Skip to main content

Full text of "Registri dei cardinali Ugolino d'Ostia e Ottaviano degli Ubaldini;"

See other formats


Google 



This is a digitai copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a project 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legai copyright terni has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the originai volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with librarìes to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-C ommercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commerci al purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do noi send aulomated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogX'S "watermark" you see on each file is essential for informingpcoplcabout this project and helping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legai Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legai. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countiies. Whether a book is stili in copyright varies from country to country, and we cani offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of this book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



Informazioni su questo libro 



Si tratta della copia digitale di un libro che per generazioni è stato conservata negli scaffali di una biblioteca prima di essere digitalizzato da Google 

nell'ambito del progetto volto a rendere disponibili online i libri di tutto il mondo. 

Ha sopravvissuto abbastanza per non essere piti protetto dai diritti di copyriglit e diventare di pubblico dominio. Un libro di pubblico dominio è 

un libro clie non è mai stato protetto dal copyriglit o i cui termini legali di copyright sono scaduti. La classificazione di un libro come di pubblico 

dominio può variare da paese a paese. I libri di pubblico dominio sono l'anello di congiunzione con il passato, rappresentano un patrimonio storico, 

culturale e di conoscenza spesso difficile da scoprire. 

Commenti, note e altre annotazioni a margine presenti nel volume originale compariranno in questo file, come testimonianza del lungo viaggio 

percorso dal libro, dall'editore originale alla biblioteca, per giungere fino a te. 

Linee guide per l'utilizzo 

Google è orgoglioso di essere il partner delle biblioteche per digitalizzare i materiali di pubblico dominio e renderli universalmente disponibili. 
I libri di pubblico dominio appartengono al pubblico e noi ne siamo solamente i custodi. Tuttavia questo lavoro è oneroso, pertanto, per poter 
continuare ad offrire questo servizio abbiamo preso alcune iniziative per impedire l'utilizzo illecito da parte di soggetti commerciali, compresa 
l'imposizione di restrizioni sull'invio di query automatizzate. 
Inoltre ti chiediamo di: 

+ Non fare un uso commerciale di questi file Abbiamo concepito Googìc Ricerca Liba per l'uso da parte dei singoli utenti privati e ti chiediamo 
di utilizzare questi file per uso personale e non a fini commerciali. 

+ Non inviare query auiomaiizzaie Non inviare a Google query automatizzate di alcun tipo. Se stai effettuando delle ricerche nel campo della 
traduzione automatica, del riconoscimento ottico dei caratteri (OCR) o in altri campi dove necessiti di utilizzare grandi quantità di testo, ti 
invitiamo a contattarci. Incoraggiamo l'uso dei materiali di pubblico dominio per questi scopi e potremmo esserti di aiuto. 

+ Conserva la filigrana La "filigrana" (watermark) di Google che compare in ciascun file è essenziale per informare gli utenti su questo progetto 
e aiutarli a trovare materiali aggiuntivi tramite Google Ricerca Libri. Non rimuoverla. 

+ Fanne un uso legale Indipendentemente dall'udlizzo che ne farai, ricordati che è tua responsabilità accertati di fame un uso l^ale. Non 
dare per scontato che, poiché un libro è di pubblico dominio per gli utenti degli Stati Uniti, sia di pubblico dominio anche per gli utenti di 
altri paesi. I criteri che stabiliscono se un libro è protetto da copyright variano da Paese a Paese e non possiamo offrire indicazioni se un 
determinato uso del libro è consentito. Non dare per scontato che poiché un libro compare in Google Ricerca Libri ciò significhi che può 
essere utilizzato in qualsiasi modo e in qualsiasi Paese del mondo. Le sanzioni per le violazioni del copyright possono essere molto severe. 

Informazioni su Google Ricerca Libri 

La missione di Google è oiganizzare le informazioni a livello mondiale e renderle universalmente accessibili e finibili. Google Ricerca Libri aiuta 
i lettori a scoprire i libri di tutto il mondo e consente ad autori ed edito ri di raggiungere un pubblico più ampio. Puoi effettuare una ricerca sul Web 
nell'intero testo di questo libro da lhttp: //books. google, comi 




ISTITUTO STORICO 
ITALIANO 



FONTI 



STORIA D'ITALIA 



PUBBLICATE 



DALL'ISTITUTO STORICO 
ITALIANO 



REGESTI . SECOLO XIII 




ROMA 



NELLA SEDE DELL'ISTITUTO 

PALAZZO DEI LINCEI, GIÀ CORSINI, 

ALLA LUNGAKA 



1890 






PREFAZIONE 



L 



I registri dei cardinali Ugolino d'Ostia e Ottaviano 
degli Ubaldini, legati apostolici in Lombardia, sono 
cronologicamente ristretti per la massima parte entro 
gli angusti termini di pochi mesi degli anni 1221 e 
1252, toccando perciò un brevissimo tratto di storia 
del secolo xra, già tanto esplorata e studiata, e che pur 
conserva sempre nuove attrattive di ricerca e di 
studio. Le due maggiori podestà ce ne hanno tra- 
mandato in grande copia i documenti a memoria dei 
loro atti, a sostegno delle loro ragioni e pretese, a di- 
fesa non sempre spassionata della loro politica con- 
dotta. E mentre tanta alacrità si adopera attorno i 
regesti degli imperatori e dei papi, il raccogliere le 
testimonianze di coloro che furono i principali consi- 
glieri ed esecutori della politica o imperiale o ponti- 
ficia, appare non solo necessario complemento per 
integrare la storica serie dei fatti, ma efficace sus- 
sidio di critico riscontro al contenuto di quei re- 
gesti. Sicché, pur senza tener conto dell' importanza 
dei documenti e dei personaggi cui si riferiscono. 



vili G. LEVI 

il pregio critico e diplomatico dei due registri che 
pubblichiamo è per sé così evidente, che vien fatto di 
meravigliarsi che prima d'ora non sieno stati inte- 
gralmente divulgati, mentre da un pezzo erano noti 
agli studiosi. 

Il registro del cardinale Ugolino d'Ostia segnalato 
fino dal secolo xviii, per alcuni documenti editi dal 
Martene e Durand, indi ripetuti e citati da parecchi sto- 
rici italiani', oggetto di breve nota deir Huillard-Bré- 
holles *, descritto dal Pertz 5, registrato dal Potthast ^, 
affatto trascurato dall'ultimo biografo di Gregorio IX ^^ 
venne opportunamente fatto oggetto di più accurato 
esame dal Ficker, che ne cavò larghi estratti in ser- 
vigio dei regesti imperiali,* dei quali potè giovarsi il 
Winkelmann nel recente volume su Federico II ^ Il 
compianto conte Riant ne fece eseguire copia per uso 
della Società dell' Oriente latino, che stava preparando 
la raccolta delle lettere di Onorio III relative a Terra 
Santa. Il P. Denifle mostrò giusta estimazione pel 
valore paleografico e diplomatico di quel codice, ri- 
producendone due pagine tra i facsimili dei regesti 
pontifici 7. Se non che i particolari scopi a cui quei 
dotti stranieri miravano, dovettero naturalmente di- 
stoglierli dal pensiero di una integrale pubblicazione, 



' Vedi docc. 8, io, 13, 38. 
' Vedi doc. 4. 
3 Archiv, VII, 888. 

^ Bibl. hisU nuda aevi, alla voce A e t a. 
5 Felten, Papst Gregor IX, Freiburg im Breisgau, 1886. 
^ Kaiser Friedrich II, Leipzig, 1889, pp. 163-177. 

7 Specitnina paìaeographica regestorum Romanorum pontificum dblnnocentio III 
ad Urhanum V, Roma, 1888, tav. 15 e 16. Cf. p. xxxm, nota i. 



PREFAZIONE. IX 



mentre il contenuto del registro in molta parte inte- 
ressa la particolare storia dei comuni italiani. 

Il codice, pur troppo frammentario, delle lettere del 
cardinale Ottaviano degli Ubaldini, fin dal secolo xvn 
oggetto di studi non molto larghi e rimasti inediti di 
Federico Ubaldini ', fu più fruttuosamente messo a con- 
tributo da due dei migliori nostri autori di storie mu- 
nicipali, l'Affò e il Savioli. Eppure né il Potthast né 
rOesterley* registrarono l'epistolario dell' Ubaldini, né 
alcuno più si era finora curato di ricercarne l'origi- 
nale, pur esattamente indicato in quelle storie. 



IL 



Come accennammo, il registro di Ugolino d'Ostia 
appartiene quasi per intero alla sua legazione del 1221, 
eccetto tre documenti del 12 19 scritti su un foglio 
di guardia, ed alcuni altri posteriori che risguardano 
il vescovado d'Ostia. Il registro ci offre pertanto 
un minuto ed esattissimo quadro dell'abile operosità 
di Ugolino Conti, non meno che delle arti svariate 
onde la Chiesa Romana seppe mantenere, accrescere 
e difendere le proprie prerogative. Il quadro riesce 
tanto piìi esatto e vivace in quanto accosto al pro- 
tagonista si delineano abbastanza chiaramente gli altri 
personaggi dell'azione. Nei regesti pontifici é sempre 
il Papa o la sua Curia che detta, che narra, che as- 

* Cod. Barberìniaiio LII, i. 

* Wegwtiser durch ii$ Liieratur der Urkunden Sammìungen, Berlino, i88$- 
1886. 



X G. LEVI 

solve o condanna o concede, e che finalmente registra 
solo quanto e in quel modo e misura che più toma 
conforme ai propri intendimenti. Un legato invece 
doveva tener nota di tutto, non solo badando agli in- 
teressi dell'autorità da lui rappresentata, ma anche alla 
tutela della propria responsabilità, alla giustificazione 
del proprio operato, i cui 'frutti potevano non cor- 
rispondere sempre allo zelo e alla destrezza adope- 
ratavi. 

La predicazione e i preparativi della Crociata ; la 
pacificazione d'ogni discordia che impedisse l'unanime 
concorso all' impresa ; la tutela dei privilegi della 
Chiesa e dei chierici e l'estirpazione dell'eresia sono 
i principali capi della missione affidata al cardinale 
Ugolino. Egli partiva forte della fiducia del papa e 
dell'imperatore, e già uso ai negozi affidatigli per 
l'esperienza fatta nelle precedenti legazioni di Germania 
(1207- 1209) e di Lombardia (i 216- 12 19). Sua guida 
erano le decisioni del concilio Lateranense, che ave- 
vano ricevuto nuovo vigore, dacché Federico II, pren- 
dendo dalle mani del vescovo di Ostia la croce insieme 
colla corona imperiale, aveva anche munito della sua 
sanzione le leggi contro l'eresia e gli attentati all'eccle- 
siastica libertà. 

In quanto ai preparativi della Crociata, il' registro 
ci fa seguire passo passo il legato nei suoi viaggi da 
Siena a Firenze^ dall' Emilia alla Lombardia e nel Ve-, 
neto^ mentre ottiene da quei comuni promessa di con- 
correre alla Crociata, spesando qualche milite per un 
anno. Intanto che al Cardinale tocca dì provvedere 
all'esazione della vigesima, incontrando pertinace resi- 



PREFAZIONE. XI 



stenza nel patriarcato d*AquiIeia,e dal Papa a stento ot- 
tiene qualche acconto sulle somme largamente promesse 
all' impresa, il vescovo di Reggio, Nicolò Maltra versi, 
datogli a compagno nella predicazione della croce^ 
spende la sua autorità ad arrotare un notevole drap- 
pello di cavalieri, in gran parte emiliani, di cui il 
registro conserva V interessante elenco. Ma in quanto 
alle relazioni col marchese Guglielmo di Monferrato, 
la parte avuta da Ugoi'wo d'Ostia nel porlo a capo 
deUa spedizione in qualità di gonfaloniere della Chiesa, 
è attestata solamente in una lettera del marchese al 
Papa e in alcune di Onorio al legato. Neil' insieme 
i documei^ii del registro ridiicono alla giusta misura 
le esagerazioni di oerte istorie dei secoli xvi e xvii^ 
nelle quali, ad adulare famiglie o municipi, si con- 
tano a centinaia i cavalieri di cia^ouna città passati 
in Terra Santa nelle Crociate del secolo xui. 

Ovunque gli cadde il destro, il legato pontificio cercò 
di fare eseguire «d inserire negli statuti comunali le 
recenti leggi canoniche e imperiali ; e segnatamente a 
Mantova e Piacenza trovò rigogliosa l'eresia e ado- 
però grande vigore per estirparia. 

Più che dell'eresia, dovè occuparsi della difesa di 
quei privilegi della chierisia compresi sotto la formula 
di « ecclesiastica lihertas » e che i comuni per amore 
di civile libertà tentavano dd abolire o menomare 
almeno, ora con giuridici espedienti ora con violente 
e sanguinose rivolte. ^Nel crescente sviluppo degli 
ordini cittaddnd, la legislazione statutaria assumeva più 
certe ed ampie forme, e mal tollerandosi che i chie- 
rici convenissero i <:ittadini innanzi ai tribunali eccle- 



XII G. LEVI 

siastici, si escogitavano abili mezzi per sottoporre 
il clero alla giustizia municipale. D'altra parte col 
rifiorire del commercio, col crescere delle ricchezze 
e coir ingentilirsi del costume, si ristoravano e au- 
mentavano le vie e i ponti, le strade delle città ve- 
nivano selciate, e si allargavano le antiche cerchia 
delle mura. Il clero, pur essendo partecipe ai van- 
taggi di tale rinnovamento, si rifiutava di concorrere 
alle conseguenti spese. Inoltre, mentre i municipi per 
via di accomandigia o con Tarmi venivano sottopo- 
nendo i signori del contado, incontravano grave in- 
toppo all'estendersi della giurisdizione del comune 
nelle terre e nei castelli di ragione vescovile. Ancora 
restavano vestigie delle autorità del vescovo sulla 
città, come, ad esempio, in Parma, dove conservava il 
diritto d' investitura sui magistrati cittadini. Alimento 
alle contese offrivano gli stessi privilegi che gli im- 
peratori con altrettanta facilità ed ampiezza concede- 
vano ai prelati ed ai comuni. E intanto uguaglianza 
di sorte e di pericoli collegava i vescovi e i signori 
del contado contro le città. 

Il pontificato romano si levò sempre a difesa delle 
Chiese e del clero contro tali molteplici attacchi, e 
i regesti pontifici son pieni di ammonizioni, minacce, 
spirituali censure, ordini di sequestrar beni ed altre 
rappresaglie; fra cui una particolar foggia di bando, 
in forza del quale volevasi isolare il comune contu- 
mace dalle altre città, diffidandole a non permettere 
ai propri cittadini di accettare presso di quello l'ufficio 
di potestà od altra magistratura, e similmente a non 
prendere esse da quello i loro rettori. 



PREFAZIONE. XIII 



n cardinale Ugolino trovò il vescovo e il clero di 
Lucca bandito e accanitamente perseguitato per es- 
sersi negato a concorrere alla riparazione di un ponte; 
Pistoia in lotta col vescovo per il conteso possesso 
di alcuni castelli. Modena aveva riassunti gli sta- 
tuti già fatti abolire dallo stesso Cardinale nella pre- 
cedente legazione, riguardanti la giurisdizione sui 
chierici, i contratti enfiteutici e la validità delle aliena- 
zioni dei beni ecclesiastici. Simili statuti pur erano 
in vigore a Mantova, a Bergamo e a Ferrara. In 
Parma la controversia col vescovo si estendeva su 
lunga serie di castelli e molteplici punti di giurisdi- 
zione. In Milano Tarcivescovo venne cacciato in bando 
per avere colpito di scomunica alcuni cittadini di Monza, 
soggetta a quel comune. Padova aveva imposto ed 
esatto una colta per provvedere alla selciatura delle 
strade, e ordinato nuov' statuti, di cui l'abbate di 
Candiana fu primo ad esperimentare la durezza. 

In mezzo a tanti contrasti il cardinale Ugolino 
spiega mirabile energia ed avvedutezza, adoperando 
lettere, messaggi, blandizie e severe minacce nello stile 
solenne della Curia. Dove i suoi sforzi riescono a bene, 
egli, secondo una prassi costante, riceve dal comune 
giuramento di stare ai mandati suoi e della Chiesa, 
impone la consegna di un pegno a garanzia delPadem- 
pimento dei suoi ordini, e poi pronuncia. la sentenza, 
talora anche in via di arbitrato, pur di ottenere V in- 
tento. Per quanto tenace propugnatore dei diritti eccle- 
siastici, non rifugge da qualche temperamento nelle sue 
decisioni, alcime delle quali appunto perciò spiacquero 
al clero e furono sconfessate dal papa; come certe tran- 



XIV G. LEVI 

sazioni circa gli statuti modenesi, come la concordia 
intervenuta tra il vescovo e il comune di Parma. 

Le dirette ragioni della Curia romana furono dal 
cardinale Ugolino rivendicate contro Ferrara che fino 
dal 1219 aveva occupato Massa Fiscaglia, conducen- 
dovi una forte colonia di lavoratori, non ostante fin 
d'allora le proibizioni dd legato. Dopo molte fatiche 
riuscì ad lino dei consueti accomodamenti, di lasciar 
Massa Fiscaglia ai Ferraresi per un annuo censo. 

Tutti i suoi sforzi, tutti i suoi accorgimenti an- 
darono invece completamente falliti con il comune di 
Milano, fermo nel mantenere il bando contro l'arci- 
vescovo e il suo clero, con una tenacia che T inte- 
ressante carteggio dd registro non basterebbe a 
spiegare, se alcune linee degli annali milanesi non 
collegassero quel fatto col contemporaneo sfratto dei 
cattani e valvassori, e se T amistà tra Milano e Ver- 
celli non lasciasse intravedere una confederazione ostile 
al marchese di Monferrato, il crociato gonfaloniere 
della Chiesa. 

Questi aveva, scrivendo al papa, espresso il voto 
che Tarrivo del l^ato servisse a pacificarlo co' suoi 
nemici. Ma i tentativi che Ugolino possa aver fatto a 
questo proposito appena si scorgono attraverso le con- 
trarietà da lui incontrate con Vercelli e Milano. 

La sua azione politica e conciliatrice, si svolse in- 
vece apertamente su tre punti: prendendo le difese 
d' Imola e dell'arcivescovo di Ravenna cotntro Faenza, 
componendo le controversie che vertevano tra il pa- 
triarca di Aquileia e il vescovo di Feltre e Belluno 
da una parte e il comune di Treviso dall'altra, e fi- 



PREFAZIONE. XV 



nalmente interponendosi nelle civili discordie della città 
di Piacenza. 

Ovunque il Cardinale trovò precedenti privilegi o 
sentenze di papi ed imperatori o dei loro vicari, so- 
vente contradittorie, in mezzo alle quali andò de- 
streggiandosi con r aiuto e il consiglio dei dottori 
delle studio bolognese. 

Con la minaccia di scomunica ridusse Faenza ai 
suoi mandati, obbligandola a restituire Lugo ed altre 
terre all'arci vescovo di Ravenna, a cessare dall' inquie- 
tare Imola, ed a ristorare i danni procurati all'uno 
e all'altra ; ma sul conteso possesso di Castel Imolese 
non sembra abbia voluto interloquire. 

Nelle secolari lotte che il patriarca di Aquileia, il 
vescovo di Feltre e Belluno, e la città di Treviso ve- 
nivano combattendo per estendere la propria giurisdi- 
zione e il proprio territorio a danno del vicino, il Car- 
dinale pronunciò due sentenze, le quali, per quanto 
molto favorevoli alle due Chiese, serbano una certa 
equità verso il comune di Treviso, cui forse giovò 
alcun buono ufficio di Venezia, sua naturale alleata. 

Più lunghe e spinose furono le pratiche tentate da 
Ugolino per comporre la pace tra i cavalieri e il po- 
polo di Piacenza. Sebbene su tal punto alcuni dei 
principali documenti fossero prima d'ora conosciuti, 
questo notevole episodio della storia intima di un 
comune italiano viene dal registro messo in più com- 
pleta luce ed acquista particolare importanza ed at- 
trattiva. Il legato è costretto a procedere lentamente 
e con riguardosa cautela fra quegli odi civili, che 
sembrano aguzzare nei Piacentini certa avvocatesca 



XVl G. LEVI 

« 

scaltrezza, mentre le ritrosie da vincere, le difficoltà 
da superare, i problemi da sciogliere sono assai 
gravi: far rimettere in patria i militi, e coi militi i 
giudici che ne avevano seguito le parti e le vicende; 
stabilire Tequa compartecipazione della milizia e del 
popolo agli uffici ed onori municipali, principale oggetto 
della discordia ; dichiarare la Ubertà di esportazione, 
e Tuguaglianza dei cittadini e degli uomini del contado 
nel concorrere alle pubbliche gravezze; fondere Finterà 
cittadinanza in un sol corpo sotto un unico podestà, 
e finalmente togliere di mezzo il principal focolare 
delle discordie sciogliendo le particolari società del 
popolo e della milizia e ogni loro lega con le città e 
i signori vicini. Il Cardinale partì che la guerra civile 
divampava più di prima, ma la sua intromissione tra 
le parti piacentine non fu senza risultato per Roma, 
che per lunghi anni esperimentò nei militi di Piacenza 
devoti campioni di parte guelfa contro V imperiale 
Cremona. 

Il legato direttamente o a mezzo dei suoi nunzi 
dovè pure spesso provvedere intorno alla disciplina e 
airamministrazione ecclesiastica ; su di che non oc- 
corre indugiarci. Resta invece a dire delVultima parte 
del registro, contenente documenti posteriori ed estranei 
alla legazione. Il lodo di pace che il vescovo Ostiense 
dettò tra Velletri, Cori e Sermoneta, da una parte, e 
Ninfa, Sezze e il castellano d'Acqua Putrida dall'altra, 
è noto da un pezzo. Nuovamente vediamo Ugolino 
vigile custode dell' ecclesiastica libertà nella fideius- 
sione di due cardinali per il nobile Giordano di Pier 
Leone circa l'emenda dei danni recati alle chiese e ai 



PREFAZIONE. XVII 



chierici di Castel Giuliano. Ma Tattenzione cade prin- 
cipalmente sopra la serie degli atti con cui fu affidata 
la città di Ostia a Riccardo Conti, nipote di Ugolino, 
per munirla e difenderla dagli assalti de* Bovazzani, 
che avevan innalzato un castello ad offesa di quella 
città. Per tre mesi è un succedersi di stipulazioni a 
schiarimento, a ratifica, a complemento del contratto ; 
e ne risulta chiaro V intendimento di assicurare a Ric- 
cardo una certa stabilità nel possesso di Ostia. Se 
non che è noto come Onorio III finisse poi per riscat- 
tare Ostia dalle mani di Riccardo, e come questi si 
ponesse in aperta guerra coi Savelli, nijSoti del papa, 
e col papa stesso '. 

Dopo la legazione del 1221 il cardinale Ugolino 
d'Ostia sembra ormai posarsi, quasi a prender lena 
per il prossimo pontificato ; ma considerando i docu- 
menti con cui si chiude il suo registro e i casi di Ric- 
cardo Conti, viene anche fatto di pensare ad un pro- 
babile raffreddamento di Onorio III verso di lui. 



in. 



Ottaviano degli Ubaldini cardinale diacono del titolo 
di Santa Maria in via Lata tenne la legazione di Lom- 
bardia dal 1247 al 1252; bensì, durante il più grave pe- 
riodo della lotta con Federico II, gli rimase a com- 
pagno Gregorio da Montelongo legato fino dai tempi di 
Gregorio IX. Morto Taborrito imperatore, ritornato in 

' Vedi p. 144, Dou i; Gregorovius, Storia àtUa città di Roma, V, 157. 
C 



XVIII G. LEVI 

« 

Italia il pontefice, promosso il Montelongo a patriarca 
d'Aquileia, TUbaldini continuò da solo ad esercitare 
il suo ufficio con l'evidente mandato di difendere e 
tenere unita la lega guelfa, di cui dopo Ezzelino da 
Romano uno dei più temuti nemici era il marchese 
Uberto Pallavicino. 

Se non che tra le incertezze conseguenti alla morte 
di Federico, e più ancora dopo la discesa di Corrado 
nel reame di Napoli, Fazione dell' Ubaldini viene negli 
ultimi tempi a scemare d'importanza; e mentre il 
Pontefice, oppresso da più gravi cure, non pensa a 
provvederlo dei mezzi necessari, il legato, che non riesce 
a spremer altro dalle procurazioni, è ormai deside- 
roso di tornare in Curia. 

Il registro contiene il carteggio di quest' ultimo e 
meno notevole periodo della sua legazione, particolar- 
mente dall'agosto all'ottobre 1252, tre mesi impiegati 
a raccogliere e portare scarsi e tròppo tardivi soc- 
corsi alla milizia piacentina, già stata oggetto di tante 
brighe al suo predecessore Ugolino. 

Piacenza, divisa come un trentennio avanti, erasi 
nel 125 1 volta a parte ghibellina sotto gli occhi stessi del 
legato, in seguito al richiamo dei Laudi capi della parte 
popolare e all'uscita dei militi devoti alla Chiesa. 
Dopo varia fortuna nell'armi, alternate con tentativi 
di pace, i militi, rifugiatisi in gran numero nel castello 
di Rivergara, con molto vigore e costanza vi sosten- 
nero dal IO agosto al 23 ottobre l'accanita oppugna- 
zione del popolo piacentino e dell' esercito cremonese 
condotto dal Pallavicino, che minacciava seriamente 
anche la città di Parma. 



PREFAZIONE. XIX 



D legato ricevè in Bologna notizia del grave peri- 
colo « quod tanget ' portas Ecclesie et invol vet multi- 
« tudinem Lombardorum » . Alle pressanti sollecita- 
zioni degli assediati e delle ambascerie parmensi, e 
per comando espresso del papa, dovè muovere al soc- 
corso. Il registro ci conserva una lunga serie di let- 
tere nelle quali TUbaldini mostra di spiegare molto 
zelo per riuscire neir impresa; ma nelle strettezze, di 
cui si lamenta così spesso con il Pontefice, le sue 
mosse vanno tanto lente che alla fine cade Rivergara, 
rimanendo il Cardinale con le sue milizie inerte spet- 
tatore in un castello vicino. 

Il rimanente del carteggio si può dividere in due 
gruppi: Tuno che riguarda direttamente la legazione, 
Taltro di lettere di vario argomento. Il primo con- 
cerne in massima parte l'ordinaria amministrazione 
ecclesiastica ; appena se ne può eccettuare una lettera 
ad Alberico da Romano, un'altra a favore del vescovo 
di Brescia, forse vittima di Ezzelino, di cui è cenno 
in una lettera a Gregorio da Montelongo ; finalmente 
il privilegio all'ordine di S. Maria degli Alemanni e 
ai domenicani di assolvere ed accogliere nel proprio 
grembo i seguaci dell' imperatore. 

Più notevole è il secondo gruppo, dove le lettere ai 
legati apostolici in Toscana, in favore della propria fami- 
glia, e quella a Guido Novello e al podestà dei ghibel- 
lini di Firenze, fanno pensare alle native tendenze 
imperialistiche attribuitegli da frate Salimbene come 
anche dai commentatori di Dante, che ripetono il celebre 
motto che riassumerebbe ad un tempo la fede politica 
e la nessuna fede religiosa del « cardinale » . Certe 



XX G. LEVI 

commendatizie al re di Leon e Castiglia attestano Tau- 
torìtà del prelato; e il siio fasto, di cui resta singo- 
lare monumento nel ricco inventario delle sue argen- 
terie, e i gusti mondani e l'amore delle ricchezze, ben 
conosciute dal medesimo Salimbene, paiono confermati 
dalla menzione di un suo siniscalco inglese, dalla do- 
manda di un falco gruero rivolta ad un vescovo, dalle 
curiose relazioni d'interesse con Gregorio da Monte- 
longo e coi nipoti di Gregorio IX. Che se col papa pro- 
testa « quod nemo tenetur suis stipendiis militare » , 
tra le fotte con i chierici milanesi che gli negano le 
procurazioni, vediamo apparire la figura di Ottone Vi 
sconti suo camerlengo e nunzio fidato presso i cardi- 
nali, sulla cui promozione ad arcivescovo per il favore 
di Ottaviano fu ripetuto in Lombardia un aneddoto 
che i documenti provano non privo di qualche fondo 
di vero. ' La stessa particolare amicizia del cardinale 
Ubaldini con i nipoti di Ugolino d'Ostia, ricorda certa 
voce maligna che corse intorno alla paternità del car- 
dinale. Insomma, l'imagine di Ottaviano degli Ubal- 
dini risulta dal suo carteggio non molto dissimile da 
quella tradizionale, ed è da dolere che il registro non 
sia completo e non abbracci maggiore spazio della 
sua hmga vita e delle sue molteplici vicende. 

' Vedi p. i6o, nota 3 ; 169 nota i. 



PREFAZIONE. XXI 



IV. 



B pregio dei registri è accresciuto dall'originalità 
dei codici «he li contengono. 

Quanto a quello del cardinale Ugolino d'Ostia si 
può con piena sicurezza affermare che il manoscritto 
non solo è originale, ma ufficiale, autentico, compilato 
per ordine e sotto gli occhi del legato. La grande 
copia e qualità dei documenti contenutivi ne costi- 
tuirejjbero già un forte indizio. Bene è vero che il 
registro non comprende tutti quanti gli atti usciti 
dalla cancelleria di Ugolino durante Tanno 1221. Una 
lacuna notevole, fatta più sensibile dal confronto con 
il registro Ubaldiniano, è quella del carteggio diretto 
al pontefice, di cui è appena traccia nella lettera a 
favore di Firenze. Anche manca ogni documento delle 
relazioni del legato con Venezia e Bologna, dove pur 
fece lunga dimora. Gli stessi documenti del registro 
ne presuppongono de' precedenti per noi perduti ; i 
regesti di Onorio III pure accennano ad altri atti 
del suo legato; e finalmente negli archivi si conser- 
vano alcuni documenti relativi alla legazione del 1221, 
non contenuti nel registro'. Tra questi è Tatto di 



' Il 23 maggio 1221 concede ai domenicani la chiesa dei Ss. Faustino e Giih 
litta in Brescia (Odorici, StorU bresciane, VII, 88) ; il 4 agosto akyoi canonici 
di Lodi giurano fedeltà al loro vescovo innanzi al legato in Bologna (Vignati, 
Cod. dipi Laudense, I, 275); Tu agosto Ugolino definisce la questione tra 
il monastero di Nonastola e il vescovo di Bologna « de pkbe S. lohannis 
a de Sicco et de ecclesia de Crepacorio » (Tikabosciu, A/^m. di Nonantcla, II, 



XXII G. LEVI 

investitura della corte di Quarantola conceduta ai di- 
scendenti dei figli di Manfredo, addì i6 aprile 1221, 
dove gli investiti giurano fedeltà alla Chiesa Romana 
« secundum formam et tenorem que in registro prefati 
« domini legati expressius continetur » '. Ma questa 
testimonianza di un registro ufficiale deli legato, di- 
verso da quello che noi possediamo, se prova la coe- 
sistenza di più registri, niente disforme dalle consue- 
tudini della Curia pontificia, non toglie tuttavia fede 
e carattere di autenticità al nostro codice, nel quale, 
a dir vero, gli atti delPaprile e del maggio sono in 
minor numero di quelli appartenenti ai mesi succes- 
sivi. E certamente il registro, come appare dal disor- 
dine cronologico dei documenti, venne in gran parte 
compilato sul termine della legazione, dopo la quale 
rimase tuttavia presso il Cardinale, poiché vi si ag- 
giunsero atti posteriori relativi alla diocesi Ostiense e 
Veliterna. Probabilmente passò nelFarchivio della 
Sede apostolica solo quando Ugolino salì al pontificato, 
e nell' inventario di quell'archivio del 1339 tuttora ap- 
pare un « Regestrum de quibusdam processibus factis 



369); il 17 ottobre investe del suo feudo Guido da Canossa (Pflugk- 
Harttung, Iter Italicum, p. 775). Dalle lettere di Onorio III appare che 
Ugolino d'Ostia destituì l'abbate di S. Fruttuoso {Arch, R. Soc. rom. st. patr. 
XII, 323) ; assolse un prete bresciano cde aveva celebrato con un calice di legno 
(Reg. di Onorio III, a. Vili, ep. 368, e. 175, con la data del 21 marzo 1224, 
senza data nel Corpus iuris canonici, ed, Friedberg, II, 645), e in Venezia certa 
Nicoletta a post mortem P. comitis Absarensis viri sui » emise voto di ca- 
stità nelle mani di Ugolino (Reg. cit. a. VI, ep. 410, e. 242 b, e Reg, di Greg. IX, 
a. XII, ep. 28, e. 5). Da un processo ricavasi che Ugolino inviò suo dele- 
gato in Savona il vescovo di Tortona, con facoltà di esigere procurazioni 
(RiANT, Études sur V hisi, de Viglise de Bethléem, Genova, 1887, p. 137). 
' Vedi p. 14, nota 4. 



PREFAZIONE. XXIII 



« in Lombardia tempore domini Honòrii pape per le- 
« gatum qui tunc erat in Lombardia » '. 

Smarritosi per alcuna delle molte disastrose vi- 
cende dell'archivio Apostolico, pervenne alle mani del 
Colbert, da cui passò alla biblioteca Regia ora Nazio- 
nale di Parigi. 

Il codice è membranaceo di cm. 28 X 2 1 ; rilegato 
in marocchino rosso, porta sui due lati esterni lo 
stemma del Colbert, che si ripete sulla costola, intrec- 
ciato con le sue iniziali. Dopo due fogli cartacei, 
intercalati dal legatore, sono due fogli di guardia in 
pergamena, non numerati, sulla seconda carta dei quali 
furono esemplati i tre documenti del 12 19. Seguono 
carte quarantadue con numerazione moderna, formate 
da un primo quinterno e quattro quaderni; quello 
(ce. i-io) porta la segnatura « secundus », e l'ultimo di 
questi non ha registro. I documenti dalla e. i alla 
e. 33 recano una numerazione che, essendo contem- 
poranea al codice, esclude l'ipotesi che siasi perduto 
un primo quaderno =. Sono bianche le carte 3 b, 
IO A (in cui fu solo appuntata la somma della vi- 
gesima d'Aquileia), 34 b, per tre quarti la 36 b, la 
40 A, parte della 41 b, e la 42 a, spazi probabilmente 
lasciati per ulteriori inserzioni. Tre documenti origi- 
nali in pergamena sono stati intercalati nel registro, cioè 
il documento XIII tra le carte 2 e 3 ; il LXXXX VII A 



* Archiv fùr LitUraiur- und Kirchcn^G^chichU dcs MiiUldUrs, II, 92; cf. 
ivi, p. 20. 

' La numerazione antica ha ripetizioni e salti di numero, e ho creduto 
di non tenerne conto bastando 1* indicazione delle carte del codice. 



XXIV O. LEVI 

tra le carte 31 e 32 e finalmente il documento CU tra 
le carte 33 e 34. 

Il codice presenta una grande varietà di caratteri, 
de* quali sarebbe malagevole dare una chiara ed esatta 
distinzione; evidentemente tutti sono della prima metà 
del secolo xm e in massima parte di tipo notarile e 
cancelleresco. 

Del resto basta Pesame dei facsimili nostri e di 
quelli pubblicati dal Denifle per farsi un adeguato 
concetto della graffa del codice e della sua origina- 
lità. Questa viene poi confermata nel modo più certo 
dair autenticazione di cui sono muniti la maggior 
parte degli istrumenti, recanti il segno tabellionare 
del notaio che per ordine del legato li scrisse od 
esemplò. 

Ugolino d'Ostia, nel cui sonito, insieme ai cappel- 
lani, al penitenziere, al camerlengo, non mancarono 
scrittori e notai, preferì per la pubblica rogazione de- 
gli istrumenti Topera di Lantelmo Ferrari da Pavia, 
notaio di molto credito che Tanno avanti aveva eser- 
citato il suo ufficiò presso Corrado di Metz, legato 
imperiale d'Italia'. Tutti gli atti che recano la au- 
tenticazione di Lantelmo sono certamente di suo pu- 
gno, come mi sono persuaso dopo attento esame di un 
suo autografo, conservato nelTarchivio Capitolare di 
Padova, cc«itenente il 'nostro documento LP. Seb- 
bene uguale raffronto non mi sia stato consentito 

* FiCKER, Forschungm x^r Reichs uni Rechtsgeschichte, IV, docc 276-285. 

* Spero di offrirne il facsimile ncW Archivio paleografico italiano. Nell'ar- 
c)i}vio di Milano sono pure alcuni atti del Lantelmo, ma soltanto autografi 
neirautenticazione. 



PREFAZIONE XXV 




per le scritture degli altri due notai, tuttavia non 
esito a riconoscere per autografe sì quella di Bon vi- 
cino espressa nella tavola I, come T altra 
di Petracio Bocadada che consegnò nel re- 
gistro copia autentica dei documenti LXII- 
LXVn, e di cui qui si riproduce il segno 
del tabellionato. 

Meno certo è il giudizio che si può dare del mano- 
scritto Ubaldiniano. Come già dissi, è frammentario e 
consta di un quaderno di sole sei carte, da cui ne 
sono state recise due, tra la 2 e 3, secondo l'odierna 
numerazione. Esso è coperto di un rozzo cartoncino 
sul quale di mano del secolo xvm si legge: «Octa- 
« viani Ubaldini cardinalis Apostolicae Sedis legati 
«epistolae», anticamente segnato 2336, 2718. Il co- 
dice prima che alla biblioteca Barberini appartenne 
al senatore Carlo Strozzi, che di suo pugno ha 
scritto sul margine inferiore della carta i a: « Ca- 
« roli Strotie Thome filli » '. Il testo comincia nella 
prima carta senza alcun titolo, ed è privo di qua- 
lunque ornamento di iniziali o di rubriche, tutto di 
una stessa mano, salvo gli ultimi cinque docu- 
menti aggiunti dopo. Può vedersi nella tavola III 
come il tipo della scrittura appartenga al secolo xm, 
e stia in mezzo tra il librario e il notarile secondo 
l'uso cancelleresco, al quale si confanno le stesse 
dimensioni del codice di cm. 31 X 20,5. Di più le 



' L'autografia è evidente dal raffronto con la lettera di Carlo Strozzi 
contenuu nel cod. Barber. XXX, 182, e. 119. Intorno allo Strozzi (1587- 
1670) vedi Isidoro Dei. Lusgo, Dino Compd;^m e la sua cronica, I*, 760 sgg. 



XXVI G. LEVI 

lettere di identico o analogo tenore sono indicate se- 
condo il formulario dei regesti pontifici ( « in eundem 
« modum », « in eundem modum verbis competenter mu- 
« tatis »), e conforme allo stile di quei regesti sono 
pure parecchie abbreviature, come ad esempio «dis. 
« t. q* fun. auc. m* q* » per « discretioni tue qua fun- 
« gimur auctoritate mandamus quatenus » . Come nei 
regesti pontifici così anche in quelli dei due legati 
le intitolazioni di lettere a persone rivestite di qualche 
ufficio non esprimono il nome, e in luogo di esso stanno 
due punti (« . . episcopo Feretrano; . . potestati Bo- 
« noniensi » ) '. Può essere insomma incerto se il re- 
gistro sia stato compilato per iscopo ufficiale ed am- 
ministrativo, poiché comprende anche lettere private; 
non può dubitarsi che sia opera uscita dalla cancel- 
leria del cardinale. Le stesse ultime lettere aggiunte 
sembrano confermarlo, dandoci indizio che il registro 
rimase presso persona che seguì Ottaviano degli Ubal- 
dini nella nuova legazione di Sicilia *. Una di quelle 
lettere infatti si riferisce al vescovo di Gaeta, che 
fu appunto nominato dall' Ubaldini ; le altre sono evi- 
dente fattura di un chierico, come la « copia impe- 
< tracionis canonicatus ecclesie Gaytane » sul verso 
della e. 6 di mano del secolo xrv. 

Solamente una persona addetta al Cardinale potè 
trovarsi in caso di compilare una raccolta epistolare 
nella quale il nome deir Ubaldini non ricorre mai, le 
lettere mancano tutte della data, e nondimeno fu quasi 



' Per isvista in alcuni luoghi Tedizione reca tre punti invece di due. 
* Vedi p. 202, nota 2. 



PREFAZIONE. XXVII 



sempre agevole, come apparisce dal cemento, stabi- 
lire che esse veramente spettano a quel legato e che 
la data cade nell'anno 1252. 



V. 

Le norme ormai stabilite per le pubblicazioni del- 
l'Istituto mi dispensano da lungo discorso circa il modo 
con cui è stata condotta l'edizione. 

Gli studi preparatori che ho dato nelV Archivio 
della R. Società romana di storia patria ' dimostrano 
come non abbia mancato, fin dove mi è stato possi- 
bile, di ricercare gli originali degli atti compresi nel 
volume, e di raccogliere da fonti così edite come ine- 
dite quelle notizie che illustrino e chiariscano i sin- 
goli documenti, con particolare cura esplorando i re- 
gesti pontifict. Le indagini non sono state senza frutto, 
ma tuttavia è evidente che i pochi documenti super- 
stiti negli archivi, o conservati nei regesti papali, non 
basterebbero a ricostruire anche imperfettamente il 
registro del cardinale Ugolino, tanto perciò più pre- 
zioso. Del resto, anche taluni risultati negativi im- 
portano alla critica, né è senza importanza il notare 
che delle quattordici lettere di Onorio III contenute nel 
registro, due solamente hanno trovato posto nei regesti 
vaticani, ed è agevole a comprendere come talune di 
esse non potessero esservi accolte*. L'indole stessa 

' Voi. XII, 241-336; voi. XIII in corso di sumpa. 
' Cf. i docc 106 e 113 con la lettera ediu dal Rodemberg, Ef>isL Rom. 
poni. siuc. XIII, I, 122. 



XXVm G. LEVI 

del carteggio Ubaldiniano doveva togliere speranza di 
trovarne traccia negli archivi, ma pur si è potuto rac-^ 
cogliere un discreto contributo per V illustrazione sto- 
rica di un personaggio così interessante. Mantenendo 
al commento la dovuta brevità, i documenti e le notizie 
illustrative sono state date in compendio, riservan- 
done la pubblicazione integrale agli studi preparatori. 
Come fu grande il numero degli archivi e delle bi- 
blioteche esplorate, così grande fu quello delle per- 
sone alla cui dottrina e cortesia ebbi a far ricorso. 
A tutte professandomi gratissimo, devo un particolar 
tributo di riconoscenza alla memoria del conte Paolo 
Riant che con rara liberalità pose a mia disposizione la 
copia del registro Ugoliniano. Questa venne di nuovo 
diligentemente collazionata col codice nella biblioteca 
di Parigi sotto la direzione del prof Cesare De LoUis. 
Nel trascrivere il registro ddrUbaldini, in qualche 
punto assai scabroso per la sbiaditura del carattere 
minuto e serrato, mi soccorse la perizia paleografica 
del mio collega dottor Romolo Brigiuti. 

Roma, maggio, 1890. 

Guido Levi. 



REGISTRO 

DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA 

LEGATO APOSTOLICO 
IN TOSCANA E LOMBARDIA 



Cod. della Bibl. Naz. di Parigi 



La t. 5 I 5 2 A 



I. 



M.cc.xviiii. die mercurii .xii. exeunte mense iunii, indi- 
ctione .VII. presentibus domino Rollando episcopo Ferra- 
riensi, domino Garsendino preposito Ferrariensi et domino Hen- 
rico iudice potestatis Ferrariensis et domino Gundo et domino 
5 Ugolino de ci vitate Tudertina et aliis. dominus Henricus de Paran- 
gnano (') domini pape subdiaconus, gerens vicem domini Hugo- 
nis Ostiensis et Velletrensis episcopi, Apostolicc Sedis legati, super 
omnibus rationibus curie in districtu Ferrariensi et specialiter super 
faao masse Lacus et masse Fiscalie, firmiter precepit domino 

IO Alberto Alamanni potestati Ferrariensi ex parte domini cardinalis 
et sua, ut quiete permitteret [dominum abbatem Pomposianum] col- 
ligere fructus masse Lacus Sancti^ nec de ipsa massa aliquo modo 
se intromitteret per se vel per alium infra designationem factam 
per illos quattuor electos a comuni Ferrarie, scilicet Bartholomeum 

15 et sotios suos, nec per se vel per alios dictum dominum abbatem 
vel suos nuntios infra fines diete designationis molestaret aut a 



e. I A 



ISIf. 

E. àtk PtfttagBft- 
ao U pel lento 
precetto al podcttA 
di Ferrara, che la- 
•ci cogliere all'ab- 
bate della Pomposa 
i frutti della nuMa 
di Lago Santo. 



5. // Cod. ha: et aliis aggiunto nelV interlinea. 6-9. Le parole da gerens a Fiscalie 
»ono aggiunte nel Cod. in fine dell'atto. 7. Cod. legato 11. Alla lacuna» causata 

dal guaito della pergamena, può tupplirti con »icure^\a medimele il raffronto coi docu- 
wieuti tucceitivi. 



(i) Avendo il cardinale Ugolino 
rìcapento alla Chiesa Medicina ed 
Argellata, le affidò al medesimo En- 



rico da Parangnano, come dalFep. di 
Onorio III (18 febln-aio 1 221) in Tira- 
boschi, Mem. modernsi, IV, doc 734- 



REGISTRO 



quoquam molestari vel inquietar! perinitteret, salvo iure utriusque 
masse, scilicet diete masse Lacus et masse Fiscalie, si altera centra 
alteram ulterius protendatur; unde idem dominus Henricus ibidem 
protestatus est quod nollet dictum preceptum alieni preiudicium 20 
generare, nisi ut fructus pacifice colligerentur, reservavit sibi pote- 
statem iudicio vel arbitrio vel concordia dictas massas dividendi et 
determinandi, cum super his poterit plenius deliberare ('). actum 
in Ferrarla sub porticu filiorum quondam Gilioli de Gui^ardo. 



IL 

aa Giugno 1219. Ti iT.cc.xviiii. die Sabati .vini, exeunte mense iunii, indictione .vii. 
st<^S7o^»iu IVI ego quidem Bonus Johannes Storarini hoc donationis instni- 
chieM di s. B«r. mento presenti die iure proprio dono et trado vobis domino Hen- 

iiAbfl ( diocesi di 

Ferrara). rfco de Parangnano domini pape subdiacono, recipienti nomine 

et vice Ecclesie Romane, de voluntate et consensu fratrum et so- 5 
rorum meorum, petiam unam terre vineate cum orto, cum ecclesia 
que vocatur Sanctus Barnabas ibi edificata, cum casamentis et do- 
mibus ibi positis, que terra cum vinea posita est in diocesi Fer- 
rariensi, in loco qui dicitur dal Pino, confines cuius tales sunt : ab 
oriente et ab aquilone possident Giliolus A^ibalbi et Ranerius Pel- io 
liparii; a meridie Benvengna de Vergelesco; a sero vel ab oci- 
dente est via publica, vel si qui alii confines sunt. omnia, ut pre- 
dixi, et que infra hos fines contenentur in intcgrum, presenti die 
dono et concedo, trado vobis domino Henrico sicut dictum est, 
et ipsam eccleslam absolvo libere a iure patronatus per me meosque 15 
heredes, ipsique iuri patronatus renuntio, promictens per me meosque 

19-21. Le parole da ibidem a colligerentur nel Cod. sono cancellate, 5. Cod. Ecclesia 
Romana 8. Cod. diocesis io. Cod, poss. 

(i)Dairistrumento di concordia tra «a medio Lacus Sancti supra usque 

il comune di Ferrara e Crescenzio <( ad locum qui est appositus contra 

abate di Pomposa « de confinibus ter- « frontem Tydani , dicens massam 

« ritoriorum masse Fiscalie et masse « Lacus Sancti extendi usque ad lo- 

« Lacus Sancti » appare che il mona- (c cum dictum » (19 giugno 1228). Ar- 

stero pretendeva « omnes possessiones chivio Vaticano, arra. XL VI, 4 1 , e. 4 1 6. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



heredes de cetero aliquovis aliqua occasione in ipsa ecclesia con- 
structa vel construenda non petere per me vel per alium, et Te- 
baldus eius filius similiter renuntiavit. item dono et trado et 

20 transfero vobis domino Henrico de Parangnano domini pape sub- 
diacono aliam petiam terre vineate positam in loco qui dicitur Bel- 
vedere, recipienti nomine et vice Ecclesie Romane, confines cuius 
tales sunt : a mane est via publica, a sero possidet Roba, a meridie 
possidet heredes lohannis nepos Carcesta, ab alio latere est via 

25 publica, vel si qui alii confines sunt. omnia, ut predixi, et que 
infra hos fines continentur in integrum, presenti die dono, trado 
et transfero vobis domino Henrico sicut dictum est ; quam rem 
me vestro nomine possidere constituo, in quam intrare licentiam 
vobis concedo vel alii qui a Romana Ecclesia missus esset, promi- 

30 aens per me meosque heredes nuUam litem nullamque controver- 
siam movere; et ut hec omnia firmiora sint ego Bonus Johannes 
exinde possessionem domino Henrico tradidi, qui me reinduxit in 
possessionem, dicens et asserens quod de cetero nomine Ecclesie 
tamdiu nomine Ecclesie cum fratribus et sororibus meis in posses- 

35 sionem essem, quamdiu sibi vel alieni certo nuntio Ecclesie Ro- 
mane placuerit. et insuper domina Maria, uxor predicti domini 
Boni Johannis, hanc donationem firmam et ratam cum magno 
gaudio et letitia fecit, promictens se dictam donationem firmam 
et ratam habituram et nullo tempore per se suosque heredes vel 

40 per ali OS contra venire, certiorata a me Bonapresso notarlo de iure 
ypotece et ypotecarum quit sit, renuntiavit iuri ypotecarum et 
omni alii iuri, auxilio legali vel consuetudinario quod prò se posset 

abere in dieta terra, et insuper | testes ad hoc specialiter «■• ' ■ 

rogati et vocati fuerunt, scilicet domnus Aicardus prior ecclesie 

45 Sancti Georgii de episcopatu Perrariensi, domnus Garsendinus pre- 
positus Ferrariensis et dominus lambonus index Ferrariensis, 
civis Ferrariensis et dominus Petrus lacobi pari . . . civis Ferra- 
riensis et frater lambonus de Ferraria et frater ... de regula Mi- 



17. aliquovis] così nel Gx/., ma il contesto porterebbe aliquod ius 31. CoJ. posiu 
33. Cod. Ecclesia Romana 34. heredes] cosi il Cod. 38. // Cod. ha fecit 41. // Cod, 
ha qait %\\ 43. Lacuna fer la rifilatura del margine inferiore, 46. // Cod, ha lambonus 
46-49. La legione e in parecchi punti difficile per essere corrosa la pergamena. 



^ f:-^^ 



REGISTRO 



noruin et Bimanus notarius civis Ferrariensium et Guido notarius 
ci vis Ferrariensis et dominus Hugolinus Tudertmus canonicus et 50 
alii quamplures. aaum ante ecclesiam predicti loci, indicdone 
predicta .vii. 

Et hec omnia supradicta reservata sunt ad voluntatem domini 
cardinalis. 



IH. 



H 



UGO miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, 
Apostolice Sedis legatus,dilectis in Christo filiis nobili viro pò- 



12 Luglio [1219]. 

Il legato fa pre- 
cetto al comune 
di Ferrara di rero- ... «i» t- • • i • rN • u 

care da Massa Fi- tcstati^'^ ct consilio FeiTariensi salutem m Dommo. valde cogmiur 

scaglia i Lombardi t i j mi j 

invutivi. admìrarì quod absque mandato nostro Lombardos illos ad massam 



Fiscaliam transmisistis, quocirca presentium vobis auctorìtate di- 5 
stricte precipiendo mandamus quatinus infra triduum hiis receptis 
Lombardos ipsos penitus revocetis, transmictentes ad nos vestros 
nuntios speciales sufficienterinstructos recipere mandatum nostrum, 
quod prò predicta massa vobis duxerìmus faciendum: aiioquin 
quantumcumque personam tuam, fili potestas, et civitatem Fer- io 
rane diligamus, contra vos quantum poterimus aggravabimus 
manus nostras. datum apud Sanctam Mariam de Reno, .xii. iulii^*). 

49. Ferrarìensium] coti il Cod, 



(i) Alberto Alamanni ; vedi nota se- 
guente. 

(2) Gli statuti di Ferrara ci hanno 
conservato Timportante atto di inve- 
stitura di Massa Fiscaglia conceduta 
nel maggio 1219 dal podestà Alamanni 
a Manfredino Bufentega ed altri con- 
soli e uomini « societatis masse Fisca- 
lie » con obbligo di condurvl ad abitare 
settecento uomini provveduti d'armi e 
degli attrezzi agricoli. Statuto tns, di 
Ferrara del 1288 (presso l'Archivio di 



Stato in Modena), libro III, rubr. 39, 
e. 88; ediz. del 1534, II, ce. 103-3; 
ediz. del 1624, II, rubr. 137. Anche 
dunque questa lettera del legato va 
con sicurezza assegnata all'anno 12 19. 
Quanto a S. Maria del Reno, mona- 
stero presso Bologna, e più volte pre- 
ferito ospizio del cardinale, che ne 
consacrò la chiesa, vedi Trombelli, 
Memorie di S. Maria del Reno e di 
S. Salvatore, 59, 217. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



mi. 

[Huillard-Breholles, Hist. Diplomatica Fredtrici II, II, 143, nota i.] 

IN nomine patrìs et fìlii et spiritus sancti amen, anno Domini 
millesimo .ce. vigesimo primo, indictione .viii. die .vii. ka- 



C. I A 



a6 Marzo isti. 
Il conuBC di 

lendas aprelis, ego Ponijus Amati, Cremonensis, potestas Senensis, sien* «««^^«g 
de piena ac libera voluntate et expresso consensu totius consilii ^^oò^wctm, 
5 Senensis ad campanam coadunati, do et concedo tibi domino Hu- 
goni Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, ob 
reverentìam Dei et remissionem peccatorum nostrorum, ad preces 
domini Honorìi summi pontifids ('> et domini Frederìci impera- 
toris (*>, prò comuni nostro sex soldos senensium per quodlibet 

IO fbculare adsubsidium Terre Sancte, et promitto et obligo me no- 
mine totius communitatis civitatis eiusdem quod prefatam pecu- 
niam fideliter colligam per totum proximum mensem madii, 
, eamque tibi domino legato vel nuntio tuo cui tibi placuerìt infra 
eundem terminum faciam assignari, distrìbuendam militibus Se- 

15 nensibus cnicesignatis, si tot et tales fuerint crucesignati, quibus 
tota summa pecunie iuxta vestre discretionis arbitrium fuerìt de- 
spensanda, vel aliis sicut paternitas vestra duxerìt disponendum. 
Actum Senensi, in palatio domini episcopi Senensis (J), et Re- 
gino (*) episcopo. Russo Melluije indice comunis Senensis, et Ro- 

20 dulfo ìndice et camerario Hostiensis episcopi et domino episcopo 
Senensi et Bernardino testibus. 

Ego Forensis notarius predictis interfui et mandato diete po- 
testatis scripsi et publicavi. 

18. Seneofti] Cod, Senen 

(i) Vedi presso V Ughelli, Italia menti sulle relazioni toscane colV Oriente, 

sacra, III, 552^ Tep. di Onorio III ai par. I, doc. lxi, p. 92. Cf. Monum, 

Senesi (ij marzo 1221). Germaniae, Legcs, II, 245 e Huillard- 

(2) La lettera deirimperatore al co- Breholles, Hist. dipi, II, 114. 
mune di Siena in data del io febbraio (3) Bonfìglio. 
è pobblicau dall*orìginale nei Docw- (4) Nicolò MaltraversL 



8 REGISTRO 



V. 



1 Aprile [laaii. TQATRiARCHE Aquilcgicnsi (0. ex iniuncto nobis principaliter 
trinci' SAqdiSu 1 prò subsidio Terre Sancte legationis officio recognoscimus 

inviando due nun- . « . « .« . . ^ 

lii «d esigere u iios tcncn, et mandatum nichilominus recepimus a summo pon- 

vigesUn* per la .... , . , , 

Crociau. tmce speciale, ut vicesimam quam nondum vos, capitulum et clerus 

civitatis et diocesis vestre, episcopi suffiraganei vestri, capitola, ec- 5 
clesie et clerici eorundem iuxta mandatum generalis concilii per- 
solverunt colligi faciamus; propter quod viros providos et discretos 
magistrum abbatem Sancti Stephani Bononiensis et magistrum 
Hugonem Parmensem canonicum, capellanum nostrum, ad vos et 
predictos episcopos et eorum civitates ac dioceses duximus desti- io 
nandos. quocirca patemitatem vestram qua possumus affectione 
precamur, ex parte domini pape et ea qua fungimur auctoritate 
precipiendo mandantes, quatenus sine dilatione per civitatem et 
diocesem vestram vicesimam ipsam integre ac sine diminutione 
colligi et tam ipsam quam aliam que iam coUecta est nichilominus 15 
et vicesimam vestram prefatis abbati et magistro faciatis fideliter 
assignari, ad solutionem vicesime prefatos sufFraganeos vestros, 
capitula ecclesiarum, prelatos et clericos eorumdem exhortatione 
et mandato vestro diligentius inducentes. nos autem memoratis 
nuntiis nostris plenam contulimus potestatem absolutionis benefi- 20 
cium exhibendi omnibus, qui prò vicesima nondum soluta excom- 
municationis forsitan sen^entiam incurrerunt: sententiam vero, 
quam iidem rationabiliter in contradicentes tulerint et rebelles, 
ratam habebimus et faciemus actore Domino inviolabiliter obser- 
vari; alias quoque in eos taliter aggravabimus manus nostras, quod 25 
in pena discent quid in culpa commiserint et ceteri qui audierint 
attemptare similia pertimescent. quod si non ambo hiis exe- 
quendis potuerint interesse, alter eorum ea nichilominus exequatur. 
datum Florentie, kalendis aprelis (*). 

34. actore] legg. auctorc 

(1) Bertoldo. molte altre lettere del legato Tindi- 

(2) Manca così in questa come in cazione deiranno; alcune sono sen^a 



DEL CARDINALE UGOLINO D* OSTIA. . 



VI. 

CAPiTULO Aquilegiensi, abbatibus et aliis ecclesiarum prelatis i AprUe [imi]. 
^ 1 • • • • A *i * * * j* • 11 legato al clero 

et clencis universis per Aquilegiensem civitatem et diocesim d'Aquìfeu lavu». 

1 • rN • 1 • .... do i nuiMÌiadeei- 

constttutis salutem m Domino, ex iniuncto nobis principaliter g«re u tImììim 

, P*' l* erott at i, 

prò subsidio Terre Sancte legationis officio recognoscimus nos 
5 teneri, et mandatum nichilominus recepimus a summo pontifice 
speciale, ut vicesimam quam nondum solvistis iuxta statuta con* 
cilii generalis colligt faciamus ; propter quod viros providos et di- 
scretos abbatem Sancti Stephani Bononiensis et dilectum capei» 
lanum nostrum magistrum Hugonem, Parmensem canonicum, ad 
IO vos duximus destinandosi quocirca universitati vestre ex parte 
domini pape et ea qua fungimur auctorìtate distrìcte precipiendo 
mandamus quatinus, eisdem abbati et magistro intendentes humi- 
liter et devote, et vicesimam quam nondum solvistis et que iam 
collecta est ipsis integre et sine diminutione fideliter assignetis. 
15 super hoc quoque venerabili patri Aquilegiensi patriarchc dirigimus 
scripta nostra, nos autem memoratis nundis nostris plenam con- 
tulimus potestatem absolutionis beneficium exhibcndi hiis, qui prò 
vicesima nondum soluta excommunicationis forsitan sententiam 
incurrerunt; sententiam vero, quam iidem rationabiliter in con- 
io tradicentes tulerint et rebelles, ratam habebimus et faciemus actore 
Domino inviolabiliter observnri; alias quoque in cos taliter aggra- 
vabimus dante Domino manus nostras, quod in pena discent quid 
in culpa commiserint et ceteri qui audierint attemptare similia 
pertimescent. quod si non ambo hiis exequendis potuerint inte- 
25 resse, alter eorum ea nichilominus exequatur. datum Florende, 
kalendis aprelis. 

In eundem modum universis episcopis Aquilcgicnsis ecclesie, 
suffiraganeis, capitulis, abbadbus et aliis prelatis ecclesiarum et eie- 
rids per eorum dioceses constituds. 

4. CoJ, oflìcivm so. actore] coiì il CoJ. 

data affatto. Ma sia dal contenuto, sia bastanza facile nei più dei casi la deter- 
dall* itinerario del cardinale, quale de- minazione cronologica, senza che oc- 
sumesi dal Registro stesso, rimane ab- corra di giustificarla volta per volta. 

Ugolino dOttia. t* 



IO 



REGISTRO 



VII. 



e. I B 



ARCHIEPISCOPO Pisano (') et abbati Sancti Pauli de Ripa Arai (•). 
ad vestram credimus notitiam pervenisse quod potestas CJ) et 
raitt«^?ii'**t«SI^- populus Lucanus venerabilem fratrem episcopum et clericos Lu- 
I^Jwere i Lue canos eiecefunt (*), eorum bona et ecclesiarum per violentiam aufe- 

chesi scomunicati . ... , i t% ' • i« 

per tvcr bandito u rentes. unde quia credimus ipsos ad cor, dante Domino^ redituros, 5 

vescovo e il clero. 

presentium vobis auctoritate mandamus quatinus, si dicti potestas 
et populus primo ablata restituerint et postmodum iuraverint stare 
mandatis domini pape et Ecclesie Romane ac vestris, interdicti et 
excommunicationis sententiam relaxantes, absolutionis eisdem be- 
neficium impendatis, ad nos confectum ex eo instrumentum pu- io 
blicum remittentes. quod si non ambo hiis exequendis potueritis 
vei volueritig interesse, alter vestrum hec nichilominus exequatur. 



Vili. 

[Martene e DuRAND, VcUrum monumentorum amplissima colUctio, I, 1 1 59.] 

[Febbr.-apr.iaii]. Qanctissimo patri et domiuo suo karissimo metuendo Honorìo 
cheJrii MoSS- O sacrosante Romane Ecclesie summo pontifici Wilielmus mar- 
onorioSipregan- chio Moutisferrati tam debitum quam devotionis famulatum. lit- 

8. interdicti et] il Cod, ha et nell'interlinea. Vili, 3. Cod. Montisferratis 



(1) Viuie. 

(2) S. Paolo a Ripa d*Arno era un 
monastero vallombrosano in Pisa, sulla 
sinistra sponda del fiume; non esiste 
più che la chiesa. Al medesimo ab- 
bate è diretta una lettera del 12 set- 
tembre 1220 di Onorio III relativa al 
vescovo di Arborea (Regesto dì Ono- 
rio III, anno V, ep. 126, e. 21) e una 
seconda del 23 agosto 1221 con cui 
il papa gli commetteva insieme ad un 
canonico pisano di assolvere gli abita- 
tori di Castro in Sardegna (ivi, anno 
VI, ep. II, f. 157). 

(3) Parenzo Parenti di Roma ; vedi 
nota seguente. 



(4) « MCCXXI. Lo pónte sopra 
« TAmo a Portasso (o Portallo) chad- 
<c de : e poscia si rifece de Tavere de' 
<( chierici di Luccha e del contado, e 
ce Lucca ne fii iscomunicata, e chie- 
(c rici de Lucca funno schacciatL Era 
(c quell'anno Parenzo Parente di Roma 
«potestate di Luccha». Cr (michetta voU 
gare anonima, gentilmente comunica- 
tami dal signor comm. BongL Dalle 
lettere di Onorio III e dalla Cronaca 
del Sercambi (par. I, cap. XLn) rìsulu 
che la lotta tra il comune e i chie- 
rici di Lucca seguitò accanita fino 
all'anno successivo. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. H 

teras (') quidem paternitatis vestre leta facie et alacri vultu vidimus JS^JIJj^i**!^ 
^ et recepimus diligenter et de hoc, quod michi placuit vestra San- ^''^' 
ctitas intimare, vobis ut domino referimus innumeras grates, si- 
gnificantes vobis quod prò posse meo in omnibus et per omnia 
vestris obediam mandatis et nullatenus deviabo a precepto vestro. 
cum autem totam meam spem et fiduciam habeam in vobis, pa- 
io temitatem vestram, de qua non modicum confido, vobis humiliter 
et devote flexis genibus exoramus quatenus intuitu Dei amoris 
supra negociis nostris memor estote, et cum legato vestro an- 
tequam ad partes nostras veniat taliter ordinare dignemini, ut ne- 
gotia et facta nostra promovere debeat et prout Deus dederit ei 
X r gratiam effectui mancipare intendat, iu ut per vos valeam obtinere, 
quia vero speramus et credimus per vos ad bonam pacem cum 
inimids nostris pervenire, et si quid est quod vultì's ut faciam 
michi vestro fideli intimare, quia enim paratus et intentus sum 
vestris obedire mandatis. 



Villi. 

IN Dei nomine, amen, millesimo ducentesimo vigesimo primo, 4 AprOt issi. 
pridie nonas aprelis, indictione nona, ego Buonbarone, Perù- reim^?!^^ «I 

. ««rx* •*• v-»i 11 1*1 MCAto na furto 

smus civis. Dei gratia civitaus r lorentie potestas, de piena ac libera p«r foco te n». 

, , , , tUio <m u Tarn 

voluntate et consensu totius consilii Fiorentini ad sonum campane s«au. 
5 coadunati, do et concedo tibi domino Hugoni Ostiensi et Velle- 
trensi episcopo, Apostolice Sedis legato, ob reverentiam Dei et rc- 
missionem peccatorum nostrorum ad preces domini Honorii summi 
pontificis et domini Frederici imperatoris (*>, prò conmiuni Flo- 

i6. Yero"! coti il Cod., ma forte è da kggert vere i8. intimare] coti il Cod,; tuppL 
dignemioi o timili, 

(i) La lettera appare scritta avanti pata ali* imperatore prima del io feb- 

la partenza del cardinale per l'Alta braio, e la bolla solenne di nomina è 

Italia (« antequam ad partes nostras del marzo. Cf. doc. io e l'ep. di Ono- 

« veniat ») ; probabilmente tra il feb- rio ivi citata in nota 2. 

braio e il marzo, poiché la designa- (2) C£ doc. 4, nota 2. 
zione a legato era già stata parted- 



*-*-* ' 



1 2 REGISTRO 



rentie viginti sollidos denariorum pisanorum per quodlibet focu* 
lare militis et decem sollidos per quodlibet foculare peditis, qui io 
solvere potuerit, sine fraude ad subsidium Terre Sancte; et pro- 
mitto et obligo me nomine totius communitads civitads eiusdem, 
quod prefatam pecuniam fideliter colligam et colligi faciam bine 
ad per totum mensem iunii proximum, eamque tibi domino legato 
vel nuntio tuo, cui tibi placuerit, infra eundem terminum faciam 15 
assignari distribuendam et dandam militibus civitatis Florentie et 
eius districtus si tot fuerint crucesignati, quibus tota summa diete 
pecunie insta vestre discretionis arbitrium fuerit dispensanda, vel 
aliis, si tot de civitate Florentie et eius districtu non fuerint cru- 
cesignati, sicut vestra paternitas duxerit disponendum. acta sunt 20 
hec in civitate Florentie, in palatio domini episcopi Fiorentini, in 
presentia domini lohannis divina providentia Fiorentini episcopi, 
Marabuttini de Campi, abbatis Radulfi, Berlingerii lacoppi ('), Bon- 
cambii Soldi, Berlingerii Cipriani et Albertini et aliorum plurium. 

Ego lohannes Galitii index Henrici imperatoris idemque no- 25 
tarius hec omnia me presente acta scripsi et in publicam formam 
redegi. 



X. 

[Martene e Durano, Ampìiss, coUect. I, 1160.] 

e. 2 A Oanctissimo in Christo patri domino Honorio divina provi- 
[AprUe] laai. O deutìa summo pontifici Hugo miseratione divina Osdensis et 

do^pe^ulSStr- Velletrensis episcopus salutem et tam debite quam devote re- 
dia racconunda ad «ri • o • j -r>i • • 

Onorio HI i Fio- vereutie tamulatum. novent òanctitas vestra quod Fiorentini, 

reatini. 

14. ad per] coth il Cod, 34. Cod. Boncabii 

(i) (( Marabuttinus de Campi » e stesso cardinale al popolo di S. Marìa 

a Berlengerius Jacob! «appaiono come Novella per alienare terre a favore 

testimoni anche nella immissione in dell'ordine dei predicatori (novèmbre 

possesso dau dal legato all'abbate di 1221). Tiraboschi, Mem, di Nonath 

Nonantola della chiesa di S. Lucia toìa, II, 360-361, dal Codice, ora Ses- 

« in plazia » di Firenze (6 novem- soriano 30, e. 97 b ; Fatteschi, M#- 

bre 1221) e nella licenza data dallo morit, p. 29. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 13 

5 licet eos in hanno Metensis episcopus domini imperatoris cancel- 
larius posuisset et Pisani, sicut asserunt, magnam pecuniam deti- 
neant eorumdemCO, et alias plurimum sint gravati, recipientes ta- 
mcn devotissime prò reverentia Dei et Sedis Apostolice verbum Dei, 
dederunt et coucesserunt michi per militem viginti solìdos illius 

IO monete et decem soldos per quodlibet focolare peditis ad subsi- 
dium Terre Sanae, que pecunia per totum menscm iunii coUigetur 
michi vel nuntio meo, cui volucro, assignanda et conferenda mi- 
litihus Florentinis, quorum multi parati sunt recipere signum crucis, 
si tot fuennt et tales quibus conferri valeat pecunia supradicta, vel 

1 5 aliis cnicesignatis, sicut videro expedire, confecto ex his omnibus 
publico instrumento; unde quia oportebat me ingredi provinciam 
Lombardie propter marchionem Montisferrati, qui volebat transire 
ad regnum Arelatense (*>, quod ei commisit dominus imperator 
sicut a plurimis dicebatur, et ego per suas litteras intellexi nec 

IO potui moram facere aput eos, Sanctitatem vestram precor attentius 
quatinus Florentinos predictos, qui ad vos tanquam tutissimum 
portum salutis recurrunt, habeatis propensi us commendatos et ne 
impediatur Terre Sancte succiursus ad quem magnifice preparantur, 
in eorum negotiis vestra dignetur dominatio providere, ut per stu- 

25 dium apostolice pietatis ab huiusmodi gravaminibus liberentur. 



F 



XI. 

LORENTiKO <^> episcopo Hugo misericordia divina Ostiensis u^^*w*wm-> 
et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, salutem in "*«"• •* "•^'^^ 

IO. soldos] così il Cod. 1-3. // Cod. ha Hag. m. d. O. et V. e. a. s. I. 



(i) Giovanni Villani (y\h, VI, « stare tutta la mercanzia de* Fiorcn- 

cap. Il), narrato il noto episodio av- « tini, ch^cra allora in Pisa, la quale 

venuto in Roma, per T incoronazione a era in gran quantitade ». 

di Federico, alla corte di « un grande (2) Cf. Tep. di Onorio ai prelati 

« signore cardinale, ch*era romano «, del regno d^Arles (i 3 die. 1220). HuiL- 

aggiunge (in ciò d^accordo con le lard-Bréholles, HisL diplom, II, 81. 

Cista Floreniinorum) come « inconta- (}) Giovanni. 
« nenie il comune di Pisa fece arre- 



H 



REGISTRO 



loro veieoTO. 



^u^SJzton^ Domino, venerabilis frater . . Pistoriensis (0 episcopus nobis hu- 
I^^Jd"*'*S militer supplicavit ut sentendam excommunicatìonis, quam in po- 

testatem Pistoriensem et fautores ipsius prò quibusdam gravanii- 5 
nibus ipsi et ecclesie sue illatis rationabiliter promulgavit, curaremus 
ex iniuncto nobis officio confirmare; sed cum dieta potestas et 
quidam alii Pistorienses in nostra presentia constituti quasdam 
exceptiones et appellationes proposuerint coram nobis, aliis ne- 
gotiis occupati huic nequivimus negotio inmiinere; quocìrca fra- io 
ternitati vestre presentium auctorìtate mandamus, quatinus, vocads 
qui fuerint evocandi et audids bine inde proposids, quod iustum 
fuerit decemads, facientes quod decreverids per censuram ecde- 
siasdcam finniter observari. 



XII. 

[Aprile] IMI. A RCHiPRESBYTERO Regino, prescudum dbi auctorìtate man- 
roette iu'ardpwte i\ damus quatiuus, postquam . . potestas (*), consilium et populus 
verei%odenett,M Mudueusis iuraverfut stare mandatis nostris, secundum formam, 

prettiao giunmea- ' ' 

òffei!d«w^a ^^°c^ quam sub sigillo nostro duximus transmittendam, et tibi propter 
vo e u clero. ^^^ ipsum nomìue nostro pignora trecentarum librarum imperia- 5 

lium apud Regium assignarìnt, interdicd et excommunicadonis 
sententias non difFeras relaxare, precipiens eis, salvis omnibus aliis 
mandatis, quecumque eis facienda duxerimus, ex debito iuramend, 
quod plenam securitatem faciant et conservent personis venerabilis 
fratris(J).. Mutinensis episcopi et omnium canonicorum et todus io 
cleri civitads et diocesis Mutinensis et rebus omnibus eorumdem^*). 



(i) Sof!redo. Da alcuni anni du- 
rava lite tra lui e il connine di Pistoia 
intomo al dominio di parecchie castella. 
Nel 1220 Federico II emette un privi- 
legio a favore del comune ; il vescovo 
arma i suoi uomini di Lamporecchio, 
ma costretto dal comune a disarmare, 
lancia la scomunica, da cui viene appel- 
lato al pontefice. A. M. Rosati, Me- 
morie per servire alla storia dei vescovi 
di Pistoia, 1766 pp., 86-89; FiCKER, 
Forschungen, IV, doc. 291. 



(2) Boccaccio Brema. 

(3) Martino. 

(4) Il presente documento è da as- 
segnarsi circa alla metà di aprile 1221, 
poiché nel giorno 16 di questo mese 
il legato trovavasi nel Modenese 
ce apud monasterium de Colombario », 
ed ivi solennemente concedeva ai Pico 
rinvestitura di Quarantola, presenti i 
vescovi di Verona, Reggio ed Imola 
ed altri prelati, fra i quali a magistro 
« G. archipresbitero Regino ». Gli in- 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 1$ 

Ego talis iurb precise absque omni pacto et conditione servare ^^iStfliJwto****" 
omnia mandata domini Hugonis Ostiensis et Velletrensis episcopi , 
Apostolice Sedis legati, que michi fecerit per se vel per nuntium 
1 5 vel per litteras suas in civitate Mutinensi vel extra super omnibus 
prò quibus sum vinculo excommunicationis astrìctus et prò iustitia 
facienda et servanda Ecclesie et ecclesiasticis personis civitatis et 
diocesis Mutinensis. 



V 



XIII. 

[Martene e Durano, Ampliss. colUct, I, 1160; 
Poggiali, Mem, stor. di Piacenza, V, 137.] 

ENERABiLi patri et domino Ugoni Dei gratia Hostiensis et [Apru«iaai.] 



Velletrensis episcopo atque Apostolice Sedis legato Re[dolfus] moJTd ieg«to*I 

scrive ftvtr iMadito 

de Noxa Cremonensis potestas cum populo et militia revcren- » Cremoiieii eletti 

e podestà e (indice 

tiam et devotionem in omnibus. Deus sit nobis testis, cui omnia <*** pt^*« ^ w*: 

' cenxe in gucm cot 

5 manifesta existunt, quod pacem et concordiam in Lumbardiam "****"*• 
diligimus et de werra et discordia Placentinorum dolemus, ut multis 
potest indiciis manifeste perpendi, et si nobis aliquod indicium ap- 
pareret quo eos pacificare possemus, modis omnibus operam pre- 
staremus, et, ut vere loquamur, contra populum habemus movere 

IO querelam qui, nobis nescientibus et invitis, potestatem(*>et iudicem 
de nostra civitate accipere presumpsit, occulte etiam per latrocinium 
introni^antes eosdem. quod cum nobis patuisset, in banno quin- 
gentarum librarum potestatem et .ecc. librarum iudicem posui- 
mus, et omnia sua bona in civitate et extra distraximus, et utrique 

1 5 parti Placentinorum interdiximus ne ad nostram ci vitatem accedant, 

Tra lac. 2e lac. 3 è interito l'originale del doc. XIII, pergamtma larga mm. 200 
e alta pj. Do il testo tecondo Foriginale, toggiungendo in nota le varianti del Cod, 
5. Cod. Lombard 6. et discordia manca nel Cod. 

vestiti giurano fedclti alla Chiesa Ro- (1) «r Die mercurii .viti, (.vii.) men- 

mana « secundum forni am et tenorem « sis aprìlis elegerunt in potestatem 

«que in registro prefati domini legati « BerlengeriumMastagiumcivemCre- 

« expressius continetur », Tirabo- « mone ». Annaks Placentim Gudphi, 

SCHI, Mtm. moden. IV, doc. 736, p. 73. ann. 1221. 



l6 REGISTRO 



ne cohadiutores ibi acquirant sue discordie prestatìtes favorem> et 
populares qui presumserunt de nostrìs potestatem accipei^e nostro 
supposuimus hanno; deinde nostris civibus districte precepimus 
ne in armis vel in personis alicui partium debeant exib^re suc- 
cursum. et si vestra providentia, pater sancte, viam aliquam poterit 20 
invenire per quam et inter Placentinos et alios Lombardos pacis 
semina seminare possimus et discordias sepellire, nos aliquo solli- 
citetis indiciò, quia tam in hoc quam in aliis vobis et Romane 
Ecclesie invenietis nos modis omnibus preparatos ; et que vobis 
lator presentium lacobus de Magistro Bono, vir sapiens et discretus, 2 j 
ex nostra parte vobis dixerit indubitanter credatis, fidem verbis 
ipsius adhibentes. 



XIIIL 

^'^^ Tn nomine Domini. .M.ccxxi. indictione nona, die martis .xiu 

ao Aprile laai. Xkakndas madii, dominus Berlengerius Mastagius, potestas Pla- 

af^^S^Tdi'Sl*. ^^^^^^^y prò se et populo Piacentino, tactis corporaliter sacrosanctis 

«°upI^^«T/?o- euvangeliis, iuravit domino Hugoni Ostiensi episcopo, Apostolice 

polo e u miiizit. Sedis legato, precise, absque omni pacto et conditione servare uni- 5 

versa mandata et singula, unum vel plura que sibi fecerit dominus 
Hugo Ostiensis episcopus, Apostolice Sedis légatus, per se ipsum 
vel per nuntium suum sive per litteras suas, in civitate Piacen- 
tina vel alibi, nominatim super omnibus discordiis, controversiis, 
guerris, captionibus et captivis, rapinis et incendiis et omnibus io 
oflfensionibus factis inter populum Placentinum et societatem po- 
puli et fautores eorum ex una parte, et milites Placentinos et 
societatem et fautores eorum ex altera; et similiter iuravit quod 
omnes securitates, cautiones, satisdationes in personis et rebus, 
bonis mobilibus et immobilibus, quos idem dominus legatus per 15 
se ipsum vel per nuntium suum vel per litteras suas a dicto do- 
mino Berlengerio et populo Piacentino exigerit, ubicumque et 

19. in personis] manca in nel Cod. 22. Nel Cod. precede alla parola nos una .t. ta- 
gliata trasvenalmente da una lineetta. Non tapremmo come interpretarla ; te pure non 
è l'iniziale di sollecitetis cominciata a tcrivere per errore e cancellata con ^Ua lineeita. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. l^ 

quandocunque voluerit diao domino legato faciet et dabit et dari 
faciety et omnia mandata et precepta, que prò pace et tregua fa- 

20 cienda et observanda sibi et populo Piacentino fecerit per se ipsum 
vel per nuntium suum vel per litteras suas in omnibus et per 
omnia observabit et observari faciet, et quod veniet et mittet ad 
terminum et terminos ubicumque et quandocunque et quociens- 
cunque sibi denunciatum fuerit per eundem dominum legatum vel 

25 per suum nuntium vel per litteras suas ; et similiter iuravit quod 
omnia infrascripta faciet iurare successorem vel successores eius 
potestates vel consules vel totam credenciam et oinnes alios de 
civitate et extra civitatem ad voluntatem dicti domini legati, nec 
fraudem aliquam committet quominus preceptum audiat et ad eum 

30 perveniat et observet; et si aliquid additum vel diminutum fuerit 
super premissis omnibus et occasione predictorum a dicto domino 
legato, illud in omnibus et per omnia observabit et populus Pla- 
centinus observabit et observari faciet eodem modo iuraverunt 
lohannes de Vivistino, Obertus Bergondius, Guillelmus Guada- 

35 gnabene, Raynaldus Lavandarius, Robertus Tadi, lacobus Scalfe- 
rìus, lohannes Liberapatris, lohannes Bonardus, consules iusticie, 
Grecus Pur., Guido de Crema, Odebertus Ro^onus, Rufinus Sicca- 
melica, Ghisulfìis Tinaor, Gislerius Mantelli, notarius. 

In camera domini episcopi Piacentini, coram domino Nicholao 

40 Regino episcopo, domino V[icedomino] episcopo Piacentino, do- 
mino Ay. archidiacono Piacentino, domino Gandulfo abbate Sancti 
Systi, domino Rolando abbate Sancti Savini, domino Petro pre- 
posito Sancte Marie duodecim Apostolorum, domino lohanne ca- 
nonico Mutinensi, fratre lohanne, fratre Guillelmo, fratre Michaele, 

45 fratre lacobo, fratre Nicholao, fratre Rog[erio] de ordine Predi- 
catorum. 

Eodem anno, die • «, apud Mediolanum, Guillelmus Beccutus OMighumUpo- 
potestas militum Placcntinorum iuravit eodem modo et forma ut 
supra continetur. 

37. Fur.] coti // Cod. 47. Lacuna nei Cod. di mm. 4g, 



Ugoitno d*Ottia. 



l8 REGISTRO 



XV. 

04 MAggio IMI. |-^oDBM anno, die l)un« .yiill kdendas itmii, in capdla doxBÌAÌ 

Il podestà di Mo- f^ ... . . . r- I 1 -T • 

den*giur«^ stare JL^ cpiscopì Brixicnsis, in prescncìa domini N[icholaij Dei grana 
K*«°- Regini episcopii magistri Gratiadei archipresbyteri eiusdem ec- 

clesie, Boni lohannis prepositi de Carpaneto et Thome notarii 
Mutìnensis. dominus Bocatius Brema, Mutinensis potestas, prò se 5 
et vice totius communis Mutinensis iuravit precide, absque omni 
pacto, conditione ac tenore servare omnia mandata et precepta 
domini Hugonis Dei gratia Ostiensis et Velietrensis episcopi, 
Apostolice Sedis legati, que et quot ei fecerit per se vel per suum 
nuntium vel per suas litteras in civitate Mutinensi vel extra, spe^ io 
cialiter super hiifi vel eorum occasione prò quibus Mutinenses 
excommunicati sunt vel interdicti* preterea Bonifktius de Baioaiia, 
Nicholaus de Adelacido^ Pelegrinus iudex et Rolandinus de Gui'- 
doto> ambaxatores eiusdem communis, qui erant cum eodem pò* 
testate, iuraverunt eodem modo ut ambaxatores et prò 664 15 



XVI. 

e. 3 A ^ 7ENERABILI patri ac domino Hugoni Dei gratia Ostiensi et Vel»- 
[Maggio laai .] V letrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, Re[dulfus] de Noxia, 

Il podestà di Gre- ^ .^ «ji»^ .!•• 

monkVhiede «1 le- Cremoueusis potestas, reverenciam debitam et perpetue devocionis 

gato una dilazione , • . ^^ . 

per comparire a- coustanciam. sicut hactenus avitas Cremonensis sacrosancie Ec- 



vanti a lui. 



clesie Romane humilis existit et subiecta et suis nuntiis et legads j 
in cunctis obedivit, sic nunc et semper vobis et Ecclesie intendic 
reverenciam devotissime exhibere. bine est quod ad pedes vestre 
sanctitatis securìter latorem presencium nostrum nuntium trans* 
mittimus inclinantes, honestatem vestram attentius deprecantss 
ut terminum veniendi ad vos, quem in sancto die pasche Pen- io 
thecostes (') statueratis, nobis prolongare dignemini et concedere 

(i) 30 maggio. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 19 

quod ambaxatores ad vestram providentiam prò nobis et nostro 
communi dirigere possimus, quia multis et variis negotiis nostre 
civitatis adeo sumus ad presens impliciti, quod timemus a civi- 
li tate nostra discedere, ne, quod Deus advertat, prò nostra absencia 
cives civitatis eiusdem ad seditionis derìsus concurrant ; et quid 
super hiis patemitati vestr^ placuerit per eimidem portitorem 
nobis in scriptis declaretis, si placete 



p 



xvir. 

■ 

ROMISIONES CIVITATUM LOMBARDIE FACTE DOMINO HuGONI DeI C. 4 A 

GRATiA Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apostolice 

SeDIS legato, de MILITIBUS OBLATIS AB COMMUNlTATlBUS 
IPSARUM CIVITATUM IN SUBSIDIUM TeRRE SaNTE .M.CC.XXI. 
5 INDIT10NE NONA. 

Die dominico nono mensis madii, in palatio communis Me- 9 M«ggio mi. 

• •• «A^r* \ r \* ^ * II cornane di Mi* 

diolanensis. Ami^o Saccus, Mediolanensis potestas, super petmone lano promette di 

fornire a 5 militi per 

quam eiusdem civitatis communi fecit dictus dominus legatus 1* Crodtu. 
ex pane domini pape et domini imperatoris prò subsidio Terre 

IO Sancte, habito super hoc Consilio ipsius civitatis ad sonum cam- 
pane collecto, talem ei responsionem fecit: quod ad honorem 
Dei omnipotentis et prò remissione peccatorum suorum atque 
ob Sedis Apostolice et domini imperatoris reverenciam, devotione 
etiam et amore spctiali, quem eidem legato exhibet civitas Me- 

15 diolanensis, de libera voluntate et gratia spettali obtulit et promisit 
eidem domino legato prò communitate ipsius civitatis viginti mi- 
lites bene preparatos omnibus expensis ipsius communis per an- 
num unum in primo passagio transmittendos ad subsidium Terre 
Sancte. 

20 Acta sunt hec coram dominis Nicholao Regino, Hugone 
Vercellensi episcopis, ^anbono preposito Carpanete, Guillelmo 
de Pustema et Ottone de iMandello. 

14. Cod. iirplici XVII. s- «b] cose il Cod, is. Cod. spatiali 



20 REGISTRO 



XVIII. 
13 Maggio i2ai. l^iE iovis .XIII. mcnsis madii, in castro Pigoguitoni. Lauren- 

Gli AmbaacUtori 



D 



dìLodipromettono 1^ tius de Ricafdo et Garbo Superaqua, ambaxatores et nuntii 



quattro militi. • r j • j» 1 J J • tt • 

communis Laudensis, ut dicebant, respondentes domino Hugom 
Dei gratia Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis le- 
gato, vice ipsius communis, petitioni quam fecit potestati et com- j 
muni Laudensi ex parte domini pape et domini imperatoris de 
subsidio Terre Sancte, obtulerunt et promiserunt prò eodem com- 
muni, secundum suprascriptum modum, quatuor milites bene pa- 
ratos transmittendos in primo passagio per annum unum omnibus 
expensis ipsius civitatis ad subsidium Terre Sancte. io 

Aaa sunt hec in presentia domini Barmontis abbatis de Co- 
lumba, magistri Stephani et magistri Rainaldi capelianorum ipsius 
domini legati. 

