]  salem  suum  de  Warevilla  et  de  Saiinelis  sicut  melius  et  plenius 
habuerunt  tempore  régis  H[enrici]  avi  mei ,  et  non  paciamini  quod  alicpiis  eis  inde 
aliquam  injuriam  vel  contumeliam  faciat.  Et  nisi  feceritis ,  justicia  mea  faciat. 

Teste  Ric[ardo]  de  Luci. 

Âpud  Gadomum. 


CCCXLVII 

10  Ddisle,  n*  aig, 

* 
1156—1179-1173.  —  Cherbourg. 

Franchise  des  droits  de  tonliea  accordée  à  l'abbaye  de  Saint-Etienne  de  Caen. 

A,  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xv*  s.,  papier;  Bibliothèque  de  Caai,  ms.  3a  a,  fol.  i5o.  Les  folios  i5o-i6o  de  ce 
1 5  ms. ,  qui  est  essentidlement  un  i  rentier»  de  la  seigneurie  de  Saint-Léonard  de  Vains  (  Manche , 

cant.  d'Avranches) ,  forment  une  sorte  de  cartulaire. 

H.,  rex  Anglorum  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorom,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitîbus  et  omnibus  baronîbus  et  fidelibus  suis  Anglie  etNor- 
mannie  et  portuum  maris,  salutem. 

9o  Precipio  quod  totum  corredium  et  omnes  res  monacborum  de  Sancto  Stéphane 
Gadomi  et  servi[en]tium  suorum  dominicorum,  quas  poterunt  affidare  suas  res  esse 
dominicas,  sint  quiète  de  theloneo  et  passagio  et  onmi  consuetudine,  ubicunque 
venerint.  Et  prohibeo  ne  illi  vel  servientes  eorum  super  hoc  injuste  disturbentur, 
super  decem  librarum  forisfactura. 

^5       Testibus  :  Ricardo  de  Humetis  con^tabulario,  et  Manasse  Biseth  dapifero. 
Apud  [Gesaris]  Burgum. 


HENRI  IL  489 


CCCXLVIIl 

Ddisle,  n*  aao. 
1156-1172-1173.  —  Chinon. 

Donation  à  Vabhaye  de  Fontevrault  de  ce  (jae  le  roi  avait  <  in  insala  de  Chozé  qae 
vocatar  Lenges  ».  5 

A,  Original  autrefois  scellé;  double  queue;  Archives  de  Maine-et-Loire,  fonds  de  Fontevrault, 

titres  anciens,  n*  i3i.  —  Atlas,  pi.  XV. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Fontevrault,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  a4i4  (Ghdl- 

tenham,  n*  67),  fol.  ad.  —  C.  Copie  d'après  l'original,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin 
5d8o,  1. 1,  p.  367.  10 

Round,  n*  io65. 

H.,  rex  Âng^orum  et  dux  Normannonim  et^Aquitanorum  et  cornes  Ândega- 
vorum ,  episcopo  Andegavensi  et  justiciis  et  baillivis  suis  totius  Andegavie ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbatie  de  Fonte  Ewerardi  et  monia- 
libus  ibidem  Deo  servientibm  in  perpetuam  elemosinam  quicquid  habeo  in  insula  de  i5 
Chozé  que  vocatur  Lenges,  sicut  homines  mei  eam  dirationavenint  coram  me.  Quare 
voio  et  firmiter  precipio  quod  eam  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et 
quiète,  honorifice  et  plenarie.  Et  prohibeo  quod  nullus  eis  inde  injuriam  fatiat  vel 
contumeliam. 

Testibus  :  Josl[eno]  de  Tur[onis],  et  Oggi  Savari,  et  Emaldo  de  Pariliaco,  et  ao 
Benedicto  de  Eres. 

Apud  Ghin[onem]. 

CCCXLIX 

Ddisle,  n*  aai. 
1156-1172-1173.  —  Eu.  a5 

Confirmation  des  biens  (jae  Bernard  de  Saint-Valeri  et  Renaud,  fils  duàit  Bernard^ 
avaient  donnés  en  Angleterre  à  l'abbaye  de  Berteaucoart. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie;  BiMiothèque  nationale,  collection  de  I>om  Grenier,  vol.  93,  fol.  55  v*« 

CHABm  BT  DIPLÔMES.  VII.  6l' 


490  HENRI  IL 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim ,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  episcopis  Wincestrie  et  Wigornie,  baronibus  et  omnibus  fidelibus  suis  de 
Hantescira  et  Berchescira,  Francis  et  Anglis,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  moniaiibus  de  Bertocurt  décimas  et  molendina  de  Hortona 

5  et  de  Suttona,  et  molendinum  de  Ghentona,  molendina  de  Toichefaam,  que  B^- 

nardus  de  Sancto  Valarico  eis  dédit  et  que  Raginaldus,  filius  ipsius,  eis  coram  me 

concessit.  Et  volo  et  firmiter  precijHO  ut  bene  et  honorifice  teneant  in  perpetuam 

elemosinam. 

Testibus  :  Manassero  Biset  dapifero ,  et  Bemardo  de  Sancto  Valarico ,  et  Hugone 
10  de  Bello  Ramo. 

Apud  Augum. 

CCCL 

Ddide,  n*  3a  i  A. 
ii56-i  173-1 173.  —  Falaise; 

i5       Ordre  de  maintenir  l'abbaye  de  Romsey  en  possession  de  sa  terre  de  <  Hunleveshyd  ». 

A,  Original  perdu. 

B.  Inspeximus  de  1268,  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolls,  52*  année  de  Henri  III,  mem- 

brane 4- 

a.  Calendar  qfthe  Charter  Rolls,  t.  Il,  p.  io3,  n*  i3,  d*après  B. 

90  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Nocmannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum ,  justiciis  et  ministris  suis  in  Anglia,  saiutem. 

Precipio  quod  faciatis  ecdesiam  de  Romeseye  tenere  terram  suam  de  Hunleveshyd 
bene  et  in  pace ,  libère  et  juste  et  quiète ,  sicut  tenuit  tempore  régis  Henrid  avi  mei , 
et  non  patiamini  quod  de  iUa  terra  capiatur  danegelda  nisi  pro  una  hyda  et  dimidia, 
95  sicut  ^'^  carta  H[enrici]  régis,  avi  mei,  et  mea  testatur.  Et  prohibeo  quod  nuUus  eidem 
ecdesie  vel  rébus  suis  aliquam  injuriam  vel  contumeliam  faciat,  quia  ipsa  et  omnes 
res  sue  sunt  in  manu  mea  et  custodia  [et]  protectione. 

Teste  G.  de  Brencurt. 

Apud  Falesiam. 

(*]  de  sicut  a. 


HENRI  IL  491 


GGGLI 

Ddide,  n*  a^a. 
ii56-ii7S*ii73.  —  LaFièche. 

CoT^rmation  de  la  donation  da  ^fumillam  de  Viariisi»,  que  Jean  Lecomte  [consul) 
avait  donné  à  l'ahbaye  de  Fontevrault.  & 

A,  Original  sodlé  sur  double  queue,  d'un  sceau  en  cire  brune;  Archives  de  Maine-et-Loire, 

série  H ,  fonds  de  Tabbaye  de  Fontevrault ,  prieuré  de  la  Rimonnière  (diocèse  de  la  Rochelle) ; 
ce  fief  se  trouvait  paroisse  de  la'  Plaine,  canton  de  \%iers,  arrondissement  de  Saumùr.  — 

ATLAÔ,pl.  XVI. 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Fontevrault,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  a4i4  (Chel-  lo 

toiham,  n*  67),  fol.  a  5. 

a:  Cité  par  Marchegay,  Chartes  et  titres  concernant  les  possessions  de  Vabbaye  de  Scmîgny  à  Angers, 
Angers,  i85a,  in-8*,  p.  la. 

[H. ,]  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquîtanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  omnibus  dapiferis  suis  et  prepositis  de  Viariis  et  omnibus  servientibus  suis,  i5 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  Sancte  Marie  de  Fonte 
Ëbraudi,  el  monialibus  ibidem  Deo  et  Sancte  Marie  servientibus,  pro  animabus 
patris  mei  et  amite  mee  Matill[idis]  (*)  abbatisse  Fontis  Ëbraudi  et  antecessorum  meo- 
rum:  et  pro  salute  anime  mee,  quoddam  fumiUum  de  Viariis,  datum  eis  in  perpe-  20 
tuam  demosinam  a  Johanne  cognomento  Gonsule,  et  homines  in  eo  staciôhârios, 
quietos  ab  omni  exercitu  et  expeditione  et  taillata  et  omni  consuetudine,  prêter  rec- 
tum censum  quem  iilud  fiimillum  reddere  solet,  sciiicet  solummodo^^  VI.  denarios 
annuatim.  Preterea  confirme  eis  domum  illam  de  Viariis  quam  eis  dédit  in  eiemo- 
sinam  Gonstancia  uxor  Raginaldi,  venditoris  piscium ,  liberam  et  quietam  âb  omnibus  25 
consuetudinibus  et  servitiis.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  jamdicte  moniales 
habeant  et  teneant  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  predictum  fiutiillum,  cum 
hominibus  in  eo  stacionariis,  et  domum  quam  eis  dédit  prefata  Gonstancia  in  Viariis. 

Testibus  :  Vy^iileimo  de  Sancto  Johanne ,  Raduifo  de  Faia ,  Stéphane  de  Marzai  ^""^ 
senescallo  Andegavensi.       *  3o 

Apud  Fissam. 

(•)  Mathildis  B.  —  ^)  solummodo  omis  dans  B.  — ^  W  Marchai  B. 

63. 


492  HENRI  II. 


GCGLII 

Dfdfide,n*334<'>. 
I  i56-i  i7<-i  173.  —  Le  Mans. 

Donation  aa  chapitre  de  Saint-Julien  du  Mans  d'une  rente  de  dix  livres,  monnaie  da 
5  Mans,  à  prendre  sur  le  «  chensittagiam  »  du  Mans,  en  aitendant  quon pût  donner  aa  cha- 
pitre l'équivalent  da  Bourg  VÉvéque ,  quon  avait  pris  pour  construire  le  château  du  roi. 
—  Acte  adressé  aux  agents  et  féaux  da  roi  dans  le  Maine,  et  souscrit  par  six  témoins. 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  da  xiii*  s.  dans  le  Livre  Uanc  de  TégUse  du  Mans;  Bibliothèque  du  Mans,  ms.  369, 
,0  n- XX  et  CCCCXCVI. 

a,  Lottin,  Charialariam  insignis  ecdesim  Cenomanensis  qaod  dicitur  Liber  albus  capituU,  Le  Mans, 
1869,  în-4*,  p.  1 1  et  307. 

Round,  n*  1021. 

H.,  rex  Âng^onim,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
1 5  vorum ,  episoopo  Genomannena ,  et  abbatibos ,  baronibus ,  justiciis ,  yioecomitibus  et 
viariis  et  omnibus  aliis  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Genomannie ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  canonicis  eodesie  Beati 
Juliani  Genomannensis  X.  libras  Genomannensium ,  annuatim  percipiendas  de  chen- 
siliagio  meo  Genomannensi ,  pro  escambio  ville  que  dicebatur  Burgus  E^iscopi ,  ubi 
30  edificavi  castellum  meum ,  donec  ad  honorem  meum  et  ad  utilitatem  et  assensum 
eorum  mdius  benefidum  alibi  eb  assignem.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod 
predicti  canonici  habeant  bene  et  in  pace  et  intègre  singulis  annis  illas  decem  libras 
Genomannensium  de  chensiUagio  supradicto ,  ita  quod  nullus  eos  ^'^  inde  vexet  vel 
disturbet. 


W 


eo  a. 


^*^  La  pièce  autrefois  cotée  aa3  par  M.  De-        figure  dans  notre  classement  sous  le  numéro 
lisle  a  été  reportée  par  lui  au  n*  i84  A,  et        CCXCVI. 


HENRI  IL  495 

Testibus  :  Petro  filio  Guidonis  ^*^  Johanne  de  Solineio  ^  Roberto  de  Briocuria , 
Durando  pincema,  Thoma  Bardolfi,  Richardo  Ruffo. 
Apad  Cenomannis. 


GGGLIII 

Delisle,  n*  aa5.  S 

1156-1172-1173.  —  Le  M «Df . 

Donation  aa  chapitre  de  Saint- Julien  du  Mans  d^ane  rente  de  dix  livres ,  monnaie  du 
Mans,  en  attendant  t assignation  de  vingt  livres  de  rente  de  même  monnaie,  assise  sur  an 
bénéfice  ecclésiastique  ou  sur  une  terre  à  la  convenance  du  chapitre.  —  Acte  donné  aa 
Mans,  comme  le  précédent,  mais  souscrit  par  d'autres  témoins,  dont  les  deux  premiers ,  10 
seuls ,  sont  nommés  dans  le  cartuUdre. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xai*  s.  dans  le  Livre  blanc  de  Tég^se  du  Mans;  Bibliothèque  du  Mans,  ms.  a 59, 

n*  XIX. 

a,  Lottin,  ChoKalartsm  insignis  ectletim  Cenomaneiuis,  p.  10.  ,^ 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Noimannoram  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Ândega- 
Yorum,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus 
suis  Cenooiannie  et  Andegavie,  salutem. 

Sciatis  quod  canonici  Beati  Juliani  Cenonoannensis  concesserunt  et  dederunt  michi 

et  heredibus  meis  terram  quam  habebant  in  villa  que  dicitur  Burgus  Episcopi,  ha-  ao 

bendam  et  teneudam .  libère  et  quiète ,  jure  hereditario.  Et  ego  dedi  eis  X.  iibras 

Cenomannensium,  habendas  singulis  annis  in  civitate  Cenomannis  de  redditu  meo, 

donec  assignem  eb  XX.  libratas  redditus  Genomannensis  monete  vd  eo  amplius  in 

ecdesiastico  bendicio  vei  in  terra ,  ubi  eis  eas  redpere  placuerit. 

Testibus  :   Gaufrido   archidiacono ,  Roberto   comité  Legercestrie ,  et  pluribus  is 
aliisW. 

Apud  Cenomannis. 

(')  Testes  Petms  Sillewidonen. ,  et  plures  alii  a.  —  ^)  et  plures  alii  a. 


494  HENRI  IL 


.  ♦ 


CCCLIV 

Ddide,  n*  aa6. 
1156-1179-1173.  —  Le  Main. 

Donation  d^ane  rente  de  vingt  livres,  monnaie  du  Mans,  poar  f entretien  de  deax  cha- 
5  pelains  attachés  à  Vaatel  da  Crucifix,  en  l'égUse  de  Saint-Jutien ,  à  charge  de  prier  pour 
l'âme  da  comte  Geoffiroi,  père  du  roi. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  xiu*  s.,  dans  le  Livre  blanc  de  Téglise  du  Mans,  BiMiothèque  du  Mans,  ms,  aSg, 

n*  vra. 

10  a.  Lottin,  Chartukarium,  p.  5. 

Round,  n*  loaa. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normaimontm  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
Yorum,  episcopo  Genomannensi,  abbatibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus, 
viariis  et  omnibus  aliis  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Cenomannie,  salutem. 

i5  Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  et  bac  carta  mea  confirmasse,  pro  Dei  amore  et 
saiute  anime  domini  et  patris  mei  Gaufiridi  comitis  Andegavorum ,  XX.  libras  Geno- 
mannensium  duobus  capellanis  constitutis  ad  s^rviendum  in  perpetuum  pro  anima 
predicti  comitis  domini  et  patris  mei  ad  altare  Grucifixi  in  ecclesia  Beati  Juliani 
Genomannensis,  quas  récipient  singuiis  annis  de  redditu  meo  in  chensiliagio  Geno 

20  mannensi,  ad  IIII''  terminos,  sdiicet  ad  Pascha  centum  solidos  Genomannensium,  et 
ad  festum  sancti  Johannis  alios  centum,  et  ad  festum  sancti  Remigii  centum,  et  ad 
Natale  Domini  centum.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  iiii  duo  capellani  bene 
et  in  pace  et  plenarie  annuatim  illas  XX.  libras  Genomannensium  de  predicto  chen- 
siliagio [percipiant] ,  ita  quod  nuUus  eos  inde  vexet  vel  disturbet,  quin  eas  habeant 

35  ad  terminos  superius  statutos. 

Testibus  :  Willelmo  episcopo  Genomannensi,  Nicholao  et  Rogerio ,  capdlanis régis, 
magistro  Waltero  de  Insula,  Petro  Filio  Widonis,  Johanne  de  Solineio,  Roberto  de 
Briecuria ,  Durando  pincema. 
Apud  Genomannum. 


HENRI  II.  495 


CCCLV 

Delisle,  n*  227. 
1156-1171-1175.  —  Le  Mam. 

Donation  Sane  terre  sise  à  «  Rosseium  »  aax  chanoines  de  la  chapelle  de  Saint-Pierre- 
de-la-Coar,  aa  Mans.  S 

A.  Original  perdu. 

fi.  Mauvaise  copie  aux  Ardiives  de  la  Sarthe,  n*  38-19  des  analyses  de  Bilard,  dont  une  transcrip- 
tion a  été  fournie  à  M.  Delide  par  feu  Hucher. 

a.  Cette  mauvaise  copie,  où  la  charte  est  attribuée  à  Tannée  11 55  par  le  scribe  qui  nous  en  a 
transmis  le  texte,  est  la  seule  dont  ait  pu  se  servir  M.  Menjot  d*E3benne  pour  publier  fat  pièce   10 
dans  le  Cartulaire  du  chapitre  royal  de  Saint-Pierre-de4a-Cour  au  Mans,  tome  FV  des  Archives 
historiques  du  Maine,  p.  a5. 

Indiq.  :  Bilard,  Anafyse des  documents,  » .  delà  Sarthe,  1. 1,  n*  38. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  Guillelmo  de  Siileio,  salutem.  i5 

Precipio^*)  quod  facias  Guillelmum  Vacuum  (?)  presbyterum  reddere  canonicis 
meis  de  capella  mea  Sancti  Pétri  de  Guria  terram  suam  de  Rosseio ,  que  est  de  pro- 
pria elemosina  mea,  ut  habeant  cum  omni  justîcia  mea  ^^  advocatum ^''^  apud  Geno- 
manum.  Quapropter  nolo  quod  canonici  mei  placitent  de  demosina  mea ,  nisi  ante 
me  et  in  justicia  mea.  Et  nisi  feceris,  Paganus,  senescallus  meus,  faciat.  ^o 

Testes  episcopi. 

Apud  Genomanum. 

CCCLVI 

Delisle,  n*  aa8. 
1156-1171-1173. — Le  Vaadreuil.  a5 

Exemption  des  droits  de  ionlieu  reconnue  aax  moines  de  Lire. 
A.  Original  autrefois  scdlé  sur  douMe  queue;  Archives  de  TËure,  H  438.  —  Atlas,  pi.  XY. 

(*)  Pagano  an  lieu  de  Precipio  B,  —  (^)  ou  in  ea.  —  (')  advecestum  B  ;  h  correction  advocatum 
est  douteuse;  nous  la  proposons  sous  toutes  réserves. 


496  HENRI  IL 

B,  Copie;  BiUioihèqae  nationale,  nonv.  acq.  lat.  ia/i5.  —  C  Autre  copie  par  D.  Le  Noir,  collée 
tion  de  D.  Lenoir,  vol.  a3,  p.  àbg  (dies  le  marquii  de  Maihan). 

Quoique  Tauthenticité  de  cette  charte  soit  hors  de  doute,  il  ne  semUe  pas  qu'dle  ait  été  écrite 
par  un  derc  de  la  chancdlerie  royale  ;  Técriture  et  l'orthographe  donnent  lieu  d'en  douter. 

5       H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum (*),  et  cornes  Andega- 

vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  totius  Anglie  et  Normannie 

et  portuum  maris,  salutem. 

Concedo  quod  omnes  res  monacorum  de  Lira,  quas  homines  sui  affidaverint  suas 

esse  proprias,  sint  quite  de  toloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine. 
lo  Et  prohibeo  ne  quis  eos  vel  res  suas  super  hoc  injuste  disturbet  super  X.  iibras  foris- 

facture. 

Testibus  :  Ricardo  de  Hum[etis]  constabulario ,  Man[assero]  Bis[et]  dapifero, 

Ricardo  de  GanvUlat  Roberto  de  Dunstanvilla ,  Joceiino  de  Bailiolio,  Hugone  de 

Pirrariis. 
K  5       Apud  Vallem  Rodolii. 

CCCLVII 

Ddisle,  n*  aSo. 
ii56-ii7a«ii73.  —  Lions. 

Concession  d'an  droit  de  garenne  à  tahhé  de  Fécamp. 

3o  A,  Original,  scdlé  sur  double  queue  de  parchemin,  à  la  Bénédictine  de  Fécamp,  n*  lo.  —  Atlas, 
pi.  XVI. 

B.  G>pie  du  XIII*  s.,  dans  le  cartulaire  de  Fécamp;  Bibliothèque  de  Rouen,  n*  laio,  fol.  8, 
n""  i5.  —  C,  Autre  exemplaire  dans  une  copie  de  ce  cartulaire,  exécutée  au  xv*s.;  Biblio- 
thèque nationale,  nouv.  aoq.  lat.   a4i2,  p-   17*  —  D.  Copie  plus  complète,  citée  par 
3 5  M.-  Ddisle,  à  qui  elle  avait  été  communiquée  par  M.  Le  Prévost;  ce  savant  Tavait  prise  autre- 

fois dans  un  cartulaire  appartenant  à  M.  Geimain ,  de  Fécamp. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andegavo- 
rum,  justiciis,  vicecomitibus,  forestariis  et  omnibus  ministris  suis  deCauz,  salutem. 

Concedo  quod  abbas  Henricus  de  Fiscanno  habeat  warennam  suam  infra  duo 
3o  miliaria  in  feodo  suo  circa  Fiscannum.  Et  ideo  probibeo  ne  quis  sine  ejus  licentia 
in  ea  fîiget,  vel  leporem  vel  aiiam  bestiam  capiat,  super  X.  Iibras  forisfacture. 

W  Antiquit\  A. 


HENRI  IL  497 

Testibus  :  Bicardo  de  Huin[etis]  conestabulario  ^*^  ]Vfanaser[o]  Biset  dapifero ,  et 
Wilielmo  de  Mala  Palude. 
Apud  Leones. 

CCCLVIII 

Ddisle,  n*  aSi.  5 

ii56— 117S-1173.  — Lions. 

Ordre  de  maintenir  îabhaye  de  Lonlai  en  jouissance  de  ses  franchises  et  coutumes, 
notamment  dans  la  forêt  de  Lande-Poarrie. 

A,  Original  perdu. 

B.  Mauvaise  copie  moderne  ;  Bibliothèque  nationale,  m»,  latin  10071,  fol.  192  v*.  10 

Eyton,  p.  55  et  54.  —  Round,  n*  697. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  et  cornes  Moretonie^^  omnibus  baronibus  et  ministris  et  forestariis  suis, 
salutem. 

Precipio  quod  permittatis  abbatiam  meam  de  Lonlaio  habere  juste  omnes  liber-  iS 
tates  et  consuetudines  suas  in  terris  suis  que  sunt  in  potestate  nostra  ^*^  et  precipue 
in  foresta  de  Landa  Putrida,  sicut  meiius  et  liberius,  justius  et  honorificentius 
habuit  tempore  régis  Henrici  avi  mei.  Et  prohibeo  ne  aliquis  ei  vel  rébus  suis  ali- 
quam  injuriam  vel  Contumeliam  faciat,  et  nuUus  iUam  in  novam  consuetudinem 
mittat  vel  de  jure  suo  aliquid  injuste  diminuât.  90 

Teste  Bicardo  de  Lucy. 

Apud  Leones  ^^K 

CCCLIX 

Ddide,  n**  a5a. 
ii56-i  172-1 173. —  Lions.  ^5 

Ordre  aax  officiers  de  IHiémois  de  maintenir  exempte  de  droits  la  terre  de  Saint-Père 
de  Chartres  appelée  «  Braill  Amal  ». 

A.  Original,  autrefois  scellé  sur  simple  queue  de  parchemin;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin 
9221,  n*  12.  —  Photographie. 

W  conost*.  A.  —  Carialairc  de  Fécamp,  B  :  ■  conestabulario  et  multis  aliis».  —  W  Ce  titre  doit 
avoir  été  ajouté  par  un  copiste,  —  W  Corr.  mea.  —  (**)  Lyonis  B. 

CMABTES  ET  DIPLÔMES.  -  •    VFI.  63 


laPBORlUB    ■  ATM» AU. 


984  HENRI  IL 

a,  Guérard,  Cartulaire  de  Saùit-Père  de  Chartrei,  t.  II,  p.  659. 

Round,  n*  1261. 

H.,  rex  Angloniin,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andega- 
Yonim,  justiciis  et  omnibus  mînistris  et  fidelibus  suis  de  Qxiinis[ino] ,  salutem. 
5       Precipio  quod  terra  Sancti  Pétri  Carnotensis  de  Bruiiiamal  ^'\  que  est  de  elemosina 
régis  Henrici  avi  mei,  sit  ita  libéra  et  quieta  de  gravariis  et  omnibus  aiiis  consuetudi- 
nibus ,  sicut  fuit  tempore  régis  Henrid  avi  mei  et  sicut  carta  ipsius  testatur. 

Testibus  :  comité  Reginaldo  et  Wilielmo  FUio  Hamonis,  et  Man[a5sero]  Bised 
dapifero. 
10      ApudLeones. 

CCCLX 

Ddisle,  n*  a5a  A. 
1156-1172-1173?  —  Lions. 

Sauvegarde  pour  les  lépreuses  de  Maiden  Bradley. 

i5  A,  Original  perdu.    • 

B,  Inspeximus  de  ia85  au  Public  Record  Office,  Charter  Rolk,  i3*  année  d'Edouard  I**,  mem- 
brane 6. 

a.  Calendar  ofthe  Charter  Rolls,  t.  II,  p.  Saa;  d'après  B, 

Dans  une  note  jointe  à  sa  copie,  M.  Ddisle  observe  que  la  date  «avant  1173-1173»  est  bien 

3o  incertaine,  puisque  le  roi,  dans  cette  pièce,  qui  d'ailleurs  n'est  qu'une  copie,  s'intitule  «Henricas 

Dei  gratia  rex»,  mais  que,  d'autre  part,  Robert  de  Denestanville,  qui  a  souscrit  l'acte,  parait 

avoir  cessé  de  figurer,  comme  témoin,  sur  les  chartes  de  Henri  II,  plusieurs  années  avant  1 17a- 

1173. 

Henricus,  Dei  gratia  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanoruon ,  et 
95  comes  Andegavorum ,  justiciis  et  forestariis  et  omnibus  ministris  suis  totius  Anglie, 
salutem. 

Sciatis  me  récépissé,  petitione  Manasseri  dapiferi  mei,  domum  mulierum  lepro- 
sarum  et  firatrum  de  Bradelegh  in  protectione  et  custodia  mea.  Quare  volo  et  firmiter 
precipio  ut  omnia  ad  predictam  domum  pertinentia  in  pace  habeant  et  possideant. 

(•)  sic  A  a. 


HENRI  IL  499 

Et  concedo  eis  quietationem  de  nemoribus  suis,  ut  negotium  domus  sue  faciant,  et 
habeant  pacem  de  rewardo  et  assarto. 

Teste  Roberto  de  Dunestanvilla. 

Âpud  [Sanctum]  Dionisium  in  Leonibus. 


CCCLXI  5 

Ddiale,  n*  a33. 
1156-1175-1173.  —  Loudun. 

Donation  aux  religieuses  de  Saint-Lazare  de  Fontevrault  de  terrains  propres  à  faire 
des  prés. 

A.  Original,  autrefois  scellé  sur  douMe  queue  de  parchemin;  Ardiives  de  Haineet-Loire.  —  Pho-  10 

TOGRAPHIt. 

fi.  Copie  d'après  Foriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o,  1. 1,  p.  572. 

Round,  n*  1076. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum ,  justiciis  ^*^  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Andegavie,  saiutem.  i5 

Sdatis  me  dédisse  et  concessisse,  pro  salute  anime  mee,  et  presenti  carta  confir- 
masse sanctimonialibus  Sancti  Lazari  Fontis  Ebraudi  IIIP'  jug[er]a  de  pascuis  meis 
in  Verrone,  àd  prata  facienda,  ante  domum  Popardi  Gauterii,  et  tria  frustra  fiies- 
charum ,  ad  prata  facienda  simiiiter,  que  emi  a  Boeto  de  Cherezai  et  Viilana  uxore 
sua,  que  sunt  inter  domum  Wiilelmi  de  Sancto  Martino  et  domum  Brehaudî,  unde  30 
ipse  Boetus  habuit  de  me  X.  iibras,  et  uxor  sua  XII.  denarios,  et  totidem  filius  ejus 
Radulfus  primogenilus.  Retinuit  sibi  Boetus  XII.  denarios  Ândegavenses,  censuaiiter 
singulis  annis  reddendos^^  ad  festum  Sancti  Jobannis  estivalps].  Quare  volo  et 
firmiter  precipio  quod  predicte  sanctimoniaies  Sancti  Lazari  supradicta  jug[er]a 
et  frustra ,  que  dedi  eis  in  perpetuam  elemosinam ,  babeant  et  teneant  bene  et  in  pace ,  a  s 
libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  sicut  ipsis  ea  dedi  et  sicut  carta 
mea  testatur. 

Testibus  :  Hugone  Murdach,  Ricardo  vicecomite  de  Sancta  Susanna,  Stephano  de 
Turonis,  Eustachio  filio  Stephani  camerar[ii],  Reinerio  Taillatore. 

Âpud  Loudumum.  3o 

t')  En  toutes  lettres  A.  —  W  reddendis  A. 

63. 


500  HENRI  II. 


GGGLXII 

Delisle,  n*  a54- 
1156-1179-1173.  —  Montebourg. 

Saavegat^  pour  Vabhaye  de  Montebourg, 

5  A.  Original  perdu. 

B,  Copie  dans  le  cartulaire  de  Montebourg  (1274);  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10087, 
p.  i4,  charte  27. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum ,  episcopo  Saresberie ,  saliitem. 
10      Scias  quod  abbatia  de  Monteborc  et  omnes  res  et  possessiones  ejus  et  ecclesie 
sunt  in  mea  manu  et  in  mea  defensione  et  custodia,  de  cujuscunque  dono  sint. 
Quare  voio  et  firmiter  precipio  quod  predicta  abbatia  teneat  bene  et  in  pace  et  juste 
et  libère  et  quiète  et  ecdesias  et  res  et  possessiones  suas,  et  nuUus  ei  inde  injuriam 
vel  contumeliam  faciat.  Et  si  quis  ei  forifecerit,  tu  eis  plénum  rectum  sine  dilatione 
i5  facias.  Et  nisi  feceris,  archiepiscopus  Gantuarie  faciat. 
Teste  Rogero  archidiacono. 
Apud  Monteborc. 

CCCLXIII 

1156-1171-1173  (sans  doute  ii56-it66).  —  Mortain. 

20  Concession,  à  titre  héréditaire,  à  Richard  Fib  de  Turstin^  de  divers  biens  et  fiefs  sis 
en  Angleterre,  et  de  tenares  dont  il  est  investi,  tant  à  Winchester  quen  dehors  de  cette 
ville. 

A,  Original  perdu. 

B.  Inspeximu»  du  la  février  idoi,  au  Puhlic  Record  Office,  Patent  Rolls,  a*  année  de  Henri  IV, 
s 5  membrane  ^a. 

a.  Calendar  ofthe  Patent  RoUs;  Henry  IV,  vol.  I,  i399*i4oi,  1903,  p.  4ao,  diaprés  B. 

D  après  M.  Ddisle  (Introduction,  p.  491),  Guillaume  Malet,  témoin  de  cet  acte,  dont  le  nom 
n'est  ici  suivi  d'aucun  qualificatif,  a  dû  prendre  en  1 166  le  titre  de  dajnfer.  La  pièce,  ne  portant 
pas  le  jDei  gratia,  est  en  tout  cas  antérieure  à  1 172-1 1 78. 


HENRI  IL  501 

H.,  rex  Ângionim,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
Torum,  H.,  episcopo  Wintoniensi,  et.  baronibus,  justicMs^*^,  vicecomitibus  et 
omnibus  ministris  suis  de  Hantesira  et  dvibus  Wintonie,  satutem. 

Sciatis  me  conoessisse  et  carta  mea  presenti  confhmasse  Ricardo  filio  Turstini 
vic[ecomitis]  et  heredibus  suis  terram  de  Ferendona  et  terram  de  Benesteda  et  omnes  5 
alias  terras  quas  tenet  de  feodo  meo ,  et  omnes  teneuras  suas  infra  civitatem  Wintonie 
«t  extra  tenendas  hereditabiliter.  Quare  volo  et  firmiter  predpio  quod  idem  Ricardus 
6t  heredes  sui  teneant  bec  predicta  bene  et  in  pace,  libère,  quiète  et  honorifice,  in 
bosco  et  piano,  in  pratis  et  pascuis,  in  vils  et  semitis,  in  aquis  et  molendinis,  et 
in  omnibus  aliis  rébus,  cum  soca  et  saca  et  toi  et  tbeam  et  infanguenethef,  et  cum  lo 
omnibus  aliis  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis. 

Testibus  :  Ricardo  de  Ganvilla,  Willelmo  Filio  Jobannis,  Willelmo  Malet,  Ra 
nulfo  de  Broc. 

Apud  Moretonium  ^^K 


CCCLXIV  t5 

Delisie,  n*  a35. 
1  i56'i  171-1 173.  —  Moutons. 

Charte  de  franchise  et  de  protection  pour  les  religieuses  de  Moutons. 

A,  Original  perdu. 

B.  Copies  aux  Archives  de  la  Manche,  H,  fonds  de  l'abbaye  de  Moutons  (non  dassé),  paraissant  20 

dériver  d'un  vidimus  de  Philippe  le  Bdi,  daté  de  Mortain  en  avril  i3io.  <— *  C.  Copie  d'après 
un  vidimus  de  ido:^;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10078,  p.  i63. 

a.  Abbé  Pigeon,  Le  diocèse  iAvr anches  [Mém,  de  la  Société  académique  du  Cotentin,  t.  V,  a*  par- 
tie, p.  489),  d'après  une  copie  tirée  au  xviu*  s. ,  par  Guérin,  de  l'ancien  cartulaire  de  l'abbaye 
de  Moutons,  aujourd'hui  perdu.  i5 

H.»  rex  Anglomm,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andcga- 
vorum,  arcbiepiscopo  Rothomagensi,  et  episcopis  et  baronibus  et  justiciis  et  viceco- 
mitibus et  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie  de  Muston[ibus] ,  et 
monialibus  ibidem  Deo  servientibus,  ipsùm  locum  ubi  manent  in  Mustonibus  cum  3o 

(')  justiciariis  a.  —  (**)  Morstonium  a. 


502  HENRI  II. 

omnibus  pertinentiis  suis.  Preterea  do  eis  et  concedo  cpiietanciam  de  omnibus  con- 
suetudinibus  per  totam  terram  meam  de  omnibus  rébus  suis,  in  bosco  et  in  piano, 
et  in  omnibus  iocis.  Et  prohibeo  ne  aliquis  eas  ves^et  vel  in  pladtum  pro  aliqua  causa 
ponat  ^*)  nisi  coram  me ,  quia  ipse  et  res  earum  in  mea  propria  manu  et  protecdone 
5  sunt.  Volo  etiam  et  precipio  quod  habeant  onmes  libertates  et  libéras  consuetudines 
suas  quas  habere  solebant  in  foresta  et  extra  temporibus  antecessorum  meorum. 

Testibus  :  Manassero  ^^  Biset  dapifero,  et  Ricardo  de  Lu<^,  et  Gisleberto  de  Mun- 
fichet^'^  et  Oberto  Marcello  ^^\  et  Henrico  d'Au&y  W,  et  Roberto  Bucherdlo,  et  Wil- 
lelmo  Âvenello. 
lo       Apud  Mustones  in  I^anda  Putrida. 


CCCLXV 

Ddide,  n*  a36. 
1156-1179-1 173.  —  Poitiers. 

Charte  de  protection  pour  les  chanoines  de  Bmion,  avec  cof^rmaiion  de  leurs  biens, 
i5  notamment  de  l'église  de  Lion-sur-Mer. 

A.  Original  autrefois  scellé;  simple  quene  de  parchemin  et  banddlette;  Archives  du  Gdvados,  H, 

Troam,  prieuré  de  Bruton.  •*-  Photographie. 

B,  Cartulaire  de  Troam,  aux  Archives  du  Gdvados,  H  non  coté,  fol.  a  a  v*,  n*  Sa.  —  C  Autre 

cartulaire  de  Troam;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10086,  fol.  i38  v*. 

90  Round,  n*  492. 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  de Beiesino,  salutem. 

Sciatis  quod  ecclesia  Brieweton[e]  et  canonici  ibidem  Deo  servientes,  et  omnes 
eorum  res  et  possessiones ,  sunt  in  mea  manu  et  custodia  et  protectione.  Et  ideo  volo 
25  et  firmiter  precipio  quod  predicti  canonici  habeant  et  teneant  omnes  tenuras  et 
possessiones  et  libertates  et  libéras  consuetudines  suas,  et  nominatim  ecclesiam  de 
Lion,  cum  decimis  et  omnibus  aliis  ad  eam  pertinentibus,  bene  et  in  pace,  juste, 
libère  et  quiète  et  honorifice.  Et  si  quis  super  hoc  aliquam  eis  fecerit  injuriam, 

(•)  ponatur  C.  —  i^)  Maneserio  C.  —  H  Montfichet  C.  —  i^)  Martello  C.  —  H  d'Aufnig  B  ; 
d'Aufé  C. 


HENRI  IL  503 

plenaiiain  eis  sine  dilatione  &ciatis  justicîam.  Et  nbi  feceritis,  justicia  mea  Nor- 
inannie  faciat. 

Teste  Ricardo  de  Lud. 

^ud  Pictavim. 

CCCLXVI  5 

Ddisie,  n*  237. 
1156—1172-1173.  —  Rouen. 

Garantie  de  l'acte  par  leqael  Alice  de  Vaadri  a  engagé  à  Cévéque  de  Bayeax  sa  terre 
de  Rucqueville, 

A.  Original  perdu.  10 

B.  Copie  da  xiu*  s. ,  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux,  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux , 

ms.  193,  fol.  8  Y*,  n"*  3o. 

a.  Ed.  Bourrienne,  1. 1,  p.  37. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannoram  et  Âquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  baillivis  suis,  salutem.  i5 

Sciatis  quod  garantizo  vadium  quod  Aelicia  de  Waldari  fecit  episcopo  Baiocensi , 
ad  opus  ecclesie  Baiocensis,  de  terra  sua  de  Ruchevilla  per  adquietanciam  X.  libra- 
mm  Genomannensium  annuatim. 

