Skip to main content

Full text of "Res gestae divi Augusti"

See other formats


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at jhttp : //books . qooqle . com/ 



AH 5S3t1 G 



HARVARD DEPOSITORV^n PHn.oLOGTsewH 
BRITTLE BOOK UNf ' N 

LIKTZMANN 




: RES GESTAE DlVK AVGVSTI 



• 






HERAUSGEGEBEN tTND KKKIART 



dr! ernst diehl 



, ( A. 

■ ■ ,- 



A.-.O, PKOPKS&UK IX 4KifA 



PRHIS 1,20 MARK 



RETAIN BOOK COPV 




,• ii ' 



• • J 



BONN 
A. MARCUS UND E. WEBRH*5 VEHLAG 

tqott ; 



i 





u 



KLEINE TEXTE FftR THEOLOGISCHE UND PHILOLOGISCHE 
^" VORLESUNGEN UND ttBUNGEN 

HERAUSGEGEBEN TON HANS XIETZMANN 



29/30 ■ 



RES GESTAE DlVl AVGVSTI 



HEBAUSGEGEBEN UND ERKLART 
VON 

DR. ERNST DIEHL 

A. O. PBOFESSdft LN JKNA 
PREIS 1,20 MARK 



BONN 
A. MARCUS UND E. WEBBR'S VERLAG 

1908 



Harvard University. 
Divinity School Library. 






Zugrunde liegt dem text wie dem commentar die 2. auflage des 
Monumentum Ancyranum von Mommsen (Berlin 1883) (falls nicht aus- 
drucklich Mommsen 1 [1865] notiert ist), unter berucksichtigung der von 
Mommsen angefuhrten vorschlage von Bergk, Domaszewski, Hirschfeld, 
Kaibel, Wilamowitz und der sp&teren erg&nzungsvorschlage von: 
Bormann 1 = Bemerkungen zum schriftlichen Nachlass des Kaisers 

Augustus Marburg 1884 
Bormann* = Verhandlungen der 43. Versammlung deutscher Philologen 

und Schulmanner in Kdln (Leipzig 1895) s. i84ff 
Haug = Bursians ' Jahresber. uber die Fortschr. der Altertums- 

wissenschaft 56 (1890) 87 ff 
J. Schmidt 1 -* = Philologus 44 (1885) 448 ff. 45 (1886) 393 ff. 46 (1887) 

70 ff 
Seeck = Wochenschrift fur klassische Philologie 1884 s. 1475 ff 

WOlfflin 1 - ' « Sitzungsberichte der KgL bayer. Akad. der Wissensch. 
1886 s. 253 ff 1896 s. 160 ff 

die ausgabe von R. Cagnat und G. Lafaye in den Inscriptiones 
Graecae ad res Romanas pertinentes IH 1 s. 65 ff konnte erst wahrend 
der drucklegung eingesehen werden 

zur composition und litterarhistorischen wertung vergl* ausser der 
bereits erwahnten und der von Teuffel-Schwabe RLG 6 s. 469 aufgefuhrten 
litteratur besonders: 

Gardthausen Augustus und seine Zeit 1, 1279 ff 2,874ff Hirschfeld 
Sitzungsberichte der KgL preuss. Ak. der W. 1886 s. 1154 (Die kaiser- 
lichen Grabstatten in Rom) Hiilsen Topographie von Rom 3 (1907) 
620 ff Koepp Mittheil. des rdm. Instit. 19 (1904) 51 ff Kornemann 
Beitrage zur alten Geschichte 2 (1902) I4iff 3(1903) 74 ff (Sigwart s. 548 ff> 
4 (1904) 88 ff Misch Geschichte der Autobiographie im Altertum (Leipzig 
1907) 157 ff 385 ff Mommsen ROmische Geschichte 5,6ooff Norden 
Antike Kunstprosa s. 268 f Peter Die geschichtliche Litteratur uber die 
rOmische Kaiserzeit 1, 453 ff Viertel Das Monumentum Ancyranum 
Progr. von Gottingen 1904 (nro 355) Wilcken Hermes 38 (1903) 618 ff 

Die zeilenzahlung richtet sich nach den kolumnen des lateinischen 
(I— VI) bezw. griechischen (I— XIX) textes 

Die kapitel sind auf den marmorplatten beider vorlagen durch alinea 
gekennzeichnet 

§ = 1 oder 3 auf dem stein 

i = i longa 

Die diakritischen zeichen zur erganzung von lttcken, auflOsung von 
abkurzungen, tilgung von buchstaben, ferner die abkurzungen und dtate 
lateinischer autoren nnd ihrer werke sowie gelaufiger moderner hulfsmittel 
und sammelwerke sind identisch mit den im Thes(aurus linguae latinae) 
I — IV gebrauchten Siglis, die Thes. I s. XTV und Thes. Index librorum 
scriptorum inscriptionum (1904) erlftutert sind 



4 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [I 

Rerum gestarum divi Augusti, quibus orbem terra(rum) 
imperio populi Rom. subiecit, § et inpensarum, quas in rem 
publicam populumque Ro(ma)num fecit, incisarum in duabus 
aheneis pilis, quae su(n)t Romae positae, exemplar sub- 
(i)ectum. 

I i Ann6s undevigmti natus exercitum privato consilio et pri- 
vata impensa | comparavi, (§) per quem rem publicam (do)- 
minatione factionis oppressam | in libertatem vindica(vi. Propter 
quae sen)atus decretis honor(ifi)cis in | ordinem suum m(e 

5 adlegit C. Pansa A. Hirti)o consulibu(s, c)on(sula)||rem iocum 
s(ententiae dicendae simul dans, et im)perium mihi dedit. (§) | 
Res publica n(e quid detrimenti caperet, me) pro praetore 
simul cum | consulibus pro(videre iussit. Populus) autem 
eodem anno me | consulem, cum (cos. uterque bello ceci)- 
disset, et trium virum rei publicae constituend(ae creavit.) || 

io 2 Qui parentem meum (interfecer)un(t, e6)s in exilium 
expuli iudiciis legijtimis ultus eorum (fatain(us, e)t postea 
bellum inferentis rei publicae | vici b(is a)cie. | 

3 (B)elia terra et mari c(ivilia exter)naque toto in orbe 

Die Uteinische uberschrift, die nicht von Augustus selbst herruhrt 
(schon wegen dwt), sondern von Tiberius oder dessen bevollmftchtigtem, 
erstreckt sich iiber 3 (von 6) columnen. da Sueton (Aug. 101,4. ver gL 
Cass. Dio 56,33) sie gekannt hat, stand sie, abgesehen von dem nur 
ftlr die provincen notwendigen zusatz incisarum — sub(t)ectum, bereits 
auf dem original in Rom : etwa res gestae ... et itnpensae — fecit. uber- 
schrift 1 Hirzel Dialog 1,393 vergleicht Lact. inst. 1, 11,33 (fupiter) sua 
gestaperscripsit) ut monumenium posteris esset rerutn suarum uberschrift 2 
in dem von Augustus stammenden text stets imp- und comp- iiber- 
schrift 4 aheneus und ahenus stnd gegeniiber aen- die gleichberechtigten 
alten formen (Thes. I 1444, 51 ff) 1 1—8 vergl. Vell. 2, 61 Liv. perioch. 
117. am 23 Sept 44 v. Chr. vollendete Augustus das 19. lebensjahr. 
die privaten rustungen (so auch Cic Phil. 3, 3. 5), die erst nachtraglich 
legalisiert wurden (s. z. 5 ff), erfolgten im Oktober desselben jahres (Cic. 
Att. 16, 8,1). s. Drumann i,2i4f Gardthausen 1,69. 2,28,10 1 imperio 
wie VI 39 impensa. VI 43 in{n)umera{bili)s. V23 in/tnes. VI 13 tn 
consuldtii. VI 17 civica. III 16 plebis. V 20 gentis. VI 36 Tiberinu VI 29 
summd. VI 29 clupei 2 (do)minatione factionis namlich Antonii (Vell. 
und Liv. perioch. a. a. o.) 3 durch die schlaoht bei Mutina (Gardthausen 
1,91 f) {quas ob res) WSlfflin 1 3—7 vergl. Cic Phil. 5,46 ob eas 
causas senatui placere C. Caesarem C. f. pontificem pro praetore sena- 
torem esse sententiamque loco quaestorio dicere (Vell. 2, 61 Liv. per. 118 
Cass. Dio 46, 29. 41,3 Appian. bell. civ. 3, 51) s. Mommsen Staatsrecht 2* 
ioiff Drumann '1, 239 Grardthausen 1,93. 2,35,6 7—9 nach dem tode 
beider konsuln (Gardthausen 1, 105. 2, 40, 35) wurde Augustus am 
19. Aug. 43 zum consul gewfthlt (Gardthausen 2,48, 11) nnd am 27. Nov. 
desselben jahres auf vorschlag des tribunen P. Titius zum triumvirn (s. 
Gardthausen i,i30f 2,50,3. 52,11 vergl. Mommsen Staatsrecht 2* s. 728 
anm. 4), was er ohne gesetzliche berechtigung 10 jahre ununterbrochen 



RES GESTAE DIVI AUGUSTT 



Me^fjp|iT)V6D|Advat orceYpdcpifjoav ft&d£ctc te xai Stopsal 
£*paote>5 *so5, &c owrfXMCtv ircl T&pjc ivxexapaYjjivac 
XaXxal^ atijXaic 8t>ot. 

i 'Etc&v 8$xae(v)v§a &v t6 orpdtsojAa iji^ TVc&jXTn xai | I 
saotc dv(aX)(*>|i.aotv il)Tbt(jiaoa), 8t 3 oo td xotva wpa|fjiaTa 
(ex rfi)c t(o>W oovo({tooa)|i.^vft)v SooXiJac | (*?]Xei>){te(pa>oa. *E© 9 
o)fc ^ oovxXxtoc «ratv^oaod II (|ie <j>Y]ytop.aoi) rcpooxatiXefce 5 
tQ pooX-g Tatcp IId(vo)a | (AoX<p 'Ipticp 6)ff(d)To(t)c, iv rg 
Td$et ta>v 6ffat/tx&)v | (Staa t)6 o(o|i.poo)Xe6etv Soooa, pdp- 
8oo(c) t' i\*.o\ eSooxev. | (Ilep)i td 8ir]ji<5ota icpdY|i.aTa jitf Tt 
pXaJJ-g, ejAoi ae|(Td tfi>v offdkcov rcpovoetv STcirpe^ev avri 
OTpaTT]7o(o) || (8vTt. c O $)k 8(^)p,oc tcp aitecp ivtaoTcp, aji- 10 
tpoxkpw 1 (tcBv 6icdT»v ic)oXdji.q) iceirc«)(x)6(T)«)v, 4p£ 5rca-| 
(tov dgc£oet$)ev xal rJ)V td>v tpwov dv8p&v £x ov lfe a a PX^ v 
ItcI) tfl xaTaoTdoet td>v 8(ir])|i.oot(ov rcpa|(7|i.dTa>v) e(iX)aT(o). || 

2 (To&c t&v rcaT^pa t6v Iji6v yove6)o(av)t(a)c l£a>ptoa 15 
xpt|(oeotv lv8t)xotc Tetjia)(p)Y]odjie(v)oc a&T(bv zb | (doSfima 
x)ai (jte)Td Taora a6rooc rc<$Xejiov i[(ict^p£povTac rg rca)T(p)£8t 
8ic IveCxYjoa 7uapatd£st. | 

3 (noX^jtooc xai xatd fip) xai xa/cd ftdXaooav £{tfo-|| 



Die z. t. gekftrzte griechische flberschrift erstreckt sich tlber 17 
(von 19) cohimnen. sie l&sst keinen zweifel dariiber, dass der griechische 
text ledighch eine fur den orient bestrmmte, von einem kenner rdmischer 
institutionen wol in Rom selbst angefertigte verdolmetschung (u,eih]p|«)veu- 
.ueSott /. t.) der latemischen vorlage ist. iiber das griechisch des iibersetzers 
im vergleich zur klassischen sprache vergl. Kaibel bei Mommsen s. 197 ff. 
^vxixotpavfjivac statt iyx — . so uberwiegt v vor y * X ( ver gl« ^yuc, avv- 
xXijtoc, enJvYflwov, dvxpornfc u. s. f.): neben etymologischem einschlag 
(Meisterhans*il2f, 5. 8) ist einfluss des lateinischen zu berucksichtigen 
18 T(Sv cn*vo(fAOoat)ue*vft>v *des Antonius und seiner partei', wie in der lat. 
vorlage (do)minatione factionis 1 SovAiiotc, wie XIV 6 "AX7tt)c, xvptlfav 
XVTI22 5 statt llovoa, vergl. nis Xnii8 XIV 4. 7. 17 XV 11. 19. 
XVIHi, dagegen V17/18 cJ und ex«- vergl. XIX 1 7 pap8cW;> t 
fyiol &UXCV =fasces mihi dedit (Cic. Phil. 11, 20) 16TCt(Jtw(p)tjodjJie(v)oCi 
wie {vctoqoa (18): et begegnet allenthalben ftir langes t 17 oder acHxrjua 

blieb (s. griech. IV 1) 8 (consul uterque ceci)disset Bormann* 10 — 11 
airf grund der lex Pedia wurde ein ausnahmegericht behufs bestrafung 
der morder Caesars und ihrer anh&nger eingesetzt (Liv. per. 120 Vell. 
2,69 Suet. Aug. 10 Appian. bell. civ. 3,95). s. Drumann 1,338 Gardt- 
hausen 1, 126 10 aber II 24 pater nteu(s). IV 14 d patre me6. vor . . .)s 
in ist der apex erhalten 11 zu posted (wie III 22. IV 28. V 7) s. Lindsay- 
Nohl 655 11 — 12 in der doppelschlacht bei Philippi. s. Gardthausen 
I,i66ff I73f 2, 73 ff 80,19. 81,21 13—15 Augustus denkt besonders 
an die milde, die er nach der schlacht von Actium walten liess (s. Vell, 
2,86 Gardthausen 1,394. 2, 207, 24. 208,25), weshalb ihm i. j. 27 v. Chr. 
ein eichenkranz ob cives servatos verliehen wurde (s. VI 17 und Gardt- 



6 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [I 

terrarum s(aepe gessi) | victorque omnibus (veniam peten- 
is tib)us civibus peperci. § Exte(mas) |l gentes, quibus. tuto 
(ignosci pot)ui(t, co)nservare quam excidere m(alui.) | Millia 
civium Roma(norum adacta) sacramento meo fuerunt circiter 
(quingen)|ta. § Ex quibus dedu(xi in coloni)as aut remisi in 
municipia sua stipen(dis emeri)|tis millia aliquant(o plura qu)am 
trecenta et iis omnibus agros a(dsignavi) | aut pecuniam pro 
p(raemis mil)itiae dedi. § Naves cepi sescen(tas praeter) || 
20 eas, si quae minore(s quam trir)emes fuerunt § | 

4 (Bis) ovans triumpha(vi, tris egi c)urulis triumphos et 
appella(tus sum viciens) | (se)mel imperator. (Cum autem 
plu)ris triumphos mihi se(natus decrevisset,) | (iis su)persedi. (§) 
L(aurum de fascib)us deposui § in Capij-tolio votis, quae) | 
quoque bello nuncu(paveram, solu)tis. § Ob res a (me aut 
•s per legatos) || meos auspicis meis terra m(ariqu)e pr(o)spere 
gestas qu(inqiiagiens et quin)|quiens decrevit senatus supp(li- 
ca)ndum esse dis immo(rtalibus. Dies autem,) I (pe)r quos ex 
senatus consulto (s)upplicatum est, fuere dc(cclxxxx. In 
triumphis) | (meis) ducti sunt ante currum m(e)um reges aut 

hausen 2,208,25) 18 s{aepe gesst) Bormann* s. 192: s(uscepi) Mommsen 2 
14 {ventam petentib)us Hirschfeld: {superstittb)us Mommsen, um den 
gegensatz zu den auslandischen vdlkerschaften scharfer hervorzuheben. 
dass selbst bitten unerhSrt blieben, berichten Suet. Aug. 13 Cass. Dio 
51,2 15 excidere nur hier i mit apex, sonst stets i longa 16 — 19 von 
500,000 soldaten haben 300,000 den ehrenvollen abschied erhalten. nach 
III 19 waren bis 29 v. Chr. 120,000 angesiedelt, weitere 180,000 also 
bis zum tbde des Augustus, wo noch etwa 150,000 (25 legionen) unter 
den fahnen standen (vergl. Tac. ann. 4, 5 und zu IH 35 ff). dann mdgen 
etwa 50,000 im kriege gefallen oder als veteranen gestorben, vielleicht 
auch mit schlichtem abschied entlassen sein. s. Gardthausen 1, 398 ff 
2, 212 f 16 millia. hier stets mit -//-, ebenso millien{s) (III 34), u. o. 
vergl. Lindsay-Nohl s. 128 adacta Mommsen: sub Haug 17 ff vergl. 
IIl22ff 18 1 agrds — {mil)itiae Bergk Bormann nach Hl22f. 31 f: 
agrds a {me emptos) aut pecuniam pro p{raediis a) me Mommsen. eine 
nachpriifung des steines empfahl ebenfalls -itiae statt me (Bormann 1 s. 16 ff) 
% 19 vergl. Tac. ann. 1, 26 praemiis finitae miUtiae 19—20 Sex. Pompeius 
verlor bei Mylae 30 schiffe (Appian 5, 108), beim Naulochos 283 (a. a. o. 1 18), 
Antonius bei Actium 300 (Plut. Anton. 68). 21 Suet Aug. 22 bis ovans 
ingressus est urbem, post Philippense (Dez. ? 40 v. Chr.) et rursus post 
Siculum bellum (13. Nov. 36). vergl. Acta triumph. Capitol. und Barb. CIL 
I 3 s. 50. 77 Cass. Dio 48, 31. 49, 15 s. Gardthausen 1, 219. 285. 2, 104, 15. 
146, 16 Suet. a. a. o. curulis triumphos tris egit Delmaticum Actiacum 
Alexandrinum, continuo triduo omnes (13. 14. 15. Aug. 29) ebso Verg. 
Aen. 8, 714 Liv. per. 133 Cass. Dio 51, 21 Oros. 6,20,1 Macrob. 1, 12,35. 
s. Gardthausen 1, 471 ff 2, 257 ff 21 — 22 zu den 21 acclamationes impe- 
ratoriae des Augustus vergl. Mommsen 2 s. nff Gardthausen 1, 1352 ff 
22 — 23 der sinn steht fest. iiber abgelehnte triumphe vergl. Mommsen 9 
s. 19 22 decerneret J. Schmidt 1 23—24 der gedankengang des lucken- 
haften textes ergiebt sich aus Liv. 45,39, n Obseq. 61, besonders aus Cass. 



1—11] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 7 

fliooc *al £6»Ttxo?>c) £v 8Xtj rg oixoojiivTj icoX|(X4xtc 
«otaoa, vetx)ijoac te rcivctov i<petod[i7)v | (t&v ixetSv icoXettftv. 
t)a eflvTj, otc ioyaXftc *^v oov|(ifv&aif]V $)piv, lotooa tt)aX- 
^Xov) 7) i£6xo<|>a. § MoptdtSec || Ta>|iala>v oTpat(e6Wao)at II 
imc(6 t6)v 8pxov t6v ipAv | k(ivoyt(o) ivpic icfevnflx)o(VT)a • 
(i)i &v xa*nJ(f)aYOV elc | tdt(c) aico(t)x£ac t) 4(icdice|i(|>a elc 
tac) I8ta(c icdA.etc ix|Xoojiivac ftoptASac ftoXX$ «Xetooc 7} 
Tptdxovra, || xal icdoatc afoatc 7) afpo&c ipiptoa 7) xP 7 jt iaTa 5 
Tf)c | otpateCac Sa>psav SSawta. § Naf>c 8i . . . elXov i$alxo- 
otac «Xi^v to6tov, et Ttyec ^ooovec i^vovco 7) I tptTJpetc.) | 

4 Alc h{id xiXt^Toc idptdt^eooa), Tplc (h)<p 9 Spjiacoc. 
Elxo||odt(xtc xai 8ica§ icpooTjfopetohjv at>ro)xpdTa>p. TtJc I (Sh *> 
oovxXtjtod i[i.oi icXeiooc #pt4(t8oo)c <|nf]cptoo(ajii|v7]c, aora>v 
&9C7]XXdt77]v (?) xai inb xm ^dt^o)a>v t^jv (odcpvTjv | xate$6(i7]v 
iv t<j> KarcttcftXltp, ta)c e&x^C» (^ ^v lxAo/|ta>(t t<{> icoXl[i.a> 
i7cot7]odf(t7]V, &ico8)o6c. (Ata ta Kp&*i\ia\\z<x, S 7) a6r6c tj 15 
8tA Td>v icpsopsoTwv tcbv e){t(a>v aiototc | ouovotc xai xata 77JV 
xai xata #AXattav) xaTa>pdto|oa, ic(evt)7jxovtdcxtc (xat) «evtd- 
(xtc i4j)7]cpioaTO 7} | o6(yxX7]t)oc Oeotc Sst(v) d6eodat. (TIa)£pat 
o&v a o(Ta)t i(x oo)v(xX7Jtoo) 8(6)*raat(o)c Sysvovto 6xta(x)dotat 
ivev7j| (xovra). 'Ev ]t)otc ^otC (dptdt(t)Potc (rcp6 to)5 i|ioo 20 
2p|jt(atoc (3aot)Xeic 7] (JSaotXfov rcat)8ec (7cap7jx#)>]<3av | Iwia. 