XVIIII. 

a6 Maggio laai. T^QDEM auno, die mercurii septimo kalendas iunii, in camera 
«cia^ promettono LJ^ domiui eoiscopi Brixieusis. Lafrancus Bocabarla et Raymon- 

dicci militi. . . "^ 

dus de Hugonibus, potestates Brixie, eodem modo et forma prò 
communitate ipsius civitatis, habito Consilio ipsius communis ad 
sonum campane collecto, obtulerunt et promiserunt eidem do- 5 
mino legato decem milites per annum unum omnibus expensis 
ipsius communis ad subsidium Terre Sancte. acta sunt hec in 
presentia dominorum Henrici Mantuani, Nicholai Regini epi- 
scoporum, B[armontis] abbatis de Columba et Salinguerre de 
Ferrarla testium. io 



XX. 



4 Giugno laai 
Il comune di Ve- 



ODEM anno, die veneris quarto mensis iunii, in palatio do- 
l°^„tJ^^}om. ^ mini episcopi Veronensis. Monferratus iudex domini comitis 
Sttà*c"5Setto"* Ritardi Veronensis potestatis, mandato et voluntate ipsius pote- 



Ve- C 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 21 

statis ibi presentis, rcspondens postulationi quam fecit potestati 
5 et communi ipsius civitatis idem dominus legatus ex parte Dei 
omnipotentis et domini pape ac domini imperatoris de subsidio 
Terre Sancte, ita dixit et respondit ei quod consilium ipsius ci- 
vitatis in concordia pervenerat dandi cuilibet militi de civitate et 
districtu Veronensi crucesignato et qui cruce signabitur et iverit 

IO usque ad Sanctum Michaelem in subsidium Terre Sancte centum 
sexaginta libras veronensium, et pediti proficiscenti eodem modo 
viginti libras veronensium; que omnia ex parte ipsius communi- 
tads obtulit et promisit eidem domino legato ob reverenciam Dei 
omnipotentis, Sedis Apostolice et domini imperatoris et in remis- 

15 sionem peccatorum suorum et de libera voluntate et gratia spe- 
ciali, testes fìierunt domini Nicholaus Reginus, Norandus Ve- 
ronensis episcopi, Isnardus canonicus Veronensis et Guilelmus de 
Lendenaria. 



per 
U Crodau dicd 



XXI. 

EODEM anno, die iovis octavo mensis iulii, in palatio domini epi- s Loffio x^x. 
scopi Paduani, Bonifatius Guidonis Guigardi Paduana potestas, dowptSm? J^ 
habito Consilio ipsius civiutis, ut dixit, prò communitate ipsius miUti. 
terre, obtulit et promisit eidem domino legato eodem modo decem 
milites bene paratos omnibus expensis ipsius communis per annum 
unum in subsidium Terre Sancte in primo generali passagio trans- 
mittendos. testes fuerunt domini Nicholaus Reginus, Vicedo- 
minus Placentinus episcopi, abbas Sanai Savini Piacentini et Guil- 
lelmus Beccutus potestas militile Piacentine et multi alii. 



XXII. 

EODEM anno, die lune .xii. mensis iulii, in palatio domini episcopi «« luglio issi. 
Tarvisini. lacobusTeupolus Tarvisina potestas, habito Consilio vito'^mit* £^ 
ipsius civitatis, ut dixit, prò communitate ipsius terre obtulit et 
promisit eidem domino legato eodem modo decem milites bene 



32 REGISTRO 



preparatos omiiibus Qxpensis ipsius commimis per annum unum 5 
ia subsidium Terre Sanc^ in primo generali paasagio trtasmit- 
toQdos, testes fuerunt dpiuini lordaaus Pa4uanus, Nicholaus Re- 
ginus episcopi, Petrus Pinus canonicus Sancti Marci de Venedis 
et Hearicu3 canonico^ Padqanus. 



tOVA. 



xxm. 

20 LugUo tasi. T^óD£iyi aniio, die mards .xiii. kalendas augusti, in palado domini 
defj^destàdiif^ L^ episcopi Maiìtuani. dominusSalinguerradeFerraria,potescas 

Mantuana, habito Consilio ipsius civitads, ut dixit, prò communitate 
ipsius terre, obtulit et promisit eidem domino legato eodem modo 
decem milites bene preparatos omnibus expensis ipsius communis 5 
per annum unum in subsidium Terre Sancte in primo generali pas- 
sagio transmittendos. testes fuerunt dominus Ago abbas Sancd 
Benedicd de Pado Leronis, Ubaldus canonicus Sancd Marci Man- 
tuani, Ursulinus index ipsius potestatis et Albertus de Belloco. 



XXIIIL 

34LugUoi2ai. T^ODEM anno, nono kalendas augusd, inter Regium et Erberam. 
goll*dln'Vbìtri*ó -t^ Gotescalcus, Regina potestas, nomine et vice ipsius communis, 
mm'^iSi»ìi»JZ habito Consilio ipsius civitads, sic respondit domino Hugoni Dei 

cinque militi il SUB- •><>• • ttii • • a i* r>i*i 

sidìo di Reggio per gratia Ostiensi et Veiletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, 

super petitione quam tecerat eidem communi de subsidio Terre 5 
Sancte, videlicet quod commune ipsius civitads relinquebat et com- 
mittebat arbitrio suo quot vellet habere milites de ipsa dvitate ; 
qui dominus legatus dixit quod erat contentus quinque bonis mi- 
lidbus opdme preparads per annum unum in subsidium Terre 
Sancte, quos ipse potestas prò communitate ipsius civitads libe- io 
raliter obtulit et promisit secundum superiorem moduxn. testfs 
fuerunt abbas Ago Sancti Benedicd super Padum Leronis, Irater 



XXIII. 9. CoJ. Belloc 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 2) 

lohannes penitenciarius, Steph^us camerarius ipsius domini legati 
et magister Raynaklus eius capellanua. 

XXV. 

EODEM anno, die iovis .v. mensis augusti, apud Sanctam Mariam $ Agosto im. 
de Reno Bononiensis diocesis. Bocatius Brema, Mutinensis pò- deiu promette ctn- 
testas, habito et deliberato Consilio ipsius civitatis, ut dixit, obtulit 
et promisit eidem domino legato prò communitate ipsius civitatis 
5 ad subsldium Terre Sancte quinque militcs bene preparatos per 
annum unum in primo passagio transmittendos secundum supe- 
riorem modum. testes interfuerunt Martinus Cumanus archidia- 
conus, Manfredus canonicus Mutinensis et magister Guido Bono- 
niensis fisicus. 
IO Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omni- 
bus interfui et hanc cartulam scripsi. 



miUtL 



XXVI. 

ANNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 4 ottobre mi. 
indictione nona, die lune quarto mensis octubris, in Vercellis, c^i^^S^i^^ 
in palatio domini episcopi Vercellensis. Guillelmus de Pustcma^ 
Vcrcelicnsis potestas, nomine et vice communis ipsius civitatis, 
5 habito Consilio credentie ipsius civitatis et eius voluntate et 
parabola, prout dixit, obtulit et promisit domino Hugoni Dei 
gratia Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, 
ob Sedis Apostolice et domini imperatoris reverentiam sex milites 
ad subsidium Terre Sancte per annum unum eundo stando et 
IO redeundo tali modo» quod ipsi ibunt cum militibus Mediolanen- 
sibus et quando ibunt ipsi milites Mediolanenses, cum ipsi Vercel- 
leases sint civcs Mediolanenses et homines Mediolanenses sint 
civcs Vercellenses (»\ sicut dixit; et inde predictus potestas hanc 

(i) Addi $ dicembre 1 221 Guglielmo due procuratori « ad emendam domum 
de Posteria podestà di Vercelli nominò « unam in civitate Mediolanum prò 



24 REGISTRO 



cartam fieri precepit. interfuerunt domini Henricus Mediola- 
nensis archiepiscopus, lacobus Taurinensis et Hugo Vercellensis, 15 
Guillelmus Cumanus et Nicholaus Reginus episcopi testes. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfìii et 
hanc cartam scripsi. 



XXVII. 

i Ottobre laai. T^QDEM anno, die veneris primo mensis octubris, potestas No- 
li podestà di No* I ^ •• ... «i^i» 
vtr« promette tre i-/ vafieiisis, Dommc et vice ipsius commums, obtulit et pro- 



militi. 



misit eidem domino legato tres milites per annum unum in sub- 
sidium Terre Sancte. interfuerunt testes Guillelmus marchio 
Montisferrati, Bergondius de Sancto Na^ario de Papia et Rogle- 
rius Boudon de Vercellis. 

XXVIIL 
[Agosto] 1121. i^oDEM anno, potestas Bononiensis, in palacio episcopi, in pre 

Il podestà di Bo- 



E 



legna dieci miUti. L^ scucia multOHim, promisit .X. milites per unum annum ('\ 



XXVIIII. 



e. 5 A T Tenerabili in Christo fratri Dei gratia episcopo Papiensi, 

a Giugno laai. V Hugo miseratioue divina Ostiensis et Velletrensis epi- 

«1 vel^fto^ di*pi- scopus, Apostolice Sedis legatus, salutem in Domino, frater- 

vìa, che, «llonta- . . «. . i . . . i 

natiimonoci.prov- uitatis vestre litteris benigne receptis et que contmebantur m 

veda all' ammini- ........ i • i • 11 11 

strazione del duor- ipsis plenius mtellcctis, vobis Quximus respondendum, quod placet 5 

dinato monastero • i • • i i 

di s. Pietro in et satis uobis videtur honestum quod monachi monasterii Sancti 

Coelo Aureo. *■ 

XXVII. 6. Bondon] così il Cod, XXVIIII. 6. Cod, sancti monasterii 

« ipso communi Vercellarum,videlicet (i) Cf. i notevoli documenti sulla 

« prò citainatico illius civitatis Medio- parte avuta dai Bolognesi nella pre- 

« lani et civitatis Vercellarum », e la cedente Crociata e alla presa di Da- 

casa venne di fatto acquistata il giorno miata pubblicati dal Savioli, Annali 

IO del medesimo mese. Monumenta di Bologna, IP, docc. 447, 460, 487 

hist, patriae, I, 1268-69. e sgg. 




DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 2$ 

Petri in Celo Aureo et qui sunt in cellis ipsius per monasterìa 
extra civitatem Papiensem in diocesi Papiensi vel extra, prout 
honestius vobis videbitur, coUoceds, excommunicationis sententia 
IO innodantes quicumque de ipsis ad monasterium ipsum redierint, 
quousque super eius ordinatione a summo pontifice rescribatur('\ 
provideatis tamen quod tam in monasterio quam in cellis ipsius 
honeste Domino in spiritualibus serviatur, cellarum ipsarum pro- 
ventibus universis preter necessitatem ibidem servientium per 
15 manus procuratorum eligendorum in monasterio prò expediendo 
debito expendendis. nominationes vero seu electiones, que der- 
risiones potius dici possunt, que post niandatum nostrum in eodem 
dicuntur monasterio attentate, pronuntietis irritas et inancs penitus 
non valere, contraditores et rebelles tam super receptione mona- 
co chorum quam super omnibus supradictis, monitione premissa, per 
censuram ecciesiasticam compescendo, in hiis et aliìs utilitatibus 
ipsius monasterii, preter quam super abbatis eleaione, ita fidelitcr 
provisuri, quod discretionem vestram in Domino non immerito 
commendemus. verum quia inteileximus quod, sicut vobis dixi- 
25 mus viva voce, procuratores in monasterio non ordinastis eodem, 
qui fructus et redditus perciperent et eos in expeditionem con- 
verterent debitorum, et quod prior eiusdem loci adhuc in camera 
abbatis residet et commedit cum quibusdam a conventu penitus 
separatis, ac procurat et recipit et res distrahit monasterii sine 
30 fratrum Consilio et assensu, non possumus non mirarì, quod 
circa executionem mandati nostri tepidi existentes sustinuistis 
hec tanto tempore, cum vobis illa omnia ore proprio commise- 
rimus exequenda. ideoque presentium vobis auctoritate manda- 
mus quatinus, maiorem in hiis curam et sollicitudinem adhibentes, 

18. Cod, attente 



(i) Come risulta dalle lettere di Ono- nutane facoltà (15 giugno), Ugolino 

no III il legato scrisse ai papa prò- faceva mettere delta congregazione 

ponendo che non potcnùosi sperare nel possesso del monastero pavese dal 

che quel monastero « per nigros va- vescovo di Torino. Il tutto veniva 

« leat monachos rcformari », si tra- ratificato dal papa con bolle del 13 no- 

sferissc colà la congregazione di Mor- vembre. Pennottus, Chric. canon, 

tara dei canonici Agostiniani. Otte- ìnsU 205-6. 

Vfolino cT Ostia. a* 



26 REGISTRO 



duos clerìcos et duos laicos viros honestos, fideles omnique sxìspu 35 
tione carentes, non de monasterii creditorìbus vel de familiarìbus 
eorumdem, quos ad hoc opus magìs udles et ydoneos videritis, 
Deiim habemes pre oculìs, sine dilatione qualibet eligatis, qui, 
curam et custodiam gerentes monasterii, fructus in solutionem 
debitorum convertant, prìus de sortibus quam de accessorìis re- 40 
sponsuri. sane cum bona ipsius monasterii in priorìs custodia 
remansissent, quia quedam ex ipsis diminuta enormiter inteUexi- 
mus et districta, exquirentes diligenter de omnibus radonem^ pria- 
rem ipsum, ut quicquid post mortem abbatis de rebus et provea- 
tibus monasterii habuit vel recepit, nec non et de rebus, que in 45 
ipso monasterio et in camera erant abbatis tempt3re mortis sue, 
vobis consignet fideliter et restituat sine fraude^ neve ulteiìus 
aliquid vendat vel recipiat seu distrahat de poss^sionibus et prò* 
v^^ntibus ac rebus aliis diete domus, per iuramentum et ceasuram 
ecclesiasticam compellatis; cogentes eadem censura, monittone pre^ 50 
missa, . . . prepositum Papiensem ut duos equos ipsius monasteri], 
quos a die mortis abbatis dicitur tenuisse, procuratoribus, quos in 
monasterio statuetis, sine difficultate aliqua restituere non postpo- 
nat. in hìis ergo et aliis omnibus que ad utilitatem domus predicte 
videbitis expedire studeatis taliter prò videro, quod a Dee premium 55 
consequamini sempiternum et diligentia et cura vestra coliiudari 
possit merito et non negligentia reprehendi. 
Datum Verone, .iiil nonas iunii. 



XXX. 

I Giugno ii2ai]. TYuGO misefatiònc divina Ostiensis et Velletrensis epistopus, 
gc^y* wmSS^di fi Apostolico Sedis legatus, nobili viro . . . potestati et Consilio 

PavÌA di bandire Tk • 'L • «^ •!•• • • • fn ^ .^ • • ^ 

Torello de strau, Papieusibus spmtum consilu sanions. quia, Deo teste, civitatem 

podestà di Panna. , • t-v • im» • • j i 

vestram sincera in Domino diligimus cantate, ad saiutem anima- 
rum vestrarum et honorem corporum intendere cupimus cum ef- 5 
fecm, et sicut alias hurailiter nosrogastis venerabili fratri •••Bo* 
noniensi episcopo ^'^ scripsimiis diligenter ut excommunicationis et 

(i) Enrico. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



^l 



interdicti centra vos l.itam sententiam relaxaret, quia ofFerebatis 
vos ad revocationem T[orelliJ de Strata civis vestri Parmensis 

IO potestatis ('\ cuius occasione ipsa sententia lata est; et si ipse 
T[orellus] vestris recusaret obedire iussionibus in hac parte, sup- 
poneretìs eundem banno perpetuali civitatis vestre .m. librarum 
papiensium, absolutioncm inde nullo tempore habiturum, nisi 
prius soluta et non restituenda pecunia memorata, nisi forte abso- 

15 lutioneni a venerabili fratre nostro ,• .Parmensi episcopo \ de grada 
obtineret. quod nobis satis sufBciens videbatur, si prestitissetis 
ydoneam cautioncm, quod predicta omnia firma et inviobbilia 
teneretis, quocirca prescncium vobis significatione mandamus, 
quatinuSy si prediaa vultis promittere vos facturos a£ suiGcientem 

20 et ydoneam extra civitatem vestram caqtionem exinde exhibere, 
deliberato Consilio civitatis vestre, nobis responsionem vestram 
per instrumentujn publicum super hoc facere procuretis, et nos 
super biis iiuerponemus libentissime partes nostras, ita quod abso- 
lutionem dante Domiiio poteriùs obtinere, noa aobÌ3 set vobis 

25 negUgentiam aliquam imputantes, 
Datum Desen^ani kalendis iunii. 



e. 5 B 



31. Cod, re^KìotioDcm 



(i) Il cardinale Ugolino, addi 2$ di- 
cembre 1220 « in imperiali parlamento 
« in cAfnpo apu4 Urbem » aveva lan- 
ciato a nome del papa T interdetto 
contro il comune di Parma e fattolo 
contemporaneamente porre da Fede- 
rico al bando dell* impero « super 
« excessu et ignominia lata a comrou- 
tr nitate Parmensi contra suum epÌ5CO- 
cc pum et clerum ». Cagione del dis- 
i!^ii0 tTMK) k pretese del vescovo non 
solo alla giurisdizione sopra molte 
terre del distretto parmense, ma pur 
aache al diritto d' iiwestiuira de4 
reggimento della città. Già nel 



giugno 1220 Onorio III aveva con- 
dannato in contumacia il comune, e 
questo aveva risposto con aggravare 
sempre più la mano sul cit^-o, tanco 
che il papa nel novembre ordinava al 
re di Francia di sequestrare i beni dei 
mercanti parmigiani. Una concordia 
venne stipulata tra le parti addì io lu- 
glio 1221 (Affò, III, 337; cf. ivi^ 
334-36, 33^^-40; Statutd communis 
Parmae J2SS, lib. I, p. 184; Sàvioli, 
III*, 57; Bouquet, A^c.XIX, 711; 
Honorii regesta, anno V, ep. 435, 
e. 86). V. appresso docc. 60-^2, 74 
e 108. 



28 REGISTRO 



XXXI. 



2 Giugno [1221]. T^pisgopo (*) Papiensi Hugo etc. receptis litteris vestris et di- 
vescovo di Pavù, 



Il lento rispon- ■ ^ |. » ^« i ^ • • • i* j • 

de «1 dubbio del i—/ ligenter inspectis que continebantur in ipsis, vobis duximus 

vescovo di Pavìa, , , i i • i* i* • i 

»e ccrtA fomiA di respondendum, quod nuiusmodi creditores, qui sub pacto pecu- 

~iutuo sìa USUrAlÌA. 

niam mutuarunt, ut post certum tempus pecuniam mutuo ab aliis 
recipere licerci eisdem, et quicquid inde aliis solverent, quod prò- 5 
prio iuramento vel aliis legitimis fuerit probationibus declaratum, 
a suis debitoribus repetant quasi dampnum vel proprium interesse, 
credimus distinguendum utrum tales usuras exercere vel guidar- 
dones recipere consueverint aut nulla sini hac suspitione notabiles : 
in primo casu, nec si proprio iuramento vel aliis legitimis proba- io 
tionibus dapna talia declarentur, quia in fraudem usurarum hec 
sunt quibusdam simùlatis adinventionibus attentata, debitores 
sunt ab impetitione talium absolvendi; in alio vero casu, ubi ex 
afFeau compassionis vel iure necessitudinis pecunia mutuantur, 
repetitionem dapnorum seu edam usurarura, que occasione huius 1 5 
mutui persolvuntur precedente pacto, probatione legitima com- 
probato, non credimus reprobandam. vos tamen qui de animabus 
vobis commissis speciale Deo tenemini reddere rationem, qui, cum 
sitis presentes, melius quam nos absentes circumstantias consi- 
derare poteritis universas, huiusmodi calliditatibus studeatis et 20 
simulationibus obviare, sicut, secundum de iure, melius fuerit fa- 
ciendum. 

Datum Verone tertio nonas iunii. 

XXXII. 

2 Luglio [1221]. TjuGO miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, 



Il legato per* 



mette 



H 



T^pifoio A 1 Apostolice Sedis legatus, dilectis filiis capitulo Tarvisino sa- 



di Treviso di aiie- i • rx • • i i i • • t 

nare le possessioni lutem in Domino. cum VOS possessiones quasdam habetis in loco 

9. sint hac] queste parole tono ripetute nel Cod. tg. Cod, cosiderare 
(l) Folco. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 29 



qui dicitur Scaltanico (0, diocesis Paduane, quas propter guerrarum i*<^'*J?'J^""! 
5 discordias, que inter Paduanam et Tarvisinam oriuntur sepius d- 
vitateSy utile vobis esset in possessiones alias commuure, quia 
hoc a vobiscum venerabili fratri nostro . . . episcopo vestro humi- 
liter petiistis, nos vestris iustis peticionibus annuentes licenciam 
damus vobis prefatas possessiones de Scaltanico cum suis perti- 

IO nenciis dilectis filiis . . . abbati et conventui monasterii Sancti Thome 
de Torcellis prò precio vendere competenti, prius tamen a ...de- 
cano ...plebano deMenstre ac ...sacrista ecclesie vestre iuratoria 
soUempniter prestita cautione, quod precium ipsum in possessiones 
emendas ecclesie vestre nomine integre convertatur ; et ne de ipso 

15 aliquid defraudetur tamdiu volumus illud apud . . . procuratorem 
Sancti Marci de Veneciis signatum episcopi vestri sigillo fideliter 
custoditi, donec exinde possessiones alias ecclesie vestre nomine 
comparetis. datum Veneciis .vi. nonas iulii. 



E 



•tr- 
p«ce. 



XXXIII. 

piscopo (*> et ...abbati Sanai Savini Piacentini Hugo etc. nCHogaoCiaaij. 
presentium vobis auctoritate distncte precipiendo mandamus «i tcscoto ai pu- 

. . . ceaxA e airAbUte 

quatinus potcstatibus militum et populi Piacentini ex parte nostra, <Hs.s«»inodif«r« 

^ ^ \ ^ ... «lame Infiimfioiil 

sub pena mille marcarum argenti et ex debito iuramenti nostri •*,p**^***1^ 

' o polo e d«lU mUiiU 

j prestiti, firmiter iniungatis ut utraque pars tres viros ydoneos pacis 5kÌSto\iK 
et concordie amatores vobis assignent, quorum Consilio segetes et 
fructus alios ipsorum faciatis colligi universos, ita quod nullum 
Inter eos possit scandalum suboriri; simili vero modo precipientes 
eisdem ut captivos quos absolvi mandavimus, qui de neutra so- 
lo cietate censentur, libere et absolute sine omni pacto et condictione 
iuratoria vel fideiussoria cautione absque dìlatione restituant li- 

13. CoJ. mitre 14. CoJ. integro 3. districte precipiendoj CoJ. Dei p. dove il f:e» 
nitivo Dei non avrebbe alcun compimento, poiché auctoritate ii congiunpe a pre»entium. 
£* quindi attai probabile la correzione proposta. 

(i) Scaltenigo e frazione dì Mirano (2) Visdomino. 
nella provincia di Venezia. 



30 REGISTRO 



bertati, nec eos de cetero propter hoc aggravent nec molestent. 
et quia indulgenduxn non est bominum maliciiSi sec in quantum 
possumus obviandum, potestatibus predictis suarum nomine uni- 
versitatum et ipsis universitatibus sub pena trium milium mar- 15 
canim argenti et ex debito iuramenti, quo nobis astrìcd tenentur, 
precipiatis iterum ex parte nostra, ut nuUam de novo sodetatem 
ineant cum civitatibus seu aliis quibuscumque, salvis oxzmibus aliis 
mandatis nostris que sibi adhuc duxerimus facienda. nos enim 
ad pacem et concordiam in proximo dante Domino procedemus, 20 
et si quid de predictis fructibus ab aliqua partium vel etiam ab 
earum aliquo fiierìt occupatum, tam presumptores horum ut oc- 
cupata restituant^ quam eos qui ne coUigantur presumerent impe- 
dire, ut de tanta presumpdone sacds&ctionem ezhibeant oompe- 
tentem, districtione, quam expedire videbimus, divina favente grada 25 
compellemus. vos ergo mandamm nostrum taliter impleads quod 
vestra possit sollicitudo et diligentia in Domino commendari, et 
de omnibus fiat nobis fides per pubblica instrumenta, datum Ve- 
nedis .xviiii. kalendas iulii. 



XXKIÌIL 

ii<5»aridtmi]. TQOTESTATi, consilio totique milirie Piacentine et cetera. su- 
«i 4ect?pìl!ladi A per liiis, que ad pacem et bonum statum communitatis Pia- 
demptmento deu* centuic spcaarc videutur solliciiemtendentes,yenertòi]i urstn .«.epi- 

scopo et dilecto filio « . . abbati Sancd Savìni Piacentini diiezimus 
scdpta nostra, eis firmiter ìniungcntes, ut ex parte noscca tam irobis 5 
quam adverse parti quedam predpere non postponant, sìcut ex 
tenore ipsarum litterarum perpendere poterìtis manifeste, que ad 
utiiitatem utnusque pards in presenti credimus expedixc; quo- 
circa presentium vobis auctoritate precipiendo mandamus, ex de- 
bito prestiti iuramend et sub pena illa quam ipsi vobis duxerint io 
imponenda, quatinus ea que ex parte nostra vobis preceperint in 

15. Cod. ipsis universitatibus ipsis 29. .xvtiii. kal. iulii] coiì il Cod. anche nei due 
seguenti atti. Perciò, phitlotto rfce un errore éeiramamien$e, é' da ritenere una svista 
del notaio che non badò alla ricorrenza degli idi. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



3» 



15 



omnibus et per omnia diligenter audientes efficaciter impleatis, 
mandatum nostrum taliter impleturi, ne proinde vos gravare in 
aliquo compellamur. datum Venetiis .xviiii. kalendas iulii. 

. . . Potestati, Consilio totique populo Piacentino in eundem 
modum super eodem negotio. 



XXXV, 

VuiKHABiLi in Chrìsto patri et domino speciali Hugoni Dei [Giugno laai.] 
gratìa Ostiensi et Velletrensl episcopo, Apostolica Sedis le- BJi!>g^u^^o^ 

]••. rr* rN.* «rk •• * dtS. M. del Rcao 

gato dignissimo, Henncus Dei gratta Bononiensis episcopus et . . . «crivono ai ieg«to 

di •▼er rìccTutì i 

prior Sancte Marie do Reno, salutem et se ipsos cum omni re- pegni daiu «ìuiìa 

* ^ * e dal popolo di 

5 verentia et devotione qua possunL notum facimus presenti pa- £^**^"*~*I 
gina vestrc patemitati, quod nos iuxu m!mdatum vestrum a Pia- J^®" "**"* 
centinis pignora duo millia marcarum argenti recepimus, et cum 
diligentia custodiemus quousque de vestrc bcnignitatis processerit 
voluntate; et dederunt pedites prò sua parte pignus mille mar- 

IO carum in auro et moncds, milites autem in libris scolastids <0 
CI rebus aliis competentibus pignora dederunt .ecce, millia septin- 
gentarum trium librarum bononiensium, in monetis vero mille 
sexcentarum minus trium librarum bononiensium. verum quia 
nobis perìoilosum est multum ipsa pignora detìnere isto tempore, 

15 quo de subversione nostre dviutis timetur, et cum multum ex- 
pediat Piacentinos concordiam et pacem habere, supplicamus be- 
niguitati vestre affiectione qua possumus, ut prò Deo istud nego- 
tium, quam dtius poteri tis, terminare dignemini, ut captivi vestro 
interveniente auxilio libercnmr <*\ 



(i) Il trovarsi tra le cose date in 
pegno dai militi « libri scolastici » 
devesi probabilmente al fatto che con 
la milìzia erano pure fuorusciti i giù* 
dicif come risulta da sincrono docu- 
mento (12 marzo 122 1): «fereomncs 
« iudices Placentie exicrant civitatem, 
« sicut idem comes Henricus et prò- 
« curator eius asserebant, et eorum 



« copiam habere poterat extra ci vita- 
« tem, et maxime apud Po[tc]ntianum 
n ubi militia convenerat ». Zaccaria, 
Episcop, Laudinsium serUs, 224. 

(2) I popolari fatti prigionieri alla 
battaglia della Trebbia: « circa. dc. pe- 
ce dites ex eis capti per milites ducti 
e fuerunt ad Potenti anum. Et stctenin: 
«in carceribtts partim in Florenzola 



32 



REGISTRO 



13 Giugno [1221]. 

Il legato invia 
tuoi niuizi a Fi- 
renze perchè affi- 



H 



raggio. 



XXXVI. 

UGO etc. . . • abbati monasterii de Elmi et . . . archipresbytero 

CoUensi Vulterane diocesis et magistro G. Gusconi Bononie 

dino 'aiFordine Vi commoranti et cetera. presentium vobis auctoritate mandamus, 

Predicatori la de- . _. . ,. , 1 1 • 1 m* r 

caduta chiesa di quatiHus F iorentiam personaliter accedentes, habito venerabilis tra- 

S. Piero Sche- 

tris nostri episcopi Fiorentini Consilio super solutione debitorum 5 
ecclesie S. Petri Scaradii (') Florentie, que in spiritualibus omnino 
collapsa dicitur et in temporalibus quasi irreparabiliter diminuta, 
provideatis sicut secundum Deum de predicti episcopi Consilio 
melius videritis expedire, monentes clericos eiusdem ecclesie et 
ex parte nostra eflS caci ter inducentes, ut omni iuri quod habent io 
in ipsa in manibus vestris renuntient liberaliter sua sponte, quibus 
tandem in aliis ecclesiis provideatis honeste, sicut de ipsius epi- 
scopi Consilio videritis faciendum. et quia intelleximus quod de 
totius populi Fiorentini et specialiter parrochianorum ipsius ecclesie 
voluntate procedit, ut ordini Predicatorum eadem ecclesia conce- 1 5 
datur, vos, predictis clericis congrue coUocatis, ecclesiam ipsam 
cum domibus adiacentibus fratri I. recipienti vice ac nomine fratris 
D[ominici] magistri totius ordinis, auctoritate nostra, cum predicti 
episcopi Consilio et assensu liberaliter assignetis, contradicentes 
in premissis omnibus et rebelles monitione premissa per censuram 20 
ecclesiasticam compescendo, vos autem mandatum nostrum ta- 
liter impleatis, quod devotionem et sollicitudinem vestram possimus 
in Domino commendare et desiderium populi Fiorentini, qui per 
fratres ordinis predicti suarum sperant salutem consequi animarum, 

2. Cod. diccesis la. tandem] così il Cod., ma forse converrebbe leggere tamcn 



« et partim in castro Arquato ultra qua- 
«tuor menses.... Anno Christi 1221 
ff de mensejulii dominus Ugolinus de 
(c Ostia cardinaljs duci fecit ad Lau- 
« dem dictos carceratos, volens com- 
i< ponere inter milites et populum Pla- 
ce centiac ». Joh. db Mussis, Chro- 



nicon Placentinum ad ann. 1220-21. 

(i) La chiesa di S. Piero Sche- 
raggio, ora distrutta, sorgeva presso 
il luogo dove sono gli Uffizi. Non 
appare che l'ordine del legato abbia 
avuto effetto quanto all'affidare la 
chiesa ai Domenicani. 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 



33 



25 ad finem laudabilem perducatur. quod si non onines, etcetera. 
datum Venetiis .xviiii. kalendas iulii <'). 



XXXVIL * 

IN nomine Christi, die iovis .x. exeunte iuiio ; presentibus do- e. 7 a 
mino Gilbeno de Mutina, domino Ursulino de Serionen iu- laLugUoiaai. 
dicibuSy domino ^andono de Mantua, Bonaventura notano de lentT'u comuiM 
Benedicto et aliis in palatio domini advocati Mantuani. congre- «icmu •umd. 
5 gato Consilio maiore communis Mantue, piacuit toti Consilio, ex- 
ceptis tribus hominibus, quod potestas Mantue, scilicet dominus 
Salinguerra de Ferraria, super eo quod dominus Ugo Hostiensis et 
Velletrensis episcopus et Sedis Apostolice legatus sibi petierat de 
capitulo commissionum, que continebantur in statuto Mantue <*), 
IO et de filio Nummini extrahendo de banno in quo erat occasione 
commissionis, quod petitioni eiusdem domini legati in omnibus 
satisfaceret, et de hoc predictum consilium totum, exceptis illis 
tribus predictis, licentiam et verbum potestati dedit ; unde postea 

35. Cod, perdacantur a. Gilberto] Legione dubbia; pare che il Cod, abbia Gilbert. 
Anche qualche altro nome proprio è di difficile interpretazione, mancando raffromti con 
documenti sincroni mantovani, Uf^ulino leggeti distesamente nel doc. 2y, rigo 9; 
qui il Cod, ha Urs. 3. Cod. notarìat 4. Mantuani] aegue nel Cod. mat probabii- 
mente ripetizione di Mantuani o di Mantue io. Nummini] così il Cod. qui e al r. 2i; 
Numminini invece al r. 20, Cod» extrahendi Cod. bano ^ 



(i) Segue nel Cod. ce. 6-7 Tepi- 
stola « Verborum habundantiam » del 
clero d'Oriente sulle vittorie del re 
David edita in Balutu Miscellanea, 
I, 191 ; Zarnke, Der PresbyUr lohan 
iie5, 58-59; Neues Archiv, II, 613-14 
Ci sembra di poterla qui omettere. 

(2) Nel trattato di alleanza fra 
Mantovani e i Ferraresi del novem 
bre 1217 giurano alcuni savi del co 
mune « qui omnes tunc erant electi 
« super statuto communis Mantue or 
« dinando » (archivio di Mantova, Li 
ber priwUgiorum), Federico II nel 
privilegio per la Chiesa di Mantova 

Ugolino d*Ottia. 



(1220) statuisce «ut nulla prescriptio 
« nisi secundum quod continettir in 
« privilegiis ab antecessorìbus nostris 

«r [concessis, possit opponi], non 

« obstante insuper aliquo statuto civi- 
« tatis preiudicium aliquod episcopa- 
«tus et prenominate ecclesie ferente 
« vel generante ». Winkelmann, Acta 
imperii, I, 183. Non restano altre 
memorie, come mi avverte il signor 
archivista Davari, sugli antichi statuti 
mantovani, sicché noUa possiamo co- 
noscere sul contenuto del capitolo fatto 
cancellare dal legato. Cf. Carlo 
D*Arco, Nuovi studi, 51. 



34 REGISTRO 



in diao palado, presentibus dictis tesdbus, coram dominis Girardo 
ecclesie Sancti Marchi de Mantua priori et Pasquale ecclesie maioris 1 5 
Mantue preposito, ad eorum postulationem ex parte prenominati do- 
mini legati, eisdem videntibus, ego Bonaventura de Faxanis no- 
tarius insuprascriptus mandato diete potestatis cancellavi dictum 
capitulum commissionum in statuto Mantue et bannum in quo 
erat dictus filius Numminini, et insuper predicta potestas eundem 20 
fìlium Nummini de pecunia .xx. L mantuanorum, qua tenebatur 
communi Mantue, [liberavit et absolvit]. actum .m. ducente- 

simo .XXL indictione nona. 

« 

Ego Bonaventura de Faxanis notarìus sacri palatii, bis pre- 
sentibus, iussu {frefate potestatis et voluntate consilii scripsi. 25 



e. 7 B 



H 



XXXVIIL 

[Ms. bibl. Ambros. di Milano, F. S. IV, 4, ce. 113-116 (1); 
Martemb e DuRAMD, op. cit. I, II 54.] 

UGO miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, apo- 
I LttgUo [un]. 1 1 stolice Sedis legatus, nobili viro A[mizoni] potestati et con- 
'iati2?*d"^mut ^^^ Mediolanensi spiritum consilii sanioris. quis dabit capiti 
Sè*?eJS!w il l!S' °i^o aquam et oculis meis fontes et flumina lacrimarum ? (*> lugens 
ìo^Xh^l^^- lugeat David manu fortis interitum Absalonis Ci) ; Rachelis super fi- 5 
ionia; °**°" liorum nece lugentis adveniant ululatus^^) ; leremias, qui destructio- 

nem lerusalem presentem vidit, futuram predixit, preteritam de- 
ploravit, lamentetur cum madre Ecclesia sponsa filii Dei vivi ; ploret 
cum matre fidelium, cuius vox auditur semper in alto, extollitur in 
excelso super interfectos populi redempti precioso sanguine Naza- io 

t8. insaprascrìptiu] coti ti Cod. so. Cod, prcfiicto aa. [libcrayit et absolvit] cosi 
completerei e correggerei; il Co4* ka : et alisolicet 

(i) Del presente documento I'Ar- chiaro bibliotecario signor canonico 

GELATI, Bibl AUdioL II, 13 16, ciu Cenoni cortesemente ne avverte non 

una copia esistente « in collect di- trattarsi che di copie scorrette tratte 

•e plom. Nicolai Sormani », cioè nel dal Martene. 
ms. sopra indicato, in cui se ne tro- (2) Ieremias, PropheUa, ix, i. 
vano infatti due esemplari, e vi è (3) Cf. Reges, II, xviii, 33. 
pure trascritto il doc. 44. Ma i^ (4) Ieremias, Pro^À^fia, xxxi, 15. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 35 



reni, et quia peccaverunt et non sunt, consolationis beneficium non 
admittity spensi sui passiones et supplicia, tormenta et vulnera re- 
novantur; cemit filiorum suorum iugulum, horrendum facinus, 
triste spectaculum, piaculare flagitium; manum suam misit hostis 

15 ad omnia desiderabilia eius^'); facti sunt hostes eius in capite (') et 
inimici ipsius de pauperum patrimonio et egenorum substantia lo- 
cupletes ; amiramini ergo vos omnes qui transitis per viam (^); ami- 
ramini et obstupescite (*>, state in gentibus et videte ($>, considerate 
vehementer et attendile si est dolor (^) sicut dolor Ecclesie matris 

20 vestre. astutia demonum, bereticorum perfidia, sevicia tyranno- 
rom matrem fidei, Christi sponsam impugnant hostiliter et inva- 
dunt, ipsius vestitum deauratum conscindunt, crìnes lacerante aufe- 
runt de capite suo diadema decorìs (7), quo decorata fiierat ab Unige- 
nito Summi regis; falsorum fratrum nequitia nova contra eam exqui- 

25 rìt genera preliorum, quanto plus indebita tanto ultra quam exprimi 
valeat graviora. amiramini ergo et obstupescite, state in gentibus 
et videte si est dolor sicut dolor Ecclesie matris vestre. atten- 
dentes igitur et non sine magna amaritudine recolentes quanto 
sinceriutis affectu, quanto devotionis ardore consuevistis Ecclesiam 

30 revererì et eidem tempore trìbulationis potenter assistere tamquam 
filii karìssimi et sincere devotionis alumpni, ad Deum gemitus emit- 
tere et magnis cogimur vocibus exclamare, prò eo quod eflfecti filii 
alieni ^^\ conversi in arcum perversum ^'^ recedentes ab eo qui vos 
temporali beneficiorum munificentia multipliciter exaltavit, erexit 

35 et posuit in sublime, contra Deum, contra canonicas sanctiones, 
contra novum statutum summi pontificis, per quod ipso iure iam 
exconmiunicationis sententiam incurrìstis, contra leges et bannum 
imperatorie celsitudinis (>^>,licet litteris et a nundo nostro fìrequenter 



(i) Ieremias, Tbrmi^ i» xa (9) Psalmi, Lxxvn, 57. 

(a) Iekemias, Thnnì, i, 5. (io) Al suo legato Ugolino aveva 

()) Ieremias, Thrmi^ i, la. Onorio III corainesso di pubblicare e 

(4) IsAiAS, XXIX, 9. hx leggere nello studio bolognese le 

(5) Cf. Ieremias, Propheiia^ vi, 16. leggi contro l'eresia e gli attenuti 

(6) Ieremias, Tbrmi, i, la. alla liberti ecclesiastica (35 mano 

(7) EzECHiEL, xvi, 59. laai). TiifiiKER,CaJ.itpl.l9 67;FRiE- 

(8) Cf. loB, XIX, 13; RfiOES, II, BERG, Corpus iuris amomcitU^ 9ia 
xxn, 46. 



36 



REGISTRO 



moniti, preces, monita, inhibitiones et mandatum nostrum penitus 
contempnentes, nolentes a nobis sine preiudicio partium absolu- 40 
tionem Modociensibus exhiberi, nec de venerabili patre . . Medio- 

• 

ianensi arciepiscopo conqueri coram nobis, cum karissimus filius 
magister Raynaldus domini pape subdiaconus, cappellanus noster, 
vobis et Modociensibus ex parte nostra iustitie plenitudinem obtu- 
iisset, eundem arciepiscopum presente ipso cappellano nostro in 45 
banno ponere presumpsistis, qui nulla ratione Modociensibus absol- 
vere potnisset sine iuratoria cautione ac forma Ecclesie diligentius 
observata (') ; debueratis saitem deferre nobis, qui cìvitatem vestram 
tam speciali aflfectione tantaque prerogativa dileximus cantatisi*); 

42. arciepiscopo] coti il Cod, 45. arciepiscopum] coti il Cod, 



(i) Vedi appresso, doc. 44, la re- 
lazione del cappellano Rainaldo. Le 
Notae s, Georgii Mediolanenses ricor- 
dano il bando sotto il 16 agosto 
1221: <c 17 kal. sept. dominus Amizo 
«Saccus, potestas Mediolanì, dedit 
«bannum archiepiscopo Mediolanensi, 
«tamen non potnit dare, et in ilio 
« anno apud festumNativitatis proxime 
« iverunt capitane! et valvasores extra 
« civitatem ». I due fatti più stretta- 
mente sono collegati dal Flamma, 
Manipulus fiorum, ad ann. : « Amizo 
« Saccus Laudensis fuit potestas Me- 
a diolanensis. isto anno Henricus de 
a Septara archiepiscopus Mediolanen- 
«csis ecclesiam Clarevallis consecra- 
« vit, sutimque cum parte capitaneo- 
« rum et valvassorum expellitur et 
«bannitur, qui in castro Canturii se 
« munivit ». Dai documenti Ugoli- 
niani appare che il bando era stato 
pronunciato fino dal luglio ; alla metà 
d'agosto lo registrano le Notae sopra 
citate, riferendosi forse a quando la 
sentenza fu definitivamente confermau 
e aggravau con la confisca dei beni : 
« A. Saccus quondam potestas Medio- 
(c lanensium prò eo, quod quosdam 
« excommunicatos absolvere noluit, 
«nisi forma Ecclesie servata, eum 



(( ( r arcivescovo ) banno supponere 
« inaudite temeritatis absurditate pre- 
te sumpsit, et bona etiam confiscare 
ce post inhibitionem a venerabili fratre 
(c nostro H[ugone] Ostiensi episcopo, 
«tunc legato Apostolice Sedis, sibi 
« factam ». Rodemberg, Epistolacpon- 
tificum Romanorum saec, xiii, I, 132. 
Cosi Onorio III, addì 14 gennaio 1222 
(non 1221, come erroneamente pone 
TUghelli, Italia sacra, IV, 178), or- 
dinando al vescovo di Vercelli di 
solennemente pubblicare 1* interdetto 
contro i Milanesi, tuttavia contumaci, 
e che tali si mantennero fino al 30 
dicembre di detto anno 1222, quando 
il podestà Lanfranco ce de Muzo » re- 
vocò finalmente il bando (Notae cit. 
ad ann.). 

(2) Circa le relazioni anteriori del 
legato con Milano va ricordata la 
pace dei Milanesi e Piacentini con 
Parma e Cremona da lui conchiusa 
in Lodi il 2 dicembre 12 18, essendo 
anche allora podestà di Milano Ami- 
zone Sacco. Affò, Storia di Parma, 
III, 331 ; Vignati, Cod, dipi Laudense, 
I, 260-61 ; BòHMER, Acta imperii, II, 
826. Cf. GiULiNi, Mcm. di Milano, VII, 
364 par. 



DEL CARDINALE UGOUNO D'OSTIA. 37 

50 scd hec fiiit bora vestra et tenebrarum potestas (0. an forsan in 
potenda et virtute confiditis temporali sicut Nabuchodonosor (*), 
qui in corde eiatus, de gloria decoris et robore regni sui sublatus ab 
bominibus, subito bestiis per septennium sociatur ? Herodes rex 
qui misit ad aiHigendum quosdam de Ecclesia manum suam, cum 
55 populus laudes ei, Deo et non homini debitas, acclamaret, mox 
percussus divinitus, consumptus a vermibus expiravit.^^^. Pharao- 
nem autem trahere nolumus in exeniplum, qui per flagella potius 
induratus condignam in se ac populo divine animadversionis per- 
tulit ultionem. contra Deum et Ecclesiam suam, quam constituit 
60 Dominus super gentes et regna (*), fortitudo vestra ut favilla stuppe 
et opus vestrum quasi scintilla succendetur utrumque simul, et 
non erit aliquis qui extinguat^^). an forsan de obsequiis indigne 
presumitis que Romane Ecclesie studuistis hactenus exhibere ? 
certe, si magna sint obsequia, non minora vobis ab Ecclesia bene- 
6$ fida sunt coUata. nos autem, qui tantum excessum nulla ratione 
possumus sine dispendio nostre salutis equanimiter sustinere in 
opprobrium maximum Apostolice Sedis et detrimentum ecclesia- 
stice libertatis, volentes post patris monita adhibere flagella debita 
castigantis, te, . . potestas, consules motte et crederitie, illam- 
70 que partem consilii que tibi super hoc consilium suum dedit, sed 
et ceteros qui super hoc prestiterunt vel prestiterint de cetero 
consilium, auxilium vel favorem publice excommunicationis sen- 
tentia duximus innodandos et excommunicatos denunciamus pro- 
pter statutum summi pontificis memoratimi, volentes tamen expe- 
75 riri si in vobis devotionis scintilla remansit, venerabiles patres 
nostros . . Pergamensem (^ et . . Laudensem (7) episcopos ad vos 
nostros nuntios destinamus, rogantes, monentes et distriae preci- 
pientes ex parte Dei omnipotcntis et ex parte domini pape, domini 
imperatoris et nostra, ut redeuntes ad cor, et considerantes atten- 
go tius et destructionem vestram et perìculum animarum, usque ad ter- 
minum, quem iidem episcopi vobis dabunt, bannum contra memo- 

(i) Luca, xxii, 53. (5) Isaias, i, 31. 

(2) CL Daniel, iv, 30. (6) GiovannL 

()) Actus, XII, 23. (7) Ottobello. 

(4) Ieremus, Prophttia, i, io. 



38 REGISTRO 



ratum archiepiscopum sollempniter revoceds et ad matris Ecclesie 
beneplacitum et mandatum humilìter redeatis. altoquin ex tunc 
subicientes procul dubio civitatem vestram ecclesiastico interdicto 
venerabilibus patribus . . Aquilegiensi et . . Gradensì patriarchis 85 
• . Ravennatensi et . . lanuensi archiepiscopis eonimque suffi-aga- 
neis necnon universis episcopis provincie districte nostris dabimus 
litteris in mandatis, ut vos singulis diebus dominicis et fesdvis 
excommunicatos denuncient et faciant publice nuntiari, quanto 
ferventius vos dileximus tanto durius alias spiritualiter contra vos 90 
et temporaliter processurì. datum Bononie .11. kalendas augusti 



xxxvniL 

c« 8 A X tenerabilibus in Christo fratribus . . Pergamensi et . . Lau- 
31 Luglio iiaii]. Y densi Dei gratia episcopis Hugo miseratione divina Ostien- 
Ai vescovi di Ber. sìs et VelletTensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, salutem in 

gtmoeLodirei.^ , *r r 9 r O 7 

cuzione deiu ict- Domiuo. piescntium vobis auctoritate mandamus et in virtute 

fera precedente. *■ 

obedientie districte precepimus, quatinus Mediolanum personali- 
ter accedehtes, litteras nostras, quas . . potestati et consulibus motte 
ac credentie Mediolanensibus destinamus, eis diligentius exponatis, 
et terminum infra quem satisfaciant statuatis eisdem, quem viderids 
expedire. datum Bononie .u. kalendas augusti. 



xxxx. 

[Cod. Vat. 8486, e. 159; Huillard-Bréholles, op. cit I, 855; 

Pertz, Leges, II, 238.] 

y à^ n" b- TT^^E^icus Dei gratia Romanorum rex semper augustus et rex 
Sto" fi ^dircoml ^ SìcìUc. per prcsens scriptum notum facimus universis tam 
di^'S^oidSf^S presentibus quam faturis, quod cum ad resignationem comìtatus, 
S cSitjJa^'jJl^ terre et poderis quondam comitisse Matildis (*> faciendam sancte 

xxxx, 4* Cod. Mattildit 

(i) Intorno alla restituzione dei tare i documenti Onoriani a Fcde- 
beni della contessa Matilde basti ci- rìco II, al cancelliere Corrado e al 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 



39 



5 Romane Ecclesie venerabili matrì nostre, ad quam perdnet pieno giudizioaciuchte. 
iure, Serenitas nostra contra quoslibet detentores speciale manda- 
tum dederit ac etiam generale tam per lìtteras quam per dilectum 
fiddem C[onradum] venerabilem Metensem et Spirensem episco- 
pum, cancellarium nostrum, sub pena mille marcharum argenti, et 

IO dictus cancellarìus castrum Gonzage cum pertinentiis suis, quod est 
de comitatu comidsse prediae, invenerit occupatum a filiis comitum 
Alberti de Casalodo et Nerisii, quibus sub pena predicta iniunxerit 
resignandum, et eidem super hoc parere contempserint ad non 
modicam iniuriam regie maiestads ; propter quod sine alia dta- 

1 5 tione, in metum aliorum, preter penam predictam animadverten- 
dum erat in eos, tamen, ut Excellenda nostra podus ad veniam 
quam ad vindictam pronior videretur, laboravimus per ipsorum 
amicos et consanguineos, cum citad non comparuerìnt coram 
nobis, ut sine metu pene nobis resignarent castrum ipsum, et 

ao mandatum nostrum contempserint in hac parte, de Consilio ve- 
nerabilium principum nostrorum, patriarche Aquilegensis, episco- 
porum Tridendni, Brissinensis, Vicentini, Paduani, Feltrensis, Man- 
tuani, Cremonensis, Bergamensis, Laudensis, Parmensis, Astensis 
et Taurinensìs, taliter contra eos duximus procedendum : confir- 

25 mantes primo quod factum est contra eos de banno et pena in- 
iuncta per cancellarium memoratum, et ex nunc personas ipsorum 
ponimus sub perpetuo banno imperii, et onmia bona eorum iu- 
bemus ubicunque fuerint confiscari sine aliqua spe remissionis 
seu revocadonis, si usque ad diem dominicum proximum ventu- 

n. Cod. e Vai, Casalod" 1 3. cootempteriotl co^ il VaL ; contemptcniiit il Coé. 
19. VaL prozimo 



suddiacono Alatrino, più sotto men- 
zionato: Hun.LAJ(D-BRÉHOLLES, /fùt 
Mfl. Frederici 11, I, 794, 826, 843 ; 
Theiner, Cod, dipi. I, 57, e panico- 
brmente per la parte avutavi dal le- 
gato, la bolla del ai febbraio laai 
citata al doc. i, nota i. Quanto al- 
l'occapazione di Gonzaga e dei due 
Bondeni, v. MemoriaU poUstatum R^ 
gmsium; Salimbene, e Taltre crona- 



che municipali ad ann. laao; sui conti 
Alberto di Casaloldo e Narìsio di Mon- 
techlaro v. Odorici, StorU brisciatUy 
VI, 107, 109, 113; VII, 49, e special- 
mente (VII, 60) il diploma di Ot- 
tone IV concedente in feudo ai detti 
conti « castrum de Gonzaga et curtem 
« suaro, et Bondenum de RuncuUo et 
«r curtem suam b. CL Maffu, Ammali 
a Mantova, 564-566. 



40 REGISTRO 



rum dictum castrum cum omnibus pertìnentiis detentis ab eis 30 
non resignaverint in manus Alatrini et Raynaldi capellanonim 
domini pape vel eorum alterius vel in nostras sancte Romane 
Ecclesie resignandum ; quod si non fecerint, quicunque de bonis 
ipsorum detineant vel ex tunc occupaverint sive quocunque alio 
modo acquisierint, libere possideant et auctoritate nostra deti- 35 
neant; et super hoc precipimus Cremonensibus, Parmensibus, Re- 
ginis, Mutinensibus, Bononiensibus et generaliter omnibus aliis 
fidelibus nostris, ut memoratis nobilibus et aliis adiutoribus, fau- 
toribus et detentoribus memorati castri faciant vivam guerram, fir- 
miter inhibentes Mantuanis, Veronensibus, Ferrariensibus, Brixien- 40 
sibus et omnibus aliis fidelibus nostris sub obtentu fidelitatis et 
gratie nostre, commimitati cuilibet predictarum sub pena mille 
marcharum, marchionibus, comitibus, baronibus sub pena .ce. 
marcharum, militibus .e. et aliis inferiorìbus .L. quod eis nullum 
prestent auxilium, consilium, adiutorìum vel favorem, et tam de 45 
castro predicto quam de aliis castris, scilicet Pegugnaga, Bon- 
deno et Bondeno ('>, nec non de toto ipso comitatu, podere ac 
terris comitisse predicte dictos capellanos nomine Romane Eccle- 
sie investivimus et eos constituimus possessores, et mandavimus 
de castris predictis per venerabilem episcopum Taurinensem vica- 50 
rium nostrum in corporalem possessionem induci, precipientes 
tam militibus et habitatoribus castrorum ipsorum quam omnibus 
aliis vassallis de ipso comitatu seu terris et podere comitisse pre- 
fate, quos omnes ad presens absolvimus ab omni iuramento quo 
nobis tenentur ratione terrarum ipsarum, quod dictis nuntiis do- 53 
mini pape vel alteri eorum seu cuilibet alii ab Ecclesia Romana 
misso, abiuratis aliis iuramentis contrariis istis, prestent fidelitatis 
nomine Romane Ecclesie iuramentum; quod si non fecerint, sciant 
se ex nunc onmibus bonis comitatus, poderis sive terrarum ab eis- 

34. Co<f. detìnent 41. C<Kf. Brìssiensibus 42. Vd/. predictarum cuilibet 47. CcHf. 
e Vat, Bonden et Bonden 53. Vai. poderìs 

(i) Cioè « Bondenum novum » e boschi, Dizionario storico^topografico, 
« Bondenum vetus », come nella bolla alla voce « Bondeno ». 
citata al doc. i, nota i. Cf. Tira- 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 41 

60 dem possessis hac nostra sententia in perpetuum fore privatos, et 
milites et habitatores ipsius castri Gonzage desuper ponimus in 
perpetuo hanno nostro; preterea iniungimus finniter et manda- 
muspotestatibus, consulibus seu rectoribus civitatum sub pena mille 
marcharum, ut omnes possessiones comitatus predicti detentas ab 

6$ ipsis sub pena predicta mille marcharum sine difficultate ac mora re- 
stituant,et absolvant omnes homines de comitatu et terris predictis ab 
omni iuramento, districtu et obligationibus, quibus ratione alicuius 
iurisdictionis quam hactenus exercuerunt in eos tenentnr eisdem, et 
removeant consules, rectores, haiulos et si quos officiales posue- 

70 rint in eis, et extrahant quoscumque posuenmt in hanno de ter- 
ris ipsis, sub ohtentu fidelitatis|et gratie nostre ipsis nichilominus e. 8b 
iniungentes, ut ipsis capellanis vel eorum alteri seu cuilihet alii 
ad hoc a sancta Romana Ecclesia destinato ad retinendam pos- 
sessionem terrarum quas habent et recuperandam quam non ha- 

75 bent prestent auxilium, consilium et favorem. verum quia ipsi 
filli diaorum comitum nostram contempserunt sententiam et man- 
datum, predictum castrum infra termìnum sibi datum nequaquam, 
ut superius legitur, resignantes, nostram promulgatam sententiam 
contra ipsos et omnes alios detentores comitatus predicti, poderis 

80 seu etiam terrarum in nostra publica curia publicari fecimus, et 
ut firma semper et inconvulsa permaneat, maiestatis nostre sigillo 
iussimus communiri. 

Principes autem imperii et prelati et nobiles Ytalie, quibus 
presendbus hec omnia acta sunt, sunt hii: patriarcha Aquilegen- 

85 sis, Conradus Metensis et Spirensis episcopus, imperialis aule can- 
cellarius et totius Ytalie legatus, . . episcopus Pataviensis, Syfredus 
Augustensis episcopus, Albertus Tridentinus episcopus, Bertoldus 
Brissinensìs episcopus, . . abbas Augensis, Lodowicus dux Bawa- 
rie et comes palatinus Reni, Anselmus mariscalcus imperli, et 

90 Guamerius de Bolla ndia senescalcus, . . episcopus Taurinensis et 
Ytalie vicarius, F[ulco] Papiensis episcopus, 0[ttobellus] Laudensis 
episcopus, M[artinus] Mutinensis episcopus, Hen[ricus] Bononien- 

60. Vai. imperpetuom 69 Cod. posaerunt 73. ips»] Val. dictì» 81. Vat. per» 
maoeant sigillo] Vat. aurea bulla 86. Cod. Pitariensis 88. episcopus] manca in Vat. 
Vai. Augcoeoais 90. Vat. Guamcrua 

Ugoliwo d'Ostia. 3* 



42 REGISTRO 



sis episcopuSy À20 marchio Estensis, Matheus de Corrigìa potestas 
Papiensis, Niger Marianus potestas Parmenas, Birrita potestas Re- 
gina, Egidius potestas Mutinensis, Tisus de Campo Sancti Petri 95 
et alìi plures. datum in castris apud Sanctum Leonem .viii. 
kalendas octobris et publicatum apud Spinlambertum pridie kalen- 
das mensis eiusdem anno Domini millesimo .cc.xx. indictione .vini. 
Ego Bonvicinus sacri palati! notarius autenticum huius sen- 
tentie sigillo regali munite^ in quo sculpta erat regia maiestas, et 100 
littere sic dicentes: « Fridericus Dei gratia Romanorum rex et 
semper augustus et rex Sicilie n^ vidi diligenter et iegi, et que in 
ips3, sententia continebantur, fideliter oranscripsi, nec plus nec mi- 
nus quod sensum mutet vel intellectum, et me subscripsi sigaum 
proprium apponendo. 105 



XXXXI. 

LugUo laai. JN Christi nomiue. anno Domini millesimo ducentesimo vige- 
ili^^d^è'di^ Ji simoprimo, indictione nona, die sabbati quintodecimo exeunte 
tutiw"/^«ce iulio, in presencia dominorum Lodoici iudicis et assessoris potè- 
lual. a vescovo statis infrascripte, Licanons magistn Gostantmi Radivi, Tisoms de 
»<>▼»• Lano, Gualfredi de Robegnano (0 iudicum, Ranbaldi de Guidoto, ^ 

Gabrielis de Costantino, Madii de Carobio^ Sancii Manfredi, no- 
tarli de Sancto Martino, lohannis de Todaldo, fanelli de Costis 
notariorum. dominus lacobus Teupolus Tarvisina potestas, no- 
mine communis Tarvisii et universitatis communitatis eiusdem in 
pieno et generali Consilio ad campanam convocato, verbo et con- io 
sensu totius consilii et illud consilium fecerunt et constituerunt 
dominos Nascenguerram iudicem de Vidore et Albertinum filium 
domini Conradi de Albertino nuntios, syndicos, actores et pro- 

97. Val, Spinlambert 99. L'autenticazione manca in Vat. 

(i) V. presso il Vergi, Storia della « Valfredus iudex de Robegano, Ma- 
Marca Trivigianay I, 61, il doc. 47 « dius de Cambio, Tiso de Lano », 
dell'anno 12 18, dove pure appaiono nonché un « magister Costantinus 1». 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 43 



curatores, defensores communis Tarvisii et eiusdem universitaris 

15 in agendo, defendendo, transigendo et omnia faciendo, dicendo 
et proponendo coram domino Hugone Dei gratia Ostiensi et 
Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, in omnibus et super 
omnibus discordiis, iitibus, causis et controversiis vertentibus et 
quc verri videntur inter dominum B[ertholdum] Aquiiegiensem 

20 patriarcam et patriarcatum, et dominum Philippum Feltrensem et 
Bellunensem episcopum et episcopatum, et commune Padue ab una 
parte, et commune Tarvisii ex altera, promittentes supradicta po- 
testas nomine communis et homines illius consilii prò ipso com- 
muni firma et rata habere et tenere omnia quecunque supradicri 

25 procuratores ambo vel unus ipsorum absente altero vel presente 
fecerint vel fecerit in supradictis omnibus vel aliis spectanribus 
vel necessariis ad supradicta, et nulla ratione vel occasione contra 
venire, actum Tarvisii in domo communis. ego lacobinus sacri 
palarii notarius rogatus interfui et scripsi. 

30 Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius auctendcum 
huius esempli videns, legi, et sicut in eo continebatur, ita in hoc 
legitur exemplo, preter litteram vel sillabam plus minusve, et hoc 
exemplum iussu predicti domini legati scripsi et attentìcavL 



XXXXII. 

VENERABILI in Christo patri . . Dei gratia patriarche et dilecris e. 9 a 
in Domino fratribus universis sufiraganeis ecclesie Aquile- [c mmm. imi.] 
giensis, Hugo miseratione divina Osdensis et Velletrensis epi- ^IlJS^avSSl 
scopus, Apostolice Sedis legatus, salutem in Domino, eximii maris L^T^i^Lucm^ 
5 firagorìbus navis Ecclesie concussa fere submergitur et tyrampno- vmn pi fimo 
rum et hereticorum scopulis allisa dissolvitur, ita quod coddie 
clamare cogimur: « Domine, adiuva nos, perimus I » ^'^ ; duplicis 
quidem diluvii procellosis flucdbus laborat Ecclesia, quorum aque 
non solum convallium plana, verum edam operuerunt cacumina 
IO mondum, quia heredci et tyranni suis oppressionibus et erroribus 

(i) Matthaeus, vm, 25. 



44 REGISTRO 



infestant subditos et residentes in culmine dignitatum. inter quos 
filii perdirionis Ferrarienses dwQSy filii nequam, fìlii scelerati, qui 
multa a Romana Ecclesia beneficia perceperunt, quia temere ve- 
nientes centra iuramentum fidelitatis nobis nomine Sedis Aposto- 
lice prestitum et iuramentum, quo precise ac sine condidone aliqua 15 
iuraverunt (') stare mandatis nostris super restitutionem masse Fi- 
scalie ad Romanam Ecclesiam specialiter pertinentis, quibus etiam 
per pares curie super hoc obtulimus nos plenam iustitiam presta- 
turos, quam omnino redpere noluerunt, immo de curia nostra 
contumaciter recedentes, predictam massam detinent occupatam, 20 
maledicti et dampnati a vicario lesu Christi in sua contumacia 
persevcrant. nos universos consiliarios civitatis ipsorum et omnes 
complices et fautores maledictos, excommunicatos et anathemati- 
zatos publice nuntiantes, eos tanquam infideles, periuros, hereticos 
et Petri clavium contemptores ex parte Dei onmipotentis et bea- 25 
torum Petri et Pauli apostolorum eius, auctoritate legationis qua 
fiingimur duximus condempnandos, et totam terram supposuimus 
ecclesiastico interdicto, ita quod nullo ibi exibeantur ecclesiastica 
sacramenta, preter penitentias morientium et baptismata parvulo- 
rum; et quia non debent ecclesiastica beneficia possidere qui per 30 
ingratitudinis vicium meruerunt eisdem beneficiis spoliari, Ferra- 
rienses ipsos omnino privavimus omnibus honoribus, dignitatibus 
atque beneficiis, que nomine feudi aut alio titulo a Sede Aposto- 
lica vel Ecclesia seu monasteriis Ferrariensis civitatis et eiusdem dio- 
cesis hactenus perceperunt; Adelardinum autem de Capite Pontis, 35 
civem Veronensem, nunc eorum potestatem, qui post monitionem 
nostram contra Sedem Apostolicam predictos Ferrarienses in hac 
contumacia fovere presumpsit, specialiter excommunicavimus, et 
filium eius Constantinum spoliavimus prebenda ecclesie Vero- 
nensis, eam in nostris manibus reservantes. ut autem non possint 40 
de sua malitia gloriari, excommunicavimus omnes et singulos qui 
post huius publicationem edicti in mercationibus et contractibus 

35. €k>d, AJardinum 



(i) V. doc. 54. 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 4J 

aliquibus communicare presumpserìnt cum eisdem vel eis sua 
dare mercimonia vel eorum recipere aliqua ratione, aut de ipsis 

45 aliquem in rectorem assumere vel ad regimen accedere eorumdem; 
et eorum terras volumus subiici ecclesiastico interdicto. verum 
quia dignum est ut qui matrem suam Ecclesiam spoliarunt ab 
omnibus spolientur, iniungimus universis et singulis, ut bona ipso- 
rum ubique capiant, et que nunc habent seu ceperint, retineant 

50 sine pena de ipsis nuUatenus responsurì, donec in sua contumacia 
perdurarìnt. si qui vero aliquem de predictis excommunicatis vel 
interdictis Ferrariensibus tradere presumpserìnt ecclesiastice se- 
pulture, excommunicationis se sciant vinculo innodatos, a qua, 
nisi corpora sic tumulata de tumulis sint extracta, ita quod nun- 

55 quam in cimiterio ecclesie reponantur, absolutionis non possint 
bentficium obtìnere. potestas vero, nisi personaliter ad Sedem 
Apostolicam accesserit, nullatenus absolvatur. ut igitur predictis 
fìliis perditionis vexatio saltem prebeat intellectum^'), presentium 
vobis auctoritate in virtute obedientie districte precipiendo man- 

60 damus, quatinus Ferrarienses prefatos, et nominatim potestatem 
eorum et Guilelminum de Fogolo et lacobum de Trotta et Bof- 
fentegam huius iniquiutisprecipuos('), nec non omnes Lombardos 
et Àlbertum de Palude potestatem eorum, qui predictam massam 
dednent occupatam, excommunicatos ab Apostolica Sede ac ban- 

65 nitos ab imperatoria celsitudine publice nunciantes, sententiam 
ipsam per ecclesias civitatum et diocesum vestrarum singulis 
diebus dominicis et festivis publicetis et faciads sollempniter pu- 
blicari; potestates siquidem civitatum vestrarum et Consilia ea- 
rundem moneatis attentius et efficaciter inducatis,- eos per censu- 
ro ram ecclesiasticam districtius compellendo, ut illos sine dilatione 
revocent, qui de iurisdictione vel districtu suo ad iam dictam mas- 
sam Fiscalie accesserunt, ipsos nisi redierint perpetuali banno sue 
civitads publice supponentes. studeatis ergo mandatum nostrum 
cum tanta diligentia adimplere, quod de inobedientia redargui non 

75 possitis, sed de sollicitudine merito commendari, ita quod de il- 

46. Cod. tubici 

(i) C£ IsAiAS, xxvni, 19. (a) V. doc. 3, nou a. 



46 REGISTRO 



latis iniuriis Romane Ecclesie matri vestre debito sibi compa- 
tientes, affectu studiosi videamini, sollidti et attenti, ad hoc au- 
tem ut in predictis singulis non erretis, unusquisque vestrum has 
litteras exemplari faciat, et exempiar custodiat diligenter ('>. 



XXXXIII. 

e. 9 B Tn nomine Domini, anno Dominice incamationis millesimo du- 

14 Luglio laai. 1 ceutesimo vigesimoprìmo, die mercurii .xiiii. die mensis iulii, 

^it^euegato^tì-' indictione .villi, presentibus domino Guillelmo filio quondam 

litA ocni proposta \ r > 1 • j i • ^^\ • 1 • fi • *^ 

concUutiTt, rin- Maf^echi de Limen^% canomco ecclesie Pergamensis, preposito 
MUMo^^todi quondam Sancti Naboris, et Guillelmo filio quondam lohannis 5 

bandire 1' atcÌvc- 

•covo. Ingrassa, priore de Palude, et Ricardo filio quondam Landulfi 

Ananino, serviente domini Ostiensis legati, et lacobo Serasceno 
de civitate Reate, et aliis pluribus testibus. magister Raynaldus do- 
mini pape subdiaconus, capellanus atque nuncius domini Hugonis 
Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis legati, io 
dixit et protestatus fuit et obtulit domino Amiconi Sacco potestati 
Mediolanensi, ex parte eiusdem domini legati, quod auctoritate 
domini legati paratus erat absolvere Astulfum potestatem Modoe- 
ciensem et homines de Modoecia, quos dominus Heinricus ar- 
chiepiscopus sancte Mediolanensis Ecclesie vinculo excommuni- 15 
cationis innodaverat, et interdicti sententiam relaxare, si dieta 
potestas Modoeciensis iuraret in animabus dictorum excommuni- 
catorum Ecclesie et domìni legati stare mandatis et vellent reci- 
pere absolucionem prefati excommunicati iuxta formam Ecclesie, 
secundum quod ab ipso domino legato receperat in mandatis; 20 

4. Cod. Marzech de Umen; v. nota 2, 

(i) La contesa già sorta nel 12 19 approssimazione, essendo esso poste- 

(doc. 5), durata nel 1220 (Theiner^ riore al doc. 54, cioè al 14 agosto 

Cod. dipLly $3, 57; Savioli, Annali 1221. 

di Bologna, IP, 434), non ebbe ter- (2) «t Limen » è la corte di Lc- 

mine che il 26 ottobre 1221 (doc. 81). menno ..(ora Almenno) nel Bergama- 

Tuttavia la data del presente docu- sco, su cui v. il Giulini, M^m. AfiZaiMft, 

mento resta stabilita con su£Sciente ai luoghi indicati nell'indice (par. IX). 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 47 

quod si nollent recipere absolutionem, obtulit idem magister Ray- 
naldus ex parte supradicti domini legati, quod paratus erat dominus 
legatus compellere archiepiscopum ad exhibendam plenam iusti- 
tiam potestati et Modoeciensibus supradictis, si vellent conqueri 

25 coram domino legato se iniuste a domino archiepiscopo excom- 
municationis sententia innodatos ; quod si nuUum istorum vellent, 
magister Raynaldus potestati Mediolanensi dixit hec verba : a cum 
dominus cardinalis monuerit vos litteris suis et districte preceperit, 
ne aliquo modo archiepiscopum bannireds, et ego etiam sepe mo- 

30 nuerim te, potestas, super hoc; cum etiam sepe tam tibi quam 
Astulfo potestati, Consilio et populo Modoeciensibus lìberalìter 
obtulerim ex parte domini legati me velie absolvere Modoecienses 
auctorìtate domini legati et interdicti sentenciam relaxare, si po- 
testas Modoedensis in animabus prefatorum excommunicatorum 

35 vellet iurare Ecclesie stare mandatis, et si vellent ipsi excommu- 
nicati recipere absolucionem iuxta formam Ecclesie et canonicas 
sancdones, ita quod neque excommunicatio neque absolutio alicui 
partium preiudicium generaret; obtulerim etiam tibi, potestas Mo- 
doeciensis, et aliis Modoeciensibus ex parte domini legati, quod 

40 paratus erat dominus legatus compellere archiepiscopum ad exhi- 
bendam iusticiam Modoeciensibus, si vellent de iniusta excom- 
municadone conqueri coram eo, rogo, moneo, inhibeo, precipio 
tibi firmiter et districte ex parte domini legati, ne archiepiscopum 
ponas in hanno, nec in aliquo alio modo procedas vei contra eum 

45 vei contra ordinarium aut ecclesiam vel clericimi aliquem Medio- 
lanensem in personis eorum vel rebus ». ad que predicta potestas 
respondit dicens, quod persona sua et tota civitas Mediolanensis 
omni tempore debet tssQ obligata domino legato, quia dominus 
legatus fecit totum quod potuit et debuit in hoc facto, verum- 

50 tamen dixit quod ipse non poterat facere quin daret bannum ar- 
chiepiscopo, quia ipse iuravit defendere iura hominum pertinentium 
ad suam iurisdictionem (') et quia proposuerat se daturum bannum 
archiepiscopo in publica contione. actum in civitate Mediola- 
nensi supra palacium vetus communis Mediolanensis. ego lohan- 

(i) Circa la giurisdizione di Milano su Monza veggasi il Giulini. 



48 REGISTRO 



nes filius quondam Guillelmi de Anamasia, qui sto cum domino 55 
Tedaldo de Bevulco ^^\ notarius et missus domini Federici impe- 
ratoris, interfui et rogatus scripsi. 

Ego Lantelmus Ferrarius imperialis curie notariiis auctenticum 
huius exempli vidi et legi, et sicut in eo continebatur, ita in hoc 
iegitur exemplo, preter litteram vel sillabam plus minusve, et hoc ^o 
exemplum scripsi. 



XXXXIIII. 
[Ms. Ambros. cit. e. 117; Martene e Durano, op. cit. I, 1156-57.] 

HÀgottoiaai. T^ EVERENDO patri ac domino Hugoni Dei gratia Ostiensi et 

gMalTe^^ wxi- X\ Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, Io[hannes] Per- 

jfijjj^eJ ?oàe»tk gamensis et 0[ttobellus] Laudensis divina miseratione episcopi sa- 

c*re u i»ndo con- lutem et debite subiectionis ac reverentie famulatum. Sancdtatis 

tro 1 Arcivescovo. 

vestre litteras cum debita devotione recepimus et earum tenorem 5 
intelleximus diligenter. iuxta itaque earundem litterarum tenorem, 
personaliter Mediolanum accessimus et prima die potestatem vo- 
cavimus et causa adventus nostri ei exposita, super hoc, propter 
quod ivimus, eum studiose curavimus amonere ; postea sequcnti 
die consules motte et credentie ad nos vocavimus, qui cum maxima io 
multitudine maiorum et potentiorum de societatibus suis ad nostram 
presenciam accesserunt; quos caute reprehendimus super hiis que 
facta erant; qua reprehensione et etiam monitione et exhorta- 
tione premissa, litteras eisdem exponere et legere voluimus quas 
potestati et Mediolanensi Consilio destinastis; sed ipsi noluerunt 15 
recipere vel audire ne contra eos aliqua gravamina continerent; 
set nichilominus litterarum ipsarum continenciam viva voce Inter 
cetera eis studuimus apparere. postmodum vero potestati, qui 
de hiis que acta sunt plurimum dolere videtur, predictanim lit- 
terarum sensu exposito et lectis etiam per quendam suum advo- 20 
catum, coram eo easdem ei porreximus ; set eas recipere noluit, 

(i) I Bevulco figurano tra le fami- di S. Ambrogio (1258); Giulimi, op. 
glie dei Cattaui e valvassori nella pace cit par. VII, 145; Vili, 148, 313. 



j 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 49 

as|serens firmiter quod, si in Consilio legcrentur, periculum non e. io a 
modicum immineret, nec postea de facili ad concordiam veniret. 
preterea iuxta mandatum vestrum terminum eidem statuimus 

25 usque ad octavas Assumptionis beate Virginis^*), infra quas octavas 
satisfaceret et bannum penitus revocaret. hoc aao prò certo no- 
verit patemitas vestra, quod potestas maxime ob reverentiam ve- 
stram nos semper benigne et liberali ter audivit et studuit modis 
omnibus, ut res ad concordiam deveniret, et bannum, sicut cre- 

30 dimus, revocasset libenter, si aliquod velamen contra populum 
invenisset. vestre autem sanctitatis prudentia in brevi provideat, 
propter periculum imminens, quid super hoc fuerit faciendum. 
datum .MCCXXL indictione .vini, die .xiiii. intrante augusto. 



xxxxv. 

ANNO dominice incamadonis millesimo ducentesimo vicesimo s Agotu» mi. 
primo, indictione nona, die martis('> secundo mensis augusti, ^*SSS!L*«^ 
apud canonicam Sancte Marie de Reno, in presencia domini "^d^hLh^ 
Hugonis Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopi, Aposto- fìkssìu. 
5 lice Sedis legati, Rusticus Cerviensis episcopus confessus fiiit, 
quod recepit et recipit omni die a Bofentenghis et Lombardis 
de massa Fiscalie, excommunicatis et invasorìbus possessionum 
Romane Ecclesie, et hoc sciens eos esse excommunicatos, decimas, 
et ibi habet coUectores suos. item confessus est quod, credens 

IO et sciens ipsos Bofentegos et Lombardos esse invasores posses- 
sionum et rerum Romane Ecclesie, precepit eis ecclesiam desi- 
gnari. interrogatus item respondit quod decimas novalium om- 
nium possessionum, que designata fuerunt a Ferrarìensibus, ad 
Romanam Ecclesiam pertinentium, et earum, que reddite sunt 

15 de novo ad culturam, recepit et recipit omni die. item interro- 
gatus dixit et confessus fuit quod, antequam mandasset Lombar- 

). Cod. presenciam 10. Bofentegos] coti il Cod. 14 Cod, eonim 

(i) 2) agosto. (2) Il 2 agosto 1221 cadde in lunedì e non in 

martedì. 

Ugolino d'Ottia. 4 






fO 



REGISTRO 



dis efidesi^mi designali, denuathttum fuit ei let iktvtvn qwd ipsi 
erant excommuaicati. et mete de pradictis ccm&ssionibus pcedi- 
ctus dorainus legatus haac cart«m fieri precepit. interfuerum 
Palmerius'Mortariensis prepositus, Gaxindrinus canonicus Muti- 20 
nensi5, magister Raynaldus c^pellanus prefati domim legati, et Ubal- 
dinus caaoaicus Sancti Marci de Maatua, tester. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie ootarius hiis interfui 
et hanc .cartulari iussu predicti dofliini legati sqripsi. 



xxxxvi. 



19 Agosto I22X 



Il lesalo ùi pre 
cetto al podestà 



di l\ 



NNO dominice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo 
_ _ primo, indictione nona, die iovis quarto decimo kalendas 

Modena di revoca- *^ ' ^ 



w^** Sa"*uiwti septembris, apud canonicam Sanctc Marie de Reno Bononiensis 
ecclesiastica. diocesis. nos Hugo ttiiseratlone divina Ostiensis et Velletrensis 

episcopus, Apostolioe Sedis Jegatus, precipimus tibi Bocatio Breme, 5 
Mutinensi potestati, et ambaxai^ribus qui tecum sunt in nostra 
presencia constitutis, et per vos consiliariis et communi Mutinensi 
ex debito lìuper nobis prestiti iurajoiien^ quatinus onmia statuta 
seM ordioatnenta dvitatis Mutiniecisis publica vel privata, que sunt 
conitr4 ^cdesiasiic^nn libertatem, sì ve sint in libro conati tutiomuQ io 
comitiUnis yel in s^di^Us et ubicumque sciipta sunt, penitus dbra^ 
datis vel abradi ^pi^tìs et penitu$ aboLeri, oec ipsa vdi alia siuaìlia 
$eu iUa que alias abradi fecimus de quatemo commtifiis Muti- 
neq^is vel c^ssavimus, ukerius r esumatis vel innovetis seu ajiquo 
ingenio observetis. ÌBStjper precipimus woìhs et per vos Consilio 15 
et communi Mutinensi tx eiusdem debito iurameati, <}uatinu6 in 
libro ownnuiais Mu^inensic super quo iura&ti tu, potestas, et iu- 
r^bunt suecessores tui potestates v-el consules Mutinenses, poni fa- 
ci^ capitulupi istud, m quod de ipso libro nullatenus abradatis 
vel cos^etun videlicef qupd si aliquo tempore aliquod statutum vel 20 
ordinamentum apparuerit vel resumetur, quod esset contra eccle- 
siasticam libertatem, quod illud observare potestas, consilium et 

17. Cod. disignari XXXXVI, 14. Cod. casavimus; seu] Cod. seuo 



V 



18^ 



N 



DEL CARDINALI UGOLINO D'OSTIA. 



5J 



populum civitatis Mutinensis non debeat nec teneatur, et quod po- 
testas illud nullatenu^ obscrvabit, et quod tu, potestas, successores 
2j tuos potestates ve! consules iurare facias istud capituium obser- 
vare, salvo remedio quod Brixic fecimus super tribus capitubs cx)m- 
munis predkti (*>. itenn ut clericos et ecclesiasticas personas civitads 
Mutinensiset eiusdistrictus honeste tractetis et bonos consuetudines 

34. potestas illud] Cod, potest iUud 



(i) Cf. il doc. 12 e il 15 fatto ap- 
punto in Brescia, e Tep. di Onorio III 
del 1° aprile 1221 contro i Modenesi, 
già incorsi nella scomunica. Il dis- 
sidio tra il clero e il comune rimon- 
tava, del resto, a più antica data, e una 
delle importanti materie di esso ci è in- 
dicato dallo statuto del 1 182 de p r e- 
cariis et feudis inter Mutine n- 
ses et clericos. Muratori, i4w//^. 
ìtal. Ili, 149 ; Re^istrutn privih^iorum 
(arch. del comune), e. 138B. Anche 
nella anteriore legazione del 12 19 il 
cardinale d'Ostia era intervenuto a 
favore del clero, ed il comune, come 
si accenna anche nel nostro docu- 
mento, erasi acconciato a « radere ac 
« prorsus delere omnia statuta cassata 
« per ipsum d. cardinalem et Par- 
ti raensem episcopum », formalmente 
invitando il vescovo e il capitolo ad 
esser presenti in Consiglio a siffatta 
cancellazione (5-6 ottobre 1219); Re- 
gisir. cit. e. 125. Negli Statata comunis 
Mutinac del 1327 si conservano le tre 
rubriche o capitoli moderati dal legato, 
due relativi alla giurisdizione sui chie- 
rici (lib. Ili, rubr. 58 e 59), la terza e 
principale de feudis, precariis 
et libellis (rubr. 60). Questa chiu- 
de così : « Hec statuta sunt posita et 
« observanda et moderata consensu et 
« auctorìtate Hugonis Hostiensis et 
a Velletrensis episcopi et capituli Mu- 
« tine et domini Bocatii Breme pote- 
«r statis Mutine, et idem rccepit prò co- 
« numi iiutioe data potesute et liceo- 



tt tia ut in dictis statutis comunis Mu- 
« tine ... ; et predicta tria statuta fuc- 
« rum firmata et moderata ut dictum 
« est in millesimo .ccxxi. indictione 
« octava die primo intrante iunio, pre- 
ce sentibus testibus ad hoc vocatis ma- 
« gistro [Gratiadeo] archiprcsbytero 
« Regii (cf. doc. 15), domino Tho- 
« maxio doctore legum, domino Ro- 
« landino de Guìdoctis, domino Boni- 
« fa ciò de Baioaria, domino Nicolao 
« de Adelardis, domino Pellegrino de 
« Bursa. Thomaxinus Lizonus scri- 
« psit ; autenticum exempli eorum sta- 
ff tutorum per Benedictum Ubertinacii 
« QOtarium scriptum fuit ». Gli ultimi 
quattro testimoni sono gli ambascia- 
tori già inviati al legato in Brescia 
(doc. 15). Tra gli statuti condannati 
uno disponeva che « facta per eccJe- 
« siarum prelatos alienatio honorum 
' jpsarum, tanquam si fieret per ma- 
te iores viginti quinque annis de pro- 
« prio, valida dcberet haberi ». A mi- 
tigare le gravi conseguenze di una 
abrogazione assoluta, il cardinale avea 
fatto nominare alcuni savi a qui debe- 
« rent statutum moderare praedictum». 
Cotesti « moderatores . . . prò suo mo- 
« derati sunt arbitrio, quod statutum 
« ipsum ad alienarioncs prcteritas va- 
« lidum, ad futuras vero invalidum 
« haberetur ». Il vescovo protestò e 
ottenne dal pontelìce rannullamento 
di così equa definizione (30 gennaio 

1 224). TlRABOSCHI, MéM. MOdin, Cod, 

dipi IV, 78. 



52 REGISTRO 

vestras hactenus observatas in £ivorem ecdesiarum et ecclesiastica- 
rum personanim de cetero observetis, ac eis iustitiam fadads secun- 30 
dum quod hactenus Eicere consuevisds ; et inde predictus dominus 
legatus hanc cartulam fieri precepit. interfiierunt domini Henricus 
Bononiensis, Nicholaus Reginus, Philippus Feltrensis episcopi, 
magister Tranchedus et Guido de Bagnolo canonici Bononienses, 
magister Bondi capellanus domini episcopi Bononiensis, et domi- 35 
nus Guicardus doctor legum et multi alii testes. 

Ego Ferrarius Papiensis imperialis curie notarius hiis omnibus 
interfiii et hanc cartam iussu predica domini legati scripsL 



xxxxvn. 

e lOB OUMBCA omnium receptorum a domino Paduano episcopo de vi- 
édu ^ O cesima Aquilegiensis diocesis : mille .ecc. quinquaginta libre 
venetorum parvulorum. 



A^- 



XXXXVIIL 

2 [Cremona, arch. del comune, Piacenia, 557; 
BòHMER, Ada ÌMperii seUcia, n. 950]. 



A 



c- X X A X NNO dominice incamatìonis millesimo ducentesimo vicesi- 

n legato tutsi- 



as Loglio IMI. jr-|^ moprimo, indictione nona, die mercurii quinto kalendas au- 

Il legato ttatsi» .. -tx»» «ti r-»i • • • i • 

•ce le condizioni di gusti. m uomuie Dommi nostn Ihesu ChnsG, amen; m palano 

pAce tra il popolo 

e u miiizM pi*, domini episcopi Bononiensis, nos Hugo miseratione divina Ostien- 

sis et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, predpimus 5 
vobis Arnaldo Striao et Rufino de Porta ('), ambaxatoribus et prò- 

XXXXVm, 2. Cod. martis ma correttamente mercnrii welT esemplare t incrom cremonese. 
3-4. Le parole in [»latio domini episcopi Bononiensis precedono in Crem. alle parole in ooniine 
Domini ecc. 4 . misendone divina] Crem, dei grada 6. Crem. Arnoldo Crem. de la Porta 

(i) Entrambi « imperialis aulae iu- Porta, noto giureconsulto, lettore 
« dices » e consoli di Piacenza ; Ar- dello studio bolognese. Armai. Pia- 
naldo fu nunzio di Enrico VI a Gè- cent. Gudphi ad ann. 1205, 1207; Or- 
nova nell'anno 1191; Ruffino della toboni, Annalis lanuenses ad ann. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 53 

curatoribus militum Placendnorum, auctoritate legadonis qua fun- 
gimur et ex debito nobis prestiti iuramenti et sub pena trìum 
milium marcarum argenti nomine vestro, et per vos omnibus 

IO militibus Placentinis et omnibus qui sunt de parte vestra et omnibus 
fautoribus vestris, ut reddatis et servetis vef am et perpetuam pacem 
et securitatem plenam in personis et rebus, tam in civitate Placentia 
quam extra civitatem, populo Piacentino et omnibus qui sunt de 
parte eorum, nominatim prò omnibus discordiis, controversiis, guer- 

15 risy incendiis, dampnis datis, rapinis, captionibus, captivis et omnibus 
oflfensionibus, iniuriis et maleficiis commissis et factis inter vos mili- 
tes Placentinos et partem vestram ex una parte et populum Placen- 
dnum et partem suam ex altera, ita quod prò supradictis omnibus 
nuUam vindictam, nuUam guerram, nuUam ofiensionem, nuUam 

20 querelam vel retenuonem aliquo tempore faciads, salvis omnibus 
mandatis nostris, que inferius subscribuntur, et omnibus aliis man- 
dads, que vobis duxerimus facienda. eodem modo precipimus 
vobis Gandulfo de Fontana et Alberto Sicamilice (*) ambaxatoribus 
et procuratoribus populi Placendni, et per vos toti ipsi populo et 

25 onmibus qui sunt de parte vestra, auctoritate legadonis qua fun- 
gimur et ex debito nobis prestid iuramend et sub pena trium 
milium marcarum argenti, ut reddads et sérveds veram et perpe- 
tuam pacem et securitatem plenam in personis jt rebus, tam in 
civitate Placendna quam extra civitatem, milidbus Placentinis et 

»o omnibus qui sunt de parte sua, nominatim prò omnibus discor- 
diis, controversiis, guerris, incendiis, dampnis dads, rapinis, capdo- 
nibus et captivis et omnibus offcnsionibus, iniuriis et maleficiis 
commissis et factis inter vos populares et partem vestram ex una 
parte et milites Placendnos et partem suam ex altera, ita quod 

7-8. Crem. quafungimur legationis Cod, legatione 11. Crtm. terratis rtnm manca 
nei Cod, 13. populo Piacentino manca nel Cod. I4. prò] Crem. de 18. al- 
tera] Crem. alta 31. Crem. aliia omnibus mandatis 36. nobis manca in Crem. 
34. altera] Crem. alia 

1191; Registro mediano del comune di (i) Alberto «Siccamilìcc», console 

Piacenia, e. 98 b ; Sarti, De claris come il suo collega, e inoltre sindaco 

archigymnasii Bononiemis professoribus, del comune nel X219. Annoi. PlacenU 

I, 287 ; Muratori, Aniiq. lid. IH, 902. Gutlphi e doc. cit. a pp. 55-56, n. 2. 