Testibus  :  Reginaldo  de  Sancto  Wderico,  et  Godardo  de  Baus  [sic). 

Apud  Rothomagum.  90 


CCCLXVII 

Delisle,  n*  a  38. 
1156-1173-1173.  —  Rouen. 

Donation  à  ïalbaye  de  Beaabec  dnn  tènement  sitaé  près  de  Saint-Lo  de  Boaen,  avec 
autorisation  d'y  construire  an  hôtel  pour  y  recevoir  les  pauvres.  a  5 

A,  Original  perdu. 

B,  Viclimu5  de  Tannée  1^33,  conservé  aux  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  diaprés  M.  Bénet,  qui 

en  a  communiqué  la  copie  en  1881  ;  la  cote  G  ia65,  alors  fournie  par  ce  savant,  ne  corres- 
pond pas  au  document  qui,  jusqu*à  présent,  n'a  pas  été  retrouvé. 


504  HENRI  IL 

H.,  rex  Ân^oram,  [et]  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  omnibus  fidelibus  suis,  ssdutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  Deo  et  abbacie  de  Beibec,  et  monachis  ibi  Deo 
servientibus ,  quoddam  tenementum  situm  prope  Sanctum  Laudum  Rothomagen- 
5  sem,  et  libertatem  edificandi  supra  murum  meum  et  intra  in  longitudine  dicti  tene- 
menti  ad  suam  voluntatem,  et  liberum  introitum  et  exitum  per  ipsum  murum,  ubi 
viderint  expedire,  et  quadraginta  pedes  terre  de  fironte,  et  quindecim  de  lato  extra 
murum,  in  vico  Elemosine,  ubi  facient  duo  stadia  vigihti  et  octo  pedum  iongitu- 
dinis,  pro  hospitando  per  manus  ipsorum  pauperes  Gbristi,  et  residuum  retinebunt. 
lo  Et  volo  et  precipio  quod  omnia  et  singula  predicla  habeant  et  in  puram  et  perpetuam 
elemosinam  possideant  per  quoscunque  voluerint. 

Testibus  :  comité  Hugone^'^,  Roberto  Bertrand,  Gilieberto  Grespin. 

Apud  Rothomagum. 


CCCLXVIII 

i5  Ddisle,  n*  a4o. 

1156-1173-1173.  —  Rouen. 

Ordre  à  Gvdllaame  de  Morainville  et  aux  baillis  de  Montfort  de  maintenir  l'abbaye  de 
Saint-Georges  en  joaissance  de  son  port  de  «  Mollecroste  » ,  avec  la  libre  circulation  entre 
cette  localité  et  ChaMmont 

90  i4.  Original,  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  série  H,  fonds  de 
l'abbaye  de  Saint-Georges  de  Boscherville.  —  Photographie. 

B.  Copie  d'après  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  foL  118.  — 
C.  Autre  copie;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  12^6,  fol.  i65.  —  D.  Cartulaire  de 
Saint-Georges,  xni*  s.,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1227,  fol.  64* 

35  Round,  n*  ao5. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum ,  Willelmo  de  MoreinYill[a]  et  baillivis  suis  de  Monteforti ,  salutem. 

Precipio  quod  faciatis  habere  abbatie  Sancti  Georgii  portum  suum  de  Mollecroste 
et  viam  suam  inter  Galvimontem  et  Mollecroste,  ita  bene  et  in  pace  et  quiète  et 

(*)  La  copie  porte  :  com  Hugo. 


HENRI  IL  505 

juste ,  sicut  ea  habebant  tempore  H[enrici]  régis  avi  mei.  Et  prohibée  ne  summarii 
vei  quadrige  ejusdem  portus  unquam  super  hoc  in  eadem  via  impediantur,  ne  am- 
plius  inde  ciamorem  audiam  pro  penuria  recti.  Et  nisi  feceritis,  justicia  mea  Nor- 
mannie  faciat. 

Teste  Mann[assero]  Biset  dapifero. 

Apud  Rothomagum. 


CCCLXIX 

Ddisie,  n*  a4i. 
1156-1172-1173.  —  Roaen. 

Ordre  aux  prévôts  JtÉtretat  de  maintenir  aax  religieax  de  Saint-Georges  la  franchise  10 
qui  lear  a  été  accordée  pour  leur  nef. 

A,  Original  peida. 

B.  Girtulaire  de  Saint-Georges,  xiii*  s.  ;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1227,  fol.  63  v*. 

Round,  n*  207. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega-  i5 
Yonim,  prepositis  de  Strutato,  salutem. 

Precipio  quod  abbatia  Sancti  Georgii  habeat  juste  navem  suam  quietam  et  ceteras 
quietancias  suas,  sicut  habuit  tempore  régis  Henrici  avi  mei.  Et  nisi  feceri[ti]s,  jus- 
ticia mea  faciat. 

Teste  Manasser  Biset  dapifero.  20 

Apud  Rothomagum. 


CCCLXX 

Ddisle,  n*  ada. 
1156-1171-1173.  —  Rouen. 

Ordre  de  maintenir  Vahhaye  de  Saint^Georges  en  possession  de  son  domaine  de  Lamber-  3  5 
ville  et  de  ses  dîmes, 

A,  Original  perdu. 

CHABTIS  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  64 


larMHKVIK    SATIOSALL 


506  HENRI  IL 

B.  Cariulaire  de  Saint-Georges,  xiii*  s. ;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1227,  fol.  63  v\  —  C  Copie; 
Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  fol.  119. 

Round,  n*  206.  * 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim,  et  cornes  Ândega- 
5  Yorum,  Symoni  de  Ghailli  et  baillivis  de  Pavelleio,  salutem. 

Precipio  quod  faciatis  tenere  bene  et  in  pace  et  juste  abbatie  Sancti  Georgii  omne 
dominium  suum  de  Lamberti  Villa,  et  omnes  décimas  suas,  sicut  carta  H[enrici] 
régis,  a\i  mei,  testatur.  Et  non  ponantur  inde  injuste  in  placitum  nec  in  novam  con- 
suetudinem.  Et  nisi  feceritis ,  justicia  mea  faciat. 
»o       Teste  Meinassero  Biset  dapifero. 
Âpud  Rothomagum. 

CCCLXXI 

Delisle,  n*  ada  A. 
1156-1172-1173.  —  Rouen. 

i5       Aimalation  des  aliénations  de  domaines  faites  sans  raison  par  les  abbés  de  Saint-Valeri, 

A,  Original  scdlé  sur  simple  queue  et  muni  de  sa  banddiette;  Oxford,  New-GoUege,  Takeley 
deed,  n*  1S6.  —  Photographib  du  Rév.  Salter,  n**  7^.  -^  Atlas,  pi.  Vil,  mnu  ie  n*  107  A. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
Yorum^justiciis  et  vicecomitibus  suis  An^e,  salutem. 
^o      Prohibée  ne  quicquam  teneatur  de  donationibus  que  per  non  sapientes  abbates 
facte  sunt  de  terris  Sancti  Waierici,  nisi  precepero  nominatim. 

Teste  Raginaido  de  Sancto  Walerico. 

Âpud  Rothomagum. 

CCCLXXII 

35  Delisle,  n*  ada  B. 

1156—1173-1173.  —  Rouen. 

Concession  aux  moines  de  Saint-Vcderi  des  droits  Anglais  de  ^soca,  saca,  toll.  »,  et 
autres. 

A.  Original  perdu. 


HENRI  IL  507 

B.  Copie  moderne;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  12704,  foi.  161  v%  Histoire  de  Saint-Vakry, 
par  Dom  Rapert  de  Boumonville,  d'après  nn  cartulaire  où  la  pièce  était  paginée  p.  i63  x. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Nonnannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  And.ega- 
vorum,  omnibus  vicecomitibus  et  baronibus  et  ministris  suis  Angiie^*^  Francis  et 
Ang^is,  salutem.  ^ 

Sciatis  me  concessisse  quod  Sanctus  Walaricus  habeat  socam  et  sacam,  et  toli. 
et  tean  in  burgo  et  extra  burgum,  et  infangineth[eof] ,  et  omnes  consuetudines  suas, 
sicut  eas  umquam  melius  et  liberius  habebat  tempore  Henrici  régis,  avi  mei,  et  sicut 
carta  sua  testatur. 

Testibus  :  Raginaldo  de  Sancto  Walerico  et  Manassero  Biset.  10 

Apud  ^)  Rothomagum. 


CCCLXXIII 

Ddide,  n*"  a43. 
ii56— 1172-H73.  —  Rouen. 

Ordre  Rassurer  la  franchise  du  droit  de  tonliea  àVahhaye  du  Val,  près  Pontoise.  iS 

A .  Original  perdu. 

B.  Vidimus^e  i3io;  Ait^ives  nationales,  K  27,  n*  8  bis, 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  omnibus  justiciis  et  vicecomitibus  et  ministris  et  fideiibus  suis,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  res  monacorum  de  Vadie  Sancte  Marie  versus  Pontesiam,  20 
quas  homines  eorum  poterunt  afTidare  suas  esse  proprias,  sint  quiète  de  theioneo  et 
passagio  et  omni  consuetudine  per  totam  terram  meam.  Et  prohibeo  ne  quis  eos 
super  hoc  injuste  disturbet,  super  X.  iibras  forifacturé. 

Teste  Manasse  Biset  dapifero. 

Per  Radulfum  Filium  Urselini.  a  5 

Apud  Rothomagum. 

^   Anglis  B,  —  (*»)  Datum  apud  B. 

64. 


508  HENRI  IL 


CCCLXXIV 

1156—1179-1173.  —  Rouen. 

Sauvegarde  pour  le  prieur  et  les  chanoines  de  Saint-Barthélémy  de  Londres. 

A.  Original  perdu. 

5  B.  Inspeximus  du  27  septembre  1^19,  au  Public  Record  Office,  Patent  Roils,  7*  année  de  Henri  V, 
membranes  19-17- 

a.  Calendar  ofthe Patent Rolb,  Henry  V,  vol.  Il,  idi6-idaa,  191 1,  p.  ada,  d'après  B. 

Acte  dépourvu  de  la  formule  Dei  gratia,  et  qui,  par  conséquent,  est  au  plus  tard  de  1 172-1 178. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 

10  vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciariis  {sic), 
vicecomitibus,  et  omnibus  ballivis  et  ministris  suis  Francis  et  Anglis,  salutem. 

Sciatis  quod  prior  et  canonici  Sancti  Bartholomei  Lundonie  sunt  mei  dominici 
canonici,  et  ecclesia  Sancti  Bartholomei,  in  qua  ipsi  Deo  serviunt,  est  mea  dominica 
capeila,  et  quod  ipse  prior  et  canonici  et  homines  sui  et  omnes  tenentes  et  res  et  pos- 

i5  sessiones  sue  sunt  in  manu  mea  et  custodia  et  proteccione,  et  in  defensione  contra 
omnes  homines.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  prefatum  priorem  et  canonicos 
et  omnes  homines  suos  et  omnés  res  et  possessiones  suas  sicut  meas  dominicas  manu- 
teneatis  et  custodiatis  et  protegatis,  et  non  paciamini  quod  aliquis  faciat  aliquam 
injuriam  vel  molestiam  vel  aliquod  gravamen  predictis  canonicis  meis,  nec  homi- 

no  nibus  suis  sive  rébus  suis,  nec  vos  ipsi  faciatis,  set  habeant  et  teneant  omnia  tene- 
menta  suahene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  in  bosco 
et  piano  et  pratis  et  pascuis  et  aquis  et  mariscis,  in  piscariis  et  vivariis,  in  viis  et 
semitis ,  et  in  omnibus  locis  infra  civitatem  et  extra ,  infra  burgum  et  extra ,  et  sint 
quieti  de  geidis  et  danegeldis  et  syris  et  hundredis ,  de  murdro  et  scuagio  et  hydagiis 

35  et  assisis  et  sartis,  de  auxiliis  vicecomitum  et  ministrorum  suorum  et  de  omni  ter- 
reno  servido,  cum  saca  et  soca  et  toi  et  theam  et  infangenetheof  et  aiiis  consùetudî- 
nibus  et  libertatibus.  Et  volo  ut  sint  quieti  a  traverso  per  omnes  portus  meos.  Et  si 
quis  versus  domum  illam  aliquid  de  possessionibus  ejus  clamaverît,  proliibeo  ne  pro 
aliquo  respondeant  nec  in  placitum  ponantur,  nisi  per  me  et  in  presencia  mea. 

3o       Testibus  :  Ricardo  de  Humez  ^'\  Manassero  Biset. 
Apud  Rothomagum. 

(")  Humoz  a. 


HENRI  IL  509 


CCCLXXV 

1156—1173-1173.  —  Rouen. 

Ordre  (Tassurer  aux  moines  de  Saint-Neot  d'Eyneshury,  en  leur  marché  et  leur  foire  y 
tes  droits  de  tonlieu,  ^étalage  et  autres  coutumes  établies  sur  les  marchés  royaux. 

A .  Original  perdu.  5 

B.  Inspeximus  du  1*' juillet  id38,  au  Public  Record  Office,  Patent  Rolls,  16*  année  de  Henri  VI, 

a*  partie,  membrane  a 3. 

a.  Calendar  ofthe  Patent  Rolb,  Henry  VI,  vol.  III,  id36-i44i,  1907,  p.  17^,  pièce  3,  diaprés  B, 

Henricus,  rex  Ânglorum,  et  dux  Nonnannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ânde- 
gavorum,  vicecomitibus  suis  de  Hiinted[on]scira  et  de  Gantebrug[scira]  et  de  Bede-  10 
ford[scira],  salutem. 

Precipio  quod  faciatis  monachos  Sancti  Neoti  habere  de  illis,  qui  ad  mercatum 
suum  et  ad  feriam  suam  venerint,  theloneum  et  stalagium  et  omnes  alias  rectas  con- 
suetudines  suas  quas  habeo  in  meis  diversis  mercatis.  Et  volo  et  firmitçr  precipio 
quod  teneant  hoc  mercatum  libère,  quiète  et  honorifice,  quod  dedi  eis  in  elemosi-  iS 
nam,sicut  illis  per  cartam  meam  confirmavi.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  super  hoc 
disturbet  super  X.  libras  W  forisfaclure. 

Teste  V^illelmo  Pilio  Hamonis. 

Âpud  Rothomagum. 

CCCLXXVI  «o 

Delisle,  n*  2àà, 
ii56-ii72'ii73.  —  Les  Prés  de  Saint-Florent. 

Concession  de  privilèges  aux  hommes  établis  sur  les  turcies  de  la  Loire, 

A.  Original  perdu. 

B,  Livre  rouge  de  Saint-Florent  de  Saumur;  Archives  de  Maine-et-Loire,  H  non  coté,  fol.  95  1 5 

(addition  du  xv*  s.).  —  C.  Copies  d'après  le  Livre  rouge;  Bibliothèque  nationale,  collection 

(•)  libris  a. 


510  HENRI  IL 

de  Touraine  (Dom  Housseau),  vol.  5,  n""  1767  et  i8ag.  —  D.  Copie  d'après  une  ancienne 
transcription  de  la  Pancarte  blanche  de  Saint-Martin  de  Tours,  BiUiothèque  nationale,  col- 
lection Baluze,  77,  fol.  a  a 6.  —  E.  G>pie  d'après  le  cartulaire  de  Bourgueil;  Bibliothèque 
nationale,  ms.  latin  17127  (Gaignières,  19a),  p.  7a. 

5  Round,  n'  276. 

Nous  laissons  cette  pièce  à  la  place  qui  lui  est  attribuée  par  la  taUe  provisoire,  à  la  fin  de  Tin- 
troduction,  où  elle  est  indiquée  comme  antérieure  à  1 172-1 173.  Peut-être  est-il  possible  de  pré- 
ciser davantage.  Dans  une  note  qu'il  a  jointe  au  texte,  M.  Delisle  observe  qu'dle  parait  dater  de 
l'époque  à  laquelle  Etienne  de  Tours  exerçait  les  fonctions  de  sénéchal,  c'est-à-dire  de  1168  au 
10  plus  tard,  ou  environ. 

Henricus,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  episcopo  Ândegavensi  et  omnibus  hominibus  et  iîddibus  suis  totius 
Andegavie  et  Turonie,  salutem. 

Sciatis  quod  ego,  in  honore  sancte  et  individue  Trinitatis  et  gloriose  virginis 

i5  Marie,  pro  salute  anime  mee  et  parentum  meorum,  tam  futurorum  q[uam  preteri- 
torum,  precibus  episcoporum,  abbatum,  canonicorum,  baronum,  miUtum,  tursias 
hospitari  feci.  Et  primo  quia  ego  ipse  vidi  et  comperi  doiores  et  dampna  que  Ligeris 
in  Vaieia  faciebat,  propter  hoc,  tanquam  pietate  commotus,  de  exercitu  et  de  equi- 
tatu  quietavi  eos  qui  super  tursias  manserint,  nisi  sub  nomine  belii  eos  mandavero. 

20  Si  autem  contigerit  quod  ego  vel  hères  meus  post  me,  qui  dominus  erit  Andegavie, 
eos  mandaverit,  omnes  communiter  ad  unum  vexillum  veniant,  et  dum  cornes 
Andegavie  in  exercitu  fuerit,  intérim,  consideratione  ministrorum  meorum  qui  tur« 
sias  custodierint,  ad  opus  tursiarum,  ubi  necessarium  fuerit,  laborent.  Et  propter 
hoc  donum  quod  feceram ,  scire  volui  quanta  bénéficia  hominibus  suis  attribuèrent 

25  illi  qui  de  Valea  bona  accipiebant;  ipsi  vero  in  presentia  mea  concesserunt  quod 
omnes  sui  qui  manere  solebant  inter  viam  Andegavensem  et  Ligerim  ad  tursias 
venirent,  exceptis  militibus  et  servientibus  feodatîs,  et  omnes  quieti  sint  de  toto 
bienno  [sic]  et  de  toto  prandio  consuetudinario.  Illi  vero  qui  terragia  et  décimas 
ferre  solebant  pro  consuetudine  ubicunque  domini  eorum  volebant,  ad  grangias 

3o  dominorum  suorum  tantummodo  et  non  ultra  infira  Valeiam  in  garbis  aducant. 
Et  si  agricola  circa  mane  terragiatorem  submonuerit,  usque  ad  meridiem  eum 
expectet;  et  si  venîre  noiuerit,  terragium  vel  decimam  data  fide  in  illo  campo  di- 
mittat;  et  si  circa  meridiem  eum  submonuerit,  usque  ad  vesperam  eum  expectet; 
et  si  venire  noiuerit,  terragium  vel  decimam  in  eodem  campo  data  fide  dimittat. 

35  Et  quicumque,  sive  in  Vaieia  vel  extra  Valeam  manserit,  de  hominibus  tursiarum 
ciamorem  fecerit,  domini  eorum  super  tursias  eos  ad  rectum  habeant;  et  si  domini 


HENRI  II.  511 

eorum  eos  justiciare  noluerint,  ministri  md  qui  tursias  custodierint  super  tursias 
de  iiiis  rectum  faciant.  Preterea  omnibus  Ulis  qui  super  tursias  manserint  commu- 
niter  concessum  est  quod  sint  quieti  versus  dominos  suos  ab  omnibus  coliectis, 
exceptis  tribus  ratione  dispositis,  videiicet  quando  fiiium  suum  primogenitum  miii- 
tem  fecerit,  vel  quando  f^iiam  suam  primogenitam  maritaverit,  vei  pro  ipsorum  5 
dominorum  redemptione.  Et  si  quid  de  rébus  mobilibus  super  tursias  inter  se  eme- 
rint  vei  vendiderint,  nulia  costuma  inde  reddatur.  Mercator  vero  extraneus  de  merce 
illa  quam  ab  eis  emerit  suam  costumam  plane  et  légitime  reddat.  Ex  hac  vero  insti- 
tutione,  unde  maxima  commoda  sequuntur,  institutum  est  eis  ut  unusquisque  de 
domo  sua  in  qua  obtinebit  masnagium  duos  denarios  de  censu  domino  suo  annuatim  10 
reddat,  et  domini  eorum  qui  census  habuerint  illis  quorum  terra  fuerit  excambium 
reddant.  Et  si  aliqui  servi  super  tursias  manserint,  domini  eorum  non  capiant  ab  eis 
aliquid  amplius  nisi  suos  quatuor  denarios  de  capitagio  eorum,  quamdiu  super  tur- 
sias manserint. 

Testibus  :  F.^'^  abbate  Sancti  Fiorencii,  A.^*'^  abbate  de  Burgulio,  Johanne  sub-  i5 
decano  Sancti  Martini  de  Restiniaco,  Guillermo  de  Montsorel  et  Willermo  fdio  suo, 
Jocelino  Roonard,  Ulgerio  de  Insula,  Americo  Savarici,  Americo  de  Averrs,  Hugone 
de  Cleers;  et  de  curia  régis  :  Willermo  comité  de  Arundel,  et  Ricardo  de  Humetis 
constabulario ,  et  Stepbano  de  Turonis  camerario  régis. 

Apud  prata  Sancti  Florentii  in  Valea.  20 


CCCLXXVII 

DdUsie,  n**  a  45. 
1156—1179-1173.  —  Saint-Lô. 

Ordre  à  l'évéque  de  Coatances  de  maintenir  les  chanoines  de  Saini-Lô  en  possession  de 
t église  de  Saint-Ooen-sar-Vire.  >5 

A,  Original,  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  bandelette;  Archives  de  la  Manche,  H,  fonds  de 

Tabbaye  de  Saint-Lô  (non  répertorié).  —  Photographie. 

B.  Copie  d'après  loriginal,  par  Tarchiviste  Dubosc,  dans  son  cartulaire  de  Saint-Lô,  aux  Archives 

de  la  Manche,  H  non  coté,  p.  249. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega-  3o 
vorum,  R.  episcopo  Gonstanciensi,  salutem. 

W  Baluze  :  E;  Gaignières  :  S.  —  (*»)  Baluze  :  M  ;  Dom  Housseau  :  J  on  A. 


512  HENRI  IL 

Precipio  tibi  qaod  fiicias  canonicos  de  Sancto  Laudo  tenere  ecdesiam  de  Sancto 
Audoeno  desuper  Viram  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  juste ,  sicot  carta  tua 
testatur.  Et  nisi  feceris,  ardiiepiscopus  Rothomagensis  faciat. 
Teste  Am.  episcopo  Lexoviensi. 
5       Apud  Sanctum  Laudum. 

CCCLXXVIII 

Ddisle,  n*  a 46. 
1156—1172-1173.  —  Saumur. 

Cof^rmation  de  la  vente,  sous  forme  de  donation,  que  Gmllaame  c  de  Lacheio  »  avait 
10  faite  de  la  terre  de  <  Gaina  »  à  Vabhaye  de  FontevraalL 

A.  Original  perdu. 

B.  Cartulairede  Fontevraoit,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  lat.  24 1 4  (Gheltenham,  n*  67), 

foi.  a  4  V*. 

H.,  rex  Angiorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
1 5  vorum ,  episcopo  Pictavensi  et  episcopo  Andegavensi  et  comitibus  et  baronibus  et 
justiciis  et  yicec[oimtibus]  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Pictavie  et  Ande- 
gavie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  bac  carta  mea  confirmasse  moniaiibus  de  Fonte  Ebraudi 
terram  de  Gaina,  et  prata  que  Willeimus  de  Lucheio  eis  dédit  in  elemosinam,  cui 
3o  ipse  dederunt  pro  bac  donatione  XXXIIII.  libras  Andegavensium  et  X.  solides. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicte  moniales  terram  illam  et  prata  illa 
babeant  et  teneant  bene  et  in  pace  et  intègre  et  libère  et  bonorifice,  cum  pertinenciis 
suis. 

Testibus  :  Radulfo  de  Faia,  et  Raginaldo  de  Gurtenai,  et  Willelmo  de  Lanval- 
35  [leio],  Stepbano  de  Turoni,  et  Gisleberto  Garderobe,  et  Willelmo  de  Ostilli. 
Apud  Salmurum. 

CCCLXXIX 

Ddlisle,  n**  a46  A  et  aSg  A. 
1156—1173-1173.  —  iSillii. 

3o       Francliise  accordée  aax  chanoines  de  Montjou. 

A.  Originid,  sodlé  sur  cordonnet;  Oxford,  New  Ck>ll^,  Homchurch  io5.  —  Photographie  du 
Rév.  Salter,  n*  76. 


HENRI  IL  513 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ând^a- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totius  terre  sue 
citra  mare  et  ultra,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  res  canonicorum  regularium  de  Monte  Jovis,  quas  ipsi  vel 
homines  sui  affidare  poterunt  iUorum  esse  dominicas,  sint  quiète  de  theloneo  et  pas-    5 
sagio  etpontagio  et  de  omni  consuetudine  per  totam  terram  meam. 

Teste  Thoma  derico  de  caméra. 

Apud  Silli. 

CCCLXXX 

Delîsie,  n*  a53  C.  lo 

1156-1173-1173.  — -  Tinchebrai. 

Mandement  aa  vicomte  da  comté  de  Lincoln  lai  ordonnant  défaire  reconnaître  par  les 
bourgeois  assermentés  de  Lincoln  si  les  chanoines  de  Lincoln,  à  la  mort  de  Henri  1", 
étaient  saisis  d^une  terre  située  sur  le  bord  de  la  rivière,  auquel  cas  elle  doit  leur  être 
restituée.  iS 

A,  Original,  autrefois  scellé  sur  simple  queue,  avec  bandelette;  écriture  rapide;  Archives  de  Téglise 
de  Lincoln,  A.  I.  1.,  n*  aa.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  76. 

H.,  rex  An^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  vicecomiti  Liinc[oi]sir[e] ,  salutem. 

Precipio  tibi  quod  sine  dilatione  facias  recognosci  per  sacramentum  iegalium  so 
civium  Lincoi[ie] ,  si  canonici  Linc[oiienses]  fuerunt  saisiti  de  terra  quam  Martellus 
eis  dederit  juxta  aquam  civitatis,  anno  et  die  quo  rex  H[enricus],  avus  meus,  fuit 
vivus  et  mortuus,  et  postea  injuste  et  sine  judic[io]  dissaisiti;  tune  precipio  quod  sine 
dilatione  et  juste  inde  resaisiantur,  et  teneant  bene  et  in  pace  et  juste,  libère  et 
quiète  et  honorifice,  et  non  ponantur  inde  in  placitum  donec  in  Ang^iam  redeam,  25 
nisi  precepero.  Et  nisi  feceris,  justicia  mea  faciat. 

Teste  M.  Biset  dapifero. 

Apud  Tenechebrai. 

CCCLXXXI 

Delisle,  n*  3^7.  36 

1156-1172-1173. — Yalognes. 

Ordre  de  maintenir  l'abbaye  de  Monteboarg  dans  l'eocemption  da  droit  de  tonlieu  et  la 
jouissance  du  droit  de  panage  dans  la  forêt  da  Cotentin. 

A.  Original  perdu. 

CHARTES  KT  DIPLÔMES.  —  VU.  65 


tIwanUUB    SATIOIALI. 


514  HENRI  IL 

B.  Copie  dans  le  cartulaire  de  Montebourg  (1274);  Bibliothèque  nationale,  vas.  latin  10087» 
p.  i3,  n"*  a4. 

Le  nom  de  Robert  de  Denestanville  donne  lieu  de  croire  que  cette  charte  est  antérieure  de 
qudGpies  années  à  1172-1 173.  Voir  la  note  du  n*  CCGLX. 

5  H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  oomes  Ândega- 
vorum,  omnibus  justiciis  et  baronibus  et  vicecomitibus  et  nûnistris  et  fidelibus 
suis  totius  Normannie,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  proprie  res  abbatie  de  Monteburgo  sint  quiète  ab  omni 

theloneo  et  consuetudine,  ubicunque  fuerint,  et  suum  pasnagium  habeatper  totam 

10  forestam  de  Gostentino  et  quietudinem ,  sicut  carta  régis  Henrici,  avi  mei,  testatur. 

Et  prohibeo  ne  quis  hominibus  vel  rébus  abbatie  injuriam  vel  contumeliam  faciat. 

Testibus  :  Mannassero  Biset  dapifero  et  Roberto  de  Dunestanvilla. 

Apud  Valonias. 


CCCLXXXII 

i5  Deiisle,  n'  a48. 

1156-1172-1173,  —  Valognes. 

Ordre  à  Osbert  de  la  Hease  d'empêcher  Richard  de  <  Briecaria  »  de  construire  un 
moulin  à  Morsdhnes  au  préjudice  de  Vabhé  de  Montebourg. 

A.  Original  perdu. 

!io  B.  Copie  dans  le  cartuiaire  de  Montebourg,  p.  i3,  n**  ai. 

Renaud,  archidiacre  de  Salisbury,  qui  a  souscrit  cette  pièce,  fut  élu  évèque  de  Bath  en  1173 
(Introduction,  p.  diQ). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  Osberlo  de  Hosa,  salutem. 
s  5  Precipio  tibi  quod  non  paciaris  quod  Ricardus  de  Briec[uria]  injuste  faciat  apud 
Morsaiinas  molendinum  neque  aliquid  aliud  quod  noceat  molendino  abbatis  de 
Monteburgo.  Et  nisi  feceris,  justicia  mea  Normannie  faciat  fieri,  ne  inde  amplius 
clamorem  audiam  pro  defectu  justicie. 

Teste  Reginsddo  archidiacono  Sarisberiensi. 
3o       Apud  Valonias. 


HENRI  IL  515 


GCCLXXXIII 

Delisle,  n*  adQ. 

« 
ii5&-i  179*1 173.  —  Valognes. 

Donation  des  églises  de  Beaamont  et  de  Her^neville  à  l'abbaye  de  Notre-Dame  da  Vœa 
près  Cherbourg.  5 

A.  Original  aatrefois  scellé  sur  douMe  queue;  Archives  de  la  Manche,  H.  1961.  —  Photographie. 
fi.  Copie;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10068,  fol.  a 6. 

Eyton,  p.  18g.  —  Round,  n**  g48. 

H.,  rex  Ânglomm,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  10 
justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  nûnistris  et  fidelibus  suis,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  bac  presenti  carta  mea  confirmasse  abbatie  Béate  Marie  de 
Voto  juxta  Gesaris  Burgum  et  canonicis  meis  ibidem  Dec  servientibus  ecclesias  meas 
de  Bellomonte  et  de  Helgevilla  cum  omnibus  elemosinis  et  pertinentiis  suis,  et 
quicquid  habebam  in  eisdem  villis  in  hominibus,  in  terris,  in  aqpis  et  in  omnibus  i5 
aliis  rébus.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  q[Uod  predicti  canonici  prenominatas 
ecclesias  habeant  et  pôssideant  libère  et  quiète ,  intègre  et  honorifice.  Et  prohibeo  ne 
quis  eis  super  hoc  aliquam  injuriam  aut  gravamen  seu  calumpniam  inferre  présumât. 

Testibus  :  Mauricio  de  Creun,  Hugone  de  Lac[eio],  Osberto  de  Hosa,  et  multis 
aliis. 


sa 


Apud  Valonias. 

CCCLXXXIV 

Delisle,  n**  188. 
1157-1171-1173.  —  Cherbourg. 

« 

Ordre  de  nudntenir  U abbaye  de  Montebourg  en  jouissance  de  la  franchise  des  droits  de  %^ 
tonliea. 

A .  Original  autrefois  scdlé  sur  simple  queue  ;  la  simple  queue  et  la  bandelette  servant  k  fermer  )a 
charte  existent  encore;  Archives  de  la  Manche,  H  84 10.  —  Photographie. 

65. 


516  HENRIH. 

/i.  Cartulaire  de  Montebourg,  de  Tannée  127^;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10087,  p.  2o5, 

n**  673. 

Round,  n*  896. 

La  date  de  novembre  1 170,  que  cette  pièce  porte  à  la  table,  n'est  pas  admissible.  L'itinéraire 
5  du  Rév.  Ëyton,  d'après  les  Gesta  (éd.  Stubbs,  t.  I,  p.  9  et  10),  étaUit  qu'en  novembre  1170 
Henri  II  était  en  Berri,  et  que  vers  la  fin  de  ce  mois  il  y  condut  ime  trêve  avec  Louis  VIT.  Il  resta 
ensuite  en  France  jusqu'au  i"*'  août  1171,  date  à  laqudle  il  s'embarqua,  sans  doute  à  Barflear, 
fovur  regagner  Southampton.  Au  surplus  rien  ne  prouve  qu'il  s'agisse  de  l'année  1170.  La  sous- 
cription du  trésorier  Richard  ne  fournit  aucune  donnée  chronologique,  et  d'autre  part  Henri  II  a 
10  souvent  passé  par  le  Cotentin,  par  Barfleur  ou  Cherbourg,  depuis  le  printemps  de  1 167  jusqu'au 
printemps  de  Tannée  117a.  Tout  ce  qu'on  peut  afiirmer,  c'est  que  cet  acte,  ne  portant  pas  la 
formule  Dei  gratia,  est  postérieur  au  printemps  de  1 167  et  antérieur  à  1 172-1 178. 

H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  omnibus  vicecomitibus  et  ministris  suis  totius  Anglie,  nominatim  portuum 
i5  maris,  ssdutem. 

Precipio  quod  abbas  et  monachi  de  M onteburgi  et  eorum  homines  sint  quieti  de 
theloneo  et  passagio  et  pontagio  et  omni  consuetudine,  ubicunque  vadant,  vel  emant 
vel  vendant  vel  conducant  aliquid  quod  homines  sui  affidare  poterunt  quod  sit  ad 
opus  monachorum ,  et  nuUus  super  hoc  eis  injuriam  faciat. 
no       Teste  Ricardo  thesaurario. 
Apud  Gesarisburgum. 

CCCLXXXV 

Ddisle,  n*  208. 
1160-H72-1173.  —  Argentan. 

23       Don  d'une  terre  à  Roger  de  Flamanville. 

A .  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xiii*  s.;  Public  Record  Office;  Cai^tœ  Antiqum,  Y  a 3.  —  Photographie. 

Eyton,  p.  i54- 

Souscription  de  Froger,  évéque  de  Séez,  ordonné  évèque  le  ao  décembre  1  i5g;  Tacte  ne  peut 
3o  guère  être  antérieur  à  1 1 60. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
voiiim,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus, ministris  et  omnibus  militibus  suis  Franc[is]  et  Ang^[is],  sidutem. 


HENRI  IL  517 

Sciatis  me  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  Rogero  de  Plamenvilla  totam 
terram  que  fiiit  Vared.  filii  Gamel[ini]  inWytingham  et  Troventon.  ^  etBarton.,  et 
Glantedon.,  ipsi  et  heredibus  suis  de  me  et  heredibus  meis,  quietam  ab  omni 
servicio ,  excepto  I.  sparvario  inde  mihi  reddendo  per  annum.  Quare  volo  et  firmiter 
precipio  quod  ipse  Rogerus  et  heredes  sui  post  eum  totam  terram  iliam  habeant  et 
teneant  de  me  et  heredibus  meis  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie 
et  honorifice,  cum  omnibus  pertinendis  et  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus 
suis,  per  prenominatum  servicium. 

Testibus  :  F.,  episcopo  Sagiensi,  Hugone  de  Cressi,  Gocel[ino]  castellano  fratre 
regine  ^'^ 

Âpud  Ârgentom[um]. 


lO 


CCCLXXXVI 

Delîsle,  n*  aSo.  * 

1  i6o~i  1 7S-1 1 73.  —  Argentan. 

Confirmation  des  donations  faites  à  la  chapelle  de  Tous-lesSaints  d'AHU.  i5 

A,  Original  en  très  mauvais  état;  double  queue  de  parchemin;  Archives  du  Calvados,  H  70529 
fonds  de  Saint-Pierre-sur>Diye.  —  Photographie. 

Souscription  de  Froger,  ëvèqne  de  Séez,  ordonné  évéquele  ao  décembre  1 169. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  arcbiepiscopo  Rotbomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  20 
justiciis,   vicecomitibus,    ministris  et    omnibus  fidelibus   suis  totius  Normannie, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  confirmasse  Deo  et  capelle  Omnium  Sanctorum  de 
Aillio  (*)  et  capellanis  ibidem  Deo  servientibus  quicquid  eis  rationabiliter  datum  est 
in  elemo[sinam] ...  ^^  de  Curci  (?)  duas  acras  terre .  .  .  (*^  unam  acram  terre.  Quare  a5 
volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  capella  [et  capellani]  ejus  babeant  et  teneant 
bec  predicta  omnia .  .  .  [bene]  et  in  pace,  libère,  quiète  et  honorifice,  sicut  Ansgodus 
antecessor .  .  .  injuriam  faciat  \el  contumeliam. 

Testibus  :  F.  episcopo  Sagiensi .  •  .  [et  Manasser]o  Biset  dapifero. 

Apud  Argent [omum] .  3o 

(*)  Ce  nom,  avuc  trois  quarts  effacé,  est  à  peine  lisible  sur  Ja  photographie,  —  ^)  Quelques  mots 
effacés.  —  W  Une  ligne  presque  entière  effacée, 

^^  Joscdin  de  Louvain,  frère  de  la  reine  Adelise. 


518  HENRI  IL 


CCCLXXXVII 

Delîsle,  n**  25 1. 
1160-1179-1175.  —  Argentan. 

Donation  de  la  métairie  de  Màhéru  à  Vabbœye  de  la  Trappe. 

5  A.   Original,  aujourd'hui  très  détérioré;  Archives  de  TOme,  H  i863.  —  Photographib. 

B,  Copie  diaprés  Toriginal;  «Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1007g,  ici.  67.  —  C.  Texte  in- 
complet dans  le  cartulaire  de  la  Trappe,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  11060,  foL  11 3. 

a.   Publié,  ainsi  que  le  n*  CCCLXXXVIII,  par  M.  Ddisle,  Introduction,  p.  3o3i. 

»  Eyton,  p.  dg.  —  Round,  n*  6g3^ 

10       Souscription  de  Froger,  évéque  de  Séei,  qui  ne  peut  pas  être  antérieure  au  ao  déoembro  1  iSg. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorom,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  conùtibus,  baronibus,  ju»ticiis,  vice- 
comitibus  et  omnibus  mînistris  et  fiddibus  suis  Nonnannie,  ssdutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  abbatie  de  U  Trappa,  m 
i5  perpetuam  eiemosinam,  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus,  pro  saiute  mea 
et  liberorum  meorum,  et  pro  animabus  antecessorum  meorum,  meiteeriam  meam 
de  Meheru.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  abbatia  et  predicti  monachi 
eamdem  meiteeriam  babeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et 
pienarie  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suia» 
30  sicut  eam  tenui  in  manu  mea. 

Testibus  :  Amidfo  episcopo  Lexoviensi,  Frogerio  ^Imm^  Sagiensi,  Roberto  filio 
comitis  Legrecestrie,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Gaufrido  de  Briwecurt, 
Gillebexto  fratre  suo ,  Herberto  de  Sancta  Scolastica« 

Apud  Argentomum. 