(Kirchhoff) 21 icoX(Xaxte ixolr\oa) Bormann*: 7toX(Xou; a\e3eJa|jLt)v) 
Mommsen 22 Ixituvs itcpiovrcdv Kaibel: gcSvTuv Kuchhoff ftvt) 'aus* 
Uinder' II 4ff nach dem lateinischen erganzt 9 vergl. Euseb. a. Abr. 1986 
(statt zu 1992) Auyovoroc ittCdv &piccppcuoe Splaiijiov, die spezifische 
bedeutung von ovare 10 — 16 der erste teil der ergftnznng stammt 
von Bormann 1 s. 21 und Wehofer bei Bormann* s. 193, gegen ende 

Dio 54, 25, 4 und 55, 5, 1, der von Aug. ausdrucklich bezeugt, dass er nach 
siegreichen zugen den lorbeer auf dem Capitol niederlegte (s. Mommsen* s. 20 
Staatsrecht I* s. 61. 96), sodass die paragraphus vor Capi(tolio) wohl als 
versehen des steinmetzen zu tilgen 23 l(aurum de fascib)us "Wehofer bei 
Bormann* s. 193 nach Cass. Dio 44, 4, 3 : l(aurumque pott)us Bormann 1 
wegen t^v (ftotyvqv): iitem saepe laur)us Mommsen s. Gardthausen 2,260, 
19 24—26 dankfeste erwfthnen Cic. Phil. 14, 29 Cass. Dio 54, 9 CIL XIV 
3613 (vergL Mommsen* s. 161 ff) 26 zu den suppiicationes vergl. Wissowa 
Rel. s. 357 ff {pe)r quos .... supplicatum est fehlt im griech. 26—27 
die zahl der den dankfesten gewichneten tage betrug nach der griechischen 
abersetzung 890 tage, da zu 4vcvi)(xovra tc^vtc^ der raum nicht reicht: 
die einzelnen suppUcationes zu ehren Caesars wftnrten 15. 20. 40. 50 tage, 
also stets runde (durch 5 oder 10 teilbare) zahlen: es entfallen also auf 
die 55 dankfeste zu Augustus' ehren durchschnittlich 15 tage (Mommsen* 
s. 22) 27 — 28 namentlich sind bekannt aus dem triumph des j. 29 v. Chr. 
Alezander und Cleopatra, kinder der in einem standbild vorgeftthrten 
Cleopatra, Alezander von Emesa, Adiatoriz, der Galaterfurst, nebst gattin 
und s&hnen, von denen einer Dyteutos hiess (s. Cass. Dio 51,2. 21 
Strab. 12,543. 558 f Prop. 2, 1, 31 ff). vergl. Gardthausen 1, 473 ff 2, 259, # 



8 IU5S CrESTAE DIVI AUGUSTI * [I 

r{eg)um lib(eri novem. Cop$ul) | {fuer)am terdecieus, c(u)m 
(scripser)a(m) haec, (eramque se)p(timum et ■: trigeraimura 
30 aimum\ |J (tribu)mciae potestatis. | 

5 (Dictatura)m et apsent(i et praesentt mihi datam ab 
universo populo et senatu) | (M, Marce)Uo e(t) L. Ar(runtio 
consulibus non accepi. Non recusavi in summa) | (frumenti 
p)enuri(a c)uratio(ne)m an(nonae, qu)am ita ad(ministravi, ut 
intra) | (paucos die)s metu et per(i)c(lo praesenti populu)m 

35univ(ersum meis im)||(pensis liberareirA § Con(sulatum tum 
dat)um annuum e(t perpetuum non) | (accepL) | 

6 (Consulibus M. Vinucio et Q> Lucretio et postea P.) 
et Cn. L(entulis et tertium) | (Paullo Fabio Maximo -et Q. 
Tuberone senatu populoq)u(e Romano consen)|(tientibus) liicke 
von fast 4 zeilen. 



11 28—90 Aug. wurde 2 v. Chr. zum 13. male konsul, 14 n. Chr. war 
er zum 37. male inhaber der tribunicia potestas in seinem 76, lebensjahre 
(s. VI 27 f) 29 (et eram . . . .) Bergk nach xal *rj|XT)<v> u. s. w. sowie 
nach Oros. 6,18,34 ovans urbetn ingressus, ut in perpetuum tribuniciae 
potestatis esset, a senatu decretum est: (et agebam .... annum) Momrasen, 
um die lucke von 27 buchstaben auszufuUen 81—82 der text ist aus 
dem griechischen ergSnzt, Mommsens vorschlag mihi datam . . . apopulo et 
senatu genugt zur ausftulung der lucke von 44 buchstaben nkht. zu p. et s. 
vergL II I. vieUekht a populo et senatu Jtomano 32—85 von Mommsen 

erganzt, der 33/34 noch (ut paucis diebu)s schrieb und wegen 

vermeintlichen raummangels per(t)c(h quo erat populu)m » itapovTOc 
. . , xi(v$)tSvou . . .' toN cWjnov. per(i)c(b praesenti plebe)m scheint wegen 
umv(ersum) ausgeschlossen 84 uni(versum) fehlt im griech. 35—4)6 
damals also. wurde dem kaiser neben der diktatur das bis zum lebensende 
fortlaufende, jahrlich zu erneuernde konsulat angeboten, wie ihm schon 
36 v. Chr. die perpetuaj 23 v. Chr. die annua tribunicia potestas ver- 
liehen worden war (s. Mommsen 9 27 Mommsen Staatsrecht 2* s. 795. 872 
Gardthausen 1, 603) 35 der raum reicht entfernt nicht fur con(sulatum- 
que tum mihi dat)um f aber vielleicht ist mihi statt tum aufzunehmen 
37 — 39 nur die eigennamen lassen sich aus dem griechischen paralleltext 

liess Mommsen, den passus otfafoic — daXarrav fort III 2 avTc£ovotoc 
apx^ t, t. = dictatura. vergl. Mommsen 2 23 f Staatsrecht 2 8 s. 144 
22 v. Chr. war auf drangen des niederen volkes dem eben zu einer 
orientreise aulgebrochenen kaiser die diktatur vom senat iibertragen worden, 
die der nach Rom zuruckeilende Augustus — dort wurde sie ihm offenbar 
ein zweites mal verliehen — nur muhsam ablehnen konnte. s. Cass. Dio 
54, iff VelL 2,89,5 Suet Au S- 5 2 Euseb. a. Abr. 1994 vergl. Gardt- 
hausen 1,808. 2,463,2 5—9 die annahme der diktatorischen vollmacht 
seitens des kaisers sollte die verpflichtung in sich schliessen, fur die ver- 
pflegung der hauptstadt zu sorgen, wo wieder einmal teuerung herrschte 
(Cass. Dio 54, 1). Aug. lehnte ersteres ab, aber seine massregeln gegen 
die hungersnot waren so erfolgreich, dass in wenigen tagen die not be- 
seitigt war, d. h. die kornpreise normale waren (£itt|iiX«a tyjc ayopac) 
an 'scbenkungen' ist hier nicht zu denken (s. lat. m 11. 12) vergl. Mommsen* 
25 f Gardthausen 1,589. 2,319,5.6 11—23 der lateinische text ist fast 



II— III] RES GESTAE DIVI AUGUSTI g 

& (TrcoVc)e(o)ov Tptc xai 8ex(aTo)v, 8te t(ao)ta eYpayov, | xal 
Y}|i/y)(v Tpta)x(ooT&)v xal IfJSop.(ov 8Tr)jiapx)tX7jc |'e£oootac.-|- III 

5 AoTe£o6oidv [tot ap^v xal &rc6vrt xal rcapdvrt J StSojiivnjv 
(6)tco te too 8ijp.oo xal rqc oovxXtJtoo I M(<fcpx)<p (M)apx$XX<|> 
xai Aeoxfo 'Appoovricp twciTotc || o(&x ee^sfcdijMgv. § 06 rcap- 5 
Tjnjodjiijv sv rg [teYtong | (too) o(efr)oo orcAvet ttjv ercqiiXetav 
rijc <&YOpac, ^v oo|(t(«>c eTcertf oeotaa, Sot 3 Iv 6Xfyatc ^jiipa(i<; 
to)o rcapdvroc | cpdpoo xai xt(v8)ovoo Tat^ ejiaic Sarcdtvatc t6v 



8^|tov | eXeodep<Boa(t). TrcaTetav zi jioi T<ke 8t(8)opivi)v xai || 
ftaootov xa(l 8)t(ot) fltoo o6x eSeSdtjiyiy. | 
6 TrcdtTOtc Mapx<j> 06tvboxtq> xai Kotvrcp A(ooxp)7)T(l<j>) 



xai {teTa Ta(o)Ta IIoicX(<p xai NaUp AevrXotc xai | Tpteov 
IlaoXXq) 4>api(|) Ma${{JL<j> *&t Kotv(Tcp) Too|f3ep<*vt § tyjc (tb 
o)ovxXijtqo xal too StJjjloo too || Toojiatov 6p.oXo7(o)6vra>v, fv(a *s 
iict{te)Xy]Ti]g | twv Te vdjwov xai t&v xp6xw e(rci rg jte^fanQ ' 



ota<; Sv £T^Xe(oa. K)ai Taonjc abvfj<; Tfjc ipxflcj oovApvovra 
(aoT)6<; aicb Tifc oovxXijtoo rc(ev)|T<ixtc atnjoac (e7»)apov. || 

vollstandig verloren, der griechische ist nach den beiden hauptsachlichen 
fragmenten von Ancyra und Apollonia hefgestellt: 14! ist tou &quov toO 
*P. des exemplar Apoll. evident richtig gegen tou ftqpou tcSv P. des 
Ancyr. 11 — 21 der senat hatte dem kaiser dreimal, i, j. 19. 18 aus 
anlass von strassenkrawallen des stadtischen pobels und 11 v. Chr. aus 
unbekannten griinden eine ausserordentliche oberaufsicht iiber sitten und 
gesetze angetragen, aber stets ohne erfolg. Aug. lehnte ab, weil sie gegen 
die heimischen traditionen verstiess (vergl. lat Vl2iff), nur im rahmen 
der tribunicia potestas erklarte er sich bereit, eine reform der sitten und 
gesetze zu ubernehmen, die er dann auch verwirklichte (Suet. Aug. 34). 
mit diesem eignen zeugnis des Augustus stimmen Horaz (carm. 4,5,22. 
4» I5i 9* epist. 2, 1, 1) und Ovid (met. 15,833 trist. 2, 233) wol noch iiberein, 
wahrend gerade das gegenteil Sueton (Aug. 27,5) und Cassius Dio (54, 10,5. 
30, 1) behaupten, die ihm den offiziellen titel eines morum curator bezw. 
^itipieXiQTT^ tcSv TpoTiwv auf lebenszeit beilegen s. Mommsen 3 28 ff Staats- 
recht2 B 705f Gardthausen i,8o7ff 2,52i J . 522* 521 ff 11 ff die konsuln 
waren M. Vinucius (Prosopogr. 3,435,444) und Q. Lucretius Vespillo 
<ebda 2,305,302) in der 2. halfte des j. 19 v. Chr, P. und Cn. Cornelius 
Lentulus (ebda 1,456,1141. 451,1121) i. j. 18 v. Chr., Paullus Fabius 
Maximus (ebda 2,48,38) und Q. Aelius Q. f. Tubero (ebda 1,23,184) 
i. j. 1 1 v. Chr. zu Natoc und Cn. Naevius vergl. W. Schultze Zur Gesch. lat. 
Eigennamen 263. 297. 332 21 — 23 s. Suet. Aug. 27. zum kollegen im volks- 
tribunat erhielt Aug. auf seinen antrag i. j. 18 oder kurz nachher auf 5 jahre 
den Agrippa (Cass. Dio 54,12, 2 Vell. 2,90 Tac. ann. 3, 56), denselben i. j. 13 
v. Chr. auf weitere 5 jahre und nach dessen tode (12 v. Chr.) den Tiberius, 
ebenfalls auf 5 jahre, von 6 v. Chr. ab (Cass. Dio 55,9 Vell. 2,99 Suet 
Tib. 9. 10. 11), dessen tribunat er 2mal scheinbar um je ein decennium 
verlSngerte: Cass. Dio 55, 13. 56,28,1 Vell. 2, 103 Tac. ann. 1,3. 10. aber 
vergl. Suet. Tib. 16 s. Mommsen* s. 31 Gardthausen 1,859. 2,503,27 



IO RES GESTAE DIVI AUGUSTI [I— II 

7 liicke von i ztiie (Princeps senatus fui usque ad eum 

45 diem, quo scrip)seram (haec,) || (per annos quadraginta. Pontifex 

maximus, augur, quindedmviru)m sacris (faciundis,) I (septem- 

virum epulonum, frater arvalis, sodalis Titius, fetiali/s fui. | 

II 8 Patriciorum numerum auxi consul quintum iussu populi 

et senatus. § Senajtum ter legi. et In consulatu sexto censum 

populi conlega M. Agrippa egi. § | Lustrum post annum 

alterum et quadragensimum fec(i). § Quo lustro civijum Ro- 

manorum censa sunt capita quadragiens centum millia et sexa- 

s g(i)nta tria millia. (§) (Iteru)m consulari cum imperio lustrum 

(sjolus feci C. Censorin(o et C.) Asinio cos. § Qu6 lustro 

censa sunt | civium Roman6ru(m capita) quadragiens centum 

millia et ducenjta triginta tria m(illia. Tertiu)m consulari cum 

imperio lustrum | conlega Tib. Cae(sare filio meo feci) § Sex. 

mit einiger sicherheit wiederherstellen 44 — 46 sind aus dem griechischen 
von Mommsen ruckiibersetzt, zweifel sind vor allem in der zweiten halfte 
ausgeschlossen II 1 auf antrag des konsols L. Saenius (Nov. — Dez. 
30 v. Chr,, s. Prosopogr. 3,156,40) wurde wie s. z. unter Caesar durch 
die lex Cassia dttrch senats- und volksbeschluss die zahl der infolge der 
kriege erheblich dezimierten patrizier erhSht (Tac ann. 11,25 Cass. Dio 
52, 42). die neuwahl erfolgte erst i. j. 29 v. Chr., dem 5. konsulatsjahr 
des Aug. veigl. Mommsen 9 34 Gardthausen i,89if 2,518, 1. 2 populi 
et sendttis: so hiess es noch im lateinischen text I 31, so noch zu be~ 
legen im decretum PauUi vom j. 189 v. Chr. (CIL II 5041 poflus senatus- 
q*e Romanus): nach republikanischem brauch ging noch die gemeinde 
dera senat voran. s. Mommsen Hermes 3 (1869) s. 262 ff 1 die drei- 
malige offizielle lectio senatus fand statt aus anlass der dreimaligen 
offiziellen volkszahlung i. j. 28 und 8 v. Chr., 14 n. Chr., wahrend auch 
in den jahren 18 v. Chr. und 4 n. Chr., also genau alle 10 jahre, eine 
neue constituierung veranlasst wurde. vergl. Suet. Aug. 35. 37 Cass. Dio 
52,42. 53,1. 54,10. 13. 14. 35. 55,13 Mommsen 2 s. 35 f 36f Staats- 
recht 2 8 s. 1100 Gardthausen i,573f 913 ff 2,311,27. 28. 531,2 2—5 
nach dem selbstzeugnis des Aug. (s. II 5. 8) und nach Sueton (Aug. 27, 5) 
hat Aug. 3mal eine schatzung veranstaltet, 2mal mit, das 2. mal ohne 
kollegen. die hier erwahnte ist die erste aus dem j. 28 v. Chr. (vergl. zu 
II 1). nach beendigung des census fand ein feierliches lustrum statt, wie 
auch die fasti Venusini (CIL I 9 s. 221) bezeugen, das erste seit 42 jahren 
(seit Z. Gellius und Cn. Lentulus 70/69 v. Chr.). die zahl der rSmischen 
burger betrug damals noch nicht 1 million, diesmal nach der lat. vorlage 
4,063,000, nach dem griech. paralleltext 4,603,000 : der ubersetzer verband 
falschlich quadragiens centum tnittia et sexaginta tria millia zu quadra- 
gtens centum sexaginta tria millia d. i. zu 46oX IOOOO + 3°°° (Terpot- 
xo9i(u ^i^xona ixvpio^ec xo\ TpioxtXtot).* desgleichen irrte die quelle des 
Eusebius (Hier. ed Schoene s. 140. 141), die interpretierte quadragies 
(et) centum millia u. s. w. (fiuptdfcc \>tC xot\ S = 4,164,006) 2 et ist 
wol zu tilgen (so "Wilcken Hermes 38, 627, der darin einen moglichen 
rest des ersten entwurfs sieht). conlega und conlegium stets, nur einmal 
colU(gia) (II 17) 3 zu lustrum s. Walde Etym. Worterb. s. 355 quadra- 
gensimum wie quadragiens viciens quingentiens sescentiens milliens 
quotiens 5 — 8 C. Marcius Censorinus (Prosopogr. 2,336,163) und C. 
Asinius Gallus (ebda 1, 161, 1017) waren konsuln i. j. 8 v. Chr. die 



IV] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 1 1 

7 Tpt&v av8pffiv 4y*v<5jiy]V 8y]|looUov icpamdtav | xatop-IY 
&e>tY]c oov«x^v Itsotv 8exa. § IIp&cov I a£ta>{iatoc torcov 
Soxov **)* aavxXtjtoo Sxpt j tafrcYjc t?)c ?)l*ipac, tjc taota 
Ifpa^ov, ercl ItY] teojjoapdxovta. § 'Apytsps^c, § afrfoop, 5 
6 t&v 8exaic6vt8 £v|8pifov tfcv iepoftot&v, «"f&v ercta &v8p&v 
tspoicotcov, § &(8e)Xy6c ipooaXtc, § itatpoc Ttttoc, § ^YjttaXtc. | 

8 T«v (rcat)ptx(»v tov aptftpAv e&jYjoa rc&MCtov | Bicat(oc 
iictt)af5 too ts Syjooo xai tfjc oovxXYJjjtoo. § (Tyjv o6)vxXt]tov xo 
tplc ei*Xe£a. § "Extov twca|Toc tijv arc(o)te{|i.Y]otv too Syjjioo 
oovdpxov|(t)a &x«v Mapxov 'Afpfiwcav SXajitav, Yjttc &ico|(te(- 
tiY))otc ueta (860 xd) teooapaxoatov Ivtaojtov (o)ove(x)Xe£o#yj. 
Ev yj axotsqiYJOst Ta>|iab>v || etet(jiYJoMvto) xey aXal tetpa- 15 

x6(otat i)£Yjxov|ta ao(pu£8ec xal tptoxtXtat. Aefrcepov o)icatt-| 
xjj e£(ooaLq jtdvoc Tatw KYjvowpiv^ xal) | Taicp ('Aotvlcp oicdt- 
totc tihv agote(u.Y]atv gXajtov •) | ev (yj) arc(oteqi.Yjoet etetjiYjaavto 
Ta){xat)||(DV tet(pax6atat e&toat tpstc [toptdcSsc xal t)pt(o-)| 20 
YtXtot. K(ai tpltov oaattxfi ££ooot4 tdc 3wcotet[iY])|os(t)c 
eXa(J3o)v, (Sx tt ) v (oovApxovta Ttf&ptov) | Kaloapa tbv olov jjuo(o 

IV 1.2 so auch Suet. Aug. 27 triumviratum rei p. constituendae per 
decem annos administravit. iiber die schwierigkeiten hinsichtlich der 
verl&ngerung des triumvirats und den widerspruch des Augustus an 
dieser stelle mit sich selbst bei Appian bell. DUyr. 28 vergi. Mommsen 
Staatsrecht 2 8 s. 708 ff Gardthausen 1, 253. 2,130, 24 und besonders 2,1 75 ff : 
Augustus ist weder gerade 10 jahre noch 10 jahre hintereinander triumvir 
gewesen 2 — 5 Aug. wurde princeps senatus i. j. 28 (Dio 53, 1,3): er hat 
also den selbstgewahlten titel im sommer d. j. 14 n. Chr. 40 volle jahre 
getragen s. Mommsen Staatsrecht 2 8 760 Gardthausen 1, 526 f 2,291, 10. 11 
5 — 7 seit Augustus geh6rten die kaiser allen priesterkoUegien an, soweit 
es mit ihrer wtirde vereinbar war. Augustus wurde pontifex i. j. 48 v. Chr. 
(Nicol. Damasc. 4 Cic. Phil. 5,46 Vell. 2,59), pontifex maximus i. j. 12 
v. Chr. (s. lat. Jj23ff), augur i. j. 41 oder 40 (s. Mommsen* s. 321), 
quindecimvir zwischen 37 und 34 (vergl. lat. IV 36 und Cohen munzen d. 
Iul. 60 Aug. 88), septemvir epulonum vor 16/15 v. Chr. (s. Mommsen* 
s. 33), fetialis i. j. 32 (Cass. Dio 50,4,5). wann Augustus frater arvalis 
geworden (an der abstimmung am 14. Mai 14 n. Chr. nahm er teil) und 
sodalis Titius wissen wir nicht: doch UberKefert Suet. (Aug. 31), dass der 
kaiser verschiedene priesterschaften, die schon zu Ciceros zeit fast in ver- 
gessenheit geraten waren, zu neuem leben erweckt habe. vergl. Mommsen* 
32 ff Gardthausen i,865f 867 f 2,508, 5. 6. 7. 8 Wissowa Religion und 
Kultus s. 485 ff 7 das hauptverbum entsprechend dem lateinischen fui 
fehlt 8 eufrqoot statt t)u$t)0<x wie XIV 4 £Tt£v|(t)o)a. s. Meisterhans 8 
s. 172,1432 12*13 a7tGT£(fi.Y}Oi{ = census und lustrum beweist schon 
allein, dass der ubersetzer uber r6mische institutionen orientiert war 15 

schatzung ergab 4,233,000 rdmische biirger, in 20 jahren eine zunahme 
von 170000 8—11 das konsulat des Sex. Pompeius (Prosopogr. 3,64,450) 
und Sex. Appuleius (ebda 1, 119, 778) fallt ins j. 14 n. Chr. die schatzung 
fand 100 tage vor dem tode des Aug. statt (nach Suet. Aug. 97). die 
zahl der r6mischen burger war auf 4,937,000 gestiegen (-f 704 000). zu 
litterarischen parallelen vergl. Mommsen' 39 9 meo fehlt bei Mommsen* 



12 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [II 

*o Pompeio et Sex. Appuleio cos. || Quo lustro ce(nsa sunt 
civium Ro)m4norum capitum quadragiens | centum mill(ia et 
nongenta tr)iginta et septem millia. § | Legibus novi(s latis 

: et multa e)xempla maiorum exolescentia | iam ex nost(ro usu 
revocavi) multarum rer(um exe)mpla imi|tanda pos(teris tra-. 
didi). || 

15 9 (Vota pro valetudine mea suscipere per cons)ules et 
sacerdotes qu(into) | qu(oque anno senatus decrevit. Ex iis) 
votis s(ae)pe fecerunt vivo | (me ludos aliquotiens sacerdotu)m 
quattuor amplissima colle|(gia, aliquotiens consules. Privat)im 
etiam et municipatim univer(si) | (cives sacrificia concordite)r 

2aapud omnia pulvinaria pro vale||(tudine mea fecerunt). | 

10 (Nomen meum senatus consulto inc)lusum est in saliare 
carmen et sacrosan|(ctus ut essem in perpetuum et q)uoa(d) 
viverem, tribunicia potestas mihi I (esset, lege sanctum est. 
Pontif)ex maximus ne fierem in vivi (c)onle|(gae locum, po- 
pulo id sace)rdotium deferente mihi, quod pater meu(s) || 

25 (habuerat, recusavi. Quod) sacerdotium aliquod post annos 
eo mor|(tuo qui id tumultus o)ccasione occupaverat (§), cuncta 
ex Italia, | (ad comitia mea coeunte tanta mu)ltitudine, quanta 
Romae nun(q)uam | (antea fuisse narratur §) P. Sulpicio C. 
Valgio consulibu(s) §. | 