\ 



54 REGISTRO 



e. II B 



prò supradictis omnibus tiullam vindictam, nullam guerram, nuUam 35 
offensionem, nullain querelam vel' retentioncm aliqua tempore fa- 
ciatisy salvis omnibus^ raondatis no«tris, que inferius subscribuntur, 
et aUis mandatis omnibus, que vobis duxerìmuS' facienda. in pri- 
mis precipimus vobis aimbaxatQnbus et procuratoribus militum et 
populi Placentinorum et per vos toti milicie et populo Piacentino, 40 
auctsoritate legationis qua fiingimur et ex debito prestiti iuramentì 
ac ^ub eadem pena trium mitium marcarum argenti, qoatinus 
omnes hercticos tam dves vestros quam extraneos undecimque 
sint utriusque sexus, quocunqoe nomine censeantur^ ab episcopo 
Placetitino vel eius vicario nominato^ vel nominandos de civitate ^j 
et discrictu Placeaùno penitus- expellatis, eos zi civkacem vel 
districtum Placenthvum cedire millatenus die cetertJ permittenttes, 
nisi prius ad fidem et mandammi Ecclesie reversi fuerint sine frande, 
sinagogas eorumi^ quas vobis mandamus destruendas, ^mditus ever- 
tentes, eas rehedificari nullo tempore toleretis, ut sint receptaculum 50 
sordium in quibus domioum lesum Christum et glorìosam ma- 
trem eius | virginem biasphemarum. item precipimus vpbis am- 
baxatoribus et procuratoribus miUtie et populi Piacentini vice cocius 
militie et populi Piacentini et per vos toti ipsi militie et populo, 
auctoritate eadem et ex debito prestiti iuramenti ac sub penaea^ ^^ 
dem, quatinus in statuto communis Piacentini, super quo iurabunt 
fiitud rectores civitatii veìstre^ poni &iciatis de verbo ad verlnam 
statutum ultmai Lateranensis concilii et leges domini imperaijoris 
Frederìci super ereticis expellendis et conservanda ecclesiastica 
libertate, die coronationis sue in beati Petri basilica promulgatasi 60 
et in eodem statuto capitulum specialiter precipimus annotarì, vv 
delicet quod rectores ipsius civitatis de cetero, qui prò tempore 
fuerint, predictum statutum concilii et leges predictas teneantur 
inviolabiliter observare et facere observari, et capitulum ipsum et 
iam dictum statutum concilii generalis prò hereticis expellendis 6$ 
et conservanda ecclesiastica libertate factum et leges pre(ficte de 
iam dicto statuto communis Piacentini nullo tempore abradantur; 

)8. Crem, salvis ifiis 49. Crvm. mandavinras 50. Crem. hediflearì nullo modo 
51. Cr^m. glorlonssimam ' 53-53. Cy^m.procuratorìbus et ambaxatonbus 66é Orm. se* 
peiicte 



DEL CARDINALE UGOUNO D' OSTIA. 



55 



et, si quod ordmamentwQ y^l statutusQ seu capitulum in stttuto 
Piacentino continetur centra bm Return statutum concilii et leges 

70 predictas vd ecclesiasticam libartatem, illud infra terminum quem 
otdkìtvtrìmas abradi penitus facientes, ipsum vel simile nulla- 
temis resumaiìsy et si 'qtiùs centra fecerit, eum prò potestate vcstra 
ve! rectoce minime habeads. item precipimus, laudamus et pro- 
nuatiamus ut milites Piacentini onines honores quos habuerunt 

75 a «ex anjais retro in communi Piacentino cum omm integrìtate 
habeant et istineant^'^ sicut a predicto tempore mdius et pleoius 
habuerunt, sairis iuribus, privilegiis et libertatibus episcopi et uni* 
vetsalts Ecclesie Piacentine, item precipimus, laudamus et pitmun- 
tiamus ut duas portas civitads Piacentine, scilicet Sancti Antonini 

So ef Sjocti Laurencii, cum portulis et posticis suis milites Piacentini 
expeditas et liberas habeaot, ita <)tiod valeant habere ingressum 
Ubenim et egressum ; ut omnia fòssata et munitiones ac rostra a 
tempore Guidonis de Busto (^> potestatis Piacentine facta in civitate 

72. Crem. rcsumeti» 76. Crem. a prcdicto tempore supra 79. Cod. silioet 83. Crem, 
et ut omnia 83. Crem. Placenrie 



(i) L'anso avanti (29 ottobre 1220) 
il legato imperiale Corrado non es- 
sendo riuscito a pacificare le parti 
per li rifiuto dei popolari a stare ai 
suoi mandati, disciolse « omncs so- 
«r cietates plebeiorum, tam viciniarum 
« et portarum, quam et maior ; . . . so- 
a cietatem militum Placentie, quia li- 
« bere obtdierunt mandatis suis, per- 
V petuo confìrmavit, restituens ds 
a ooines honores, quos habuerunt a 
« sex annis retro in ipsa civitate et 
ff secuodum quod habuerunt ». Bòh- 
ifERt Acla imperii uUcta, n. 945. 

Riaccese, appena sopite, le discor- 
die, il podesti di Cremona, Sozco 
Colkoni, di nuovo tentando la paci- 
ficaiioDe, addi i*' marzo 1222 statutira 
« quod milites Placentic et illi de pò- 
« pulo, qm ad milites attendiint, ha- 
« beant et habere debeant medietatem 
« omnium honorum et ofiìciorum ci- 
« vitatis Placentie et duas partes de 



« ambaxatis sive de ambaxatoribus; 
(( et populus Placentie et illi milites, 
« qui ad populun» attendum, habeant 
« et habere debeant aliam medietatem 
« omnium honorum et ofRciorum, 
ff exceptis de ambaxatis sive de am- 
(r baxatoribus, de quibus habeant et 
« habere debeant terciam partem tan- 
<( tura ». Archivio del comune di 
Cremona, Piacenza, 570. Cf. la nota 
seguente e gli Annoi. Pìacent. Gud" 
phi. ad ann. 1219-122^, i quali pur 
sembrano accennare a cotesta gara 
degli uffici, dove narrano come, 
essendo podestii Andalò degli Andalò, 
eletto nel novembre 1219, « Inter pò- 
a pulum et miUtes propcer quedara 
(c popoli capitiila ingens crevit se* 
« dtcio ». 

(2) «Eodem anno (121^),... orta 
<c est discordia in civitate Placentie 
« inter milites et populum, et tunc 
<c Gttido de Busto de MedioAaao, qui 



5^ 



REGISTRO 



e. 12 A 



et in burgis Placentinis aut infra confines civitatis a Mediolano 
ordinatos versus Placendam penitus -destruantur, nec de cetero 85 
alia vel consimilia fiant, nisi de communium consenso per pote- 
statem et consilium aliud prò necessitate temporis ordinetur. 
item precipimus, laudamus et pronuntiamus ut omnes ecclesie, 
milites et populares Piacentini extrahendi, transportandi et alie- 
nandi res suas, quas habent et habebunt in civitate Piacentina et 90 
districtu, extra dvitatem Placentinam et districtum liberam habeant 
facultatem^O^ nisi de communi consensu || a potestate vel consulibus 
et Consilio Piacentino, utilitate civitatis inspeaa, aliud fuerit ordi- 
natum. item precipimus et laudamus ut turrim et ciborium ma- 
ioris ecclesie Piacentine prò securitate sua teneant milites Pia- 95 
centini, ita quodpropter hoc milites ipsi potestatibus vel consulibus 
Placentinis inobedientes et contumaces aliquatenus non existant, 
quam turrim et ciborium teneant usque ad mandatum nostrum 
sine incastellatione vel munitione aliqua facienda. item precipimus 
vobis procuratoribus militie et per vos tori eidem militie Placcn- 100 
dne ex debito prestiti iuramenti et sub eadem pena, quatinus ab- 
solvatis G[uilelmum] Becutum potestatem vestram a vinculo iu- 
ramenti quo vobis tenetur occasione regiminis vestri, et tibi 



' 84, et in] Crem. aut 86. communium] così Cod. e Crem. Qf. r. 92. 90. suas 
manca in Crem. Crem. Placentia 97. aliquatenus manca in Crem, 100. Piacentine 
manca in Crem. 



« erat potestas Placentie, expulsus 
« fuit per populum cum dedecore ». 
loH. DE Mussis, Chron. Placent. ad 
ann. Il cronista ricorda pure come 
quell'anno « fossata vetera incepta 
« fuerunt explanari retro tnaiorem 
« ecclesiam d , al qual lavoro pare 
concorresse anche il clero; Pog- 
giali, Memorie piacentine, V, 128; 
Campi, HisL eccles, di Piacenza, II, 121. 
Tra i molti atti della podesteria 
di Guido « de Busto », conservatici 
nel Registro fne:(X^no (ce. 253, 254, 
256, 291-98), sono notevoli parecchie 
sentenze (ce. 293-98) pronunziate da 
« Arnoldus de Bombellis, index et 
<c assessor domini Guidonis de Busti 



« potestatis Placentie », nella causa 
fra il comune, rappresentato da Al- 
berto « Siccamilice » sindaco e pro- 
curatore, e parecchi uomini del con- 
tado, i quali sono riconosciuti non 
essere « rustici » ma <c curtisii » e 
come tali tenuti bensì a pagare al 
comune <c coltam duorum solidorum 
« de libra », ma esenti «e a prestatione 
« bevatene ». Cf. presso il Poggiali, 
op. cit. V, 14, la legge del 11 92 sulla 
condizione dei rustici rispetto ai loro 
signori 

(i) Cf. analoga disposizione a fa- 
vore dei militi nel cit. doc. di Cor- 
rado. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. ' 57 

G[uilelmo] precipimus ut absolvas milites Placentinos a vinculo 

ij iuramend quo tibi tenentur occasione regiminis vel sequele, item 
precipimus vobis procuratoribus militie et populi Piacentini et per 
vos toti militie et populo, quatinus mille libras imperìalium eidem 
Guilelmo de communi Piacentino intus et extra infra mensem 
unum proximum persolvatis preter salarium, quod iam recepit a 

o militibus Placentinis. interim autem volumus et precipimus ex 
debito nobis prestiti iuramenti, ut vos populares episcopo vestro 
tanquam vicario nostro et vos milites eidem G[uilelmo] tanquam 
potestati vestre usque ad mandatum nostrum obedire curetis, per- 
sone sue consuetum honorem ac securitatem omnimodam exhi- 

5 bentes. reservamus autem in nobis auctoritatem plenam et 
liberam potestatem statuendi, ordinandi atque precipiendi, secun- 
dum quod viderimus expedire, super libertate rusticis et curialibus 
episcopatus Piacentini data (') et super societatibus militie et po- 
poli Placendni et super dampnis datis et rebus ablads ac detends 

ac pena commissa prò tregua minime observata vel fracta. pre- 
dieta autem omnia precipimus ex debito prestid iuramend ac 
sub pena trium milium marcharum argenti inviolabiliter obser- 
vari, salvis omnibus aliis mandatis nostris que vobis duxerìmus 
per nos vel nundum nostrum aut per nostras litteras facienda. 

j si quod vero obscurum vel dubium in supradicds omnibus con- 
dgerit apparere, inierpretationi ac dedaradoni nostre duximus 
reservandum. predictus vero dominus legatus hanc cartulam 
inde fieri precepit. acta sunt hec Bononie in palado, domini 
episcopi Bononiensis; interfuerunt domini Bertholdus patriarca 

Aquilcgiensis, lacobus Taurinensis, Henricus Bononiensis, Nicho- 
laus Reginus, Guillelmus Cumanus, lordanus Paduanus, Tisius 

1 04. Crem. omnet milites 1 1 4 . te] Crem. et 1 1 5. in] manca in Crem. 117-18. cu- 
rialibat episcopatus Piacentini] Crem. carialibas Placentinis no. tregua] Crem, pena 
133. duxerìmus manca in Crem. 124. Crem. duxerìmus facieoda. si quid laó. nostre 
wianca nel Cod. 127 Crem. et de predictis omnibus plures caitnlaa fierì precepit 

138-9. ^ ^c^ ^ episcopi Bononiensis manca in Crem, 131. Crem. Tixins 

(i) Corrado nel doc. cit. : « Exteri, « militibus, de cctcro sint liberi ócm 
« qui sunt de epbcopatu Placcntie et « civcs ». Cf. doc. 7} e la nou prccc- 
«t qui sunt vel erunt uniti cum ipsis dente. 

Ugoiim) d'Ottia. 4* 



58 • REGISTRO 



Tarvisinus, Vicedominus Placentinus, Maynardus Ymolensis et 
Ottobellus Laudensis episcopi, A50 abbas Sancti Stephani Bono^ 
niensis, A50 abbas monasterii Sancti Benedicti super Padum Le- 
ronis et Guifredus de Pirovaio Bononiensis potestas, testes. ijj 

Ego Lantelmus Ferrarius Papiensis imperialis curie notarius 
hiis omnibus interfiii et hanc cartam iussu suprascripti domini le- 
gati scripsi. 



XXXXVIIII. 

e. I2B A NNO dominice incarnationis millesimo ducentesimo vicesimo- 

I LugUo IMI. jf\ primo, indictione nona, die iovis primo mensis iulii, in ec- 

TrevisTgiSi-a di clcsia Sancti Pctri de Venetiis. lacopus Teupus Tarvisina potestas 

stare ai mandati ...... . .. 

del legato drca la pfo ,SQ ct communi ipsius civitatis, tactis corporaliter sacrosanctis 

pace con il pa- 

trìarca <*'A^ii««. evangeliis, iuravit domino Hugoni Dei gratia Ostiensi et Velie- J 
S°Pai)va^°°''°' trensi episcopo, Apostolice Sedis legato, precise, absque omni pacto 

ac condictione servare universa mandata et singula unum vel 
plura, que sibi vel eidem communi vel eius certo nuntio fecerit 
idem dominus legatus per se ipsum vel per suum nuntium aut 
per suas litteras in ci vitate Tarvisii vel in Lombardia sive in io 
Marchia vel extra ipsas provincias seu alibi ubicunque, nominatim 
super omnibus discordiis, controversiis, gùerris, captionibus et 
captivis, incendiis, dampnis datis et ofFensionibus factis, et spe- 
cialiter super aliquibus castris, villis, possessionibus, tehutis et 
rebus aliis atque questionibus universis, que vertuntur inter ipsum ij 
commune et homines Tarvisinos et omnes eorum fautores et 
adiutores ex una parte et dominum Bertoldum patriarcam et pa- 
triarcatum Aquilegiensem et dominum Philippum episcopum et 



132-33. et Ottobellus Laudensis episcopi manca in Crem, 134. Crem, A90 monasterii 
S. B. super Padum Leronis abbas Leronis manca nel Cod, 135. Crem. Pirovano 

136. Crem. Ferrariensis 137. suprascripti] ti Cod. ssti scritto in guisa da scambiarsi 
con isti (=infrascripti) ; V esemplare Cremonese chiude invece così : et hanc cartam mihi fieri 
iussam scribi feci et me subscripsi. ego Guillelmus, qui dicor de Lauda, de Mediolano sacri 
palatii notarius et scriba domini Ottonis de Mandello potestatis Placentie hoc exemplum ex 
autentico esemplavi, in quo continebatur prò ut in hoc legitur exemplo preter litteras plus 
ve[l] minus. 18. Cod. Philipum 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 59 



episcopatus Feltrensem et Bellunensem et commune Padue et 
20 omnes eorum fautores et adiutores ex altera: et similiter iuravit 
quod omnes securitates, cautiones, satisdationes in personis et 
rebus, bonis mobilibus et immobilibus, quas idem dominus bgatus 
per se ipsum vel per nuntium suum aut per suas litteras ab eo 
vel ipso communi exegerit, ubicunque et quandocumque voluerit, 
25 diao domino legato ve! eius certo nuntio faciet et dabit et dari 
facìet, et omnia mandata atque precepta, que prò pace et tregua 
facienda et observanda sibi et iam dicto communi aut suo certo 
nuntio fecerit per se ipsum aut per suum nuntium vel per suas 
litteras, in omnibus et per omnia observabit et observari faciet, et 
30 quod ipse veniet et mittet ad terminum et terminos, ubicunque et 
quandocumque et quotienscumque sibi vel suo certo nuntio de- 
nuntiatum fuerit vel preceptum per eundem dominum legatum 
vel per nuntium suum aut per litteras suas; et similiter iuravit 
quod omnia suprascripta faciet iurare successorem vel successores 
jj eius potestatem vel consules et totam credenciam et omnes alios 
de civitate et extra civitatem ad voluntatem dicti domini legati, 
nec fraudem aliquam committet quominus preceptum ipsius do- 
mini legati audiat et observet et ad eum perveniat ; et si aliquid 
additum vel diminutum fuerit super premissis omnibus vel occa- 
so sione prediaorum ab ipso domino legato, in omnibus et per 
omnia observabit et commune Tarvisii observabit et observari 
faciet. predicta autem omnia simpliciter tantummodo ad intel- 
lectum domini legati, ut supra continetur, iuravit; et ibidem Ro- 
bertus index, Cignotus, Pilulinus de Piro (*>, et A?o index, cives 
45 et ambaxatores ipsius civitatis, tanquam ambaxatores eodem modo 
iuraverunt, excepto quod non tenentur facere iurare futuros re- 
ctores ipsius civitatis vel credcntiam seu alios, set tenentur dare 
forciam ut iurenL preterea ibidem ipse lacobus potestas et am- 
baxatores predicti prò communi ipsius civitatis sponte renuntia- 
50 venint omnibus litteris impetratis et impetrandis in curia Romana 



(i) « Pcrulinus de Piro », procu- ddla Marca Trivigiana, Documinti, 
ratore del comune di Treviso in l, SS- 
atto del 12 16 presso il Vergi, Storia 



6o 



REGISTRO 



super predictis omnibus, et si que impetrate sunt vel de cetero 
impetrarentur super predictis, ex nunc irrite sint et casse et nullius 
momenti, predictus vero dominus legatus hanc cartulam inde 
fieri precepit. interfiierunt dominus Stephanus Torcellanus epi- 
scopus, lacobus primicerius Castellanus, Henricus archidiaconus, cr 
canonicus Paduanus, Landulfiis capellanus domini legati, Petrus . 
e. 1 3 A ^enus civis Venetus, et Monaldus || dvis Bononiensis, testes. 

Ego Lantelmus Ferrarius Papiensis imperialis curie notarius 
hiis omnibus interfui et hanc cartulam iussu predicti domini scripsi. 
simUmente giù- Eodem vero anno et eodem die et coram suprascriptis testibus, 60 

nmo il vescovo di 

concordu per u in eadem ecclesia Sancti Petri de Venetiis. dominus Fredericus 

patrUrcA, e il ve- 
scovo di Feltro. Concordiensis episcopus in anima domini Bertholdi Dei gratia 

4quilegiensis patriarche et de mandato ipsius, ibi presentialiter 
existentis, tactis corporaliter sacrosanctis evangeliis eodem modo 
et forma iuravit predicto domino legato ut supra continetur, ex- 65 
cepto quod non tenetur facere iurare successorem suum idem 
quod ipse iuravit; et eodem modo iuravit Philippus Feltrensis et 
Bellunensis episcopus ut ipse patriarca, ut supra continetur (■>. 

Eodem die et coram eisdem testibus episcopus Feltrensis eo- 
dem modo iuravit prò eisdem Tarvisinis. 70 



L. 



A 



NNO dominice incarnationis millesimo ducentesimo vicesimo- 
primo, indictione nona, die iovis octavo mensis iulii, in pa- 



« 8 Luglio I32I. 

Il vescovo e 
clero di Padova, 
l'abbate di Can- 

diana e il comune latio domini cdìscodì Paduaui. dominus lordanus Dei gratia Pa- 

di Padova compro- * * ^ ^ " 

r*w°°a"ffii2i'° duanus episcopus et dominus lacobus archipresbyter maiorìs 



ecclesie Paduane prò toto capitulo ipsius ecclesie et dominus Ar- 5 
naldus abbas monasterii Sancte Instine prò monasterio suo et ipsi 



(i) V. l'intera formula presso il 
Vergi, op. cit. I, 64. Insieme al 
vescovo Concordiense prestano giu- 
ramento anche « Gabriel de Prata, 
« Artvicus de Varmo, Johannes de 
(c Portis, Mainardus de Sbraiavacca 
a et Rodulfus de Arems fideles et 



« vassalli domini patriarche siculi fi- 
« deles et de parte sua ». V. pure 
ivi, 62, l'elenco degli uomini di Tre- 
viso che avanti il podestà e il ve- 
scovo giurarono « presente Domicio 
«nunciod. legati». (13 luglio). 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 6l 

omnes prò toto clero Paduano, promittentes quod facicnt uni- 
versum ipsum clerum hoc totum quod fecerint ratum et firmum 
habere, et magister Philippus canonicus Sancti Marci de Venetiis, 
[Q procurator domini Patavini abbatis monasteri! de Candiana ('> ad 
componendum et transigendum, sicut in cartula inde facta per 
Dominicum Scutarium Sancti Raphaelis plebanum presbyterum 
et notarìum continetur, nomine ipsius abbatis promittens rem 
ratam dominum habiturum ex una parte, et Bonifacius Guidonis 
[5 de Gui^do Paduana potestas nomine et vice ipsius communis, 
voluntate et parabola consilii ipsius civitatis ad sonum campane 
collecti, prout dixit, sicut continetur in cartula inde ordinata per 
« « publicum notarìum ex alia, precise, absque omni pacto et 
condicdone compromiserunl in dominum Hugonem Dei gratia 
o Ostiensem et Velletrensem episcopum, Apostolice Sedis legatum, 
de omnibus et super omnibus discordiis, que vertuntur inter ipsum 
conmiune ex una parte et predictos dominos episcopum, archi- 
presbyterum, capitulum et abbatem et universum clerum ipsius 
civitatis et eius diocesis ex alia occasione alicuius pecunie ablate 
5 ipsi clero vel alieni prò eo seu coUecte vel exactionis aut prestiti 
eis impositi per ipsum commune sive qualibet alia occasione, 
et inter ipsum dominum abbatem de Candiana et monasterìum 
suum occasione alicuius malefìcii, de quo per commune calumpnia- 
retur, vel alicuius iniurie ei faae vel qualibet alia de causa^ eo 
modo quod, quicquid super predi ctis omnibus communiter vel 
divisim idem dominus legatus dixerit vel ordinabit seu prece- 
perit per se ipsum vel per suum nuntium aut per suas | litteras, e. ij b 
ratum et firmum habere attendere vicissim promiserunt et non 

9. Cod. Philipus 18. Lacuna nel Cod. di mm. jj. 31. Cod. dÌTittim 

(i) Intorno al monastero di S. Mi- lavino ebbe a sostenere, sia con l*ab- 
chele di Candiana vedi Dondi Oro- bate di S. Pietro di Modena, che van- 
LOGio, Dissertazione settima di stor. lava giurisdizione su S. Michele, sia 
eccl. di Padova, docc. 9 e io; e altri con gli stessi suoi monaci (1218-19), 
molti documenti sullo stesso argo- non devono essere estranee alle mo- 
mento sono conservati nell'Archivio lestie che qui lo vediamo patire da 
di Stato in Modena, Pergameru di parte del comune. 
Marcia. Le lotte, che Tabbate pa- 



62 REGISTRO 



contra venire; qulcunque autem hec que superius determinata 
sunt non observaverit, non fecerit vel non attenderit, promisit ^j 
dare predicto domino legato prò pena quingentas marcas argenti, 
videlicet potestas nomine predicti communis, et predicti domini 
episcopus, archipresbyter et abbas prò universo clero, et predictus 
magister Philippus prò prediao abbate de Candiana; et inter se 
vicissim alias quingentas, videlicet pactum et fidem non servans 40 
et non attendens predi età pactum et fidem et predicta servanti, 
•rato manente pacto, una cum omnibus expensis que fierent prò 
pena petenda. predictus dominus legatus et ipsi contrahentes 
plures cartulas inde fieri rogaverunt. interfìierunt domini Nicho- 
laus Reginus et Vicedominus Placentinus episcopi, - abbas Sancti ^j 
Savini de Placentia, Guillelmus Becutus potestas miUtie Piacen- 
tine, Rufinus de Porta index, Girardus de Raymondo et Petrus 
Blaacus notarli Piacentini, testes. 

Ego Lantelmus Papiensis imperiaUs curie notarius interfui et 
hanc cartam tradidi et scripsi. jo 



LI. 

[Padova, archivio Capitolare, Padua, toro. I, n. 87; 
DoNDi Orologio, Dissertacene settima di stor. eccL di Padova, doc. 23.] 



x4LugUoiaax(x). \ NNO dominice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo- 

II legato in virtù 
del compromesso 
fa al comune di 



def^comp^r^'^Mo -^^ primo, iudictìone nona, die mercurii quartodecimo mensis 

» aI comune di«i»»* % * j ■• * • t\ i • r t * ■ 

PadoTA YArì pre- luUi, lu palatio domini episcopi Paduani. nos Hugo miseratione 

cetti A favore del... /^ * • tth *■ • a i»o5'i 

clero. divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, 

statuentes atque ordinantes precipimus tibi Bonifacio Guidonis de 
Gui^ardo Paduane potestati nomine et vice ipsius communis et toti 
populo Paduano sub pena mille marcarum argenti, auaoritate 
compromissi et commissionis in nobis facte, quatinus res onmes, 
que per commune predictum vel eius occasione episcopo velcle- 

a. Pad. quartodecimo; Cod, tertiodecimo 6. ipsius] Pad, totius 

(i) n giorno di mercoledì corrisponde al 14 luglio come reca l'esem- 
plare padovano. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



6ì 



IO rids civitatis et diocesis ac districtus Paduani vel castaldionibus 
seu aliis prò eis ablata sunt vel detenta occasione alicuius col- 
lecte vel exaaionis seu prestiti impositi eidem clero vel eius ca- 
staldionibus, usque ad quindecim dies proximos rescituatis eisdcm 
et faciatis ea, que saxita sunt vel impedita de rebus predictorum 

ì^ clericorum vel aliorum prò eis occasione predicta penitus desaxiri 
et expedita dimitti, venditiones, alienationes et contractus quos- 
Ubet factos predicta occasione super rebus et fructibus predictorum 
vel castaldionum seu quarumlibet aliarum personarum occasione 
iam dieta onmino revocantes penitus irritetis, et statuta faaa super 

20 hoc de statuto communis Padue abradi faciatis. item precipimus 
tibi potestati vice communis predicti et toti populo sub eadem 
pena quatinus occasione vel ratione predictorum vel ordinamenti 
seu iuramenii quo potestas vel commune Padue adstringebatur 
prò predictis factis vel eorum occasione nuUum dacitum seu col- 

2 j lectam vel exactionem aliquam iraponatis j episcopo vel clero Pa- 
duano nec exigads aliqua ratione seu aliquid eis per violenciam 
auferatis. absolvimus preterea te potestatem et commune Padue, 
immo denuntiamus vos potius non teneri aliquo iuramento faao 
prò predictis negociis vel eorum occasione, presertim quia omnino 

30 sunt contra Deum et ccclesiasticam libertatem, et quia ad com- 
mune vel laicos non pertinet iurisdiaio clericorum ^^\ item preci- 



c. 14 A 



10. vel] Pad. seu conim 1 1. tcu] Pad, rei 13. Pad, integre rettitnetis 14. Pad. 
de»axarì 17-18. Pad. predictorum clericorum vel eorun «o. communis manca in 

Pad, 31. Pad predicti communis Pad, populo Paduano sa. quatinus] Pad. d^- 

fiiunge: de cetero Pad, predictorum statutorom X4. dacitum] cmì anche nel Pad. 
a6. Pad. eis occasione predicta 37. Pad. preterea absolvimus Pad. commune et popollum 
Paduanum 



(i) Negli antichi Statuti di Padova, 
editi dal Gloru, troviamo la se- 
guente rubrìca di data incerta (lib. IV 
rubr. V, n. 979) : « d. episcopus Pa- 
ce duanus cum tota sua clcrcsia te- 
M ncatur et debcat adiuvare commune 
M Padue prò viis selexandis et ma- 
« nutenendis, et ei solvere prò quo- 
« libet anno donec vie fuerìnt se- 
« lexate et pontes fuerìnt refecti libras 
ff trecentas denarìorum venetorum. 



n et potestas teneatur suo iuramento 
« cxigere et exigi Tacere dictas li- 
«bras trecenus; et si dictus potè- 
« stas inciderìt in aliquam excom- 
(c municationem vel dampnum, quod 
cr commune Padue teneatur eum ser- 
«r vare indempnem suis cxpensis ». 
Cf. lib. I, rubr. X3(xv, num. 459, 
lib. II, rubr. xvni. Pochi anni ap- 
presso (26 giugno 1224) Onorio III 
di nuovo minaccia la scomunica con- 



64 



REGISTRO 



pimus tibi poiestati vice communis et totius populi Paduani sub 
pena mille marcarum argenti, quatinus usque ad quatuor dies 
proximos postquam tu potestas redieris a civitate Vicenda, ab- 
batem de Candiana, sine aliquo dacito vel iuramento prestando, 35 
de omnibus bannis communis Padue libere absolvatis et extrahatis, 
et monasterium ipsum cum omnibus rebus suis libere in nostris 
manibus vel nostrorum nuntiorum dimittas, precipientes Consilio 
Paduano in nostra presencia constituto ut de predictis omnibus 
tibi potestati parabolam et licentiam debeat exhibere. negocium 40 
autem laicorum prò predicto faao abbatis tue providentie duximus 
relinquendum, ut paci et concordie provideas, secundum quod 
tibi videbìtur expedire. predictus vero dominus legatus hanc 
cartam inde fieri precepit. interfìierunt dominus Nicholaus Re- 
ginus episcopus, donnus Anselmus prior monasterii Sancti Petri 45 
in Celo Aureo, Augustinus clericus Sanai Gervasii de Papia, comes 
Schenella, Blasius index, Patavinus Penatius, Obricus de Lu- 
mina (Oj Bocalata et Ferrabos de Padua, testes. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omnibus 
interfui et hanc cartam iussu predicti domini legati scripsi. jo 



31-43. Manca nel Pad, dalle parole item preciptmus a videbitur expedire 39. Le 

parole in nostra presentia constituto tono nel Cod. sottolineate. 43. predictus vero] 

Pad. et inde predictus 44-4 5* Pad. episcopus Reginus 45. Cod. Amselrous 47. P^> 
tavinus] Cod. Pavinus Lumina] Pad. Lunina; andrebbe forse letto Limina; y. nota. 
49. Papiensis] Pad. de Papia 50. iussu predicti d. legati manca in Pad. 



tro i Padovani per altri statuti contro 
il clero; Dondi Orologio, Disser- 
tai^ cit. doc. 34. Il Dondi (p. 19) 
vide una carta dell'archivio Capi- 
tolare, dalla quale risultava che la 
« dadia » imposta nel 1221 sul clero 
ammontava a lire 2251. 
(i) Probabilmente, come si è detto 



nelle note al testo, va letto « Obri- 
« cus de Limina », nome di una villa 
padovana. Un « Odorìco de Limi- 
«r na » troviamo testimonio alla con-^ 
cessione della cittadinanza di Padova 
ai Coneglianesi nel 1233; Vergi, 
op. cit. Docum. I, 82. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 6j. 



A 



LII. 

NNO dominice incarnationis millesimo et ducentesimo vige- ]o Agosto im. 
simoprimo, indictione nona, die lune tertio kalcndas septem- ^^ij^**!?.*!!^ 
bris. venerabili fratri Berthold© Dei gratia Aquilegiensi patriarche ^^ J^mSTs 
et Conrado procuratori eiusdem et dilectis filiis lacobo Tcupo '*^*^' 
5 potestati et Nascenguerre de Vidore et Albertino Conradi syndicis 
seu actoribus vel procuratoribus communis Tarvisii totique com- 
muni, Hugo miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, 
Apostolice Sedis legatus, salutem in Domino, cum a lougis retro 
temporibus inter vos, frater patriarcha, et predecessores vestros 

IO et Aquilegiensem Ecclesiam, ex una parte, et commune et homines 
Tarvisinos, ex altera, super multis et variis capitulis discordia ver- 
teretur, ac propter hoc guerris, dampnis, incendiis et aliis plurimis 
oifensionibus vos offendissetis ad invicem, tandem spontanea vo- 
luntate super predictis omnibus et aliis questionibus universis que 

15 inter vos vertebantur nostris precise et sine conditione aliqua 
iurastis stare mandatis, secundum quod instrumentis publicis inde 
confectis per Lantelmum Papiensem publicum notarium exprcs- 
sius continetur; vobis igitur in nostra presencia constitutis, ex 
parte vestra, frater patriarcha, uliter fuit propositum coram no- 

20 bis: « In nomine Patris et Filii et Spiritus Sanai j| amen» et cetera; e. 14 b 
vos autem, potestas et syndici Tarvisini, prò vobis et commune 
vestro petitiones vestras proponere curavistis; hiis igitur et aliis 
propositis coram nobis, in primis precipimus vobis, frater Ber- 
tholde, Aquilegiensis Ecclesie patriarcha, in nostra presencia con- 

25 stituto, et procuratori vestro, et per vos omnibus fautorìbus vestris 
et Ecclesie Aquilegiensis et universis qui sunt de parte vestra et 
specialiter communi Padue et omnibus Paduanis^'>, auaoritate le- 

id. Cod. Aquilengensi 

(0 RoLANDiNO, Chronicon, lib. II, guc : « Ergo quoniam Tarvisini terra s 

cap. I, detto della lega e cittadinanza w quasdam d. patriarche tunc hosti- 

padovana presa dal patriarca e dal « liter invascrunt, Paduanus exercitus 

vescovo di Feltre e Belluno, prose- « ivit ad Castrum Frtnchum, terram 

UgoUmo d'Ostia b 



M 



gationis qua fungimur et ex debito nobis prestiti iuramentì, ut 
reddatis et servetìs veram et perpetuam pacem et securitatem 
plenam in personìs et rebus communi et hominibus Tarvisinis et jo 

omnibus qui sunt de pane sua et universìs fautoribus eonindem, 
noniinatim prò omnibus discordiis, controversiis, guerris, ìncetidiis, 
dampnis datis, rapinìs, capiionibus et captivis et omnibus alìis of- 
fensionibus, iniuriis et maleficiis commissis et factis tntcr vos et 
predecessores vestros et onines fautores vestros et universos qui jj 
sunt de pane vestra, ex una parte, et commune et homines Tar- 
visinos et corum fautores et omnes qui sunt de pane sua, ex al- 
tera, ita quod prò supradictis omnibus nullani vindictam, nuUam 
guerram, nullam ofFensionem, nullam querelam vel retentionem 
aliquo tempore faciatis, salvis omnibus mandatis nostris que in- ^o 
ferìus subscribuntur, et omnibus aliis mandatis nostris que vobìi 
duxerimus facienda. eodem modo precipimus vobìs lacobo Teupo 
potesuti et Nascenguerre de Vidore et Albertino Conradi syn- 
dacis seu actoribus et procuraioribus comniunis Tarvisii in nostra 
presencia constitutis, nomine et vice ipsius comniunis, et per vos ^j 
cidem communi et omnibus fautoribus vestrìs et universìs qui sunt 
de parte vestra, auctoritate iegationis qua fungimur et ex debito 
nobis prestiti iuramenti, ut reddatis et servetis veram et perpe- 
tuam pacem et securitatem plenam in personis et rebus predicto 
patnarche et Ecclesie Aquilegiensi et omnibus fautoribus suis et jo 
omnibus qui sunt de parte sua, et specialiter communi Paduc et 
omnibus Paduanis, nominatim prò omnibus discordiis, conorover- 
siis, guerris, incendìis, dampnis datis, rapinis, captionibus et ca- 
ptivis et omnibus offensionibus, iniuriis et maleficiis commissis 
et factis Inter vos et omnes fautores vestros et universos qui sunt 55 
de parte vestra, ex una parte, et predictum patriarchara et pre- 
decessores suos et omnes eius fautores et universos qui sunt de 
parte sua, ex altera; ila quod prò supradictis omnibus nuUam vin- 
dictam, nullam guerram, nullam oSènsionem, nullam querelam 
vel retentionem aliquo tempore faciatis, salvis omnibus i 



Tarvisinorum ; sed Tarvisinis prò- 
linus reversis ad propriam civiuten), 
PjJuanus exeri:i[us paucis diebus 



illic pennansii u (a. 1120). 
ji-roRi, Anii^. Hai. IV. 




DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 67 

nostris que inferius subscribuntur, et omnibus aliis mandaris no- 
stris que vobis duxcrimus facienda. visis quoque et perlectis pri- 
vilegiis et omnibus instrumentis et petitionibus, confessionibus et 
allegationibus, hic inde factis et produais, cum diligentia intellectis, 

65 habitaque super hoc deliberatione non modica et communicato 
Consilio quamplurimum sapientum, dicimus, laudamus atque pre- 
cipimus, auctoritate legationis qua fungimur et ex debito nobis 
prestiti iuramenti, vobis lacobo Teupo potestati et Nascenguerre 
et Albertino syndicis seu actoribus vel procuratoribus communis 

70 Tarvisii in nostra presencia constitutis, nomine ac vice ipsius com- 
munis, et per vos eidem communi, ut non inquietetis dictum Ber- 
tholdum Aquilegiensem patriarcham et procuratorem eius et ipsam 
Ecclesiam, nec perturbetis seu molestetis vel impediatis aliqua ra- e. 15 a 
tione quominus de cetero quiete et pacifice habeat, teneat et pos- 

75 sideat vel quasi possideat infrascripta castra, loca et villas, scilicet 
locum de Medadis et eius curiam, curiam Sanai Pauli, castrum 
et curiam Caneve cum omnibus eorum pertinentiis et omnia loca, 
castra, curias, villas, vicos cum omnibus eorum pertinentiis con- 
stitutas et constituta ab aqua Liguencia usque ad ducatum Me- 

80 ranie et a montibus usque ad mare per totum Forum lulii; et 
sic in predictis locis laudum et sententiam Guillelmi de Osa po- 
testatis Veronensis et consulum Mantuanorum^') scriptam per ma- 
num Per3 )ne notarii millesimo centesimo nonagesimo tertio, in- 
dictione undecima, precipimus observari. idem et eodem modo 

85 precipimus et laudamus ut vos potestas et syndici communis et 
ipsum commune Tarvisii monasterium de Piro cum omnibus suis 
pertinentiis tam in spiritualibus quam in temporalibus quiete di- 

83. Cod. mi lesi mo 



(i) La sentenza del 19 ottobre 1 195 sorta fin dai tempi della lega lem- 

è presso il Vergi, Storia degli Ece- barda, e nella quale già erano inter- 

lini, III, 115. Essa venne tosto (7 di- venuti Innocenzo III, Onorio III e lo 

cembre) annullata da Enrico IV; stesso cardinale Ugolino nella prece- 

Stvmpf, A età imperii, Vi. 192. Il Pal- dente legazione. Cf. Vergi, op. cit. 

LADio, Historii del Friuli, 188-220, IW^iiO'^ì^iKHCHi^ Indice dei documenti, 

riassume con le due semenze molti nn. 53-56, 65-64. 
altri documenti della lunga contesa. 



6S REGISTRO 



mittatis eidem patriarche eiusque procuratori, et quiete ac pacifica 
ipsum habere permittatis et ei restituatis, nec ipsum patriarcham 
•et eius procuratorem vel Aquilegiensem Ecclesiam super eo ulte- 90 
rius impediatis vel aliquatenus molestetis. item precipimus vobis 
potestati et syndicis Tarvisinis, et per vos toti communi, ut libere 
ac absolute eundem patriarcham et eius procuratorem et Aquile- 
giensem Ecclesiam predicta omnia habere et in eis plenam iuris- 
dictionem exercere de cetero permittatis, nec uUam exactionem, 95 
coUectam, angariam, perangariam seu aliquod aliud gravamen 
imponatis vel iurisdictionem aliquam exerceatis in omnibus locis 
et curiis nominatis, et quicquid ex eis tenetis eidem patriarche 
eiusque procuratori infra triginta dies proximos restituatis et di- 
mittatis omnino, et de ipsis ulterius vos non intromittatis. item 100 
dicimus, laudamus atque precipimus vobis potestati et syndicis 
communis Tarvisii, et per vos eidem communi, ex eiusdem debito 
iuramenti, ut Gabrielem de Prata (*) et Fredericum fratrem eius et 
Ardricum et Guamerium de Polcenico ^*) et omnes alios liberos seu 
francos et universas personas in Foro lulii constitutas, que sunt 105 
vobis et communi Tarvisii obligate iuramentis vel aliis quibus- 
cunque obligationibus astricte per fideiussorias cautiones seu per 
alias qualescunque securitates, ut cives fierent TarvisiQi et vos 
adiuvarent cum suis terris et hominibus in Foro lulii constitutis, 
infi-a triginta dies penitus absolvatis et fideiussores eorum ad hoc no 
datis àbsque omni tenore absolutos et liberos dimittatis, et ut con- 
dempnationes factas a communi Tarvisii de Gabriele de Prata de 
quinque millibus librarum venetorum in una parte et decem mi- 
libus librarum in alia revocetis et penitus relaxetis, et fideiussores 
propter hoc datos liberetis et dimittatis penitus absolutos. item 115 
precipimus vobis potestati et syndicis sepedictis, et per vos com- 
muni Tarvisii, auctoritate legationis qua fungimur et ex debito ' 
nobis prestiti iuramenti, quatinus infi-a triginta dies universa sta- 

104 Cod, Polanico. 

(i) Cf. doc. 49, p. 60, nota i. Cf. la cii. sentenza del 1195 e Mu- 

(2) V. presso il Palladio, op. cit. ratort, Antiq, hai. IV, 169 e sgg. ; 

212, 21J, i nomi di molti altri no- Vergi, Storia degli Ecelini, III, 92, 

bili del Friuli aderenti a Treviso. 10$, no, 123, 135. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 69 

tuu vestra facta contra ecclesiasticam libertatem et specialiter de 

120 feudis ecclesiasdcis alienandis, ab Apostolica Sede et domino im- 
peratore cassata, de capitularìbus vestris abradatis, et de cetero ea 
vel similia nullatenus resumentes, ulterìus non servetis, et quicquid 
eorum occasione factum est decematis irritum et inane, a peti- 
tione vero quam vos, frater patriarcha, et procurator vester 1 super e. 1 s b 

125 castro Bruguerie et Medulo cum eorum pertinenciis et super villa 
de Lacu et Albino et Albinella et domibus, terris et casamentìs 
positis in civitate Tarvisii, in bora quc dicitur Fontana Olive, et 
de fossato Navigli destruendo, et super episcopatu Cenetensi et 
omnibus possessionibus ac locis ad eundem episcopatum perti- 

130 ncntibus, et arce episcopali a communi Tarvisii faciebatis, salvo 
omni iure Ecclesie Cenetensis, vos potestatem et syndicos vice 
ac nomine communis Tarvisii et commune ipsum absolvimus; 
ab omnibus vero aliis petitionibus supradictis inter vos patriar- 
cham et Tarvisinos faais utramque partem absolvimus. insuper 

135 vobis, frater patriarcha, et procuratori vestro et potestati et syndicis 
Tarvisinis et ipsi communi precipimus, ex debito nobis prestiti 
iuramenti, quatinus infra vigìnti dies proximos omnes captivos, 
solutis guardiis et expensis, absolutos libere dimittatis. predictus 
autem dominus legatus precepit michi infirascripto Lantelmo pu- 

140 blico notano ut de predicds omnibus conficerem plura instru- 
menta ('>. acta sunt hec Bononie in palatio domini episcopi Bo- 
noniensis. huius rei testes fuerunt domini Symon archiepiscopus 
Ravenas, Henricus Bononiensis, Mainardus Imolensis episcopi, 

isi. ea manca nel Cod. is6. terris] CocL turris 143. Ravcoat] coti il Cod, qui 
e appresto, 

(i) Onorio III confermò questo « gasse contra commune Tervìsii, 

lodo con lettera del 13 febbraio 1222; «r nunquam aliquam iurìsdictionem 

Ugolino, assunto al pontificato, dovè « [habuit] ordinariam, delegatam, sub- 

richiamare i Trevigiani alKosscrvanza « delegatam seu arbitrariam, et si 

di esso. I tre documenti sono tuttavia « usquam apparere posset, ipsum le- 

allegati dal patriarca nel 1292, men- « gatum Romane Ecclesie in partibus 

tre il comune e il clero stesso di Tre- « ìstis fuisse, extra terminum sue le- 

viso impugnano la validità della sen- « gationis dictam sententiam promul- 

tenza del legato, sostenendo che « gavit ». Vero, Storia delia Marca 

«nulla fuìt et est ipso iure, cum lata Trivigiana; Documenti, I, 70; IV, 19, 

«sit a non iudice, quia ille dominus 33, 79, 82, 86; Storia dé^i Ec4Ììhì, 

« UgoUnus, qui eam dicitur promul- III, 527. 



70 REGISTRO 



Donatus prepositus Ravenas, Raynerius prior de Reno, magìster 
Tranchedus canonicus Bononiensis, magister Bondi capellanus 145 
domini episcopi Bononiensis, Andreas canonicus Bononiensis, do- 
mini Hugolinus, Bagarotus, Gui^rdinus et lacobus Balduini Bo- 
nonienses doctores legum. 

Ego Lantelmus Ferrarius Papiensis imperialis curie notarius 
hiis omnibus interfui et hanc cartulam iussu predicti domini le- 150 
gati scripsi. 



LUI. 



A 



jo Agosto xaax. J-\ primo, indictionc nona, die lune tertio kaléndas septembris. 



e. 16 A j^ NNO dominice incarnationis millesimo ducentesimo vicesimo- 

Agosto xaax. 

u p*<!?*tra u ve- Venerabili fratri Philipo Dei gratia Feltrensi et Bellunensi episcopo 

scovo di Feltre e 

BeUuno «J^co- et dilectis filiis lacobo Teupo potestati et Nascenguerre de Vidore 

et Albertino Conradi sindicis seu actoribus vel procuratoribus com- j 
munis Tarvisii totique communi, Hugo miseratione divina Ostien- 
sis et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, salutem in 
Domino, cum a longis retro temporibus Inter vos, frater episcope, 
et Ecclesiam Feltrensem et Bellunensem et predecessores vestros, 
ex una parte, et commune et homines Tarvisinos, ex altera, super io 
multis et variis capitulis discordia verteretur ac propter hoc multis 
guerris, dampnis, incendiis, rapinis et plurimis aliis offensionibus 
vos ad invicem offendissetis, tandem spontanea voluntate super 
predi ctis omnibus et aliis questionibus universis que inter vos 
vertebantur nostris precise et sine conditione iurastis stare man- 1 5 
datis, secundum quod in instrumentis publicìs inde confectis per 
Lantelmum Papiensem publicum notarium expressius continetur; 
vobis igitur in nostra presencia constitutis, ex parte vestra, frater 
cpiscope, taliter fuit propositum coram nobis : « Petit a vobis do- 
mino Hugone Dei gratia Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apo- 20 
stolice Sedis legato, Philipus Bellunensis et Feltrensis episcopus, 
quatinus ipsum faciatis quiete et pacifice possidere castrum ^u- 

145. Tranchedus] così il Cod, 147. Cod. Guicardinus 3. Philipo] coti il Cod. qui 

e appresso. 22, Cod. Cumellarum 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 71 



mellarum et castrum Petre et Opitergii » , et cetera que in peti- 
tionibus continentur; vos autem potestas et sindici Tarvisini pe- 

25 titìones vestras proponere curavistis; hiis igitur et aliis hinc inde 
propositis coram nobis, in primis precipimus <») vobis Bellunensi et 
Feltrensi epìscopo in nostra presencia constituto, et per vos omnibus 
fautoribus vestris et universis qui sunt de parte vestra, auctoritate 
legationis qua fungimur et ex debito nobis prestiti iuramenti, ut 

$0 reddatis et servetis veram et perpetuam pacem et securitatem 
plenam in personis et rebus communi et hominibus Tarvisinis 
et omnibus qui sunt de parte sua, et universis fautoribus eorundem, 
nominatim prò omnibus discordiis, controversiis, guerris, incendiis, 
dampnis datis, rapinis, captionibus et capti vis et omnibus aliis of- 

SS fensionibus, iniuriis et maleficiis commissis et factis inter vos 
episcopum Feltrensem et Bellunensem et predecessores vestros et 
universos fautores vestros et universos qui sunt de parte vestra, 
ex una parte, et commune et homines Tarvisinos et eorum fau- 
tores et universos qui sunt de parte sua, ex altera; ita quod prò 

40 supradìctis omnibus nuUam vindictam, nullam guerram, nuUam 
ofiensionem, nullam querelam vel retentioncm aliquo tempore fa- 
ciatis ; salvis omnibus mandatis nostris que inferius subscribuntur, 
et omnibus aliis mandatis nostris que vobis duxerimus facienda. 
eodem modo precipimus vobis lacobo Teupo potestati et Na- 

45 scenguerre de Vidore et Albertino Corradi syndicis seu actoribus 
vel procuratoribus communis Tarvisinii in nostra presencia con- 
stitutis nomine ac vice ipsius communis, et per vos eidem com- 
muni et omnibus fautoribus vestris et universis qui sunt de parte 
vestra, auaoritate legationis qua fungimur et ex debito nobis 

5^ prestiti iuramenti, ut reddatis et servetis veram et perpetuam pa- 
cem et securitatem plenam in personis et rebus predicto episcopo 
et episcopatui Feltrensi et Bellunensi et omnibus fautoribus siiis 
et universis que sunt de parte sua, nominatim prò omnibus di- 
scordiis, controversiis, guerris, incendiis, dampnis datis, rapinis. 



(i) Base pur di questa sentenza è sdenta, ecc. Cf. doc. 52, p. 67, 
il lodo del 119), che riconosceva nota i; Ughelli , Italia sacra, \\ 
al vescovo anche Castelfranco, Mo- 572- j. 



72 REGISTRO 



captionibus et captivis et omnibus offensionibus, iniuriis et male- 55 
e. i6b ficiis commissis et factis inter vosfet omnes fautores vestros et 
universos qui sunt de pane vestra, ex una parte, et predictum 
episcopum et predecessores suos et omnes eius' fautores et uni- 
versos qui sunt de part^ sua, ex altera, ita quod prò supradictis 
omnibus nuUam vindictam, nuUam guerram, nuUam ofTensionem, 60 
nullam querelam vel retentionem aliquo tempore faciatis, salvis 
omnibus aliis mandatis nostris que inferius subscribuntur, et omni- 
bus aliis mandatis nostris que vobis duxerimus facienda. visis 
quoque et perlectis privilegiis et omnibus instrumentis et petitio- 
nibus, confessionibus et allegationibus bine inde factis et produais 65 
cum dilìgencia intellectis, habitaque super hoc deliberatione non mo- 
dica et conmiunicato Consilio quamplurimum sapientum, dicimus, 
laudamus atque precipimus, auctorìtate'legationis qua fungimur et 
ex debito nobis prestiti iuramenti, vobis lacobo et Nascenguerre 
et Albertino syndicis seu actoribus vel procuratoribus predicti jq 
communis Tarvisii nomine ac vice ipsius communis, et per vos 
eidem communi, ut usqfue ad quadraginta dies proximos posses- 
sionem castrorum ^umellarum, Petre et Opitergii Philippo Fel- 
trensi et Bellunensi episcopo nomine ipsius episcopatus restituatis, 
et vobis episcopo nomine ipsius episcopatus possessionem ipsorum y j 
castrorum adiudicamus et verum possessorem constituimus ; et 
quia reperimus predicta castra cum omni iurisditione et districtu 
ad predictum pertinere episcopatum pieno iure, ipsa castra cum 
eorum iurisditionibus vobis Feltrensi et Bellunensi episcopo no- 
mine vestri episcopatus adiudicamus, precipientes vobis potestati 80 
et syndicis Tarvisinis, et per vos eidem communi, ex eiusdem de- 
bito iuramenti, ut de cetero in predictis castris nullam exerceatis 
iurisditionem, set episcopum Feltrensem et Bellunensem nomine 
episcopatus quiete et pacifice et tenere atque iurisditionem 
exercere permittatis. vobis autem, frater episcope, precipimus, 85 
ex debito nobis prestiti iuramenti, ut predictum castrum Qumel- 
larum infra quadraginta dies post restitutionem vobis factam pe- 
nitus destruatis, ita quod nuUum hedificium ibi remaneat nec de 

73. Cod. Ccraellirum 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 73 



cetero fiat, quod ad munitionem perdneat, per episcopum Feltren- 
90 scm et Bellunensem, nec per commune Tarvisii seu per vestras 
interpositas personas aliqua ratione. item vobis, frater episcope, 
precipìmus, ex debito nobis prestiti iuramenti, quatinus a die re- 
sdtutionis ipsius castri vobis facte infra quatuor menses proximos 
tredecim milia librarum parvorum venetianorum communi Tar- 
95 visii persolvatis, et si in dicto termino ipsam pecuniam non sol- 
veritis Tarvisinis, vos cxcommunicationis et episcopatus Feltrensis 
et Bellunensis terram et earum diocesim ex tunc interdicti sen- 
tenciis innodamus, donec prediaam pecuniam persolvatis. item 
precipimus vobis potestati et syndicis sepedictis, et per vos eidem 

100 communi, ne de cetero impediatis predictum episcopum nomine 
iamdicti episcopatus nec ipsam Ecclesiam exercere suam iurisdi- 
tionem a montibus superius per totam vallem Feltri et Belluni. 
item precipimus vobis potestati et syndicis Tarvisinis, et per vos 
eidem communi, ne de cetero aliquam iurìsditionem exerceatis in 

105 castris Fragoni et Musulenti eorumque curiis, et in curia Opitergii 
neque in curia, districtu et pertinentiìs ^umellarum, nec in aliis 
possessionibus et vasallis episcopatus predicti, prò ipso episcopo 
vel I episcopatu detentis in predictis terris, et ne imponatis angarias e. 17 a 
vel perangarias vel alia onera seu coUectas aliquas aut exactiones 

110 in aliquibus hominibus habitantibus in supradictis locis, et predicta 
omnia episcopum et episcopatum antedictum exercere non im- 
pediatis. item precipimus vobis potestati et syndicis Tarvisinis 
et eidem communi, ut usque ad triginta dies proximos absolvatis 
presbiterum de Lavacio et fratres eius ab omnibus obligationibus, 

115 quibus sunt vobis astricti occasione, quia dicebatur, quod noluit 
sepelìre quendam qui asserebatur excommunicatus. item preci- 
pimus vobis potestati et syndicis Tarvisinis, et per vos eidem com- 
muni, ex eiusdem debito iuramenti, ut usque ad triginta dies 
proximos absolvatis Henrighetum Ranbaldum, Isachinum et omnes 

120 alios cives Feltri a iuramento quo constituerunt se civcs Tarvi- 
sinos, et a banno quo ipsos supposuistis, et eorum bona et pos- 
sessiones restituatis eisdem, et de cetero eos propter hoc nuUatenus 
molestetis; et ut extrahatis de banno lordanum de Valle Suana 
et alios qui sunt de iurisditione et episcopatu prediao, quos in 

VgoUno ifOiiia. 5* 



74 REGISTRO 



hanno commune posuit Tarvisinum. item, ut aperiatis et apertas 1 25 
teneatis vias publicas vestii districtus et non impediatis nec spo- 
lietis homines iurisdictionis episcopatus et episcopi memorati per 
districtum vestrum transeuntes, eundo, stando et redeundo sine 
rebus et mercimoniis et cum rebus et mercimoniis, dummodo ìpse 
res et mercimonia contra bannum communis non asportentur. 130 
a petitione vero quam vos, frater episcope, faciebatis a communi 
Tarvisii sepedicto super Castro Franco et Musulenti et Solici et 
Maserii, vos potestatem et syndicos nomine communis et com- 
mune ipsum absolvimus. in ceteris vero aliis petitìonibus quas 
fecistis ad invicem inter vos, utramque partem absolvimus, salvo 15; 
omni iure capituli et canonice Feltrensis et Bellunensis in petì- 
tionibus factis a vobis episcopo prò eisdem. predictus autem do- 
ininus legatus precepit michi infrascripto Lantelmo publico no- 
tano, ut de predictis omnibus plura conficerem instrumenta, acta 
sunt hec Bononie in palatio domini episcopi Bononiensis. huius 140 
vero rei testes fuerunt domini Symon archiepiscopus Ravenas, 
Henricus Bononiensis, Maynardus Imolensis episcopi, Donatus 
prepositus Ravenas, Raynerius prior de Reno, magister Tran- 
chedus canonicus Bononiensis, magister Bondi capellanus domini 
episcopi Bononiensis, Andreas canonicus Bononiensis, domini Hu- 14J 
gulinus, Gui^ardkius et lacobus Balduini Bononienses doctores 
legum. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omnibus 
interfui et hanc cartulam iussu predicti domini legati scripsi. 



Lini. 



^- ^7 B A NNO dominice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo- 

Agosto 1221. J-\ primo, indictione nona, die sabbati quartodecimo mensis 

IlpodettàdiFer- . ' 

S^d![ù*dcMJ^ augusti, in palatio episcopi Bononiensis. Adelardinus de Capite 



E^'fL!L*2u/* Pontis Ferrariensis potestas, tactis corporaliter sacrosanctis evan- 

gcliis coram venerabili patre domino Hugone Dei gratia Ostiensi 



125. Cod. appena ti8 



DEL CARDINALE UGOLINO D* OSTIA. 75 

et Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, prò se et com- 
muni Ferrariensi iuravit precise, absque orani pacto et condictione 
servare, obedire, facere et adimplere universa mandata et singula, 
unum vel plura, que sibi vel eidem communi fecerit prefaius do- 

IO minus legatus, per se vel nuntium vel per litteras suas in civitate 
Ferrarle vel alibi, nominatim super omnibus statutis, universis et 
singulis, que contra libertatem, iurisdictionem et honorem Ecclesie 
facta et ordinata sive constituta sunt in civitate Ferrariensi et di- 
striau ipsius, et super facto masse Fiscalie et masse Lacus et 

15 super omnibus offensionibus et iniuriis factis Romane Ecclesie, 
et generaliter super omnibus aliis, prò quibus potestaaiet consilium 
Ferrane excummunicati sunt et civitas supposita interdicto ; et si- 
militer iuravit quod omnia mandata et prccepta, que prò hiis 
onmibus faciendis et tenendis sibi et communi Ferrariensi fecerit 

20 prefatus dominus per se vel nuntium aut per litteras suas, in omni- 
bus et per omnia observabit et servari faciet, et quod veniet et 
mittet ad terminum et terminos, ubicumque et quandocumque et 
quocienscumque ei denuntiatum fuerit vel preceptum a dicto do- 
mino legato vel per nuntium aut per litteras suas; et similiter 

25 iuravit quod de statutis et predictis omnibus observandis illud 
idem in omnibus et per omnia faciet iurare successorem vel suc- 
cessores suos potestatem vel consules, et quod in statuto com- 
munis Ferrane ponet vel poni faciet illud capitulum de statutis, 
ita quod nunquam in statuto communis Ferrarie debeat poni de 

30 cetero aliquo tempore aliquod capitulum contra honorem, liber- 
tatem et iurisdictionem Ecclesie; et similiter iuravit quod faciet 
iurare illud idem homines consilii et populi Ferrariensis, quot- 
quot sibi preceperit prefatus dominus legatus, et quod nunquam 
fraudulenter vel maliciose vitabit recipere, audire et adimplere 

3; omnia mandata, que sibi per se vel per nuntium suum seu per 
litteras suas fecerit super predictis prefatus dominus legatus; et 
hec omnia iuravit attendere, facere et servare bona fide et sine 
oumi &aude ad voluntatem dicti domini legati, si Deus eum 
adiuvet et Illa sanaa Dei evangelia. eodem modo et ordine et 

13. Cod. Perrieo 



^6 REGISTRO 



sub eadem forma coram prefato domino legato iuraverunt omnes 40 
infrascriptiy hoc excepto quod non teneantur facere iurare succcs- 
sorem vel successores ipsius potestatis, set bene teneantur operam 
dare bona fide et sìne omni fìraude, ut dicti successores diete po- 
tesutis, unus vel plures, ita iurent attendere et observare sicut 
superius scriptum est, videlicet ^acarias, lacobus de Trota, Man- 45 
fredinus Picinus de Mainardis, Villanus Adegherii, Bemardinus de 
Fonuna, Ubertinus Guidonis Berti, Petrus de Retegno, Philipus 
de Paganis, Albertus Gregorii, Tebaldinus de Seina, Petrus An- 
saldi et Henrigatius notarius, ambaxatores et cìves Ferrarienses. 
predictus aui^m dominus legatus hanc cartam inde fieri. precepit. jo 
interfuerunt testes domini Henricus Dei gratia Bononiensis, Hen- 
ricus Mantuanus, Nicholaus Reginus, Vicedominus Placentinus, 
e. 18 A Tisius Tarvisinus, Rusticus Cerviensis episcopi, ( magister Tran- 
chedus canonicus Bononiensis, magister Bondi c^ellanus domini 
episcopi Bononiensis et lacobus Teupus Tarvisina potestas et 55 
multi aliL 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omni- 
bus interfiii et hanc cartulam iussu predicti domini legati scrìpsi. 



LV. 

1$ Agosto laai. a jjjjq dominicc incamationis millesimo ducent^imo vicesimo- 

Il legato pre- /% • i. 

di'^iSi "*" ^P*ì ^^ pnmo, mdictione nona, die dominico quinto decimo mensis 
comune di Ferrara, augustì, ìu paktio domini episcopi Bononieusìs. dominus Hugo 

Dei gratia Ostiensis et Velletrensìs episcopus, Apostolice Sedis le- 
gatus, precepit Adelardino de Capite Pontis potestati Ferrariensi e 
et ambaxatoribus qui cum eo erant, ex debito prestiti iuramenti, 
quatinus usque ad sequentem diem post festum beati Bartholomei ^■> 
dent ei vel episcopo Mantuano prò eo pignora mille marchanim 
argenti in auro vd argento aut pecunia, salvis omnibus aliis manda- 
dssuis. et inde hanc cartulam fieri precepit interfuerunt domini io 

45. Cod. Cacarìas 
(1) 24 agosto. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTU. 77 



Henrìcus Mantuanus, Nicholaus Reginus, Rolandus Ferrariensis 
episcopi et Gaxscendinus canonicus Mutiniensis et multi alii testes. 
Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarìus hiis omnibus 
interfui et hanc cartulam iussu suprascripti domini legati scrìpsi. 



LVI. 

ANNO dominice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo h H°^ »><• 
primo, indictione nona, die sabati quartodecimo mensis au- fÌIi/*'^ al 
gusti, in palatio domini episcopi Bononiensis. dominus lohannes ddjLgttorìgturdo 
Cjuidonis Papa, Komanus avis, Faventina potestas, tactis corpo- iuv«aiui «a «gu 
5 raliter sacrosantis evangeliis coram venerabili patre domino Hugone 
Dei gratia Ostiensi et VcUetrensi episcopo, Apostolice Sedis le- 
gato, prò se et communi Favende iuravit precise, absque omni 
pacto et condictione servare, obedire, tacere et adimplere universa 
mandata et singnla, unum vel plura, que sibi vel communi Fa- 
io vende fecerit prefatus dominus legatus per se vel nundum aut 
per suas Utteras in dvitate Favende vel alibi^ nominadm prò 
omnibus hiis, prò quibus excommunicad erant potestas et constiium 
et dvitas suppostta interdicto, et q>ecialiter prò archiepiscopo et 
Ecclesia Ravenate et prò dampnis factis Imolensibus contra pre- 
1 5 ceptum dusdem domini legati, et nominadm super statuds uni- 
versis et singulis, que contra libertatem et honorem Ecclesie faaa 
et ordinata sive constituta sunt in dvitate Favende et districtu 
ipsitis; et insupcr iuravit quod onmia mandata et precepta que 
prò hiis omnibus fadendis, firmandis et tenendis sibi | et communi e. i8 b 
20 Favende fecerit prefatus dominus legatus per se vel nundum aut 
per suas Utteras, in omnibus et per omnia observabit et observari 
fadet et quod veniet et mittet ad terminum et terminos ubicunque 
et quandocunque et quorienscunque ei denundatum fuerit vel pre- 
ceptum a dicto domino legato vel per nundum aut per Utteras 
25 suas ; et simiUter iuravit quod faciet iurarc iUud idem successores 



LV. 13. Mminifliiiit] così il Cod. anche appresso. 14. Il Cod, sewshra avere il messo 
itti (s inlratcìiptì) ma vedi doe. 48, r. 137. 



78 REGISTRO 



suos potestatem vel consules et ómnes homines consilii et populi 
Faventini, quotquot sibi vel eidem communi aliquando, dum in 
regimine ipsius civitatis fuerit, preceperit idem dominus legatus per 
se vel per suum nuntium aut per litteras suas, et quod attendet 
et observabit et adimplebit et attendi et observari faciet onmia, que 30 
dictus dominus legatus preceperit super predictis omnibus per se 
vel per suum nuntium vel per suas- litteras, et quod nunquam 
fraudulenter vel maliciose vitabit recipere et audire et adimplere 
omnia mandata que sibi vel ipsi communi fecerit predictus dominus 
legatus per se vel per suum nuntium aut per suas litteras super 35 
predictis ; et hec omnia iuravit attendere et facere et servare bona 
fide et sine omni fraude ad voluntatem dicti domini legati, si Deus 
illum adiuvet et illa sancta euvangelia, ut superius dictum est. . 
eodem modo et ordine et sub eadem forma iuraverunt omnes in- 
frascrìpti ambaxatores ipsius communis, hoc excepto quod non 40 
teneantur facere iurare successorem vel successores diete potestatis, 
set bene teneantur operam dare bona fide et sine omni fraude, ut 
dicti successores diete potestatis, unus vel plures, ita iurent atten- 
dere et observare sicut superius scriptum est, videlicet : Raul 
de Sanbraxe, Guido Ducis, Multumbonus, Guido de Mariano, 45 
Pepus de Ricamanu, Ugo Domestici, David Paganucci, Ambronus, 
Guido Dredatius, lacobus Butiglarius et Rustighellus. predictus 
autem dominus legatus hanc cartulam inde fieri precepiL inter- 
fuerunt testes domini Rolandus Ferrariensis episcopus, Mainardus 
Imolensis, Rusticus Cerviensis episcopi, Garscendinus canonicus 5^ 
Mutinensis, magister fiondi capellanus domini episcopi Bono- 
niensis, Cafainimicus civis Bononiensis et Andreas de Sancto Se- 
verino. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omnibus 
interfìii et hanc cartulam iussu predicti domini legati scripsi. S5 



27. Cod, Favetìni 39. autl Cod. ad 38. euvangelia] così ti Cod. 52. Cod. 

Sevrìno 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 79 



LVIL 



e. 19 A 



Il Iqnto ««101- 
sce i ratfdiDcnti 



Lago. 



ANNO dominice incaraatìonis millesimo ducentesimo vicesimo- 
prìmo, indinone nona, die lune tertio kalendas septembrìs. 30 AgoMo imi. 
nos Hugo miseratione divina Osdensis et Velletrensis episcopus, 
Apostolice Sedis legatus, precipimus vobis lohanni Guidonis if 7.^ driid. 
5 lohannis Pape, civi Romano, potestati et lacobo notario, syndico, ^^** ILST^ai 
actorì seu procuratori communis Faventic nomine ac vice ipsius 
communis et per vos eidem communi auctoritate, legationis qua 
fiingimur et ex debito nobis prestiti iuramenti, quatinus usque ad 
proximum festum Sancti Michaelis (') venerabili fratri Symoni ar- 

10 chiepiscopo Ra venati nomine et vice Ecclesie Ravenatis quadrin- 
gentas libras ravenatum solvatis prò restitutione dampnorum dato- 
rum a conmiuni Faventie eidem archiepiscopo et Ecclesie Ravenati 
in villa Luci et eius pertinentiis (*>. item precipimus vobis potestati 
et syndico, ex eiusdem debito iuramenti, ut restituads usque ad vi- 

1 5 ginti dies hominibus dicd loci omnia pignora, que ab eis vel ab 
aliis prò eis vel eorum occasione abstulistis, que nondum restituta 
sunt. item precipimus vobis, ex eiusdem debito iuramenti, ut omnes 
homines ipsius loci quos captivos tenetis, absolutos libere dimit- 
tatis et tam eos quam eorum fideiussores et universos qui vobis 

20 tenentur prò eis ab omni iuramento, promissione et obligadone 
qualibet, qua vobis tenentur vel communi Faventie, penitus libe- 
retis et absolvads, et condempnadones, si quas fecisds, contra com- 
mune vel homines dicd loci vel aliquem ex eis penitus relaxeds, 
ita quod prò hiis omnibus eos ulterìus nullatenus molestetis. item 

25 precipimus vobis potesud et syndico nomine conmiunis, et per 
vos eidem communi, ex eiusdem debito iuramend, quadnus senten- 
dam quam tulit quondam bone memorie dominus Innocendus 
papa III inter commune Favende ex una pane et archiepbcopum 



16. Cod, naodnin 



(i) 29 settembre. presa di Lugo nel 12 18 in Tolo- 

(2) Veggasi la narrazione della sanvs, ChronUon, cap. cliv. 



8o REGISTRO 



et Ecclesiam Ravenatem ex altera prò ipsa Ecclesia super iurisdì- 
tione, honore ac districtu ville Luci, Sancti Potiti et castro Arioli (*> 30 
inviolabiliter observetis et contra ipsam sententiam nullatenus ve- 
nientes, archiepiscopum vel Ecclesiam Ravenatem super adiudica- 
tis sibi in prefads terris ulterius minime molestetis et homines pre- 
dictorum locorum cum rebus suis per terram et districtum vestnim 
secure ire, stare et redire permittatis et non impediatis seu in 35 
alìquo molestetis, nisi res asportarent de terra Faventie contra 
bannum et interdictum ipsius civitatis. predictus autem dominus 
legatus de predictis omnibus precepit fieri plura instrumenta, 
acta sunt apud canonicam Sancte Marie de Reno, interfuerunt 
testes dominus Henricus Bononiensis episcopus, donnus Rainerius 40 
prior Sancte Marie de Reno, magister Tranchedus canonicus Bo* 
noniensis, magister Bondi capellanus domini episcopi Bononiensis, 
donnus Bonus et donnus Rainerius canonici de Reno et presbiter 
Hugolinus capellanus domini episcopi Bononiensis. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarìus hiis interfui ^^ 
et hanc cartulam iussu predicti domini legati scrìpsi. 



e. 19B 



LVIII. 

jo Agósto laai. -^oDEM vero die et coram eisdem testibus. nos Hugo misera* 
tee l'mS^cimSII Ce done divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, Àpostolice 

dovuti <U Facaza « ,. , . . i . . j. • t- 

al clero d'imou. Scdis legatus, preopimus vobis potestati et syndico communis Fa- 

vencie, et per vos eidem communi, auctoritate legadonis qua fun- 
gimur et ex debito nobis prestiti iuramentì, quaunus usque ad j 
Sanctum Michaelem proximum mille libras bononiensium peifsol* 
vatìs et detis in manibus episcopi Imolensìs et magistrì Tran- 
chedi atque magistrì Bondi prò resdtutione omnium dampno- 
rum, iniuriarium et malefidorum factorum a communi Favencie 
et amicis atque fautoribus eorum episcopo et episcopatui et ec- io 

(i) Si ha solamente la sentenza in 924, 1126; Tarlazzi, Appendice ai 

possessorio, pronunciata dal papa il Monumenti ravennati, II, 19-21 ; ToN- 

I** settembre 1207. Innocenth III duzzi, Hist. di Faenza, 255, 247. 
Opera (ed. Migne), II, 1212. Cf. ivi 



DEL CARDINALE UGOLINO D* OSTIA. 



8l 



15 



clesiis, hospitalibus atque derìcis Imolensibus et cius diocesis 
hinc retro, que pecunia dividatur et distribuatur per eosdem epi- 
scopum et magistros inter dampna passos proporcionaliter secun- 
dum quantitatetn dampnorum, prout viderint expedire. 

Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarìus hiis omnibus 
interfui et hanc cartam iussu predica domini legati scrìpsi. 



LVIIII. 



AKKO dominice incamationis tnillesimo ducentesimo vicesimo- 1 scmmb«c mi. 
primo, inditione nona, die mercurii primo mensis septembris, f^^J^^^HI^ 
apud monasterium de Columberio Mutinensis diocesis. Maceratus SSo 1i*^S!JL«» 
syndicus et procurator communis Iraolensis, prout apparebat per ^ **'^' 
5 publicum instrumentum factum per Albertinum de Nonantuia pu- 
blicuro notarium, nomine ipsius communis precise et sine con- 
ditione aliqua iuravit attendere et observare universa mandata et 
singula, que rì et ipsi coomiuni fecerit dominus Hugo Dei gratia 
Ostiensis et Veiietrensis episcopus, Apostoiice Sedis legatus, no- 
ie minatim super omnibus discordiis et controversiis, que vertuntur 
inter commune Imolense, ex una parte, et conmiune Favende, ex 
altera, occasione dampnorum, malefitiorum et iniurìarum tam in 
personis quam rebus datorum et factorum communi et hominibus 
Imolensibus a communi Favende vel eorum fiautoribus seu adiu- 
15 toribus vel amids bine retro aliquo modo in terris, personis et 
rebus communis Imole ^'> et eius distrìctus, eo modo quod, quicquid 



(i) V. ToLOSANUS, Chromcon, capi- 
tolo CLxm, che registra l'assedio di 
Iraob sotto il 17 maggio 12 19. Nel 
settembre 1220 Federico II confermò 
il bando e gli altri ordinamenti fatti 
dal cancelliere Corrado « contra com- 
« mime et homines Favencic et spe- 
« cialiter occasione fossati, quod Fa- 
te ventini fecerunt in comitato Imole, 
« et prò iniuriis factis et dampnis 
« dads tempore d. regis cum et sine 
« exercitu, secandum quod continetur 

Vgòiimo d'Oitia. 



« in cartulis inde factis per Lantel- 
<c mura Papiensem regalis cnrie no- 
ti tarium ». Wikkelmakn, Acta tw- 
pcrii, I, 160. Cf. i numerosi docu- 
menti sulle contese tra Faenza ed 
Imola, e sulla principale causa di 
esse, il castello Imolese, presso il 
Savioli, Annali, IP, )0}, 304, 307, 
320, )22. Si avverta, a schiarimento 
anche del doc. 58, che Mainardino 
vescovo d'Imola ne era pure stato 
eletto podesti 



82 REGISTRO 



e. 20 A 



ipse dominus legatus ei vel eidem communi Imolensi per se vel 
per suum nuntium aut per suas litteras preceperit super predictis 
omnibus et in finibus faciendis et reffiitationibus, attendere et ob- 
servare habet ipsum commune. et ibi loci ipse dominus legatus 20 
precepit eidem syndico, ex debito sibi prestiti iuramenti, quatinus 
syndico et procuratori communis Favencie nomine ipsius communis 
finem faciat et refutationem et pactum de non petendo de omnibus 
predictis dampnis, ut inferius continetur. et ibi incontinenti ipse 
syndicus Imolensis, presente et ordinante ipso domino legato, fecit 25 
finem et refutationem et absolutionem, remissionem et pactum de 
non petendo lacpbo notarlo, syndico seu procuratori communis 
Faventie, nomine ipsius communis, de omnibus dampnis, malefitiis 
et iniuriis commissis et factis tam in rebus quam personis bine 
retro a communi Faventie et hominibus suis et omnibus fauto- 3^ 
ribus et amicis eorum communi et hominibus Imolensibus et eius- 
dem districtus, eo modo et pacto, quod de cetero ipsum conmiune 
Imole per se vel per alium nuUam querelam, querimoniam vel 
apellationem seu petìtionem exinde faciet coram domino papa vel 
eius legato aut coram domino imperatore vel eius vicario seu le- 35 
gato aut eius nuntiis aliquo modo, set inde permanebit tacitum et 
contentum ; et si aliquo tempore ipsum commune contra venerìt, 
promisit ipse syndicus nomine communis Imole eidem syndico com- 
munis Faventie nomine ipsius communis dare penam tria milia 
librarum bononieasium, rato manente pacto. hec quidem omqia 4^ 
dictus syndicus communis Imole fecit prò duobus milibus quin- 
gends libris bononiensium, quas ipse dominus legatus recepit a 
communi Faventie distribuendas Inter homines, ecclesias atque 
clericos Imolenses prò restitutione || ipsorui^ dampnorum datorum 
tam clericis quam laicis, prout sibi videbitur expedire, in quibus 45 
denariis computantur ille mille libbre bononiensium, quas clericis 
Imolensibus iam preceperat exhiberi, sicut continetur in cartula 
inde facta per Lantelmum notarium ; quam vero pecuniam totam 
solvi precepit usque ad Sanctum Michaelem proximum, sicut ipse 



19. Cod, reffutati omoibas 34. Corr. appeUationem 39. Corr. triuin millium 

41. Corr. millibus 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



83 



50 ordinavit, perillos quibus hec disponenda commisit. et ibidem pre- 
cepit domino Ma5r[nardo] Imolensi episcopo et potestati ibi pre- 
senti et predicto syndico Imolensi, ut omnes homines de Consilio 
Imolensi mandata sua iurare faciant super predictis et aliis omnibus 
que eis precipere voluerit, et predicta omnia attendere et obser- 

55 vare, quod totum iurare faciant usque ad Sanctum Michaelem 
proximum. interfiierunt testes dominus Raynerius prior de Reno, 
Albertinus canonicus Mutinensis, Presbiterinus canonicus Lau- 
densis^ magister Andreas canonicus Bononiensis, Demetrius Ro- 
manus et multi alii. 

60 Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarius hiis omnibus 
interfui et hanc cartam iussu predica domini legati scrìpsL 



LX. 



IN nomine Domini, millesimo .ccxxi. indictipne nona, die mar- m octobi* imi. 

tis('> .xiiii. intrantis mensis octubris, in presencia infrascriptorum «i /^a^^TS 

tesdum. dominus Bemardus de Cornavano nomine et vice com- poMUChkMRo. 

munis Parmensis et prò communi dcdit et misit in tenutam et m adu rocca di 

... S. AadTM. 

5 corporalem possessionem dominum Opizonem Dei gratia Parmen- 
sem episcopum, recipientem nomine et vice Ecclesie Romane et do- 
mini Hugonis Hostiensis et Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis 
legati, de dumiione et castro atque curte Roce Sancti Andree (•>, 
posite in Parmensi diocesi, ut abbine in antea ipsam rocam et 
IO castrum atque curtem habeat et teneat iure pignoris prò pre- 



8. dumiione] coti // Cod. Roce] coti cottantemente con una tota e U Cod, 



(i) n giorno 14 Ottobre del 1221 
cadeva in giovedì. 

(2) Dal doc. 61 risalta che il ca- 
stello apparteneva allo stesso Cor- 
nazzano (« castrum suum » ). Ora que- 
sti, stato più volte podestà di diversi 
comuni ed anche di Parma nel 1 192, 
è detto dalla Chronica Partiunsis « do- 
«minos Bemardus de Comazano de 
«Medesano». Non esito a identifi- 



care il luogo con S. Andrea d*oltre 
Taro, alla destra di esso torrente, 
appunto in quei di Medesano ; mentre 
alla sinistra trovasi la villa, gii ca- 
stello, di Terenzo, da cui prende nome 
il nobile Borghigiano Giberto « de 
« Terentio », messo a custodia della 
rocca obbligau. Cf. Pezzanìi, Sioria 
di Parma, IV» 271 e passim. 



84 REGISTRO 



nominata Ecclesia Romana et i»:ediao cardinali et legato» sicut 
obligavit ei in civitate Novarie, ut communis Parmensis eius obser- 
varet precepta occasione discordie que erat inter predictum com- 
mune et episcopum; qui vero prenominatus dominus episcopus 
Parmensis ibidem incontinenti claves diete roche Giberto de Te- 15 
reincio nobili Burgensi dedit> ut ipsam rocam et castrum atque 
curtem custodiret prò Ecclesia Romana predicta et domino legato, 
actum in predicta roca feliciter, hi vero fuerunt testes rogati: 
magister Martinus, dominus Guidoctus de Siso canonici Parmen- 
ses. Guido de Fuminiano, lerumias de Berceto, lenectus mare- 20 
scalcusy servientes ipsius domini episcopi, et Giliolus de Siso. 
ego Opi^o notarius sacri pallatii interfiiù et banc cartam rogatus 
scripsi. ' 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius autenti- 
cum huius exempli videns legi» et sicut in eo continebatur, ita in 2j 
hoc legitur exemplo, preter litteram et sillabam plus minusve, et 
hoc exemplum scrìp^i. 



SCOTO. 



LXI. 

37 Settembre laai. A Ki^o dominice incaroationis millesimo ducentesimo vice- 
laTó obbliga d^ /V simo primo, indictione nona, di& lune quinto kalendas oc- 

rocca per Tesecu- ... , . . . • vt • • t> i i 

zione dei precetti ^tubnsL m Camera dommi episcopi Novanensis* Bemardus de 

&tti dal legato al ^ . 

?n"a°ore**^dd^ Coma^ano Parmensis civis a SfC principaliter obbligavit domino 

Hugoai Dei gratia Ostiensi et Vell^rensi episcopo. Apoeto- 5 
lice Sedis legato, nomine Romane Ecclesie castrum suum Sancti 
Andree et nomine eiusdem domini legati consti tuit se ex nunc 
possidere ipsum castrum, promittens quod assignabit nuntio suo 
eundem castrum ad eius voluntatem, hoc modo, si commune 
Parmense non attenderit omnia mandata et precepta sua» que eis io 
fecerit prò domino epìscopo Parmensi, quod castrum ipsum sit 
Ecclesie Romane, ita quod possit inde facere quicquid voluerit, 
interfucmnt testes domini Fulco Papiensk, lacobus Taurioensis, 
Guillehnus Cumanus, Nicholaus Regmus, Vicedominus Placen- 
tinus, Ugo Vercellensis, Odebertus Novariengi^ et lohamiAS Poi- 15 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 85 



gamensts episcopi, eodem vero die idem dominus legatus con- 
stituit suum Quntium ad recipiendum ipsum et ad dispoaendum 
de ipso secundum quod ei videbitur abbatem Sancd lohannis 
de Parma. . interfuerunt testes buie constitudoni Vicedominus Pia- 
20 centinus episcopus, Guillelmus marchio Montisferrid et Guido 
de Bagnolo, predictus autem dominus legatus de piedictis omni- 
bus precepit fieri banc cartam. 

Ego Lantelmus Papiensis imperiaUs curie notarius hiis omni- 
bus interfui et hanc carum iussu predicti domini legati scrìpsL 



LXII. 

IN nomine Domini, millesimo .ccxxi. diedominioo .vìi. exennte e. 20B 
iulio, indictione «vini, isti sunt illi homines de consdlio de as LofUo mi. 
civitate Panuensi qui in palatio civiutis Pannensis, in qvo fiunt o^gu^dlìLt! 
conscilia, iuravenmt prescise, absque omni paao et conditione S^Z^àiì^iM. 
5 attendere universa mandata et singula que eis focerit dominiis 
Hugo Dei gratia Hostiensis et Velletrensis episcopus, Àpostolice 
Sedis legatus, per se ipsum vel nuncium aut per litteras suas 
in civitate Parmensi vel extra dvitatem prò omnibus capitulis 
et causiS) prò quibus erant excommunicati, specialiter occasione 

IO domini episcopi et Ecclesie Parmensis, videlicet: Àmagilius Ame- 
na, Bemardus Ugonis iudids» Albertus Binate, lacobus de Fre- 
dulfis, Gerardus Burallus» Guido Lisignolus, lacobus Ranpoti, 
Albertonus Bertulli, Guillelmus de Glarea, Opi^o Marci, Femis 
Baldachini, Bemajrdxis Aldi, Albertus Bravi, Albertus de Brayda, 

ij RoUndus Palisius, lacobus Egeleschi, Robertua de Sancto Mi- 

chaele, Albertinus Alberti Guasconis, Saceus Mantuanus, Gerardus 

Bocacii, Armaninus de Poru, Berardus de Valera, Muntamiinus 

de Ildei^ionis, Albertus Tavemerii, Bartolomeus de En^iola, Ro- 

. glerius de Baldacbinis, Bemardus Ber^gi» Ugolìnus Giberù Ar- 

20 manni, lacobus Abrae, Roglerius de Sancto Mkhaele, Manglaro- 
tus, Rolandus qui dicitur Gotexalcus, Albertus de Flexio, Ri^ardus 

LXI, 10. OhL Ifotìiferratì 4. pretciael coti tì Cod, 10. Aau^iUiit} le^^om dtMim, 
13. Cod. Marc 



86 REGISTRO 



Petri Bave, Gilius Nifus, Cagnolus, Ra3merius Petti Bave, Per- 
tempus, Alexandrinus Petti Bavi, Pegorarius Prandorum, Gerar- 
dus Manvotis, Tebaldus, Ugolinus Amedini, lohanes Vacarius, 
Gerardus de Perdice, Isacus Rainerii Ferre Pecore, lacobus Grotti, 25 
G^arduis Bechellus, Gerardus Ma^olini, Gerardamus Àrmanni 
Ca^aguerre, Gilius Campanarius, Albertus Gogi, Livoldus, Gui- 
dorcius Saxellus, ^opinus Guidonis Bovi, Tresellus lohannis Ca- 
landrini, Ma^ucus, Gerardus Alberti Ardili, GuiUelmus Cagniolus, 
lacobus Bachi, Simon Valarius, Raynerius de Saacto Michaele, 30 
Guido Maliavaca, Guido San^annus, Guidotus de Cruoiatico, Ge- 
rardinus Aycardi Fomarii, BuraUus, Guasconus Udifionis, Gilius 
Pungolini, Tebertinus de Furis. 