^5  CCCLXXXVIII 

Dfdisle,  n'  a5a» 

Texte fals^é  de  la  même  donation. 
A,  Original  perdu. 


HENRI  IL  519 

B.  Vidiiiras  ct*<ie8sou9  désigbé.  —  C.  Copie  diaprés  un  vîdimus  des  archives  de  TOme  ;  Biblio- 
thèque nationale,  ms.  latin  10079,  fol.  66. 

a.  Publié  par^M.  DeJisle,  en  reg^ard  de  la  donation  originale  et  authentique;  voir  Tlntroduction  , 
p.  3o3.  Len**  aSa  a  été  d^abord  classé  au  n**  i4a. 

Eyton,  p.  49.  —  Round,  n""  692.  5 

Souscription  de  Froger,  évèque  de  Séez,  ordonné  évéque  le  ao  décembre  \  169. 

H.,  rex  Ânglorum,  et.dux  Normannonim  et  Aquitanoinim ^'\  et  cornes  Andega- 
voram,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  ballivis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  sancte  matris 
fxdesie  filiis,  presentibus  etfuturis,  Normannis,  salutem.  10 

Quisquis  pro  Dei  amore.et  spe  retributionis  eterne  aUquid  indigentibus  admi- 
nistrât in  presenti  seculorum  tempore,  sibi  prpcul  dubio  thésaurisât  in  futuro. 
Hac  spe  ductus,  pro  sainte  anime  mee,  antecessorum  et  heredum  et  successorum 
meorum,  dedi  Deo  et  abbatie  Sancte  Marie  de  la  Trappa  et  monachis  ibidem  Deo 
servientibus,  in  elemosinam  perpetuam,  Uberam  penitus  et  quietam  ab  omnibus  i5 
rébus  ad  nos  et  heredes  et  successores  nostros  peitinentibus,  meiteriam  meam  de 
Maheru,  in  dominio,  in  hominibus,  in  redditibus,  in  terris  cultis  et  incultis,  in 
pratis,  in  nemoribus  sceduis  et  non  sceduis,  in  moiendinis,  in  columbariis,  in  justi- 
ciis et  in  omnibus  aliis  rébus  ad  eandem  pertinentibus,  nicliil  michi  et  heredibus  et 
successoribus  meis  in  eadem  retinens,  prêter  nostram  altam  justiciam.  Quare  voio  ao 
et  presenti  caria  confirmo  eisdem  monachis  quod  ipsi  eorumdemque  homines 
firmarii,  medietarii  et  pensionarii  in  eodem  manerio  et  grangia  de  Maheru  manentes 
et  receantes,  sint  iiberi,  quieti,  immunes  et  exempti  ab  onjnibus  subsidiis,  terreno 
servitio,  peagio,  fouagio,  traversio  (51c)  et  seculari  consuetudine  vel  tallia  vei  releva- 
tione,  vel  gardis  vel  fossatis,  vel  muragiis  vei  curagus,  seu  quibuslibet  sdiis  terreno-  25 
mm  servîtiorum  exactionibus ,  et  etiam  ab  omni  justicia  seculari  et  laica.  Preterea 
dedi  eisdem  monachis  in  foresta  ejusdem  Maheru,  ad  carrucas  dicte  domus  faciendas 
et  reparandas,  per  manus  forestarii,  très  fagos  annuatim  tradendos^J,  et  in  eadem 
foresta  pasnagium  porci[s]  durante  ipso  (sic),  folium,  herbagium,  fougerium  et 
pasturam  animalibus  omnibus  dicte  domus,  et  clausuram  ad  prata  et  terras  dicte  3o 
domus.  Hec  omnia  fideliter  tenenda  super  quatuor  evangelia  juravimus,  et  presenti 
scripto  et  sigilli  mei  eisdem  monachis  testimonio  confirmavimus. 

Testibus  :  H.  archiepiscopo  Rothomagensi ,  A.  episcopo  Lexoviensi,  F.  episcopo 

W  «  Angiie » ,  « Normannie »,  etc.  C,  — --  0»)  corr,  tradendas. 


à 


520  HENRI  II. 

Sagiensi,  Ricardo  de  Humetis  conestabulario,  Gaufrîdo  de  Bono  Mulin  et  Her[1>er]to 
de  Sancta  Scolastica. 
Âpud  Argentomum. 

CCCLXXXIX 

5  .11 6o-i  173-1173.  —  Montferrand. 

Confirmation  des  biens  donnés  par  Gaillaanie,  comte  de  Poitou,  à  l'église  d'Ennezat, 

A,  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xvii*  s.,  d'après  une  copie  de  l'année  1673;  Archives  nationales,  R*  67;  communi- 

cation de  M.  Martin-Chabot. 

10  d.  Gallia  Christiana,  t.  II,  instr.,  col.  78;  texte  incomplet,  mais  donnant  les  souscriptions,  sous 
une  forme  d^ailleurs  incorrecte.  —  h.  Chaix  de  Lavarène,  Monnmenta  pontificia  Arverme, 
p.  43o ,  d'après  a. 

Cette  pièce  a  été  indiquée  à  M.  Delisle  par  M.  Martin-Chabot  alors  que  l'Introduction  était  déjà 
imprimée;  M.  Ddisle  lui  avait  donné,  dans  son  recueil  de  copies ,  le  n**  i85  B  et  la  date  :  vers  1 170. 
i5  C'est  peut-être  trop  préciser;  la  souscription  de  Froger,  évèque  de  Séez,  ordonné  évéque  le  ao  dé- 
cembre 1 1  &9  (Introduction,  p.  368),  et  l'absence  du  Dei  gratta  dans  la  formule  initiale,  prouvent 
que  l'acte  a  dû  être  écrit  entre  1 160  et  1 172-1 173.  C'est  M.  de  Font-Réaulx,  élève  à  l'Ecole  des 
Chartes ,  qui  m'a  signalé  l'édition  partielle  de  la  Gallia  Christiana. 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  corner  Andega- 

20  vorum  f'^,   archiepiscopo   Bituricensi  et    episcopo   Claromontensi ,   comitibus  et  ^^ 

baronibus,  justiciis^*^  et  omnibus  ministris  et  fldelibus  suis  totius  Arvernie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse*et  présent!  carta  confirmasse  ecclesie  Ennasaci  ^**^,  et  cano- 

nicis  ibidem  Deo  et  sancte  Marie  et  beatis  martyribus  Vîctori  et  Corone  servientibus 

quicquid  comes  Guillelmus  Pictavensis  eis  dédit   et  privilegio   suo  confirmavit, 

a  5  et  quicquid  eis  ab  aUis  rationabiliter  datum  est  vel  datum  fuerit^'^  Quare^'^  volo  et 

firmîter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  canonici  habeant  et  teneant  bene  et  1.1 

pace,  et  libère  et  intègre  et  honorifice,  quicquid  eis  a  prefato  comité  datum  est,  vei 

ab  aUis  rationabiliter  collatum  est  vel  fuerit,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasluris^^^ 

in  aquis  et  molendinis,  in  stagnis  et  vivariis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis 

3o  locis  et  aliis  rébus  ad  illos  pertinentibus ,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consue- 

(*}  Anglifle. . . ,  Normannias. . . ,  Aquitaniae. . . ,  Andegavensis  B,  Ang^.,  Norm.,  Aquit.,  Ande- 
gav.,  a.  —  W  et  omis  datu  B.  —  W  justidariis  B  a,  —  (^)  Eneziaci  a.  —  W  fuit  a.  —  i^)  la  suite» 
jttsqa'aax  soascriptions  inclasivement ^  manque  dans  a.  —  (s)  pasturiis  JB. 


HENRI  IL  521 

tudinibas  suis,  sicut  privilegium  jamdicti^*)  comitis  testatur.  Et  prohibeo  ne  quis 
super  hoc  predictam  ecclesiam  et  canonicos  ejusdem  ecdesie  infestet  vel  vexet. 

Testibus  :  Frogerio  ^^  episcopo  Sagiensi,  Reginddo^')  archidiacono  Saresberiensi^''^ 
Radulfo  de  Faia,  Ricardo  de  Humetis  constabulario,  WiUelmo  de  Gurci^'^  dapifero. 

Âpud  Montem  Ferranduim.  ^ 

CCCXC 

1160-1171-1173. 

Lettre  de  setavegarde  pour  l'église  dEnnezat. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XYii*  s.,  d'après  une  copie 'de  Tannée  1678;  Archives  nationales,  R'  67.  Communi-  10 

cation  de  M.  Martin  Chabot. 

Cette  pièce,  conune  la  précédente,  est  rdattve  à  Téglise  d'Ënnezat;  elle  a  sans  doute  été  rédigée 
à  la  même  épo€[ue.  —  M*  Delisle  Tavait  dassée,  dans  son  recueil  de  copies,  sous  le  n"*  1 85  A,  et 
sons  la  date  :  vers  1 170. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorunoi ,  [et]  cornes  And^a-  i5 
Yorum,  Eustachio  de  Monte  et  Petro  de  Monte  Gases  {sic)^  salutem. 

Sciatis  quod  [decanus]  Ennasiaci  et  canonici  ejusdem  ecclesie  et  omnes  eorum 
possessiones  sunt  in  mea  manu  et  custodia  et  protectione;  et  ideo  volo  et  firmiter 
precipio  quod  eos  manuteneatis ,  ita  qaod  nullam  eis  injuriam  vel  contruneliam 
faciatis  neque  iieri  pennittatis,  sicut  de  me  confidere  voluerint  {$ic)\  sed  si  quis  eis  30 
in  aliquo  forefacere  presumpserit ,  plenariam  inde  justitiam  faciatis. 


CCCXCI 

Delisle,  n*  aSa  B. 

1160-H72-1173.  — Séei. 

Charte  de  franchise  accordée  aax  hommes  da  château  de  Beauvoir-sar-Moire ,  aa  95 
Maine. 

A,  Original  perdu. 

W  Um  dicti  JB.  —  W  Frogerio  B;  Fro*go  a.  —  W  regni  B  a.  Tout  ce  qui  suit  mmufu£  ions  B. 
—  W  sap.  a.  —  W  Curti  a. 

CBAans  rr  nvLÔins.  —  vn.  66 


IMI>l(l«C»iB    «itlOXALE. 


522  HENRI  IL 

£•  Vidimns  de  Charies  V,  ea  octobre  i368;  Archives  natioaales,  registre  du  Trésor  des  Qiartes 
JJ  99 ,  n'  586. 

a.  Ordonnances  des  rois  de  France,  t.  V«  p.  iSo,  d'après  B.  «•  h.  Lottin,  Cartnlariwn  imignis 
ecclesiœ  Cenomanensis  qaod  diciinr  Liber  albus  capitali  (Le  Livre  Uanc  de  Tég^ise  du  Mans), 
5  Le  Mans,  1869,  in-4%  p.  1 1,  note  a.  —  c.  D' F.  Jouin,  Bourg-k-Roi  (Mamers,  imprimerie 

Fleury,  1909,  in-4'),  p.  171,  d'après  h. 

Souscription  de  Froger,  évèque  de  Séez,  ordonné  évèqne  le  ao  décembre  1 169.  —  La  forteresse 
de  Beauvoir-sur-Moire  a  été  élevée  par  Guillaume  le  Roux  à  Bourg-rÉvéque,  aujourd'hui  Bourg- 
le-Roi;  Guillaume  le  Roux  avait  acquis  ce  domaine  par  un  arrangement  conclu  avec  le  chapitre  de 

10  SaintnJulien  du  Mans,  et  l'église  de  Boui^-le-Roi  est  restée  depuis  lors  sous  le  vocable  de  Saint- 
Julien  (v.  Pesche,  Dictionnaire* . .  de  laSarthe,  t.  I,  1829,  p.  ao6  et  suivantes;  Thomas  ûiuvin, 
Créographie  ancienne  du  diocèse  da  Mans,  i845,  fai-4%  p.  83;  ly  F.  Jouin,  Bourg-ie^Roi,  Mamers, 
imprimerie  Fleury,  1909,  in-4%  p*  101  et  passîm).  Dans  la  première  moitié  de  son  règne  «  Henri  If 
avait  acquis  à  titre  définitif,  des  chanoines  de  Saint-Julien,  la  terre  qu'ib  avaient  à  Bourg-FEvèque 

i5  (voir  ci-dessus,  pièce  CCCLIII,  1156—1172-1173),  contre  une  rente  de  dix  livres,  monnaie  du 
Mans.  Cest  entre  1160  et  1172-1173  qu'il  accorda  aux  habitants  de  la  nouvelle  ville  forte 
l'exemption  des  droits  d'ost  et  de  chevauchée  et  autres  redevances.  Dans  sa  charte  il  appdle  la 
nouvelle  localité  «  mon  nouveau  château  de  Beauvoir  sur  la  rivière  de  Moire  t  (casidleti  mei  iiovi  de 
Beauveir  supra  aquam  de  Moira  in  Cenomannia).  C'est  du  même  endroit  qu'il  a  daté  deux  autres 

20  de  ses  chartes  (CCCCXLU  et  CCCCXLIII  :  «apud  Beauveeir  ou  Beauveir  super  Moiram»).  Nous 
préférons  la  forme  Beauvoir-sur-Moire  à  cdle  de  Beauvoirau-Maine,  donnée  par  M.  Ddîsle,  étant 
donné  surtout  qu*il  existe  encore  aujourd'hui»  dans  le  Maine,  une  autre  localité  nommée  Beauvoir 
(Sarthe,  arr.  Mamers,  cant.  La  Fresnaye-sur-Chédouet).  M.  Robert  Triger,  président  de  la  Société 
historique  du  Maine,  qui  a  bien  voulu  me  fournir  à  ce  sujet  des  renseignements  dont  on  trouve 

35  ici  le  résumé,  affirme  que  Bourg-le-Roi  s'est  très  longtemps  appelé  Beauvoir  «super  aquam 
Moiram»,  «sur  les  eaux  de  la  Moire»;  ce  nom  de  Moire  ou  eau  de  Moire  a  été  pendant  fort 
longtemps  porté  par  le  petit  cours  d'eau  de  Rosay,  aflSuent  de  la  Sarthe,  lequel  passe  à  Bourg-le- 
Roi.  On  observe  que  ce  nom  de  Moire  est  porté,  dans  des  textes  anciens,  par  des  étangs,  et  qu'on 
le  retrouve,  de  nos  jours  encore,  dans  le  nom  du  château  de  Moire,  situé  dans  la  commune  de 

3o  Goulombiers,  entre  Bourg-le-Roi  et  la  gare  de  la  Hutte. 

H.,  rex  Âng^onim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândega* 
vorumW,  archiepiscopis  ^\  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis^'^ 
vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis,  salutem. 

Sciatis  quod  concessi  et  bac  carta  mea  confirmavi  hominibus  castelleti  mei  novi^'^^ 

35  de  Beauveir  (*)  supra  ^'^  aquam  de  Moira  in  Genomania  quietandam  per  totam  terram 

meam  de  equitatu  et  exercitu,  nisi^'^  nomine  belli,  et  de  taillagiis  et  de  omnibus^! 

(")  Anglie. . .  Normannie. . .  Âquitanie.  • .  Andegavie  B,  —  0>)  archiepiscopis  omis  dans  h.  ••-- 
(<)  justiciariis  a;  justiciis  h.  —  (**)  novi  omis  dans  a.  —  (*)  Beauvoir  h,  —  (0  super  fc.  — -  (s)  nisi  B; 
le  mot  passé  et  remplacé  per  des  points  dans  i.  —  i^)  bdli,  de  tûlliis,  et  de  hominibus  et  eonsoetu- 
dinibus  h. 


HENRI  IL  523 

consuetudinibus  que  ad  me  pertinent.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  hommes 
predicti  castelli  mei  habeant  bene  et  in  pace  hanc  quietantîam  superius  determina- 
tam,  sicut  eam  iliis  dedi  et  carta  mea  confirmavi.  Et  prohibée  ne  super  hoc  inde 
disturbentur  super  fonsfacturam  meam. 

Testibus  :  F.  episcopo  Sagiensi^'^,  Ricardo  de  Humetis^**^  constabulario  et^*"^  Wil-    5 
lekno  de  Curci  dapifero,  Willelmo  de  Humetisî**^  Johanue  de  Solineio  ^'^j  Thoma 
Bardulff*^,  Roberto  de  StuteviUa^^^  Johanne  Mala  Herba,  Willelmo  de  Stutevilla  ^**^ 
Rogero  ^'^  de  Sanfort  ^^K 

Âpud  Sagium  ^K 


CCCXCII  «0 


Ddisie,  n"*  a53. 


1168-1175-1173.  —  Angers, 

Charie  cor^imant  la  donation  de  la  ^  mota  de  Contamiaco  »  à  téglise  Notre-Dame  de 
Loches  par  Simon  Jils  de  Brice. 

A,  Original  perdu.  i5 

B,  Copie  d'après  un  cartulaire;  Bibliothèque  nationale,  collection  de  Touraine  (Dom  Housseau), 

vol.  V,n'  i845. 

Souscription  de  GeoflProi,  évéque  d'Angers,  promu  à  Tépiscopat  en  1 16a. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  [et]  Âquitanorum ,  [et]  comes  Ândega* 
vorum,  archiepiscopo  Turonensi  et  episcopo  Ândegavensi,  et  baronibus  et  omnibus  90 
baffivis  et  fidelibus  suis  Turonie  [et]  Andegavie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecdesie  Béate  Marie  de  Lodiis 
motam  de  Gontumiaco  cum  vinetls  et  aliis  appendidis,  sciltcet  cum  medietate  fiimi 
de  Gontumiaco,  et  cum  omnibus  domibus  que  sunt  in  eadem  villa,  exceptis  iUis 
que  sunt  in  quarta,  et  cum  quarterio  vinee  quod  est  in  clauso,  et  cum  terra  que  est  a  5 
ante  portam  mote.  Hec  omnia  concessit  [et]  quieta  clamavit  predicte  ecclesie ,  coram 


(*)  Sagiensi  omis  dam  h,  —  ^)  Rich.  de  Humeneto  h.  ^-  (*)  et  omis  dans  h,  —  (^)  Humeneto  h, 
'  f»)  Sobneio  a.  —  «f>  Bardolf  h.  —  W  de  Scut.  a;  Codescut  h.  —  W  Scut.  a.  —  P)  Rogerio  a. 
.  U)  Saufort  h.  —  ^)  Sagiam  b. 

66. 


524  HENRI  IL 

me  et  bar onibus  meis ,  apud  Ândegavum ,  Symon  filius  Bricii ,  qui  hec  omnia  ven- 
didit.  Quare  voie  et  finniter  predpio  quod  predicto  ecdesia  omnia  hec  predicta 
habeat  et  teneat,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  beneet 
in  pace,  iibere  et  quiète,  intègre  et  honorifice,  sicut  carta  Gaufiridi  comitis  Andega- 
5  vensis ,  patris  mei ,  testatur. 

Testibus  :  Gaufirido,  episcopo  Ândegavensi,  Ugone  de  Gleers,  Matheo  de  Baugé, 
Ugone  de  Fon,  Nivardo  de  Ruppe  Forti,  Andréa  de  Ghimileio. 

Apud  Andegavum. 


CCCXCIII 

10  Ddisle,  n*  354. 

ii63-ii7t-ii73.  —  Glarendon. 

Charte  de  sauvegarde  pour  les  biens  et  les  hommes  de  l'abbaye  de  Fécamp,  adressée  aux 
officiers  du  comté  de  Sussex. 

A.  Original  perdu. 
iS  B,  Copie  d  après Toriginal;  Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  fol.  i46. 

Richard  d^Hchester,  archidiacre  de  Poitiers ,  qui  a  souscrit  cette  pièce ,  a  été  en  fonctions  de  1 1 63 , 
au  plus  tard,  au  commencement  de  mai  1 178,  date  de  son  élection  comme  évéque  de  Winchester. 
Henri  II  était  en  Angleterre  en  11 63;  on  le  trouve  à  Glarendon  en  11 64,  11 65,  1166  (Eyton, 
p.  67,  84,89). 

9o  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum,  vicecomitibus  et  baillivis  suis  de  Suthsexa,  salutem. 

Precipio  vobis  quod  juste  manuteneatis  et  protegatis  terras  et  homines  et  posses- 
siones  abbatis  et  monachorum  de  Fiscanno,  que  sunt  in  bailliis  vestris,  quia  ipsi  et 
omnes  possessiones  sue  sunt  in  mea  manu  et  custodia  et  protectione.  Et  probibeo 
35  ne  eis  vel  hominibus  vel  rébus  suis  aliquam  injuriam  vei  contumeliam  faciatb  nec 
fieri  permittatis.  Et  si  sdiquis  eis  inde  in  aliquo  forisfecerit ,  plenariam  eb  justidam 
faciatis. 

Teste  Ricardo  archidiacono  Pictavensi. 

Apud  Giarendonam. 


HENRI  IL  525 


CCCXCIV 

Delisle,  n*  a 55. 
11 63-1 173-11^3.  —  Rcading. 

Confirmation  d'un  accord  conclu  entre  Raalen  de  Genêts  et  Vabbaye  du  Mont-Saint- 
Michel  au  styet  de  la  prévôté  de  Genêts.  5 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue  de  parchemin;  Archives  de  la  Manche,  fonds  de 
Tabbaye  du  Mont-Saint-Michel  (non  répertorié).  —  Photographie. 

D,  Copie  d'après  Torigind;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10073,  foL  46  v**. 

a,  h,  Robert  de  Torigni,  éd.  Delisle,  t.  II,  p.  a86;  éd.  Howlett,  p.  348. 

Round,  n*  748.  10 

Cette  pièce  ne  peut  pas  être  antérieure  à  1 1 63;  elle  porte  la  souscription  de  Richard  d'Ilchester, 
archidiacre  de  Poitiers  depuis  1 1 63 ,  et  celle  de  Geofiroi  Ridel,  archidiacre  de  Cantorbéry  depuis  la 
même  année.  Henri  II  s'est  trouvé  plusieurs  fois  à  Reading  à  partir  de  1 163. 

H. ,  rex  Âng^orum ,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Âxidega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  i5 
justiciis,  vicecomitibus,   ministris  et  omnibus  fidelibus   suis  totius   Normannie, 
saiutem. 

Sdatis  quod  Rualenius  de  Genetio  coram  me  clamavit  quietam  et  abjuravit  de  se 
et  heredibus  suis  Roberto  abbati  et  monachis  Sancti  Michaelis  de  Monte  prefecturam 
Gîenetii,  quam  tenebat  hereditarie,  et  in  manu  mea  eam  reddidit;  et  ego  inde  pre-  ao 
dictum  abbatem  saisivi.  Et  propter  hoc  abbas  dédit  ei  XX.  libras  Ândegavensîum. 
Preterea  dédit  ei  et  heredibus  suis  terram  illam  quam  Gervasius  fiiius  Heiie  habebat 
pro  excambio  pistrini,  ita  quod  Rualenius  et  heredes  sui  habeant  et  teneant  eam 
bene  et  in  pace*  Reddidit  etiam  prefatus  abbas  ipsi  Ruaienio  et  heredibus  suis  totum 
reliquum  feodum  predicti  Gervasii,  salve  jure  et  servitio  quod  eadem  terra  débet  a  5 
ecclesie  Sancti  Michaelis  de  Monte ,  et  inde  fecit  ei  homagium  Rualenius  coram  me. 
Et  si  quis  in  hoc  feodo  aliquid  ciamaverit,  abbas  inde  rectum  teneat  in  curia  sua. 
Goncessit  etiam  illi  et  heredibus  suis  abbas  prenominatus  vavassoriam  Regin[aidi] 
presbiteri  cognati  sui,  salvo  senîtio  quod  inde  débet  ilia  prefate  ecclesie,  et  feodum 
Turpis  Infantis  cognati  sui ,  salvo  servitio  ecdesie.  Et  propter  hoc  Rualenius  abjiu*avit  3o 


526  HENRI  IL 

de  se  et  heredibus  suis  et  clamavit  quietam  abbati  et  monachis  predictis  ecclesiam 
Genetii  quam  calumpniabatur.  Et  similiter  abjuravit  de  se  et  heredibus  suis  et  cia- 
mavit  quietum  totum  ministerium  préfecture  predicte  et  pistrini.  Quare  volo  et 
firmiter  precipio  quod  predictus  abbas  et  predicti  monachi  habeant  et  teneant 
5  predictam  prefecturam  et  ecdesiam  et  ministerium  pistrini  ita  bene  et  in  pace,  et 
libère  et  quiète  et  pienarie  et  intègre  et  honorifice,  sicut  convenit  inter  eos  coram 
me  et  carta  mea  testatur. 

Testibus  :  Gaufrido  archidiacono  Gantuariensi ,  Ricardo  archidiacono  Pictavensi  et 
Giione  archidiacono  Rothomagensi,  Waierano  archidiacono  Baiocensi,  Giarembaldo 
lo  abbate  Sancti  Augustini  Gantuariensis ,  Manassero  Biset  dapifero,  Ricardo  de  Luci, 
Wiiieimo  Malet,  Bertranno  de  Verdun. 
Âpud  Rading[as]. 

CCCXCV 

Ddisie,  n*"  a 56. 
1 5  11 63-1 171-1173.  —  Westminster. 

Donation  (le  l'église  de  Bentworth  à  Rotroa ,  arche^qne  de  Rouen. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  commencement  du  xiii*  s.  dans  le  cartulaire  de  Téglise  de  Rouen;  Bibliothèque  de 

Rouen,  ms.  119^,  foi.  a8,  n*  i5.  —  C.  Cartulaire  de  Philippe  d'Alen^n,  Archives  de  la 
30  Seine-Inférieure,  G  7,  foL  a 98  ou  p.  681.  —  D.  Cope,  Bibliothèque  nationide,  nouv.  aoq. 

lat.,  13^6,  fol.  74. 

a,  Bonnin,  Cartalaire  de  Loaviers,  t.  I,  p.  219,  note. 

Round,  n"  aS. 

Souscriptions  des  archidiacres  de  Cantorbéry  et  de  Poitiers,  tous  deux  en  fonctions  depuis  1 163. 

ab  H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis»  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus» 
ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  tocius  Anglie,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  dédisse  in  perpetuam  elemosinam  Rotroldo,  archiepi- 
scopo  Rothomagensi ,  ecclesiam  de  Binteworda  ^*)  cum  omnibus  pertinentiis  suis. 

(•5  Binthewarde  C. 


HENRI  IL  527 

Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  archiepiscopus  predictam  ecclesiam 
habeat  et  teneat  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète, 
plenarie,  intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus 
suis. 

Testibus  :  Gaufiido  archidiacono  Gantuariensi,  Ricardo  archidiacono  Pictaviensi, 
Roberto  comité  Legrecestrie  (*^  comité  Gaufrido,  Ricardo  de  Luci,  Bernardo  de 
Sancto  Walerico ,  Âlano  de  Novilia. 

Àpud  Westmonasterium. 


CCCXCVI 

1163-1173-1173.  —  Westminster.  10 

Exemption  de  droits  pour  Cabbaye  du  GanL 

A»  Original  scdlé  sur  double  queue  (hauteur  :  106  millim. ,  largeur:  i48  mlllim.];  Bibliothèque 
de  la  ville  de  Metz,  collection  Salis,  carton  i4i.  M.  le  Docteur  von  RaufFungen,  conservateur 
de  la  Bibliothèque  de  Metz,  a  bien  voulu  me  procurer  une  Photographie  de  ce  document; 
dont  Texistence  m'avait  été  réiAée  par  M.  Clovis  Bmnel.  1 5 

La  souscription  de  Richard  dllchester,  archidiacre  de  Poitiers ,  et  la  formule  initiale  placent  la 
rédaction  de  cet  acte  entre  1 1 63  et  1 1 7a  ou  11 73. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanoruni,  et  comes  Ândegavo- 
mm,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  (idelibus  suis  tocius  Ânglie  et 
Normannie,  nominatim  portuum  maris,  salutem.  20 

Precipio  quod  omnes  res  monachorum  de  Gardo,  quas  homines  sui  affidare 
poterunt  eorum  esse  proprias,  sint  quiète  de  theloneo  et  passagio  et  pontagio  et 
omni  consuetudine.  Et  ideo  prohibeo  quod  nultus  super  hoc  res  vel  homines  suos 
injuste  disturbet  super  X.  libras  forisfacture. 

Teste  Ricardo  archidiacono  Pictav[ensi].  ^5 

Âpud  Westmonasterium. 

(■)  Rob.  com.  Lex.  jB. 


528  HENRI  IL 


CCCXCVII 

Ddisle,  n*  367. 
1163-1173-1173.  —  Worcester. 

Confirmation  aux  chanoines  de  Braton  de  l'église  de  Lion-sur-Mer  et  de  douze  acres  de 
5  terre,  que  leur  avait  donnés  Hubert  de  Pierrepont. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  du  Calvados,  H  Troam,  Prieuré  de 

Bruton.  —  Photographie. 

B.  Copie  dans  le  cariulaire  de  Troam  conservé  à  la  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  10086^ 

fol.  i38  y"*.  —  C.  Copie  dans  le  cartnlaire  de  Troarn  conservée  aux  Archives  du  Calvados, 
10       •   H  non  coté,  fol.  aa  v%  n' 3i. 

Souscription  de  Richard  d'Ilchester,  archidiacre  de  Poitiers  depuis  1 163. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andega- 
vorum ,  R.  Ebroicensi  episcopo  et  R.  de  Sancto  Waierico ,  salutem. 

Precipio  quod  canonici  mei  de  Briwetona  teneant  ita  bene  et  in  pace  et  libère  et 
i5  juste  ecclesiam  suam  de  Léon  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  nominatim  cum 
illis  XII.  acris  terre  quas  eis  dédit  Hubertus  de  Perrepont,  sicut  tenuerunt  quando 
no vissime  transfretavi ,  et  sicut  eis  testatur  carta  ipsius  Huberti  et  carta  Willelmi  de 
Moion*  Et  non  patiamini  quod  aliquis  eis  inde  injuriam  vei  contumeliam  facial, 
quia  ipsi  et  omnes  res  eorum  sunt  in  mea  custodia  et  protectione. 
20      Teste  Ricardo  Pictav[ensi]  archidiacono. 

Apud  Wigomiam  ^^K 

CCCXCVIII 

.  DeMe,  n*  358. 

f 

1163—1172-1173. 

3  5       Concession  à  Guillaume  Crespin  d'une  masure  sise  à  Dieppe,  près  de  Saint-Jacques. 
A.  Original  perdu. 

(*)  La  pièce  qui  figure  à  la  table  sous  le  h*  267  A  est  un  acte  de  Henri  ^^ 


HENRI  ri.  529 

Bi  Cape  de  iSqC,  dans  le  coutumîer  de  Dieppe;  ArcUves  delà  Seine-Inférieure-,  G  95 1,  fol.  i5o. 
Souscription  de  Richi^rd  d'Ilchester,  archidiacre  de  Poitiers  depuis  1 163. 

H.;  rex  Angïorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepîscopîs,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus ,  justiciis ,  vîce- 
comitibus  et  omnibus  ministris  et  (idelibus  suis  Andie,  Normannie  et  Aquitanîe  et    5 

•  •  •    •  . 

Andegavîe,  et  nominatim  vicecomitibus  Deppe,   tam  presentibus*  quam  futuris. 

,-      .      .  .  ,    .  •      . 

salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  bac  carta  mea  confirmasse  Willermo  Crespin  et  here- 
dibus  suis  unam  masuram  in  Deppa  juxta  Sanctum  Jacobum,  quietam  ab  omnibus 
consuetudinibus,  per  tenram  et  per  aquam,  et  de  harengis  et  megarellis  et  mul-  lo 
iuellis  et  omnibus  aliis  piscibus,  et  de  boutagio  et  de  galonagio.  Et  volo  quod  ilii 
qui  in  terra  illa  manebunt  eamdem  habeant  libertatem  et  quietanciam. 

Testibus  :  Ricardo  archidiacono  Pictavensi ,  etc. 


CCCXCIX 

Delisle,  n"  260.  i5 

1165-1172-1173.  —  Argenlan. 

f 

Concession  des  coutumes  de  Breteuil  aux  hommes  de  Condé. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  du  XIII*  s.,  dans  le  premier  cartulairc  de  Téglise  d'Evreux;  Ai*chives  de  TEure,  G  133, 

n*  193.  —  C.  Copie  du  xv*  s.  dans  le  second  cartulaire  dç  Téglisc  d'Eyreux;  Archives  de  20 
.  TEure,  G  133,  n''i93. 

Rotind ,  n"  36o. 

r  #  * 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Rotrou  de  Wàrwick,  archevêque  de  Rouen  (1  i6d-i.i83),  de 
GeofSroi  Ridoi,  archidiacre  de  Cantorbéry  depuis  11 63,  et  de  Richard  d'Uchester,  archidiacre 
de  Poitiers  depuis  la  même. année.  —  Henri  II  a  dû  se  trouver  à  Argentan  en  avril  11 65,  d'après  ^5 
le  Rév.  Eyton  (p.  78).  A  son  précédent  séjour  en  France,  Tarchevêque  et  les  deux  archidiacres 
n'étaient  pas  encore  en  fonctions;  Tacte  ne  peut  donc  pas  être  antérieur  à  1 165. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitaiiorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis,  et  nominatim 
Normannie,  salutem.  3o 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  VII.  67 


IHPBIVBftlB    lATWKiU. 


530  HENRI  II. 

Sciatis  me  concessisse  et  présenta  carta  confirmasse  omnibus  hominibus  qui 
manere  venerint  apud  Gondatum ,  in  villa  episcopi  Ebroicensis ,  omnes  illas  libertates 
et  libéras  consuetudines  quas  homines  de  Britolio  habent  per  totam  terram  meam. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  ut  omnibus  qui  ibi  manere  venerint  faciatis  habere 
5  bene  et  in  pace  et  libère  et  honorifice  omnes  illas  libertates  et  consuetudines,  sicut 
predicti  homines  eas  habent. 

Testibus  :  R.  archiepiscopo  Rothomagensi,  R.  archiepiscopo  Elboracensi,  Â.  epi- 
scopo  Lexoviensi,  F.  episcopo  Sagiensî,  G.  archidiacono  Gantuariensi,  R.  archi- 
diacono  Pictavensi»  Roberto  decano  Ebroicenâi. 
10       Âpud  Ârgentomum. 


cccc 

Delisle,  n"*  263. 
1165-1171-1173.  —  Argentan. 

Charte  de  saavegarde  pour  l'abbaye  de  Saint- André-en-Gouffem. 
i5  A.  Original  perdu. 

B,  Copie  de  la  fin  du  xiii*  s.  dans  le  cartuiaire  de  Saint-André-en-Gouffem  ;  Archives  du  Calvados  « 
H  non  coté ,  n*  68. 

Souscription  de  Jean,  doyen  de  Salisbury  depuis  1 165  (Eyton,  p.  335)  on  depuis  11 66  au  plus 
tard  (Introduction,  p.  397). 

30  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega^ 
vorum,  justiciis  et  ballivis  «uis  de  Uismes  et  de  Auge,  salutem. 

Precipio  vobis  quod  custodiatis  et  manuteneatis  et  protegatis  abbatiam  Sancti 
Andrée,  et  abbatem  et  monachos  ibidem  Deo  servientes,  et  omnes  res  et  posses- 
siones  suas,  sicut  meas  proprias,  non  permittentes  eis  injuriam  aliquam  vel  contu- 
95  meliam  aut  molestiam  fieri,  de  pratis  vel  peccuniis  vd  boscis  vel  de  aliquibus  rébus 
suis.  Et  si  quis  eis  super  hoc  in  aliquo  forefecerit,  plenariam  eis  inde  sine  dilatione 
justiciam  faciatis. 

Teste  Johanne  decano  Saresberiensi. 

Apud  Argentomum. 


HENRI  IL  551 


CCCCI 

Delîsle,  n*  a  64. 
Il  65- 117  2- 1173.  —  Argentan^ 

Confirmalion  des  donations  faites  à  l'abbaye  de  Saint-André-en-Gou^em  par  Guillaame, 
comte  de  Ponthiea,  sonfondatear,  et  par  d'antres  personnes,  -  5 

A.  Originid  autrefois  scdlé  sur  double  queue;  Ârdiives  du  Calvados,  H  6519,  fonds  de  Saint- 

André,  n*  3.  —  Photographie. 

B.  Copie  coUationnée  d'après  l'original,  H  6619.  —  C  Copie  de  la  fin  du  xin*  s.  dans  le  cartu- 

laire  de  Saint-André-en-Gouffem,  Archives  du  Ciivados,  H  non  coté    n"*  65.  —  D.  Copie; 
Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  1007^,  ^^^'  ^*  '^ 

Eylon,  p.  i54  et  187.  —  Round,  n'  600. 

Souscription  de  Henri,  évéque  de  Bayeux,  1  i65-iao5.  —  Henri  II,  absent  de  France  en  1 164, 
a  été  à  Argentan  en  ii65  (Eyton,  p.  78),  en  1167  (idem,  p.  110-111),  à  Noël  1168  (idem, 
p.  118),  en  1169  (p.  1 18,  laS),  en  ii70,en  janvier  et  février  1171  (p.  i53-i54). 

H.,  rex  Ângloram,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim «  et  cornes  Ândega-  i5 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  q)iscopis  et  abbatibus,  comitibus  et  baronibus, 
justiciis  et  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Normannie,  saiutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  présenta  carta  confirmasse  ecclesie  Sancti  Andrée  de 
Guffer  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  omnia  iUa  que  cornes  Willelmus  Pon- 
tivi,  fondator  ejusdem  ecclesie,  et  alii  eis  in  perpetuam  elemosinam  rationabiliter  90 
dederunt.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  monachi  ejusdem 
loci  habeant  et  teneant  omnia  illa  cum  pertinentes  suis,  in  bosoo  et  piano,  in  pratb 
et  pasturis,  in  aquîs  et  moiendinis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis  locis  et 
aliis  rébus  ad  eadem  pertinentibus ,  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  plenarie 
et  intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  95 
sicut  carte  donatorum  testantur. 

Testibus  :  H.  episcopo  Baiocensi ,  F.  episcopo  Sagiensi ,  Willelmo  de  Gurci  dapi-* 
fero,  Gaufrido  de  Luci,  Johanne  de  Solineio. 

Âpud  Ârgentomum. 

67. 


532  HENRI  11. 


CCCCII 

Delisle,  n*  a65. 
,1  i65-i  1 72-1 173. . —  Argentan. 

Charte  de  sauvegarde  pour  V abbaye  de  Saint-Martin  de  Séez,  à  laquelle  Henri  II 
5  confirme  en  outre  ses  divers  biens. .... 

A,  Original  perdu.    .; 

B.  Copie  dans  le  Livre  blanc  de  Saint-Martin  de  Séez;  Archives  de  Tévêché  de  Séez,  p.  3i.  — 

C.  G)pie  d'après  ce  cartulaire,  Bibliothèque  nationale,  ms.  français,  iSgSS.p.  327. 

La  souscription  de  Henri,  évêque  de  Bayeux,  prouve  que  cet  acte  ne  peut  pas  être  antérieur 
10   oii65. 