10 aber capita II 4 und zu erganzen II 7. xcqpotXott steht im griechiscfaen 
text nur einmal 10. 11 die zahl ist aus dem griechischen erganzt 12 — 14 
der gedankengang ist gesichert durch die griechische parailele, in der tJ&tj 
falschlich zum ganzen satz statt zu xaTaXuojxeva bezpgen wurde : man kann 
bezuglich revocavi (Suet. Claud. 22), restitui, reduxi schwanken. s. Suet. 
Aug. 24.31.34.89 vergl. Gardthausen 1,897 ff 2,521,18. 523,11 15—18 
den lateinischen text hat Mommsen nach dem unversehrten griechischen 
«rganzt, dessen verfasser z. 17 quattuor zu unrecht mit (sacerdotu)m 
verbunden hat 15 suscipi Mommsen. vivo me fehlt im griech. 16 (ex 
quibus) votis J. Schmidt 1 17 (ludos votivos tnodo sacerdotu)m . . . 
colU(gia, modo consules eius anni . . . .) Bormann 1 18 — 20 vergl. Suet. 
Aug. 59.98,2 Hor. carm. 4, 5, 31 Ov. fast. 2, 637 f Cass. Dio 51,19,7 s. 
Gardthausen 1,468. 2,255,40 19 f erganzt von Bormann 1 (cives sacri- 
ficaverunt sempe)r .... pro vale(tudine tnea) Mommsen 2 21 s. Cass. 
Dio 51,20 (zum j. 29) 1$ xe toijs ujxvou; autov i% l'aou toic Seofc: ^OYpa^e- 
a^at ohne nennung des salierliedes (litteratur bei Schanz i 8 s. 18). vergl. 
Tac. ann. 2,83 Capitolin. M. Anton. 21,5 Varr. ling. lat. 9,61 22 in 
perpetuum Bergk (et ut q)uoa(d) Mommsen Bergk. der interpret iiber- 
setzte zuerst bis zu in perpetuum: xal fra Upo; alc Sta (pb)u (vergl. 
gr. III 10), sah dann aber, dafi et quoad vtverem folgte, das er ebenfafis 
durch &a ptou wiedergeben muBte 23 — 28 Aug. hatte die hdchste wurde 
eines oberpriesters, obwol sie ihm vom volke angetragen war, zu leb- 
zeiten des Lepidus, der sie allerdings zu unrecht bekleidete (Liv. perioch. 
117 Vell. 2,63 Cass. Dio 44,53. daher hier tou npoxaTeiXt)9o'TO« auTijv 
e\ TioXetTcxat; Tapaxat;), stets zuruckgewiesen. als Lepidus aber 13 
(?) v. Chr. gestorben war, strdmte zum 6. Marz 1 2 v. Chr. (s. fasti Praen. I 9 



V— VI] RES GESTAE DIVI AUGUSTI j$ 

£d£t<|> IIouLm]i(|) xal) || £g£t<j> 'AictcooXyj^ &rcdtotc* Iv i owco- V 
Tetpjoet | Wet|i/tfaavto Ta>{JLa[(ov tetpaxdatat ivevtfxovta | tpetfc ~ 
jxoptdSsc xal lictaxtox 6 ^^^ § EtaaifaTfcbv %at|vo&c vdjxooc 
7roXXa ^Stj t<5v i.pyaim iftffiv xa||taXoc5|ieva SttopftcooditfQV xai 5 
a6t6c ffoXXcov | ftpaf|i6t«>v [isl[X7j[xa s[iaor6v totc |iet£7cet|ta 
icapgStoxa. | 

9 Ebya<: OTcep rJJ<; iiifjc aotTjptac ivaXaapdlvetv | 8ta td>v 
bn&xm xal tepgcov xaft exAatrjv icev||tet7]p[oa e^Yjybato *q 10 
a6vxXY]to<;. ix to6|ttov tcov eifycbv rcXetatdwttc l^vovto frdat, | 
toti aev ex tijc aovapylac tcov teaadpcov lep£|cov, tote 8e orcfc 
ttov orcdtcov. Kal xar ISCav 8e xai | xata TcdXetc a6vrcavtec 
ol TcoXeltat 6[xo^opia||8(6v) aove^cqc Sftoaav oicep tijc &|x^c *5 
a<o(t)7]ptac. | 

10 T6 8v(oa)dt jjloo aovxXTjtoo 8d7|iatt ivicepteX^ly-Jh) ei(c 
too)c oaXCtov o(Jivooc. xai fva tep&c tj> | 8ta (pio)o (t)e t7)V 
87j[xapxtx^jV Syo) i^ooaCav, | vc5(jjitp £%)optMh). § 'ApxteptoaovTjv, 
fiv 6 icatijp || (jjl)oo (eax^xet, too otjjjloo aot xataylpovtoc | *> 
eic t6v too C&vtoc tdwov, o& 7cpooe8e£A|a(7])v. § (f))v ip^tepa- 
telav aetd ttvac ivtaotooc || aicofravdvtoc too rcpoxatetXin^otoc VI 
a&l^rfjv ev «oXetttxatc tapaxatc, avslXrjya, sl<; | ta iaa ap^at- 
p£ota k£ Skfjc tfjc 'ItaXlac toaoo|too AnjO-ooi; ooveXrjXofltftoc, 
ooov o&Selc || Svrcpooftev tatdpTjoev hicl Ttoarjc TfSYOV^vat IIo-| 5 
9cXt(p SooXfttxhj) xai Tai(p CfeaXifitp orcdttotc. | 



^TCtfji^aavTO ist gesichert durch V2 V8— 18 fiir die gesundheit des 
kaisers wurde der Apollo Actius angerufen (wie eine munze des C. Antistius 
Vetus bei Eckhel 6, 104 lehrt), dem zu ehren alle 4 jahre seit 28 v. Chr. in 
Rom die actischen spiele gefeiert wurden (Cass. Dio 53,1. 54,19,8 CIL 
VI 877 Plin. nat. 7,158 Suet. Aug. 44). ausserdem fanden votivspiele 
fiir die riickkehr des kaisers aus Gallien (13 v. Chr.) und Spanien (7 v. Chr.) 
statt (CIL VI 386. 385), votivspiele fiir die gesundheit des Aug. ver- 
anstalteten alle 4 jahre die 4 grossen priesterkollegien, und zwar die 
pontifices 24 und 8 v. Chr., 9 n. Chr. augures 20 und 4 v. Chr., 13 n. Chr., 
XV viri 16 und I, epulones 12 v. Chr. und 5 n. Chr. vergl. Mommsen* 
41 ff Gardthausen 1,592. 598,2 17 — 19 vergl. App. b. c. 5, 132 Cass. Dio 
49» l S- 5 1 » I9t6. 53» 32, 5 Oros. 6, 18,34 s - Mommsen Staatsrecht 2 8 s. 872 
22 dpxtepaTcfatv ist aiwE Xfjf^evov VI 5 lax6pT)atv ApolL: lorepiqc Anc 



s. 233) in Rom eine solche menge rOmischer biirger zusammen, wie 
nie zuvor, um den Aug. zum oberpriester zu wfthlen (s. Appian b. c. 
5, 131. 126 Cass. Dio 49, 15. 54, 15. 56,38 Suet. Aug. 31) vergl. Gardt- 
hausen 1,867. 2,508,7.8 25 f erganzt von Bormann 1 (z. t. nach Suet 
Aug. 31) : (. . . cepi id) s. . . . mor(tuo qui civilis motus o)ccasione 
Mommsen* 25 zu aliquod s. Thes. I 1616, 27 27 f erganzt z. t. von 
Seeck, wahrend Mommsen coeunte nach fuisse fertur eingefiigt hat: in 
keinem falle wird der raum genau ausgefullt 28 P. Sulpicius Quirinius 
(Prosopogr. 3,287,732 und Mommsen 2 s. 161 ff) und C. Valgius Rufus 



I 4 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [II 

1 1 (Arara Fortunae Reducis iuxta ae)des Honoris et Vir- 
30 tutis ad portam || (Capenam pro reditu meo se)natus consacravit, 

in qua pontikfices et virgines Vestales anni)vers4rium sacri- 
ficium facere ] (iussit eo die, quo consulibus Q. Luc)retio et 
(M. Vinuci)o in urbem ex j (Syria redi, et diem Augustali)a 
ex (c)o(gnomine nost)ro appellavit. | 

12 (Senatus consulto eodem tempor)e pars (praetorum et 
35 tri)bunorum || (plebi cum consule Q. Lucret)io et princi(pi)bus 

(viris ob)viam mihi | mis(s)a e(st in Campan)ia(m, qui) honos 
(ad hoc tempus) nemini prae|ter (m)e e(st decretus. Cu)m 
ex H(ispa)nia Gal(liaque, rebus in his p)rovincis prosp(e)jre 
(gest)i(s), R(omam redri Ti. Ne(r)one P. Qui(ntilio consulibu)s 
(§), aram | (Pacis A)u(g)ust(ae senatus pro) redi(t)vi meo co(n- 
40 sacrari censuit) ad cam||(pum Martium, in qua ma)gistratus 
et sac(erdotes et virgines) V(est)a(les) | (anniversarium sacri- 
fic)ium facer(e iussit.) | 

13 (Ianum) Quirin(um, quem cl)aussum ess(e maiores 

(ebda 382, 169) waren konsuln i. j. 12 v. Chr. 29—33 der lateinische 
text ist mit sicherheit erganzt (vergl. auch II 40. 41) 29.30 der iiber- 
setzer liess {iuxta ae)des Honoris et Virtutis mit recht fort. die dedi- 
cation der ara Fortunae Reducis am 12. Okt 19 v. Chr. nahe dem 
von Marcellus, dem eroberer von Syrakus, enichteten doppeitempel des 
Honos nnd der Virtus bei der porta Capena am abhange des Caelius, 
wodurch Aug. bei der riickkehr aus den uberseeischen provinzen seinen 
einzug hielt (s. Jordan-Hiilsen 3,204 anm. 12. 202 f und anm.), wird 
in der litteratur (Cass. Dio 54, 10 Tujnf) 'ETCavarvwYtt) wie auf inschrift- 
lichen kalendern (fasti Amitemi CIL I* s. 332 zum 12. Okt I 9 s. 245 
zum 16. Dez. feriale Cumanum CIL X 8375 zum 15. Dez. CIL I*s. 331 
zum 5. Okt) und mtinzen (Eckhel 6, 106 Cohen V s. 78 f) erwfihnt die 
feierliche einweihung fand am 15 Dez. statt. s. Mommsen CIL I' s. 332 
Gardthausen 1,835. 2,483,18. 484,19 29 reduci Mommsen 30 zu 
consacravit s. IV 25 II 39 Thes. IV 379, 60 ff 39—31 zum opfer der 
pontifices und vestalischen jungfrauen am 12. Okt, der fortan ein dies 
feriatus war, vergl. Cass. Dio 51,19,7 Appian 2,106 s. Wissowa Rel. 
und Kult. s. 365 ff 32 f eo die und redieram Borrnann 1 : die und redi 
Mommsen 2 32 zu Q. Lucretius und M. Vinucius s. zu gr. m 1 1 ff 33 
vergl. Cass. Dio 54, 10. liber die feier der Augustalia t die vielleicht 
die Fontinalia verdrangten, anfanglich in einem opfer bestanden, dann 
aber auch in spielen, vergl. Wissowa Religion und Kultus s. 388 ff 
PW II 2361 Thes. II 1403, 6 ff Gardthausen 2,484,19 34—37 uber 
die wirren und kampfe in der ersten halfte des jahres 19 v. Chr. aus 
anlass der wahlen und des fehlenden zweiten konsuls, den Augustus erst 
in person eines mitgliedes der ihm entgegengesandten deputation ernannte 
(des Q. Lucretius Vespillo), deren hauptzweck wol nicht so sehr die be- 
griissung, wie die auseinandersetzung der lage in der hauptstadt war, vergl. 
Cass. Dio 54,10 Vell. 2, 91 f Tac. ann. 1,10 Suet. Aug. 19 Mommsen' 
s. 48 Staatsrecht 1^691,2 Gardthausen I, 834 f 2,481^ 34 (eodem tem- 
por)e fehit im griech. 36 {ante id tempus) Bergk 37 — 41 nach drei- 
j&hriger abwesenheit in Spanien und Gallien (16 — 13 v. Chr.) war der 
kaiser, vom volke langst ersehnt (Hor. carm. 4, 5), heimgekehrt, dessen 



VI— VIT| RES GESTAE DIVI AUGUSTI 15 

1 1 Bcojjiiv Tbyyi^ Soynjptoo orcip tf}c JjjitJc 4icav68oo j itp&c 
vfi KaibjwQ ic6Xtj) V) oovxX>]toc a<pt*pa>osv | *p6c $ tooc 
isp^lc *al *£c Upslac ivtaootov flt>f|afav aotstv *x£Xsoosv iv k> 
ixstvig rj) ^Mpof, | £v *jj oicdtotc Kolvtcp Aooxpiftty» xal MApxtj) | 
Ootvooxlcp ex SopCac eic TAjmjv £rcaveX7]X6|'8-et(v), tijv te ^(iipav 
£x TTjc ifjtAstdpac sii(ovo|(xiac icpoorjYdpsoosv AofoootAXta. || 

12 AoYjiatt o(o)vxXT}too ol tac jUfbtac apyac ip|£avts(c 15 
o)6v [lipst otpaiTjYc&v xal S7](Ju*p)(Cttv | {&std 6*(d)too Koivtoo 
AooxpTjtloo 2rc£fip{h)|odtv iiot 6icavti5oovt8c p^XP 1 Kajjwcavtac, 
-jjttc | tstixi) |iixP l w&too 008& ivl sl pri) i|iol 6t|>ijyCo||dTf]. § ^Ote 20 
i£ lorcavtac xal jFaXatlac, t&v iv ta6|tatc tatc iTcap/siatc 
KpaYpuxtav xatA tac s6|x&C teXsoft£vtcov, slc TcfrfiTjv «cav?)X- 
&ov § I Ttgsptcp (NS)pcovt xal IIoTcXCcp KotvttXty» oicAtotc, || 
j9co(jl6v E(tp)^v7]c Sspaotfjc oicip tijc ^mjc sicavd|8oo icptspco- VII 
<H]vat £<|>7]<p£oato 1)) o6vxXt}toc ev 7ts|Slc|> Apscoc, rcp&c <f> tooc 

ts iv tatc &px*fc xal tooc | Jepelc tac ts fepsCac IvtaooCooc 
•{rootac ex^Xsoos rcotstv. || 

einzug in die stadt (am 4. Juli s. fast Amit. CIL I 3 s. 244 und 320 
fast. Antiat. I* s. 247) uber die via Flaminia mit atisserordentlichen 
ehrungen verknupft werden sollte (Hor. carm. 4, 2 CIL VI 385 f Suet. 
Aug. 57). den hflhepunkt bildete die gelobung eines altars der Pax 
Augusta, an dem Augustus als friedensfurst gefeiert wurde. nach 3 1 /,- 
jahriger bauzeit wurde die ara am 30. Jan. 9 v. Chr. an der via Flamima 
mit der front dem Campus zugewandt geweiht (fast. Praenest. CIL I 2 
s. 309. 320 fast Caer. CIL IX 3592 act. Arv. z. 30 Jan. 38 und CIL 
VI 32347^ Ov. fast i,709ff vergl. 3, 879 ff Cass. Dio 54,25 Gardt- 
hausen i,848ff 2,4970 abbildungen auf munzen Neros (Cohen Nero 
27 — 31) und Domitians (Cohen Domit 338). lage und architektur lehrten 
funde im 16. jh. und systematische ausgrabungen i. j. 1903 kennen. s, v. Duhn 
Monumenti delP Instituto XI t. 34—36 E. Petersen L'ara Pads Augustae 
R6m. Mittheil. 9 (1894) s. 171 ff. 10 (1895) s. 138 ff Petersen Ara Pacis 
Augustae II 1902 Rdm. Mitth. 1903, 164 R. Anz. 1903, 182 Notiz. d. 
Scavi 1903, 549—574 Kubitschek Jahresh. des dsterr. Instit 1902, 153 ff 
v. Domaszewski ebda 1903, 57 ff Jordan-Hulsen 3,6i2ff Richter Topogr. 
251 f Gardthausen I, 852— 858 2,498 — 503 Springer-Michaelis s. 396 ff 
38 Ti. Claudius Nero, der nachmalige kaiser Tiberius, und P. Quinctilius 
Varus (Prosopogr. 3, 118, 27) waren konsuln i. j. 13 v. Chr. 42—45 = 
Suet. Aug. 22. der Ianus Quirinus (so Suet. Aug. 22 Macr. sat. I, 9, 16 
vergl. Hor. carm. 4,15,9) auch L gtminus hifrons biformis genannt 
(Verg. Aen. 7, 180 Vir. ill. 79, 7 vergl. Verg. Aen. 7,007. 12, 198 Ov. 
fast. 1,89), das 'kriegstor*, am untern Argiletum auf dem forum (s. Jordan 
2, 345 ff Hiilsen Forum Roman. s. 117 f mit abbildung auf einer munse 
des Nero) wurde zuerst unter Numa geschlossen, sodann nach dem ersten 
punischen krieg (235 v. Chr. liv. 1, 19 und Varr. 1. 1. 5, 165), unter 
Aug. zuerst nach der schlacht von Actium am 11. Jan. 725 (Liv. a. a. o. 
Vell. 2,38 Vir. iil. 79,6 Plut. de fort. Rom. 9 Dio 51,20 Oros. hist 
6,20,8. vergl. Gardthausen i,478f 2,263^, sodann 25 v. Chr. nach 
dem Cantabrerkriege (s. Cass. Dio 53,27 Plut a. a. o. Oros. 6,21,11 
vergl. Gardthausen 1, 687). eine i. j. 11/ 10 v. Chr. vom senat beschlossene 
«chliessung kam infolge des dacischen aufstandes nicht zustande (Cass. 



16 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [II— III 

hostri voluer)unt, | (cum p)er totum i(mperium po)puli Roma(ni 
terra marique es)set parta vic|(torii)s pax, cum pr(ius, quam) 

45 nascerer, (a condita) u(rb)e bis omnino clausum || (f)uisse pro- 
datitf m(emori)ae, ter me princi(pe senat)us claudendum esse 
censui(t). | 
III 14 (Fil)ios meos, quos iuv(enes mi)hi eripuit for(tuna,) 
Gaium et Lucium Caesares | honoris mei caussa senatus popu- 
lusque Romanus annum quintum et decijmum agentis consules 
designavit, ut (e)um magistratum inirent post quinjquennium. 
Et ex eo die, quo deducti (s)unt in forum, ut interessent 
consilils | publicis decrevit sena(t)us. § Equites (a)utem Romani 
s universi principem || iuventutis utrumque eorum parm(is) et 
hastis argenteis donatum apjpellaverunt. § | 

15 Plebei Romanae viritim HS trecenos numeravi ex 
testamento patris | mei, § et nomine meo HS quadringenos ex 
bellorum manibiis consul | quintum dedi, iterum autem in 

xo consulatu decimo ex (p)atrimonio || meo HS quadringenos con- 
giari viritim pernumer(a)vi, § et consul | undecimum duodecim 
frumentationes frumento pr(i)vatim coempto | emensus sum, 
(§) et tribunicia potestate duodecimum quadringenos | nummos 
tertium viritim dedi. Quae mea congiaria p(e)rvenerunt | ad 
(homi)num millia nunquam minus quinquaginta et ducenta. § || 

»5 Tribu(nic)iae potestatis duodevicensimum consul xii trecentis 
et | vigint(i) millibus plebis urbanae sexagenos denarios viritim 

Dio 54, 36). das jahr der 3. schliessung wissen wir nicht nach Tac. 
bei Oros. 7, 3, 7 wurde der Janusbogen im hohen alter des Aug. zum 
3. mal gedifnet, die schliessung mag zwischen 8 v. Chr. und 1 erfolgt 
sein. s. Mommsen* s. 50 f weitere schtiessungen bei Jordan a. a. o. 
s. 346, 45 42 claussum die richtigere schreibung wie caussa (III I), aber 
\\clausum, II 21 inclusum 46 — III ilber die enkeldes Augustus (von 
Agrippa und Julia) und adoptivsfthne C. (geb. 20 v. Chr. s. Dio 54, 8) 
und Z. (geb. 17 v. Chr. s. Dio 54, 18), deren fruhe ehren, ruhm und 
jahes ende (i. j. 2 v. Chr. und 4 n. Chr.), deren beisetzung im mausoleum 
des Aug. auf dem Campus, und ehrungen nach ihrem tode s. Mommsen* 
s. 52 ff Prosopogr. 2, 174, 141. 180, 148 decreta Pisanorum CIL XI 1420. 
1421 Gardthausen 1, ni7ff ii28ff 2, 729 ff 740ff Jordan-Huelsen 3,615 
II46 = Suet. Tib. 23 III 1.2 s. Tac. ann. 1,3 Cass. Dio 55,9 5 wie 
der vater princeps senatus, 'erster der alten' im senat, so seine sdhne jeder 
princeps iuventutis 'erster der jttnglinge' im ritterstande. als zeichen der 
neuen wurde erhielten sie silberne schilde und speere (so auch Cass. Dio 
55, 12). vergl. Loth. Koch de principe iuventutis Leipz. 1883 Mommsen 
Staatsrecht 2 8 859 f und weitere litteratur bei Gardthausen 2,732, 18 7 die 
erste spende von je 300 sesterzen = 75 denaren = ca 52 mark (dieser und 
der folgenden spenden wurden mindestens 250000 teilhaftig) erfolgte i. j. 
44 (Suet. Caes. 83 Plut. Anton. 16 Brut. 20 Appian 2, 143. vergl. Cass. 
Dio 44, 35 Zonar. 10, 12) 8. 9. 17. 18. 19 nach der schlacht bei Actium 
verteilte er je 400 sesterzen = 100 denare = ca 70 mark aus der kriegsbeute 
andie stadtische plebs und (als siebente spende) an 120000 veteranen (vergl. 