Ego GrixopoUus Fabrorum notarius sacri palacii interfiii et 
scripsi et abtestatus fui. 35 

Ego Pettadus Buccadada sacri palatii notarius auctentìcum 
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur, ut in hoc 
legitur exemplo, preter litteram vel sillabam plus minusve, et hoc 
ex^mplum scripsi. 



LXIII. 

li LttgUo [imi], jn Christi nomine, die mercuri! .xu exeunte iulio, in presentia 
legato u colane 1 Bonaventure Benedicti et Bonaventure de Faxanis et lemeniani 

di MAntOTA htJk' 

disce gu eretici, notarfi commuuis Mantuani et Compagnoni Petri m • . • testium 

et aliorum multorum, in publica conclone Mantue in platea Sancti 
Andree coadunata per tubam et campanam, ordine consueto, ad j 
postulationem domini Hugonis divina miseratione Hostiensis et 
Vellettensis episcopi, Apostolica Sedis legati, in qua conclone do- 
minus Sallinguerra Mantuana potestas precepit quod onmes he- 
retici masculi et femine et eorum setam tenentes usque cras 
ad .vili, dies debeant exire dvitatem Mantue et districtum, et io 
qui in dieta dvitate vel episcopatu deinde se permiserit invenire, 

24. Manuotis] ha il Cod. Forse è da leggerti de Marìnotit 37. Guidorcins] co^ 

il Cod, Forte Gaidoctus 3. m . . . .] parola cancellata, di cui non ti legge che la prima 
lettera; forse mantuani 9. Corr, aectam 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 87 

dicu potestas eos deinde in bannum posuit et confirmavit, et 
dedit plenam licentiam cuilibet, ut deinde possit lìbere auferre 
dictis hereticis et eorum setam tenentibus suas res, sciens quod 

1 5 quicumque de rebus abstulerit predictorum, transacto termino su- 
pradicto, non habebit a communi Mantue malum aliquod nec gra- 
vamen. pretcrea precepit, in bannum .x. librarum mantuanarum 
pediti et .XX. librarum mantuanarum militi, ne de dictis hereticis 
nec de eorum seaam tenentibus in suis domibus recipere de- 

20 beauty nec hospitarì, nec eisdem dare conscilium vel iuvamen, et 
qui contrafecerit, ei bannum non remittet, et post secundam re- 
ceptionem destruet domum in qua hospitati fuerint vel recepti. 
actmn est hoc millesimo .ccxxi. indictione .vini. 

Ego Benevenutus Petri de Casalia imperialis aule notarius 

25 iussu et precepto domini cardinalis predicti et potestatis supra- 
diae hanc cartam scrìpsi. 

Ego Petracius Buccadada sacri palati! notarius auctenticum 
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur, ut in hoc 
legitur exemplo, preter litteram vel sillabam plus minusve, [et hoc 

30 exemplum] scrìpsi. 



LXIIII. 



IN Chrìsti nomine, die venerìs .ni. intrante septembri, Cremona e. 21 a 
ministerialis et preco communis Mantuani» precepto domini Sii- } s«cMau t>u>1- 
lenci iudicis, vicarii et assessoris domini Sallinguerre Mantuane coÌlJÌir^«TtÌJ 
potestatiSy exclamavit ex parte potestatis» quod onmes cathari, £[!do ''^l!!^ g» 
5 patarìniy drcumcisi et leoniste, in bannum .e. librarum imperia- ^ 

lium» debeant exire civiutem Mantue et episcopatum» et quod 
nemo eos debeat recipere nec hospitarì, sub eodem hanno ; et qui 
possit habere de rebus predictorum» habeat et acdpiat, quìa non 
habebit contrarìum a communi, facta fuit hec preconatìo in pon- 
10 ticello Àdvocatorum, presentibus Bonaventura Benedìcti notano 

14. Con, Mctam 19. et hoc exempliiin wutnca nel Cod, 2. Silknd] ie^kme 

debbia. 



88 REGISTRO 



et Sdvasapa m . . . ì et Dondedei domìni Ugonis de Episcopo et 
aliorum. 

Ego Benevenutus Petri de Casalia imperìalis aule notarius bis 
presens fui et scrìpsi. 

Ego Petracius Buccadada sacri palacii notarius auctenticum 15 
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur, ut in hoc 
legitur exempio, preter litteram vel sillabam plus mìnusve, et hoc 
exemplum scripsi. 



LXV. 



a8 Giugno laai. Il iTiLLESiMO ducentesìmo vigesimo primo, indictione .vnii. die 
miihi *^Pìtctm ^^ lune .1111. kalendas iulii, in Potenciamo, in pieno consdlio 
•yS^'Sh^l^^ ad campanam sonatam in quodam campo coUeao, coram Ugone 

Ia definizioiic dèlie i ^^ it r-i • ••* 

discordie col pò- de CastTO Aiquato, Alberto Fumano notario, Parvulo Currerio, 

polo. 

Gandulfo de Calvo, Gualterio Currerio et aliis rogatis testibus. 5 
Guillelmus Beccutus potestas Piacentina et Albertus Ànticus et 
Petracius Advocatorum et lacobus de Andito et Ferracanis de 
Casali et Raynucius filius Oddonis et Podisius de Podisiis con- 
sules societatis militum Placendnorum, in eodem conscilio et pa- 
rabola et voluntate omnium consciliatorum ibidem existentium, io 
et ipsi de conscilio fecerunt et constituerunt Arnaldum Strictum 
et Rufinum de Porta nunciòs et procuratores, scindicos seu acto- 
res super discordia seu discordiìs, que vertuntur inter miiites 
Placentinos seu societatem militum Placentinorum et eontm se- 
guaces, ex una parte, et ex altera populum seu populares civitatis 15 
Piacentine si ve eos, qui sunt, ut'dicitur, de societate pòpuli dvi- 
.tatis Piacentine, sub examine domini Ugonis Hostiensis et Vel*- 
letrensis episcopi. Apostolica Sedis legati, ad dicendum et proce- 
dendum,allegandum, sentendam audiendam, preceptum etprecepta 
ipsius domini legad audienda secundum suam voluntatem, di-^ 20 
centes et promittentes, quicquid ipsi fecerint, se firmum et ratum ' 

II. m . . . i] il Cod, ha mi che forwe può leggati mantuani 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 89 



habituros; et ibidem idem Amaklus et Rofinus hoc mandatum 
susceperunt, et presentes in eodem conscilio ipsi erant. 

Ego Gerardus de Raymundo notarìus buie interfui et mandato 
> omnium suprascriptorum hec ita scrìpst. 

Ego Petracius Buccadada sacri palatii notarìus auctenticum 
huius exempli vidi et )egt, et sic in eo continebatvHr, ut in hoc le- 
gitur exemplo, preter litteram vel sillabam plus minusvc, e.t hoc 
exemplum scrìpsi. 



LXVL 

MaLEaiMO .ccxxi. indictione .viul die iovis nono qieosis 9V«i«^mim. 
septembrìs, ia Placentia, in ecclesia sancii Protasii» in pre- multi 4 ft^cmm 
sentia lacobi de Malacorrìgia, Alberici Vicedominì, Arnaldi Striai» s»» m ^^ r- 

ttituid. 

Stephani Leccacorvi, lacobi de Castro Arquato et aliorum multo- 

5 rum. consules societatìs militum Placentinorum, scilicet lacobus 
de Rifoto et Nicolaus de Andico et Annanus de Risolo et Rie- 
cardus Surdus, collecco consdKo et presentia ec voluntate totius 
eiusdem consciKi, et totum conscilium cum eisdem consulibus fir* 
mam et ratam habuerunt tradictionem quatuorcentum marcarum 

argenti, pignorum et denariorum, quam dominus Hugo Ostiensis 
et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, fecerat in Ru- 
fino de Porta et Vicecomite de Vicecomitibus et Guillelmo de 
Porta ambaxatoribus militum Placentinorum, ex pignore mille mar- 
charum argenti, quas dictus dominus legatus habuerat a parte mi* 

5 litum prò pace et tregua tcnenda inter miUtes et populum Pia- 
centinum; et insuper constkuerunt eos procuratores eorum ad 
petendum et recuperandum a dicto domino legato ducentum mar- 
chas argenti minus quadraginta quatuor libris imperiaKum, que 
adhuc sunt in ipso domino legato sive penes ipsum, et que date 

fìierunt prò condempnacione, quam fecit occasione instrumenti, 
quod dicebat malum confectum fore ; et promisenint quod, quic- 



4. Cod. Leccorvi ma correttamente LcccacorTUt nel Joc. /o* 6- Andico} c<m/ il 
Cod. Aitai probabilmente va letto Andito 31. Corr. nule 

Ugolino d Ostia. «• 



90 REGISTRO 



e. 21 B 



quid ipsi fecerint in his aut | circa hec, finnum et ratum omni tem- 
pore habebunt et tenebunt. 

Ego Petrus de Olverio notarius huic fui et rogatus hanc scripsi. 

Ego Petracius Buccadada sacri palacii notarius auctendcum 25 
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur, ut in hoc 
legitur exemplo, preter litteram vel siilabam plus minusve, et hoc 
exemplum scripsi. 



LXVII. 
30 Agosto i2»i. ^ NNodominice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo 

Il vescovo e clero 



A 



d'Imola fimoo qui- xiL prfmo, indictione nona, die lune tercio kalendas septembris, 

teasA-ddlA soinaaa 

mu a«i comau; apud canonicam Sancte Marie de Reno, dominus Mainardinus 

di Feenu in lisar- ^ 

cimento dei danni, imolensis episcopus, nomiue et a parte ipsius episcopatus, et pre» 

sbiter A90 syndicus seu procurator prepositorum, abbatum et de- 5 
ricorum ecclesiarum et hospitalium civitatis et diocesis Imolensis, 
secundum quod in cartula inde faaa per Alfredum notarium ex- 
pressius continetur, in presentia domini Hugonis Dei gratia Ostìen- 
sis et Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis legati, et eius ordi- 
namento, suo nomine et nomine suprascriptorum prepositonioiy io 
abbatum, clericorum ecclesiarum et hospitalium, fecerunt finem, 
refiitationem, absoludonem, remissionem et pactum de non pa- 
tendo Guidoni lohannis Guidonis Pape Paventine potestati, et 
lacobo notano syndico seu actori vel procuratori communis Fa- 
ventie, nomine ac vice ipsius communis recipientibus, de omnibus 15 
dampnis datis, iniuriis et malefìciis factìs tam in personis quam 
rebus a predicto comuni Faventie et hominibus suis et omnibus 
eorum fautoribus, adiutqpibus et amicis eidem episcopo, episco- 
patui et omnibus ecclesiis, hospitalibus, locis religiosis, preposius, 
abbatibus et clericis atque ecclesiasticis personis civitatis Imolensis 20 
et eius diocesis hinc retro aliquo modo, eo modo et pacto, quod 
ipsi de cetero nuUam querelam vel querimoniam, appellationem 
seu petitionem exinde facient vel fieri facient per se ve! per alium 
coram domino papa vel cardinalibus seu legatis Sedis Apostolice 
vel eius nunciis, vel coram domino imperatore aut eius vicario 25 



DEL CARDINALE UGOUNO D* OSTIA. 9I 



vel legato seu nuntio suo; immo omni tempore permanebunt 
exiode taciti et contenti nomine ipsorum prelatorum, ecclesiarum 
et derìconim. et ita dictus dominus cpiscopus et predictus syn* 
dicus, per se et suprascripto nomine, attendere promisenint eis- 

30 dem potestad et syndico nomine communis Faventie; et si aliquo 
tempore ipsi vel aliquis clericus Imolensis vel alius prò eis aut 
nomine suprascripti episcopatus et ecclesie Imolensis centra ve- 
nerit, promisenint eis dare penam duo milium librarum bononien- 
sium nomine communis Faventie, rato manente pacto, salvis omni- 

35 bus preceptis dicti domini legati eidera communi factis. has autem 
fines et refutationes et pactum de non petendo fecerunt prò mille 
librìs bononiensium, quas idem dominus legatus ordinavit eis dari 
prò predictorum dampnorum restitutione. et de predictis omnibus 
ipsi dominus legatus, Imolensis episcopus et syndicus plures cartas 

40 fieri preceperunt. interfuerunt testes dominus Henricus Bono* 
niensis episcopus, dominus Rainerius prior Sancte Marie de Reno, 
magister Tranchedus canonicus Bononiensis, magister fiondi ca- 
pellanus domini Bononiensis episcopi, donnus Bonus et donnus 
Rainerius canonici de Reno et presbiter Hugolinus capellanus do- 

45 mini episcopi Bononiensis. 

Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarius hiis omnibus 
interfui et hanc cartam scripsi. 



LXVIII. 

EODBM anno et die et coram eisdem testibus. dominus Simon e. aa a 
Dei grada archiepiscopus Ravenas nomine ac vice Ecclesie '^^*^ 
Ravenatìs, eodem modo et forma ut supra condnetur, fecit finem, JJJ^ 
refutadonem,remìssionem,absoludonem et pactum de non petendo 
5 eisdem potestad et syndico Favendnis de omnibus dampnis datìs 
et cetera, ut supra continctur, eidem archiepiscopo et Ecclesie Ra- 
venad a communi Favende et eius fautoribus in loco Lud et eius 
pertinentiis. hec autem omnia fecit prò quadringentis libris ra- 

33. Corr. milliam s. Corr, Ratemias e cosi apyrtsBO. 



IMI. 



92 REGISTRO 



vcoaiMMa^'qiiOsordtntvìt tiomimis kgatiis^ibi 4jirt pio roMttiticfeie 
ipsonnn dampaorum^ «t si ìu tuM aMiteiiderit» prcMiiart ipsè tlo^ io 
Boimis aFchiepiscopus dare <eis pena^ aoniine comunts miUè libri- 
rmn raveaadnBBiy rato «nmence pacto, ut su^a. 

Ego Lantelmtrs P;^ciisis imperiidts cuxìe npotsrius inteofui tk 
hanc cartam cartidam scripsi. 



LXVIIM. 

6 Settembre laai. jk NNO nativitads Domim mUlesimoiiKentesimo vicesbaaprkiio, 
fe^ di .^ritJ". ^^^ mditioae wona^ die sexto mensis scptembris, ìq canrccra do^ 
iir^iilr'^tT^e mini episcopi Mutinensis. in preseocia domini Hiogdms Dei 

metà cui popolo di . ^-^ . . ttii • «a i* oj^i • 

Piacenu. grafia Ostiensis et Veiletrensis episcopi^ Apostolice Sedis tegac^ 

fuit <éonfessas GuiUehmis Beccutus erga Rnfinum de Porta pracu- t 
. ratorem milimm Placentmonrm et Guillelmnm de Porta atque 
VicecoiiBiìtem de Vicecomitibas ambaxacares i^us miiide, aomìne 
ac <v«ce ipsomm milrhum, se accepisse ab eis predicto aomÌM, 
compmatis trescentas llbras plaoentinoratti, tnnias decan oocò 
librìs placentinorum, quas iam receperat ab ipsis tnilkftos, M- i^ 
tegrom solutionem de 'quitigentis libris imperìalkNn de illis 
mille librìs imperialium, quas ipse dominus iegmifi tiràìwtfk 
sibi de communi Placentie exhiberi ; et confessus fuit se alias 
quingentas libras imperialium ex parte populi recepisse, ita quod 
ei de predictis mille librìs inàpeì^um non remanet aliquid ad 15 
solvendum, salvo omni iure ipsorum militum et populi, si plus vel 
minus de ipsa quantitate eos debere solvere «coiftigem. ^ ìtìdt 
prediotus Giailielmus hanc oertulam fieri pr^epit. intef^ieni^ 
testes: dominus Philippus Feltrensis et Bellundfìsis epÌ5to{tt^ B^K- 
oàtias Brema Mutiniensis pote^^as^ magistor liilarohoaUofi ^k?i«^ 20 
Matinieiisis, Daniel de Ataiia et Rcdandiaus de Gtfidotò. 

Ego Lahtdtnos P^pieosìs impe^-iaUs cune ntnsuRfus Itftttrftri et 
baac 'cartulam etripsi. 



9. trescentas libras] coti ti Cod. in luogo di trecentis libris 19. Cod. Philipus anche 
nel doc. teguenU. so, 21. MvtinidDsi^ coti 41 Cod, aneUe appretto. 



DEL CARDINA16 UCOLINO D'OSTIA. t) 



LXX. 



jndickioe wona> étt lune set«) tnensis Mpvemlirìs, «d caraert * t?.^ ' ^^ !"': 
dwdfii «episcopi Nfatìniettas. feewint confessi Hbfinvis et Pora tSS«r!ìÈJft 
pUKttOKor mìdram PbcmmroruM ^ «Gaittelmus de Parai et Vi- !S£^ ^^^ 
5 cecormes 4e Vtt^eeomidbitó àmibatstm^ ipsius tùibrie, or ^ccbMt, 
fiomitie ^ vì^ ipsfDs «ìiiitie, ^erga dominum HxigìMieiii Dei gr^KM 
Osiìenscm et Velk^ensem eipi^copum, Apostòtice Seitts tegamn, 
qoòi ipse touoiì ìUmii pectmism et t<es, quam ^ qnas hftlmk a 
militiisi P)aOMìn«i prò securì^ite vtl "pignorìtms, w^mit ei$ iute- 

IO gralker«et ft<edictò procuratori nomine miiitie, excepm 'docentis 
ttar<:hiis mintis decen niovem iìtds itnfperìalium, qtias habet adhuc 
episcopos Padoàfius, renonciando omni ex^eptioni Dòn tcceptarum 
pbcmit •atqoe reram, "promittMtes eniem dominò leg^o quod 
iactoit mitites Pia^entinois rat»» habere Testìtucìonem «is ft<5cani, 

15 et ntìffÈtt «d qMnéedm die<s ^ititnos tran^mittent cartam de nrti 
bKbitione sòoìeutis milioe Platemine ; qood "à non feceritft, prò- 
itAsetum >a <lare pMftfH qmngeffitas HKO^cas argenti, rato nmnieme 
pomo, ^llgflindo se qcriiMitie ad (wk: «n soHdum, femmciasado epi- 
mie dl^i Adriana ^ nove covmitutmii, qua 'éicttnr qeod neqtris 

20 ex reis conveniatur in solMufli, *4mec alter lit presena -et y efrt t^d o, 
ìAtetu 4kenot«ittns 'quod prìncipaf& prìus eonvenititur quam aecun- 
darius. et inde hanc cartulam fieri rogaverunt. imeffuarufft teStes: 
dominus Philippus Feltrensis et Bellunensis episcopus, Boccadus 
Brema Mutiniensis potestas, magister Marcboaldus cierìcus Muti- 

25 niensiSy Daniel de Aurìa et Roltadinus de Guidoto. 

Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarius interfiii et 
ime <at«im nogaMs scripsi. 

t6. ÌC(kL htUtatiooe. 



94 REGISTRO 



LXXI. 
IO Settembre laix. A nno donùnice incamationis millesimo ducentesimo vicesimo 

I procuTAtori del /m\ .... ,. • j • 

popolo di pucenu JLx pnmo, indictione nona, die venens decimo mensis septem- 

oaieteno il lento .,, .«.. •• ^'# 

DerUrestitiuS>ne btis^ in palatio domini episcopi Mutiniensis. fiierunt confessi 

dei pegni» 

Robertus de Tado et Guiilelmus Guadagnobonum procuratores 
populi Piacentini ad recipiendum pignora et pecuniam» quam do~ 5 
min US Hugo Dei gratia Osdensis et Velletrensis episcopus, Apo- 
stolice Sedis legatus, de ipso populo habebat prò securitate ipsius 
populi, sicut continebatur in quadam cartula facta per Albertum 
Crexium publicum notarium, erga predictum dominum legatum, 
quod ipse restituit eis et populo Piacentino totam illam pecuniam io 
et pignora ipsius populi, que habuit ab eis aliquo modo, ita quod 
in se nichil remansit; de quibus denariis et pecunia Gandulfiis de 
Fontana prò ipso populo recepìt quingentas marcas argenti, sicut 
ibi confessus est, et Guillelmo Becuto dare fecit cum voluntate 
populi, ut dixerunt, quingentas libras imperialium prò salario quod 15 
ordinaverat sibi dari ; reliquum suprascripti Robertus et Guildmus 
recepisse confessi sunt, renunciando omni exceptioni non accepte 
pecunie, et inde hanc cartam fieri rogaverunt. interfuerunt te- 
stes: Vicecomes de Vicecomitibus, Rufinus de Porta, Dondeus 
Surdus de Placentia, magister Musca de Cremona et magister 20 
Rainaldus capellanus predicti domiui legati. 

Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarius interfìii et 
hanc cartam scripsi. 



LXXIL 



e. 23 A 



ANNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 
indictione nona, die veneris octavo kalendas octubris. in pa- 
tto tf comune di latio communis Pergamensis, in pieno Consilio ibi coUecto, dominus 



16. Cod. reliqum 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 95 

Hugo Dei gratia Osriensis et Velletrensis episcopus, Apostolice B«rgM>o «u 

rirc negli statuti 9d 

5 Sedis legatuSy ex parte domini pape et domini imperatoris et au- ®2u^"*i]liÌS 
ctoritate legationis qua fungebatur amonuit Lafrancum Multidcna- JJj^^* ""*"•** 
rium <') potestatem Pergamensem et consilium totum vice commu- 
ni$ ipsius civitatis, et eis precepit, ut infra terminum ordinatum per 
dominum imperatorem omnia statuta i^ius civitatis que sunt contra 

IO ecclesiasticam(*> libertatem penitus de capitularibus suis removcant 
et abradant, et ea vel similia de cetero non resumant vel observent. 
item ut leges et constitutiones domini imperatoris die coronationis 
sue editas contra hereticos et prò conservanda ecclesiastica liber- 
ate et constitutionem domini pape super eisdem faaam, quas 

1 5 ibi legi fecit, debeant observare et [in] statuto communis Pergami 
ponere eas, ita quod futuri reaores ipsius civitatis et consilium 
atque totus populus ipsas constitutiones observare teneantur, et 
specialiter quod nuUus civitatis et distrìctus Pergamensis recipiet 
vel retinebit in domo sua aliquem hereticum, set eos bona fide a 

20 se reicient. preterea precepit domino episcopo Pergamensi ibi 
presenti ut sentenciam domini [legati] in prediaa dvitate £udat 
observarì, si predicta non fuerint adimpleta. et inde predictus do- 
minus legatus hanc cartulam fieri precepit. interfuerunt testes 
domini Nicholaus Reginus episcopus, . . prepositus et Hugo archi- 

25 presbiter Parmenses, Stephanus camerarius et magister Raynaldus 
capellanus domini legati et multi alii. 

Eodem vero die, in camera domini episcopi Pergamensis. la- 
cobus de ludicibus et Obifo iudices et vicarii prediae potestatis 
Pergamensis, nomine ipsius communis et parabola consilii ipsius ci- 

30 vitads, ut dixerunty promiserunt eidem legato» quod commune ipsius 
civitatis poni faciet in statuto communis ipsius civitatis, super quo 
iurabunt rectores et populus Pergamensis, statutum Ecclesie Ro* 
mane factum in concilio et leges domini imperatoris editas prò 

6. Cod, MnltldD 15. in mamea mei Cod. ai. tafati manca nel Cod. 33. Cod. 
colio; dditas 

(i) Cf. Ronchetti, Memorie stori- Guab e Onorio IH {Rigista, a. X, 

che di Bergamo, IV, aa q>. i ai) condannarono, uno era rivolto 

(2) Tra gli statuti di Bergamo, che « contra impecrantes Ittteras apostoli- 
pochi anni appresso (1215) il legato «cas». Ronchetti, op. cìL IV, 28* 39. 



sji BBeasT»©, 



— . » u 



leges; ei 3ta)»j^ttm: di$ ^QTQ o\>9^fnfdgp^ ^ io<k precUctì iudicds et }$ 
dofamn^. kgatu$ haiiac. c^t^sx &eri prt^cepcoruiiki» io^r&ifeniat tester 
domini Nichoku3 Regino?, Johanes: Ptarganfteasis, Qpt$c€fi HugQ 
^chipr^bit^ f^gm^vksi^ Qt magistei Ray^aldlos dommipap^ 
^1p4iacQnus Qi. capeUanus; ptecUcti domini Wg^ti et wAtk ^ 

Ggpt iaQi€^n>^ Fapknfii^ wpQfiiite QUfik Mtarius hij^omuilsw 40 
ij9l^^i ^ bwQ owm^^m $€np«i. 



dini. 



[Ctemona, arch. det comune^ Piacenza, 557; BdHMBR, op. cit num. 952.] 

^- 23 B A wia natJvkatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 

**u^«T^dbX "^^ indJtibne nona, die martis quarto kalendas octubris, in par 
mmti^eSfj^pdb ^^ comunis Novarle. nos Hugo miseratione divina Osriensis 
wii^^S?ÌJtìd et V'eBetrensis epìscopus, ApostoHce Sedis legatus, considerantes 
S^vcSPdd co. statum civitatis Placenrie et ad ipsius pacem et tranquiHitatem ef- 5 
misim dei citu- nc^ctter mtendtnte», ut omnis materia scandalorum et seditionis 

occasio abscidatur, auctoritate legationis qua fìingimur, cassamus 
et irritamus atque pronuntiamus de cetero non tenere sodetates 
miHtum et popuB Pfacentitaorum (*) seu confederationes quocumque 
nomine censeantur, absolventes, immo d'enuntiantes potius non io 
teneri universos homines ipsarum societatum aliquibus iuramentis 
quJbus occasione ipsarum societatum "se illicite hactenus astrinxe- 
nintj predpimus quoque vobis ambaxatoribus et procuratoribus 
militie et populi Piacentini et per vos comunitatibus et universis 
earumdem sodetatum, auctoritate legationis qua fìinglmur et ex 15 
debito nobis prestiti iuramenti, quatinus nuHam societatem de ce- 
tero contrahatis vei contractam servetis ; et vos, milites, consu- 

»-^. Manca im Crtm, dal principio cUla parola NovarlM 4. Ap. S«di» tegftto» Manca 
in Crem. 7. Cod. absidatur io. Crem. denunctiantes 12. Cod. astrìncxerun» H* P*** 
centini manca in Crem. 17. contrahatis] Crem. de novo contrahatis 

(i) Cf. doa. 4^ p. 57. Il kgato aiw ristabilire per oondbatterc U poJKsià 
ckc m, Lucca aveva dìteiolte k so* Pareozo (y) higHo i»ii). Honoris III 
cietà, elle ODoqio. Ili poi permise di Rt^ta, a. V, ep. 759^ «. i$%. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 97 



libus vestris et vos, populares, Guillelmo de Andito potestati ve} 
reaori quem elegistis vel alicui alii rectori vestro d^ ceterp 

20 non obediatis et nuUatenus intendatis, nec de cetero aliquem 
in potestatem, consules vel rectores seu procuratores vel adiu- 
tores nuUatenus assumatis, denuntiantes vos non teneri aiiqui- 
bus iuramentis, quibus vos obligastis iilicite occasione omnium 
predictorum, nec extra civitatem vestram cum aliquibus sodetatem 

25 vel confederationem aliquam faciatis. preterea precipimus omnibus 
notariis et aliis hominibus Placentinis, ex debito nobis prestiti iu- 
ramenti, quatinus omnia instrumenta seu scedulas vel scripturas 
quaslibet societatum Placentie vel confederationum infra trìduum 
post huius publicationem edicti in manibus episcopi et potestatis 

30 Piacentine assignent, et illa comburi precipimus et mandamus cq- 
ram hominibus civitatis. insuper ex parte Dei omnipotentis et 
beatorum Petrì et Paoli apostolorum eius excommunicamus et 
anathematifamus universos homines Placentinos, qui de cetero 
aliquam societatem de novo contraxerint vel in contractis perman- 

35 serint, aut regimen alicuius societatis receperint, vel instrumenta 
societatum non assignaverini, sicut superius est preceptum. pre- 
terea pronuntiamus, laudamus atque precipimus, ut rustici et cor- 
tisii Piacentini districtus collectas et alia servitia communi Placentie 
prestent, sicut facient generaliter cives Piacentini et ab omnibus 

40 aliis oneribus, exactionibus et gravaminibus communis Placentie de 
cetero sint immunes, salvo omni iure dominorum principalium 
eorundem; precipientes universis hominibus Placentinis, ex debito 
nobis prestiti iuramenti, ut predicta omnia inviolabiliter debeant 
observare. hec autem omnia ordinamus atque precipimus, salvis 

45 omnibus aliis mandatis nostris, plenam nobis potestatem reservantes 
mutandi, ordinandi, precipiendi et interpretandi, prout viderimus 
expedire. predictus vero dominus legatus precepit michi infra- 
scripto Lantelmo, ut de predictis omnibus plura conficerem in- 
strumenta, interfrierunt testes presentes domini Henrìcus Medio- 



19. Crem. eflegistit; Tcttro doto 35. Crem. rcccperìt 36. Gr^M. afsifnaverit e 
scriptum IH iuog-o di preceptum 38-39- Crem. prettent commuiii Placade 43. pfe- 
dicu] Crem. prescripu 46. Crem. ordinaDdi, precipiendi, moundi 47. vero] Onrau 
autem 49. preaentet Manca in Crem. 

Ugolino (fOitia. 7 



98 REGISTRO 



lanensis archiepiscopus, Fulco Papiensis, lacobus Taurinensis, 50 
Nicholaus Reginus, Guillelmus Cumanus, Vicedominus Placentì- 
nus, Hugo Vercellensis, Johannes Pergamensis, Petrus Terdonensis 
et Ubertus Astensis, Odebertus Novariensis, Ottobonus Laudensis 
episcopi, et Petrus marchio de Pongono. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis omnibus jj 
interfiii et hanc cartam predicti domini legati iussu scripsi. 



LXXIIII. 

e. 24 A TN Dei nomine, amen, anno a nativitate eius millesimo .ccxxi. 
19 Ottobre laax. 1 inditione .villi, die martis .xiii. exeunte octubri. ex huius publici 
ccttolfVomiie'di instrumenti clareat lectione, quod dominus Nicholaus [prepositus] 

Barma di inviare -, •¥> «r^'-if ' i ' f-n iij 

idonei procuratori Saucti FrospeH Regini obtulit et porrexit dommo 1 aurello de 

avanti il pontefice. 

Strata potestati Parmensi ex parte venerabilis patris domini Hu- j 
gonis Dei gratia Osdensis et Velletrensis episcopi, Apostolice 
Sedis legati, litteras eiusdem domini legati sigillo monitas, quarum 
tenor talis est: 

<c Hugo miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, 
Apostolice Sedis legatus, nobili viro ..potestati, Consilio et com- io 
muni Parmensi salutem in Domino, presencium vobis auaoritate 
nomine communis vestri mandamus et ex debito nobis prestiti iu- 
ramenti distriae precipimus, quatinus usque ad proximum festum 
purificationis beate Marie sufficientes et ydoneos procuratores ad 
summum pontificem transmittatis audituros nomine vestri com- 15 
munis quod sibi dominus papa duxerit iniungendum. datum 
Regii .XIII. kalendas novembris » (0. 

Actum Parme in ecclesia Sancti Vitalis de Beccaria sollem- 

5o-5 3. lacobus Taurinensis, Petrus Terdonensis, Ubertus Astensis, Ottobonus Laudensis 
mancano in Crem. 54. Segue in Crem. et multi alii. Acta sunt hec in palatio dòmini 
episcopi Novarìensis, anno nativitatis Domini millesimo vigesimo primo, indictione nona, die 
martis quarto kalendas octobris 55. Crem. imperiali auctorìtate 56. predicti d. 1. iussu] 
Crem, inde iussu d. legati L'esemplare Cremonese fu/atto per ordine del legato dal no- 
taio Gerardo de Raimundo in Pianoro, il 28 di ottobre 1221 (Bóhmer, toc. cit.). 3. pre- 
positus manca nel Cod. Cf, r. 23. 

(i) È data inconciliabile con quella della pubblicazione. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 99 



pniter, presentibus domino Riccardo presbitero eiusdem ecclesie, 
20 domino Philippo canonico Sancti Prosperi Regini et domino An- 
selmo de Sancto Vitali cive Parmensi testibus ad hec rogatis. 
Ego Bonusvicinus sacri palacii notarius hiis interfui et man- 
dato prefati domini prepositi scripsi. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis aule notarius autenticum 
25 huius exempli vidcns legi, et sicut in co continebatur, ita in hoc 
legitur cxemplo, preter litteram vcl sillabam plus mlnusve, et hoc 
exemplum scripsi. 



PanncBM. 



LXXV. 

ANNO nativitatis Domini millesimo ducentcsimo vicesimo primo, 15 ottob» ia«i. 
indictione nona, die veneris quinto decimo mensis octubris. »i 'ljy*i"JS^ 
in choro maioris ecclesie Parmensis, capitulo ipsius ecclesie, vi- SwàMiu^cLkM 
delicet archipresbitero cum aliis scptem canonicis ibi collectis, quia 

5 plures non erant in civitate presentes, nisi magistcr Hugo, ut* 
dixerunt, magister Rainaldus domini pape subdiaconus, capellanus 
domini Hugonis Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopi, Apo- 
stolice Sedis legati, ex parte ipsius domini legati et eius mandato, 
sicut dìxit, proposuit ipsis canonicis vice totius capituli et eis dixit 

IO quod ipse dominus legatus reservabat donationi domini pape^'^ et 
sue primam prebendam in eadem ecclesia vacaturam, mandans eis 
quod nullam facerent electionem nec aliquid disponerent de ipsa 
prima prebenda in eadem ecclesia vacatura, et eis distrìcte precipiens 
quod ita attendant; et sicontra fecerìnt, decemebat dominus legatus 

1 5 id irritum et inane, et inde predictus magister Raynaldus hanc car- 

tulam fieri precepit. interfuenint magister Pascalis notarius ipsius 

domini legati et frater Ben^anus conversus Vallis Unbrose testes. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfui et 

hanc caitulam scripsi. 

9. Cod. capatoli 

(i) Onorio in (Regesta, a. VI, « P. clerico nato nobills viri lacobi 
ep. 229) concesse tale prebenda a « Cintii Guidonis civis Ronuni », 



lOO 



REGISTRO 



LXXVI. 



e. 24 B Tn nomine Domini, anno dominice incamatìonis millesimo du- 

8 Ottobre IMI. 1 centesimo vigesimo pj-imo, die veneris octavo mensis octubris, 

ceiii^r*<SJett7*di indictìonc dedma. in presencia infrascriptonim testìum, quorum 

dci"Ye*g»to?*?irct tìomina subter leguntur, ordinante domino Henrico Dei gratia 

ToffeM fatta in -tri*! «r-»!* i<* j* 

queUa dttà dio saucte Mediolancnsis Ecclesie archiepiscopo, et presente domino 5 

stesso cardinale. 

Hugone Vercellense episcopo, dominus Guillelmus de Pustema 
Vercellensis potestas iuravit ad sancta Dei evangelia bona fide et 
sine fraude stare omnibus mandatis domini Hugonis Ostiensis et 
Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis legati, de excessu ilio, ipsi 
domino legato illato die martis proxime preterito in civitate Ver- io 
cellensi (0^ prò quo dicebat ipsum fore excomunicatum. et Inde 
plures carte uno tenore scribi rogate sunt. actum in ecclesia 
Sancti Baxiani Laudensis civitatis. interfiierunt testes: dominus 
Albertus filius quondam Imblavati de Mandello et Andriotus 
filius quondam Ambroxii Buzi, ambo civitatis Mediolani, et Ay- 15 
raldus filius quondam . . de Licino atque Ardicionus Brocchus, 
ambo civitatis Cumane. 

Ego Ambroxius filius quondam lacobi qui dicebatur Percossus 
de Porta Sancti Protaxii ad monàchos, notarius domini Henrici 
t^gis, interfiii et scripsi. 20 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius autentìcum 
huitis exempli vidi et, sicut in eo continebatut, ita in hoc legitur 
«x-emplo, preter litteram vel sillabam plus minusve, et hoc etem- 
plum scripsi. 



(i) II cardinale Ugolino nella pre- 
ndente legazione (dicembre 1218) 
aveva indotto il comune di Vercelli 
a liberare gli uomini di Casale « ab 
« onmi obligatione et civilitate.. . con- 
« cedendo eis ut libere et absolute et 
<c pacifice ad habiundum in loco Ga- 
te salis revertàritur ». (Arch. del co- 
mune di Vercelli, Acquisti, e. 20; cf. 



De Conti, Noti:(. stor. ài Casale Mon- 
ferrato, II, 159, 385 e sgg.; DiONi- 
soTTi, Mem, istor. di VercdH, II, ij6). 
Nel presente anno 1221 appare dal 
doc. 26 come quel comune stette saldo 
nell'alleanza con Milano interdetta e 
nemica al marchese di Monferrato. 
Le cagioni di malumore adunque non 
mancavano tra i Vercellesi e il legato. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. lOl 



Lxxvn. 

ANNO narivitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, »^ ottobre 1*21. 
• «•• ]• • • 111 «••Il lento con* 

mdktione nona, die mams septimo kalendas novembns, m mette «1 ve«coTi ai 

Bolo SUA, PìAcenzA 

camera domini episcopi Bononiensis. dominus Hugo Dei gratia e Vercelli e eu'tb- 

bete deliA Colombe 

Ostìensis et Velletrensis episcopus, Apostolice Sedis legatus, com- Jj^J^^^JJ^' 
5 misit domino Henrico Bononiensi, domino Vicedomino Placen- uSSirt^"*'*' 
tino, domino Hugoni Vercellehsi episcopis et domino Baiamomi 
abbati de Columba, Cistercensis ordinis, quatinus tam pecuniam, 
quam iam recepit dominus episcopus Bononiensis et quam rece- 
pturus est prò facto Terre Sanae, de mandato domini pape, di- 
ro stribuant inter milites, qui profecturi sunt cum marchione Mon- 
tisferrati in subsidium Terre Sancte, et pecuniam, quam marchio 
recepturus est, similiter ei assignent, quando et sicut melius vi- 
dcrint expedire, hoc proviso quod talem recipiant cautionem, quod 
marchio et ipsi milites transfretabunt, ut amitti non possit eU- 
15 mosina Terre Sanae. in hiis autem omnibus auaoritas et con- 
sensus predicti abbatis intersit. prcsentes erant huic commissioni 
predicti dominus Bononiensis episcopus et abbas de Columba. 
et inde predictus dominus legatus hanc cartam fieri precepit. in- 
terfuerunt testes: magister Gratia archidiaconus, magister Tran- 
20 chedus canonicus Bononiensis, magister Hugo canonicus Par- 
mensis, magister Bondi capellanus domini episcopi Bononiensis, 
frater Ubaldinus de Mantua et fi^ter Otto hospitalis Teothoni- 
corum Bononie. 

Ego Lantelmus Papiensis imperìalis curie notarius hiis interfui 
23 et hanc carum iussu predicti domini legati scrìpsi. 



A 



LXXVIIL 

NNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, *? ooobr* i»». 
indicione nona, die mercurii sexto kalendas novembris, in tJli^^!ÌS^J^ 



7. tam] co$i il Cod, Con, etmf 14. Cod, amiti 



102 REGISTRO 



legÉto di «tare in caoclla domini episcopi Bononiensis. Adelardinus de Capite Pontis 

eiadÌ7Ìo «vanti a 

delegati del papa FciTariensis potestas nomine ac vice ipsius communis promisit do- 

nella controversia * * * 

vcnnite^^*" ^* mino Hugoni Dei gracia Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apo- 5 

stolice Sedis legato, nomine domini arcliiepJscopi et Ecclesie Ra- 
vennatls et tanquam legato Apostolice Sedis negotia Ravennatis 
Ecclesie procuranti, quod commune ipsius civitatis parebit iuri do- 
mino archiepiscopo Ravennati de hiis unde conqueritur de ipso 
communi vel conqueri voluerit, sub iudicibus a domino papa de- io 
legatis vel delegandis (0, quod si non fecerit, nomine ipsius com- 
munis promisit ei dare penam centum librarum imperialium, bona 
ipsius communis exinde ei pignori obligando; et insuper Dos Deus 
et Gavinellus cives Ferrarienses, renunciando omni legum auxilio 
quo se tueri» possent, et specialiter, quod prò alio intercessissent 15 
et quod principalis debitor prius est conveniendus quam fideius- 
sor, promiserunt eidem domino legato in solidum, quod si potestas 
et commune predictum supradicta omnia non attenderint, quod 
ipsi a se predictam penam ei solvent, renunciando illi constitutioni, 
qua cavetur quod ne quis ex reis conveniatur in solidum donec 20 
alter sit presens et solvendo, et inde obligaverunt ei pignori bona 
sua. predicti potestas et fideiussores hanc cartulam fieri roga- 
verunt. interfuerunt domini Henricus Bononiensis, Nicholaus 
Reginus episcopi, magister Gratia archidiaconus, magister Tran- 
chedus canonicus Bononiensis, magister Bondi capellanus domini 25 
episcopi Bononiensis, donnus Raynerius prior de Reno, atque ma- 
gister Andreas Bononiensis et Imolensis canonicus, testes. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfui et 
hanc cartam scripsi. 



(i) Ferrara era stata addi 17 di- Tarcivescovo di Ravenna « super iuris- 

cembre 1219 interdetta da delegati « dictione ville Portus et quorumdam 

pontifici, per aver rifiutato di stare in « aliorum locorum ». Tarl\zzi, Ap- 

giudizio avanti ad essi nella causa con pendice ai Monum, Ravennati, I, 105. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. lOj 



LXXVIIII. 



ANNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, e. 25 a 

indinone nona, die mercurii sexto kalendas novembrìs, in 27 ottobre laai. 

capella domini episcopi Bononiensis. fuit confessus dominus lui^o^TriS^dS 

Henricus Mantuanus episcopus erga dominum Hugonem Dei ù^.cbeFem» 

5 grada Ostiensem et Velletrensem episcopum, Apostolice Sedis 8t«r«^ fi!«iifto 

legatum, nomine Romane Ecclesie et ipsius domini legati, quod Fi»cii^«i'*bute 



ipse habet nomine ipsius domini legati pignora mille libras impe- 
riales, que sibi commune Ferrarie assignavit, renunciando omni ex- 
ceptioni non acceptorum pignorum, prò securitate quod commune 

IO ipsius civitatis parebit iuri hominibus Fiscalie et vallis Clusure et 
aliis hominibus Romane Ecclesie et abbati Pomposiano sub ilio 
indice et delegato, quem dictus dominus legatus assignabit et or- 
dinabit ad cognoscendum de discordiis, que inter commune Fer- 
rarie, ex parte una, et prediaos homines et monasterium predictum 

15 super possessionibus et confinibus eorum vertuntur, et quod ipsum 
commune attendet et observabit quidquid per ipsum delegatum per 
sentcntiam iudicatum fuerit vel per concordiam, de voluntate par- 
cium, ordinatum. et si predictum commune supradicta non atten- 
derit et observaverit, promisit idem dominus episcopus ipsi do- 

20 mino legato pignora ipsa ei restituere ad eius voluntatem, finito 
et non finito legationis officio, et ibidem ipse dominus legatus, 
presente Adelardino potestate Ferrariensi, statuit et precepit, quod 
inter ipsum commune Ferrarie et predictos homines per eius de- 
legatum discordie | terminentur et cognoscantur. et inde predicti e. 25 b 

25 dominus episcopus Mantuanus et dominus legatus plures cartas 
inde fieri preceperunt. interfuerunt testes domini Henricus Bo- 
noniensis, Nicholaus Reginus episcopi, magister Grada archidia- 
conus, magister Tranchedus canonicus Bononiensis, magister Bondi 
capellanus domini episcopi Bononiensis, donnus Raynerius prior 



1$. Cod. confinabus 17. Cod. cordUm 21. et doq finito è ripetuto mi Coé. 

S4* >6« io^ ^ coti ripetuto nel Cod» 



104 REGISTRO 



de Reno, atque magister Andreas Bononiensis et Imolensis ca- 30 
nonicus. 

Ego Lantelmus Papìensis ìmperìalis curie notarius hiis omnibus 
interfui et hanc cartam scripsi. 



LXXX. 

27 Ottobre 1221. A NNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 

U podestà di Per- L\ .... ,. 111 i . . 

rar«rMs«giutneUe A\. moicione uoua. Ole mercufu sexto kalendas novembns, m ca- 

itiMnì del lecato 

MaMA Fi»c«giu. pella domini episcopi Bononiensis. Adelardinus de Capite Pontis 

Ferrarìensis potestas nomine ac vice ipsius communis in manibus 
domini Hugonis Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopi, 5 
Apostolice Sedis legati, nomine Romane Ecclesie libere resignavit 
totam massam Fiscalie, quam hactenus commune Ferrane tenuit 
et possedit, ita quod de ìpsa faciat et disponat prò sue arbitrio 
voluntatis. et inde predictus dominus legatus hanc cartam fieri 
precepit. interfiierunt testes domini Henricus Bononiensis, Ni- io 
colaus Reginus episcopi, magister Gratia archidiaconus, magister 
Tranchedus canonicus Bononiensis, magister Bondi capellanus 
domini episcopi Bononiensis, donnus Raynerius prior de Reno, et 
magister Andreas Bononiensis et Imolensis canonicus. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfui et 15 
hanc cartam scripsi. 

LXXXI. 

[Roma, arch. Vatic. arm. XLVI, num. 62, e. 32; Th^PiIER, Cod. dipi I» 

doc. 161, p. 69.] 

27 Ottobre 1221. ^ . * j' • r\ ' ' tt 11 

Il legato, in no- T JUGO Hiiseratione divina Osuensis et Velletrensis episcopus, 
mLt"fonÌÀ' Al Apostolice Sedis legatus, dilectis in Christo filiis A[delardino] 
ITu^», Fiscaguà potestati, Consilio et populo totique communi Ferrariensi, salutem 

per l'annuo censo «r-v- 1^ ...... .... 

di 30 nurchc. m Domino, cum Ferranensis civitas luns et propnetatis sit Apo- 

». Cod. mercìi LXXXI, 2. A[deIardino] manca in Vat. }. Vai. et Consilio Pera- 
rìensi qui ed appresso sempre con una sola r. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 105 



5 stolicc ScJis et ci nullo medio sit subiecta, decet nos, qui vices 
domini pape in partibus gerimus Lombardie, vos tanquam filios 
speciales et Ecclesie Romane fideles benigne respicere, et iustas 
petitioncs vestras, quantum cum Deo possumus, exaudire. votis 
igitur et postulationibus vestris grato concurrentes assensu, terram 

IO masse Fiscalie ad culturam de novo reddactam cum paludibus, 
ncmoribus et pertinentiis suis, ad ius et proprietatem Romane 
Ecclesie pertinentem, quam hactenus tenuistis, sub annuo censu 
triginta marcarum legalis argenti, camere domini pape in festo 
beati Michaelis annis singulis persolvendo, absque iuris preiudicio 

1 5 alieni, conccdimus vobis Adelardino de Capite Pontis civi Vcronensi, 
potestati Ferrariensi, et lohanni Valentini syndico Ferrariensis com- 
munis, nomine et vice ipsius communis recipientibus, et vos de 
predictis omnibus investimus, ita quod habitatores terre illius qui 
nunc sunt et qui prò tempore fuerint domino pape et Ecclesie 

20 Romane | iuramentum fidelitatis exhibeant, quales cives Ferra- e. 26 a 
rienses nobis nomine Romane Ecclesie prestiterunt. villas autem 
infrascriptas, scilicet vallem Clausure, Fiscaliam, Rovoretum, Me- 
delanam, Campum Longum et Medelarinam, cum eorum perti- 
nentiis et confinibus et cum omni honore, districtu, iurìsdicione, 

25 coUecta, placitis, bannis et omnibus perdnentibus ad iurisditio- 
nem, ad manus domini pape et Romane Ecclesie retinemus et 
specialiter reservamus, nullum vobis ve! communi Ferrariensi ius 
in eis aliquatenus concedcntes, salvo iure cuiuslibet in villis su- 
perius nominatis. massam quoque Lacus Sancti, quam menaste- 

30 riunì Ponpossianum ab Ecclesia Romana tenet, similiter reserva- 
mus, ita quod nullum ius vobis concedimus in eisdem. ad huius 
autem nostre concessionis maiorem certitudinem, presentem pa- 
ginam inde fieri iussimus in forma publici instrumenti, predictus 
autem dominus legatus precepit michi infi'ascripto Lantelmo pu- 

35 blico notario, ut de predictis omnibus plura conficerem uno te- 
nore instrumenta, huius vero rei testes fiierunt domini Henricus 
Bononiensis, Henricus Mantuanus, Nicholaus Reginus episcopi, 

6. Vai. gerimus in partibus 10. Vat. redactam I5. Val. Verooeiitt cìtì it. Cod, 
habitore« 22. Vat. Qusurìe.... Roboretum 30. Vat, tenet in fendom )5. Vai. ano 
tenore conficerem 37. CoJ. Matuimiu 

Vgolimo d'Ostia, 7* 



io6 



REGISTRO 



magister Gratia archidiaconus, magister Tranchedus canonicus 
Bononiensis, magister Bondi capellanus domini episcopi Bono- 
niensis, donnus Raynerius prior de Reno, atque magister Andreas 40 
Bononiensis et Imolensis canonicus. acta sunt hec Bononie in 
capelia domini episcopi Bononiensis, anno nativitatis millesimo 
ducentesimo vicesinxo primo, indicione nona, die merendi sexto 
kalendas novembris ('\ 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius hiis onmibus 45 
interfui et de suprascriptis omnibus iussu predicti domini legati 
hanc cartam scrìpsi. 



LXXXII. 



27 Ottobre laai. 

Il legato fé pre- 
cetto al comune 
di Ferrara di revo- 
care gli statuti con- 
trari air ecclesia- 
stica libertà. 



A 



NNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 
indinone nona, die mercurii sexto kalendas novembris. do- 
minus Hugo Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopus, Apo- 
stolice Sedis legatus, precepit Adelardino de Capite Pontis Fer- 
rariensi potestati in eius presencia constituto et per eum Consilio 5 
et communi Ferrane, ex debito prestiti sibi iuramenti, idem in om- 
nibus et per onmia, quod preceptum est Bocatio Breme potestati 
et communi Mutinensi de cassandis et abradendis statutis, que sunt 
contra ecclesiasticam libertatem, secundum quod in precedenti 
carta inde facta continetur, excepto de ultimo capitulo de quibus- io 
dam intellectis datis eis Brixie super tribus capitulis et de se- 
quentibus post ipsum capitulum. et inde predictus dominus 
legatus hanc cartam fieri precepit. interfuerunt testes domini 
Henricus Bononiensis, Henricus Mantuanus, Nicholaus Reginus 



38. Vat. Tancredus 40-41. In Val. manca dalle parole donnos Raynerius ^110 a 
Bononie 42. Vat. nativitatis Domini 46. Vat. supradictis 47. Vat. cartulam Segyie 
l'autenticazione di Armannus imperialis aule et tunc communis Penurie notarìus fogo» 
sto 1231). ZI. intellectis] leggi intellectibus 



(i) Lo stesso giorno il legato isti- 
tuiva il vescovo di Mantova a suo 
procuratore per dare l'investitura di 
Massa Fiscaglia al comune di Ferrara, 



che ne entrò in possesso il 5 novem- 
bre con atti celebrati « in massa nova 
« Fiscalie in porticali ecclesie ». Thei- 
NER, op. cit. I, 70. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA- 107 

15 episcopi, magister Grada archidiaconus Bononiensis, magister 
Tranchedus Bononiensis canonicus, et magister Bondi capellanus 
domini episcopi Bononiensis. actum Bononie in capella domini 
episcopi Bononiensis. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarìus hiis interfui 

20 et hanc cartam scripsi. 



LXXXIII. 

ANNO nativitatis Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo» e. 26 b 
indinone nona, die iovis quinto kalendas novembris, in Bo- as onobr* laai. 
nonia. Stephanus camerarius domini Hugonis Dei gratia Ostiensis rì^^^t^^ 
et Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis legati, in presencia ma- !d^iucatu£ae 
5 gistri Gratie archidiaconi Bononiensis, magistri Tranchedi Bono- ***" """^ 

niensis canonici, magistri Bondi capellani domini episcopi Bono- 
niensis et Demetrii civis Romani, de mandato ipsius domini legati» 
prout dixit, deposuit apud sacrestiam Bononiensis ecclesie sex sac- 
culos denariorum bononiensium sigillatos sigillo ipsius domini le- 

10 gati et domini Bononiensis episcopi, quos denarios dixit esse 
septingentas libras imperìalium, minus viginti tribus librìs impe- 
rialium in bononiensibus, et quos deposuit nomine domini pape et 
Romane Ecclesie et ipsius legati; et in presencia eorumdem ibidem 
deposuit duos alios sacculos denariorum sigillatos eisdem sigillis» 

15 disponendos arbitrio magistri Bondiei capellani domini episcopi 
Bononiensis, nomine eiusdem domini legati, in uno quorum dixit 
csst centum triginta octo libre et in alio centum octuaginta libre 
imperìalium in bononiensibus. et inde predictus camerarius hanc 
cartulam fieri precepit. 

20 Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfui hiis 
omnibus et hanc cartulam scripsi. 

9. Ccrr. tigillit come al r. 14, ti, t8. Cod. booòo. 



I08 REGISTRO 



A 



LXXXIIII. 

NNO nativitaris Domini millesimo ducentesimo vicesimo primo, 
28 Ottobre laai. j^ indicionc nona, die iovis quinto kalendas novembris, in pa- 

Bondl, cappella- ' ^ ^ ^ ... 

dT^B^i M*"dà ^^^^ domini episcopi Bononiensis. in presencia domini Hugonis 
i^o^oS^d^iu Dei gratia Ostiensis et Velletrensis episcopi, Apostolice Sedis le- 
Fa^ni^^nfattò gati, fuit confessus magister Bondi capellanus domini episcopi 

Bononiensis, quod de pecunia communis Favencie, quam dominus 5 
legatus sibi fecit assignari prò facto Imolensi, infrascriptos dena- 
rios de mandato ipsius domini legati sic distribuit et dedit amore 
Dei, videlicet: ecclesie Sancte Trinitatis de Campagnola (') libras 
quinquaginta bononiensium ; monasterio de Rodano totidem; mo- 
nasterio Sancte Caterine Bononiensis diocesis totidem; fratri- io 
bus predicatoribus viginti libras bononiensium; fratribus de Busco 
totidem; domui fratrum minorum totidem; pauperibus Imole to- 
tidem; fratri Ysnardo de Favencia totidem; fratri Ubaldo de 
Mantua prò monasterio Sancti Salvatoris de Brixia totidem ; item 
prò expensis factis in nuntiis, qui iverunt prò ipsis factis, triginta 15 
libras bononiensium, de quibus Lofredus recepit decem libras et 
lacobus de Pergamo viginti. item dixit se dedisse ducentas 
libras bononiensium prò remunerati one illorum qui multum labo- 
rarunt prò factis ipsorum Faventinorum et Imolensium ; quos con- 
signavit eidem Lofredo, prout dixit; quos denarios dixit se de- 20 
disse, ut dictum est, precepto domini legati, et inde hanc cartam 
fieri precepit interfuerunt testes: Michael archipresbyter Montis 
Vetuli et magister Pascalis canonicus Pratensis. 

Ego Lantelmus Papiensis imperialis curie notarius interfui et 
hanc cartam scripsi (*). 25 

(i) Il Memoriale potcstatum e Salim- la epistola VI di lacobo di Vitry del 

bene ricordano che nella chiesa di 18 aprile 122 1, di cui la sola edizione 

Campagnola nel Modenese la prima completa è quella di Giles, Incerti 

messa fu detta dal cardinale Ugolino, auctoris de rebus in hello sacro gestis, 

(2) Nel cod. segue (ce. 27A-29B) Londra, 1846,. p. 40 sg^. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 109 



LXXXV. 

IN nomine filii Virginis, anno dominice nativitatis millesimo e. 29 b 

duccntesimo vicesimo primo, die lune sexto die mensis septem- e settembre mi. 

bris, indictione decima, in palarlo episcopi Piacentini, coram do- ceiirritj^de^ 

mino V[icedomino] Piacentino episcopo et A. archidiacono et Sr^ g1?*eÌ5SS! 

5 Alberico Vicedomino et Guilielmo Pastorello et aliis multis. S^MdeiSniiuI 

Otto de Mandello^*) Piacentina potestas, super sex articulis ei et uriodi<5*^iiuto[ 

U tutel* dei pelle- 
communi Piacentino propositis per Manfredum canonicum Muti- gnni. u ubero p*.- 

' ^ ' se dei nniui ponti- 

nensem et fratrem O. de hospiuli Theutonicorum Yerusalem, i^ •"/ p**"* <*«! 

I ' Po e ti loccorto di 

nuntios destinatos a domino Hugone Ostiensi et Velletrensi epi- ^*"* ^*"*** 

IO scopo, Sancte Romane Ecclesie cardinale ac Sedis Apostoli ce 
legato, respondit eisdem nuntiis cum deliberatione conscilii sic 
dicens : super hereticis expellendis paratus sum et ero in omnibus 
procedere, ut tencor et iuxta mandatum domini cardinaUs, nullo 
deficiente, super pecunia, que dicitur, si verum est quod dicitur, 

15 esse data occasione negotiorum Placentie alicui de familia domini 
cardinalis vel alicui alii, dicimus quod nescimus, nec credimus^ 
nec inter nos est inde vox aut fama, super facto pecunie soi- 
vende Guilielmo Becuto, dicunt sapientes huius civitatis quod 
predictus Guilielmus nec potest nec debet recipere ultra salarìum 

20 sibi constitutum a militibus ; ego autem potestas a me dico quod 
prò communi illi Guilielmo non teneor respondere. super faao 
peregrinorum, qui dicuntur spoliari in panibus nostris, dicimus 
quod in partibus nostris non fuerunt derobati; sed si reperiretur 
quod in nostro districtu robbati fuissent, parati essemus ad de- 

25 bitam satisfaaionem respondere. super faao nundorum Ecclesie 
Romane, ut non debeant solvere quicquam in transitu pontìs 



(i) ff De mense septembris . . . dedit dei nobili di Milano. Intorno alla di 

« eis communitcr (cioè ai militi e al lui persona « dì molto credito (come 

« popolo) prò protestate Ottonem de « dice il Muratori) in tutu Lombardia 

« Mandello ». Chron. Placcnt. ad « per la sua prudenza ed esperienza 

a. 1221. È notabile che nei mesi «nell'armi» v. Garonè, / reggitori 

antecedenti Ottone era stato podestà di Sovara, p. xoi. 



no REGISTRO 



Padi, dicimus quod toto tempore mei regiminis a nuntiis Ecclesie 
prò transita pontis ipsius aliquid exigi non permittam. super 
negotio autem accursus Terre Sancte in certa quantitate militum 
quesiti, respondemus, causa necessaria urgente, quod civitas, in 30 
se ipsa ruens, adeo afflicta est, quod nec sibi nec alii potest ad 
presens, et regimen novum est et commune vacuum; unde quia 
verecundum esset nimis oflFerre succursum et non posse mittere, 
ad maximum obprobrium esset penitus denegare, dicimus quod 
tempore procedente, tamen diu ante tempus futuri transitus, per- 35 
scrutatis negotiis civitatis, eam responsionem, recepturam lauda- 
biiem efFectum, desideramus facere, que ad reverentiam Sedis Ape- 
stolice et honorem imperialis culminis et bonum statum civitatis 
pertinere noscatur. et inde plura instrumenta fieri precepit. 



LXXXVI. 






e. 30 A ^ANCTissiMO patri ac domino Hugoni Dei gratia Sancte Ro- 

lettem. laai.] 
Il rettore dell'u- 



fi- ^*"*"- ""-1 <J mane Ecclesie cardinali et Ostiensi et Velletrensi episcopo, 



niTcrsiu del pò- Apostolice Sedìs legato et imperialis aule vicario, Guillelmus de 

polo di Pùicenza ' " o i 

S«"«r uLu^o^^ Andito universitatis populi Piacentini rector et custos et ipsa uni- 
G. Beccuto. versitas, cum omni devotione famulatum et subiectionem tanquam 5 

pio patri, auditis et intellectis litteris, a vestra sanctitate domino 
0[ddoni] de Mandello potestati Piacentini communis missis, ea qua 
debemus reverenda, secundum quod vestre placuerit sanctitatì, ef- 
fectui mandare curabimus. significastis ipsi domino Oddoni pre- 
cipiendo, ut nobis videtur, Guillelmum Bicutum solvere, sicut in io 
litteris vestris continetur. ceterum noscat pietas vestra iamdudum 
Guillelmum Bicutum pactum fecisse de certo feodo cum militibus, 
ex quo iam habuit plenam solutionem ab eis, et secundum quod 
ipsi milites asserunt, idem Guillelmus Bicutus sacramento tenetur 
non posse accipere aliquid prò se vel alia persona ultra predictum i r 
feodum. quocirca beatitudinem vestram modis omnibus quibus 
possumus exoramus, quatenus iam dictum populum Placentinum 

34. ad] così il Cod. Corr. et oppure et ad 35. Cod. precedente 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 1 1 1 



in hoc adgravare non debeads. si vero vobis diffcrre non li- 
buerity quin ipsc Guilielmus solutionem, secundum quod in vestrìs 

20 litteris continetur, non habeat et recipiat, rogamus et exoramus 
vestram humiiitatcm, quatenus, sicut in sententia vestra contine- 
tur, de communi nostre civitatis solvere eum faciatìs, nec nos ultra 
portionem nobis contingentem adgravare debeatis. et si vobis 
placuerit dare in mandatis predicto domino 0[ddoni] de Man- 

25 dello potestati communis Piacentini, ut cognoscat quid nobis con- 
tingat de ipso feodo, parati erìmus vestra mandata obedire. 



LXXXVII. 

VENERABILI patri et domino Hugoni Dei gratia Ostiensi et [e. ScnoB. i»!.] 

Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, lordanus soia aoil'^ZrS^tl 

[DeiJ miseratione Paduanus episcopus, licet indignus, debitam m^iu ^^ml 

• , . . . d' AottilcU ; tolU 

cum subieaione reverentiam. novent paternitas vestra me nuper proTTMioa» di un 

5 recepisse prò vicesima ab infrascriptis clericis Aquilegensis diocesis « ^*"*j***j}^V?* 
pecuniam et denarios infrascriptos, videlicet: a capitulo Aquile- '*«^ ■"* **>^"- 
gensi et a quibusdam canonicis eiusdem Ecclesie, qui vobis fidem 
fecerunt, sexcentas et .xv. libras denarìorum venetorum parvorum, 
et dicebatur quod reccperatis a preposito de Carnia prò Philippo 

IO Aquilegensi canonico .xxviiii. libras, quc in numero sexcentarum 
et .XXV. librarum cssq debebant, prout in vestro scripto contineri 
dicebatur, et .e. et .xxxv. libras venetorum parvorum a preposito 
Sancti Stephani in Aquilegia, et .e. et .lxxi. libras venetorum 
parvorum prò abbatissa Sancte Marie in Aquilegia, et .xxxi. libras 

15 et unum soldum a decano Civitatensi, et .111. marcas et dimidiam 
et .XX. denarios aquilegensis monete de soldis .xiii. et denariis .mi. 
prò marca et .vuii. libras venetorum parvorum a Carnato Aqui- 
legensi canonico, et .111. fertones aquilegensis monete, s[cilicet] 
de .XL. denariis prò fertone, a magistro Vulrico de Bultenico, et .xi. 

20 libras venetorum parvorum ab archipresbytero de Anenia, et .v. 
soldos et .un. denarios aquilegensis monete et .xv. denarios ve- 
netos crossos ab Henrico Scrip^olino Aquilegensi canonico, et 

3. Dei manca nel Cod. 15. foldum] coit il Cod. ancke appretaa. 



112 REGISTRO 



mediam marcham aquilegensis monete, ad numerum scilicet sol- 
dorum .vi. et denariorum ,viii. a Rodulfo de Arena prò plebe 
sua, et .XI. soldos venetonim parvorum a plebano de Tretio, et 25 
.VII. denarios aquilegensis monete et .viii. venetos parvos a sa- 
cerdote leprosorum de Aquilegia, et .111. soldos aquilegensis mo- 
nete a plebano de Cerviniano, et .xiii. libras venetorum parvo- 
rum a preposito Aquilegensi prò quodam suo beneficio, et .ce. 
libras venetorum parvorum in denariis grossis ab abbate Rosa- 30 
censi, et .x. libras venetorum parvorum a plebano de Catubrio, 
et .vili, marcas aquilegensis monete, ad numerum scilicet de 
soldis .XIII. et denariis mi. prò marcha, ab abbate Beveniensi prò 
e. 30 B suo monasterio, et .vii. libras || et .xiii. soldos et .v. denarios de 

venetis parvis prò plebe de Glemona, et .v. libras venetorum par- 35 
vorum minus .xxvi. denariis prò plebe de Osopio. hec autem 
benignitati vestre intimare curavi et predictam pecunie summam 
recepì a clericis supradictis; ab aUis omnibus clericis de partibus 
Aquilegie nichil recepì, ad hec paternitati [vestre] supplico quod 
adhuc sustineatis, si canonici Paduani nondum vacans beneficium 40 
in eadem ecclesia contulerunt alicui. ipsi enim, tum propter ab- 
sentiam et tum propter infirmitates quorumdam, nondum conve- 
nire ad fiiciendam electionem potuerunt : sed, dante Domino, cito 
convenient ad canonicam electionem faciendam, et ipsam ad ho- 
norem Dei et Ecclesie facere procurabunt. preterea humiliter 45 
imploro, ut, si disposueritis vobis aliquod auxilium exhiberi oc- 
casione coUecte clero Paduano restitute, auctoritate vestra aliquibus 
de canonicis et abbatibus et archipresbyteris et primicerio cappel- 
lanorum districte mandetis, ut fideliter distribuant collectam Inter 
omnes ecdesias secundum facultates singularum; nam si ego 50 
solus hoc facerem, magnum scandalum contra me oriretur. 

LXXXVIII. 

[e. Settem. laai.] T^ EVERENDO in Christo patri et domino speciali Hugoni Dei 
dovanlTscriw^Vi X\ gratia Ostiensi et Velletrensi episcopo, Apostolice Sedis le- 

39. vestre manca nei Cod. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. II3 



gato, lordanus divina patienda Paduanus episcopus promtum cuiu »««•«<> che u pò- 



devotione omnimoda famulatum, Deo et vobis refero gratiarum «itnir* 1 b«ni loiu 

^ ai clero t chi^e 

5 innumcras acciones, prò eo quod vos vestri gratia, in multitu- iSl?* w!km!**f« 
dine bonitatis vestre, libertatis cc.clesiasticc memores existemes, «retto*^*dov!mo!" 
ad ea, que pacis et honoris sunt ecclesie Paduane, libenter inten- 
ditis et interponitis utiliter partes vest^-as. bine e?t quod in yd- 
stram deducere cupio notionem^ quoniam iuxta manda^um vestrum^ 

IO inquisiu per ecclesiarum mearum clerìcos et prelaios diligentius 
veritate, cognovi quod, mandante Bpnifatio Padue potestate, viro 
utique catholico, erga Deum et Ecclesiam digne satis ac laud^- 
bilitcr, sicut videtur extrinsecus, tiinoratiQ, quccumque ipsis de- 
tenta fuerant vel ablata, sibi sunt cum integritate qualibet restituta; 

15 et si forte minutie remanserunt, que nondum sint clcricis resti- 
tute, potestas et consiliarii firmiter promiserunt quod eas restituì 
facient sine mora, hec igitur ideo scripsi vobis, ut et vestris 
primum parerem mandatis et diae potestatis satisfacerem voluntati, 
rogans attentius et obnixe dcposcens ut, quia in districtu Paduano 

20 multa monasteria sunt exempta, multe quoque plebes et eccle^'e 
tam Vicentine quam Tarvisine, quora etiam Castellane dìocesis 
sunt ibidem, que ad mandatum meum nuUam exsolverent pe- 
cunie quantitatem^ super ecclesiis iurisc^itioni mee subiectis digne- 
mini taliter providere, quod in solutioae collecte, quam fone 

25 mandabids exsolvendum, sole non padantur honus, sed omnes 
podus ecclesias Paduano districtu sitas in solvexido socias habeant 
passionis, quas in vestrum percipiendo beneficium consoladonis 
et honoris socios habuerunt. 



LXXXVIllI. 

VENERABILI in Christo fratri . . Dei gratia episcopo Tergestino, i) scum. mi. 
Hugo miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, „iJu*T'^«^^ 
Apostolice Sedis legatus, salutcm in Domino, quia venerabilis ÌiIrT*p^ii^ 

A •! • • • 1. Il* d'Aquileie, fone 

pater . . Aquileiensis patriarcha propter guerras^ quas habmt cum r«>Viac«n«acUe 

9. quoniam] Co*t qm 18. Cod. potesUti 

CgoUm d' Ostia, 8 



114 REGISTRO 



»im«. 



guerre con Trevi- Trcvisiiiis, reuDi sc incendiorum forsitan recognoscit, presentium 5 

so; purché presti ^ ^ . 

p«p»o ^^^ p^- vobis auctoritate mandamus, quatinus, recepto ab eo, quod man- 

datis nostris pareat, iuramento, ipsum ab excomunicarionis vin- 
culo absolvads; conferads etìam sibi munus absolutionis, si iurare 
voluerit stare mandatìs nostris, prò vicesima non soluta, cui post- 
modum precipiatìs ex debito iuramenti, ut prò eadem vicesima io 
e. 31 A prò se et diocesi sua et diocesi Con cordiensi | pignora mille mar- 
carum vobis fadat assignari, computando quicquid solutum est 
vel etiam debet solvi, mittatque nobis per litteras suas ut pignora, 
que habuimus prò discordia quam habuit cum Tarvisinis, prò 
prefata vicesima teneamus. datum Mutine idibus septembris, 15 



LXXXX. 



V 



18 Ottobre IMI. -^ GENERABILI in Christo fratri . . Dei gratta Parmensi episcopo, 

Hugo miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus. 



Il legato com- 
mette ai vescovo 
di Parma di dar o i i • t t n^ 

"^'^ •u'»bfte ài Apostolice Sedis legatus, salutem in Domino, cum dilectus filius 

S. Ginesio di Bre- *^ . 

scello di alienare ^ ^ abbas Sancti Geuesii de Bersillo iuramentum Ecclesie Romane 

alcune possesuom. 

prestiterit, sicut prestare consueverunt prelati qui Ecclesie Romane 



nullo subiacent mediante, quo idem abbas tenetur possessiones 
monasterii nulla ratione alienare sine licentia domini pape et eius 
legati, sicut in forma iuramenti dicitur expressius contineri, coram 
nobis humiliter proposuit abbas ipse, quod monasterio valde de- 
bitis onerato plurimum expediret, quia necessitas imminet et magna io 
utilitas id exposcit, ut exhonerandis debitis et quibusdam utilita- 
tibus monasterii procurandis quedam possessiones minus utiles 
alienentur. quocirca presentium vobis auctoritate mandamus, 
quatinus, inquisita saper hiis diligentius ventate, si rem invene- 
ritis ita esse, salvis possessionibus, mansis videlicet et manualibus ij 
terris seu donicatis ad mensam monasterii pertinentibus, iuxta 
discretionem et conscientiam vestram abbati predicto licentiam 
conferatis prò utilitate monasterii de rebus aliquibus disponendi 

LXXXX, 13. qaocirca] segue nel Cod. discretioni cancellato. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. II 5 



sccundura Deurn et canonicas sanctiones. datum Regii .xv. ka- 
20 lendas uovcrabris. 



LXXXXI. 

VENERABILI in Christo patri . . Dei gratia Gradensi patriarche, «•owokr* mi. 
Hugo miseratione divina Ostiensis et Velietrensis episcopus, «ii»«tfi«rc*diGra. 

^ , ^ ^ ' do circ« U ««nten- 

Apostolice Sedis Icgatus, salutem in Domino, vestrc discretionis "^J^'^^^ 
litteras benigne reccpimus et, que continebantur, intelleximus di- ^««««««««iTr*. 

5 ligenter. sane quia super ostensionem instrumentorum senten- 
tiarum venerabilium fratrum patriarche Aquilegensis et Feltrcnsis 
episcopi et communis Tarvisini dubitastis, prcsentium vobis signi- 
ficatione mandamus, quod nos scripsimus patriarche et episcopo 
mcmoratis, ut sententias ipsas, in autenticam scripturam redactas 

IO per Lantelmum Papiensem publicum notarium, vobis debeant de- 
raostrarc; quibus plcnani fidem adhibentes, restituatis pignora Tar- 
visinorum, cum ea que in ipsis sententiis fieri iussimus ad certum 
terminum, vel que in presenti expediunt adimpleri, fuerint exe- 
cuiioni mandata, pignora autem patriarche Aquilegiensis non 

1 5 restituatis eidem absque nostro mandato, et licentia speciali, quia 
Romane Ecclesie tenetur non in modica pecunie quantitate. da- 
tum Pergami kalendis octubris. 



Lxxxxir. 

HUGO miseratione divina Ostiensis et Velietrensis episcopus, «oOttobwim. 
11 Ice Alo OrdiflA 
Apostolice Sedis legatus, universis christifidelibus has litteras cb« ncIL dbcorju 

toru per l'elezione 

inspccturis salutem in Domino, quia propter discordiam que llT*^^***^ 
exhorta est super electione in Ecclesia Mutinensi (*^ expensas for- ^!^^ ^^' 

LXXXXI, 4. Cod. coDtioebttnr 6. Cod. Teoerabilcm frttmn LXXXXII, 2. Cod. ha<t 

(i) Vacante la Chiesa Modenese tolo si era diviso pane per Orlandino 
per morte del vescovo Martino (1221), de Gummula e parte per Manfredino 
nella elezione del successore il capi- « de Piis » Intervenne Onorio III aa- 



Il6 REGISTRO 



sitan et labores subire cogitur pars utraque, de communi consensu 5 
capituli duximus statuendum, ut occasione illius discordie de pos- 
sessionibus et.rebus aliis episcopatus Mutinensis, quem indempnem 
omnino volumus conservari, nichil penitus expendatur, nec ven- 
datur aliquid aut pignori obligetur, nec prò expensis alterutrius 
partis aliquid persolvatur. si quis autem contra hoc statutum io 
àliqub tempore attemtare presumpserit, excomunicatibnis se no- 
V'Crit sentencia innodatum. attùm arino Domini millesimo .cctx. 
primo, tertiòdecimo kalendas novembris, pòntifìcaius domini Ho- 
horii pipe III anrid sexto, iridiciòne nona. 



LXXXXIII. 



IX Ottobre xaii. YjuGO misératiònc divina Ostìerisis et Velletrensis èpiscopus, 
pa iMegat'o titln 1 1 ApòstoHce sedis legatus, dilectis filiis nobili viro . . potestati, 

comune di Cremo- .,. . • i • rs • 

na avanti la curu consiuo ct toitlmum Crcmonensi salutem in Domino, novenns 

romana per la lite 

con S.Sisto di pu- nos recepisse littèra^ apostoli cas ih hunc modum: 

cenza intorno Gua- *■ ' 

stAiia e Luzzara. ^ Honorfus epìscopùs servus servotum Dei, venerabili fràtri 5 

Inserta lettera • • episcoflo Osticusi, ApostóHce Scdis legato, salutem et apostolicam 

fègSo?'*^ ' * beiiedlctiòiièm. cum in causa, que iiiter monasterium Sancti Xisti 

Piacentini ek parte una, et comniune Crenionense ex altera, super 
curtibus Guastalle et Luciarie ('^ verdttir, iam elapso quinquennio, 
nondum potuerit ad litis contestationem procedi, licet plures super io 
hoc littere a Sede Apostolica emanarint, fraternitati tue per apo- 
stolica scripta mandamus, quatinus, prefatis litteris seu exceptio- 
nibus aliquibus non obstantibus, prefigas partibus terminum com- 
petèntem, quo per procuratores ydohébs cuih instrumentis et aliis 
probatiònibus et defentit)tiibiis isuis compateànt coram nobis, ita 15 
quòd taùsa jpsa fine fiossit debito terminàri. daturti Làterani .ii. 
kàlendds obtubris, poritificatus liòstri àiitìb sexto ». 

15. Corr, defensionibus 

nuUando entrambe le elezioni e no- raboschi, Mem. stor, moden. IV, 58, 

minando invece Guglielmo « de' Sa- (i) Anche Guastalla e Luzzara erano 

baudia » suo vicecàncelliere. Cf. del patrimonio Matildico. Ottenuta 

Ughelli, Italia sacra, II, 121; Ti- fin dal 1127 dal monastero di S. Si- 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 



117 



Quocirca presentium vobis auaoritatc districte precipiendo 
mandamus, quatinus usque ad proximum festum purificationis 

20 beate Marie per procuratores ydoneos cum instrumentis et aliis 
probationibus et defentionibus vestris ad summi pontificis pre- 
sentiam accedatis, ita quod causa fine possit debito terminari, 
non obstantibus litteris apostolicis seu exceptionibus aliquibus, 
iuxta quod in suprascriptis domini pape litteris continetur. datum 

25 Nonantulc .xn. kalendas novembris. 



LXXXXIIII. 

HUGO miseratione divina Ostiensis et VcUetrensis episcopus, e. jxb 
Apostolice Sedis legatus, dilecto filio Rolandino de Cumula [aiOnobwian.] 
canonico Mutinensi, salutem in Domino, presentium tibi aucto- mene ?r .**<k c»^ 

.... ..| ] •• gm^ nule CAnonico mo- 

ritate districte precipiendo mandamus, quatmus personaliter Cre- dcoeM di preec». 

tere el comune di 

5 monam accedcns . . potestati, Consilio et communi Crcmoncnsi Cremoiuuiett«ni 

precedente. 

litteras nostras, quas sibi transmittimus prò causa quam habent 
cum monasterio Sancti Xisti Piacentini, ex parte nostra prcsentes 
et publices viva voce, ipsisque precipias, auctoritate domini pape 
ac nostra, firmiter et iniungas, ut usque ad proximum festum 



sto la terza parte di Guastalla, i Cre- 
monesi avevano disteso il loro pos- 
sesso sul resto col favore imperiale, 
ft quod loca illa prò mille libris im- 
ce perìalium eis fuerant obligata, de 
« quibus ctjam imperio iuramcnto te- 
« nebantur astricti ». Se nella lega- 
zione del 1219 Ugolino d* Ostia riuscì 
a pacificare i Cremonesi con Milano, 
non così potò, non ostante ripetute 
sollecitazioni del papa, por termine 
alla antica lite con S. Sisto; come 
rimasero inascoltate le sue inibitorie 
circa la deviazione del Po di Figa- 
rolo, e circa la sottomissione del clero 
al giudizio secolare dei podestà che 
i Cremonesi mandavano a Guastalla. 
Anche il termine prescritto nel pre- 



sente doc. restò senza effetto, avendo 
i Cremonesi ottenuto una proroga dal 
legato, ed essendo nel 122; interve- 
nuto a favore di Cremona 1* impera- 
tore, che revocò a sé la causa. Final- 
mente nel 1227 Tabate di S. Sisto ri- 
nunziò ad ogni dominio sai dae luoghi 
ricevendo dal comune di Cremona 
3000 lire d'imperiali, con Tapprova- 
zione di Ugolino, asceso al pontifi- 
cato. RoBOLOTTi, 5/. ài Cremona, 
p. 242 ; Repertorio dipi, cremomu, I, 79 
sgg.; Affò, 5/. di Guastalla, 361 -j68; 
FiCKER, Forschungen ^ur ReUhs^ und 
Rechtsgeschichti Italiens, IV, docc. 263, 
266, 269, 302, 31 1-3 14; cf. II, 287; 
hòHUU(,Acta imperii 5W^(a,num.895, 
908, 1086. 



1 1 8 REGISTRO 



purificationis beate Marie (^ per ydoneos procuratores cum instru- io 
mentis et aliis probationibus ac defensionibus suis ad dominum 
papam accedant, ita quod causa ipsa fine possit debito terminari, 
prout in litteris, quas sibi mittimus, continetur. tu ergo man- 
datum nostrum studiose perficias, ita quod de omnibus fidem 
nobis facias per publicum instrumentum. 15 



LXXXXV. 

[Lugi..Ott.i2ai.] w T-ENERABiLi in Christo fratri ..Dei gratia Regino episcopo. 

Il legato com- 



V 



mette al vcscoto V Hu«:o mìseratioue divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, 

di Reggio di assol- ^ ^ t f > 

vere ìf comune di ApostoHcc Scdis legatus, salutem in Domino, de fidei et devo- 

Milano se revochi * o ' 

i'ardvMcov^Tdi tiouis vestrc sinceritate confisi, presentium vobis auctoritate man- 
5i°q«tu cit*tà^?S damus, quatenus, absque omni pacto et conditione a . . potestate 5 

marchese di Mon* « ««i t * \ r i* % \ r i • * 

ferrato. et hommibus motte et credencie Mediolanensis et Modociensis 

iuramento recepto, prò eo quod venerabilem patrem . . Medio- 
lanensem archiepiscopum in iniuriam Apostolice Sedis et nostram 
graviter offenderunt, nostris debeant obedire mandatis, vos primo 
precipiatis ex debito prestiti iuramenti potestati et hominibus io 
predictis Mediolanensibus, ut publice in contione predictum ar- 
chiepiscopum de banno extrahant, et securitatem plenam clerico- 
rum et laicorum persone, familie sue et ordinariorum promittant 
et exhibeant et in omnibus rebus eorum ipsos nequaquam of- 
fendant, deinde absolutionis eis beneficium iuxta formam Ecclesie 15 
impendentes. super facto Modociensium, sicut vobis precipimus 
viva voce, et facto marchionis Montisferrati ac pace ipsius cum 
Mediolanensibus reformanda vobis vices nostras duximus com- 
mittendas, ratum habituri quod per vos iuxta mandatum nostrum 
vobis factum fuerit ordinatum (*). 20 

17. Cod» iTiarcon 

(i) Il 2 febbraio. gato nell'ottobre, prima di lasciar 1* Alta 

(2) È malagevole stabilire se que- Italia, quando anche per gli allesti- 

sta lettera sia anteriore o posteriore menti della Crociata commetteva le 

ai docc. 38, 39, 43, 44. Inclino a ere- sue veci al vescovo di Reggio insieme 

derla un nuovo tentativo fatto dal le- al marchese di Monferrato (doc. 98). 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. II9 



LXXXXVL 

VENERABILI in Christo fratri ..Dei gratia Parmensi episcopo 2oOttobre[i«i.] 
et dilcctis filiis magistris Matheo Regino et lohanni Ferra- mette «fi^oTo di 

* « • • T T • Pann* e a due c*- 

nensi canonicis, Hugo et cetera. qucstionem, que inter dilectos noniciUc«u»«»ui- 

^ l' elezione del ve- 

filios Manfredinum et quosdam canonicos, ex parte una, et Ro- «o^o di Modena. 
5 landinum (') et quosdam alios canonicos Mutincnses, |j ex altera, su- e 32 a 
per clectionibus celebratis in Ecclesia Mutinensi vertitur, discretioni 
vestre de utriusque partis assensu duximus committendam. quo- 
cìrca presentium vobis auctoritate mandamus, quatinus, vocatis 
qui fuerint convocandi, audiatis causam, et de votis, auctoritate ac 

IO zelo eligentium et mentis electorum totoque processu electionuni 
inquisita diligentius ventate, ipsam, habentes pre oculis solum 
Deum, si de partium voluntate processerit, fine canonico termi- 
ncds, facientes quod decreveritis per censuram ecclesinsticam fir- 
mitcr observari; alioquin causam eandem usque ad diffinitive 

15 sententie calculum sufficienter instructam ad Scdem Apostolicam 
remittatis, prefigentes partibus tenninum competentem, quo se 
conspcctui apostolico representent, diffinitivam sententiam dante 
Domino reccpture. testes autem qui et cetera. quod si omnes 
hiis exequendis non potueritis vel volueritis interesse, vos, frater 

20 episcope, cum eorum altero ea nichilominus exequi procurctis. 
datum Mutine .xiii. kalendas novembris. 



LXXXXVII. 



H 



UGO miscratione divina Ostiensis et Velletrensis episcopus, ,,Ago.to(nn.i 
Apostolice Sedis Icgatus, dileao fi Ho fratri Ugolino priori ^j"t,lJS5»4,?*l*i^ 



ria Nuova in leiu* 



Sanae Marie Nove in lerusalem de Veiìetiis, sulutem in Domino. ^^ ^^ venexia 
quia de fomicationibus et adulteriis . . abbatis monasterii de Kcr- Jei^^^illi^i! 

(i) V. doc. 92. 



120 REGISTRO 



sia. 



^giano di Nervi- yisia Tarvisioc diocesis, quod ad Romanam Ecclesiam nullo per- 5 

tinet mediante, et dilapidatione quam de rebus fecit ipsius, per 
inquisitionem quam super hoc fieri fecimus nobis constitit evi- 
denter, presentium tibi auctoritate districte precipiendo manda- 
mus, quatinus, universo conventu suo cujp eo ad tuam presentiam 
convocatis, abbatem ipsum ab eiusdem monasterii administratione ic 
in perpetuum amoyere non differas et officio ac beneficio su- 
spendere non postponas, provideas tamen ei de loco ydoneo, ubi 
penitentiam possit agefe de commissisj -^bertum vero eiusdem 
loci monachum oflicio beneficioque suspendas, quia eum habere 
proprium contra suan^ regul^m et san,ctiopes canonicas intellexi- i j 
mus manifeste, quibus rite peraqtis, prefato coaventui ex parte 
n,ostra districte iniungas, ut sine dilatione, Deum habentes pre 
oculis, de perscma ydone^ cano^ice sibi provideant in pastorem ; 
prpvisurus namque interim sollicite ac attente, ne monasterium 
ipsum patiatur in temporalibu$ ],esionem, et quia in pluribus alias 2C 
noscitur deformatum, corrigas e;t reformes in aliis, quecunque se- 
cundum Deum et beati Benedicti regulam ibidem inveneris cor- 
rigenda, in hiis et singulis supradicti? contradictores et rebelles 
per censu^am ecclesiasti^cam qompescend,©. datum apud Sanctum 
Cesarium Mutiniensis diocesis pridie kalendas septembris. 25 



LXXXXVII A, 



[Settembre 1221.] T Tenerabiliìu Christo patri et domino Hugoni Dei gratia Ostiensi 
ria Nuova pi^wt- V cplscopo, Apostolice Sedis legato, frater Ugolinus Sancte Ma- 
fvere ^«egSitl il Tie Nove de lerusalem in Veueciis inutilis minister, debitam in 

suo mandato. .« . 1 . . /• .. 

omnibus reverenciam cum subieccione. super factum monasteni 
de Nirvisia Tarvisine diocesis nuper a sanctitate yestra litteras re- 
cepi in bunc modum: .... ^^\ 

LXXXXVII A, Documento originale inserto tra le ce. 31 e 32; pergamena di 
m, 0,28 X o,oQ. 

(i) Segue il testo della lettera precedente. 



DEL CARDINALE UGOLINO D* OSTIA. 



121 



Quapropter ego mandatum vestrum cxsequi cupiendo, abba- 
tem et conventum eiusdcm monasterii ad meam presentiam vo- 
cavi, et ipsum abbatcm ab aministracione ciusdcin monasterii 

IO sentenciando in perpetuum removi et eum ab officio et beneficio 
sospendi; similiter domnum Albertum monachum dicti monasterii 
ab officio et beneficio privavi, sicut per sententiam latam quam 
vobis trasmitto poteritis avertere manifeste, quid igitur super bis 
faciendum sit, vestra dignetur discrecio providere <*>. 