H. ,  rex  Anglorum  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum. 

Sciatis  quod  abbas  et  monachi  Sancti  Martini  de  Sagio  sunt  in  manu  mea  et  custo- 

dia  et  protectione,  et  quod  ego  concedo  eis,  pro  amore  Dei,  per  totam  terrain  meam, 

i5  quitantiam  omnium  consuetudinum  de  omnibus  rébus.  .  .    Insuper  confirmo  eis 

libertates  et  tenementa  que  Willelmus  comes  Pontivi  vel  antecessores  ejus  eis  dona- 

verunt,  et  omnia  ilia  que  ipse  Willelmus  comes  in  cartis  suis  eis  confirmât.  Concedo 

etiam  eis  ecclesiam  Sancti  Pétri  de  Gasto,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  monachis 

ibidem  Deo  servientibus  scaufagium  suum,  et  ad  domos  suas  faciendas  nemus  viride 

so  in  nemore  Scoparum ,  et  quitanciam  pasnagii  et  herbagii  sui  et  hominum  suorum 

in  ipso  nemore.  Preterea  confirmo  et  concedo  Deo  et  Sancto  M artino  omnes  res  suas 

et  libertates  in  ecclesiis,  in  hominibus,  in  terris,  in  pratis,  in  nemoribûs  et  in  aliis 

rébus,  sicut  unquam  melius  tenuerunt  et  habuerunt  in  tempore  Henrici  régis  avi 

meû  £t  ideo  voio  et  firmiter  precipio  ne  quis  eis  vei  rébus  suis  aiiquam  faciat  inju- 

95  riam  vel  contumeliam. 

Testibus  :  Henrico  episcopo  Baiocensi,  et  Richardo  de  Humais. 

Apud  Argenthomum. 


HENRI  n.  533 


CCCCIII 

Delisle,  n"  a66. 
ii65-ii7S-ii73.  —  Bonnevilie-sor-Touqucs.  « 

Exemption  des  droits  de  tonlieu^  de  passage  y  de  pontage  et  autres  contâmes,  accordée 
aax  bourgeois  du  roi  demeurant  à  Verneuil.  S 

A.  Original  perdu. 

B,  G>pie  dans  le  coutumîer  de  Dieppe,  rédigé  en  1396;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  G  85i, 

fol.  63. 

Les  souscriptions  de  Rotrou,  archevêque  de  Rouen,  et  de  Henri,  évèqué  de  Bayeux,  prouvent 
que  cet  acte  ne  peut  pas  être  antérieur  à  1 165;  Henri  II  n'a  pas  été  en  France  eh  1 164.  lo 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Âquitanonim,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et 
omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  tocius  terre  sue  citra  mare  et  ultra,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  burgensibus  meis 
manentibus  apud  Vernolium  quictanciam  de  tholoneo  et  passagio  et  pontonagio  et  iS 
de  omni  consuetudine  per  totam  terram  meam  citra  mare  et  ultra.  Et  ideo  prohibeo 
.ne  quis  eos  inde  vexet  vel  in  aliquo.disturbet. 

Testibus  R.  archiepiscopo  Rothomagensi,  H.  episcopo  Baiocensi,  Â.  episcopo 
Lexoviensi,  comité  de  Mandevilia,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Willelmo  de 
Gurci  dapiferoi  Reginaldo^'^  de  Gurtenai,  Hugone  de  Laci,   Sehero  de  Quinci,  20 
Roberto  de  Stutevilla. 

Âpud  Bonam  Villam  super  Toucham. 


CCCCIV 

Delisle,  n"  253  A. 
1165-1172-1173. — Breteuil.  .    a^ 

Charte  dé  protection  pour  les  moines  de  la  Trinité  de  Cantorbéij. 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  Archives  de  Téglise  de  Cantorbéi'y,  C  197.  — 
Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  78.  * 

♦  .  *  .  • 

W  Rogerio^. 


534  HENRI  IL 

Cette  pièce  porte  ia  souscription  de  Geoffroi  Ridd,  archidiacre  de  Cantorbéry,  qui,  d après 
M.  Ddide  et  le  Rév.  Eyton,  fut  promu  à  cette  dignité  en  1 163.  Henri  II  était  idors  en  Angle- 
terre, il  nest  venu  en  France  quen  1 165;  Tacte,  daté  de  Breteoil,  ne  peat  pas  être  antérieur  à 
cette  année. 

5  H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  omnibus  vicecomitibus  et  ministris  suis  in  quorum  bailiiis  monachi  Sancte 
Trinîtatis  Gantuariensis  habent  terras,  salutem. 

Precipio  quod  omnes  terre  et  possessiones  et  homines  predictorum  monacborum 
sint  ila  bene  et  in  pace  sicut  fuerunt  die  qua  eos  et  onmes  res  eorum  suscepi  in 
10  manu  mea.  Et  prohibeo  ne  quis  eos  in  piacitum  ponat  quamdiu  in  manu  mea 
fuerint,  nisi  nominatim  precepero. 

Teste  Gaufrido  archidiacono  Gantuariensi. 
Âpud  Britoiium. 


CCCCV 

10  Delisle,  n**  267. 

Il 65  ou  1167-1171-1173.  —  Bur. 

Exemption  des  droits  de  ionlieu,  de  passage,  de  pontage  et  autres  coatnmes,  accordée 
aux  religieux  de  Blanchelande. 

i4«  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue;  Archives  de  la  Manche,  H  laS.  -*  Photographie. 

3o  fi.  Copie  d  après  Torigind;  Bibliothèque  nationde,  ms.  latin  ioo65,  fol.  98.  —  C.  Inspeximns 
de  1S17,  au  Public  Record  OflBce,  Charter  Rolls,  11*  année  d'Edouard  U,  membrane  i3. 

a,  Cdendar  ofthe  Charter  RoUs,  t.  UT,  p.  36a,  d  après  C. 

Eyton,  p.  139.  —  Round,  n*  86a. 

Cette  pièce  ne  peut  pas  être  antérieure  à  1 167,  si  Renaud,  archidiacre  de  Salisbury,  a  occupé 
iS  les  fonctions  dardiidiacre  de  1 167  à  1 178  (Eyton,  p.  335).  En  tout  cas,  la  souscription  de  Henri, 
évèque  de  Bayeux,  prouve  qu'elle  est  au  plus  tôt  de  1 1 65.  —  On  observera  que  le  Rév.  Eyton  fait 
dater  de  1 1 69  le  premier  séjour  de  Henri  II  à  Bur. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Ândega- 
vorum ,  justiciis ,  vicecomitibus  et  omnibus  bailiivis  suis ,  nominatim  portuum  maris 
3o  totius  terre  sue  citra  mare  et  ultra ,  salutem. 


HENRI  II.  535 

Sciatis  quod  concessi  canonicis  de  Bianca  Landa  ut  ipsi  et  omnes  res  sue,  quas 
ipsi  vel  homines  sui  potenint  affidare  suas  esse  dominicas,  sint  quiète  de  theloneo 
et  passagio  et  pontagio,  et  de  omni  consuetudine.  Et  ideo  prohibeo  ne  ipsi  super 
hoc  disturbentur  super  forisfacturam  meam. 

Testibus  :  Henrico  episcopo  Baiocensi,  Frogerio  episcopo  Sagiensi,  Reginaido 
archidiacono  Saresberiensi,  Ricardo  de  Ganvilia,  Hugone  de  Greissi. 

Apud  Burum. 


CCCCVI 

Delisle,  n*  a68. 
n65-ii7«-ii73,  —  Bur.  lo 

Charte  relative  aax  droits  des  religieux  de  Cerisi  sar  l'église  de  SaiiUrLaurent-sar-Mer. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Traduction  française  dans  le  cartulaire  de  Cerisi;  Archives  de  la  Manche,  H  i4o4,  p.  56 1. 

La  souscription  de  Henri,  évèque  de  Bayeux,  prouve  que  cet  acte  est  au  plus  tôt  de  1 165. 

[Henri,]  roy  d'Angleterre,  duc  de  Normandie  et  Aquitaine,  comte  d'Anjou,  à  i5 
l'archevesque  de  Rouen,  evesques,  abbés,  comtes,  barons,  justiciers,  vicomtes, 
ministres  et  tous  ses  fidèles  Normans,  salut. 

Sçachez.  que  Tabbé  et  moines  de  Gerisy  ont.  .  •  (disracionaverunt)  à  nostre  cour 
et  devant  moy  à  Bures  contre  Jordan  Tesson,  Teglize  de  Saint-Laurens,  avec  toutes 
ses  dixmes,  terres  et  appartenances,  pour  en  jouir  de  moy  comme  de  ma  propre  ao 
aumosne.  Et  pour  ce  je  veux  et  ordonne  fermement  que  ladite  abbaye,  abbé  et  ses 
moynes  aient  et  tiennent  ladite  eglize  avec  ses  terres  aumosnes  et  appartenances 
firanchement,  quictement  et  honorablement,  et  fais  deffenses  à  touttes  personnes  de 
leur  faire  aucun  tort,  injure  ou  violence  en  quoy  que  ce  soit. 

Tesmoins  :  H.  evesque  de  Baieux,  H.^'^  evesque  de  Lizieux,  Richard  evesque  35 
de  Goustances,  Raoul  archidiacre,  Richard  du  Hommets,  Guillaume  de  Goron^^^ 
Hugues  de  Longchamp. 

A  Bures. 

W  II  faudrait  A,  ArnoaL  —  (**)  Le  texte  original  devait  porter  :  de  Corceio. 


536  HENRI  II. 


CCCCVII 

Delisle,  n**  269. 
1165-1172-1173.  —  Bur. 

Concession  à  Vabhaye  de  Cerisi  d'une  foire  de  trois  joars  à  tenir  à  la  Sainte-Cécile. 

5  A,  Original  perdu. 

B,  Traduction  française  dans  le  cartulaire  de  Cerisi,  Archives  de  la  Manche,  H  i4o4,  p.  5 09. 

Souscription  de  Henri,  évêque  de  Bayeux  (depuis  1 165). 

[Henri,]  roy  d'Angleterre,  et  de  Normandie  et  Aquitaine,  comte  d'Anjou,  à  l'ar- 
chevesque  de  Rouen,  evesques,  abbez,  comtes,  barons,  justiciers,  vicomtes,  tous 
io  ministres  et  ses  fidèles  Normans,  salut.  - 

Vous  sçachiez  que  j'é  concédé  et  donné  en  peipetuelle  aumosne  à  Tegiise  de  Cerisy 
en  dot  lorsqu'elle  fut  dédiée  une  foire  de  trois  jours  chacun  an  au  jour  et  feste  sainte 
Cécile.  C'est  pourquoy  je  veux  et  ordonne  fermement  que  l'abbé  et  moines  de  ladite 
eglize  aient  bien  et  paisiblement  icelle  foire  audit  terme. 
i5  Tesmoins  :  Henri  evesque  de  Baieux,  F.  evesque  de  Seez,  R.  archidiacre  de  Seez, 
J.  doyen  de  Seez^,  Richard  de  la  Barre,  Hug^es  Murdac,  Richard  de  CanviUe, 
Hugues  de  Cressy,  Robert  de  Briet  ^\ 
A  Bures. 

CCCCVIII 

» 

ao  Delisle,  n*  270. 

1165-1173-1173.  —  Bur. 

Charte  relative  aa  mariage  de  Haimon  le  Boateiller,  sergent  royal,  avec  Agnès,  fille  de 
Geoffroy  fils  de  Mabille. 

A.  Original  perdu.        ' 
^5  JB.  Copie  du  xiii'  s.  dans  le  cartulaire  de  Normandie;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1  a55 ,  fol.  44  v". 

(*}  Le  texte  original  devait  porter  :  J.  decano  Saresberiensi.  —  i^)  Il  y  avait  dans  le  cartalaire  Rob. 
de  Briec. ,  pour  Briecuria. 


HENRI  IL  537 

Round,  n**  620. 
SouBcr^tion  de  Henri,  évéque  de  Bayeux  (depuis  11 65). 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vomm,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justîciis,  vicecomitibus,  [et]  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Normannie,    5 
salutem. 

Sciatis  quod  Gaufridus  filius  Mabilie,  coram  me  et  concessione  mea,  dédit 
Hamoni  Pi[n]ceme,  servienti  meo,  Âgnetem  filiam  suam  in  uxorem,  cum  tota  hère- 
ditate  sua,  in  terra  et  moneta,  et  cum  omni  jure  suo,  in  achatis  et  justis  perquisi- 
tionibus  et  in  omnibus  aliis  rébus,  de  cujuscunque  feodo  sint,  exceptis  iiiis  que  10 
ipse  Gaufridus  prius  dederat  antenatis  fiiiabus  suis  in  maritagium.  Ego  autem  ipsi 
Hamoni  et  heredibus  suis  de  predicta  Âgnete  omnia  iiia  concessi  et  bac  mea  carta 
confirmavi.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Hamo  et  beredes  sui  de 
jamdicta  Âgnete  babeant  et  teneant  omnia  iila ,  cum  omnibus  pertinentiis  suis ,  in 
bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis  et  vivariis  et  piscariis,  i5 
in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aiiis  locis  et  aliis  rébus  ad  ilia  pertinentibus,  bene 
et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  bonorifice,  cum  omnibus  iibertatibus  et  liberis 
consuetudinibus  suis,  sicut  ipse  Gaufridus  vel  aliquis  antecessorum  suorum  ante 
eum  ea  meiius  et  liberius  habuit  et  tenuit« 

Testibus  biis  :  Henrico  episcopo  Baiocensi,  etc.  30 

Âpud  Burum. 


CCCCIX 

Deiisie,  n*  286. 
ii65-i  173-1 173.  —  Bor. 

Lettre  à  V évéque  de  Coatances,  pour  le  prier  de  coi^rmer  à  l'abbaye  de  Cherboarg  35 
l'église  de  Vasteville. 

A.  Original  autrefois  sodié  sur  simple  queue  de  parchemin;  Archives  de  la  Manche,  H  384 a.  — - 

Pbotographib. 

B.  Copie;  Biblîothèque  nationale,  ms.  latin  10068,  fcd.  29. 

Nous  ignorons  la  raison  pour  laquelle  cette  pièce,  à  la  table,  est  datée  de  1 167-1 173-1 178.  II  3o 
est  certain  qu'elle  ne  peut  pas  être  antérieure  à  1 165 ,  puisqu*die  a  été  souscrite  par  Henri,  évéque 
de  Bayeux. 

CHARTK8  KT  DIPLÔMES.  VII.  G8 


m^BIlUVIK    lATCOSAXC. 


538  HENRI  IL 

H.,  rex  Ângiomm,  et  dux  Normannorum  et  Aqoitanoram ,  et  cornes  Ândega- 
vorom,  Ricardo,  episcopo  Gonstanciensi ,  salutem. 

M ando  vobis  et  precor  diiigenter  quatinus ,  pro  amore  Dei  et  intuitu  caritatis  et 
pro  anima  domine  imperatricis,  matris  mee,  et  pro  dilectione  et  petitione  mea, 
5  promoveas  negotium  prioris  et  abbatie  de  Gesaris  Burgo,  quam  ipsa  imperatrix 
fundavit,  confirmando  ipsi  abbatie  et  canonicis  ibidem  Deo  servientibus  ecclesiam 
Sancte  Marie  de  Vastaviila,  quam  Eudo  de  Sottewast  dédit  eis  in  perpetuam  elemo- 
sinam.  Et  tantum  inde  faciatis  quod  grates  vobis  referre  debeam  et  quod  percipiant 
preces  meas  erga  vos  sibi  profuisse, 
lo       Teste  H[enrico]  episcopo  Baiocensi. 

Âpud  Burum. 


CCCCX 

Deiisic,  n*  i^i. 
1165-1172-1173.  —  Caen. 

i5       Concession  à  V abbaye  de  Saint-Ltienne  de  Caen  d'une  foire  à  tenir  le  jour  de  la  Saint- 
Etienne. 

A.  Original  perdu. 

fi.  Copie  faite  pour  Gaignières  ;  Bibliothèque  nationale ,  ms.  latin  i7i35,p.  52.  —  C.  G>pie  colla- 
tionnée  à  loriginal,  aux  Archives  du  Calvados,  H  i835 ,  xvii'  s. ,  papier.  —  D,  Copie  informe 
20  d'après  la  précédente;  Archives  du  Calvados,  H  18a 5,  xvn*  s.,  papier. 

Round,  n"  458. 

Souscription  de  Henri,  évéque  de  Bayeux  (depuis  1 165). 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega* 

vorum,  arcbiepiscopo  Rotbomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitlbus,  baronibus, 

25  jusliciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  in  perpetuam  elemosinam  et  presenti  carta  confirmasse  pro 

salute  anime  mee  ecclesie  Sancti  Stephani  de  Gadomo  et  monachis  ibidem  Deo 

servientibus  feriam  unius  diei  singulis  annis  in  festo  Sancti  Stephani  proximo  post 

diem  NatalisDomini,  ita  quod  tota  die  illa  habebunt  omnes  consuetudines  que  ad 

3o  feriam  pertinent  de  omnibus  illuc  euntibus  et  inde  redeuntibus,  solutas  et  quietas; 

et  prohibeo  ne  super  hoc  inde  disturbentur. 


HENRI  IL  539 

Testibus  :  Henrico  episcopo  Baiocensi,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Wil- 
lelmo  de  Albinnio ,  Roberto  de  Briwecurt ,  Roberto  de  Stutevîlla. 
Apud  Cadomum. 


CCCCXI 

Delisle,  n*  aya.  5 

1165-1172-1173.  —  Caen. 

Coj^muUion  d'an  accord  conclu  entre  Henri,  évéque  de  Bayeux,  et  Roger  et  Hélie 
Suhard  au  sujet  d'une  prébende  en  l'église  de  Feugerolles. 

A.  Original  perdu. 

B.  G)pie  du  xiii*  s.  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeax;  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux ,  10 

ms.  193,  foL  38  v%  n°  i43.  —  a.  Ed.  Bourrienne,  1. 1,  p.  176. 

Allusion  à  Henri,  évéque  de  Bayeux  (depuis  1 1 65),  et  souscription  de  Jean,  doyen  de  Salisbury, 
depuis  11 65  d'après  le  Rév.  Eyton,  ou  au  plus  tard  en  1166,  d'après  M.  Ddisle  (Introduction, 
p.  397). 

H.,  rex  Anglorum,  et  diix  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega-  i5 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus,  et  omnibus  niinistris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  conventionem  factam  inter 
Henricum  episcopum  Baiocensem  et  Rogerum  Suhard  et  Heliam  Suhard  de  prebenda 
de  Felgeroîiis,  que  fuit  Radulfi  Suhard,  sicut  cyrographum ^^^  inter  eos  factum  testa-  ao 
tur.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  conventio  iUa  firmiter  et  mconcusse  teneatur, 
sicut  inter  eos  facta  est  et  in  presentia  mea  recordata  et  concessa  Qt  cyrographo  inter 
eos  facto  confirmata. 

Testibus  :  Johanne  decano  Saresberiensi,  Ricardo  de  Humetis  conestabuiario , 
Manesserio  Biset  dapifero,  Jordano  Teissun.  9 5 

Apud  Gadomum. 

(')  Le  cyrographwn  annoncé  dans  cette  charte  sun,  Ricardus  Filius  comitis,  Willermus  Filins 

est  au  fol.  38  v**  du  même  cartulaire,  n"*  i4a;  Johannis,  Rogerius  Bachon,  Johannes  de  Solis- 

il  contient  ces  noms  de  témoins  :  «  Ricardus  de  neio,  Philippus  de  Columbenis  ». 
Humeto  constabularius  régis,  Jordanus  Theis- 

68. 


540  HENRI  II. 


CCCCXII 

Delisle,  n*  273. 
1165—117»-!  173.  —  Caen. 

CoT^irmation  des  biens  donnés  à  l'abbaye  de  Blanchelande  jKvr  Guillaume  d'Angerville 
5  et  sa  femme. 

A.  Original  perda. 

Bm  Vidimus  du  xiv*  s.;  Archives  de  la  Manche,  H  257. 

Round,  n**  865. 
Souscription  de  Jean,  doyen  de  Salisbury. 

10  H.,  rex  Âng^orum,  et  dox  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
Yonim,  archiepiscopo  Rothomagensi,  abbatibus,  comitibus,  justicîis,  vîcecomîtibus 
et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  bac  carta  mea  confirmasse  ecclesie  Sancti  Nicolai  de 
Blanca  Landa,  et  canonids  ibidem  Deo  servientibus ,  elemosinas  qoas  Wilielmus 

i5  de  Ânsgervilla  et  Baziria  uxor  ejus  eis  rationabiliter  dederunt,  scilicet  duas  garbas 
décime  de  Blo villa,  et  ad  Querquebu  totam  couturam  de  monasterio,  excepto  uno 
seillunno ,  et  unum  quarterium  frumenti  in  eadem  villa ,  et  decimam  moiendini  de 
Mesnillo  Osmondelli,  et  decimam  moiendini  de  Viresdal,  et  decimam  moiendini 
de  Vaudrevilla ,  et  decimam  moiendini  de  Garentonio.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 

90  quod  predicti  canonici  predictas  elemosinas  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  et 
libère  et  quiète  et  plenarie  et  intègre  et  honorifice,  sicut  carta  Wmelmi  de  Ânsger- 
villa ,  quam  habent ,  testatur. 

Testibus  :  Johanne  decano  Saresberiensi,  Jordano  Teissun  et  Johanne  de  Solineio. 
Apud  Gadom'um. 

«5  CCCCXIII 

Deliale,  n'  287. 
II 65  ou  1167-1171-1173.  —  Ghinon. 

Confirmation  à  l'abbaye  de  Fontevraalt  du  minage  d'Angers  et  de  Saumur. 
A.  Original  perdu. 


HENRI  II.  541 

B,  Copie  d'après  roriginal;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  548o,  t.  1,  p.  84.  —  C  Gartulaire 
deFontevrault,  Bibliothèque  nationale,  nouv.  aoq.  lat.  2^1  i  (Chdtenham,  n**  67),  fol.  sS  v*. 
—  JD.  Fragment  d après  le  cartulaire  de  Fontevrault,  ms.  latin  548o,  t.  H,  p.  49. 

a.  Delisle,  Introduction ,  p.  agi,  édition  partidle. 

Round,  1068.  S 

Cette  pièce  porte  la  souscription  de  Jean ,  doyen  de  Salisbury,  qui  exerça  ses  fonctions  de  doyen 
depuis  1 166  au  plus  tard,  d'après  M.  Delisle,  et  depuis  1 165,  d'après  le  Rév.  Eyton  (p.  335).  Elle 
a  aussi  pour  témoin  Renaud,  archidiacre  de  Salisbury,  que  le  Rév.  Eyton  cite  à  sa  table  (p.  335), 
en  donnant  la  date  de  1 167-1 173.  Elle  est  donc  au  jdus  tôt  de  1 165 ,  et  peut-être  de  1 167 ;  dUe 
ne  peut  pas  être  postérieure  à  1 172-1 173,  puisqu  on  n'y  rencontre  pas  la  formule  :  Dei  gratia.        10 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  episcopo  Andegavensi,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vîcecomitibus  et 
omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Andegavie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  in  peipetuam  elemosinam  et  presenti  carta 
confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie  et  ecclesie  de  Fonte  Ëbraudi  et  monialibus  ibidem  iS 
Deo  et  g^oriose  virgini  Marie  servientibns,  pro  anima  domini  patris  mei  Gaufi^idi 
comitis  Andegavie  et  domine  matris  mee  Mathildis  imperatricis  et  omnium  ante- 
cessorum  meorum,  et  pro  remedio  anime  mee,  minagium  in  civitate  Andegavis,  et 
minagium  in  Salmuro,  quod  me  contingit;  preterea  in  civitate  Andegavis  placiam 
imam,  et  in  Salmuro  similiter  unam,    ad  faciendum  granarium  ubi  minagium  30 
reponant.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  et  moniales 
jamdicte  habeant  in  perpetuum  minagium  in  predictis  locis,  ita  bene  et  in  pace,  et 
libère  et  quiète  et  intègre  et  plenarie ,  sicut  ego  melius  et  liberius  et  pîenius  habui 
aliquo  tempore.  Quicumque  igitur  huîc  donation!  et  elemosine  mee  in  aliquo  contra- 
dixerit,  vel  eam  impedire  voluerit,  Dei  omnipotentis  et  gloriose  virginis  Marie  et  a  5 
omnium  sanctorum  et  meam  incurrat  maledîctionem  ^^K 

Testibus  :  A.  regina  Anglorum ,  Reginaldo  ^^  arcbidiacono  Saresbiriensi ,  Jobanne 
decano  Saresbiriensi,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Unfiîdo  de  Bobun  consta- 
bulario ,  \WUelmo  de  Sancto  Jobanne ,  Reginaldo  ^'^  de  Curtenai ,  Willelmo  de  Lan- 
valeio^^^  Stephano  de  Turonis  tune  senescallo  Andegavie,  Roberto  de  Stutevilla,  3o 
Willelmo  de  Stutevilla,  Hugone  de  Laci,  et  Lancelino  filio  comitis  Vindocinensis , 
et  Alwredo  de  Sancto  Martine ,  et  Willelmo  de  Ostilli. 

Apud  Gbinon. 

(*)  //  eit  à  noter  que  cette  dernière  phrase,  dans  un  acte  de  Henri  II,  a  quelque  chose  iinsolite: 
cette  clause  comminatoire  indique  que  Facte  a  du  être  rédigé  en  dehors  de  la  chancdlerie,  ce  qui 
taiMeurs  n'en  infirme  pas  t authenticité,  —  0»)  Raginaldo  C.  —  l«)  Rag.  C.  —  W  Lanvidl.  C. 


542  HENRI  IL 


CCCCXIV 

Deiiale,  n"  a88. 

Texte  de  la  charte  précédente,  arrangé  aa  xvi*  siècle. 
Archives  de  Miûne-et-Loire,  minage  de  Saumur,  fol.  i. 
5  a.  Ddiisle,  Introduction,  p.  agi,  édition  partielle. 

Henricus,  Anglorum  rex,  dnx  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  episcopo  Andegavensi,  comitibus  et  baronibus  et  omnibus  justicie  sue 
ministris  fidelibus,  salutem. 

Notuiu  facimus  universis  nos ,  animarum  domini  patris  mei  Guilldmi  ^^\  comitis 

lo  Andegavorum ,  et  domine  matris  mee  imperatricis  et  omnium  antecessorum  saluti 
dévote  consulentes,  et  de  futura  anime  nostre  quiète  sollicitos,  Deo,  gloriose  Virgini 
matri,  ecclesie  Fontisbraldi  et  monialibus,  divino  ibidem  cultui  pie  et  sancte  inser- 
vientibus ,  concessisse  subsequentem  elemosinam  presentibus  litteris  et  confirmasse  : 
medimnarium  scilicet  unum  Andegavi,  medimnarium  aiterum  Salmurii,  que  nostre 

i5  ditionis  sunt;  locum  preterea  unum  in  civitate  Andegavensi,  aiterum  in  Salmuriensi 
deiegimus,  in  quibus  granaria  ad  coiiigenda  dicta  medimnaria,  sive  medimnorum 
tributa ,  erigantur.  Volumus  preterea  et  qua  valemus  authoritate  predpimus  ut  pre- 
dicta  ecclesia  et  moniales  dictis  donis  pacifiée,  libère,  quiète,  intègre  et  plenarie, 
sicut  et  nos  aliquando ,  perfiruantur,  quique ,  dolo  vel  invidia ,  presenti  donationi  et 

3o  eleemosine  contradixerint ,  vel  sese  aliquo  modo  opposuerint,  et  Dei  omnipotentis 
et  gloriose  Virginis  Marie  et  omnium  sanctorum  nostramque  incurrant  et  iram  et 
maledictionem. 

Testibus  :  A.  regina  AngHe,  Reginaldo  arcbidiacono  Saresberiensi  ^^  Johanne 
decano  Sarisbiriensi,  Ricardo  de  pFIjumetis  const[abulari]o ,  Umfiîdo  de  Bohun 

35  constabellario ,  Willelmo  de  Sancto  Johanne,  Reginaldo  de  Gurtenay,  Willelmo  de 
Lanvajeio,  Stéphane  de  Turonis  senescailo  Andegavie,  Roberto  de  Stutevilla,  Wil- 
lelmo de  Stutevilla,  Hugone  de  Lassi^^^  et  Lancelino  filio  comitis  Vindocinensis ,  et 
Alveredo  de  Sancto  M artino ,  et  Willelmo  de  Ostilli. 
Apud  Chinon. 

W  Corr»  Gaufridi.  —  W  Copie  :  R^.  archidux  Saresberîensis. 

(')  La   copie,   dans  laquelle  les  noms  des        les  noms  des  témoins  tels  que  M.  Ddisle  les  a 
témoins  sont  fort  défigurés,  porte  :  «  Raginaldo        restitués, 
de  Lassii  (note  de  M.  Delisle).  Nous  donnons 


HENRI  IL  543 


CCCCXV 

1165-1173-1173.  -—  Evreux. 

Sauvegarde  poar  l'église  de  Sainte-Marie  en  Sherwood,  fondée  par  le  roi,  et  pour  ses 
chanoines. 

A»  Original  perda.  5 

B.  Inspeximus  du   sS  septembre  i35o,   au  Public  Record  Office,  Patent  Rolls,   2i*  année 
d'Edouard  III,  3'  partie,  membrane  ao. 

a.  Calendar  ofthe  Patent  Rolls^  Edward  III,  vol.  IX  (1909),  i35o-i354;  p.  1,  d'après  B. 

Souscriptions  de  GeofiBroi  Ridel,  archidiacre  de  Cantorbéry,  1163-1173,  et  de  Jean  d*Oxford, 
doyen  de  Salîsbury,  1165-1175  (Eyton,  p.  335).  La  pièce,  ne  portant  pas  la  formule  Dei  gratia,  10 
est  au  plus  tard  de  1 172-1 173. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopo  Eboracensi  et  arohidiacono  de  Notingeham,  justîciariis  [sic) 
et  vicecomitibus  et  forestariis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  de  Notingeham- 
sira  et  Derbisira,  salutem.  i5 

Sciatis  quod  canonici  de  ecclesia  Sancte  Marie  quam  fundavi  in  Sirewoda  sunt 
mei  dominici  canonici ,  et  quod  idem  canonici  et  homines  eorum  et  omnes  eorum 
tenure  et  possessiones  sunt  in  manu  mea  et  custodia  et  protectione.  Et  ideo  volo  et 
firmiter  precipio  quod  eos  manuteneatis  et  omnes  terras  suas  et  omnia  que  pertinent 
ad  elemosinam  meam,  quam  eis  dedi  in  bosco  et  piano  et  brucrio,  in  pratis  et  ao 
pasturis  et  in  omnibus  aliis  rébus  ad  iliam  pertinentibus,  et  protegatis,  ne  quis  eis 
aliquam  faciat  injuriam  vel  contumeliam ,  nec  vos  ipsi  faciatis ,  set  si  quis  in  aliquo 
eis  forisfacere  presumpserit,  plenariam  eis  inde  justitiam  sine  dilatione  faciatis. 

Testibus  :  Gaufrido  archidiacono  Gantuariensi  et  Johanne  decano  Sare[sberiensi]. 

Âpud  Ebroicum.  25 

CCCCXVI 

Delisle,  n"  27/1. 
1165—1172-1173.  —  Falaise. 

Donation  à  V église  de  Bayeux  des  églises  de  Gavrai,  Mesnil-Amand  et  Ver. 

A.  Original  perdu.  3o 


544  HENRI  IL 

B.  G){ne  du  XIII*  s.  dans  le  Livre  noir  du  chapitre  de  Bayeux  ;  Bibliothèque  du  chapitre  de  Bayeux, 
ms.  ig3,  fol.  6,  n"  ao. 

a.  Éd.  Bourrienne,  t.  I,  p.  26. 

Eylon,  p.  ga. 

5       Souscription  de  Henri,  évèque  de  Bayeux. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ândega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  et  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus ,  ministris  et  omnibus  fideiibus  suis  Francis  et  Ânglis ,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  Sancte  Marie 

■o  et  H[enrico]  Baiocensi  episcopo  et  ecclesie  Baiocensi,  in  elemosinam  et  in  prebendam, 
in  perpetuum,  ecclesias  de  Waverai  et  de  Maisniiio  Âmandi  et  de  Ver,  cum  capdlis 
et  decimis  et  terris  et  censu  hominum  et  aliis  omnibus  pertinentiis  suis  que  olim 
fusant  de  prebenda.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  ut  idem  episcopus  et  predicta 
ecclesia  Baiocensis  omnia  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  libère  et 

■5  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  sicut  ea  ipsis  dedi  et  concessi  et  carta  mea 
confirmavi,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  bosco  et  piano  et  pratis  et  pasturis,  in 
viis  et  in  semitis  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aliis  rébus ,  cum  omnibus  libertatibus 
et  liberis  consuetudinibus  suis,  sicut  aliquis  clericus  ea  unquam  melius  et  liberius 
tenere  potest. 

no      Testibus  H[enrico]  Baiocensi  episcopo,  N.  priore  de  Plesitio,  et  J.  arcbidiacono , 
et  R[oberto]  comité  Legrecestrie ,  Willeimo  de  Gurci  dapifero. 
Âpud  Falesiam. 

CCCCXVII 

DeUsle,  n'  270. 
"25  1165-1172-1173.  —  Le  Mans. 

Confirmaiion  de  la  donation  qae  Foulques  Painel  a  faite  de  la  dime  de  Yalfranihert 
aux  religieuses  de  Saint-Julien-du-Pré ,  et  d'autres  donations  qui  leur  ont  été  faites  par 
Guillaume  Painel,  fils  dudit  Foulques. 

A.  Original  perdu. 
3o  B.  Vidimus  au  Trésor  des  Chartes,  reg.  JJ  6g,  n*  a8o. 

a.  Bertrand  de  Broussillon ,  La  province  da  Maine,  t.  XIV,  p.  64. 


HENRI  II.  545 

Cet  acte  a  été  souscrit  par  Rotrou,  archevêque  de  Rouen,  nommé  archevêque  en  1 164;  Henri  II 
était  alors  en  Angleterre;  il  n*est  venu  en  France  qu'en  1 165. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aq[uitanorum ,  et  cornes  Andegavo- 
runi,  episcopo  Genomannensi  et  episcopo  Sagiensi,  conndtibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus ,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Genomannie  et  Normannie,    5 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  monialibus  Sancti  Juliani  de 
Prato  decimam  de  Valle  Framberti,  q[uam  Fulco  Paendius,  antecessor  Wilielmi 
Paenelii,  eis  racionabiiiter  dédit  in  perpetuam  elemosinam,  et  ea  que  postea  idem 
Wiilelmus  Paenellus  coram  me  Genomannis  eisdem  concessit  monialibus  et  dédit  in  lo 
elemosinam,  sciiicet  grangiam  et  cortillagium  et  terram  juxta  idem  cortiiiagium, 
et  stramen  et  tractum  décime  et  hospitem  grangie,  quieta  ab  omnibus  consuetudi- 
nibus.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicte  moniales  bec  predicta  habeant 
et  teneant  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  et  plenarie  et  intègre  et  honorifice, 
cum  omnibus  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus.  iS 

Testibus  :  Rotrodo  archiepiscopo  Rothomagensi,  Willelmo  episcopo  Genoman- 
nensi, Frogerio  episcopo  Sagiensi,  Ricardo  de  Humetis  conestabulario ,  Durando 
Pincema,  Pagano  Malo  Gane,  et  Sansone  But[er]ii. 

Apud  Genomannim. 


CCCCXVIII  >o 

Delisle,  n*  277. 
116S-1 179-1 173.  —  Rouen. 

Ordre  de  maintenir  les  moines  de  Foucarmont  en  jouissance  de  leurs  biens,  et  défaire 
payer  les  fermages  sur  le  pied  des  mesures  qui  avaient  cours  au  moment  de  la  conclusion 
des  baux.  s  S 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xin*  s.  dans  le  cartuLiire  de  Foucarmont;  Bibliothèque  de  Rouen ,  ms.  1  a  24^  fol.  35  v*. 

Round,  n""  18g. 

Geoffroi  Ridel,  archidiacre  de  Cantorbéry,  qui  figure  ici  comme  témoin,  est  entré  en  fonctions 
dès  1 163,  mais  à  cette  époque  Henri  II  était  en  An^eterre;  U  n'est  revenu  en  France  qu*en  1 165.  3o 
La  pièce  ne  peut  donc  pas  être  antérieure  à  1 165. 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  \'II.  69 


ivrimsa»  lAnoiiu. 


546  HENRI  IL 

H. ,  Deî  gracia  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes 
Andegavorum ,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  suis  et  fidelibus  Nor- 
mannie,  salutem. 

Precipio  quod  abbas  et  monacbi  de  Fulcardi  Monte  habeant  et  teneant  bene  et  in 
5  pace  et  juste  terras  et  possessiones  suas,  et  quod  firmas  suas  reddant  ad  mensuram 
que  tune  currebat  quando  conventiones  firmarum  facte  fuerunt. 

Teste  Gaufiido  archidiacono  Cantuariensi. 

Apud  Rothomagum. 

CCCCXIX 

10  Ddisie,  n*  278. 

1165-1178-1173.  —  Rouen. 

Acte  de  Henri  II  confirmant  la  donation  de  la  terre  que  Vimpératrice  Mathilde  avait 
achetée  pour  fonder  l'abbaye  de  la  Noé. 

A.  Original  jadis  scdlé  sur  cordonnet  de  soie,  possédé  et  communiqué,  en  1906,  par  M.  Vierray, 
i5  propriétaire  du  moulin  de  Cheitivel. 

Rotrou,  archevêque  de  Rouen,  témoin  de  cet  acte,  est  devenu  archevêque  en  1  i6d,  et  Gilbert 
Foliot,  évèque  de  Londres,  également  témoin,  a  été  nommé  en  1 163.  Or  le  premier  séjour  de 
Henri  II  en  France,  après  11 63,  remonte  à  11 65.  La  pièce  ne  peut  donc  pas  être  antérieure 
à  1165. 

se  H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
vorum, arcbiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis, 
vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  Sancte  Marie  de  Noa 
et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  totam  terram  tUam  que  est  inter  viam  molen* 

95  dini  de  Ghativel  et  propriam  terram  eorumdem  monachorum  et  inter  superiorem 
viam  Ebroicensem  et  aquam  Ithum,  quam  domina  mea  Matbildis  imperatrix  mater 
mea  émit  et  eis  in  perpetuam  elemosinam  dédit  ^^^  ad  construendam  ecclesiam  suam.. 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  monacbi  predictam  terram  habeant 
et  teneant  cum  omnibus  pertinentiis  suis  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in 

3o  aquis  et  molendinis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aliis  iocis  et  aliis  rébus  ad  iliam 

('}  La  charte  de  Timpératrice,  que  j'ai  copiée  donné  à  la  vente  par  Robert,  comte  de  Meulan 
d'après    Toriginal,    mentionne    l'assentiment        [note  de  M,  Dèlisle). 