VII— VIII] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 17 

13 IIoXtijv 'EvodXtov, t)v xsxXtafrat ot rcat£pe<; TJjjjuoy •fyfte-j 5 
Xiqaav eipiijvsoo{iivT]<; tijc onb Tcojidotc wdarjc T i fc ts I ^ 
ftaXdoarjc, irpo jtsv sjjlod, s£ 00 *^ rcdXtc ixdodTj, | t<j> iravtt 
al&vt Slc jxdvov xexXetodat 6|i.oXoYsi|tat, iitl 8k sjioo ^eji-dvoc 

tpl<; ^ odvxXyjtoc £d>7]||yioaco xXstofl^vat. | 10 

14 Xlobq (loo Iatov xai As6xtov Kato(a)pac, o5<; vsav£a<; 
ajv^pitaosv 1^ t&XTb *k *ty fyty titji(J))v ^ t(s) o6vxXyj|to<; 
xai 6 Stjjxoc twv Ta)[iai(t>v icsvrsxatSsxalrstc | Svrac &&dtoo<; 
aic^SstSsv, tva jistA wdvts ittj || stc tTjv 6icdta>v apxfyv 6 ^°- x 5 
£Xfra>otv* xai ay 3 ^C av | ^jii(pa)c (sic-rtv d^opdv (xat)a^- 
-d^fi>)otv, tva (jis)tsx<«>|otv tw<; oo^xXnJtoo s(|)Y)©Coato. § li«rsl<; 
3e. Tcojtaitov o6Wrc)avre$ ^sjidva veonrjtoc sx'Ats|pov a6tcov 
(icp^ooTjYdpsooav, aarctatv dpfopgatc l| xai Sopaotv (st)sfjwnoav. I 20 

15 A^jx<]> Ttt>jjia(to>)v xat' Svopa IpSopJxoyca ic(svt)s | 
Sijvapta sxdotcp ^pifrarjoa xatd 8ta|fli}XT]v too rcacp<5< jioo, 
xai t(p Ijjicp <5v6jjiatt | sx Xa^opcov (ic)o(X£)jjioo dvd Ixat6v 8rj- 
vdpta || rcdjwctov 5icato<; SScoxa, § rcdXtv ts 3£(xato)v I 6icats6cov Vm 
sx t^)<; i|X7]c ojcdp£sa>c dvd 8>]vd|pta sxat6v •JjpM^Tjaa, (§) 

xat svSsxatov orcatoc ] ScoSexa osttojjistp^ostc sx too sjjloo (3£oo 
drcs||(iitpT!]oa, (8) xat S^{iapxtx*<; ejoootac t6 8co8d|xatov Sxat6v 5 
Srjvdpta xat' avSpa sScoxa* att(t)|vsc Ijiat smddostc o&SSrcote 
-qaoov •JiXft(o)v s(i)<; | fivSpac jxoptdScov etxoot Tcsvts. 8injJLa(p)- 
5(txf)c §|£ooo£a<; oxtcoxatSsxatov, Srcat(oc) S(coSsxatov) f| tptd- 10 
xovta tpto(t) jioptdotv o^Xoo ^oXstttx(oo l)Sii5|xovta Srjvdpta- 

YII 5 statt xexUfoSat 6 statt 'P<o,ua£oi<; vergl. '£x6x\oa itgrco/nxa (IX 1 
XI 11 XIIil. 13. 15 XIV 9) neben itotxtv 18 Ttov: man erwartet 
s. gr. III 14 15 virafov der stein 20 man erwartet T£tuijoavT6<; VIII 8 

zu III 22) als triumphgeschenk iooo sesterzen = 250 denare = ca 175 mark 
<s. Cass. Dio 51,21. 51,17 und Gardthausen 1,472). iiber die gestdrte 
reihenfolge Mommsen 2 s. 59 9« 10 die dritte spende aus dem hausgut 
von je 400 sesterzen (= 100 denaren = 70 mark) lebensmittel erfolgte 
i. j. 24, im 10. konsulat des Aug. bei der heimkehr aus dem spanischen 
krieg (s. Dio 53, 28) 11. 12 i. j. 23/22 bei einer hungersnot hatte Aug. 
12 spenden von getreide, die er aus seinen privatmitteln erstanden hatte, 
verteilen lassen (s. Cass. Dio 54, 1 f Mommsen* s. 25 zu lat. 1 32. 33 
gr. III 5. 6) 12. 13 eine dritte spende von je 400 sesterzen liess Aug. 
i. j. 12 v. Chr. verteilen bei der ubernahme des oberpriesteramtes (CIL 
IX 5289 Cass. Dio 54, 29 Joseph. ant. 16, 4, 5) 15. 16. 19—21 bei der 
6. spende liess Aug. je 60 denare (=ca 42 mark) an 320000 (im griech. 
falschlich 330000) personen der hauptstadtischen bevSlkerung verteilen, 
und zwar in seinem 18. volkstribunat, 12. konsulat, als er seinem sohne 
Gaius die toga virilis iibergab (zwischen dem 1. Jan. und 26. Jun. 5 v. Chr.) ; 
dieselbe summe erhielt 3 jahre spater im 13. konsulat des Aug. wol aus 
ahnlichem anlass (als Z. Caesar die toga viriiis nahm) das volk, das da- 
mals das staatskorn empfing, und zwar etwas mehr als 200000 personen 
(s. Cass. Dio 55, 10, 1 Mommsen* s. 62). iiber diese spenden, die ab- 

Kleine Texte 29. 30 2 



l8 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [III 

dedi. § | In colon(i)s railitam meorum consul qnintum ex 
manibiis viiitim | millia nummum singula dedi; acceperunt id 
triumphale congi&rium | in colo(n)is hominum circiter centum 
20 et viginti millia. § Consul ter||tram dec(i)mum sexagenos dena- 
rios plebei, quae tum frumentum publicum | accipieba(t), dedi; 
ea millia hominum paullo plura quam ducenta fuerunt | 

16 Pecuniam (pro) agris, quos in consulatu meo quarto 
ei postea consulibus | M. Cr(asso e)t Cn. Lentulo augure ad- 
signavi militibus, solvi municipis. Ea j (s)u(mma sest)ertium 

*5 circiter sexsiens milliens fuit, quam (p)ro Italicis j| praed(is) 
numeravi, § et ci(r)citer bis miU(ie)ns et sescentiens, quod pro 
agris | provin(c)ialibus solvi. § Id primus et (s)olus omnium, 
qui (d)eduxenmt | colonias militum in Italia aut in provincis^ 
ad memor(i)am aetatis | meae feci. Et postea Ti. Nerone et 
Cn. Pisone consulibus, (§) item(q)ue C. Antistio | et D. Laelio 
cos., et C. Calvisio et L. Pasieno consulibus, et L. Le(ntulo 

30 et) M. Messalla || consulibus, § et L. Caninio (§) et Q. Fabricio 
co(s.) milit(ibus, qu)6s emejritis stipendis in sua municipi(a 
dedux)i, praem(ia n)umerato | persolvi, (§) quam in rem seste(r- 
tium) q(uater m)illien(s li)b(ente)r | impendi. | 

17 Quater (pe)cunia med iuvi aerarium, ita ut sestertium 
35 millien(s) et || quing(en)t(ien)s ad eos qui praerant aer&rio 

detulerim. Et M. Lep(i)do | et L. Ar(r)unt(i)o cos. i(n) aerarium 

gesehen von der getreidedotation zum mindesten 619,800,000 sestersen 
(ca 1 10,000,000 mark) betnigen (veigL zu VI 29), und die von Aug. ab- 
sichtlich nicht erwahnten spenden an aktive soldaten s. Mommsen* s. 59 ff 
Suet Aug. 41 Gardthausen 1, 587ff 2, 318 ff Hirschfeld Verwaltungs- 
beamte 3 s. 230 ff. iiber stilistisches und spuren spaterer nachtrage wegen 
des wechsels zwischen sestertii, nummz und denarii s. Wilcken Hermes 
38, 622 ff Gardthausen 1,1293 1& m congiarium urspr. ( privatspende an 
wein oder 01, dann auch an naturalien fiberhaupt, besonders getreide* 
vergl. Thes. IV 28i,33ff PW IV 875 ff. congiari nomine fehlt im 
griechischen 13« 18 tertium und triumphale fehlen im griech. 17 colonis 
= coloniis. aber gr. «tcoCxoic 19 circiter: tcX(€i)ov griech. 22 — 28 da. 
Augustus als kaiser nicht mehr die moglichkeit hatte, die landereien 
ganzer gemeinden seinen soldaten kurzweg zuzusprechen (s. u. a. Gardt- 
hausen I,i88ff), so kaufte er fur riesige summen (i. j. 30 v. Chr. fur 
600,000,000 in Italien, i. j. 14 fur 260,000,000 sesterzen in den provinzen 
= 150,000,000 und 65,000,000 denare) landereien an, um sein versprechen 
einzuldsen s. 1 17 Hygin. de limit. s. 177 Lachm. Suet. Aug. 17 Cass. Dic* 
51,3.4. 54,23 Oros. 6,19,14 Hier. chron. a. Abr. 1984. 1989 vergl. 
Mommsen* s. 63 ff Gardthausen i,838ff 2,486ff 23 M. Licinius Crassus 
(Prosopogr. 2, 276, 127) und Cn. Cornelius Lentulus Augur (ebda 1,454» 
1132) waren konsuln i. j. 14 v. Chr. 28 — 38 Augustus hat an praemien 
fur ausgediente soldaten 400,000,000 sesterzen (ca. 100,000,000 denare) 
verausgabt (s. zu III 35. 36 ff) im jahre 7 v. Chr. (konsuln: Tiberius 
II, Cn. Calpurnius Piso Prosopogr. 1, 281, 230), i. j. 6 (C. Antistius 
Vetus ebda 1,88,607 ™d I>. Laelius Batbus 2,260,27), *• j- 4 (C. 



VIII- IX] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 19 

%ar dvSpa g8a*x(a, xd)l dgobcoic otpa|ttax»ttV ifju&v *£{iictov 
oftatoc h(%) Xaifbpm xatd | dVdpa dvd 8tax6ota rcsvt^xovta 
Syjvdpta to(<ima*) | SXaftav tafrnjv nhy Swpsdv &y tatc airot- 
«xEatc av||irpa>7ca>v p.optd$sc tcX(sZ)ov o<&8s(xa. 8)icatoc t(pt)H 15 
xat84xatov^dvd igijxovta Srjvapta t$ o»tto|i6t(poo)||iiv<p 87j{jup 
£8a>(xa- ooto)c dp(i)#{JL(&c sXtfov s&to)|(o)t (pw>)ptd8a>v oicijp- 

16 Xp^puxta iv oicatsty tstapt^ £|t* xa(l) ptstd tadta &-|| 
icdtotc Mdpx*> Kpdooa» xal Naiup A6vtX<j> a5*)f0o|pt tatc «> 
«rfXsotv ^pldp/yjoa &7cip djp&v, oBc fyjUptoa | tolc otpat(ta>)tatc. 
Ks?aXatoo £)f6vovto iv 'ItaXUf | piv pAptat ic(8Vtaxt)o(y)e(iXtat 



jio)ptd8sc (ta>)v (Ss ikap|xstttxa>v d?pa>v (|t)o(ptd8tc *6axto- 
XtX)tat icsv(tax6)o(tat.) j| Tooto icpaYcoc xal aovoc dftdvttavifto^oa 
ttov (xata)?aTdvta>v d*otxlac otpatta>ta>v «y *ItajXfy i) iv Sicap- 



Ysfottc (iiYpt ^C fytfjc ^Xtxtac. § xal | (J^t&cstta Ttftep(a> 
mpa>vt xaf Naup Ilstoawt oicd||totc xai «dXtv Ta(a> 'Avdsotup 
xai Aex|X(j) Aat|Xta> &icdtotc xal rata> KaXoutoty xal Asox£a> | 
IIaoot^v<p (&)ftdto(t)c (xal A)sox{q> AdvtXro xal Mdp|xa> Mso- 

odX(a) &rcdtotc x(a)i (A)soxt<p Kavtvft)a> (x)al | (K)olvta> $a- 
(3)ptxia> oicdtotc otpatta>tatc dicoXo|Wlvotc, ooc xat^Y^YOv : 
•tc tdc IStac *6X(stc), ftXavfftp&icoo 6v6jiatt I8a>xa |i(op)td8ac 
*n&C (fj;0pta)c. | 

17 Tstpd(x)tc xrt^ajatv ijtotc (dv)£Xa(5ov t6 aipdptov, (sic) 

es musste neissen ^aoov ijASov -rj tU avftpuv (jwptdtaae 17 ap(t)3u-(<3t) 
J. Schmidt* 1X5 infolge falschlicher angleichung an oVWortoc (vergl. 

Calvisius Sabinus 1, 294, 288 und JL Passienus Rufus 3, 15, 11 1), i. j. 3 
(£. CorneUus Lentulus 1,453,1131 und Jf. Valerius Messalla Messa- 
linus 3, 369, 93), i. j. 2 v. Chr. (£. Caninius Gallus 1, 299, 328 und 
Q. Fabricius 2,53,67) 80 zu Cdninio s. W, Schultze Zur Geschkhte lat 
Eigennamen s. 144 30/31 emeriteis wie quadrigeis (IV 52), Dalmateis 
(V40) laureis (VI 16) siehe Lindsay-Nohl 8.462! Lommatzsch Archiv 
fur lat. Lexikogr. 15 s. I2aff 31 (dedux)i Haug: (remis)i Mommsen 
31/82 prae(mid n)umerato persolvi y quam in rem fehlt im griech. 
32 (n)umerato *in baar 1 34« 35 von den 4maUgen schenkungen an die 
staatskasse (in einer gesamthdhe von 150000000 sesterzen) sind 2 auch 
anderweitig bezeugt: die vom j. 28 v. ,Chr. bei Cass. Dio 53,2 und 
die von 16 v. Chr. gelegentlich umfassender wegebauten (s. IV 19. 20) 
auf e. miinze bei Eckhel 7,105 ${enatus) p(opulus)q(ue) R(omanus) 
imp(eratori) Cae\sart) quod v(iae) tn(unitae) s\unt) ex ea p(ecunia), 
q(uam) is ad a(erarium) de(tuUt) s. Mommsen 1 s. 66 Staatsrecht 2* 
s. loo^f Gardthausen I,6i8f 2,337 35 ad eos qui praerant fehlt im 
griech. 35 — 39 seit dem j. 13 v. Chr. wurden pratorianer nach 12, 
legionare nach 16 jahren entiassen. die entlohnung bestand in acker- 
zuweisung und barem geld (IH 28 ff). doch waren in den beiden n&chsten 
dezennien vor allem infolge der kriege in Gexmanien und Pannonien 
stockungen in den entlassungen, ebbe in der staatskasse eingetreten, so- 
dass unzufriedenheit mehr und mehr um sich griff. drum entschloss sich 



20 RES GESTAfc DIVI AUGUSTI [III— IV 

militare, quod ex consilio m(eo) ) co(nstitut}um -est, ex (q)u6 
praemia darentur militibus, qui vicena | (aut plu)ra sti(pendi)a 
emeruissent, (§} EKJ milliens et septing(e)nti|(ens ex pa)t(rim)onio 
(m)eo detuli. § || 

40 18 (Inde ab eo anno, q)uo Cn. et P. Lentuli c(ons)ules 
fuerunt, cum d(e)ficerent | (vecti)g(alia, tum) centum millibus 
h(omi)num t(um pl)uribus (mul)to fru|(mentarias et n)umma(ria)s 
t(esseras ex aere) et pat(rimonio) m(e)o | (dedi). | 

IV 19 Curiam et continens ei chalcidicum, templumque Apol- 
linis in | Palatio ciim porticibus> aedem divi Iuli, Lupercal, 
porticum ad cir|cum Flamimum, quam sum appellari passus 
ex nomine eius qui pri|6rem eodem in solo fecerat Octaviam, 

i. j. 6 n. Chr. der kaiser durch griindung einer eignen kriegskasse {aerarium 
militare), fur die er in seinem und des Tiberius namen gleich 170 millionen 
sesterzen hergab und die wieder eingefuhrte erbschaftssteuer von 5°/ » 
auctionssteuer von i°/ bestimmte [in ausskht gestellte privatwolt&tigkeit 
hatte versagt], die belohnungen zu erhShen und punktlicher auszuzahien. 
dafilr aber wurde die dienstzeit auf 16 bezw. 20 jahre festgesetzt s. Cass. 
-Di° 55, 23 — 26 Suet. Aug. 49 vergl. Mommsen* s. 67 ff (mit einer uber- 
sicht uber die legionen zur zeit des Augustus) Staatsrecht 2* s. 642. 10 11 
Gardthauseh 1,620 (2,338,31) 838^ H75ff (2,775f) Hirschfeld Verw.-B^ 
s. iff 93 ff PW I 672ff Ruggiero Diz. epigr. 1,308 (gute material- 
sammlung) 35. 86 M. Aemilius Lepidus (Prosopogr. 1 , 31, 248) ■, und JL 
Arruntius (ebda 1, 144,929) waren konsuln i. j. 6 n. Chr. 40 — 43 der 
lateinische text ist dem sinhe nach aus dem griechischen von Mommsen 
ergEnzt: al 8t)(jJio)atat wpcaot^ot = {vecti)g{alta) Mommsen: (publi)- 
c(a . . .>? J. Schmidt 1 : (pubtf)c(ani) Seeck. beim census des j. 18 v. Chr. 
und nachher liess Aug., um die provinzialen gegeniiber dem rechtlich 
unantastbaren druck der publicani etwas zu entlasten, 100 000 personen 
und sp&ter noch grossern massen aus seinem hausgut korn und geld uber- 
weisen, die sie brauchten um zu leben und ihren finanziellen verpfhch- 
tungen nachzukommen s. Cass. Dio 54,30. 3hnliche situationen Tac. 
ann. 4,6 Agric. 19.31 Hygin. de Hmit s. 205 L. vergl. Mommsen 2 s. 77 
Gardthausen 1,615 40 zu Cn. und P. Lentulus s. zu gr. m 11 ff 41 ff 
(mut)to u.s. w. J. Schmidt 8 : i(nt)qto Mommsen nach dem stein fru(mento 
vel ad n)umma(ri6)s t(ributus . . .) Mommsen': .... t(itulos) Seeck (ex 
aere) J. Schmidt 3 : (ex agro) Mommsen (dedi) J. Schmidt*: (opem tuli) 
MoInmsen , : s(ubveni) Seeck W6lfflin l IV 1—28 ubersicht uber die 
6ffentlichen bauten des Aug. : (vergl. Mommsen* s. 79—88 Jordan, Hermes 
I4,567ff Topogr. i,3COf Arfliur Schneider Das alte Rom plan VIII. 
Gardthausen 1,955—986. 2,566 — 601) l—£ bauten auf staats- oder 
sakralem boden, die Aug. als ganzes hat auffuhren lassen. 9—20 dffent- 
liche von Aug. wiederhergesteUte bauten 21 — 23 6ffentliche neubauten 
auf privatem grund und boden. es fehlen die bauten, die er subventioniert 
hat [basilica Aemilia, porticus Octaviae, porticus Liviae), sowie die von 
familienmitgliedern errichteten bauwerke, wie die aedes Concordiae des 
Tiberius. Aug. nennt templa die bauten auf privatem grund und boden 
(t. Apollinis Palatini, t Martis), der gewissermassen inauguriert werden 
musste, was bei den aedes anf staats- bezw. sakralem boden nicht mehr 
nOtig war 1 curia Iulia an stelle der vom diktator Caesar niedergerissenen 
curia Hostilia i. j. 42 v. Chr. errichtet und 29 v. Chr. als curia Iulia 



£>! 



IX— X] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 21 

8 | Manflvevxa (y)etXlac (ircrjaxoaiac icsvnjxovra | fit>ptA8ac '• 
a(ai) M(A)px«p (AewlSw) xal Aeoxty 'AppoovHtfy btofaou; e)lc 15 
t(6) ot(p)a(Tuot)tx6v aipdptov, 8 rg | (&p%) f(v)<b(jJiiQ) xatdcn), 
tva (i)£ afrcoo aJ 8»p(e)ai eio|(^retta totc i)|i.otc o(tpatt)<S>tatc 
8C8<6vtat, o(t elxo)l(ot)v ivtaoto(o)c ?) flXelovac iotpateooavto, 

,(o)pt|A8a(c) tetpd(x)t<; ysiUoLt otaxootac Tcevtijxovta || (£x tfjc M 

jjl(^c) oicApJscoc xatijvevxa. | 

18 ('Ajc ix)eCvoo t(o)5 ivtaotoo, i(^) oo Naloc xai II<taXtoc| " 
(A)^vtAOt focatot ^ivovto, 8te &«^Xetwov al 87j|(jJwi)otat icp6a- 
o8ot, SXXote |iiv 8dxa {Jiopt&atv, SX|(Xote) 8e ?cXeCoatv oetttxac 
xat apYOpixac oovtdt^etc || h. thq Jjjtfjc OTtdpJsux; SScoxa. | X 

19 BooXeotT^p(to)v xai tb rcATjatov a&t(j> ^aXxtStx^v, | va6v 
te 'AwdXXcavoc evllaXattcp of>v otoatc, | va&v ^eoo ( 9 I)ooXloo, 
IIav&<; lepdv, otoav icpb$ [gc||ico8pd|JLcp t(j) ftpooafopeoo|jivc|> 5 
<&Xa(itvi(f>, f)v | elaoa icpooaYopeoeodat i£ 6v6(jiato<; IxeCvoo 

Thes. II 190, 14 ff) 18 vor <x)cu(ac ist Tp£; ansgefallen 16 ete^Twtra) 

eingeweiht (Cass. Dio 44,5. 45, 17. 47*19- 51,22) vergl. Jordan 2,253! 
Hulsen Nomenclator 23 Fornm 97 ff P W IV 182 iff ckalcidicum: iden- 
tisch mit dem an die curia Iulia anstossenden spateren atrium Minervae 
(Cass. Dio 5 1, 22, 1 tc tc 'A^TJvawv to XaXxi&tx&v uvopaaplvov), bestimmung 
hoch nicht ermittelt vergl. Jordan 2,255f PW III 2039 ff. der Apollo- 
tempel anf dem Palatin mit porticus, area, bibliotheca latina graecaque 
(Suet Aug. 29) (das terrain war durch den hausbau des Augustus zum 
GffentUchen eigentum gemacht worden. s. Cass. Dio 49,15,5) wurde von 
Aug. bald nach 36 v. Chr. begonnen (Veli. 2,81 Cass. Dio a. a. o.) und 
28 v. Chr. eingeweiht (Cass. Dio 53, 1, 3 Ascon. zu Cic in toga candida 
s. 91 Or. CtL I 2 s. 331 fast. Amit und Antiat z. 9. Oktober) vergl. 
IV 24 Jordan-Hfllsen 3,66ff Nomendator s. 75. 14. 55 PW III 417 ff 
Thes. II 1957, 72 ff 2 an der stelle auf dem forum vor der regia, dem 
hause des pontifex maximus, wo Caesars leichnam verbrannt worden 
war, wurde sofort ein altar errichtet, ein uiptoov zu errichten beschlossen 
(Cass. Dio 47, 18 f), das am 18. Aug. 29 v. Chr. als aedes divi Iuli ein- 
geweiht wurde (Cass. Dk> 51,22,2. 19, 2 fast ann. Iul. Amit Antiat AUif. 
zum 18. Aug. CIL I' s. 244. 248. 217) vergl. Jordan 2,4o6f Hulsen 
Forum 123 ff (mit abbUdungen) Nomenclator s. 81 Richter Topogr. s. 92 ff. 
das Lupercal, ursprunglich eine dem Pan geweihte felshdhle (daher I lavoc 
lepov) am sudwestfusse des Palatin, in der angeblich die wolfin die aus- 
gesetzten zwUlinge gesaugt hat, wurde von Aug. in ein nymphaeum um- 
gestaltet (s. Dionys. ant 1,79,8. 32,4 Serv. Aen. 8,343. 90) vergl. Jordan 
1,454 f Jordan-Hulsen 3,37 ff Hulsen Nomenclator s. 44 3 eius fiXr eiius 
4 die porticus Octavia am circus Flaminius in der nahe des Pompeius- 
theaters (nicht zu verwechseln mit der porticus Octaviae beim Marcellus- 
theater s. Fest. s. i^8 M.), die nach einem brande von Aug. i. j. 23 v. Chr. 
nach dem dalmatischen kriege wiederhergesteUt wurde, behielt ihren namen 
vom ersten erbauer, Cn. Octavius Cn. f> dem besieger der flotte des 
Perses von Makedonien i. j. 168 v. Chr. vergl. Jordan-Hulsen 3, 488 f 
Nomenclator 58 eddem in solo fehlt im gr. die erbauung der kaiserloge 
im circus maximus (Suet. Aug. 45,1 Claud. 4,3 CIL VI 9822), vom 
griechischen (ibersetzer falschlich durch vaov wiedergegeben, wird man woi 