15 Domino episcopo Ostiensi, Apostolice Sedis legato. 



LXXXXVIII. 



NOBILI et strenuo viro .. Dei gratia indici Turritano, Hugo et e. 32 b 

cetera. noveritis nos recepisse litteras apostolicas in hunc jj ottobre im. 

modum: « Honorius episcopus servus servorum Dei, venerabili "**£r^*'"J; 

fratri , . Hostiensi episcopo, Apostolice Sedis legato, salutem et S^ÌJcmit»Iir. 

5 apostolicam benedictionem. fratemitatis tue litteras benignitate iTrdnodS^o 

I 11 • «Il paterno e del sno. 

recepimus consueta et earum tenorem pieno collegmius mtellectu, ^^ ^^^^^ 

gralias agentes largitori omnium gratiarum in gratia eius, qui iniert. ietterà 

di Onorio IH ti 

te deducens per suorura semitam mandatorum in beneplacito suo »eg«to. 
dirigit actus tuos, multa et magna per tuum ministerium ope- 
10 rando, in quibus tanto ampliori gaudio exultamus, quanto per- 

13. Corr. advertere 15. A trrfro della lettera. LXXXXVIII. lU questo Jik. il 

Cod, ha due copte, runa (A) ac. 32U e l'altra (li) a e. ;y.s b. 3. «rvus] A icrvorum 

4. A patri 7. A quc 



(i) Il cardinale* fece procedere al- 
l'elezione del nuovo abbate, « B. prio- 
« rem Sancii Pelagii ». Il deposto si 
querelò avanti il papa, che finì con 
aspettare V imminente ritorno del suo 
legato, « qui tandem a nobis super 
« eodem negotio rcquisitus, asseruit 
« prefatum I. tamquamdìlapidatorem 
« notissimum et adulterum ac forni* 
« carium manifesium, rcvcra cius au- 
«ctoritate fuisse iustitia cxigente re- 
« motum a regimine monasterii scpc- 
« dicti, ac prefatum B. canonico in 

Ugolino d'Ostia. 



V illius abbatem electum, seque il- 
« lius electionem auctoritate commisse 

V sibi Icgationis, antequam litteras no- 
« stras reciperet, confirmasse, suadens 
« ut monasterium ipsum non pcrmit- 
« teremus a prcdìcto I. ulterius fati- 
« gari ». E Onorio impose silenzio 
al reo abbate con lettera del 14 di- 
cembre 1221 diretta al vescovo di Tre- 
viso e al priore di S. Michele di Mu- 
rano. V. HoNOKii III Riì^cM, a. VI, 

cp. 121, C. 177. 



122 REGISTRO 



amplius et perfectius exinde proficit Ecclesia generalis, et Terre 
Sancte subsidium iuxta spem nostrani et desiderium procuratur. 
ad hec cum dare memorie . . index Turritanus (') signo crucis 
assurapto vovi^set in Terre Sancte subsidium proficisci et prò re- 
demptione voti sui obtulisset centum milites vel centum millia 15 
marabottinorum in eiusdem Terre subsidium iuxta nostrum 
beneplacitum destinare, interim viam universe carnis ingresso, 
nobilis vir Marianus index, natus eius, venerabilem fratrem no- 
strum . . Sorranum episcopum (*> ad nos mittens, obtulit se velie 
pium patris propositum adimplere, illuc sive predictum numerum 20 
militum sive pretaxatam pecuniam transmittendo ; et, quia ipse 
crucis erat caractere insignitus, instabat per eundem episcopum 
ut eum absolveremus a voto paratum viginti milites in eiusdem 
Terre destinare succursum, sed nos, communicato fratrum no^o- 
rum Consilio, quod offerebat prò patre non imperito acceptante^, 25 
volebamus ut prò se quinquaginta milites destinaret ; et sic idem 
episcopus tunc a nobis non potuit aliquid obtinere. unde cum, 
sicut tue littere continebant, idem index adhuc prò patre suo 
centum milites vel centum milia marabottinorum, et prò se con- 
gruum eidem T^rre ofFerat subsidium exibere, de circumspectione 30 
tua plenam fiduciam obtinentes, fraternitati tue per apostolica 
scripta mandamus, quatinus eorum alterum que ofFert ipse prò 
patre secundum arbitrium tue discretionis acceptans, attente pro- 
videas, ut, si magis expediens visum fuerit pecuniam destinari, 
tales exiade milites conducantur, qui alias non essent in sepe diete 35 
Terre subsidium profeauri. super eo vero quod idem index prò 
absolutione sui voti congruum ofFert subsidium, tibi plenarie com- 
mittimus vices nostras, ut provideas «uper hoc sicut tibi Dominus 
inspirabit. datum Laterani .v. kalendas octubris, pontificatus no- 
stri anno sexto ». nos enim, quia patrem vestrum sincere di- 4^ 
leximusO) et personam vestram afFectione quantum cum Deo pos- 

17. i4 et viam 32. caractere] B signaculo 



(i) Gomita II. (3) Nel 1 217 Onorio III aveva corn- 

ei) Pietro. messo a Ugolino di far precetto al 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 123 



sumus diligimus speciali, ea gratanter cfHcerc cupimus et optamus, 
que ad vestrum ef terre vostre rcspiciant conimodum et hono- 
rem, volentes igitur mandatum summi pontificis adimplere, no- 

45 bilitati vestre consulimus et ex parte domini pape mandamus, 
quatenus centum milia marabotinorum prò centum militibus sine 
dilatione aliqua lanuam transmittatis venerabili fratri . . archiepi- 
scopo(*> et dilectis filiis . . abbati Sanai Andrea de Sexto et Danieli 
Aurie, consanguineo et fideli vestro, civi lanuensi (*>, nomine Sedis 

jO Apostolice assignantes; prò vobis autem, qui crucis signaculum 
assumpsistis, prò triginti militibus pecuniam destinetis, tantum 
eorum singulis assignantes, quantum singulis aliorum centum de 
summa predicta fuerit consignatum. hiis ita rite peractis, a voto 
peregrinationis absolvet archiepiscopus memoratus, iuxta quod ei 

55 nostris dedimus litteris in mandatis. milites autem ad Terre 
Sanae subsidium transmittendos a vobis electos vel aliis qui- 
buslibet etìgendos a venerabili ||fratre nostro ..Regino episcopo e. 33 a 
et nobili viro . . marchione Montisferrati vel ab altero eorum, si 
uterque interesse non poterit, precipimus secundum sue discretionis 

60 arbitrium acceptari, qui alias non sint in Terre Sanae subsidium 
profecturi et per annum ibi debeant fideliter deservire, vos au- 
tem, sicut vir nobilis, providus et discretus, ita studeatis omnia 
celeriter adimplere, quod suum patris vestri propositum debitum 
sortiatur effectum, et vos a domino papa et fratribus suis possitis 

^5 non immerito commendari, ac nos, qui speciali vos affeaione 
diligimus, de soUicitudine nobis commissa non possimus merito 
reprehendi. datum Bononie .vni. kalendas novembris. 

comune di Pisa di revocare l'esercito 332, 335, 337; Ogerh Panis Annuì. 

mandato in Sardegna e distruggere lanuens. ad a. 

o consegnare alla Chiesa il castello (i) Ottone. 

edificatovi. In quello stesso anno ebbe (2) Daniele d*Oria figlio di Andrea 

il legato a trattare la pace tra Pisa e di Susanna figliuola di Barisone II 

e Genova, di cui il giudice di Torres di Torres. Monum. cil. X, 25 S, 259, 

era alleato. Monum. bist, patr.X^^iSf 879, nota 2, 880, nota 3. 



124 



REGISTRO 



LXXXXVIIII. 



28 NoTemb. 1221. 

I militi piacen- 
tini nominano prò • 
curatori all'atto se- 
guente. 



A 



NNO Domini millesimo •cc. vicesimo primo, indicione decima, 
die dominico secundo exeunte ('^ novembri, Placentie, in ec- 



clesia Sancti Protasii, coram Arnaldo Stricto, Acerbo de Fontana, 
Agado Advocato, Sperono de Campromaldo et Guillelmo Pastu- 
rello testibus rogatis. milites Piacentini constituerunt lohannem 5 
Confanonerium, Gerardum de Nivistino, Vurzanum de Vurzano, 
lacobum Podisium et Obertum Surdum eorum procuratores ad 
constituendum procuratorem ad petendum, exigendum et reci- 
piendum .ce. marcas argenti minus .xviiii. libris imperialium, ac- 
cepti a militibus Placentinis, quas dominus cardinalis penes epi- io 
scopum Paduanum deposuerat, et ad omnia faciendum circa ipsam 
quantitatem et prò illa quantitate que dominus cardinalis voluerit; 
qui omnes presentes procuratores constituti hoc receperunt man- 
datum (*). 

Ego Albertus Furus sacri palatii notarius buie interfui et scripsi. 15 



C. 



4 Dicembre 1221 
I procuratori 



i A 



NNO Domini .mccxxi. indicione .x. die sabbati quinto mensis 
miuti piacentini de- -*- ^ decembris, Pkceutie, in eadem ecclesia, coram Guillelmo de 
vf^^Mo^Mìge- Porta, Arnaldo Stricto, Oberto de Vita Alta, lacobo de Malacor- 
somma rìcevutada rigia, Lombardo de Fomano, Savo Surdo et Baiamonte Viceco- 



9. accepti] così il Cod. 11. Cod, faciendi 15. Cod. Pur. C, 4. Cod. Forman. 



(i) Il 29 novembre, ma la dome- 
nica risponde al 28, come nel doc. loo 
il sabato al 4 dicembre. 

(i) L' accordo tra il popolo e la 
milizia di Piacenza tentato dal cardi- 
nale era durato assai poco, essendosi 
il popolo addi 15 novembre 1221 sol- 
levato contro il podestà Ottone da 
Mandello, imprigionandolo col suo 



seguito. Annah Placeni. Guelphi ad a. 
Pare che il legato di nuovo interve- 
nisse, e, fuggito il Mandello, liberati 
gli altri, «lune, quas a populo Pla- 
« centino sub deposito receperant, 
<c mille marcas argenti, annuente car- 
« dinali, Mediolanenses restituerunt ». 
C'osi, secondo il Locati, De origine 
Placentinae urbis (Cremona, 1 5 64), p. 7 1 . 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 125 



5 mite, testibus rogaris. Johannes Cofanonerius, Gerardus de Vi- 225L"l!lÌ^1r^ 
vistino, lacobus Podisius et Obertus Surdus voluntate militum *^°''° ^ PtaoY«. 
Placentinorum, sicuri in suprascripto instrumento a me facto con- 
tinetur, constituerunt Wurzanum de Wurzano procuratorcm mi- 
litum Placentinorum ad pctendum, exigcndum et recipiendum 

IO .ce. marcas argenti minus .xviiii. libris imperialium, acepti a mi- 
litibus Placentinis, quas dominus cardinalis penes episcopum Pa- 
duanum deposuerat, et ad omnia facicnda circa illam quantitatcm 
et prò illa quantitate que ipse dominus cardinalis voluerit. qui 
Vurzanus presens hoc recepit mandatum. 

15 Ego idem Albertus interfui et scripsi. 



V 



CI. 

RUZANUS de Vruzano, procurator militum Placentinorum ad u Gaimiio mx. 
petendum et recipiendum duccntas marcas argenti minus M^T^B^ome m 

, i.|.. ... , . ,. .. militi di Piacenza 

decem et novem hbris impcrialium, depositas per dominuni Hu- f« quieun*. ai le- 

gito dcllA MinniA 

gonem Ostiensem et Velletrensem episcopum penes dominum preaem. 
5 lordanum episcopum Paduanum, velut in publico instrumentQ 
continetur facto ab Alberto Furo notario, fecit finem et refutatio- 
nem, datum et pactum de non petendo prò se et suo nomine et 
nomine dictorum militum Placentinorum de omni iure, ratione 
et actione reali et personali sibi et militibus ipsis et competen- 

10 tibus et competituris versus prefatum dominum Hugonem Ostien- 
sem et Velletrensem episcopum et quemlibet alium obligatum 
prò eo ad ipsas ducentas marcas argenti minus decem et novem 
libris imperialium; et promisit prò se et militibus dictis omnia 
suprascripta rata habere, nec retractare aliquo iure vel modo, nec 

ij aliquid petere, et si petitum quid fiierit, nomine pene in duplum 
componere, et ea pena soluta, requisiti© nullius sit momenti, 
actum est hoc anno dominice incarnationis millesimo .ce. vice- 
simo primo, indicione decima, die veneris quarto decimo mensis 
ianuarii, in urbe Roma, in camera diai episcopi, in Sanao Pctro 

e, IO, acepti) Coti ti CoJ. CI, 6. Cod, Far. 



1^6 REGISTRO 



Marcellino, presenti a fratris Ubaldi, fratris Alberti et fratris Ni- 20 
colai testium rogatonim. 

Ego Johannes de Azone de Plolzano sacri palati! notarius hec 
omnia saprascr^)ta scripsi. 



CU. 

[Dicembre 1221.] -^ tenerabili patri ct domino Hugoni Dei gratia Ostiensi et 
PadovrTc°rive al V VelletTcnsi episcopo, lordanus sola miseratione divina Pa- 

cardinale di aver ^ .... • 1 • • r 

consegnato al prò- duanus eoiscopus licet indignus, salutem et sincere devotionis af- 

curatore dei militi * * o ■» 

di Piacenza la som- fectum. patcmitati vcstre tenore presentium innotescat quod, 

ma sopradetta. < ' ^ ' 

visis vestris litteris, incontinenti .ce. marcas argenti minus .xviiii. 5 
libris imperialium Vrugano de Vrugano procuratori militum Pla- 
centinorum iuxta mandatum vestrum dare curavi, quocirca be- 
nignitatem vestram exoro attentius, quatinus vestras patentes lit- 
teras, quod ratum et firmum habueritis, michi mandare dignemini, 
ut omnis dubietas auferatur et nullum dampnum vel incomodum io 
incurrere valeam propter hoc. 

Domino Hugoni Ostiensi et Vdletrensi episcopo cardinali, ex 
parte episcopi Paduani. 



CHI. 

Onorio Himan. ^ TQBiLiBUS virfs Cìuzìo, Bobazano^^^et eorum natis et cetera. iam 

da a Cencio e Ho- IXI ... 

Taziano di dcsute- J[ >| piurics vos monuimus dilie^enter et fecimus per alios commo- 
re dal costnure un * o r 

dtu"? óSi^ ^* i^> u^ ^ molestatione civitatis Ostiensis, que ad Romanam Eccle- 

CU. OriginalÉ in pergamena di m. 0,75 x Oy06 inserto tra le ce. 33 e 34; copiato 
net registro a e. 34. 13-13. Uindiri^^o è a tergo. CHI. Di questo e del .seguente 
doc. il Cod. ha due copie, l'una (A) ac. 33 x e l'altra (B) a e. 40 b con alcune varianti, 
I. B Bobazafio et Cincio Bobazani et cetera manca in B. 

(i) Il nome di Bovazzano si riscon- «r presso il sito che si tragitta sopra 

tra in Tor Bovacciana, posta « sulla « una barca per passare nell'Isola Sa- 

« sponda sinistra del Tevere all' ul- « era ». Nibby, Analisi dei dintorni di 

« timo angolo di Ostia verso il fiume, Roma, II, 471. Rifatta sotto Mar- 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 



127 



siam pieno iure pertÌQCt,cessaretis; qui si attenderetis, sicut convenit, 
5 iuramentum fidelitatis exhibitum ratione feudi, quod tenetis ab ea, 
non solum ipsam non attemptaretis in aliquo molestare, |j veruni 
etiam opponeretis molestatoribus vos metipsos, ut sic appareretis 
in fide stabiles et in opere efficaces. sed vos, monitis nostris om- 
nino contemptis, imrao divino timore et humano pudore prorsus 

IO abìectis, adhuc civitatem ipsam non desinitis aggravare, quin immo, 
ut eam gravius opprimere valeatis, castrum edificare cepistis in 
gravem Apostoli ce Sedis et nostram iniuriam et iacturam, in preiu- 
dicium civitatis eiusdem et vestram infamiam manifestam. adhuc 
autem experiri volentes utrum, agnoscentes nostre mansuetudinis 

15 gradam habundantem, velitis ab eiusdem civitatis, immo nostra, 
molestia conquiescere, nos vos, sicut iterum, sic attentius paterno 
affeau monemus ac per apostolica vobis scripta firmiter precipiendo 
mandamus, quatinus quod edificatum est penitus destruentes, de 
cetero edificare ibidem nuUatenus presumatis; alioquin quantum- 

20 cumque vobis deferre velimus, nequaquam poterimus evitare, quin 
centra vos tanto severius procedamus quanto vos hactenus in 
maiori supportavimus lenitate. 



e. 33 B 



Cini. 

NOBILI viro comiti Riccardo (*>. ut fidei et devotionis affectus Onorio ni e«)r. 
ta il conte Rie- 
quem habes erga Romanam Ecclesiam et venerabilem fratrem «rdo a aiindcr* 

* '^ Of tia contro Cc»« 

nostrum episcopum Osticnsem in efiectu clarescat, expedit ut iniu- ^^ • BoUi«o. 



6. A tpMn attemptaretift 



14. B cogBO&ccntcft 



té. tos] B nobilitauni vestram 



tino V (Guglielmotti, Le fortifica- 
ijioni d(Ua spiaggia romana, p. 486), que- 
sta torre presenta però, come ne av- 
verte ramico prof. G. Tomassetti, evi- 
Jenti traccie di un castello del sec. xii, 
costruito sopra ruderi romanL Te- 
nuto conto non tanto del nome quanto 
anche della posizione, forse è da rico- 
noscere in Tor Bovacciana il castello 
che ad offesa di Ostia venivano co- 
struendo Cencio e Bovazzano. Più 



difficile ò stabilirne la famiglia. Un 
« Bovacianus Romani de Ranucio » 
appare in un atto del 1193 relativo 
ai Frangipani (Gregorovius, SL ài 
Roma, IV, 465); un « Egidio Bova- 
ciani » nel 1 205 acquistava beni nel 
lenimento « Fasanorum ». Cod. VaL 

8049, P*^' ^^ ^' 'S)- 
(x) Riccardo Conti, conte di Sera. 

Cf. TUEINER, Cod. dipi I, 42, 46. 



128 REGISTRO 



riatoribus eius viriliter te opponens, ipsius impugnatores expugnes, 
sicut nobis pluries optulisti. cum igitur nobiles viri Bobazianus 5 
et Cintius Bobatiani ac eorum nati castrum in destructionem ci- 
vitatis Hostiensis, que ad Romanam Ecclesiam pertinet pieno iure, 
centra inhibitionem nostrani noviter erigere inchoarint in nostrani 
iniuriam et contemptum, nos te rogamus et monemus attente, 
per apostolica scripta mandantes, quatinus zelo fidelitatis in qua io 
Ecclesie Romane teneris accensus, nisi predicti nobiles, iuxta quod 
eis nostris dedimus litteris in mandatis, quod de castro inceptum 
est penitus destruentes, de cetero in ea edificare cessaverint, eis 
super hoc te opponas viriliter et potenter, quia nos tibi ad id li- 
benter impendemus auxilium et favorem. 15 



CV. 



e. 34 A JNFRASCRIPTI milites debent proficisci in subsidium Terre Sancte 
[laai.] 1 et debent recipere infrascriptam pecunie quantitatem : 
liti awoidati peTia Comcs Dalfinus de Monte Ferrante (*) prò .e. militibus mille 



Crociata. 



marcas ; 

De comitatu Viane, Sabaldie et laneve .e. milites, qui debent 5 
recipere -m. marcas, exceptis illis, qui prò Deo et amore mar- 
chionis (*) crucem, receperunt; 

A Monteferrato superius .e. milites, et debent habere .mcclx. 
marcas ; 

De Cremona .xxii. milites, quorum quilibet debet habere .l. io 
libras imperialium; 

Cnn, 6. destructionem] B destructionem munitione 8. B nostram expressam A exbi- 
gere B inchoarunt 9. te] B nobilitatem tuam la. de castro manca in B. CV. 5-7. 
Nel Cod. questo paragrafo è aggiunto. 

(i) Guglielmo Delfino d'Alvernìa e apostolica gli aveva fatta il marchese 

conte di Montferrand. Onorio III dì Monferrato. Bouq.uet, Recueil des 

addì 5 gennaio 1222, encomiandone historiens, XIX, 718. 
il proposito dì passare in Terra Santa, (2) Guglielmo marchese dì Mon- 

glì confermava la promessa delle mille ferrato, 
marche, che a nome della camera 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



129 



De Verona .viii. milites cum pecunia, quorum quilibet debet 
habere .L. libras imperialium, et .xxii. sine pecunia, qui omnes 
iam iverunt; 
15 Guillermus Pedoca ^*) cum uno sotio milite, .cxxxin. libras 
imperialium ; 

Guido Serpui cum uno socio milite, .e. libras imperialium; 

Ubertus de Panzano (*>, .l. libras imperialium; 

Engeramus de Nachreta (') cum uno milite, .e. libras impe- 
lo rialium; 

Matheus de Corrigia (^) cum tribus militibus, .e. marcas ; 

Egidius de Macreta ('>), .L. libras imperialium; 

Rccuperus de Lucardo (^) cum filio suo Runucio, .e. libras 
imperialium; 

17. Nel Cod, è aggiunto. 19. Nachreta] corr. Macreta come al r. 22, Cf. nota 3. 
19-30. Aggiunto nel Cod. 33-24. Aggiunto nel Cod, 



(i) Guglielmo Pedoca e Aldebran- 
dino cr de Picio » o « de Pizo » sono tra 
quelli « de domo Guidonis Manfredi » 
a cui il legato e Onorio III concessero 
la investitura di Quarantola;v. doc. 12, 
nota 4. Aldebrandino fu ambasciatore 
di Modena nel 1216; v. p. 131, nota 3. 

(2) Un Ubertino « de Panzano » nel 
1179 giurava « habitantiam semper 
« Mutine facere » (Modena, arch. Co- 
mun. Lih. privil. e. 22). Uberto dovè 
appartenere alla famiglia dei signori 
di Rubiera, che tenevano anche il ca- 
stello di Panzano in quel di Carpi. 
TntABOSCHl, Dizionario storico-topogra- 
fico dtl Modenese f II, 180, I, 375. 

()) « Hengheramus de Macreta de 
« Cazaguerra *», appartenente alla fa- 
miglia dei signori di Sassuolo, nel 
cui territorio è Magreda, è ricordato in 
atti del 121 3 e 1225 ; podestà di Ve- 
rona nel 1218, di Firenze nel 1224, di 
Rimini nel 1226. Quivi ebbe a pa- 
tire molestie da alcuni cittadini « prò 
<r eo quod quasdam eorum sororcs et 
« consanguineas hereticas manifestas 
« iuxta debitum sui officii cepcrat, et 

Ugolino d'Ottia 



« imperatori tradìdcrat comburcndas, 
« ac imperialcm Icgem nuper contra 
« hercticos editam volebatin statutario 
« eiusdem ponere civitatis ». Tira- 
boschi, Dii- cit. II, r ; Chron. Mant. 
(Arch. stor. ital. N. S. I, par. II, 31) ad 
a. 1218; Simon della Tosa, Cronaca; 
Theiner, Cod, dipi. I, doc. 140, p. 85. 

(4) Fu podestà di Parma (1205), di 
Pisa (1208), di Cremona (1210), di 
Bologna (121 3), di Modena (1216), 
di Verona (1217), di Pavia (1220). 
Affò, Storia di Parma, III, 52, 59,63, 
81, 85, 91, 102. 

(5) Nel 1179 un Egidio «de Macreta» 
giura « habitantiam » in Modena {Lib. 
privil. cit. e. 23) e nel 1198 aliena 
la sua parte della rocca Tiniberga. 
TiRABOSCHi, Mem. stor, moden. II, Cod, 
dipi. 74. 

(6) Certamente della famiglia fio- 
rentina de* Luccardesi, signori del 
castello di Luccardo in Val d*Hlsa. 
Repetti, Dizionario della Toscana, II, 
817. Nell'estimo de* danni patiti dai 
guelfi di Firenze dal 1260 al 1266 fìgura 
appunto un « Ricovcrinus q. d. Rinucci 



130 



REGISTRO 



Aldeprandinus de Picio (0 cum tribus sociis miliribus, .e. 25 
marcas ; 

lacobus de Palude (*) cum tribus sociis militibus, .e marcas ; 

Guiilermus et Hugolinus (') cum duobus sociis, totidem ; 

Fulconus de Campagnola ^^\ .l. libras imperialium ; 

Matheus Novellus de Corrigia (5) cum uno milite, .e. libras 30 
imperialium; 

Hugolinus et Pelaus, .e. libras imperialium ; 

Sex milites Piacentini, quorum quilibet debet habere .l. libras 
imperialium ; 

Hugo Lupus marchio W cum duobus sociis militibus et .ini. 3 5 
bonis servientibus armatis cum equis, .e. marcas; 

Marchio Cavalcabo (?) cum quatuor militibus et servitoribus 
sex armatis cum equis, .ce marcas; 



« de Lucardo » che ebbe rovinate in 
quel castello « turrim et duo palatia 
« et unum terratum ad unum se te- 
« nentia », Ildefonso di San Luigi, 
Deli:(ic degli eruditi toscani, VII, 228. 
(i) V. p. 129, nou 2. 

(2) lacobo « de Palude », figlio di Ar- 
temisio (atto del 1209), mori nel 1224. 
Salimbene, Chron. ad a. La rocca 
« de Palude » sorgeva nel Reggiano tra 
Fabbrico e Reggiolo. Tiraboschi, 
D/:(. cit. p. 159. 

(3) Forse Guglielmo ed Ugolino 
da Fogliano (Reggio), fratelli, testi- 
moni nel giuramento di fedeltà pre- 
stato al pontefice da Salinguerra(i 2 15). 
Guglielmo fu podestà di Cremona nel 
1232 e di Foligno nel 1234; Ugolino 
fu ucciso nel 1226. Tiraboschi, D/:(. 
cit. p. 258; Theiner, Cod. dipi. I. 
doc. 69, p. 45. 

(4) Un « Fulchinus de Campagnola » 
fu pure presente (121 5) al giuramento 
citato nella nota precedente. 

(5) Probabilmente quel Matteo, fra- 
tello di Guido, al quale, morto nel 
1245, successe nella podesteria di 
Mantova {Ann, Mant. ad a.). Tenne 
quella di Padova nel 1258 (Rolan- 



DiNi Patav. Chron. lib. XI, cap. 6) 
ed altre molte. Salimbene, Liber de 
prelato, p. 416. 

(6) Salimbene (ad a. 1260), ricor- 
dando Ugo primogenito e i suoi quat- 
tro fratelli, dice : « magni barones fue- 
« runt et habitabant in Parma in ca- 
« pite pontis .. . dicebantur marchiones 
« Lupi de Soragna, quae villa erat in 
« qua possessiones habebant (e le 
« hanno anche oggi), distans inferius 
« a burgo Sancti Donini per milia- 
« ria .V. ». Tenne le podesterie di 
Cremona (1229-30), di Siena (123 1) e 
di Pisa (1232 e 1233). Nel 1234 ad- 
diveniva coi fratelli alla divisione del 
castello di Soragna. Affò, Storia di 
Parma, III, 46-48 ; Ann, Cremon, ad a. 

(7) Signore di Viadana nel Cremo- 
nese, confermatagli da Federico II nel 
1226. Fu podestà di Modena (1225), 
di Faenza e di Parma (1229) ; nel 1232 
(( superatus et fugatus fuit ... a Bonac- 
ce curso de Palude et ab illis de Sesso 
« apud Mancasale (Reggio) ». Salim- 
bene, Chron. ad a.; Tiraboschi, Mem. 
star, moden. IV, Cod, dipi 97-98; cf. 
RoLANDiNi Patav. Chron, lib. VI, 
cap. 2. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 



131 



Girardus et Manfredus comites de Camìsiano ('> cum sex sociis 
4^ militibus, .ce. marcas; 

Stephanus Lecacorvum (*> cum uno socio milite, .e. libras 
imperialium ; 

Thomas de Saxolo ^'> prò uno socio milite, quem ducit secum, 
.L. libras imperialium; 
45 Bonacursus et Tirisendus de Canusia^^^ .e. libras imperialium ; 

Gallus in Panico de Campagnola, .l. libras imperialium ; 

Girardus de Fante (J) cum tribus sociis militibus, .e. marcas ; 

Albertinus de Castronovo ^^^ frater episcopi Regini, gratis. 

Bemardinus de Villanova cognatus Hugonis de Albico (7), 
30 .CL. libras bononiensium ; 

49-50. Aggiunto nel Cod, 



(i) Altra nobile famiglia cremonese. 
Un Girardo fu podestà di Cremona 
nel II 88 e console nel 1192. Ann. 
Crcmon, ad a. 

(3) Famiglia piacentina. V. doc. 
66, r. 4. 

(3) « Thomaxius fìlius quondam 
« Guidonis de Rosa » (12 17), « Tho- 
« max de Rosa de Saxolo >», uno dei 
signori di Sassuolo fu, con Aldebran- 
dino e de Picio » tra gli ambasciatori del 
comune di Modena che partirono per 
Talpe dì San Pellegrino ad incontrare 
Enrico figlio dell'imperatore Federico 
(1216). Lih. privil. cit e. 102, Mura- 
tori, Antiq. lidi. IV, 164 ; Tiraboschi, 
Di^. cit. II, 306-308, 322. 

(4) Certo de' signori di Canossa. 
Un Turìsendo di quella famiglia ò 
ricordato da Salimbeke all'a. 1255. 

(5) Un « Girardus Fanti » è tra' Mo- 
denesi che giurarono il compromesso 
del I203 sulle discordie con Reggio; 
on « Gerardinus de Fantis » intervenne 
all'atto di composizione tra Modena e 
gli uomini del Frignano (110$); Tira- 
boschi, Mcm. cìl IV, Cod. dipi. 30, 42. 
Il citato autore crede che Gerardo ap- 
partenga ad una delle famiglie « de 



a filiis Manfredi », e però sarebbe con- 
giunto col Pedoca e col <r de Picio ». 

(6) Podestà di Vicenza nel 121 8. 
a Multum displiccbat domino Nicolao 
« [Regino] episcopo, qui tunc regebat 
« et ministrabat cpiscopatum Vicenti- 
« num, quod officiales aequaliter, se- 
« cundum veterem consuetudinem, 
« partibus prò medietate non dabantur 
« (cf. p. $5,nota 1). Unde cum succes- 
a sisset huic dominus Albertinus de 
« Castronovo in potestatem, prò me- 
ff dietatem concessit officiales parti- 
te bus, contempto communi predicto, 
ff tamquam iniquo et fraudulento com- 
« munì. Hic bono modo et tranquillo 
ce statu rexit civitatem ». G. Maurisii 
Historia ad a. Nicolò Maltraversi era 
stato espressamente dato da Onorio III 
compagno al legato nella predicazione 
della croce (v. p. 133, nota i). Dai 
molti nomi di Reggio, Modena e 
Parma compresi in questo elenco è 
evidente l' influenza del nobile e po- 
tente prelato, descritto dal Salimbene, 
op. cit. p. 414. Cf. Tiraboschi, Mcm. 
stor. modfn, IV, 102; Dondi-Oro- 
LOGXO^ Canonici di Padoi'a, 116. 

(7) I due personaggi qui registrati 



132 



REGISTRO 



Item de pecunia iudicis Turritani (*), .cxxx. milites; 

Sighifredus et Galvanus, .e. libras imperialium; 

Orlandinus Aldeprandini de Luca (*), .lx. libras imperialium; 

Hugolinus et Orlandinus de Ferraria cum sex sociis militibus, 
.ce. marcas; 55 

Marchio Montisferrati prò quinquaginta militibus et prò sua 
preparatione ad presens ^^\ .mm. marcas. 

Summa suprascriptorum militum est .iiii''Liiii., exceptis illis 
qui amore Dei crucem receperunt, quorum numerum ignoramus. 

Summa militum quos civitates promiserunt est .e. minus .vii., 60 
exceptis .XXX. militibus Verone, qui iverunt. 

Summa pecunie militibus exhibende .vii"virxxx. marcarum, 
et postea .cl. libras imperialium. 

Prior sancti Gabrielis de Cremona et socii habent in deposito 
de vicesima .ccccxx. libras imperialium. ^5 

Episcopus Laudensis similiter habet in deposito de vicesima 
.ccLXXiiii. libras et .vini, solidos placenfinorum parvorum et .vini, 
libras minus .vi. solidis et .v. denariis bononiensium et .e. libras 
papiensium et .xxxiiii. libras terciolorum, et de sua vicesima .cviiii. 
libras imperialium ; de quibus idem episcopus solvit .cxxiiii. libras 7^ 
et .III. solidos et .1111. denarios de placentinis parvis. 

Episcopus Papiensis .ccL. libras papiensium de sua vicesima. 

Episcopus Paduanus .mcccc. libras venetorum parvorum de 



63. Aggiunti nel Cod. 
Cod. condotta una linea. 



64. Sopra le parole Prior fino a in de[posito] è stata nel 



appartengono senza dubbio l'uno alla 
famiglia, l'altro alla consorteria degli 
Ubaldini. Ugo d'Albizzo, che tro- 
viamo a Pianoro al seguito del le- 
gato, è assai probabilmente il padre 
del cardinale Ottaviano Ubaldini. 
Ildelfonso, Deli:^U cit. X, 218-9; 
BòHMER, Ada imperii seUcta, n. 992. 
Albizzo del q. Azzone degli Ubaldini 
nel suo testamento del 1254 ricorda 
un « Giovanni figliuolo già di Ber- 
le nardino da Villanuova ». Delizie 



cit. X, 213; cf. ivi, p. 220, il testa- 
mento (1270) di un « Ugolinus q. d. 
ce Ugolini de Villanova ». 
(i) V. doc. 98. 

(2) Alla quinta crociata aveva preso 
parte Roberto vescovo di Lucca, se- 
guito da Orlanduccio del q. Tedesco 
Bonsomori. Documenti sulle relazioni 
toscane coli* Oriente, par. I, 91, 445. 

(3) La totalità della somma pro- 
messa al marchese ascendeva a mar- 
che 15,000. V. doc. 124. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 133 



vicesima F . . . . et archidiaconus Aquilegiensis debet ei dare .l. 
5 marcas de sua vigesima, et episcopus Cenctensis .lxx. libras ve- 
netonim parvorum prò vigesima. 

Patriarca Gradensis habet .cccxxx. libras venetorum parvorum 
de vicesima episcopi Concordiensis. 

Summa suprascripte vicesime est .v'lxxv. marcas ^^\ 



CVL 

HONORius episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri . . epi- e. 35 a 

scopo Ostiensi, salutem et apostolicam benedictionem. scripta 7 Ginp» laai. 

nostra mercatoribus Bononie dirigentes, ut pecuniam quam nobis ve^*2?aiiik^Ì' 

debent, tibi, si volueris, sine difEcultaie persolvant, volumus, frater- ^^^dTTwMBti 

... « . . ^ dt Bologna, e gli 

5 nitati tue per apostolica scripta mandantes, quatinus, si forte con- commette di prò- 
tingeret quod, te ipsam nobili viro marchioni Montisferrati, sui •' marchete di 

Monferrato tlpaa* 

voti prosecutione dilata, impresentiarum assignare nolente, vel ob "«**» '" "^«^ 
aiiam causam pecuniam non rcceperis supradictam, eisdem mer- 
catoribus litteras quas ipsis dirigimus non assignes, set id statim 

o nobis studeas, cum pecuniam ipsam suis teneantur expensis circa 
Urbem persolvcre, intimare, super eo vero quod idem marchio 
cum istantia postulat peregrinationis sue iter ad aliud passagium 
prorogari, ccrtum quid sibi respondere noluimus, sed, sicut ipsi 
significavimus, id discretioni tue duximus committendum ; ex eo 

S tamen quod idem marchio instanter prò dilatione supplicat obti- 
nenda et quia usque ad proximo instans passagium tempus est 
valde breve, asserentibus pene cunctis cum quibus super hoc con- 
tulimus quod usque ad passagium proximum non posset idem mar- 

73-74. AV/ Cod. corre una linea da Epìscopus^no a vigesima F... La parola F.... é di 
affai incerta lettura; pare scritto Fricris 77-78. Sei Cod. sopra questo paragrafo 
corre una linea. 16. proximo J cosi il Cod. 

(i) Questo documento ha riscontro al cardinale Ugolino « prò expensis 

nella lettera di Onorio III al legato « et prò debitis eius solvendis in Urbe » 

card. Pelagio, in data de! 24 luglio e al vescovo di Reggio « qui cum 

1220, inserta nel regesto con aggiunte « eodcm prcdicandum ivit ». Rodem- 

evidentemente posteriori, dove sono berg, Epist. Roman, ponti/, saie, xiii, 

enumerate le somme spese dal papa I, 89. Cf. ivi, p. 124. 
p«r Terra Santa, comprese quelle date 



134 REGISTRO 



chio commode se parare, quantum est in nobis consulimus, ut 
usque ad aliud passagium dilationem concedas eidem : sed circum- 20 
spectioni tue id committimus sicut superius est expressum. datum 
Laterani .vii. idus iunii, pontificatus nostri anno quinto. 



CVIL 

7 Giugno laai. TjoNORius episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri 
l'opra del legato 1 1 ..Ostiensì episcopo, Apostolicc Sedis legato, salutem et apo- 

e gli scrive circa 

le somme dovute stoHcam bcnedictioncm. ffratum Deo est tuum ministerium, pro- 
da mercanti di Bo- ... . 

lognaje 5000 mar- pterea ìdsc in viam salutis dirigit gressus tuos; ex eo enim est 

che promesse al « l 00 ' 

fcj^to*"" u ^ge" quod optatum semper consequimur de tua legatione profectum, 5 
sima di marna. ^^ Jaboris tui fructus oppinioucm Humanam dignoscitur superare. 

tuam itaque soUicitudinem dignis nos in Domino laudibus com- 
mendamus; sed ille tibi retribuet, qui redditurus est sancds suis 
de labore mercedem, et eius electis in retributionem iustorum eterne 
beatitudinis premium largiturus. sane nunctium tuum et trans- io 
missas per ipsum ad nos ex parte tua litteras afFectione recepimus 
consueta; quibus diligentius intellectis, in Domino exultavit cor 
nostrum, et quantumcumque ob gravem turbationem contra nos 
in Urbe subortam (^ graviter torqueremur, sicut ipse nunctius tuus 
plenius tibi explicare valebit, voluntati tue nostrum curavimus in 15 
omnibus beneplacitum cooptare, un de, cum teneantur nobis qui- 
dam mercatores Bononienses in tribus millibus sexcentis marchis 
argenti, parati ad huiusmodi solutionem pecunie, prout in eorum 
iitteris dilecto filio S[tephano] camerario nostro transmissis, quas 
ad te dirigimus, continetur, fraternitati tue per apostolica scripta 20 
mandamus, quatinus, si volueris eam ab illis, facta eis nomine no- 
stro refutatione, recipias, quia ecce, ut tibi solvant eandem, ipsis 

6. Cod, fractus 

(1) Probabilmente a causa della Della Tuccia, Cronaca di Viterbo in 

guerra che mossero i Romani contro Documenti di st. ital V, io; Riccar- 

Viterbo, e per la quale il seguente dus de Sancto Germano, Cronica, 

anno Onorio dovè lasciare Roma, ad a. 1222. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 135 

dirìgìmus scrìpta nostra in vicesima compensaturì Theothonic 
quantum a mercatoribus receperis supradìais. quinquc vero millia 

25 marcharum argenti, computata prò parte ipsarum uncia aurì prò 
marcha, quas promisimus tuo vel dileai filli nobilis viri . . mar- 
chionìs Mondsferrati nunctio, qui tuas super hoc afferat litteras, 
sumus assignare parati, non enim fuit nostre intentionis alibi 
eas solvere, cum crederemus quod per nos marchio ipse transiret 

30 nec iure possemus ad presens tantam transmittere pecunie quan- 
titatem. cum autem laboraverimus prò predicta Theotonie vice- 
sima dirìgenda in prò vinciam | Lombardie, venerabilis firater no- e. 35B 
ster . . Coloniensis archiepiscopus ^^\ quia, sicud firmiter asseverat, 
id sine amissionis periculo fieri penitus non valeret, elegit perìculo 

35 suo potius eam Parìsius destinare, missoque propter hoc nunaio 

# 

ad nostram presentiam, nos eum et tuum quasi rccipientes eadem, 
statim ad archiepiscopum ipsum litteras nostras direximus, ut illuc 
sine dilatione transmittant vicesimam memoratam. datum Late- 
rani .vn. idus iunii, pontificatus nostri anno quinto. 



H 



CVIII. 

[Roma, arch. Varie. Regesti di Onorio 111, a. VI, ep. 12, e. 157.] 

ONORius episcopus servus servorum Dei, venerabili firatri j s«ucmb. laai. 
. . episcopo Ostiensi, Apostolice Sedis legato, salutem et apo- da^^u^mil'S^ 
stolicam benedictionem. per tuas nobis litteras, quas solita be- au t^ u ^m 

. . . 1 • r» • « »' comime di 

nignitate recepimus, mtimasti quoa cives Parmenses, qui pu- Pam*, « prozio. 
5'gnantes hactenus contra Parmensem Ecclesìam matrem suam, Piaterattio. 
venerabili fratri nostro . . episcopo et dilcctis filiis clero Parmensi 
dampna gravia et iniurias irrogarant, nunc ad cor Domino fa- 
ciente reversi, eisdem episcopo et clero) ex parte satisfacdonem e. 36 a 
congruam impenderunt, et adhuc plenarie satisfacere sunt pa- 
io rati, propter quod inter eos compositio (*> intervenit, que tam 

30. iure] cosi ti Cod. forte è da ìeggtrt tate io. Val, amicabiUs compositio 
(i) Engelberto. (2) V. p. 27, nota 1. 



136 REGISTRO 



in spiritualibus quam in temporalibus ad commodum Parmensis 
Ecclesie creditur provenire, sed licer dicti cives precise iurave- 
rint Ecclesie stare mandatìs, nequaquam tamen voluisti excom- 
municationis et interdicti sententias, quibus auctoritate Sedis Apo- 
stolice subiacent, relaxare, reservans omnia nostre beneplacito 15 
voluntatis. nos itaque datam tibi a Domino prudentiam dignis 
laudibus commendantes, fraternitati tue, de qua plenam fiduciam 
obtinemus, per apostolica scripta mandamus, quatinus, predictas 
excommunicationis et interdicti sententias iuxta Ecclesie formam 
relaxans, compositionem ipsam auctoritate nostra confirmes sicut 20 
videris expedire, ut deinde nos eam confidentius apostolico mu- 
nimine roboremus, cum ipsam viderimus per te provide confir- 
matam. datura Laterani ,111. nonas septembris, pontificatus nostri 
anno sexto. 



CVIIII. 
3 settemb. 1221. j joNORius cdìscodus servUs servorum Dei, venerabili fratri 

Onono ni en- 1 I *^ *^ 

coraia il legato per 11.. episcoDO Ostiensi, ApostoUce Sedis leo:ato, salutem et apo- 

il buon successo ir ' r o ' r 

rcMrtT^I Jrose- stolicam benedictionem. gratias agimus largitori omnium grada- 
guiria. j^j^^ q^j ^^ j^ gratia in gratiam et de virtute promovens in vir- 

tutem, per ministerium tuum multa et magna iugiter operatur, 5 
que ad honorem Ecclesie sue Sancte profectumque fidelium et 
nostrum proveniunt gaudium salutare, in cantate siquidem ra- 
di catus, palmi tes sacre doctrine longe lateque diflfundens, flores 
et fructus parturis honestatis; indeque fit, ut multos currentes in 
odorem unguentorum tuorum, tue salubri applicans voluntati, ad io 
pacem revocas discordantes, et odientes se in gratiam reducis 
amoris, aliasque tua fecunda facundia plurimos erudiens ad sa- 
lutem, convertis ad Dominum peccatores, prout claret plenius ex 
eflfectu, quam exprimi valeat per afiatum. nos igitur in tuis lau- 
dibus gloriantes, et gaudentes talem in partem soUicitudinis de- 15 
stinasse, qui honorat in nobis plenitudinem potestatis, fratemi- 

9. Cod, horestatis ii. odientes] così il Cod. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 137 



tatem tuam rogamus, monemus et hortamur attente, quatinus, 
sequens Altissimi gratiam, qui tecum est et prosperatur in omnibus 
viis tuis, evangeiiste opus felicitar opereris, gerensque in omnibus 
20 vices nostras^ lapsa erigas, dirigas indireaa et aspera convertas 
in plana, certus quod bonorum omnium retrìbutor multiplicabit 
incrementa frugum iustitie tue, ut qui dedit tibi gratiam, cumulet 
et gloriam, et dans virtutes premia largiatur. datum Laterani .111. 
nonas septembris, pontificatus nostri anno sexto. 



ex. 

STEPHANUS miseratione divina basilice Duodecim Apostolorum e 56 b 
et lohaimes dtuli Sancte Praxedis presbiteri cardinales, uni- 4 Mano 1224. 
versis christifidelibus presentes litteras inspecturis salutem in Do- fimoT^ctil^ 
mmo. universitati vestre presenti volumus mtiman rescnbto, MperGionUnoai 
5 quod nobilis vir lordanus Petrì Leonis, veniens ad mandatum à»^ rec«d «lu 
venerabilis patris domini Hugonis Ostiensis et Velletrensis epi- g*«ì*««>. 
scopi super dampnis et iniuriis illatis ecclesiis et clericis Castri 
luliani, omnia immobilia eisdem ecclesiis restituii incontinenti, 
promisitque super mobilibus stare mandatis eiusdem episcopi, et 

IO ea restituere infra terminos quos prefatus Fpiscopus sibi duxerit 
prefigendos; promisit etiam quod de cetero ecclesiis et clericis 
castri predicti iibertatem debitam conservabit, et prò hiis omnibus 
fideliter et firmiter observandis nos prò quingcntis librìs fideius- 
sores constituit episcopo memorato, cui nos super hoc diximus 

15 obligandos, si aliquando contra predicta veniret, et hoc postmodum 
coram domino papa nobis presentibus est confessus. ad cuius rei 
memoriam presentes litteras fieri fecimus, sigillorum nostrorum 
munimine roboratas. aaum anno Domini .mccxxiiu. pontificatus 
domini Honorìi pape tertii anno octavo, mensis martii die quana, 

20 in presenda nostra et episcopi sepedicti et in presenda nobilis 
viri Angeli de Benencasa, magistrì Alexandrì clerici et Rainaldi 
capellani domini episcopi Osdensis. 

4. rctcrìbto] coii il Cod. 7. Cod, eccllesiit 14. diximot] /brar da corr. diudmas 
Ugciimo d' Ostia. 9* 



138 REGISTRO 



CXI. 

[Roma, arch. Vatic. HoNORn HI Regesta, a. V, ep. 460, e. 91; Cod. arm. 
XLVI, n. 64, e. 31; Raynaldi, Annoi, eccles, ad a. 1221, § 2; Sa violi, An- 
nali di Bologna, IIP, doc. 522; Huillard-Bréholles, HisU dipi. II, 142; 
Theiner, Cod, dipi. I, iii.] 



c« 37 A T jONORius episcopus servus servonim Dei, venerabilibus fra- 
onorio in no- ^ "^ trfbus . . Aquilcgicnsi et . . Gradensi patriarchis et . . Me- 



4 Marzo xaai. 



H 

JJ^ii^ ^^o diolanensi, . . Ravenatensì, . . lanuensi et . . Pisano archiepiscopis 
d^ Sede Aposto. ^^ episcopis et dilcctis filiis ecclesiarum prelatis per Lombardiam, 

Marchiani, Romaniolam et Tusciam constitutis, salutem et ape- 5 
stolicam benedicdonem. cum is qui secundum sue omnìpoten- 
tiam maiestatis nec loco potest nec tempore comprehendi, utpote 
incircumscriptibiiis et immensus et stabilis manens dat cuncta 
moveri, faciat spiritus suos angelos et ministros('), et celonim al- 
titudine inclinata camem assumens humanam prò eo quod de- io 
licie sue sunt esse cum filiis hominum, discipulos quos elegerat in 
mundum destinaverit universum ut omni predicarent evangelium 
creature (*>, suo nos instruxit exemplo, ut eius sequentes vestigia, 
cum assumpti simus in plenitudine potestatis nec per nos ipsos 
possimus singulis negotiis imminere, inter eos quos in partem sol- 15 
licitudinis evocavimus, onera, quasi lethro usi Consilio, dividamus 
unicuique secundum virtutem propriam^^) que variis temporibus 
inminent committendo. unde, cum inter alias occupationes et 
sollicitudines innumeras et immensas, quibus angimur ultra vires, 
hoc instantius cogitemus qualiter succurratur exercitui christiano 20 
feliciter in partibus transmarinis Domino militanti, qui etsi iugiter 
convalescat contra inimicos nominis christiani, tanto magis tamen 

4. Val. (Cod, XLII, 64) prelatis aliis 8. Va/, dans io. Vat. inclinare 11. quos 
manca in Vat, 12. VaL destinaverat 16. Vat. Gebro 22-33. Vat, succursu tamen 



(i) Psalmi, citi, 4. (3) Exodus, xviii. 

(2) Marcus, XVI, 15. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 139 



succursu indiget pleniori, quanto latius inimicorum occupans terras, 
Decesse habet occupads probos deputare custodes, talem ad co- 

25 monefaciendum super hoc christifideles oportuit nos eligere, qui 
zelum Dei habens secundum scientiam non minus merito sancd- 
tatis et operum exemplari, quam virtute vocis ad obsequendum 
DoDGÙno populum efficaciter excitaret ; et ecce a dextris est nobis 
vir dextere venerabilis frater noster . . episcopus Hostiensis qui 

30 dextera divina tanquam cedrus Libani prelatus in Ecclesie paradiso, 
altitudine contemplationis erectus, virtutum odore suavis, fame 
sincerìtate penitus imputribilis, non solum sua fortitudine ad su- 
stentationem domus Domini operatur, verum etiam honestatis 
candore ipsius superficiem convenustat. sed licet ipsius presentia 

35 cara nobis valde careremus inviti, utpote cuius Consilio et auxilio 
plurimum indigimus, ne tamen tantum Christi negotium nostris 
postponere commodis videamur, eum ad hoc providimus depu- 
tandum, ut fungens piene legationis officio, prò Christo evangelizet 
populis verbum crucis, et alias recta regere ac indirecta dirigere 

40 satagens, aspera convertatinplana<'>,extirpandovitia et piantando 
virtutes; firmam spem fiduciamquc tenentes quod Dominus, qui 
ei linguam contulit eruditam, dans voci eius vocem virtutis sue, 
in beneplacito suo diriget vias eius, ipsius facundia mentes au- 
dientium fecundando. ceterum etsi, eius exemplo cuius immeriti 

45 vicem gerimus, quod uni ex minimis nostris fit, nobis fieri repu- 
temus('), quia tamen sicut stella differt a stella in clarìtate, ita inter 
eos est distinctio meritorum, nos cupientes predictum episcopum 
eo propensius honorari, quo per eum Sedes Apostolica sublimius 
honoratur, universitatem vestram rogamus, monemus et hortamur 

50 attente et per apostolica vobis scripta firmiter precipiendo man- 
damus, quatinus eundem legatum vel potius nos in ipso recipientes 
ilariter et devote ac debita veneradone tractantes, eidem in omnibus 



93. Vat. occtipts 37. Vat, obteqniaiii 38. nobis mamea nel Cod. 35. VaL at 
cuius auxilio et Consilio 37. Vat. e Rtg, ▼ideremur 39. Vat. tlios 47. Vat, discredo 
49. Cod. hortamus 

(i) IsAiAS, XL, 4. Cf. Ieremias, I, V, 2 ; VI, 12. 
IO ; Gregoiui VII Epistohu (ed. Iaffé), (2) Math aeus, xxv, 4a 



140 REGISTRO 



et per omnia studeatìs efficaciter obedire; ita quod eum proptcium 
et nos vobis exìnde reddatis favorabiles et benignos. alioquin 
sententiam quam idem tulerìt in rebelles, ratam et finnam habe- 55 
bimus et facìemus auctore Domino inviolabiliter observarì. datum 
Laterani .ii. idus marti), pontifìcatus nostri anno quinto. 



CXII. 



II Marzo laai. j j ONORius cpìscopus scrvus scrvorum Dei, venerabili fratri 

Onorio III as- 
je^a al cardinale 
dei Ss. Cosma e 



H' 
.^ . . episcopo Hostiensi, Apostolice Sedis legato, salutem et apo- 

dei Ss. Cosma e^i» \ ^^ .• i • •, \ *i* e ^ * ^» 

Damiano e al vice- stolicam òenedictionem. de sincentate venerabilis fratns nostri 



marche e la vige- , . episcopi Tuscoiani et dilectorum filiorum E[nrici] Sanctorum 

sima di Germania .... . \ 

a disposizione del Cosme et Damiani diaconi cardinalis et WTilebiii 1 Sancte Romane 5 

legato in sussidio ^ ^ ^ *• ■* ^ 

della Terra Santa. Ecclesie vicecancellarfi, plenam in Domino fidutiam obtinentes, 

QccQ nunc quinque millia marcarum eis nianualiter assignamus (^\ 
et totam vicesimam Teotonie in proximo auctore Domino cura- 
bimus assignare, ut ea omnia secundum providentiam et disposi- 
tionem tuam expendant prò subsidio Terre Sanae. datum io 
Laterani .v. idus marcii, pontifìcatus nostri anno quinto. 



CXIIL 

e- 37B T JONORIUS episcopus servus servorum Dei> venerabili fratri 
II Agosto 1221. X 1 • . episcopo Ostiensi^ Apostolice Sedis legato» salutem et apo- 
gn?"vilJ?e"somme" stolicaci benedìctiouem, tuarum serie litterarum» quas affectione 
crodf!'à.''e^pro^ coQsueta Tecepimus, inteUecta, Deo patri lauides ex3olTÌmus, quod 

▼a la proroga con- i ^» • r i i i -j» 

cessa al marchese iegatioQis tuc iTuctus est pax et salus multoruno^ ^t subsKlium 5 

Terre Sancte. sane diiigenter te attendere volumus quid prò- 
mittas, cum super nos cecidisse noscantur expense negotii trans- 
marini, venerabili fratre nostro P[elagio] Albanensi episcopo, Apo- 
stolice Sedis legato, quia ceteri iami ab impendiorum honere 

(i) V. RoDEMBERG, Efdst. RovL ponL saec. xm, I, 118. 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. I41 

IO subtraxerunty subvencionem continuami postulante ; proptcr quod 
diebus hiis eidem legato quinque millia inter marcas et uncias, 
parte quadam recepta mutuo, per nuntios suos, quos ad nos de- 
stinavit, duximus transmittenda. cum autem cupiamus quod pro- 
misimus adimplere, nec de vicesima Teotonie Parìsius destinanda 

15 propter varìetatem pecunie disponere vaieamus, significante nobis 
nuper dilecto filio fratre M. cubiculario nostro, se in proximo 
cum quadam summa pecunie rediturum, nos, nostrìs ei dantes 
Utteris in mandatts, ut quamcumque aifert pecuniam tibi debeat 
resignare; firatemitati tue per apostolica scripta mandamus, qua- 

20 tinus accipias sex millia minus quinquaginta marcas argenti, com- 
putatis in eis ducentis marcis nomine nostro apud Sanaum lo- 
hannem de Monte ^'^ depositis a Bononiensibus et Senensibus 
mercatoribus, super hoc recipientibus scripta nostra, et pecuniam 
quam frater aflPert memoratus. postmodum vero, si quid quindecim 

25 millibus marcarum defaerit, parati erimus vel de eadem Teotonie 
vicesima vel de alia pecunia, priusquam adveniat terminus, sine 
difficultate supplere. porro placet nobis quod nobili viro mar- 
chioni Montisferrati usque ad aliud passagium terminum proro- 
gasti, cum ipse id a nobis suppliciter postulaverit, nec videretur 

30 posse nunc, sicut convenit, transfretare. datum Laterani .in. idas 
augusti, pontificatus nostri anno sexta 

CXIIII. 

HOfomus episcopus servus scrvorum Dei, venerabili firatri ^' 5^^ 
. . episcopo Ostiensi, Apostolice Sedis legato, salutem et "q^^^^i,',***' 
apostolicam benedictionem. noveris nos venerabilibus fratribus JJS^^^JSiwaSl 
nostris . , Bononiensi et , . Senensi episcopis nostris dedisse Ut- rSTsi^i?****'** 

10. Coir, se tubtrmxerant la. quos manca nei CocU 36. Cod. TÌgetime 

(i) Cenni ad analoghi depositi di Colomba (cf. doc. 77), ai quali manda 
denari della Crociata presso mona- di assegnare varie somme al mar- 
steri sono in diverse lettere di Ono- chese di Monferrato (febbraio 1224). 
no m al priore dello stesso conrento Honorh III Rigesta, a. Vili, epp. 28^- 
di S. Giovanni in Monte e agli ab- 291, e. 163 sgg. 
bati di Lucedio, dì S. Procoio e deUa 



142 REGISTRO 



teris in mandatis, ut uterque per se recipere debeat a mercatoribus 5 
civibus suis tam pecuniam, quarn ipsi mercatores in preteritis 
terminis solvere debuerunt, quam eam, quam tenentur solvere 
in fiituris, et tibi eam vel certo nuntio tuo, cum a te requisitus 
fiierit, assignare. quapropter fraternitati tue presencium tenore 
mandamuSy quatinus, iuxta beneplacitum tuum, a prefatis epi- io 
scopis pecuniam recipias antedictam, et scias quod mercatores 
Bononienses quatuor millia centum quinquaginta, et mercatores 
Senenses mille octingentas marcas solvere et de preteritis ter- 
minis et de fiituris tenentur. datum Laterani .111. idus augusti, 
pontificatus nostri anno sexto. 15 



cxv. 

ao M*no laaa. j^^j nomine amen. anno nativitatis Domini millesimo 

Riccardo Conti I 

A^r^lfu^m- ^ •ccxxii. indictione .x. die .xii. exeimte mense martii, in castro 
SLETu^ìihio^ì d^ Valle de Montone iuxta palatium domini Riccardi Comitis, 

^u (ij! ^ *^**° presentibus domino A . . . , Syr domino Gaufiddo . . . 

et alii testes ibique de m 5 

per me domini Hugonis Dei 

grada Ostiensis et Velletrensis episcopi ex parte ipsius- 

domini episcopi proponendum domino Riccardo civi romano 

prefatis testibus propter domino 

presentibus io 

testibus quingentis libris denariorum senatus prò 

quibus dictus dominus Ostiensis episcopus tibi obligavit civitatem 
Ostiensem 

dvitatis et iuris Apostolice Sedis 15 



adque idem dominus Ricardus respondit 



cxv. Questo doc. è in gran parte illeggibile perchè nel Cod. è abraso. 
(i) Il tenore di questo atto sembra analogo al doc. 120. 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTLV. I43 



quingentas libras denariorum senatus prò quibus dominus Hugo 
20 Ostìensis episcopus michi obligavit civitatem Ostiensem michi 

tsse ab eodem episcopo assignatas 

civitatis 

Apostolice Sedis Ostiensis 

episcopi Ostiensis vel alterius cui commiserit 

25 vices suas et te notarìum rogo. 

Ego Bonacursus imperialis aule notarius interfui et, sicut in- 

tellexi, rogatus et scrìpsi. 



CXVI. 

IN Dei nomine amen, anno a nativitate Domini millesimo ^ •'•^ «***• 
• «. . ,. . , , U card. Ugo- 

•ccxxii. mdiaone .x. die .xim. mtrante mense marno, m ci- uno dà la Mfno 

a Riccardo Coatt 

vitate Anagnie, in palatio episcopi civitatis eiusdem, presentibus ^ «*«*„•** 5^ 

* con oboBgo di di- 

domino Stephano Duodecim Apostolorum presbytero cardinali, 
5 magistro Rainerìo Sancte Marie in Cosmidin diacono cardinali, 
Stephano clerico domini Ostiensis episcopi, magistro Benediao 
canonico Alatrìno, Gerardo de Palliano et Amato domini Ber- 
traimi milidbus, testibus. dominus Hugo Dei gratia Ostiensis 
et Velletrensis episcopus, de licentia domini pape, sicut per lit- 
io teras ipsius sua bulla bullatas michi notario evidentius apparebat, 
pignori obligavit civitatem Ostiensem domino Riccardo corniti 
prò quingentis libris denariorum Senatus, eo pacto et conditione, 
ut dictus Comes ipsam civitatem defendat et iura Apostolice Sedis 
et episcopi et Ecclesie Ostiensis manuteneat et conservet contra 
1 5 omnes, qui occasione alicuius edificii vel aliquo alio modo dictam 
civitatem vel episcopum vel Ostiensem Ecclesiam voluerint mo- 
lestare, et qui in preiudicium iuris Apostolice Sedis sive episcopi 
Ostiensis vel Ecclesie aut dviutis eiusdem castrum voluerint vel 
munitionem erìgere, quod idem comes bona fide se facturum 
20 promisit« insuper prò custodia turrìs et munitionum civitads 
eiusdem predictus dominus Ostiensis episcopus donavit eidem 

8. Cod, tettai 



144 



REGISTRO 



corniti fructus» quos ^piscopus Ostiensis de civitate ipsa percipere 
consuevit, salvis in omnibus et per omnia spiritualibus mxiversìs 
et ecclesiastica libertate. ceterum cum dominus papa vel Ostiensis 
e. 38B episcopus vel successor ipsius pre||dictam pecunie quantitatem quin- 25 
gentarum iibras denariorum Senatus corniti predicto vel heredibus 
eius solvere voluerit, civitatem eandem cum omnibus pertinentiis 
et iuribus suis eis restituent et sine difficultate qualibet resigna- 
bunL que omnia predictus episcopus per se et successores suos 
et idem comes per se et heredes suos sub pena mille librarum 3^ 
promiserunt se firmiter servaturos. 

Et ego Bonaccursus imperialis aule notarius interfiii et, sicut 
intellexi, rogatus scripsi. 



CXVII. 



7 Maggio ma. jK nomine Domini amen, anno eius .mccxxii. pondficatus do- 
prom^'a£e^^ 1 mìni Honorìl III pape anno sexto, indictione .x. mensis maii 

Tatto di riscattare dlc .VII. domluus Hugo Dcì ctatia veìieraWlis Ostiensis et Vel- 
ia città di Ostia, , . . 1? 1 . 1 

comprerà i beni letTcusis cpiscopus uua cum Boccapasa archipresbytero Ecclesie 

^pa™%# A^A%^v^v9 ^i^^ vv ▼ ^#^p 

M&rtSa'dtu Ostiensis promiserunt comi ti Riccardo quod possessiones, quas 
stessa. jg mandato vel consensu suo vel iUius, cui vices suas commi- 

serint, circa civitatem Ostiensem emerit et prò udlitate diete ci* 
vitatis, si dictus comes ea noluerit retinere, cum Ostiensis dvitas 
fuerit ab obligatione pignoris liberata, possessiones easdem a co- 
mite vel suis heredibus recipient, soluta, quam prò ipsis dedit 
idem comes, pretii quantitate (0. que omnia dictus dominus epi- 



10 



(i) Onorio III, quando ricuperò 
Ostia sborsando al conte Riccardo la 
somma dovutagli, acquistò da lui le 
possessioni «quas ipse ab aliis corn- 
ee paraverat, totum videlicct teniraen- 
« tum quod emit a comite Octaviano 
« de Monumento et eius uxore, idest 
« Insulam et integram tertiam partem 
« totius ripe maris et fluminis a 
« foce maris usque ad ripam Romeam, 
«prò quingentis et quinquaginta li- 



« bris,aliam partem totius ripe Ostien- 
« sis, et sextam partem ripe Romee 
« emptam ab eodem comite a filils 
« quondam Henrici iudicis de Trans- 
«tiberim prò quingentis et quinqua- 
« ginta libris ; totum tenimentum ter- 
« rarum atque silvarum, quod emit 
« idem comes a Mataguerra cum om- 
« nibus iuribus et pertinentiis suis prò 
« octingentis libris ». Lo stesso papa 
con lettera del 5 aprile 1226 cgndo- 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. 



145 



scopus et dictus archipresbiter Ecclesie Ostiensis per se et suos 
successores promiserunt dicto corniti et suis heredibus firmitcr 
servaturos. acta sunt hec Anagnic in camera dicti domini epi- 

1 5 scopi Ostiensis terminis supradictis. ad que omnia comprobanda 
hii interfuerunt et rogati sunt testes: dominus Petrus de Lodoisio, 
dominus Adinulfus de Mathia (*>, Paltonerius civis Romanus, 
Amatus domini Bertraimi, lonathas Valiis Montonis. 

Ego lohannes Letulus sanae Romane Ecclesie scrinarius Ana- 

20 gnie mandato dicti domini episcopi Ostiensis scrìpsi et compievi. 



CXVIIL 

IN nomine Domini, anno cius .mccxxii, pontificatus domini 7 >*«a*o >**»• 
Hononi Ili pape anno sexto, indiaione .x. mensis man die «u ìb pegno « Rk. 

CAfdo Cobk 1a cìttA 

sepdma. dominus Hugo Dei gratia venerabilis Ostiensis et Velie- ^ otiu con ob- 
trensis episcopus, de licentia domini pape, sicut per litteras ipsius 
5 sua bulla buUatas michi scriniario evidentius apparebat, pignori 
obligavit civitatem Ostiensem domino Riccardo comid prò quin- 
gends librìs denarìorum Senatus, eo pacto et conditione, ut dictus 
Comes ipsam civitatem defendat et iura Apostolice Sedis episcopi 
et Ecclesie Ostiensis manuteneat et conservet contra omnes qui 

IO vel occasione alicuius hedificii vel aliquo alio modo dictam ci- 
vitatem vel episcopum vel Ostiensem Ecclesiam voluerit mole- 
stare, et qui in preiudicium iuris Apostolice Sedis si ve episcopi 
Osdensis vel Ecclesie aut civiutis eiusdem kastrum voluerit vel 
mtmidonem erigere, que omnia dictus comes per se et heredes 

ic suos sub pena mille libris promisit se firmiter servaturum, salvis 



nava al vescovo d'Ostia il debito, che la 
sua Chiesa veniva conscguentemente 
ad avere verso la camera pontificia, 
e insieme gli concedeva a censo i 
beni sopra enumerati. AUi della pon- 
tificia Accademia di archeologia, XV, 
240. 

(i) cr Adenulfus de Mathia germa- 
« nus ven. f. n. episcopi Ostiensis » 

Ugolino d'Ostia, 



che poco prima di morire donava alla 
Chiesa romana il fondo Aranziano 
con animo di fondarvi un monastero, 
che poi fu eretto (S. Maria delle Glo- 
rie) dal fratello cardinale e concesso 
air ordine Florense, annuente Ono- 
rio III con lettera del marzo 1226. 
HoNORii III Regesta, a. X, ep. 240, 
e. 120. 



IO 



146 REGrSTRO 



in omnibus et per omnia spiritualibus iiiribtis ufìiversis et ecde- 
siastica Iibertate« acta sunt hec Ànagnie in camera dictì domini 
Ostiensis episcopi terminis supradictis. quorum omnium hii itt* 
terfiierunt et rogati sunt testes : dominus Petrus de Lodoisio, do- 
minus Adinuifiis de Mathia, Paltonerim dvis Romanus^ Àmatus 
domini Bertraìmi, lonathaS Vallis Montonis. 

Ego Johannes Letulus sancte Romane Ecclesie scriniarius 
Anàgnie mandato dicti domini episcopi Ostiensis scfipsi et com- 
pievi rogatus. 



CXVIIII. 



7 Maggio laai. jn nomine Domini amen^ anno eius ,mccxxii. pontificatus do- 

Il etri. Ugolino ■••tt '«TTr «j** •• 

conviene con Rie- 1 mmi Hononi Ili pape anno sexto, mdicttone .x. mensis man 

cardo Conte, dbe 

non gu si possa die .VH* harum serie litterarum sit omnibus matiifestum, quod 

riprendere Ostia ^ ^ 

per^obbugaru con inteT dominum Hugonem Dei gratia Osticnsem et Velietrensem 

episcopum et nobilem virum comitem Rixxardum, in contxactu 5 
pignoris cekbrato de ci vitate Hostie sic convcnit: ut cum civi- 
tatem Ostiensem dictus episcopus vel succcssores sui sive archi» 
presbyter Ostiensis recoUigere voluerinit et ab obligatione pignoris 
liberare, ad manus suas vel Ecclesie eam tenebunt, nec potestatem 
habeant illam luere a iure pignoris, ut in personam aliam extra*- io 
neam transferatur, super hoc dicto corniti prestita competenti et 
ydonea cautione. acta sunt Anagnie in camera dicti domini epi- 
scopi Ostiensis terminis supradictis. ad que omnia hii incerfue- 
runt et rogati sunt testes : dominus Petrus de Lodoisio, dominus 
Adinulfus de Mathia, Paltonerius civis Romanus, Amatus domini 15 
e. 39 A Bertraimi, | lonathas Vallis Montonis* 

Ego Johannes Letulus sancte Romane Ecclesie scriniarius 
Anagnie scripsi et compievi rogatus. 



DEL CARDINALE UGOLINO D' OSTIA. I47 



cxx. 

IN nomine Domini amen, anno eius .mccxxii. pontificatus do- 7 M*«gio law, 
mini Honorii III pape anno .vi. indinone .x. mensis maii die dichtiir^en**^* 

1* n«j i*i***rk r diiule Ugolino eli 

.vn. dommus comes Kiccardus nobilis civis Komanus conressus b«resmuitoi«$oo 

, . . >«b. I>«r cui un« 

est m presentia subscnptorum testium et mei scrmiarii, quin^^^entas '«> pe»»*» o»ti4, t 

* *^ promette di spca- 

5 libras denariorum senatus, prò quibus obligavit ci civitatem 4wieimdifM«aeiu 
Ostiensem, sibi restitutas esse a domino Hugone Dei gratia ve- 
nerabili Ostiensi et Velletrensi episcopo, et de ipsa pecunie quan- 
titate sibi plenarie satisfactum, renunctians exceptioni non nume- 
rate pecunie, quam pecunie quantitatem quingentarum librarum 

IO promisit se fideliter expensurum prò defensione civitatis Ostiensis 
et iurium eius, de conscientia et consensu dicti domini episcopi 
vel illius Oli commiserit vices suas <*>. que omnia predictus domi- 
nus comes per se et suos heredes dicto domino episcopo et suis suc- 
cessoribus, sub pena mille librarum, promisit se firmiter servaturum. 

ij acta sunt Anagnie in camera dicti domini episcopi Ostiensis ter- 
mìnis supradictis, cuius rei hii interfuerunt et rogati sunt testes: 
dominus Petrus de Lodoisio, doniinus.Adinulfus de Mathia, Pal- 
tonerìus civis Romanus, Amatus domini Bertraimi, lonathas Vallis 
Mootonis. 

20 Ego Johannes Letulus sanctc Romane Ecclesie scriniarius 
Anagnie scrìpsi et compievi rogatus. 

& Cod, numerare. 

(1) « CWitatcm Ostiam turribus mu- Vita di Gref^o IX in Muratori, Rer. 

« nivit et muris, sumptibus et labori- U. Scr, III, par. I, 575, narrando 

« bus magnis de manibus occupan- di lui avanti Tassunzìone al pontifi- 

« tiam potenter ereptam ». Così la cato. 



148 



REGISTRO 



CXXI. 



1222-1223. 

Capitoli di pace 
ttaMliti dal cardi- 
nale Ugolino fra 
Velletrì, Cori e 
Sermoneta da una 
parte e Ninfa, Sez- 
ze e il castellano 
d' Acqua Putrida 
dairaltia. 



[Martene e Durano, op. cit. I, mi ; 
Alessandro Borgia, Storia di Velletri, p. 258.] 

DOMiNUS Hugo Ostiensis et Velletrensis episcopus, prò fa- 
cienda et conservanda pace, fecit mandata, que inferius con- 
tinentur, Velletrensibus, Coranis et Sarminitanis, ex una parte, 
Nimphanis, Sitinis et lordano procuratori Sanguinei castellani 
Aque Putride (*>, ex altera: 

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancd amen, ego Hugo 
Ostiensis et Velletrensis episcopus precipio vobis Velletrensibus, 
Coranis et Sarminitanis ex parte domini pape et mea, ex debito 
prestiti iuramenti domino pape et michi et pena fideiussionis pro- 
missa, ut reddatis veram, puram et perpetuam pacem Nimphanis, 
Sitinis, Sanguineo, fratribus et nepotibus suis et hominibus Aque 
Putride, et securitatem personis et rebus eorum, ita quod nullam 
de cetero guerram, discordiam vel contro versiam faciatis prò 



IO 



IO. Cod. perputuam 



(i) Avuto ragione della cronologia 
del registro, pongo la data del pre- 
sente atto tra il 1222 al 1223. Ninfa, 
essendo stata dai Frangipani ipote- 
cata, Innocenzo III la riscattò e la 
concesse in feudo a lacobo Anni- 
baldi, ricordato anche nel presente 
documento; Cencii Camerarii Liber 
censuum, docc. 23, 26 ; Potthast, Reg, 
ponti/, p. 4526. Lo stesso Innocenzo 
aveva concesso Sezze a Giovanni da 
Ceccano (Theiner, Cod. dipi I, 36) e 
a richiesta del popolo aveva costituito 
rettore di Cori Pietro Annibaldi, suo 
siniscalco (Potthast, p. 4287). An- 
che Sermoneta nel sec .xiii era degli 
Annibaldi (Gregorovius, St. di Roma, 
IV, 658). Nel II 58 Adenolfo «de 
« Aquaputrida» fu costretto dalle mi- 
lizie romane a rassegnare quel castello 



nelle mani del papa Adriano IV che 
glielo ridette in feudo (Liber censuum, 
doc. 169). Ai tempi del cardinale 
Ugolino sembra che fosse tornato 
alla Chiesa romana se vi teneva un 
castellano. Il qui nominato è certa- 
mente Io stesso <c Sanguineus fìlius 
(( quondam Parisii de Aquis Putziis », 
che Onorio III fino dal 12 16 aveva 
preso sotto la protezione della Sede 
Apostolica (Georgii Hist. eccl. Setinae, 
p. 231). Nel 1224 eravi invece un 
« magister Maximus subdiaconus. et 
a notarius noster, cui custodiam ca- 
« stri nostri Aqueputride duximus 
a committendam ». Così Onorio in 
lettera del 9 giugno (a. Vili, ep. 
534, e. 211) da cui risulta che ivi 
pure i Frangipani avevano beni e pre- 
tese. 



DEL CARDINALE UGOLINO D* OSTIA. 149 

omnibus captionibus et capdvìs, incendiis, dìscordiis et rapinis, 

15 dampnis et offensionibus unìversis datis vobis vel aliquibus de 
parte vestra a Nimphanis, Sitinis, Sanguineo et hominibus Aque 
Putride vel aliquibus de parte eorum. 

Item precipio vobis Nimphanis et Sitinis et tibi lordano pro- 
curatori Sanguinei castellani Aque Putride ex parte domini pape ' 

20 et mea, ex debito prestiti iuramenti domino pape et michi et pena 
fideiussionis promissa, ut reddatis vcram, puram, plenam et per- 
petuam pacem Velletrensibus, Coranis et Sarminitanis, et securi- 
tatem personis et rebus eorum, ita quod nullam de cetero guerram, 
discordiam vel controversiam faciatis prò omnibus captionibus et 

25 capti vis, incendiis, discordiis et rapinis, dampnis et offensionibus 
universis datis vobis vel aliquibus de parte vestra a Velletrensibus, 
Coranis, Sarminitanis vel aliquibus de parte eorum. 

Item precipio vobis Velletrensibus ex parte domini pape et e. 39 b 
mea, ex debito prestiti iuramenti domino pape et michi et pena 

30 fideiussionis promissa, ut servetis de cetero inviolabiliter pacem 
Nimphanis secundum formam datam olim a me, que in instru- 
mends publicis continetur factis per manus Oddonis et Alberici 
iudicum Velletrensium et Berardi scriniarii Nimphani, exceptis 
omnibus capitulis in quibus de mandato meo a Nimphanis est 

35 vobis Velletrensibus satisfactum; hoc adiecto, ut, si quando ne- 
cessitate cogente equitaveritis contra eos, tribus diebus ante ipsis 
denuntiare curetis, et tunc si equitaveritis, equitabitis sine occi- 
sione, mutilatione et incendio; et hec omnia precipio, salva in 
omnibus Dei omnipotentis reverenda et honore, et salvo mandato 

40 domini pape et eius adiectione et declaradone. 

Item precipio vobis Nimphanis ex parte domini pape et mea, 
ex debito prestiti iuramend domino pape et michi et pena fideius- 
sionis promissa, ut de cetero servetis inviolabiliter pacem Velle- 
trensibus et secundum formam datam olim, que in instrumentis 

45 publicis condnetur factis per manus Oddonis et Alberici iudicum 
Velletrensium et Berardi scriniarii Nimphani, excepds omnibus 
illis capitulis in quibus de mandato meo a vobis est Velletrensibus 
sadsfaaum; hoc adiecto, ut, si quando necessitate cogente equita- 
veritis contra eos, tribus diebus ante ipsis denuntiare cureds, et 



IJO REGISTRO 



tunc si eqaitsveritis, equitabhis sine occisione, mudladone et in«- 50 
cendio; et beo omnia predpio, salva in omnibus Dei oamipotends 
reverenda et tionore^ et sahro mandato dcMnini pape et eius adie*^ 
ctione et declaratione, et salvis omnibus iusdtiis Apostolice Sedis 
et iuramento presdto corniti lacobo domini pape marescalco. 

Conligadones preterea, sodetates et im^menta bine inde facta 55 
cum aliqnibos contra formam pacis et presdta iuramenta et prò 
facienda guerra, quia cantra Deum sunt et bonum pacis impe- 
diunt, irrita omnino decerno, et omnis quicunque conligadones, 
socìetates vel iuramenta predicta fecerunt, denundo iuramenris 
talibus non teneri, maxime cum per Apostolicam Sedem societates 60 
et conligadones huiusmodi sint specialiter interdicte. 

Tenutas vero et possessiones Nimphanis, Sidnis, Coranis et 
Sarminitanis et hominibus Aque Putride et aliis omnibus precipio 
esse salvas ; et sì super ds aliquid, quod absit, exortum fuerit que- 
sdonis, ad superioris iudicium recurratur, vel, si malueriris, per 65 
arbitros aut amicabili concordia terminetur. et supradicta omnia 
precipio sub pena mille librarum preter predictas penas, cuius 
medietas Ecclesie Romane, alia vero pard que contra formam 
pads et mandata predicta oflFensa fuerit persolvatur, et salvis 
omnibus aliis mandads que dominus papa vel ego per nos ipsos 70 
Ittteris vel nundo utrique pard duxerimus facienda. 



CXXII. 

[Roma, arch. Vatic. Honcrh III Re^. a. V, ep. 447, e. 89; Balutii Miscd- 
lama, I, 446; Pertz, Leges, II, 245; Huillard-Bréholles, op. dt 
lì, 126.] 

e. 41 A T^REDBRicus Dei grada Romanorum imperator semper augustus 

IO Febbraio laai. A ct Tex SìcìIìc^ carissimo in Christo patri et amico suo H[ugoui] 

con**!SÌircoVcw! eadem grada Osdensi episcopo, Apostolice Sedis legato, salutem 

SS^l^ter.' « sincere dilecdonis affectum. iocunde fame felicitas et feKcis 

fioitA^aì projkdo! rumoris iocunditas que, dilecto fideli nostro . . Regino episcopo 5 

5^57. prò faciend»} Cod. preficienda ^8. omeis] coti il Cod^ 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. 15I 

referente, nostns auribus sonuemnt, immense prosperitatis gaudio ^JJ^**"^**^ 
fecerunt iicys secundum utrumque hominem in Domino prospe- 
rari. retulit namque nobis venerabilem patrem nostrum H[ono* 
rium] summum pontificem vos promotion] negotii crucis Christi, 

IO immo totìus populi christiani consulto Consilio deputasse vobis 
per Lombardiam et Tusdam concesso piene legationis officio 
propter hoc, sicut speramus, feliciter promovendum. gaudeat igitur 
Romana Ecclesìa, quia negotium multis inttiatum laborìbus optaf- 
tum finem indubitanter assumet. gaudemus et nos, quia vir 

15 fama integer, religione perspicuus, vita purus, facundia eloquen- 
tissimus et claris virtutum et scientie titulis circumspectus, ad 
animandum eos, in quos exprobrantium nomen Christi obprobrìa 
cedderunt, tam utiliter quam efficaciter destinatur, ut secularìbus 
desideiiìs abncgads, vexiUum salutifere cnids assumant, ipsum 

20 toro mentis desiderio reqtxiremes. gaudere debet et totus populos 
chrìsdanus, quia terra, quam Christus nostra salus prc^rio san- 
guine dedicavit, a longo tempore horrendis Agarenorum spurcitiis, 
non sua potentia, set nostris peccatis exigentibus, conculcau, ipsis 
ab hereditate Domini brachio virtutis divine retectis, ad verum 

25 tt inefiabilem Christi cultum per vestrum ministerìum reducetur. 
et quidem, licet ea simus devotione subiecti sancte Romane Ec- 
desie matri fioscre, ut credamus quemlibet missum de latere summi 
pomifids patris nostri facere dignum fructum ; tamen sicat stelle 
ia firmamento a se invicem differentius lumen habetit, et alia 

30 magìs,alia minus hicet, sic, salva reverentia alionim, firmam spem 
gerìmus et indubitatam dante Domino fidudam obtinemus, quod 
pre cunctis qui buie essent ministerio deputati, vestrum verbum, 
igne caritatis accensum, gratum fructum afferet nomini sanao Dei 
et toti populo Christi caractere insignito, nam ex retroactis in- 

35 fallibilem de fìituris elidmus coniecturam. ut igitur eiGcacius et 

expeditius possitis hoc tam pium et salubre negotium promovere, 

vobis imperialis cebitudinis auctorìtatc plenam concedimus pote- 
statem, ut omnes illos, qui per terram vestre legationis sant sup- 

postti nostro hanno, dum tamen piene super hoc vestris curave- 

14. Vat. giadMOHM 39. ^«rtri»] cmì il Cod, e Vat. gH HlUmi poiOk 



152 REGISTRO 



rint obedire mandatis, in favorem predicti negotii, quod magis 40 
humeris nostre maiestatis incumbit et ardentius quam aiìquid alìud 
cupimus promovere, ab ipso banno, cum expedire videritis, absol- 
vere valeati*. quicquid enim super hoc duxeritis faciendum, fir- 
mitatem volumus inviolabilem obtinere. nos enim, quia a matre 
nostra Romana Ecclesia culmina in hoc seculo summe felicitatis 45 
accepimus, quicquid sua in hoc negotio et aliis fiierit delibera- 
tione statutum, intemerata volumus stabilitate vigere, datum 
Salerni .1111. idus februarii, indiaione .vini. 



CXXIII. 
30 sett. 1211. TjoNORius episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri 

Onorio ni man- f'^l ^ . i • i i • • 

da al Tcscoyo di 1 1 . . Seueusi episcopo, salutem et apostoucam benedictionem. 

Siena che ingiunga 

ai mercanti sanesi ex teuore Utterarum tuarum accepimus, quod mercatores Senenses 

di trasmettere a 

?**o!ir***'**'°^^* a te, iuxta quod a nobis in mandatis acceperas, requisiti, ut pe- 

cuniam quam solvere tenentur in Urbe, tibi nomine nostro sol- j 
verent apud Senas, libenter id efEcere voluerunt, set tu, pecu- 
niam ipsam tutius apud eos quam apud te reputans residere, ipsam 
recipere noluisti ; verum, quia nos illam deputavimus negotio Terre 
Sancte illuc cito auaore Domino transmittendam, nolentes eius 
solutionem ulterius prorogari, fraternitati tue per apostolica scrìpta io 
mandamus, quatinus mercatores ipsos, ut pecuniam nobis debi- 
tam in Urbe sine mora persolvant, moneas propencius et inducas, 
et, si necesse fuerit, eos ad id per censuram ecclesiasticam, ap- 
pellatione remota, compellas. datimi Laterani .11. kalendas octo- 
bris, pontificatus nostri anno sexto. ir 



CXXIIII. 



^ ^^ ^ TJONORIUS episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri 

*olorioiiui^ il . . episcopo Senensi, salutem et apostolicam benedictionem. 

SSiou^e^so». cum dUectus fiUus magister Egidius subdiaconus et cappeUanus 

r^'irio^r^ru- noster mercatoribus Senensibus quamdam concesserit pecunie 



DEL CARDINALE UGOLINO D'OSTIA. IJ3 

5 quantitatem ad certos terminos nostre camere persolvendam, cuius SSSri^dS" *" 
suinmam, nomina mcrcatorum et terminos quibus ipsa pecunia ST^^^db^^ 
solvi debet per transcriptum litterarum eiusdem cappellani, quod ****"^*'"***- 
tibi hiis presentibus mittimus interclusum, perpendere poteris evi* 
denter; fratemitatem tuam rogamus et horumur attente, per apo- 

10 stolica scrìpta tibi mandantes, quatinus pecuniam ipsam secundum 
transcripti tenorem a mercatorìbus recipias pariter et conserves, 
venerabili fratri nostro . . episcopo Ostiensi, Apostolico Sedis le-* 
gato, cui fideiussione tenemur in quindecim milibus marcarum 
a nobis concessis nobili viro marchioni Montisferrati (0 ituro in 

15 subsidium Terre Sancte, cum ab eo fiieris requisitus, vel eius 
certo nuntio assignandam. datum Laterani .mi. nonas augusti, 
pomificatus nostri anno sexto. 



cxxv. 

Nos • . Dei gratia . . episcopus, de consensu cgpituli nostri, e. 42 a 
videlicet • « de mera helemosina nostra divine pietatis Fonnua«ii'at- 

10 coB coi m v^ 

intuitu donamus et concedimus tibi • • in tali loco plenam facul* scoro co«c«d« &- 

colta di fomàan oa 

tatem monasterium constituendi, vel talem locum cum omnibus «onMwro di ci*. 

risM Mcoado U 

5 pertinentiis suis ad construendum ibidem monasterium in honore 2[^**u* £^ 
gloriose virginis Marie, in quo virgines Deo diente et alie ancille 
Christi in paupertate Domino famulentur iuxta formam vite vel 
religionis paupenim dominarum de Valle Spoleti sive Tuscia per 
dominum Hugonem venerabilem episcopum Hostiensem auaorì- 
10 tate domini pape (*> eisdem sororìbus traditam ; et loco ipsi et so- 
roribus tam presentibus quam futuris plenam concedimus liber- 

a. de mera bel. nostra] parole di incerta kthira, quati cancellate. 

(i) Addì 28 maggio 1222 Ono- « seas in predictae terrae saccursani, 

rio III confermava al marchese di <c passagio generali a Romana Eccle- 

Monferrato tale promessa, obbligan- « sìa ordinato ». Honorh III Regista, 

dosi a pagargli «pecuniam memora- a.VI.ep. 397, e. 342. Cf.p. 152, nota), 

«tam distrìbuendam secundum quod (2) V. la bolla di Onorio III del 

« disposuìt episcopus antedictus dum- 27 agosto 1218 presso Sbaralea, Bui- 

« modo infra instans trìenniom tran- lar, francisc. I, i, i. 