HENRI  IL  547 

pertinentibus,  cum  omnibus  libertatibos  et  liberis  consuetudinibus  suis,  ita  bene  et 
in  pace,  et  libère  et  quiète  et  plenarie  et  intègre  et  honorifice  sicut  domina  mater 
mea  Mathiidis  imperatrix  eam  iilis  dédit  et  carta  sua  confirmavit.  Et  sciatis  quod  ego 
predictos  monachos  et  omnes  eorum  possessiones  suscepi  in  custodia  mea  et  pro- 
tectione.  Et  ideo  probibeo  ne  aliquam  eis  vel  hominibus  vei  rébus  suis  injuriam  vel  5 
contumeiiam  faciatis  vel  fieri  permittatis.  Et  si  quis  in  aliquo  eis  forisfecerit,  piena- 
riam  sine  dilatione  justiciam  eis  inde  faciatis. 

Testibus  :  R[otrodo]  arcbiepiscopo  Rothomagensi,  G.  episcopo  Lundoniensi, 
Ricardo  de  Humetis  conestabulario ,  Roberto  de  Briec[urt] ,  Wilieimo  de  Hastingis , 
Radulfo  Filio  Stephani.  lo 

Apud  Rothomagum. 


CCCCXX 

Ddisie,  n"  279. 
1165-11731-1173.  —  Rouen. 

Donation  aax  lépreux  du  Mont-nax-Malades  d'une  terre  dépendant  de  la  forêt  de  i5 
Lillebonne. 

A,  Original  mutilé;  Archives  de  la  Seine-Inférieure,  série  H,  fonds  du  prieuré  du  Mont-aux- 

Malades. 

B.  Vidimus  de  lagi,  signalé  par  une  note  de  M.  Delisle  comme  se  trouvant  aux  Archives  de  la 

Seine-Inférieure;  ce  vidimus,  cherché  à  deux  reprises,  dans  le  fonds  de  Tahbaye  de  Monti-  20 
viliiers,  et  dernièrement  encore  en  avril  1916,  n'a  pas  été  retrouvé;  l'indication  de  prove- 
nance donnée  par  M.  Delisle,  ou  par  Tauteur  d'une  copie  qu'il  a  dû  avoir  entre  les  mains, 
ne  correspond  pas.  L'original  étant  en  très  mauvais  état,  et  le  vidimus  n'ayant  pas  pu  être 
consulté  à  nouveau,  nous  reproduisons  ici  le  texte  dressé  par  M.  Delule,  en  partie  à  l'aidç  de 
ce  vidimus,  en  le  faisant  faute  de  mieux,  sans  pouvoir  donner  l'indication  des  variantes.  a 5 

Souscription  de  Rotrou,  archevêque  de  Rouen,  devenu  archevêque  en  11 64,  en  l'absence  de 
Henri  II,  qui  est  revenu  en  France  en  1 165.  L'acte  ne  peut  donc  pas  être  antérieur  à  1 165. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âcpiitanorum ,  et  comes  Andega- 
vorum,  arcbiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  tocius  Normannie ,  salutem.  3o 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse  in  peipetuam  elemosinam  et  presenti  carta 
confirmasse,  pro  salute  anime  régis  Henrici  avi  mei,  et  patris  mei  Gaufridi  comitis 

Cg. 


548  HENRI  II. 

Ândegavorum ,  et  Mathildis  imperatricis  matris  mee ,  et  pro  salute  mea  et  omnium 
antecessonim  meonim ,  leprosis  de  Monte  Leprosonim  infinnorum  supra  Rothoma- 
gum  terram  que  est  de  porprestm*a  foreste  mee  de  Lyllebona  juxta  Bolebec,  a  via 
vallis  que  vadit  de  Bolebec  ad  Mileviilam ,  videlicet  qoicquid  ad  me  Inde  pertinere 
5  dignoscitur  versus  Noitot  et  Buesemuncel.  Quare  volo  et  firmiter  predpio  quod 
predicti  infirmi  totam  predictam  terram  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace,  et  libère 
et  quiète,  et  intègre  et  honoriGce,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  bosco  et 
piano  et  pasturis ,  in  aquis  et  molendinis ,  in  stagnis  et  vivariis ,  in  viis  et  semitis , 
et  in  omnibus  locis  et  omnibus  aliis  rébus  ad  eamdem  terram  pertinentibus. 
lo       Testibus  :  Rotr[odo]  Rothomagensi  arcbiepiscopo ,  Âmulfo  ^iscopo  Lexoviensi, 
Hugone  de  Longo  Gampo ,  Hugone  de  Pir[ariis] ,  Willelmo  de  Hastingfis] ,  Willelmo 
Filio  Jobannis ,  Godardo  de  Vaus ,  Willelmo  de  Mala  Pajlude] ,  Wiil[elmo  de  Mo- 
renm.  ]  W,  Nicholao  de  Veewes. 
Apud  Rothomagum. 

i5  CCCCXXI 

Ddisle,  n*  280. 
1165-1179-1173.  —  Rouen. 

Donation  ajox  lépreux  du  Mont-aax-Malade$  de  V église  Saint-Saaveur  de  NoinM. 

A,  Original  perdu. 

9o  B.  Vidimus  de  1296-1297,  le  jeadi  après  Reminiscere;  Archives  de  la  Seine-Inférieure;  fonds  du 
Mont-aux-Malades. 

a.  Publié  par  M.  Ddisle,  Introduction,  p.  a 67. 

Souscription  de  Rotrou,  archevêque  de  Rouen  depuis  1 1 64,  et  absence  de  Henri  H,  qui  n'est 
revenu  en  France  qu'en  1 165. 

a 5       H.,  rex  Ang^orum,  [et]  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
vorum, omnibus  ministris  suis,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse ,  pro  Deo ,  fratribus  bone  congregationis  Sancti  Jacobi  de  Monte 
Leprosorum  Rothomagi,   ecclesiam  Sancti  Salvatoris  de  Noytot,  in  proprios  usus 

•  •  •         _       .  .  .  . 

W  Ainsi  que  vent  bien  me  t indigner  Af.  Vemier,  archiviste  de  la  Seine-Infâieure ,  la  souscription 
Willelmo  de  Morenm. ,  donnée  par  la  copie  de  M.  Ddisle,  ne  provient  pas  de  F  original  mutilé,  oà  on 
Ht  simplement  Wiii. . .  Elle  se  trouve  sans  doute  sur  le  vidimus  de  1291,  que  nous  n'avons  pas  retrouvé. 


HENRI  IL  549 

convertendam  ;  et  hoc  feci  ad  petitionem  Johannis  de  Mara  et  ejus  uxoris ,  qui  erant 
veri  patroni  dicte  ecclesie,  qui  eam  in  manu  mea  posuenint,  ad  preces  Henrici, 
fiiii  mei  ^^\  ut  eam  darem  predictis  fratribus.  Confirme  etiam  eis  terram  Ricardi  de 
Hayis  apud  BoUeviile,  quam  R.  de  Thieouvilla  dédit  eis,  qui  erat  dominus  de  terra, 
et  terram  de  Droseyo ,  quam  Ricardus  de  Osqueviila  tenet.  Quare  volo  et  precipio  5 
quod  omnia  supradicta  têneant  bene  et  in  pace,  et  quidquid  de  supradictis  ad  me 
pertinet  vel  pertinere  débet. 

Testibus  :  Rotrodo  archiepiscopo  Rothomagensi ,  Âmulpho  episcopo  Lexoviensi , 
Johanne  Fiiio  Luce ,  Ricardo  Talebot  derico ,  et  aliis  multb. 

Apud  Rothomagum.  lo 

CCCCXXII 

Delisle,  n^  a8i. 
1165-1179-1173.  —  Rotten. 

Coi^rmaiion  aax  moines  du  priearé  de  Saint-Philbert-sar-Risle  de  Téglise  Saint-Pienv 
de  Saltwood,  qu'ils  avaient  affermée  à  Godefroy,Jils  de  Roger  «  de  Lega  ».  ^5 

A .  Original  perdu. 

B,  Aiudyse  dans  les  Mémoires  de  D.  Jonveiin;  BiUiolhèque  nationale,  ms.  latin  iSgoS,  fol.  96  v*. 
Pour  la  date,  voir  ia  note  chronologique  de  la  pièce  précédente. 

Henricus  monachis  Sancti  Phileberti  ^'^  confirmât  ecclesiam  Sancti  Pétri  de  Salte- 
woda,  cum  omnibus  pertinenciis  suis,  ita  quod,  quandiu  Godefiridus  dericus,  filius  30 
Rogerii  de  Lega,  cui  eam  dederunt,  tenuerit,  reddat  eis  singulis  annis  undecim 
marcas  argenti  et  sex  miliaria  harengorum ,  et  postea  predicti  monachi  eam  habeant 
et  teneant  intègre  et  plenarie ,  cum  omnibus  pertinenciis  suis. 

Testibus  :  Rotrodo  archiepiscopo  Rothomagensi,  et  Rogerio  archiepiscopo  Ebc- 
racensi,  Gaufndo  archidiacono  Cantuariensi ,  etc.  95 

Apud  Rothomagum. 

^*^  La  charte  du  jeune  roi  Henri,  rdative  à  aussi  Saint-Philbert de  Montfort  \w Mémoires 

cette  donation,  est  en  original  aux  Archives  et  notes  de  M*  Auguste  Le  Prévost,  publiés  par 

de   la   Seine -Inférieure.  Voir   Tlntroduction,  L.  Delisle  et  L.  Passy  (sur  le  département  de 

p.  367.  TEure),  t.  III,  p.  i83-i85,  et  abbé  Porée, 

^)  Le  prieuré  de  Saint -Philbert- sur -Risle  Hist,  de  Tahhaye  du  Bec  (1901),  t.  II,  p.  ii3- 

dépendait  de  Tabbaye  du  Bec;  on  Tappdbdt  11 4. 


550  HENRI  IL 


CCCCXXIII 

Delisle,  n*"  a8a. 
ii65  ou  1 167-1  i7«-i  173.  —  Rouen.    . 

Confirmation  des  biens  et  privilèges  de  l'abhxye  de  Couches, 

5  A.  Original  perdu. 

B,  Copie  du  xvii*  s.;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  i38i6,  foL  d6i.  —  C  Fragment  aux 
Archives  de  là  Seine-Inférieure,  dans  le  coutumier  de  Dieppe,  G  85i,  fol.  5g.  —  D.  G)pie 
aux  Archives  de  TEure,  H  263,  fol.  327  à  338  v",  fragment. 

La  date  de  11 65  s'exjdique  par  la  souscription  de  Geoffroy  Ridel,  archidiacre  de  Cantorbéry 

10  depuis  1163,  nommé  en  Tabsence  de  Henri  II,  qui  n'est  revenu  en  France  qu'en  11 65.  D'autre 

part,  lacté  a  eu  pour  témoin  Renaud,  archidiacre  de  Salisbury,  qui  parait  avoir  été  en  fonctions 

de  1 167  à  1 173  (Eyton,  table,  p.  335);  s'il  en  a  été  ainsi,  cette  pièce  ne  peut  pas  être  antérieure 

à  1167. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 

i5  vorum,  aiThiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justidis,  vice- 

comitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Ânglie  et  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse,  pro  sdute  anime  mee  et 

antecessorum  meorum,  monachis  in  ecdesia  Sancti  Pétri  Gastellionis  Deo  servien- 

tibus  liberam  et  quietam  electionem  abbatis  sui  secundum  regulam  Sancti  Bene- 

30  dicti,  et  quod  omnes  homines  eonim  in  Anglia  manentes  sint  liberi  et  quieti  de 

omnibus  consuetudinibus  et  querelis  ad  me  pertinentibus ,  scilicet  de  siris  et  de  hun- 

dredis  ^'^  et  de  geldis  et  de  danegelt  et  de  heidielt  et  de  hondrefii ,  excepto  murdro  si 

r epertum  fuerit  in  terra  eonim  ;  et  si  furtum  repertum  fiierit  in  terra  eorum ,  fore* 

factum  sit  monadiis,  et  justitia  mea.  Et  in  Normannia,  apud  portum  qui  vocatur 

25  Deppa,  sint  monachi  et  omnes  res  eorum  et  proprii  famuii  liberi  et  quieti  de  omni 

passagio  et  de  ^^  omni  consuetudine  in  viUa  ;  et  de  omnibus  hominibus  eorum  ibi 

manentibus  habeant  dicti  monachi  les  evées  ^'^  ;  et  si  homines  eorum  habuerint  naves 

in  mari  piscantes,  quidquid  de  navibus  illis^^'  ad  me  pertinet,  amore  Deî,  concedo 

predictis  monachis  ^'^  Et  cum  his  supradictis  concedo  et  confirmo  ecclesîe  Sancti 

(•)  hondr.  B.  —  0>)  de  omis  dans  B.  —  («)  euces  C.  —  (<>)  illis  onds  dans  B.  —  («)  Ici  s'arrête  le 
fragment  inséré  dans  le  coutumier  de  Dieppe, 


HENRI  II.  551 

Pétri  Gastellionis  omnia  bona  et  bénéficia  que  ei  dedenint  et  concesserant  in  regno 
et  ducatu  meo  Rogenis  senior  de  Toenio  et  filius  ejus  Raduifus  senex  et  Radulfus 
juvenis  filius  predicti  Raduiphi  senis  et  Rogerus  filius  Raduiphi  juvenis,  et  eorum 
homines  et  alii  barones  mei,  sicuti  scripta  leguntur  in  bac  car  ta,  videlicet  :  Ëx  dono 
Rogeri  filii  Radulpbi  de  Toenio ,  concedo  et  confirmo ,  in  usus  servorum  Dei  servien-  5 
tium  in  monasterio  dedicato  in  honore  Sancti  Pétri  apostoli  in  loco  qui  Gasteiion 
appellatur,  villam  ipsam  que  appellatur  Gasteiion  ex  integro ,  ab  omnibus  calumnîis 
et  querelis  absolutam  et  liberam ,  cum  molendino  de  Fontana ,  cum  territorio  omni 
ad  eandem  villam  pertinente,  cum  teioneo  ex  integro  ejusdem  ville  et  totius  terri- 
torii,  cum  forefactis,  cum  banleuga  libéra,  et  cum  omnibus  penitus  redditibus,  lo 
cum  décima  totius  parochie,  et  ecclesia  Sancti  Audoeni  de  Gonchis,  cum  decimis  et 
offerendis  ex  integro;  et  terram  de  Vemay  ad  quinque  carracas;  decimam  quoque 
de  Goiiandis  de  una  carruca,  cum  hospite  uno;  décimas  etiam  de  sylva  que  appel- 
latur Gampania  Renaldi,  in  porcis,  in  denariis,  in  acberiis,  in  annona,  in  came,  et 
de  omnibus  aliis  sylvis  suis.  Ecclesiam  de  Âcquingneio,  cum  offerendis  et  decimis  de  i5 
annona  et  de  vino  ex  integro ,  et  de  piscibus  aque  que  didtur  Actura  et  de  molen^ 
dinis  suis;  décimas  de  duabus  carrucis  in  villa  que  dicitur  Fontanis,  et  de  vino  et  de 
sylva  et  de  pratis;  décimas  Sancti  Ursini  de  Villarivilla,  de  vino  et  de  omnibus  que 
ibi  pertinent;  ecclesiam  de  Toenio,  cum  offerendis  et  decimis  de  annona  et  de  vino 
ex  integro ,  et  de  pratis  et  de  piscibus.  In  Neugevilla ,  ecclesiam  et  decimam  et  unum  ao 
hospitem.  In  Villarivilla  ecclesiam  et  décimas  et  hospitem  unum.  Ad  Mortuum 
Mare,  decimam  de  duabus  carrucis  et  de  duobus  molendinis  et  de  prepositura 
ejusdem  ville  et  unum  hospitem.  In  Warengrevillis  ecclesiam  et  decimam  cum  feofo 
Fermanni  presbiteri,  et  decimam  de  uno  molendino,  et  tertiam  partem  de  terra 
de  hospitibus  quos  habebat  in  villa  que  dicitur  Deppa.  In  Walichevillis  decimam  de  a  5 
una  carruca  cum  hospite  uno.  In  Rothomago  unum  hospitem  et  tertiam  partem 
dé  pratis  suis  juxta  Rothomagum.  In  Villarivilla  juxta  Pontem  Archefiîdi,  ecclesiam 
et  decimam,  cum  pertinentiis  suis,  et  unum  hospitem,  et  feofiim  Osuli  de  Monas- 
terio. Ex  dono  Radidphi  de  Toenio  et  Godehildis  matris  sue,  pro  sepultura  patris 
sui  Rogeri,  confirmo  et  concedo  Sancto  Petro  de  Gastellione,  apud  Aquingneium,  3o 
gordum  unum  quinque  millium  ang[u]illarum  de  Sancta  Gecilia;  feofiim  quoque 
Glaverii  et  feofiim  Ghardi  et  masuras  plures  et  terras  in  eadem  villa;  apud  Fontanas, 
molendinum  unum,  et  fefiim  Lancelini  presbiteri,  et  fefum  Odelini  Nutridi  cum 
plancato  in  dominio  ;  et  decimam  redditus  denariorum  et  molendinorum  et  totius 
dominii  sui,  tam  plani  quam  nemoris  Sancti  Vigoris;  apud  Toenium,  gordum  3S 
unum,  cum  hospite  uno  ad  custodiendum  gordum,  et  fefiim  Richerii  filii  Raduiphi, 
et  hospites  plures  ac  vineas  in  eadem  villa.  In  Waregervilla ,  hospitcs  qui  pertinent 


552  HENRI  II. 

ad  elemosinacQ  Sancti  Walerici,  et  terram  de  Braeria;  apud  landam  que  dicitur 
Seletort,  terrain  ad  duas  camicas;  et  omnem  decimam  omnium  molendinorum 
suorum  per  totam  terram  suam,  et  decimam  omnium  denariorum  suonim  de 
omnibus  redditibus  suis  in  omnibus  dominiis  suis  vei  etiam  forefactis,  in  Gonchis, 
5  in  Ferraria,  in  Âquingneio,  in  Toenio,  in  Herigenviliis,  in  Mortuo  Mari,  cum 
ecdesiis  ejusdem  ville,  et  in  omnibus  villis  suis  aliis;  et  eandem  libertatem  et 
consuetudinem  in  omnibus  hominibus  ecclesie  in  omni  terra  sua,  per  totam  terram 
illius,  quam  habent  in  Gastellione;  et  feofiim  Wilielmi  de  Valeil  in  dominio;  et 
feofum  Gerelmi  de  Fraxino.  Et  in  Anglia,  in  dominio,  manerium  unum  quod 

to  vocatur  Lieva;  et  ecclesiam  ejusdem  ville,  et  totam  decimam,  et  décimas  de  suis 
dominiis,  tam  de  planis  quam  de  boscis,  in  omnibus  aliis  maneriis  suis,  scilicet  : 
de  Gabevona,  decimam  de  dominio,  cum  uno  hospite;  de  Flamestede,  decimam  de 
dominio,  cum  uno  hospite;  de  Ghddesleiis,  decimam  de  dominio,  cum  uno  hospite; 
de  Werwelles,  decimam  de  dominio,  cum  uno  hospite;  de  Almeleia,  decimam  de 

i5  dominio  et  XII.  denarios  de  Roberto  de  la  Harduica  de  uno  essarto,  et  partem 
décime  [de]  salinis;  de  Bei^a,  decimam  de  dominio;  de  terra  Osberni  Filii  Rualdi, 
decimam  de  dominio,  et  unum  hospitem;  de  Elseleia,  decimam  de  dominio;  de 
Âibodeleia  et  de  Landa,  decimam  de  dominio,  et  très  hospites;  de  Stoches  et 
de  Hidra,  decimam  de  dominio,  cum  uno  hospite;  deBrameberga,  decimam  dei^do- 

30  minio,  et  decimam  firme  denariorum  de  terra  que  vocatur  Elèvent;  de  Ramerleia^ 
decimam  de  dominio  ;  de  Ëstaudone  (*\  decimam  de  dominio  ;  de  Pichehay,  decimam 
de  dominio;  de  Goioen,  decimam  de  dominio.  Ebc  dono  Radtilphi  junioris  filii 
Radulphi  senioris  de  Toenio,  ecclesiam  de  Welcomeston,  et  totam  decimam;  deci- 
mam quoque  de  dominio  de  Quertelingis.  Ex  dono  Rogeri  de  Toenio  filii  Radulphi 

a5  junioris,  unum  manerium,  scilicet  Weretehon,  totum  liberum  et  quietum  in 
dominio  eorum,  et  ecclesiam  et  decimam  ejusdem  ville,  et  quidquid  pertinet 
ad  illam  villam,  scilicet  unum  molendinum,  et  maras  ibi  adjacentes  ad  piscandum, 
et  warennam,  et  decimam  cendrariorum  et  karronum^^^  suorum  in  omnibus  silvis 
suis.  Ex  dono  Godehildis,  comitisse  Ebroce  civitatis,  uxoris  Rogeri  de  Toenio, 

3o  decimam  de  Travencon,  et  decimam  suorum  molendinorum  de  Hondovilie,  et  de 
Âlba  Via  eam  partem  décime  atque  ecclesie  quam  émit  de  Radulfo  Barbato, 
annuente  domino  ac  seniore  suo  comité  Ricardo.  Ex  dono  Roberti  de  Romiiliaco ,  et 
uxoris  ejus  et  filiorum  suorum  Wilielmi  et  Roberti  et  Ricardi,  decimam  quam  habe- 
bat  [in]  Gorlandia,  et  eam  quam  habebat  [in]  Loverciaco;  in  Goriandia,  medietatem 

35  décime;  in  Loverciaco,  duas  garbas,  annuente  Radulfo  de  Toenio,  cujus  fefi  erat. 

(*)  on  Esiandone.  —  (^)  kronum-  B. 


HENRI  IL  553 

Ex  dono  Gerelmi  de  Romiliaco  et  fiiiorom  ejus,  duas  garbas  décime  de  villa  que 
dicitur  Cantalupum.  Ex  dono  Wiiielmi  de  Romilliaco,  ecciesiam  et  decimam  de 
GreinnoseviUis  et  decimam  de  duobus  molendinis  in  eadem  villa.  Ex  dono  Radulfi 
de  Bervilla,  duas  garbas  décime  de  terra  que  vocatur  Eruz,  et  decimam  omnis 
generis  lini  ipsius  terre.  Ex  dono  Ricardi  de  Romiliaco ,  ecciesiam  de  Loverciaco  et  s 
fefum  Rogeri  fiiii  Berte ,  firatris  Godefridi  presbiteri ,  liberum  et  quietum.  Ex  dono 
Ilberti  vicecomitis ,  quartam  partem  de  Durra  totius  illius  manerii.  Ex  dono  Ricardi 
Manselli  et  Garini  filii  ejus,  medietatem  terre  que  vocatur  Bassol,  excepto  servitio 
trium'militum;  insuper  et  monasterium  cum  cimiterio  liberum,  et  ipsum  altare,  et 
terram  unius  carruce  liberam,  ultra  medietatem  supradictam,  et  omne  dominium  lo 
et  omnem  libertatem.  Ex  dono  Roberti  de  Staffort,  filii  Rogeri  de  Toenio,  ecciesiam 
de  Wotthona,  liberam  et  absolutam,  cum  decimis  et  oblationibus  suis;  in  eadem 
villa  concedo  et  confirme  monachis  et  hominibus  suis,  sicut  idem  Robertus  eis 
concessit,  in  piano  et  in  bosco,  in  pratis  et  in  aquis.  Ex  dono  Ebrardi  Briloliensium 
domini,  et  Ivette  matris  sue,  ecciesiam  de  Haraka villa,  cum  terra  ejusdem  ecdesie  i5 
et  omnibus  ad  eandem  ecciesiam  pertinentibus,  cum  omni  décima  totius  territorii 
ejusdem  ville.  Ex  dono  Gerelmi  de  Vemaco ,  decimam  totius  terre  sue  apud  Buisson 
et  apud  Nagel.  Ex  dono  Radulphi  de  Landa ,  duas  garbas  décime  de  Hulebec  et  de 
lino  et  de  lana  et  de  omnibus  de  quibus  décima  pertinet,  et  unam  acram  terre 
ad  granchiam  faciendam,  et  decimam  virgulti  sui  apud  Âquingneium.  Ex  dono  so 
Radulphi  de  Nocumento,  omnem  decimam  terre  sue  de  Nuisement,  et  terram  cum 
hospite,  et  decimam  culturarum  sui  senioris  in  villa  que  vocatur  Nugent,  annuente 
Gilleberto  domino  suo  et  Radulfo  de  Toenio,  cujus  fefi  erat.  Ex  dono  Heltonb  de 
Runcia,  omnem  decimam  de  Runcia.  Ex  dono  Roberti  et  Pagani  et  Archembaudi 
et  Hugonis  de  Rovilla,  omnem  decimam  terre  sue  de  Montreul,  annuente  Gilleberto  aS 
de  Mineriis,  cujus  fefi  erat.  Ex  dono  Rogerii  de  Clara,  ecciesiam  et  decimam  de 
Harakavilla  et  duas  garbas  de  Bure.  Ex  dono  Geroldi  Wastinelli,  duos  homines 
et  duas  masuras  et  decimam  terre  sue  in  Wauvilla.  Ex  dono  WiUelmi  de  Valeii, 
ipsum  Valeii  tenendum  in  dominio,  annuente  Ra^ulpho  de  Toenio,  cujus  fefi  erat. 
Ex  dono  Gilleberti  de  Clara,  ecciesiam  et  decimam  et  terram  Rogeri  capellani,  in  3o 
villa  que  dicitur  Puteneia.  Ex  dono  Roberti  de  Widvilla,  medietatem  décime  de 
Widvilla.  Elx  dono  Gerelmi  de  Bosco  Hugonis,  decimam  omnium  hominum  suorum 
de  Bosco  Hugonis.  Elx  dono  Roberti  de  Aureis  Vailibus,  decimam  ejusdem  ville.  Ex 
dono  Stephani  et  filiorum  ejus,  Widmundi  videlicet  et  WiUelmi  et  Radulphi,  deci- 
mam terre  sue  de  Bosco  Raillaco ,  annuente  Radulpho  de  Vemaco  et  Radulpbo  de  35 
Toenio,  quorum  fefum  erat.  Ex  dono  Radulphi  de-Glisolis,  duos  hospites  cum 
hortis  in  villa  que  dicitur  Merderel,  annuentibus  parentibus  et  Gaufiîdo  domino 

CHARTIS  ET  DIPLÔMES.  —  VU.  yO 


554  HENRI  IL 

suo  de  Villalert,  coram  Radulfo  de  Toenio.  Ex  dono  Simonis  de  Ulmeto,  decimam' 
de  Oissel,  annuente  uxore  sua  fiiia  Rogeri  de  Ferrariis  et  filio  suo  primogenito, 
quam  decîmam  Radulphus  et  Warinus  predicte  ecclesie  Gasteliionensi  concesserant, 
annuente  Willeimo  Dircello  cujus  fefi  erat.  Ex  dono  Radulfi  de  Toenio,  filii  Rogeri 
5  fundatoris  ecclesie,  oninia  hermitagia  in  foresta  sua  de  Conchis.  Et  quicunque  infra 
forestam  iliam  et  in  aliis  suis  silvis  terram  coiuerit,  ex  toto  predicte  ecclesie  décimas 
dono  et  concedo  sicut  ipse  donavit  et  concessit.  Ex  dono  Roberti  filii  Dberti  vice- 
comitis ,  quartam  partem  de  Durra  ;  et  pro  iila  quarta  parte  quam  dédit  pater  suus 
llbertus  eidem  ecclesie ,  et  pro  ista  quam  ipse  Robertus  donavit ,  habent  monadii 

lo  L.  solidos  in  villa  de  Durra.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  de 
Gastellione  et  monachi  ibidem  Deo  servientes  omnia  supradicta  habeant  et  teneant 
bene  et  in  pace ,  libère  et  quiète  et  plenarie  et  honorifice ,  cum  omnibus  pertinenciis 
et  libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  sicut  carte  régis  Henrici  avi  mei  et 
donatorum  testantur. 

1 5       Testibus  :  Gaufiido  archidiacono  Gantuariensi ,  Reginaldo  archidiacono  Saresbe* 
riensi,  Ricardo  de  Humetis  constabulario,  Ricardo  de  Ganvilla,  Hi^one  de  Longo 
Gampo,  Roberto  de  Peissi,  Seerio  de  Gaienci. 
Apud  Rothomagum. 

CCCCXXIV 

ao  DeUsie,  n"*  a83. 

11 65-1 172-1173.  —  Saumur. 

Charte  de  protection  accordée  aux  religieuses  de  Fontevraalt,  notamment  poar  les  biens 
quelles  possèdent  aux  Roches, 

A.  Original  perdu. 

^5  B.  Copie  dans  le  carttdaire  de  Fontevrault ;  Bibliothèqae  nationale,  nouv.  aoq.  lat.  2a li  (Chel- 
tenham,  n*  67),  fol.  a6  v'. 

Cette  charte  porte  la  souscription  de  Geoi&oi  Ridel,  archidiacre  de  Cantorbéry  depuis  11 63; 
mais  Henri  II,  qui  était  en  Angleterre  en  1 163,  n'est  revenu  en  France  qu'en  1 165  ;  l'acte  ne  peut 
donc  pas  être  antérieur  à  1 165. 

3o  H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vonm^,  justiciis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Ândegavie,  Genomannie  et 
Turonie,  salutem. 


HENRI  II.  555 

Sciatis  quod  omnes  res  et  possessiones  monialium  de  Fonte  Ebraudi,  et  nomi- 
natim  homines  et  omnes  res  sue  de  Rupibus,  sunt  in  mea  manu  et  custodia  et 
protectione.  Et  ideo  volo  et  firmiter  precipio  quod  omnes  res  et  possessiones 
earundem  sanctimoniaiium ,  et  nominatim  homines  suos  de  Rupibus,  et  res  earum, 
custodiatis  et  manuteneatis  et  protegatis,  ita  quod  nuliam  eis  vel  rébus  suis  injuriam 
vei  contumeiiam  faciatis  nec  fieri  permittatis.  Et  si  quis  eis  super  hoc  in  aliquo  foris- 
fecerit,  plenariam  eis  inde  sine  diiacione  justiciam  faciatis. 

Teste  Gaufirido  archidiacono  Gantuariensi. 

Apud  Salmurum. 


CCCCXXV  lo 

Delisie,  n'  aSS  B. 

[n65}-ii7a-ii73?  —  Verneuil. 

Ordre  de  permettre  aa  prieur  et  aux  moines  de  f  église  du  Christ  à  Cantorbéry  défaire 
constater  et  révoquer  les  aliénations  irrégulièrement  faites  dans  les  manoirs  de  cette 
église.  i5 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  simple  queue;  la  queue  et  la  bandelette  ont  été  arrachées;  Archives 
de  Téglise  de  Gintorbéry,  C  8.  —  Photographie  du  Rév.  Salter,  n*  77. 

Cette  pièce  a  été  placée  par  M.  Ddisle  à  côté  de  sa  pièce  a53  A  (n**  CCCXCVI),  qui  est  datée 
de  Breteuil  et  se  rapporte  également  à  Cantorbéry.  On  peut,  sous  toutes  réserves,  lui  attribuer  la 
même  date.  Elle  ne  peut  pas  être  postérieure  à  1172-1173,  puisqu'elle  ne  porte  pas  la  mention  20 
Dei  gratia. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Andega- 
Yorum,  justiciis  suis  Anglie,  saiutem. 

Precipio  quod  liceat  priori  et  monachis  ecclesie  Christi  Gantuariensis  facere  fieri 
recognitiones  in  maneriis  suis  detenementis  suis  que  alienata  sunt  de  ipsis  maneriis  s  S 
absque  licentia  et  assensu  conventus  ejusdem  ecclesie,  et  ea  per  recognitiones  illas 
revocare.  Et  si  monachi  hoc  per  se  facere  non  pot[u]erint,  vos  faciatis  fieri  ad  eorum 
petitionem. 

Teste  rege  ipso. 

Apud  Vemolium.  3o 


70 


556  HENRI  II. 


CCCCXXVI 

Delide,  n""  aSg. 
ii65-ii7s-ii73« 

Concession  de  t église  d'Aarigni  à  la  cathédrale  de  Coatances, 

5  A.  Original  perdu. 

B.  G)pie  du  xiv*  s.  dans  le  cartulaire  de  Tég^ise  de  G>utances,  passé  récemment  des  Archives  de 
Tévéché  dans  celles  du  département  de  la  Manche,  G  180,  pièce  n**  a85. 

Round,  n*"  96a. 

Henri,  évéque  de  Bayeux,  qui  figure  ici  comme  témoin,  a  été  élu  en  1 164  (Gidlia  Ckristiana)^ 
1  o  mais  n*a  été  consacré  qu'en  1 1 65.  L'acte  a  également  été  souscrit  par  HamcJin ,  frère  naturel  de 
Henri  II,  qui  en  1 164  devint,  par  mariage,  comte  de  Warren  et  de  Surrey. 

H. ,  rex  An^oram ,  [et]  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  [et]  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et 
aliis  ministris  ac  fidelibus  suis  Nonnannie,  salutem. 

i5  Sciatis  me  reddidisse  et  concessisse  et  in  presenti  carta  confirmasse  Ricardo 
episcopo  Gonstanciensi  et  successoribus  suis  et  ecclesie  Gonstanciensi  ecclesiam  de 
Aureneio  cum  omnibus  pertinenciis  suis,  et  ipse  dédit  eam  canonicis  suis  Gonslan- 
ciensibus  [in]  communiam;  et  in  recompensacionem  ecclesie  de  Aureneio  dédit 
idem  episcopus  ecclesie  [de  Gesaris]burgo  decimam  thelonei  quam  ipse  habebat  in 

30  Gesarisburgo.  Quare  volo  et  firmiter  [precipio]  ut  hoc  ratum  habeatur  et  in  perpe- 
tuum  teneatur. 

Teslibus  :  H.  episcopo  Baiocensi,  Hamelino  comité,  W.  comité  Ârundell.,  Wii- 
lelmo  de  Gruci  (51c)  dapifero,  Fulcone  Paenel,  Engeigero  de  Bohon,  Jordano 
Taisson  ^^K 

^*)  La  pièce  qui  figure  à  la  table  sous  le  n**  269  A  n'est  autre  que  la  pièce  donnée  {dus  haut  soos 
la  cote  a  46  A. 


HENRI  II.  557 


ccccxxvn 

Delisle,  n"  a84. 
ii$5-ii7i'ii73.  —  VwneuiL 

t 

Confirmation  des  propriétés  que  l'abbaye  de  Saint-Père  de  Chartres  possède  en  Nor- 
numâie,  et  donation  à  ladite  abbaye  £an  revenu,  annuel  de  dix  mille  harengs,  S 

i4.  Original  autrefois  sodlé  sur  double  queue;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  9221,  n**  11.  — 
Lithographie;  Fac-similés  de  TEcole  des  Chartes,  ancien  fonds,  n""  4a 6.  —  Atlas,  pi.  XVTI. 

B,  Copie  moderne;  Bibliothèque  nationale,  collection  Moreau,  vol.  67,  fol.  i33. 

Round,  n""  laGa. 

Cette  pièce  porte  les  souscriptions  de  Rotrou,  archevêque  de  Rouen  depuis  1 1 64,  et  de  Hameliii,  10 
comte  de  Warren  depuis  la  même  année;  Henri,  qui  était  en  Angleterre  en  1 164,  n*est  revenu  en 
France  qu^en  1 165  ;  Tacte  ne  peut  donc  pas  être  antérieur  à  1 165. 

H. ,  rex  'Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorom ,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi  et  omnibus  baronibus  Normannie,  salutem. 
Precipio  quod  abbas  Sancti  Pétri  Camotensb  et  monachi  teneant  eoclesias  et  i5 

■ 

terras  et  elemosinas  et  omnes  décimas  et  redditus  suos  de  Normannia,  et  omnes 
quietantias  suas ,  ita  bene  et  in  pace  et  honorifice ,  sicut  melius  tenuerunt  tempore 
regb  H[enrici]  avi  mei  et  meo ,  et  sicut  juste  tenere  debuerint.  Et  prohibeo  ne  ullus 
eis  super  hoc  quicquam  forifatiat.  Preterea  do  eis  et  bac  mea  carta  confirmo  decem 
milia  harengorum  annuatim  habenda  de  decimis  reddituum  meorum  de  Molendinis  30 
«t  Bonmolinis  per  manum  prions  de  Plancbis. 

Testibus  :  Rotrodo  archiepiscopo  Rothomagensi,  Hamelino  comité  de  Warenna, 
Roberto  comité  de  Legrecestria ,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Wiilelmo  de 
Gaineto,  Wiilelmo  Filio  Hamonis,  Wilieimo  de  Gurci,  Reginaldo  de  Gurtenai, 
Waltero  de  Dunstanviila.  ,5 

Apud  Vemolium. 


558  HENRI  II. 


CCCCXXVIII 

11^6-1173-1173.  —  Bur. 

Confirmation  à  Roger  de  «  Beningew»  »  d'ane  terre  qui  lui  avait  été  donnée  à  charge 
d'hommage  par  le  père  et  Imeul  de  GailUume  de  Roumare. 

5  A.  Original  scellé  sur  double  queue;  Public  Record  Office,  Duchy  of  Lancaster,  Royal  Chart^ff, 
n*"  35.  —  Photographie.  La  cote  de  ce  docoment,  qui  n'avait  pas  été  marquée  au  dos  d^  la 
photographie,  a  été  retrouvée  par  M.  Bémont. 

Le  comte  Guillaume  de  Mandevilie,  témoin  de  cet  acte,  est  devenu  comte  d^Essex  en  1166 
(Ëyton,  p.  3a 2)  ou  1 167  (Introduction,  p.  493).  La  pièce,  ne  portant  pas  la  formule  Dei  gratta, 
10  doit  donc  être  datée  de  1 1 66-1 1 72-1 1 73. 