22 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [IV 

5 pulvinar ad drcum maximum, JJ aedes in Capitolio Iovis Feretii 
et Iovis Tonantis, (§) aedem Quirini, § | aedes Minervae § 
et Iunonis Reginae § et Iovis Libertatis in Aventino, § ] aedem 
Larum in summa saou via, § aedem deum Pendtium in Velia, 
§ | aedem Iuventatis, § aedem Matris Magnae in Palatio 
feci. § | 

20 Capitolium et Pompeium theatrum utrumque opus 

zo impensa grandi refeci || sine ulla inscriptione nominis mei. § 

Rivos aquarum compluribus locis | vetustate labentes refeci, 

. in verblndtmg bringen mflssen mit emer umfangreicheren restaurierung 4es 
ganzen baues nach dem brande voa 31 ▼. Chr. (Cass. Dio 50, 10 Cassiod. 
var. 3,51) vergL Hfflsen 3,123! Wissowa ReL u. Ktiltns 262,$ 5 in 
der nahe des naupttempels des Jupiter optitnus maximus auf dem Capitol 
be£and sich eine kapelle des lupiter Feretrius (Zti« Tporcato^opoc), in 
dera die rOmischen feldherni die waffen und rtlstung der von flmen eigen- 
hftndig erschlagenen feinde aufhingen ; sie wurde intakt anfgenommen in 
den grSsseren von Aug. auf anraten des Atticus (wol 31 v. Chr.) erbauten 
tempel (Nep. Att 20 Liv. 1,10. 4,20,5 Dionys. 2,34 Paal. Fest 189. 92 
u, s. w.) vergl. Jordan 2,47 f Nomenclator s. 83 Wissowa a. a. o. s. 103. 
am eingang der area Capitolina weihte Aug. am 1. Sept 22 v. Chr. dem 
lupiter Tanans fur wunderbare enettung vom tode duVch blitzschlag auf 
der kantabrischen expedition (26/25 v - Cka.) einea tempel (Suet Aug. 29. 91 
Cass. Dio 54,4 fast ann. lul. Arv. Amit. Antiat zum 1. Sept CIL I* 
s. 214. 244. 248) vergl. Jordan 2,48 f 77 Nomenclator 83 Wissowa s. 107. 
der vom konsul L. Papirius Cursor i. j. 293 v. Chr. vieiieicht an stelle eines 
alteren saceilum (vergl. Paul. Fest 255 M.) erbaute tempel des Quirinus 
auf dem Quirinal wurde wiederholt durch blits und feuer beschadigt, xu- 
letst 49 v. Chr. t doch bald provisorisch wiederhergestellt, bis Aug. dem 
stadtgrunder Romulus-Quiiinus ein neues prachtiges heiligtum errichtete, 
das am 17. Febr. (?tag der Quirinalia) 16 v. Chr. eingeweiht wurde 
(1. Dio 54,19,4 fast ann. Iul. Caeretan. und Farnesian. zum 17. Febr. 
CIL I 3 s. 212. 250) vergl. Jordan-Hulsen s. 407 ff Nomenelator s. 87 
Wissowa Kel. und Kult s. 141 Gesammelte Abh. s. 146 f 268 f Mommsen 
CEL I 8 s. 310 6 nach 16 v. Chr. stellte Aug. auf dem Aventin den 
bereits zur zeit des punischen krieges erwahnten Minervatempel wieder 
her, dessen grtmdungstag auf den 19. Marz fiei, wahrend die errichtung 
des augusteischen tempels am 19. Juni festlich begangen wurde (Ov. fast 
6,728 Fest 257. 333 Forma urbis frg. 2 fast Praen. zum 19. Marz CIL 
I* s. 234 fast. Esquil. und Amit. zum 19. Juni CIL I* s. 211. 244) vergl. 
Jordan-Hulsen 3, 159 f Nomenclator s. 86 Wissowa a. a. o. s. 203. den 
vom diktator CamiUus i. j. 396 v. Chr. gelobten, 392 eingeweihten tempel 
der luno Regina bei der heutigen kirche s. Sabina hatte Aug. erneuert 
(s. Liv. 5,21,3. 22,7. 23,7. 31,3 Dionys. ant 13,3 CIL VI 364. 365) 
vergl. Jordan-Hulsen 3, 165 ff Wissowa s. n6f der tempel des Iupiter 
Libertas (Zsu; 'EXev^^ptoc) ist vielleicht identtsch mit dem in den fast. 
ann. Iul. Arv. zum 1. Sept CIL I* s. 214 erwahntenVfli/*' Libero, dessen 
tempel alsdann doch wol in beziehung zu setzen mit dem 238 v. Chr. von 
konsul Gracchus gegrundeten tempel der Libertas (s. Liv. 24, 16, 19 PauL 
Fest 121) vergl. Jordan-Huisen 167, dagegen Wissowa Rel. 105 f 126 f 
7 der larentempel (vao« ijpcauv s. CIL X 3737 Rohde 2 8 358 ff Wissowa 
s. 148 ff) in sutnmd sacrd vid lag wol auf der dem forum zugewandten 
teite der Velia in der nahe des Penatentempels (nicht bei der Torre 



X] RES GESTAE MVI AUGUSTI 23 

5 Oxta[ootav, 8(c) «pfcto^ afrrtjv avfotiptv, va6v icpb<; t<p | 
pcrdXq» t**o8p<6a<a, (§) vao&c iv KaftittaXU» | At6<; Tpoffaio~ 
tptfpoo xai Aiic Bpovtrjoloo, vaAv || Koptlv(o)o, (§) vaooc s Adnjv«c » 
xai "Hpac BaotXttoc xai | Ai6c iSXtodtpioo 4v 9 Aootvt(vq>, 
ita6<«v nobc rg | {tp$ 6S41, foftv xatotxtottov 4v OfttXiq, vaiv 
JNtdJtTfjtofe, va)ov tf.7jtp6<; fttfcv iv IlaXatty iwoTjoa. | 

20 Ka*tttf>X(to)v xai t6 IIofMnjtoo -Matpov IxdVrtpov || t6 15 
ipfov avaX6{taotv fttYiototc 4*toxt6aoa Xjvto &rtfpa<p?}<; *o& 

fehlt im lat X 10 Kvpcfo{o)v die regelrechte umschreibung des latei- 
nischen Quirini. vergl. ^wzW xvpct, Quiriaeus Kvpis»6c 8. Buecheler Rh. 

cartnlaria, dem templum Itrtris Statoris), so dast belde bei den fnndamentalen 
verfinderungen der Velia unter Hadrian und, Constantin spurlos ver- 
schwunden sein mdgen {Ov. fast 6,791 Obseq. 41 CIL VI 30954) 
vergl. Jordan 2,420. 280 10 " Jordan-Hfilsen 3,22*° sumtnd fehlt im griech, 
die im VI jh. der stadt verschiedentKch erwShnte aedes deum Penafium 
an oder auf der Velia (Varr. 1. 1. 5,54 Varr. bei Non. 531 bei Donat. 
za Ter. Eun. 256 Liv. 45,16,5 Obseq. 13) wurde von Aug. neu gebaut 
vergl. Jordan 2, 416 ff Nomendator s. 86 deum gen. plur. wie IV 17 VI 33 
aedem fehlt 2mal im griech. 8 die vom decemvirn C. Licintus Lucullus 
i. j. 191 v. Chr. giekhzeitig mit dem tempel der Magna Mater auf dem 
Palatin geweihte Iuventatis aedes in circo maximo in der nShe des 
Summanus ad circ. max. (fast. Amit. und Esquil. zum 20. Juni =» CIL 
I* s. 244 s. 211) wurde 16 v. Chr. dnrch brand zerstort nnd von Ang. 
wieder aufgebaut (Liv. 36, 36, 5 f Plin. nat 29,57 Cass. Dio 54, 19,7). 
vergl. Jordan-Hnlsen 3,119. der 204 v. Chr. gelobte und 191 geweihte 
tempel der Magna Mater auf der westspitze des Palatin wurde zwei- 
mal durch brand, zuletzt 3 n. Chr. (Val. Maz. 1,8,11 Suet. Aug. 57 
Cass. Dio 55,12) zerstort: er wurde von Ang. wiederhergesteUt. dedika- 
tkmstag 10. April (fast. Praen. zum 10. April = CIL I* s. 235) vergl. 
Jordan-Hiilsen 3, 51 ff (mit umfangreicher, auch archaeol. - architekton. 
litteratur) Nomenclator s. 85 Wissowa Rel. 263 f 9.10 das nach wieder- 
holten neubauten des Sulla und Catulus wieder mehrfach beschadigte 
nationalheUigtum auf dem Capitol war angeblich 9 v. Chr. vom blitz ge- 
troffen worden (Cass. Dio 55, 1), den schaden heitte Aug. mit gewaltigem 
aufwand. desgleichen steflte er das grossartige steinerne theater des 
Pompeius im s&dlichen teil des Marsfeldes (erbaut 55 v. Chr.) wieder 
her, das infolgedessen spaterhin den beinamen Aug{ustum) erhielt (CIL 
VI 9404) s. Jordan-Hulsen 3, 524!! Nomenclator s. 91 10. 11 zu den von 
Aug. vorgenommenen reparaturen an den wasserleitungen s. Frontin. de 
aq. 125 CIL VI I243ff I249ff 31 561»—« und das edikt des Aug. de 
aquaeductu Venafrano (CIL X 4842) vergl. Jordan 1,467!! (452 ff) Lan- 
ciani I comentarii di Frontino intorno le acque et gli aquedotti (Atti dei 
Lincei) Rom 1880 Gardthausen 1,994 — 1001 (2,607 — 616) O. Hirschfeld 
Verw.-B.* 273 ff 11. 12 die aqua Mdrcia (benannt von dem praetor Marcius 
JRex 144 v. Chr.), die aus der gegend von Tivoli Rom das bei weitem beste 
trinkwasser damals wie heute zufuhrte, wurde unter Aug. durch einen 
neuen arm (die aqua Augusta s. Thes. II 1414,6^1) verstarkt und erhielt 
den gesamtnamen aqua Iulia Tepula Marcia s. Frontin. de aquis 12 
Plin. nat 31,41 CIL VI 1249 vergl. Jordan 1,465 Jordan-Hulsen 3,228 
Nomenclator s. 4 R. DelbrQck Hellenistische Bauten in Latium. Wilh. 



24 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [IV 

(§) et aquam quae Marcia appell&tur duplicavi | fonte I novo 
in rivum eius inmisso. § Forum Iuliurn et basilicam, | quae 

( fuit inter aedem Castoris et aedem Saturni, (§) coepta pro- 
fligata|que opera a patre meo perfeci § et eandem basilicam 

15 consumptam in||cendio ampliato eius solo sub titulo nominis 
filiorum m(eorum i)n|cohavi (§) et, si vivus non perfecissem, 

? perfici ab heredib(us iussi.) | Duo et octoginta templa deum 
in urbe consul • sex(tum ex decreto) | senatus refeci, nullo 
praetermisso quod e(o) temp(ore refici debebat.) | Con(s)ul 
septimum viam Flaminiam a(b urbe) Ari(minum feci et pontes; || 

ao omnes praeter Mulvium et Minucium. | 

21 In privato solo Martis Ultoris templum (f)orumque 
Augustum (ex mani)|biis feci. § Theatrum ad aede Apollinis 
in solo magna ex parte a p(r)i(v)atis | empto feci, quod sub 
nomine M. Marcell(i) generi mei esset. § Don(a e)x | manibiis 
in Capitolio et in aede divi Iu(l)i et in aede Apollinis et in 

Schultze Zur Geschichte lateinischer Eigennamen 562 und anm. zu 
IV 10. 11 11 Mdrcia wie Marcus, Mdrtis (IV 21) 8. W. Schultze a. a. o. 
s. 464 Walde Etymol. WSrterb. s. 370 f 12—16 das forum Iulium 
(meist Caesaris genannt), das noch unvollendet am letzten tage des sieges- 
festes nach der schlacht bei Thapsus am 26. Sept 46 v. Chr. gleichzeitig 
mit der basilica lulia dediziert wurde (Plin. nat. 35, 156 Cass. Dio 43, 22 
Appian bell. civ. 3,28 NicoL Damasc Caes. 22), hat Aug. vollendet vergl- 
Jordan 2,439. 441 Hulsen Forum s. 16 Nomenclator s. 34 Drumann 3,616 
Gardthausen 1,971. die gleichzeitig mit dem forum Iulium dedizierte 
basiUca Iulia Wnrde bald durch feuer zerstSrt und sofort neu aufgebaut 
zu ehren der sShne C. und L. Caesar (i. j. 12 n. Chr. s. Suet Aug. 29,4 
Cass. Dio 56,27). die porticus war noch nicht fertig gestellt als der kaiser, 
starb. als name erhielt sich der altere und einfachere gegentiber basilica 
Gai ct Luci vergl. Jordan 2,194. 3^4 fi" Hiilsen Forum s. 51 ff Nomen- 
cJator s. 14 Thes. H 1762, 33 ff 13 coepta . . . -que fehlt im griech. 
13. 14 profligata = prope absoluta adfectaque (vergl. Gell. 15, 5) 17. 18 
i. j. 28 v. Chr. s. Hor. carm. 3,6 Liv. 4,20,7 Ov. fast. 2,62 Suet. Aug. 
29. 30 Cass. Dio 53,2,4f. 56,40 19.20 i. j. 727 s. Suet Aug. 30 Cass. 
Dio 53, 22 CIL XI 365. 367 Tibull. 1, 7, 57 ff vergl. Gardthausen 1,987 ff 
2,601 ff O. Hirschfeld Verw.-B.* 205 ff 19 bei der funfbogigen briicke 
iiber den Ariminus endet die via Flaminia % beginnt die via Aemilia 
refeci WSlfflin 1 nach VI 3 7 20 heute ponte Molle, wo die via Flaminia 
den fluss uberschreitet vergl. Jordan 1,407 f 415. pons Minucius un- 
gewisser lage, vielleicht benannt vom praetor des j. 51 v. Chr. Q. Minucius 
Thermus, der als consulatsbewerber und curator viae Flaminiae bereits 
von Cic Att. 1,1,2 genannt wird 21 der tempel des Mars Ultor auf 
dem Augustusforum (zu unterscheiden von dem gleichnamigen proviso- 
rischen rundtempel auf dem Capitol, der zur vorlaufigen aufnahme der 
parthischen feldzeichen i. j. 20 bestimmt war s. Cass. Dio 54,8 Gardt- 
hausen i,828f und Jordan 2,46), vor der schlacht bei Philippi gelobt, 
wurde erst am 1. Aug. 2 v. Chr. eingeweiht, und in seinem allerheiligsten 
fanden dann die feldzeichen ihre dauernde statte (V 42) vergl. Jordan 
2,442f 446 f Nomenclator s. 85 Gardthausen 1,873. 97 2 « II02 - II22 - 
(2,474,14. 511,19. 587,64. 718,25) Mommsen CIL I* s. 323 iiber 



X— XI] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 25 

Ijjlo5 6v6|i.atoc. § 'ATe&fOoc o|8dtra>(v 4v wXsftaTOtc TdTCOt*;, fg 
TcaXatdtwci 6Xto|ftdvov(Ta? lx)soxe6aoa xal 58a>p to xaXoo- 
asvov | MAp(xtov i8C)irXo)oa «tjx^v v£av slc ti (islftpov || (a&too 20 
eirox8Ts6o)ac. (§) 'Afopav 'IooXtav xal Saot|(Xtx-Jjv rJjv (lsto£6 
t)oo ts vaoo twv Atooxd|(pa>v xai too Kpdvoo xata)pepXYj(iiva 
spfa bnb too | (rcatpdc p.00 itsXsta>oa xa)l rhv aortov paotXtx^v | . 
(xaodsldav eirl, a6£u]Wvtt) iSA^st afrrijc e£ feciJ|Ypayf)c 6v6-XI 
jiatoc twv spUbv old>v 6ft(7]p££|i7))v I xal sl |x^ aot&c tstsXsta>- 
x(oWiu, T)eXs(t)a>(^fjvat bitb) | td>v ejiflv xXinpovd|ia>v ercera£a. 



_(6)o (xai OYSoJl^xovta vaooc ev t* 7cdX(st lxt)ov 5«(atoc 
odYjia/Htt oovx(X)ifltoo SicsoTCsoao(a) o(o)8eva ir(e)pii(wc<*>v, 8c) | 5 
6xslv<p tcp XPtvy eiciaxeoi)c iSstto. § (°T)ica(toc i)|p8(o)|JLOV 
68ov 4>(Xa|uvtav aic6) T&jwqc ('Apfcjuvov) | 7(s^)6pac ts tdc 
sv afirjj icdtoac 2£a> oostv tcov |jrf) | i?c(t)8so(iiva>v e(ic)wxeoi)c 
eicfojaa. J| 

2 1 3 Ev i8ta>ttxcp eSdt^ei v Apsa>c 'A|i6vtopoc aifopdiv ts Es-| xo 
Paorijv ex Xay6pa>v ettdrjaa. (§) ©latpov icpic tcp | 5 A«dXXa>voc 
vacp STci eSdyooc ex icXstotoo jiipooc aYofpaoflivtoc av^eipa 
(§) iicl ovdjiatoc Mapx^XXoo | too ^ajippoo jioo. 'Ava*rc|j.ata 
sx Xa<p6pa>v ev Ka?ct||ta>XCc|> xai va<j> 'IooXtcp xai vatp 'ArcoX- 15 

Mus. 62,154 Siebourg ebda s. 638 18 (&c)caxevoa derstein 22.23 rou 
und piou fehlen bei Mommsen* XI 5 man erwartet Tcaptdwv oartc 8 statt 
der namen Mulvium et Minucium die erlauterung fcuctv tcav ui) Ircifteo- 
uivcdv ^TCtaxftUTJc 10 nach 'Afuwopo; fehlt vadv in beiden texten von 
Ancyra und Apollonia 12 outA&covoc Ancyr. 13 ovouari Apoll. 

das an das forum Caesaris in NO anstossende, auf privatem grand und 
boden mit immensen kosten erbaute, zw. 6 und 2 v. Chr. eingeweihte 
forum Augustum oder Augusti (auch Martis), seine baugeschichte und 
ausschmuckung (s. VI 27) vergl. Jordan 2,4431* 445 f Nomenclator s. 34 
Gardthausen 1, 971 ff 2,5851* Thes. II 1 392,34^1* Arthur Schneider Das 
alte Rom taf el 7 22. 213 das vom diktator Caesar auf dem areal eines 
tempels der Pietas zwischen Capitol und Tiber begonnene theater hatte 
Aug. nach erweiterung des complexes durch ankauf von privatgrundstucken 
am 4. Mai 1 1 v. Chr. zu ehren seines 23 v. Chr. verstorbenen schwieger- 
sohnes Marcellus eingeweiht (s. Plin. nat. 8, 65 Suet. Aug. 29, 4 Cass. Dio 
53.30. 5 f. 54,26,1 CIL 6,32323, 156 f) vergl. Jordan-Hulsen 3, 515 ff 
Nomenclator s. 90 Gardthausen 1,967 (2,581,37) 22 tiber den alten 
Apollotempel (im gegs. zum prachttempel des Apollo in Palatio) zwischen 
forum holitorium und circus Flaminius am fusse des Capitol vergl. 
Jordan-Hulsen 3, 535 ff Nomenclator s. 74 zu ad aede s. Fleckeis. Jahrb. 
suppl. 25,56^ a p(r)i(v)atis fehlt im griech. 23 — 26 die gesamtsumme 
der aufs Capitol und in die tempel des divus Iulius, Apollo, der Vesta 
und des Mars Ultor dedizierten geschenke aus der beute giebt Aug. auf 
100,000,000 sesterzen (25000000 denare= 17500000 mark) an, w&hrend 
Suet. (Aug. 30) den kaiser allein aufs Capitol schenken lasst 16000 pfund 
gold (64000000 sesterzen = 16000000 frcs) und edelsteine und perlen 
im werte von 50000000 sesterzen (= 12500000 denare) vergl. Mommsen* 
s. 88 f 24 aede divi Jti(l)i\ vorw 'louXlu statt va<5 ^Jeou 'lovUou gr. 



2 6 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [IV 

25 ae|jde Vestae et in templo Martis Ultoris consacravi, § quae 
mihi constijterunt HS circiter milliens. § Auri coronari pondo 
triginta et quinjque millia municipiis et colonis Italiae con- 
ferentibus ad triumpho(s) | meos quintum cohsul remisi, et 
postea, quotienscumque impetator a(ppe)l|latus sum, aurum 

30 coronarium non accepi decernentibus municipii(s) || et coloni(s) 
aequ(e) beni(g)ne adque antea decreverant. | 

22 T(e)r munus gladiatorium dedi meo nomine et quin- 
quens filiorum me(o)|rum aut n(e)potum nomine; quibus 
muqeribus depugnaverunt homi|nu(m) ci(rc)iter decem millia. 
(§) Bis (at)hletarum undique accitorum | spec(ta)c(lum po)pulo 

35 pra(ebui meo) nomine et tertium nepo(tis) mei no||mine. 
§ L(u)dos feci m(eo no)m(ine) quater, (§) aliorum autem 
m(agist)ra|tu(um) vicem ter et vicie(ns). (§) (Pr)o conlegio xv 
virorum magis(ter con)|(l)e(gi)i colleg(a) M. Ag(ri)ppa (§) lud(os 
s)aecl(are)s C. Furnio C. (S)ilano cos. (feci.) | (C)on(sul xiii) 
ludos Mar(tia)les pr(imus feci), qu(os) p(ost i)d tempus dein- 
cepfe) | ins(equen)ti(bus ann)is (fecerunt co)n(su)les. 