UgoUmo d'Ostia. io* 



154 REGISTRO DEL CARD. UGOLINO D' OSTIA. 

tatem, quam habere noscuntur monasterìa eiusdem religìonìs de 
Penisio, de Senis et de Luca (*> eius Apostolice Sedis privilegiis 
confirmatam, nichil nobis aliud reservantes in eo, preter dedica- 

15 donem ecclesie, consecrationes altarium, benedictiones monialium, 
cum ab abbatissa et sororibus propter hec fiierimus requisiti, si 
tamen nos et successores nostri gratis ea et sine pravitate aliqua 
voluerimus exhibere; reservamus etiam nobis nomine annui census 
unam libram cere, in festo « « nobis et successorìbus nostris 

20 annis singulis persolvendam; sorores vero ipse, si aliquando for- 
mam diete religionis abiecerint vel contempserint observare et 
frequenter ammonite se noluerint emendare, ex tunc in nostram 
seu successorum nostrorum iurisdictionem locus ipse libere re- 
vertatur. et hanc concessionem et donationem prò nobis et suc- 

25 cessoribus nostris firmam habere promittimus et nullo tempore 
contravenire, dantes notario « * liberam potestatem conficiendi 
exinde publicum instrumentum ('). 

(i) Nel luglio del 12 19 trovandosi «de Camulia» (Siena), «de Monte 

in Perugia il cardinale Ugolino det- « Luco » (Perugia). Sbaralea, op. 

tava gli statuti e concedeva privilegi, cit. I, ni, 10-13 > ^^' ^*^ GregoriilX, 

confermati poi dal papa, per le mo- loc. ciL 

nache di S. Maria « ad S. Sepulcrum (2) Un analogo istrumento può ve- 

« de Monticello » (Firenze), « de Gat- dersi presso il Campi, HisL eccL di 

« taiola » (Lucca), « extra portam Piacenza, II, 390. 



REGISTRO 



DEL CARD. OTTAVIANO DEGLI UBALDINI 

LEGATO DELLA SEDE APOSTOLICA 
IN LOMBARDIA 



Cod. Barberiniano XXXI, i. 



i. 



[Apro, S$orÌ€ détta città di Fmrma, III, 38S.] 

Summo pontifici. 



e lA 



T 



IMENS vestre quieds gratlam litteris frequentìoribus molestare, [Agowo «$»] 

• 111 ■■« ..1 CjUM0 U DMA t 

quas video labore vacuo iteratas, molestiis gravionbus et pe* metsi p« toccor- 

rcre Pama • la 

riculis fidelibus Ecclesie angustiatis, compellor novos aperire da- "S^ JÌ22£l 

mores et vcteres iterare, ecce Rivolgarìa, Piacentinorum milinìm ^^■ y' g^ 

5 castmm, in quo maxima pars eorum asseritur esse conclusa. Gre- «"^ 
monensis exercitus multitudìne obsidetur ^'^ ; et si, quod absit» ut 



(i) n popolo di Piscenca, mal sop* 
portando le incette di gnno, che si 
•ndartno fiicendo nel Milanese e nel 
Piacentino per approrigionare la città 
di Parm a, aveva inisiato un moto nel 
Higfio 1)50 verso patte ghibellina, per 
cui prima qu c t a m entc furono rìam- 
Hwm i fuorusciti popc^an, che giura- 
fono « nNHidata domni Octaviani car- 
« dinalis Ecclesie, qui in Placentia entt, 
« et mandata Ecclesie ». Ma poi fu 
vinto il partito di richiamare anche i 
Land!, « illi de Andito ». « quo auditu, 
e incontineRti domnus caidinalis Octa- 

• vknos in vigilia beate Marie de 

• mene marcii (i25f) recessit et Nata 
«[de Grimaldis dvis lanue, potestas 
•comnunus] associavit ipsirai usque 
« ad Montale ». Fattosi cosi completo 
il lOfpcavento del popolo e deHa pane 
inperiale, « milites Pkcemie pio ma- 



«iorì parte eitrt d v itit em exeuntes 
« rebelbvennt ciritati ». Nel castdlo 
di Rtvergart i gueHi militi (fi P i a c enia 
furono per due volte assediati dal mar- 
chese Uberto PaQavicml Al primo 
assalto, terminato con la presa ed in- 
cendio del borgo addi 50 aprSe 1251, 
alludono le lettere delTUbaldinì efite 
dal Muratori, Aniiq. lud. IV, 5r2. 
La data dell'arrivo in Parma del le- 
gato (24 settembre) basta a dimostrare 
che le lettere del presente registro si 
riferiscono invece al secondo e più fiero 
assedio che durò dal io agosto a! 
25 ottobre 1252, come narrano gB 
Anm, Plocéntìm gibelHm ad a. : « Ubcr^ 
«tus marchio Pelavidnus congregato 
« excRìtn milftum et peditom Cre- 
« mone et populo et nuUtSms adhercn- 
« tibus populo et de popolo Phcentie 
«et Thcotonkb cum eififidis apod 



158 



REGISTRO 



dmetur plurìmum, caperetur, milites de Placenda ad ea manus 
estendere cogerentur, que fidelibus Ecclesie, sicut vehementer 
timeo, angustias vehementes parerent et dolores. accedit alius 
cumulus malis istis ; quia, sicut prò certo accepi a vestris fidelibus io 
et devotis, ultra quam dudum fiierit, status civitatis Parmensis 
vacillat dubius et timendus. et nunc presertim, propter obsidio- 
nem predicti castri; cuius casus, qui absit, eidem in ruinam ce- 
deret civitati. propter quod instant apud me nuncii civitatis 
Parmensis, domini videlicet Girardus de Corrigia^*) et Ugolinus ij 
Lupus (*) primo missi et dominus Rolandus Putegla (') et Franciscus 
de Palude postea destinati, ut in eorum succursu accedere cimi 
militia debeam festinanten quibus quod petitur tam vehementi 
perurgente necessitate non video qualiter valeat denegarì. set, 
sicut per plures litteras accepit clementia sancti patris, necessaria 20 



« turrì Frederici Palastreli sitam iuxta 
« Ripaltam fìnxit sua castra ; et habita 
« ipsa ture incontinenti, sua temptoria 
« fincxit in ossidione Rivalgarii, in qua 
« stetit per 67 dies cum 14 trabucis 
«magnis valde; in defensione cuius 
« castri erant 200 milites, et rustici 
«et soldaterii usque in quantitatem 
cernile, in qua osidicione multi ex 
« utraque parti mortui et vulnerati fue- 
ccrunt de ballisteriis et lapidibus tra- 
«bucorum; et habita mota per vim 
a per familiam Ubertini de Andito, que 
« custodiebat et défendebat secasticum, 
or cum plures non possent intriseci se 
«tenere, die veneris 8 kalendas no- 
« vembris paciscicerunt cum marchione 
«et cum populo, iurantes fidelitatem 
« regis Cunradi et pacem populo Pla- 
« centie ; quod munierunt de peditibus. 
« eodem tempore domnus Octavianus 
« cardinalis cum 1 500 militibus Roma- 
«gnie et Bononie apud Tnvanum 
«erant; tamen nullum auxilium illis 
« de castro dedita et capto castro in 
« continenti cum ipsis nìilitibus reces- 
« sit. ipsi vero milites omnes de Pla- 
« centia venerunt in Placendam stan- 



« tes obedientes Ferario Cani potestati 
« Placentie ». 

(i) Podestà di Parma nel 1238, 
fuoruscito nel 1245 quando la città 
cadde in mano dell' imperatore, fu tra 
quelli che la ricuperarono alla Chiesa 
nel 1247, essendone £atto di nuovo 
podestà. Armai. Partnenses maiores e 
Piacentini gibdlini ad a. Nel 1250 
venne chiamato alla podesteria di 
Genova (Bartolomei Scribae Annoi, 
lanuenses ad a.) e nel 125 1 andò am- 
basciatore di Gregorio da Montelongo 
« ad dominum Ri^ardum cardinalem et 
« commime Bononie nec non Mutine 
« et ad Reginos intrinsecos », Mura- 
tori, Antiq. M. IV, 512. 

(2) De' marchesi di Soragna ; v. so- 
pra p. 130, nota 6. 

(3) Podestà di Bologna nel 1274 
(Sa VIOLI, Annali di Bologna, lU^ 486) 
e nel 1284 uno degli otto solenni am- 
basciatori mandati dal comune di 
Parma a procurar pace tra le fazioni di 
Reggio, « qui omnes potestates terra- 
« rum extiterant non semel neque bis ». 
Salimbene, Chron, p. 300. Era fratello 
di fra Guido Putagio; v. ivi, pp.i 1 5-116. 



DEL CARDINALE OTTAVIAlftO DEGLI UBALDINL 159 

mihi desunt omnia in milidbus et expensis que ad prosequutio- 
nem negocii expedirent. nec unquam cogitet paterna prudentia 
me congregasse thesaurum, que scivissem et potuissem acquifere, 
si proprìis utilitatibus vestra et Ecclesie negotia nullatenus pretu* 

25 lissem. si ergo status prediaorum civitatis et militum, qui ad- 
versane potestatis quassatus flatibus patet perìculis ruinosis, ve- 
stram paternitatem gravioribus pulsat molestiis et vobis cedit in 
dampnum, super hiis queso accedat provisio festinata, cum ad se 
periculum trahat mora, si vero vestre prudentie perìcula huius- 

30 modi ex causis aliquibus molestias non inducunt, securius patema 
clementia suam mihi aperìat voluntatem, ut quod intenditis, suf- 
fragante mihi celesti auxilio, fidelius prosequar et impleam dili- 
genten ego vero interim cum aliis ad defensionem et conser- 
vationem ipsorum totis virìbus laborabo. unde placeat vobis super 

35 hoc mihi per vestras litteras celeri ter respondere. 



IL 
Summo pontifici. 

SI amaritudinis mole premor et opprimor, vestra sancdtas non [AgoMo i»%m.] 
miretur. scitis etenim quod vestrum mandatum de fratnim d^HH^tHHi 
vestrorum Consilio et voluntate procedens suscepi, licet cum do- coni, mmsn a 

dtto4à M<'*i* ri- 

lore multo et angustia mentis mee, laborans cum diligentia vi- ««u di mom u 
5 gìli contra oppressiones varias insurgentes, ut negocia Ecclesie et 
fidelium ipsius promodonem, divino su&agante auxilio, conse- 
querentur obtatam« -sperabam tandem per vestrum in Lombardia 
adventum, quod a curis premenfìbus, quas diutius portaveram, 
relevarer; super quo spes mihi gratior arrìdebat. set mandatum 

IO processit iterum contrarium vons meis, ut in provincia remane- 
rem, iterato novo vulnere concideret super vulnus, possum si- 
quidem faterì certissime quod mihi onus impositum inter alia, 
que unquam susdnui, cumuladorì pressit et premit angustia men- 
tem meam. padenter tamen iussa portavi, nec brachia mea, sicut 

15 solet, inuninens dissolvit afflictio; set vestro coram ocuiis mandato 



i6o 



REGISTRO 



proposito (')y quod mandastis reverenter suscepi, et commissa gessi 
fideliter sicut credo, prout rerum eventus, cum omnia discussa 
fuerint diligenter, vobis poterunt facere plenam fidem. verum 
cum ecclesias ex coUectis impositis et propter multas alias afiOi- 
ctioneSy adversitates et angustias quas portaverant, cemerem ni- ao 
mium aggravatas, ita quod non sperabam quod ab eis procu- 
rationes recipere possem, ad vestre provisionis gratiam decrevi 
recurrere, ut in commisso negocio possem procedere votivis suc- 
cessibus et pariter oportunis; cum illic manere-non possem, nisi 
provideret mihi vestra magnificentia in expensis. recurrit tandem 25 
vestra responsio post iteratos clamores, quod uni deberet legato 
suflScere quod duobus^*) plenius respondebat, si tamen hoc tem- 
poris qualitas non negaret. ecce in promptu est, et probationem 
facti evidentia non requirit, qualiter Mediolanenses clerici (s) pater- 
nitati vestre et mihi obediant et intendant. nam procurationem 30 



(i) Il cardinale Ubaldini andò a 
Genova ad incontrare il pontefice. 
NicoLAUS DE CuRBio, Vita Inn. IV, 30. 

(2) Fino al 1251 il cardinale Ubal- 
dini aveva avuto compagno nella le- 
gazione Gregorio da Montelongo. 

(3) 11 clero milanese più di una 
volta si era ribellato alle esigenze dei 
pontefici. Nd 1243 Gregorio da Mon- 
telongo dovè revocare le imposizioni 
&tte, e dichiarare di non volere « eis 
« fodnim vel exactionem aliqoam im- 
ce ponere vel imponi sustinere, nisi 
« secundum consuetudinem actenus 
« observatam ». Arch. di Stato in 
Milano, Pergamene ddla Metropolitana, 
Capitolo maggiore, sec. xin. Contro 
r Ubaldini gli abbati di Milano nel 1250 
inviarono al papa un grave memoriale 
in difesa dell'abbate di S. Ambrogio, 
secondo essi arbitrariamente deposto 
da quel legato, che per tre mesi aveva 
dimorato in quel monastero, con ogni 
larghezza ed ossequio accoltovi e trat- 
tato, « licet aliquorum improbitati vel 
a preceptorum immanitati aliquando 
« non fiierit satisfa ctum prò ipsorum 



« excandescentis arbitrio voluntatis ». 
Arch. cit. Perg. di 5. Ambrogio, sec. xni. 
Innocenzo IV con lettera del 19 set- 
tembre 1250 revocò infatti a sé la co- 
gnizione della causa. Berger, Lcs 
registres de Innocent IV, n. 4844. Scor- 
gesi adunque un fondo di verità nel 
racconto che fa Galvano Fiamma di 
una gemma del tesoro Ambrosiano 
invano agognata dall' Ubaldini, origine 
del costui odio contro i Torriani e 
del favore accordato a Ottone Visconti. 
Sulla gravezza delle imposizioni dei 
legati pontifici (cf. Berger, op. cit. II, 
cxcix; Campi, Hist, cccl. di PiacetiT^a, 
II, 400) è notevole documento Talie- 
nazione al comune di Trieste di moki 
diritti di baronia maggiore, &tta da 
quel vescovo Ulrico « de Portìs », 
trovandosi sulla sua chiesa aggravati 
molti debiti, tra gli altri titoli, a 
causa delle « graves collectas et pro- 
a visiones sibi ac sue ecclesie impo- 
« sitas a domino Octaviano cardinali 
« et a domino Gregorio de Monte- 
«longo Apostolice Sedis legatis ». 
Kakdlir, Coi. dipi, iUriam ad a. 



DEL CARDINALE OT^T^/^yif^ìfQ DEGLI UBALDINI. l^ 

\ [ ' 

meam 4; t»i5Bf<p. is^iuario qi^ impositan;, non spjvep^, ppft expo- 
m^I^cacione^^ iq ^p^ latam^ vestra auptorit^tjp. ^ mancU^to meo. 
spreds in coppj^mp^iun clayium E<^esie, quanto in eis est, 4fyinf^. 
non celebrare, sed potius prophanai;e presumpnt. su pei: quo s\ 

3 5 vestram. cl^bqreii t meruj^e giiatiam , clemen da, vesq;a np.vit^ e^emr 
plum, boc et; fprn^ opei^ noi^ interdicit QC(;a^ioneip sipùlia pi;e- 
sumendi., cpgiw^. djgnetui; paterna proyi^ si i^ecces del^jt^ 
meupi laborei^ respiciai^ si humiljibus et coqtinuatis meritis as- 
surg4nt suflfragia meritorMOi. si enii^ mihi x^nus, ^uxijf^ sub- 

40 trahitur oppiftuni, si 6)i;^ ingraj(;itudinjs graj^ia, c^mplatur, it^ ut 
prò eis facta solutio reddat a presentis anni oneribus absolutos» 
quod esse nequit, nisi suSragium mihi necessarium subtrahatur, 
unde providebitur supplicanti? de meo nequeo pressus grava- 
mine debitorum, et si possem forte, utique non deberem, cum 

45 nuUus suis cogi debeat stipendiis militare, maxime cum vestra 
patemitas, cui prìncipaliter negocia expedienda incumbunt, sub- 
vendonis oportune manus aperire distulerit usque modo, propter 
quod clerìcum meum . . latorem presendum ad pedes sancdtads 
vestre duxi presentialiter destinandum, ut, cognita per eum ple- 

50 nius recepta a nominandis vobis ecclesiis quandtate, paterne pro- 
visioiùs prudenda sic preterìu libra equi iudidi ponderet, ut fu- 
turts provideri debeat, prout rerum et temporìs exigit necessitas 
et requirìt 



III. 

Sununo pontificL 

CUM reverenda debita recepì litteras de credenda, quas qiihi [»fs] 
vestra sanctitas desdnavit et intelleao plenius quod ma- ai 
gister Ubaldus(') capellanus vester de vestro mandato retulit viva 

40. Cod, oportnnto 

(i) Lo stesso Ubaldo, cappeUano del medesimo Ubaldo che nel 124^ in 

paptt troviamo presso 1* Ubaldini qel Lione assisteva come cappellano del 

1245 e nel 1256 nei documenti citati cardinale all^ promnlga rione di ima 

aldoci4,noU2. Probabilmente è il sua f^ofeiiaa copfermata da |ono- 






l62 REGISTRO 



zo di maestro u- vocc, cum hoiTio illc iam reccoìsset negocium commendatum et 

baldo, suo cappel" ^ . . 

i*no- super ipsius exequutionem prestitisset ad nunciorum instantiam 5 

iuramentum, cum ipso loqui non distuli super commisso negocio 
diligenter. quem paratura inveni ad vestra obsequia et mandata, 
et sicut spero per mensem et amplius iter aggredi expectabit, 
apud quem ut prolixior intercedat dilatio studiosius laborabo, 
mandati vestri diligens exequutor. rogo autem et suadeo quan- io 
tum possum, ut novitati negotiorum omni vigili providentia in- 
tendatur. sicut enim accepi per nuncios destinatos, mens homi- 
num contra vos mole amaritudinis premitur gravioris. 



mi. 

« 
[Affò, loc. cit p. 389; Savioli, Annali di Bologna, III*, doc. 674.] 

e. iB Summo pontifici. 

[Settembre lasa.] TTERA.TIS littcris ad vestre pulsavi frequentius hosdum pietatis, 

Amianzùi di es- 1 i • i< • • 11 

sere andato a Per- 1 et angustias multiplices exposui mnocentum. et nuUam re- 

ma con i soldati 

Ottenuti dal co- sponsionem ne dicam ad votum vel aliam habui, sicut nostis. 

mone di Bologna ; 

ripete di abbuo- iyissem Parmam citius, set cum carerem necessaria militia prò 

ornare di nin va- ' t 



6nm 
de 



are di più va' 



forze. 



ferendo auxilio expectato pariter et expensis, ire distuli, videns 5 
me non posse impendere subsidium oportunum, et confìisionis 
obprobrium pertimescens, quod ex me posset Ecclesia sustinere. 
set vestro recepto mandato, ut Parmam instanti sationis tempore 
cum manu fortitudinis, quam expedire viderem, personaliter debe- 
rem accedere et eis ferre oportunum subsidium et munimen, io 
cum ambaxatores Parmensium ut illuc irem instantius postula- 
rent, per meam asserentes se posse presentiam relevari et Inter 
molestias spe concepta favoris ad optata desideria respirare, a 
communi Bononiensi obtenta quadam militie quaatitate, quamvis 

cenzo IV addi 17 settembre 1245 ^^^^ ^ì ^^' P^P^ subdiaconus et ca- 

(Berger, op. cit. n. 1245) e c^^ ^^1 « pellanus ac eiusdem curìae causa- 

1 254 proferiva la sentenza, edita presso « rum generalis auditor ». 
r Ugmelli, Italia sacra, V, 839, in qua- 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DHGT.I UBALDIXI. 1^3 

15 parva nec clecta, prout ad iiistans negotium cxpedirct, iUuc ivi 
personali ter, ut mandastis. verum cum non credani quod per 
hoc Parmensibus et Placentinis obsessis miserabilitcr et oppressis, 
nisi aliter provisum fuerit, ferri possit subsidium oportunum, 
quicquid facere poterò laborabo, sciens me ad impossibile non 

20 teneri, super quo paternitatis vestre clementia, tanta necessitate 
pensaUy dignetur prout expedire decreverit providere. 



V. 

[Savioli, loc. cit. doc. 683.] 

Summo pontifici. 

T si fame preconium de mentis fragrans prudentie nobilis viri * ["$»] 

Passipauperis professorìs iuris canonici et civìlis, presentium pomcfic* PMdpo- 

portitoris, ad aures vestras pervenerit sicut credo, sue fìdelitatis dmnor^MMMorv 

di Bf ■ncdxMW Atk' 



E 



devotionem et obsequiorum merita, que Sedi Apostolice in ne- ddò ••miow ai 
5 gotiis Romane Ecclesie utiiiter promovendis continuati laboris 
instantia exhibuit diligenter, dignum duxi ex parte tamen, cum 
totaliter narrare serio longum esset, vestre reserare clcmentie 
sanctitatis, ut paterne respectum grade iuxta suorum meritorum 
suffiragia adesse sibi sentiat oportunum, et de semine grati et fi- 
lo deiis servitii fruaus responsionis libere percipiens ampliores, ad 
obsequia Sedis eiusdem tanto ferventiori desiderio accingatur, 
quanto in suos amplexus eam amplius mere noverit laxatis bra- 
chiis gratie et honoris, dudum siquidem dictus P. propera dili- 
gentia et vigili mihi assistens studio et fideli, nunc in Romanio- 
15 lam, nunc in Mutinam, nunc in Brixiam mecum veniens et 
discurrens<'>,et consilium dedit providum et auxilium exequutionis 

(0 Negli anni 1248 e 1249 il car- sero al legato e il Pascipovcri intcr- 

dinale volse alla Chiesa gran parte venne alleano, come pure alla scn- 

di Romagna. TARLAZZi.A/onKm^/i/^a- tenza arbitramentale data dai Panni- 

vennati, I, lxxiii, 202 sgg. Ncl^di- giani nella controversia del comune 

cemhre 1249 ^ Modenesi si sottomì- stesso di Modena con quello di Bologna 



H'64 REGISTRÒ 



'previde prebùit bpoittitiùm, labores non deditians miiltipHces lièc 
disciii*àus, ut negótìa Ecclesìe matris sue gradtìs promotiónis 
' debite ' obtinefent. ecce ' nobilis vir 'ftràncaleo de AiidàIottis('>Sfe- 
' ilatbr ' Romaniis de'fpso labóra^it sibi inStaàtitìs pròvideri, ut sia- 20 
*ttis ipi!Us dòhsiliis et provixiis ad agenda • cbnsùltitis ìdirigatur. 
' ]()f6tts(àtis igitùr srfe prbbitàtis dignis obseqillis, tjue'claritate ple- 
nioris sapiéntre ' décoràiitùr, ' partes méas jitb ' iprftìs ' iteconitìlenda- 
tione ita dignetur suscipere pius pater, quod favoris vestri ube- 
riorem gratiam inveniat arridere, que sepius de sue largitatis prò- 25 
fluvio ad plurimos uberius derivatur. 



VI. 

[Affò, loc cit p. 389.] 

Summo pontifici. 



9i 



A,i< 



[Settmbrt u$s.] F^ XEMPLO evangelico infortilàtus ad réplicandos sdpius iteratos 
meM^^ttd^dìa ^1l^ clamores ìnducor, ut, coniuncta necessitati, petentis ìniprobitas 
S^ricoioM tuto ' patrìs ad respondendum mihi filio afEicto angusdis multiplicibus ex- 

Citare debeat pietatem. niirari compellor intra me ipsum getoèns 
et eiulahs, cum deVótlòrùtn Ecclesie discrimina Videam, cònque- j 
stiònés audiam lacriìnosas. et quasi hec sub nianu mea faina 
pefiidèat, tótum 'in 'Me ^liorum' fbWe èitimàtiònibtó'véltittir pondus 
aliali; quibùi'rèspòtide^e tiòri àiidèo; ne in^ àltehim culpam vèttlm, 
cuiùs me irilùrià potine '^liàfri *J)roprla m'oléstrfèt. tdèo^ùe debrevi 
pulsare if eriim * ad vestre hoistiufn ' piietatis, ut àliqiiàm ' Saltem prò i o 
multònim vitandis périculis fésponsiòhetri redpiam ialutiarem, vel 
dicafùr filio véxato doloribus, ut sileat eif <Jdl6sòat,'et'iàpes aiixilii 



intorno al Frignalo. Lo stesso giure- (i) Brancaleone degli Andalò fu per 

consulto figura nella lega delle città lapritha volta elètto senatore di Roma 

lombarde conchiusa dall' tJbaìdinl in nel 1252 nel mese di agosto. Petri 

Brèsciaaddl Sraarzo^ 1252. Savioli, Cantinelli C^o«. a. i252,~piriesso il 

Annali di Bologna, III, par. II, docc. Mitarelli, ^c<;««o«ej;MATfiEUS Pa- 

660, 661, 673. Ris (ed. Luard), V, 358. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. 't6$ 

preddatur omnino, quam ipsa etiam miseranda miseria damitit 
miserorum. nam castrum Rivolgarìi, quod .xviii. machinarum ('> 

15 impedtur ictibus et quassatur, condusam servat multìtudinem mi- 
litam, Virorum, muKerum et innoccntium parvulorum» quos mor- 
tifera vexat tufbatio et insultus cnidelissimus perversorum. si 
credit pater sanctus afflicti animi veras causas, suppUco ne dìs- 
simùlet consolationis remedium, auxilium imponendum non d!f- 

20 ferat, prodeat patema compassio de viscerìbus carìtatis, multitudo 
quasi innumera flentium cogitetur. si vero non credit, quod as- 
serìtur ita esse, facti monstret evidenda, ostensa, sicut credo/ più- 
rìmorum asserdonibus ventate, et si forte pulsaret cogitano 
mentem patrìs; quod per m« untis posset perìcùlosis dìscrìminibus 

25 obviarìy sciat vestra benignitas quod non possum super aiiorum 
iniuriis ex succursu necessario et optato, sicut desidero, provi- 
dere. pulsantem igitur totiens exoro supplidter ut sancti patris 
et domini consueta dementìa non repellat, nec sui cordis intima 
silendo supprimantur, set patemus ipsius dignetur afFectus, et si 

30 non ad vota filii, immo ad clamores tniserabilium filiorum sal- 
tem iuxta patemi debid exigendam respondere. 



VII. 
'Dominis cardinaliBus. 

EXEiiPLO evangelico informatus ad replicandos sepius iteratbs [5«««*»« ««mI 
clamores mducor, ut, comunaa necessitati, petentis improbitas «i c«r4ìMi 
summi pontificis ad responderidum mihi filìo affliao et cetera, 
ut in proxime superiori usque in fìnem, mutata convenienter pape 

33. ottensa] lacuna in A^ffò. Quetta ed altre lacune che sono in AJfò e che torà tn- 
perpuf motore volta per volta, cadono gengrabnmuin aieuni ptmti ibiaditi deiCod, che 
q^romo qualche difficoltà di lettura, VAffò del retto non ebbe $otf occhio che una copia 
iraswtegtagU da Roma, 33. Cod. Teriuteiii 



' (i> CU l^ntloga notìm presso gli Anmil fìac. pMUm ctt t p. 157-58, 
oou I. 



ì66 REGISTRO 



persona secunda in tertiam et addito : prodeat queso suppliciter 5 
de caritatis visceribus paterna compassio et tantarum nobilium 
mulierum et innocentium parvulorum ruìnosa calamitate pensata, 
communi omnium domino precum instantia supplicare velitis, ut 
festinata provisione ipsorum dignetur excidio succurrere ac mine, 
spero enim quod multiplicatis debeat intercessoribus elargiri quod io 
facere meis sepius replicatis supplicationibus distulit usque modo. 



e. 2 A. 



Vili. 

[Affò, loc. cit. 390 ; Savioli, op. cit. IIP, doc. 675.] 

Summo pontifici. 



[Settembre las».] «^ testri status coudicionem et voluntatem recogitans, iteratas 

Ottenuti eoo e*- \ / , . • . . 

Tdieri <u Boiogiu Y sepius Utteras non misissem, si Parmensium et Piacentine mi- 

e qualche altro «oc- ... ... 

corso de iiodene, ijtie perfculis et ruiuis instautibus mea potuisset possibmtas ne- 

annnnm di esserti * ■ * * 

^T^^ò^ln^*. cessarli remedii auxiliis subvenire, set soUicitare intendi pater- 
S^rto^'^ijh!- norum viscerum pietatem, non negligentiam reprehendens, quin ^ 
fSrto*Skdethi potius afBictioncs nuncians miserorum, qui subventionis remedium 

il pepe rìessoldi , . ., ,. « j* • i 

alleile milizie, sce- postulabant, quiDus ex cordis amantudine compatiens vehementer 

auto il termine 

convenuto con Bo- expetitum ct expcctatum non poteram subsidium impertiri. au- 

logne* 

deo secure dicere et firmiter protestari quod, nisi festinatus sue- 
cursus, qui olim levis extitit, et adhuc speratur possibilis, licet io 
dubitem vehementer, festinanter accedat, rerum condicio ad ìm- « 
possibile deducetur, et lapsus gravissimus civitatis Parmensis et 
Piacentine militie in ianuis positus, nisi fallor, non poterit re- 
parari. quod si, quod absit, acciderit, usque ad pressuram ve- 
stram et Ecclesie difRmdetur, involvens multitudinem, nisi meum 15 
erret iudicium, Lombardorum, propter quod gravaminibus, quibus 
premebar et premor, quasi neglectis subire alia vestris obtemperans 
iussionibus et dictorum miseriis compatiens, attemptavi, exorans 



13. in ianuis positus] nel Cod. mal 9i leggono queste parole, ma la /rate ricorre chia- 
ramente nel doc. AJPi in Tarìis... 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UB ALDINI. 167 

instantius nobilem virum Henricum (*> Bononiensem potestatem, 

20 consilium et civitatis commune, ut oportunam ad Parmensium 
et Placentinorum subventionem mihi concederent milìtum quan- 
tìtatem. qui meis, non absque gravi labore et angustia, inducti 
suadentibus precibus, quod aliter, super quo non dubito, non 
fedssent, .e. cum tribus equis, et alios .e. cum duobus et .ce 

25 et .xxxiiii. cum uno, residuos usque ad quingentesimum com- 
plendum numerum transmissuros, hac condidone dederunt, ut 
cum eis in propria persona venire deberem, eorum cum quibus 
ventunis eram sic extimantes periculis precaveri, cum propter 
causas multas absque me plurìmum dubitarent. habui simi- 

30 liter de Mutina .xx. milites ad duos equos et .xl. ad unum, 
qui omnes, tam Bononienses quam Mutinenses, ad unum men- 
sém fìiere soldati, quorum usque ad .xii. diem mensis octubris 
finitur terminus assignatus eisdem. et lìcet, propter necessitates 
gravissimas quas habebam, fìrmassem non procedere versus Par- 

35 mam, cum expensas necessarias non haberem; victus tamen b- 
crimosa instantia predictorum, qui tantis ai9ictionibas preme* 
bantur, cum autem militiam habere non possem, condescendi 
voluntatibus eorundem, procedens cum militia usque Parmam. 
et ecce oculata fide perspicio calamitates miserabiles civitatis Par- 

40 mensis, quas olim mihi plurìmorum relatio inculcabat. nam, 
cum apud Regium venissent sexcenti milites, ut meum transi- 
tum impedirent, Parmenses, qui ob vindenunias et sationes £1- 
ciendas que imminent et necessitates alias non audent egredi, cum 
timore et tremore maximo nobis solum ad tria millia occurre- 

^j rum. et cum essem in eadem civitate, cum potestate et sapien- 
tibus Parmensibus et Placendnis consilium habui, qualiter posset 
concluse in castro Rivolgarii militie subveniri. et tunc vestras 
recepi litteras, in quibus mihi mandastis quod ordinarem ut eis- 



37. persona] // Cod. ha p* abbreviatura che non ammette dubàio d^ interjreta{ione , 
Afa proTiocù 37. aatem] Cod, vai ; AJò aliam // contetto etigerebbe alttcr 

41. \ffò TeniMein e perciò risultando interrotta la frase, pose di suo puntoUni dopo 
impedirent 



(i) Enrico da Monza« 



USS] RRGISTROi 



dem Parmen^ibuS' et Placendnis^ in qping^nds vel sexcenti^, 
militibus succurratur 9j cum parati essetjis ad hoc medietatem- ìq 
sumptuum deputare, super quo in admirationem dedppi possum, 
quia> cum sciretis afflictiones et mìserìas eorundenii et subv,eiuÌQ-. 
nem esse celeiiem; pijopter instans periculum^ impendendanx, j^^ 
cuniam meiìcatorìbus ponend^m in necessaria subsidiis non mjL- 
sistisy set maada3tis intimorì vKsbis sumptuum quaatitatem> q^od 5^ 
dilationem adduciti moimferam, plenam doloribu^ et cuinis., s^t 
ecce quod mandastis, ad m^am per Bonooienses. fuerat instantìajca» 
sicut dixi superius, expeditum, qui miserunt usque ad unum men- 
sem prenominatos milites mocaturos, cum quibus die * « cum* 
prenominata mìlitia et P^urmenai ad castrum Arquadum intendi" 6ot 
mus properare,. facturi transitmii per inimicorum terras, et redi* 
turi per eas, cum aliunde transitus nulia4;enus habeatur. et post 
nostrum a civitate Parme recessum porte claudentur omnino, 
nec alicui patebit exitus vel ingressus, nisi superveniat milida, 
per quam civitas valeat cuistodiri. unde si vestre placet clemeatie, 65 
tantis periculis cogitatis» manum extendere auxilii oportuni» man- 
detis Palmerio vel alteri cui vultis, ut per mensem imum dictam 
debeat miiitiam, postquam terminum assignatum compleverint» 
assoldare, et ultra per .xv. dies propter Parmensium sationes, 
quas facere non possente nisi eorum subsidio munirentur; quia 70 
quod nunc propter meam et ipsorum absentiam perditur, tunc 
oporteat reparari. mandare itaqiie dignetur vestra patemitas, ut 
predicta milida post dies .xii. octobris ad unum mensem et dies 
.XV. debeat assoldari et meis necessitatibus, ut cum eis permaoere 
valeam, provideri. quod si factum non fiierit, cum eisdem re- 75 
dire compellar, ne confiisionem incurram sine commodo aliorum. 



67. Palmerio è di le{, dubhia ; Affò Pai.. .no 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINL 169 



VIIIL 
[Afpò, loc. cit p. 391; Sa VIOLI, loc. cit. doc. 676.] 

Venerabìlibus in Christo {>atrìbus sacro Dei grada cardinalium 
collegio dominonim. 



V 



ESTRI Status condidonem recogitans, iteratas sepius litteras [s«tt«mbr« 1»^%.] 
non misissem, si Parmensis et Piacentine milide periculis et dJÌISiS^di «T- 
ruinis mea potuisset possibilitas auxilìis necessari! remedii subve- IS^" l!ÌJSi l 

. j . ... ìotU Otto** Vi* 

iure, set vestre providentie granam requisivi ut compatiens ve- «conti «iaforouru 
5 stra instantia sollicitaret super crebrescentibus angustiis eorundem «> mUc com. 
patemorum viscerum pietatem. super quibus per dilectum nobis 
Ottonem Vicecomitem ^0, cui statum ipsorum miserabilem et in 
ruinam in ianuis positam, que si, quod absit, acciderit, nunquam, 
nisì meum fallatur iudicium, poterit reparari, scire poteritìs ple- 

10 nius verìtatem. quorum lacrimosa supplicadone devictus» me plu- 
ribus exponere discriminibus cum Bononiensi et Mudnensi 
concessa militia non expavi, mihi posids in via insidiis, que meum 
deberent transitum impedire, cum edam in succursum accelerem 
concluse in castro Rivolgarìi milide Placendne per inimicorum 

15 loca piena discrìmine transiturus. que omnia et alia plurima per 
dictum 0[ttonem] vestre circumspecdoni provide patefient. sup- 
plico igitur ad vestre pulsans instantissime hosdum pietatis, qua- 
tenus tot et tands coram vestre compassionis oculis afHicdonibus 

7-8. SelTincùo cui - poiiuiii manca evidentemente qualche parola. 

(i) Ottone Visconti già od 1247 dell* Ubaldini stesso. F. Ubaldini, 

camenirìo del legato (Tarlazzi, Ap- Storia ddU famiglia Ubaldini, p. 96. 

pendice ai monununii ravennati, I, 202), Concordemente i cronisti milanesi at- 

poi suddiacono e cappellano del papa tribuiscono al favore del cardinale 

(Bekger, op. cit. n. 5348), nel 1257 or- T innalzamento del Visconti alla sede 

dinariodiMilano, quando addì II mag- arcivescovile di Milano. Cf. sopra 

gk> stipulava la compera di beni in p. 160, nota 5. 
Castel Poliziano, quale procuratore 

VgoUm d'Ottia. ti* 



lyo 



REGISTRO 



et miseriis miserabilis multitudinis collocatis, quibus non solum 
corporum strages et rerum, set, quod est gravius, versatur mise- 20 
randum excidium animarum, communi domino suggeratis con- 
siliis oportunis, ut tantis pressuris occurrens, succursum impendat 
protrahentis more' confractis funiculis festinatum, cum mora tan- 
tum ac tale ad se trahat periculum, quod portas, ni fallor, tanget 
Ecclesie et involvet multitudinem Lombardorum. 25 



X. 

e. 2B Venerabilibus in Christo patribus . .episcopo Albanensi^'^et . . San- 

cti Eustachii cardinalibus (*> et Apostolice Sedis legatis. 

[Settembre xa$a.) T TESTER advcntus et ipsius causa in provinciam Tuscie(3) attulit 
dutcM^^^!tr^' V gaudium cordi nostro et leticiam geminavit, cum speremus 

dati a pAcificare U i i* • rr «i* • i i • i* i • 

Toscana; loro of- quod divmo Suffragante auxilio per vestri iabons studium turbatis 

ut la sua coope- 

rarione. quietis tranq uiUitas et discordantibus pacis debeant federa procu- 

rari, litteras autem misissemus velocius nec intercessisset dilatio 
nuncium destinandi, si viarum discrimina non obstarent, et de 
adventu vestro nos fecisset asserentium certa relatio certiores. 
set per nuncium dilecti nobis Phylippi de Novaria nuper intellecta 
et cognita ventate, reverendissimos nobis in Christo fratres pre- 



(i) Pietro «de Colle medio». 

(2) Guglielmo Fieschi. 

(3) Veggansi neir^r^:^. stor. Hai 
ser.I, to. IV, par. II, 36-43, editi da 
Luciano Banchi, gli importanti docu- 
menti sulla lega ghibellina del comune 
di Siena con quelli di Pisa e Pistoia 
e coi ghibellini fuorusciti di Firenze 
e di Prato, a cui accederono come i 
conti Guidi cosi gli Ubaldini (giugno- 
dicembre 125 1). A smagliarne le^fila 
invano si era adoperato Innocenzo IV 
inviando a Firenze i cardinali Riccardo 
del titolo di S. Angelo e Giovanni di 
S. Nicolò in Carcere Tulliano, mentre 
il comune di Siena ai propri amba- 



sciatori presso al papa dava accorte 
istruzioni perchè e' non potesse nem- 
meno alla lontana interpellarli « de 
« compromisso aliquo seu pace vel 
« tregua aliqua facienda ». La pace 
non riusci, e il guelfo Villani registra 
invece (lib. VI, cap. xlvii-xlviii) la 
sconfitu degli Ubaldini a Monte Ac- 
cenico. Cf. Perrens, HisL de Flo- 
rence, 1,414; Tarlazzi, op. cit. p. 216. 
Addi 26 agosto 1252 il pontefice riten- 
tava la prova inviando legati in To- 
scana i due cardinali, a cui scrive 
r Ubaldini, sollecito della propria fa- 
miglia. LùNiG, Codax dipi, I, 2459. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. 171 

10 dicatores portitores presendum ad vos duximus destinandos, quibus 
in hiis que Vobis ex parte nostra dixerint, fidem indubitatam et 
plenissimam adhibere velitis. et vos omnia que miaere vultis 
nobis eisdem fratribus committatis secure. ad hec patemitatem 
vestram rogamus et licet necessarium, quod sine mandato facerent, 

15 non existat, consulimus bona fide, ut non sit vobis grave nec 
durum prò reformatione Florentinorum et totius provincie labo- 
rarc. hoc etiam credimus honori vestro et imminentibus nego- 
ciis Ecclesie plurimum expedire. si qua vero per nos ad promo- 
tionem negocii et que vobis placeant possent fieri, secure mittatis. 

20 nos enim illa adimplere curabimus toto posse, statum vestrum 
et negocii si placet per eosdem fratres et litteras destinetis. 



D 



XI. 
. . Episcopo Albanensi. 

E vestro in provincia Tuscie adventu iratissimo nobis opta- I**"»"*^ «»$«) 

. . . . Wpet» «iBgoUr- 

tam gratiam novimus arridere, sperantes in Domino quod "^^JjjJjjjT 

1« OMrtC, « 



mentibus adversitatum incursibus fatigatis spei pacifice flosculus [^ 
pullulans afferet, Redemptore nostro propitio, fruaum pacis, ita SST* ^^'•••■•^ 
5 ut de fidelium mentibus sublatis zizaniis que humani generis dis- 
seminaverat inimicus, de bono semine, celesti sparso Consilio, ube- 
rìoris copie seges surgat, mercedis eteme cumulus, honoranda. 
si potest igitur paternitati vestre auxiiium impendere nostra ma- 
nus, si oportuna in aliquo nostra diligentia videretur, vestra pan- 
io datur voluntas, secretum pateat, quia soUicite procurabimus iuxta 
posse quicquid vestre piacitum noverìmus voluntati. desideramus 
siquidem de vestri status tranquillitatc fieri certiores, et ad ru- 
mores acceptos audiendos de vobis aspirat intentio cordis nostri, 
noveritis autem quod sospitate comite devotis Ecclesie rebcllium 
15 iniuriis lacessitis oportunum auxiiium et necessarium subsidium 
procuramus. recomendamus vobis nostros consanguineos et ne- 
gocia eorundem, rogantes, ut ipsos quos fatigavit dudum iniuriosa 
et niinosa molestia, equitate servata, favore benivolo prosequi ve- 



I ^2 REGISTRO 



Kris plenius, ut speramus, ita quod suorum per vos restitutioaem 
iuriiHn se gaudeant invenisse et de promptis reddantur ad vestra 20 
obsequia òmni tempore promptiores, nosque non de novo in novis 
tamen noviter emergentibus vestram circa ipsos experiamur gra- 
tiam oportunam. 

In eundem modum domino G[uillelmo] Sancti Eustachii dia- 
cono cardinali. 25 



XII. 

Venerabilibus in Christo patribus . . episcopo Albanensi et . . Sancti 
Eustachii Dei gratia cardinalibus, Apostolice Sedis legatis. 

[Settembre laja.] 'TXiE sequenti (») post festum nativitatis sancte Marie virginis 

Rispondendo alle II* . . i. 

lettere dei detti le- JL^ proxime prcteritum m sero vestras nos noveritis btteras rece- 

geti, li informa che . . i r /^\ 

scrive al fratcUo e pisse. et autequam vestre littere pervemssent, ad fratrem nostrum^*^ 

aj^li altri di sua fa- ^ ^ r ' 

miglia, raccoman- et illos dc domo nostra nostras duximus destinandas, rogantes eos 

dando rispettosa ' ^ 

nSÌÌ£rimi"JSS^ ^^ efficacius inducentes ut vestris super pacis negotio monitis acquie- ^ 
a*JÌndSi1iI* e"iS* scerent et mandatis, et tamquam patribus et amicis spiritualibus 
'*'***"**• intenderent reverenter. de vestro siquidem adventu ex causa Dee 

gratissima exultamus vehementer, sperantes quod vestra diligenti 
prudentia mediante illa, Deo propitio, tractabuntur et fient, que 
honorem Ecclesie et vestrum respident et profectum salutiferuiìi io 
cum quietis letitia animorum. nostras vobis Utteras velocius mi» 
sissemus, si viarum discrimina non obstarent et de vestro adventu 
facti fuissemus certis rumoribus certiores. scribimus autem firatri 
nostro et illis de domo nostra, ut vobis intendant et reverentius 
acquiescant, et alios eorum ad id amicos inducant ad consuma*- ij 
tionem negocii commendati, rogamus igitur vestre circumspe- 
aionis providentiam ut utriusque partis sermones et verba, que 
sepius de turbate mentis tumefactione procedunt, cum dissimula- 
tione provida transeuntes, in commisso negotio sicut sincerius ita 

(i) 9 settembre. (2) Ubaldino delk Pila. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINL 173 

20 securius procedatis; quia negocium Dei quod agitur ipse preter 
^em hominum promovebit. si vero aliquid per nos fieri poterit 
quod utile ad promotionem negocii videatur, id libenter implere 
studebimus iuxta posse, prout de vestra processerit voluntate. 
nec miretnini si a missione fi-equenti desistimus litterarum quibus 

25 VO8 apumus libentius visitare, quia cause discriminis et perìcuU 
se 0{^nunL de statu autem vestro et processu negocii per ve- 
stras litteras rogamus fieri certiores. 



XIII. 

lohanni Gaitano Sancti Nicholai in Carcere Tulliano Dei gratia 
diacono cardinali. 

INTELLECTis plenius que vestre littere continebant et que nobis ["$«?) 
ex parte vestra frater Constantinus retulit viva voce, ut quod ntu G?c«ttt«i <ù 
petebatur consumationem acciperet, laboravimus diligenter, et in otgo/cio. 4 cm « 
negocio processum extitit quantum procedi potuit, prout per ea Co««i»ti«>. 
5 liquere poterit que reportat circa promotionem negocii dictus frater. 
curabimus autem ut quod remansit residuum efiectum accipiat 
iuxta concurrentia vestra vota, et vos, si qua per nos posse fieri 
decreveritis que ad consumationem dicti videantur negocii opor- 
tuna, nobis, paratis tamquam propria promovere, id vestris litteris 
IO intimetis. 



XIIII. 



. . Episcopo Tholosano *^»>. 



e. 3A 



Vip 



UAMQ.UAM portitori presentium viro nobili Girardo de Gar- ^"^'^J 
phegnana(*) summi pontificis familiari propria merita suffra- 



vescoTo di Tolot* 



* Cod. TboleMno Som può te^rfrersi Tholeuno come il Joc. seg-uenU poirehòe tti^r' 
gtHre enemdo Toledo tede arcivetcovik, 

(1) Raimondo di Felgar. dro IV, ad istanza dello stesso « Gi- 

(a) Addi 2j aprìk ia$7 Alessan- « rardas de Garfanana, quoodam £udì- 



174 



REGISTRO 



snana famiglUrt 
del papa 



Gerardo dì Garf»- gentur, qui dignis obscquiorum operibus vendicare sibi meruit gra- 

tiam tanti patris, per quam hiis qui sibi amicitie federe coniunguntur 
potest multiplicatis beneficiis respondere; nos tamen affectum 5 
quem ad eum suis habemus mentis specialem vos nullatenus 
latere voientes, ut eo apud vos sibi favoris cumulet gratiam am- 
pliorem, quo ei amicorum vestrorum favor pienior cernitur arri- 
dere, ipsum quem nobis intimum et speciaiissimum reputamus 
gratie contulerit et honoris, cum ad respondendi vobis vicissitu- io 
dinem nos equa condicio statuat obligatos, sive in nobis sive in 
ipso propter nos propitiam sibi senserit recognitionis gratissime 
vestre manum. 



XV. 



Illustri regi * Legionis et Castelle ('>. 



CUM sciamus regalem favorem munificentie illi ex clementiori 
habundantia sepius arridere, quos non fecit probitas esse no- 



[ia$a?) 

Raccomanda al 
re di Leon e Ca- 

fapiana e Matteo tos, scrcnitatem rcgiam prò viris nobilibus Girardum de Garfa- 

Napoletano» fami- 

gUarì del papa, guaua et Matheo Neapolitano domini pape familiaribus, quibus 



* regi] Cod, regionis 

« liarìs felicis recordationis Innocentii 
« pape predecessoris nostri, nuntius . . . 
« hominumde Barga Lucane diocesis», 
commetteva al cardinale Ottaviano 
Ubaldini che concedesse alla chiesa 
di S. Cristoforo di Barga il fonte bat- 
tesimale, « attendentes grata obsequia 
« quibus idem Girardus in oculis pre- 
ce decessoris eiusdem se reddidit mul- 
«tipliciter gratiosum, nec non lauda- 
« bilem apud Sedem Apostolicam con- 
ce versationem ipsius ». L' Ubaldini 
dava esecuzione al pontifìcio mandato 
il primo maggio con pubblico istru- 
mento (c actum in domo hospitii eius- 
(cdem d. cardinalis Sanctorum Quat- 
« tuor de Urbe, presentibus et rogatis 
a testibus venerabilibus in Christo pa- 



« tribus fratre Gualterio Dei gratia Fa- 
ce ventino (v. doc. 18) et fratre B. Ga- 
« ietano (v. doc. 55) episcopis, magistro 
ce Ubaldo (v. doc. 3) et magistro Ot- 
cc tone Vicecomite (v. doc. 9) domini 
ce pape capellanis ». Arch. di Stato in 
Firenze, Diplomatico, Prepositura di 
Barga, 

(i) O Ferdinando III morto il 30 mag- 
gio 12520 più probabilmente Alfonso X 
a lui succeduto. Nei regesti dì Ales- 
sandro IV alcuni documenti fanno ar- 
guire particolari relazioni tra il cardi- 
nale Ottaviano e la Spagna. Sono tre 
lettere a favore di nobili personaggi, 
tutti cappellani dell' Ubaldini, ce Aprili 
ce Roderici canonico A stori censi », cui si 
concede facoltà di avere due benefict 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINL 



175 



5 merita ad amplìoris gratie cumulum sufiragantur, attentius duxi- 
mus exorandum, quatenus eos receptos benignius precum inter- 
ventu nostrarum, quos affectu diligimus ob suorum merìtorum 
exigentiam speciali, habere dignemini propensius commendatos, 
scientes quod nobis reputabimus esse factum quicquid eis celsi- 

10 tudo regia gratie contulerit et favorìs. 

In eundem modum . . archiepiscopo Compostellano (*>, vcrbis 
convenienter mutatis. 



XVI. 



. . Electo Aquilegensi (*). 



D 



E vestris dolentes angustiis et molestiis que insurgunt, vestre [»»$«•] 

j . . n .1 . CoaticlU a G. 

smceritati compatimur, quam tot adversitatis tiatibus concuti «u Montcìoogo, •. 
cernimus et turban. fatemur verius quia si nostris affeaibus optati ch«o«ik»u««m. 

tcsn UiTU piò «a- 

effectus possibilitas responderet, perflaret aura gratior et amici de- uw»* «««• *i p^ 
j siderìis bona nuncians, nuncius accederet festinatus. Bononiensi Jfj^uu* J"52l 
siquidem archidiacono absenti, post vestras receptas litteras, nostras *»• ^ *< 
statim duximus destinandas, rogantes eundem ut ad nos accederet, 
cui loqui super hiis que nobis fuerant in vestrum servitium vo- 
lebamus. set ipse nescimus quibus detentus negociis nondum 



a in regno Castelle vel Legionis... 
•r consideratione dilecti fìlii nobilìs viri 
« Hcnrici ùratris illustris regis Castelle 
« et Legionis, cuius familiaris esse di- 
« ceris », a « Pelagio Roderici canonico 
a Zamorensi », cui si accorda analoga 
dispensa ad istanza delP Ubaldini, e fi- 
nalmente «r Berengario de Fulcro Vi- 
« cino, rectori ecclesie Sancti Feli- 
c cis de Ration. Barchinoncnsis diocc- 
« sis », parimenti favorito ad istanza 
del nostro cardinale e del vescovo di 
Saragozza, ed in considerazione anche 
deUa nobiltà dei natali, « nobilitate ge- 



a neris ». Arch. Vatìc. Reg, di Ales- 
sandro IV, a. Ili, e. IDI, ep. 741 ; 
e. 103, ep. 756; a. IV, e. 251, epp. 8}, 
84. 

(1) Giovanni Arias Suares. 

(2) Gregorio da Montelongo, eletto 
con bolla del 29 novembre 1251 
(Ughelli, Italia sacra, V, 92), a ve- 
ce nit Aquilegiam die 1 3 ianuarii sub 
tra. D. 1252». Annoi. ForoiuUcnses 
ad a. Cr. s4nnaUs 5. lustina^ Pata- 
vini, Intorno alle condizioni in cui 
era il patriarcato vedi la nota al doc 
seguente. 



176 



REGISTRO 



venie consulimus autem vobis ut ad summi pondficis et fratnun io 
ipsius presentiam cum vestrìs Utterìs magis sollempnes nuncios 
destinetis, eos ut per nos tratisitum faciant admonentes. proponi* 
mus enim eisdem prò vobis nostras dare litteras et in bis con* 
silium et auxilium impendere que vestrum honorem respidant, et 
ad vestram utili tatem et commodum^ ut optamus, pariter debeant 15 
provenire, ad curiam vero, sicut credimus, citius 'accedemus, ubi 
vestra negotia magis et pienius presentes verbo et opere quam 
absentes poterimus, suflragante nobis divino auxilio, iuxta vestre 
intentionis desiderium promovere, super hiis que nobis misistis 
de facto Eziiini, intendimus sicut fuerit facicndum. si qua vero 20 
alia nos vultis facturos, ea nobis fiducialiter intimetis, quia parati 
sumus ad omnia que vestrum respiciant commodum et honorem. 



XVII. 
EidemC). 



[Agofto ia$a.|I 

Esorta il 4«cto 
G. <U Montelongo 






UANTUM vos ex cordis intimis diligamus vestra prudentia non 
a soddisfare senza ^^^ -guorat. parati siquìdem sumus penas portare prò vobis, 



biti° pd"quau'*a ^^^"^ expedìre credimus, ex prompte voluntatis arbitrio graviores. 
^IIÌTsoUeciuSI! set impossibilitas denegat quod affectus promptior persuadet. più- 



(i) Innocenzo IV addi 25 agosto 1250, 
esortando le Chiese d'Ungheria a con- 
cedere, fin che duri Io stato di guerra, 
una sovvenzione di 2000 marche a 
Bertoldo patriarca d'Aquileia, cosi di- 
pinge le condizioni di questa Chiesa: 
« ...inter ceteros orbis prelatos vene- 
rabilis frater noster patriarca Aqui- 
« legiensis ipsi ecclesie, velud devotus 
a antistes specialiter astitit et con- 
« stanter eìus hostibus resistendo. . . ad 
ce horura siquìdem malignosconatusre- 
« sistentiis reciprocis reprimendos idem 
« patriarca viriliter se accingens, maxi- 
cc mos et inevitabiles sumptus incurrit, 
a propter quod cum Ecclesie sue sibi 



« non suppetant facultates, magna et 
« gravia debita de necessitate contraxit, 
« a quorum onere sic deprimìtur Aqui- 
« legiensis Ecclesia, sicut fcrtur, quod 
<c eius proventus vix ad solutìonem suf- 
« ficiunt supercrescentium usuranim ». 
Berger, op. cit. n. 4863. Gregorio 
ereditò dal predecessore questo cu- 
mulo di debiti, e dovè fame de' nuovi 
ricorrendo al credito dei banchieri to- 
scani, intermediario e, come sembra, 
fideiussore il card. Ubaldini. L'Ar- 
chivio di Stato in Firenze (Diplomatico^ 
R. Acquisto Ricci) conserva alcuni atti, 
con cui così Bertoldo (2 5 gennaio 1250), 
come Gregorio (24 giugno e 8 luglio 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UB ALDINI. l^^ 

5 rimis enim debitìs aggravati cum nobis ut expedit sufficere non JÌ^Jj^JUj****** ^ 
possumus, mirari non debetis, si vestra et nostra onera nequìmus 
iuxta vestri vota desiderii supportare, ecce vestras contìnuatas 
litteras spem satisfactìonis debite pollicentes clamose instantie 
ostendimus creditorum, qui multiplicatas promissiones fructu so- 
lo lutionis vacuas cogitantes, gravius provocantur, cum hoc differrì 
diudus videatur quod iuxta spei date fiduciam citius debebatur. 
sicut enim nostis, noster nuncius iam per novem menses sub ex- 
pectatione tenetur. provideat igitur vestra velocius patemitas, ut 
tenetur, quod sic vobis provideatur et nobis ut suspensa tamdiu 
15 cum plurimorum afflictione multiplici solutio intercedati que utros- 
que a clamoribus et iudiciis expediens creditorum liberìores con- 
stituat, et alios reddat ad impendenda nobis obsequia cum opor* 
tunum fuerit promptiores. ad vos autem . . archipresbjrterum, 
nostrum clericum, duximus destinandum, ibidem usque ad festum 
20 sancti Michaelis proximum (*) moraturum, ut a vobis recipiat quod 
speramus vos prout tenemini integre soluturos. alioquin, licet 
cum nostro gravamine, quod ferre non valebimus, revertetur. 



XVIII. 



. Episcopo Paventino (*). 



CUM promotionis vestre causa ftierimus et nos in vestris prò- l^"'»] 
(^r^re^ nrnfprflKiis rf*niitftmii.<?- lihentpr vohì.<? f^fnnu^m eni- •coro dUPi 



11. 4att fiduciam] le lettere „Mt t^ sono per wutcckia iUeggihiU nel Cod, 



1253) venderono a mercanti sanesi i 
prowcnti di certi dazi. Cf. [G. Bian- 
chi], Thesaurus Ecclesiai AquiU^iensis, 
Udine, 1847, pp. 1 3, 24, 239. Qjuanto 
alla dichiarazione dell' Ubaldini di es- 
sere egli pure a plurimis debitìs » ag- 
gravato, egli è certo che nel 1262 in 
S. Croce di Mugello il ricco e potente 
cardinale consegnava « titulo et no- 
c mine depositi » a vari mercanti fio- 

UgoUHO drOttia. 



rentini uno sfarzoso assortimento di 
vasellami d*oro e di argento, gioie e 
finissimi drappi del valore di tre mila 
marche di buoni e legali sterlini « et 
•r longc amplius ». Arch. Vat Rt- 
gestum causarum, n. 397, e. 75. 

(1) 29 settembre. 

(2) Frate Gualtiero agostiniano, 
eletto nel 12$ i. Cf. doc. 14, nou 2; 
C APASSO, HisL dipi, regni SiciUae, n. 1 95 . 



11 



178 REGISTRO 



Matteo, «sud k- SCODO scribimus, qucm optamus episcopalibus mentis decorari. set 

mcnundoddelve- ^ J 1 r . 

scovo medesimo, cq^ (Je vobìs plutès quam dc aliis omnibus Romaniole episcopis 

che contro 1 pn- * * * * 

^txSu%ul^ài conquestiones receperimus et clamores, nec iudicemur in vobis ^ 
moMr"iWF^ immunes a culpa, quem ad dignitatis fastigium vigili laboravimus 
di s. Proc o. diiìgentia promovere, non miremini si dissimiles litteras destinamus. 

si de nostra siquidem cancellaria littere, que impetrate fuerunt ta- 
cita ventate, processisse dicuntur, prout dicitur archipresbyter re- 
portasse, vestre iurisdictionis executio nuliatenus extitit impedita, io 
iuxta enim impetrantis narrationem littere conceduntur, que, si 
non contineant veritatem, deluditur impetrans arte sua, cum iudex 
suam illis non obstantibus iurisdictionem debeat exercere. super 
eo vero quod presbyterum Matheum vobis iniuriosum asseritis, 
admiramur, cum et si ei adesset ledendi voluntas, scire non sup- 15 
peteret neque posse, processistis, ut asseritur, contra ipsum, quia 
in ecclesia Sancti Apolinaris celebraverat, quam supposueratis ec- 
clesiastico interdicto. set cum eadem ecclesia exemptionis pri- 
vilegio sit munita, in eam non debuistis sicut nec potuistis huius- 
modi sententiam promulgare, set si insta fiiisset sententia et 20 
eundem presbyterum vinculo legitimo alligasset, ab eo, iuramento 
recepto, pecuniam exigere, cum non decuerit, nullo modo de- 
buistis. si enim aliqua per vos fierent, que nos tangere vide- 
rentur, sub dissimulatione amicabili transiremus ; set cum id agitur 
quod dissimulari nequit absque preiudicio aliorum, hoc non pos- 25 
sumus, cum non expediat, pertransire. ecce per nos institutum 
Sancti Proculi archipresbyterum concessa ecclesia spoliastis, quem 
restitui volumus et mandamus. alium etiam amovistis. quod 
forte tantam causam non adduceret questionis, si melior vestra 
provisio per nos factam corrigeret minus bonam. patemitatem 30 
igitur vestram rogamus et vobis aflfectione debita suademus, 
quatenu3 ita circa preterita providere et futuris legem imponere 
studeatis, ut clamantium cesset murmur et fama vestra nullam su- 
stineat lesionem. non enim sustineremus, cum non deceret, si 
fierent, similia patienter. convenit siquidem ut rigorem iuris ex 35 
pensata infirmitate condicionis humane cum adiectione miseri- 
cordie temperet equitas presidentis, et illum revelet impensa com- 
passio, quam peccati recognitio ad penitentiam illustravit. vobis 



DEL CARDINALE OTTAVLVNO DEGLI UB ALDINI. l^^ 

igitur defeire volentes, prediaum presb)rterum Matheum vobis 
40 remittìmus absolvendum, qua fungimur auctorìtate mandantes, 
quatenus eundem absque difficultatis obice absolvatis. alioquin 
ipsum faciemus absolvi. 

XVIIII. 

Michael! presbjrtero canonico Bononiensi, dilecto capellano nostro^*) e. ) b 
Mediolani commorand. 

NE contensiosis super rite facds suscitandi tumultuosas rixas rl^^w 
occasio prebeatur, nos quod de nostro mandato per te super ^*'*s"|J3Jl 
cassatìone eleaionura in discordia factarum a monialibus mona- £r*iJS;^,JSJ*S 
sterii de Sexto lohanne Mediolanensis diocesis * » ordinis factum ^^ «u^uSt, 
5 esse noscitur de Consilio sapientum, et de provisione Palme reli- JJJSt*^ 
giose mulieris monialis monasteri! Sanctc Redecunde Mediola- 
nensis eidem monasterio de Sexto lohanne, de qua laudabile te- 
stimonium perhibetur, ratum habentes et gratum, discretioni tue 
qua fungimur auctorìtate mandamus, quatenus dictam Palmam 

IO vel aliam vice eius in vestiri debeas et in possessionem corporalem 
inducerc et induaam defendere monasteri! memorati, moniales 
predictas, ut eidem tamquam sue abbatisse intendant et obediant, 
ut tenentur, districtione qua convenit compcscendo. volumus 
autem et eadem auctoritate mandamus, ut prenominatam abba- 

15 tissam super prodictis non permittas ab aliquibus molestari, mo- 
lestatores et cetera. 

XX. 

B. canonico Suessionensi. 

CUM de tua fideli diligentia, cui testimonium acccptabile perhi- No«!hÌ*B. cu- 
betur, plenius confidamus, discretioni tue qua ftingimur au- rSi^e^**d32 



(i) Questo cappellano dell* Ubaldini appare anche negli atti del dicembre 1247 
cit a p. 169, nota i. 



i8o REGISTRO 



^riX*^°°* °*^ ctoritane mandamus, quatenus procurationes nobis in Fóro fotiì 

exibendas sollicitdus coIUgens, eas nohis cures per securutU iluzi>- 
cium quam cidus destmare ; cantradictores ^t cetera ; in iUis pof^ 
tibus prò nostrìs negociis donec de nostra voluntate processerit 
moraturus; nec inde discedas, nisi tibi demus specialiter in man- 
datis. 

XXL 

Universo clero civitaris et diocesis Feretratìe. 

[c. Ottobre ia$a.] |-^ccLEsiA vestra pastOHs solacio destituta cura in unum, R. pre- 

G>nferau l'eie- 



E 



done di Giovanni jL/ Dosito eiusdem ecclesie et Sinibaldo canonico absentibus, con- 

véscovo JFefetnino 

ffttu da due CA- venissent qui debuerant convenire, ut viduate Ecclesie per electio- 

nonid di quelk * '^ .... 

tkìné* ITtuè? a nem canonicam de futuri substitutione pontificis providerent, in 
'^**^' presbyterum Guillielmum et Ugolinum de Valle ipsius Ecclesie 5 

canonicos sua vota concorditer transferrentes, se illum compro- 
miserunt recepturos in pastorem et patrem, quem illi duo eli- 
gerent seu etiam postularent. invocata igitur ab eisdem gratia 
Spiritus Sanai, lohannem presbyterum eorum canonicum elege- 
runt unanimiter ad regimen Ecclesie nominate, in quem con- io 
senserunt qui absentes fuerant pari voto; cumque nobis diaus 
processus redactus in scriptis autenticis presentatus fuisset, eli' 
gentium et electi ac electionis ipsius examinatis mentis diligenter, 
quia canonice de persona idonea invenimus esse provisum, ele- 
ctionem eandem de lohanne predicto factam, auctoritate quafun- 15 
gimur duximus confirmandam, sperantes firmiter quod prenomi*- 
nata Ecclesia sub cura sui regiminis auctore Domino spiritualibus 
ac temporalibus proficiet incrementis. ideoque universitati vestre 
eadem auctoritate mandamus, quatenus eidem tamquam vere obe- 
dientie filli votis humilibus intendentes ac recipientes devotius eius 20 
monita et mandata, sibi obedientiam et reverentiam debitam im- 
pendatiSé alioquin sententiam quam idem rite tulerit in rebalies 
ratam habebimus et faciemus auctore Domino usque ad satisfa^ 
ctionem condignam inviolabiliter observari('). 

(i) Innocenzo IV ooaferaiò Telenone éób bolla del 15 novembre 1252. 
Dghelli, Italia sacra, II, 846. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. l8l 



XXIL 

IN eundem modufli scrihatur populo civitads, vtrbis competen- auIm» utt»^ 
^er mutads, sine clausula: alioquin sentenriam. et addatur post ^*^ *^* 
impetìdatis : ut ipfie gaudens de vestrì promodone profectus, per 
qnam sibi apud Déum ut speramus mercedis cumulabitur re- 
tribudo ampliorìsy ad illa extendat cum mends ledda manus suas, 
que vestrì commodi augumentum respidant saluure. 



XXIII. 

Venerabilibus in Christo patribus Dei gratia Cesenad<*'>, Saxe- 
nad(*> et Li vietisi < 3) episcopis« 

CUM elecdonem de venerabili viro lohanne presbytero a cano- LCottoj>reia$a.] 
nicis Ecdesie Feretrane, examinadone prehabita dilifi[end9 m^ì^Z c^^ 

,. S*r«in« « ForU U 

tamquam de persona idonea invenimus tam concorditer quam coomctmìooc dei- 

1 eletto ferctrano. 

canonice celebratam et eam duxerimus confìrmandam, sperantes 
5 quod eadem Ecclesia sub manu sui regiminis auctore Deo spiri- 
tualibus et temporalibus proficere debeat incrementis, discredoni 
vestre qua fungimur auctoritate mandamus, quatcnus eidem ut 
g^egi sibi credito ministerio possit intendere pleniori, munus con- 
secradonis cureds impendere, cum ab eo fiierìtis requisid. quod 
IO si ex causa legidma vestrum aliquem ita impediri condgerìt quod 
tiitenssse non possit, vos, pater episcope Cesenas, aliquem alium 
ad execudonem consecrationis predicte curetis, pnout oportunum 
fìierit» advocare* 

(f) Manzina (5) Guglielmo. 

(2) Rufino. 



l82 REGISTRO 



XXIIIL 
Nobili et prudenti viro Alberico de Romano. ^ 



[Agosto 12 $2.] 

Scrìve con molta 



P 



lATERNARUM missio littcrarum promptam, quam ad vos et ve- 
bcri^dlR^ilwi ^ stra negotia promovenda habemus, voluntatem non posset 



dice di aver scritto 



all'eletto d'Aaui- reddcre promptiorem, quamquam possibilitatem valeret de pote- 

leia; annunzia ras- . • i* i ... «... « 

sedio di River. statis magHitudme adaugere. noverit igitur vestra nobilitas quod 

sarà. 

c . . . venerabili patri . . Aquilegiensi electo litteras destinavimus 5 
super negotio quod novistis, facientes quicquid potuimus et no- 
vimus oportunum, et, sicut accepimus, male ab invicem recesse- 
runt. rumores alios non habemus, nisi quod Rivolgariam obsi- 
dent Cremonenses. si qui vero alii acciderint, vobis reddemur 
solliciti ad scribendum. afFectum autem nostri desiderii prom- io 
ptioris iuxta possibilitatis nostre vires, cum a vobis requisiti fue- 
rimus, per effectum operum vestra poterit prudentia provida ex- 
periri. nos igitur securius requiratis, quia ad omnia que vobis 
et civitati vestre fuerint oportuna invenietis tamquam in propriis 
promtissimos et paratos. 15 



XXV. 

Nobilibus viris domino Guidoni Novello comiti Tuscie palatino 
et Peregrino de Baisio potestati gibellinorum. 

[C.«ettemb.iasa.] ^<^UM pacis merito parva suscipiant incrementum et altitudo 
di Tuscu palatino V> subUmium discordia dissolva tur, sita uè Deo accenta unitas 

e U podestà dei 'ir 

ghibellini e gu voluntatum quam persuadent celestium monita mandatorum, ve- 

amici loro a ben '■ '^ ' 

uti^f^drJlrce^ ^^^ nobilitatem prudentie requirendum duximus et rogandum, 
legati pontifid. consulentes vobis quod pacis tractatus, qui per venerabiles patres 5 

dominos . . episcopum Albanensem et . . Saticti Eustachii Dei 
gratia cardinales ad hoc a summo pontifice specialiter destinatos 

XXIin, 5. e...] Cod, e che re grò lar mente andrebbe sciolto cum; il senso però non lo 
comporta. 



DEL CARDINALE OTTAVLANO DEGLI UBALDINI. 183 

■ 

fieri debet, vobis et vestris amicis per vos ad id efficaci persua- 
sione inductis piacere debeat, et ut promotionem accipiat vestras 

IO non inveniat discordes, set promptas potius voluntates. expedit 

enim ut tantorum dominorum huiusmodi desideriorum meritis 

vobis amplior grada cumuletur et eos reddatis amplius favorabiles 

et benignos. possent siquidem contra vos, nec immerito, per- 

•turbari, et vestra causa minus acciperet meriti et favoris, si vos 

15 et vestros amicos et socios ipsorum ad tantum bonum digna per- 
suasio difficiles inveniret, et personis eorum non intenderetis 
prout expedit ad consensum fadlem reverenter. prò vobis enim 
eisdem nostras litteras duximus destinandas, rogantes ut vos in 
vestris iuribus specialius favoris gratia prosequantur. lales igitur 

20 vos dicds dominis reddere de pcompnori reverenda et obsequio- 
rum exhibidone studeatis cum requisidone frequenti, quod eos 
ad gradas nobis agendas obligatos vehementius statuatis, credentes 
dilectis nobis in Christo presendum portitoribus super predicds, 
quos ad vos prò bono pacis duximus destinandos. 



XXVI. 

CUM olim dbi archidiaconatum Ecclesie Liviensis vacantem, [«»$»•] 
tue pensads merids probitatis, cum iuris ipsius plenitudine ciaitc*»© <u Foru 
duxerimus conferendum, et tandem ad nostras aures pervenerit 4 '••••«^ * " 

' X altro nomiaato da 

quod ipsius Ecclesie capitulum forte non recogitans vcl ignorans v^ ▼«•coto. 
S quod super electionibus vacantium dignitatum vel personatuum 
in Ecclesiis provincie Romaniole non faciendis nostra inhibitio 
universaliter emanarat; magistrum . . ad eandem elegerant J digni- e. 4 a 
tatem, cuius electionem venerabilis pater Liviensis cpiscopus tunc 
electus ^») duxerat confirmandam, eundem in corporalem possessio- 
10 nem ipsius inducens. nos, ne aliquid contra te occasione huius 
modi moveri valeat questionis, et ut cum sccuriori conscientia 
diai archidiaconatus adniinistrationem, prout expedire videris, 
exequaris, post prenominad magistri iuris, si quid ei competebat, 

(1) Guglielmo, eletto nel 1250. 



1 84 REGISTRO 



resignatìonem liberam in nostris factam manibus, dictum archi- 
diaconatum Ecclesie memorate cum plenitudine iuris eius tibi de rj 
novo conferimus et investimus, de ipso execudonem tibi admi- 
nistradonis libere concedentes, quod olim in ipso, antequam dictus 
magister resignaverit, administraveras non obstante. 



XXVII. 

[Affò, loc cit. p. 302.] 

. . Episcopo Brixiensi (*>. 

["sa] x^uM, sicut per vestras accepimus litteras, quod vobis Saladinus 
•covo di Brescia, v> Parmcnsis canonicus subdelegatus a nobis super provisione 
dito drc* la prò- facienda venerabili patri . . episcopo Vicentino (') mandavit, duxe- 

yisione assegnau r r r ' 

wn^.*^°^° ^'" ritis adimplendum, vos ab interdicto et excommunicadone quibus 

suppositi dicimini per eundem, si mandatum implentes ipsius nichil 5 
de contingentibus omisistìs, qua fungimur auctoritate absolvimus, 
rogantes ut executioni mandad eiusdem in residuo nibilominus 
intendatis dicd necessitatem episcopi compassione qua convenit 
cogitantes, propter quod expedit ut factum mandatum patiendus 
supportetis. io 



XXVIII. 

• . Abbati et conventui monasterìi de Mammesberìa Salaberiensis 
diocesis. 

[usa?] "D^^o Uberto de Montedono, persona de Nivecor Salaberiensi, 
di^ISLL^S?^ 1 fratre dilecd nobis Arditionis senescalci nostri, qui propter me- 

XXVIII. L' intitolazione è nel Cod. aggiunta sul margine esterno dallo s te sto scrii- 
tare del registro, 

(i) Azzone da Torbiato. gione di Ezelino da Romano. Cf. 

(2) Manfredo Pio, che doveva es- p. 176, nota i. 
sere in strettezze e forse esule a ca- 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINL 185 
rita fidelis obsequii nobis impensa diutius et morum probitate ipsius conceder» aUbmo 

• , , dcMontedooo.fira» 

sibi et suis nostrani vendicare meruit gratiam specialem, uni- <«*'« <*«* ^o tini. 

*^ ' scAico, quanto gU 

j vefsitatem vestram affectuosius duximus deprecandam, quatenus fJi^J^JJÌ^** 52 
gratiam, quam sibi obtentu litterarum felicis rccordationis domini '«•«'^ ^ ^*>^' 
Ottonis episcopi Portuensis ^'^ facere promisistis, implere precum 
adiectione nostrarum efTectu celeri prosequente curetìs. nos enim 
in ipso» qui vobis et vestre domui apud multos sublimes personas, 

IO quarum eius frater amicitiam acquisi vit, posset Qsst plurimum 
fructuosus» reputabimus esse factum quicquid super dieta promis- 
sione implenda sibi duzeritis velocius impendendum, ac vobis 
eurabimus vicissitudine debita respondere, cum super vestrìs pro- 
movendis negociis fìierimus requisiti, et quicquid super biis ma- 

15 gister Philippus lator presendum dileaus capellanus noster vobis 
dixerit, velitis indubiunter credere ac eflfectui demandare. 



xxviin. 

' Archipresbytero plebis Panìgalis Paventine diocesis. 

CUM, sicut accepimus, quondam Cambius canonicus Favendnus C>*s>?l 
M*^* All'arci- 
quandam ubi mutuaverat pecunie quandtatem, quam de con- prtu di p»^tu 

dì crogtfv cettA 

silio et voluntate fratris lacobi de ordine fratrum predica torum 9cmMteomàou 

' Tolonti dd ni 

fratris ipsius uterini dari et distribui voluit, prout dum viveret £^^' 
5 ubi dixit, discredoni tue qua fungimur auaoriute mandamus, ^**^' 
quatenus, si est iu, dictam summam pecunie, sicut consuluerit 
et voluerit dictus frater, absque contradiaione distribuas, secun- 
dum quod vivens adhuc prcnominatus Cambius ordinavit, ne dbi 
super hoc graviores cogamur litteras desdnare. 

(l) Fu legato in Inghilterra dal 1237 Acta ugum continuata, II, i)o-aoi* 
ti 1341. GsRVASU Cantuariensis Morì nel 1251. 



UgùUm trOtOa. »* 



i86 



REGISTRO 



XXX. 

Nobili viro Mathie civi Anagnino. 

[lasa-iajj] ^^^ASTRUM Brctenorii (*) nobis prò quadam suroma pecunie obliga- 

II CArdinale ave- 1 ^ i r • i • i» i- • 

va consentito di V> tum, Quod taciebamus sicut melius poterat custodiri, sperantes 

Imsdar libero il c«- ... . . 

stello di Bertinoro, proDter ipsum nobis sadsfieri ut debebat, vobis ad vestram ptó- 

che teneva in pe- * *^ * * _ 

Kc°etuÌdo'*i?fide- ^0^^°^ statim libere duximus . concedendum, quod nullus a nobis 
[c?nti] d^AÌl^* unquam potuerat obtinere. et cum nos instantius rogaretis ut 5 
du^t^"gUchiSc vobis illud prò nostro petente cognato sub fideiussorie cautionis 

di essere soddi- i i* • i« • i i • 

sfatto. obligatione dimittere deberemus, nos qui vestram et personam 

vestrorum ob felicis r^ordationis avunculi vestri^*) clara merita tota 
mentis aflFectione diligimus et vestra gravamina tamquam propria 
reputamus, causis pluribus assignatis ne id per vos fieret, dissua- io 
simus vestre per plures dies differentes postulationi annuere, ut 
vestro quod timebamus dampnoso discrimini caveretur, super 
quibus nobis talijter respondistis quod vobis ^lenius cavebatur, 
nec dampnum aliquid timebatis. vieti tandem vestra instantia, 
cui nolebamus aliquid denegare, recepta cautione, concessimus 15 
postulata, vos fìluries per nuncios et litteras requirentes, ut nobis, 
prout tenebamini, satisfacere curaretis. set biennio elapso et 
ultra, non fuit nobis in aliquo satisfactum. super quo ea ratione 
potissimum contristamur, quia timemus ne ad facienda aliqua 
compellamur inViti, que vos in aliquo molestarent cum vestras 20 

3. Cod, debebat 



(i) In una nota de' castelli e delle 
terre degli Ubaldini presso il P. Ilde- 
FONSO DA S. Luigi, Delizie degli eru- 
diti toscani, X, 401, trovasi appunto re- 
gistrato sotto la data del 125 1 il 
castello di Bertinoro. Cosi presso il 
Fantuzzi come presso il Tarlazzi 
sono numerosi documenti intomo a 
Bertinoro, ma nessuno che illustri la 
presente lettera. V. Ficker, Fors- 



chungen, II, SS 332, 339, 363, 383, 384. 
(2) Ugolino d'Ostia ossia Grego- 
rio IX. È notevole che Salimbene 
registri la voce che V Ubaldini « esset 
« filius domini pape Gregorii noni, 
« forte quia dilexerat eum amore spe- 
«ciali». Intorno alle relazioni con 
Ugo d'Albizo padre d' Ottaviano 
V. sopra p. 113, nota 3, e Arch. della 
R, Soc, rom, di sL patria, XII, 245,299. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI 187 

molesdaSy quos tam intime caritatis brachiis amplexatnur, velut 
proprias reputemus. quare nostre indempnitati mutua dilectionis 
vicissitudine precaventes nobis curetis sadsfacere, reieaa coactionis 
materia, ut debed^ nos enim presentìum portitorem, quem pro- 
25 curatorem nostrum ad hoc piene duximus statuendum, ad vos 
cum procuratìonis litteris desrinamus, rogantes ut, benigne recepto, 

recurrat cum sadsfactionis plenitudine responsio vestra grata, ut 
vos nobis in hac pari vice similes statuads, cavcntes plenius ne 
ledamur, qui vos ledere vehemendus formidamus, propter quod 
30 vos requiri fecimus sepius et rogari, parad sustinere iniurias et 
gravamina que ex hoc incurrìmus padenter, dummodo cum in- 
tegrìtate nobis debitum persolvatur. 



XXXI. 

IN eundem modum scribatur Aginulfo (*) fratri suo, verbis compe- A«iio«m«nt« 
tenter niutads, usque: debitum persolvatur; et addatur: rogamus fr*«»o ai lutti*. 
autem ut cum predicto fratre vestro super premissis delibcratione 
provida ordinetis, quod vos et ipsum deceat, ne dampno quod su- 
5 stinuimus usque modo gravius apponatur, et frater vester, super 
quo potissimum gravaremur contra recepte grarie debitum, se 
nobis molestum exhibeat et ingratum. 



D 



XXXII. 

[Affò, Ioc. cit. p. 302; Sa violi, loc. di, doc. 678.] 
. . Potestad, Consilio et communi Bononiensi. 

iviNE nobis protecdonis assistente grada noverìds nos inco- [c.fiiicwtt.iisa.] 
lumes .vili, kalendas octobris pervenisse Parmam cum de- ni^TS^t^ 

XXXII, a. Cod. .vili. j{ffò .vini. 



(i) Forse invece di « Aginulfìis» V. sopra p. 145, nota i, e Theiner, 
va letto « Adenulfus », nome che più Cod, dipi. I, 285, doc 446. 
volte ricorre nella famiglia Conti. 



i88 



REGISTRO 



\ 



l'tfrìYo in PannA, Dutata iiobis miUtum comitiva, et ut inchoatum negotiatsi optate 

chiede una prò- . 

« ** to^ dJf*mi5'. promotionis grati am sortiretur, nobilis viri .R.('> potestatis Par- 
r*n^o°^^*fmb*! °ieD^ «t sapientum civitatis iilius, nec non Placentinoram no- 5 
Sc^e^mdLa"ÌId t^iliuni ct prudcntum die sequenti communicato consitìo, cum 
invocare «lut . qq^js rektione veridica per ambaxiat<x"es pkrimos et destinatas 

litteras constitisset, quod multitudo nobiliutn, muiienim et imio- 
centium parvulorum in castro conclusa Rivolgarie discrimim pa- 
teat et mine, nisi eisdem festinato auxilio succurratur, ordinatum ro 
fìiit, deliberatione prehabita diligenti, ad vitandum discrimen quod 
ùnminet, si ruina, que absit, accideret, civitatibiis Lombardie, cum 
datis a vobis militibus et tota militia Parmensi ferre obsesòs 
succursum auxilii festinati. verum, cum tempus ad ista non sof- 
ficiat quod ad moram contrahendam civitatis vestre militie extitit ij 
assignatum, quamquam super vestro gravamine plurimum mole- 
stemur, universitatis tamen vestre prudentiam et constantiam con- 
suetam requirendam affectuosius duximus et rogandam, quatenus 
terminum usque ad dies .xx. vel .xv. concessis nobis militibus 
prorogetis, cum iam effluxerint dies octo ^^\ mandantes equitatori- 20 

■s. 

bus, quos apud Parmam habetis, de quorum sunt termino inxta 
pagam eis factam solum residui octo dies, m cum eisdem simul 
permaneant usque ad finem concessi temporis et etiam proro- 
gandi. si vero super civitatis Parme custodia, postquara nos iter 
arripuisse sciveritis, fueritis requisiti, petimus instantius et mgamusf, 25 
ut vestra super hoc provisio subveniat oportuna. vestros etiam 
ambaxatores Ferrariam, Faventiam et Ymolam destinare curetis, 
dominum marchionem Estensem requirentes pariter et rogantes, 
ut ad tam necessarium succursum saltem usque ad milites .e. 



(i) Raineri da Calbulo; v. Ajffò, 
St, di Parma, III, 234. 

(2) Secondo il doc. 8 le milizie 
bolognesi vennero concesse per un 
mese dal 12 settembre al 12 ottobre; 
ma convien credere che la decorrenza 
fosse poi mutata, altrimenti all'arrivo 
in Parma (23 settembre) non otto ma 
unoici giorni sarebbero già trascorsi. 
Non pare che la frase « cum iam ef- 
« fluxerint octo dies » si possa rife- 



rire ad otto giorni trascorsi dopo com- 
piuto il termine del mese, perchè 
equivarrebbe a supporre che il legato, 
dopo il solenne consiglio tenuto in 
Parma, fosse rimasto nella più com- 
pleta inoperosità fin dopo il 20 otto- 
bre. La data pertanto della presente 
e delle altre lettere che le si colle- 
gano va posta versa la fine di Set- 
tembre. 



DEL CARDINALE OTTAVLINO DEGLI UB ALDINI. 189 

30 transmittaty Mantuanos inducens, ut apud Montesaurum et Mar- 
cariam mìlitiam statuant, que inquietent insulto audacissimo Cre- 
monenses, quod et nuncii predicri simij|liter laborent efficaciter e. 4B 
procurare, de Faventia vero et Ymola militia per nuncios ad 
hoc destinatos que poterit congregetur, ut vestri amici, qui spem 

35 suam in vobìs post Deum specialiter posuerunt, multiplicia se 
gaudeant pericula evasisse, cum se vestris senserint consuetis et 
oporttmis auxìliis defensari. 

Id etindem modum anciams, verbis competenter mutads. 



XXXIII. 



[Affò, loc. cit.] 



IN eundem modum . • episcopo Bononiensi^'^usque: auxiliis de- Cc.fiB«iett,ia$i.j 
AiuloguBcatc 
fensari. vestra igitur diligentia provida eos ad predicta omnia ^^^ •> r9»cm 

plcnius exequenda persuasione inducere studeat efficaci, cum pò- JJìS^^lalJidi! 
testate et eius familia, curia, Consilio et communitate predictis, 2J Jii^SJ|S"i 
5 qfuod vobis qua fungimur auctorìtate ex indulto nobis Sedis EmomuoTim. 
Aposcolice speciali piene commitdmus super contrahendis, si 
opoftuerit, debitis centra eorum statata de ipsis non fadendis edita 
et iuramemo firmata^ prout siq)er huiusmodi dispensadone, que 
per fios propter imminens discrìmen castri Rivolgane et civitatis 
IO PannensiB fieri posse fratres predicatores et minores dedere re- 
quisiti consilium, prout oportuerit dispensantes. super hiis enim, 
in omnibus que facienda videritis, patemitati vestre pienissime 
commitdmus vices nostras, rogantes ut saltem usquc ad dies .xii. 
terminum concessis obtineads milidbus prorogarì. 

(i) Frate lacobo BoncambL 



190 REGISTRO 



XXXIIIL 

[Affò, loc. cit. p. 393.] 
[C.fine8ett.iaj2.] j^ eundcm modum potestatibus, Consilio et communi Mutinensi 

Uguale annun- 1 

zio e domanda di 1 usQuc ! succursum auxilii fcstinati. rogamus igitur, ut vos 

aiuto fa al comune *■ o o 

di Modena. nobis supcr Wis, quc celesti nos protegente subsidio acciderunt, 

prospere congaudentes, ad illa vos reddatis cum requisiti fueritis 
promptiores, que sic vestrorum salutare procurent auxilium ami- j 
corum, ut vobis securitatem optatam pariant et munimen. 



XXXV. 