H.,  rex  Ang^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanonim,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  roinistris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Anglie, 
salutem. 

i5  Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Rogero  de  Beningew. ,  et  bere- 
dibus  ejus,  totam  terram  quam  pater  et  avus  Willeimi  de  Romara  eis  dederunt,  pro 
hojnagio  et  servitio  suo,  sicut  ipse  Wilielmus  de  Romara  eam  ipsis  concessît  et  carta 
sua  confirmavit,  videlicet  quadraginta  et  duas  bovatas  terre  in  duabus  Kales,  et  sex 
bovatas  et  dimidiam  quas  Audenker  tenuit,  et  duas  bovatas  Inrid,  et  servitium 

ao  Hugonis  de  Steping. ,  et  totam  terram  quam  Walterus  pater  ejus  tenuit  per  servitium 
octo  militum  et  dimidii  miiitis  de  antecessoribus  ipsius  Wiilelmi,  ad  tenendum  de 
ipso  Wiiieimo  et  de  beredibus  suis  per  servitium  sex  militum,  sicut  carta  ipsius 
Wiilelmi  testatur.  Quare  vodo  et  firmiter  precipio  quod  predictus  Rogerus  et  heredes 
sui  post  eum  omnia  predicta  habeant  et  teneant  de  prenominato  Wiiieimo  et  de 

35  beredibus  suis  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice, 
in  villa  et  extra  viilam ,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis  et  mariscis,  et  in  viis 
et  in  semitis,  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aliis  rébus  ad  ea  pertinentibus^  cum  omnibus 
libertatibus  et  liberis  consuetudinibus  suis,  per  prenominatum  servitium,  sicut  ipse 
Wilielmus  eis  concessit  et  carta  sua  confirmavit. 

3o       Testibus  :  comité  Wiiieimo  de  M andevilla ,  Wiiieimo  de  Sancto  Johanne ,  Ricardo 
de  Ganvilia,  Hugone  deCreissi,  PhiL  de  Kim[a]. 
Apud  Burum. 


HENRI  IL  559 


CCCCXXIX 

1 166— 1172-1173.  —  Bup. 

Confirmation  £un  arrangement  conclu  à  Bar,  en  présence  du  roi,  entre  Guillaume  de 
Roamare  et  Robert  «  le  CaJceis  ». 

A.  Original  scellé  sur  double  queue;  Public  Record  Office,  Duchy  of  Lancaster,  Royal  Charters,     5 
n°  36.  —  Photographie.  La  cote  de  ce  document  a  été  retrouvée  par  M.  Bémont. 

Guillaume  de  Mandeville,  témoin  de  cet  acte,  qui  figure  ici  avec  le  titre  de  comte,  est  devenu 
comte  d'Essex  en  1166  (Eyton,  p.  3a 3)  ou  1167  (Introduction,  p.  492).  La  pièce  est  donc  au 
|dus  tôt  de  1 1 66  ;  Tabsence  de  la  formule  Dei  gratia  prouve  qu*elle  ne  peut  pas  être  postérieure 
à  1173-1 173.  10 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus,  et 
omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Angi[ie]  et  Nonn[annie] ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  conventionem  que  facta  fuit 
apud  Burum  coram  me  inter  Willelmum  de  Roumara  et  Robertum  le  Galceis  de  i5 
excambio  totius  terre  quam  idem  Robertus  habuit  in  Anglia  de  feodo  ipsius  Willelmi 
in  Altebarge  et  in  Totintona,  scilicet  quod  Willelmus  de  Roumara  concessit  Roberto 
'  le  Galceis  totum  dominicum  suum  quod  habuit  in  Duno,  exceptis  servitiis  militum 
suorum  qui  tenent  de  eo  in  eadem  villa,  et  quicquid  habuit  in  Gapella,  excepto 
servitio  Walteri  de  Gantelou  et  Ricardi  de  Duno ,  in  excambio  totius  terre  quam  ipse  so 
Robertus  habuit  in  prenominatis  villis  de  feodo  ipsius  Willelmi,  tenendum  de  eo 
et  heredibus  suis  in  feodo  et  hereditate  per  servitium  imius  militis ,  ita  quod  ipse 
Robertus  et  heredes  sui  reddent  annuatim  Willelmo  jamdicto  et  heredibus  suis  in 
feodi  firma  XX.  libras  Andegavensium  pro  illo  tenemento  ad  duos  terminos,  scilicet 
ad  Pascha  X.  libras,  et  ad  festum  Sancti  Remigii  X.  libras.  Goncedo  etiam  et  confirmo  25 
concessionem  iilam  quam  predictus  Willelmus  fecit  de  fratribus  Hospitalis  Jéru- 
salem et  militibus  Templi  Salominis  et  fratribus  Hospitalis  Infirmorum  Jérusalem , 
scilicet  quod  ipsi  teneant  in  perpetuam  elemosinam  de  eo  V.  bovatas  terre  quas  ipse 
Robertus  eis  dederat  in  Totintona.  Quare  volo  et  firmiler  precipio  quod  bec  con- 
ventio  inter  eos  firmiter  et  inconcusse  teneatur,  sicut  in  presentia  mea  facta  est  et  3(> 
utrobique  concessa ,  et  sicut  carta  ipsius  Willelmi  de  Roumara  testatur. 

Testibus  :  comité  Willelmo  de  Mandevilla ,  Ricardo  de  Ganvilla,  Willelmo  de 
Sancto  Johanne ,  Hugone  de  Groissi  et  Phil.  de  Kima. 

Apud  Bunun. 


560  HENRI  11. 


CCCCXXX 

Delisle,  n"*  aaS  A. 
1166-117^-1173.  —  Le  VaudreuiL 

Concession  à  Hugues  de  «  Hameslape  »  de  cent  acres  de  terre  essartée. 

5  A.  Originid  perdu. 
B.  Copie  du  un*  s.;  Public  Record  Office,  Cartœ  Aniiquœ,  N  37.  —  Photographib. 

Eyton,  p.  187. 

Cette  pièce  a  été  souscrite  par  Jean  d'Oxford,  qui  a  été  doyen  de  Salisbury  depuis  1166  au 
plus  tard  (Introduction,  p.  397);  dile  pourrait  être  antérieure  à  cette  date;  d'après  le  Rév.  Eyton 

10  (p.  335),  le  prédécesseur  de  Jean  comme  doyen  de  Salisbury,  Henri  de  Beaumont,  fut  en  fonctions 
comme  doyen  jusqu'en  11 65.  Mais  la  pièce  suivante  (table  de  M.  Ddisle,  n*  329),  également 
datée  du  Vaudreuil,  porte  aussi  la  souscription  de  Jean,  doyen  de  Salisbury;  il  y  a  lieu  de  croire 
qu'dles  sont  contemporaines;  or  cette  dernière  pièce,  souscrite  par  le  comte  Guillaume  de  Man- 
deville,  est  au  plus  tôt  de  la  fin  de  1 166  ou  de  1 167,  puisque  c'est  fdors  que  ce  seigneur  devint 

i5  comte jd'Essex.  La  date  de  ces  deux  pièces  peut  donc  se  placer  entre  1 166  et  1 173-1 173. 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavo- 
ixtm,  justiciis  et  baillivis  suis  Ânglie,  et  nominatim  Âlano  de  Nevill[a]  et  omnibus 
forestariis ,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  Hugoni  de  Hameslape  G.  acras  ten^  de  essartis  de  Péri,  et 
20  quod  hereditet  inde  quem  voluerit. 

Testibus  :  Johanne  decano  Sar[esberiensi]  et  Roberto  Malduit. 

Apud  Vallem  Rodoliî. 

CCCCXXXI 

Ddisle,  n""  339. 
a5  1166-1172-1173.  —  Le  Vaudreuil. 

Donation  à  Gervais  «  de  fVelUs  nde  la*  villa  de  Reines  ». 

A.  Original  autrefois  scellé  sur  double  queue;  Britisb  Muséum,  charte  addit.  15577.  "^  Photo- 
graphib. 


HENRI  IL  561 

Pièce  souscrite  par  le  comte  Guillaume  de  Mandeville,  devenu  comte  en  1 166  ou  1 167,  comme 
comte  d'Ëssex  (Introduction,  p.  ^93;  Eyfon,  p.  3a a). 

H. ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum , 
archiepiscopis ,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus 
fidelibus  suis  Anglie,  salutem.  5 

Sciatis  me  dédisse  Gervasio  de  Wellis  viliam  de  Reines  pro  servitio  suo ,  que  est 
de  constabularia,  cum  omnibus  periinentiis  suis,  tenendam  sibi  et  heredibus  suis  de 
me  et  beredibus  meis  per  servitium  unius  militis.  Quare  volo  et  fîrmiter  precipio 
quod  predictus  Gervasius  et  heredes  sui  post  eum  habeant  et  teneant  prenominatam 
viliam  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in  bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  10 
aquis  et  molendinis,  in  vivariis  et  piscariis,  in  viis  et  semitis,  et  in  omnibus  aiiis 
iocis  et  aiiis  rébus  ad  eandem  pertinentibus,  bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète,  et 
intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibùs  et  liberis  consuetudinibus  suis,  per 
predictum  servicium. 

Testibus  :  Johanne  decano  Saresberiensi,  comité  Willelmo  de  Mandevilla,  Régi-  i5 
naido  de  Gurtenai,  Reginaldo  de  Pavilli,  Hugone  de  Creissi,  Seihero  de  Quinci, 
Hugone  de  Laci,  Johanne  de  Solineio,  Widone  de  Sancto  Walerico,  Roberto  de 
Stutevilla,  Willelmo  de  A[l]bineio,  Roberto  Filio  Pétri. 

Apud  Vallem  Rodolii. 

CCCCXXXII 

Deliale,  n*  a85. 
1166-1173-1173.  —  Montfort-sur-Risle. 

Confirmation  d'une  rente  de  dix  livres ,  assignée  aux  moines  de  Préaux  sur  les  étaux  de 
Pont'AuÀemer,  pour  faire  l'anniversaire  de  fVaieran,  comte  de  Meulan,  et  concession  aux 
susdits  d'un  droit  de  pêche  sur  la  Risle.  35 

A.  Orignal  perdu. 

B.  G>pie  du  xni*  s.,  dans  le  cartulaire  de  Préaux;  Archives  de  TEure,  H  711,  fol.  39  v\  — 

C.  Autre  copie,  du  xv*  s. ,  dans  l'exemplaire  de  ce  cartulaire  venu  de  Cheltenham  et  conservé 
à  Paris;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  acq.  iat.  1920,  foi.  31  v**. 

Round,  n**  344.  3o 

D'après  M.  Ddisle  (Introduction,  p.  491),  et  contrairement  aux  relevés  du  Rév.  Eyton, 
Guillaume  Malet,  dont  le  nom  se  trouve  au  bas  de  cette  pièce,  suivi  de  la  qualification  de 

CHABTES  ET  DIPl6mBS.  —  VII.  7  1 


IHPUIlEaiK    ^ATtOSAU. 


562  HENRI  IL 

«dapifer»,  nmtervient  dans  les  actes  avec  ce  titre  qu'entre  les  années  1166  et  1169.  Quoiqu'il 
en  soit,  la  présente  charte,  où  ne  se  trouve  pas  la  formule  Dei  gratta,  ne  peut  pas  être  postérieure 
à  1172-1173. 

H.,  rex  Ân^orum,  et  dux  Mormannonim  et  Âquitanonim ,  et  cornes  And^;a- 
5  vorum,  archiepiscopo  Rothomagensî  et  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  vicecomitibus,  ministris   et  omnibus  fidelibus   suis   tocius   Normannie, 
salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  bac  mea  presenti  carta  confirmasse  Deo  et  ecdesie  Sanctî 
Pétri  de  Pratellis  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus,  in  liberam  et  perpetuam 
10  elemosinam,  X.  iibras  denariorum  in  stallis  de  Ponte  Audomari,  ad  faciendum  anni- 
versarium  comitis  M ellenti  singulis  annis ,  sicut  cornes  Waierannus  de  Mellent[o]  eis 
dédit.  Et  preterea  concedo  eis  quod  piscentur  in  Rillam  annuatim  per  très  dies  ad 
idem  anniversarium,  et  quicquid  idem  comes  habebat  in  piscaria  de  la  Mara.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecclesia  de  Pratellis  et  monachi  omnia  bec 
i5  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace  et  libère  et  quiète  et  honorifice,  cum 
omnibus  pertinentiis  suis,  sicut  carte  predicti  comitis  Waleranni  et  Roberti  filii  sui 
et  Agnetis  comitisse  M  ellenti  testantur. 

Testibus  :  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  WiUdmo  Malet  dapifero,  Willelmo 
de  Hastingis  dispensario ,  Waltero  de  Dunstanvilla. 
ao      Apud  Montfort. 

CCCCXXXIII 

Delisle,  n*"  289. 
1 166-n  72-1 173.  —  Rouen. 

Confirmation  des  biens  de  l'abbaye  du  Bec. 

95  i4.  Originid  perdu. 

B,  Inspeximus  du  a8  janvier  i333;  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  9211,  pièce  106.  — 
C.  Fragment  dans  les  mémoires  de  D.  Jouvelin,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  iSgoô, 
fol.  1 1 7  V'. 

a.  Monasdcon  Anglicanvim,  t.  VI,  vol.  11,  p.  1068;  texte  très  incorrect,  d'après  pluaieun  rôles  de 
3o  la  chancdlerie  anglaise.  —  6.  Extrait  de  cette  édition  :  Le  Prévost,  Mémoires  et  notes,  t.  1, 

p.  a35. 

Eyton,  p.  157. 

Guillaume  de  Mandeville  a  souscrit  cette  charte  avec  le  titre  de  comte;  il  est  devenu  cooiie 
d'Essex  en  1 166  on  1 167;  la  pièce  ne  peut  donc  pas  être  antérieure  à  1 166. 


I 


HENRI  IL  563 

H. ,  rex  Anglonim ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Andegavorum , 
archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus  et 
omnibus  ministris  et  fiddibus  suis  tocius  Anglie  et  Normannie ,  saiutem. 

Sciatis  me  dédisse  in  perpetuam  elemosinam,  pro  salute  pratis  mei  G.  comitis 
Andegavorum ,  et  matris  mee  M[athiidisJ  imperatrîcis ,  et  pro  salute  mea  et  heredum  5 
meorum  et  omnium  antecessorum  meorum,  et  bac  carta  mea  confirmasse  Deo  et 
Sancte  Marie  et  ecclesie  de  Becco  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  Osborviilam 
in  Normannia,  et  in  Anglia  ecdesiam  de  Wanetingia,  cum  omnibus  pertinentiis 
suis.  Preterea  concedo  eis  et  bac  carta  mea  confirme  omnia  ea  que  eis  data  sunt  in 
perpetuam  elemosinam,  scilicet  :  êx  dono  régis  H[enrici],  avi  mei,  Stiventonam  lo 
in  Anglia.  Ex  dono  M[atbildis]  imperatricis ,  matris  mee,  in  foresta  Fiscanni,  in 
ministerio  de  Strutart,  totum  campum  de  Willervilla  a  valle  de  Bemovilla  usque 
ad  vallem  de  Perefica ,  per  divisionem  terre  ^  de  Stutevilla  et  per  divisionem  Roberti 
de  Jovenneio  in  eodem  ministerio ,  et  duas  capellas  que  ibi  erant  cum  elemosinis  ad 
eas  pertinentibus  ;  et  in  Rotbomago  mansuram  Stepbani  cementarii ,  quietam  ab  omni  i5 
consuetudine ,  excepta  modiacione,  et  apud  Pontem  Arche  quatuor  libras  de  pisca- 
toribus,  et  in  foresta  Roumàre  centum  solides.  Et  ex  dono  Willelmi  Defflubati, 
decem  libratas  in  manerio  de  Westbery.  Et  ex  dono  comitis  Hugonis  Cestrie,  in 
Anglia,  manerium  quod  vocatur  Aldredestona.  Et  ex  dono  Hugonis  de  Greintemey- 
nillo,  manerium  in  Anglia  quod  dicitur  Anna.  Et  ex  dono  Roberti  Filii  Geroidi,  90 
manerium  in  Anglia  quod  dicitur  Povintona.  Et  ex  dono  Willelmi  filii  Baldewini , 
in  Anglia ,  Cuwyc  et  Oxewic  ^^K  Et  ex  dono  Ricardi  filii  Gileberti  comitis  et  Roesie 
uxorisejus,  in  Anglia,  apud  Emomesberiam ^*)  duas  ecclesias  et  decimam  dominici 
eorum.  Et  ex  dono  Adeline  uxoris  Rogeri  de  Ivereio,  unum  molendinum  in  villa  que 
dicitur  Itteslepe  ^^'^  Et  de  Radulfo  filio  Willelmi  Ostiarii,  sexdecim  solides  in  décima.  2  5 
Et  de  Waltero  Motbberc^^^  decimam  que  reddit  duodecim  solides.  Et  ex  dono  Matillis 
de  Walingford ,  minorem  Okeburnam  et  majerem  Okebumam.  Et  ex  dono  Ameline 
uxoris  Ernulfi  deHeding,  in  Anglia,  manerium  quod  vocatur  Gumba.  Et  ex  dono 
Roberti  de  Curcy,  manerium  de  Coteford.  Et  ex  dono  Walteri  Gifiard,  manerium 
de  Blakebam,  quod  est  in  Suffolk.  Ex  dono  Willelmi  de  Rullos^^^,  totam  terram  illam  3o 
quam  ipse  Willelmus  habebat  in  Hicahan^^^).  Ex  dono  Radulfi  filii  Roberti  filii  Ans- 
cbetelli,  quicquid  ipse  Radulfiis  habebat  in  manerio  quod  vocatur  Derintona  quod 
est  in  Wiltesyra.  Ex  dono  Nigelli  de  Albiny,  viginti  Libratas  terre  in  Duntona.  Ex 
dono  Willelmi  comitis  de  Moritonie,  terram  que  vocatur  Prestona,  que  est  in  rapo 

(•)  terre  Nicholai  de  St.  a.  —  0»)  Exewic  a.  —  W  Ernembiri  a.  —  W  Stellava  C.  —  W  Mobert  a. 
—  (0  Rolles  a.  —  («)  Ikeham  a. 


1 . 


564  HENRI  IL 

de  Peveneseia.  Ex  dono  Emoie  uxoris  Baldewini  filii  comitis  Gileberti,  et  filionim 
ejus  Roberti  et  Ricardi ,  maneriuin  quod  vocatur  Bredeford  W,  quod  est  in  Devene- 
syra^),  et  ecclesiam  Sancti  Michaelis  in  Hamituna  (*^  cum  tota  terra  presbiterii 
ejusdem  ecclesie.  Ex  dono  Rogeri  de  Teubovilla  ^^\  medietateai  manerii  de  Wedona. 
5  Ex  dono  régis  H[enrici],  avi  mei,  in  Normannia,  manerium  quod  dicitur  Bures, 
cum  pertinenciis  suis.  Ex  dono  WiUelmi  Malet,  in  Normannia,  Contevilïam.  Ex 
dono  Pétri  de  Lazun ,  terram  quam  ipse  habebat  apud  Iwetot  et  apud  Âbbaforan  ("). 
Et  de  patrimonio  abbatis  Herlewini,  in  Normannia,  Gavilleium  et  Pratum  et 
Sawarvillam  et  Rosseriam  et  Sarnay  et  Surceium.  Et  de  dono  Willelmi  Crispini, 

lo  Tiliam  in  episcopatu  Lexoviensi.  Et  de  dono  Basiiie^^^  de  Gurnay,  medietatem 
Longolii.  Ex  dono  Hugonis  de  Gurnay,  Boscum  Girardi.  Et  de  dono  Ernulfi  de 
Hedinc,  in  Ânglia,  le  Rislep^'^  Et  de  dono  Milonis  Grispini,  Swinecumbam  et 
decimam  de  dominico  de  honore  de  Walingeford.  Et  ex  dono  MatilHs  regine, 
niatris  H[enrici]  régis  Senioris,  Comelay  et  Durel^**^.  Et  de  dono  Ricardi  filii  Bai- 

10  dewini,  Gristenestowe.  Et  de  dono  Raduifi  de  Toenay,  W'roteham.  Et  de  dono 
comitis  Leycestrie,  Chesingebery  ^'^  Et  de  dono  Gerardi  de  Gornay,  Lesingham.  Et 
de  dono  Isabelle  de  Gandos,  Manbery  ^J^  Et  de  dono  Hugonis  Wac,  Wynelefordam^^^ 
Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  ecclesia  Sancte  Marie  de  Becco  et  monadii 
ibidem  Deo  servientes  habeant  et  teneant  omnia  bec  predicta  bene  et  in  pace, 

30  libère  et  quiète,  intègre,  plenarie  et  honorifice,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  in 
bosco  et  piano,  in  pratis  et  pasturis,  in  aquis  et  molendinis,  in  vivariis  et  piscariis, 
in  viis  et  semitis  et  in  omnibus  aliis  locis  et  aliis  rébus  ad  ea  pertinentibus,  cum 
socha  et  sacha  et  thol  et  theam  et  infangenethef ,  et  cum  omnibus  aliis  libertatibus  et 
liberis  consuetudinibus  suis. 

25  Testibus  :  R.  archiepiscopo  Rothomagensi ,  G.  episcopo  Lundoniensi,  Rc^ero 
episcopo  Wigornensi,  Amulfo  episcopo  Lexoviensi,  H.  episcopo  Baiocensi,  Frogerio 
episcopo  Sagiensi,G.  archidiacono  Cantuariensi ,  Johanne  decano  Sarresberiensi , 
comité  Wiilelmo  de  Maundevilla,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  WiUelmo  de 
Gurcy,  Ricardo  de  Caumvilla,  Eudone  Filio  Emisii,  Saero  de  Quency,  Wallero 

3o  de  Dunstanvilla. 

Apud  Rothomagum. 

(■)  Bradeforde  a.  —  0»)  Devonia  a,  —  W  Hemmintone  a,  —  d^)  Thebovili.  a.  —  W  Abafaran  a, 
—  (H  Basilu  a.  —  fe)  Rullepe  a.  —  PO  Cornell  et  Deverdl  a.  —  W  Chinchebiri  a.  —  U)  Mem- 
biri  a.  —  W  Wileforde  a. 


HENRI  II.  565 

CCCCXXXIV 

Ddisle,  n**  a52  A. 
1 166-1  lyi-i  173.  —  Vemeuil. 

Coi^rmation  à  la  Madeleine  de  Beaalieu,  près  Chartres,  d'une  rente  de  dix  livres. 
monnaie  de  Rouen,  sur  la  vicomte  de  Rouen.  5 

A,  Originid  perdu.  ' 

B.  Vidîmas  du  26  septembre  1469;  Archives  d'Eure-et-Loir,  G  a 984.  —  Cf.  Cartulaire  Rouge 

de  la  Léproserie  de  Beaulieu,  pièce  65. 

a,  Meriet  et  Jusselin,  Cartulaire  de  la  Léproserie  da  Grand-Beaulieu ,  t.  II,  fasc.  1,  Chartres,  1909, 
p.  3i,  n""  65.  10 

Cette  pièce  a  reçu  à  la  table  la  date  de  1 1 59-1 172-1173;  or  elle  porte  la  souscriptioii  de  Jean, 
évêque  de  Poitiers,  élu  en  1162  (Gaîtia  Christiana,  Gams),  et  consacré  en  11 63  (Ëyton,  table, 
p.  333).  Jean  ayant  été  précédemment  trésorier  de  Téglise  d'York,  nous  avons  lieu  de  croire  que 
le  Rév.  Eyton  a  trouvé ,  sur  la  date  de  sa  consécration ,  un  texte  que  les  auteurs  de  la  GalUa  et 
Gams  nont  pas  connu.  D'autre  part,  Henri  II  est  resté  en  Angleterre  de  janvier  11 63  à  ii65;  i5 
enfin  le  comte  Guillaume  de  Mandeville,  qui  figure  ici  comme  témoin,  est  devenu  comte  d'Essex 
à  la  fin  de  1166  (Eyton,  p.  32a)  ou  en  1167  (Introduction,  p.  492}.  L'acte  ne  peut  en  tout  cas 
pas  être  antérieur  à  1 166. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  20 
justiciis  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sciatis  me  reddidisse  et  concessisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  in  perpe- 
tuam  elemosinam  Deo  et  Sancte  Marie  Magdalene  de  Bello  Loco  Gamoti  et  infirmis 
ibidem  Deo  servientibus ,  pro  salule  mea  et  antecessorum  meorum ,  et  pro  stalu  et 
incolumitate  regni  mei'et  ducatus  Normannie,  et  pro  remissione  peccatorum  a5 
meorum,  X.  libras  Rothomagensium  unoquoque  anno,  quas  rex  Henricus,  avus 
meus ,  eis  dédit  et  concessit  et  carta  sua  confirmavit.  Quare  volo  et  firmiter  precipio 
\icecomiti  meo  Rothomagensi,  quicunque  ille  fuerit,  quod  eas  ipsis  de  redditibus 
vicecomitatus  mei  Rothomagensis  singulis  annis  ad  festum  Sancti  Michaelis  sine 
disturbatione  et  omni  occasione  super  forisfacturam  meam  habere  faciat.  30 

Testibus  :  Johanne  episcopo  Pictavensi,  comité  Wilielmo  de  Mandevilla,  Ricardo 
de  Canvilla ,  Wilielmo  de  Caisneto ,  Wilielmo  de  Curci  dapifero ,  Alveredo  de  Sancto 
Martino  dapifero ,  Vuidone  de  Sancto  Walerico. 

Apud  Vernolium^*^ 

^^)  Dans  le  cartulaire  Rouge  de  la  léproserie  assez  incorrecte  de  cette  (Hèoe  est  suivie  de  la 
de  Beaulieu,  l'analyse  développée  et  d'ailleurs        mention  :   «M.  imperatrix,  H.  régis  filia,  et 


566  HENRI  IL 


CCCCXXXV 

Délire,  D*  390. 
1168-1173-1173.  —  Mortain. 

Donation  à  V  abbaye  du  Tronchet  d'un  droit  défaire  aadit  lieu. 

5  A.  Original  perdu. 

B,  C.  Copies;  Bibliothèque  nationale,  ms.  français  aaSig,  p.  aS8,  et  nu»  français  aa3a5,  p.  6ai. 

a.  Dom  Morioe,  Preuves,  1. 1,  coi.  io5o. 

Cette  pièce,  dans  laqudJle  Henri  II  s'adresse  à  ses  officiers  de  Bretagne,  a  été  datée  de  1 168  à 
1173-1 173.  C*est  k  Tannée  1 168  que  remontent  les  principaux  progrès  de  Henri  II  en  Bretagne 
10  et  rétablissement  régulier  de  son  autorité  sur  ce  pays. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanonim,  et  cornes  And^- 
Yorum,  episcopis,  comitibus,  justiciis  et  omnibus  ministris  suis  Britannie,  et  nomi- 
natim  deRathel,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  in  perpetuam  elemosinam  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie 
i5  Béate  Marie  de  Troncheio  feriam  trium  dierum  in  Âssumptione  Béate  Marie  vir- 
ginis. 

Datum  apud  Moretonium. 

CCCCXXXVI 

ii68?-i  172-1 173.  —  Saumur. 

9o       Concession  éCune  foire  annuelle  à  l'église  et  aux  chanoines  de  Saint-Laon  de  Thoaars. 

A.  Original  perdu. 

B.  Copie  faite  pour  Gaignières,  Bibliothèque  nationale,  ms.  latin  5484 «  fol.  80. 

a,  Imbert,  Mémoires  de  la  Société  de  Statistitine  du  département  des  Deux-Sèvres ^  Niort,  1876,  p.  69. 

Cette  charte,  qui  n'a  pas  la  mention  Dei  gratia,  est  antérieure  à  1172-1175;  elle  porte  la 
a 5  souscription  d'Etienne  (Etienne  de  Marsai),  sénéchal  d'Anjou,  qui,  d'après  M.  Ddiisle  (Intro- 
duction, p.  460),  n'apparait  pas  dans  les  actes,  avant  1168,  avec  son  titre  de  sénéchal;  il  n'est 
donc  pas  probaUe  qu'elle  soit  antérieure  à  1 168. 

Je  dois  l'indication  de  ce  document  à  M.  Charies  Bémont. 

Henricus  filius  donum  istud  confirmaverunt        l'acte  publié  par  MM.  Meiiet  et  Jussdin,  {.  c. , 
et  litteras  dederunt».  Cette  note  se  rapporte  à        p.  i3,  n"*  a8. 


i 

I 


HENRI  IL  567 

H[enricus] ,  rex  Ângl[orain] ,  et  dux  Nonn[aTinorum]  et  Aqûit[anorum] ,  et  cornes 
Ândeg[avorum] ,  episcopo  Pictavensi,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justic[us], 
vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Pictavie,  salutem. 

Sciatis  quod  concessi  et  dedi  ecclesie  S.  Launi  de  Toarcio  et  canonicis  ibidem 
Deo  servientibus  feriam  diei  unius  in  festo  B.  Launi  singulis  annis  habendam ,  cum  5 
vendicione  et  paagio  et  cum  omnibus  aliis  consuetudinibus  ad  eam  pertinentibus. 
Quare^*)  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicti  canonici  habeant  et  teneant  bene 
et  in  pace  et  quiète  et  honorifice  feriam  iliam  ad  predictum  terminum ,  ita  quod 
nulius  eos  inde  disturbet. 

Testibus  :  Johanne  decano  Toarc[ensi],  Reginaldo  archidiacono  Sar[esberiensi],  lo 
WiUeimo  de  Gurci  dapifero,  et  Stepbano  senescailo  Ândeg[avensi]. 

Âpud  Salmurium. 

CCCCXXXVII 

Ddisle,  n**  a85  A. 
1 169-1  i7t*  1173.  —  Montfort.  i5 

Affranchissement  des  droits  de  tonliea,  de  passage,  de  pontage  et  autres  coatames , 
accordé  à  l'abbaye  de  Cercamp. 

A.  Original  autrefois  scdlë  sur  double  queue;  note  sur  le  repli  :  «  Carta  régis  Anglie  de  teloneo  et 
pontagio  et  passagio»;  Archives  du  Pas-de-Calais,  fonds  de  Cercamp.  —  Atlas,  pi.  XVIl. 

N'ayant  pas  pu  retrouver  la  raison  pour  laquelle  M.  Delisle  a  donné  à  cet  acte  la  date  initiale  9o 
de  1169,  i^ous  gardons  sous  toute  réserve  ce  premier  terme;  le  terme  final  (1172-1175)  est 
justifié  par  labsence  de  la  formule  Dei  gratia, 

H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  justiciis,  vicecomitibus,  ministris  et  omnibus  baillivis  suis  totius  Anglie  et 
Normannie  et  Pictavie,  salutem.  35 

Concedo  quod  monachi  de  Galicampo  et  omnes  res  eorum,  quas  homines  sui 
poterunt  affidare  eorum  esse  proprias ,  sint  quiète  de  theloneo  et  passagio  et  pon- 
tagio et  omni  consuetudine  per  predictas  terras  meas.  Quare  prohibeo  quod  nulius 
super  hoc  eos  injuste  vexare  vel  disturbare  présumât ,  nec  patiamini  quod  aliquis  eis 
vel  rébus  suis  aliquam  faciat  injuriam  vel  contumeliam.  Et  si  quis  aliquam  eis  3o 
fecerit  injuriam,  sine  dilatione  eis  inde  plenam  justiciam  faciatis. 

(')  Quod  B. 


568  HENRI  IL 

Testibus  :  Reginaido  de  Sancto  Walerico  et  Reginaldo  filio  suo,   et  Ânselmo 
Campdaveine. 
Apud  M onfort. 

CCCCXXXVIII 

5  Delisie,  n**  261. 

1170— ii7«-ii73.  —  ArgeDtan. 

Donadon  de  V église  d*Ivrande  et  de  divers  biens ,  droits  et  revenus ,  faite  aa  prieuré  da 
Plessis. 

A,  Original  perdu. 

10  -IJ.  Copie  de  la  fin  du  xv*  s.  dans  le  cartulaire  du  prieuré  du  Plessi^-GrimouU;  Archives  du 
Calvados,  H  non  coté,  t.  H,  charte  849. 

Voir  l'Introduction,  p.  807. 

Eyton,  p.  118.  —  Round,  n*  55o. 

Cet  acte,  souscrit  par  Gilles,  évêque  d'Evreux  de  1170  à  1179  (voir  Tlntroduction,  p.  363), 
1 5  ne  peut  pas  être  antérieur  à  1 1 70. 

.  H.,  rex  Âng^orum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanoruai,  et  cornes  Ândega- 
vonim^'),  archiepiscopo  Rothomagensi,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 
justiciis,  vicecomitibus,  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  totius  Normannie, 
salutem. 

20  Sciatis  me  concessisse  et  dédisse,  pro  salute  anime  mee  et  antecessorum  meonim, 
et  presenti  carta  confirmasse  Nichoiao  priori  et  canonicis  regularibus  de  Plaissicio , 
in  perpetuam  elemosinam,  ecciesiam  Sancte  Marie  de  Iveranda,  cum  decimis  et 
pertînentiis  suis.  Prior  vero  ponet  in  eadem  ecclesia  septem  canonicos  regidâres ,  qui 
jugiter  ibi  Deo  serviant,  et  providebit  eis  in  temporalibus  et  spiritualibus  ut  regula- 

2  5  riter  ibi  vivant  et  Deo  digne  ministrent.  Et  si  aliquis  eorum  deliquerit,  prior  eum 
corrigat,  et  si  expedire  viderit,  amoveat,  et  alium  ydoneum  substituât.  Âd  susten- 
tationem  vero  iUorum  concedo  et  do  eis  in  perpetuum  supradictam  ecciesiam  de 
Iveranda,  cum  omnibus  decimis  et  pertinentiis  suis,  et  totam  terram  que  est  intra 
fossata  illorum  interiora  et  exteriora,  sicut  claudunt  locum,  [et]  pasturam  eorum.  Et 

3o  in  foresta  mea  de  Lwda  Putrida  mortuum  boscum  ad  ignem  eorum,  et  ad  edifficia 

(*}  And^ven.  B. 


HENRI  IL  569 

ejusdem  loci ,  et  pasnagium  quietum  porcis  eoriim  ;  et  centum  iibras  Ândegayensium 
in  preposîtura  Baiocensi  ;  et  si  «diquo  tempore  alia  moneta  currerit  in  civitate  illa , 
centum  Iibras  iUiùs  monete  similiter  percipiant  annuatim.  Volo  autem  et  sic  con- 
stituo  ut  unoquoque  sabbato  reddat  prepositus  avenantum  de  illis  centum  libris 
per  manum  servientis  canonicorum  ;  et  si  uno  sabbato  minus  fuerit ,  aitero  sabbato  5 
suppleatur,  ita  ut  habita. ratione  per  sabbata  infra  annum  centum  libre  eis  persol- 
vantur.  Goncedo  etiam  eb  et  do  mansuram  cum  domibus  apud  Baiocas  que  fuenrnt 
Radulfi  filii  Riculfi,  in  perpetuam  elemosinam,  liberam  et  quietam.ab  oomi  servicio 
seculari.  Volo  etiam  et  firmiter  precipio  ut  predicti  canonici  et  possessiones  eorum 
et  servientes  eorum  liberi  sint  et  quieti  per  totam  terram  meam  a  theioneo  et  10 
passagio  et  omni  consuetudine.  Henricus  vero  episcopus  Baiocensis ,  pro  amore  Dei , 
liberavit  et  quietavit  predictam  ecclesiam  ab  omni  episcopali  consuetudine  »  sdva 
tamen  episcopo  Baiocensi  reverentia  et  débita  obedientia.  Ut  autem  hec  mea  elemo- 
sina  cum  integritate  in  perpetuum  perseyeret  inconvulsa,  presentis  carte  munimine 
et  sigilli  mei  auctoritate  eam  corroboro.  i5 

Testibus  :  R.  Rothomagensi  archiepiscopo ,  Â.  Lexoviensi ,  H.  Baiocensi ,  F.  Sa- 
giensi,  E.  Ebroicensi  episcopis,  Ricardo  de  Humetis  coustabulario ,  Jordano  Taissun, 
Ricardo  filio  comitis,  Willermo  de  Gurci,  Arche[m]baldo  constabulario  Tenerchè- 
braii  W. 

Âpud  Âi^eotomum.  90 


CCCCXXXIX 

Ddisle,  n*  a6a. 
II 70-11 71-1173.  —  ArgenUo. 

Rédaction  amplifiée  et  falsifiée  de  la  charte  précédente. 

A,  Original  perda.  35 

B,  Cartolaire  du  prieuré  do  Piessis,  Archives  du  Calvados ,  H  non  coté,  t.  II ,  charte  85o.  — 

C.  La  même  charte  est  aussi  dans  le  même  ms.,  charte  85 1,  sons  forme  d'une  confirmation 
de  Philippe  VI,  en  janvier  i54d  (n.  st.).  Cette  dernière  pièce  est  transcrite  dans  le  registre 
du  Trésor  des  Chartes  JJ  7a,  n*  4aa.  —  D.  Une  autre  rédaction  de  la  donation  d'Ivrande, 
diffiérente  du  premier  fauic  (charte  85o),  se  trouve  dans  le  même  cartulaire  du  Plessis-  3o 
Grimoult,  sous  le  n""  853;  elle  est  également  fakifiée;  dans  son  Introduction,  p.  Sog-Sio  , 

(*)  Tenerchibor  B. 

CHARTBS  ET  DH^LÔMBS.  —  VII.  73 

laVKnUUIB    lATtOIAU. 


570  HENRI  IL 

M.  Ddisle  a  démontré  qn'dle  est  de  quelques  années  postérieure  aax  chartes  849  et  85o . 
Elle  figure  à  la  table  sous  le  numéro  provisoire  4.3a. 

« 

Le  faux  coté  85o  dans  le  cartulaîre  du  Plessis  est  cité  par  Eyton,  p.  118. 