40 (§) (Ven)ati(o)n(es) best(ia)||rum Africanarum meo nomine aut 
filio(ru)m meorum et nepotum in ci(r)|co aut (i)n foro aut in 

25 in aedt, in templo und Ultoris fehlen im griech. 26 — 30 das zur 
anfertigung der coronae triumphaies oder c* aureae (s. PW IV 1637 ff) 
von den besiegten vdlkerschaften oder den itaHscben munidpien iiber- 
reichte (oder auch erhobene) aurum coronarium (s. Mommsen* 89 Staats- 
recht I 8 427, 2 Marquardt Staatsverwaltung 2 s. 285 PW II 2552 f Thes. II 
1531, 27ff), das in einer h6he von 35000 pfund (= ca 150000000 
sesterzen) aus anlass des aktischen triumphes (i. j. 29 v. Chr.) die gesamt- 
burgerschaft Italiens dem sieger darbot (daher im gr. rac tU tov ar&pon»c(v 
^)Ttaf7cX(a;), hat der kaiser abgelehnt ebenso, wie ahnliche ehrengaben 
seitens der italischen municipien und colonien aus anlass der verschiedenen 
acclamationes imperatoriae (s. PW I 149 f vergl. Cass. Dio 51,21 Gardt- 
hausen I,i352ff) 28 ad triumph6(s) meds fehlt im griechischen text 
90 zu adque vergl. Thes. II 1048, 44 ff 31—33 von den 8 hier erwahnten 
fechterspielen sind 7 auch anderweitig bezeugt: 1) i. j. 29 v. Chr. bei 
der einweihung der aedes divi Iulii (Cass. Dio 51,22), 2) i. j. 28 aus 
anlass des sieges von Actium (ebda 53, 1), 3) i. j. 16 durch Tiberius und 
Drusus (ebda 54, 19), 4) i. j. 12 im namen des Gaius und Ludus (ebda 
54, 28. 29), 5) i. j. 7 aus anlass der leichenfeier des Agrippa (ebda 55,8), 
6) i. j. 2 v. Chr. bei der.weihe des Marstempels (s. zu IV 43), 7) i. j: 6 
n. Chr. zu ehren des alteren Drusus durch dessen s&hne Germanicus und 
Claudius (Cass. Dio 55,27 Plin. nat. 2,96. 8,4) vergl. Suet. Aug. 43 
Mommsen 3 s. 90 Gardthausen i,593ff 2,321 ff O. Hirschfeld Verw.-B.* 
s. 285 ff L. Friedlander Rh. Mus. 10, 544 Sittengesch. 2, 295 ff Marquardt- 
Wissowa Rdm. Staatsverw. 3 s. 482 Dessau 505 1 f f 32 nomine fehlt 
im griech. 33 — 35 die von Aug. dreimal inszenierten ringkampfe (auf 
dem Marsfelde wurden zu dem zwecke h6lzerne tribunen errichtet), denen 
der kaiser besonderes interesse widmete, erwahnen Sueton (Aug. 43 f f ) und 
Cass. Dio 53, 1 (zum j. 28) vergl. vorige anm. 35. 36 citiert Suet. Aug. 43. 
gewohnliche spiele im circus und theater, wie sie von eintretenden beamten 



XI— XH] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 27 

Xowoc | xal -EoTtac xal y A(psa>)c a©t£pa>oa, & s(iot xacfoci) | 
sVjoc (tt>pia8a>(v 8t)oY«(t)Xta>v icsvrax(oota>v.) | Elc XP Dao ^ v a **- 
(pavov XstTp&v tpta([iupia)v) | jcevraxtoxstXtaw xata^spoooatc 
ta(tc sv 3 I)taXt||q, rcoXstTstatc xai aicotxiatc oovs)(a>p7](o)a zb 20 
(ft£|t)|?CT0v t>icaTs6a>v, xai Sotspov 6odxtc (a&r)oxpdta>p | rcpoo- 
ij7ops6d7jv, Tac slc t6v ore^pavo(v S)*aYTe|Xiac oox SXa(3ov ^^ 
<piCo|iiva>v Td>v rc(oXsiTst)d>v | xai aicotxt&v (xsta rijc aorfjc 
rcpo^ojjitac, xa)ft|jd(ttep xal &|flfiy t)o(to rc)ptf(Tspov). | XII 

22 (Tpic (iovo)|iay(tav lda>)xa T<j> s(uj> 6v6(iatt xai | (rctv- 
taxtc t<&v ofov (xoo 7) o[)a>v&v* h atc (iovo|(aaxtat<; s(tay^- 
oavro i)v(if&c |t6)pt(o)t. Alc iftXijrflrfv) 7cav||T(ax<Mtev) |is(ra- 5 
ics|i.y#eVca>v Y«ptxo)o a*)r<ovoc <Wav | (t<j> 8^|X(j> 7c)ap6oYOv t(<j> 
s^tttp 6v6(iatt xai tptt(ov) | t(oo oUovoo jjlod. 84ac £c6if))oa 
8t saoo tstpdx(0 | Std 84 t&v $XXa>v apx^v &v [lipst Tpic 
xai stxooaxtc. § ] Ticsp twv SsxarcevTs (dvop)a>v, $ya>v oovdp- 
Xovta || Mdpxov A?pwc7c(av, Tac ft)eac (8)ta exatov %cw ifsivo-| 10 
{livac 6v(o|iaCo|iiva)c o(at)xXdpstc ercdTjoa TaLy | <f>oopv{(j> 
x(al) Tai(j> Xs(t)Xav<j> oicdTotc. (§) TrcaTOc Tpto|xat8sxaTOV 
(diac y Apsa>c 7cp)&toc eicefyoa, &c (ist 3 s|xstvo(v x)pdvov S£ijc 

16 (a)9it^pwaa Apoll. 24 (*«)Sa(i«p ^T)9(aavToit)p6(Tepov) Mommsen 

gegeben werden mussten, hat Aug. in seinem namen 4mal, in anderer 
dagegen 23mal gegeben vergl. Gardthausen 1, 596. 2, 321, 17 36 magis(ter 
cont)e{gi)i fehlt im griech. 96« 87 die anfangs der neunziger jahre ge- 
fundenen akten der ludi Zatini saeculares quinti unter Augustus vom 
1 — 3 Juni 17 v. Chr., zu denen Horaz das carmen saeculare verfasst, 
septimi unter Septimius Severus (i. j. 204) sind CIL VI 32323. 32326—32334 
= Ephem. epigr. VIII s. 225 — 274. 274 — 309 mit ausfuhrlichem commentar 
von Mommsen nebst nachtrag von H. Dressel (dber munzen des Aug. 
und Domitian, die zu den ludi saeculares in beziehung stehen) s. 310 — 315 
und taf . I ediert vergl. Gardthausen 1,1002 — 1017. 2,616 — 630 96 XV 
virorum, aber triumvirum 37 lud{os s)aecl{ares) im griech. umschrieben 
C. Furnius (Prosopogr. 2,103,415) und C. Iunius Silanus (ebda 2,244, 
543) waren konsuln i. j. 17 v. Chr. saeclares wie IV 43 spectaclum 
38—39 die ludi Martiales oder die Martialia zur erinnerung an die 
einweihung des tempels des Mars Ultor i. j. 2 v. Chr. zum ersten mal 
begangen kiindeten als doppeltes denk- und dankfest (am 12. Mai und 
1. Aug.) auch spateren geschlechtern von der suhne der alten schuld (s. 
Propert 4,3, 3 ff Suet. Claud. 4 Cass. Dio 60,5. 56,46) vergl. Mommsen 3 
s. 93 CIL I* 318 Gardthausen 1,598.829. 2,325. 476,23 Friedlander 
Sitt-Gesch. 2 6 s. 314 Marquardt-Wissowa Rdm. St Verw. 3,483. 503 
Wissowa Rel. und Kult s. 389 39 — 42 verschiedene tierhetzen er- 
w&hnen Suet Aug. 43 Cass. Dio 54, 26. 55, 7 f. 10, 56, 27 Plin. nat 8, 64. 65, 
bei denen I5wen, tiger, crocodile z. t in sehr grosser zahl getdtet wurden 
vergl. Mommsen* s. 94 Gardthausen 1,595 41 gemeint ist das steinerne 
amphitheater des Statilius Taurus im sudlichen teile des Marsfeldes vom 
j. 30 v. Chr. (s. Jordan-Hulsen 3,4961). der plural ist in der eigentlichen 
bedeutung des namens begrundet (s. Ov. met 11,25 structoque utrimque 
theatro). vergl. Friedl&nder Sitt-Gesch. 2 6 551 ff PW I 1960 Thes. I 



28 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [IV— V 

amphitheatris popul(o d)edi sexiens et viciens, quibus con- 
fecta sunt bestiarum circiter tria m(ill)ia et quingentae. 

23 Navalis proeli spectaclum populo de(di tr)ans Tiberim, 
in quo loco | nunc nemus est Caesarum, cavato (solo) in longi- 

45 tudinem mille || et octingentos pedes, (§) in latitudine(m mille) 
e(t) ducenti. In quo tri|ginta rostratae naves triremes a(ut 
birem)es, (§) plures autem | minores inter se conflixerunt. 
Q(uibus in) classibus pugnave|runt praeter remiges millia ho- 
(minum tr)ia circiter. § | 

24 In templis omnium civitatium pr(ovinci)ae Asiae victor 
50 orna||menta reposui, quae spoliatis tem(plis is) cumquo bellum 

gesseram | privatim possederat §. Statuae (mea)e pedestres et 
equestres et in | quadrigeis argenteae steterunt in urbe xxc 
circiter, quas ipse | sustuli (§) exque ea pecunia dona aurea 
in aede Apol(li)nis meo nomi|ne et illorum, qui mihi statuarum 
honorem habuerunt, posui. § || 
T 25 Mare pac&vi a praedonib(u)s. Eo bello servorum, qui 
fugerant a dominis | suis et arma contra rem publicam cepe- 
rant, triginta fere millia capta § | dominis ad supplicium sumen- 
dum tradidi. § Iuravit in mea verba t6ta | Italia sponte sua 
et me be(lli), quo vici ad Actium, ducem depoposcit. § Iura-|| 
5 verunt in eadem ver(ba provi)nciae Galliae Hispaniae Africa 
Sicilia Sar|dinia. § Qui sub (signis meis tum) militaverint, 
fuerunt senatores plures | quam dcc, in ii(s qui vel antea vel 
pos)tea consules facti sunt ad eum diem | quo scripta su(nt 
haec, lxxxiii, sacerdo)tes ci(rc)iter clxx. § | 

.26 Omnium prov(inciarum populi Romani), quibus finitimae 

1984 43 — 48 gelegentlich der feierlichen einweihung des Mars Ultor 
tempels i. j. 2 v. Chr. gab Aug. dem volke das schauspiel einer see- 
schlacht, zu deren inszenierung er ein bassin von 1800 rdmischen fuss 
lange und 1200 fuss breite (53oX35 om )» eme naumachie, in Trastevere 
beim nemus Caesarum (d. i. Gai et Luci s. Cass. Dio 66,25,3) zwischen 
der heutigen villa Lante und dem Tiber hatte ausgraben lassen s. Suet. 
Au g« 43 VeU. 2,100 Ov. ars am. i,i7iff Front. de aq. 11 Tac. ann. 
12, 56. 14, 15 Dio 55, 10,7 Hier. chron. a. Abr. 2013 vergl. Jordan-Hulsen 
3,641 f 652ff Nomendator s. 46 Mommsen' s. 95 Gardthausen i,595f. 
2,323 Friedlander 2 6 410 ff 45 ducenti statt ducentos 47 (qutbus tn) 
classibus: tv (tout<i>) tw otoXo) 49 — 51 von solchen aneignungen und riick- 
erstattungen berichten Cass. Dio 51, 17 Strab. 13, 1, 30 s. 595. 14, 1, 14 s.637 
Plin. nat. 34,58 vergl. Mommsen* s. 96 f mit anraerkung Gardthausen 
1, 465 f 2, 251, 26 ff 49 pr{ovinci)ae fehlt im griech. 51 — 64 um den tempel 
des Apoll (auf dem Palatin) mit goldnen dreifussen, schilden und anderen 
weihgeschenken schmticken zu kOnnen, liess Aug. 80 silberne statuen zu ross 
und wagen, die ihm verehrer zu Rom gesetzt hatten, einschmelzen (s. Suet. 
Aug. 52 Cass. Dio 53,22. 52,35. 54,35 Plin. nat. 33,151) vergl. Gardt- 
hausen 1,964, 2, 578, 19. 20 53 dede wol ein versehen des steinmetzen, da 
diphthonge hier keinen apex erhalten VI — 3 die zahlreichen fluchtigen 



XII— XIV RES GESTAE DIVI AUGUSTI 



29 



(toic (x)sT^SLta IvtaoTOic || 8 fehlen 24 buchst. jiot IflOTjoav oi 15 
5rca|(TOt) fehlen 12 buehst. v yW/«a /5 £«*•&/. tjc #Y]pt<ov s | 
liicke von 4 zeilen. 

23 N(ao[iaxia<; <&£av xcj> 8m<|> S8<o)xa rc£fo)av too Tt|((3£- 
ptSoc, iv <J> t67C(|) SotI vo)v SXooc Katoa(pto)v, | ixx6xa>(xa><; 
t6 eSayoc) s(t)c {i>)x(o)c yetXtov 6xwtxo|afo>v 7Co8(a>v, sic x)Xd- 
t(o)c x 1 ^^ 8taxo(o)te>v. Sv -g II Tptaxo(v)ta vaoc SjipoXa S/oooat XIII 
tpnjpstc ^ 8i|xpot(ot, al) 8e ijooovsc rcXstooc svaojitfytjoav. § | 

5 Ev t(oot<j>) t<j» otrfX<|> frfawCoavto l£a> ta>v spsta>v | rcp6orc(oo) 
SvSpec Tp(t)ox(e)t(ty ot . |[ 

24 ( 5 Ev vao£)c ic(ao)wv 7c6Xea>(v) tt}c ( 5 A)oWa)<; vstxnjoac ta 5 
<4vaft£|({iata aic)oxat^ot7]oa, (& etxev) l(8[a) tepoooX>Joa<; 6 | 
&tc ? (sjiod) 8(t)aifa>vto#sl<; rcoX£({itoc). 5 Av8ptavte<; rce|Coi xal 
gcptTCTCot aoo xat e<p ? apaaotv apfopot ebti^xet|oav ev t^ 7c6Xet 
ev?6c OYOOKjxovta, o8c aot6c *Jjpa, |[ ex tootoo te too xp^l^rcoc » 
avaftejiata vpood ev | t<p va$ too 3 A7cdXXa>voc t<j> te eji<j> 
6v6(iatt xai | exetvov, otttvdc jie (t)oototc totc avSptaoiv etei- 
|iT)|oav, avgdipta. | 

25 OdXaooa(v) 7cetpateoo{ieVy]V otc6 dwcootat<ov 8oo||Xa>v 15 
(elp7jv)eooa • e£ tov tpetc tcoo [ioptd8ac totc | Se(ojc<5tat)c eic 
xdXaotv 7rapdda>xa. 8 y Q(iooev | (eic to6c e(ioo)c X6700C aTcaoa 

*h 'ItaXta exoooa xa|(jie tcoX^jioo,) <p erc' 5 Axtl<p eve(t)xY]oa, 
^Y6|idva Hi]|(tijoato. ©)(iooav eic to&c (a&too)c Xdfooc erca(p)-|j 
ve(tat TaXa)tta loTtavia AtfftT] St(xeX(a Sap)8a>. OE 07t 20 
e||i(atc OYjjiiatc t6)te otpateo(od(ievot -Jjoav oovxXY]tt)|(xot 
TcXeCooc i7ct)a(xool)a>v • (e)v (a&totc 0? i] TCpdtepov $) | (tiet- 
ercetta) e?(£vov)to (5rc)a(tot etc ex)e(t)v(igv rnv ^)[ii|(pav, ev % 
taota feYpa7cta)t, 6(Y8oijxo)vta tpe(t)c, Up(et)c || 7cp<5o7coo exa- XIV 
t6v §p8oa>J(x)ovta. | 

26 Ilaotbv i;capxettbv 8i5(io(o Ta>){iata>v, afc 8(iopa | ^v 

XIII 3 man erwartet al 8k TtUfouc -ijaaovec; ^vaujxax^oav 22 (£)v (autofc 

sklaven (30000) im heere des Sex. Ponipeius, denen allerdings der senat 
beim friedensschluss von Misenum (36 v. Chr.) die freiheit garantiert hatte, 
wurden trotzdem an einem tage ergriffen und nach Rom ihren herren zur 
bestrafung zugefuhrt 6000 wurden in ihrer heimat hingerichtet (s. V 33. 34 
Vell. 2,73 Lucan. 6,422 Plin. nat 28,13 Flor. 2,18 Appian befi. civ. 
5,72. 77. 80. 131 Dio 48, 19. 49, 12 Oros. 6, 18,33) v ^rgL Drumann 1,430 
Gardthausen 1,286 f 2, 147,23. der griechische text ist gekurzt zucontrd 
vergl. Lindsay-Nohl s. 632. 640 f 3 — 6 zur politischen constellation vor 
der schlacht bei Actium vergl. Suet Aug. 17 Cass. Dio 50,6 Plut Anton. 
56.61 Gardthausen 1,354. 2,181 f 5 (raXa)i(a Mcitavta griech. 6—8 
zu den angeblichen zahlen der senatoren, consulare und priester in den 
heeren des Aug. vergl. Momxnsen' s. 100 f 7 in i'j(s consulares et qui 
pos)ted J. Schmidt 1 9* 10 iiber die grenzerweiterungen, die Aug. hier im 
sinne hat, in Germanien, Illyricum, Kleinasien, Syrien und Afrika vergl. 



3 o MS GESTAE DIVI AUGTJSTI [V 

10 fuerunt || gentes quae n(on parerent imperio nos)tro, fines auxi. 
Gallias et Hispajnias provicia(s et Germaniam qua inclu)dit 
Oceanus a Gadibus ad 6sti|um Albis flum(inis pacavi. Alpes 
a re)gione ea, quae proxima est Hajdriano mari, (ad Tuscum 
pacari fec)i nuUi genti bello per iniuriam | inlato. § Cla(ssis 

I5 mea per Oceanum) ab ostio Rh&ni ad solis orientis re||gionem 
usque ad fi(nes Cimbroru)m navigavit, (§) quo neque terra 
neque | mari quisquam Romanus ante id tempus adit, § Cim- 
brique et Charydes | et Semnones et eiusdem tractus alii 
Germanorum popu(l)i per legatos amici|tiam meam et populi 
Romani petierunt. § Meo iussu et auspicio ducti sunt | (duo) 
exerdtus eodem fere tempore in Aethiopiam iet in Ar(a)biam, 

20 quae apell||(latur) eudaemon, (maxim)aeque hos(t)ium gentis 
utr(iu)sque cop(iae) ) caesae sunt in acie et (c)om(plur)a oppida 
capta. In Aethiopiam usque ad oppijdum Nabata per- 
vent(um) est, cui proxima est Meroe. In Arabiam usque j 
in fines Sabaeorum pro(cess)it exerc(it)us ad oppidum Mariba. § | 
27 Aegyptum imperio populi (Ro)mani adieci. § Armeniam 

25 maiorem inter)jfecto rege eius Artaxe § c(u)m possem facere 
provinciam, malui mai6rum | nostrorum exemplo regn(u)m id 
Tigrani regis Artavasdis filio, nepoti aujtem Tigranis regis, 

Mommsen' s. 102 f 10 — 12 vor allem durch die gallische und cantabrische 
expedition des Aug. (27 — 25), des C- Carrinas (Prosopogr. 1,306,375 
PW III 161 2, 2) gegen die Moriner {28 v. Chr.), des M. Messalla 
(Prosopogr. 3 s. 366) gegen die Aquitaner (27 v. Chr.) und die zahl- 
rekhen germanischen feldzuge vergl. Gardthausen i,653ff (2,351 ff> 
675ff (2,36711) io6iff (2,67iff) io82ff (2,6ox)ff) u6iff (2,765ff> 
U94ff ( 2 »7 8 9f0 I204ff (2,79811) I2i9ff (2,826) 10 fr&vicid{s) fehlt 
im griech. 11 item Germaniam qua (clau)dit oder {cin)git oder {am)bit 
Wdlfflin. zu dstium vergl. os dris 12 zu Albis vergl. Thes. I 1494, 8 ff 
12 — 14 von den erfolgen der romischen waffen in den westalpen zeugt 
die heute bis auf wenige buchstaben verlorene, aber durch Plin. uber- 
lieferte inschrift von Tropaea Augusti (dem heutigen Torbia bei Monaco) 
auf einem stolzen monument des Aug. auf dem joch der seealpen, das der 
kaiser errichtet hat zur erinnerung an die unterwerfung aller alpenvdlker 
vom mare superum bis inferum (CIL V 7817 Plin. nat. 3,136). zu den 
verschiedenen kriegszugen und der inschrift vergl. Strab. 4,6,7 s. 205 Liv. 
epit. 135 Vell. 2,90 Suet. Aug. 21 Cass. Dio 53,25,2. 54,20. 24 Cassiod. 
chron. ad a. 729 sowie Mommsen 2 s. 104, zu CIL V 7817. 7231 Gardt- 
hausen 1, 707 ff 2, 391 ff 12. 13 zu Hadridnd mari vergl. Thes. II 1098, 1 ff 
13 (pacificav)i Wdlfflin 14 — 18 gelegentlich des germanischen feldzugs 
des Tiberius i. j. 5 n. Chr. (s. Vell. 2, 106. Plin. nat. 2, 167) hatten die 
Cimbern an der kuste von Schleswig und Jiitland, wohin sich damals 
rdmische galeeren gewagt hatten, deren nachbarn die Charydes {Charudes 
Harudes s. PW III 2194: der ubersetzer falschlich XdtXvpss, namen 
eines pontischen volksstammes), endlich die Semnonen zwischen Elbe 
und Weser und andere deutsche stamme an der Eibe gesandte mit ge- 
schenken und der bitte um freundschaft geschickt vergl. Strab. 7, 2, 1 s. 293 
Mommsen* s. 105 Gardthausen 1,1167. 2,769 16 adit statt adiit. 17 