[Affò, loc. cit.; Savioli, loc. cit. doc. 679.] 
Potesti^ti Bononiensi. 



D 



[Cfinetett.iaji.] f^E statu nostro et nostrorum per transmissas a nobis litteras 

Raccomanda al 



naccomanoa ■<■#• ^'«i* J i* 

podestà di Bologna M^ sciTQ poteritis plenius veritatem. super eo vero quod a vobis, 

di ottenergli la ... • T<k • • j • • • • 

chiesuprorogaper cousiiio et communi Bonouiensi de prorogatione petimus termmi 

le milizie. 

longioris, prò negotio quod imminet consumando, vestram requi- 
rendam amicitiam duximus et affeauosius deprecandam, quatenus 
super concessum transmisse militie terminflm, sicut nostrum ho- 
norem diligitis, cum hoc possitis, addi dies .xii. faciatis, ne deducta, 
quod absit, brevis mora temporis, labores et expensas multiplices 
statuat sine fructu. 

XXXVI. 

[Affò, loc. cit.] 
. . Archidiacono Bononiensi. 



[c. fine «ett. 1252.] /^^UM octavo kaleudas octubris Parmam incolumes pervenerimus 
duìo^ di*"Bdb- v^cum nobis associata militum comitiva, et ibidem fuerit de 



XXX(III, 3. protegente] teg^ue nel Cod, Consilio espunto. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UB ALDINI. 191 

prudentum Consilio, deliberadone diligenti prehabita, ordinatum, gna ch« ti «ioptit 
Ut festinatus succutsus cxhiberi debeat obsesse in castro Rivolgarie ^«»o 
5 militìe Piacentine, quod exequi previa nobis divina gratia inten- 
dimus cum nostra militia et Parmensi que integre nebis datur, 
et ad prosecutionem ncgodi sit necessarium ut concessis nobis 
militibus terminus prorogetur, quod venerabili patri Bononiensi 
episcopo ducimus indmandutb, nostras eidem vices plenius, ut 

IO omnis cesset impedimenti occasio, committentes, discretionem 
tuam rogandam duximus et monendam, quatenus eundem super 
commissis sibi soUicitare cureds, et ipsi prout expedin viderìtis 
assistentes, laboretis efficaciter, ut terminus datus nobis, milidbus 
prorogetur, alia nihilominus soUicitando eundem diligendus exe« 

15 quendo que in destinads eidem litteris continentur. 



e 



XXXVIL 

[Affò, loc. cit.] 
. . Marchioni Estensi (*>. 

UM divine nobis protectionis grada suffragante oaavo kalendas [Cfiatsm i»^i.] 
octubris Parmam incolumes pervenerimus cum deputata nobis c«J2Tr^cUM 
militum comidva, et ibidem per nobiles et prudentes viros Par- «a iadJrt 1 ^ZT 

Y<h 1 11*1 11* j*i* 1* toTABi a pom ■U' 

menses et riacentinos, deliberatione prehabita diligenti, ordinatum iùm in Moatoro 
5 fucrit et firmatum, ut in castro Rivolgarie conclusis milidbus Pia- i 
cendnis subsidio celeri succurratur, nobilitatem vestram requiren- 
dam duximus afFectuosìus et rogandam, quatenus vos ad succur- 
sum iuxta credite vobis virtuds potendam celerem accingentes, 
centum milites xlestìnare velids, ut dieta nobilium milida vestro 
IO eis oportuno subsidio absque more dispendio assistente, ab obsi- 
dionis molestia, per quam patet discrimini et mine, sicut prò 
certo novimus, liberetur, et confusis iuxu eorum merita inimids, 
robur optatum muldtudo percipiat amicorunx si enim, quod 

(I) Aito VIL 






19^ REGISTRO 



absit, casum predicu piiliti^ pateretur, Parmensis eivitas predpae, 
ac per consequens ruinosis pateret periculis societas Lombardie. 15 
propter quod impendatis eisdem subsidium festinanter, commune 
Mantuanum efficaciter inducentes, ut militiam in castris Monds* 
auri et Marcane statuant, prout viderint expedire, qua insultìbus 
inquietet audacioribus Cremonenses. 



XXXVIII. 
[Affò, loc. cit p. 394.J 
Pptestatibus, Consilio et communi Mutinensi^ 

[Ottobre ia$a.] y^->uM vcrsus castHim Ajquadum prò liberandis devotis Ecclesie 

In procinto <ii I 

muovere per c«. v> de manibus perversorum accedere festinemus, et ad nefi:otii 

ttel Arquato cine- » ' O 

Mo(teu"M°*r^ consumadonem assumpti sit expediens et necesse, vestris milidbus, 
r^a^c miiiiie ^^^g ^j prosecutìoncm eiusdem libendus concessisds, maiorem 

per vos terminum prorogari, ut inchoata utiliter finem debitum 5 
consequantur, universitatem vestram requirendam duximus et ro- 
gandam, vobis mandantes, quatenus ultra terminum dictìs pre- 
fixum militibus .xx. dies superaddere debeatis, ad tempus unius 
mensis quod ordinàtum fìierat adimplendum, et dies .x* addenr 
dos, pagam eisdem prò .xx. dierum adiecto termino transmit- io 
tentes, que assignetur Parmensi potestati per eum eis, sicut ordir 
navimus, in loco in quo nos qssq contigerìt transmittenda. 



XXXVIIII. 

[Affò, loc. dt.] 

[Ottobre ia$a ] Tn eundem modum episcopo Mutinensi ^^\ ut eos super hoc $oUir 
M^denl^Sè gu i citet et inducat, et si necesse fiierit, cum ex iuramento piscr 

IO. .xx. dierum] nel Cod, aggiunto neW Hiterlinea. termino è ripetuto nel Cod. 
(i) Guglielmo Boschetto. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINL 193 



sQto id facere teneantur^ per censuram ecclesiasticam compellat oncnf» ui« pro- 

roga. 

eosdetn. 



xxxx. 

[Affò, loc. cit.] 
. . Potestati, Consilio et communi Bononiensi. 

CUM versus et cetera usque : eiusdem concedere voluistis, et [Onohn usi.] 
postea usque: dictis prefixum militibus .xv. dies usque: trans- duu'^um^ 
mittenda. sciatis autem quod, nisi hoc feceritis, brevis temporis ai^ioiogM. 
neglecte, quod absit, inducie, labores et expensas factas muldplices 
5 statuent sine fruau, et inimicorum audacia contra vos erecta fi- 
dendus in multorum ruinam graviora, si potente attemptabiu et 
ambaxiatores vestros curetis nobili viro marchioni Estensi, Faven- 
dnis et Imolensibus destinare, ut suam mittant milidam, sicut 
,vobis transmisse contincnt littere, ad prosecutionem negocii op- 
10 portunam. 



XXXXI. 

[Affò, loc. cit.] 

IN eundem modum episcopo Bononiensi, verbis compctenter (O"»*" «»$».) 
muuds. cum versus castrum et cetera, ut eos ad id sollicitet aoriv* «1 wmcowo 

ài BologM. 

efScaciter et inducat 



I 



XXXXII. 

[Affò, loc. dt] 

rOttobrt tsfs*1 

N eundem modum ancianis, verbis competenter mutans. cum ,, ,,^ ^^^^^ 
versus castrum et cetera, usque: vestri communis militibus i?|^il^"** 

Ugolino d'Ostia, 13 



194 REGISTRO 



et cetera, usque: eisdem coucedere voluerunt et cete^ra, usque: 
prefixum militibus .xv. dies superaddi soUicite procuretis. scitis 
enim quod vobis semper studuimus dare consilium quod ad 5 
e. SA vestram utilitatem novìmus provenire. et idcirco vos requi- 
rimus, consulimus et rogamus, ut ad eiusdem termini proroga- 
tionem detis operam efficacem, laborantes ut dictis militibus paga 
prò residuo .xv. dierum tempore mittatur. et detur Parmensi 
potestati per eum et cetera, usque : transmittenda. si enim, quod io 
absit, hoc neglectum fuerit et infectum, fimemus^quod mina ca- 
stri Rivolgarii ad dampnosuro transfundetur dispendium et qxc|- 
dium plurimorum qui rpodo secare quietis gaudii? perftiaur^tur. 



XXXXIII. 

. . Electq Rpginq ^% 

[ottobre iaj2.] X TovERiTis nos per Dei gratiam oct^vo kalend^ QCtubns 
Rereio^T*2°^^- il Parmam cum comitiva militum incolumes pervenisse, pt 

dice dei ResKiAni •n i*i* i*i*i* i 

fuorusciti perchè mtellecto per ambaxiatores plurimos et multiplices litteras quod 

questi si raccol •,, ., .t-i*- o-i «j* ... 

gano a Sairaterra obsessi devoti hcclesic m castro Kivolgane discrimmi pateant et 

e muovano in «oc- ....•, . , 

corso di River- fuiue, uìsì eìsdem celerius succurratur, diligentiam vestre pni- 5 

dentìe requirendam duximus et rogandam, quatenus, sicut hono- 
rem Ecclesie et suorum diligitis devotorum, cum omnibus Re- 
ginis exterioribus (') tam de montibus quam de plano apud Salva- 
terram sine mora convenire curetis; requirentes eosdem ut, si prò 
Ecclesia et nobis facere iut^adunL in subsidium nostnuu et Pia- tq 
celatine militie cui^enl: accedere festinatiter, ut ^micis a ruii^ que 
imininet defensatis, confusio reddat contemptibiles inipaicos, f t a4 
optatum securitatis robur proveniat amicorum. super hiis autem 
nobis rescribatis quicquid duxeritis faciendum. 

In eundem modum iudici Reginorum exteriorum, verbis com- j r 
petenter mutatis. 

XXXXIIy 3. Cod. noluerant 13. quietisi nel Cod, segue et cancellato* 

(t) Guglielmo 4a Fogliano. (?) Cf. Sayjoli, op. ciu IIP, doc. 681. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. 195 



xxxxriii. 

[Affò, loc. cit. p. 595.] 

Nobilibus viris Opizórii, Alberto (') ♦ ♦. 

CÙM de vestre promptitudine voluntads super ferendo Ecclesie [O"**" «»$«1 
devods auxilió ìuxta concesse vobis virtutis potentiam nul- e Aib^to [mu- 

tptiul di éccotttn 

latenus ambigamus, vestre prudentie consuetam diligentiam se- «>■ ."«iwc « u- 
curius duximus requirendam, rogantes et petentes instanter, qua- Arqiuto. 
5 tenus in succursum celerem cum loto exfortio quod potestis cum 
militibus et balistariis curetis sine mora venire ad castrum Ar- 
quadum prò stibsidio exbibendo militie Piacentine, que in castro 
conclusa Rivolgane et obsessa diutius, nisi auxilium sentiat fe- 
stinatuiii, patet discrimini et mine, quod per consequens in peri- 

io culosum dispendium Ecclesie et civitatis Parmensis, si, quod absit, 
accideret, redundaret. nos enim cum magna Bononiensium mi- 
litum quantitate ac tota Parmensi militia, cum auxilio etiam mì- 
litie Mutinensis, mora postposita, properamus in expetitum et 
expeaatum subsidium eorundem. vos igitur ad exequenda pre- 

15 dieta accingatis tam viriliter quam potenter, ut afFectus quem ad 
devoios habetis Ecclesie, evidentis operis pateat per efFeaum. 
super hiis autem que vobis ex parte nostra de predictis negociis 
presentium portitor dixcrit viva voce, fidem plenissimam adhi- 
bentes, curetis, proui indubitanter credimus, efFectu prosequi, sicut 

20 Instans rcquirit necessitas, oportuno. 

• • Tra r intitolazione t il tetto è uno spazio bianco di mm. 39. 3. «oxllio nel 

Cod. è Hpètuto. 

(i) Marchesi Malaspina. Cf. Annoi. Plaantini giuìphi t Johannes de Mus- 
sxs, Cbron. ad a. 1233-34. 



196 REGISTRO 



xxxxv. 

[Affò, loc. cit.] 
. . Priori et conventiii fratrum predicatorum Parmensium. 

[lasa?] /^^UM in Parme et Regii civitatibus et diocesibus contingat se- 
tori^^lIrSr^- ^^-^ pìus aliquos inveniri, qui per extorsionem usurariam seu per 

cede facoltà di rìce- r _^ 1 • ^ j !• Mi" • ^ • • ^ 

▼ere fino a 100 ure lurtum vel rapiiiam aut modo quocumque alio illicito et miusto 

imperiali ff de male . . . . . . .. . .,. . , 

«abiatis* e con- ens pressi debitis alieni, nec illos seu heredes eorum mvemunt, 

cederne l'assolu- • . 1 1 . • jm* 

«ione. quibus tenentur restituere sic ablata, quamquam quesiennt dili- 5 

genter, nos cupientes paterni afFectus compassionibus vestram ino- 
piam relevare, ut ab huiusmodi personis ubicumque ea reddere 
teneantur, usque ad summam .e. librarum imperialium possids 
recipere et eas absolvere a debitis sic contractis, vobis qua fun- 
gimur auaoritate tenore presentium plenam concedimus facul- io 
tatem. 



XXXXVI. 

[Affò, loc. cit.] 
. . Potestati et viris prudentibus de Parma. 

[Settembre xaja.] jNTELLECTis que per vestros nuncìos pro vobis et nobilibus 
mi^uri"di*^rw 1 viris militibus Placentinis fuere proposita coram nobis, cum 

ottenuto milizie da . . fx- «i r «i^ • 

Bologna, con le vestHs et ipsoRim patemo attectu commumbus proteaibus mten- 

S[uali moverà in 
oro soccorso. damus, ad Bononiense consilium personaliter accedentes, obtinui- 

mus per unum mensem moraturos vobiscum .ce. milites desti- j 

nandos. cum quibus annuente Domino iuxta vestre postulationis 

instantiam veniemus, eodem nobis et vobis propitio vestra pro- 

curaturi negocia studio diligenti, que ad robur stabilis firmitatis 

et grate promotionis augmentum vobis noverimus profutura, in- 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. I97 

IO terim autem sicut hactenus facere cum dilìgenda debita curavisds, 
hiis studiosius intendads que honorem respiciant Ecclesie matrìs 
vestre, ac vestri status integritatem et Placendnonim amicorum 
vestrorum, cum optato profectu debeant divino nobis suflfragante 
auxilio conservare. 



«ccor- 
Ubcrar RJ. 



XXXXVII. 

[Affò, loc. cit. p. 396.] 
Viro nobili et prudenti N[ate] (*> potestari militum Placendnonim. 

AUDiTis et intellecds per vestros solempnes nuncios angusdis, s«««"*« »*sa. 
'■ & v^ AnnanzU al pò* 

quas vestra constantia padtur ab incursibus perversorum, ^^^J^J^^^^ 

cum ipsi castrum de Rivolgaria hostiliter obsidentes, querant ^**f*;^ 
eiusdem castri humiliato robore sub ipsorum manu vestram redi- ^^^ 
5 gere libertatem, doluimus vehementer. et ut vobis succursu ce- 
leri virtuds potendoris audacia festinato succurreret afFectuosius 
cogìtantes, ad consilium accessimus personaliter Bononiensis d- 
vitads, in eorum qui convenerant presenda vestras molestias ex 
intime compassionis angusda referentes. qui nostris tamquam 

IO vestri amici fidelissimi persuj>sionibus animati, in succursus vestri 
defensionem ultra sexcentos milites mittere, diladonis sublato di- 
spendiOy fesdnabunt. cum quibus personaliter venire disponimus, 
ut prò vobis divino nobis assistente auxilio faciamus que vestram 
defensionem et conservadonem respiciant, et ad confusionem vobis 

15 adversandum debeant provenire, vos autem in consueto con- 
stande robore persistentes, exhibeads vestre murum audacie in- 
defessum contra iniurias adversandum, sicut hactenus, tam viriliter 
quam potenter. 

(i) e Et Nata de Grimaldis erat tunc « prio populi ». Armai. Plauntini 
«potestas milicic extrìnsece, quem gibclL ad a. 1252. 
« milites Placentie acceperant in obpro- 



r98 REGISTRO 



é 

. . Episcopo Mantuano (0. 

["sa] y^^BLiGAMUR debito a quo absolvi non possumus, nisi nobis ve- 
di MaStova di oro- V^ Stia solutio sufiragctuT. crcdimus enim certius, nec reddit 

curargli un falco i • , , . . • .... 

gruero che fii del amoiguam dubitatio mentem nostrani, quin nostre petitionis pn- 
nifazio.- mitie ad votum debeant exaudiri. primitivi siquidem fructus quos 

nova piantano edere consuevit, spem uberioris gratie in reliquum 5 
poUicentur. proinde patemitatem vestram requirendapi dùximus 
et rogandam, quatinus nobis falconem bone memorie coniitis 
Sancti Bonifatii (*) grues, ut asseritur, capientem (5), quem Constan- 
tinus de Tervisio quondam liiiles ipsius habere dicitur, vestris 
obtentum precibus, nobis mitteré procuretis. hoc ehim prò dono io 
petimus speciali, inter alia siquidetìi^que nobis fièri posseilk, istud 
nobis gratissimum nòveritis reputare. 



jtxxxvilìr. 

Utiiversis pf iòribus et- sùpprioribds fratriiin ordiHis predìcatorum 
et cappellànis Sàncte Marie ordinis AUertiannorùm per Loto- 
bardiam, Marchiàin Tervisinani et Romatiiolani cònititiitìs 
et cetefa. 

[lasi-iaja.] x->uM iUis Salutari Consilio intendere cupiamus, qui, relieta secuK 
ri deT^om^nfcani Vi> vailitate, diviiiò cultui dcslderant sub rcgulari habitu famu- 

e id cappellani di r\ '«i rt i • -^ 

s.MwiadegUAie- \^^ jg vestra discretìoiìe providà plenain in Doniino fidtìciatìi 

manni nelle prò- ' ' ' 

wione *d? "^l- obtinentes, ut omnes illos quos spiritus divini coriteptb faVore 
vere ed »"«j8jj^« habitum fratrum Sancte Marie ordinis AUemannorum assumere vo- 



nell'ordine 



(i) Martino, eletto nel 1252. cap. 24, e Lo romans deh au^ds cassa- 
li) Morto nel 12$ i. àors d\ DEtn)É de Pradàs, edito da 
(3) CLReliqualihrorumFrid.IIimp, E. Monaci, Studi di fil, romanza, IV, 
de arte venandi cum avibus, lib. II, 80 (§ xvin). 



DEL CARDINALE OTTAVUNO DEGLI UBALDINL 199 



luerint, si eos occasione auxilii, consiliì vel favorìs impensi Fri- tori acO'tmpcn- 

fora Federico. 

derico quondam Romanonim imperatori vel eius nunciis seu se- 



quacibus inveneriris vinculo excommunicationis astrictos, possids 
absolvere iuxta formam Ecclesie | auctoritate qua fungimur indul- 

IO gemus. ita ^meo quod de dampnis illatis per illos ecdesiis seu 
personis ecclesiasticis satisfaciant iuxta posse, si vero ecclesias 
illas seu personas ecclesiasticas quibus dampnum intulerunt huius- 
modi nescieriot vel non potuerìnt invenire, firatribus et ecclesiis 
ad qua^ transiverint ordinis memorati trìbuant sic ablata, ut ab- 

15 solutionis beneficium mereantur. 



e. 5B 



L. 



. . Episcopo Mantuano ('). 



GUAI acceperìmus quod monachi monasterìi Sancti Zenonis Ve- ' [usa?] 
ronensis apud Mantuam constituti, abbate ipsorum via uni- i'e^*2? ^' 



•covo di MaatoTA 



mo- 
Zcaoot 



verse camis ingresso, invocata gratia Spu'itus Sancti, . . sibi concor- u poMuiuioMdei 
ojter in abbatem duxennt postulandum et nobis postulationem «eautosii a«i 
5 eandem fecerint presenurì, quia nobis constare non potuit de <u vtrotu. 
idoneitate persone propter ipsius absentiam postulate, patemitad 
vestre qua fungimur auctoriute mandamu^, quatenus, inquisids 
merids postuladonis et postulandum ac etiam postulad, si de 
persona idonea per postuladonem canonicam dicto invenerids mo- 
lo oasterìo fore provisum, per quam in spirìtualibus et temporalibus 
prenotatum monasterium auctore Dco proficere valeat incremen- 
tìSy postuladonem de ipso factam ad gradam admittentes, predictp 
• • deus licentiam ad ipsum monasterium transeundi. mandantes 
monachis ut sibi obediendam impendant debitam et devotam; 
15 coQtradiccores et rebelles et cetera. 



200 REGISTRO 



LI. 

..Abbati monasterii Vallis Umbrose Fesulane diocesis^*^. 

[xa$2?] A NDREA abbate monasterii Vallis Umbrose de Polengeria Tau- 

vJfombJotÌ^o^*di -^r\ rinensis diocesis vestri ordinis intelleximus referente quod 

Fiesole di rimette- •• . «jii** «r 

re in ufficio queUo ipso m possessione eiusdem abbatie, m qua canonice fuerat m- 

di Polingeria (To- . .^ . i i» i 

fino;, rimoMo dal- stitutus, pacifica existentc, cum ad alia loca transivisset prò ne- 

l'abate di S. la- . 

cobo d'Aau. gotiis ciusdem monasterii procurandis, Omnibene abbas mona* 5 

sterii Sancti lacobi Vallis Umbrose Astensis, cui, ut dicitur, com- 
misistis dictum monasterium ordinare, in eius absentia lohannem 
dictum Garabellum ipsius monasterii monachum, eo non amoto, 
instituit in ipsius ini^ariam et gravamen. ideoque discredonem 
vestram, quam intima in Domino affectione diligimus, requirendam io 
duximus et rogandam, quatinus, si est ita, curetis, iuris equitate 
pensata, secundum vestri ordinis instituta cautius providere, ut, 
predi cto abbate ad regimen prenominati monasterii amoto, altero 
sicut expedit restituto, murmuris sopiatur occasio et querele, qua 
videtur circa eum processus minus ordinate habitus excitasse. 15 



LIL 



Presbytero lacobo ecclesie Sanctorum Nazarii et Gelsi Muti- 
nensis diocesis. 



[laja?] T^ONA cupicntcs ecclesiarum, que a fidelium devotione conce- 
nomo dSia c^ -D duntur, cisdcm conservatione gubemari provida et fideli, ut 

de' Ss. Nazarìo e . i«> ji***i •• •• 

Celso in Modena, pro cultu couccssa divmo, ad divini honorem nominis et nummis 

conservata, promotionis grate gaudeant incremento, te, cui a fide 
dignis laudabile testimonium perhibetur, de voluntate venerabilis 



(i) Il cardinale O. degli Ubaldinì maldolese e valiombrosano. V. An- 
fu costituito protettore degli ordini ca- noi, Camaìdtdensts, V, 31-32. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGÙ UBALDINI. 201 



patris . . episcopi Mutinensis yconomum ecclesie Sanaorum Na- 
zarii et Gelsi Mutinensis diocesis qua fungimur auaoritate duxi- 
mus statuendum, tibi administrationem in spirìtualibus et tempo- 
ralibus liberam concedentes, cum magis provide guberaari con- 
io sueverit et disponi, quod unius cure commissum precipue fuerit 
et spedaliter demandatum. 
Et fiat conservatoria. 



LIIL 



Egidio presbytero canonico Clugiensi. 



D 



ILECTUS nobis in Christo . . primicerius Gradensis Ecclesie C"$»^] 

ConoMttc « Egi- 

nobis conquerendo monstravii quod, cum ipse de causa que ^ iS**^ÌtL^ 



Inter . . archidiaconum, ex una parte, et . . archipresbyterum Tor- J^jj***"* 



MomunicA 

cellanos, ex altera, vertitur, ad eum per appellationem delata, au- ^i^^^^a gJJI 
5 aoritate Gradensis Ecclesie, cognosceret, et in archidiaconum i» JdllilcSiì^ *^ 

■ ••> •••• •! ftrciprcis di Tot» 

eundem excommunicationis sententiam exigente ipsius contumaaa ccuo contro vv- 

CidÌACOBO MCMO. 

promulgasset et mandasset venerabilibus patrìbus . . Gastellano et 
. . Torcellano episcopis et quibusdam aliis qui subesse immediate 
Gradensi Ecclesie asseruntur, ut eandem sententiam publice nun- 
IO darent, iidem mandatum ipsius exequi non curarunt. ideoque 
mandamus, quatinus predictos episcopos et alios qui mandatum 
huiusmodi receperunt, ut illud plenius exequantur, monitione pre- 
missa sicut iustum fuerit, per censuram ecclesiasdcam auaoritate 
nostra compellas. 

LIIIL 

Preposito et capitulo Fiorentino salutem et sincere dilecdonis • 
afiectum. 

ILLAM de diledone vestra gerentes fiduciam ut preccs nostras, "f4-iass 
quas vobis prò dilectis et caris nostris porigimus, exaudire ve- ' 

f doc. 54-57 iono aggiunti da altra mano pur det iecoto xm ; il doc. 58 è di mna 
ier^a munto molto simile alla geconda, * Cod. diledonù corr. in dilccdooi* i. Cod. 
dShdoxnt 3. porigimuf] mei Cod. è ripetuto, 

UgoUmo d'Ostia, 13* 



202 REGISTRO 



cedere una pre- Uds, cas vobis dirigimus CUOI exoedit confidenter. hiac est quod 

bcn(UaAlamamno *^ * .... 

suo cappellano, pj-Q dilccto capellaiio nostro Alamanino nato Raineri! Bellandi 

gii accolto tra 1 ^ ^ 

riu°"di' fnnoccn- ^^^^^ Fiorentini dudum in ecclesia vestra, auctoritatc felicis recor- 5 
" ^^* dacionis Innoccntii pape IIII ^'\ in canoaicum et fratrem reccpco, 

quem sue probitatis et devocionis obtentu intendimus speciali pro- 
sequi gratia et favore, universitatem vestram, de qua specialem 
in Domino fiduciam obtinemus, attente requirimus et affectuose 
rogamus, quatinus eundem capellanum nostrum habentes nostri io 
amoris gratia comendatum, sibi de prebenda, quam cito se facultas 
obtulerit, studeatis liberaliter providere, nichilominus interim de 
cotidianis distribucix)nibus, iuxta domini pape mandatum, provi- 
dentes eidem; preces nostras in hac parte taliter adinplendo, quod 
idem in hac parte assecutus quod obtat, affectum quem ad »os 15 
geritis sentiat per efFectum et nos proinde vobis ad speciales gratias 
teneamur, prò certo sci turi quod quicquid honoris et gratie sibi 
feceritis, nobis in ipso reputabimus specialiter esse factum. 



LV. 

Venerabili in Christo patri fratri B[envenuto] episcopo Caietano W. 

\J^iì] lon"'JS FNiGNUM est atque iustum ut prò illis nostra precamina p<mga- 
JlsISto^T'^u JL^ nius qui fidelissimi et devoti in nostris obsequiis et bene- 

placitis reputantur. hinc est quod, cum Robertus clericus filius 
Gregorii de tali loco dilectus noster affectet vestris obsequiis sub- 
iacere et a vobis velud devotus familiaris suscipere nutrimenturo, 5 
quare paternitatem vestram duximus humiliter exorandam, qua- 
tinus eidem Roberto taliter nostri amoris intuitu providere cu- 
retis, ut nos proinde vobis ad speciales gratias teneamur, scituri 
prò certo quod quidquid honoris et gratit sibi feceritis in hac 
parte, nobis specialiter reputabimus qssq faaum. io 

(i) Cf. P. Ildefonso da S. Luigi, o tutt'al più può essergli attribuitala 

op. cit. X, 211. presente, diretta al vescovo di Gaet^ 

(2) Delle ultime quattro lettere, ag- nominato appunto da Ottaviano, come 

giunte da altra mano, probabilmente risulta dalla conferma di Alessandro IV 

nessuna appartiene al card. Ubaldini, (1256). UghellIì Italia sacra, I, 541. 



DEL CARDINALE OTTAVIANO DEGLI UBALDINI. 203 



LVI. 

LiTERis vestris quo decuit honore receptis, incontinenti ad vos umn^ 
personaliter accessissem, si respondisset habilitas voluntati. 
sed quia, licer verecundum sit dicere, graviter fluxum patiebar ad 
presens, quam cito a fluxu fuero liberatus, sine mora aliqua ad 
5 vos veniam, vestra servicia obbedire paratus. 



LVII. 

QUIA intellexi ex relacione niultorum quod tam clerici quam e. 6 a 
layci vestre civitatis et diocesis honorant vos multum et . Let<«« <«* «» 
.. "^ chierico M WS ve- 

obediunt tamquam patri, concepì non modicum gaudium et leti- •*°^ ai rdkg«- 

T r ' r o mesto e di coom- 

ciam immensam ; propter quod rogo dominum lesum Christum, ^^ S"ritJ^ 
e ut vos conservet ad vitam et concedat ut episcopium vestrum in *^** ^**^ *****" 
spiritualibus et temporalibus vestre cure commissum possitis au- 
ctore Domino gubernare, et in melius procurante vestra industria 
reformare, ad hec cum tota raea fiducia dcpendat apud vos, pa* 
temitati vestre duxi presentibus suplicandum, quatinus si contingat 
IO vos hiis diebus aliquem de vestris ad curam destinare, si est mihi 
necesse hoc tempore ad proprias remeare, ne huiusmodi occa- 
sione admittam ea que parci longo tempore iam elapso, mihi per 
vestras literas consuletis, quia disposui firmiter in hiis et in aliis 
mihi contingentibus vestro in omnibus uti Consilio et mandato. 



ceti. 



LVIII. 

QUONIAM de vobis tamquam de speciali patre ac domino gè- Lette» ai 
rimus fiduciam spccialem, vobis per . . latorem presencium 
preces porigo confidenter. quare vestram paternitatem rogamus 
attente, quatinus ipsum in omnibus negociis suis nostri amoris 
5 et servicii intuitu recomandatum habere velitis ; ita quod vobis et 
vestris teneamur astrictius obligati. 

LVII, 4. Cod» in immensam 



/» 






INDICE 



i. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLKO. 



Registro del card. Ugolino d*Ostia. 



A... V. Ay... 

Acerbus de Fonuna Ixxxxviiiì, 3. 

Adegherìi r. Villanus. 

Adelardinus de Capite Pontis civis Ve- 

ronensis, Ferrariensis potestas xxxxii, 

3 5 ; Ixxviìi, 3 ; Ixxviiii, 22 ; Ixxx, 3 ; 

Ixxxi, 2. 
Adelardo (de) v. Nicobus. 
Adinulfus de Mathia cxvii, 17; cxviiì, 

20; cxviiii, 15; cxx, 17. 
Adriani (divi) epistola Ixx, 19. 
Advocatorum v, Petracius. 
Advocatus v. Agadus. 
advocatus v. Mantuanus. 
Aegidius V, Egidius. 
Agadus Advocatus Ixxxxviiii, 4. 
Agareni cxxii, 22. 
Aicardus prìor ecclesie S. Georgii de 

episcopatu Ferrariensi ii, 44-45. 
Alamanni v, Albertus. 
Alatrinus canonicus v. Benedictus. 
Alatrinus capellanus pape xxxx, 31. 
Albanensis episcopus v, Pelagius. 
Alberi cus iudex Velletrensis cxxi, 32. 
Albericus Vìcedominus Ixvi, 3 ; Ixxxv, 5. 
Albertino (de) v. Albertinus Con radi. 
Albertinus viiii, 24. 



Albertinus Alberti Guasconis de con-. 

silio civìtatis Parme Ixii, 16. 
Albertinus canonicus Mutinensis Iviiii, 

57. 
Albertinus Conradi de Albertino, syn- 

dicus communis Tarvisii xxxxi, 12; 

lii, 5. 43» 69. 
Albertinus de Castronovo, frater Re- 

gini episcopi cv, 48. 
Albertonus Bertulli de Consilio dvitatis 

Parme Ixii, 13. 
Albertus Alamanni potestas Ferrarien- 
sis i, IO. 
Albertus Anticus consul societatis mi- 

litum Placentinorum Ixv, 6. 
Albertus Binate de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 11. 
Albertus Crexius notarius Ixxi, 8-9. 
Albertus de Belloco xxiii, 9. 
Albertus de Braida de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 14. 
Albertus de Casalodo comes xxzx, 12. 
Albertus de Flexio de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 21. 
Albertus de Palude potestas Lombar- 

dorum qui detinent massam Fisca- 

liam xxxzii, 63. 



(1) Dd nnineri, i romani richitniftoo ai documcoti, gli vtbi alle rifbc 



206 



INDICE. 



Albertus Furnarius notarius Ixv, 4. 
Albertus Funis notarius Ixxxxviiii, 1 5 ; 

e, 15; ci, 6. 
Albertus Gogi de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 27. 
Albertus Gregorii ambaxator Ferrarien- 

sis liiii, 48. 
Albertus Imblavati de Mandello Me- 

diolanensis Ixxvi, 14. 
Albertus monacus monasterii de Ner- 

visia Ixxxxvii, 13; Ixxxxvììa, ii. 
Albertus Sicamilica ambaxator populi 

Piacentini xxxxvìii, 23. 
Albertus Tavemerii de Consilio civita- 
tis Parme Ixii, 18. 
Albertus Tridentinus episcopus zkzx, 

22, 87. 
Albinella Ili, 126, 
Albinum lii, 126. 
Albico (de) V. Hugo. 
Aldeprandinus de Picio cv, 25. 
Alexander (magister) cleri cus Ostiensis 

episcopi ex, 21. 
Alexandrinus Petri Bavi de Consilio 

civitatis Parme Ixii, 2|. 
Alfredus notarius Ixvii, 7. 
Amagilius Americi de Consilio civitatis 

Parme Ixii, io. 
Amati V. Ponzus. 
Amatus domini Bertraimi miles cxvi, 

7; ex vii, 18; cxviii, 20-21; cxviiii, 

15-16; cxx, 18. 
Ambronus ambaxator commuiùs Fa- 

ventie Ivi, 46. 
Ambroxius (^ lacobi dicti Percossi de 

porta Su Protaxii ad monachos no- 
tarius d, Henrici regis Ixxvi» 18-19. 
Ami^o Saccus potestas Mediolanensis 

xvii, 7; xxxviii, 2; xxxxiii, II. 
Anagnia 01 vi^ 3; cxvii, 14, 19; cxviii, 

17, 23; cxviiii, 12, 18; cxx, 15, 21. 

V, anche Ricardus Lsndalfì, lohan- 

oes Letulus scrioiarius. 
Anamasia (de) v. lohamies Guillelmi. 
Andito (de) V. Guillelmus, lacobus. 
Andreas de Saado Severino Ivi, $2. 



Andreas (magister) Bononiensis cano- 
nicus Hi, 146; liii, 145; Iviiii, 58; 
Bononiensis et Imolensis canonicus 
Ixxviii, 27; Ixxviiii, 30; Ixxx, 14; 
Ixxxì, 40-41. 

Andriotus q. Ambroxii Bu^i Mediola- 
nensis Ixxvi, 14-15. 

Angelus de Benencasa nobilis vir ex, 21. 

Ansaldi Petrus ambaxator Ferrariensis 
liiii, 48. 

Anselmus de S. Vitale civis Parmensis 
Ixxiiii, 20-21. 

Anselmus mariscàlcus imperii xxxx, 89. 

Anselmus prior S. Petri in Celo Aureo 
li, 45-46. 

Aqua Putrida (ca^tellanus de) v, San- 
guineus ; eius procurator v. lòrdanus. 

Aquilegia Ixxxvii, 39; abbatissa S. Ma- 
rie in Aq. Ixxxvii, 14; Aquilegiensìs 
archidiaconus cv, 74; canonici v. 
Gamatus, Henricus Scrip^olinus, 
Philippus; castra et loca patriar- 
catus V, Forum lulii; capitulum 
V, 5 ; vi, I ; Ixxxvii, 5 ; Ecclesia 
lii, IO, 24; ecclesie v, 5, 19; vi, i; 
episcopi suffragane! vi, 26; xx&xii, 
2; monasterium de Piro lii, 86; 
patriarca xxxx, 21 ; xxxxii, i; v. an- 
che Bertholdus; prepositus Ixxxvii, 
29; prepositus S. Stephani Ixxxvii, 
12-13 ; sacer<dos leprosorum 

Ixxxvii, 27; vigesima v, 4; vi, 6; 
xxxxvii, 2; Ixxxvii, 5. 

aquilegiensis moneta Ixxxvii, 11,18,27. 

Ardicionus firoccus civitatis Cutnaoe 
Ixxvi, 16. 

Ardricus de Polceoico lii, 104. 

Ariolum castrum Ivii, 30U 

Armaninus de Porta de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 17, 

Armanni v, Ugolinus GibertL 

Armanni Ca^aguerre 9 GeraxdajDaus. 

Armanus de Riolo consul socieutis mi- 
litum Placentinorum Ixvi, 6. 

Arena (de) v. Rodolfus. 

AraaldusabbasS. lustioe Paduane 1, 5-6 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



«7 



Amaldus Strictt» bivi, 3 ; Ixxxxviiii, 3 ; 
ambaxitor, procurator milttum Pla- 
centiDoriiin xxxxviii, 6; Ixv, 11, 22. 

Arteoia (archipresbytcr de) Ixxxvii, 20. 

Ardili V. Genrdus Alberti. 

Astensis episcopus v. Ubertus. 

Astulfus potestas Modoeciensis xxxxiii, 

Augcssis abbas xxxx, 88. 
Augustensis qibcopiis v. Syfrediis. 
Augustixius cleri cus S. Gcrvasii de Pa- 

pia li» 46. 
Aurìe, de Auria t'. Daniel. 
Ay.. A... archidiaconus PUcentinus 

sSii, 41; Ixxxv, 4. 
Ayraldits de Licino civitatis Cumane 

Ixxvi, 16-17. 
Agibaldi V. Giliolus. 
A90 abbas S. Bencdicti de Pado Le- 

ronis xxiii, 7; xxiiii, I2;xxxxviii, 134. 
A90 abbas S. Stephani Bononiensis 

xxxxriiiy 133. 
A^o iudez, arabaxator civitatis Tarvisii 

xxxxviiii, 44. 
A^ marchio Estensis xxxx, 93. 
A^o presbyter et procurator cleri Imo- 

lensis Ixvìi, 5. 

Bachi V. lacobus. 

Bagnolo (de) i\ Guido. 

Baiamons abbas de Columba xviii, 1 1 ; 

xviiii, 9; Ixxvii, 6-7, 17. 
Baiamons Vicccomes e, 4. 
Baioarìa (de) v. Booifiatios. 
Bagarotus Bononieosis doctor legum 

Ili, 147. 
Baldachini v. Femxs. 
Baldachinis (de) t/. Roglerìtts. 
Balduini v. lacobus. 
Bartholomeus i, 14. 
Banoloroeus de En^iola de Consilio 

civitatis Parme Ixii, 18. 
Bava V. Alesandrinus Petrì, Raynerìus 

Petri, Ri^ardus PetrL 
Bavarìe dux r. Lodowicus. 
Bechellus v, Gerardus. 



Beccutus V. Guillelmus. 

Bell unum v. Feltri et Belluni vallis. 
Belltmensis episcopas, episcopati» 
V. Feltrcnsis et Belhinensis. 

Benedicti, Benedicto (de) v, Bonaven- 
tura. 

Benedictns (magister) canonicos Alt- 
trinus cxvi, 6-7. 

Ben enea sa (de) v. Angehis. 

Bcnevenutus Petri de Casalia impe» 
rialis aule notarìus lxiii,24; Ixiiiì^ 15. 

Beoeriensis abbas Ixxxvii, 33'34- 

Benvcgna de Vergelcsco ii, 11. 

Beo^anus frater conversus Vailis Un»- 
brosc Ixxv, 17. 

Berardus de Valera de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 17. 

Berardus scrìniartus Kimphanus cxzi,53. 

Bcrceto (de) v. lerumias. 

Bergondius v. Obertus. 

Bergondius de Sancto Na^arìo de Pa 
pia xxvii, 5. 

Berlengerius Mastagius potestas Pia- 
centina xiiii, 2^ 17. 

Berlingerius Ciprìani viiii, 24. 

Berlingerius lacoppi viiii, 23. 

Bernardinus iiii, 21. 

Beniardinus de Fontana ambaxator 
Ferrariensis liiii, 46-47. 

Bernardinus de Villanova cognatus 
Hugonis de Albico cv, 49» 

Bemardus Ber^igi de Consilio civitatis 
Panne Ixii, 19. 

Bemardus de Cornavano Parmensis 
dvis Ix, 3; Ixi, 5-4. 

Bemardus Ugonis iudicis de Consilio 
civitatis Parme Ixii, 11. 

Bersillo (monasterium S. Genesti de) 
lxxzl« 4. 

Bertholdus Aquilegiensb patriaidia 
xxxxi, 19; xxxxviii, 129; xxxxviiii, 
17, 62-63; ^'ù 5» 24» ?'• V. anche 
Aquilegiensis patriarca. 

Bcrtoldus Brissinensis episcopus xxxx* 
22, 88. 

Bertulli t'. Albertoous. 



208 



INDICE. 



Ber^igi V, Bernardus. 

Bevulco (de) v, Tcdaldus. 

Bimanus notarius Ferrariensis il, 49. 

Binate v, Albertus. 

Blancus r. Petrus. 

Blasius iudex li, 47. 

Bobazanus, Bobazianus ciii, i; ciiii, 5. 

V. anche Cintius. 
Bocacii V. Gerardus. 
Bocabarla v. Lafrancus. 
Bocalata li, 48. 
Bocatius Brema potestas Mutinensis 

XXV, 2. 

Boccapasa archipresbyter Ostiensis 

cxvii, 4, 12. 
Bofentega xxxxii, 61 ; Bofentenghi 

xxxxv, 6. V, anche Lombardi. 
Bollandia (de) v. Guamerius. 
Bonacursus de Canusia cv, 45. 
Bonacursus imperialis aule notarius 

cxv, 26; cxvi, 32. 
Bonapressus notarius il, 40. 
Bonardus v. lohannes. 
Bonaventura Benedicti notarius com- 

munis Mantuani Ixiii, 2 ; Ixiiii, io. 
Bonaventura de Benedicto notarius 

xxxvii, 3. 
Bonaventura de Faxanis notarius 

sacri palatii xxxvii, 17, 24 ; Ixiii, 2. 
Boncambius Soldi viiii, 23. 
Bondenum castrum xxxx, 47. 
Bondi (magister) capellanus episcopi 

Bononiensis lii, 145-146; liii, 144; 

liiii, 54; Ivi, 51; Ivii, 42; Iviii, 8; 

Ixxvii, 21; Ixxviii, 25; Ixxviiii, 28; 

Ixxx, 12; Ixxxi, 39; Ixxxii, 16; Ixxxiii, 

6, 15;- Ixxxiiii, 4. 
Bondon v, Roglerius. 
Bonifatius de Baioaria ambaxator Mu- 

tinensium xv, 12. 
Bonifatius Guidonis Gui^ardi potestas 

Paduana xxi, 2; 1, 14-15; li, 5; 

Ixxxviii, II. 
Bononia xxxviii, 91; xxxviiii, 9; xxxxviii, 

127 ; subversio civitatis xxxv, 

15. Bononienses xxxx, 37 ; ar- 



chidiaconus v, Gratia ; canonici v. 
Andreas, Bondi, Tancredus; ca- 
pellanus episcopi V, Hugolinus, Bon- 
di; doctores legum v, Bagarotus 
Gui^ardinus, Hugolinus; episcopus 
V. Henricus; fisicus 1:;. Guido ; fra- 
tres de Busco Ixxxiiii, 1 1 ; hospitalis 
Theotonicorum v. Otto; merca- 
tores evi, 3; cvii, 17; potestas 

xxviii, i; monasterium S. Ca- 

terine Ixxxiiii, io; t/. anche Gui- 
fredus de Pirovaio; S. Maria 

de Reno iii, 12; xxv, i ; xxxv, 4 ; 
V. anche Bonus canonicus, Rayne- 
rius canon, prior; S. Stephani 

abbas v, 8; vi, 8; v, anche A 50. 

bononienses (denarii) cv, 68. 

Bonus canonicus de Reno Ivii, 43. 

Bonus lohannes (^ambonus) preposi- 
tus Carpaneti xv, 4; xvii, 21. 

Bonus lohannes Storarini ii, 2, 31, 37. 

Bonusvicinus (Bonvicinus) sacri palatii 
notarius xxxx, 99; Ixxiiii, 22. 

Bovi v. CopìJius Guidonis. 

Brema v, Bocatius. 

Brissinensis episcopus v, Bertoldus. 

Brixia xviiii, 3 ; xxxxvi, 26; Ixxxii, 11. 
Brixienses xxxx, 40; episcopus 
XV, 2; monasterium S. Salvatoris 
Ixxxiiii, 14; potestates v, Lafrancus 
Bocabarla, Raimondus de Hugo- 
nibus. 

Broccus V, Ardicionus. 

Brugnerie castrum Iii, 125. 

Buccadada v. Petracius. 

Bultenico (de) v. Vulricus. 

Buonbarone Perusinus dvis, potestas 
Florentie viiii, 2. 

Burallus de Consilio civitatis Parme 
Ixii, 32. V, anche Gerardus. 

Burgensis nobilis v, Gibertus de Te- 
rencio. 

Busco (fratres de) t/. Bononia. 

Busto (de) V, Guido. 

Butiglarius v, lacobus. 

Bugi V, Andriotus. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLL 



209 



Cagniolos v, Guillelmus. 
Calvo (de) v, Gandulfus. 
Camisiano (comes de) v, Gerardus, 

Manfredus. 
Campanarius v. Gilius. 
Campi (de) t;. Marabuttinus. 
Campo (de) S. Pctri v. Tisus. 
Campagnola (S. Trinitas de) Ixxxiiii, 

8. V, anche Fulconus, Gallus in 

Panico. 
Campromaldo (de) v, Speronus. 
Campus Longus Ixxxi, 23. 
Candiana (abbas de) t'. Patavinus. 
Caneve (castrum et curia) Hi, 77. 
Canusìa (de) v. Bonacursus, Tirisendus. 
Capite Pontis (de) v. Adelardinus, Co- 

stantinus. 
Carcesta v. lohannes nepos. 
Carobio (de) v, Madius. 
Garbo Superaqua ambaxator Laoden- 

sis xviii, 2. 
Gamia (prepositus de) Ixxxvii, 9. 
Carpaneti prepositus t'. Bonus lohannes. 
Casali (de) r. Ferracanis. 
Casalia (de) r. Benevenutus Petri. 
Casalodo (de) r. Albertus comes. 
Castellana diocesis Ixxxviii, 21. 
Castellanus prìmicerius v. lacobus. 
Castro Arquato (de) v. Hugo, lacobus. 
Gastronovo (de) v. Albertinus. 
Castrum Francum liii, 132. 
catharì Ixiiii, 5 

Catubrìo (plebanus de) Ixxxvii, 31. 
Cavalcabo marchio cv, 37. 
Ca^ainimicus civis Bononiensis Ivi, 52. 
Cenetensis ecclesia lii, 131; episco- 

patus lii, 128; episcopus cv, 75. 
Cerviensis episcopus t'. Rusticus. 
Cerviniano (plebanus de) Ixxxvii, 28. 
Cignotus ambaxator civitatis Tarvisii 

xxxxviiii, 44. 
Cinrius Bobazani ciii, 1 ; ciiii, 6. 
circumcisi Ixiiii, 5. 
Civitatensis dccanus Ixxxvii, 15. 
Clausure (vallis) Ixxxi, 22. 
Collensis archipresb3rter zxxvi, 2. 

Vfolimo (TOttìa, 



Coloniensis archiepiscopus cviì, 33. 
Columba (abbas de) v, Baiamons. 
Columberio (monasterìum de) Iviiii, y 
Compagnonus Petri Mantuanus Ixiii, 3. 
Concordiensis episcopus cv,78; Ixxxviiii, 

II. V, anche Frcdericus. 
Confanonerius v, lohannes. 
Conradus episcopus Metensis et Spi- 

rensis, imp. cancellarius xxxx, 8. 
Corani cxxi, 3, 8 &c. 
Cornavano (de) v, Beraardus. 
Corrigia (de) r. Matheus, Matheus No- 

vellus. 
Costantinus fìlius Adelardini de Capite 

Pontis xxxxii, 39. 
Cosuntinus (nngister) xxxxi, 4. 
Costis (de) t'. (^anellus. 
Crema (de) v. Guido. 
Cremona civitas, commune xvi, 4; 

Ixxxxiii 3, 8; Ixxxxiiii 4-5. Gre- 

monenses xxxx, 36; milites de 

C. (crucesignati) cv, io; poce- 

stas t'. Rcdulfus de Noxa; prior 

S. Gabrielis cv, 64; v. anche 

Musca. 
Cremona ministerìalis et preco com- 

munis Mantuani Ixiiii, 1-2. 
Crexius v, Albertus. 
Grotti V. lacobus. 
crucesignati iiii, 15; viiii, 17; xx, 9. 

r. anche Terra Sancta. 
Cumana civitas Ixxvi, 17; archi- 

diaconus v. Martinus ; episcopus 

r. Guillelmus. 
Cumula (de) t'. Rolaodinus. 
Curoiatico (de) v, Guidotus. 
Currerìus v, Gualterìus, Parvulus. 

Dalfinus comes de Monte Ferrante cv, 3. 

Dal Pino locus in dioc Ferrarìensi ii, 9. 

Daniel Aurìe civis lanucnsis, con- 
sanguineus et iidelis ludicis Tur- 
ritani, Ixviii, 21; Ixx, 2$; Ixxxxviii, 

48-49. 
David Paganucd ambaxator communb 

Faventie Ivi, 46. 

«4 



210 



INDICE. 



Demetrius civis Romanus Iviiìi, 58; 

Ixxxiii, 7. 
Desen^anum xxx, 26. 
Domestici v. Hugo. 
D[ominicus] magister totius ordinis 

predicatorum xxxvi, 18. 
Dominicus Scutarius plebanus S. Ra- 

phaelis, presbyter notarius 1, 12. 
Donatus prepositus Ravennas liì, 144; 

liii, 142. 
Dondeus domini Ugonis de Episcopo 

Ixiiii, II. 
Dondeus Surdus de Placentia Ixxi, 

. 19-20. 
Dosdeus civis Ferrariensis Ixxviii, 13. 
Dredatius v. Guido. 
Ducis V. Guido. 

Egeleschi v. lacobus. 
Egidius de Macreta cv, 22. 
Egidius potestas Mutinensis xxxx, 95. 
Egidius subdiaconus et cappellanus pape 

cxxiiii, 3. 
Elmi (abbas monasterii de) Vulterrane 

dioc. xxxvi, I. 
Engeramus de Macreta cv, 19. 
Enricus v. Henricus. 
En(;iola (de) v. Bartolomeus. 
Episcopo (de) v, Dondeus domini U- 

gonis. 
Erbera xxiiii, i. 
Estensis marchio v, A^o. 

Fabrorum v, Grixopullus. 

Fante (de) v. Gerardus. 

Faventia (civitas, commune, consilium) 
Ivi 7, 9 &c. ; Ivii 6, 12 &c.; Iviii 
3, 9; Iviiii II, 14 &c.; Ixxxiiii 5. 
Fa ventini Ixxxiiii, 19 ; ambaxatores 
Iv, 44-47; potestas v. lohannes 
Guidonis pape; v, anche Ysnardus 
de F. 

Faxanis (de) v. Bonaventura. 

Feltrensis episcopus Ixxxxi, 6. 

Feltrensis et Bellunensis episcopatus 
xxxxviiii, 19; v. anche Philippus.j 



Feltri cives qui se constituerunt dves 
Bellunenses liii, 120. 

Feltri et Belluni vallis liii, 102. 

Ferra Pecora v. Isacus Rainerìi. 

Ferrabos de Padua li, 48. 

Ferracanis de Casali consul socìetatis 
militum Placentinorum Ixv, 7-8. 

Ferrarla (civitas, commune) i, 14, 24; 
ili, io; xxxxii, 34; Ixxviii, 8; Ixxviiii, 
8, 23; Ixxxi, 3. Ferrarienses 

xxxx, 40; xxxxii, 12, 31 &c.; xxxxv, 
1 3 ; ambaxatores liiii, 49 ; dio- 
cesis li, 8 ; districtus, i, 8 ; ecclesia 
S. Georgii ii, 44 ; episcopus v, Ro- 
landus; porticus filiorum Gilioli 
de Gui^ardo i, 24; potestas ili, 2 ; 
V. anche Adelardinus de Capite Pon- 
tis; prepositus v, Garsendinus. 
V. anche Bimanus notarius, Hugoli- 
nus, Salinguerra. 

Ferrarius v, Lantelmus. 

Ferrus Baldachini de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 13-14. 

fertones Ixxxvii, 18. 

Fiscalia Ixxxi, 22 ; Fiscalie homines 
Ixxviiii, io; massa i, 9, 18; iii, 

4-5 ; xxxxii, 16, 72; xxxxv, 7. 

Flexio (de) v. Albertus. 

Florentia (civitas, commune) v, 29; 
vi, 25 ; viiii, 3, 4 &c.; xxxvi, 4; 
Fiorentini, populus x, 4, 21 ; xxxxvi, 
14, 23; ecclesia S. Petri Scaradii 
xxxvi, 6; episcopus viiii, 21; 

xi, i ; xxxxvi, 5; V. anche lohannes; 
ordo predicatorum xxxvi, 15. 

Fogolo (de) V. Guillelminus. 

Fora ano (de) v, Lombardus. 

Fontana v, Bernardinus, Gandulfus. 

Forensis notarius iiii, 22. 

Fomarius v. Gerardinus Aycardi. 

Forum lulii Iii, 80, 105. 

Fredericus Concordiensis episcopus 
xxxxviiii, 61-62. V, anche Concor- 
diensis episcopus. 

Fredericus de Prata Iii, 103. 

Fredericus (li) imperator viiii, 8 ; xvii, 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



211 



9; xviii, 6; XX, 5 ; xxvi, 8; xxxx, i, 
loi ; cxxii, I ; leges et bannutn 
imperatorie celsitudinis xxxviii, 37- 

38. 

Fredulfìs (de) v. lacobus. 

Fulco Papiensis episcopus xxxx, 91 ; 
Ixxiii, 50. r. anche Papiensis epi- 
scopus. 

Fulconus de Campagnola cv, 29. 

Fuminiano (de) v. Guido. 

Furis (de) r. Tebertinus. 

Fumarius v. Albertus. 

Furus V, Albertus, Grecus. 

Gabriel de Costantino notarius xxxxi, 6. 
Gabriel de Prata Hi, 103, 112. 
Gallus in Panico de Campagnola cv, 46. 
Galvanus cv, 52. 
Gandulfus abbas S. Sixti (Placentie) 

xiiii, 41. 
Gandulfus de Calvo Ixv, 5. 
Gandulfus de Fontana ambaxator pò- 

puli Piacentini xxxxviii, 23 ; Ixxi, 12. 
Gamatus canonicus Aquilegiensis 

Ixxxvii, 19. 
Garscendinus canonicus Mutinensis Iv, 

II.; Ivi, 50. 
Garsendinus prepositus Ferrarìensis i, 

3 ; ", 4$. 
Gavinellus civis Ferrariensis Ixxviii, 14. 

Ga^candrinus canonicus Mutinensis 
xxxxv, 20. 

Gerardamus Armanni Cagaguerre de 
Consilio civitatis Parme Ixii, 26-27. 

Gerardinus Aycardi Fomarii de Con- 
silio civitatis Parme Ixii, 31-32. 

Gerardus Alberti Ardili de Consilio 
civitatis Parme Ixii, 29. 

Gerardus Bechellus de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 26. 

Gerardus Bocacii de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 16-17. 

Gerardus Burallus de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 12. 

Gerardus comes de Camisiano cv, 39. 

Gerardus de Fante cv, 47. 



Gerardus de Nivistino procurator mi- 
litum Placentinorum Ixxxxviiii, 6; 

e» 5- 
Gerardus de Palliano miles cxvi, 7. 

Gerardus de Perdice de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 25. 

Gerardus de Rayraondo notarius Pla- 
centinus 1, 47 ; Ixv, 24. 

Gerardus Manvotis de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 24. 

Gerardus Ma<;olini de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 26. 

Gerardus prior S. Marci de Mantua 
xxxvii, 15. 

Ghisulfus Tinctor xiiii, 38. 

Gibenus de Terencìo nobilis Burgensis 
Ix, 15-16. 

Gilbertus de Mulina index xxxvii, 2. 

Gìlioli de Gui^ardo fìlii i, 24. 

Giliolus Azibalbi ii, io. 

Gilius Campanarius de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 27. 

Gilius Ni^us de Consilio civitatis Parme 
Ixii, 22. 

Gilius Pungolini de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 32-33. 

Girardus v. Gerardus. 

Gislerius Mantelli notarius xiiii, 38. 

Glarea (de) v. Guillelmus. 

Glemona (plebs de) Ixxxvii, 35. 

Gogi V. Albertus. 

Gonzaga castrum xxxx, io, 61. 

Costantino (de) v, Gabriel 

Gotescalcus potestas Regina xxiiii, 2. 

Gotexalcus t*. Rolandus. 

Gradensis patriarcha xxxviii, 85; Ixxxxi» 
i ; cv, 77. 

Gratia (magister) archidiaconus Bono- 
niensis Ixxvii, 1 9; Ixxviii, 24; Ixxviiii 
27; Ixxx, li; Ixxxi, 37; Ixxxii, 15, 

Gratiadci (magister) archipresbyter 
Reginus xv, 3 V. anche Reginus 

archipresbyter. 

Grecus Furus xiiii, 37. 

GrìxopoUus Fabrorum notarius sacri 
palatii Ixii, 34. 



^12 



INDICE. 



grossi (denarii) bxxviì, 30. 
Guadagnabene v. Guillelmus. 
Gualfredus de Robegnano iudex xxxxi, 

5- 

Gualterius Currerìus Ixv, 5. 

Guarnerius de Bollandia senescalcus 
imperii xxxx, 90. 

Guasconus Ildigionis de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 32. 

Guastalla Ixxxxiii, 9. 

Guido Bononiensis (magister) fisicus 
XXV, 8. 

Guido de Bagnolo Ixi, 20-21. 

Guido de Busto potestas Piacentina 
xxxx vili, 83. 

Guido de Crema xìiii, 37. 

Guido de Furainiano serviens episcopi 
Parmensis Ix, 20. 

Guido de Mariano ambaxator com- 
munis Ferrariensis Ivi, 45. 

Guido Dredatius ambaxator communis 
Faventìe Ivi, 47. 

Guido Ducis ambaxator communis 
Faventie Ivi, 45. 

Guido Lisignolus de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 12. 

Guido Maliavaca de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 31. 

Guido notarius Ferrariensis ii, 49. 

Guido Sangannus de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 31. 

Guido Serpui cv, 17. 

Guidoctus de Siso canonicus Parmen- 
sis Ix, 19. 

Guidorcius Sàxellus de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 27-28. 

Guidoto (de) V. Ranbaldus, Rolan- 
dinus. 

Guidotus de Curoiatico de Consilio ci- 
vitatis Parme Ixii, 31. 

Guifredus de Pirovaio potestas Bono- 
niensis xxxxviii, I35. V. anche 
Bononia. 

Guillelminus de Fogolo xxxxii, 61. 

Guilielmus, Guillelmus, Guillermus, 
Willelmus cv, 28. 



Guillelmus Beccutus potestas militum 
Placentinorum xiiii, 47; xxi, 8; 
xxxxviii, 102, 104, 108, 112; 1, 46; 
Ixv, 6; Ixxxv, 18, 19, 21; Ixxzvi, 
IO, 14, 19. 

Guillelmus Cagniolus de Consilio ci- 
vitatis Parme Ixii, 29. 

Guillelmus de Andito rector et custos 
universitatis populi Piacentini Ixxxvi, 

3-4. 
Guillelmus de Clarea de Consilio ci- 
vitatis Parme Ixii, 13. 
Guillelmus de Lendenaria xx, 17-18. 
Guillelmus de Osa potestas Veronen- 

sis lii, 81. 
Guillelmus de Porta, e, 2. 
Guillelmus de Pusterna xvii, 21-22; 

potestas Vercellensis xxvi, 3 ; 

xxvi, 6. 
Guillelmus episcopus Cumanus xxvi, 

16; xxxxviii, 131; Ixxiii, 51. 
Guillelmus filius q. Margechi de Limen 

canonicus Pergamensis, prepositus 

quondam S. Naboris xxxxiii, 3-4. 
Guillelmus (frater) O. P. xiiii, 44. 
Guillelmus Guadagnabene consul iusti- 

cie xiiii, 34; procurator populi 

Piacentini Ixxi, 4-5. 
Guillelmus lohannes Ingrassa prior de 

Palude xxxxiii, 5. 
Guillelmus marchio vili, 2-3; xxvii, 

4-5. 
Guillelmus Pastorellus Ixxxv, 5; 

Ixxxxviìii, 4. 
Guillelmus Pedoca cv, 15. 
Guillelmus vicecancellarius S. R. E. 

cxii, 5. 
Guillermus v. Guillelmus. 
Guigardinus Bononiensis doctor legum 

lii, 147; lìii, 146. 
Guigardo (de) v. Bonifacius Guidonis, 

G ili oli. 
Gundus i, 4. 

Henrici regis nourius v, Ambroxius^ 
lohannes Galitii. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



213 



Henricus trchidiaconus, canonico^ Pa- 

duanus xicxxviiii, 55-56; xxii, 9. 
Henricus archlepiscopus Mediolanensis 

xxvi, 14; xxxxiii, 14; Ixxiii, 49-50; 

Ixxvi, 4-5. V, anche Mediola- 

nensis archlepiscopus. 
Henricus canonicus Paduanus v. Henri- 
cus archidiaconus. 
Henricus de Parangnano pape subdia- 

conus, gerens vicem d. Hugonis O. 

et V. ep. Ap. Sedis legati i, 5, 19; 

li, 5, 14, 20. 
Henricus diaconus cardinalis Ss. Cosmo 

et Damiani cxii, 4. 
Henricus episcopus Bononiensis xxxv, 

3; xxxx, 92; xxxxviii, ijo; l?i, 143; 

lìii, 142; liìii, 51; Ivii 40; Ixxvii, 5, 

I7;lxxviii, 23; Ixxviìii, 26; Ixxx, io; 

Ixxxi, 36; Ixxxii, 14. 
Henricus episcopus Mantuanus xviiii, ^; 

liiii, 51-52; Iv, 8, II ; Ixxviiii, 4, 2$; 

Ixxxi, 36: Ixxxii, 14. 
Henricus index potesutis Ferrariensis 

i, 3-4. 
Henricus Scdp^olinus canonicus Aqui- 

legiensis Ixxxvii, 22. 
Henrìgatius notarius et ambaxator Fer- 
rariensis liiii, 49. 
Henrighetus civis Feltri qui se consti- 

tuit civem Tarvisinum liii, 119. 
heretici xxxxviii, 59, 65 ; Ixiii, 9; Ixiiii 

4-$; Ixxii, 13, 1$, Ixxxv, 12. 
Honorhis III papa viìi, i ; viiii, 7 ; x, 1; 

ixxxxiii, 5 ; IxxxxYÌii, 3 ; evi, i; cvii, 

i; cviii, i; cviiii, 1, ex, 4; cxi, i; 

cxii, I ; cxiii, I ; cxiiii, i ; cxviii, i; 

cxviiii, a; cxx, a; cxxii, 8; cxxiii, i; 

cxxiiii, I. /'. atuhe pontifex, papa. 
Hugo archipr. Parmensis Ixxii, 24-25. 
Hngo archipr. Pergamensis Ixxii, 37-38. 
Hago de Albico cv, 49; eius co- 

gnatos V. Bemardinus de Villanova. 
Hugo de Castro Arquato Ixv, 3-4. 
Hugo Domestici Ivi, 46. 
Hugo episcopus Ostiensis et Velie- 

trenstSy Apostolice Sedis legatus 



(d. cardinalis, d. legatus) i, 6; ii, 
54; ili, i; iiiì, 5, 13, 20; viiì, 12; 
viiii, 5; .X, 1-2; xi, 2; xii, 23; 
xiii, i; xiiii, 4, 7; XV, 8; xvi, i; 
xvii, 2; xvlii, 4 ; xviiii, 5-6; xx, 5; 
xxi, 4; xxii, 4; xxiii, 4; xxiiii, 4, 
XXV, 4; xxvi, 6; xxvii, 3; xxviiii, 2; 
XXX, I ; xxxi, I ; xxxii, i ; xxxiii, i ; 
XXXV, I xxxvi, I ; xxxvii, 7-8 ; xxxviii, 
I ; xxxviiii, 2 ; xxxxi, 16 ; xxxxii, 3 ; 
xxxxiii, 7, 9; xxxxiiii, i; xxxxv, 4; 
xxxxvi, 4; xxxxvii, 7; xxxxviii, 4; 
xxxxviiii, 5; 1, 19; li, 3 ; Hi, 8; liii, 
6 ; liiii, 5 ; Iv, 3 ; Ivi, 5 ; Ivii, 3 ; Iviii, 
I ; Iviiiì, 8-9 ; Ix, 7 ; Ixi, 5 ; Ixii, 6 ; 
Ixiii, 6; Ixv, 17; Ixvi, io; Ixvii, 8; 
Ixviii, 9; Ixviiii, 4; Ixx, 6; Ixxi, 6; 
Ixxii, 4 ; Ixxiìì, 3 ; Ixxiiii, 5,9; Ixxv, 7 ; 
Ixxvi, 8; Ixxvii, 3; Ixxviii, 5; Ixxviiii, 
4; Ixxx, 5 ; Ixxxi, I ; Ixxxii, 3 ; Ixxxiii, 
3; Ixxxiiii, 4; Ixxxv, 9; Ixxxvi, i; 
Ixxxvii, i ; Ixxxviii, i ; Ixxxviiii, I ; 
Ixxxx, I ; Ixxxxi, 2 ; Ixxxxii, i ; 
Ixxxxiii, I ; Ixxxxiiii, i ; Ixxxxv, 2 ; 
Ixxxxvi, 3 ; ixxxxvii, i ; Ixxxxvii A, 

1 ; Ixxxxviiì, I ; Ixxxxviiii, io ; e, 
II ; ci, 3-4; cii, I ; ciiii, 3; evi, 

2 ; cvii, 2 ; cviii, 2 ; cviiii, 2 ; 
ex, 6; cxi, 29; cxii, 2; cxiii, 3; 
cxiiii, 2; cxv, 6; cxvi, 8; cxvii, 5; 
cxviiii, 3; cxviiii, 4; cxx, 6; cxxi, i; 
cxxii, 3 ; cxxiiii, 1 2 ; cxxv, 9 ; impe- 
rialis aule vicarius Ixxxvi, 1-3; eius 
capellanus v. Landulfus, Rainaldus, 
Stcphanus; eius camerarìus iiii, 
20; V. anche Stephanus; clericus 
V. Alexander, Stephanus (magi- 
stcr); familia Ixxxv, 15; no- 
tarius r. Pascalis; penitcntiarius 
V. lohannes; scrviens v. Ricardus 
Landulfì. 

Hugo episcopus Vercellensb xvii, 20 ; 

2 1 ; Ixxiii, 5 2 ; Ixxvi, 6 ; Ixxvii, 6. 
Hugo (magister) canonicus Parmensis 

v, 8; vi, 9; Ixxv, 5; Ixxvii, la 
Hugo Lupus marchio cv, 35. 



214 



INDICE. 



Hugolinus cv, 28, 32. 

Hugolinus Amedini de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 24. 
Hugolinus Bononiensis doctor legum 

lii, 147; liii, 145-46. 
Hugolinus capellanus episcopi Bono- 
niensis Ivii, 44. 
Hugolinus de civitate Tudertina ì, 5; 

canonicus Tudertinus ii, 50.* 
Hugolinus de Ferraria cv, 54. 
Hugolinus Giberti Armanni de Consilio 

civitatis Parme Ixii, 19-20. 
Hugolinus prior S. Marie Nove in le- 

rusalem de Venetiis Ixxxxvii, 2-3; 

Ixxxxvii A, 2-3. 
Hugonibus (de) v. Raymondus. 

lacobus Abrae de Consilio civitatis 

Panne Ixii, 20. 
lacobus archipresb3rter maioris ecclesie 

Paduane 1, 4. 
lacobus Bachi de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 30. 
lacobus Balduini Bononiensis doctor 

legum lii, 147; liii, 146. 
lacobus Butiglarius ambaxator com- 

munis Faventie Ivi, 47. 
lacobus comeS, marescalcus d. pape 

cxxi, 54. 
lacobus Grotti de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 25. 
lacobus de Andito consul societatis 

militum Placentinorum Ixv, 7. 
lacobus de G astro Arquato Ixvi, 4. 
lacobus de ludicibus iudex et vicarius 

potestatis Pergamensis Ixxii, 27- 

28. 
lacobus de Fredulfis de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 11. 
lacobus de magistro Bono nuntius Gre- 

monensium xiii, 25. 
lacobus de Malacorrigìa Ixvi, 3 ; e, 3. 
lacobus de Palude cv, 27. 
lacobus de Pergamo Ixxxiiii, 17. 
lacobus de Risolo consul militum Pla- 
centinorum Ixvi, 5-6. 



lacobus de Trotta xxxxii, 61 ; am- 
baxator Ferrariensis liiii, 45. 

lacobus Egeleschi de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 15. 

lacobus episcopus Taurìnensis xxvi, 1 5; 
xxxxviii, 130; Ixxiii, 50; Italie 

vicarius imperii xxxx, 50, 91. 

I . . . (frater) O. P. xxxvi, 17. 

lacobus (frater) O. P. xiiii, 45. 

lacobus notarius et sjmdicus communis 
Faventie Iviiì, 27. 

lacobus primicer. Gastellanus xxxxviiii, 

55. 

lacobus Podisius procurator militum 

Placentinorum Ixxxxviiii, 7; e, 6. 

lacobus Raupoti de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 12. 

lacobus Scalferius consul iusticie (Pla- 
cco tinus) xiiii, 35. 

lacobus Serascenus de Reate xxxxiii, 7. 

lacobus Teupulus, Teupus Tarvisina 
potestas xxii, 2 ; xxxxi, 8 ; xxxxviiii, 
3, 48; lii, 4, 42, 68; liiii, 55. 

lambonus (frater) de Ferrarla de re- 
gula Minorum ii, 48. 

lambonus iudex Ferrariensis ii, 46. 

lane va cv, 5. 

lanua Ixxxxviii, 47 ; archiepiscopus 
xxxviii, 86; Ixxxxviii, 48; v, anche 
Daniel Aurie. 

lemenianus notarius communis Man> 
tuani Ixiii, 2. 

lenectus marescalcus, serviens episcopi 
Parmensis Ix, 20. 

lerumias de Bcrceto serviens episcopi 
Parmensis Ix, 20. 

Ildeì^ionis (de) v. Muntanninus; II- 
di^ionis V. Guasconus. 

Imola civitas, communis Iviii, 3, 9; 
Iviiii IO, 14 &c. Ixxxiiii, 5. Fa- 
ventini Ixxxiiii, 19; episcopus 
V. Mainardus. V. anche Ysnardus. 

imperator V. Fredericus. 

imperiales (denarii) xii, 5 ; Ixviiii, 1 1 ; 
Ixxxiii, 18 &c. 

Ingrassa v. Guillelmus lohamiis. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLL 



215 



Innocentius papa III Ivii, 28. 
lohannes Bonardus consul iusticie Pia- 

centìnus xiiii, 36. 
lohannes canonicus Mutìnensis xiiii, 

43-44. 
lohannes Confanoncrius procurator mi- 

litum Placentinonim Ixxxxviìii, 5-6; 

e. S- 
lohannes de Tedaldo notarius xxxxì, 7. 

lohannes de Vivistino consul iusticie 

(Placentinus) xiiii, 34. 
lohannes episcopus Pergamensis Ixxii, 

37; Ixxiii, 52. 
lohannes fìlius q. Guillelmi de Ana- 

masia notarius et missus d Friderici 

imperatoris xxxxiii, 55. 
lohannes (frater) O. P. xiiii, 44. 
lohannes (frater) penitcnciarius d. le- 
gati xxiiii, 12-13. 
lohannes Galitii iudex Henrici impe- 
ratoris viiii, 2$. 
lohannes Guidonis Pape, Romanus ci- 

vis, potestas Faventina Ivi, 4; Ivii, 5. 
lohannes Letulus S. R. E. scriniarius 

Anagnie cxvii, 19; cxviii, 22; cxviiii, 

17; cxx, 20. 
lohannes Liberapatris consul iustitie 

(Placentinus) xiiii, 36. 
lohannes nepos Carcesta ii, 24. 
lohannes presbyter cardinalis tituli 

S. Praxedis ex, 2. 
lohannes Vacarius de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 24. 
lohannes Valentini syndicus communis 

Ferrariensis Ixxxi, 16. 
lonathas Vallis Montonis cxvii, 18; 

cxviii, 21; cxviiii, 16; cxx, 18-19. 
lordanus de Valle Suana liii, 123. 
lordanus episcopus Paduanus xxii, 7; 

xxxxviii, 131; 1, 3; Ixxxviii, 3; 

ci, 5; cii, 2, 13. r. anche Padua. 
lordanus Petri Leonis nobilis vir ex, 5. 
lordanus procurator castellani Aque 

Putride cxxi, 4. 
Isachinus ci vis Feltri qui se constituit 

civem Tarvisinum liii, I2a 



Isnardus canonicus Veronensis xx, 17. 

Italie vicarius impcrii v, lacobus epi- 
scopus Taurinensis. 

ludicibus (de) v. lacobus. 

lulianum castrum ex, 7-8; ecclesie 
et clerici ex, 7, 11. 

Lacu (villa de) lii, 125-25. 

Lacus Sanctus Ixxxi, 23. 

Lafrancus Bocabarla potestas Brixie 
xviiii, 2-3. 

Lafrancus Multidenarii potestas Per- 
gamensis Ixxii, 6. 

Landulfus capellanus domini legati 
xxxxviiii, 56. 

Lano (de) v. Tisus, 

Lantelmus Ferrarius Papiensis imperiai, 
aule notarius xxv, io; xxvi 17; xxxxi, 
30; xxxxiii, 58; xxxxv, 23; xxxxvi, 
37; xxxxviii, 136; xxxxviiii, 58; 1, 
49; li, 49; lii, 17, 139, 149; liii, 
138, 148; liiii, 57; Iv, 13; Ivi, 54; 
Ivii, 45; Iviii, 15; Iviiii, 48, 60; 
Ix, 24; Ixi, 23; Ixvii, 46; Ixviiii, 22; 
Ixx, 26; Ixxi, 22; Ixxii, 40; Ixxiii, 
55; Ixxiiii, 24; Ixxv, 18; Ixx vi, 21; 
Ixxvii, 24 ; Ixxviii, 28 ; Ixxviiii, 32 ; 
Ixxx, 15 ; Ixxxi, 34, 45 ; Ixxxii, 19; 
Ixxxiii, 20; Ixxxiiii, 24; Ixxxxi, IO. 

Lateranum v. Roma. 

Laudensis civitas, commune xviii, 3 ; 
Ixxvi, 13; ambaxatores xviii, 1-2; 
canonicus v. Presbiterinus ; eccle- 
sia S. Baxiani Ixxvi, 1 3 ; episcopus 
xxxviiii, 76; xxxviiii, i; cv, 66; 
r. anche Ottobcllus, Ottobonus. 

Laurcntius de Ricardo ambaxator Lau- 
densis xviii, 1-2. 

Lavacio (presbyter de) liii, 114. 

Lavandarìus v, Raynaldus. 

Leccacorvus v. Stephanus. 

Lendenaria (de) r. Guillelmus. 

leonistc Ixiiii, 5. 

Leprosi, sacerdos Leprosorum de Aqui- 
legia Ixxxvii, 25-26. 

Letulus V. lohannes. 



2l6 



INDICE. 



Liberapatrìs v, lohannes. 

Licanor zxxxi, 4. 

Licino (de) v, Ayraldus. 

Limen (de) v. Guillelmes Mar^echi. 

Limina v. Lumina. 

Lisignolus V. Guido. 

Liquencia aqua liì, 79. 

Livoldus de Consilio civitatis Parme 
Ixii, 27. 

Lodoicus iudex et assessor potestatis 
Tarvisii xxx3d, 3. 

Lodoisio (de) v. Petrus. 

Lofredus Ixxxiiii, 16, 20. 

Lombardia x, 17; xiii, 5; xvii, i; 
xxxxviìii, io; cvii, 32; episcopi 
et prelati per L. constituti cxi, 4. 
Lombardi xiii, 21 ; miss! ad mas- 
sam Fiscaliam iii, 4; xxxxii, 62; 
xxxxv, 7, IO, 16 ; V. anche Bofentega ; 
eorum potestas v. Albertus de Palude. 

Lombardus de Fomano, e, 4. 

Lodowicus dux Bavarie et comes pa- 
latinus Reni xxxx, 88-89. 

Lucardo (de) v, Recuperus, Runucius. 

Luca, Lucanus populus, potestas, cle- 
rici vii, 3-5; monasterium reli- 
gionis pauperumdominarumde Luca 
cxxv, 1 3 ; de Luca v, Orlandi- 
nus. 

Luciaria (curtis) Ixxxxiii, 9. 

Luci (villa) Ivii, 13, 30; Ixviii, 8. 

Lumina (de) v. Obricus. 

Lupus marchio v. Hugo. 

M. (frater) cubicularius pape cxiii, 16. 
Maceratus syndicus communis Imo- 

lensis Iviiii, 3-4. 
Macreta (de) v. Egidius, Engeramus. 
Madius de Carobio notarius xxxxi, 6. 
Magistro Bono (de) v, lacobus. 
Mainardis (de) v, Manfredinus Picìnus. 
Mainardus, Maynardus episcopus Imo- 

lensis xxxxviii, 132; Hi, 143; liii, 

142; Ivi, 49-50. 
Malacorrigia (de) v. lacobus. 
Maliavaca v. Guido, 



Mandello (de) i/. Albertus Imblavati, 
Otto. 

Manfredinus canonicus Mutinensis ele- 
ctus in episcopum Ixxxxvi, 4. 

Manfredinus Picinus de Mainardis am- 
baxator Ferrariensis liiii, 45-46. 

Manfredus canonicus Mutinensis zxv, 
8 ; Ixxxv, 7. 

Manfredus comes de Camisiano cv, 59. 

Manglarotus de Consilio civitatis Parme 
Ixii, 20. 

Mantelli v, Gislerius. 

Mantuana civitas, communis xxiii, 3; 
xxxvii, 5, 22; Ixiii 3, 4 &c.; Ixiiii 
3, 6 &c; Mantuani xxxx, 40; 
advocatus xxxvii, 4; canonicus 
S. Marci v. Ubaldinus, Ubaldus; 
consules Iii, 8a ; episcopus v. Hen- 
ricus; potestas v, Salinguerra; 

ponticellum Advocatorum Ixiiii, 9- 
io; prepositus v. Pasqualis; 

prior S. Marci v. Girardus ; sta- 
tutum xxxvii, 9, 19; vicarias et 
assessor potestatis v, Siilencius. 

Mantuanus v, Saceus. 

Manvotis v, Gerardus. 

marabottini (denarii) Ixxxvlii, i6. 

Marabuttinus de Campi viiii, 23. 

marca Ixxxvii, 15, 24; marca argenti, 
xxxiii, 4. 

Marchia, episcopi et prelati per M. con- 
stituti cxi, 5. 

Marchia Tarvisina xxxxviìii, 11. 

Marcoaldus (magister) clericus Muti- 
nensis Ixviìii, 20; Ixx, 24. 

marescalcus d. pape v. lacobus comes. 

Maria uxor d. lohannis Storarini, ii, 36. 

Marìanus v. Niger. 

Marianus iudex Turritanus Ixxxxviii, 18. 
V. anche Turritanus iudex, Daniel 
Aurie. 

Martinus archidiac. Cumanus xxv, 7. 

Martinus episcopus Mutinensis xxxx, 92. 

Martinus (magister) canonicus Par- 
mensis, Ix, 19. 

Mariano (de) v. Guido. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



217 



Mar^echi r. Guillelmus. 
Maserium castruna Hii, 135. 
massa Fiscalic v, Fiscalia. 
massa Lacus, Lacus Sancii, i, 9, 12, 

18. 
Mastagius v. Berlengerius. 
Matheus de Corrigia cv, 21; pote- 

stas Papiensis xxxx, 9). 
Matheus Novellus de Corrigia cv, jo. 
Mathia (de) v. Adinulfus. 
Matildis comitisse comitatus, terra et 

podere xxxx, 3-4, 47. 
Magolini r. Gerardus. 
Ma^ucus de Consilio civitatis Parme 

Ixii, 39. 
Medadis (locus et curia de) Ili, 76. 
Medelnna Ixxxi, 22. 
Medelarina Ixxxi, 24. 
Medtolanura commune , consilium 

xiiii, 47; xvii, 6, 14; xxxviiii, 5; 

xxxxiii, 53; xxxxiiii, 7; xxxxviii, 84. 

Mcdiolanenses cives Verccllenscs 

xxvi, 12; archiepiscopus xxxviiì, 

41 ; Ixxxxv, 7; V. anche Henricusj 

consules motte et credentie xxxviiii, 

6-7; xxxxiiii, io; homines m. et e. 

Ixxxxv, 6; milites xxvi, 11; 

palatium vetus communis xxxxiii, 54; 

potestas V. Ami^o. 
Medulum castrum lii, 125. 
Mellu^e V. Russus. 
Menstre (decanus et plebanus de) 

xxxii, 12. 
Meranie ducatus lii, 79-80. 
mercatores Bononienses et Senenses 

cxiii, 22; Bononienses, cxiiii, 13; 

Senenses cxiiii, 5» 14. 
Metensis episcopus d. imperatoris can- 

cellarius x, 5. K. anche Conradus. 
Michael archipresbyter Montis Vetuli 

Ixxxiìii, 22-23. 
Michaele (de S.) v. Robertus, Rogle- 

rius. 
Michael (fraier) O. P. xìiiì, 44. 
Minonim (domus, regola fratrum) ii, 

48; Ixxxi iii, 12. 

Vgotiwo d'Ostia. 



Modoecia (homines de), Modoecienses 
xxxviiì, 41, 46; xxxxiii, 14, 24 41 ; 
Ixxxxv 16; homines motte et 

credencie Ixxxxv, 6; potestas 

V. Astulfus. 

MonaMus Bononiensis xxxxviiii, 57. 

Monferratus iudex Veronensis potesta- 
tis XX, 2. 

Monferratus cv, 8; Montisferrati 

marchio x, 17; Ixxxxv, 17; cv, 56; 
evi, 6; cvii, 26-27, 29; V. anche 
Guillelmus. 

Monte Ferrante (comes de) v. Dalfìnus. 

Montis Vetuli archipresbyter v. Mi- 
chael. 

Mortariensis prepositus r. Palmerius. 

Multidenarìi v. Lafrancus. 

Multumbonus ambaxator communis 
Faventie Ivi, 45. 

Musca (magister) de Cremona Ixxì, 20. 

Mumanninus de Ildei<;ionis de Consilio 
civitatis Parme Ixii, 17-18. 

Musulenti castrum liii, 132. 

Mutina, Mutinens's civius, commune 
consilium, populus xii, 2-3; xv, 5, io; 
XXV, 3, 4; xxxxvi, 7, 13; Ixxxviiiì, 
15; Ixxxxvi, 21. Mutinenses xxxx, 
37; ambaxatores xv, 12-14; ca- 
nonici V. Albertinus, Gaxandrinus, 
Johannes, Manfredinus, Manfredus 
Rolandinus ; clericus v. Mar- 

cualdus; r. anche Giibcrtus de 
Mutina ; Ecclesia Ixxxvi, 5; Ixxxxii, 
4 ; episcopus, xii, IO ; v. anche 
Martlnus, Manfredinus ; potestas 
r. Bocatius Brema, Egidius. 

Nacreta v, Macreu. 

Nascenguerra iudex de Vidore, procu- 

rator, defensor communis Tarvisiì 

xxxxi, 12-14; Hi, 5, 43i 68. 
Navigli fossatum r. Tar\-i$ium. 
Ncrisius Comes xxxx, 12. 
Ncrvisìa, Nirvisia (abbas, monasterium 

de) Tarvisine diocesis Ixxxxvii, 4; 

Ixxxxvii A 4. 



2l8 



INDICE. 



Nicolaus de Adelardo ambaxator Mu- 
tinensis xv, 13. 

Nicolaus de Andico (Andito?) consul 
militum Placentinorum Ixvi, 6. 

Nicolaus episcopus Reginus xiiii, 39- 
40; XV, 2-3; xvii, 20; xviiii, 8; 
XX, 16; xxi, 7; xxii, 7; xxvi, 16; 
xxxxvi, 3 3 ; xxxxviii, 1 30- 1 3 1 ; 1, 44 ; 
li, 44; liiii, 52; Iv, II ; Ixxii, 24, 37; 
ixxiii, 51; Ixxviii, 23-24; Ixxviiii, 
27; Ixxx, lO-ii ; Ixxxi, 37; Ixxxii, 
14; Ixxxxv, I ; Ixxxxviii, 57; cxxii, 
5 ; eius frater v. Albertinus de 
Castronovo. 

Nicolaus (frater) O. P. xiiii, 45. 

Nicolaus prepositus S. Prosperi Regini 
Ixxiiii, 3-4, 23. 

Niger Marianus potestas Parmensis 
xxxx, 94. 

Nimphani e xxi, 4, io &c. K. anche 
Berardus scriniarius. 

Nirvisia v. Nervisia. 

Nivistino (de) v. Gerardus. 

Ni^us V. Gilius. 

Nonantola Ixxxxiii, 25. 

Norandus Veronensis episcopus xx, 16. 

No vari a Ix, 12; Novariensis pote- 
stas xxvii, I ; comnaunis 2 ; epi- 
scopus v. Odebertus. 

Noxa (de) v, Redolfus. 

Nummini, Numminini filius xxxvii, 
IO, 20, 21. 

O. (frater) de hospitali Theutonicorum 

Yerusalera Ixxxv, 8. 
Obertus Bergondius consul iusticìe 

(Placentinus) xiiii, 34. 
Obertus de Vita Alta e, 3. 
Obertus Surdus procurator militum 

Placentinorum Ixxxxviiii, 7 ; e, 6. 
Obi^o iudex et vicarius potestatis Per- 

gamensis Ixxii, 27. 
Obricus de Lumina (Limina ?) li, 47. 
Oddo iudex Velletrensis cxxi, 32-33,45. 
Odebertus episcop. Novariensis Ixi, 15; 

Ixxiii, 53. 



Odebertus Ro^onus xiiii, 37. 
Olverio (de) v. Petrus. 
Opitergium liii, 73. 
Opigo episcopus Parmensis Ix, 5. 
Opiifo M.^rcide Consilio civitatis Parme 

Ixii, 13. 
Orlandinus Aldeprandini de Luca cv, 

53- 
Orlandinus de Ferraria cv, 54. 

Osa (de) v. Guillelmus. 

Osopio (plebs de) Ixxx vii, 36. 

Ostia, Ostiensis civitas ciii, 3; ciiii, 7; 
cxv, 13, 20; castrum edificatum in 
eius ofTensionem ciii,- 1 1 ; diii, 6 ; 
turris, munitiones cxvi, 20; ar- 
chipresbyter v, Boccapasa ; epi- 
scopus V. Hugo. 

Otto de Mandello xvii, 22; pote- 
stas communis Piacentini Ixxxvi, 7, 

9» 24. 
Otto (frater) hospiulis Teothonicorum 

Bononie Ixxvii, 22-23. 