H. ,  Dei  graiia  ^*)  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes 
5  Andegavorum ,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episoopis,  abbatibu»,  comitibus,  baro- 
nibus,  justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  minîstris  et  fiddibus  suis  totius  Nor- 
mannie,  salutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  dédisse,  pro  salute  anime  mee  et  antecessorum  meorum, 
et  presenti  carta  confirmasse  Nicholao  priori  et  canonicis  regularibus  de  Haissicio ,  in 

10  perpetuam  elemosinam,  ecclesiam  Sancte  Marie  de  Iwranda,  cum  decimis  et  perti- 
nentiis  suis.  Prior  vero  ponet  in  eadem  ecclesia  septem  canonicos  r^ulares,  qui 
jugiter  ibi  Dec  serviant ,  et  providebit  eis  in  temporalibus  et  spiritualibus ,  ut  régula* 
riter  ibi  vivant  et  Deo  digne  ministrent.  Et  si  aliqpiis  eorum  deliquerit,  prior  eum 
corrigat ,  et  si  expedire  viderit ,  amoveat ,  et  alium  ydoneum  substituât.  Ad  sustentatio- 

1 5  nem  vero  iflorum  concedo  et  do  eis  in  perpetuum  supradictam  ecclesiam  de  Iwranda  » 
cum  omnibus  decimis  et  pertinentiis  suis,  et  totam  terram  que  est  intra  fossata 
iflorum  interiora  et  exteriora,  sicut  claudunt  locum  et  pasturam  eorum;  et  in  foresta 
mea  de  Landa  Putrida  in  perpetuum  boscum  ad  ignem  eorum ,  et  ad  ediffida  ejus- 
dem  loci ,  et  pasnagium  quietum  porcis  eorum.  Dedi  etiam  eis  in  perpetuam  elemo- 

3o  sinam  centum  libras  Andegavensium  in  prepositura  Baiocensi;  ei  si  aliquo  tempore 
alla  moneta  cucurrerit  in  civitate  illa ,  centum  libras  iUius  monete  similiter  percipiant 
annuatim.  Volo  autem  et  sic  constituo  ut  vmoquoque  sabbato  reddat  prepositus 
avenantum  de  illis  centum  libris  per  manum  servientis  canonicorum;  et  si  uno 
sabbato  minus  fiierit,  altero  sabbato  suppleatur,  ita  ut  habita  ratione  per  sabbata 

95  infira  annum  centum  libre  eis  persolvantur.  Do  etiam  eis  et  confirmo  in  perpetuam 
elemosinam  vivanam  de  Pomma  qaod  feci ,  et  concedo  nt  faciant  molendiman  extra 
fossata  svia,  et  ut  haheant  aqne  condactum  liberam  ad  illad  molendinam  per  terram 
meam^K  Concedo  etiam  eis  et  do  mansuram  cum  domibus  apud  Baiocas,  que 
fuerunt  Radulfi  filii  Riculfi,  in  perpetuam  elemosinam,  liberam  et  quietam  ab  ômni 

3o  servicio  seculari.  Volo  etiam  et  firmiter  precipio  ut  predicti  canonici  et  possessiones 
eorum  et  servientes  eorum  liberi  sint  et  quieti  per  totam  terram  meam  a  tfaeloneo 
et  passagio  et  pasnagio  et  ab  omni  consuetudine.  Henricus  vero  Baiocensis  episcopus , 
pro  amore  Dei  et  meo,  liberavit  et  quietavit  predictam  ecdesiam  de  Iwranda  ab 

(■)  Noas  indiqvu>ns  par  des  itohf  nef  ^  pour  cette  pièce,  ks  additions  on  modifications  les  pins  impor- 
tantes. —  W  Passage  interpolé. 


HENRI  II.  571 

omni  episcopali  consùetudine ,  salva  taïuen  episcopo  Baiocelisi  reVerehtia  et  débita 
obedientia.  Ut  autem  hec  mea  eiemosina  cum  integritate  in  perpetuum  încohvtdsa 
perseveret,  presentis  carte  munimine  et  sigiUi  mei  auctoritate  eam  corrôboro. 

Testibus  :  R.  Rothomagensi  arcbiepiscopo ,  A.  Lexoviensi  episcopo,  H.  Baiocensi 
episcopo,  F.  Sagiensi  episcopo,  E.  Ëbroicensi  episcopo,  R.  Abrincensi  episcopo,    5 
Stéphane  Redonensi  episcopo ,  Ricardo  de  Humetis  constabulario ,  Jordano  Taissun , 
Ricardo  Piiio  comitis,  Willermo  de  Curcy,  Archenbaido  constabulario  de  Tener- 
chebraio. 

Apud  Argentomum. 

CCCCXL  10 

Delisie,  n*  agS. 
1170-H71-1173.  —  Quevilli. 

Donation  de  l'église  de  Beaseville  aâx  lépreux  du  Moni-aux-Malades. 

A,  Original  perdu. 

B.  Vidimus  de  1396;  Archives  nationales,  S  4889,  n*  8.  iS 
Gilles,  évéque  d^Ëvreux,  témoin  de  cet  acte,  est  devenu  évèque  en  1 170. 

H.,  rex  Anglonun,  et  dux  Normannoram  et  Aquitanoram ,  et  cornes  Andegavo- 
nim ,  omnibus  Ghristi  fidelibus,  salutem  ^^\ 

Sciatis  quod  ego  donavi  Deo  et  fratribus  sanis  et  infirmis  de  Monte  Leprosorum 
Rothomagi  ecclesiam  Sancti  Martini  de  Beuseville,  cum  omnibus  decimis  et  perti-  20 
nenciis  ejusdem  ecclesie ,  cujus  jus  patronatus  ad  me  pertinebat.  Dedi  etiam  predictis 
fratribus  totam  terram  quam  Hugo  dapifer  meus  tenebat  de  me  in  dicta  parrochia, 
quam  reddidit  michi  ut  eam  eis  darem.  Quare  volo  et  firmiter  precipio  quod  dicti 
fratres  omnia  predicta  teneant  et  habeant  bene  et  pacifice,  libère  et  quiète,  et  quic- 
quid  de  supradictis  ad  me  pertinet  seu  pertinere  débet.  3  5 

Testes  :  Rotrodus^*)  Rothomagensis  archiepiscopus,  £.  episcopus  Ebroicensis,. 
comes  Willelmus,  Johannes  Filius  Luce,  Willeimus  de  Sanclo  Johanne,  Willelmus 
de  Ghymaie,  Willelmus  Filius  Lamberti ,  Paganus  de  Gampis,  Rogerius  de  Wancy, 

(*}  T.  Retroudus  B,ei  ionUs  let  souscriptions  suivantes  an  nominatifs  MB^Sethiero  de  Quincy. 

(^)  Adresse  insolite. 

7»- 


572  HENRI  IL 

Radaius  Gudensis^*^  R.  de  Ver,  B.  Filius  Gilberti,  Ph.  de  Hamez,  GoiUdmus  de 
Friardel,  Waltems  de  Doron,  Waltenis  de  Wancy,  Robertas  de  Stutevilla^,  Seihie- 
rus  ^'^  de  Quincy,  Hugo  de  Lacy,  Guiilelmus  Gler[icu9]. 
Âpud  Ghivilly. 

5  CCCCXLI 

n70-ii7«-ii73.  —  Quevâlî. 

Confirmation  de  biens  accordée  à  Vahhaye  Cistercienne  de  KirksUdl. 

A.  Original  perdu. 

B.  Inspexinras  de  i3a7  au  Public  Record  Office,  Qiarter  Roils,  i"  année  d^Édouard  lU,  mem- 
lo  brane  ao. 

a.  Calendar  qfthe  Charter  Rolb,  t.  IV;  Edward  lU,  i337-i34i  ;  p.  46,  pièce  a ,  d'après  B. 

La  date  de  1170-1173-1173  se  justifie  parla  souscription  de  Gilles,  évèque  d'Evreux,  au 
en  1170,  par  cdle  de  Roger,  comte  de  Qare,  mort  en  1173,  et  par  Tabsence  de  la  formule 
Dei  gratia,  —  D'après  le  Rév.  Eyton,  p.  i58,  Henri  II  aurait  séjourné  à  Quevilli  en  juin  ou 
i5  juillet  1171. 

H. ,  rex  Ânglorum ,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ândegavo- 
rum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justitiis,  viceco- 
mitibus,  ministris  et  omnibus  bominibus  et  fidelibus  suis  Frands  et  Âng^  totius 
Anglie,  salutem. 

30  Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  Dec  et  abbatie  Sancte 
Marie  de  Kirkestal ,  et  monachis  Gysterciensis  ordinis  ibidem  Deo  servientibus ,  pro 
salute  anime  mee  et  pro  animabus  patris  et  matrîs  mee  et  avi  mei  régis  Henrici  et 
omnium  predecessorum  meorum,  ipsum  locum  de  Kirkestal  quem  babent  ex  dono 
Henrici  de  Lacy,  et  vaccariam  que  vocatur  Brachmel  juxta  Rundeh* ,  et  pasturam. 

95  Item,  ex  dono  ejusdem,  Bernolveswic  cum  omnibus  pertinentiia  suis,  assensu  et 

:  confirtnatione  Hugonis  comitis  de  Northfolchia ,  de  enjus  feodo  ipsa  terra  est.  Ex  dono 
Herberti  de  Morevflla  et  Ricardi  filii  sui  terram  de  Mude  et  Thwait  cum  essartis , 
assensu  et  confirmatione  Rogeri  de  M obray,  et  omnia  alia  que  eis  rationabiliter  data 
sunt  in  terris  et  aliis  tenementis,  secundum  quod  carte  donatorum  testantur.  Quare 

3o  volo  et  firmiter  precipio  quod  predicta  abbatia  et  monachi  in  ea  Deo  servientes 

W  Gualensy  B.  —  W  destutevUle  B.  —  W  Seihiero  B. 


J 


HENRI  IL  573 

pmnîa  predieta  et  quectmquë  ratîonabiliter  eis  data  sont  vel  data  foerint  habeant  et 
teneant  bene  et  in  pace,  libère  et  quiète,  intègre  et  plenarie  et  honorifice,  in  bosco 
et  piano ,  in  pratis  et  pasturis ,  in  essartis  et  aquis  et  in  stagnis ,  in  ^viis  et  semitis ,  et 
in  omnibus  «diis  locis  et  diis  rébus  ad  ea  pertinentibus ,  cum  omnibus  libertatibus 
et  liberis  consuetudinibus  suis,  sicut  carte  donatorum  testantur,  et  sicut  ea  ipsis  5 
concessi  et  bac  carta  mea  confirmavi. 

Testibus  :  R.  arcbiepiscopo  Rotliomagensi ,  A.  episcopo  Lexoviensi,  Egidio  epi- 
scopo  Ebroicensi ,  Willelmo  comité  de  Âlbamarla ,  Rogero  comité  de  Clara ,  coniite 
Willelmo  de  Mandevilla ,  Willelmo  comité  de  Ârundella ,  Hugone  de  Longo  Gampo , 
Hugone  de  Greissy,  Waltero  de  Dunstanvilla.  lo 

Âpud  Kevilli. 


CCCCXLII 

Ddisle,  n*  a5a  C. 
1170-1171-117  3.  —  Beauvoîr-sur-Moire. 

Donation  du  handred  d'Ongar  à  Richard  de  Lucé.  1 5 

A.  Original  scellé  sur  doaUe  queae;  Britiab  Maseam,  Cotton,  XI,  5.  —  Photographie. 

a.  Fr.  Palgrave,   The  rise  and  progress  of  ihe  english  commonweaUh,  part.  II,  p.  xi,  note.  — 
b,  Rymer^  Fœdera,  noav.  édit.,  1. 1,  part,  i,  p.  46. 

Eyton,  p.  184. 

Cette  pièce,  diaprés  M.  Delisle  (table,  n**  a52  C),  a  dû  être  expédiée  vers  1170;  elle  porte  la  90 
souscription  de  Jean ,  doyen  de  Salisbury,  qui  occupa  cette  dignité  de  1 166 ,  au  plus  tard,  à  1 1 76 , 
époque  à  laquelle  il  fut  promu  à  Tévéché  de  Norwich;  die  a  aussi  comme  témoin  Jean,  archi- 
diacre de  Bath,  cité  par  le  Rév.  Eyton  (table,  p.  Si  a)  conune  ayant  été  en  fonctions  de  1171 
à  1174,  et  dont  le  prédécesseur,  Thomas,  est  cité  par  le  même  auteur  à  Tannée  1170.  On  peut 
donc  la  dater,  sous  toutes  réserves,  de  11 70  à  117 a- 1175;  Henri  II  parait  avoir  été  dans  le  Maine  a 5 
en  1 1 70 ,  et  probablement  aussi  eh  1 1 7 1 . 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum ,  et  cornes  Ând^vo- 
rum ,  archiepiscopis ,  episcopis ,  abbatibus ,  comitibus ,  baronibus ,  justiciis ,  viceco- 
mitibus,  ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  An^s  totius  Anglie,  salutem. 

Sciatis  me  dédisse  et  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  Ricardo  de  Lud  et  3a 
heredibus  suis  hundredum  de  Ângr.,  videlicet  quicquid  in  hundredo  illo  habeo, 


574  HENRI  II 

ipsi  et  [héredibus  suis]  tenendum  dé  me  et  de  heredibus  oieîs.  Quare  voio  et  firmiler 
precipio  quod  ipse  Ricardus  de  Luci  et  heredes  sui  post  exua  hundredum  iUud 
habeant  et  teneant  benè  et  in  pace,  libère  et  quiète,  iÂtegre  et  plenarie  et  bonorifice, 
sicut  illûd  ipsis  dedi  et  bac  carta  mea  confirmavi. 

Testibus  :  Jobanne  decano  Saresberiensi ,  Johanne  archidiacono  Bathoniensi, 
comité  Wmebno  de  Mandeviila,  Reginaido  de  durtenai,  Wilidmo  de  Lanvaleio, 
Roberto  de  Briwécurt.  • 

Apud  Beauveeir  super  Moiram. 


CCCCXLIII 

lo  Delisl^,  n**  aSa  D. 

1 1 70?~i  173-1 17!.  -—  Beauvoir-sur-Moire. 

Acte  confirmant  aux  Templiers  la  donation  de  la  ^  décima  parrochie  Salvagie  qae  est  m 
parrochia  Tesci  ». 

A.  Original  perdu. 

i5   B,  Copie  de  i6a8;  Archives  de  )a  Vienne,  fonds  de  Malte,  H  1 16  (communication  du  marquis 
d*AIbon). 

C'est  sans  doute  à  cause  du  lieu  d'où  die  a  été  datée,  BeaaYoip«ur-Moire,  que  W.  Ddisk  a 
rapproché  cette  pièce  de  la  précédente,  en  la  datant  de  :  avant  1172-1173  (vers  1170?),  voir  la 
table,  n**  a5a  D.  Dans  la  copie  peu  digne  de  confiance  par  laquelle  dlle  nous  est  parvenue,  on 
ao  rdève  une  souscription  de  témoin  qui  parait  être  cdle  de  Renaud,  archidiacre  de  Salisbury, 
de  1167  à  11 73  (d'après  Eyton,  p.  335),  plus  tard  évèque  de  Bath  (au  en  1 173,  Introduction, 
p.  4i9)«  Cette  souscription  ne  contredit  pas  la  date  donnée  par  M.  Ddisle,  et  que  nous  admettons, 
faute  de  mieux. 

H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
35  vorum,  archiepiscopis,  episcopb,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus,  ministris  et  omnibus  fiddibus  suis,  saiutem* 

Sciatis  me  concessbse  et  presenti  carta  mea  confirmasse  miiitibus  TempU  Hieru- 
salem  decimam  parrocbie  Salvagie  que  est  in  parrocbia  Tesci ,  quam  Fulco  de  Gleris 
donavit  eis  rationabiliter  in  perpetuum  habendam,  et  bordacbium  in  quo  manet 
3o  Girardus  Venarius,  et  prata  Jeuniaci,  et  bordacbium  quod  dédit  eis  in  eadem  parro- 
chia, quod  habebat  de  me,  cujus  dtera  pars  est  au  Molinel,  altéra  à  Osches,  et  in 
parrochia  Grercii  medietatem  diyusdam  meitterii,  cujus  «dteram  medietatem  eisdem 


HENRI  IL  575 

fratribus  donavit  Maenus  Locus  (?)/Qiiare  volo  et  firmiter  precipio  ut  fratres  Tem^ 
omnia  predicta  habeant  et  teneant  bene  et  in  pace ,  et  intègre  et  pienarie  et  hono^ 
rifioe,  sicut  predictns  FVdco  eas  ipsis  dédit  et  Gaufridus  fiiios  ejus  concessit  et  se 
costodem  et  defensorem  promisit,  et  deUtum  in[de]  dominis  servitium  fiictunim, 
et  sicut  caria  hec^'^  testatur,  et  sicat  donatio  illa  facta  fuit  coram  Stéphane  de 
Marzaio ,  qui  tune  temporis  erat  senesdiallus  in  Andegavia* 

Testes  ^^  Reginaidus  Gui  (?)  Saresberiensis  (*)  archidiaconus ,  et  predictus  Stephanus 
seneschaUus ,  et  Guilieimus  de  Sancta  Mora. 

Apud  Beauveir  super  Moiram. 


CCCCXLIV  to 

Delisie,  n*  aga. 
Fin  1170  ou  1171-1 171-1 173.  —  Ghinon. 

Donation  du  manoir  de  Letcombe  à  l'abbaye  de  Clam  ^^K 

A,  Original;  Bibliothèque  nationaie,  ooDection  de  Bourgogne,  vol.  81,  pièce  a6i.  —  Atlas, 
pLXVm.  iS 

fi.  Cartolaire  D  de  Guni,  xm'  s.  ;  Bibliothèque  nationale,  nouv.  aoq.  lat  766,  fd.  81,  n*  Sog. 

a.  Duckett,  Charters  afthe  amàent  ahbey  qfGuni,  1. 1,  p.  84,  —  h.  Bernard  et  Bmel,  Charles  de 
ClmMy,  t.  V,  p.  588  (d'après  foriginal).  —  C.  Delisie,  Introduction,  p.  iSS-iSG,  coL  a. 

iR.,  episcopus  Nannetensis > ,  qui  a  souscrit  cette  pièce,  est  Robert,  évèque  de  Nantes,  du  le 
a5  décembre  1 1 70.  L  a<^  est  donc  au  {dus  tôt  des  derniers  jours  de  1 1 70,  ou  de  1 17 1.  90 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannoruni  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
Yorum,  archiepiscopis ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justidis,  vice- 
comitibus,  et  omnibus  fideiibus  suis  Francis  et  Anglis  totius  Ang^e,  sdutem. 

Sdatis  q[uod  ego  conoedo  et  confirmo  Deo  et  ecdeaie  Sancti  Pétri  Gluniacensis  et 
monachis  ibidem  Deo  servientibus  manerium  de  Leddecumba  in  perpetuam  eiemo-  sS 
sinam,  pro  salute  régis  H[enrici]  avi  mei  et  omnium  antecessorum  meorum,  et  pro 
propria  saiute  mea,  quod  manerium  rex  Stephanus  dédit  et  assedtt  eis  pro  G.  marcis 

W  hanc  B.  —  W  sic  B.  —  W  Fav.,  lege  Sar.  B. 

(*)  Innovation  du  n*  LXIV*  (60*  de  M.  Delisie). 


576  HENRI  IL 

quas  predictus  rex  H[eiuiGU8]  solebat  dare  annuatim  eidem  ecdesie  Gluniaoensi. 
Quare  volo  et  finniter  precîpio  quod  predicta  ecdesia  et  monacfai  idem  manerium 
bene  et  in  pace,  et  libère  et  quiète  et  honorifice  in  peq>etuum  teneant  cum  omnibus 
peitinentiis  suis,  in  bosco  et  piano,  et  pratis  et  pasturis  et  aqub  et  molendinis,  et 

5  hominibus  et  tenuris  eorum ,  et  cum  omnibus  libertatibus  suis ,  sicut  unquam  melius 
et  plenius  et  liberius  tenuit  iUud  rex  Henr[icus]  in  manu  sua. 

Testibus  :  F.  episoopo  Sagiensi ,  R.  episcopo  Nannetensi ,  Reginaldo  archidiacono 
Sar[esberiensi] ,  Nicolao  capellano ,  Ricardo  de  Humetb  constabulario ,  Unfr[ido]  de 
Bobun,  Reginaldo  de  Gurtenai,  Gilleberto  Malet,  Stepbano  deTuron[is],  Willelmo 

o  de  Stut[eviUa] ,  Reginaldo  de  PaveiUi,  Willelmo  de  Ostilli. 
Âpud  Gbinon. 


CCCCXLV 

*  Ddisle,  n**  agi. 

1171-1 171-1 178.  —  Argentan. 

i5  Charte  coi^rmant  la  donation  de  l'église  Saint-Martin  da  Bec  à  Rotrou,  archevêque 
de  Rxmen,  par  GuiUaume  de  Mortagne,  et  la  rétrocession  de  cette  église  par  ledit  arche- 
véqae  d  2a  t  commane  »  des  chanoines  de  Rouen. 

A.  Original  autrefois  sodlé  sur  double  queue;  Archives  de  la  Seine-Inféneare,   G  4i34.  — 
Fac-similé,  Chevrenx  et  Vemîer,  Les  Archives  de  Normandie,  fL  XXII. 

30  'D.  Cartulaire  de  Féglise  de  Rouen  ;  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  1  igS,  fol.  44,  n**  34,  et  fol.  116  «. 
n*  199- 

Round,  n*  37. 

D'après  la  GalHa  Christiana,  Richard  III,  évèque  d'Avranches,  témoin  de  cet  acte,  a  été  âevé  à 
Tépiscopat  en  1 1 71,  en  remplacement  de  Tévéque  Achard,  mort  le  29  mars  1171. 

25      H.,  rex  Ânglorum,  et  dux  Normannorum  et  Âquitanorum,  et  cornes  Andega- 

vorum,  archiepiscopo  Rothomagensi ,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus, 

justiciis,  vicecomitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse   communie  canonicorunti 

Sancte  Marie  Rotbomagensis  ecclesiam  Sancti  Martini  de  Becco,  quam  Willelmus 

3o  de  Moritania  dédit  Rotroldo  arcbiepiscopo ,  coram  me ,  et  ecclesie  Rothomagensi  in 


HENRI  IL  577 

perpetuam  elemosinam ,  assensu  Roberti  filii  soi  primogeniti  et  heredis.  Ipse  vero 
Roiroidus  predictam  ecclesiam  communie  canonicorum  dédit  et  concessit.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  canonici  Rothomagensis  ecclesie  habeant  et  teneant 
predictam  ecclesiam  Sancti  Martini  de  Becco  cum  omnibus  libertatibus  et  iiberis 
consuetudinibus  suis. 

Testibus  :  H.  Baiocensi,  et  Â.  Lexoviensi,  et  F.  Sagiensi,  R.  Gonstanciensi , 
R.  Âbrincensi  episcopis,  IVfartino  abbate  Gerasiaci. 

Apud  Argentomum. 


CCCCXLVI 

Delisle,  n**  agd.  ^o 

1171— 1171-1173.  —  Pontorson. 

Concession  de  franchises  accordée  dans  rAvranchin  aux  bourgeois  de  Pontorson. 

A,  Original  perdu. 

B.  Vidimus  de  1^6;  Archives  nationdes,  reg.  JJ  97,  n*  555. 

a.  Ordonnances,  t  FV,  p.  637.  iS 

Souscription  de  Richard,  devenu  évâque  d'Avranches  en  1171,  en  remplacement  de  Tévèque 
Achard,  mort  le  29  mars  1171. 

Henricus ,  rex  Anglorum ,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Ande- 
gavorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  et  omnibus 
ministris  et  fidelibus  suis  Anglie  et  Normannie  et  totius  terre  sue,  saiutem.  10 

Sciatis  me  dédisse  et  presenti  carta  confirmasse  bui^ensibus  [de]  Ponte  Ursonis 
quietanciam  ubicumque  in  Avrinceio  et  in  aliis  terris  meis,  per  omnia  dominica 
mea,  de  omnibus  rébus  quas  assecurare  poterunt  suas  esse  dominicas.  £t  ideo  volo 
et  firmiter  precipio  quod  predicti  burgenses  sint  quieti  de  omnibus  consuetudinibus 
per  totum,  in  Abrinceio  et  in  aliis  terris  meis,  per  omnia  dominica  mea,  de  omnibus  a 5 
rébus  quas  assecurare  poterunt  suas  esse  dominicas.  Quare  prohibeo  ne  ipsi  super 
hoc  vexentur  vel  disturbentur,  super  forefacturam  meam. 

Testibus  :  Ricardo  episcopo  Abrincensi,  Jordano  Taissun,  Guillelmo  de  Hu- 
m[etis] ,  Rogerio  de  M orviila. 

Apud  Pontem  Ursonis.  3o 

CHARTBS  ET  DIPLÔ\IES.  —  VII.  73 


IMrMIlCftli;    SlTtOJIALt. 


578  HENRI  IL 


CCCCXLVII 

Ddisle,  n"  376. 
1171-1171-1173.  —  Qaevilii. 

Acte  de  Henri  11,  confirmant  la  donation  de  la  terre  de  Bretteville-t Orgueilleuse, 
5  qu'avaient  faite  à  l'abbaye  de  Saint-Étienne  de  Caen  Hugues  comte  de  Chester  et  son 
ancêtre  «  Ràniulfus  »  vicomte  de  Bayeux. 

A,  Original  endommagé;  deux  dédbimres;  Archives  du  Calvados,  H  i835.  —  Photographie. 

B,  Copie  diaprés  Toriginal;  Bibliothèque  nationale,   ms.  latin   10074,  fol.    194  et    ai 3.   — 

C.  Cartulaire  de  Normandie,  Bibliothèque  de  Rouen,  ms.  ia55,  p.  i58. 

10  Cette  pièce  a  été  datée,  à  la  table,  de  1165-1173-1173,  sans  doute  paix:e  que  Tévèque  de 
Londres  et  Tarchidiacre  de  Poitiers,  témoins  de  Tacte,  sont  entrés  en  fonctions  en  11 63,  et  que 
Reori  II,  absent  de  France  en  1 163,  y  est  revenu  seulement  en  1 165.  Mais  lacté  porte  aussi  la 
souscription  de  Jean,  archidiacre  de  Bath,  qui,  d après  le  Rév.  Eyton  (p.  3ia),  a  été  archidiacre 
deii7iàii  74. 

i5  H.,  rex  Anglonim,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes  Andega- 
vorum,  archiepiscopis,  episcopis,  abbatibus,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vice- 
comitibus  et  omnibus  ministris  et  fidelibus  suis  Normannie ,  sdutem. 

Sciatis  me  concessisse  et  presenti  carta  confirmasse  ecclesie  Sancti  Stepbani  de 
Cadomo  et  monachis  ibidem  Deo  servientibus  concessionem  quam  Hugo,  cornes 

3o  Gestr[ie],  eis  rationabiliter  fecit  coram  me,  assensu  et  concessu  meo,  de  donatione 
quam  Rand[ulfus],  vicecomes  Baiocensis,  antecessor  suus,  eis  fecit  de  tota  terra 
quam*  ipse  Rand[ulfus]  habebat  in  Britevilla  Orgoillosa,  cum  parte  ecclesie  ad  illam 
pertinente,  et  cum  colonis  et  liberis  bominibus  ad  eam  pertinentibus,  et  cum  omni^ 
bus  [aliis  pertinentiijs ^*)  suis,  et  de  ecclesia  de  Boevilla,  cum  alodio  et  omni  dedma 

35  ad  eam  pertinente.  Quare  [volo]  et  firmiter  precipio  quod  predicta  ecdesia  et  mo- 
nacbi  ejusdem  ecclesie  habeant  et  teneant  totam  predictam  terram,  cum  parte 
predicte  ecclesie  et  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  et  predictam  ecclesiam  de 
Boevilla,  cum  alodio  et  omni  décima  ad  eandem  pertinente,  ita  bene  et  in  pace,  et 
libère  et  quiète  et  plenarie  et  intègre  et  honorifice,  cum  omnibus  libertatibus  suis, 

(*)  Déchirure,  ce  que  nous  restituons  entre  crochets  n'existe  plus  dans  l'original. 


HENRI  IL 


579 


sicut  Hugo  comes  Gestr[ie]  eis  concessit  et  carta  sua  confirmavit ,  et  sicut  carta 
Willelmi  régis  Âng^[oruin]  et  ducis  Norm[annorum]  et  Genom[annoruin]  testatur. 

Testibus  :  Gilieberto  episcopo  Lund[oniensi] ,  Ricardo  arch[idiacono]  Pictav[ensi] , 
Johanne  archidiacono  Bathoniensi,  Willeimo  de  Mand[eviila]  comité  de  Essex[a], 
Willelmo  comité,  de  Arund[el],  Ricardo  de  Luci,  Hugone  de  Longo  Gampo, 
Regm[aldo]  de  Gurtenai,  Raiid[ulfo]  de  Gi[anvi}]l[a]. 

Âpud  Ghivilleium  (^l 


CCCCXLVni 


Ddisle,  n*  296. 
Vers  117a.  —  Saînt-Lô. 


10 


Cirographefait,  en  présence  et  avec  VapprobcUion  àa  roi,  entre  Robert,  abbé  du  Mont- 
Saint-Michel,  et  Guillaame  de  Saint-Jean,  au  sujet  de  l'administration  de  la  forêt  de 
Bivoie  ou  de  Bevais. 

A,  Original  antrefois  sodié  sur  un  cordonnet  de  soie  qui  existe  encore;  pièce  écrite  par  un  derc 
de  la  chancellerie  royde;  Archives  de  la  Manche,  H,  fonds  du  Mont-Saint-Michel  (non  i5 
répertorié). 

a,  Delisle,  Robert  de  Torigni,  t.  II,  p.  5o5.  —  Edlt.  Howlett,  p.  555. 

La  charte  de  Robert  de  Torigni,  abbé  du  Mont-Saint-Michel,  n'est  pas  datée;  mais  une  autre 
charte  de  Tabbé  Robert  nous  renseigne  sur  la  date  de  laccord  :  t  Actum  est  hoc  publice  in  capitulo 
Montis,  anno  ab  incarnatione  Domini  MCLXXII».  Voir  les  deux  actes  dans  Robert  de  Torigni,  20 
éd.  Ddiisle,  t.  II,  p.  5o3  et  5o5.  —  La  forêt  de  «  Beveia  » ,  désignée  à  la  table  sous  le  nom  de  forêt 
de  Bivoie,  doit  être  reconnue  dans  la  forêt  de  Bevais,  aujourd'hui  disparue,  autrefois  située  sur  ]e 


(^)  Dans  Torigînal,  les  mots  :  fGlanvîila. 
Apud  Chivllleium»  ne  sont  plus  représentés 
que  par  la  partie  supérieure  de  qudques  lettres, 
d'ailleurs  bien  reconnaissables. 

Void  les  noms  des  témoins  cités  au  bas  de 
la  charte  de  Hugues,  comte  de  Chester,  pour 
Saint-Etienne  de  Caen  :  «  T[estibus]  :  Gilieberto 
episcopo  Lundoniensi,  Ricardo  archidiacono 
Pictavensi,  Walerano  archidiacono  Baiocensi, 
magistro  Rad[uIfo]  de  Tam[ewurda] ,  Willelmo 


de  Mandevilla  comité  de  Ëssexa,  Willeimo 
comité  de  Arundel,  Hugone  de  Longo  Campo, 
Rc^inaldo  de  Curtcnai,  Johanne  die  Wavreio, 
Hachet  de  Ridefort,  Rand.  de  Grandivallc, 
Gaufrido  de  G>stanc[lis],  Rogero  de  Livet, 
Rand.  de  Glanvilla,  Germano  scriptore  régis.» 
Girtulaire  Normand,  Bibliothèque  de  Rouen, 
n*  ia35,  fol.  8  v^  Original  aux  Archives  du 
Qlvados,  fonds  de  S.  Etienne,  n*  179. 


■3 


580  HENRI  II. 

territoire  des  communeft  aetudles  de  Saînt-Midid[-des>Loups  et  d*Angey  (Manche,  canton  de  Sar- 
tîlly),  indiquée  sans  nom  dans  Gissini.  La  carte  de  l'Etat-Major  place  à  cet  endroit  ia  Lande  de 
Bevert.  Identification  due  à  M.  Lecacheux. 

GiROGRAPHDM. 

5  Noverint  tam  présentes  quam  futuri  quod  ego  Robertus  abbas  et  conventus  Sancti 
Michaelis  de  periculo  maris ,  concessimus  Wiilelmo  de  Sancto  Johanne  forestariam 
foreste  nostre  de  Beveia,  jure  hereditario  habendam  et  possidendam,  quam  ante- 
cessores  ejus  ante  eum  babuerant,  ita  quidem  quod  nec  Willelmus  nec  heredum  ejus 
aliquis  ciamabit  aliquid  in  foresta,  vel  in  terris  que  adjacent  foreste,  vel  in  eis  que 

lo  forte  de  bosco  in  vastum  devenerint,  exceptis  pasturagiis,  non  de  foresta,  sed  de 
landa  extra  forestam.  Placitorum  vero  que  de  foresta  contingent,  si  de  feodo  fuerint 
Sancti  Michaelis,  sive  Willelmus  de  Sancto  Johanne  illud  teneat,  sive  alius,  medie- 
tatem  nos,  medietatem  Willelmus  percipiet,  ita  quidem  quod  ad  capeliam  Sancti 
Michaelis  de  Lupis  placita  iila,  présente  responsali  nostro,  sive  monacho  sive  alio, 

i5  nomine  nostro  ad  id  deputato,  discucientur.  Placita  vero  que  de  terris  extrinsecis, 
que  de  feodo  nostro  non  sunt,  emerserint,  disponet  Willelmus  de  Sancto  Johanne 
prout  ei  melius  visum  fuerit.  Nos  quidem  de  foresta  et  dabimus  et  accipiemus  et,  si 
libuerit,  vendemus  tanquam  de  nostro,  quantum  et  sicut  voluerimus.  Willelmus 
autem  de  Sancto  Johanne  nichil  horum  faciet,  excepto  eo  quod  ad  ignem  ejus 

3o  dominicum  de  Sancto  Johanne  oportuerit,  sine  aliis  operationibus.  Pastio  vero 
porcorum  nostra  erit  ex  integro,  excepto  quod  Willelmus  de  Sancto  Johanne  cen- 
tum  porcos  in  foresta  habebit.  Quod  si  Willelmus  de  Sancto  Johanne  de  aliquo 
supradictorum  forifecerit ,  judicio  curie  Sancti  Michaelis  emendabit. 

Hec  autem  concessîo  facta  est  Henrico,  rege  Anglorum,  duce  Normannorum  et 

25  Aquitanorum,  et  comité  Andegavorum,  présente  et  assensum  prebente,  et  muni- 
mine  sigilli  sui  et  auctoriiate  confirmante;  présente  etiam  Henrico,  filio  ejus,  rege 
An^orum,  duce  Normannorum  et  comité  Andegavorum,  et  assensum  suum  pre- 
bente, presentibus  omnibus  istis  :  Engelgero  de  Bohun,  Jordano  Taisson,  Roberlo 
Bertran,  Fulcone  Paganello,  Wiilelmo  de  Humetis,  Wiilelmo  deCorceio,  Jordano 

3o  de  Humetis,  Engerano  de  Humetis,  Thoma  de  Golunciis,  Eudone  Filio  Ernesii, 
baronibus;  Ruallone  priore  Montis,  Ricardo  de  Haia,  Raginaldo  de  Sancto  Johanne, 
Rogerio  Legato ,  Roberto  de  Ottrionnia ,  Turgiso  de  Maidreio ,  Wiilelmo  de  Sancto 
Paterno,  Wiilelmo  de  Sancto  Jacobo,  monachis;  Matheo  camerarîo,  Rogerio  fores- 
tario,  Rogerio  de  Hiquelon,  laicis. 

35       Apud  Sanctum  Laudum. 


HENRI  IL  581 


CCCCXUX 

Ddlsle,  n*"  ag6. 
1173.  —   Le  Mans. 

Notice  des  privilèges  accordés  à  l'abbaye  de  Locmaria  en  présence  des  légats  du  pape, 
maître  Albert  et  Téotin.  5 

A.  Original  perdu. 

B.  Exemplaire  contemporain  ;  Archives  du  Finistèixi,  H  35  7,  fonds  du  prieuré  de  Locmaria.  — 

PHOTOGRA.PHIE  dans  le  Masée  des  Archives  départementales»  Atlas,  pi.  XXIV. 

a.  Lobineau,  Histoire  de  Bretagne,  t.  II,  p.  3o8.  —  h.  Musée  des  Archives  départementales,  p.  83. 

Voir  rintrodttction,  p.  86.  10 

Les  deux  légats  qui  figurent  ici  comme  témoins  ont  été  en  Normandie  en  1 17a  (Introduction, 
p.  35a),  et  c*est  de  cette  année  que  la  pièce  est  datée.  —  C'est  le  ai  mai  1 17a,  à  Avranches,  que 
Henri  lia  été  absous ,  après  le  serment  prêté  par  lui  et  son  fils  Henri  en  présence  des  légats.  Il 
s'est  trouvé  au  Mans  en  décembre  1 17a  (Ëyton,  p.  168  et  170). 

Calamitatis  et  miserie  qua  Britannia  per  tyrannos  diu  fuit  afflicta  et  opressa  in  i5 
omnem  terrain  sonus  exivit,  q[u]am  tamdem  misericors  et  miserator  Dominas  tem- 
poribus  Henrici  piissimi  régis  Ang^orum  per  ejusdem  auxiiium  et  consilium  pari- 
terque  domînium  clementissime  visita  vit.  Iste,  inter  cetera  bona  que  genti  Britannicc 
contulit ,  çoclesiam  Béate  Marie  de  Aquilone ,  ubi  sanctimoniales  Domino  famulan* 
tur,  pro  salute  sua  et  filiorum  ab  omni  exactione  imunem  prorsus  et  liberam  et  90 
quietam  esse  decrevit,  ita  quod  homines  de  terra  supradicte  çcclesie  nuUi  nisi  monia- 
Hbus  et  servientibus  earum  debent  penitus  respondere 

Hujus  donationis  testes  fuerunt  duo  legati  Romane  çcclesiç  magister  Albertus  et 
Teotinus  ^'^  et  episcopi  très,  scilicet  dominus  Stephanus  Redonensis  et  dominus 
Robertus  Nannetensis  et  dominus  Gaufridus  Corisobitensis,  et  Guillelmus  Filius  35 
Hamonis  senescalus,  et  multi  alii  probi  viri.  Actum  est  hoc  apud  Genomannis, 
anno  ab  incarna tione  Domini  M.  G.  sexagesimo  duodecimo,  concurrentes  sex, 
epacte  IIII*. 

Hanc  igitur  regiam  liberalitatem  seu  muniiicentiam  si  quis  amodo  et  deinceps 
violare  temptaverit,  rex  idem  concessit  et  conslituit  illum,  quicumque  fuerit,  a  Deo  3o 
et  çcclesia  et  episcopis  qui  interfuerunt  anathemati  subjacere. 

1')  Ceotinus  a. 


582  HENRI  IL 


CCCCL 

Deiisle,  à  la  suite  du  n^  296. 
10  mars  117a.  —  Goutances. 

Charte  de  Richard  de  Bohon,  évéque  de  Coutances,  poar  le  prieuré  de  Bohou. 

5  A»  Original  perdu. 

B,  Copie  de  Gaignières,  Bibliothèque  nationale,  avec  dessin  des  sceaux,  ms.  latin  544 1,  t.  II, 
p.  3i.  —  C.  Autre  copie,  envoyée  par  Dom  Eyme,  bénédictin  de  Marmoutîer,  au  GJ>inel 
des  Chartes,  Bibliothèque  nationale,  collection  Morean,  vol.  78,  fol.  76. 

a.  M.  Ddisle  a  pnUié  le  texte  de  cette  pièce.  Introduction,  p.  ai,  en  mettant  en  lumière  Tim- 
10  portanoe  qu^dle  a  pour  la  chronologie  des  actes  de  Henri  II.  Il  admet  que  Tacte  est  bien 

du  10  mars  1 17a,  suivant  notre  manière  de  compter. 