XVI- XV] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 31 

i-ftvij tA pri) &icoTaoo(6a)sva t* ifjasT^pcf ^hfeaovCa, tooc 8pooc 
e*s6c(T]o)a. (§) r«XaTtac xai r io||icav(ac, oaoC«c 8e xai rep- 5 
aavtav xafrcfe; 5 Q*ea|voc ictptxXeCet a*(6) ra8e(tp)cov (Jifcpt 
ortfaaToc | y AXptoc xoTaao(o ev) eipijvrj xa^oryjoa, y AXinic 
aic& | xXiaaTOc to5 icXtjo(ov Eiovtoo xtfXicoo (liYpt Top|pij- 
vtxfjc flaXdooTjc eipTjve6eoflai iceictjtjxa, (§) o&Sevl j| sdvet aotx»c »> 
sicevsx#evroc icoX£aoo. (§) ErdXoc | &|i&C dtdt Qxeavoo diri 
ottfaaTOc TtJvoo u>c icp6c | avatoXdc {i^xpt Idvooc KCajJpwv 
StiicXeooev, 06 oS|te xatd «ffjv o&ce xaTd ddXaooav c P«!aa(»v 
Ttc icpi | tootoo too vprfvoo icpooi)X#ev • xai KCfL^pot xai XdXo-|| 
(Jec xai Eeavovec aXXa ts icoXXa Sflvrj repaavcov | 8td «peo- 15 
BettSv rijv eafjv ytXCav xal t)jv Sijaoo Tto|aat»v ■JjDjoavto. 
EjJtfjj JictTa-pj) xai oitovotc aio£|otc 860 otpats6aaTa iicijh} 
AUHoicta xai 'Apa(3£cf | tft e&Sa£aovt xaXoojiiviQ aeifdXac te 
tSv ico||Xeatcov dovdaetc xaTsxo^sv ev icapacd£et xai | icXeforac *<> 
icrfXetc SoptaXtbrooc SXaBsv xai icpo|§Byj ev AUHoirfet. H^XP 1 
icrfXecoc NapdT7jc, %tc sotiv eVrtora Mepcbj, ev 'Apafttq oe 
afypt icdXetoc Maptpac. II 

27 Afyoxrov 8>}aoo Ttoaattov Vftsaovtcf icpoo&hjxa. | 5 Ap- XV 
aevlav rfjv a(e£)Cova dvaipe{Hvroc too j3aotX£|a>c Sovdaevoc 
eicapxelav icoijoat adXXov £(3oo|Xi}{hjv xaTd Ta icdTpta ^juwv 
Iftrj paotXstav Ti7pd||vj) 'ApTaoodoSoo oicj>, oltovtp 8e Ttypdvoo 5 

uTtattxol xa\ 0? im£neiTtt) J. Schmidt 1 XIV 7 *AXnt)C ("AXtccic) vergl. 
Nissen Ital. Landesk. 1,136 PW I 1599 Thes. I 1716,51 ff 12 statt oi 
erwartet man ot XV H nach paatX^wc fehlt 'Aptdiou 

eiusdem tractus fehlt im griech. 18 — 23 zur arabischen expedition des 
AeHus Gallus (Prosopogr. 1,16,135) *• j- 2 5/4 v - Cm "« (Hor. carm. 1,29,2 
Strab. 16,4,24 s. 782 Plin. nat. 6, 159 f Cass. Dio 53,29) und den damit 
zusammenhangenden personalfragen sowie chronographischen und topo- 
graphischen problemen vergl. Mommsen 8 s. 106 ff Gardthausen i,788ff 
2,446ff. zum fast gleichzeitigen feldzug des C Petronius (Prosopogr. 
3,25,196) i. j. 24 — 20 v. Chr. gegen die aethiopische kdnigin Candace 
(s. Prop. 5,6,78 Strab. 17,1,54 s. 820 Plin. nat. 6,181. 182 Cass. Dio 
54» 5) v «gl- Mommsen* 108 f Gardthausen i,796f 2,455 f l^ eodem fere 
temfore fehlt im griech. 20 Arabia eudaemdn zum unterschiede von 
Arabia Petraea und Arabia deserta (PW II 344 ff Thes. II 390,82ff) 
21 die eroberten stftdte bei Gardthausen a. a. o. 22. 23 zu Nabata 
{Napatd) bei Meroe" vergl. Mommsen 2 s. 109, zu Mariba {Mariva) 
Mommsen* s. 108 Gardthausen 2,454 23 die Sabaei wohnten in Sud- 
arabien usque — exercitus fehlt im griech. 24 i. j. 30 v. Chr. s. Gardt- 
hausen i,446ff 2,237ff Thes. I 957,8off 24—^31 vergl. Mommsen* 
s. 109— 117 24 — 27 nach ermordung des rdmerf eindlichen k6nigs Artaxes 
(Artaxias s. PW II 1326,2 Thes. II 681, 7 ff) von Armenia maior (PW 
II 11 84 Thes. II 608, 17 ff) wurde auf befehl des Aug. der jungere bruder 
Tigranes II, sohn des Artavasdes (s. PW II 1309 Thes. II 68o,2off) von 
dem gegen Armenien marschierenden Tiberius feierlich gekrOnt (20 v. Chr.). 
s. VeU. 2,94.122 Tac. ann. 2,3 Suet. Aug. 21 Joseph. 15,4, 3 Cass. Dio 54,9 
vergl. Mommsen* s. 109 ff Gardthausen i,822ff 2,472f & Artaxes fehlt 



32 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [V 

per T{i. Ne)ronem trad(er)e, qui turri mihi priv(ig)nus erat. | 
Et eandem gentem postea d(esc)lscentem et rebellantem domi- 
t(a)m per Gaium | filium meum regi Ario(barz)ani regis Me- 

30 dorum Artaba(zi) filio regenjjdam tradidi (§) et post e(ius) 
mortem filio eius Artavasdi. (§) Quo (inte)rfecto (Tigra)|ne, 
qui erat ex regio genere Armeniorum oriundus, in id re(gnum) 
misi. § Pro|vincias omnis, quae trans Hadrianum mare ver- 
gun(t a)d orien(te)m, Cyre|nasque, iam ex parte magna regibus 
eas possidentibus, e(t) antea Siciliam et | Sardiniam occu- 
patas bello servili reciperavi. § || 

35 28 Colonias in Africa Sicilia (M)acedonia utraque Hispania 
Achai(a) Asia S(y)ria | Gallia Narbonensi Pi(si)dia militum 
deduxi. § Italia autem xxviii (colo)ni|as, quae vivo me cele- 
berrimae et frequentissimae fuerunt, me(is auspicis) | deductas 
habet. | 

29 Signa militaria complur(a per) alios d(u)ces am(issa) 

40 devicti(s hostibu)s re(cipe)ravi || ex Hispania et (Gallia et a 
Dalm)ateis. § Parthos trium exercitum Roman(o)|rum spolia 
et signa re(ddere) mihi supplicesque amicitiam populi Romani | 
petere coegi. § Ea autem si(gn)a in penetrali, quod e(s)t in 
templo Martis Ultoris, | reposui. [ 

im griechischen text 28—80 auf Tigranes II war dessen sohn Tigranes III 
xnit seiner schwester Erato gefolgt: in einem von den Parthern erregten 
kriege war nm das j. 1 Tigranes gefallen, seine schwester dankte ab, und 
der von der rSmerpartei auf den thron gehobene Artavasdes musste dem 
schiitzling der Parther Tigranes IV, viefieicht einem sohn des ermordeten 
ArtaxeSy weichen (s. Tac. ann. 2, 3 f Cass. Dio 55, io* 5 s. Gardt- 
hausen 1,1131. 2,7421). infolgedessen bestellte der in den orient ent- 
sandte adoptivsohn des Aug. Gaius den Mederprinzen Ariobarzanes 
(s. Thes. II 577), den sohn des kdnigs Ariabaxes (s. Thes. II 678), zum 
k6nig, der nach kurzer regierung das reich seinem sohn Artavasdes II 
hinterliess, der als fremder eine schwere stellung hatte und fruhzeitig starb 
(s. Tac. ann. 2,4 Cass. Dio a. a. o. Gardthausen i,H39f 2,7501). 28 
posted fehlt im griech. 90. 31 daraufhin ubergab Aug. Tigranes IV % der 
bereits einmal kdnig gewesen war, und ihn durch eine gesandtschaft um 
diese wiirde bitten Hess (Cass. Dio 55, 10, 20 f), unter der bedingung, dass 
Gaius, der regent der orientalischen provinzen, zustimmte, den armenischen 
thron (s. Gardthausen 1,11421) (Tigra)ne statt Tigranem 31 — 34 uber 
die ruckerwerbung der dem Antonius im vertrag von Brundisium uber- 
lassenen, sp&terhin von den k6nigen von Antonius' gnaden beherrschten 
provinzen Macedonien, Achaia, Asien, Pontus, Bithynien, Cilicien, Cypern, 
Syrien, Creta und Cyrene s. Mommsen* s. 1 18 Gardthausen 1, i82f. 2, 83 ff 
34 Sardinien fiel 38, Sizilien 36 v. Chr. im kriege gegen Sez. Pompeius 
an Aug. 35 — 38 zu den ausseritalischen und 28 itaJischen kolonien des 
Augustus (ein teil von ihnen ist bereits von Julius Caesar begrundet ge- 
wesen) s. Mommsen* s. iiojf 121 ff 222 Hermes 18, 168 ff Marquardt 
Staatsverwaltung i* s. 246 Gardthausen 1,667. 691 ff 804. 809. 2,379f 461. 
464, 8 ff PW IV 524 ff 535 ff 539—560. 580 f Thes. II 141 5 f unter 
Augustus 35 Hispania ulterior et citerior 37 et frequentissimae fehlt 



XV— XVI] RES GESTAE DIVDAUGUSTI 33 

paot]Xg«»c 8<o)ov(a)t 8td Ttpspioo Nipuvoc, 8c tdtf &|ioo | 
*p#jovoc fjv xai tfc a&ti Idvoc £ytotdt|uvov xal | avaicoXsi- 
|iodv 8o(iaadftv 6ic6 Tatoo too oloo | (too paotXst 'Aptojiap- 
Cdvst, ffatotXtoc MyJScdv \Aptaj|BdtCoo ouj>, aapiSiaxa xat (leta 10 
tiv ixsivoo ddva|tov t$ ouj» aotoo 'AptaoodtoSij • 00 avatpc- 
divtoc I TtYpivijv, 8c ^v £x fivooc 'Ap|itvtoo BaotXtxoo, stc | 
tijv (JaotXstav Iics|i4a* § 'Eicapxeiac iicdoac, ooat J «6pav too 
Etovtoo x6Xtcoo Statsivooot rcp6c ava||toXdc, xal Kop^vqv &x x 5 
uisioCovoc (lipooc 6*6 paoijXicov xatsoxijjiivac xal fyjcpootkv 
StxsXtav xai £ap|8<j> icpoxatstXityiivac 4coX6|t<p 8ooXtx$ av- 
4Xapov. | 

28 'Aaotxtac iv At|3oj StxeXtq MaxsSovtq, iv ixatijpats 
loaaviq 'A/atef 'Aotqf Sopia TaXati^ tq «s||pl N&pftovaso 
IltotStq otpattaycftv xanfraYOv. § 'ItalXta 8k s&oot 8xta> 
axotxtac &x 81 ^' ^t 105 xaTax^st|oac, at &{too icspuSvtoc icXyj- 
dooooat &t6vx&vov. f 

29 £)f]|Aiac atpattamxac («Xstotac ok6 4XXa>v frfstbtfjvaw 
a7co{fe|3X^|jivac (vtxflv too)c «oXsjitooc || aicdXaBov § s£ Iotta- XYI 
viac xat TaXatiac xai rcapa | AaX^atwv. Il4p$ooc tptwv 
otpatsojLAtow c Pa>{tat|a>v oxoXa xai oij|*iac awcoSoovat Sfiol 
ixdtac ts tft|Xtav S^fioo Ta>(j,ata>v att&oat ^vdrptaoa. (§) 
Taotac l| 86 t&c onjjiiac £v t<j> y Apea>c too • 'AjiAvtopoc vaoo 5 
a|86T(p arcsflijLTjv. | 

15 statt pic(Covoc 16. 17 statt Sotpdco icpoxaTCtXwpfac 18. 19 «xareJpa 
Te = utrdque 23 statt 0Y)iia(ac. s. XVI 3. 5 rcXctouc Mommsen 24 man 
erwartet (veuctiaa; tou)c, doch reicht der raum nur fttr 8 buchstaben 

im gr. 88 die erganzung ist ungewiss, tne{a auctoritaU) Wdlfflin* s. 180 
39. 40 die wahrend der burgerkriege unter Gabinius (i. j. 48) und Vatinius 
(i. j. 44) an die Dalmater verlorenen legionsadler (s. Appian. bell. Hlyr. 
12I 25) wurden 23 v. Chr. dem kaiser zuriickerstattet und nach Rom in 
die alte oktavische saulenhalle (s. IV 2) uberfuhrt (Appian. Ulyr. 28 Fest 
s. 178). vergl. Gardthausen 1,328. in den kampfen gegen die sohne des 
Pompeius, die sich z. t. auf spanischem boden abspielten, waren an die 
eingeborenen ebenfalls legionsadler verloren gegangen, die erst nach den 
siegen im cantabrischen kriege (um 25 v. Chr.) dem Augustus zuriick- 
gegeben wurden (s. Gardthausen 1,679). m gleicher weise hat Aug., 
auch wenn keine kunde davon durch die historiker zu uns gekommen, 
gelegentlich seiner gallischen reisen und expeditionen ehemals erbeutete 
feldzeichen zuruckerhalten (s. Gardthausen 2,353,9) 40—48 die von 
Crassus i. j. 53 und Antonius (s. Hor. carm. 3, 6) i. j. 40 und 36 v. Chr. 
verlorenen feldzeichen wurden i. j. 20 vom Partherkdnig Phraates, der da- 
mals um freundschaft bat (Hor. ep. 1,12,27 Oros. 6,21,29), dem in 
Syrien weilenden Aug. (Cass. Dio 54, 8) bezw. dessen beauftragtem, dem 
Tiberius (Suet. Tib. 9), ausgehandigt (s. Prop. 3,10,14. 4,4,6f. 4,5,48. 
4ii2,3. 5.6,79 Hor. carm. 4,15,6 ep. 1,18,56 Liv. epit 141 Vell. 2,91 
Suet Aug. 21 Justin. 42,5,11), wovon kunde gab ein beim tempel des 
divus Iulius errichteter triumphbogen (Schol. Veron. Verg. Aeh. 7,606 
Kleine Texte 29. 30 3 



34 RES GESTAE DIVI AUGUSTT [V— VI 

30 Pannoniorum gentes, qua(s a)nte me principem populi 
45 R6mani exercitus nun||quam ad(i)t, devictas per Ti. (Ne)ronem, 
qui tum erat privignus et legatus meus, | imperio populi 
Romani s(ubie)ci protulique fin& IUyrici ad r(ip)am fluminis | 
Dan(u)i. Crtr(a) quod (D)a(cor)u(m tr)an(s)gressus exercitus 
meis a(u)sp(icis vict)us profliga|tusque (est, et) pos(te4 tran)s 
Dan(u)vium ductus ex(ercitus me)u(s) Da(cor)um | gentes im- 
(peria populi Romani perferre coegit) || 
so 31 Ad me ex In(dia regum legationes saepe missae sunt, 
nunquam antea visae) | apud qu(em)q(uam) R(omanorum 
du)cem. § Nostram am(icitiam petierunt) | per legat(os) B(a)- 
starn(ae Scythae)que et Sarmatarum q(ui sunt citra flu)men | 
Tanaim (et) ultri reg(es, Alba)norumque r6x et Hiber(orum 
et Medorum). | 

32 Ad me supplices confug(erunt) reges Parthorum Tiri- 

Vlda(tes et postea) Phrat(es) || regis Phrati(s filius); (§) Medorum 

(Artavasdes ; Adiabenorum A)rtaxa|res ; § Britann(o)rum Dum- 

nobellau(nus) et Tim ; (Sugambr)orum | Maelo; § Mar(c)o- 

manorum Sueboru(m ...... rus). (Ad me rex) Parthorum | 

Phrates Orod(i)s filius filios suos nepot(esque omnes misit) in 
5 Italiam, non || bello superatu(s), sed amicitiam •'nostram per 

munzen bei Eckhel 6,100 Cohen Aug. 82 — 85. 298) vgl. Jordan 2,211 
Hulsen Forum s. 127 Richter Topogr. s. 93 f 360 f. die feldzeichen 
wurden zuerst proyisorisch auf dem Capitol, alsdann im allerheiligsten 
des tempels des Mars Ultor auf dem forum Augustum deponiert (s. zu 
IV 21) vergl. Mommsen* s. 125« Gardthausen i,224ff 825 ff 2, 107 ff 473 ff 
40 statt exerdtuum^ wie 47 Dan{u)i 44—47 die expedition des Tiberius 
als stiefsohn und legat des Augustus nach Pannonien fallt in die jahre 
12—9 v. Chr. und endete mit einem triumph (Cass. Dio 54,31) vergl. 
Mommsen* s. 129 Gardthausen 1,1 056 ff 2,667ff 46 r{ip)am fehlt im 
griech. 47 zu Dan{u)i vergl. 40. victus . . . -que fehlt im griech. 47 — 49 
zur dacischen expedition der jahre 12—9 v. Chr. und 6 — 9 n. Chr. s. 
Mommsen* s. i2Qff Gardthausen 1, 1181 ff 2, 779 f 50—63 auf der 
spanischen expedition (27 — 25 v. Chr.), wahrscheinlich in Tarraco (i. j. 
26/25 v. Chr. s. Oros. 6,21,19), empfing Aug. gesandte indischer und 
scythischer v5lkerstamme und konige (Verg. georg. 2,172. 3,26ff Aen. 
6,794. 8>7°5 Hor. carm. 1,12,56. 4,14,42 carm. saec. 55. 56 Suet. Aug. 
21 Eutrop. 7,10 Ruf. Fest. brev. 19 Vict. Caes. 1,7 Flor. 4,12,62 Vir. 
ill. 79, 5 u. s. w.). eine zweite indische gesandtschaft, die Aug. in Samos 
erreichte, fallt ins jahr 20 v. Chr. s. Mommsen* s. 133. 134 Gardthausen 
1,697 f 2 » 383» 22. 480,8 Friedlander Sitten.-Gesch. I 6 s. 52ff 52 Bastamae 
ein germamscher volksstamm an der Donaumimdung (s. PW III 110 
Thes. II 1782) 53 Tanais = Don 53 Albani bewohner von Albanta 
am Kaspischen meer (s. PW I 1305. 1303 Thes. I 1486), wahrend die 
Hiberes im heutigen Georgien ansassig waren. die namen der k6nige sind 
nicht iiberliefert 54 TI 1 zu den kampfen Tiridates , II und Phraates* IV, 
sohnes Phraates' m, um den parthischen thron, des Tiridates flucht zu 
Augustus nach Spanien i. j. 26, der auslieferung der romischen feldzeichen 
durch Phraates IV i. j. 20 (falls es sich hier um ctiesen, nicht um Phraataces, 



i5 



XVI— XVII] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 35 

30 Ilavvovtav $#vyj, olc icp6 i|too if)js(i6vo<; otpatso|(ta 
T(0(taui)v o6x ^vjftosv, ^ooYjOivta &ic6 TtBspioo | N4p<a>voc, S<; 
tdt 3 Ijioo ijv icpoYOVoc xal jcpsopsotijc, || ^efjiovia 8^|ioo Ta>- 
(lauov oicita£a (§) ta ts 'IXXoptjxoo opta pixpt "latpoo rcota- 
aoo JcpoifraYOv 06 &csfc|ta$s Adxcov StaSaoa icoXX-f) Sovajuc 
ejioic aiolotc oko|vou; xatsxdroj. xai ootspov (ista^^v td 
£(t6v otp£|teo(ta xdpav "Iotpoo ta Aaxcov S#vyj rcpootaif|tata || 
8>J(i.oo TwjtalcDV 6icouivstv ^vaptaosv. | 

31 IIp6<; i(ii ££ Iv8ta<; {3aotXga>v rcpeopstat icoXXdxtc dwcs-| 
otdXijoav, o&Sircots rcp6 tofrcoo XP^ vot> £y**toat rcapa | T«- 
aafov ^fs(j.dvt. § Thv ^(tstipav ?tX(av f)£ta>oav | 8td icp§o|3sa>v 

8 Baotapvat xal £xo$at xai Eap(i.a||ta>v 61 SicltaSs Svts? too 20 
TavatSoc 9cota(ioo xai | ol icipav 8& BaotXstc, xat 3 AX{3avd>v 
8S xal TSiJpwv | xai MtyScov paotXsfc. f 

32 Ilp6<; ijii Ix^tat xat£<poY 0V paotXsu; Hdp^cov (*iv | 
TstptSatijc xal (istiicstta <f>padrrj<; (3aotX£a><; § || 3>patoo (oWc, XVII 
Mffl8(a>v) 86 5 Aptao(odo8)Yjc, 'A8taj}(i])|vftv ( 5 A)pta(£apT)<;, Bpi- 
ta}vvwv AoavosXXaovoc | xal T(tjt , Eo)oMajt3pa>v 



(M)atXo>v, Mapxo|(idv(i>v (Eqo>jpa>v) po<;. § (iip6)<; 

SaS |3aotXso<; || napflxov $pa(ati]<; 5 Qpco8o)o ot6(c o)tooc (aotoo) 
ota>|vo&c ts rcavtac Jhcsn^ev slc 'ItaXlav, 06 ftoX£(up | Xst^pdeCc, 