Ottobellus episcopus Laudensis xxxx, 
91 ; xxxxiiii, 3 ; xxxxviii, 133. V, an- 
che Laudensis ep. 

Ottobonus episcopus Laudensis Ixxiii, 
53. V, anche Laudensis ep. 

Padi (transitus pontis) Ixxxv, 26-27. 

Padua, Paduana civitas, commune xxi, 
3 ; xxxii, 5 ; xxxxviiii, 19; I, 15; li, 
6> 23» 36; ^> 27; abbas Sancte 
Instine v, Amaldus ; archipresbyter 
V. lacobus ; archidiaconus v. Hen- 
ficus; canonici Ixxxvii, 40; 

V, anche Henricus; consilium li, 
37-38; diocesis, districtus li, io; 
ecclesie, capitulum, clerici, clerus 1, 
$-7 ; li, 9, 25 ; Ixxxvii, 47 ; episco-^ 
pus xxxxvii, i; li, 9; Ixxxxviiii, 11; 
e, 11-12; cv, 73; V, anche lor- 

danusj iurisdictio clericorum li, 
31; populus 1, 7, 32; potestas 
V. Bonifatius Guidonis de Guigardo; 
statuta li, 20. V. anche Ferrabos. 

Paganis (de) v. Philippus. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



219 



Paganucci v. DavkL 

Palliano (de) v, Gerardus. 

Palmerìus preposit. Mortarìensb xxxxv, 
20. 

Paltonerìus civis Romanus cxvii, 17; 
cxviii, 20; cxviiii, 15; cxx, 18-18. 

Palude (de) v, Albertus, lacobus. 

Palude (prior de) v, Guillelznus. 

Panxano (de) v. Ubertus. 

papa, ponti fex (Hon. Ili) v, 3 ; vi, 5 ; 
xviì, 9 ; xviii, 6 ; xx, 5 ; xxviiii, 1 1 ; 
Ixxii, 5; Ixxiiii, 15; Ixxv, io; Ixxxi, 
19-21 ; cxvi, 9, 24; cxviii, 4; pape 
camerarius v. Stephanus; ca- 

pellamis v. Alatrinus; cubicularius 
V, M; subdiacofìus et capellaous 
V. Egidius, Henricus de Parangnano, 
Rainaldus; sututum xxxviii, 36. 
y, anche Honortus IH. 

Papa, Pape v, Johannes Guidonis. 

papienses (denarìi) xxx, 1 3 ; cv, 69, 72. 

Papiensis civitas xxviiii, 7 ; consi- 
lium xxx, 2; episcopus xxviiii, i; 
xxxi, 1; cv, 72; V. anche Fulco; 
ecclesia S. Gervasu t;. Augustinus; 
monasterium S. Petrì in Celo Aureo 
xxviiii, 6; * V. anche Anselraus 
prior, potestas v, Matheus de Cor- 
^S^^> prepositus xxviiii, 51; 

V. anche Lantelmus, Torellus de 
Strau. 

Parangnano (de) v. Henricus. 

Parisii cvìi, 55. 

Parma, Parmensìs civitas, commune 
Ixi, io; Ixii, 3, 8; Ixxiiii, io, 18; 
Ixxv; Ix, 4, 1 2 &c. Parmcnses xxxx, 
36; cxviii, 4, 1 1 ; abbas S. lohan- 
nis Ixi, 18 ; archipresbyter Ixxv, 4; 
9. anche Hugo; canonici ixxv, 4 ; 
V. anche Hugo, Martinus; capi- 
tulum, ecclesia naaior kxv, 3 ; ec- 
clesia S. Viulis de Beccaria Ixxiiii, 
18 ; episcopus xxx, 15; Ixi, 11; 
Ixiif io; Ixxxx, i; r. anche Opi^o; 
potestas V. Niger Marìanus, Taurel- 
lus de Sfiata ; prepositus Ixxii, 24. 



Parvulus Currerius Ixv, 4. 

Pascalis (magister) canonicus Praten- 
sis l^xxiii, 23. 

Pascalis (magister) notarius d. legati 
Ixxv, 16. 

Pasqualis prepositus maiorìs ecclesie 
Mantuane xxxvii, 15. 

Pastorellus r. Guillelmus. 

patarini Ixiiii, 5. 

Pataviensis episcopus xxxx, 86. 

Patavinus abbas monasterìi de Can- 
diana 1, io, 27, 39; li, 34-35, 41. 

Patavinus Penatius li, 47. 

patronatus ius i, 15. 

Pedoca v, Guillelmus. 

Pegorarius Prandorum de Consilio ci- 
vitatis Parme Ixii, 23. 

Pegugnaga castrum xxxx, 46. 

Pclagius episcopus Albanensis Apo- 
stolice Sedis legatus cxiii, 8. 

Pelaus cv, 32. 

Pelegrìnus iudcx, ambaxator Mutinensis 
XV, 13. 

Pclliparii V. Ranerius. 

Penatius t;. Patavinus. 

Pepus de Ricamanu Ivi, 46. 

Percossus v. Arabroxius lacobi. 

Perdice (de) v, Gerardus. 

peregrini Ixxxv, 22. 

Pergaraum Ixxii, 3&C Ixxxxi, 17; cano- 
nicus r. lacobus filius q. Mar^echi; 
capitu]arìa,statuta Ixxii, 9-10; epi- 
scopus xxxviii, 76; xxxviiii, i; miiiii, 
2; V. anche lohannes; iudex 

et vicarius potestatis v. lacobus de 
ludicibus, Obi^o; potestas v. La- 
francus Multidenarii. K anche 

lacobus. 

Pertempus de Consilio civitatis Parme 
Ixii, 22-23. 

Perusio (monasterium religionis pau- 
perum dominarum de) cxxv, 12-13. 
y. anche Buonbarone. 

Pctracius Advocatorum consul socie- 
tatis militum Placentinorum Ixv, 7. 

Petracius Buccadada notarius Ixii, 36; 



220 



INDICE. 



Ixiiì, 27; Ixiiìi, 15; Ixv, 26; Ixvi, 25. 
Petre castnim liii, 7;. 
Petri Leonis v, lordanus. 
Petrus Blancus notarìus Placentinus 

1, 48. 
Petrus de Lodoisio cxvii, 16; cxviii, 

19; cxviiii, 14; cxx, 17. 
Petrus de Olverio notarìus Ixvi, 24. 
Petrus de Retegno ambaxator Ferra- 

rìensis liìii, 47. 
Petrus episcopus Terdonensis Ixxiiì, 52. 
Petrus lacobi Ferrariensis ii, 47. 
Petrus marchio de Ponzono Ixxiiì, 54. 
Petrus prepositus S. Marie XII Apo- 

stolorum xiiii, 42-43. 
Petrus Pinus canonicus S. Marci de 

Venetiis xxii, 8. 
Petrus Cenus civis Venetus xxxxviiii, 

56-57. 
Picio (de) V. Aldeprandinus. 
Philippus canon. Aquilegiensis Ixxxvii, 

9-10. 
Philippus canonicus S. Prosperi Re- 

gini Ixxiiii, 20. 
Philippus episcopus Bellunensis et Fel- 
trensis xxxxi, 20; xxxxviiii, 18, 67-69; 
liii, 3, 21 &c. . V, anche Feltrensis 
episcopus. 
Philippus (magister) canonicus S. Marci 
de Venetiis, procurator d. Patavini 
abbatis monasterii de Candiana 1, 
9-10. 
Pilulinus de Piro ambaxator civitatis 

Tarvisii xxxxviiii, 44. 
Pinus V. Petrus. 
Piro (de) v, Pilulinus. 
Pirovaio (de) v. Guifredus. 
pisani (denarii) viiii, 9. 
Pise, abbas S. Pauli de Ripa Arni vii, 
I. Pisani X, 6; Pisanus archie- 
piscopus vii, I ; cxi, 3. 
Pistorienses xi, 8; Pistoriensis epi- 
scopus xi, 3; potestas xi, 5. 
Pi^oguitoni castnim xviii, i. 
Placentia (civitas, comraune) xiiii, 8; 
xxxxviii, 29, 79 &c.; Ixxxv, 15 &c.; 



Ixxxvi, 7. Piacentini xiii, 7, 1 5, 21; 
abbas S. Savini xxi, 8 ; xxxiii, i ; 
xxxiiii, 4; 1, 45 ; abbas de Columbi 
V, Baiamons; ambaxatores populi 
xxxxviii, 23; archidiaconus xiiii, 
41; Ixxxv, 4; captivi xxxiiiy 9; 
XXXV, 18; consules societatis mi- 
litum Ixv, 6; Ixvi, 5-7; coo- 

sules iustitie xiiii, 24-36; burgi, 
confìnes xxxxviii, 84; ecclesie 

xxxxviii, 88; ecclesia S. Marie XII 
Apostolorum, eccl. S. Protasii Ixvi, 2; 
fossata, muniti ones, rostra xxxxviiii, 
82; milites, militia xiiii, 12; 

xxxiii, 3 ; XXXV, io; xxxiiii, i; xxxxviii, 
7, 80; Ixv, 9; Ixvi, 5, II &c;cv, 33; 
monasterìum Sancii Xisti Ixxxxiii, 
7 ; Ixxxxiiii, 7 ; pedites xxxv, 

9; populares, populus xiiii, 11, 
17 &c.; xxxiiii,! 5; xxxxviii, 14-17&C; 
porte S. Antonini et S. Laurentii 
xxxxviii, 79-80; potestas f. Ber lin- 
gerius Mastagius, Guido de Busto, 
Guillelmus Beccutus, Otto de Man- 
delio; potestates militum et po- 
puli Piacentini xxxiii, 3; xxxiiii, i, 
1 5 ; potestas militum v. Guillelmus 
Beccutus; procuratores militum 
Ixxxxviiii, 5-7; e, 5-7; ci, i; populi 
Piacentini Ixxi, 4-5; rector et 
custos universitatis populi r, Guil- * 
lelmus de Andito ; rectores 

xxxxviii, 57; rustici et curìales 

(curtisii) xxxxviii, 117-118; Ixxiii, 
38; societates xiii, 11 ; xxxiii, 

io; statutum xxxxvii, 56, 67, 

75 ; turris et ciborium maioris 

ecclesie xxxxviii, 94, 98. 
piacentini (denarii) Ixviii, 9; plac. 

parvi cv, 67. 
Podisius V, lacobus, Rolandus. 
Polcenico (de) v, Ardricus. 
Pomposianus abbas i, 11, 15; Ixxviiii, 

II. 
pontifex summus v. papa. 
Ponzono (de) marchio v, Petrus. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



221 



Ponzus Amati Cremonensis potestas 

Senensis iiii, 3. 
Porta (de) v, Armaninus, Guillelmus, 

Rufìnus. 
Potencianum Ixv, 2. 
Prandonitn v, Pegorarius. 
Prata (de) v, Fredericus. 
Pratensis canonicus v. Pascalis. 
predicatorum ordo xiiii, 45 ; xxxvi, 15. 

y. anche Donainicus. 
Presbiterinus canon. Laudensis Iviiii, 

57- 
Pangolini v. Gilius. 

Postema (de) v. Guillelmus. 

Radivus xxxxi, 4. 
Radulfus abbas viiii, 23. 
Raimundus v. Raymundus. 
Rainaldus v. Raynaldus. 
Rainerius, Ranerìus v. Raynerius. 
Rambaldus civis Feltri qui se consti- 

tuit dvem Tarvisinum liii, 120. 
Ranbaldus de Guidoto notar, xxxxi, 5. 
Ranpoti V, lacobus. 
Raul de Sambraxe ambaxator com- 

munis Faventie Ivi, 44-4$. 
Ravennas episcopus xxxviii, 86 ; Ivi, 

14; V. anchi Simon; prepo- 

situs V, Donatus. 
Raymundus de Hugonibus potestas 

Brixie xviiii, 3. 
Raymundo (de) v. Gerardus. 
Raynaldus capellanus pape xxxx, 31. 
Raynaldus Lavandarius consul iusticie 

Placentinus xiiii, 35. 
Raynaldus (magister) pape subdiaco- 

nus, capellanus d. legati xviii, 12; 

xxiiii, 14; xxxviii, 43; xxxxiii, 8; 

xxxxv, 21; Ixxi, 20-21; Ixxv, 6, 

Raynerius canonicus de Reno Ixvii, 43. 
Raynerius (magister) diaconus cardi- 
nalis S. Marie in Cosmidin cxvi, 5. 
Raynerius de S. Michaele de Consilio 
* civitatis Parme Ixii, 30. 
Raynerius Pelliparìi ii, io. 



Raynerius Petri Bave de Consilio ci- 
vitatis Parme Ixii, 22. 

Raynerius prior de Reno lii, 144; liii, 
143; Ivii, 4$; Iviiii, 56; Ixxviii, 26; 
Ixxviiii, 29-30; Ixxx, 13 ; Ixxxi, 40* 

Raynucius fìlius Oddonis consul so- 
cictatis Placentinorum Ixv, 8-9. 

Reato (de) v. lacobus Serascenus. 

Redolfus de Noxa potestas Cremo- 
nensis xìii, 3 ; xvi, 2. 

Recuperus de Lucardo cv, 23. 

Regium xii, 6; xxiiii, 1-3; Ixxiiii, 17; 
Ixxxx, 19. Regini xxxx, 36-37; 

archypresbiter xii, i; v. anche 

Gratiadei ; episcopus iiii; 18-19; 
t'. anche Nicolaus ; potestas v. Go- 
tcscalcus; prepositus S. Prosperi 
V. Nicolaus. 

Reno (canonica, canonici, prior de) 
V, Bononia, Bonus, Raynerius. 

Retegno (de) v. Petrus. 

Ricamanu (de) t'. Pepus. 

Ricardus fìlius q. Landulfì Anagninus, 
servicns d. legati xxxxiii, 6-7. 

Riccardo (de) r. Laurentius. 

Riccardus comcs ciiii, i ; cxv, 3, 8, 17; 
cxvi, 1 1 ; cxvii, 5 ; cxviii, 6; cxviiii, 
5; cxx, 3. 

Riccardus presbyter S. Vitalis de Bec- 
caria Parmensis Ixxiiii, 19. 

Riccardus Surdus consul miiitum Pla- 
centinorum Ixvi, 6-7. 

Ricardus comes potestas Veronensis 
XX, 2. 

Ricardus Petri Bave de Consilio, civi- 
tatis Parme Ixii, 21-22. 

Risolo (de) t'. Armannus, lacobus. 

Roba (^nonu di persona) ìì, 23. 

Robegnano (de) v. Gualfredus. 

Robertus de S. Michaele Ixii, 15. 

Robcrtus iudex, ambaxator civitatis 
Tarvisii xxxxviiiì, 45-44. 

Robertus Tadi, de Tado, consul iusticie 
xiiii, 35; procurator populi Piacen- 
tini Ixxi, 4. 

Rodolfus de Arena Ixxxvii, 24, 



222 



INDICE. 



Rodulfus iudex iiii, 19-20. 

Rogerius (frater) O. P. xiiii, 45. 

Roglerìus Bondon de Verceliisxxvii,5-6. 

Roglerius de S. ^ichaele de Consilio 
civitatis Parme Ixii, 20. 

Rolandlnus de Cumula canonicus Mu- 
tinensis Ixxxxiìii, 2-j; ixxxxvi, 4-5. 

Rolandlnus de Guidoto Ixvìiii, 21 ; Ixx, 
25; ambaxator Mutinensis xv, 

13-14. 

Rolandus abbas S. Savini (Piacentini) 
xiiii, 43. 

Rolandus Polisius de Consilio civitatis 
Parme Ixii, 15. 

Rolandus qui dicitur Gotexalcus de 
Consilio civitatis Parme Ixii, 21. 

Roliandos episcopus Ferrariensis i, 2; 
Iv, II. 

Roma, Urbs, evi, ii; ci, 19; cvii, 14; 
cxxiiì, 5, 12; turbatio in Urbe cvii, 
13-14. Romani v, Demetrius, 

lohannes Guidonis Pape, Paltonerius; 
basilica B. Petrì xxxxviii, 60; car- 
dinales v. Henricus tit. Ss. Cosme 
et Damiani, Pelagius episcopus Alba- 
nensis, Raynerius litui. S. Marie 
in Cosmedin, Stephanus tit. XII Apo- 
stolorum; curia xxxxviiii, 50; 

denarìi Senatus cxv, 11; cxvì, 12 &c.; 
Ecclesia li, 5, 22, &c.; xiii, 23-24; xvi, 
5; xxxx, 5,. 32, &.C.; xxxxii, 17, 41; 
Ix, 6; Ixxìi, 32; Ixxviiii, 11; Ixxx, 6; 
ixxxx, 4-5 ; ecclesia Ss. Petri et 
Marcellini ci, 19-20; Lateranense 
conciiium xxxxviii, 58; Ixxii, 32; 
Lateranum Ixxxxiii, 16; Ixxxxviiii, 
39; cxxiiì, 14; cxxiiii, 16; nuntii 
R. E. Ixxxv, 25; vicecancellarius 
V. Guillelmus. 

Romaniola, epìscopi et prelati per R. 
constituti cxi, 5. 

Rosacensis abbas Ixxxvii^ 30. 

Rodano (monasterium de) Ixxxiiii, 9. 

Ro^onus V. Odebertus. 

Rufìnus de Porta ambaxator militum 
Placentinonim bevi, 12-13. 



Rufìnus Siccamelìca xiiii, 37. 
Runucius de Lucardo cv, 23. 
Russus Mellu^e iudex communis Se» 

nensìs iiii, 19. 
Rusticus episcopus Cerviensis xxxxv, 5; 

lìiii, 53; Ivi, 40. 
Rustìghellus ambaxator communis Fa- 

ventie Ivi, 47. 

Sabaldia (Sabaudia) cv, 5. 

Saccus V. Ami^o. 

Saceus Mantuanus de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 16. 
Salinguerra de Ferrarla xviiii, 9-10; 

potestas Mantue xxxvii, 6-7; Ixiii, 

8; Ixiiìì, 3. 
Sambraxe (de) v. Raul. 
S. Andreas, rocca Parmensis dioc U, 

8-9; S. Andree de Sexto abbas 

Ixxxxviii, 48. 
S. Bamabas v. Ferraria. 
S. Benedictus super Padum Leronis 

V. Ago abbas. 
S. Caterina v. Bononia. 
S. Genesius v. Bersillum. 
S. lohannes de Monte v, Bononia. 
S. Leo (castrum) xxxx, 96. 
S. Marcus v. Venetie. 
S. Maria de Reno v. Bononia. 
S. Martino (de) t;. Sancius Man- 
fredi. 
S. Mìchaele (de) v. Robertus. 
S. Pauli (curia) Hi, 76. 
S. Paulus de ripa Ami v, Pise. 
S. Petrus in Celo Aureo v. Papia. 
S. Petrus Scaradìi v. Florentia. 
S. Protasius v, Placentia. 
S. Salvator v, Brixia. 
S. Savinus v. Placentia. 
S. Severino (de) v, Andreas. 
S. Stephani preposìtus v. Aquilegia. 
S. Vitalis de Beccaria v. Parma, Ao- 

selmus de S. V. 
S. Xistus V, Placentia. 
Sancius Manfredi notarli de Sancto 

Martino notarius xxxxi, 6. 



NOMI PROPRJ B COSE NOTEVOLI. 



223 



Sanguineus castellanus Aque Putride 

OLXi, 19. 

San^annus v. Guido. 

Sarminitani cxxi, 3, 8 &c 

Savus Surdus e, 4. 

Saxellus v. Guidorcius. 

Saxolo (de) t;. Thomas. 

Scalferìus v, lacobus. 

Scaltanicuro dioc. Paduane xxxil, 4, 9. 

Scbenella comes li, 46-47. 

Scìvasapa Mantuanus Ixiiii, 11. 

scolastici libri xxxv, io. 

Scrip^olinus v. Henrìcus. 

Scutarìus v. Dominicus. 

Seina (de) v, Tebaldinus. 

senescalcus imperii v, Guamerìus de 

Bollandia. 
senenses (denarii) iiii, 9. 
Senensis civitas, consilium iiii, 5, 18, 

19; cxxiii, 6; episcopus iiii, 18, 

20; cxiiii, 4; cxxiii, 2; cxxiiii, 2; 

pauperes domine de Senis cxxv, 13. 
Serascenus v, lacobus. 
Serìonen (de) v. Ursulinus. 
Serpui t^. Guido. 
Sicamilica v. Albertus, Rufìnus. 
Sighifredus cv, 52. 
Sillencius iudex, vìcarius et assessor 

Mantuane potestatis Ixiiii, 2-3. 
Simon Valarius de Consilio civitatis 

Parme Ixii, 30. F. anche Symon. 
Siso (de) V. Guidoctus. 
Sitini cxxxi, 4, II &C. 
Soldi V. Boncambius. 
Solici castrum Iiii» 132. 
Sorranus episcopus Ixxxxviii, 19. 
Speronus de Campromaldolxxxviiii, 4. 
Spinlambertum xxxx, 97. 
Stephanus camerarius d. legati xxiiii, 

1 3 ; Ixxii, 26. 
Stephanus camerarius pape cvii, 19. 
Stephanus clerìcus J. Ostiensis episcopi 

cxvi, 6. 
Stephanus Duodecim Apostolorum pre- 

sbyter cardinalis ex, 1-2; cxvi, 4, 
Stephanus Leccacorvus Ixvi, 4; cv, 41. 



Stephanus (magister) capei lanus d. le- 
gati xviii, 12. 

Stephanus Torcellanus ep.xxxxviili, 54. 

Storarini v. Bonus lohannes. 

Strata (de) v. Torcllus. 

Superaqua v. Garbo. 

Surdus V. Dondeus, Riccardus, Ober- 
tus, Savus. 

Syfredus Augustensis episcopus xxxx, 
86-87. 

Symon Ravennas archiepisc. lii, 142- 
14] ; Iiii, 141 ; Ivii, 9-10. y. anche 
Ravennas archiep. 

Tadi, de Tado v. Robertus. 

Tancredus v. Tranchedus, 

Tarvisium, Tarvisina civitas, com- 
mune xxii, 3; xxxii, 5; xxxxi, 9, 
14, 22, 29; xxxxviiìi, 4, 10 &c.; Ili, 
10, II &c. Tarvisini lii, 70; 

Ixxxviiii, 5-14; Ixxxxi, 11; ambaxa- 
tores xxxxviiii, 44-45 ; capitularia 
lii, 121; capitulum xxxii, 2 ; dio- 
cesis Ixxxviii, 21; episcopus xxxU, 
7; V. anche Tisius; iudex et assessor 
potestatis V. Lodoicus; potestas 
V. lacobus Teupulus; procurator 
communis v. Albertinus Cooradi, 
Nascenguerra. 

Taurellus v. Torellus. 

Taurinensis episcopus v, lacobus. 

Tavernerii v. Albertus. 

Tebaldus de Consilio civiutis Parme 
Ixii, 24. 

Tebaldus fìlius Boni lohannis Stora- 
rini ii, 18-19. 

Tebertinus de Furis de Consilio civi- 
tatis Parme Ixii, 33. 

Tedaldus de Bevulco xxxxiii, 56. 

Terdonensis episcopus v, Petrus. 

tercioli (denarii) cv, 69, 

Terencìo (de) v. Gibertus. 

Tcrgestinus episcopus Ixxxviiii, i. 

Terra Sancu Ixxxxviii, 16, )o; cxxiiii, 
1 5 ; cxi, 21 ; milites obiati a com- 

muniutibus Lombardie in suba. T. 



224 



INDICE. 



S. xvii, 3, 17; xviii, 6, io; xviiii, 
6; XX, 5; xxi, 5; xxii, 4; xxiii, 5; 
xxìiii, 7-8 ; XXV, 5 ; xxvi, 8, 1 1 ; 
xxvii, 3 ; xxviii, 2 ; Ixxxv, 29 ; pro- 
fecturi cum march. Mentis Ferrati 
Ixxvii, lò; milites qui debent pro- 
fisciscì in subs. T. S*. cv, 1-57; 
pecunia prò facto T. S. Ixxviì, 8-9, 
1 5 ; V. anche vicesiraa ; subsidium 
T. S. iiii,io; V, 2; vi, 4; viiìi, 11; 

X, II. 

Teupolus, Teupus v. lacopus. 
Theotonie vicesima cxvii, 23, 31; cxii, 

8; cxiii, 14, 25. 
Theutonicorum lerusalem (frater de 

hospitali) V. O. 
Thomas de Saxoio cv, 43. 
Thomas notarius Mutinensis xv, 4-5. 
Thomas (S.) v. Torcellum. 
Tirìsendus de Canusia cv, 45. 
Tisius episcopus Tarvisinus xxxxviii, 

131-132; liiii, 53. V. ancheTsU' 

visinus ep. 
Tiso de Lano iudex xxxxi, 4-5. 
Tisus de Campo Sancti Petri xxxx, 

95. 
Todaldo (de) v. lohannes. 

Torcellum, abbas S. Thome xxxii, 10- 
1 1 ; Torcellanus episcopus v. Ste- 
phanus. 

Torellus (Taurellus) de Strata cìvis 
Papiensis, potestas Parmensis xxx, 
9, II ; Ixxiiii, 4-5. 

Tranchedus canonicus Bononiensis lii, 
145; liii, 143; liiii, 53; Ivii, 41; Iviii, 
8; Ixvii, 42; Ixxvii, 19-20; Ixxviii, 
24-25; Ixxviiiì, 28; Ixxx, 12; ixxxi, 
38; Ixxxiì, 16; Ixxxìii, 5. 

Trasmarine panes cxi, 21. 

Tresellus lohannis Alexandrini de Con- 
silio civitatìs Parme Ixii, 28. 

Tretio (plebanus de) Ixxxvii, 25. 

Tridentinus episcopus v, Albertus. 

Trinitas (S.) v. Campagnola. 

Trota, Trotta (de) v. lacobus. 

Tudertinus canonicus v. Hugolinus; 



de civìtate Tudertìna v. Hugolinus. 
Turritanus Iudex cv, 51. F. anche 

Marianus. 
Tuscia, episcopi et prelati per T. con- 

stituti cxi, 5 ; pauperes domine 

de Tuscia v. Valle Spoleti. 
Tuscolanus episcopus cxii, 4. 

Ubaldinus (frater) de Mantua Ixxvii, 22. 
Ubaldus canonicus S . Marci Mantuani 

xxiii, 8; xxxxv, 22. 
Ubaldus (frater) de Mantua Ixxxiiii, 

13-14. 
Ubertinus Guidonis Berti ambazator 

Ferrariensis liiii, 47. 
Ubertus episcopus Astensis Ixxiii, 53. 
Ubertus de Panzano cv, 18. 
Ugo, Ugolinus V. Hugo, Hugolinus. 
un eia auri cviii, 25. 
Urbs V, Roma. 
Ursulinus de Serionen iudex xxx vii, 2 ; 

Ursulinus iudex potestatis Mantuane 

xxiii, 9. 

Vacarius v. lohannes. 

Valarius v, Simon. 

Valentini v. lohannes. 

Valera (de) v, Berardus. 

Valle Siiana (de) v, lordanus. 

Valle Spoleti sive Tuscia (religio pau- 
perum dominarum de) cxxv, 8; 
monastcria de Perusio, de Senis et 
de Luca cxxv, 13. 

Vallis Clusure Ixxviiiì, io. 

Vallis de Montone (castrum) cxv, 3. 
V, anche. lonathas. 

Vallis Umbrosa v. Benganus conversus. 

Velletrenses cxxi 3, 7 &c.; Velle- 
trensis episcopus v. Hugo; iudex 
V. Albericus, Oddo. 

Venecie xxxii, 18; xxxiiì, 28; xxxiiii, 
14 ; xxxvi, 26 ; canonici S. Marci 
t'. Philippus, Petrus Pinus ; eccle- 
sia S. Petri xxxxviiii, 3,61; S. Maria 
Nova in lerusalem v. Hugolinus 
prior ; pr ocurator S . Marci xxxii, 1 5 . 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



JIJ 



veneti parvi Ixxxvii, 8, 12 &c. 
Vercellensis civitas, commune xxvi, 2; 

Ixxvi, io; Vercellensea cives Me- 

diolanenses xxvi, 1 1 ; episcopus 

V, Hugo; potestas v. Guillelmus 

de Pusterna. 
Vergelesco (de) v, Benvegna. 
Verona xx, 5; xxxi, 23; cv, 11, 61; 

Veronenses xxxx, 40; canonicus 

V. Isnardus; episcopi» v. No- 

randus; potestas v. Guillelmus de 

Osa, Ri^ardus conaes. 
Veronenses (denarii) xx, 11. 
Viane comiutus cv, 5. 
vicarius Italie v. lacobus Taurinen- 

sis ; imperialis aule vicarius v, Hugo 

Ostienais. 
Vicecoraes v. Baiamons. 
Vicecomes de Vicecomitibus consul 

militum Placentinorum Ixvi, 12. 
Vicedorainus v. Albcricus. Vicedo- 

minus episcopus Placentinus xiiii, 40; 

xxiy 7-8; xxxxyiii, 132; liiii, 52; 

Ixxiii, 52; Ixxvii, 5. 
Vicencia li, 54; ecclesie Vicentine 

diocesis Ixxxviii, 21; episcopus 

xxxx, 22. 
vicesima v, 4; xxxxvii, 2; Ixxxvii, 5; 

cv, 63-79; ^* ^^^^^ Theotonie 

vicesima. 
Vidore (de) v. Nascenguerra. 



Villanova (de) v. Bemardinus. 

Villanus Adegherii ambaxator Ferra- 
rìensis liiii, 46. 

Vita Alta (de) v. Obertus. 

Vivistino (de) v, lohannes. 

Vulricus (magister) de Bultenico 
Ixxxvii, 19. 

Vulterrana diocesis xxxvi, 2; mo- 
nasterium de Elmi xxxvi, i. 

Vurzanus, Wurzanus, Vruzanus de 
Vurzano procurator militum Placen- 
tinorum Ixxxxviiii, 6; e, 8, 14; ci, 
I ; cti, 6. 

Yerusalem (hospitale Theutoniconim) 

V. O. (frater). 
Ysnardus (frater) de Fa venda Ixxxiiii» 

13- 

^acarias ambaxator Ferrariensis liiii, 

45. 

Q^ambonus v. Bonus lohannes. 

Q^andonus de Mantua xxxvii, 3. 
^anellus de Costis notarius xxxxi, 7. 
Qenus V, Petrus, 
^opinus Guidonis Bovi de Consilio c> 

viutis Parme 1x4, 28. 
^umellarum castrum liii, 73, 86 

Willelmus V. Guillelmus. 
Wurzanus v, Vurzanus. 



UgoUmo d'OtHm. 



•5 



226 



INDICE. 



Registro del card. Ottaviano degli Ubaldini (0. 



Aginulfus frater Mathie civis Anagnini 
xxxi, I. 

Alamaninus natus Raineril Bellandi 
civb Florentinus, capellanus [d. le- 
gati] liiii, 4-5. 

Albanensis episcopus Ap. Sedis legatus 
in Tuscia x*; xi*; xxv, 6. 

Albericus de Romano xxiiii*. 

Albertus [Malaspina] xxxxiiii*. 

Anagninus civis v. Aginulfiis, Mathias. 

Andreas abbas monast. Vallis Urabrose 
de Polengcria Taurinensis dioc. li, i. 

Aquilegensis electus xvi *; xvii*; 
xziui, 5. 

. . archipresbyter, clericus [card. Octa- 
viani] xvii, 18. 

archipresbyter plebis Panigalis Paven- 
tine diocesis xxviiii^ 

archipresb)rter Sancti Proculi xvìii, 27. 

Arditio senescalcus [card. Octaviani] 
xxviii, 2. 

Arquadum castrum vili, 60; xxxviii, i; 
xxxxiiii, 6. 

Astensis diocesis v. Vallis Umbrose. 

B. canonicus Suessionensis, coUector 
procurationum in Foro lulii xx ^. 

B. episcopus Caietanus Iv*. 

Baisio (de) v. Peregrìnus. 

Bellandi v. Alamaninus Raineri!. 

Bononiense consilium, commune, potè- 
stas, iiìi, 14; xxxii *; xxxv, 3; xxxx •, 
xxxxvi, 4; xxxxvii, 7-8. Bono- 
nienses vili, 57; anciani xxxii, 
38; xxxxii, i; archidiaconus 

xvi, 5-6; xxxvi*; canonicus 

V. Michael; episcopus xxxiii, 

I ; xxxvi, 8-9 ; xxxxi, i ; milites, 
militia viii, 11-12; viiii, 11; xxxxiiii, 



1 1 ; potestas xxxv * ; v. anch$ 

Henricus. 
Brancaleo de Andalottis senator Ro- 

manus v, 19-20. 
Bretenorium castrum xxx, i. 
Brixia v, 15 ; Brixiensis episcopus 

xxvU *. 

Caietanus episcopus v. B. episcopus. 
Cambius canonicus Faveatinos xxviiii, 

I, 8. 
cancellarla [d. legati] xviii, 8. 
cardlnales, collegium cardinalium vii ^ 

villi *. 
Castellanus episcopus liii, 7. 
Cesenas episcopus xxiii*. 
Clugiensis canonicus v. Egidias. 
coUecte ecclesiis imposite ii, 19. 
Compostellanus archiepiscopus xv, 1 1. 
Constantinus de Tervisio miles co- 

mitis S. Bonifatii xxxxviii, 8-9. 
Constantinus (frater) xiii, 2. 
Corrigia (de) v, Girardus. 
Cremonenses xxiiii, 9; xxxii, 31-32; 

xxxvii, 19; Cremonensis exer- 

citus i, 6. 

Egidius canonicus Clugiensis liii^ 
Estensis marchio xxxii, 28; xxxvii*; 

xxxx, 7. 
Ezelinus [de Romano] xvi, 20. 
exemptionis prìvilegium xviii, 18. 

Faventia xxxii, 27, 33. Faventini 
xxxx, 7; Faventinus canonicus 
V. Cambius ; episcopus xyiii ^ 

Feretrana civìtas et diocesis xxi*; ca- 
nonici V, Guillielmus, Sinibaldus, 
Ugolinus de Valle ; electus v. lo- 



(1) Gli asterischi indicano che la menzione del nome è fatta nell'intitolazione delk 
lettera. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



227 



hannes; populus xxii*; pre- 

positus V, R. 
Ferrarìa xzxii, 27. 

Festtlana diocesis v. Vallis Umbrose. 
Fiorentini x, 16; prepositus et capi- 

tiilum liiii^ y, anche Alamaninus. 
Forum lulii xz, 5. V. anche B. cano- 

nicus. 
Franciscus de Palude nuncius civitatis 

Parmensis i, 16-17. 
Frìdericus [II] imperator xxxxviiii, 6-7. 

Gaitanus v, lohannes. 
Garabellus r. lohannes. 
Garphegnana (de) v. Girardus. 
Gibellinorum potestas v, Peregrìnus 

de Baisio. 
Girardus de Corrìgia nuncius civitatis 

Parmensis i, 15. 
Girardus de Garphegnana nobilis vir, 

summi pontificis familiaris xìiiì, 1-2; 

XV, 5-4. 
Gradensis ecclesia liii, 5 ; primi- 

cerius liii, i. 
[Gregorius papa IX] v. Mathias. 
Guido Novellus comes Tuscie palati- 

nus XXV ^ 
Goillelmus Sancti Eustachii cardinalis 

Ap. Sedb legatus in Tuscia x *, xi, 

24; xii*; XXV, 6. 
Gttillielmus can. Feretranus xxi, 5. 

Heorìcus potestas Bononiensis viii, 19. 

y, anche Bononiensb potestas. 
Hugoiinus V. Ugolinus. 

lacobus (frater) de ordine predicato- 
rum xxviiii, 5. 

lacobus presbyter et yconomus eccl. 
Ss. Naxarii et Gelsi Mutinensis dioc. 
In •, 6. 

Imola xxxii, 27, 35. Imolenses 

Innocentius papa IV liiii, 6. V, anche 

pontifex. 
lohannes dictus Garabellus monacus 

Vallis Umbrose de Polengeria li, 7-8. 



lohannes electus Feretranus xxi, 9; 
xxiii, I. 

lohannes Gaitanus S. Nicolai in Car- 
cere Tulliano diac cardinalis xiii *. 

legati ii, 26. 

Legionis et Castelle rex xv^ 

Liviensis archidiaconatus xxvi, i, 14; 

episcopus xxiii*; xxvi, 8. 
Lombardia ii, 7; xxxii, 12; societas 

Lombardie xxxvii, 15. Lombardi 

viii, 16; viiii, 2$. 
Lupus V, Ugolinus. 

machine vi, 14. 

Mammesberìa (de) abbas et conventus 

monast. Salaberiensis dioc xxviii*. 
[Malaspina] v. Albertus, Opizo. 
Mantua, Mantuanum commune xxxvii, 

16-17; 1, 2. Mantuani xxxii, 30; 

Mantuanus episcopus xxxxviii*; \*. 
Marcarla castrum xxxii, 30-31 ; xxxvii, 

18. 
marchia r. Tervisina. 
Matheus Neapolitanus domini pape 

familiaris xv, 4. 
Matheus presbyter xviii, 14, 39. 
Mathias civis Anagninus xxx *; eius 

avunculus [Gregorius IX] xxx, 8; 

frater v. Aginulfus. 
Mediolanum xviiii *; Mediolanensis 

diocesis xviiii, 4; clerici ii, 29 ; 

procuratio eis imposita ii, 30 ; mo- 

nasterium S. Redecunde xviiii, 6; 

de Sexto lohanne xviiii, 4. 
Michael canonicus Bononiensis, capel- 

lanus [card. Octaviani] Mediolani 

commorans xviiii*. 
milites ad duos equos, ad unum, cum 

tribus equis, cum duobus, cum uno 

viii, 24, 25, 30. 
Montedono (de) v. Ubertus. 
Montesaurum xxxii, 30; xxxvii, 17-18. 
Mutina V, 1 5 ; Mutinense commune, 

consilium, potesutes xxxiiii, i ; 

xxxviii * ; eccl. Ss. Nazarìi et Gelsi 



n8 



INDICE. 



Hi % 6-7; episcopus xxxviiii, i ; Hi, 6; 
milites, militia viii, 30-31; viiii, 11- 
12; zxzxiiii, 13. 

Nata potestas militum Placentinorum 

xxxxvii •. 
Neapolitanus v. Matheus. 
Nivecor xxviii, i. 
Novaria (de) v. Phylippus. 

[Octavianus card.] eìus cogoatus xxx, 
6; consanguinei xi, 16 ; Irater 
xìi, 3, 13; ìUi de domo xii, 4, 14; 
capellani v, Michael, Phifìppus; 
clerici ii, 48 ; xvii, 18; coUector 
procuratioQum v, B. Suessionensis 
canonicus; seoescalcus v. Ardi- 
tio; subdelegatu3 v, Saladinus. 

Omnibene abbas monast S. (acobi 
Vallis Umbrose Astensis li, '5-6. 

Opizo [Malaspina] xxxxiiii *. 

Otto episcopus Portu«nsis xxviii, 7. 

Otto Vicecomes viiii, 7, 16. 

Palma monialis S. Redecunde electa 
in abbatissam monast. de Sexto 
lohanne xviiii, 5-7, 9. 

Palmerius viii, 67. 

Palude (de) v, Franciscus. 

Panigalis ( archipresbyter plebis ) 



XXViUl . 



Parma, Parmensis. civitas ì, 11, 15; 
iiii, 4, 8; viii, 12» 34 &c.; xxxii, 2, 
21, 24; xxxiii} io; xxxvi, i; xxxvii, 
2 &c. ; xxxxiii, 2; xxxxiiii io;xxxxv, 
i; ambaxatores iiii, 1 1 ; cano^ 
nicus V, Saladinus ; tnilitia viiii, 
2; xxxvi, 6; xxxxiiii» 12; nuncii 
V. Girardus de Corrigia, Ugolinus 
Lupus, Rolandas Putegla, Franciscus 
de Palude ; potestas viii , 45-46 ; 
xxxviii. II; xxxxii, 9- io; xxxxvi *; 
v. anche Rainerius; prior et con- 
ventus fr. predicatorum xxxxv *. 

Passipauper professor iuris canonici et 
ctvilis V, 2, 13. 



Peregrìnus de Baìsio potesus Gibelli- 
norum xxv*. 

Philippus (magister) capeQtnus [d. le- 
gati] xxviii, 15. 

Phylippus de Novaria x, 8. 

Piacentina mtlitia. Piacentini milttes, 
nobiles i, 4, 7; iiii, 17; vni, 2-3, 
46, 49; viiii, 2, 14; xxxii, 5 ; xxxvi, 
5 ; xxxvii, 5 ; xxxxiiit, 7 ; xxxxvi, 2, 
12; potestas militum Piacentino- 
rum V. Nata.* 

Polengeria (monasterium de), r. Azv- 
dreas abbas. 

pontifex [Innocentius IV] i *; ii *; iii •; 
iiii *; V *; vi * ; vii, 3^;, viii *; xvi, io; 
eius capellanus v, Ubaldus magi- 
ster; familiares f/. Girardus de Gar- 
phegnana, Mattheus Neapoliuous. 
V, anche Innocentius. 

predicato res (fratres) x, 9-10; xxxxviiii*. 
V, anche lacobus. 

Putegla V, Rolandus.. 

R. prepositu* Feretranus xxi, i-2. 

Rainerius Bellandi v, Alamaninus. 

R[ainerìus] potestas Parmensis xxxii, 
4.. V. anche Parma. 

Regium viii, 41 ; xxxxy, i; Reginus 
electus xxxxiii *; Regini exterìores 
xxxxiii, 7 - 8 ; index Reginorum ex- 
teriorum xxxxiii^ 15. 

reformatio Florentinorum ejL. totius 
Provincie x, 16. 

Rivolgaria, Rivolgarium castrum,.i, 4; 
vi, 14; viii, 47; viiii, 14; xxiiii, 8; 
xxxii, 9; xxxiii, 9; xxxvi, 4; xxxviiy 
5; xxxxii, 12; xxxxiii, 4; xxxxiiii^S; 
xxxxvii, 3. 

Robertus clericus fìlius Gregorìi Iv, 3, 7. 

Rolandus Putegla nuncius civitatis Par- 
mensis i, 16. 

Romaniola v, 14-1 5 ; xviii, 4 ; xxvi, 6; 
xxxxviiii *. 

Romano (de) v, Albericus, BzeUnus. 

Romanus senator v, Braocaleo de An*- 
dalottis. 



NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI. 



229 



S. Apollinaris ecclesia xviii, 17. 
S. Bonifatii comes xxxxviii, 7-8. 
S. lacobi Astensis monasterium v, 

Vallis Umorose. 
S. Marie cappellani, fratres ordinis 

Allemanorum xxxxviiii*, 5. 
S. Redecunde monasterium v. Medio- 

lanum ; monialis v. Palma. 
S. Zenonis monasterium v. Verona. 
Salaberiensis diocesis xxviii % i. 
Saladinus canonicus Parmensis> sub- 

delegatus xxvii, 1-2. 
Salvatemi xxxxiii, 8. 
Saxenas episcopus xxiii*, 11. 
Sexto lohanne (de) monasterium 

V. Mediolanum. V. anche Palma. 
Sinibaldus canonicus Feretranus xxi, 2. 
Suessionensis v. B. canonicus. 

Tervisina marchia xxxxviiii*. 
Tervisio (de) v. Constantinus. 
Taurinensi s dioc. v. Vallis Umbmse. 
Tholosanus episcopus xiiii *. 



Torcellanus archidiaconus, archipre- 
sbyter liii, 3 ; episcopus liii, 8. 

Tuscie provincia x, i; xi, i; comes 
palatinus v. Guido Novellus. 

Ubaldus (magister) capellanus pape 

• ■ • 

m, 3. 

Ubertus de Montedono persona de Ni- 
vccor Salabarìensi, frater Arditionis 
senescalchi [card. Octaviani] xxviii, i. 

Ugolinus de Valle canonicus Feretra- 
nus xxi, 5. 

UgolinUs Lupus fiuncius civitatis Par- 
mensis i, 15-16. 

Valle (de) v, Ugolinus. 

Vallis Umbrose monasterium Fesulane 
diocesis li * ; de Polengeria Tau- 
rinensis diocesis li, 1-2; S. lacobi 
Astensis li, 5-7. F. anche Andreas, 
Omnibene. 

Vicecomes v. Otto. 

Vicentinus episcopus izvii, 3. 

Verona, monasterium S. Zenonis 1, i. 



250 



INDICE. 



IL 



VOCABOLI 



NON REGISTRATI NEI LESSICI DEL PORCELLINI E DEL DU CANGE 
O REGISTRATI CON ALTRO SIGNinCATO. 



Registro del cardinale Ugolino d'Ostia. 



accessoria, accessori, in contraposto a 
sortes (capitali), xxviiii, 40. 

asportare, esportare, liii, 130. 

auxilium, sussidio (imposta), Ixxxviì, 46. 

ciborium, abside, tribuna, xxxxviii, 94. 

confederatio, lega, Ixxiii, 25. 

conscìliatores, consiglieri, Ixv, 10. 

consuetudinarìum auxilium, ii, 42. 

curìales, xxxxviil, 117; curtbii, Ixxiii, 
37 (intorno al significato di queste pa- 
role V, p. /j, nota 2). 

distrahere, confiscare, xiii, 14. 

distrìctum, ridotto a poco, xxviiii, 43. 

dumiio, -onis, piccolo castello, ix, 8. 

effectui mancipare, mandare ad effetto, 
viii, 15. 

fertones (moneta), Ixxxvii, 18. 

guardia (solutis guardiis et expensis). 
Ili, 138. 

guidardones (usuras exercere vel gui- 
dardones recipere), xxxi, 8. 

bine ad per totum mensem, da ora a 
tutUy il mese, viiii, 13-14. 

impetitio, domanda, esigenza, xxxi, 13. 

incastellatio,/or/f/S(;a:(ton^, xxxxviii,99. 

introni^are, insediare, xiii, 12. 

manuales terre seu donicate, torre a 



mano padronali, Ixxxx, 15-16. 
nominatio, nomina, éU:fione, xxviiii, 16. 
pares curie, xxxxii, 18. 
parrochianus, parrochiano, xxxvi, 14. 
per latrocinium, per for^a e per sor- 

presa, xiii,' 11. 
piaculare flagitium, xxxviii, 14. 
posticum (porte cum portulis et posticb 

suis), xxxxviii, 80. 
preconatio, bando, Ixiiii, 9. 
prolongare, prorogare, xvi, 11. 
rationes curie, ragioni, diritti della curia, 

\, 8. 
recolligere, riscattare, cxviiii, 8. 
redire, reversus ad cor, rinsavire, rin^ 

savito, vii, 5 ; xxxviii, 74. 
resignare, resignatio, restituire, restitU" 

Xione, xxxx, 3, 14. 
retentio, protesta, riserva, liii, 41. 
rostra (= rosta), specie di fortificazioni, 

xxxxviii, 82. 
securitatem plenam facere et conser- 
vare personis, xii, 9. 
sequela, obbligo di seguire il podestà, 

xxxxviii, 105. 
solvere aliquem, pagare alcuno, Ixxxvi, 

IO. 



INDICE. 



231 



tenor (absque omnl pacto, conditìone 
et tenore), riserva, xv, 6-7. 

vacuum (commune)» esausto, privo di 
dinari, Ixxxv, 32. 



velamen, pretesto difesa, xxxxiiii, 50. 
verecundum esset, sarebbe vergogna, 
indecoroso, Ixxxv, 53. 



Registro del cardinale Ottaviano degli Ubaldini. 



ciocellaria, cancelleria, xviii, 8. 
conservatorìa (fiat conservatoria), let- 
tera esecutiva. Hi, 12. 



credentia (lictere de), credenziali, iii, i. 
in ianuis posita, imminente, alle porte, 
vili, 1 3 ; viui, 8. 



«1 



INDICE. 



IH. 



SCRITTORI 



CITATI CON ABBREVIATURA NEL COMENTO. 



tt 



1. AnnaUs PlacenUni gueì/L 

Si ciu dal voL XVIII Scriptoret doL 
Monumenta Germam'ae kittorica (jHan- 
nover, 1863), pp. 411-457. 

2. AnnaUs Piacentini gibellini. 

Si cita dallo stesso voi. pp. 457-5 81. 

3. Baluzu Stephani MisceUaneorum 

liher primus, 
Parigi, 1678. 

4. Bianchi Giuseppe, Indice dei do- 

cumenti per la storia del Friuli 
dall'anno 1200 al 1400 raccolto 
dall'abb. G. B., pubbl. per cura 
del municipio di Udine. 

Udine, 1877, I voi. in-4. 

5. Chronica Fr. Salimbene Parmen- 

se ord. Minorum. 

Edita nei Monumenta hUtorica ad 
provinciat Parmentem et Placentinam 
pertinentia, Parma, tip. Fiaccadorì, 1857. 

6. Chronicon Tolosani canonici Fa- 

ventini. 

Si cita redizione del VI voi. dei Do- 
cumenti di storia italiana pubblicati a 
cara della R. Deputazione di storia pa- 
tria per le provinole di Toscana, del- 
l'Umbria e delle Marche, pp. 597-797. 

7. Fatteschi Vincenzio, Memorie 

storiche che possono servire alla 
vita degli uomini illustri di Santa 
Maria Novella, 

Firenze, 1790. 

8. GiuuNi Giorgio, Memorie spet- 

tanti alla storia, al governo ed alla 
descrittone della città e campagna 



di Milano raccolte ed esaminate 
dal conte Giorgio GiulinL 
Milano, 1760. 

9. Huillard-Bréholles, Historia di- 

plomatica Friderici suundi. 

Parigi, 1 8s3-6i, 6 voi. in i o par. in-4. 

10. I0HANNES DE Mussis . civis Pla- 

centinus, Chronicon de rebus in 

Lombardia et speciatim PlacenUae 

ab a, 1222^1402 gestis. 

Si cita dal Muratori, Rer, li* Scr. 
XVI, 447-$6o. 

11. Martene e., Durand Ursine, 
Veterum scriptorum et monumen- 
torum historicorum, dogmaticorum, 
moralium amplissima collectio, 

Parigi, 1734-33, 9 tomi in-fol. 

12. Theiner a., Codex diplomoHcus 
domimi temporalis S. Sedis. 

Roma, 1861, tomo I. 

15. TiRABOSCHi Girolamo, Diziona- 
rio topografico-storico degli Stati 
Estensi. 

Modena, 1824-35, voi. a in-4. 

14. — Memorie storiche modenesi coi 
Codice diplomatico illustrato con 
note, 

Modena, 1793-95, 5 voL in-4. 

15. — Storia delV augusta badia di 5. Sil- 
vestro di Nonantola, aggiuntovi il 
Codice diplomatico della medesima. 

Modena, 1785, 2 voi. in-fol. 

16. Ughelli, Italia sacra. 

Si cita l'edizione di Venezia 17 17. 



GIUNTE 



Alle note. 

P. i8, doe, XV, r. ij: Addaddo eorr, Adelardo; ef. p. 51, nota /. 



Al comento. 



P. ;j, nota I. Circa la suddivisione 
degli uffici tra il popolo e la mi- 
lizia cf. p. 1)1, nota 6. 

P. 6iy nota. L'abbate di Candiana eia 
stato fino dal 1 216 condannato dal 
comune di Padova in forza di uno 
statuto disapprovato da Onorio III, 
che disponeva che « si quis vuit 
« iuramento firmare alium sibi ali- 
« quid abstulisse, stetur huiusmodi 
« iuramento, copia defendendi parti 
e alteri penitus denegata ». V. Arch, 



R. Soc. rem, st. patr. XII, 288 e 
321. 

P. Si, doc. LVIII, nota i. Cf. anche 
Sa VIOLI, Annali, III*, docc. 512, 
518-20. 

P. jjj, nota 2. Nel 1227, essendo di 
nuovo podestà Torello da Strada, il 
vescovo di Parma rifìutavasi di os- 
servare la stipulata concordia alle- 
gando la mancata ratifica del papa. 
Affò, Mem. degli scrittori pormi- 
giani, I, 82. 



UfoUm éi'Ottia, 



«5» 



CORREZIONI 



P. 4, doc. II, r. ly, continentiir 12, Filli, 2y. Herici 
j6, XXXVIII, 46: Modecienses 41, XXXX, y2: dictis capel- 
lanis 88, LXV, 2: Potenciano 114, LXXXX, 4: Genesi 
7 ; vel eius ijy, CX, io : episcopus 14J, CXFII, 19 : scri- 
niarius CXFIII, /;; librarum 186, XXX, 2: debebatur 

1^9, L ; Mantuano. 

P. tjS, doc, CXJ: [arm. XLVI, n. 62.] 

P. 124, doc* C, r. 4: Forman 141, CXIII, 26 : vicesime. 

Pà 4, mta i: (19 apnle) arm. XLVI, 62, e. 41 b. ^4, 1: Ceriani 
ff, io: Fri£dber6 61, i: Patavino ijó, i: antìstes, 19^,2: 1252. 

P» IO, doe» Fili, r, x: |iai tf, XIII, 4: scrìre x$8, CXI, t: 14 roano x6/, FU, 
1: 11$!. 



CONTENUTO DEL VOLUME 



PlEFAZIONE Pag. VII 

RjBGISTRO DEL CARDINALE UGOLINO D'OsTIA: 

I. Ferrara, 19 giugno 121 9. E. da Parangnano fa pel legato pre- 

cetto al podestà di Ferrara, che lasci cogliere all'abbate 
della Pomposa i frutti della massa di Lago Santo ... ) 

II. S. Barnaba (dioc. di Ferrara), 22 giugno 12 19. Bongiovanni 

Storarini dona alla Chiesa Romana la chiesa di S. Bar- 
naba 4 

m. S. Maria del Reno, 12 luglio [12 19]. II legato fa precetto al 
comune di Ferrara di revocare da Massa Fiscaglia i Lom- 
bardi inviativi 6 

ini. Siena, 26 marzo 1221. Il comune di Siena concede sei soldi 

per foco in sussidio della Terra Santa 7 

V. Firenze, i aprile [1221]. Il legato al patriarca di Aquileia in- 

viando due nunzi ad esigere la vigesima per la Crociata. 8 

VI. Firenze i aprile [122 1]. Il legato al clero d' Aquileia inviando 

i nunzi ad esigere la vigesima per la Crociata .... 9 

VII. [Aprile 1221]. Il legato commette alTarcivescovo di Pisa di 

assolvere i Lucchesi scomunicati per aver bandito il ve- 
scovo e il clero io 

Vni. [Febbraio-aprile 1221]. Guglielmo marchese di Monferrato 
risponde ad Onorio III pregando che dia al legato istru- 
zioni in suo favore ivi 

Villi. Firenze, 4 aprile 1221. Il comune di Firenze concede al 

legato un tanto per foco in sussidio della Terra Santa . 11 

X. [Aprile] 1221. Il legato panendo per la Lombardia racco- 
manda ad Onorio m i Fiorentini 12 



236 CONTENUTO DEL VOLUME. 

XI. [Aprile 1221]. Il legato commette al vescovo di Firenze 

Tesarne delle eccezioni promosse dai Pistoiesi scomunicati 

dal loro vescovo Pag. 13 

XII. [Aprile 1221]. n legato commette all'arciprete di Reggio di 

assolvere i Modenesi, se prestino giuramento e sicurtà di 
non oflFenderc il vescovo e il clero 14 

XIII. Cremona, [aprile 1221]. Il podestà di Cremona al legato: 

scrìve aver bandito i Cremonesi eletti a podestà e giudice 

del popolo di Piacenza in guerra coi nobili 15 

XIIII. Piacenza, 20 aprile 1221. Il podestà di Piacenza e il po- 
destà dei militi (presso Milano) giurano di stare ai man- 
dati del cardinale per comporre la pace tra il popolo e la 
milizia 16 

XV. Brescia, 24 maggio 1221. Il podestà di Modena giura di 

stare ai mandati del legato 18 

XVI. Cremona, [maggio 1221]. II podestà di Cremona chiede 

al legato una dilazione per comparire avanti a lui . . ivi 

XVII. Milano, 9 maggio 1221. Il comune di Milano promette di 

fornire 25 militi per la Crociata 19 

XVIII. Pizzighettone, 13 maggio 1221. Gli ambasciatori di Lodi 
promettono quattro militi 20 

XVmi. Brescia, 26 maggio 1221. I podestà di Brescia promet- 
tono dieci militi ivi 

XX. Verona, 4 giugno 1221. Il comune di Verona si obbliga a 

pagare certa somma ai crociati della città e distretto. • ivi 

XXI. Padova, 8 luglio 1221. Il podestà di Padova promette per 

la Crociata dieci militi 21 

XXII. Treviso, 12 luglio 1221. Il podestà di Treviso promette 

dieci militi ivi 

XXni. Mantova, 20 luglio 1221. Simile promessa del podestà di 

Mantova 22 

XXIIII. Fra Reggio e Rubbiera, 24 luglio 1221. Il legato, in vi- 
gore dell'arbitrio concessogli dal comune, stabilisce in 
cinque militi il sussidio di Reggio per la Crociata . . ivi 
XXV. S. Maria del Reno, 5 agosto 1221. Il podestà di Modena 

promette cinque militi 23 

* XXVL Vercelli, 4 ottobre 1221. Il podestà di Vercelli promette 

sei militi ivi 

XXVII. I Ottobre 1221. Il podestà di Novara promette sci militi 24 
XXyiIL Bologna, [agosto] 1221. Il podestà di Bologna promette 

dieci militi Jyì 

XX Villi. Verona, 2 giugno 1221. Il legato ordina al vescovo 



CONTENUTO DEL VOLUME. 237 

di Pavia che, allontanati i monaci, provveda airammini- 
strazione del disordinato monastero di S. Pietro in Coelo 
Aureo Pag. 24 

XXX. Desenzano, i giugno [1221]. Il legato ingiunge al co- 

mune di Pavia di bandire Torello de Strata, podestà di 
Panna 26 

XXXI. Verona, 3 giugno [1221]. U legato risponde al dubbio del 
vescovo di Pavia, se certa forma di mutuo sia usurarla. 28 

XXXII. Venezia, 2 luglio [1221]. Il legato permette al capitolo 
di Treviso di alienare le possessioni di Scaltanico nella 
diocesi di Padova • • ivi 

XXXIII. Venezia, 13 giugno [1221]. U legato manda al vescovo 
di Piacenza e all'abbate di S. Savino di fare alcune in- 
giunzioni ai podestà del popolo e della milizia piacentina 

per avviamento alla pace 29 

XXXIIIL Venezia, 13 giugno [1221]. Il legato scrive ai detti 
podestà di Piacenza per l'adempimento della lettera pre- 
cedente 50 

XXXV. Bologna, [giugno 1221]. Il vescovo di Bologna e il 
priore di S. M. del Reno scrivono al legato di aver ri- 
cevuti i pegni dalla milizia e dal popolo di Piacenza, e 

ne sollecitano la conchiusione della pace 31 

XXXVI. Venezia, 13 giugno [1221]. Il legato invia suoi nunzi 
a Firenze perchè affidino all'ordine dei Predicatori la de- 
caduta chiesa di S. Pietro Scheraggio 32 

XXXVII. Mantova, 22 luglio 1221. A richiesta del legato il co- 
mune di Mantova annulla alcuni statuti 33 

XXXVIII. Bologna, 31 luglio [1221]. U legato rinnova T intimo 
al comune di Milano, perchè revochi il bando contro l'ar- 
civescovo, che scomunicò gli uomini di Monza ... 34 

XXX Vim. Bologna, 31 luglio [1221]. Il legato affida ai vescovi 

di Bergamo e Lodi l'esecuzione della lettera precedente 38 

XXXX. Spilamberto, 30 settembre 1220. Federico II pubblica il 
bando contro i figli dei conti Alberto di Casaloldo e Ne- 
risio di Montechiaio, detentori del castello di Gonzaga in 
pregiudizio della Chiesa Romana ivi 

XXXXL Treviso, 17 luglio 1221. Il Consiglio di Treviso elegge 
due procuratori per le trattative di pace con il patriarci 
di Aquileia, il vescovo di Belluno e con Padova ... 42 

XXXXII. [Circa settembre 1221]. Il legato manda al patriarca di 
Aquileia e suoi suffiaganei di pubblicare l' interdetto contro 
Ferrara pel £atto di Massa Fiscaglia 43 



238 CONTENUTO DEL VOLUME. 

XXXXIIL Milano, 14 luglio 1221. Rainaldo cappellano del le- 
gato, fallita ogni proposta conciliativa, rinnova al podestà 
di Milano il veto di bandire l'arcivescovo. . . . Pag. 46 

XXXXIIIL 14 agosto 1221. I vescovi di Bergamo e Lodi noti- 
ficano al legato il rifiuto del podestà di Milano a revocare 
il bando contro l'arcivescovo 48 

XXXXV. S. Maria del Reno, 2 agosto 1221. Il vescovo di Cervia 
confessa di aver raccolto decime dai Lombardi invasori 
di Massa Fiscaglia 49 

XXXXVL S. Maria del Reno, 19 agosto 1221. Il legato fa pre- 
cetto al podestà di Modena di revocare gli statuti con- 
trari alla libertà ecclesiastica 50 

XXXXVII. Somma della vigesima di Aquileia ....... 52 

XXXXVIII. Bologna, 28 luglio 1221. Il legato statuisce le con- 
dizioni di pace tra il popolo e la milizia piacentina . . ivi 

XXXXVIIII. Venezia, i luglio 1221. Il podestà di Treviso giura 
di stare ai mandati del legato circa la pace con il pa- 
triarca d'Aquìleia, il vescovo di Belluno e il comune di 
Padova. Similmente giurano il vescovo di Concordia per 
il patriarca, e il vescovo di Feltre 58 

L. Padova, 8 luglio 1221. Il vescovo e clero di Padova, l'abbate 
di Candiana e il comune di Padova compromettono nel 
legato le loro differenze 60 

LI. Padova, 14 luglio 1221. Il legato in virtù del compro- 
messo fa al comune di Padova vari precetti a favore del 
clero 62 

LIL Bologna, 30 agosto 1221. Il legato ordina la pace tra il pa- 
triarca d'Aquìleia e il comune di Treviso 65 

LUI. Bologna, 30 agosto 1221. Il legato ordina la pace tra il ve- 
scovo di Feltre e Belluno ed il comune di Treviso . . 70 

Lini. Bologna, 14 agosto 1221. Il podestà di Ferrara giura di 

stare ai mandati del legato sul fatto di Massa Fiscaglia. 74 

LV. Bologna, 15 agosto 1221. Il legato prescrive un pegno di 

mille marchi al comune di Ferrara 76 

LVI. Bologna, 14 agosto 1221. Il podestà di Faenza giura di 
stare ai mandati del legato riguardo all'arcivescovo di Ra- 
venna ed agli Imolesi 77 

LVII. S. Maria del Reno, 30 agosto 1221. Il legato statuisce i 
risarcimenti dovuti dal comune di Faenza alParcivescovo 
di Ravenna pel fatto di Lugo 79 

LVm. S. Maria del Reno, 30 agosto 1221. Il legato statuisce i 

risarcimenti dovuti da Faenza al clero d'Imola .... 80 



CONTENUTO DEL VOLUME. 239 

LVIIIL Colombario, i settembre 1221. Il comune di Faenza ri- 
sarcisce quello d* Imola secondo il precetto del legato. Pag. 8x 

LX. S. Andrea oltre Taro, 14 ottobre 1221. Bernardo da Cor- 
nazzano a nome del comune di Parma pone la Chiesa 
Romana in possesso della rocca di S. Andrea .... 8) 

LXI. Novara, 27 settembre 1221. Bernardo da Comazzano obbliga 
detta cocca per l'esecuzione dei precetti fatti dal legato 
al comune di Panna in favore del vescovo 84 

LXII. Parma, 25 luglio 1221. Gli uomini del Consiglio di Parma 

giurano di stare ai mandati del legato 85 

LXIIL Mantova, 21 luglio [1221]. A rìchiesu del legato il co- 
mune di Mantova bandisce gli eretici ........ 86 

LXIIIL Mantova, 3 settembre [1221]. Il banditore del comune 

di Mantova pubblica il bando contro gli eretici. ... 87 

LXV. Potenziano, 28 giugno 1221. La società dei militi di Pia- 
cenza elegge procuratori avanti il legato per la definizione 
delle discordie col popob 88 

LXVI. Piacenza, 9 settembre 1221. La società dei militi di Pia- 
cenza fa quietanza al legato dei pegni restituiti .... 89 

LXVII. S. Maria del Reno, 50 agosto 122 1. Il vescovo e clero 
d'Imola fanno quietanza della somma avuta dal comune 
di Faenza in risarcimento dei danni 90 

LXVIIL S. Maria del Reno, 30 agosto 1221. Simile quieunza 

dell'arcivescovo di Ravenna 91 

LXVim. Modena, 6 settembre 1221. Guglielmo Beccuto con- 
fessa di aver ricevuto mille libre imperiali metà dai militi 
e metà dal popolo di Piacenza 92 

LXX. Modena, 6 settembre 1221. Gli ambasciatori delia milizia 

piacentina quietano il legato dei pegni restituiti ... 93 

LXXI. Modena, io settembre 1221. I procuratori del popolo di 

Piacenza quietano il legato per la restituzione dei pegni 94 

LXXII. Bergamo, 24 settembre 1221. Il legato ùl precetto al 
comune di Bergamo di inserire negli sututi ed osservare 
le leggi sulla ecclesiastica libertà e contro gli eretici . . ivi 

LXXIU. Novara, 28 settembre 1221. U legato disdoglie le so- 
cietà dei militi e del popolo di Piacenza ; statuisce che i 
rustici sieno soggetti alle gravezze del comune nella stessa 
misura dei cittadini 96 

LXXim. Reggio, 19 ottobre 1221. Il legato fa precetto al co- 
OMine di Parma di inviare idonei procuratori avanti il 
pontefice 98 

LXXV. Parma, 15 ottobre 1221. Maestro Rainaldo a nome del 



240 CONTENUTO DEL VOLUME. . 

legato riserva al papa la prima prebenda che vacherà 
nella Chiesa Parmense Pag. 99 

LXXVL Lodi, 8 ottobre 1221. Il podestà di' Vercelli promette 
di stare ai mandati del legato, circa l'offesa fatta in quella 
città allo stesso cardinale 100 

LXXVn. Bologna, 26 ottobre 1221. Il legato commette ai ve- 
scovi di Bologna, Piacenza e Vercelli e all'abbate della 
Colomba di assegnare al marchese di Monferrato certe 
somme per la Crociata loi 

LXXVIII. Bologna, 27 ottobre 1221. Il podestà di Ferrara pro- 
mette al legato di stare in giudizio avanti a delegati del 
papa nella controversia con la Chiesa Ravennate ... ivi 

LXXVmi. Bologna, 27 ottobre 1221. Il vescovo di Mantova ri- 
ceve dal legato mille libre imperiali che Ferrara dette per 
sicurtà di stare in giudizio con gli uomini di Fiscaglia e 
l'abbate della Pomposa 103 

LXXX« Bologna, 27 ottobre 1221. Il podestà di Ferrara rassegna 

nelle mani del legato Massa Fiscaglia 104 

LXXXI. Bologna, 27 ottobre 1221. Il legato, in nome della Chiesa « 
Romana, concede al comune di Ferrara Massa Fiscaglia 
per l'annuo censo di 30 marche ivi 

LXXXII. Bologna, 27 ottobre 1221. Il legato fa precetto al co- 
mune di Ferrara di revocare gli stamti contrari all'eccle- 
siastica libertà ^ 106 

LXXXin. Bologna, 28 ottobre 1221. Stefano camerario del le- 
gato depone nella sagrestia della cattedrale di Bologna 
varie somme 107 

LXXXmi. Bologna, 28 ottobre 1221. Bondì, cappellano del ve- 
scovo di Bologna, dà conto al legato dell'erogazione della 
somma pagata dai Faentini per il £itto d'Imola ... 108 

LXXXV. Piacenza, 6 settembre 1221. Il podestà di Piacenza ri- 
sponde ai nunzi del legato circa gli eretici, drca la subor- 
nazione dei £imigliarì del legato, il salario di G. Bec- 
cuto, la tutela dei pellegrini, il libero passo dei nunzi pon- 
tifici sul ponte del Po e il soccorso di Terra Santa . . 109 

LXXXVI. Piacenza, [circa settembre 1221]. Il rettore dell'univer- 
sità del popolo di Piacenza risponde al legato circa al sa- 
lario di G. Beccuto no 

LXXXVn. Padova, [circa settembre 1221]. Il vescovo di Padova 
scrìve al legato sull'esazione della vigesima d'Aquileia; 
sulla provvisione di un benefìcio vacante e sulla colletta 
da imporsi al clero della sua diocesi ni 



CONTENUTO DEL VOLUME. 241 

LXXXVin. Padova, [circa settembre 1221]. Il vescovo padovano 
scrive al legato che il podestà ha fatto restituire i beni 
tolti al clero; chiede Tequa ripartizione della colletta fra le 
chiese del distretto padovano Pag. 112 

LXXXVIIIL Modena, 13 settembre 1221. 11 legato commette al 
vescovo di Trieste che assolva il patriarca d^Aquileia, forse 
reo d'incendi nelle guerre con Treviso; purché presti 
pegno pel pagamento della vigesima ii) 

LXXXX. Reggio, 18 ottobre 1221. Il legato commette al vescovo 
di Parma di dar licenza all'abbate di S. Ginesio di Bre- 
scello di alienare alcune possessioni 114 

LXXXXI. Bergamo, i ottobre 1221. Il legato scrive al patriarca 
di Grado circa la sentenza per le Chiese di Aquileia e 
Feltre e il comune di Ti;pviso 115 

LXXXXU. 20 ottobre 1221. Il legato ordina che nella discordia 
sorta per l'elezione del vescovo di Modena nulla si spenda 
dei beni del vescovato ivi 

LXXXXIIL Konantola, 21 ottobre 1221. D'ordine del papa il le- 
gato cita il comune di Cremona avanti la curia romana 
per la lite con S. Sisto di Piacenza intomo Guastalla e 
Luzzara. 30 settembre 1221. Inserta lettera di Onorio ITI 
al legato 116 

LXXXXIIII. [Nonantola, 21 ottobre 1221]. Il legato commette 
a Rolandino de Cumula canonico modenese di presentare 
al comune di Cremona la lettera precedente 117 

LXXXXV. [Luglio- ottobre 1221]. Il legato commette al vescovo 
di Reggio di assolvere il comune di Milano se revochi il 
bando contro l'arcivescovo, e di procurare la pace di quella 
citti col marchese di Monferrato 1x8 

LXXXXVI. Modena, 20 ottobre [1221]. Il legato commette al 
vescovo di Parma e a due canonici la causa sull'elezione 
del vescovo di Modena 119 

LXXXXVII. S. Cesario, 31 agosto [1221]. Il legato manda al- 
l'abbate di S. Maria Nuova in lerusalem di Venezia di de- 
porre l'abbate del monastero trevigijmo di Nervisia . . ivi 

LXXXXVII A. Venezia, [settembre 1221]. L'abbate di S. Maria 
Nuova partecipa al cardinale di avere eseguito il suo man- 
dato 120 

LXXXXVni. Bologna, 25 ottobre 1221. Il legato ingiunge a Ma- 
riano giudice di Torres di assegnare certa somma per la 
Crociata in riscatto del voto paterno e del suo. 27 set- 
tembre 1221. Inserta lettera di Onorio III al legato . . I2X 

Vgotino SOttia. 16 



242 CONTENUTO DEL VOLUME. 

LXXXXVIIIL Piacenza, 28 novembre 1221. I militi piacentitii 

nominano procuratori all'atto seguente Pag. 124 

C. Piacenza, 4 dicembre 1221. I procuratori dei militi piacentini 
delegano Vruzano de Vruzano ad esigere dal cardinale la 
somma ricevuta da detti militi e depositata presso il ve- 
scovo di Padova ivi 

CL Roma, 14 gennaio 1222. Vruzano de Vruzano in nome dei 
militi di Piacenza fa quietanza al legato della somma 
predetta 125 

CU. Padova, [dicembre 1221]. Il vescovo di Padova scrive al 
cardinale di aver consegnato al procuratore dei militi di 
Piacenza la somma sopradetta 126 

CIIL [1222]. Onorio III manda a Cencio e Bovazzano di desi- 
stere dal costruire un castello contro la dtti di Ostia . ivi 

CIIIL [1222]. Onorio III esoru il conte Riccardo a difendere . 

Ostia contro Cencio e Bovazzano 127 

CV. [1221]. Elenco dei militi assoldati per la Crociata . . . 128 

CVL Roma, 7 giugno 1221. Onorio III scrive al cardinale in- 
tomo a somme dovute da mercanti di Bologna, e gli com- 
mette di prorogare, se crede, al marchese di Monferrato 
il passaggio in Terra Santa 133 

CVII. Roma, 7 giugno 1221. Onorio III loda l'opera del legato 
e gli scrive circa le somme dovute da mercanti di Bo- 
logna, le 5000 marche promesse al marchese di Monfer- 
rato e la vigesima di Germania 134 

CVIII. Roma, 3 settembre 1221. Onorio III manda al legato di 
ratificare la concordia tra il vescovo e il comune di Parma, 
e prosciogliere la città dall'interdetto 135 

C Villi. Roma, 3 settembre 1221. Onorio III encomia il legato 

per il buon successo dell'opera sua e l'esorta a proseguirla 136 

ex. 4 marzo 1224. I cardinali Stefano e Giovanni prestano fi- 
deiussione per Giordano di Pierleone circa i danni recati 
alle chiese di Castel Giuliano 137 

CXI. Roma, 14 marzo 1221. Onorio III nomina il cardinale Ugo- 
lino legato della Sede Apostolica 138 

CXII. Roma, 11 marzo 122 1. Onorio III assegna al cardinale 
dei Ss. Cosma e Damiano e al vicecancelliere 5000 marche 
e la vigesima di Germania a disposizione del legato in 
sussidio della Terra Santa 140 

CXIII. Roma, 11 agosto 122 1. Onorio III assegna varie somme 
al legato per la Crociata, e approva la proroga concessa 
al marchese di Monferrato ivi 



CONTENUTO DEL VOLUME. 243 



CXIIIL Roma, 11 agosto 1221. Onorio III assegna al legatole 

somme raccolte dai vescovi di Bologna e di Siena. Pag. 141 

CXV. Valmontone, 20 marzo 1222. Riccardo Conti fa alcune 
dichiarazioni circa la somma per cui il cardinale Ugolino 
gli aveva obbligato Ostia 142 

CXVI. Anagni, 14 marzo 1222. Il cardinale Ugolino dà in pegno 
a Riccardo Conti la città di Ostia con obbligo di difen- 
derla 14^ 

CXVU. Anagni, 7 maggio 1222. Il cardinale Ugolino promette 
a Riccardo Conti che, all*atto di riscature la città di Ostia, 
comprerà i beni che Riccardo avesse acquistato in bene- 
fizio della città stessa 144 

CXVIIL Anagni, 7 maggio 1222. Il cardinale Ugolino dà in pegno 
a Riccardo Conti la città di Ostia con obbligo di difen- 
derla 145 

CXVIin. Anagni, 7 maggio 1 222. Il cardinale Ugolino conviene 
con Riccardo Conti, che non gli si possa riprender Ostia 
per obbligarb con altri 146 

CXX. Anagni, 7 maggio 1222. Riccardo Conti dichiara che il 
cardinale Ugolino gli ha restituito le 500 libre per cui 
tiene in pegno Ostia, e promette di spenderle in difesa 
della città 147 

CXXI. 1222- 1223. Capitoli di pace stabiliti dal cardinale Ugo- 
lino fra Velletrì, Cori e Scrmoneta da una parte e Ninfa, 
Sezze e il castellano d'Acqua Putrida dall'altra .... 148 

CXXIL Salerno, io febbraio 1221. Federico II si congratula col 
cardinale Ugolino per la nomina a legato, e gli concede 
£icoltà di prosciogliere da bando imperiale 150 

CXXnL Roma, 30 settembre 1221. Onorio III manda al ve- 
scovo di Siena che ingiunga ai mercanti sanesi di tra- 
smettere 1 Roma il denaro che devono 152 

CXXIUI. Roma, 2 agosto 1221. Onorio III al vescovo di Siena, 
che riscuota certe somme e le tenga a disposizione del 
legato, che con fideiussione del papa promise 15,000 marche 
al marchese di Monferrato 152 

CXXV. Formula dell'atto eoo cui un vescovo concede facoltà di 
fondare un monastero di Clarisse secondo la regola loro 
data dal caidinak Ugolino i55 



244 CONTENUTO DEL VOLUME. 



Registro del cardinale Ottaviano degli Ubaldini: 

L [Agosto 1252.] Chiede al papa i mezzi per soccorrere Parma 
e la milizia piacentina chiusa ed assediata dai Cremonesi 
nel castello di Rivergara Pag. 1 57 

II. [Agosto 1252.] Lamentasi di non ricevere dal pontefice i 

chiesti soccorsi, mentre il clero di Milano rifiuta di pagare 

le procurazioni 159 

III. [1252.] Risponde al papa di aver eseguito quanto esso gli 

commise per mezzo di maestro Ubaldo suo cappellano . 161 
IIII. [Settembre 1252.] Annunzia di essere andato a Parma con 
i soldati ottenuti dal comune di Bologna; ripete di abbi- 
sognare di più valide forze 162 

V. [1252.] Raccomanda al pontefice Pascipoveri, professore di 

diritto, assessore di Brancaleone Andalò senatore di Roma 163 

VI. [Settembre 1252.] Invoca nuovamente aiuti dal papa, descri- 

vendo il pericoloso stato di Rivergara 164 

VII. [Settembre 1252.] Analoga lettera ai cardinali 165 

Vili. [Settembre 1252.] Ottenuti $00 cavalieri da Bologna e 

qualche altro soccorso da Modena, annunzia di essersi por- 
tato a Parma, sfuggendo alle insidie dei Reggiani, disposto 
a spingersi a Castel Arquato. Chiede che il papa riassoldi 

■ 

quelle milizie, scaduto il termine convenuto con Bologna 166 
Villi. [Settembre 1252.] Prega il collegio dei cardinali di ot- 
tenergli dal papa i chiesti soccorsi; invia Ottone Visconti 
a informarli del pericoloso stato delle cose 169 

X. [Settembre 1252.] Si rallegra coi due cardinali, mandati a 

pacificare la Toscana; loro offre la sua cooperazione. . 170 

XI. [Settembre 1252.] Ripete singolarmente ai due legati i ral- 

legramenti e le offerte, e loro raccomanda i propri con- 
sanguinei 171 

XII. [Settembre 1252.] Rispondendo alle lettere dei detti legati, 

li informa che scrive al fratello e agli altri di sua fami- 
glia, raccomandando rispettosa acquiescenza verso i me- 
desimi cardinali. Questi esorta a prudenza e imparzialità. 172 

XIII. [1252?] Scrive al cardinale G. Caetani di aver eseguito il 

negozio, di cui a voce riferirà frate Costantino . . . . 173 
XIIII. [1252?] Raccomanda al vescovo di Tolosa Gerardo di 

Garfagnana famigliare del papa ivi 

XV. [1252?] Raccomanda al re di Leon e Castiglia G. da Gar- 
fagnana e Matteo Napoletano, famigliari del papa. . . 174 



. 



CONTENUTO DEL VOLUME. 245 

XVL [1252.] Consiglia a G. da Montclongo, eletto d'Aquileia, che 
nelle sue strettezze invi! più solenni nunzi al papa. Gli pro- 
mette aiuto e favore. Accenna ad Ezclino da Romano. Pag. 175 

XVIL [Agosto 1252.] Esorta il detto G. da Montelongo a sod- 
disfare senza altro indugio i debiti, pei quali il cardinale 
riceveva gravi sollecitazioni e molestie dai creditori . . 177 

XVIIL [1252.] Ingiunge al vescovo di Faenza di assolvere il prete 
Matteo, assai lamentandosi del vescovo medesimo, che 
contro i privilegi aveva interdetto h chiesa di S. Apolli- 
nare e rimosso Tarciprete di S. Proculo 178 

XVIIIL [1252?] Conferma la nomina di Palma monaca di S. Re- 
degonda in badessa del monastero di Sesto Giovanni, fatta 
da Michele, cappellano del legato 179 

XX. [1252?] Nomina B. canonico di Soissons a collettore delle 

procurazioni nel Friuli 180 

XXL [Circa ottobre 1252.] Conferma l'elezione di Giovanni ve- 
scovo feretrano fatta da due canonici di quella chiesa per 
delegazione di tutto il clero ivi 

XXIL Analoga lettera al popolo i8x 

XXXIII. [Circa ottobre 1252.] Commette ai vescovi di Cesena, 

Sarsina e Forlì la consacrazione dell'eletto feretrano . . ivi 

XXXIIII. [Agosto 1252.] Scrive con molta benevolenza ad Al- 
berico da Romano ; dice di aver scritto all'eletto d'Aqui- 
leia; annunzia l'assedio di Rivergara 182 

XXV. [Circa settembre 1252.] Esorta il conte di Tuscia pala- 

tino e il podesti dei ghibellini e gli amici loro a ben ac- 
cogliere le trattative di pace dei legati pontifici. ... ivi 

XXVI. [1252.] Riconferma in arcidiacono di Forlì l'eletto da lui 
dopo la rassegna di un altro nominato da quel vescovo. 183 

XXVII. [1252.] Assolve il vescovo di Brescia, avendo egli obbe- 
dito circa la provisione assegnata al vescovo di Vicenza 184 

XX Vili. [1252?] Prega i monaci di Malmesbury di concedere a 
Uberto de Montedono, fratello del suo siniscalco, quanto 
già gli promisero per intercessione del vescovo di Porto. 185 

XXVIIII. [1252?] Manda all'arciprete di Panigale di erogare 
certa somma secondo la volonti del fu Cambio, canonico 
faentino, suo creditore ivi 

XXX. [1252-125}.] Il cardinale aveva consentito di lasciar libero 

il castello di Bertinoro, che teneva in pegno dal cognato, 
accetundo la fideiussione di Mattia [CoqxI] d'Anagnl 
Trascorsi invano due anni, gli chiede di essere soddisfatto 186 

XXXI. Analogamente scrive a Aginulfo fratello di Mattia ... 187 



246 CONTENUTO DEL VOLUME. 

XXXIL [Circa fine settembre 1252.] Annunzia al comune di Bo- 
logna l*arrìvo in Parma, chiede una proroga al termine as- 
segnato alle milizie concessegli, e l' invio di ambasciatori 
a Ferrara, Faenza e Imola ad invocare aiuti . . . Pag. 187 

XXXìIl. [Circa fine settembre 1ÌJ2]. Analogamente scrive al 
vescovo di Bologna, e gH accorda facoltà di dispensare il 
podestà e il Consiglio dal giuramento di non contrarre 
debiti contro gli statuti 189 

XXX&lL [Circa fine settembre 1251.] Uguale annwttió e do- 
manda di aiutò £a al conrane di Modefra 190 

XXXV. [Circa fine settembre 1252]. Raccomanda al podestà di 

Bologna di ottenergli la chiesta proroga per le milizie . ivi 

XXXVL [Circa fine settembre 1252.] Chiede all'arcidiacono di 

Bologna che si adoperi al medesimo effetto . * . . . ivi 

XXXVII. [Circa fine settembre 1252.] Domanda soccorsi al mar- 
chese d* Este e lo prega ad indurre i Mantovani a porre 
milizie in Montoro e Marcaria contro i Cremonesi . . 191 

XXXVm. [Ottobre 12$ 2.] In procinto di muovere per Castel Ar- 
quato chiede al comune di Modena una proroga alle mi- 
lizie concesse « 192 

XXXVIIII. [Ottobre 1252.] Al vescovo di Modena perchè gli 

ottenga tale proroga ^ ivi 

XXXX. [Ottobre 1252.] Di nuovo sollecita la chiesta proroga 

dal comune di Bologna 195 

XXXXI. [Ottobre 1252.] In simil modo scrive al vescovo di Bo- 
logna ivi 

XXXXII. [Ottobre 1252J. In simil modo agli anziani di Bologna ivi 

XXXXIII. [Ottobre 1252.] Al vescovo di Reggio e al giudice 
dei Reggiani fuorusciti perchè questi si raccolgano a Sal- 
vaterra e muovano in soccorso di Rivergara 194 

XXXXim. [Ottobre 1252.] Chiede a Obizzo e Alberto [Malaspina] 

di accorrere con milizie e balestrieri a Castel Arquato . 195 

XXXXV. [1252?] Ai frati predicatori di Parma concede fisicoltà 
di ricevere fino a 100 lire imperiali « de male ablatis » 
e concederne l'assoluzione 196 

XXXXVI. [Settembre 1252.] Annunzia ai Parmigiani di aver ot- 
tenuto milizie da Bologna, con le quali moverà in loro 
soccorso ivi 

XXXXVII. [Settembre 1252]. Annunzia al podestà della milizia 

piacentina che coi Bolognesi accorrerà a liberar Rivergara. 197 

XXXXVni. [i2j2.] Prega il vescovo di Mantova di procurargli 

un falco gruero che fu del conte di S. Bonifazio ... 198 



CONTENUTO DEL VOLUME. 247 



XXXXVIIIL [i2$i-i2S2.] Concede ai priori dei domenicani e 
ai cappellani di S. Maria degli Alemanni nelle provincie 
della sua legazione di assolvere ed accogliere nell'ordine 
i fautori dell'imperatore Federico Pag. 198 

L. [1252?] Commette all'esame del vescovo di Mantova la po- 
stulazione del nuovo abbate presentatogli dai monaci di 
S. Zenone di Verona 199 

LL [1252?] Manda all'abbate vallombrosano di Fiesole di rimettere 
in ufficio quello di Polingeria (Torino), rimosso dall'ab- 
bate di S. lacobo d*Asti 300 

LIL [1252?] Nomina l'economo della chiesa de* Ss. Nazario e 

Celso in Modena ivi 

LIIL [1252?] Commette a Egidio canonico di Chioggia Tesecu- 
zione della sentenza di scomunica pronunciata dal primi- 
cerio di Grado nella causa tra l'arcidiacono e rarciprete 
di Torcello contro Tarcidiacono stesso 20 x 

LIIIL 1254-125 5. Prega il capitolo fiorentino di concedere una 
prebenda a Alamanino suo cappellano, gii accolto tra i 
canonici per autorità di Innocenzo IV ivi 

LV. Lettera [deirUbaldini?] con cui si raccomanda al vescovo di 

Gaeta un chierico 2oa 

LVL Lettera di scusa 203 

LVII. Lettera di un chierico ad un vescovo di rallegramento e di 

consiglio sull'opportunità di ritornare alla propria diocesi ivi 

LVIIL Lettera di raccomandazione ivi 

Indici : 

L Nomi proprj e cose notevoli: 

Registro del cardinale Ugolino d'Ostia 205 

Registro del cardinale Otuviano degli Ubaldini ... 226 

IL Vocaboli non registrati nei lessici del Forcellini e del Du 

Gange o registrati con altro significato 230 

III. Scrittori citati con abbreviatura nel comcnto 232 

Giunte j,^ 

Correzioni 235 

Tavole: 

Facsimile del cod. Parigino 5152 a, e. 8 B . . . dopo la pag. xxvin 

Facsimile del cod. Parigino 5152 a, c 31 a ivi 

Facsimile del cod. Barberiniano XXXI, i, e 4A ivi 



p 



I 



k