Dilectis  in  Ghristo  sancte  matris  Ecclesie  fidelibus  universis  ad  quos  présentes 
iittere  pervenerint,  Ricardus,  Dei  gratia  Gonstantiensis  episcopus,  in  Domino 
salutem. 

i5  Notum  vobis  facimus  quod  Engeiramus  de  Gampo  Rotundo  contendebat 
adversus  dominum  suum  Engelgerum  de  Bohun  et  calumpniabatur  pro  eccie^ia 
de  Gapella ,  quam  idem  Ëngelgenis  prioratui  suo  monaconim  de  Bohun  dederat ,  et 
Engerramus  dicebat  suam  esse  et  de  presentatione  sua  et  de  feudo  suo  quod  tenabat 
de  eo  in  Gapella.  Tandem,  per  amicos  et  prolocutores,  coram  nobis  compositum 

90  est  amicabiliter  inter  eos  in  hune  modum.  Engerramus  donationem  banc  concessit, 
îp^e  et  uxor  sua,  cum  qua  feudum  iliud  acceperat,  et  filii  eorum,  Wiilelmus  primo- 
genitus  et  Gaufridus  ciericus,  et  super  sanctum  evangelium  unusquisque  eorum 
confirmavit  in  perpetuum,  et  calumpniam  omnem  inde  propositam  abjuravit,  nuUa 
re  alia  sibi  aut  posteris  suis  inde  retempta,  nisi  quod,  ex  presentatione  venerabiiis 

3 5  (ilii  nostri  Roberti,  tune  prioris  monacorum  de  Bohun,  et  assensu  sui  capituii, 
donavimus  prescriptam  eceiesiam  cum  pertinentiis  suis  omnibus  in  perpetuam 
elemosinam  predieto  elerieo  nostro  Gaufrido  filio  Engerrami,  tenendam  de  iilo 
priore  et  suecessoribus  ejus,  integraliter  iiberam  et  quietam,  pro  XV.  quarteriis 
frumenti   ad  mensuram   viUe  de   Gapella,  annuatim  reddendis  in   festo    Sancti 

3o  Miehaelis,  et  eoram  nobis  juravit  ei  fideiitatem  et  annuam  istampensionem,  etpost 
deeessum  ejusdem  Gaufridi,  quocunque  deeesserit  a  seeulo,  sive  morte  vd  muta- 
tione  habitus  in  religionem,  vel  si  fuerit  eonvietus  aut  eonfessus  alicujus  criminis 


HENRI  IL  583 

(qucMl  absit),  tota  ecdesia  ista  redeat  in  proprietatem  monaoorum  de  Bohun,  salvo 
jure  Gonstantiensis  ecdesie  et  consuetudinibus  episcopalibus.  Ipse  etiam  Engelgerus 
sepedictam  ecclesiam  quietavit  et  iiberam  reddidit,  in  presentia  nostra,  de  auxilio 
régis  et  suo ,  in  quibus  computabatur  pro  XXX.  acris  terre. 

Testibus  :  Petro  abbate  Exaquii,  Wilieimo  abbate  Sancti  Laudi,  Âiveredo  cantore,    5 
Savario,  WiUelmo,  Ricardo,  Roberto,  archidiaconis ,  Wiilelmo  archid[iaconi]  fdio, 
Roberto  de  Sancto  Laudo,  Petro,  Ranulfo,  Roberto  de  Piro,  GiHeberto  et  WiUelmo 
fratribus ,  magistro  Thoma ,  WiUelmo  fiUo  decani ,  Rogero ,  canonicis  nostris ,  cmn 
priore  WalkeUno  [et]  Thoma»  monachis  suis,  Alano  clerico  de  Magneviila,  WiUelmo 
de  Port  capellano  monachorum,  WiUelmo  Geron,  Roberto  Salsart,  Ricardo  Ferrant,  lo  ' 
WiUelmo  Pisce;  de  laicis  :  Ingelgero,  Thoma  et  Ricardo  de  Groceio,  fratribus, 
Radulfo  de  Bohun ,  Jordano  de  MaisniUo  Âm[ato] ,  Hugone  de  Burgo ,  Pagano  et 
Hugone  CarboneUis,  Radulfo  de  Sancta  Maria,  Gaufrido  de  Sancto  Georgio,  Hugone 
Maie  Herbe,  cum  Engerramo  de  Gampo  Rotundo  [et]  fratribus  suis  Henrico,  Wii- 
lelmo; Ricardo  et  WUlelmo  de  Mosteros,  Rogero  de  Monasteriis,  Roberto  de  Gigné,  «5 
Thoma  deBrioavUla,  Ricardo  de  Maisnildo  et  aliis  multis. 

Actum  est  hoc  anno  ab  incarnatione  Domini  M.  G.  LXXII,  yi  idus  martii, 
Gonstanciis,  in  capitulo,  sub  regibus  nobilissimis  nostris  pâtre  et  fiUo  Henrico 
utroque,  pâtre  pacificante  Yberniam,  filio  existente  in  Normannia,  nostroque  et 
capituli  nostri  sigillo  conArmatum.  ao 


CCCCLI 

Delisle,  n*  397. 
[Mai  117a].  —  Gaen. 

Confirmation  de  l'accord  conclu  entre  Enjuger  de  Bohon,  Enginerrand  de  Champrond 
et  les  moines  de  Marmoutier  établis  à  Bohon ,  aa  sujet  de  l'église  Saint-Pierre  de  ^^ 
La  Chapelle-Enjager,  ^ 

A.  Original  perdu. 

B,  Copie  diaprés  Toriginai;  Bibliothèque  nationsJe,  ms.  latin  544 1*  t.  II,  p.  29.  —  C.  Collection 

Moreau,  vol.  78,  fol.  68. 

a.  Delisle,  Introduction,  p.  a4.  3a 

Round,  n"  iai8. 

Le  Rév.  Eyton  (p.  168)  admet  que  Henri  II  a  dû  passer  à  Caen  en  mai  1 17a.  Dans  son  Intro- 
duction (p.  a4),  M.  Delisle  établit  la  date  de  la  présente  pièce.  D'après  lui,  cette  homologation  a 


■•.r^*_?r.    _"  ^«r^BiN>^    'm'T-m-^^^-^^m^^m'^^m^mmmm^mmB^Êi^''^^f 


584  HENRI  II.  • 

dû  sQÎvre  de  pr^s  Tacte  lui-même,  puUié  d-dessus,  et  qui  est  du  lo  mars  117a.  i^e  porte  la 
souscription  de  Richard  d'IIchester,  archidiacre  de  Poitiers,  qui  fut  intronisé  évéqne  de  Winchester 
au  mois  de  mai  1 173. 

H.,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannonim  et  Aquitanorum ,  et  cornes  Andega- 
5  Yorum,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  justiciis,  vicecomitibus, 
ministris  et  omnibus  fidelibus  suis  Francis  et  Angtis,  salutem. 

Sdatis  me  concessisse  et  bac  présenta  carta  mea  confirmasse  concordiam  que 
rationabiliter  facta  fuit  inter  Ingelgenim  de  Bohun  et  Engelrannum  de  Gampo 
Rotundo  et  monacbos  Majoris  Monasterii  de  Bohun,  de  ecclesia  Sancti  Pétri  de 
10  Capella,  sicut  carta  Ricardi  Constanciensis  episcopi  cum  sigilio  Rotrodi  Rothoma- 
gensis  archiepiscopi  et  sigilio  capituli  Sancte  Marie  de  Gonstanciis  testatur.  Quare 
volo  et  firmiter  precipio  quod  concordia  illa  firmiter  et  stabiliter  teneatur,  sicut  carta 
Ricardi  Constanciensis  episcopi,  cum  sigillis  predictis,  testatur,  et  sicut  concessi  et 
bac  carta  mea  confirmavi. 
i5  Testibus  :  Jocelino  episcopo  Saresberiensi ,  et  Ricardo  ardiidiacono  Pictavensi, 
et  Reginaldo  archidiacono  Saresberiensi,  comité  Willelmo  de  Mandevilla,  WîUelmo 
de  Sancto  Jobanùe,  Willelmo  de  Curci  dapîfero,  Hugone  de  Croissi. 

Apud  Cadomum. 

CCCCLIL 

ao  Delisle,  n*  297  A. 

1172,  entre  le  3  a  et  le  3'o  mai.  —  En  Normandie. 

Lettre  de  Henri  II  à  Barthélémy,  évêqae  d'Exeter,  annonçant  à  quelles  conditions  il  a 
été  absoas  de  tonte  participation  aa  meurtre  de  Thomas,  archevêque  de  Cantorbéry, 

a.  Recueil  des  Historiens  de  France^  t.  XVI,  p.  487.  —  h,  Robertson,  Materials  for  the  history  oj 
35  Thomas  Becket,  t.  VII,  p.  5 18. 

L'absolution  fut  donnée  par  les  légats  à  Henri  II,  à  Avranches ,  le  ai  mai  117a  (Eyton,  p.  168). 
C'est  la  paix  entre  Henri  II  et  Téglise  dont  il  est  ici  question.  A  la  fin  de  sa  lettre,  le  roi  parle 
d'une  entrevue  qu'il  doit  avoir  a  Caen  avec  les  légats,  le  mardi  après  l'Ascension,  qui,  en  ii73« 
tomba  le  3o  mai. 

3o       Henricus,  rex  Anglorum,  et  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  comes  Ande- 
gavorum^*^  Bartbolomeo  episcopo  Exoniensi,  caro  et  fideli  suo,  salutem. 

Sciatis  quod  per  gratiam  Dei  prospéra  navigatione  applicui  in  Normanniam,  et 
inveni  totam  terram  meam  cismarinam  in  summa  pace  et  tranquiilitate  disponente 

(*)  And^vensis  a  6. 


HENRI  IL  585 

Deo  constitutam ,  et  homines  ac  fidèles  meos  de  adventu  meo,  ut  oportebat,  uberiori 
letitia  peiiusos.  Accessi  déinde  ad  dominos  legatos ,  et  quamquam  eos  in  principio 
duros  invenissem,  et,  utvidebatur,  penitus  flecti  non  possent,  tamen  contra  spem 
omnium,  contra  opinionem  singulorum,  pax  denique  secuta  et  ad  honorem  Dei  et 
Ëcdesie ,  et  meum  et  regni  mei ,  inter  nos  est  reformata ,  sicut  ex  sequentibus  vobis    5 
plenius  innotescet.  Hec  enim  sunt  que  me  ad  eorum  instantiam  observaturum  pro- 
mis! ,  quod  scilicet ,  ab  instanti  festo  Pentecostes  usque  in  annum ,  tantam  pecuniam 
dabo  unde  ad  arbitrium  firatrum  Templi  GG.  milites  ad  defensionem  terre  Jerosoly- 
mitane  per  annum  valeant  teneri,  et  quod  licebit  fieri  appellationes  ad  dominum 
papam  libère,  ita  tamen  ut,  si  quos  suspectes  habuerim,  antequam  de  regno  exeant,  lo 
jurent  quod  in  itinere  ilio  nec  malum  meum  nec  dedecus  regni  mei  perquirent;  et 
quod  consuetudines ,  que  tempore  meo  contra  ecclesias  terre  mee  inducte  sunt , 
dimittam ,  quas  qùidem  aut  paucas  aut  huilas  estime  ;  et  quod  possessiones  Gantua- 
riensis  ecclesie,  si  que  ablate  sunt,  plene  restituam,  sicut  babuit  uno  anno  antequam 
archiepiscopus  de  Anglia  egrederelur;  clericis  preterea  et  laicis  utriusque  sexus  pacem  i5 
meam  et  possessiones  suas  restituam ,  qui  occasione  prenominati  archiepiscopi  desti- 
tuti  fuerunt.  Et  hoc  mihi  ex  parte  domini  pape  in  remissionem  omnium  peccatorum 
injunxerunt  observandum.  Ego  autem ,  pàce  reformata ,  statim  in  Angliam  venissem , 
nisi  quia  domini  legati  colloquium  habituri  sunt  apud  Gàdomum  die  martis  proxima 
post  Ascensionem  Domini  ^^K  Gum  autem  rediero ,  vos  mihi  statim  occurrere  non  ao 
pretermittatis. 
Testibus ... 

CCCCLIII 
Delisle,  n*  297  G. 
Mercredi  37  septembre  1171.  —  Avranches.  3  5 

Procès-vei'bal  de  rassemblée  d' Avranches ,  oà  Henri  II  fit  amende  honorable  pour  le 
meartre  de  Thomas,  archevéqae  de  Catitorbéry,  en  apposant  son  sceau  au  bas  de  Facte 
notifiant  les  conditions  auxquelles  il  s'était  soumis. 

Gesta  régis  Henrici  Secundi,  éd.  Stubbs,  t.  I,  p.  3i-33.  —  Cf.  Ckronica  niagistri  Bogeri  de 
Hùveiene,  éd.  Stnbbs,  t.  II,  p.  35-56.  —  Cf.  G^rvasins  Cantaariensis ,  éd.  Stubbs,  1. 1,  p.  a 38.       3o 

•  • 

(^^  Ce  projet  d'entrevue  est  annoncé  dans  nensis  et  suflraganei  ejus  coram  rege  et  legatîs 

Taete  portant  les  conditions  de  Tarrangement  presentîam  suam  exhibèrent  apud  Cadomum, 

Gondu  entre  Henri  II  et  TEglise  :  ■  Et  ut  aliqui  proxîma  die  Martis  post  Ascensionem  Domini  » . 

de  regno  Francomm  hec  ita  proœssisse  cognes-  Robertson ,  Materids  far  the  history  oj  Thomas 

cerent,  statueront  quod  archiepiscopus  Turo-  Becket,  t.  VII,  p.  5i6.   . 

CHARTES  ET  DIPLÔMES.  —  TU.  7/1 


IBrUHCBU    MTimiâLB. 


586  HENRI  IL 

Intérim  rex  rediît  de  Britannia,  et  circa  festam  Sancti  Matthœi  apostoli  venit  in 
Normanniam  ad  Âbbrincam  civitatem ,  et  invenit  ibi  praenominatos  cardinsdes  (*); 
et  V^  kalendas  Octobris ,  feria  quarta ,  festo  sciiicet  Sanctorum  Cosmse  et  Damiani 
martyrum,  satisfactionem  fecit  Deo  et  summo  pontifid  de  morte  beati  Thomœ 
5  Gantuariensis  martyris.  Pm*gavit  enim  innocentiam  suam  coram  praedictis  cardina- 
iibus  et  archiepiscopo  Rothomagensi ,  et  episcopis ,  et  clero  et  populo  regni  sui  apud 
Âbrincas  in  ecdesia  Sancti  Ândreae  apostoli.  Juravit  etiam  coram  praenominatis  vins 
ecciesiasticis,  tactis  sacrosanctis  ewangeliis,  quod  non  praecepit  nec  voluit  quod 
archiepiscopus  Gantuariensis  occideretur,  et  quando  audivit  vehementer  inde  doluit. 

10  Sed  quia  malefactores  iilos  qui  sanctœ  memoriœ  Thomam  Gantuariensem  archiepi- 
scopum  occiderunt  habere  non  poterat ,  et  quia  timebat  ipsos  Ulud  profanum  opus 
impetrasse  (5zc)(^)  causa  animi  motus  et  turbationis  quam  in  eo  viderant,  de  satis- 
factione  taie  praestitit  sacramentum.  Juravit  etiam  (""^  inprimis  quod  ab  Âlexandro 
summo  pontifice  et  ab  catholicis  successoribus  non  recederet ,  quamdiu  ipsum  sicut 

i5  regem  catholicum  habuerint.  Juravit  etiam  quod  neque  appdlationes  impediret, 
neque  impediri  permitteret,  quin  libère  fièrent  in  regno  suo  ad  Romànum  ponti- 
ficem  in  ecciesiasticis  causis ,  sic  tamen ,  ut  si  ei  suspecti  fuerint  aliqui ,  seouritatem 
faciant  quod  malum  suum  vel  regni  sui  non  quaerant.  Juravit  etiam  quod  ab 
instante  Nativitate  Domini  usque    in   triennium   crucem  acciperet,  in  proxima 

9o  sequenti  asstate  in  propria  persona  Jerosoiimam  iturus ,  nisi  remanserit  per  Âlexan- 
drum  summum  pontificem  vel  per  catholicos  successores  ejus.  Sed  si  intérim  pro 
urgente  necessitate  in  Hispaniam  super  Saracenos  profectus  fiiisset,  quantum  tem- 
poris  in  illo  itinere  consummaret,  tantumdem  Jerosolimitanae  spatium  profectionis 
posset  prolongare.  Prasterea  juravit  quod  intérim  tantum  pecuniae  daret  TemplariiSf 

s  s  quantum  ad  arbitrium  fratrum  Templi  posset  suffîcere  ad  retinendum  ducentos 
milites  ad  defensionem  Jerosolimitanae  terrae  per  spatium  unius  anni.  Praeterea  per- 
donavit  iram  et  malevolentiam  suam  onmibus,  tam  clericis  quam  laicis,  qui  pro 
sancto  Thoma  erant  in  exilio,  et  concessit  eis  libère  et  in  pace  ad  propria  redire. 
Juravit  etiam  quod  possessiones  Gantuariensis  ecclesiae,  si  quae  ablatae  erant,  in 

^o  integrum  restitueret,  sicut  habuit  uno  anno  antequam  praedictus  archiepiscopus 
ab  Anglia  egrederetur.  Juravit  etiam  quod  consuetudines ,  quae  inductœ  sunt  contra 
ecdesias  terrae  suœ  in  tempore  suo ,  penitus  dimitteret  Et  hase  omnia  juravit  se  fore 
observaturum  bona  fide ,  absque  malo  ingenio.  Fecit  etiam  Henricum  regem  filium 
suum  majorem  haec  omnia  capitula  jurare  tenenda,  praeter  illa  quœ  propriam  ejus 

(*)  Rog.  de  Howden  :  «in  praesentia  Theodini  et  Alberti  cardinaliom».  — -  0>}  //  faudrait  : 
«perpétrasse».  -*  (^)  Il  faudrait  :  «etenim». 


HENRI  IL  587 

personam  contingebant.  Et  ut  hoc  in  memoria  Romanae  ecclesiae  haberetur,  ipse  rex 
pnecepit  sigillum  suum  cum  sigiliis  illorum  cardinalium  apponi  scripto  iili ,  in  quo 
hœc  capitula  continebantur. 


CCCCLIV 

Ddisie,  n*  397  D.  5 

1173,  commeDcement  de  Tannée. 

Lettre  de  Henri  llaax  moines  de  Winchester,  pour  lear  prescrire  l'élection  à  Vépiscopat 
de  Richard  y  archidiacre  de  Poitiers. 

Recueil  des  Historiens  de  France,  t.  XVI,  p.  645. 

Cette  lettre  est  insérée  dans  le  mémoire  que  Henri,  fils  de  Henri  II,  écrivit  au  pape  au  sujet  des  10 
agissements  de  son  père.  L'acte  du  jeune  roi  Henri  est  une  dénonciation  dans  laquelle  la  lettre 
incriminée  a  pu  être  citée  de  mémoire,  et  Ion  ne  peut  pas  en  citer  le  texte  comme  un  exemple  de 
l'emploi  de  la  formule  iHenricus  rex»  au  commencement  de  Tannée  1175.  11  est  certain  que 
Henri  II  recommanda  Tâection  de  Richard  d'Ilchester  à  Tévéchë  de  Winchester,  et  que  cette 
dection  eut  lieu  au  commencement  de  mai  1 1 73.  1 5 

Henricus,  rex  Angjorum,  [el]  dux  Normannorum  et  Aquitanorum,  et  cornes 
Ândegavorum ,  fiddibus  suis  monachis  Guintoniensis  ecclesie,  salutem. 

Mando  vobis  ut  liberam  electionem  habeatis ,  et  tamen  nolo  ut  aliquem  accipiatis , 
nisi  Richardum  ciericum  meum,  Pictavensem  archidiaconum. 


:i. 


■■ 


TABLE  DES  MATIÈRES. 


• 


P»ges. 

Préface i 

ACTBS  ANTÉRIBURS  À  l'aVÈNBMENT  DU  PRTNGB  HsNRI  AU   TRÔNB  d'AnGLBTBRRB  (pî^rpc  f  * 

à  LXXXVI*) 

I.  Actes  antérieurs  à  ravënement  du  prince  comme  duc  de  Normandie. ....... 

II.  Qiartes  au  nom  de  Henri,  duc  de  Normandie i5 

Actes  du  règne  de  Henri  II  (pièces  I  à  CCCCLIV) •  g3 


PUBLICATIONS 


DE 


L'ACADÉMIE  DES  INSCRIPTIONS  ET  BELLES-LETTRES 


MéuoiRES  DE  L^AcADéHiE.  Tomes  I  à  xn  épuises;  XIII 
à  XL;  chaque  tome  en  deux  parties  ou  volâmes 
in-4*-  Prix  du  volume i5  fr. 

Le  tome  XXII  (demi-volame),  contenant  la  table 
des  dix  volumes  précédents 7  fr.  5o 

A  la  preiikière  partie  du  tome  XXXII  est  joint 
un  a  tl  as  in  -fol.  de  1 1  planches ,  qui  se  vend    7  fr.  5o 

Le  tome  XXXllI  [o*  partie).  —  Tablé  des  tomes 
XXIII  â  XXXlll 6  fr. 

Table  des  tomes  XLV  à  L  de  Tancienne  série 
des  Mémoires i5  fr. 

A  partir  du  tome  XL ,  la  division  en  deux  parties 
n*existe  plus. 

MÉMOIRES  PnéSBlfTCS  PAR  DIVERS  SAVANTS  ETRANGERS 
À  l/ACADBMIB  : 

1**  série  :  Sujets  divers  d*érudition.  Tomes  1 
à  IV;  tomes  V  à  XI,  i"  et  2*  parties;  XII,  i-  et 
y  parties. 

a*  série  :  Antiquités  de  la  France.  Tomes  1 
à  III;  tomes  IV  à  VI,  i"*  et  a*  parties. 
A  partir  du  tome  V  de  la  i**  série  et  du  tome  IV 
de  la  a*  série ,  chaque  tome  forme  deux  parties  on 

volumes  in-4*-  Prix  du  volume i5  fr. 

La  première  partie  du  tome  XI  et  la  deuxième 
partie  du  tome  XII  (  i**  série]  se  vendent  séparé- 
ment      a5  fr. 

Notices  et  extraits  des  manuscrits  de  la  Birlio- 

THBQUK    nationale     ET    AUTRES     BIBLIOTHEQUES, 

publiés  par  Tlnstitut  de  France.  Tomes  I  à  X 
épuisés;  XI  à  XXVI;  XXVIl,  1*'  et  a*  fascicules 
de  la  i~  partie,  et  XXVII,  a*  partie;  XXVIII  à 
XXX,  i"*  et  a*  parties  (contenant  la  table  des  tomes 
XVI  k  XXIX);  XXXI  h  XXXVl,  1"  et  a*  parties; 
tome  XXXVII;  tome  XXXVIII,  1"  et  a*  parties; 
tome  XXXIX,  i**  et  a*  parties. 

A  partir  du  tome  XIV  jusqu'au  tome  XXXVIII 
(sauf  le  tome  XXX VJI,  qui  est  en  un  seul  volume), 
chaque  tome  est  divisé  en  deux  parties;  du 
tome  XIV  au  tome  XXIX,  la  première  partie  de 
chaque  tome  est  réservée  «^  la  typographie  orien- 
tale. Prix  des  tomes  XI,  Xli,  XIII  et  de  chaque 
partie  des  tomes  suivants i5  fr. 

Le  tome  XVIII,  a*  partie  (Papyrus  grecs  du 
Louvre  et  de  la  Bibliothèque  nationale),  avec 
atlas  in-fol.  de  5a  planches  de  fac-similés,  se 
vend 45  fr. 

Le  premier  fascicule  de  la  première  partie  du 
tome  XXVII  (Inscriptions  sanscrites  du  Cambodge), 
avec  atias  in-foL  de  17  planches  de  fac-similés,  se 
vend ' ao  fr. 

CDARTES  ET  DIPLOMES.  —  TIC 


Notices  et  extraits  des  manusceffs  de  la  Biblio- 
thèque NATIONALE,  etc.  (suite)  : 

Le  second  fascicule,  avec  un  atlas  in-fol.  de 
a8  planches  de  fac-similés,  se  vend 3o  fr. 

DiPLOMATA,  GilART/E,  EPlSTOLiE,  LEGES  ALIAQUB  IN- 
STRUMENTA AD    RES  GALLO-FRANCICAS   SPECTANTIA, 

nunc  nova  rationeordinata,  plurimumque  aucta, 
jubentc  ac  modérante  Academia  inscriptionum  et 
humaniorum  iitterarum.  Instrumenta  ab  anno 
cdxvii  ad  annum  dccli.  Deux  volumes  in-fol. 
Prix  du  volume 3o  fr. 

TaRLB  CnRONOLOGlQl'E  DES  DIPLÔMES,  CHARTES, 
TITRES  ET  ACTES  IMPRIMAS  CONCERNANT  L*HIST0I1IB 

DE  France.  Tomes  I  à  IV  épuisés;  V  à  VIU, 
in-fol.  (L'ouvrage  est  terminé.)  Prix  du  vo- 
lume      3o  fr. 

Chartes  et  diplômes.  —  Recaeil  des  Actes  de 
Loikaire  et  de  Louis  V.  Prix  du  volume. . .     la  fr. 

—  Becaeil  des  Actes  de  Philippe  F',  Prix  du 
volume 3o  fr. 

—  Recueil  des  Actes  de  Henri  If.  —  Intro- 
daction  (avec  un  atlas  de  planches).  Prix  du 
volume 5o  fr. 

—  Recaeil  des  Actes  de  Henri  //  (textes),  tome  L 
Prix  du  volume 3i  fr. 

—  Recueil  des  Actes  de  Louis  IV,  Prix  du 
volume 10  fr. 

—  Recueil  des  Actes  de  Philippe  Auguste, 
tome  I.  Prix  du  volume a4  fr- 

Ordonnances  des  rois  de  Frange  db  la  TROisiàMB 
RACB,  recueillies  par  ordre  chronologique.  To- 
mes I  à  XXI  (tomes  I  à  XIX  épuisés),  et  volume 
de  table,  in-foL  Prix  du  volume 3o  fr. 

Recueil  des  historiens  des  Gaules  et  de  la  France. 
Tomes  I  à  XXUI  (épuisés),  in-fol.  Tome  XXIV,  en 
deux  parties.  Prix  au  volume 60  fr. 

Nouvelle  série  in-4*  du  même  Recueil  : 

1.  Documents  financiers.  Tome  I.  Inventaire 
d'anciens  comptes  royaux  dressé  par  Robert 
Mianon,  sous  le  règne  de  Philippe  de  Valois. 
Prix  du  volume aofr. 

a.  Obituaires.  Tome  I.  Obituaires  de  la  province 
de  Sens,  i'*  et  a*  parties.  Prix  de  chaque 
demi-volume a5  fr. 

—  Tome  II.  Prix  du  volume a5  fr. 

—  Tome  III.  Prix  du  volume a5  fr. 

1 

tKr»ltitmiB    «ATIOIALB. 


PUBLICATIONS  DE  L'ACADÉMIE. 


3.  PouiLLés.  Tome  I.  Ponillés  de  la  province  de 
Lyon,  Prix  du  volume i5  fr. 

—  Tome  II.  Ponillés  de  la  province  de  Rouen. 
Prix  du  volume a5  fr. 

—  Tome  III.  Pouillés  de  la  province  de  Tours, 
Prix  du  volume :     a5  fi% 

—  Tome  IV.  Ponillés  de  la  province  de  Sens. 
Prix  du  volume 3o  fi*. 

—  Tome  V.  Ponillés  de  la  province  de  Trêves. 
Prix  du  volume a5  fr. 

—  Tome  VI,  i"  et  a*  parties.  Pouillés  de  la 
province  de  Reinis^  Prix  de  chaque  demi- 
volume a5  fr. 

Recueil  des  historiens  des  croisades  : 

Lois.  {Assises  de  Jérusalem.)  Tomes  I  et  II,  in-fol., 

épuisés. 
Historiens  occidentaux.  Tome  I,  en  deux  parties, 

in-fol.  Prix  du  volume 45  fr. 

—  Tomes  II,  III  et  IV,  in-fol.  Prix  du  vol.    3o  fr. 

—  T(Hiie  V,  en  deux  parties,  in-f(4.  Prix  du  vo- 
lume       55  fr. 

Historiens  arabes.  Tomes  I  et  III,  in-fol.  Prix  du 
volume 45  fr. 

—  Tome  II,  1**  et  a*  parties,  in-fol.  Prix  de  chaque 
demi-voinme aa  fr.  5o 

—  Tojne  IV,  in-fol.  Prix  du  volume 5o  fr. 

—  Tome  V,  in-fol.  Prix  du  volume a5  fr. 

Historiens  arméniens.  Tome  I,  in-fol.  Prix  du  vo- 
lume.      45  fr. 

—  Tome  II ,  in-foL  Prix  du  volume 6o  fr. 

Historiens  grecs.  Tomes  I  et  II,  in-fol.  Prix  du 

volume 45  fr. 

Histoire  littéraire  de  la  France.  Tomes  XI  h 
XXXIV  [tomes  XI  à  XXIX  épuisés),  in4'.  Prix  du 
volume a5  fi*. 


Gallia  Cbristiana.  Tome  XVI,  in-fol.  Prix  du  vo- 
lume      37iip.  5o 

Œuvres  de  Borghesi.  Tomes  VU  et  VJII,  in-4^  Prix 
du  volume ao  fi*. 

—  Tome  IX,  i"  partie.  Prix  du  demi-vol.     la  fi*. 

—  Tome  IX,  a"  partie.  Prix  du  demi-vol...     8fr. 

—  Tome  IX,  3*  partie  (contenant  la  table  des 
tomes  VI,  VII  et  VIU).  Prix  du  fascicule.     4  fi*. 

—  Tome  X,  i"  et  a*  parties.  Prix  de  chaque  demi- 
volume i5  fi*. 

Corpus  inscriptjonumi  Sbmiticarum. 

Impartie,  Inscriptions  phéniciennes  : 

—  Tome  I,  fasc.  i  et  ii,  in-fol.  Prix  du  fiisci- 
cule a5  fi*. 

—  Tome  I,  fasc.  m  et  iv.  Prix  du  fascicule.  37fi'.5o 

—  Tome  II ,  fasc:  i.  Prix  du  fascicule a5  fr. 

—  Tome  II,  fasc.  ii.  Prix  du  fascicule. . .     5ofi*. 

—  Tome  II ,  fasc.  ni.  Prix  du  fascicule ...     a5  fi*. 

—  Tome  II,  fasc  iv.  Prix  du  fascicule. . .     5o  fr. 

a*  partie.  Inscriptions  araméennes  : 

—  Tome  I,  fasc.  i  et  ii.  Prix  du  fascicule.  5ofr. 

—  Tome  I ,  fasc.  m.  Prix  du  fiiscicule ....  6o  fr. 

—  Tome  II,  fasc.  i.  Prix  du  fascicule. ...  8o fr. 


4*  partie,  Inscriptions  himyarites  : 

—  Tome  I,  fiisc.  i.  Prix  du  fascicule. . 

—  Tome  I,  fasc.  ii.  Prix  du  fascicule. . 

—  Tome  I,  fasc.  m.  Prix  du  fascicule. 

—  Tome  I,  fasc.  iv.  Prix  du  fascicule. . 

—  Tome  II,  fasc.  i.  Prix  du  fascicule. .  • 

—  Tome  II, fasc.  n;  Prix  du  fascicule. . 


37fir.5o 
a5fi'. 
bot. 

.     4ofi'. 

.    36  fr. 

.     35  fi*. 


EN  PRÉPARATION  . 


Mémoires  de  l* Académie.  Tome  XLI. 

Mémoires  présentés  par  divers  savants  étrangers 
X  L*ÂGADÉMiE.  Tome  XIII. 

Notices  et  extrafts  des  manuscrits  de  la  Birlio- 

THÈQUE  NATIONALE,  etC.  TomO  XL. 

Gbartes  et  DIPLOMES.  —  Jiecueil  des  actes  des  rois  de 
Provence. 


Recueil  des  historiens  des  Gaules  et  de  la  France. 
Nouvelle  série  in-4*  :  Oritoaires,  tome  IV.  Obi- 
tuaires  de  la  province  de  Sens. — Pouillés,  tome  VII. 
PouiUés  de  la  provmcede  Bourges.  —  Pouillés, 
tome  VUI.  Pouillés  des  provinces  d'Aix,  d^ Arles, 
d'Avignon,  d^Embrun  et  de  Taretitaise. 

Histoire  littéraire.  Tome  XXXV. 

Corpus  inscriptionou  Sbmiticarum ,  i"*  partie, 
tome  II,  fasc.  v;  —  a*  partie,  tome  II,  &so.  n. 


TIRAGES  A  PART 


DBS 


PIIBLIGATIONS  DE  L'ACADÉMIE  DES  INSCRIPTIONS  ET  BELLES-LETTRES 


EN    VENTE 


À  LA  LIBRAIRIE  C.  KLINGKSIECK,  RUE  DE  LILLE,  11,  À  PARIS. 


AMÉLINEÂU  [£.]..  Notices  des  manuscrits  coptes 
de  la  Bibliothèque  nationale  renfermant  des 
textes  bilingues  du  Nouveau  Testament,  avec 
6  planches  (  189Ô) 4  &•  70 

BABELON.  La  théorie  féodale  de  la  monnaie 
(  igo8) 3  fr.  20 

—  Moneta  (iQiS] a  fr.  3o 

BÂBIN  (C).  Rapport  sur  les  fouilles  de  M.  Schlie- 

mann  k  Hissarlik  (Troie),  avec  a  planches 
(189Q]. afr. 

BARTHELEMY  (A.  de).  Note  sur  Torigine  de  la  mon- 
naie tournois  (1896) o  fr.  80 

BERGER  (Ph.).  Mémoire  sur  la  grande  inscription 
dédicatoire  et  sur  plusieurs  autres  inscriptions 
néo-puniques   du  temple  d'Hathor-Miskar  à 

Maktar (1899) ^^^' 

—  Mémoire  sur  les  inscriptions  de  fondation  du 

temple  d'Esmoun ,  à  Sidon  (  1 90a  ) . .  •     3  fr.  ao 

RERGER  (S.).  Notice  sur  quelques  textes  latins 
inédits  de  TAncien  Test ament  (  1 893  ] .     1  fr.  70 

—  Un  ancien  texte  latin  des  Actes  des  Apôtres,  re- 

trouvé dans  un  manuscrit  provenant  de  Per- 
pignan (1895) a  fr. 

—  Les  préfaces  jointes  aux  livres   de   la  Bible 

dans  les  manuscrits  de  la  Yulgate  (mémoire 
posthume)  [190a] 3  fr. 5o 

GAGNAT  (R.).  Les  bibliothèques  municipales  dans 
TEmpire  romain  (1906) a  fr.  10 

—  Les  deux  campi   de  la  légion  m*  Auguste  à 

Lambése  d'après  les  fouilles  récentes  (1908) 
4fr. 

—  La  frontière  militaire  de  la  Tripoli taine  k  Te- 

poque  romaine  (191a) 3  fr. 

—  Uannone  d^Afrique  (1910) • .  •     1  f r.  5o 

CAPITAN  (ir).  Quelques  caractéristiques  de  Tar- 
chitecture  maya  dans  le  Yucatan  ancien 
(1912) 3  fr. 

GARRA  DE  VAUX  (Baron).  Le  Livre  des  appareib 
pneumatiques  et  des  machines  hydrauliques 
parPhiion  deByzance,  édité  d*après  les  ver- 
sions arabes  et  traduit  en  français  (190a). 
'^    8fr.  5o 

CARTON  (D').  Le  théâtre  romain  de  Doûgga,  avec 
18  phinches  (looa) 10  fr. 

^  Le  sanctuaire  de  Tanît  à  El-Kénissia  (1006). 
9  n*.  ao 


GHABOT  (Abbé  J.-B.).  Synodicon  orientale  ou  Recueil 
de  synodes  nestoriens  (190a) 3olr. 

GHAVANNËS  (Éd.).  Dix  inscriptions  chinoises  de 
l'Asie  centrale,  d'après  les  estampages  de 
M.  Gh.-E.  Bonin  (190a) 6fr. 

GOLLIGNON  (Maxime).  Le  consul  Jean  Giraud  et  sa 
relation  de  TAttique  au  xvii*  siècle,     a  fir.  60 

GORDIER  (H.).  Un  interprète  du  général  Brune 
et  la  un  de  TÉcole  des  Jeunes  de  langues 

(19»  0 4  fr. 

GROISET   (Maurice).  Observations  sur  la  légende 

primitive  d'Ulysse  (1910) a  fr. 

CUMONT  (Franz).  La  théologie  solaire  du  paganisme 
romain  (1909) 1  fr.  70 

GUQ  (  Ed.  ).  Le  colonat  partiairc  dans  l'Afrique  ro- 
maine, d'après  l'inscription  d'tienchir-Mettich 

U897) •••• ; 3fr. 

—  Le  sénatus-consulte  de  Délos  de  l'an  166  avant 

notre  ère  (191a) 1  Ir.  70 

—  Un  nouveau  document  sur  l'Apokèryxis  (1913). . 

a  fr.  60 

—  Une  statistique  de  locaux  affectés  à  l'habitation 

dans  la  Rome  impériale  (191 5) a  fr.  5o 

DELABORDE  (H.-F.).  Les  inventaires  du  Trésor  des 
Ghartes,   dressés  par   Gérard   de    Montaigu 

(1900) 3fr.  60 

DELISLE  (L.).  Notice  sur  un  psautier  latin-francais 
du  XII*  siècle  (ms.  latin  1670  des  Nouvelles 
Acquisitions  de  la  Bibliothèque  nationale), 
avec  fac-similé  (1891) 1  fr.  10 

—  Anciennes  traductions  françaises   du  traité  de 

Pétrarque  swr  les  Remèdes  de  l'une  et  Vautre  for- 
tune (1091) 1  fr.  4o 

—  Notice  sur  la    chronique    d'un   anonyme    de 

Béthune    du    temps    de    Philippe  Auguste 
(1891) 1  fr.  70 

—  Fragments  inédits  de  l'histoire  de  Louis  XI  par 

Thomas  Basin,  tirés  d'un  manuscrit  do  Gœfc- 
lingue,  avec  3  planches  (1893) a  fr.  60 

—  Notice  sur  les  manuscrits  originaux  d'Adémar  de 

Ghabannes ,  avec  6  planches  (  1 896) . .     6  fr.  5o 

—  Notice  sur  la   chronique  d'un  dominicain  de 

Parme,  avec  fiic-similé  (1896) a  fr. 

—  Notice  sur  un  livre  annoté  par  Pétraraue  (  ms. 

latin  aaoi  de  la  Bibh'olhèque  nationale),  avec 
a  planches  (1896) .^ 1  fr.  70 

—  Notice  sur  les  Sept  psaumes  allégorisés  de  Ghris- 

tine  de  Pisan  (1896) ' o  fr.  80 

I.