XVI 11 = <£it£Ttx8c 17 man erwartet tovtov tov xP°wv 19« ^ mussten 
laaten : SapparcSv t<Sv iicfatftc ovTtt v tou Tavaifioc tc xal t»v rcc*pav ftaov 
Xctc 22 (JaaiXccc der stein XVII 4 der stein (JaatXctc 

dessen sohn von der sklavin, handelt s. Gardthausen 2,753,34) s. Hor. 
carm. 1,26. 2,2 Justin. 42,5 Cass. Dio 51,18 u. a. vergL Mommsen* 
s. 135 ff Gardthausen i,822ff 826 f 2,472,3. 250,19 1 der mederkSnig 
Artavasdes kam nach der besiegung des Antonius i. j. 31/30 hulfeflehend 
zu Aug. s. Mommsen* s. 111 PW II I309ff. Artaxares, der kdnig der 
Adiabeni, eines assyrischen volksstammes (s. PW I 360 Thes. I 663), 
wird hier zum ersten mal genannt. auf die flucht der britannenfursten 
Dumnobellaunus (Dubnovellaunus s. Mommsen* s. 138 f s. Holder altkelt. 
Sprachsch. s. 1361 PW V 1791) und Tim{. . .) spielen vielleicht Hor. 
carm. 3,5,3 Dio 53,22,5 zum j. 27 v. Chr. an 2 i. j. 8 v. Chr. siedelten 
40 000 Germanen, meist Sueben und Sugambrer unter dem k6nig Maelo, 
der i. j. 16 v. Chr. den statthalter von Germanien M. Lollius (Prosopogr. 
2,295,226) geschlagen und den adler der 5. legion erbeutet hatte, nach 
GalHen flber und erhielten nahe am Rheinufer wohnsitze (Suet. Aug. 21 
Tib. 9 Tac. ann. 2, 26. 12,39) vergl. Mommsen s. 140 Gardthausen 1, 1066. 
1091. 2,676f 710,49 3 Mar{c)omandrutn Sueboru{tn) bedeutet den 
einen Suebenstamm (s. Tac. Germ. 38. 42) der Marcomani, wie Strab. 
4,3,4 s. 194 2}o\iY a PJ&poi Fcpptavot. Buecheler carm. epigr. 20,3 Htberos 
Ce{lta)s (und anmerk.) s. Mommsen s. 140 8 — 6 der alternde Parther- 
kdnig Phraates IV hatte auf betreiben einer ihm von Aug. geschenkten 
italienischen sklavin, die er unter dem namen Oca Oupavfa MoOaa zur 
rechtmassigen gattin und kdnigin erhoben hatte, i. j. 10 v. Chr. seine 4 
rechtmassigen sOhne Seraspadanes, Rhodaspes, Vonones und Phraates 

3* 



36 RES GESTAE DIVI AUGUSTT [VI 

(liberorum) suorum pignora | petens. § Plurimaeque aliae gentes 
exper(tae sunt p. R.) fidem me prin|cipe, quibus ante& cum 
populo Roman(o nullum extitera)t legationum | et amicitiae 
(c)ommertium. § | 

33 A me gentes Parthorum et M£d6ru(m per legatos) 
10 principes earum gen||tium reges pet(i)tos acc£perunt Par(thi 

Vononem regis Phr)atis filium, | r£gis Or6dis nep6tem ; § M6di 
Ar(iobarzanem), regis Artavazdis fi|Hum, regis Ariobarzanis 
nep(otem). | 

34 fn consulatu sexto et septimo, b(ella ubi civil)ia ex- 
stinxeram | per consensum universorum (potitus rerum omn)ium, 

15 rem publicam || ex mea potestate (§) in senat(us populique 
Romani a)rbitrium transtuli. | Quo pro merito meo senatu(s 
consulto Augustus appe)llatus sum et laureis | postes aedium 
mearum v(estiti publice coronaq)ue civica super [ ianuam meam 
fixa est (§) (clupeusque aureu)s in (c)uri& Iulia posi|tus, quem 

20 mihi senatum (populumque Romanu)m dare virtutis cle||m(en- 
tia)e iustitia(e pietatis caussa testatum) est pe(r e)ius clupei | 
(inscription)em. § Post id tem(pus praestiti omnibus dignitate, 
potes)|(t)atis au(tem n)ihilo ampliu(s habui quam qui fuerunt 
m)ihi quo|que in ma(gis)tra(t)u conlegae. | 

35 Tertium dec(i)mum consul4tu(m cum gerebam, senatus 

nebst gattinnen tmd kindern dem rdmischen statthalter von Syrien, M. 
Titius (s. Prosopogr. 3,328,196), ubergeben, um seinem Heblingssohne 
von der sklavin, Phraataces, die nachfolge zu sichern, der spater zum dank 
seine eigene mutter zur gattin und mitregentin erhob (Strab. 16, 1,28 
s. 748. 6,4,2 s. 288 Vell. 2,94 Tac ann. 2, 1 Suet. Aug. 21. 43,4 Joseph. 
ant. 18,2,4 Justin. 42,5,12 Oros. 6,21,29) vergl. Mommsen* s. 141 f 
Gardthausen i,H29f ii4if 2,740f 6—8 s. Vi6ff Strab. 4,5,3 s. 200 
vvvl uivTOt T*5v ftwaoTtSv tivcc twv auTo'tft (namhch der Englander) 
rcpeopevoeot xal SeparceCatc xaTaoxevaoduxvot tr}v icpoc KaCaapa tov 
XcBaordv qptXtav avaSifiiaTa' tc a*v^Tptav ev tc3 KaneTaXCcp u. s. w. 
7 (nullum fuera)t Bergk 9—11 den durch die flucht des Phraataces 
i. j. 4/5 n. Chr. erledigten Partherthron besetzte Aug. auf bitten der 
Parther durch den legitimen prinzen Vonones, den sohn Phraates' IV, 
enkel des Orodes (s. Suet. Aug. 21 Joseph. ant. 18,2,4 Tac ann. 2,1) 
vergl. Mommsen* s. 143 f Gardthausen i,ii4if 2,753,34. 35 11.12 zur 
bestallung des Ariobarzanes zum Mederkdnig s. zu V 28 ff und Mommsen* 
s. H3ff 11 aber Artavasdis (-1) V 27. 30 Artaba(zi) V 29 13—15 einem 
fruheren versprechen gemass (s. Appian bell. civ. 5,132 Cass. 1X049,15) 
erklarte der kaiser in seinem 6. konsulat (28 v. Chr.) die ausnahme- 
gesetze der triumviralzeit fiir aufgehoben und am 13. Jan. 27 feierlich 
im senate, dass er die ausserordenUiche gewalt niederlege (CIL I* s. 307 
zum 13 Jan.), und die alte verfassung wieder in kraft trete (s. Tac. ann. 
3,28 Cass. Dio 53,2 CIL VI 266 X 8038) vergl. Mommsen* s. 145 ff 
Staatsrecht 2 3 9. 746 anm. 2 8,993 Gardthausen 1,533 f 2,295,24 — 27 
13 p(ostquam bella civit)ia Mommsen 1 14 per consinsum universdrum: 
xaTa t«; evx«C tuv cV<3v noXctTuv. rcm publicam fehlt im griech. 17 die 



XVII— XVIII] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 37 

&XX& d)v ilja(8)t£pav ytXtav ifrwv i*l t6|xva>v ivsx&potc, 
icXstot* ts &!ta jftvn «stpav gX(a)|(3sv 8-^(100 To^aUav ictotsax; 
fac' ijioo ^Y8|i6v<x;, |f ofc t$ rcplv o&Ssjitet *Jjv icpdc 8f](iov Ta>- 10 
|iata>v ft(ps)o|ffei&v xal ytXla<; xotvawta. | 

33 Xlap' JjioS ?*vyj Ildp&ow xal Mbj8a>v 810V icpSofisaw 
ta>v I rcap 5 a&totc ttpaVcwv paotXstc altiijo&jisvot SXap(ov| | IlAp- 
<&ot 06ova>VTny, (3aotX£a><; $p<fctoo o(l)dv, paotX(£a>)<; || Qptt>8oo 15 
oiovdv Mfloot 'AptopapCAvw pa(o)tX^o><; | 'AptapACoo oldv, 
paotX^co? 3 Apto{3apC<£v(oo ola>)vdv. | 

34 5 Ev &icatstq ?xng xal ipSdjiiQ {istoc t& tooc iv<po|X£oo<; 
CP^oat (is rcoX£{ioo<; (x)ata tac sox«<; ta>v £|{id>v icoXs(t)t&v 
Svxpat9]<; Ysvdjisvoc icAvta>v tc&v || icpaY{t4ta>v, ix tfjc £pjc e&oo- 20 
o£ac sl<; djv tfjc oov|xXiJtoo xal too StJiioo ta>v Pa>(ia£a>v 
{ist^vsYxa | xopnjav. 'E£ *fy; altCac 8d?(iatt oovxXijtoo Espaotoc | 
icpoo(7rcops)6ftTf)v xal SA^pvatc Smoolof, ta icpdtto|A(d jioo lot^p- 

#)t], ts Spotvoc ot£yavo<; StSdfisvoc || inl oaynjpia td>v XVIII 
icoXsttaw oicspd(v)a> too icoXa>|vo<; tfjc ijif)^ oixtac avst£<h), § 
2ic(X)ov ts xpo|ooov iv t$ po(o)Xsoty)pia> avatsd(i)v orcd ts tf)<; | 
oovxXiJtoo xal too 8tJ{ioo ta>v c Pa>(|ia)tov 8ta tfjc || JictYpayf}<; 5 
apsrrjv xai ircstxstav xa(i 8)txatoo6v>)v | xai s&o6Qstav £{iot 
jiaptopsu § 5 AStcb{i(a)tt (§) icdvtcov | Stijvspta, (§) s£ooo(a<; Sk 
o&8£v tt rcXstov Soxov | ^v oovapSAvtcov jiot. | 

35 TptoxatSsxdttijv oicatsiav #rovtd<; {100 ^ ts o6v||xX>)to<; 10 

XVULI8 iv T<j> (tavXcvnqphp (ohne 'IovXCw) wie X 2 pouXcuTtfptov = curia 
h statt ^TttcCxsiav 

hochste ehrung fur diese grosstat bestand in der verleihung des ehren- 
titels Scjtaoroc Augustus am 16. Jan. 27 (s. Suet. Aug. 7 Cass. Dio 
53, 16,8 Ov. fast. 2,i38ff fast. Praen. zum 13. Jan. =* CIL I* 231 u. s. w. 
vergl. Mommsen* s. 149 Gardthausen 1,535 2,297 Thes. II 1382, 2 ff). 
iiber dessen strittige etymologie vergl. Curtius Griech. Etymol. 6 s. 187 
Gardthausen 1, 535. 2, 298, und vor allem Thes. II 1379 ff fur die geschichte 
des adjektivs, eigennamens, titels, epitheton und monatsnamens 16 Aug. 
Mommsen wegen des raumes 17 ff zu beiden seiten des eingangs des kaiser- 
hauses auf dem Palatin (s. Jordan-Hulsen 3,65) wurden lorbeern geflanzt 
(Cass. Dio 53,16 Ov. fast. 3, 137 f 4,953 met. 1,562 trist. 3, 1,39^ Phn. 
nat. I5,l27ff Martial 8, 1 munze bei Cohen I* 384 u. s. f.), fiber der thiir 
wurde eine burgerkrone bef estigt, weil Aug. staat und biirger gerettet hatte 
(CIL I* s. 231. 307 zum' 13. Jan. Plin. nat. 16,8 Val. Max. 2,8,7 Sen. 
clem. 1, 26, 5), ein goldner ehrenschild wurde in der eben vollendeten curia 
Iulia (s. zu IV 1) geweiht mit der aufschrift, dass senat und volk dem Aug. 
den schild geweiht hatten wegen seiner tugend, milde, gerechtigkeit und 
frSmmigkeit (s. CIL IX 581 ( und Gardthausen 2, 296, 31) vergl. Mommsen* 
s. I49ff mit umfangreichen belegen aus der litteratur und munzkunde 
Gardthausen 1; 534. 540. 2, 295 f 17 v{estiti sunt pubUce) J. Schmidt 1 
corona civica im griech. umschrieben 21 — 23 vergl. griech. III 17 ff Gardt- 
hausen 1,1337 21 post id tempus fehlt im griech. 22 im griech. gekurzt 
24 — 27 Augustus, der einer deputation in Antium gegenuber den titel 



38 RES GESTAE DIVI AUGUSTI [VI 

25 et equ)ester ordo || populusq(ue) Romanus universus (appellavit 
me patrem p)atriae idque | in vestibu(lo a)edium mearum 
inscriben(dum esse et in curia e)t in foro Aug. | sub qua- 
drig(i)s, quae mihi (ex) s. c. pos(itae sunt, decrevit. Cum 
scri)psi haec, | annum agebam septuagensu(mum sextum). ) 



1 Summa pecun(i)ae, quam ded(it in aerarium vel plebei 
30 Romanae vel di)mis||sis militibus: denarium se(xi)e(ns milliens). J 

2 Opera fecit nova § aedem Martis, (Iovis Tonantis et 
Feretri, Apollinis,) | divi Iuli, § Quirini, § Minervae, (Iunonis 
Reginae, Iovis Iibertatis,) | Larum, deum Penatium, (§) Iuv(en- 
tatis, Matris deum, Lupercal, pulvina)r | ad circum, (§) curiam 

35 cum ch(alcidico, forum Augustum, basilica)m || Iuliam, theatrum 

Marcelli, (§) (p)or(ticus , nemus trans T)iberim | 

Caesarum. § | 

3 Refecit Capito(lium sacra)sque aedes (nu)m(ero octo- 
ginta) duas, thea(t)rum Pom|pei, aqu(arum rivos, vi)am Fla- 
min(iam). | 

4 Impensa (praestita in spect)acul(a scaenica et muneraV 
40 gladiatorum at||(que athletas et venationes et naum)ach(iam} 

et donata pe(c)unia a ( ?) | fehlen 25 buchst. (ter)rae motu § 
incendioque consum|pt(is) a(ut viritim) a(micis senat^oribusque, 
quorum census explevit, | in(n)umera(bili)s. § | 

pater patriae abgelehnt hatte, wurde am 5. Febr. 2 v. Chr. in Rom 
im theater von der festlich mit lorbeer bekranzten volksmenge und ebenso 
beim betreten der curie durch den senat und seinen sprecher, den redner 
M. Valeritts Messalla Corvinus, als pater patriae begrusst, mit einem 
titel, den er zu thranen geruhrt annahm (Suet Aug. 58 fast Praen. zum 
5. Febr. = I* s. 233. Ov. fast. 2, H9ff hebt die begrussung durch die 
ritter hervor). in der vorhalle des kaiserlichen palastes (an der biirger- 
krone?), in der curie (am goldnen ehrenschild ?) und auf dem forum des 
Aug. unter der quadriga las man die inschrift mit dem neuen titel des 
kaisers, die nach senatsbeschluss gesetzt war (s. Hor. carm. 4, 14 Vel. 2,39)- 
vergl. Mommsen* s. I54f Gardthausen i,ii24f 2,735f 27 quadrigisr 
appioiTi 27*28 am 23. Sept. 13 n. Chr. war Aug. ins 76. lebensjahr ge- 
treten, seine 37. tribunicia potestas hatte am 27. Jun. 14 n. Chr. begonnen. 
er starb zu Nola im sterbezimmer seines vaters am 19. Aug. (Tac. ann. 1,9- 
Cass. Dio 56,30) 28 in gleichen und ahnlichen bildungen sonst stets 
-itnus (s. Mommsen 2 s. 194) 29— 42 = gr. XVIII17— XIX11 sind 
nachtrage des iibersetzers oder der behdrden von Ancyra (Mommsen* s. 156)- 
29. 30 = m 7 — 42 rund 600,000,000 denare = 2400,000,000 sesterzen 
(genau zum mindesten 2199,800,000 sesterzen). s. zu III 19 — 21 und 
Mommsen 2 s. 157 31—38 = IV 1—23. 43. 44 35. 36 der raum reicht 



XVm— XIX] RES GESTAE DIVI AUGUSTI 39 

xal t6 fowctx6v t&jjia Z te oowcac Stjjioc ta>v | c Pa>[iata>v 
Tcpooifrrfpeoog |ie rcat£pa rcatpiSoc xal tooto | ircl too rcpo- 
rcoXoo tijc oixiac |ioo xai 4v ta> (3ooXsot7)|puj> xai iv rjj iyopql 
rjj EspaarJ o«6 t<j> Spjtatt, jjloi I 86matt oovxXtjtoo av- 
et&hj, iictYpayfJvat i<Jn]y{oa||to. (§) "Ote SYpayov tao^a, tjyov 15 
Itoc if&0|M]xoot6v | Sxtov. § | 

1 2ovxe<paXaia>otc (§) 7jptOuTj(iivoo ^pYj(iato<; elc t6 aipa-| 
ptov t) eic t6v 8f}aov t6v Ta>({ia{)a>v t) eic to&c &?coXe|Xo(ie- 
vooc otpatta>tac (§): §£ jioptdtoec {iopt£8a>v. § || 

2 TSpfa xatva 1?^**° &*' aotoo vaoi {iev y Apea>c, At6c 1 20 
Bpovnjotoo xai Tpoftatoprfpoo, Ilavdc, 5 Att6XXa>jvoc, (§) fteoo 
'IooXfoo, Kopetvoo, (§) s Ator))vac, (§) Tlpac paotX{|8oc, (§) 
At6c 'EXeofteploo, (§) i!jpa>(a>v, *ewv rc)atpta>v, (§) Neldtijtoc, 



8) Mt]tp6c de&v, (§)" p(ooXeotT)ptov) oov YaXxt||8tx<j>, (§) afopqf XIX 
(§) &eacoov Mapx£XXoo, (§) p(a\ot|XtxYj 'IooXia, (§) 
xtoipa>v, (8) otoai e(v) IIaXat({)a), [ otoa ev £ft?co8p6(i<j> 
$Xa(itvt<j>. 3 § ErceoxeoioMi] t6 Ka)|ictt<«>Xtov, (§) vaot 



SXooc Kato< 



eVjSoijxovta 800, (§) *^(at)pov fl(o{i)J|in){oo, (§) 686c 3>Xajitvta, 
(§) aYttfol o8£ta>v. 4 (Aaic)Avat 8e | eic ft£ac xai (iovo(i<fyooc 
xal a#Xt]tac xai vaoaa|xiav xal ftrjpojia^av 8a>pea{ (ts) arc- 
otxiatc ftrfXsotv | h 'ItaX(o(, rcdXeotv ev sTcap/elatc (§) oeto|ia> 
xa(i) lvjco|ptojiotc weTcovTjxoiatc 7] xat 5 SvSpa cptXotc xai oov-[| 
xXtjttxotc , a>v tac tetpjoetc rcpoo6$ercXTJpa>oev : $|icetpov 10 
^*oc. I 



XIX 1 man erwartet dyopa SejJacTY) 5 — 7 =* lat. IV 31 — 48 gr. XII 2 — 
XIII 4 7ff zu den schenkungen an st&dte, von denen Aug. selbst 
nichts uberliefert hat, s. CIL X 4842 Strab. 12, 8, 18 s. 579 Suet. Aug. 
47 Tib. 8 Cass. Dio 54,23. 30. 55,10 Agathias 2,17, an senatoren Suet. 
Aug. 41 Cass. Dio 51,17. 52,19. 53,2. 54,17. 55,13. 56,41 vergl. 
Mommsen* s. 159 f Gardthausen 1,624. 

nicht fttr (p)or(ticus in Palatio, porticum in circo Flaminio . . .), da 
nach p)or\ . . . hdchstens 26 buchstaben fehlen. vielleicht {p)or(ticus 
complures . . .) 35 (trans T)iberim fehlt im griechischen text, ebenso 
in der aufzahlung das pulvinar ad circum (IV 4) vergL Mommsen* s. 158 
39 — 13 der sehr luckenhafte text ist wegen der wenig klaren griechischen 
parallele kaum mit sicherheit zu erganzen 39 impensa p{raestita) 
WSlfflin: impensa p{ecunia) oder impensar(um summa) Mommsen 
40 auf pecunia folgt auf dem stein scheinbar der obere teil eines a, der 
vielleicht als interpunktion zu deuten ist 41 coloniis in ItaUa^ oppidis 
in provinciis passt nicht in die liicke von 27 buchstaben, mdglicherweise 
municipis, oppidis in provinciis. 



Frommanniche Bucfadrackerei (Hermann Pohle) in Jena — 3338 



MC4 «5£ 



KLEINI 



I 


Da 




Pi 




L 


2 


Dii 




L 


3 


A| 




a 

i 

L 



Al 

d 



5 U 

ti 

I 

6 D; 

I 

7 B, 



8 Ai 



io 



HE 



,ns 

tron 

rus- 
yon 

iber 
Dr. 

:hcn 
yon 

von 

>M. 

Dr. 

)M. 
Dr. 

von 

Prof. 



D BP^^mMM^JLTrA ttK X I7BO iuva^. nuuuu^vg . 

Lic. Dr. Carl Clemen. 16 S. 0.30 M. 

1 1 Apocrypha ui : Agrapha, neue Oxyrhynchuslogia, heraus- 

gegeben von Lic. Dr. Erich Klostermann. 20 S. 0.40 M. 

12 Apocrypha iv: Die apokryphen briefe des Paulus an 

die Laodicener und Korinther, herausgegeben von Prof. 
D. Adolf Harnack. 23 S. 0.40 M. 

1 3 AusgewahltE Predigten II : Fiinf festpredigten Augustins 

in gereimter prosa, herausgegeben von Lic. Hans Lietz- 
manh. 16 S. 0.30 "M. 



A. Marcus und E. Weber's Verlag in Bqnn 

14 Griechisc:he Papyri, ausgewahlt und erklart von lic. 

Hans Lietzmann, 16 S. 0.40 M. 
15/16 Dkr Prophet Amos, Hebraisch und Griechisch, heraus- 

gegeben von D.-J ohannesMeinhold und Lic. Hans 

Lietzmann. 32 S. 1.00.M. 
17/18 SymbOle der alten Kirche, ausgew&hlt von Prof. 

Lic. Hans Lietzmann. 32 S. 0.80 M. : ",, 

19 Liturgischk Texte ii: Ordo missae secundum missale 

romanum, herausgegeben von Prof. jLic. Hans Li e t z - 
mann. 23 S. 0.40 M. J 

20 'Antike Flttchtafeln, ausgewahlt und erklart von Prol. 

Dr. Richard Wunsch. 28 S. 0.60 M. 

21 Die Wittenberger u % Leisniger Kastenordnung 1522, 

1523, herausg.v; Prof.Lic. H. Lietzmann. 24 S. 0.60M. 
22/23 Die judisch-aramaischen Papyri vonAssuan her- ' 

ausgeg. u. erkl&rt von Lic. Dr. W. S t a e r c k. 36 S, 1 .00 M;. 
24/25 Martin Luthers geistliche Lieder herausgegeben von 

Prof. Dr. Albert Leitzmann. 32 S. 0.60 M, 
-26/27/28 Lateinische (jhristliche Inschriften mit einem 

anhang judischer inschriften, ausgewahlt und erklart von 

Prof. Dr. Ernst Diehl. 48 S. 1.20 M. 
29/30 Res gestae divi Avgvsti, herausgegeben von ProL Dr, 

Ernst Diehl. 39 S. 1.20. M. 

In Vorbereitung : 
Fasti Consvlares, bearbeitetvonProf. Dr. Willy LiebenaniL 
Der Maximaltarif des Diocletian, herausgegeben von 

Prof. Dr. W r . Heraeus. : 
Griechische Lyriker in auswahl, herausgegeben von Prof. 

Dr. Ernst Diehl. 
Judisch-aramaische Actenstucke, bearbeitet von Lic. Dr. 

W. Staerck. 



Frommannache fiuchdruckerei (Hermann Pohle) in Jena. — 3338 



\1 



3 2044 038 405 999 



4